You are on page 1of 2646

Wadysaw Kopaliski

Sownik mitw i tradycji kultury

PWZN Print 6 Lublin 1997

Przedruku dokonano na podstawie pozycji wydanej przez Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1985

(c) Copyright by Wadysaw Kopaliski 1985

Isbn 83-06-00861-8

Redakcja techniczna wersji brajlowskiej: Piotr Kaliski

Skad, druk i oprawa: PWZN Print 6 sp. z o.o. 20-218 Lublin, Hutnicza 9 tel./fax: 0-81 746-12-80 e-mail: print6@lublin.top.pl

Wstp

Jest prawd niemal banaln, e warunki ycia wspczesnego, rozwj nowych dziedzin nauki i techniki, a take rosnca specjalizacja coraz bardziej oddalaj nas od naszego dziedzictwa kulturowego. I to wanie dzi, w czasach, kiedy mamy w kraju wicej ludzi wyksztaconych ni kiedykolwiek przedtem. Coraz trudniejszy staje si dostp do niematerialnej schedy przekazanej nam przez liczne pokolenia przodkw. A przecie wiadomy udzia w tej schedzie, ktrego znaczenie atwo si gubi w krztaninie dnia powszedniego, jest spraw niezmiernej wagi (cho nie dajc si zway), bo stanowi o poczuciu przynalenoci do kultury narodowej, europejskiej, rdziemnomorskiej, bo decyduje o uczestnictwie w zbiorowej wiadomoci spoecznej. Sownik niniejszy zrodzi si z chci przeciwdziaania, choby w najskromniejszej mierze, temu procesowi rwania si wizi kultury. Znam z wasnego dowiadczenia kopoty czytelnika, widza czy suchacza, pragncego pj tropem jakiego sowa, w ktrym domyla si ukrytych znacze rodem z naszego dziedzictwa humanistycznego. Sprbowaem wic, kierujc si wasnym rozeznaniem i dowiadczeniem, dokona wyboru hase w zakresie mitu i tradycji kultury w najszerzej rozumianym sensie tych do zreszt pynnych poj. Granice wyboru zakrelia konieczno pomieszczenia si w jednym, choby obszernym tomie. C zatem weszo do Sownika? Jego gwne tematy mona by uj w szereg wtkw. A wic: - postacie i wydarzenia z Biblii, - bstwa i bohaterowie mitologii rdziemnomorskich i pnocnych, - bohaterowie legend, sag, epopei, romansw, poematw, pieni, ywotw, bajek, folkloru, tradycji ludowej, - bohaterowie narodowi i ludowi, otoczeni legend historyczni wadcy, wodzowie, buntownicy, zbjcy, - legendarni i historyczni nosiciele cywilizacji, odkrywcy nowych ldw i nowych dziedzin wiedzy, - synne (w wiecie rzdzonym przez mczyzn) kobiety,

- synne dynastie i rody, - synne bitwy, - miejsca i budowle historyczne, arcydziea architektury, malarstwa, rzeby, muzyki, zwaszcza jako ilustracje mitu lub historii, - popularne pieni ludowe i narodowe, opery, operetki, musicale, - postacie literackie, te zwaszcza, ktre pozostaj ywe i znaczce rwnie poza kontekstem ksiki czy sztuki teatralnej (przynajmniej zdaniem autora Sownika), - wyrazy o znacznej liczbie odniesie do kultury, historii i tradycji (por. Imi, Jabko, Diabe, Piercie), o szczeglnym znaczeniu dla tradycji polskiej (por. Szabla, Szlachta, Ko), - grupy znaczeniowe (por. Rodzina, Prowincjonalizmy, Gosy ptakw), - wyrazy polskie rzadko ju goszczce w sownictwie czynnym, ktrych nie ma potrzeby uywa, ale ktre powinno si zna i rozumie. Ta lista jeszcze wszystkiego nie wyjania. Naley tu stwierdzi, e Sownik niniejszy nie jest ani encyklopedi, ani leksykonem w tym znaczeniu, w jakim potocznie rozumie si te sowa, a zatem mniej lub bardziej penym kompletem wiadomoci. Nie zdziwi nas przeto, e cho znajdziemy wrd hase Dantego ("dantejskie sceny", "dantejskie pieko") i Homera ("homeryckie boje", "homeryczny miech", "kwestia homerowa"), nie doszukamy si tam stu innych znakomitoci literackich z Szekspirem i Mickiewiczem wcznie; e hasem jest Platon ("bryy Platona", "cykl platoski", "jaskinia Platona", "mio platoniczna"), a nie Arystoteles, Kartezjusz, Kant czy Marks; e wrd hase znajd si ci, a nie inni krlowie, wodzowie, mowie stanu, uczeni, bohaterowie powieci i dramatw; e Sownik powica nieraz wicej miejsca i uwagi postaciom z dawnych bajek, legend i romansw oraz ich wspczesnym odpowiednikom ksikowym, filmowym, operowym czy operetkowym ni niejednemu bohaterowi wielkiej literatury. O umieszczeniu nazwy dziea sztuki, utworu lit., archit. itd. jako hasa gwnego decyduje w wikszoci wypadkw warto nazwy jako sygnau. Znajdziemy tam wic imiona wasne, takie jak np. La Scala, Krnik, Ermita, azienki, Appassionata, Mona Lisa, Iliada; nie znajdziemy natomiast imion pospolitych, takich jak np. Koncert fortepianowy a-moll Schumanna czy Martwa natura Wyczkowskiego. Opowieci kanterberyjskich szuka trzeba pod hasem Opowie, kocioa w. Katarzyny - pod Krakw, a urawia nad Motaw - pod Gdask. Chronologia postaci i wydarze Sownika koczy si w zasadzie okoo poowy Xix wieku, wraz z pojawieniem si prasy popularnej, telegrafu i reportau fotograficznego, cho nie brak od tej zasady wyjtkw.

Uyteczno sownika ujawnia si dopiero w duszym z nim obcowaniu, w praktyce; zwaszcza jeli to sownik gatunkowo nowy, a przy tym autorski, a wic nieco subiektywistyczny, mimo e, jak wszystkie sowniki, czerpie z setek najrniejszych rde. Dlatego w pracy nad jego kolejnymi wydaniami szczegln warto bd zapewne miay uwagi i spostrzeenia Czytelnikw pierwszego wydania.

Wadysaw Kopaliski 15 V 1979

Wymowa

Wymow obcojzycznych hase gwnych podawano zaraz za hasem, w nawiasach ze skrtem "wym.", przy czym nieraz jest to wymowa tylko czci wyrazu hasowego albo, przy hasach kilkuwyrazowych, wymowa tylko jednego z tych wyrazw. Wymow t podano w sposb uproszczony i przybliony. W jzyku francuskim akcent pada zawsze na ostatni sylab wyrazu.

Hasa i odsyacze

Sownik wyrnia dwa rodzaje hase: Hasa Gwne uoone s w porzdku alfabetycznym. Podhasa uoone s w zasadzie rwnie w porzdku alfabetycznym, od ktrego wszake odstpowano w wypadkach, gdy praktyczniejsze byo zastosowanie innego porzdku, np. chronologicznego bd rzeczowego, czy nawet mieszanego.

Odsyacze oznaczane s skrtem zob. (tzn. zobacz dalszy cig wyjanienia) albo por. (tzn. porwnaj z pojciem pokrewnym, podobnym, rwnolegym itd.). Odsyacz: Tajemnica (stanu) lub (Tajemnica: stanu) oznacza odesanie do podhasa Tajemnica stanu w hale gwnym Tajemnica. Cytaty z Biblii pochodz z rnych przekadw.

Skrty

a. - albo amer. - amerykaski anat. - anatomia, anatomiczny ang. - angielski anglos. - anglosaski Ap. - Apostolskie Apok. - Apokalipsa (Objawienie w. Jana) arab. - arabski aram. - aramejski archeol. - archeologia archit. - architektura, architektoniczny art. - artystyczny astr. - astronomia atm. - atmosferyczny

austr. - austriacki awest. - awestyjski b. - bardzo belg. - belgijski biaorus. - biaoruski biol. - biologia bizant. - bizantyjski bot. - botanika, botaniczny Brit. Mus. - British Museum (zob.) bryt. - brytyjski bug. - bugarski C - Celsjusza celt. - celtycki cerk.- - cerkiewnochem. - chemia, chemiczny chi. - chiski chrzec. - chrzecijaski cz. - cz czes. - czeski d.- - dolnodawn. - dawniej Deut. - Deuteronomium (zob.) d. - dugo dos. - dosownie dpn. - dopeniacz

druk. - drukarstwo du. - duski egip. - egipski ekon. - ekonomia, ekonomiczny etn. - etnografia etym. - etymologia europ. - europejski Ew. - Ewangelia Ex. - Exodus (zob.) farm. - farmacja filoz. - filozoficzny fi. - fiski flam. - flamandzki fr. - francuski g.- - grnoGen. - Genesis (zob.) geogr. - geografia, geograficzny germ. - germaski g. - gwnie, gwny godz. - godzina gr. - grecki gram. - gramatyka, gramatyczny gwar. - gwarowy handl. - handlowy hebr. - hebrajski

hist. - historyczny hiszp. - hiszpaski hol. - holenderski i in. - i inne (inni) ind. - indyjski ira. - iraski irl. - irlandzki iron. - ironicznie isl. - islandzki jap. - japoski jz. - jzyk jzykozn. - jzykoznawstwo, jzykoznawczy jid. - jidysz jug. - jugosowiaski jw. - jak wyej (wyjaniono) kat. - katolicki Kor. - (do) Koryntian koc. - koci, kocielny ks. - ksiga, ksigi Kunsthist. Mus. - Kunsthistorisches Museum (zob.) lekc. - lekcewaco Lev. - Leviticus (zob). l.mn. - liczba mnoga l.poj. - liczba pojedyncza lud. - ludowy

ac. - acina, aciski uk. - ukasz m - metr M. - Morze Mat. - Mateusz Maurits. - Mauritshuis (zob.) med. - medycyna Metrop. Mus. - Metropolitan Museum of Art (zob.) m.in. - midzy innymi mit. - mitologia M. - Modszy Mus. Naz. - Museo Nazionale (zob.) muz. - muzyka, muzyczny muzum. - muzumaski n.- - nowonar. - narodowy Nat. Gall. - National Gallery (zob.) ne. - naszej ery nm. - niemiecki n8M - nad Menem NMP - Najwitsza Maria Panna norw. - norweski np. - na przykad npm. - nad poziomem morza NRD - Niemiecka Republika Demokratyczna

Num. - Numeri (zob.) O. - Ocean ok. - okoo ONZ - Organizacja Narodw Zjednoczonych org. - organizacja, organizacyjny osm.-tur. - osmasko-turecki Pal. - Palazzo pers. - perski pierw. - pierwotnie, pierwotny plast. - plastyka, sztuki plastyczne pl. tant. - plurale tantum (rzeczownik wystpujcy tylko w l.mn.) pd. - poudniowy pn. - pnocny pne. - przed nasz er poet. - poetycki pogard. - pogardliwie pol. - polski polit. - polityczny po. - poowa pop. - popularnie, popularny por. - porwnaj port. - portugalski pot. - potocznie pn. - pno-, pny prawn. - prawniczy, prawo

prawdop. - prawdopodobnie prowans. - prowansalski pryw. - wasno prywatna przen. - przenonie, w przenoni przes. - przestarzay przys. - przysowie psych. - psychiczny psychol. - psychologia publ. - publiczny r. - rok reg. - regionalizm relig. - religia, religijny RFN - Republika Federalna Niemiec RFSRR - Ros. Federacyjna Socjalistyczna Republika Rad Rijksmus. - Rijksmuseum (zob.) r.m. - rodzaj mski r.nij. - rodzaj nijaki ros. - rosyjski rozszerz. - przez rozszerzenie znaczenia RTV - Radio i Telewizja rub. - rubaszny rus. - ruski rz. - rzymski rz.-kat. - rzymskokatolicki r.. - rodzaj eski

sanskr. - sanskryt sd. - sdownictwo sem. - semicki serb. - serbski skand. - skandynawski skr. - skrt sow. - sowiaski sowac. - sowacki spo. - spoeczny sport. - sportowy st.-(St.) - staro-, Starszy Staatsmus. - Staatsmuseum (nm. Muzeum pastwowe) staro. - staroytno, staroytny stpol. - staropolskie szer. - szeroko szkoc. - szkocki szw. - szwedzki szwajc. - szwajcarski r.- - redni(o)rdw. - redniowiecze, redniowieczny rodk. - rodkowy w. - wity teatr. - teatralny techn. - technika teol. - teologia

tj. - to jest t. - tumaczenie, przekad Tow. - Towarzystwo tur. - (jzyki) turecki(e) TV - Telewizja tybet. - tybetaski tzn. - to znaczy tzw. - tak zwany uk. - ukoczony ukr. - ukraiski ur. - urodzony USA - Stany Zjednoczone Ameryki w. - wiek walij. - walijski wewn. - wewntrzny wg. - wgierski wg - wedug: z podanego rda, ale w formie nieco zmienionej w. - woski wac. - waciwie woj. - wojenny wojsk. - wojskowy W.P. - Wojsko Polskie wsch. - wschodni wulg. - wulgarny wyd. - wydany, wydanie

(wym: ...) - wymowa zach. - zachodni za. - zaoony zazw. - zazwyczaj zbud. - zbudowany zdrobn. - zdrobniay zewn. - zewntrzny zgrub. - zgrubienie zm. - zmar(y) zob. - zobacz ZSRR - Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich zw. - zwaszcza art. - artobliwie egl. - eglarski yd. - ydowski * (gwiazdka) - przypuszczalna posta wyrazu nie zawiadczona przez rda

Aachen - zob. Akwizgran.

Aar(e) - Aara, g. rzeka Szwajcarii, wypywajca z lodowcw Alp Berneskich, dopyw Renu. W szwajcarskich grach jest jedna kaskada, Gdzie Aar wody bkitnymi

spada. (J. Sowacki, W Szwajcarii, 7-8 (1839).) A gdy nazbyt stskniony ojczyzny swej starej Do pnych gwiazd wrd szumu zaduma si Aary, Musiae czu si wtedy nad t obc rzek Jak emigrant, gdy wraca mu ju za daleko. (K. Wierzyski, Pamitka z Solury, 13-16; do Tadeusza Kociuszki, ktry w Solurze spdzi ostatnie lata ycia.)

Aaron - w Biblii, syn Lewiego i starszy brat Mojesza, patriarcha yd., pierwszy arcykapan, wspdziaa z Mojeszem, gdy Bg spuszcza dziesi plag na Egipt, i wyprowadza Izraelitw z Egiptu. Laska Aarona - w Biblii, nazwa laski plemienia Lewi uywanej przez Aarona; pooona przed ark przymierza cudownie zakwita i zaowocowaa migdaami, co wyjaniono jako oznak, e Aaron ma zosta arcykapanem; Num., 17, 8.

Abaddon - w Biblii, Apok., 9, 11, szatan, anio przepaci, "ktrego imi po hebrajsku Abaddon, po gr. Apollyon, a po ac. Exterminans ('niszczcy, pustoszcy, rugujcy')".

Abaris - zob. Strzaa (Abarisa).

Abaton - w staroytnoci nazwa nadawana rnym trudno dostpnym miejscom; z gr. a- 'nie-', bainein 'i'.

Abbasydzi - dynastia kalifw arabskich, nastpna po obalonej przez Abul'l-Abbasa dynastii Omajjadw, panujca 750-762, ze stolic w Damaszku, a 762-1258 w Bagdadzie, pochodzca jakoby od Abbasa, 566-652, najstarszego stryja Mahometa. Osigna rozkwit najwyszy za czasw Haruna ar-Raszida (zob.) i jego syna Al-Ma'muna, 813-833. Kres dynastii pooya w 1258 inwazja Mongow.

Abdera - staroytna kolonia nadmorska w Tracji, zaoona w po. Vii w. pne. przez Jonw. Wg mitu gr. zaoy j Herakles dla upamitnienia swego przyjaciela Abderosa, poartego nie opodal przez konie Diomedesa (zob. Herakles, 8. praca). Wg innego mitu zaoya j Abdera, siostra Diomedesa. Mieszkacy Abdery uchodzili u Trakw za prowincjonalnych gupcw, cho

abderytami byli tak znakomici ludzie, jak Demokryt, Protagoras (wielki sofista), Anaksarchos (filozof i przyjaciel Aleksandra W.) i Hekataios (historyk); zob. miech (abderycki); por. Beocja; Gotham; Krhwinkel; Osio (Abderyci); Pacanw; Schildburg.

Abel - hebr. Hebhel 'tchnienie, opar', w Biblii, modszy syn Adama i Ewy, pasterz owiec, zabity przez swego starszego brata, Kaina (zob.); Gen., 4.

Abelard - zob. Heloiza i Abelard.

Abenceragowie - hiszp. Abencerrajes, szlachecki rd mauretaski w Grenadzie, ktrego rywalizacja z rodem Cegries staa si jednym z powodw upadku krlestwa Grenady w 1492; zob. te Grenada; Almanzor; Alpuhara. Historia de los bandos de Cegries y Abencerrajes - cz. I (1595) historycznego dziea pisarza hiszp. Gines Perez de Hita, ok. 1544-ok. 1619. El hidalgo Abencerraje - dramat Lope de Vegi. Almahilda, czyli Krlowa-niewolnica - powie (1663) panny de Scudery (zob.). Przygody ostatniego z Abenseraw - fr. Les aventures du dernier Abencerage, nowela rycerska (1826, wyd. pol. 1932) F.R. Chateaubrianda. Les Abencrrages - opera (1813) L. Cherubiniego; libretto: J.E. Jouy.

Abigail - W Biblii Dawid, kryjc si na puszczy Faran przed gniewem Saula, posya sugi do bogatego, ale nieuytego waciciela stad, Nabala, z prob o ywno; spotyka si jednak z odmow. Ponc dz zemsty, uzbraja swoich ludzi i wyrusza przeciw Nabalowi, ale mdra i pikna ona Nabala, Abigail, wychodzi Dawidowi naprzeciw z darami i potpia postpek gupiego ma. Dawid rezygnuje z zemsty, a gdy Nabal umiera, proponuje Abigail maestwo, ona za zgadza si, mwic: "Otom suebnica twoja"; I. Ks. Krl., 25. Std w lit. ang. imi to oznaczao 'garderobian, pokojwk'.

Abisag - w Biblii, 3. Ks. Krl., 1, 1-4, dziewczyna, Sunamitka, ktr sudzy krla Dawida wybrali spord dziewczt caego kraju, aby "spaa na onie krla i zagrzewaa go", gdy by ju bardzo stary i nie zagrzewa

si, mimo e okrywano go szatami. Bya to "panienka bardzo pikna i sypiaa z krlem, i suya mu, ale krl z ni nie obcowa".

Dame Abonde - (wym. dam abd) francuski eski odpowiednik w. Mikoaja, dobra wrka, przynoszca grzecznym dzieciom prezenty w czasie ich snu w Noc Sylwestrow; zob. (w.) Mikoaj.

Abraham - w Biblii, syn Tarego, protoplasta i patriarcha narodu izraelskiego; wraz z on Sar (zob.), bratankiem Lotem (zob.) i swym pkoczowniczym plemieniem przeszed (2000-1600 pne.?) z Ur Chaldejczykw a. z Charanu do ziemi Kanaan w Palestynie, gdzie osiad. Zwany "ojcem wiernych"; zob. Melchizedech. Grb Abrahama - zob. Hebron. ono Abrahama - odpoczynek sprawiedliwego po mierci (Ew. wg uk., 16, 22, o azarzu: "A stao si, e umar ebrak i zaniesiony jest przez aniow na ono Abrahama"). Std zwroty przysowiowe: "Pj na ono Abrahama"; "Do Abrahama na piwo" itd. Ofiara Izaaka - Aby wyprbowa jego wiar, Bg kae Abrahamowi ofiarowa swego syna Izaaka (zob.) na caopalenie. Abraham spenia rozkaz, ale gdy podnosi miecz, aby zabi syna, powstrzymuje go anio i podsuwa mu w zamian na ofiar barana (Gen., 22, 1-18); por. Crka (Jefty). Ofiara wielokrotnie przedstawiana w sztuce rdw. i nowoytnej, m.in.: Ghiberti, Brunelleschi, Andrea del Sarto, Tycjan, Caravaggio, Rubens, Rembrandt, William Blake. Przymierze z Bogiem - Jahwe zawiera z Abrahamem przymierze, obiecujc mu liczne potomstwo i ziemi Kanaan w zamian za posuszestwo ("Chod przede mn"), doskonao i trzymanie si nakazu obrzezania chopcw; Gen., 15, 1-21; 17, 1-27; zob. te Przymierze. Trzej anioowie - Trzej wdrowcy ukazuj si Abrahamowi. On przyjmuje ich gocinnie w swoim namiocie. W czasie posiku jeden z nich przepowiada mu, e Sara mimo podeszego wieku urodzi mu syna. We wczesnej sztuce chrzec., sztuce bizantyjskiej i ruskiej anioowie ci stanowi symbol Trjcy w. Mozaiki: w Santa Maria Maggiore (V w.), Rzym; w San Vitale (Vi w.), Rawenna; w Monreale (Xii w.), Sycylia. Obrazy szkoy Rafaela, Rzym, Watykan, Loggie; Rembrandt, Leningrad, Ermita i in; Murillo, Ottawa, Nat. Gall.; Tiepolo, Madryt, Prado. Widzie Abrahama - mie ponad 50 lat. Ew. wg Jana, 8, 57: "Pidziesiciu lat jeszcze nie masz, a Abrahama widziae?" Ibrahim - arab. forma imienia Abraham. Wg jednej z wielu muzum. legend o Ibrahimie archanio Gabriel daje mu spady z nieba czarny kamie, nad

ktrym Ibrahim wznosi w Mekce Kaab (zob.).

Abraham Jakubowic - zob. Ibrahim ibn Jakub.

Abrakadabra - sowo kabalistyczne majce wyraa nieskoczono, uyte po raz pierwszy w poemacie ac. Severusa Sammonicusa (Ii w. ne.), umieszczane w rdw. na amuletach (w formie rwnobocznego trjkta jako zaklcie czy formua magiczna przeciw febrze itp.) noszonych przez 9 dni i wrzucanych do rzeki.

Abraksas - sowo kabalistyczne, ktrym gnostycy pnej staroytnoci oznaczali Istot Najwysz, rdo 365 emanacji, a. wadz w ogle; ryte na drogich kamieniach, uywanych potem jako amulety i talizmany, czsto z wizerunkiem bajecznej istoty o korpusie czowieka, gowie koguta i wach zamiast ng. Abraxas - balet (Monachium 1948), libretto na podstawie napisanego w 1847 scenariusza Heinricha Heinego do pomysu tanecznego Doktor Faust; muzyka: Werner Egk, choreogr.: Marcel Luipart. Pierwszy penospektaklowy balet nm. po 2. wojnie wiat. Faust, dc do poznania prawdy, podpisuje pakt z wysanniczk Szatana, pikn Bellastrig.

Absalom - w Biblii trzeci syn krla Dawida. Musia ucieka z domu ojca, gdy zabi swego przyrodniego brata, Amnona, z zemsty za zgwacenie ich siostry, Tamary. Po powrocie, mimo pojednania z ojcem, organizuje przeciw niemu spisek i zbrojny bunt, ale ponosi klsk w "lesie Efraim" i w czasie ucieczki na mule zawisa dugimi wosami (gdy mu pobieg dalej) na gazi dbu, a cigajcy go Joab (zob). przebija mu serce wczni. Krl, usyszawszy o tym, zapaka mwic: "Absalomie, Absalomie! synu mj! Obym ja by umar zamiast ciebie!", co stao si klasycznym wyrazem mioci i aoci ojcowskiej; 2. Ks. Krl., 13-19. Absalomie, Absalomie! - powie (1936, wyd. pol. 1959) Williama Faulknera, kronika upadku ubogiej biaej rodziny Sutpen w Jefferson, w stanie Mississippi. Czupryna jak u Absaloma - duga, bujna; zwrot przyst. w Biblii, 2. Ks. Krl., 14, 25-26; 18, 9. Pojednanie Dawida z Absalomem - obraz (1642) Rembrandta, Leningrad, Ermita.

Absolutum Dominium - ac., 'nieograniczona wadza', okrelenie, ktrym szlachta pitnowaa prby wzmocnienia wadzy krlw w Polsce Xvi-Xviii w.

Abu Hassan - bohater Opowieci o Abu al-Hassanie picym i przebudzonym (zob. Tysic: i jedna noc), kupiec z Bagdadu, ktry, oszoomiony narkotykiem, pogrony we nie, przeniesiony zostaje do paacu Haruna ar-Raszida (zob.), gdzie wmawiaj mu, e jest kalifem. Motyw ten wystpuje u wielu autorw, jak Szekspir (Poskromienie zonicy, 1, 1-2; Sen nocy letniej, zob. Sen), Baryka (zob. Z chopa krl), Calderon (zob. ycie: snem), Bohomolec (Grzegorz chop, mniemany ksi), Fredro (Pan Jowialski), Sowacki (Balladyna) i in.; por. Ksiyc(owy wiat). Abu Hassan - opera (Monachium 1811) C.M. Webera.

Abukir - staro. Canopus, wie w Dolnym Egipcie nad M. rdziemnym, na pn.-wsch: od Aleksandrii; 1 Viii 1798 admira ang. Nelson niespodzianym atakiem na red Abukiru rozbi flot francusk, ktra przetransportowaa fr. korpus ekspedycyjny do Egiptu; 25 Vii 1799 gen. Bonaparte rozgromi tu desant turecki, trzykro liczniejszy od korpusu fr.

Ab Urbe Condita Libri Cxxxxii - zob. Sto czterdzieci dwie ksigi.

Abu Simbel - miejscowo nad Nilem, w dolnej Nubii, w Egipcie, gdzie w Xiii w: pne. wykuto w skale dwie wspaniae witynie, wiksz Ramzesa Ii, mniejsz jego maonki, Nefertari, z olbrzymimi posgami w fasadach; w latach szedziesitych Xx w. witynie wycito ze skay i przeniesiono o 60 m wyej, aby uchroni je przed zalaniem wodami jeziora utworzonego za Zapor Asuask. Nadzr nad pracami sprawowa komitet specjalistw UNESCO pod przewodnictwem prof. Kazimierza Michaowskiego.

Abydos (1) - Abodu, w staroytnoci miasto w Grnym Egipcie; orodek kultu pomiertnego, gdzie wg mitu pochowana by miaa gowa Ozyrysa; najbardziej czczone miejsce Egiptu ze wityniami od I do Xxx dynastii; w najlepiej zachowanej wityni Seti I znaleziono list faraonw.

Abydos (2) - dzi Avido, w staroytnoci kolonia gr. we Frygii, w Azji

Mniejszej, po azjatyckiej stronie Hellespontu (dzi Dardanele), naprzeciw Sestos. Tam Kserkses w marszu na Grecj zbudowa w 480 pne. most z okrtw przez cienin. Tam w 411 pne. flota ateska pod wodz Alkibiadesa zwyciya Spartan; zob. te Hero i Leander. Narzeczona z Abydos - poemat (1813) Byrona: Zulejka, crka Giaffera, paszy Abydosu, jest zarczona z Selimem, ale Giaffer zabija go i Zulejka umiera ze zamanym sercem. Nie py do Abydos bez powodu - przysowie gr., nie podejmuj niebezpiecznej podry bez istotnej przyczyny.

Achab - sidmy krl pastwa Izrael, 873-854 pne.; w Biblii krl Izraela, ktrego imi stao si synonimem niegodziwoci, pamitny wrogoci okazywan prorokowi Eliaszowi (zob.), wprowadzeniem kultu Baala i skazaniem na mier Nabota z namowy swej ony, krlowej Jezabel (zob.), za nie popenione winy; zob. Winnica (Nabota); por. te Moby Dick (kapitan Ahab).

Achajowie - pierwsza grupa plemion greckich, ktra ok. r. 2000 pne. przybya do Grecji z pnocy, podbijajc miejscow ludno pochodzc z Azji Mniejszej, i pod wpywem Krety stworzya kultur mykesk. Podbici ok. 1100 pne. przez now fal plemion gr., Dorw, zajli w pn. czci Peloponezu krain nazwan od nich Achaj. Rzymianie nazw t (ac. Achaia) okrelali rwnie ca Grecj. W epopei Homera wszyscy Grecy biorcy udzia w wojnie z Troj nosz honorow nazw Achajw, gr. Achaioi; por. Danaowie.

Achates - zob. Wierny (Achates).

Acheloos - staroytna nazwa rzeki, dzi Aspropotamos, w zach. Grecji, i bykogowego boga tej rzeki, ktry wg mitu walczy z Heraklesem o Dejanir i utraci przy tym jeden z rogw oraz ukochan. Kiedy Alkmeon, cigany przez erynie za matkobjstwo, szuka kraju nie istniejcego w chwili morderstwa, znalaz go w delcie Acheloosu, na nowo utworzonych osadach rzecznych.

Achemenidzi - dynastia perska wywodzca si od Achemenesa (Hacha-manisz), ksicia Parsua, Vii w. pne., zaoona przez Cyrusa Starszego ok. 550 pne. Znani wadcy: syn Cyrusa, Kambyzes, Dariusz I Wielki, Kserkses, Artakserkses I, Ii i Iii oraz ostatni panujcy, zwyciony w 330 pne. przez Aleksandra Wielkiego Dariusz Iii Kodomanus.

Achernar - gwiazda alfa (najjaniejsza) konstelacji Erydanu, widoczna w Polsce zim; z arab. achir' al-nahr 'koniec rzeki', tj. gwiazdozbioru.

Acheron - mit. gr. rzeka (moe z achea rheon 'rzeka smutku') oddzielajca w Hadesie wiat ywych od wiata zmarych (por. Styks), do ktrej wpadaj dopywy: Kokytos, Lete i (Pyri)flegeton; roz. szew. podziemne pastwo boga Hadesa, np. w Eneidzie, 7, 312, Wergiliusza: "Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo" ac., 'jeli nie nakoni niebios, porusz pieko'.

Achilles - mit. gr. legendarny bohater tesalski, krl Myrmidonw we Ftyi (gr. Phthia), syn Peleusza (a. Peleja, std zwany Pelid) i nereidy Tetydy, (Thetis), gwny bohater i centralna posta Iliady Homera, prototyp gr. koncepcji mskiej odwagi i urody, idea modzieca, ktry przekada krtkie, ale pene chway ycie nad dug i gnun egzystencj, natura popdliwa, porywcza, namitna, dumna. W Iliadzie ukazany jako wspaniay pbarbarzyca, jakby spoza krgu cywilizacji achajskiej (cho dzielno jego budzi taki podziw, e Achilles staje si wzorem dla niezliczonych pokole, m.in. dla Aleksandra Wielkiego). On jeden tylko spord bohaterw Homera trzyma si archaicznego obyczaju skadania kosztownych ofiar, take z ludzi, przy pogrzebie (Iliada, 23, 171), wywouje oburzenie (24, 15) wlokc ciao Hektora przywizane do rydwanu (22, 395). Jego nieopanowany gniew z powodu odebrania mu przez Agamemnona niewolnicy-konkubiny Bryzejdy jest osi tematyczn Iliady,; w przystpie pasji Achilles nie ma respektu nawet dla widzialnego boga (22, 15); cechuje go te jednak, prcz mstwa w walce, niezomna przyja dla Patrokla i nie znana innym Grekom Homera pogarda dla kamstwa (9, 312). Achilles i Pentesilea - zob. Pentesilea. Achilles w dziewczcym przebraniu - Kiedy, mobilizowano Grekw na wojn trojask, rodzice, wiedzc, e przeznaczone mu jest na niej zgin, posali go na dwr Likomedesa na wyspie Skyros, gdzie w dziewczcym stroju przebywa wrd crek krla; ale wg innej wyroczni nie mona byo zdoby Troi bez jego pomocy, Odyseusz wic w przebraniu kupca rozoy przed crkami Likomedesa klejnoty i bro; Achilles zdradzi swoj pe chwyciwszy za miecz. Zaraz te wyruszy z Odyseuszem. Jedna z crek Likomedesa, Deidameja, miaa z Achillesem syna, Neoptolemosa (zob.). Grb Achillesa - W Sigejonie, na pn.-zach. przyldku Azji Mniejszej, mia by pochowany Achilles wraz z Patroklosem; wg Pliniusza, 10, 24, nad miejscem tym nie przelatuje aden ptak. Konie Achillesa - zob. Ko (Balios; Ksantos).

Nauczyciele Achillesa - Feniks, syn Amintora, wychowawca Achillesa i jego towarzysz pod Troj; centaur Chiron, ktry nauczy go poytkw z rolin. Pita Achillesa - Tetyda zanurzya go; jako dziecko, w wodach Styksu, dziki czemu ciao jego prcz pity, za ktr trzymaa go matka, stao si odporne na ciosy. Zgin ugodzony strza (w pierwotnej wersji mitu niewtpliwie zatrut) w pit przez Parysa (i Apollina); przen. czyja saba strona. Std: cigno Achillesa - anat. kocowe cigno minia trjgowego ydki, z przyczepem na guzie pitowym. Tarcza Achillesa - sporzdzona dla niego na prob Tetydy przez boga Hefajstosa i ozdobiona cudownymi paskorzebami; Iliada, 18, 479. Wcznia Achillesa - Telefos, zi Priama i krl Myzji, usiowa przeszkodzi ldowaniu Grekw w drodze do Troi i zosta zraniony przez Achillesa. Gdy wyrocznia orzeka, e wyleczy go moe tylko sprawca rany, Telefos uda si do obozu Grekw, ktrzy tymczasem dowiedzieli si, e wg wyroczni pomoc Telefosa jest im niezbdna do zdobycia Troi. Dlatego Achilles wyleczy go, przykadajc do rany rdz z ostrza wczni; por. Henryk Vi, cz. 2, 5, 1, Szekspira. Krwawnik pospolity, ac. Achillea millefolium, jest prastarym lekiem przeciwkrwotocznym; por. te Melampus (n). Achilles i w - zob. Paradoks (Zenona). Epopeje: "Iliada" (Viii w. pne.) Homera; "Achilleis" P. Papiniusa Statiusa (I w. ne.); "Achilleis" Goethego (1799). Dramaty: "Achille" Comeille'a (1673), "Achilleis" Wyspiaskiego (1903). Opery: "Achille et Polyxene" J.B. Lully'ego (1687), "Achille e Deidamia" A. Scarlattiego (1698), "Deidamia" G.F. Handla (1739), "Achille nell'assedio di Troia" Cimarosy (1797). Balet: "Achille in Sciro Cherubiniego" (1804). Plastyka: malarstwo wazowe, Vii-V w. pne.; czara Sosiasa, Bertin; amfora Eksekiasa, Watykan. Achilles i crki Likomedesa - fresk pompejaski, Neapol, Mus. Naz. Obrazy van Dycka, Rubensa, Tiepola. Oratorium "Achilles" M. Brucha (1885).

Achitofel - w Biblii, 2. Ks. Krl., 17, 15-23, zaufany doradca krla Dawida, ktrego zdradzi, przyczajc si do sprzysienia Absaloma (zob).

Ksi Achmad - Ahmad, bohater Opowieci o ksiciu Achmadzie i wrce Pari Banu, zob. Tysic (i jedna noc). Achmad naby jabko z Samarkandy,

ktrego zapach leczy wszystkie choroby, i otrzyma od wrki namiot, mogcy pomieci cay dwr krla i jego wojsko, a tak lekki, e mona go byo nosi w kieszeni.

Achtel - omina, dawn. sma cz wikszej miary; w Polsce Xvi w. 62 garnce, tj. p beczki piwa, pniej beczuka, antaek, sma cz beczki piwa; z nm., 'sma cz'.

Acis i Galatea - postacie mitu i literatury gr.-rz.; Acis (Akis) by synem boga Pana (Fauna) i Symety, 16-letnim pasterzem sycylijskim, kochankiem piknej nereidy Galatei (od gr. gala 'mleko' a. galene 'cisza morska'). W Metamorfozach, 13, 750, Owidiusza kochankowie ukryci pod ska suchaj miosnej pieni zalecajcego si do Galatei potwornego cyklopa Polifema (zob.), ktry nagle ich dostrzega i grozi im; Galatea znika w morzu, Acis ucieka, ale zostaje przygnieciony ska przez cyklopa; nereida zamienia pync krew Acisa w rdo i rzek, a jego w boga tej rzeki. Galatea - (przed 1514) Rafaela, Rzym, Famesina. Obraz Tiepola, Triest, Gal. Sartorio. Acis i Galatea - obraz (1657) Cl. Lorraina, Gal. Drezdeska. Obraz Poussina, Dublin, National Gall. of Ireland. Opera (1686) J.B. Lully'ego, libretto: Campistron. Opera (1720) G.F. Hndla, libretto: J. Gay. Opera (1763) J. Haydna, libretto: Migliavacci.

Acqua Tofana - zob. Manna (w. Mikoaja).

"Acta Diurna" - ac., 'wydarzenia dnia', pierwsza gazeta codzienna, zaoona w 59 pne. przez Juliusza Cezara, ukazujca si a do chwili przeniesienia stolicy do Konstantynopola w 330. Nie zachowa si aden egzemplarz, wysokoci nakadu nie znamy, "Acta" zawieray wiadomoci o wydarzeniach pastwowych, budowach, podrach dygnitarzy, wydarzeniach w rodzinie cesarskiej, katastrofach ywioowych; ogoszenia o narodzinach, lubach, nekrologi itp. Z przymiotnika diurnalis 'dziennikowy', utworzonego od diurnus 'dzienny', z dies 'dzie', pochodz wyrazy oznaczajce gazet: w. giornale, fr. journal i polska kalka tych wyrazw: dziennik.

Acta Tomiciana - zbir pism z kancelarii krlewskiej Zygmunta Starego z 1507-34, zebrany przez Stanisawa Grskiego, nazwany dla uczczenia wczesnego podkanclerza biskupa Piotra Tomickiego, wydawany z fundacji

Dziatyskich (t. 1-13, 1852-1912); w Bibliotece Krnickiej PAN.

Adalberg - ksiga przysw polskich; od nazwiska Samuela Adalberga, 1868-1939, paremiografa polskiego, autora pierwszego polskiego nowoczesnego zbioru przysw pt. Ksiga przysw, przypowieci i wyrae przysowiowych polskich 1889-94. Nowy Adalberg - oparta na poprzedniej, 4-tomowa Nowa ksiga przysw i wyrae przysowiowych polskich (1969-78) pod redakcj J. Krzyanowskiego.

Adam - w Biblii, pierwszy czowiek na Ziemi, ojciec caej ludzkoci, ktrego Bg stworzy na swoje podobiestwo z muu i tchn w niego dech ycia. Imi to wymienia dopiero Gen., 2, 19, cho jego stworzenie opisuje Gen., 1, 27 i 2, 7. Adamie, ty Boy kmieciu, ty siedzisz u Boga w wiecu - polska pie wielkanocna z Xiv w., wczona w Xv w. do Bogurodzicy, przenoszca ywcem wczesne polskie stosunki do krlestwa niebieskiego. Adam i Ewa - Pierwsza kobieta, pramatka Ewa, utworzona w czasie snu Adama (aby nie dokuczaa mu samotno) z jego ebra, nakania Adama z namowy wa-Szatana do skosztowania wsplnie z ni zakazanego owocu z drzewa wiadomoci dobrego i zego, za co Bg skazuje Ew na pord w boleciach, Adama na zdobywanie chleba w pocie czoa, a oboje na wygnanie z Raju; Gen., 2, 21-25 ; 3, 1-24; zob. te Drzewo (wiadomoci); Ewa; Gdy Adam ziemi kopa; Grzech (pierworodny); Jabko; Lilith; Nagi (A byli oboje...); Raj; Zakazany (owoc). Drugi (a. Nowy) Adam - Chrystus. Jabko Adama - anat. chrzstka tarczowata tworzca wynioso krtaniow, widoczna zw. u szczupych mczyzn; legenda twierdzi, e to kawaek zakazanego owocu uwiz Adamowi (i jego potomstwu) w gardle; ac. pomum Adami, t. z hebr. tappuah haadaam 'jabko mczyzny'. Krewny po Adamie - nie krewny. Na wity Adam - nigdy; bo brak takiego witego. Od Adama i Ewy - od samego pocztku; od dawien dawna. Stary (praojciec) Adam - natura ludzka nie dajca si zmieni ani poprawi; czowiek grzeszny, uomny, niedoskonay, nie odkupiony, Biblia, List w. Pawa do Rzymian, 6, 6; do Efezjan 4, 22-24; do Kolosan, 3, 9-10.

Strj Adamowy - nago; Biblia, Gen., 2, 25; 3, 10-11. Szczyt Adama - gra (2243 m) na wyspie Cejlon, gdzie wg legendy muzumaskiej Adam opakiwa wygnanie z Raju, stojc na jednej nodze przez 200 lat, aby odpokutowa swj grzech, po czym archanio Gabriel przenis go na gr Arafat, gdzie Adam znw spotka Ew. Zakon Adama - maestwo. ebro Adama - z ktrego Bg stworzy Ew, Gen., 2, 22. Plastyka. Postacie Adama i Ewy daway rdw. twrcom wyjtkow sposobno do przedstawiania nagoci ludzkiej, jak np. w skali monumentalnej w Portalu Adama katedry bamberskiej (ok. 1230, zob. Bamberg); w Xv i Xvi w. temat ten by pretekstem do studiw aktu mczyzny i kobiety, po raz pierwszy ukazanego ze wszystkimi szczegami w 1432 przez Jana van Eycka w Otarzu (zob.) Gandawskim. Wygnanie z Raju - fresk (ok. 1427) Masaccia, Florencja, S. Maria del Carmine, kaplica Brancaccich. Grzech pierworodny - obraz (skrzydo dyptyku, ok. 1470) Hugona van der Goes, Wiede, Kunsthist. Mus. Adam i Ewa - miedzioryt (1504) Albrechta Drera; artysta przedstawia w wizerunkach pierwszych rodzicw proporcje idealnie piknego czowieka. Obraz Tintoretta, Wenecja, Akademia. Obraz Palmy Vecchia, Brunwik. Obraz L. Cranacha St.. Warszawa, Muz. Nar. Upadek pierwszych rodzicw - drzeworyt wiatocieniowy (1511) Hansa Raldunga (zwanego Grien), studium aktu mczyzny i kobiety o doskonaych proporcjach. Stworzenie Adama - fresk (1512) Michaa Anioa, Rzym, Watykan, Kaplica Sykstyska, plafon.

Adamastor - duch niebezpiecznych wd Przyldka Burz (przemianowanego na Przyldek Dobrej Nadziei, zob. Dobry) opisany przez poet portug. Camesa, w Luzjadach (wyd. 1574) jako straszliwe widmo ukazujce si Vasco da Gamie i prorokujce zgub kademu, kto przedsiwemie podr do Indii.

Adam Bell - legendarny angielski bohater lud., wyjty spod prawa wraz z towarzyszami Clymem z Clough (Cleugh) i Williamem z Cloudesley, yjcy wspczenie z ojcem Robin Hooda. Rwnie synni w pn. Anglii z mistrzostwa w strzelaniu z uku, jak Robin w Anglii rodkowej. Zamieszkiwali las Englewood niedaleko Carlisle. W kocu poddali si krlowi, ktry ich

uaskawi, gdy William, podobnie jak Wilhelm Tell, przestrzeli z uku jabko umieszczone na gowie syna.

Adelajda - ang. Adelaide z nm. Adelheid od st.-g.-nm. adul+ hait ('szlachetny + sposb bycia'), imi znane w Polsce od pierwszych czasw chrzecijastwa; miaa je nosi rzekoma siostra Mieszka I i kilka innych piastowskich ksiniczek; przez stulecia zapomniane, wrcio pod wpywem modnego romansu pani de Genlis, 1746-1830, pisarki ir., ktry w t. pol. ukaza si w 1788 jako Adela i Teodor, czyli Listy o edukacji. Adelaida - pie opus 46 (1796) Beethovena. Adelaide-Konzert - koncert D-dur napisany jakoby przez 10-letniego Mozarta w Wersalu na cze jednej z crek Ludwika Xiv, wydany dopiero w 1933.

w. Adelaida - ok. 931-999, cesarzowa niemiecka, crka krla Rudolfa Ii z Arles (burgundzkiego). Po mierci pierwszego ma, krla Woch, Lotara, zmuszana do maestwa z synem jego nastpcy, osawionego Berengara Ii, odwoaa si do Ottona I niemieckiego, ktry j polubi w 951; w 991-95 bya regentk w czasie maoletnoci wnuka, Ottona Iii. Fundatorka instytucji religijnych, okazaa si w rzdach pastwem kobiet o wielkim rozumie politycznym. Gowa Adelajdy - rzeba w katedrze w Mini (Meissen, pd.-wsch. NRD) przedstawiajca umiechnit cesarzow.

Adelajda - ok. 1324-71, crka landgrafa heskiego Henryka Ii elaznego, od 1341 krlowa pol., ona Kazimierza Wielkiego, narzucona mu, po mierci Aldony Gedyminwny, przez alians polityczny. Nie majc jeszcze rozwodu z Adelajd oeni si z Czeszk Krystyn, wdow po praskim rajcy miejskim. Zmuszony z kolei do rozwodu z ni, wzi rozwd z obiema jednoczenie. Adelajda staraa si potem w Rzymie o uniewanienie pniejszych maestw Kazimierza i zwrot posagu, ale bezskutecznie.

Adept - pocztkujcy, praktykant; wyznawca (sekty), zwolennik (doktryny); wtajemniczony; rdw. alchemicy nazywali vere adeptus 'prawdziwie wtajemniczonego' (od ac. adispici 'dostpi, docign') w sekrety eliksiru ycia i kamienia filozoficznego; twierdzili oni, e na wiecie byto zawsze tylko 11 adeptw, ni mniej, ni wicej.

Adhara - Adara, podwjna gwiazda konstelacji Psa Wielkiego, widoczna w Polsce zim.

Les Adieux (wym. lezadje) fr., 'Poegnania', sonata fortepianowa opus 81a Es-dur (1804-10) Beethovena.

Admei - bohater mitu gr., krl Ferai w Tesalii, uczestnik wyprawy Argonautw i polowania na dzika kalidoskiego, zyska wdziczno Apollina za mi gocin, gdy bg, wygnany przez Zeusa z Olimpu, musia przez rok suy u Admeta jako pastuch. Apollo pomaga mu w zdobyciu Alkestis, crki Peliasa, i wybaguje u mojr dugowieczno Admeta (ktremu przeznaczona bya wczesna mier), pod warunkiem, e kto z jego bliskich zgodzi si umrze za niego. Gdy chwila nadesza, nikt nie chce si powici, nawet starzy rodzice, tylko Alkestis idzie na mier bez wahania. Wg mitu, Persefona, przejta tym przykadem wiernoci maeskiej, zwraca j yw mowi. W tragedii Eurypidesa Alkestis (438 pne.) Herakies, wdziczny Admetowi za gocin, wyrywa bogu mierci, Tanatosowi, ofiar i przyprowadza j z podziemi do ma. Opery: Alceste (1674) J.B. Lully'ego; Admeto re di Tessaglia (1727) Handla; Alceste (Wiede 1767) Glucka.

Admiralicja - Paac Admiralicji, olbrzymi, d. przeszo 400 m, paac dowdztwa floty nad New w Leningradzie, g. dzieo klasycyzmu ros., z wie bramn zwieczon synn iglic, rozbudowany 1806-17 wg projektu Andrieja D. Zacharowa, 1761-1811.

Adolf - bohater tytuowy fr. powieci (1807, wyd. 1816) Benjamina Constant, stanowicej punkt zwrotny w dziejach powieci psychologicznej. Powie daje analiz rozwoju i kresu namitnego uczucia, pod wieloma wzgldami przypominajcego wizy czce autora z pani de Stael.

Adonai - w Biblii jedna z zastpczych nazw Boga, wyraz hebr., znaczcy 'Panowie moi'; uywana w liturgii yd. zamiast niewymawialnego (zob. Dekalog, 2. przykazanie) imienia Jahwe; zob. te Imi (Imiona sekretne).

Adonis - mit. gr. pikny modzieniec; zrodzony z kazirodczej mioci

Kinyrasa, krla Cypru, i crki jego. Mirry (a. Smyrny), ukochany przez Afrodyt, zabity w czasie oww przez dzika (a. zazdrosnego Hefajsta lub Aresa w postaci dzika). Wg innej wersji Afrodyta powierzya Adonisa jako dziecko Persefonie, ktra nie chciaa go jej zwrci do czasu, gdy Zeus postanowi, e Adonis przebywa bdzie u kadej z bogi przez cz roku. Adonia - doroczne parodniowe wito Adonisa, jako bstwa wegetacji czczonego w Fenicji i innych krajach Wschodu (imi prawdop. od semickicgo tytuu adon 'Pan', por. Adonai), rwnie pod imieniem Tammuz, przeniesione wraz z kultem Adonisa do Grecji. Kobiety naprzd opakiway mier Adonisa, a potem cieszyy si z jego zmartwychwstania; Biblia, Ezechiel, 8, 14. Kwiat Adonisa - powstay z przelanej krwi myliwego: ra a. anemon, a. mak polny, a. miek szkaratny, ac. Adonis flammeus, fr. goutte-de-sang 'kropla krwi'. Ogrdek Adonisa - skrzynki i doniczki z szybko rosncymi i szybko widncymi kwiatami, symbolizujcymi prdko przemijajc modo, jakimi w czasie adonii obstawiano zoon na marach figur Adonisa; przen. rzecz atwo niszczejca, szybko przemijajca; por. Henryk Vi, cz. 1, 1, 6, Szekspira; Raj utracony, 9, 440, Miltona. Wenus i Adonis - pierwszy opublikowany utwr Szekspira (1593), dugi poemat, w ktrym Adonis odrzuca zaloty Wenery i zostaje zabity przez dzika; por. Metamorfozy, 10, 522, Owidiusza; Teokryta 1, 109; 15, 127. Rzeby: Canova, Thorvaldsen, Rodin. Obrazy: freski pompejaskie, Tycjan, Carracci, Guercino, Domenichino, Rubens, Ribera.

Adramelech - w Biblii, bstwo babiloskie, ktremu palono dzieci w ofierze; 4. Ks. Krl., 17, 31; jeden z upadych aniow, w "Raju utraconym" Miltona strcony przez Uriela i Rafaela (6, 365); por. te ballad "Tukaj", w. 182, Mickiewicza.

Adrast(es) - mit. gr. bajeczny krl Argos, te Polinika (syna Edypa), wraz z ktrym podj wypraw siedmiu przeciw Tebom; zob. Siedem; z nich sam tylko pozosta przy yciu, ratujc si ucieczk na cudownym koniu Arionie. W 10 lat pniej Adrast poprowadzi synw polegych wodzw na tzw. wypraw Epigonw przeciw Tebom i zniszczy je; por. Polinik; z gr. adrastos 'nieunikniony'.

Adrienne Lecouvreur - zob. Lecouvreur Adrienne.

Adwent - w liturgii katol. okres czterech tygodni przed Boym Narodzeniem, symbolizujcy okres oczekiwania na przyjcie Mesjasza-Odkupiciela; z ac. adventus 'przyjcie'.

Adwersarz - dawn. przeciwnik; z ac. adversarius.

Adwokat Diaba - ac. advocatus diaboli, pop. nazwa kardynaa promotora wiary, ac. promotor fidei, tj. rzecznika publicznego w procesie beatyfikacyjnym a. kanonizacyjnym przed Kongregacj Obrzdw, S. Congregatio Rituum, w kocicle rz.-kat., zgaszajcego zarzuty przeciw wnioskowi i osobie kandydata; przen. obroca sprawy niesusznej a. zej; z ac. advocatus 'wezwany (na pomoc)'.

Adyton - miejsce w sanktuatium gr. i rz. (ac. adytum), do ktrego miay dostp tylko osoby bezporednio zwizane z kultem, wite witych; miejsce w wityni gr., gdzie miecia si wyrocznia; z gr. od adytos 'do ktrego si nie wchodzi'.

Adanta - wie w Indiach, w stanie Maharasztra, koo ktrej znajduje si wielki zesp trzydziestu buddyjskich wity jaskiniowych wykutych w skale, ozdobionych licznymi rzebami i paskorzebami, a przede wszystkim wspaniaymi malowidami ciennymi (sceny z ycia Buddy) z okresu od ok. r. 200 pne. do ok. 600 ne.

Aedon - mit. gr. crka Pandareosa (por. Homer, "Odyseja", 19, 518), ona tebaskiego krla Zetosa, z ktrym miaa syna Itylosa. Zawistna o szczcie swej wielodzietnej szwagierki Niobe, ony Amflona, postanowia zgadzi jej pierworodnego syna, ale przez nieuwag zabia swego wasnego jedynaka, Itylosa. Zeus zamieni j w sowika, wiecznie opakujcego mier syna; por. te Filomela i Prokne.

Aegir - mit. skand. bg morski, ktry wraz z maonk Ran podejmowa na podwodnych ucztach nie tylko topielcw, ale i bogw; mia 9 crek olbrzymek.

Aelia Capitolina - nazwa nadana Jerozolimie przez wojska rzymskie w czasie 2. wojny ydowskiej, 133-35 ne.

Afrodyta - mit. gr. bogini mioci zmysowej, pikna i wdziczna, opiekunka eglarzy, bstwo pochodzenia asyro-babiloskiego (zob. Wenus), maonka Hefajstosa, ktrego zdradzaa z Aresem. Pewnego razu kulawy, ale zrczny m przyapa oboje w ou, przykry metalow sieci i wystawi na miech bogw. Matka (z Aresem pocztych) Harmonii, Erosa i Priapa, (z Anchizesem) Eneasza, (z Hermesem) Hermafrodyty. Jej atrybuty: mirt, ra, jabko, jasklka, gob, baant, abd, wrbel, zajc, kozio, delfin. Zob. te Adonis; Anehizes; Eris; Pafos; Parys (Sd Parysa). Afrodyta Afrogeneja - przydomek bogini wg Hezjoda, dos. 'urodzona z piany morskiej'; gr. aphros 'piana morska'. Afrodyta Kallipygos - przydomek bogini, dos. 'Piknotya'; gr. kallos 'pikny', pyge 'poladki'. Afrodyta Pandemos - bogini mioci ogarniajcej wszystkich bogw i ludzi, maestwa i ycia rodzinnego, pniej bogini mioci zmysowej, wreszcie opiekunka nierzdnic, pospolita, wsplna, wulgarna; gr. pandemos 'powszechny; wsplny'. Afrodyta Thalassia (a. Pontia) - opiekunka eglugi, okrtw i portw (gr. thalassa, thalatta, pontos 'morze'), rwnie Limnesia 'Opiekunka Portw' (od gr. limen 'port') i Euploia 'Szczliwej eglugi' (od eu- 'dobry' i plein 'eglowa'). Afrodyta Urania - bogini nieba, potem wyszej, czystej mioci; gr. ourania 'niebiaska'. Afrodyzjak - rodek, rolina, lek itd. pobudzajcy popd pciowy; ac. aphrodisiakos 'kamie majcy pobudza seksualnie' od aphrodisios 'rozkosz pciowa' od imienia bogini. Kipryda - przydomek bogini, znaczcy 'urodzona na Cyprze', skd wschodni kult Afrodyty przeszed do Grecji. Pas Afrodyty (a. Wenery) - pas wdzikw, talizman bogini, zapewniajcy powodzenie w mioci; gr. krestos, ac. cestus. Afrodyta - rzeba (2. po. V w. pne.) Alkamenesa, zaginiona; jej kopi jest Afrodyta z Frejus, Pary, Luwr. Inna kopia, Neapol, Mus. Naz. Tron Afrodyty - Rzym, Mus. Naz. Romano, oparcie tronu a. otarza, dzieo gr. (ok. 460 pne.) z reliefem, ktry prawdop. przedstawia narodziny Afrodyty z morza, podtrzymywanej przez dwie nimfy.

Afrodyta z Kapui - rzeba Lizyppa z 2. po. Iv w. pne., Neapol, Mus. Naz. Afrodyta Anadyomene - synny obraz (Iv w. pne.) Apellesa, dos. wynurzajca si z morza. Afrodyta Knidyjska - sawny posg, rzeba Praksytelesa dla wityni w Knidos (Iv w. pne.) znana tylko z rz. kopii; Rzym, Watykan; Warszawa, Muz. Nar. Afrodyta Medycejska - zob. Wenus (Medycejska). Afrodyta na muszli - malowido cienne (po. I w.) w Pompei, wykopane w 1952. Afrodyta przykucnita - brz Doidalsesa Bityczyka (po 250 pne.) nie zachowany; marmurowa kopia rz. znaleziona w willi Hadriana (zob. Hadrian); Rzym, Mus. Naz. Romano. Afrodyta z Cyreny - rzeba z I w. pne., kopia oryginau z Iv w. pne. znaleziona w aniach w Cyrenie (gr. Kyrene, dzi Cirene w pn. Libii, Afryka), Rzym, Museo Naz. Romano. Afrodyta z Melos - zob. Wenus (z Milo).

Afryka - ac. Africa, tak nazywali staro. Rzymianie podbite terytoria w pn. Afryce, pniej cae pd. pobrzee M. rdziemnego (bez Egiptu), ktre Grecy zwali Libi, dugo uwaane za cz Azji, ale ju przez Herodota traktowane jako oddzielny kontynent. Afrykanka - opera (Pary 1865, Warszawa 1870 w wersji w.) Giacomo Meyerbeera, libretto: Eugene Scribe. Tytu jest nieporozumieniem, bo g. bohaterka, niewolnica Selika (sopran), jest Hindusk, a nie Afrykank. Afryko, bior ci w posiadanie! - zob. Omen. Z Afryki zawsze co nowego - ac. ex Africa semper aliquid novi, wg "Historii naturalnej", 2, 8, 42 (ok. 70 ne.) Pliniusza St., cytowane jako przysowie gr.

Afryt - efryt, ifryt, w wierzeniach muzum. okrutny demon, zy duch; zob. Dinny.

Agada - zob. Hagada.

Agamemnon - mit. i lit. gr. syn Atreusza (std zwany Atryd), m Klitajmestry, ojciec Ifigenii, Elektry i Orestesa, brat Menelaja (ma porwanej przez Parysa Heleny), krl Myken i Argos, naczelny wdz wyprawy gr. na Troj, dumny, odwany, pasjonat, naduywajcy swej pozycji, dcy do wadzy absolutnej, a przy tym niezdecydowany i atwo si zniechcajcy. Zabierajc Achillesowi niewolnic-konkubin Bryzejd, wywouje jego gniew, ktry jest osi tematyczn "Iliady" Homera. Gdy wojska gr. nie mog wypyn z Aulidy z powodu ciszy morskiej, powica ycie swej crki, Ifigenii, na otarzu Artemidy. Mszczc t mier, Klitajmestra wraz z kochankiem swym, Egistem, zabija Agamemnona w kpieli, tu po jego powrocie do domu z wojny; zob. Krl (Zarazem i krl...). Vixere fortes ante Agamemnona multi - (Pieni, 4, 9, 25, Horacego) 'wielu byo dzielnych i przed Agamemnonem (ale, nie opiewani przez poetw, utonli w nocy zapomnienia)'. Agamemnon - 1. cz trylogii Ajschylosa Oresteja (458 pne.); zob. Ifigenia; Orestes. Tragedia (I w. ne.) Seneki, ktra zainspirowaa te tragedi V. Alfierego (1783) i tetralogi "Atrydzi" (1941-48) G. Hauptmanna. Grb Agamemnona - jeden z najlepiej zachowanych zabytkw sztuki mykeskiej z ok. 1400 pne., budowla podziemna koo Myken w Argolidzie z potn kopu o 15 m rednicy, dzi pusty czerep kamienny zwany przez legend lud. Skarbcem Atreusza a. Grobem Agamemnona, dawn. prawdop. dzieo o bogatej architekturze wntrza w typie orientalnym. Niech fantastycznie lutnia nastrojona Wtruje myli pospnej i ciemnej; Bom oto wstpi w grb Agamemnona I siedz cichy w kopule podziemnej, Co krwi Atrydw zwalana okrutn. (J. Sowacki, Powrt do Ziemi witej z Neapolu, pie Viii. Grb Agamemnona, 1, 1-5.)

Aganippe - mit. gr. rdo w Beocji u stp gry Helikon, powicone muzom, gdy pobudzao natchnienie; std nazywano muzy niekiedy aganippidami; por. Hippokrene.

Agar - zob. Hagar

Agincourt - (wym. akur) wie w pn. Francji, dzi Azincourt, gdzie 25 X 1415, w czasie wojny stuletniej, krl ang. Henryk V pobi liczniejsze siy francuskie, g. dziki przewadze zmasowanych pieszych ucznikw ang. nad cikozbrojnym rycerstwem fr. Bitwa ta dowioda, e metody wojenne czasw

rycerskich ju si przeyy. G. temat dramatu Szekspira "Henryk V" (1600).

Agni - indyjskie bstwo ognia, wiata sonecznego i piorunw, opiekun domowego ogniska; z sanskr. 'ogie'.

Agnuski - medaliki z wosku z wycinitym wizerunkiem baranka, powicane przez papiey; przechowywane po domach w dawnej Polsce od czasw Zygmunta Iii jako wito chronica od pioruna, poaru i powodzi; z ac. Agnus Dei 'baranek boy', tj. Chrystus, Ew. wg Jana, 1, 29.

Agon - w Grecji, a pniej i w Rzymie igrzyska, na ktrych uczestnicy wspzawodniczyli o nagrod w sporcie, dramacie a. muzyce. Miay charakter sakralny; wikszo z nich odbywaa si pod patronatem jakiego boga a. herosa. Najsynniejsze z oglnogreckich byy igrzyska (gr. agones, ac. ludi) olimpijskie w Olimpii ku czci Zeusa, pytyjskie ku czci Apollina w Delfach, istmijskie ku czci Posejdona na Istmie Korynekim i nemejskie ku czci Zeusa w Nemei. Agon balet - (Nowy Jork 1957) Igora Strawiskiego, choreografia: G. Balanchine.

Agora - w staro. Grecji zgromadzenie ludowe, zw. w przeciwstawieniu do Rady (Bule); centralny plac-rynek w miastach gr., miejsce obrad zgromadzenia lud., orodek ycia handlowego i polit. Najsynniejsza bya agora ateska; por. Forum.

Agra - zob. Tad Mahal.

Agramant(e) - saraceski bohater poematw epickich Xi-Xiii w. (fr. chansons de geste), krl Afryki, potomek Aleksandra Wielkiego, ktry przedsiwzi szalon wypraw do Italii i zosta pobity przez Karola Wielkiego i Rolanda. Wystpuje te w "Orlando innamorato (1506) Boiarda i w "Orlandzie szalonym (1532) Ariosta. Piercie Agramanta - zaczarowany, dany przez niego karowi Brunello, ktremu skrada go Bradamante i daa Melissie. Potem dostali go Rogero i Angelika, ktra nosia piercie w ustach.

Agrypina Starsza - Vipsania Agrippina, ok. 14 pne.-33 ne., wnuczka Oktawiana Augusta, crka Marka Agryppy i Julii, ona wodza rz. Drususa Germanika, matka Kaliguli i Agrypiny M. Towarzyszya mowi w Germanii i w Syrii, gdzie zmar nagle w 19 r. ne. Zabraa jego prochy do Rzymu. Tacyt wzruszajco opisuje jej przybycie do Brundisium i powszechny smutek. Jej nienawi do Tyberiusza, w ktrym widziaa, pewno niesusznie, przyczyn mierci ma, bya powodem wygnania jej wyrokiem senatu na wysp Pandateri, gdzie dobrowolnie zamorzya si godem. Cho janiaa wszystkimi cnotami republikaskiej Rzymianki, nie ona jednak staa si tematem lit., ale jej crka, Agrypina Modsza.

Agrypina Modsza - Julia Agrippina, 15-59, crka Germanika i Agrypiny St. Majc 12 lat, wysza za Gnejusza Domicjusza Ahenobarba, z ktrym miaa syna Nerona. Po mierci ma oskarona o udzia w spisku na ycie swego brata, cesarza Kaliguli, skazana na wygnanie, spdzia 14 lat na wyspie Pantei. Odwoana przez swego stryja, cesarza Klaudiusza, polubia go i skonia do zaadoptowania Nerona. Pomawiano j o otrucie Klaudiusza, aby jej syn mg szybciej obj wadz. Sprzeciwiaa si jego planom maeskim, za co Neron kaza j zabi. Gdy prba zatopienia statku, ktrym wracaa z odwiedzin u syna, nie powioda si (bo Agrypina dopyna do brzegu), zostaa zamordowana w swej willi przez nasanych zbirw. Umierajc woaa: "Uderzajcie w brzuch!", tzn. w ono, gdzie niegdy nosia swego wyrodnego syna. mier Agrypiny - tragedia (1653) Cyrana de Bergerac. Brytannik - tragedia (wyst. 1669, wyd. pol. 1809) Racine'a. Agrippina - opera (1709) G. F. Handla, libretto: wicekrl Neapolu, kardyna V. Grimiani.

Ahab - zob. Moby Dick.

Ahaswer(us) - w Biblii - krl Medw i Persw, hebr. Ahaszwerosz, identyfikowany z Kserksesem lub Artakserksesem I, w polskich przekadach (Ksiga Estery) - Aswerus. W legendzie redniowiecznej - jedno z imion yda Wiecznego Tutacza; zob. yd.

Ahenobarbus - Miedzianobrody, przydomek znakomitego rodu rzymskiego

Domicjuszw. Wg legendy Dioskurowie, donoszc jednemu z przodkw tego rodu o zwycistwie Rzymian nad Latynami nad jeziorem Regillus (496 pne.), aby dowie swej nadprzyrodzonej mocy, pogaska jego czarn brod, ktra natychmiast przybraa czerwon barw. Przydomek ten, i prawdop. take rude owosienie, miao wielu czonkw rodu, jak: Gnejusz Domicjusz, pierwszy m Agrypiny Modszej, i jego syn, Neron; ac. ahenus poet. 'miedziany'; barba 'broda'.

Ahura Mazda - zob. Ormuzd

??? Aida - opera Giuseppe Verdiego, ktr kedy egipski, Izmait Pasza, zamwi dla uwietnienia otwarcia Kanau Sueskiego; wyst. 24 Xii 1871 (w 2 lata po otwarciu Kanau) w nowym gmachu opery w Kairze, z librettem fr. Camille du Locle'a; t. na jz. w. A. Ghislanzoniego. Aid, crk krla Etiopw Amonastro, niewolnic na dworze faraona, czy mio z wysanym przeciw Etiopom naczelnym wodzem wojsk egipskich, Radamesem, ktrego kocha take Amneris, crka faraona. Po triumfalnym powrocie z wojny Radames otrzymuje od faraona w nagrod rk crki, ale postanawia zbiec wraz z Aid; za zdrad stanu zostaje wszake ywcem zamurowany w grobowcu, gdzie czeka ju na niego pragnca z nim umrze Aida.

Aigistos - zob. Egist.

Aigospotamoi - w staro. nazwa miasteczka i strumienia na wsch. wybrzeu Chersonezu Trackiego (obecnie Indjelimen na pwyspie Gallipoli), gdzie w 405 pne. rozegraa si ostatnia bitwa wojny peloponeskiej: wdz spartaski Lizander zagarn podstpem znaczn wikszo floty ateskiej, co przypiecztowao klsk Aten.

Aisza - ok. 613-678, jedna z czterech on proroka Mahometa, zwana Matk Wiernych i Prorokini, crka Abu Bekra, kupca, pierwszego, poza rodzin proroka, nawrconego na islam, pniej pierwszego kalifa. Mahomet polubi j, gdy miaa 9 lat. Uroda i inteligencja zapewniy jej znaczny wpyw na ma. Zmar na jej rkach 8 Vi 632. Dla muzumanw jest ona jedn z "czterech niezrwnanych kobiet"; zob. Cztery. Aisza i Ali - Podczas nocnego marszu Aisza zabdzia i utracia kontakt z karawan; przyczya si do niej dopiero rano w towarzystwie mczyzny. Wtedy Ali, kuzyn i adoptowany syn proroka, odezwa si do niego: "Czemu si trapisz? Jest tyle innych kobiet na wiecie!" Wprawdzie widzenie, ktre

nawiedzio Mahometa, upewnio go co do niewinnoci Aiszy, ona jednak znienawidzia odtd Alego. Gdy nie udao si jej przeszkodzi wyborowi na kalifa w 655, przez 100 dni agitowaa przeciw niemu. Uwizion, potraktowa Ali z najgbszym szacunkiem i kaza j odprowadzi do Medyny z eskort kobiet przebranych za rycerzy.

Aix-La-Chapelle - zob. Akwizgran.

Ajakos - Eak, mit. gr., syn Zeusa i Eginy, ojciec Peleusa, Telamona i Fokosa, synny z pobonoci i prawoci. Dziki jego modom ustaa susza na wyspie Eginie, ale e ludzie zdyli tymczasem wymrze, Ajakos uprosi Zeusa o pomoc. Bg zmieni mieszkacw mrowiska w ludzi, ktrych nazwano Myrmidonami (gr. myrmeks 'mrwka'). Po mierci Ajakos zosta, wraz z Minosem i Radamantysem, sdzi w Hadesie.

Ajaks May - gr. Aias, mit. i lit. gr., syn Ojleusa (a. Ojliadesa), uczestnik wojny trojaskiej, przywdca Lokryjczykw, walczcy czsto u boku Ajaksa Wielkiego, najszybszy biegacz gr. po Achillesie, odwany, ale brutalny i antypatyczny, znienawidzony przez Aten. W drodze powrotnej z wojny zabity przez Posejdona, gdy chepliwie bluni bogom, dopynwszy jako rozbitek do brzegu; zob. Kasandra.

Ajaks Wielki - gr. Aias, mit. i lit. gr., syn Telamona, krla Salaminy, std zwany Telamoczykiem, szorstki, flegmatyczny, ale nieustraszony olbrzym, "przedmurze Achajw", najdzielniejszy po Achillesie, pierwszy w ataku, ostatni w odwrocie, z charakterystyczn olbrzymi tarcz. Gdy po mierci Achillesa zbroj jego przyznano Odyseuszowi, a nie jemu, rozgoryczony Ajaks w przystpie szau porba stado baranw, wziwszy je za Grekw, a kiedy oprzytomnia, pozbawi si ycia ze wstydu. Ajaks - tragedia (prawdop. 424 pne.) Sofoklesa. Trylogia Ajschylosa na ten temat nie zachowala si, por. Metamorfozy, ks. 13, Owidiusza. Tragedia (Mediolan 1811) poety w. Ugo Foscolo, zdjta z afisza po premierze jako dzieo antynapoleoskie, w ktrym Agamemnon przedstawia rzekomo Napoleona, Odyseusz - ministra Fouche, a Ajaks - generaa Moreau.

Aja Sophia - zob. Hagia Sophia.

Ajjubidzi - dynastia muzumaska pochodzenia kurdyjskiego, panujca w Syrii i w Egipcie, za. w 1171 przez jej najwybitniejszego przedstawiciela, Salah ad-Dina, sawnego w Europie jako Saladyn (zob.). Obalona 1250 przez Mamelukw.

Ajolos - zob. Eol.

Ajschylos z Eleusis - 525-456 pne., najstarszy z trzech wielkich tragikw gr., waciwy twrca klasycznej tragedii gr. Napisa ok. 70 tragedii i 20 dramatw satyrowych, z ktrych zachowao si w caoci 7 tragedii (w wyborze dla szk z Ii w.) i wiele fragmentw. mier Ajsehylosa - Wg ludowej legendy zabi go orze, zrzuciwszy mu wia na ys czaszk, ktr omykowo przyj za kamie, chcia bowiem rozbi skorup wia. Legenda ta wsparta jest wzmiank o przepowiedni wyroczni, e zgadzi go cios z nieba.

Ajudah - gra (572 m npm.) i przyldek na pd. wybrzeu Krymu, na zachd od Aluszty; ros. Aju-Dag; ukr. Aju-Dah; tur., 'niedwied gra'. "Lubi poglda wsparty na Judahu skale... (A. Mickiewicz. sonet. Ajudah, I.) Portret Adama Mickiewicza na skale Judahu - obraz (1827-28) Walentego Wakowicza, Warszawa, Muz. Nar.

Akacja - Istnieje ok. 500 gatunkw akacji waciwej, rosncej w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej Afryki i Australii. Nasza pospolita Robinia hispida, popularnie, ale bdnie, zwana akacj parkow, pochodzca z Ameryki Pn., nie ma nic wsplnego z waciwymi akacjami. Jej botaniczna nazwa grochodrzew nie przyja si. Nazw akacji rozcignito, rwnie bdnie, na karagan, nazywajc j pot. akacj syberyjsk a. t. Natomiast prawdziwa akacja, sprowadzana z Riwiery (g. akacja srebrzysta), cita, o tych, niewielkich gwkach kwiatowych, nazywana jest powszechnie, ale bdnie, mimoz; z ac. acacia.

Akademia - gr. Akademeia, miejsce na pn.-wsch. od Aten nad rzek Kefisos, pocztkowo powicone herosowi Akademosowi. W gaju platanw i drzew oliwnych (gaj Akademosa), pniej gimnazjon zaoony przez Kimona; tu otworzy ok. 387 pne. Platon szkol filozoficzn, nazwan od miejsca

powstania Akademi (Platosk). W pobliu, ale na zewntrz murw, znajdowa si grb Platona i stara wiea zamieszkiwana przez mizantropa Tymona. Akademia oszczdzana bya nawet przez wrogw. Dopiero Sulla, oblegajc Ateny, kaza ci gaj, a drewno zuy na machiny oblnicze. Ale drzewa znw odrosy (widzia je Horacy, gdy studiowa w Atenach). Akademi zlikwidowa Justynian w 529 jako ostatni placwk pogaskiej myli greckiej; przen. instytucja zrzeszajca najwybitniejszych przedstawicieli nauki a. sztuki; przen. system filozoficzny Platona. Akademia Argonautw - Accademia degli Argonauti, pierwsze na wiecie towarzystwo geograficzne, za. we Woszech przez geografa Vincenzo Maria Coronelli, 1650-1718; krl Jan Sobieski by czonkiem i opiekunem Akademii. Akademia Arkadyjska - Accademia dell'Arcadia, woska akademia literatury, za. w 1690 w Rzymie z inicjatywy szwedzkiej krlowej Krystyny; nazwa od gr. Arkadu. Akademia Carraccich - Akademia Boloska, Accademia dei Desiderosi, Accademia degli Incamminati, prywatna uczelnia artystyczna za. w 1585 w Bolonii przez Lodovica, Agostina i Annibale Carraccich; w. desideroso 'pragncy, dny'; inramminato 'wyruszajcy w drog'. Accademia della Crusca - we Florencji, za. w 1582 przez pisarza w. Antona Fr. Grazziniego, ktra pracowaa nad oczyszczeniem jzyka w. z "plew" (w. crusca 'otrby, plewy, piegi') i w 1612 wydaa sownik jz. w., Vocabolario della Crusca. Akademia drybiska - W Drybinie na Biaorusi istniaa szkoa dla niedwiedzi i niedwiednikw, artobliwie zwana akademi; zob. niej Akademia (smorgoska). Akademia Francuska - Academie Francaise, ok. 1630 prywatne kko literatw, o ktrym w 1634 usysza kardyna Richelieu i zaproponowa przeobraenie kka w ciao oficjalne, rozszerzone do 40 osb. Zatwierdzone w 1637 przez parlament wraz z nazw stao si najwysz publiczn instytucj naukow we Francji, pierwsz tego rodzaju instytucj w nowoytnej Europie. Jej gwn funkcj jest ukadanie i rewizja sownika jz. fr.; zob. Niemiertelny (Niemiertelni). ??? Akademia Goncourtw - fr. stowarzyszenie lit. zoone z dziesiciu osb, dziaajce od 1903, ktrego g. zadaniem jest doroczny wybr najlepszego dziea prozatorskiego w jz. francuskim (przede wszystkim powieci), jakie ??? ukaz si w minionym roku, i ofiarowanie autorowi nagrody (fr. Prix Goncourt) ufundowanej w 1896 testamentem pisarza fr. Edmonda de Goncourt. Akademia Krakowska - pierwotna nazwa Uniwersytetu Jagielloskiego. Akademia Lubraskiego - Kolegium Lubraskiego, szkoa rednia w Poznaniu

za. w 1519 przez biskupa Jana Lubraskiego, jedna z pierwszych szk humanistycznych w Polsce; zamknita w 1780 przez Komisj Edukacji Narodowej. Accademia Platonica - w., 'Platoska', Akademia Florencka, szkoa filozoficzna za. przez Cosima de Medici, dziaajca w 1459-1521, pragnca oywi tradycje platoskie, std nazwa. Akademia smorgoska - artobliwa nazwa gwnego orodka tresury niedwiedzi w Smorgoniach w oszmiaskim powiecie, z ktrymi obchodzono domy po caej Rzplitej i pokazywano sztuki przy dwikach gonej muzyki; por. wyej Akademia (drybiska). Akadema w. Cecylii - zob. (w.) Cecylia. Akademia w. ukasza - Accademia di San Luca, zaoona w Rzymie w 1577 z inicjatywy Girolamo Muziano akademia malarstwa i rzeby (druga po Accademia del Disegno, za. w 1563 we Florencji), dzi Reale Accademia Romana di San Luca; godem akademii jest trjkt rwnoboczny utworzony z pdzla, duta i cyrkla, a dewiz "aequa potestas" ac., 'z rwn si'. Akademia Umiejtnoci - w latach 1873-1919 nazwa Polskiej Akademii Umiejtnoci w Krakowie (1919-1951). Instytucja przejta przez Polsk Akademi Nauk. Wyraz "umiejtno" w znaczeniu 'nauka, wiedza', ywy jeszcze w czasach Owiecenia, w 1873 by ju archaizmem. Akademia Wileska - pierwotna nazwa Uniwersytetu Wileskiego. Akademia w Rakowie - uczelnia ariaska na wysokim poziomie, dziki ktrej Rakw nazywano "polskimi Atenami", za. w 1602, zamknita ju w 1638 wskutek reakcji antyreformacyjnej. Akademia Zamojska - uczelnia zaoona w 1595 w Zamociu przez Jana Zamoyskiego, porednia midzy szko redni i wysz, rywalizujca ze szkoami jezuickimi; zamknita w 1784 przez rzd austriacki. Galerie Akademii - w. Gallerie dell'Accademia, najwaniejszy zbir malarstwa weneckiego w gmachu Akademii Sztuk Piknych w Wenecji, nad Canal Grande. Ne cedat Academia! ac., 'niech Akademia nie ustpuje!', napis umieszczony po 2. wojnie wiat. na drewnianym portalu, jednej z sal krakowskiego Collegium Maius, odnowionego wg projektu Karola Estreichera, 1906-84, historyka sztuki, bibliografa, dyrektora muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego.

Akant - stepowo-pustynna rolina azjatycka i rdziemnomorska o wielkich, kolczastych liciach, pierwowzr motyww dekoracyjnych w formie splotu (np.

na kapitelach korynckich i kompozytowych) kwiatu a. lici. Wg legendy akant wyrs wok koszyka z kwiatami zoonego przez rzebiarza gr. Kallimachosa (V-Iv w. pne.) na grobie jego crki, co tak poruszyo wyobrani artysty, e umieci t rolin na gowicy korynckiej, ktrej, wg Witruwiusza, mia by twrc; z gr. akanthos od akantha 'cier; oset; krgosup ryby'.

Akcjum - przyldek na M. Joskim, na zach. wybrzeu Grecji (Akarnania), u ujcia Zatoki Ambrakijskiej, gdzie w 31 r. pne. Oktawian, pniejszy August, odnis w bitwie morskiej zwycistwo nad flot Antoniusza i Kleopatry. Bitwa, ktra uczynia Oktawiana wadc Rzymu, jest zarazem kocow dat republiki rzymskiej. Na pamitk zwycistwa zbudowano na przeciwlegym brzegu Akcjum miasto Nikopolis, gdzie August wznis wityni Apollina, na ktrego cze odbywano tam co 4 lata igrzyska; gr. Aktion, ac. Actium.

Akerman - Akkerman, od 1944 Biaogrd nad Dniestrem, port nad limanem Dniestru, o 20 km od M. Czarnego; tur. akkerman 'biay grd'. To byszczy Dniestr, to wesza lampa Akermanu. (A. Mickiewicz, sonet Stepy Akermaskie, 8.)

Akis - zob. Acis i Galatea.

Akontios i Kidyppe - bohaterowie jednej z najsynniejszych gr. historii miosnych, opisanej w dystychach elegijnych przez Kallimacha, ok. 310-ok. 240 pne., w Heroidach Owidiusza i Listach miosnych Arysteneta (Iv w.). W czasie uroczystoci w Delos, w wityni Artemidy, mody Akontios zakochuje si od pierwszego wejrzenia w piknej Kidyppe, ciska jej do stp jabko, na ktrym skreli sowa: "Przysigam na Artemid, e polubi Akontiosa", ktre ona czyta, wic si w ten sposb, mimowolnie, przysig; Kidyppe, zarczona z innym, choruje, a wyrocznia delficka oznajmia jej ojcu, e jedynym lekiem dla crki jest lub z Akontiosem.

Akrizjos - zob. Danae.

Akropol(is) - w staro. Grecji cz miasta na wzgrzu, niegdy warowna, pniej miejsce kultu; najsawniejsza Akropolis ateska (w Tebach - Kadmea, w Koryncie - Akrokorynt) na skalistym wzgrzu 157 m npm.; zob. Atena

(Promachos i Lemnia); Erechtejon; Nike; Partenon; Propyleje; gr., 'grne miasto'.

Akrostych - gr. akrostichis, popularny niegdy rodzaj wiersza, w ktrym pierwsze litery, sylaby a. wyrazy wersw tworz wyraz a. szereg wyrazw o sensie panegirycznym, relig. lub, jak w poniszym akrostychu Andrzeja Morsztyna (Xvii w.), obraliwym: (K)iedy powiedzie to, na co zasuy, (P)rzy ludziach trudno, ebym si nie duy, (I)eli masz dowcip domylny i artki, (E)xorcyzm czytaj po kraju tej kartki.

Aksakwna - Bohaterka przysowia z Xvii w.: "Nawet Turczyn Aksakwny nie ima" (por. J), Gertruda Aksakwna, osoba brzydka i stara, po upadku Kamieca wzita przez Turkw w jasyr, zostaa przez nich, mimo jej protestw, czym prdzej odesana do kraju.

Akta Ziemskie - od koca Xiv w. w Polsce - ksigi sdowe sdw ziemskich i grodzkich.

Akteon - gr. Aktaion, mit. gr. syn Autonoe, crki Kadmosa, wychowany przez centaura Chirona na dzielnego myliwca. W czasie oww podpatrzy raz Artemid i jej nimfy w kpieli, za co rozgniewana bogini zmienia go w jelenia, a wtedy zosta rozszarpany przez wasne psy. Owidiusz w Metamorfozach, 3, wylicza imiona 37 psw Akteona. Wyliczanie takie, tak jak miejscowoci czy bohaterw, jest staym rekwizytem techniki epickiej. Artemis i Akteon - metopa z fryzu wityni Hery (V w. pne.) w Selinuncie na Sycylii; muzeum w Palermo. Diana i Akteon - obraz (1559) Tycjana, Londyn, Gal. Bridgewater. Obraz (1635) Rembrandta, Anholt, zamek Salm-Salm. Obraz Tiepola, Wenecja, Akademia.

A kto chce rozkoszy uy - pocztek starej pieni wojskowej, ktr Wadystaw Tarnowski (Ernest Buawa, 1836-78) opracowa na nowo i wzbogaci motywami powstaczymi (Pieni onierza, 1863). Najsynniejsze dystychy: A kto chce rozkoszy uy, Niech idzie w wojence suy! Na wojence tak to adnie, Kiedy uan z konia spadnie. [...] pij, kolego, a w tym

grobie Niech si Polska przyni tobie.

Aktor - Za pierwszego aktora, ktry by zarazem tragediopisarzem i dyrektorem teatru objazdowego, uwaa si Greka Tespisa (zob.), ktry pierwszy wygasza mia swoje kwestie indywidualnie, a nie w chrze. Pierwszymi polskimi aktorami-amatorami znanymi z nazwiska byli acy krakowscy, ktrzy w 1522 odegrali Sd Parysa, ac. Iudicium Paridis, J. Lochera. Pierwszy polski stay zesp zawodowy grajcy publicznie powsta w 1765. Aktor (jak powiadaj) mgby pouczy plebana - nm. ein Komdiant knnt' einen Pfarrer lehren, z tragedii Faust, cz. I, Noc, Goethego. Aktorowi (mimowi) potomno nie splata wiecw - nm. dem Mimen flicht die Nachwelt keine Krnze, z tragedii Wallenstein, cz. I, Prolog, 41, Fr. Schillera.

Akwilon - zob. Boreasz.

Akwizgran - nm. Aachen, fr. Aix-la-Chapelle, miasto w Nadrenii Pn.-Westfalii (zach. RFN), od I w. kolonia rzymska Aquae Grani (od imienia celt.-germ. boga wojny, Granusa), nastpnie wany orodek pastwa Frankw. Kaplica paacowa - najstarsza cz kocioa katedralnego (Viii-Xix w.), zbudowana ok. 790-805 przez Oda z Metzu na wzr kocioa San Vitale w Rawennie, o randze katedry od 805, najwaniejszy istniejcy przykad architektury karoliskiej, mimo przebudowy z 983, pniejszych dodatkw gotyckich i restauracji z 1881; najbardziej godny uwagi monument Akwizgranu; budowla omioktna otoczona 16-bocznym obejciem, nad ktrym wzniesiono wysok empor z kolumnowymi arkadami. Pierwsza wielka zachowana budowla kamienna w sztuce nm. Skarbiec katedry jest jednym z najznaczniejszych na pn. od Alp; jego najcenniejszym przedmiotem jest relikwiarz Karola Wielkiego ukocz. w 1215.

Al Adha - zob. Wielbd(y Mahometa).

Aladyn - Ala ad-Din. synny bohater "Opowieci o Ala ad-Dinie i zaczarowanej lampie" (zob. Tysic i jedna noc), nieposuszny pitnastolatek, syn ubogiego krawca chiskiego. Zowrogi czarownik mauretaski posya go do podziemnej jaskini, aby mu wynis z niej lamp,

ale chopiec nie chce mu jej da, a odkrywszy jej magiczn potg, staje si bogaczem i polubia crk sutana, ksiniczk Badr al-Budur (zob.), dla ktrej przy pomocy "sugi lampy" wznosi cudowny paac. Czarownik w przebraniu wdrownego handlarza wyudza od ony Aladyna cudown lamp, ofiarowujc "nowe lampy za stare", po czym przenosi paac wraz z Badr al-Budur do Afryki; Aladyn, posuywszy si zaczarowanym piercieniem, odnajduje i zabija czarownika, a on i paac przenosi z powrotem do Chin; zob. te Lampa (Aladyna); Piercie (Aladyna).

Al Araf - arab. 'przegroda', wg Koranu miejsce midzy Rajem i Piekem, dla duchw ludzi moralnie obojtnych, ani dobrych, ani zych, takich jak dzieci, wariaci i gupcy a. dla tych, ktrych dobre i ze uczynki si rwnowa i ktrzy oczekuj tam na ostateczne przyjcie do Raju; por. Limbus. Al Araaf - poemat (1829) tytuowy drugiego zbiorku poezji Edgara Allana Poe, gdzie poeta opisuje narodziny cudownej, przeczystej gwiazdy; natchnieniem autora byo odkrycie przez Tycho de Brahe w 1572 supernowej (w gwiazdozbiorze Kasjopei), ktr astronom nazwa Al Araaf.

Alaryk - ok. 370-410, wdz wojsk Wizygockich na subie cesarza Teodozjusza I Wielkiego, ktre po jego mierci (395) zbuntoway si i obwoay Alaryka swoim krlem. W szeregu wypraw wojennych spustoszy Tracj, Macedoni i Grecj, a od ok. 400 kilkakrotnie najeda Itali, w 410 zdoby i spldrowa Rzym, po czym pomaszerowa na Sycyli i popyn do Afryki. Burza zniszczya jego flot. W czasie odwrotu z Sycylii Alaryk zmar. Grb w Busento - Wg legendy towarzysze broni pochowali Alaryka wraz ze zupionymi skarbami koo Cosenzy (Kalabria w pd. Italii), w oysku rzeki Busento, kierujc jej wody na czas pogrzebu w sztucznie wydrone zakole. Der Grab in Busento - ballada (1820) poety nm. Augusta von Platen, 1796-1835. Alaric ou Rome vaincue - fr., 'A. albo Rzym zwyciony', poemat (1654) Georgesa de Scudery.

Alaska - zob. Szalestwo (Sewarda).

Alastor - gr., duch-mciciel, cigajcy zbrodniarza a. podegajcy go do dalszych zbrodni; ac. genius ultor; deus vindex.

Alastor, czyli Duch samotnoci - poemat (1816, wyd. pol., t. J. Kasprowicza, 1907) Shelleya.

Al-Azhar - meczet w Kaine (970-72) ze sawn medres (muzum. uniwersytetem teol.-prawniczym) zaoon w 988, bdc od tego czasu g. orodkiem nauki muzum.; arab., 'najjaniejsza', jeden z tytuw Fatimy (zob.).

Alba - folwark pod Niewieem, gdzie ksi Karol Radziwi Panie Kochanku zaoy rodzaj stowarzyszenia zwanego "band albesk", ktrej czonkowie nosili specjalny barwny strj ("mundur towarzyski"). Synli z hulaszczych, pijackich zebra i najazdw na ssiadw.

Albert - dziedziczny wjt Krakowa od 1290, przedstawiciel patrycjatu nm., zwolennik czeskich rzdw w miecie, pozornie i na krtko lojalny wzgldem Wadysawa okietka, w 1311 stan na czele buntu przeciw niemu. Po zgnieceniu buntu przesiedzia 5 lat w wizieniu w Opolu; zmar na wygnaniu w Pradze po 1317. Pie o wjcie krakowskim Albercie - poemacik aciski napisany po 1320 przez nieznanego Polaka a. Czecha. Gdybym wiedzia, co si stanie, Bybym wiernym niezachwianie Polskiemu monarsze. Na c wysza wierno saba, e pragnem mie od Szwaba Urzdy najstarsze? (w. 85-90; t. L. Kondratowicz.)

Albertina - Grafische Sammlung Albertina, synna kolekcja rysunkw i grafiki w paacu Albertina w Wiedniu, powstaa w 1793 ze zbiorw ksicia sasko-cieszyskiego Alberta (Albrechta, syna Augusta Iii, krla polskiego), poczonych w 1922 z kolekcj ksicia Eugeniusza Sabaudzkiego. Uwaana za najwszechstronniejsz kolekcj starych mistrzw zebran kiedykolwiek przez osob prywatn. M.in. wspaniay zbir rysunkw Drera kupiony w 1769 od cesarza Franciszka Ii.

Albertus - posta z polskiej odmiany commedia dell'arte z koca Xvi w., klecha i bakaarz wiejski wyprawiany na wojn przez plebana posusznego uchwale sejmowej, bohater kilku utworw farsowo-satyrycznych, np. Wyprawy plebariskiej (1590), gdzie pleban nabywa dla Albertusa rynsztunek wojenny i star szkap na kleparskim targu ze starzyzn w Krakowie, a. "Albertusa z

wojny" (1596), opisujcego przygody marszowe owego rycerza-samochwaa, niezgrabiasza, tchrza-kuroapa, a po trosze staropolskiego Szwejka. Imi Albertus, zlatynizowany Albert, w dawnej Polsce mylone zazwyczaj z Adalbertem i Albrechtem, ktrym mia odpowiada swojski Wojciech (zob.), w tym wypadku oznacza prawdop. wanie wiejskiego Wojtka.

Alberyk - Albrich, Alberich, mit. germ., krl elfw; w "Pieni o Nibelungach", eposie germ. z Xii8Xiii w., karze, ktremu Zygfryd porywa czapk-niewidk, przydatn w czasie walki z Brunhild. Zygfryd powierza Alberykowi zdobyty skarb Nibelungw, a po mierci bohatera Alberyk lojalnie oddaje skarb wdowie. W tetralogii Richarda Wagnera "Piercie Nibelunga" (1868-76) Alberyk, zrczny i obrzydy gnom, wykuwa ze zota dobytego z dna Renu proroczy piercie obdarzajcy wszechmoc. Loki i Wotan wykradaj piercie, ale przeklestwo Alberyka towarzyszy odtd posiadaczom piercienia wszdzie; zob. Nibelung; Oberon.

Albi - miasto nad rzek Tarn w dawnej Langwedocji (pd. Francja); rzymska Civitas Albigensium; w Xii-Xiii w. jeden z g. orodkw ruchu albigensw; miejsce urodzenia Henri de Toulouse-Lautreca (1864). Katedra w. Cecylii - gwne i najsynniejsze dzieo katalosko-pd.-zach. francuskiego gotyku, obronny koci halowy, rozp. w 1282, potna wiea (78 m) w 1485; jedna nawa bez podpr wewntrznych, z bocznymi kaplicami midzy przyporami wystpujcymi do wntrza katedry; bez zewn. ukw odporowych; pikny, pnogotycki portal boczny z 1535, freski szkoy w. z Xv-Xvi w.; witrae z Xiv-Xvi w.; najwspanialszy koci fr. pnego Xiii w., wygldajcy z zewntrz jak potny, zwarty blok skalny znaczony pionowymi liniami masywnych pfilarw. Albigensi - sekta chrzec. Xii w. w Langwedocji (pd. Francja), nazwana od miasta Albi (cho Tuluza bya ich waciwym orodkiem), wyrniajca si pobonoci i cnotami w wieku rozwizoci. Oskareni o manicheizm, stali si celem krucjaty ogoszonej przeciw nim przez papiea Innocentego Iii, przeprowadzonej z kracowym okruciestwem (1209-13) przez Simona de Monfort, a potem bezlitonie wytpieni przez inkwizycj.

Albion - staroytna, poetycka nazwa Wysp Brytyjskich, potem Anglii lub Szkocji czy nawet tylko Pogrza szkockiego, pochodzca moe z celt. alp, ailp 'skaa, gra' a. z ac. albus 'biay', od kredowych ska wybrzey Dovru: wg legendy od syna Neptuna. Albiona, olbrzyma, odkrywcy tego kraju, ktry rzdzi nim przez 44 lata; wg innej legendy od Albii, najstarszej z 50 crek krla Syrii, ktre jednoczenie zabiy swoich mw w noc polubn (por. Danaidy) i za kar puszczone na statku na otwarte morze dobiy na

koniec do zachodniej wyspy, i polubiy pdzikich krajowcw. Perfidny Albion - haso odzwierciedlajce rozgoryczenie republikanw fr. z powodu przyczenia si Anglii do antyfrancuskiego przymierza mocarstw europ. po straceniu Ludwika Xvi dn. 21 I 1793.

Alborada Del Gracioso - hiszp., 'Poranna pie trefnisia', impresjonistyczny utwr fortepianowy z cyklu Miroris (fr., 'Zwierciada', 1905) Maurice Ravela.

Albomy to jacy tacy - popularna krakowska taneczna pie ludowa rozpoczynajca si od sw: Albomy to jacy tacy, chopcy krakowiacy, czerwona czapeczka na cal podkweczka i biaa sukmana, dana moja, dana! (1-6.)

Albrecht Hohenzolern - (wym. hoencollern), 1490-1568, ostatni wielki mistrz krzyacki. W 1525 przeprowadzi sekularyzacj zakonu i zoy 10 kwietnia w Krakowie hod Zygmuntowi Staremu jako dziedziczny ksi lenny Prus. Rozwija dziaalno wydawnicz take w jz. polskim; zaoy w 1544 uniwersytet krlewiecki; zob. te Hod (pruski).

Alcala - arab. al kala 'twierdza'. Calle de Alcala - gwna ulica Madrytu. Alcala de Henares - miasto w rodk. Hiszpanii nad rzek Henares, miejsce urodzenia (1547) Cervantesa.

Alcazaba - (wym. alkafaba) nazwa twierdz, cytadel mauretaskich w miastach pd. Hiszpanii (Almeria, Malaga).

Alchwarizmi - al-Khwarizmi, al-Chorezmi, Muhammed ibn Musa, matematyk i astronom arabski, z pochodzenia Uzbek, na dworze kalifa al-Ma'muna w Bagdadzie ok. 820; autor licznych prac naukowych. Znaczna cz wiedzy matematycznej rdw. Europy pochodzi z ac. przekadw jego dzie, ktre przyczyniy si rwnie do upowszechnienia cyfr hinduskich, zwanych pniej arabskimi.

Algebra - Wyraz pochodzi ma od tytuu jego traktatu o rwnaniach: (Hisab al-dabr wa'l-mukabala) arab., 'Podrcznik algebry', dos. 'o odtwarzaniu i przeciwstawianiu'. Algorytm - Wyraz pochodzi ma od imienia Alchwarizmi.

Alcyna - siostra Morgany i uosobienie rozkoszy zmysowych w Orlando innamorato (1506) Boiarda i Orlandzie szalonym (1532) Ariosta, gdzie panuje, jak Kirke, na wyspie zapomnienia, penej niesamowitych czarw; por. Armida. Alcina - opera (1736) G.F. Handla.

Aldebaran - czerwonopomaraczowa podwjna gwiazda najjaniejsza w konstelacji Byka, jedna z najbliszych gwiazd, widoczna w Polsce jesieni i zim. Z arab. al-dabaran od dabar 'i za kim', bo gwiazda postpuje za Plejadami.

Aldobrandyskie Wesele - zob. Wesele (Aldobrandyskie).

Aldona Anna - 1309 a. 1310-39. Aldon, krlow polsk, crk ksicia litewskiego Giedymina, od 1325 on Kazimierza Wielkiego, ochrzczono po przyjedzie do Polski jako Ann (Hann). Imienia Aldona nie uywano do czasu romantycznej mody na imiona pogaskie; por. imi bohaterki "Konrada Wallenroda" Mickiewicza.

Aldrin - Edwin E. (wym. o:ldrin), ur. 1930, kosmonauta amer., pukownik lotnictwa, drugi czowiek na Ksiycu, wyldowa na powierzchni "Morza" Spokoju, dn. 21 Vii 1969; zob. Armstrong N.A. Pikny widok... wspaniae pustkowie - ang. Beautifull view... magnificent desolation, pierwsze sowa Aldrina po wyldowaniu na Ksiycu.

Aldyny - wydania klasykw gr. i rz. drukowanych w Wenecji i in. miastach przez humanist w. Aldo Manuzio (Aldus Manutius, 1450-1515) i jego rodzin od 1490 do 1597. Wygodny format ksiek (maa semka) i naukowa staranno edytorska spopularyzoway je w Europie. Nazwa od imienia

wydawcy.

Alegoria - wyraenie (w mowie, pimie a. sztuce) prawd a. uoglnie o ludzkim postpowaniu a. dowiadczeniu za pomoc symbolicznych, fikcyjnych postaci i dziaa, zw. bajek, przypowieci. Parabel nm., 'Parabola', wiersz (1868) Friedricha Rckerta, mimo tytuu nie jest parabol, lecz wzorowym przykadem alegorii. Mowa w niej o podrniku wdrujcym pieszo i trzymajcym wielbda za uzd. Zoliwe zwierz wpada we wcieko, podrny ucieka i napotyka gbok studni, a widzc, e zwierz go goni, wskakuje do studni. Nie spada jednak w gb, bo chwyci si krzaka jeynowego, wyrastajcego ze ciany studziennego szybu. Trzymajc si mocno krzaka spoglda w gr i widzi tu nad sob pysk rozwcieczonego wielblda; wtedy patrzy na dno: tam ujrza smoka rozdziawiajcego godn paszcz. Przeraony tym wszystkim zaglda tam, gdzie korzenie krzaka trzymaj si ciany, i dostrzega dwie myszy, czarn i bia, ktre na przemian podgryzaj owe korzenie. Zrozpaczony podrny daremnie rozglda si za ratunkiem. Nagle dostrzega na gazkach krzaka dojrzae jeyny; nie mogc powstrzyma oskomy, siga po owoce i zjada z apetytem jeden za drugim, a wreszcie zapomina o strachu i swej rozpaczliwej sytuacji. Zapytasz, czytelniku: "Kt to jest ten gupiec, ktremu tak atwo wywietrzaa z gowy myl o jego pooeniu?" Wiedz zatem, przyjacielu, e tym czowiekiem jeste ty sam; smok na dnie studni to ziejca otcha mierci; wielbd grocy z gry - to zgryzoty i niedole ycia, ty za musisz, w zawieszeniu midzy yciem a mierci, chwyta si co si zielonego drzewa wiata; obie myszy, czarna i biaa, ktre na przemian podgryzaj korzenie krzewu, to noc i dzie. Ciebie za tak pociga urok owocw ycia, e zapominasz o wszystkich okropnociach, chcc tylko zerwa i poprbowa moliwie jak najwicej sodkich jeyn.

Aleja - Aleja Szucha symbol zbrodni hitlerowskich popenianych w czasie 2. wojny wiat. w Warszawie, ulica w rdmieciu, nazwana imieniem Jana Chrystiana Schucha, 1752-1813, architekta i ogrodnika pol. (obecnie Aleja I Armii W.P.), przy ktrej miecia si siedziba gestapo. Aleja w Middelharnis (1689) najsynniejszy krajobraz pejzaysty hol. Meinderta Hobbemy, Londyn, Nat. Gall.

Aleksander - najsynniejsze imi greckie wsawione przez Aleksandra Macedoskiego, noszone przez papiey, carw, krlw Szkocji. Zdrobnienie Sandy oznacza w jz. ang. (art.) Szkota, podobnie jak Paddy (Patrick) Irlandczyka, a Taffy (Dawid) Walijczyka. Aleksandros, gr., 'obroca, pomocnik ludzi', zdrobn. pol. Olek; w. Alessandro, Sandro; ros. Aleksandr, Sasza; ac. skr. Alexis, Alexius; pol. Aleksy; ros. Aleksjej; wg. Sandor

(wym. szandor), tur. Iskandar, Iskender; szkoc. skr. Alastair, Alister. Popularno tego imienia w Polsce ustaje po powstaniu styczniowym: ludno unika imienia cara. Aleksander - zob. Parys.

w. Aleksander Newski - 1220-63, ksi nowogrodzki od 1236, wielki ksi wodzimierski od 1252, syn Jarosawa Wsiewoodowicza wodzimierskiego, ros. bohater narodowy, wity prawosawny. Przydomek zawdzicza wietnemu zwycistwu, odniesionemu 1240 nad New w bitwie ze Szwedami pod wodz potnego, Birgera Jarla. W 2 lata pniej pokona rycerzy zakonu inflanckiego na lodzie pokrywajcym jezioro Pejpus. Aleksander Newski - kantata (1938) Prokofiewa, uyta jako muzyka do synnego filmu (1938) Siergieja Eisensteina pod tyme tytuem, z Nikoajem Czerkasowem w roli g.

Aleksander Wielki (Macedoski) - syn Filipa Ii Macedoskiego i Olimpiady, ur. 356 pne. w Pelli, wychowanek Arystotelesa, krl macedoski od 336. Wymg na pastwach gr. obranie go naczelnym wodzem wyprawy na Persj, rzekomo dla wyzwolenia miast gr. w Azji Mniejszej, a w istocie dla zdobycia caego cywilizowanego Wschodu. W 334 przekroczy Hellespont, pokona nad rzek Granikiem satrapw maoazjatyckich, zdoby Gordion, stolic Frygii, w 333 pobi Dariusza Iii pod Issos; zdoby po 7 miesicach oblenia Tyr. Zaj Egipt; zaoy w 332 Aleksandri, dotar do synnej wityni i wyroczni boga Ammona w oazie Siwa, gdzie kapani powitali go jako boga (za ktrego si odtd uwaa). Zwycistwo w bitwie midzy Arbel i Gaugamel w Mezopotamii (331) zdecydowao o upadku pastwa perskiego. Aleksander zajmuje Babilon, Suz, puszcza z dymem Persepolis, w 329-327 zdobywa wsch. Iran (obecny Afganistan), w 326 dociera do rzeki Indus. Rezygnuje z dalszych zdobyczy pod naciskiem swego wojska. W czasie odwrotu umiera w Babilonie w 323 w wieku 32 lat. Aleksander nie by Grekiem, ale Macedoczykiem; jego ambicj byo przewyszy wielkiego ojca; by wychowany na Homerze (zob. niej), ktry zaszczepi mu idea bohatera szukajcego chway w walce, "w yciu krtkim, lecz penym sawy", na wzr Achillesa, a radoci w namitnych przyjaniach i hucznych biesiadach. By wyjtkowo odwany, bra osobicie udzia w bitwach, a przy tym by genialnym wodzem, mwc i przywdc ludzi. Jako wadca imperium perskiego y z icie wschodnim przepychem i wspaniaoci budzc niezadowolenie jego macedoskich przyjaci, cho naturaln dla Persw; daremnie usiowa zbrata i zrwna arystokracj zwycizcw i zwycionych. Polubi Roksan, crk sogdiaskiego ksicia, a nastpnie Statir, crk Dariusza. Mimo siy charakteru i opanowania wybucha niekiedy przeraajco gwatownym gniewem, nie oszczdzajc ycia nawet najserdeczniejszych przyjaci, takich jak Kallistenes, Klejtos, Filotas,

Parmenion; zob. te Dariusz Iii Kodomanus; Dhu'lkamain; Falanga (maced.); Owca (Rzenik). Aleksander i Anaksarchos - W czasie wyprawy do Indii towarzyszy Aleksandrowi filozof Anaksarchos z Abdery, ucze Demokryta; gdy raz opowiada krlowi o nieskoczonej liczbie istniejcych wiatw, ten rozpaka si, a zapytany o przyczyn ez, wyjani: "Czy nie jest to godne aoci, e gdy liczba wiatw jest nieskoczona, nie zostalimy jeszcze wadcami jednego?" To mia na myli Juwenal, piszc w swoich "Satyrach", 10, 168: "Jeden glob nie wystarcza modziecowi z Pelli", ac. unus Pellaeo iuveni non sufficit orbis. Aleksander, Apelles i Kampaspe - Krl czci i wielbi swego nadwornego malarza, wielkiego Apellesa; powiada: "Jest tylko dwch Aleksandrw - syn Filipa i niezrwnany portret bohatera, pdzla Apellesa"; nie pozwala si te portretowa nikomu innemu. Gdy pikna naonica krla, Kampaspe, pozowaa Apellesowi do obrazu Afrodyty Anadyomene, malarz zakocha si w niej, a krl, zauwaywszy to, ofiarowa mu j. Historia ta jest tematem komedii proz "Alexander and Campaspe" (1584) Johna Lyly. Aleksander i bieg olimpijski - Kiedy przyjaciele pytali Aleksandra, ktry biega bardzo szybko, czy wziby udzia w biegach olimpijskich, odrzek: "Owszem, ale pod warunkiem, e do wycigu ze mn stawa bd tylko synowie krlewscy." Aleksander i brody - Ironia losu sprawia, e Aleksander najtrwalej moe zapisa si w yciu nastpnych pokole tym, e wprowadzi do Europy obyczaj golenia brody, ktr w czasie walki wrcz atwo pochwyci moga krzepka do nieprzyjaciela. Aleksander i Bucefa - Gdy Filipowi Ii zaproponowano kupno ogiera tesalskiego, Bucefaa (gr. Boukephalos, dos. 'bykogowy'), a Filip odmwi z przyczyny nieokieznania i dzikoci konia, 18-letni Aleksander dosiad go i ujarzmi, a gdy zsiad, Filip rzek mu: "Synu, szukaj rwnego ci krlestwa, bo Macedonia dla ciebie za ciasna." By to ulubiony ko Aleksandra, ktry mier jego w bitwie z Porosem w 326 znis bardzo ciko; zaoy nad Hydaspesem miasto i nazwa je Bukefalia; zob. te Apelles (Bucefa i Aleksander). Aleksander i Diogenes - zob. Diogenes. Aleksander i Filip z Akarnanii - Gdy Aleksander ciko zachorowa, lekarze, straciwszy nadziej uratowania go, nie mieli go leczy, aby po jego zgonie mc zachowa gowy na karku. Jedynie wielki przyjaciel krla, Filip z Akamanii, lekarz, odway si przyj mu z pomoc i przygotowa lek. Wtedy Parmenion (zob. niej) posa Aleksandrowi z obozu pismo, w ktrym ostrzega go przed Filipem, przekupionym jakoby przez Dariusza obietnic maestwa z jego crk i zamierzajcym Aleksandra otru. Krl nie pokaza listu nikomu, a gdy Filip nadszed z lekarstwem w kielichu, poda mu to pismo do przeczytania, a sam w tym czasie popija lek bez lku.

Bya to dramatyczna i zdumiewajca scena, gdy jeden pi, a drugi czyta, a wreszcie obaj popatrzyli sobie w oczy. Aleksander i Homer - Kiedy Aleksander wyldowa w Azji pod Troj, uczyni libacj - ofiar z wina - bohaterom "Iliady" Homera i zgodnie ze starym zwyczajem wzi udzia nago, wraz z przyjacimi jako wspzawodnikami; w biegu ku czci herosw. O Achillesie powiedzia wtedy, e bogosawiony to m, ktry w yciu znalaz wiernego przyjaciela, Patrokla, a po mierci wielkiego piewc swojej sawy, Homera. W najkosztowniejszym ze zdobytych skarbw Dariusza - kasetce na pachnida - umieci otrzymany od Arystotelesa egzemplarz "Iliady" (zwany odtd "egzemplarzem z kasetki"), ktr uwaa za "codzienny pokarm swej dzielnoci wojennej". Aleksander i Kallistenes - Kallistenes z Olintu, krewniak Arystotelesa, towarzyszy krlowi w wyprawie na Wschd w roli korespondenta wojennego; w swoich sprawozdaniach wysyanych do Grecji przedstawia krla jako wybraca bogw i cudotwrc; kiedy jednak Aleksander, zostawszy wadc Persji, wymaga od Grekw i Macedoczykw czoobitnoci i wschodnich ceremoniaw, Kallistenes, ktry wypowiada si o tym z przeksem, wypad z aski i zosta wtrcony do wizienia, gdzie zmar. Aleksander i Parmenion - Gdy przybyli do Aleksandra wysani przez Dariusza przyjaciele jego i wrczajc mu pismo krla prosili, by zatrzyma w swych rkach wielki obszar lecy na zachd od Eufratu, zaprzesta wojny i sta si jego sprzymierzecem, Pamienion, jeden z przywdcw macedoskich, owiadczy, e on, gdyby by Aleksandrem, przyjby t propozycj. Na to krl: "Owszem, i ja bym przyj, gdybym by Parmenionem." I doda jeszcze: "Na niebie nie ma miejsca dla dwch soc, a na ziemi dla dwch wadcw." Aleksander i Poros - Gdy Aleksander w Indiach, przekroczywszy rzek Indus, pokona w 326 armi krla Porosa i wzi go do niewoli, zapyta go peen podziwu dla jego dzielnoci, postawy i urody - jak ma z nim postpi; Poros odpar: "Po krlewsku." Aleksander i Pytia - Przed wyruszeniem na Persj krl wybra si do Delf, aby zasign rady wyroczni, ale tego dnia bya ona nieczynna; uda si jednak na poszukiwanie Pytii i mimo jej protestw zaprowadzi j si do wityni. "Synu - rzeka kapanka - nie ma na ciebie rady." "Do - zawoa Aleksander - to mi starczy za wyroczni!" Aleksander i rozbjnik - Gdy przyprowadzono do krla pochwyconego pirata Diomedesa, Aleksander zapyta go, jak mie uprawia rozbj na morzu. "A jak ty miesz go uprawia na ldzie? - brzmiaa odpowied. - Nazywaj mnie piratem, bo mam jedn galer; ciebie za, ktry pustoszysz wiat wielkimi armiami, zw krlem." Aleksandrowi rozumowanie to tak przypado do gustu, e uczyni Diomedesa ksiciem i sdzi; legenda z "Gesta Romanorum", 146. Aleksander i Tais - Po zdobyciu Persepolis Aleksander kaza je spali wraz z paacami krlewskimi, aby przypiecztowa tym kres dynastii

Achemenidw; powiadano, e rozkaz ten wyda po pijanemu, w czasie uczty, na prob rwnie pijanej kurtyzany ateskiej Tais. Aleksander i Talestris - zob. Talestris. Aleksander i zasonite ucho - Gdy zapytano krla, dlaczego rozsdzajc sprawy gardowe, zakrywa doni jedno ucho w czasie przemwienia oskaryciela, odrzek: "Chc zachowa jedno ucho wolne od uprzedze dla wysuchania oskaronego." Aleksander na rzece Hydaspes - w Indiach, wezbranej przez burz, przeprawiajc si w brd z oddziaem wojska, aby napa na obz krla Porosa, mia wykrzykn: "O Ateczycy, czy uwierzylibycie, na jakie si naraam niebezpieczestwa dla zdobycia u was sawy!" Apelles, Bucefa i Aleksander - zob. Apelles. Dhul Karnain - arab., 'Dwurogi', nazwa, pod ktr Aleksander Wielki, arab. Iskandar ar-Rumi, wystpuje w Koranie, 18, 83-98, i wznosi mur przeciw atakom Goga i Magoga (zob.). Znaczenie jej tumacz rozmaicie, np. e okrela Aleksandra jako wadc dwch stron wiata: Wschodu i Zachodu. Nadzieja - Przed wyruszeniem na Persj Aleksander rozda i zapisa niemal wszystkie dobra krlewskie przyjacioom; wtedy Perdykkas, wybitny wdz Filipa Ii i Aleksandra, zapyta krla, co zatrzyma dla siebie. Ten odpowiedzia: "Nadziej". Nic nie zostanie do zdobycia dla mnie - mrukn modziutki Aleksander, gdy doniesiono mu o licznych zwycistwach jego ojca, Filipa Ii. Nie chc kradzionego zwycistwa - rzek Aleksander, gdy radzono mu zaskoczy wojojsko perskie nagym atakiem w nocy. Rzenik nie boi si... - zob. Owca. Wze gordyjski - zob. Wze (gordyjski). Biografowie greccy: Diodor Sycylijczyk (I w. pne.), Biblioteka historyczna, ks. 17; Plutarch, ywoty sawnych mw (Aleksander Wielki); Anabuza Aleksandra zob. Anabaza 2; rzymscy: Kurcjusz Rufus (I w.), De rebus gestis Alexandri. Historia Aleksandra Wielkiego - najsynniejsza z aleksandreid (powieci a. poematw ujmujcych dzieje Aleksandra jako szereg czarodziejskich i fantastycznych czynw i przygd), napisana w Egipcie po grecku, przypisywana bdnie Kallistenesowi z Olintu, 360-327 pne., pochodzca z Iii w. ne., przeoona na acin w X w. Tumaczona na wiele jzykw, rozpowszechnia si na Bliskim Wschodzie i w caej Europie; powodzenie jej stworzyo rdw. legend Aleksandra w setkach przerbek i wariantw; przekad polski z 1510 nie opublikowany; inny, anonimowy, wyd. 1550 w

Krakowie, wznawiany a do po. Xviii w., Historia o ywocie i sprawach znamienitych Aleksandra Wielkiego. Zob. Powie (o Aleksandrze). Alexandre le Grand - tragedia (1665) Racine'a. Alessandro nelle Indie - melodramat (1727) Pietra Metastasia, jeden z najpopularniejszych w Xviii w., do ktrego jako libretta napisano ok. 50 partytur, m.in. Gluck (1745), Cimarosa (1781), Cherubini (1784). Alexander's Feast or the Power of Music - oratorium (1736) G.F. Hndla. Bitwa Aleksandra Wielkiego z Dariuszem Iii pod Issos - mozaika odkryta w 1831 w Pompei w tzw. Domu Fauna, oparta na wczesnohellenistycznym obrazie, moe pdzla Filoksenosa z Eretru; Neapol, Mus. Naz. Bitwa Aleksandra - obraz (1529) Albrechta Altdorfera, Monachium, St. Pinakoteka; ulubiony obraz Napoleona I. Bitwa pod Arbel - obraz Jana Brueghela zwanego Aksamitnym. Aleksander i rodzina Dariusza - obraz (1565-70) Paola Veronese, Londyn, Nat. Gall. Rozbjnik wie zrabowa, na pal wbity ginie, Aleksander wiat zupi i wielkim std synie. (T. K. Wgierski, Do "Monitora" Bohomolca, 63-64.) Aleksander Macedoski by (niewtpliwie) bohaterem, lecz po c (zaraz) ama krzesa? - ros. Aleksandr Makiedonskij gieroj, no zaczem e stulja omat?, z komedii Rewizor, 1, 1 (1836) Gogola, t. Juliana Tuwima.

Aleksandryn - francuski wiersz klasyczny, 12-zgoskowy jambiczny z akcentem na zgosce szstej i redniwk po niej; zastosowany po raz pierwszy w chanson de geste: Pielgrzymka Karola Wielkiego do Jerozolimy (prawdop. Xii w.), a uyty wiadomie jako metrum odpowiednie do epopei w "Powieci o Aleksandrze", std nazwa; zob. Powie (o Aleksandrze).

w. Aleksy - jeden z popularniejszych witych na Wschodzie, y w V w. w Edessie (Syria), patron ebrakw i wczgw. ywot w. Aleksego - fr. Vie de saint Alexis, nieznanego autora, przypisywany kanonikowi z Rouen, Thibault de Vernon, z ok. 1040, jeden z najstarszych pomnikw jz. francuskiego, poemat w 125 strofach po 5 dziesiciozgoskowych wersw asonansowych. Aleksy, syn zamonego patrycjusza rzymskiego, porzuca w noc polubn on i ojczyzn, yje w pobonej biedzie w syryjskiej Edessie przez 17 lat, aby wrci przed bram domu ojcowskiego i tam ebra nie poznany; przed mierci spisuje na

pergaminie histori swego ycia, a po zgonie znaczonym cudami zostaje rozpoznany ju jako wity. Legenda o w. Aleksym - wersja polska, sporzdzona w Xv w. przez nieznanego autora, kopia wczeniejszego przekadu wierszem, liczcego 241 wersw, opartego na ac. i nm. wersjach "ywota". Jeden z najdawniejszych zabytkw jz. polskiego; por. Sant' Alessio. ywot jednego witego, Co milowa Boga swego, Czt w jednych ksigach o niem: Kto chce sucha, ja powiem. 7-10.

Alembik - dawny aparat destylacyjny, zw. do alkoholu; wdka przepalanka; ze rdw. ac. alembicum 'destylator' z arab., al-anbik, z gr.

Alfa Centaura - potrjny ukad gwiazd konstelacji Centaura, z ktrych jedna, Proxima Centauri, jest gwiazd najblisz Soca, w Polsce niewidoczn.

Alfa i Omega - Pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego; przen. pocztek i koniec, wszystko od A do Z, niewzruszony autorytet, pierw. w Biblii o Istocie Boskiej (Apok., 1, 8; 22, 13), wg Proroctwa Izajasza, 41, 4: "Ja, Pan, jestem pierwszy i ostatni."

Alfejos - gr. Alpheios, dzi Rufta, najwiksza rzeka Peloponezu, przepywajca przez Arkadi i Elid; w staroytnoci cz koryta rzeki biega pod ziemi; w mit. gr. bg rzeki, Alfejos, zakochany w nimfie Aretuzie ciga j tak dugo, a uciekla pod ziemi i pod dnem morza przedostaa si na wysp Ortygi, gdzie zamienia si w rdo; zob. rdo (Aretuzy).

Alfons Vi - 1030-1109, krl Leonu i Kastylii, zdobywca Toleda na Maurach (1085); wraz z Cydem i krlem Rodrygiem naley do gwnych bohaterw epopei hiszpaskiej; dajcych najobfitszy materia legendzie.

Alfons Viii Szlachetny - 1155-1214, krl Kastylii, wszed do literatury nie przez klsk, ktr ponis od Maurw pod Alarcos w 1195, ani przez wspaniae zwycistwo nad nimi pod Navas de Tolosa w 1212, ani nawet nie dziki zaoeniu pierwszego uniwersytetu w Hiszpanii, ale przez swj romans

z pikn ydwk Rachel, w ktrej ramiona pchna go ozibo jego ony, Angielki Leonory, crki Henryka Ii. Raquel - hiszp., 'Rachela', sztuka (1778) V.A. Garcia de la Huerta. ydwka z Toledo - nm. Die Jdin aus Toledo,tragedia (1837, wyst. 1888) Franza Grillparzera. Ballada hiszpaska - nm. Spanische Ballade, powie (1955) Liona Feuchtwangera.

Alfons X Mdry - 1221-84, krl Kastylii, zdobywca Kadyksu (1262). Niezbyt fortunny jako polityk, przyczyni si do rozwoju ycia kulturalnego, budowa szkoy, popiera nauk i sztuk, utworzy kolegium uczonych tumaczy arabskich dzie astronomicznych, historycznych i prawniczych na acin oraz Biblii na hiszp. Z jego inicjatywy 50 astronomw, ktrych zgromadzi w Toledo, uoyo planetarne "Tablice Alfonsyskie" (1252), zwane te Toledaskimi, bdce rewizj tablic Ptolemeusza; zob. Ksiga (Ksigi wiedzy, astron.). Komplikacje geocentrycznego ukadu planetarnego w Ptolemeuszowskim systemie idealnych kl, jednostajnego ruchu, epicykli, deferensw i ekwansw, rosy szybciej ni jego dokadno. Ten obraz wiata nazwa w Xvi w. Kopernik "istnym monstrum", ale ju w Xiii w. krl Alfons X Mdry powiedzia o nim: "Gdyby Bg poradzi si mnie przy budowie wiata, mgby otrzyma nieco poytecznych wskazwek."

Algebra - zob. Alchwarizmi.

Algol - pierwsza znana zmienna gwiazda zamieniowa, beta konstelacji Perseu Sza (w Gowie Meduzy), zasaniana na krtko przez ciemnego satelit co 2 dni i 9 godz., w Polsce widoczna latem, jesieni i zim; z arab. al-ghul 'demon bezczeszczcy groby'; zob. Ghul.

Algorytm - zob. Alehwarizmi.

Al-Hadar Al Aswad - zob. Czarny (Kamie).

Alhambra - warowny zesp paacowy na szczycie wzgrza w Grenadzie (Hiszpania), o architekturze wntrz penej fantazji, lekkoci i olniewajcego bogactwa dekoracji, arcydzieo budownictwa mauretaskiego; wzniesiony w Xiii w., rozbudowywany w cigu Xiv w. przez krlw dynastii Nasrydw, zesp ulega potem licznym przebudowom, cz zburzy Karol V, cz zniszczyo trzsienie ziemi; do dzi dotrwaa gwnie pucizna Xiv w. - 2 zespoy sal: Dziedziniec Mirtw z wie Comares, a w niej Sal Ambasadorw, i Dziedziniec Lww (tzw. od 12 marmurowych lww wok fontanny) z Sal Trybunau, Dwch Sistr i Abenceragw; por. Generalife; z arab. al hamra 'czerwony' od barwy murw zbudowanych z tapii, tj. rodzaju betonu z ziemi, wapna i gruzu.

Ali Baba - bohater Opowieci o Ali Babie, czterdziestu rozbjnikach i niewolnicy Mardanie (zob. Tysic: i jedna noc), ubogi drwal, dostrzega z ukrycia, jak herszt bandy, rozbjnikw otwiera drzwi tajemnej jaskini przy pomocy magicznych sw: "Sezamie, otwrz si!", po odejciu rozbjnikw powtarza te wyrazy, zdobywa dostp do skarbw i staje si bogaczem. Jego zamony brat Kasim wykrywa tajemnic Ali Baby, ale zamknity w jaskini nie moe sobie przypomnie magicznego hasa i zostaje powiartowany przez rozbjnikw. Gdy brat pochowa zwoki Kasima, herszt prbuje rnymi sposobami odnale nieproszonego wsplnika, ale wierna niewolnica Ali Baby, Mardana, przechytrza go za kadym razem, po czym zabija ca band, ukryt w skrzanych buklakach, zalewajc zbjcw wrzc oliw, a wreszcie przebija chandarem hetszta przebranego za kupca.

Alicja - g. bohaterka nasynniejszych w wiecie anglosaskim ksiek dla dzieci "Alicja w krainie czarw", ang. Alice in Wonderland, 1865, i "Po drugiej stronie lustra", Through the Looking-glass, 1871, napisanych przez C. L. Dodgsona, matematyka oksfordzkiego, ktry wyda je pod pseudonimem Lewis Carroll. Obie ksiki przedstawiaj najdziwniejsze przygody senne maej dziewczynki Alicji, przeyte w cudownych krajach na dnie krliczej nory i po drugiej stronie lustra. Prototypem Alicji bya Alicja Liddell, crka H.G. Liddella, dziekana Christ Church (Oxford 1855-91) i wspautora synnego Sownika greckiego Liddella i Scotta (1843).

Alienor D'Aquitaine - zob. Eleonora Akwitaska.

Alikant - alakant, alkant, wino alkoskie, dawn. hiszpaskie wino czerwone sodkocierpkie; od Alicante, miasta w pd.-wsch. Hiszpanii, rzymskiego Lucentum.

Aliteracja - w poezji i prozie powtarzanie si jakiej goski na pocztku (a. wewntrz) kilku wyrazw, dla efektu art.; z ac. ad litterum 'do litery'. Lecz modo - o! ta, pomimo dewotek, Ta jest najlepsz obron dziewicom; To jest kochankw modo. (J. Sowacki, Beniowski, 2, 161-63: samogoska o ().

Aljaferia - (wym. alchaferija), Castillo de la Aljaferia, w Saragossie (pn.-wsch. Hiszpania), miejsce akcji opery "Trubadur" Verdiego; zamek zbud. w 864 przez Maurw, w, 1030-81 rozbudowany przez nich, pniej klasztor chrzec., wreszcie paac krlw Aragonii; po poczeniu z Kastyli - Siedziba inkwizycji; w czasie szturmu Saragossy przez wojska Napoleona I mocno uszkodzony: wewntrz may, kopuowy meczet z Xi w.

Alkahest - mityczny "uniwersalny rozpuszczalnik" alchemikw, mogcy jakoby rozpuci kad substancj; wyraz pseudoarabski, ukuty przez Paracelsa.

Al-Kaswa - zob. Wielbd(y) Mahometa.

Alkazar - warowny paac mauretaski w Hiszpanii; najsynniejsze: w Sewilli z Xii-Xv, Xviii, Xix w.; w Segowii z Xi, Xiv, Xv, Xix w.; w Toledo z Xiii, Xvi-Xviii w.; w Badajoz (ruiny, wiea Torre de Espantaperros); hiszp. alcazar 'zamek ksicy' kasztel rufowy statku' z arab. al kasr 'zamek' od ac. castellum 'twierdza'.

Alkestis - zob. Admet.

Alkiermes - owad czerwiec; dawn. barwnik czerwony z owadw czerwcw a. z soku jagd fitolakki; olejek a. proszek z owadw czerwcw i licznych innych skadnikw, stosowany dawniej na wzmocnienie, przeciw przypadociom sercowym, szalestwu i melancholii; z arab. al-kirmiz. Czerwony jak alkiermes - dawne wyraenie przysowiowe.

Alkierz - dawn. wysunity, czworoboczny naronik budynku kryty osobnym dachem; izba w takim naroniku; boczny pokoik, sucy w dawnych dworach za sypialni a. izb paniesk; izdebka kobieca w domu wiejskim; z czes. arker, nm. Erker z ac. arcus 'uk'; por. Alkowa.

Alkinoos - mit. gr. mdry krl Feakw, ludu eglarzy na wyspie Scheria (dzi Korkyra a. Korfu?), wnuk Posejdona, m Arete, ojciec piciu synw i crki Nauzykai, ktry przyj gocinnie wyrzuconego przez morze na brzeg rozbitka Odyseusza i kaza go odwie do domu; Homer, Odyseja, 6-13. Alcinoo poma dare - ac., 'dawa jabka Alkinoosowi', wacicielowi piknych sadw (Odyseja, 7), jedno z licznych przysowiowych okrele czynnoci bezuytecznej, np. wie sowy do Aten, wgiel do Newcastle, samowary do Tuy, dawa abom pi. Historia opowiedziana Alkinoosowi - tj. duga, zawia, aluzja do opowieci Odyseusza, 7-12.

Alkione - gr. Alkyone, mit. gr. crka tessalskiego krla wiatrw Eola, ona Keyksa; dumni ze swego szczcia maeskiego, nazywali si wzajem Zeusem i Her, za co bogowie zmienili ich w ptaki: j w zimorodka, jego w nurka; zob. Dzie (Dni zimorodkw).

Alkmena - gr. Alkmene, mit. gr. ona Amfitriona, matka Ifiklesa i Heraklesa, ktrego spodzia z Zeusem, kiedy odwiedzi j, przybrawszy posta jej ma. Zwana matk Heraklidw, a wic i Dorw, rzekomych potomkw Heraklesa.

Alkmeon - mit. gr. syn Amfiaraosa i Eryfili. Ojciec jego przed mierci w nieszczsnej wyprawie Siedmiu przeciw Tebom (zob. Siedem) wymg na niedorosym synu zemst na zdradzieckiej Eryfili, ktra namwia ma na t wypraw, przekupiona naszyjnikiem Harmonii (zob.). Powracajc z nastpnej wyprawy, tzw. wyprawy Epigonw przeciw Tebom, ju jako jej przywdca, dowiedzia si, e matka nakonia go do udziau w ekspedycji przekupiona tym razem peplosem (szat) Harmonii - i zabi j, a cigany przez mciwe erynie bka si po wielu krajach, unoszc z sob lubne dary Harmonii, cigajce na posiadaczy zgub; zob. te Acheloos.

Alkor - zob. Mizar.

Alkoran - zob. Koran.

Alkowa - (Xvii-Xix w.) pokoik bez okna, mieszczcy ko, przylegajcy do sypialni; z fr. alcove; por. Alkierz.

Allah - w islamie imi stworzyciela wiata, miosiernego opiekuna wszelkiego stworzenia, sdziego nad sdziami, Boga Jedynego; wg muzum. wyznania wiary: La iraha illa Llahu arab., 'Nie ma Boga prcz Boga'.

Alleluja - w judaizmie i chrzecijastwie - liturgiczny okrzyk radoci, przypiew triumfalny, zw. w okresie wielkanocnym; por. Biblia, Ks. Psalmw, 104-6, 111-13, 115-17, 135, 146-50; Apok., 19, 1; synna kocowa partia chralna 2. czci oratorium Mesjasz (1742) G.F. Handla; z hebr. hallelu-Jah 'chwalcie Boga'.

Allia - w staro. Rzymie nazwa lewego dopywu Tybru, gdzie w 390 pne. Gallowie pod dowdztwem Brennusa zadali pamitn klsk Rzymianom. Wg legendy bstwo (majce odtd miejsce kultu na Palatynie) kazao jednemu z Rzymian ostrzec urzdnikw o zblianiu si nieprzyjaciela. Dzie bitwy, 18 sierpnia (Xv Kalend. Sext.), tzw. dies Alliensis, dies ater ac., 'dzie Allijski, czarny dzie' uwaany by pniej za dat feraln.

Allons, Enfants de la Patrie - fr., 'naprzd (dos. idmy), dzieci ojczyzny!', pocztkowe sowa "Marsylianki" (zob.).

Almagest - a. Megale syntaksis, gr., 'Wielka wykadnia', 13-tomowe dzieo astronoma, matematyka i geografa gr. Klaudiusza Ptolemeusza (ok. 140 ne.), zawierajce caoksztat wczesnej wiedzy astronomicznej i wykad geocentrycznej budowy wiata. Jest to pierwszy i najkompletniejszy traktat astronomiczny w dziejach, pisany pod wpywem dziea Hipparcha, a przedstawiajcy najcelniejsze hipotezy, jakie do czasw Kopernika ttumaczyy ruchy cia niebieskich i pozwalay ustala i przewidywa ich pozycj na niebie. Przekad arab., na polecenie kalifa Al Mamuna, ok. 827 w Bagdadzie, aciski 1515 w Wenecji; z arab. al-; gr. megiste 'najwikszy'; zob. Sfera.

Alma Mater - ac., 'Matka ywicielka', nazwa dawana przez Rzymian wielu boginiom, zw. Ceres i Kybele, uywana od redniowiecza jako podniosa nazwa wyszej uczelni, zw. uniwersytetu.

Almanach - rdw. nazwa aciska tablic dni i miesicy z danymi astronomicznymi, pniej kalendarzy z rnymi poytecznymi wiadomociami, rocznikw informacyjnych, antologii utworw rnych pisarzy. Almanach Gotajski - rocznik wydawany w 1764-1944 i od 1956 w Gotha w Niemczech, w jz. nm. i fr., zawierajcy m.in. biografie i genealogie domw panujcych, arystokracji europ., spisy dyplomatw i informacje ekon. i polit. Almanach Muz - oglna nazwa rocznikw poetyckich wydawanych w Xviii w., zbiorw twrczoci poetyckiej minionego roku, sucych zw. modej poezji; pierwszy ukaza si w Paryu, ale najwiksz rol odegray almanachy niemieckie, pierwszy w Getyndze za r. 1770; jeden z najsawniejszych wydawany staraniem Goethego i Schillera 1795-1800.

Almanzor - arab. al-Mansur 'Zwyciski', przydomek wielu muzumaskich wadcw i wodzw, zw. drugiego kalifa Abbasydw (Abu Dafar abd-Allah al-Mansur, 754-75) i hadiba (naczelnika dworu) kalifatu Kordoby, sawnego wodza, wroga chrzecijan (Muhammad ibn Abu Amir al-Mansur, 940-1002). The Conquest of Granada or Almanzor and Almahide - ang., 'Zdobycie Grenady albo Almanzor i Almahida', tragedia w dystychach heroicznych w 2 czciach po 5 aktw (1670-71) Johna Drydena wg powieci panny de Scudery; bohaterski Almanzor jest postaci fikcyjn. Almanzor, krl muzumanw, w balladzie Alpuhara (zob.) z poematu "Konrad Wallenrod" (1828) Mickiewicza rwnie nie jest postaci historyczn.

Almaszar - zob. Sen (Almaszara).

Hrabia Almawiwa - posta z trzech komedii Beaumarchais'go: Cyrulik sewilski (zob. Cyrulik), Wesele Figara (zob. Figaro) i Matka wystpna. W pierwszej z nich Almawiwa, mody grand hiszpaski, zaleca si pod imieniem Lindor do Rozyny, pupilki doktora Bartolo (z ktr ten chce si eni), i dziki intrygom swego dawnego sugi, cyrulika Figara, odbija Bartolowi

dziewczyn i eni si z ni. W drugiej jako niewierny m zaleca si do Zuzanny, garderobianej hrabiny i narzeczonej Figara; ale zainteresowane osoby udaremniaj te zamysy, a hrabia pogodzony z on zaprzysiga jej wierno.

Almohadzi - dynastia muzum. pochodzenia berberyjskiego, panujca w Maroku w 1147-1269 i w mauretaskiej Hiszpanii w 1149-1230.

Almorawidzi - dynastia muzum. pochodzenia berberyjskiego, panujca w Maroku w 1036-1147 i w mauretaskiej Hiszpanii w 1090-1149.

Aloes - rodzaj bylin z rodziny liliowatych obejmujcy ok. 180 gatunkw o wysokoci od kilkunastu cm do rozmiarw drzewa; sukulenty o grubych, misistych liciach z kolczastymi brzegami i o tych, czerwonych a. rowych kwiatach, stepowa rolina Arabii, Afryki i Madagaskaru, uprawiana w obszarze M. rdziemnego i w in. krajach dla b. gorzkiego soku z lici (rodek przeczyszczajcy, odstraszajcy owady, przejrzysty barwnik uywany w malarstwie miniaturowym); w staro. stosowany przy balsamowaniu. Muzumanie po powrocie z pielgrzymki do Mekki wieszaj gazk aloesu nad drzwiami. Aloes wspominany w Biblii w zwizku z nardem, szafranem, cynamonem i kasj (strczyniec, z ktrego otrzymuje si senes): Ks. Psalmw, 44, 9; Ks. Przypowieci, 7, 17; Pie nad Pieniami, 4, 14; Ew. wg Jana, 19, 39, to aromatyczna substancja otrzymywana z drewna innej roliny, prawdop. ze wsch.-indyjskiej Aquilaria agallocha; gr. aloe. Niech przyjaciele moi w nocy si zgromadz I biedne serce moje spal w aloesie. (J. Sowacki, Testament Mj, 17-18.)

Alosza Popowicz - trzeci po Ilii Muromcu i Dobryni Nikityczu bohater cyklu kijowskiego ludowych bylin (zob.) rosyjskich, ktry zabi w pojedynku zowrogiego olbrzyma, Tuharyna mijewicza, ciemic Kijowa.

Alpenhorn - zob. Rg (alpejski).

Alpuhara - hiszp. Alpujarras z arab. al baszrat 'pastwiska', grzysty teren w Andaluzji (pd. Hiszpania), gdzie po upadku w 1492 Grenady, ostatniego emiratu Maurw, muzumanie stawiali opr a do 1570.

Broni si jeszcze z wie Alpuhary Almanzor z garstk rycerzy. (A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod; ballada Alpuhara, 650-51 (1828); w balladzie Alpuhara przedstawiona jest jako miasto.)

Alrauna - zob. Mandragora; z nm. Alraune 'mandragora, pokrzyk' od rdw. imienia eskiego.

Al Sirat - w legendzie muzumaskiej most z ziemi do Raju, ostry jak miecz, cieszy ni wos, rozpity nad ognist czeluci Pieka; stopa niewierzcych polinie si na nim i spadn w ogie; wierzcy przekrocz go pewnie i bez trudu.

Al Tair - jedna z najbliszych gwiazd, najjaniejsza (alfa) w konstelacji Ora (Aquila), widoczna w Polsce latem i jesieni; z arab. al ta'ir 'latacz, ptak'.

Altamira - jaskinia w pd. Pirenejach w pobliu Santander (w Hiszpanii), ktr w 1879 bada archeolog hiszp. Marcelino de Santuola, gdy jego maa creczka dostrzega na cianach i sklepieniach "wielkie zwierzaki". Te rytowane i wielobarwnie malowane przez ludzi z epoki wczesnego paleolitu (ok. 15000 lat temu) znakomite sceny o charakterze magicznym, z ycia zwierzt, g. bizonw, rozpoczynaj histori sztuki; por. Lascaux.

Altea - zob. Meleager.

Altembas - dawn. zotogw, odmiana brokatu z przewag koloru ztotego; z tur. altyn 'zoto' i bez 'ptno'.

Alter Fritz - nm., 'Stary Fryc', przydomek krla Prus, Fryderyka Ii Hohenzollerna (zob.), zwanego Fryderykiem Wielkim.

Alternata - dawn. pierwszestwo przyznawane kolejno na przemian stronom uwaajcym si za rwne; odbywanie si sejmw na przemian w Koronie i na

Litwie; ze rdw. ac. alternare 'odmienia' od alter 'inny'.

Alwar - pot. osawiony podrcznik gramatyki aciskiej "De institutione grammatica" (1572) portugalskiego jezuity Emanuela Alvarusa, uywany powszechnie w dawnych szkoach Europy, kilkadziesit razy przedrukowywany dla uytku szk polskich, jeszcze i w Xix w., mimo e usunity z programw przez Komisj Edukacji Narodowej. Z Alwara si uczy - przys., tgi z niego acinnik; rwnie iron.

Auszta - uzdrowisko na pd.-wsch. wybrzeu Krymu, miejscowo znana z Prokopa z Cezarei (zob. Historia: sekretna) jako Allustion. Mickiewicz powici jej dwa sonety krymskie: "Auszta w dzie" i "Auszta w nocy".

Amadis De Gaula - Amadis z Walii, bohater synnego romansu rycerskiego pod tym tytuem, pochodzcego z Portugalii a. Kastylii Xiv w., skompilowanego i rozszerzonego w 1508 przez Garci Ordoneza de Montalvo. Romans zawiera wiele elementw bretoskiego cyklu Okrgego Stou. Amadis uosabia rycerskie ideay odwagi, wiernoci i czystoci. Porzucony przez matk w kolebce na wodzie, znany dlatego jako Doncet del Mar, 'Dzieci Morza', uratowany, wychowuje si na dworze szkockim, zakochuje w krlewnie ang. Orianie i ku jej chwale dokonuje niewiarygodnych czynw, m.in. rozcina dwch olbrzymw na pl jednym zamachem miecza, std zwany Rycerzem Niezwycionego Miecza. Powie zdobya ogromn popularno w Europie i miaa liczne naladownictwa; romans rycerski uratowany z caopalenia i oceniony jako "najprzedniejszy w swoim rodzaju" w dyskusji proboszcza z balwierzem w Don Kiszocie, 1, 1, 6, Cervantesa; por. Palmerin. Amadis de Gaules - Opera w stylu fr. (1779) Johanna Christiana Bacha.

Amaimon - jeden z gwnych diabw demonologii rdw., krl wschodniej czci pieka, przeoony Asmodeusza; zob. Diabe.

Amalekici - w Biblii, koczownicze plemi arabskie mieszkajce na poudnie od Judy, z ktrym Izraelici walczyli od czasw Jozuego do czasu, kiedy Dawid rozgromi je ostatecznie; I. Ks. Krl., 30, 17.

Amaltea - gr. Amaltheia, mil. gr. opiekunka maego Zeusa, ukrytego przed

Kronosem na Krecie przez Gaj; nimfa, a wg innej wersji koza-karmicielka, ktr wdziczny Zeus po jej mierci umieci na firmamencie jako gwiazd Koz (ac. Capella), a skr jej obi swoj egid (zob.). Rg Amaltei - rg obfitoci, atrybut Plutosa i Dionizosa jako patronw podnoci ziemi, bogactwa, obfitoci, stale napeniajcy si podami ziemi uamany rg kozy Amaltei; gr. keras Amaltheias; ac. cornu copiae 'rg obfitoci'. May Jowisz, faun i koza Amaltea - rzeba (ok. 1620) L. Berniniego, Rzym, Galeria Borghese. Koza Amaltea karmi maego Jowisza - obraz J. Jordaensa, Pary, Luwr.

Amarant - kolor winiowofioletowy, ktry na chorgwiach polskich i w barwie mundurw zastpi w Xix w. czerwie karmazynow (populam w Polsce przedrozbiorowej) pod wpywem mody francuskiej, powstaej na skutek wprowadzenia koszenili jako przemysowego barwnika tkanin; szarat, rolina zielna, czsto czerwonawa; z gr. amarantos 'niemiertelny; nie widncy'.

Amarna - zob. Tell el-Amarna.

Amaryllis - imi pasterki, modej, wiejskiej licznotki u Teokryta, Wergiliusza, Owidiusza i pniejszych poetw; bot. amarylek.

Amaterasu - mit.jap. najwysze bstwo sintoizmu, bogini soca, pramatka rodu cesarskiego; jap., 'rozwietlajca niebo'.

Amati - rodzina synnych lutnikw woskich w Cremonie w Xvi8xvii w. Zaoycielem kremoskiej szkoy lutniczej by Andrea Amati, ok. 1535-80, ktry ostatecznie ustali do dzi obowizujc posta skrzypiec. Synowie Antonio i Girolamo (a. Hieronymus) prowadzili pracowni po ojcu. Najwybitniejszy by wnuk, syn Girolama, Niccolo, 1596-1684, nauczyciel A. Guarneriego, A. Stradivariusa i Fr. Ruggiera.

Amaurote - stolica Utopii (zob.) Thomasa More'a; Rabelais w Garganlui i Pantagruelu, ks. 2, r. 23, wprowadza Utopi i "wielkie miasto Amaurotw", oblegane przez Dipsodw; z gr. amauros 'ciemny, niewyrany'.

Amazis - zob. Polikrates.

Amazonki - bajeczny lud wojowniczych kobiet, zamieszkay na kracach znanego wiata; w mit. gr. w Azji Mniejszej nad rzek Termodont, gdzie yy bez mczyzn, a podtrzymyway cigo rodu dziki sezonowym spotkaniom z mczyznami z ssiednich krajw. Chopcw zabijay lub kaleczyty. Obcinay sobie praw pier, aby atwiej naciga ciciw uku, skd, wg etymologii lud., ich nazwa: gr. a 'bez', mazos 'pier'; zob. Antiopa 1; Hippolita; Pentesilea; Talestris. Bardzo popularny temat we wszystkich okresach sztuki staro. z wyjtkiem archaicznego, pocigajcy twrcw kontrastem midzy kobiec urod Amazonek a ich wojennym rzemiosem. Starsze wizerunki przedstawiay je jako greckich wojownikw, pniejsze daj im strj scytyjski, poniewa uchodziy za ssiadki Scytw. Wyobraano je w spodniach, obcisej szacie z rkawami, czapce scytyjskiej, z ukiem, tarcz (zob.) w ksztacie ptksiyca i podwjnym toporem o pksiycowych ostrzach. Chtnie przedstawiano rwnie walki herosw gr. (Actullesa, Bellerofonta, Dionizosa, Heraklesa, Tezeusza) z Amazonkami, tzw. amazonomachie, na wazach i paskorzebach od Vii w. pne., a zw. od Vi w. Take malarstwo baroku (Rubens) i sztuka Xix w. Ranna Amazonka - Polikteta (V w. pne.), brz, kopia marmurowa, Rzym, Muz. Kapitoliskie (tzw. Sosiklesa). Rzeba Fidiasza (?). po. V w. pne., kopia, Rzym, Watykan; tzw. Mattei. Walka z Amazonkami - fryz z Mauzoleum w Halikarnasie (Iv w. pne.) Skopasa i in., Londyn, Brit. Mus. Fryz ze wityni Apollina z Bassai (ok. 420 pne.), tame. Bitwa Amazonek - obraz Rubensa, Monachium, St. Pinakoteka.

Ambaje - dawn. 'brednie, androny, niedorzecznoci' (etym. lud. przez skojarzenie z baja, bajdy) z ac. ambages 'manowiec; wybieg; dwuznacznik'.

Ambit - dawn. ambicja, dzi tylko w zwrocie: wzi na ambit 'uzna co za punkt honoru, postanowi osign co trudnego'; obejcie, nawa obiegajca prezbiterium kocioa od tyu; dawn. galeria, kryty kruganek, miejsce spacerowe; z ac. ambitus 'okrenie; okres mowy; ambicja; pycha'.

Ambrozja - gr. ambrosia 'niemiertelno', mit. gr., pokarm bogw olimpijskich, tak jak ich napojem byt nektar. Spoycie ambrozji i nektaru zapewniao niemiertelno, chronio ciao od zepsucia, ich wo zaguszaa przykre zapachy. Wg niektrych uczonych s one wyidealizowan postaci kaszy jaglanej i miodu pitnego; por. Homera Iliada, 5, 341; 19, 38; Odyseja, 4, 445; 5, 93; 18, 192; por. Ichor.

w. Ambroy - Aurelius Ambrosius, ok. 339-397, jeden z ojcw i doktorw kocioa zach., od 374 biskup Mediolanu, zagorzay przeciwnik arianizmu, reformator liturgii i piewu kocielnego. Biblioteka Ambrozjaska - zob. Biblioteka. Chora, piew ambrozjaski a. mediolaski - rodzaj piewu liturgicznego uywany dzi tylko w diecezji mediolaskiej, ktrego zasady ustali w. Ambroy. Jedna z g. gazi (obok choralu gregoriaskiego, galijskiego, mozarabskiego) chorau kocioa chrzec. Hymny ambrozjaskie - 13 hymnw uoonych i prawdop. skomponowanych przez w. Ambroego; nie naley do nich bdnie przypisywane mu Te Deum. Liturgia ambrozjaska - zreformowana przez w. Ambroego, rnica si znacznie od rytuatu rzymskiego, uywana w diecezji mediolaskiej.

Amen - w judaizmie i religii chrzec. kocowa formua liturgiczna oznaczajca solenne potwierdzenie wygoszonej modlitwy: "Niech tak bdzie, niech si tak stanie"; z hebr. amen 'zaiste, zaprawd'.

Amenhotep Iv - gr. Amenofis, faraon staro. Egiptu ok. 1375-58 pne., z Xviii dynastii, najmielszy nowator spord faraonw, ktry dla osabienia potgi tebaskich kapanw Amona sprbowa pod imieniem Echnaton ('wiato Atona') zdetronizowa starych bogw i wprowadzi kult jedynego boga tarczy sonecznej, Atona. Po jego mierci reformy te anulowano. Grb jego znajduje si w Tell el-Amarna (zob.); zob. te Neferetiti; Tutenchamon. Rzeba: Gowa posgu (czerwony piaskowiec), ok. 1370 pne., Kair, Muzeum. "Amenhotep caujcy crk" a. "Uznanie nastpcy tronu", wapie, Kair, Muzeum. Posg siedzcy, ok. 1370 pne., Pary, Luwr.

Ameryka - zob. Hollywood; Kolumb; Lincoln, Nowy (Nowa Anglia; Nowy Jork); Stan (Stany Zjednoczone); Vespucci; Waszyngton.

Amerykanin w Paryu - fantazja symf. (1928) George Gershwina.

Tragedia amerykaska - powie (1925, wyd. pol. 1929) Theodore'a Dreisera.

Amfibrach - stopa wersyfikacyjna zoona z trzech sylab, z ktrych rodkowa duga a. akcentowana, pozostae krtkie a. nie akcentowane; z gr. amphibrachys 'krtki z obu stron'. Jeeli nie lkasz si pieni stumionej, zowrogiej i guchej, gdy serce masz ma i jeli pie kochasz swobodn - posuchaj. W. Broniewski, Elegia o mierci Ludwika Waryskiego, 1-4.

Amfion i Zetos - mit. gr. blinita, synowie Zeusa i Antiopy, krlewny tebaskiej, zwani tebaskimi Dioskurami, zaraz po urodzeniu wyniesieni w gry Kiteronu, wychowani przez pasterza; Zetos sta si atlet i myliwym, Amfion - poet i muzykiem grajcym na lirze otrzymanej od Hermesa, a ycie powici muzom. Od czasu Antiopy Eurypidesa uwaani przez staroytnych za wcielenie dwch przeciwnych postaw yciowych - kontemplacyjnej (Amfion) i praktycznej (Zetos); uwolnili uwizion przez stryja Likosa matk, zabijajc go i przywizujc do rogw rozszalaego byka (zob. Byk Farnezyjski) jego on, Dirke. Objli rzdy Teb i otoczyli je siedmiobramnym murem: przy jego budowie Zetos uy swych potnych si, Amfion za gr na lirze tak czarowa kamienie, e ukaday si same w mur siedmiobramny (od 7 strun liry). on jego byla Niobe (zob.), crka Tantala, z ktr mia liczne potomstwo. Amfion i Zetos - paskorzeba rz.-hellenistyczna, Rzym, Palazzo Spada.

Amfiteatr - staro. widownia wznoszca si schodkowato i pkolicie (teatr gr.); budowla w ksztalcie koa a. elipsy z aren i wznoszcymi si stromo miejscami dla widzw (cyrk n.); z gr. amphitheatron, od amphi 'wok' i theatron 'teatr'. Amfiteatr Flawiuszw - zob. Kolos(eum). Amfiteatr na Wyspie - zob. azienki.

Amfitrion - gr. Amphitryon, mit. gr. ksi tebaski, m Alkmeny, wnuk Perseusza; gdy uda si na wojn, Zeus przybra jego posta i spodzi z Alkmen Heraklesa. Legenda ta jest tematem wielu komedii. Amofitrion - komedia (ok. 214 pne.) Plauta, szereg nieporozumie wywoanych sytuacj gospodarza, ktry zastaje swj dom zajty przez swego sobowtra. Dwa sobowtry - fr. Les Deux Sosies, komedia (1636) Jeana de Rotrou; suba, nie mogc rozpozna prawdziwego Amfitriona, przyjmuje kryterium, wsawione potem w komedii Moliera Amfitrion (1668) sowami: "Prawdziwym Amfitrionem jest ten, co na obiad prosi" (t. Boy); fr. Le veritable Amphitryon est l'Amphitryon ou I'on dine; std imi to znaczy w przen. '(gocinny) gospodarz; fundator (przyjcia)'. Amfitrion - tragikomedia (1805-07) H. von Kleista. Amfitrion 38 - sztuka (Pary 1929, wyst. pol. d 1947) Jeana Giraudoux, stanowica wg autora 38. wersj dramatyczn mitu. Amfition - opera Henry Purcella (1659-95) wg sztuki (1690) Johna Drydena, wzorowanej na Molierze. Amfitryta - gr. Amphitrite, mit. gr. nereida, najpikniejsza z crek Nereusa (a. Okeanosa), uosobienie pikna morza, maonka Posejdona, matka Trytona, jako wadczyni mrz jedzi po nich w wozie z muszli w towarzystwie trytonw i nereid. Neptun i Amfitryta - obraz (ok. 1620) Rubensa. Obraz D. Teniersa M. Triumf Amfitryty - obraz (ok. 1740) Tiepola, Gal. Drezdeska.

"L'ami du peuple" - zob. Przyjaciel (Ludu).

Amiens - (wym. ami) miasto i port nad rzek Somm, w pn. Francji. Katedra Notre-Dame uwaana za najwspanialsz budowl dojrzaego gotyku fr., zbud. przez Roberta de Luzarches i Renauda de Cormont w 1220-70, odrestaurowana w 1849-74 przez Viollet-le-Duca; olbrzymia, d. 118 m, wys. nawy g. 42 m, szer. naw - 33 m, trjnawowa bazylika z transeptem (3 nawy) i wyduonym 5-nawowym chrem z wiecem kaplic promienistych; w fasadzie gwnej 3 wielkie portale, bogaty tympanon nad rodk. drzwiami, szczyty z pinaklami, aurowe triforia, wielka rozeta witraowa, dwie wiee; liczne rzeby na portalach fasady, przede wszystkim Sd Ostateczny z postaci Beau Dieu, oraz 22 posgi "galerii krlw". W transepcie figura Zotej Madonny. Wysokie okna wypeniaj po raz pierwszy ca cian.

Amis i Amil - dwaj serdeczni przyjaciele we fr. poemacie z Xii w. w formie chanson de geste, pochodzcym ze Wschodu, ale przyczonym do cyklu o Karolu Wielkim. Amil podstpnie zastpuje przyjaciela w sdzie boym (prbie pojedynku) i za to szlachetne oszustwo ukarany zostaje trdem. Amis dowiaduje si, e tylko krew jego dwojga dzieci uleczy moe przyjaciela, umierca je i przywraca Amila do zdrowia; przekonuje si potem, e dzieci tylko zasny.

Amon - mit. egip. pierwotnie lokalne tebaskie bstwo powietrza i urodzaju. W epoce Nowego Pastwa, 1570-1085 pne., zczony z bogiem soca Ra, Amon sta si gwnym bstwem pastwa i panteonu bogw pod nazw Amon-Ra, przedstawiany jako baran, czowiek z gow barana a. w czapce z dwoma dugimi pirami. Pojawia si w lit. gr. gwnie w zwizku z jego kultem w oazie Siwa, znanym Grekom od czasu kolonizacji Cyreny (gr. Kyrene; sawa wyroczni w oazie Siwa rywalizowaa ze saw Delf i Dodony, a szczyt jej wpyww przypada zapewne na czasy, kiedy odwiedzi j Aleksander Wielki (zob.).

Amor - rzymski bg mioci, syn Wenery, utosamiany z gr. Erosem; wyobraenie, uosobienie mioci. Amor i Psyche - staroytna ba o przygodach krlewny Psyche, gr. 'dusza', i Amora, ac. 'mio'. Sawa urody Psyche rozesza si tak szeroko, e ucierpia na tym nawet kult bogini Wenus, ktra mszczc si, zmusza rodzicw Psyche do wydania jej za kogo, kogo nie wolno jej zobaczy, nawet po lubie. Siostry jej utrzymuj, e to pewno straszny potwr. Psyche zapala w nocy lamp wbrew zakazowi i widzi piknego boka mioci. Po licznych przygodach kochankowie cz si na Olimpie. Ba rozpowszechniona w klasycznej lit. i sztuce; najkompletniej zachowana w ac. dziele (Ii w. ne.) Apulejusza "Metamorfozy", czyli Zoty Osio, ks. 4-6; por. Eros (i Psyche). Mio zwycia wszystko - ac. omnia vincit Amor z Eklogi 10, 69, Wergiliusza. Amor i Psyche - rzeba (1793) Canovy, Pary, Luwr, o wdziku i gracji figurki porcelanowej; jako taka w milionach reprodukcji zdobia w Xix w. mieszkania mieszczaskie. Rzeba (1806) Thorvaldsena. Rzeba (1893) Rodina. Obraz G.B. Greuze'a, Litle, Muzeum. Obraz (1798) F.P.S. Gerarda, Pary, Luwr. Obraz (1955) O. Kokoschki. Triumfyjcy Amor - rzeba (1814) Thorvaldsena, Kopenhaga, Muz. Thorvaldsena.

Wychowanie Amora - obraz (ok. 1525) Correggia, Londyn, Nat. Gall. Amor - obraz Guido Reniego, Wiede, Kunsthist. Mus. Amor wyrzyna uk - obraz (1614) Rubensa, Schleissheim.

Kupido i Psyche - obraz (1817) J.L. Davida, Pary, pryw. El Amor Brujo (wym. ...brucho) - zob. Mio (czarodziejem).

Amrita - mit. ind. eliksir ycia i niemiertelnoci, spokrewniony, rwnie jzykowo, z gr. ambrozj, napj bogw, zaczerpnity przez nich z oceanu mlecznego, jednego z siedmiu otaczajcych Ziemi; pierw. prawdop. kwaskowaty, mleczny sok indyjskich bezlistnych pnczy soma, Sarcostemma acidum.

Amulet - drobny przedmiot, ktremu dawniej przypisywano, i do dzi przypisuje si pod nazw maskotki, magiczn moc chronienia noszcych je osb od niebezpieczestw, chorb i nieszcz; z ac. amuletum 'lek od czarw i urokw noszony na szyi'.

Amundsen Roald (1872-1928) - norweski badacz polarny. W 1903-06 na 47-tonowym starym kutrze "Gja" przeby po raz pierwszy w dziejach jednym statkiem Przejcie Pn.-Zach. z Atlantyku do Pacyfiku, od Grenlandii do Cieniny Beringa; 15 Xii 1911 pierwszy w historii dotar do Bieguna Poudniowego (na saniach zaprzonych w psy), na 35 dni przed tragicznie zakoczon wypraw Roberta F. Scotta. W maju 1926 na sterowcu "Norge", zbudowanym i pilotowanym przez Umberta Nobile, przelecia nad Biegunem Pnocnym w 2 dni po Richardzie E. Byrdzie, po czym wszcz zacieky spr z Nobilem o to, komu z nich wiksza zasuga przypada w tym sukcesie. Kiedy jednak w dwa lata pniej Nobile na sterowcu "Italia", usiujc powtrzy ten przelot; rozbi si na lodach Pnocy, a 16 statkw i 21 samolotw rnych krajw pospieszyo na poszukiwanie zaginionych, wyruszy take na ratunek Amundsen i zagin bez wieci i ladu; zob. te "Maud". Lodowiec Amundsena - spywajcy z biegunowego paskowyu Antarktydy. Morze Amundsena - przybrzene morze Pacyfiku u wybrzey Antarktydy. Zatoka Amundsena - we wsch. czci M. Beauforta, u pn. wybrzea Kanady.

Amyklaj - zob. Milczenie (amyklajskie).

Anabaptyci - nowochrzczecy, oglna, pocztkowo pogardliwa, nazwa wielu sekt protestanckich, ktre pojawiy si w Niemczech w Xvi i Xvii w. Cho skcone z sob, czyy si na og w przekonaniu, e reprezentuj pierwotn czysto chrzecijaskiego kocioa; praktykoway chrzest dorosych. Ich radykalizm spo. budzi oddwik w niszych warstwach, co m.in. wystawio ich na przeladowania, szczeglnie krwawe po zaamaniu si powstania anabaptystw w 1535 w Monasterze; por. Brat (Bracia polscy); Prorok (Meyerbeera); z gr. ana- 'znw', pn.-ac. baptista 'chrzciciel'.

Anabaza - sawna opowie proz Ksenofonta o wyprawie (gr. anabasis dos. 'podejcie' w gb kraju) Cyrusa M. przeciw bratu, Artakserksesowi Ii, krlowi Persji, i o odwrocie dziesiciu tysicy zacinych Grekw po mierci Cyrusa, w 400-399 pne., dolin rzeki Tygrys i przez wyyn Armenii do Trapezuntu nad M. Czamym. Autor, na pocztku wyprawy prosty onierz, potem jeden z dowdcw, opisuje (ks. 4, r. 7): "Skoro stra przednia wesza na szczyt gry Teches, powsta wielki krzyk (...) Rycho usyszeli otnierzy woajcych: Morze! Morze! (gr. thalatta! thklatta!)." Widok ten zapowiada im szybki powrt do ojczyzny. Anabaza Aleksandra Wielkiego - dzieo hist. o wyprawach i podbojach Aleksandra, pira Arriana z Nikomedii w Bitynii, ok. 95-175, bezcenne rdo informacji o panowaniu krla.

Anacharsis - uczony Scyta z ksicego rodu, ktry, wg Herodota, zwiedzi Grecj i inne kraje w Vi w. pne. dla studiw obyczajowych. Wg Plutarcha spotka si w Atenach z Solonem, a Lukian z Samosat napisa dialog midzy nimi. W okresie idealizowania ludw pnocy zaliczano go do siedmiu mdrcw (zob. Mdrcy) i przypisywano mu wynalazek koa garncarskiego i kotwicy. Mia zgin z rki brata, gdy po powrocie do Scytii prbowa j zhellenizowa. Podr modego Anacharsisa po Grecji w poowie Iv w. ne. - synny niegdy romans historyczny (1788, wyd. pol. 1819-25) Jean Jacques Barthelemy'ego, ywy obraz staroytnoci klasycznej czasw Filipa Macedoskiego i Demostenesa.

Anachronizm - bd w chronologii, bdne umiejscowienie wydarze, poj, osb, rzeczy w czasie, w ktrym nie mogy istnie; np. u Szekspira w

Juliuszu Cezarze, 2, 1, sycha bijc godzin; Brutus pyta: "Ktra to bije?", a Kasjusz odpowiada: "Zegar wybi trzeci", cho bijce zegary wynaleziono dopiero w jakie 1400 lat po Cezarze; z gr. anachronidzein 'spni si' od chronos 'czas'.

Anadyomene - zob. Afrodyta.

Anagram - wyraz a. zdanie utworzone przez przestawienie wszystkich liter innego wyrazu a. zdania; Francois Rabelais ogosi "Gargantu i Pantagruela" pod pseudonimem stanowicym anagram imienia i nazwiska: Alcofribas Nasier; zdanie "Lutni, ujaw mi!" jest anagramem imienia i nazwiska Julian Tuwim; najsawniejszy zapewne jest anagram pytania Piata i odpowiedzi Jezusa z Wulgaty, Ew. wg Jana, 18, 38: Quid est veritas? 'Co to jest prawda?' - Vir est qui adest 'Czowiek, ktry jest przed tob'; por. te (Arthenice z Catherine) Rambouillet; z gr. ana- 'nad', gramma 'litera'.

Anakreontyki - pogodne wiersze o tematyce miosnej a. biesiadnej, opiewajce rado ycia, nawizujce take w metrum wiersza do nielicznych fragmentw pozostaych z twrczoci liryka greckiego Anakreonta z Teos w Jonii (Vi w. pne.) a. do licznych naladownictw rzymskich, carmina Anacreontea; wg legendy Anakreon mia umrze od udawienia si pestk winogronow. Anakreon, zdrajca stary, Nie masz w swym otrostwie miary! (...) miej si: bo twe imi dawne I dzi midzy ludmi sawne. (J. Kochanowski, Fraszki Ii, Do Anakreonta, 1-2, 9-10.) Anacreon - balet heroiczny (1754) Jeana Philippe Rameau. Anacreon ou L'amour fugitif - fr., 'Przelotna mio' (1803), opera Luigi Cherubiniego.

Analekta - wybrane fragmenty dzie jednego autora, rzadziej kilku autorw, pokosie literackie pisarza, collectanea; z gr., 'rzeczy wybrane'. Analekta Konfucjaskie - Lun-ju 'dialogi', jedno z dzie Czteroksigu (zob. Cztery) kanonu Konfucjusza; krtki, nie usystematyzowany zbir fragmentw przypisywanych Konfucjuszowi i jego szkole, przez stulecia wykuwany na pami przez kadego ucznia w Chinach, by dzieem wywierajcym najsilniejszy wpyw w dziejach myli chiskiej.

Ananiasz (1) - w Biblii, m Safiry, ktry przynis apostoom tylko cz pienidzy uzyskanych ze sprzeday swojej roli, twierdzc, e przynosi wszystko, i wg sw Piotra "kamic Duchowi witemu"; oboje z on pokarani zostali nagym i natychmiastowym skonem; Dzieje Ap., 5, 1-11; przen. kamca.

Ananiasz (2) - najwyszy kapan, ktry kaza swym ludziom uderzy apostoa Pawa w twarz, nazwany przez niego "cian pobielan"; Dzieje Ap., 23, 2.

Ananke - przeznaczenie, fatum, los, uosobienie koniecznoci; mit. gr. bogini przeznaczenia, koniecznoci; z gr. ananke 'to, co ma by, konieczno'; ac. fatum.

A na onej grze - mazowiecka odmiana ballady o mierci dwojga kochankw. A na onej grze - na jedwabnym sznurze dwoje drzewa pywa. Jedno kalinowe, oj i kalinowe, drugie jaworowe, oj i jaworowe. 1-4.

Anapest - trjsylabowa stopa wersyfikacyjna o dwch sylabach krtkich a. nie akcentowanych i trzeciej dugiej a. akcentowanej, z gr. daktylos anapaistos 'daktyl odwrcony', dos. 'odbity'. I wydarto go z ziemi - popioem, I wydarto go wierzbie paczcej. (J. Sowacki, Na sprowadzenie prochw Napoleona, 1-2.)

Anatema - uroczysta kltwa kocielna, ceremonialna ekskomunika; gr. anathema 'rzecz powicona', pierw. powicona czemukolwiek, rwnie bogom (pniej tylko zu, a wic przeklta), zw. o przedmiotach zawieszanych w wityni gr., powiconych bogu opiekuczemu, tak np. Gordios i zawiesza jarzmo i dyszel wozu (zob. Wze), rozbitkowie - przemoczone ubrania itd. Anathema sit! - 'Niech bdzie przeklty!' wg Wulgaty; 1. List do Kor., 16, 22.

Anchizes - mit. gr. i rz. ksi trojaski, w ktrego urodzie zakochana Afrodyta miaa z nim syna, Eneasza. Zdradziwszy po pijanemu, wbrew

zakazowi, tajemnic tego zwizku, Anchizes zosta tknity paraliem. Jako starzec, wyniesiony na ramionach syna z poncej Troi, uda si z nim na tuaczk i zmar na Sycylii; por. poemat Eneida, ks. 3, Wergiliusza.

Ancien Regime - fr. (wym. asj reim), stary ad, dawny system rzdw, zw. w odniesieniu do Francji Burbonw przed 1789.

Ancile - ac., owalna tarcza, zwona w rodku, ktra wg legendy miaa spa z nieba w Rzymie za panowania Numy Pompiliusza; gdy wyrocznia obwiecia, e stolic krlestwa bdzie zawsze miejsce, gdzie znajduje si owa tarcza, krl, idc za rad Egerii, kaza sporzdzi 11 identycznych tarcz dla zmylenia ewentualnego witokradcy. Przechowywano je w wityni Marsa pod opiek saliw (zob.), ktrzy nosili je w dorocznych procesjach marcowych; por. Atena (Palladion).

Andegaweni - fr. Anjou (wym. aa), dynastia pochodzca od francuskich hrabiw Andegawenii, od 1360 ksit, ktra w rdw. obja trony kilku pastw: w Krlestwie Jerozolimskim 1131-86, w Anglii jako Plantageneci 1154-1458, w Neapolu 1266-1442 i Sycylii 1266-82, na Wgrzech (Karol Robert i Ludwik Wg. (1308-82) i w Polsce (Ludwik Wg. i Jadwiga 1370-99).

Andrea Chenier (wym. szeni) najsynniejsza opera (Mediolan 1896, premiera pol. 1907) Umberta Giordana, libretto: Luigi Illica, osnute na wydarzeniach Rewolucji Fr. i losach poety fr. Andre Marie Cheniera, 1762-94, ktry sprzyja rewolucji, ale oponowa przeciw terrorowi jakobinw, co zaprowadzio go na gilotyn. W operze wtek ten wie si z mioci, ktr Chenier, szlachetny stronnik rewolucji, budzi w bogatej hrabiance Madeleine; nie mogc uratowa ukochanego, idzie zamiast innej kobiety na stracenie razem z nim.

Andree Salomon August (wym. andr) - 1854-97, szwedzki badacz polarny, ktry pierwszy prbowa dokona arktycznej wyprawy badawczej balonem; wyruszy w 1897 na balonie "rnen" (szw., 'Orze'); wyldowa o 800 km od bieguna. Po niemal trzech miesicach podry saniami po lodzie uczestnicy wyprawy dotarli do pd.-zach. kraca Wyspy Biaej, gdzie zmarli z wyczerpania i godu. Wyprawy ratunkowe nie znalazy po nich ladu; dopiero w 1930 odnaleziono szcztki ekspedycji, notatki i zdjcia. Tragedia wrd lodw - t. pol. wyd. 1931 notatek wyprawy Andree'go, ilustrowanych dokonanymi przez czonkw ekspedycji fotografiami.

Android - w redniowieczu i a po Xvii w., rodzaj automatu w ksztacie figury ludzkiej, ktrego konstrukcja pozwalaa mu na wykonywanie ruchw naladujcych czynnoci czowieka; zob. elazny (czowiek); z gr. aner dpn. andros 'czowiek', -oid od gr. eidos 'ksztat'.

Androkles - niewolnik rzymski z I w. ne. zbiegy do Afryki, schwytany i rzucony w cyrku na poarcie dzikim zwierztom, spotka tam lwa, ktry go pozna jako swego dobroczyc (Androkles usun mu na pustyni kolcy cier) i zacz si do niego asi. Niewolnikowi i zwierzciu zwrcono wolno. Historia znana z Eliana, Aulusa Gelliusa (Ii w.), Gesta romanorum i in. Androkles i lew - komedia (Berlin 1912, wyst. pol. Sosnowiec 1956) G.B. Shawa oparta na wtku Gelliusa.

Andromacha - w "Iliadzie" Homera - maonka Hektora, matka Astyanaksa, pikny typ matki i ony, szlachetnej w nieszczciu, umiechajcej si przez zy, jak w synnej scenie poegnania przy Bramie Skajskiej z Hektorem idcym w bj (ks. 6). Trojanki - tragedia (415 pne.) Eurypidesa; najtragiczniejsze wydarzenie rozstanie Andromachy z synem, modym Astyanaksem, ktrego Grecy postanowili zabi. Andromacha - tragedia (po 431 pne.) Eurypidesa: losy wdowy po Hektorze jako branki syna Achillesa; Neoptolemosa (Pynosa), i jako matki jego syna, Molossosa. Andromaque - tragedia (1667) Jeana Racine'a; wg Jules Lemaitre'a; pierwsze pojawienie si w tragedii realizmu psychol. i namitnej mioci. Andromacha nad ciaem Hektora - obraz (1783) Jacques L. Davida, Pary, Ecole des Beaux Arts.

Andromeda - mit. gr. crka krla Etiopw Cefeusza i Kasjopei. Matka chepia si, e jest pikniejsza od nereid, za co boginki namwiy Posejdona, aby zesa na Etiopi potwora morskiego, pustoszcego kraj; dla przebagania nereid wyrocznia zadaa zoenia potworowi ofiary z krlewny. Przykut do skay zauway Perseusz i, oczarowany jej urod, uwolni j i polubi. Wszystkich uczestnikw tych wydarze Atena umiecia po mierci jako gwiazdozbiory na niebie: Cefeusza, Kasjopej, Andromed, Perseusza i Cetusa, potwora morskiego; zob. te Perseusz.

Andromeda - gwiazdozbir nieba pnocnego, zawierajcy Wielk Mgawic spiraln, galaktyk, odleg o ok. 2,3 mln lat wietlnych, najdalsze zbiorowisko materii widzialne goym okiem. Andromeda - tragedie Sofoklesa i Eurypidesa zachowane w niewielu fragmentach; por. Metamorfozy, 4, Owidiusza. Andromede - tragedia (1650) Pierre Corneille'a. Andromeda - obraz (ok. 1638) Rubensa, Berlin. Obraz (ok. 1634) Rembrandta, Haga, Muzeum. Uwolnienie Andromedy - obraz Tintoretta, Leningrad, Ermita.

Andrychw - dawn. Jdrzychw, miasto w woj. bielskim, za. przez krla Stanisawa Augusta w 1767 na miejscu wsi istniejcej od Xiv w.; od Xvii w. orodek rkodzielnictwa tkackiego, pn. przemysu wkienniczego. Nasz Andrychw, choca lichy, przyodziewa wiat w drelichy - przys.

Andrzej - gr. Andreas, dos. 'mski', imi popularne w Polsce ju w redniowieczu, szczeglnie ulubione od czasw Potopu (posta Andrzeja Kmicica, chorego orszaskiego) Sienkiewicza (1886).

w. Andrzej - aposto, rybak z Betsaidy (Galilea), protokletos, gr., 'pierwszy wezwany', wg tradycji ponis mier na krzyu ustawionym pochyo, ac. cruxdecussata, zw. krzyem w. Andrzeja, w ksztacie litery X; patron Grecji i narodw sowiaskich. Order w. Andrzeja - najwysze odznaczenie w Rosji carskiej, ustanowione przez Piotra I w 1698. Andrzejki - tradycyjne, ludowe, magiczne, dziewczce wrby maeskie odbywane wieczorem 29 listopada, w wigili w. Andrzeja. Dziewczta wylewaly roztopiony wosk a. cyn na wod, a z ksztatw, jakie zastygajc przybierze, wnioskoway, kto bdzie przyszym mem, a przynajmniej, jak bdzie wyglda.

Andvari - mit. skand. karze, waciciel wielkiego skarbu zota; Loki zmusi go do oddania skarbu, nie pozwalajc mu nawet na zatrzymanie jednego piercienia, przy ktrego pomocy mgby zgromadzi nowe bogactwa. Piercie

ten sta si w kocu przyczyn mierci Sigurda (Zygfryda).

Angelika - moda i pikna, cho wyrachowana i zmienna w uczuciach ksiniczka, bohaterka Orlando innamorato (1506) Boiarda i Orlanda szalonego (1532) Ariosta; jej przybycie z Kataju na dwr Karola Wielkiego skca ze sob paladynw, zwaszcza Rinalda i Orlanda, ktry na czas pewien traci zmysy, dowiedziawszy si, e Angelika zakochaa si w mauretaskim prostaczku Medoro i wyjechaa z nim do Kataju. Por. Siostra (Angelika).

Angkor - stolica pastwa Khmerw w rodk. Kambody w 802-1432. W 1860 odkryto ruiny paacw i wity. Angkor Wat - najwiksza witynia Khmerw, jedna z najwikszych na wiecie, z picioma wieami, z ogromnym bogactwem rzeb i reliefw, z 1. po. Xii w.; kambod. angkor 'wielka', wat 'witynia'.

Anglowie - lud germaski z okolic dolnej aby, ktry w V w. przesiedli si, wraz z Sasami i Jutami, na wysp brytyjsk; od Anglw pochodzi nazwa Anglii; zob. te Kronika (anglosaska). Nie Anglowie, ale anioowie! - ac. Non Anglii, sed angeli, wykrzykn mia papie Grzegorz I Wielki ok. 595 na widok jasnowosych, urodziwych jecw brytyjskich, wystawionych na sprzeda na targu niewolnikw w Rzymie.

Madame Angot (wym. ago) - francuski typ swarliwej, ordynarnej, penej ycia i wigoru, wzbogaconej przekupki, handlarki ryb, spopularyzowany, dziki sile komicznej jej osobowoci i jzyka, w okresie Rewolucji Fr. i Dyrektoriatu, ale ywy take i za cesarstwa. Wodewile: Pani Angot albo Wzbogacona przekupka (1797), Skrucha pani Angot albo Maestwo Mikoaja (1799), Ostatnie wybryki pani Angot (1803) - trzy wodewile Maillota (Antoine-Francois Eve). Pani Angot w seraju konstantynopolitaskim (1803), Pani Angot na Malabarze - dwa wodewile Josepha Aude. Crka pani Angot - jedna z najpopularniejszych operetek (1872) A. Ch. Lecocqa; libretto: Clairville, Siraudin i Koning.

Angouleme - (wym. agulm) miasto nad rzek Charente w dawnej prowincji Akwitanu (zach. Francja); rzymska Iculisma; od 379 siedziba biskupstwa; w

Xvi w. kilkakrotnie zdobywana przez hugonotw. Katedra w. Piotra - romaski koci kopuowy z Xi-Xii w., zapewne wg wzorw bizantyjskich, podpatrzonych w czasie krucjat; niezrwnany jest powany majestat kopu kryjcych jednonawowe wntrze wraz z transeptem; grubo cikiego, substancjonalnego muru ukazana za pomoc schodkowego profilowania; reliefowe rzeby pokrywaj fasad z ok. 1125-36.

Anhelli - bohater tytuowy symbolicznego poematu proz biblijn (1838) Juliusza Sowackiego; mody; Polak, anielsko czysty, wybrany spord wygnacw syberyjskich przez Szamana, szlachetnego wadc-kapana plemienia syberyjskiego, zwiedza pod jego przewodem, oprowadzany jak Dante przez Wergiliusza, miejsca mczarni narodu polskiego, ziemskie pieko syberyjskich wizie; kopalni i miejsc zesania wygnacw, ktrzy (jak to okrela Mickiewicz w Epilogu Pana Tadeusza) "utraciwszy rozum w mkach dugich, plwaj na siebie i r jedni drugich". Po mierci swego przewodnika usuwa si na odludzie wraz ze zbrodniark-pokutnic Ellenai. Po jej zgonie samotnika odwiedzaj piastowscy anioowie wrcy rychy zgon wygnacom. Anhelli, jako wybrane naczynie poezji narodowej, przekaza ma najwysze wartoci swego pokolenia przyszym generacjom, aby je zwiza z tradycj przodkw. mier Ellenai - obraz (1883) Jacka Malczewskiego, Krakw, Muz. Nar. Obraz (1892) Witolda Pruszkowskiego, Wrocaw, Muz. lskie. Obraz (1908) J. Malczewskiego, Krakw, Muz. Nar.

Anjmula Vagula Blandula - Pocztek synnej strofy, przypisywanej przez Aeliusa Spartianusa (ycie Hadriana) cesarzowi rz. Hadrianowi, otwierajcy poemat (ac. Morientis, Ad animam suam, 138 ne.) apostrof umierajcego do swojej duszy: Animula Vagula Blandula, hospes comesque corporis, quue nunc abibis in loca, pullidula rigida nudula, nec ut soles dabis iocos? ('Duszyczko ulotna, mia, gociu, druhu mego ciaa, dokd si wybierasz teraz, blada, smutna, zagubiona, bez swej dawnej wesoloci?')

Animusz - zapa, fantazja, werwa, rezon, kontenans, kura, brawura, odwaga, energia; z ac. animus 'duch, dusza; miao'.

Anio - w religiach Wschodu - istota niematerialna, poredniczca midzy bstwem a ludmi, wysannik boga w mazdaizmie, judaizmie, chrzecijastwie i islamie; z gr. angelos 'pose, wysannik, zwiastun; Hermes, pose bogw Olimpu'; por. Anglowie (Nie Anglowie...); Archanio; Cherubin; Serafin.

Anio augsburski - zob. Bernauer Agnes. Anio Paski - modlitwa zaczynajca si od tych sw, odmawiana rano, w poudnie i wieczorem na gos dzwonw. Anio przelecia - gr. Hermes epeiselthe dos. 'Hermes przelecia'; nm. ein Engelflog durchs Zimmer 'przez pokj', naga cisza w oglnej rozmowie. Anio str - wg wierze chrzec. indywidualnie przydzielony anio czuwajcy nad czowiekiem od chwili jego narodzin; zob. Rka (Na rkach nosi). Chry anielskie - Angelologia chrzec. grupuje aniow w trzech hierarchiach i dziewiciu chrach; por. Biblia, List w. Pawa do Kolosan, 1, 16: (1) serafini, cherubini, Trony - kontempluj Boga, (2) Pastwa, Ksistwa, Zwierzchnoci - rzdz wiatem, (3) Mocarstwa, archanioowie, anioowie - wypeniaj polecenia szczeglne. redniowieczne wyobraenia o tych hierarchiach ilustruje obraz Botticellego "Wniebowzicie Dziewicy", Londyn, Nat. Gall., zob. Archanio. Gromada aniow moe taczy na ostrzu szpilki - powiedzenie przypisywane, w rnych wariantach, w. Tomaszowi z Akwinu, zwanemu te Doktorem Anielskim, ktry w swojej Summa theologiae (1269-73) powica mnstwo miejsca i pomysowoci domniemaniom o naturze aniow, m.in. pytaniu, czy wielu z nich moe przebywa jednoczenie w tym samym miejscu. Ognisty Anio - zob. Ogie. Pozdrowienie anielskie - zob. Ave Maria. Siedem trb siedmiu aniow - zob. Trba. Upady anio - zob. Lucyfer; por. Biblia, Apok., 12, 9; list upadych aniow podaje Milton w "Raju utraconym", 1, 392. Walka z anioem - zob. Jakub. Woda anielska - zob. Mirt. Zamek w. Anioa - zob. Hadrian (Mauzoleum).

Ankajos - mit. gr. syn Posejdona, krl Lelegrw na wyspie Samos. Kiedy przepowiedzia mu wieszczek, e nie bdzie pi wina z posadzonej przez siebie winoroli; gdy winnica daa obfity plon, Ankajos wzi w rk puchar modego wina i poszed z nim do wieszczka, aby z niego zadrwi; ten odpowiedzia mu: "Wiele si moe zdarzy midzy ustami i brzegiem pucharu", ac. multa cadunt inter calicem supremaque labra; w teje chwili nadbieg suga z nowin, e dzik pustoszy winnic; Ankajos, odstawiwszy nietknity

puchar, pobieg, aby zabi dzika, sam jednak zosta przez niego pozbawiony ycia; por. te Homera "Odyseja", 22, 8, Antinoos i puchar.

Ankwiczwna Henrietta Ewa (1810-79) - pod koniec 1829, w czasie swego pobytu w Rzymie, poznaa Adama Mickiewicza; midzy obojgiem zrodzio si uczucie, ale niechtny poecie ojciec, hrabia Ankwicz, nie dopuci do maestwa. Mickiewicz pisa o Ankwiczwnie w lirykach i umieci j jako Ew w Dziadach, cz. Iii, 4. Do H+++. Wezwanie do Neapolu - Naladowanie z Goethego, parafraza pieni Mignon z powieci Wilhelm Meisters Lehrjahre 'Lata nauki Wilhelma Meistera', 1830. Znasz-li ten kraj, Gdzie cytryna dojrzewa'! (...) Ach, tam, o moja mia! Tam by mi raj, Pki ty ze mn bya! 1-2, 10-12. Do mego Cziczerona - wiersz wpisany do albumu Henrietty w kwietniu 1830. Mj cziczerone! dziecinne masz lice, Lecz mdro stara nad twym wieci czoem; przez rzymskie bramy, groby i witnice Ty przewodniczym by dla mnie anioem. 17-20. nia si zima - (Sen w Drenie) marzenie senne z 23 Iii 1832, zanotowane wierszem zaraz po obudzeniu si. ...ujrzaem Ew, jak widziaem na Albaskiej grze. W biaej sukience i ubran w re; Motyle wkoo, ona midzy niemi Zdala si wznosi i nie tyka ziemi. 36-40.

Anna - hebr. Hanna dost. 'aska'. w. Anna - nie wspomniana w Biblii, wg tradycji chrzecijaskiej ona w. Joachima i matka Najw. Marii Panny, patronka stolarzy. Anna Samotrze - wizerunek w. Anny z Mari i Dziecitkiem, czsty temat malarstwa Xv i Xvi w. Najbardziej znany: w. Anna Samotrzecia - obraz Leonarda da Vinci, Pary, Luwr. Legenda w. Anny - wielki tryptyk (1509) Quentina Metsysa, Bruksela.

Anna Austriaczka (1) - 1573-98, crka arcyksicia styryjskiego Karola Habsburga, matka Wadysawa Iv, krlowa polska i szwedzka, od 1592 ona Zygmunta Iii Wazy.

Anna Austriaczka (2) - fr. Anne d'Autriche, 1601-66, infantka hiszp., crka Filipa Iii Habsburga, krlowa Francji przez maestwo z Ludwikiem Xiii w 1615, matka Ludwika Xiv, regentka (1643-61) w czasie jego maoletnioci, z pomoc kardynaa Mazarina, pierwszego ministra. Jej nieszczliwe maestwo i jej stosunek do obu wielkich mw stanu Richelieu i Mazarina - byy wdzicznym tematem sensacyjnych powieci paszcza i szpady, zw. Trzech muszkieterw (czasy Richelieu) i Dwadziecia lat pniej (czasy Mazarina) Dumasa-ojca, 1844-45. Portret Rubensa (ok. 1625), Pary, Luwr.

Anna Boleyn (wym. bulin) - ok. 1507-36, krlowa Anglii, druga ona Henryka Viii. Jako dama dworu jego pierwszej ony, Katarzyny Aragoskiej, wkrtce zwrcia na siebie uwag krla, ktry wzi z ni potajemny lub w 1533; w kilka miesicy pniej pierwsze malestwo krla uniewaniono, a Anna zostaa krlow. Rozczarowany przyjciem na wiat crki (pniejszej Elbiety I), poronieniem i martwo urodzonym synem, oskary j o wiaroomstwo. Wraz z picioma jej rzekomymi kochankami zostaa skazana i stracona. W 11 dni potem Henryk, w stroju z biaej satyny, polubi Jane Seymour. Anna Bolena - opera (Mediolan 1830) Donizettiego; tekst: F. Romani.

Anna Cylejska - po 1380-1416, crka Wilhelma, hrabiego Cylly, i Anny Kazimierzanki, wnuczka Kazimierza Wielkiego; panowie maopolscy, chcc mocniej zalegalizowa Jagie na tronie polskim przez zwizek z krwi Piastw, obmylili ich maestwo; spotkanie zapoznawcze zaaranowano pod Krakowem; krl spojrza na mod dam, skrzywi si i od razu zawrci konia; ale panowie nie dali za wygran, uspokoili Ann i trzymali w Polsce przez cay rok, a doprowadzili do otarza w 1402. W 5 lat potem oskary j podkanclerzy koronny i doradca krla, Klemens z Moskorzewa, o wiaroomstwo, ale nie mogc udowodni oskarenia, utraci swe godnoci.

Anna Jagiellonka - 1523-96, crka Zygmunta I Starego i Bony, od 1576 ona Stefana Batorego, zobowizanego, jako elekt, do polubienia jej jako ostatniej przedstawicielki rodu Jagiellonw, okrzyknitej 1575 krlow polsk. Ambitna, wpltana w intrygi, odegraa wybitn rol w trzech bezkrlewiach; opiekowaa si Akademi Krakowsk, ozdobia Kaplic Zygmuntowsk na Wawelu wspaniaymi rzebami.

Anna Karenina - bohaterka tytuowa drugiej po Wojnie i pokoju wielkiej

powieci (1873-77, t. pol, 1898-1900) Lwa Tostoja, jednej z najsynniejszych powieci psychologicznych Xix w., ona wysokiego urzdnika ministerstwa, Aleksego Karenina, ktra dla wielkiej mioci do przystojnego oficera, Aleksego Wroskiego, opuszcza dom, ma i maego synka, a w kocu powica ycie, rzucajc si pod koa pocigu.

Anna Kliwijska (de Cleves) - zob. Henryk Viii; Kobya (Flandryjska).

Anna Komnena - 1083 - ok. 1155, ksiniczka i historyczka bizantyjska, crka cesarza Aleksego I i Ireny, kobieta uczona i ambitna; polubiwszy Nikefora Bryenniosa, spiskowaa, aby osadzi go na tronie zamiast swego brata, Jana Ii; spisek odkryto, a jej wybaczono; odsunita od ycia na dworze, osadzona w klasztorze, wykorzystujc znajomo spraw publicznych i wolny dostp do archiww cesarskich, napisaa Aleksjad (gr. aleksias) w 15 tomach, pierwsze gr. dzieo hist. stworzone przez kobiet, obejmujce panowanie jej ojca i 1. krucjat (1095-99), bdce cennym rdem wiadomoci o tym okresie.

Anna Perenna - mit. rz. staroitalska bogini roku i dugowiecznoci, ktrej wito obchodzono w Idy marcowe, w gaju pod Rzymem, festynem ludowym poczonym z ucztowaniem; utosamiana z siostr Dydony Ann, ktra, schroniwszy si pod opiek Eneasza w Lacjum, przeladowana zazdroci jego ony Lawinu, ucieka i polubia boga rzecznego Numicjusza.

Anna Wazwna - 1562-1625, crka Jana Iii szwedzkiego i Katarzyny Jagiellonki, przybya do Polski z bratem, Zygmuntem Iii Waz; inteligentna i aktywna, miaa wpyw na krla; zajmowaa si botanik, zielarstwem i przyrodolecznictwem; zaoya wielki ogrd botaniczny pod Golubiem; sfinansowaa wydanie w 1613 olbrzymiego Zielnika Szymona Syreskiego, najwikszej ksigi wydanej w Polsce przedrozbiorowej. Treci jej ycia byy badania naukowe, intelektualne, opieka nad uczonymi. Cho tak nieprzecitnie wyksztatcona i urodziwa, nie miaa szczcia w mioci i zmara w staropaniestwie.

Annales Seu Cronicae Incliti Regni Poloniae - zob. Dugosz Jan.

Annasz - w Biblii kapan ydowski, te Kajfasza, rwnie kapana; obaj brali udzia w procesie i przesuchaniach Jezusa; Ew. wg Jana, 18, 13-24.

Od Annasza do Kajfasza - (odsya, chodzi bezskutecznie) od jednej instancji do drugiej.

An(n)iwersarz - dawn. rocznica; naboestwo aobne w rocznic mierci: z ac. anniversarilis 'doroczny'.

Ansambl - przest. scena zbiorowa w sztuce teatr., w operze; zesp aktorw a. muzykw; dawn. harmonia, zestrojenie skadnikw dziea art.; z fr. ensemble 'cao, zgodno, zesp'.

Anta(ek) - maa beczuka; w Polsce od Xvi w. miara wina a. piwa objtoci od 6 do 18 garncw; z wg. antalag 'wier a. p beczki'.

Antares - jedna z najczerwieszych gwiazd nieba, najjaniejsza (alfa) w konstelacji Niedwiadka (ac. Scorpio), zwana te Sercem Skorpiona, podwjna, o rednicy 285 razy duszej od rednicy Soca, odlega o 400 lat wietlnych; z gr. Antares 'podobny do Aresa', tj. do czerwonej planety Mars.

Anteusz - gr. Antaios, mit. gr. gigant libijski, syn Posejdona i Gai (Ziemi), ktry zmusza podrnych do walki wrcz i kadego zabija, bo dopki dotyka Matki-Ziemi, by nie do pokonania; zabi go w walce Herakles, unisszy przedtem w gr. Herakles i Anteusz - rzeba Pollaiuola, Florencja, Bargello. Obraz Pollaiuola, Florencja, Uffizi. Obraz Tintoretta, Hartford, Conn., Athenaeum (USA). Obraz Tiepola, Castelgomberto.

Antinoos (1) - Antinous, w Odysei Homera najzuchwalszy i najbezecniejszy z zalotnikw Penelopy, ktry dy do wadzy w Itace i do zgadzenia Telemacha: zgin od strzay z uku Odyseusza, kiedy podnosi do ust puchar z winem; Odyseja, 22, 8; por. Ankajos.

Antinoos (2) - Antinous, urodziwy modzieniec gr. z Bitynii, ok. 112 ok. 130 ne., faworyt cesar Hadriana; towarzyszc mu w czasie podry po

Nilu uton (wg niektrych, oddajc ycie za cesarza). Jego przyja z Hadrianem i tragiczna mier przyniosy mu legendam niemal saw: cesarz zaliczy go w poczet bogw, nazwa jego imieniem gwiazdozbir, miasto Antinoopolis (Szeioh Abadeh) w rodkowym Egipcie, wznosi mu witynie. Przedstawiano go na posgach, gemmach, monetach. Plastyka antyczna przedstawia go z atrybutami Dionizosa i Wertumna albo jako nagiego, melancholijnego modzieca. Olbrzymi posg w Neapolu, Mus. Naz. Popiersie, Neapol; Madryt, Prado. Paskorzeby, Rzym, Villa Albani; Mediolan, Brera itd.

Antiopa - Antiope, (1) mit. gr., zwana te Hippolit, krlowa amazonek, porwana do Aten przez Tezeusza (co spowodowao najazd amazonek na Attyk i walki zakoczone pokojem), zostaa jego on i matk Hippolita.

Antiopa - (2) mit. gr. matka Amfiona (zob.) i Zetosa, ktrych spodzia z Zeusem, gdy nawiedzi j w postaci satyra. Jowisz jako satyr i Antiope - obraz (ok. 1560) Tycjana, Pary, Luwr. Obraz J.A. Watteau, Pary, Luwr. Jowisz i Antiope - obraz (1650) J. Jordaensa, Grenoble. Obraz L. Silvestre'a. Obraz (ok. 1768) J.L. Davida, Sens, Muzeum. Sen Antiope - obraz (ok. 1521-25) Correggia, Pary, Luwr.

Antologia - wybr (fragmentw) utworw g. a. epigramw rnych autorw; z pierwszych antologii gr. najwaniejsze byy: zbir epigramw ponad 40 dawniejszych poetw pt. Wieniec, gr. Stephanos, uoony przez poet gr. Meleagra z Gadary (Palestyna) ok. 70 pne., Wieniec Filipposa z Tessalonike (ok. 40 ne.) i Krg, gr. Kyklos, Agatiasa z Miryny (ok. 560); z gr. anthologia 'zbieranie kwiatw'; ac. florilegium. Antologia Palatyska a. Grecka - zbir epigramw gr. zebrany ok. r. 900 ne. przez nadwornego kapana Konstantyna Kefalasa w Bizancjum, oparty g. na powyszych antologiach, odnaleziony w 1606 przez 19-letniego filologa fr. K. Salmasiusa w Bibliotece Palatyskiej w Heidelbergu.

Antoni - ac. Antonius, tj. pochodzcy z rodu Antoniuszw, imi dwch popularnych witych: Egipcjanina z Iv w., uwaanego za inicjatora ascetyzmu zakonnego; jego "kuszenia" przez zego ducha byy materiaem dla wielu pisarzy i malarzy; drugi - Antoni Padewski (zm. 1231), tj. z Padwy,

franciszkanin syncy cudami, a take pomoc w odnajdywaniu przedmiotw zagubionych. Antoninowie - dynastia cesarzy rzymskich Ii w. ne., do ktrej naleeli: Antonius Pius, jego adoptowani synowie Marek Aureliusz i Werus; Kommodus. Okres ten zwyko si nazywa "zotym wiekiem cesarstwa", czsto cznie z okresem panowania poprzednich cesarzy: Nerwy, Trajana i Hadriana. Wal Antonina - ac. Vallum Antonini, obronny wa (limes) wybudowany w Brytanii przez Antonina Piusa ok. 140-142, midzy dzisiejszymi zatokami Firth of Forth i Firth of Clyde, dla obrony przed plemionami pnocy.

Antrepryza - dawn. przedsibiorstwo, przedsiwzicie, zw. teatralne, cyrkowe; z fr. entreprise.

Antychryst - archetyp osobistego przeciwnika Chrystusa i Krlestwa Jego, posta apokaliptyczna, ktra wg oczekiwa wczesnego kocioa ma kierowa nieszczciami poprzedzajcymi koniec (zob.) wiata, usiujc omami ludzi czterykro: udajc Mesjasza, czynic cuda, rozdzielajc dary i trapic mkami; termin biblijny, oparty na 1. Licie w. Jana, 2, 18; "czowiek grzechu, syn zatracenia" z 2. Listu do Tesal., 2, 3. Legendy o nim opieraj si g. na 2. Licie do Tesal., 2, 1-12 i Apok., 13, gdzie przedstawiony jest jako bluniercza bestia o 7 gowach i 10 rogach, kojarzca si z mistyczn liczb 666. Propaganda kocielna i polit. umniejszaa jego groz, czc go z takimi postaciami, jak Kaligula, Neron, Mahomet, Fryderyk Ii Hohenstaufen czy Napoleon; dawn. przen. szatan, zy duch; zy czowiek. Der Antichrist - (1888) esej krytyczny o moralnoci chrzec. Fr. Nietzschego.

Antygona - mit. gr. crka Edypa, krla Teb, i jego matki (i ony), Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinika (zob.), towarzyszy olepionemu ojcu na wygnaniu a do jego mierci; kiedy jej bracia gin we wzajemnej walce o tron ojca, Kreon, brat Jokasty, nowy wadca Teb, nie pozwala pochowa Polinika jako zdrajcy ojczyzny; Antygona, uznajc wyszo praw moralnych, boskich, nad pastwowymi, ludzkimi, grzebie brata, za co zostaje ywcem zamurowana i odbiera sobie ycie. Antygona - tragedia (Ateny ok. 440 pne., wyst. pol. Krakw 1888) Sofoklesa; spr z Kreonem. Edyp w Kolonie - zob. Edyp. Fenicjanki - tragedia (410 a. 409 pne.) Eurypidesa.

La Thebaide - Tebaida, pierwsza tragedia (1664, wyd. pol. 1806) Jeana Racine'a. Polinice i Antigone - tragedie (1783) Vittoria Alfieri. Antigone - dramat (1917) Waltera Hasenclevera. Sztuka (wyst. 1922) Jeana Cocteau. Opera (1927) Honeggera wg sztuki J. Cocteau. Tragedia (Pary 1943, wyst. pol. Krakw I957) Jeana Anouilha.

Antygonidzi - dynastia panujca w staro. Macedonii od 276 do 168 pne., zaoona przez Antygonosa I Monoftalmosa ('Jednookiego'), jednego z wodzw Aleksandra Wielkiego; koniec jej nastpi w czasie 3. wojny macedoskiej z Rzymem, gdy w bitwie pod Pydn krl Perseusz ponis klsk i dosta si do niewoli.

Antypapie - papie wybrany przez opozycj w stosunku do papiea, ktry by uwaany za wybranego kanonicznie; byo ich cznie 39 (g. przed 1059, sporadycznie do po. Xv w.).

Antystenes z Aten - ok. 436-365 pne., zaoyciel szkoy cynikw (zob. Cynik), ucze Gorgiasza, potem Sokratesa, ktrego zewntrznie bardzo przypomina; jego stosunki z Platonem byy wrogie (walka o pucizn Sokratesa midzy dwoma najwybitniejszymi uczniami mistrza). Przeciwnik logiki i dialektyki; odrzuca nauk Platona o ideach, twierdzi, e istniej tylko konkretne rzeczy, reszta to sowa, a nie rzeczywisto; uwaa, e jedynym dobrem i celem ycia jest cnota. Platonie, widz zawsze konia, a nigdy nie widz "koskoci" - synne powiedzenie Antystenesa; por. Ko (jaki jest...).

Antytrynitarze - sekty chrzec. przeciwne dogmatowi o trjosobowoci Boga, nie uznajce bstwa Chrystusa; w Polsce (Xvi-Xvii w.) lewy odam reformacji - arianie, bracia polscy, socynianie, unitarianie; z pn.-ac. trinitas 'trjca'.

Anubis - mit. egip. bg zmarych, odprowadzajcy ich dusze na sd, opiekun balsamistw i grobw; przedstawiany jako szakal a. czowiek z gow szakala lub dzikiego psa, w Grecji utosamiany z Hermesem Psychopomposem, 'odprowadzajcym dusze', pod imieniem Hermanubis.

Aojdowie - w Grecji przedhomerowej zawodowi poeci-pieniarze, ktrzy przy dwikach formingi czy kitary opiewali na dworach monych panw czyny bohaterw; l. poj. aojda; z gr. aoidos 'piewak, pieniarz', por. Bard.

Apelles z Kolofonu - 2. po. Iv w. pne., mistrz gr. malarstwa monumentalnego, najsawniejszy malarz staroytnoci, z ktrego dzie i pism nic nie pozostao. Znane s tylko z opisw. By nadwornym malarzem Aleksandra Wielkiego i Ptolemeusza I. Geniusz koloru i wdziku, twrca m.in. Afrodyty Anadyomene (zob.), wielu portretw Aleksandra W. (np. Piorunodziercy w wityni Diany Efeskiej) i alegorii Potwarz; por. Zeuksis. Ani dnia bez kreski - ac. nulla dies sine linea, tj. bez posunicia choby odrobin naprzd pracy twrczej; powiedzenie przypisywane Apellesowi przez Pliniusza w Historii naturalnej, 35, 36, 12. Apelles, Bucefa i Aleksander - Kiedy Aleksander Wielki zamwi u Apellesa swj portret na koniu, a malarz zamwienie wykona, krl wyrazi niezadowolenie ze sposobu, w jaki przedstawiony zosta na obrazie jego ulubiony ko, Bucefa. Dlatego kaza przyprowadzi do obrazu Bucefaa, aby wskaza Apellesowi na kilka uczynionych przez niego bdw. Ale gdy Bucefa ujrza siebie na obrazie, zara, na co Apelles odezwa si z umiechem: "Twj ko, krlu, zdaje si lepiej od ciebie zna na malarstwie." Apelles i Kampaspe - zob. Aleksander Wielki. Rce precz od obrazu! - ac. manum de tabula!, tj. wstrzymaj si wreszcie od dalszych poprawek i ulepsze! Okrzyk Apellesa pod adresem kolegi-malarza, pedanta Protogenesa. Szewcze, trzymaj si kopyta! - ac. ne sutor supra crepidam! Apelles, poprawiwszy but na swym obrazie pod wpywem fachowych zarzutw szewca, gdy ten zacz gani udo namalowanej postaci, powiedzia (dos.): "(Niech) szewc nie (osdza) powyej obuwia!"

Apicius - Marcus Gavius bogaty smakosz i sybaryta rzymski, yjcy w czasach cesarza Tyberiusza; roztrwoniwszy na przysmaki wiksz cz majtku, gdy zostao mu tylko 50000 sestercji, mia si powiesi ze strachu przed widmem godu. Przypisywana mu najsynniejsza rz. ksika kucharska "De re coquinaria" pochodzi prawdop. dopiero z Iii8Iv w. i dla lepszego zbytu opatrzona jest nazwiskiem, ktre stao si ju wtedy synonimem smakosza.

Apis - grecka forma egipskiego imienia Hapi, boga Nilu. By on rwnie czczony pod postaci byka w Memfis, gdzie uwaano go za wcielenie Ptaha (zob.), a pniej Ozyrysa (zob.); dlatego zosta bstwem podziemnym, zwizanym z mineraami i klejnotami. Grecy utosamiali go z Hadesem. Byk kultowy, zrodzony, jak wierzono, z promienia sonecznego, mia dwr w pobliu bramy wityni Ptaha w Memfis. Uwaany by za wyroczni. Nowego byka rozpoznawano po 29 znakach. Stare byki uroczycie topiono, balsamowano i grzebano w Sakkarze z krlewskim ceremoniaem. Oficjalna aoba trwaa 2 miesice. Ptolemeusz I Soter przenis gwny orodek kultu do Aleksandrii, skd kult dotar do Aten, a z czasem i do Rzymu.

Apokalipsa - u ydw i chrzecijan ksiga kanoniczna a. apokryficzna (od ok. 200 pne. do ok. 150 ne.), zawierajca prorocz wizj wydarze towarzyszcych kocowi wiata, zw. za w Biblii, Objawienie w. Jana, przypisywane niekiedy Janowi apostolowi, ktry mia je napisa na zesaniu, na wyspie Patmos 93-96. Celem Apokalipsy byo przedstawienie, dla pokrzepienia serc w cikich czasach, jzykiem mistycznym, symbolicznym, zrozumiaym dla wtajemniczonych, ostatecznego triumfu Dobra nad Zem; z gr. apokalypsis 'odsonicie; objawienie'; por. Cztery (Czterej jedcy Apokalipsy); Dies irae; Objawienie. Seria miniatur na rkopisach rdw.; freski Cimabuego w grnym kociele w Asyu; freski Giotta w kaplicy Peruzzich w Santa Croce, Florencja, i Signorellego w katedne w Orvieto; obrazy Velazqueza, Londyn, braci Van Eyck, Gandawa, Rubensa, Monachium, Pinakoteka itd. Apokalipsa w obrazach - ac. Apocalypsis cum figuris, cykl drzeworytw (1496-98) Albrechta Drera, wydany w formie ksiki. Inscenizacja (1968) Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, oparta g. na biblijnej Apokalipsie.

Apokryfy - ksigi biblijne niekanoniczne, nie uznane za "natchnione", wczone do greckiej (Septuaginta) i aciskiej (Wulgata) wersji Biblii, ale nie istniejce w oryginale hebrajskim. Apokryfy Nowego Testamentu, pochodzce z najwczeniejszego okresu pimiennictwa chrzec., z Ii-Iii w., nabray z czasem charakteru literatury ludowej, umoralniajcej; w hellenistycznych religiach misteryjnych i systemach filoz., (hermetyzm) ksigi zawierajce wiedz tajemn, ezoteryczn, niedostpn dla profanw; przen. o utworach wtpliwego autorstwa, nieautentycznych, falsyfikatach; z gr. apokryphos 'ukryty; podrobiony'; termin zastosowany do literatury relig. przez Orygenesa, ok. 185 - ok. 254.

Apoksyomenos - posg modzieca cierajcego skrobaczk kun i oliw z ciaa po zawodach sportowych, nie zachowane dzieo rzebiana gr. Lizyppa z ok. 325-300 pne., praktyczna realizacja jego nowego, uwysmuklonego kanonu ciaa ludzkiego: wysoko gowy stanowia sm cz wysokoci ciaa; marmurowa kopia rz., Rzym, Watykan; odlew w brzie, Warszawa, Muz. Nar.; z gr. od apoksyein 'zdrapywa'.

Apollo - mit. gr. syn Zeusa i Latony, blini brat Artemidy, jeden z najpotniejszych bogw Olimpu, o szeroko rozpowszechnionym kulcie, majcym znaczny wpyw na kultur gr.; bg mierci, zabijajcy modziecw i mczyzn strza ze srebrnego uku, przynoszc take zarazy; bg mdroci (przekazujcy wyrocznie przez Pyti delfick, udzielajcy wieszczkom daru przepowiadania, a piewakom - gosu) i muzyki, ktr te sam uprawia; bg-lekarz chorb ciaa i duszy; bg ziemi, strzegcy stad, rolnictwa i rolinnoci, czczony witami obchodzonymi w rnych porach roku; jako bg soca Febus, gr. Phoibos 'byszczcy', nie znany jeszcze Homerowi, wystpuje dopiero od V w. pne., identyfikowany z Heliosem; bg oczyszczenia z win; bg nowo zaoonych miast i kolonii; bg poezji, przewodnik muz, gr. Mousagetes. Jego atrybuty: lira, uk i wieniec laurowy; zob. te: Admet; Asklepios; Dafne; Delfy; Delos; Hiacynt; Kasandra; Koronis; Marpessa; Marsjasz; Niobe; Pan; Pyton; Sybilla; Tityos. Apollo - przen. mczyzna mody i pikny, o harmonijnej budowie ciaa i klasycznych rysach. Apolliski - wg Fr. Nietzschego (Narodziny tragedii, 1871): harmonijny, umiarkowany, powcigliwy, racjonalny; przeciwstawny dionizyjskiemu. Nie znwsze Apollo napina uk - ac. neque semper arcum tendit Apollo, tj. nie zawsze wysya miercionone strzay; z Pieni, 2, 10, Horacego. Apollo Sauroktonos - (gr. 'Jaszczurkobjca') rzeba Praksytelesa (Iv w. pne.), kopia marmurowa, Rzym, Watykan. Apollo Belwederski - rzeba Leocharesa (Iv w. pne.), kopia znaleziona w 1495, Rzym, Belweder Watykaski. Apollo - rzeba, brz (ok. 1540-45) J. Sansovina, Wenecja. Rzeba Thorvaldsena, Kopenhaga, Muz. Thorvaldsena. Rzeba (1900) Rodina. Obrazy: L. Cranach St., A. Schiavone, M. de Vos, Veronese, Domenichino, J. Ribera, G. Reni, M.W. Turner, Delacroix. Ilustracje St. Wyspiaskiego do Iliady. Opery: Apollo et Daphne (1698) J.B. Lully'ego. Apollo et Hyacinthus (1767) Mozarta. Balet: Apollo i muzy, fr. Apollon Musagete, Igora Strawiskiego

(Waszyngton 1928), choreogr.: Adolf Bolm.

Apollyon - grecka nazwa Abaddona (zob.), ksicia piekie i anioa przepaci, w Biblii, Apok., 9, 11.

Apologia - obrona sprawy, zasady a. osoby, wygoszona a. przedstawiona na pimie, zw. przekazana przez Platona i Ksenofonta "Obrona Sokratesa" (zob. Sokrates) i pisma obrocw chrzecijastwa z Ii w., tzw. apologetw chrzecijaskich.

Apostoowie - wg Biblii, Ew. wg Mat., Marka, uk., Dziejw Ap., 12 uczniw Jezusa: Piotr, pierwszy papie (symbol: pk kluczy, kogut), Andrzej, brat Piotra (krzy w ksztacie litery X), Jakub Starszy (muszla, kij pielgrzymi, butla z tykwy), jego brat Jan Ewangelista (kubek z wylatujcym ze uskrzydlonym wem), Filip (duga laska zakoczona krzyem), Mateusz Ewangelista (toporek a. halabarda), Bartomiej (n), Tomasz zw. niewiernym (lanca), Jakub Modszy (waek pilniarza), Juda zw. Tadeuszem (paka), Szymon (pia), Judasz Iskariota (sakiewka), po jego mierci wybrano Macieja (topr wojenny); pniej doczono Pawa (miecz); symbole odnosz si przewanie do narzdzi mczeskiej mierci. Z gr. apostolos 'wysaniec'. Apostoami nazywano te pniej tych, ktrzy nawracali na chrzecijastwo cae ludy i kraje, jak np. apostoa Armenii - w. Grzegorza, 256-331, Brytanii - w. Augustyna z Canterbury, zm. 604, Galii - w. Ireneusza, 130-200, i w. Marcina z Tours, 338-401, Germanii - w. Bonifacego, 680-755, Irlandii - w. Patryka, 373-463; Walii - w. Dawida, zm. ok. 601. Aposto - dawn. duy kielich do wina, piwa, miodu. Do progw apostolskich - ac. ad limina apostolorum - podr sprawozdawcza biskupa (pot. wszelka pielgrzymka) do Rzymu. Czterej apostoowie - dwa obrazy (1526) A. Drera, Monachium, St. Pinakoteka.

Apostrofa - figura retoryczna polegajca na zwracaniu si do idei, pojcia, przedmiotu a. osoby nieobecnej czy nieyjcej, np. "Litwo! Ojczyzno moja! ty jeste jak zdrowie". (A. Mickiewicz, "Pan Tadeusz", t. 1); "Piramidy, czy wy macie takie trumny, sarkofagi..." (J. Sowacki, "Rozmowa z piramidami", 1); "Czemu, Cieniu, odjedasz, rce zamawszy na pancerz...?" (C. Norwid, "Bema pamici aobny rapsod", 1 ), z gr.

apostrophe 'odwrcenie si' pozorne od suchacza do kogo innego, zw. do osoby zmarej.

Appassionata - nazwa sonaty fortepianowej f-moll, opus 57 (1804-05) Beethovena; w. 'namitna; gwatowna'.

Appiusz i Wirginia - zob. Wirginia.

L'Apres - Midi D'un Faun - zob. Faun (Popoudnie Fauna).

Apteka - z gr. apotheke 'skad, magazyn'. Apteczka domowa izdebka, szatka, w dawnych dworach szlacheckich schowek na leki (sada, nalewki, zioa, octy itp.), wdki, likiery i przysmaki (konfitury, powida), marynaty, korzenie itp. Aptekarska dokadno - precyzyjna drobiazgowo. Aptekarskie jednostki - wagi przed wprowadzeniem systemu metrycznego system norymberski z 1546, obowizujcy w Polsce we wszystkich zaborach do 1918: 20 granw = skrupu; 3 skrupuy = drachma; 8 drachm = uncja; 13 uncji = funt = 0,36 kg. Aptekarska praca - w Biblii; Eklezjastyk, 38, 7: "Aptekarz uczyni przyjemne lekarstwa i maci zdrowe sporzdzi, i nie bdzie koca pracom jego."

Arabia - nazwa okrelajca pierw. tylko Arabi Pnocn; pniej cay Pwysep Arabski, dzielony nastpnie na urodzajn "szczliw" Arabi (ac. Arabia felix) na wybrzeach i pustynn (Arabia deserta) w gbi pwyspu; pniej, u Ptolemeusza, wymienia si jeszcze Arabi petrejsk (Arabia Petraea) od Petry, dzi Wadi Musa w Jordanii, staroytnej stolicy Nabatejczykw. Cyfry arabskie - 1, 2, 3 itd., uywane wspczenie, pochodz z Indii, ale do Europy Zach. przeniesione zostay w X-Xiii w. przez Arabw. Wonnoci Arabii - dla Grekw Arabia bya ojczyzn kadzida i perfum: W Makbecie, 5, 1, Szekspira Lady Makbet mwi: "Zapach krwi! Wszystkie wonnoci Arabii nie odejm go tej maej rce." Zob. te Farys; Tysic (i jedna noc).

Arachne - gr., 'pajk', mit. gr. crka Idmona, farbiasza z Kolofonu w Lidii, tkaczka synca z doskonaoci swojej sztuki, ogarnita pych, wezwaa Pallas Aten do wspzawodnictwa i wyobrazia na swym dziele miostki bogw, co tak rozzocio bogini, e podara materi w strzpy. Arachne powiesia si z rozpaczy, ale bogini zmienia j w pajka, a sznur w pajczyn. Niektrzy uczeni sdz, e mit ten jest echem konkurencji w handlu morskim artykuami wkienniczymi midzy Atenami a lidyjsko-karyjskimi eksporterami farbowanej weny, piecztowanej wizerunkiem pajka jako znakiem fabrycznym przdzalni. Arachne - obraz P. Veronesa, Wenecja, Paac Dow. Pallas i Arachne - obraz (1636-38) Rubensa, Bruksela, pryw. Tkaczki kobiercw - obraz (ok. 1657) Velazqueza, Madryt, Prado.

Arafat - granitowe wzgrze na pd.-wschd od Mekki, na ktrym, wg tradycji muzumaskiej, Adam spotka Ew po dwuchsetletnim karnym rozczeniu i gdzie si zatrzyma Mahomet w czasie swej ucieczki (arab. hidra) z Mekki do Medyny w 622; cel pielgrzymek, zwany take Debel-el-Rahm, arab. 'gra aski'; por. Adam (Szczyt Adama).

Aramejski jzyk - dzi niemal wymary jzyk semicki Syrii, Palestyny i Mezopotamii. W cigu 1. tysiclecia pne. wypar z uycia jzyki: fenicki, moabicki, akadyjski i hebrajski, ktry od czasu zburzenia Jerozolimy w Vi w. ustpuje pod naporem aramejskiego, aby w I w. pne. sta si jzykiem literackim i religijnym ydw. Po aramejsku napisano ostatnie partie Starego Testamentu, Ew. wg Mateusza, Talmud Jerozolimski i Babiloski, jzykiem tym posugiwa si Jezus i apostolowie; z hebr. Aram.; 'dawna nazwa Syrii'.

Aramis - jeden z czterech g. bohaterw synnej trylogii powieciowej A. Dumasa-ojca; zob. Trzy (Trzej muszkieterowie).

Aranjuez - (wym. aranchuef) miasto w rodk. Hiszpanii, nad Tagiem, od Xvi w. letnia rezydencja krlw hiszp. Die schonen Tage in Aranjuez sind nun zu Eade; 'Zbiegy dni wesoego w Aranchwes pobytu', t. A. Mickiewicza, pocztkowe sowa sztuki Fr.

Schillera "Don Carlos" (1787).

Ara Pacis Augustae - ac., 'Otarz Pokoju', dedykowany przez senat rzymski w roku 9 pne. cesarzowi Augustowi dla upamitnienia jego szczliwego powrotu z Galii i Hiszpanii, budynek wzniesiony na Polu Marsowym w Rzymie, z otarzem ozdobionym paskorzeb przedstawiajc suovetaurilia, ofiar ze zwierzt, przy ceremonii dedykacji, zrekonstruowany w 1939 na podstawie fragmentw odnalezionych w 1568, 1859 i 1903; ac. ara 'otarz', pax dpn. pacis 'pokj'.

Ararat - wygasy wulkan na Wyynie Armeskiej w Turcji, o dwu bazaltowych szczytach (5156 i 3914 m npm.) pokrytych wiecznym niegiem; nazwa od Urartu, prastarej krainy nad grnym Araksem; w Biblii - miejsce, na ktrym si zatrzymaa arka Noego po opadniciu wd potopu; Gen., 8, 4; Jeremiasz, 51, 27; Izajasz, 37, 38; tur. Aghri Dagh, ormia. Masis, pers. Kuh-e Nuh 'gra Noego'.

Arbela - miasto w staro. Asyrii, dzi Arbil (Erbil) w pn.-wsch. Iraku, podawana niekiedy jako miejsce bitwy (zamiast pobliskiej Gaugameli), w ktrej Aleksander Wielki pokona w 331 pne. Dariusza Iii, co zdecydowao o upadku dynastii Achemenidw.

Arbiter - rozjemca; sdzia polubowny; sdzia sportowy; z ac., 'wiadek; rozjemca'.

Arbiter elegantiae - ac., znawca, autorytet w sprawach dobrego smaku, tonu; tak nazwa Tacyt Tytusa (a. Kajusa) Petroniusza, zm. w 66 ne., pisarza rz., konsula, pniej prokonsula Bitynii, prawdopodobnie autora zrcznych epigramw i wspaniaego, zachowanego we fragmentach (zob. Trymalchion) wspczesnego romansu obyczajowego "Satyryki w 20 ksigach", jednego z najwybitniejszych utworw literatury rz. Jedynym niemal historycznym wiadectwem jego istnienia s Roczniki, 16, 17-19 Tacyta, skd dowiadujemy si o samobjstwie Petroniusza przez przecicie yt, w wyniku nieaski cesarza. "Dzie przepdza on na spaniu - pisze Tacyt - noc wrd zaj i rozkoszy ycia; a jak inni dziki pilnoci, tak on przez sw gnuno doszed do rozgosu. Nie uchodzi jednak za hulak (...), lecz za wytwornego znawc zbytku. Jego sowa i czyny, im byy swobodniejsze, im bardziej nosiy na sobie cech pewnej niedbaoci, tym chtniej brano je za domnieman naturalno. (...) przybrany zosta do grona nielicznych powiernikw Nerona jako mistrz dobrego smaku, ile e tamten (...) niczego

nie uwaa za przyjemne i subtelne, jak tylko to, co mu Petroniusz zaleci" (t. S. Hammera). Jest te wan postaci w powieci "Quo vadis?" (zob.) Sienkiewicza.

Arbuz - Dosta, i je (h)arbuza dawn. dosta od kosza, rekuz, otrzyma odpraw, odmow przy owiadczynach; od ukr.-podolskiego obyczaju czstowania niemiego konkurenta (ubiegajcego si o rk panny) arbuzem; por. Czarny (Czarna polewka); Kosz; Szary (Szara g); Wieniec (grochowy); z tur. charpuz.

Archanio - gwny anio; w ydowsko-chrzecijaskich pismach i legendach jest ich czterech: Micha, wojownik, g. przeciwnik Szatana, Rafa, uzdrowiciel, Gabriel, herold, i Uriel, dawca wiata; apokryf Enocha wymienia jeszcze Raguela, Sariela, Jerahmeela, inne rda - Chamuela, Jofaela i Zadkiela. W Koranie czterej archanioowie to: Micha, obroca wiary, Gabriel, anio objawie, Azrael, anio mierci, i Israfel, ktry zadmie w trb zmartwychwstania; z gr. archangelos; por. Anio (Chry anielskie). Archanio Rewolucji - zob. Saint-Just.

Archeus(z) - wg witalistycznego pogldu Paracelsusa (zob.) odrbny pierwiastek (zasada) ycia, tkwicy w kadej ywej istocie, ktrego zbadanie umoliwioby wpyw na przyrod i dowolne jej przeksztacanie, a ktrego wzmacnianie jest istot kadej skutecznej terapii lekarskiej; n.-ac. z gr. archos 'przywdca'.

Archimedes z Syrakuz - ok. 287-212 pne., mdrzec gr., najwikszy mechanik siaroytnoci. Historia i tradycja znaj go g. jako wynalazc ruby wodnej (przenonika limakowego) i pomysowych machin obronnych, uytych jakoby przeciw Rzymianom, a take wielokrka, ruby bez koca itd. Przypisywano mu te budow planetarium, ktre mieli jeszcze jakoby widzie Cicero i Owidiusz. Jego olbrzymia sawa przyczynia si do powstania wielu opowieci o nim, w ktrych nie sposb oddzieli prawdy od legendy. Daj mi punkt oparcia (poza Ziemi), na ktrym mgbym stan, a porusz z posad Ziemi - dumne owiadczenie przypisywane Archimedesowi, twrcy zasady dwigni. Eureka! - gr., wac. Heureka! 'Znalazem!', okrzyk radoci, ktry, wg anegdoty, wyda mia Archimedes, biegnc nago przez ulice Syrakuz do domu z ani, gdzie nagle udao mu si sformuowa prawo hydrostatyki, nazwane

pniej zasad Archimedesa: "Ciao zanurzone w cieczy traci pozornie tyle na ciarze, ile way ciecz przez nie wyparta", gdy usiowa znale sposb okrelenia zawartoci zota i srebra w koronie sporzdzonej dla krla Hierona Ii. Nie ruszej moich k! - ac. Noli turbare circulos meos!, sowa wypowiedziane rzekomo przez Archimedesa do onierza rzymskiego, ktry zblia si, aby go zabi; byo to w czasie 2. wojny punickiej, kiedy po dwuletnim obleniu Syrakuz wojska konsula Marcellusa wdary si do miasta i pldroway je. Uczony zosta zabity wbrew wyranemu rozkazowi Marcellusa. onierz zapewne nie wiedzia, kim jest w starzec krelcy figury geometryczne na piasku. Problem Archimedesowy - niezmiemie trudny do rozwizania, skomplikowany, zawiy; z Cicerona Ad Atticum, 12, 4. Pomnik Archimedesa - obrocy miasta, na bulwarze nadmorskim Syrakuz. Obrazy: Rubens (ok. 1636-37), Madryt, Prado; J. de Ribera, Madryt, Prado; mier Archimedesa E. Delacroix, Pary, Palais Bourbon.

Arciszewski Krzysztof - 1592-1656, onierz pol., w 1623 za zabjstwo skazany na infami i banicj; w 1623-25 uczestniczy w obleniu Bredy przez ks. Maurycego Orleaskiego i w zdobywaniu La Rochelle w 1629 przez wojska Richelieugo; wstpi do suby holenderskiej; walczc w Brazylii z Hiszpanami dosuy si stopnia generaa i admiraa w 1638. W 1646 przyj ofiarowane mu stanowisko "starszego nad armat koronn w Polsce" (generaa artylerii koronnej); bra udzia w bitwie pod Piawcami, kierowa obron Lwowa; w 1622 debiutowa wierszami. Chwaa bd Bogu! Prdzej rarogu nawy latay, gdy mi do wschodu, to do zachodu zdrowo stawiay, gdy z armat mnie z szturmw potnie mnie wynaszay. (K. Arciszewski, Rekurs z Indiej do Niderlandu, w. 67-75)

Arcite i Palamon - zob. Palamon i Arcite.

Arcole - wie w prowincji Werona (pn. Wochy), gdzie 17 Xi 1796 gen. Bonaparte poprowadzi osobicie, ze sztandarem w rku, onierzy do ataku przez most na Adydze, wygrywajc jedn z pierwszych bitew z Austriakami w kampanii lombardzkiej.

Arct Micha - 1840-1916, polski ksigarz i wydawca, dziaa w Warszawie i

Lublinie; zachci Mari Konopnick do pisania dla dzieci i modziey; wyda m.in. Sownik wyrazw obcych (1882), Sownik ortograficzny (1906) Sownik staropolski (1914), i Sownik ilustrowany jzyka polskiego (przy udziale H. Gallego, 1916).

Arctowski Henryk - 1871-1958, podrnik, geograf i geofizyk polski, jeden z najlepszych polskich znawcw krajw polarnych, uczestnik wyprawy Adriena de Gerlache'a do Antarktyki wraz z A.B. Dobrowolskim w 1897-99; prowadzi w 1910 prace badawcze na Spitsbergenie; ogosi ponad 400 prac naukowych.

Arcychrzecijaski Krl - tytu przysugujcy monarchom Francji, powiadczony rdowo w Xii w., uywany dziedzicznie od czasw Karola V Mdrego (1364-80).

Arcyksi - tytu nadawany od 1356 niektrym ksitom niemieckim, od 1438 tylko austriackim, z dynastii Habsburgw.

Arcypoeta - przydomek nieznanego poety niemiecko-aciskiego, ktrego protektorem by Reinald z Dassel, 1118 a. 1120-67, kanclerz nm., arcybiskup Kolonii i doradca polit. Fryderyka I Barbarossy. Najpopularniejszym utworem Arcypoety jest jego ironiczna "Spowied", ktrej jedna ze strof staa si pniej pieni przy kielichu: Meum est propositum in taberna mori, ut sint vina proxima morientis ori. Tunc cantabunt letius angetorum chori: "Sit Deus propilius huic' potatori. (rdw. ac., 'Gdy umiera bd, zcie mnie w obery, by od beczki kurek w trupie usta mierzy. Po czym zapiewaj chrem anioowie: "Panie, bd mitociw temu pijusowi".)

Arenda - dawn. dzierawa dbr, karczmy, myna, propinacji, sadu, majtku a. praw., np. poboru podatkw, opat itp.; rdw. ac. arendare 'dzierawi'.

Areopag - wzgrze Aresa, gr. Areios Pagos, na zachd od Akropolu ateskiego, gdzie wg legendy sdzono Aresa za mord popeniony na Halirotiosie, synu Posejdona, kochanku crki Aresa; wg innej legendy,

ukazanej w Eumenidach Ajschylosa, trybuna obywateli ateskich sdzi tam Orestesa za zabjstwo Klitajmestry; obradujca tam najdawniejsza rada pastwowa zoona z byych archontw, areopagitw, majca do V w. pne. najwysz wadz sd. i polit.; pot. grono osb rozstrzygajcych jakie sprawy w sposb autorytatywny.

Ares - mit. gr. syn Zeusa i Hery, bg wrzawy bitewnej, niszczycielskiej, zaartej wojny, niesyty mordu, gardzcy prawem, rzucajcy si w wir najgortszej walki po jednej czy drugiej stronie wraz ze sw siostr Eris (zob.) i synami Deimosem i Phobosem, 'Strachem i Trwog'. Znienawidzony przez ludzi, a nawet przez ojca, Zeusa, zwaszcza za przez Aten, bogini wojny sensownej, Ares by kochankiem i przyjacielem Afrodyty, z ktr spodzi Harmoni, Erosa, Deimosa i Phobosa. Powicono mu psa, wilka i spa; atrybutami jego byy miecz i wcznia; identyfikowany z rzymskim Marsem (zob.). Ares Ludovisi - rzeba gr. (Iv w pne.), brz; kopia: Rzym, Mus. Boncampagni. Ares Borghese - rzeba, Pary, Luwr. Ares i Afrodyta - pompejaskie malarstwo cienne. Obrazy: zob. Mars.

Arete - gr., suma zalet tworzca charakter; doskonao; mstwo; sprawno; dzielno; cnota; por. Sophrosyne.

Aretuza - rdo Aretuzy zob. Alfejos; rdo (Aretuzy).

Argan - "chory z urojenia" z komedii Moliera; zob. Chory (z urojenia).

Argenteuil - (wym. aratoi) synny obraz (1874) Edouarda Maneta, Muzeum w Tournai (Floury); przedstawia par wiolarsk nad Sekwan; fr. Argenteuil: Les Canotiers.

Argiwowie - w staro. Grecji mieszkacy Argos, zob. Argos 1; w Iliadzie nazwa rozszerzona na wszystkich Grekw.

Argonauci - mit. gr. Jazon (zob.) i jego 50 towarzyszy wyprawy (bohaterw gr., m.in.: Kastor i Polluks, Meleager, Orfeusz, Tezeusz, Herakles, Glaukos, Augiasz) na statku "Argo", z Jolkos w Tesalu do Kolchidy u stp Kaukazu, nad M. Czarnym, po zote runo. W podry spotykaj ich liczne przygody: na Lemnos wstrzymywani przez pikne kobiety; utrata Hylasa, piknego chopca, porwanego przez nimfy rdlane sprawia, e kochajcy go Herakles zaniecha dalszego udziau w podry; walka z Bebrykami; uwolnienie Fineusa od harpii i przepynicie Symplegad. Po zdobyciu przez Jazona zotego runa przy pomocy czarodziejki Medei (zob.), zakochanej w nim crki krla Kolchidy, wracaj po dugotrwaej podry (przekazywanej w rnych wersjach) do Grecji. Jdro historyczne mitu to zapewne wyprawy czarnomorskie, kolonizacyjne i handlowe Grekw, zw. eglarzy Miletu; zob. te Akademia (Argonautw); Hypsipyle. 4. Oda pytyjska - Pindara (518-438 pne.). Argonautika - (przed 270 pne.) epos Apolloniosa z Rodos. Arganautika (I w. ne.) C. Valeriusa Flaceusa. Argonautika orfickie (Iii8Iv w. ne.). Die Argonnuten - opera (ok. 1879) G. Mahlera.

Argos (1) - g. miasto Argolidy na Peloponezie (pd. Grecja) u stp wzgrza Larisa, mykeskiego i klasycznego akropolu, gdzie w V w. pne. wzniesiono wityni Hery (Herajon) z posgiem bogini duta Polikteta; w Iliadzie Homera - krlestwo Diomedesa; por. Argiwowie; zob. te Argus; Pies (Argos).

Argos (2) - mit. gr. budowniczy statku "Argo" (z pomoc Ateny).

Argus - Argos, mit. gr. wielooki (trzy-, cztero- czy nawet stuoki), olbrzymi potwr, ktremu Hera, zazdrosna o Zeusa, kazaa strzec zamienionej przez ni w jawk lo (zob.), kochanki Zeusa; z jego polecenia Hermes zabi Argusa i zmieni go w pawia, a Hera rozsypaa oczy potwora na pawim ogonie; zob. te Argos.

Argusowe oko - czujne, baczne, podejrzliwe.

Ariadna - gr. Ariadne, mit. gr. crka Minosa, krla Krety i Pasifae; siostra Fedry; z mioci dla Tezeusza, przybyego na Kret, aby uwolni Ateczykw od haraczu z chopcw i dziewczt powicanych bykogowemu Minotaurowi, pomoga Tezeuszowi dosta si do ukrytego w Labiryncie potwora, aby go zabi. Bohater uwiz z sob na statku Ariadn, ale porzuci j po drodze do Aten, pic, na wyspie Naksos, gdzie przyby po ni i polubi j Dionizos. Diadem Ariadny - lubny dar Dionizosa, wykonany przez Hefajstosa, Zeus osadzii na niebie jako gwiazdozbir Korona Pnocna; ac. Corona Borealis. Ni Ariadny - kibek nici wrczony przez Ariadn Tezeuszowi, ktry za jej rad umocowa koniec nitki u wejcia do Labiryntu, po czym kbek rozwija, dziki czemu mg trafi z powrotem do wyjcia; przen. ni przewodnia; sposb wybrnicia z zawiej sytuacji. pica Ariadna - synna rzeba (I w. pne.), Rzym, Watykan. Ariadna na panterze - rzeba (1814) J.H. Danneckera, Frankfurt n8M, Bethmann Mus., spopularyzowana w Xix w. w niezliczonych reprodukcjach gipsowych. Staro. malarstwo wazowe; cienne malarstwo pompejaskie; obrazy: Tycjan, Tintoretto, Guido Reni, J. Jordaens, A. Kauffmann. Opery: Arianna (1608) Monteverdiego. Arianna in Creta (1733) G.F. Handla. Arianna in Nasso (1791) J. Haydna. Ariadne auf Naxos (1912) Richarda Straussa, libretto: H. v. Hofmannsthal.

Arianie - wyznawcy arianizmu, kierunku w teologii chrzecijaskiej, ktry zapocztkowa kapan aleksandryjski Ariusz, ok. 256-336, podwaajcego dogmat Trjcy w. i zaprzeczajcego boskiej naturze Chrystusa; zob. Brat (Bracia polscy).

Ariel - w Biblii, okrelenie otarza wityni jerozolimskiej, samej wityni, jak rwnie Jerozolimy; anio, duch w literaturze kabalistycznej; w Raju utraconym, 6, 371, Miltona jeden ze zbuntowanych aniow; w Burzy (ok. 1611) Szekspira "duch powietrzny", za nieposuszestwo uwiziony w rozszczepionej sonie przez czarownic Sykoraks, po jej mierci uwolniony przez Prospera, suy mu wiernie przez 16 lat, a wreszcie mistrz, wyrzekszy si magii, wyzwala go; z hebr., "ognisko boe". Ariodante - ukochany Ginewry z Orlanda szalonego (1532) Ariosta, rycerz, ktry rzekomo popenia samobjstwo z powodu jej niewiernoci, ale za spraw Rinalda czy si znw z pani swego serca.

Ariodante - opera (Londyn 1735) G.F. Handla, libretto: Antonio Salvi wg Orlanda szalonego Ariosta.

Arion - Vii8Vi w. pne., plegendarny poeta liryczny i grajcy na lirze piewak z Metymny na Lesbos, ktry spdzi wiksz cz ycia na dworze tyrana Koryntu Periandra. Uchodzi za twrc dytyrambu jako formy literackiej, a wic, porednio, take tragedii gr. Nic nie zachowao si z jego twrczoci. Arion i delfin - wg Dziejw, 1, 24, Herodota Arion, wzbogaciwszy si w podry po Italii, wraca na Korynt statkiem, gdy eglarze, aby zawadn jego pienidzmi, kazali mu skoczy w morze; uczynii to, odpiewawszy uprzednio pie na cze Apollina. Przepywajcy delfin, zachwycony pieni, zawiz poet zdrowego i caego do brzegw Koryntu.

Aristogejton i Harmodios - Ateczycy z arystokratycznych rodzin, ktrzy na skutek prywatnej urazy dokonali w 514 pne. zamachu na ycie tyrana Hippiasza i jego modszego brata Hipparcha. W czasie Wielkich Panatenajw udao im si zabi Hipparcha, a Hippiasz uszed cao. Harmodiosa na miejscu zasieka stra, Aristogejtona aresztowano i stracono. Gdy w 3 lata pniej obalono tyrani, lud sdzi, e stao si to za spraw czynu zamachowcw, ktrych nazywano std Oswobodzicielami a. Tyranobjcami, a potomkw ich uczczono prawem ucztowania w Prytaneum. Symonides napisa o nich poemat, na ateskiej agorze postawiono im w 510 pne. pomnik Tyranobjcw duta Antenora, a kiedy w 480 rzeb wywieli Persowie, Ateczycy wystawili Tyranobjcom w 477 inny monument, wykonany przez Kritiosa i Nesiotesa.

Arka - Arka Noego zob. Noe. Arka Przymierza - pozacana skrzynia z drzewa akacjowego, ozdobiona dwoma zotymi cherubami (Ex. 25, 10-22), symbolizujca obecno bosk, zawierajca kamienne tablice praw (Deut., 10, 1-5), noszona przez Izraelitw w ich wdrwkach (Num., 10, 33-36) i w bitwach, zoona w jerozolimskiej wityni Salomona w miejscu zwanym "wit witych". Arka oryginalna zagina po upadku Jerozolimy w 586 pne.; z ac. arca 'kosz; skrzynia; kufer'; zob. te Salomon (witynia).

Arkadia - w staro. Grecji grski, lesisty kraj na rodk. Peloponezie, zamieszkay przez ubogich pasterzy; wg poezji bukolicznej Wergiliusza kraina prostoty i szczliwoci, w istocie rzeczy zacofana i prymitywna. Zob. Akademia (arkadyjska).

Arkadia - park romantyczno-sentymentalny zaoony w 1778 przez ks. Helen Radziwiow midzy Nieborowem i owiczem, zaprojektowany g. przez Szymona Bogumia Zuga. Arkadia - alegoryczna powie pasterska (1504) humanisty i poety w. Jacopo Sannazzaro (1456-1530), ktra wpyna na rozwj tego gatunku w lit. europejskiej. Arkadia - synny romans pasterski proz (1590) Philipa Sydneya, ktry znowu nada tej nazwie dawne, Wergiliuszowskie, znaczenie kraju sielankowej idylli. Arcades ambo - ac., 'obaj Arkadyjczycy' z Eklogi, 7, 4, Wergiliusza, w sensie 'obaj poeci i muzycy', dzi w znaczeniu nadanym przez Byrona: obaj warci siebie, wart Pac paaca; zob. Jeden (za 18). Et in Arcadia ego - ac., 'i ja (yem) w Arkadii', obraz Giovanniego Guercina, Rzym, Gal. Corsini, i pniejszy, synniejszy jeszcze, Poussina Pasterze arkadyjscy (ok. 1650), Pary, Luwr, przedstawiajcy grobowiec z tym napisem, znaczcym zapewne, e mier obecna jest nawet w najidealniejszym ziemskim yciu. Napis rozumiano bdnie w sensie: "I ja byem w Arkadii (za ycia)", tj. "I ja byem kiedy szczliwy", jak w wierszu Resignation, 'Rezygnacja', Fr. Schillera: "Auch ich war in Arkadien geboren", 'I ja urodziem si w Arkadii'. Zwierzta arkadyjskie - mieszkacy Arkadii jako grubiascy prostacy u Plauta, Pliniusza, Persjusza, 3, 9, i Rabelais'go, 5, 7.

Arkan - lasso tatarsko-kozackie, dugi sznur a. rzemie z ruchom ptl, uwizany do sioda, uywany przez ludy pasterskie i koczownicze do chwytania zwierzyny, koni, byda i ludzi; z tur. i tatar., 'sznur lasso'.

Arkebuz(a), Arkabuz(a) - cika lontowa bro palna piechoty Xv-Xvi w., poprzedniczka muszkietu; ze r.-fr. (h)arquebuse.

Arkona - grd sowiaski na wyspie Rugii, orodek kultu witowita (zob.); od czasu zburzenia Radogoszczy w 1068 do zniszczenia Arkony przez krla duskiego Waldemara I Wielkiego w 1168 g. orodek kultu relig. Sowian nadbatyckich.

Arktur - druga pod wzgldem jasnoci gwiazda pnocnego nieba,

czerwonawota, najjaniejsza (alfa) konstelacji Wolarza, w Polsce widoczna zim, wiosn i latem; z gr. Arktouros 'niedwiednik; wolarz; gwiazda Arktur', od arktos 'niedwied, niedwiedzica, rwnie gwiazdozbir, Wielka a. Maa', ouros 'stranik'.

Arlekin - w. Arlecchino, posta woskiej commedia dell'arte pochodzenia antycznego a. francuskiego; komiczny suga, pajac, akrobata, prostak z gr Bergamo, ktry przywdrowa za chlebem do Wenecji i poszed na sub do Pantalona; wg tradycji posta bazna w czarnej masce, odziana w obcisy pstry ubir uszyty z kolorowych trjktw a. rombw, biae poczochy, czarn piusk, uzbrojona w drewnian szabl; czsto widzialny tylko dla ukochanej Kolombiny, rywal Pierrota lub innego klauna. W literaturze fr. posta w wielu komediach J.F. Regnarda, A.R. Lesage'a i P. Marivaux; we woskiej w "Sudze dwch panw" (w. Servitore di due padroni, 1748) Carla Goldoniego. Arlecchino oder Die Fenster - opera (1917) Ferruccio Busoniego. L'Enrolement d'Arlequin - muzyka okolicznociowa (1726) Jeana Ph. Rameau.

Arles - (wym. arl) miasto w Prowansji (pd. Francja), rzymskie Arelas, zachowany rz. amfiteatr (walki bykw), nekropola Alyscamps, 'Pola Elizejskie'; miasto zwizane z malarzem hol. Vincentem van Gogh (wym. choch), ktry tu w 1888-89 ostatecznie uksztatowa swj styl. Koci St. Trophime - bazylika romaska ze sklepieniem beczkowym, pochodzi sprzed 1150; fasada z 2. po. Xii w., bardzo prosta, ma wspaniay, wsparty na kolumnach portal bogato dekorowany rzeb figuraln; figury portalu stoj na lwach, podobnie jak w St. Gilles i wielu kocioach woskich (Werona, Ankona, Ferrara itd.). Pnocna cz kruganku take sprzed 1150, wschodnia nieco pniejsza; 4 filary narone kruganku ozdobione wielkimi figurami i reliefami. Arlezjanka - fr. Arlesienne, dramat (1872) Alphonse Daudeta; z fragmentw muzyki napisanej do tej sztuki Georges Bizet zestawi suit koncertow, ktra staa si jego najwikszym sukcesem za ycia. Drug suit z Arlezjanki uoy Ernest Guiraud po mierci Bizeta.

Armada - hiszp., 'flota wojenna'. Niezwyciona armada flota hiszp. zoona z przeszo 130 okrtw, wysana 1588 przez Filipa Ii pod dowdztwem ks. Mediny-Sidonii, aby dokona inwazji Anglii, zostaa na kanale La Manche pobita i rozproszona przez flot angielsk pod dowdztwem Charlesa Howarda i takich komandorw, jak Drake, Frobisher i Hawkins, w pierwszej

nowoczesnej bitwie morskiej, w ktrej decydujc rol odegray dziaa i ktra rozpocza okres panowania Anglii na morzach. Pozostae okrty armady zdziesitkowaa burza na pn. od Szkocji. Flavit Deus et dissipati sunt - ac., 'Bg dmuchn i zostali rozproszeni', napis na najbardziej znanym medalu pamitkowym bitwy.

Armageddon - w Biblii, Apok., 16, 16, miejsce, gdzie odbdzie si ostatnia wielka bitwa midzy dobrem i zem, gdzie przed Dniem Sdu Ostatecznego krlowie Ziemi przegraj wojn z Bogiem. Nazwa symboliczna; pn.-ac. z gr. Har Magedon 'gra Megiddo a. gra Karmel' wznoszca si nad dolin Megiddo, pole wielu bitew; przen. wielka, krwawa wojna, wielka rze.

Armand Duval - zob. Dama (kameliowa).

Armata - z ac., 'uzbrojona'. Armaty w kwiatach - Robert Schumann w 1836 w nr 33 pisma "Neue Zeitschrift fr Musik", w recenzji z koncertw Fryderyka Chopina opus 11 i 21, napisa m.in.: "Gdyby samowadny, potny monarcha Pnocy wiedzia, jak niebezpieczny wrg grozi mu w dzieach Chopina, w penych prostoty melodiach mazurkw, zakazaby pewnie tej muzyki. Dziea Chopina to ukryte wrd kwiecia armaty." Publicznego wykonywania dzie Chopina zabroni dopiero jednak okupant hitlerowski w czasie 2. wojny wiat. w Generalnym Gubematorstwie, zapewne z wymienionych przez Schumanna powodw; por. Geniusz (Czapki z gw...). Car Puszka - olbrzymie dziao wagi 40 t (z 1585), jedna z pamitek hist. na Kremlu w Moskwie. Na armaty z kociub - tj. z pogrzebaczem; z motyk na soce. Ostateczny argument krlw - zob. Ostatni (Ostateczny argument). Nie wierz, Aeby cao na przyklad narodu Nie miaa innej w sobie konstelacji Nad kilka dachw stoecznego grodu I kilka armat - tej ultima-racji! (C.K. Norwid, O historii, 33-37.) Dobrze mwi Suworow: "Pomnij, Rykw kamrat, eby nigdy na Lachw nie chodzi bez armat!" (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 9, 745-6.)

Armia Zbawienia - ang. Salvation Army, religijno-charytatywna organizacja chrzec. za. w Londynie w 1865 przez misjonarza metodyst Williama Bootha, dziaajca od pocztku g. wrd biedoty miejskiej, przestpcw, alkoholikw itd. Nazw, pwojskow organizacj i dewiz "Przez krew i ogie", wraz z mundurami i orkiestrami dtymi, przyjto w 1878. Dziaalno Armii rozszerzya si na wiele krajw, g. anglosaskich.

Armida - w Jerozolimie wyzwolonej (1580) Torquata Tassa pikna czarodziejka; ofiarowuje sw pomoc Jerozolimie obleganej przez chrzecijan pod Godfrydem de Bouillon, dostaje si do ich obozu i uwodzi sw urod, czarami i kamstwami wikszo dowdcw, wrd nich Tankreda i Rinalda d'Este, w ktrym si zakochuje. Gdy Rinaldo wyzwala si spod jej wadzy, ona podpala swj paac, ucieka do obozu Egipcjan i ofiarowuje si kademu szermierzowi, ktry zabije Rinalda. W ostatecznej bitwie o Jerozolim, w obliczu klski, uciekajc przed Rinaldem, usiuje si zabi, ale przekonana przez niego, powierza mu swoje losy; przen. pikna, lekkomylna kokietka. Ogrd Armidy - zaczarowany ogrd zamkowy, peen zmysowych rozkoszy, cudownych kwiatw i owocw, kpicych si nimf, gdzie uwizini bohaterowie zapominaj o swoich obowizkach, symbolizuje obezwadniajce dziaanie zmysw na rozum; por. Alcyna; Kirke. Pas Armidy - magiczny pas niezrwnanej piknoci i ceny, rdo jej czarodziejskiej potgi. Renaud et Armide - dramat (1943) Jeana Cocteau. Obraz (ok. 1629) Poussina, Londyn, Dulwich Gall. Armide - opera (1686) Lully'ego, libretto: Quinault. Opera (Pary 1777) Ch. W. Glucka do tego libretta. Opera (Wiede 1771) Antonia Salieri. Opera (Florencja 1782) Luigi Cherubiniego. Opera (1784) J. Haydna. Opera (Neapol 1817) Gioacchino Rossiniego. Opera (1902-03) Antonina Dvoraka.

Armstrong Neil A. - ur. 1930, kosmonauta amer., pierwszy czowiek na Ksiycu, wyldowa na powierzchni "Morza" Spokoju, dn. 21 Vii 1969; zob. Aldrin E.E. To ledwie jeden kroczek dla (przybyego tu) czowieka, dla ludzkoci za - krok olbrzymi, ang. That is one small step for a man; one grant step for mankind, pierwsze sowa Armstronga po wyldowaniu na Ksiycu.

Arnold Winkelried - zob. Winkelried.

Arnolfini - zob. Maestwo (Portret maonkw Arnolfini).

Arpadowie - dynastia wgierska wywodzca si od na wp legendamego Arpada, od ok. 890 wodza Madziarw (Ugrw, Wgrw), ktrych ksistwa plemienne zjednoczyli wiadcy z rodu Arpada: Gejza i Stefan I wity; rd wygas w 1301 ze mierci Andrzeja Iii.

Arras - (wym. arra) miasto w pn. Francji, w Xiv-Xv w. synny orodek manufaktur kobiercw zwanych arrasami, tapiserii (dekoracyjnych tkanin ciennych) przedstawiajcych sceny biblijne, mitologiczne, zwierzta i krajobrazy, wyrabianych technik gobelinow. W salach o cianach osonitych arrasami atwo byo skry si za nimi, jak to czyni Szekspirowski Falstaff w Wesoych kumoszkach z Windsoru, 3, 3, a. Poloniusz w Hamlecie, 3, 4, zabity pchniciem szpady przez tkanin. Arrasy wawelskie - zbir, pierw. ok. 350 sztuk, nabyty w 1548-67 we Flandrii przez Zygmunta Augusta do dekoracji wntrz zamku wawelskiego, pniej powikszony, a nastpnie w okresach zaborw i wojen znacznie uszczuplony.

Arria - zob. Paetus Caecina.

Arringatore - zob. Mwca.

Arsena - cekhauz, zbrojownia (zob.), skadnica broni; w Polsce pierwszy w 1533 w Krakowie. Arsena warszawski odegra znaczn rol w powstaniach 1794 i 1830 (zdobycie go przez podchorych byo jedn z g. akcji bojowych) i w walce z nm. okupantem w 2. wojnie wiatowej. Z w. arsenale, z arab. dar-sina'a 'dom manufaktury a. przemysu'.

Arsene Lupin - (wym. arsen lup) dystyngowany dentelmen wamywacz, bohater powieci kryminalnych pisarza fr. Maurice Leblanca, 1864-1925, zoczyca zaabonowany w Operze paryskiej, traccy majtek na perfumy od Guerlaina (dla siebie), oddajcy bielizn do prania w Londynie, mieszkajcy u Ritza, w londyskim Savoyu, weneckim Danielim, na "ty" z wielkimi tego wiata, ktrzy znaj go pod rnymi kryptonimami.

Arsene Lupin - film (1937) H. Diamant-Bergera. Przygody Arsena Lupin - film (1957) J. Beckera; serial telewizyjny.

Arszyn - staroruski wielki okie dzielcy si na 16 werszkw, wschodnia miara dugoci (od ok. 71 do 81 cm), uywana w Rosji, Turcji, Persji, Bugarii i Afganistanie przed wprowadzeniem miar metrycznych; ros. z tur.

Artemida - gr. Artemis. mit. gr. crka Zeusa i Leto, bliniacza siostra Apollina, bogini oww, wadczyni lasw, dzikich zwierzt, dawczyni szybkiej mierci, opiekunka rodzcych (jako dawne bstwo podnoci; potem dziewica wymagajca dziewictwa od caej swojej wity) i modziey, uzdrowicielka, wieszczka, opiekunka eglarzy, rolnikw i hodowcw, bogini ksiyca. Jej atrybuty: uk, strzay; jej zwierzta: ania, jele, niedwied. Utosamiana z rzymsk Dian (zob.); zob. te Akteon; Endymion; Ifigenia; Kallisto; Niobe; Orion. Artemizjon - miejsce kultu Artemidy: 1. witynia Artemidy w Efezie, zob. Diana; 2. przyldek na Eubei ze wityni Artemidy; 3. pasmo grskie midzy Argolid i Arkadi ze wityni Artemidy. Artemida z Gabii - rzeba (Iv w. pne.) Praksytelesa, kopia, Pary, Luwr. Artemida z Wersalu rzeba gr. (ok. 320 pne.), kopia, Pary, Luwr.

Artemizja - zob. Mauzoleum.

Artemizjon - zob. Artemida.

Artur - Artus, bajeczny krl Celtw, gwny bohater cyklu legend arturiaskich, ma zapewne jaki zwizek z rzeczywist postaci dowdcy, ac. dux bellorum, z V a. Vi w., ale i jego, i inne postacie legendy arturiaskiej odnie naley raczej do bohaterw dawnego panteonu Celtw i do wyobrani Goffreya, prawdop. mnicha benedyktyskiego z Monmouth, ktry w swej na wp baniowej kronice krlewskiej Historia Regum Britanniae (1. po. Xii w.) nada definitywny ksztat Arturowi jako bohaterowi. Artur w wieku lat 15 zostaje krlem Brytanii i gromi Szkotw, Piktw i Sasw; zabija Childrika mieczem Ekskaliburem; zwycia pogan, zdobywa Szkocj i Irlandi, polubia Guinevere, zdobywa wiele krajw na kontynencie; jego dwr jest w Caerleon. Wezwany przez cesarza rzymskiego Lucjusza do

zapacenia haraczu, wypowiada mu wojn i rusza na Rzym, zostawiajc kraj i Guinevere pod opiek Modreda, swego siostrzeca. Po drodze zabija olbrzyma z Gry w. Michaa (Mont St. Michel we Francji). Tu przed wkroczeniem do Rzymu dowiaduje si, e Modred przywaszczy sobie jego krlestwo wraz z krlow. Wraca do kraju, zabija Modreda w bitwie, a sam, miertelnie ranny, zawieziony zostaje na wysp Avalon. Guinevere wstpuje do klasztoru. Do legendy doda wiele szczegw pisarz normaski Wace ok. 1154, m.in. Okrgy St (zob. Okrgy), ktry zakoczy spory rycerzy o pierwszestwo przy stole. Artur czeka w Avalonie na waciw chwil powrotu do swego pastwa. Kronikarz Layamon ok. 1200 dodaje wiele fantastycznych elementw legendzie: miecz i wcznia Artura maj waciwoci magiczne, przy narodzinach jego obecne s elfy. Rycerskie romanse Xii i Xiii w. we Francji i Niemczech wczyy do legendy arturiaskiej liczne wtki obce, jak w. Graala, postacie Parsifala, Lancelota, Merlina, Gawaina, czarodziejki Morgan le Fay, Tristana i Izoldy i in. Dwr Artusa - zob. Dwr. Le Morte Arthur - 'mier Artura', poemat ang. z koca Xiv w., w 3800 wersach w omiowersowych rymowanych strofach, o miociach Lancelota i ostatnich bitwach Artura. Morte Arture - poemat z Xiv w. w 4300 aliteracyjnych wersach o ostatnich latach Artura, przypisywany poecie szkockiemu Huchounowi, treciowo podobny do Historii Geoffreya z Monmouth i Layamona. Le Morte Darthur - przekad proz z fr., z adaptacjami z in. rde, w 21 ksigach (ok. 1469, wyd. 1485), dokonany przez Thomasa Malory: panowanie Artura koczce si katastrof, rozwizanie Okrgego Stou i poszukiwanie w. Graala, zakoczone klsk grzesznego Lancelota i sukcesem Galahada. Morte d'Arthar - poemat (1842) Artura Tennysona, wczony pniej do cyklu Idylls of the King ang., 'Idylle krlewskie'. Jankes na dworze krla Artura - powie (1889, wyd. pol. 1901) Marka Twaina. King Arthur - opera (1691) Henry Purcella i Johna Drydena. Krl Artur - posg bdcy fragmentem grobowca cesarza Maksymiliana I w kaplicy paacowej w Innsbrucku (Austria), odlany w 1512-13 z brzu przez Petera Vischera St. z Norymbergi.

Artykuy - Artykuy grodzkie a. starociskie okrelone przez statut warcki w 1423 cztery przestpstwa - gwat na kobiecie, rozbj na drodze publ., podpalenie, zbrojny najazd - za ktre posesjonaci byli sdzeni przez sd grodzki, a nie ziemski.

Artykuy henrykowskie - podstawowe prawa szlacheckiej Rzplitej, sformuowane w czasie bezkrlewia w 1573, zaprzysione przez Henryka Walezego (i przez kolejnych elektorw), na mocy ktrych krl uznawa woln elekcj, zrzeka si tytuu dziedzica; zobowizywa si nie decydowa o wojnie i pokoju bez zgody senatu i nie zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmu. Odstpstwo od tych zasad zwalniao szlacht od obowizku posuszestwa krlowi. Artykuy hetmaskie a. wojenne - przepisy prawa wojskowego ogaszane w Xvi w. przez hetmanw, a skodyfikowane i potwierdzone przez sejm w 1609. Artykuy marszakowskie - ustawa o obowizkach i prawach marszaka wielkiego koronnego przy czuwaniu nad bezpieczestwem krla, a od czasw Zygmunta Augusta - take sejmu, zatwierdzona przez konstytucj z 1678. Artykuy sdowe - spis prawa zwyczajowego sdowego ziemi krakowskiej z 2. po. Xv w., zachowany tylko w przekadzie polskim, prawdop. z ac., z lat 1474-93.

Aryman - w religii staroiraskiej (oroastryzmie, mazdaizmie) przywdca zastpw zych duchw, bg za i ciemnoci, kamstwa i zniszczenia, wrg Ormuzda; pers. Ahriman ze st.-ira. Angra Mainju 'wrogi, zy duch'.

Arystarch z Samos - ok. 320 - ok. 250 pne., astronom i matematyk gr., pierwszy dokona stosunkowo udanej prby wyznaczenia odlegoci i rozmiarw Soca i Ksiyca, pierwszy te wyoy teori, e Ziemia i planety obracaj si dokoa Soca, co byo tak niezgodne z wczesnym obrazem budowy wiata, e teoria miaa niewielu zwolennikw do czasu, gdy w 1800 lat pniej wrci do niej Kopernik.

Arystarch z Samotraki, ok. 217-145 pne., sawny uczony aleksandryjski, wychowawca ksit na dworze Ptolemeuszw i dyrektor Biblioteki Aleksandryjskiej. Twrca filologii jako dyscypliny naukowej i twrca obowizujcej do dzi terminologii gramatycznej, wsawiony znakomitymi wydaniami krytycznymi klasykw, zw. edycj Homera (Iliad i Odysej podzieli na 24 ksigi i opatrzy komentarzem; broni tezy, e s one dzieem jednego poety), na ktrej opieray si wszystkie pniejsze wydania. Imi jego stao si synonimem powanego, rzetelnego uczonego.

Arystokracja - najwysza warstwa spoeczna w ustroju niewolniczym a. feudalnym, w monarchiach i republikach, pierw. wodzowie i starszyzna plemienna, we wczesnych monarchiach feudalnych dostojnicy dworscy, dowdcy

wojsk., rzdcy prowincji i krajw podbitych; w systemie lennym posiadacze ziemscy, ktrych g. rdem dochodw bya renta feudalna skadana przez chopw. T grn warstw okrelano rnymi tytuami rodowymi, jak ksita, hrabiowie, margrabiowie, baronowie, parowie, lordowie, grandowie; na Rusi i w Moskwie warstw t tworzyli kniaziowie i wielcy bojarzy, w Polsce monowladcy, zwani pniej magnatami; z gr. aristokratia 'wadza najlepszych'; zob. te Diuk; Szlachta.

Arystydes - Aristeides, ok. 540-467 pne., ateski wdz i m stanu, jeden z dziesiciu strategw w bitwie pod Maratonem w 490; przeciwstawia si deniom Temistoklesa do rozbudowy floty wojennej, za co zosta wygnany przez zgromadzenie ludowe sdem skorupkowym (zob. Sd) w 483882. Odwoany z wygnania w 2 lata pniej na podstawie amnestii; bra udzia w bitwach pod Salamin w 480 i Platejami w 479. Jego nieposzlakowana bezstronno, uczciwo i nieprzekupno zyskay mu jeszcze za ycia przydomek "Sprawiedliwego". Ateski Zwizek Morski, ktrego by wsptwrc, jednomylnie przysta na to, aby wysoko skadek, wnoszonych przez zwizkowe miasta-pastwa, ustali Arystydes. Zmar w niedostatku. Arystydes i analfabeta - Powiadano, e pewien niepimienny Ateczyk podszed do Arystydesa, ktrego nie pozna, i poprosi o napisanie za niego imienia Arystydesa na skorupce, majcej suy jako gos za jego banicj na sdzie skorupkowym. Gosujcy wyjani przy tym, e w nieustannie powtarzany przydomek "Sprawiedliwy" nazbyt go ju drani. Arystydes, nie mwic, kim jest, napisa swoje imi. Ateczycy i wolno - zob. Ateny. Most dla odstpujcego nieprzyjaciela - Plutarch w ywocie Temistoklesa opisuje, jak po bitwie pod Salamin Temistokles, chcc wybada myl Arystydesa, uda, e uwaa za waciwe, aby popyn do cieniny Hellespontu i zniszczy most Kserksesa, by odci Persom odwrt. Na co Arystydes odpar, e zamiast niszczy most, naleaoby raczej, gdyby si udao, wybudowa drugi, eby Kserkses mg tym szybciej wycofa si z Europy; por. Srebro (Otwierajcie zawdy...). Polski Arystydes - nazywano tak Stanisawa Maachowskiego, 1736-1809, marszaka Sejmu Czteroletniego 1788-92. Zasuy sobie na ten przydomek niezwyk prawoci na stanowisku marszaka trybunau koronnego w 1774.

As - starorzymski funt, jednostka wagi = 12 uncjom (ok. 273 g), pniej jednej a. nawet poowie uncji; moneta rz., pocztkowo funtowy kawa miedzi, za czasw Cicerona ju moneta zdawkowa, miedziak.

Asasyni - tajny zakon muzumaskiej sekty izmailitw, odamu szyitw, za. ok. 1090 przez Persa Hassana Sabbaha w grskiej twierdzy Alamut w Persji. Zakon charakteryzoway nie tyle doktryny, ile metody dziaania: bezwzgldne, podstpne mordowanie nieprzyjaci przez karnych i fanatycznych wyznawcw, za co nagrod byo, wbrew nazwie, opium, a., wg legendy, rozkosze haremu mistrza. Wielki mistrz zakonu i wadca absolutny Szeich al-Dabal znany jest w folklorze europ. jako Starzec z Gr. Sekt wytpili Mongoowie pod Hulagu-chanem w 1256 i mamelucy egipscy w 1272; z arab. haszszaszijfuna 'pod wpywem haszyszu', skd fr. assasin 'morderca', gdy asasyni dokonywali skrytobjczych mordw take na krzyowcach.

Asau(a) - asawu(a), esau, stopie oficerski (odpowiadajcy stopniowi namiestnika w husarii polskiej) w wojskach kozackich do 1917; zastpca atamana koszowego u Kozakw zaporoskich; z tur. jasau.

Ascot - (wym. askot) wie w Berkshire (Anglia), znany tor wycigowy w Ascot Heath; wycigi konne, zapocztkowane przez krlow Ann w 1711, odbywaj si dorocznie z pocztkiem czerwca.

Asfodel - rolina liliowata o maych podziemnych bulwach, sucych powszechnie Grekom czasw archaicznych, a potem tylko ubogim, za poywienie; sadzona w staro. Grecji na cmentarzach jako pokarm dla dusz zmarych; z gr. asphodelos. ki asfodelowe - wg Odysei, 11, 539, Homera ki wiata podziemnego, Hadesu, Pl Elizejskich, po ktrych przechadzaj si cienie zmarych.

Asgard - niebiaska siedziba Azw, bogw skandynawskich (odpowiednik Olimpu, umieszczony w rodku wszechwiata), do ktrej dosta si mona tylko po mocie utworzonym z tczy; jednym z najsynniejszych paacw Asgardu bya Walhalla; ze skand. as 'bg', gard(h) 'miejsce ogrodzone; dwr'.

Ask - mit. skand. pierwszy czowiek stworzony z jesionu przez Odyna, Vili i Ve; por. Embla.

Askaniusz - Julus mit. rz. syn Eneasza i Kreuzy, wyszed wraz z ojcem z poncej Troi i towarzyszy mu w wdrwkach; legendarny zaoyciel miasta

Alba Longa i protoplasta rodu julijskiego; zob. Julia. Ascanio in Alba - "serenada teatralna" (Mediolan 1771) Mozarta.

Asklepios - mit. gr. heros i bg sztuki lekarskiej, w Iliadzie Homera jest miertelnym lekarzem, nauczonym swej sztuki przez centaura Chirona, u Hezjoda i Pindara jest synem Apollina i Koronis. Gdy rozszerzajc sw praktyk zacz wskrzesza zmarych, Zeus zabi go piorunem, obawiajc si o porzdek wiata. Przedstawiany jako dojrzay, brodaty mczyzna, podobny do Zeusa, w dugiej szacie, z lask owinit wem i z czar lekw. Oddawano mu take cze pod postaci witego wa i skadano w ofierze koguty. W Rzymie wprowadzonojego kult (ac. Aesculapius, Eskulap) za porad ksig sybilliskich w czasie zarazy w 293 pne. Asklepiejony - witynie Asklepiosa w orodkach jego kultu (Epidauros na Peloponezie, Knidos i Pergamon w Azji Mniejszej, wyspa Kos i in.) bdce rodzajem sanatoriw przyrodoleczniczych, gdzie na podstawie marze sennych pacjenta w czasie inkubacji (pierwszej nocy spdzonej na kruganku wityni) lekarze-kapani stawiali diagnoz i wyznaczali terapi.

Asmodeusz - w legendach i apokryfach Talmudu krl szatanw; w Biblii, Ks. Tobiasza, 3, 8;.6, 19; 8, 2-3, zy demon, rozdzielajcy nowo zalubionych, ktry zakocha si w Sarze, crce Raguela, i zabi kolejno siedmiu jej mw w noc polubn. Za porad anioa Rafaela Tobiasz egzorcyzmuje Asmodeusza dymem z serca i wtroby ryby spalonej na arzcych si wglach i eni si z Sar; z ira. aeszma 'gniew, sza', daewa 'demon'; zob. te Diabe (kulawy).

Asonans - rym niepeny, niedokadny, polegajcy tylko na zgodnoci samogosek; z ac. assonans 'wspbrzmicy, odzywajcy si'. Wietrze wiosenny, ty mi odsonisz z mgie i oparw pikny Sandomierz, Rozdmuchasz kwiaty i bzy zapalisz I na Browarnej, i na Podwalu. (J. Iwaszkiewicz, Wietrze wiosenny..., 1-4.)

Aspazja - synna z urody, wyksztacenia i dowcipu hetera. Przybya do Aten z Miletu i gromadzia w swym domu najwybitniejszych ludzi swego czasu, jak Sokrates, Ksenofont, Alcybiades i Perykles, ktry rozszed si z on, aby uczyni z Aspazji doywotni kochank, gdy wydane przez niego samego w 451 pne. prawo zakazywao polubiania cudzoziemek. Polityczni wrogowie Peryklesa wyolbrzymiali jej wpyw na jego polityk i atakowali go

porednio, oskarajc j w 432 o bezbono i niemoralno; uniewinnienie zawdziczaa jedynie cudom wymowy Peryklesa. Gdy straci dwch synw swej ony, wymg uznanie legalnoci syna, ktrego mia z Aspazj. Po mierci Peryklesa w 429 wysza za Lizyklesa, demagoga, ktremu pomoga w karierze. Staa si legendamym wcieleniem typu towarzyszki ycia wadcy, piknej, ambitnej i inteligentnej, protektorki literatury i sztuki.

Assurbanipal - zob. Biblioteka (Assurbanipala); Sardanapal.

Astarotte - szatan, teolog i filozof w heroikomicznym poemacie Morgante (zob.) Luigi Pulciego; uwaany za rzecznika pogldw autora.

Astarte - Asztarte zob. Isztar.

Astolfo - w Orlando innamorato (1506) Boiarda, Orlandzie Szalonym (1532) Ariosta i Morganre Wikszym (1483) Pulciego szczodry, dworny, wesoy i przystojny rycerz angielski, jeden z zalotnikw Angeliki, wizie na wyspie Alcyny (dokd przypyn na wielorybie), pki si czarodziejce nie znudzi. Na hipogryfie Rogera odwiedza Raj, skd w. Jan zawozi go na Ksiyc, gdzie w dolinie zebrane s wszystkie rzeczy stracone na Ziemi: krlestwa, reputacje, czas, nadzieje, okazje, humor; tam te Astolfo znajduje zmysy utracone przez Orlanda, ktre zwraca wacicielowi we flaszeczce.

Astrea (1) - Astraia 'gwiezdna', mit. gr. jedna z hor (zob.), inaczej Dike, crka Zeusa i Temidy. Bogini sprawiedliwoci, ktra, zdaniem poetw, ya na Ziemi w wieku zotym. Jednak zbrodnie ludzi sprawiy, e Astrea schronia si w wiekach brzu i elaza do nieba jako Panna (ac. Virgo), jeden z gwiazdozbiorw Zodiaku; zob. Wiek (Astrei).

Astrea (2) - imi pasterki. Astree - populamy w caej Europie romans pasterski (1607-27) Honore d'Urfe, historia sentymentalnej mioci wyidealizowanego pasterza Celadona (zob.) do pasterki Astrei, kobiety z krwi i koci, urozmaicona rozsypanymi w tekcie madrygaami i sonetami.

Astyanaks - Skamandrios, mit. gr. syn Hektora i Andromachy (Homer, Iliada, 6, 402), po zdobyciu Troi strcony z murw miasta przez Odyseusza a. Neoptolemosa, aby krlewska dynastia trojaska nie moga si odrodzi.

Aszkenazyjczycy - nazwa ydw rodkowo- i wschodnioeuropejskich, wrd ktrych powsta w X w.jzyk jidysz; z hebr. Aszkenazim 'nieokrelony bliej szczep Askenez', wspomniany w Biblii (Gen., 10, 3, i Jeremiasz, 51, 27), ktrego nazw, w okresie talmudycznym, I-Iv w., rabini okrelali Germanw; por. Sefardyjczycy.

Atalanta - w greckim micie arkadyjskim pikna, miga owczyni, jako dziecko opuszczona w lesie, wykarmiona przez niedwiedzic (symbol arkadyjskiej Artemidy). W czasie polowania na dzika kalidoskiego pierwsza zadaje mu ran, za co otrzymuje od Meleagra trofeum: gow i skr zwierzcia. Zob. owy (Kalidoskie). Jabka Atalanty - Niechtna maestwu dziewica, nakaniana do niego przez ojca, postawia warunek, aby kandydat do rki przecign j w biegu; pokonanych zabijaa. Wielu zgino, w kocu zwyciy j podstpem. Milanion (w beockiej wersji mitu - Hippomenes), rzucajc za siebie otrzymane od Afrodyty a. Hesperyd zote jabka, ktre Atalanta podnosia, tracc czas w biegu. Pniej oboje jako maestwo zmienieni zostali w lwy przez jakie obraone bstwo. Atalanta w Kalidonie - dramat poetycki (1865, t. pol. 1907) Algernona Swinburne'a. Atalanta - opera (1736) G.F. Hndla, libretto: A. Zeno. Obrazy: Krajobraz z polowaniem Atalanty Rubensa, Madryt, Prado. Wycig Atalanty i Hippomenesa Guida Reniego, Neapol, Pinakoteka. Aralanra i Hippomenes (1646) J. Jordaensa.

Atalia - okrutna krlowa Judei, 842-836 pne., crka Jezabel i Achaba, ona Jorama, ktra po mierci syna, krla Ochozjasza, zagarna tron mordujc 42 ksit domu Dawidowego. Wnuk jej Joas, uratowany z rzezi i ukrywany przed ni przez 6 lat, w sidmym zosta obwoany prawowitym krlem, j za tum umierci na progu wityni jerozolimskiej. Symbolizowaa walk pogaskiego Baala z Jahwe, przesdw z religi, wadzy obcej (Samaria) z rodzim; Biblia, 4. Ks. Krl., 11; 2. Kroniki, 22-23. Athalie - oparta na biblijnych dziejach Atalii i Joasa ostatnia i, wg wielu, najlepsza klasyczna tragedia (1691, wyd. pol. 1859) Racine'a.

Ataman - przywdca Kozakw, pocztkowo obieralny, a od 1723 mianowany przez carw, pniej wojskowo-polityczno-administracyjny naczelnik osiedli kozackich Ukrainy do 1918; ukr. z pol. hetman. Ataman koszowy, siczowy - przywdca wojska zaporoskiego na Siczy w okresie zalenoci od Rzplitej. Ataman kaszenny - dowdca kurzenia (zob.). Ataman nakany - zastpca atamana koszowego.

Atar - mit. pers. w pnej fazie mazdaizmu-uosobienie ognia (u parsw Atesz); zob. Wiea (Milczenia).

Ate - mit. gr. crka Zeusa i Eris, uosobienie bdu i lekkomylnoci, zbrodniczego zalepienia i kary za wystpek; z gr., 'zalepienie; lepy impuls, bezrozumna pycha prowadzca do zguby'.

Aten - zob. Aton.

Atena - gr. Athena, Athene, mit. gr. dziewicza bogini pokoju i wojny susznej, uosobienie mdroci, ulubienica swego ojca, Zeusa, z ktrego gowy wyskoczya w penej zbroi; patronka Aten, ktre otaczay j szczegln czci i wzniosy wspaniay orodek jej kultu na Akropolu at eskim. W wojnie trojaskiej stala po stronie Grekw; opiekunka bohaterw, zw. Odyseusza i Telemacha, Achillesa i Diomedesa. Jej atrybuty: egida (zob.) z wami i gow Gorgony Meduzy, dzida, hem, sowa, w, drzewo oliwne; utosamiana z rzymsk Minerw. Atena Agoraja - zsyajca mwcom dar wymowy; z gr. agora 'rynek; miejsce zgromadze'. Atena Ergane - gr., 'pracownica', daa ludziom koo gamcarskie, kdziel, krosno tkackie (zob. Arachne), pug, grabie, flet (zob. Marsjasz) i nauczya ludzi ciesioki, rwnie okrtowej. Atena Glaukopis - gr., 'sowiooka, lnicooka' od sowy, ptaka mdroci, bo widzcego nawet po ciemku, powiconego bogini. Wizerunek sowy wybity by na monetach ateskich.

Sowy do Aten - zob. Praca (Nieuyteczna: Sowy...). Atena Ksenia - patronka praw gocinnoci; z gr., 'gocinno'. Atena Partenos - dziewicza, ktrej powicono najwspanialsz wityni Akropolis ateskiej - Partenon - ze synnym posgiem bogini, duta Fidiasza; kopia, tzw. Varvakion, Ateny, Muz. Nar. Atena Promachos - walczca na przedzie; olbrzymi posg bogini z brzu, dzieo Fidiasza, stojcy przed Partenonem, widoczny z dala przez eglarzy, symbol Aten; nie zachowany. Nike Apteros - gr., 'bezskrzyda', pop. nazwa Ateny Nike (gr. 'zwyciskiej'). Pallos Athene - przydomek Ateny jako mocarnej, zbrojnej dziewicy; std: Palladion rzeba sakralna przedstawiajca Pallas Aten w zbroi, wito gwarantujca bezpieczestwo miasta; pierwsza, trojaska, wykradziona przez Diomedesa i Odyseusza, co pozwolio Grekom zdoby Troj; rwnie palladion w Atenach, w Argos, w rzymskiej wityni Westy; por. Ancile. Panatenaje - najwiksze i najstarsze wito ateskie ku czci Athene Polias (opiekunki miasta), z igrzyskami i popisami modziey mskiej, uroczyst procesj na Akropol i zaoeniem utkanej przez Atenki szaty (peplosu); z gr. pan- 'wszech-'. Spr z Posejdonem - o prawo nadania wasnego imienia stolicy Kekropii (zob. Kekrops) wygraa Atena, bo jej dar, drzewo oliwne, Ateczycy ocenili wyej ni jego - rdo wytryse ze skay. Atena Lemnia - zaginiona rzeba Fidiasza; nowoytna rekonstrukcja wg marmurowej kopii rz.; gowa, Bolonia, Muzeum. Rzeby fryzu Partenonu, fragmenty, Londyn, Brit. Mus. Atena i Marsyasz (V w. pne.) Myrona, kopia, Frankfurt n8M, Liebighaus. Pallas (ok. 1542) J. Sansovina (brz), Wenecja, Loggetta. Obrazy: Botticelli, Tintoretto, Veronese, Rubens, Rembrandt, J.L. David.

Ateneum - gr. Athenaion; ac. Athenaeum, witynia Ateny w Atenach, gdzie dziaa klub poetw i uczonych; pierwsza pastwowa wysza uczelnia w Rzymie, nazwana na cze bogini mdroci, za. przez cesarza Hadriana w 133 ne., na ktrej wykadano retoryk, prawo, filozofi i literatur; podobne uczelnie w Konstantynopolu (za. 427) i in. orodkach. "Athenaeum" - dwumiesicznik kulturalny wyd. w Wilnie w 1841-51 przez J.I. Kraszewskiego.

"Ateneum" - miesicznik krytycznoliteracki wyd. w 1876-1901 w Warszawie, za. przez Wodzimierza Spasowicza. Ateneum - teatr w Warszawie na Powilu, w gmachu Zw. Zaw. Kolejarzy, wybud. w 1929 dla masowego widza, jeden z g. teatrw stolicy w okresie midzywojennym, w 1930-33 i 1935-39 pod dyrekcj Stefana Jaracza ze wspudziaem Leona Schillera, Stanisawy Perzanowskiej, Iwo Galla i Wadysawa Daszewskiego. Spalony przez Niemcw w 1944, odbud. w 1951.

Ateny - stolica Grecji; jedno z gwnych miast-pastw staro. Grecji, pooone w Attyce; przen. miasto bdce potnym orodkiem kultury, sztuki i nauki. Nazw t stosowano w rnych okresach do Kordowy, Bagdadu, Weimaru, Puaw (1784-1812), Edynburga, Bostonu, Kopenhagi, Belfastu, Corku, Zurychu; zob. Agora; Akademia; Akropolis; Areopag; Dionizos (Teatr); Dugi (Dugie Mury); Erechtejon; Kerameikos; Liceum; Odeon; Partenon; Propyleje; Stoa; z gr. Athenai dos. 'posgi bogini Ateny (ustawiane na Akropolu)'. Ateczycy i wolno - "Ateczycy nie sprzedadz swoich swobd za wszystko zoto, jakie jest na ziemi i pod ziemi" - powiedzia Arystydes (zob.) Lacedemoczykom, wg Plutarcha "ywot Arystydesa". Miasto fiokami wieczone - gr. iostephanos; Arystofanes nazywa tak Ateny w komediach Acharniacy, 637 i Rycerze, 1323 i 1329; podobnie Pindar w jednym z dytyrambw; moe gra sw: gr. ion 'fioek' i Ion (zob.), legendarny, eponimiczny protoplasta Jonw i krl Aten. Nowe Ateny - zob. Nowy. Pszczoa ateska - zob. Pszczoa. Ruiny ateskie zob. Sowy do Aten - zob. Praca (Nieuyteczna: Sowy...). Spr (Ateny) z Posejdonem - zob. Atena. Szkoa ateska - fresk Rafaela ze Stanza della Segnatura, Rzym, Watykan.

Athos - jeden z czterech g. bohaterw synnej trylogii powieciowej A. Dumasa ojca; zob. Trzy (Trzej muszkieterowie); zob. te Gra (Athos).

Atlant - zob Atlas (podpora).

Atlantyda - gr. Atlantis, wg prastarej legendy przekazanej Solonowi przez kapanw egipskich, olbrzymia wyspa na Oceanie za Supami Heraklesa (naprzeciw Cieniny Gibraltarskiej), na ktrej miao prosperowa bogate pastwo. Jak opisuje Platon (Timaios, 23-25; Kritias, 113-126), na skutek zepsucia moralnego mieszkacw Atlantyda zapada si w gb Oceanu w cigu jednej doby, na 9000 lat przed Solonem. Moe wzbogacone przez fantazj ludow wspomnienie relacji fenickich czy punickich statkw handlowych zagnanych przez prdy i burze na Wyspy Kanaryjskie czy nawet Antyle lub Floryd? Poszukiwana przez podrnikw redniowiecznych; temat rozwaa filozofw Odrodzenia i Owiecenia; do dzi przedmiot amatorskich docieka. Nowa Atlantyda - ang. New Atlantis, traktat filozofii politycznej w formie fikcji poetyckiej (wyd. 1626) Francisa Bacona, zawierajcy relacj z odwiedzin fantastycznej wyspy Bensalem na Pacyfiku i z panujcych tam stosunkw spoecznych, oraz Domu Salomona, uczelni powiconej studiom filozofii naturalnej.

Atlas - mit. gr. tytan, brat Prometeusza, skazany przez Zeusa na dwiganie sklepienia niebieskiego na barkach, gdzie na dalekim zachodzie; ojciec plejad, hyad, hesperyd i (wg Homera) nimfy Kalipso. Perseusz, niegocinnie przyjty, zamieni go w skalist gr, obrciwszy ku niemu twarz Meduzy. Utosamiany ju przez Herodota Dzieje, 4, 184, z systemem gr w pn.-zach. Afryce; gr., 'ktry wiele wytrzymuje'. Atlas - atlant, gigant, telamon, posg atletycznego mczyzny uyty jako podpora belkowania, balkonu. Atlas - zbir map wydany w formie ksiki; nazwa od wizerunku tytana Atlasa, zdobicego zbir map, wydawany od 1585 przez geografa flam. Mercatora (Gerharda Kremera, 1512-94). Atlas i Herakles - zob. Herakles (11. praca). Herakles, Atlas i nimfa (Atena?) - paskorzeba (V w. pne.), metopa ze wityni Zeusa w Olimpii, Olimpia, Muz. Atlas Farnese (dwigajcy sklepienie nieba) - rzeba hellenistyczna, kopia, Neapol, Mus. Naz.

Atli - zob. Attyla.

Atas - Szkoda czasu i atasu szkoda stara i mozou, bo rzecz tego nie warta; przypisywane krlowi Stanisawowi Augustowi powiedzenie, ktrego mia uy, oceniajc przyniesiony mu kiepski panegiryk pewnego poety, napisany na atasie; z arab. atlas 'gladki'.

"Atma" - dom gralski w Zakopanem na Kasprusiach, gdzie w 1930-36 mieszka Karol Szymanowski; od 6 Iii 1976 muzeum Szymanowskiego.

Atman - w hinduizmie ja nie zmieniajca si w cyklu reinkarnacji, najgbsza istota osobowoci czowieka; sanskr., 'tchnienie; ja; dusza; Ja Uniwersalna; Najwyszy Duch'.

Aton - Aten, mit. egip. wczesne odzwierciedlenie boga sonecznego, wyraone w postaci szkaratnej tarczy soca w poudnie, z promieniami sigajcymi ziemi, zakoczonymi ludzkimi domi. Faraon Amenhotep Iv - (zob.) Echnaton uczyni z niego jedynego boga, ojca wszystkich bogw, ale kult ten skoczy si po mierci faraona.

Atossa - ona Dariusza i matka Kserksesa I, krla perskiego, ktrego wyprawa na Grecj w V w. pne. skoczya si katastrof. Persowie - tragedia historyczna Ajschylosa na temat wydane wspczesnych autorowi, potne dzieo poetyckie, jedyne tego rodzaju, jakie zachowao si z gr. twrczoci dramatycznej, w ktrym wiee wypadki historyczne, wiernie oddane, wzniesione zostay na wyyny mitu. Rzecz dzieje si w Suzie, stolicy pokonanego zaborcy; osi sztuki jest nieszczcie i rozpacz klski, a centraln postaci Atossa, krlowa matka. Sztuk wystawiono na wiosn 472 pne., a bitwa pod Salamin, w ktrej autor bra udzia, podobnie jak pod Maratonem, odbya si 29 Ix 480. O niej wanie przynosi posaniec aobn wie Atossie i chrowi starcw pozostaych w domu.

Atreusz - gr. Atretis, mit. gr. syn Pelopsa i Hippodamii, ojciec Plejstenesa, a z 2. maestwa - Agamemnona i Menelaosa, std zwanych Atrydami, brat Tyestesa (z ktrym zosta wygnany przez ojca za mord popeniony na przyrodnim bracie); ktwa, ktr Pelops rzuci na obu synw, bya praprzyczyn wielu przeraajcych zbrodni, stanowicych jeden z gwnych tematw tragedii gr. i jej nowoytnych naladowcw. Atreusz zosta krlem Myken; biorc na Tyestesie odwet za uwiedzenie ony, poczstowa go w czasie uczty potraw z cia jego zabitych synw, za co zgin z rki ich

brata, Egista. Skarbiec Atreusza - zob. Agamemnon (Grb Agamemnona).

Atropos - zob. Mojry.

Atrydzi - zob. Atreusz.

Attalidzi - dynastia rzdzca w 283-133 pne. pastwem pergamoskim w zachodniej czci Azji Mniejszej. Zaoyciel dynastii, Attalos I Soter, zawar w 211 przymierze z Rzymem. By wielkim opiekunem nauk i sztuk, zaoy Bibliotek Pergamosk, upikszy Pergamon budowlami i posgami, jak np. Umierajcy Gall, kopia w Rzymie, Muz. Kapitoliskie; Gall zabijajcy on, marmur, w Rzymie, Muz. Nar. Eumenes Ii wznis wielki otarz Zausowi (zob. Pergamon). Attalos Iii Filometor, ostatni z rodu, przekaza w testamencie swoje pastwo Rzymowi.

Attis - Attys, frygijskie bstwo wegetacji wiosennej, urodziwy pasterz, modzieczy maonek Wielkiej Macierzy, bogini podnoci Kybele, prototyp jej gorliwych dewotw-kastratw. W przystpie obdu zesanego przez bogini pozbawi si mskoci i umar, zosta jednak przez Kybele przywrcony do ycia. Kult Attisa i Kybele rozpowszechniony by na staro. Wschodzie i w Rzymie, zw. za Klaudiusza.

Attyk - Titus Pomponius Atticus, 110-32 pne., bogaty ekwita rzymski, znawca literatury i filozofii, historyk, ktry spdzi 20 lat w Atenach, std przydomek Attyk. Szanowany i ceniony przez wybitnych ludzi rnych stronnictw, przyjaciel Cicerona (zachowaio si ok. 400 listw Ad Atticum 'Do Attyka' z lat 68-44) i Korneliusza Neposa, autora jego yciorysu. Pierwszy znany nam ksigarz-wydawca rz.: wyksztaceni niewolnicy kopiowali dla niego dziea jego przyjaci; dotknity bolesn i nieuleczaln chorob, zagodzi si na mier.

Attyka (1) - kraina historyczna w Grecji rodkowej, pooona na trjktnym, wysunitym na wschd pwyspie, z gwnym miastem Atenami. Attycki - przypominajcy Attyk okresu klasycznego a. jej stolic -

Ateny: prosty, powcigliwy, wytworny. Muza attycka - Ksenofon, Ateczyk, ktrego styl by wzorem elegancji. Ptaki attyckie - zob. Filomela i Prokne. Ssiad attycki - niespokojny i niebezpieczny. Sl attycka - poczenie subtelnoci, elegancji i ostroci dowcipu. Wierno attycka - niezomna, w przeciwiestwie do punickiej.

Attyka (2) - archit. (ozdobna) cianka a. balustrada wieczca elewacj budynkU i przesaniajca dach, poddasze.

Attyla - (gockie 'ojczulek') krl Hunw. Z orodka swego pastwa w Pannonii przedsibra zaborcze wyprawy, budzce przeraenie w Europie. W 447-50 spustoszy Bakany, w 451, z pmilionow armi Hunw i sprzymierzecw, najecha Gali, ale ponis druzgocc klsk w tzw. "bitwie Hunw" na Polach Katalaunijskich (zob. Chalons), pobity przez Aecjusza na czele Rzymian i Wizygotw. W 452 ruszy na Itali, ale nie dotar do Rzymu z powodu wybuchu zarazy w wojsku a. dziki wysikom dyplomatycznym papiea Leona I; po powrocie do Pannonii w 453 zmar nagle w czasie swych uroczystoci lubnych. Pastwo Hunw rozpado si po jego mierci. By wadc sprawiedliwym dla ludu, popiera wyksztaconych Rzymian na swym dworze, a zapewne mniej niszczy na szlakach swych wypraw ni inni zaborcy przed nim i po nim. Jednak Hun sta si synonimem barbarzycy, a Attyla w tradycji chrzecijaskiej, g. za spraw kocioa, otrzyma przydomek Bicza Boego, ac. flagellum Dei. W pogaskich legendach germaskich przewaa podziw. Attyla wystpuje w "Pieni o Nibelungach" jako agodny krl Etzel, a w sagach skandynawskich jako zdradziecki Azjata Atli. Uwaany przez niektrych kronikarzy za protoplast krlw wg., sta si bohaterem narodowym Wgier. Attila - tragedia (1667) Comeille'a. Leon I nakania Attyl do odstpienia od Rzymu - fresk (1512-14) Rafaela, Rzym, Watykan, Stanza d'Eliodoro. Obrazy Delacroix, Pary, Bibl. Izby Deputowanych.

Aude - zwana te "pikn Aude", cicha bohaterka cyklu o Karolu Wielkim i innych chansons de geste, siostra Oliwiera i narzeczona Rolanda, ktra umiera z alu u stp Karola Wielkiego na wie o mierci ukochanego w

bitwie w dolinie Roncevaux, cho Roland, umierajc, nie powica jej ani jednej myli.

Audytor - czonek sdu wojskowego a. kocielnego; dawn. suchacz; w dawnej Polsce ucze szkoy zakonnej przesuchujcy kolegw z zadanych lekcji; z ac. auditor 'suchacz; ucze'.

Auerbacha Piwnica - zob. Piwnica.

Aufforderung Zum Tanz - zob. Zaproszenie do taca.

Augiasz - Stajnie Augiasza zob. Herakles (6. praca).

Augsburskie Wyznanie Wiary - konfesja augsburska, zbir 28 artykuw wiary, okrelajcych podstawowe tezy luteranizmu i rnice midzy luteranizmem a katolicyzmem, uoonych w jzyku ac. i nm. przez teologa Philippa Melanchtona, aprobowanych przez Lutra i wrczonych cesarzowi Karolowi V dla zatwierdzenia przez sejm augsburski 25 V 1530.

Augurowie - starorzymscy kapani w najdawniejszych czasach speniajcy obrzdy urodzaju, std nazwa od ac. augere 'mnoy; podzi; powiksza'; pniej odczytujcy wol bogw z lotu ptakw (auspicje), z byskawic i grzmotw, z wygldu wntrznoci zwierzt ofiarnych a. ze zdarze losowych; zob. te Ptak (Wrby). Si augur augurem... - ac., 'gdy augur (spotka) augura' (umiechaj si do siebie porozumiewawczo); myl Katona Starszego wg Cicerona De divinatione, 2, 24, 51.

August(us) - zob. Oktawian August.

Augustianie - zakon oparty na tzw. regule w. Augustyna, ustanowionej w Xii w. na podstawie jego pism, zaoony w 1256 we Woszech przez papiea Aleksandra Iv. Powsta z poczenia kilku kongregacji pustelnikw,; do

Polski (Chojnice) sprowadzi ich w 1342 Kazimierz Wielki. Ostatni i od dawna jedyny klasztor augustiaski w Polsce, przy kociele w. Katarzyny w Krakowie, rozwizay wadze koc. po 2. wojnie wiat.

Augustyn - na wp legendarna lokalna posta wiedeska, wcielenie "wiedeskoci", uliczny piosenkarz i dudarz, ktry w tragicznym roku zarazy 1679, jako jeden z nielicznych, zachowa zdoa nieco humoru. Bdc pod dobr dat mia on wpa do dou, gdzie skadano trupy zmarych na zaraz, a kiedy rano zaczto rzuca na niego nowych nieboszczykw, obudzi si i ku przeraeniu grabarzy zapiewa sw niemiertelq ballad na melodi pierwszego jakoby w wiecie walczyka, z refrenem: du, lieber Augustin, alles ist hin! nm. - 'O mj miy Augustynie, wszystko przepado!' Der liebe Augustin - operetka (Wiede 1905) Leo Falla.

Aukcja - przetarg publiczny, zw. towarw niestandardowych, jak wena, futra, skry, herbata itd.; dawn. pomnoenie, powikszenie czego; z ac. auctio (dos. 'powikszenie) licytacja'. Aukcja wojska - powikszenie stanu liczebnego wojska, haso reform wojskowych, od 1736 czstokro wysuwane na sejmach Polski przedrozbiorowej.

Auksztota - lit. Auksztote od auksnas 'wysoki', dawna nazwa Litwy waciwej, tj. grnej, odrniajca j od kraju dolnego, czyli mudzi (z lit. omojten od emas 'niski').

Aulida - gr. Aulis 'obozowisko', port na wsch. wybrzeu staroytnej Beocji, ze sawn wityni Artemidy. Wg mitu gr. punkt zborny floty gr. wyruszajcej pod Troj. Wdz wyprawy, krl Myken, Agamemnon, zoy tu mia w ofierze swoj crk Ifigeni na otarzu Artemidy, aby zapwni przedsiwziciu jej poparcie.

Aulos - w staroytnej Grecji najpopularniejszy obok kitary instrument muzyczny, cylindryczna piszczaka z podwjnym stroikiem, podobna do szaamai a. oboju; auleta posugiwa si jednoczenie dwoma aulosami; ich muzyka towarzyszya obrzdom kultu Apollina.

Aureliusz - Marek zob. Marek (Aureliusz).

Aureola - gloria, wietlisty owal, krg, otok wok postaci bstw i witych, czsto utosamiany z nimbem; por. Mandorla; obwdka blasku, obrzee wietlne wok jakiego przedmiotu; przen. blask, urok, splendor, gloria bohaterstwa, zwycistwa, chway, wielkoci, bogactwa, cierpienia itd., rdw. ac. z ac. r.. od aureolus 'zoty' z aurum 'zoto'.

Aurora - mit. rz. bogini Jutrzenki; zob. Eos.

"Aurora" - ros. Awrora, krownik rosyjski, z ktrego oddano historyczny lepy strzat armatni, bdcy sygnaem do szturmu na Paac Zimowy, siedzib Rzdu Tymczasowego w Piotrogrodzie 7 Xi 1917, i rozpoczynajcy Rewolucj Padziernikow; od 1923 krownik byt okrtem szkolnym, a w 1948 zosta przycumowany w staym stoisku na Newie. Aurora Borealis - ac., 'pn. zorra polarna'; jej odpowiednik na pd. pkuli - Aurora Australis. Aurora - fresk na plafonie (1614) Guida Reniego, Rzym, paac Pallavicini-Rospigliosi. Plafon (ok. 1622) Giovanniego Guercino, Rzym, Villa Ludovisi. Plafon C. Callota Wilanw, paac. Plafon J. P. Norblina, Arkadia, witynia Diany. Obraz (1896) E. Burne-Jonesa. Aurora budzca Lun - obraz (1715) L. Silvestra M. Aurora - opera (1811) E. T. A. Hoffmanna.

Auskulum - ac. Ausculum, miejscowo w Apulii (pd.-wsch. Wochy), koo ktrej krl Epiru Pyrrus odnis w 279 pne. wietne zwycistwo nad armi rzymsk, okupione, wg historykw rz., ogromnymi stratami; zob. Pyrrus(owe zwycistwo).

Auspicje - zob. Ptak (Wrby).

Auster - zob. Wiatr(y).

Austeria - dawn. zajazd, karczma, obera, gospoda, szynk; z w. osteria 'jadodajnia'.

Austerlitz - miasto na Morawach (dzi Sawkw, Czechosowacja), gdzie Napoleon w wielkiej bitwie 2 Xii 1805 pokona poczone armie austriack i rosyjsk, dowodzone przez Franciszka Ii i Aleksandra I. Std nazwa: "bitwa trzech cesarzy". W dniu bitwy o czwartej rano, gdy Napoleon opuci swj namiot, okolic zalegaa gsta mga i nie rozpraszaa si przez kilka godzin. "Gdy soce zupenie wyonio si z mgy, (cesarz) zdj rkawiczk z piknej, biaej doni, da ni znak marszakom i wyda rozkaz, by zacz bitw" (Lew Tostoj, Wojna i pokj, t. I, cz. 3, r. 14). Jego odezwa do onierzy po bitwie koczya si sowami: "Wystarczy wam powiedzie: "Byem pod Austerlitz", aby wam odpowiedziano: "Oto zuch"" Oto soce spod Austerlitz! - zob. Napoleon I.

Austria - zob. Anna Austriaczka; Mayerling; Wiede. Austriacka warga - zob. Habsburgowie (Habsburska warga). Austriackie gadanie - bez wikszego znaczenia, niegodne uwagi, niepowane, czcze, mao warte. Niech inni prowadz wojny, ty, szczliwa Austrio, zawieraj maestwa ac. Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube!, sowa krla wg. Macieja Korwina, 1440-90, parafraza Owidiusza, Heroidy, 13, 84.

Auteuil - (wym. otoj) dawne miasteczko dep. Sekwany, ulubione miejsce pobytu Boileau, Moliera, La Fontaine'a, pniej Condorceta itd., od 1860 dzielnica Parya ze synnym hipodromem do gonitw przeszkodowych i potowych w Lasku Buloskim.

Auto-Da-Fe - port., dos. 'akt wiary; wyrok sdowy', w Xv-Xviii w. w Hiszpanii i Portugalii, ceremonia procesu publicznego inkwizycji przeciw heretykowi (kacerzowi) i ogoszenie wyroku; wykonanie wyroku, zw. przez spalenie na stosie heretyka a. zabronionych ksiek.

Autorament - dawn. typ, rodzaj, pokrj, moda.

Autorament cudzoziemski i narodowy - zapocztkowane przez Wadysiawa Iv w 1633 reformy wojskowe doprowadziy do podziau wojska polskiego na dwa autoramenty: cudzoziemski i narodowy; do pierwszego naleay: rajtaria, dragonia, arkebuzerzy i piechota zw. niemieck; do drugiego: husaria, pancerni (kozacy, petyhorcy), jazda wooska i tatarska. Po 1776 autorament cudzoziemski zmieni si w wojsko regularne, a narodowy w kawaleri narodow i puki przedniej stray; z ac. auctoramentum 'kontrakt onierski; powinno'.

Autun - (wym. ot) miasto nad rzek Arroux w dawnej prowincji Burgundii (rodk. Francja), rzymskie Augustodunum, Augusta Aeduorum, za. w I w. pne. stolica Eduw, w pobliu dawnej stolicy Bibrakte, jedno z waniejszych miast Galii; ruiny rz. teatru, wity Apollina, Minerwy i Janusa, mury miejskie z dwiema bramami; w 1870 Garibaldi odnis tu zwycistwo nad Prusakami. Katedra St. Lazare - romaska trzynawowa bazylika typu burgundzkiego, zbud. wkrtce po 1120 przez biskupa Etienne de Bage pod silnym wpywem bazyliki w Cluny. Synny relief Sdu Ostatecznego w tympanonie bogato rzebionego portalu g. (1178), arcydziea fr. rzeby romaskiej.

Auzonia - ac. Ausonia, dawna poetycka nazwa Italii, od Auzonw, staroitalskiego szczepu zamieszkaego pierw. w rodk. i pd. Italii. Wiej wietrze! ku Plnocy, z auzoskich ogrodw Pjd przez ostre Alpy i zastpy lodw. (K. Brodziski, Wiersz pisany na Alpach, 93-94.)

Ava - Frau Ava, poetka rdw., zm. w 1127. jako pustelnica w okolicach Melku (w Dolnej Austrii). Bya to pierwsza tworzca w jz. nm. znana pisarka niemiecka. Jej zbir poematw zawiera "ycie Jezusa" i dwa krtsze utwory: Antychryst i Sd Ostateczny, wraz z krtk autobiografi. Te bezpretensjonalne, naiwne, niewprawne wiersze ukazuj j jako kobiet dobr, pobon i prostoduszn.

Avalon - wyspa, na ktrej krl Artur (zob.), zabawiany przez liczne przystojne czarodziejki, bez zbytniej niecierpliwoci oczekuje chwili, kiedy jego kraj znajdzie si w potrzebie, aby przyj mu z pomoc; celt., 'wyspa jabek', w mit. celt. Wyspa Bogosawionych, ziemski raj na Morzu Zachodnim.

Ave Maria - ac., 'Zdrowa Maria', Pozdrowienie Anielskie, modlitwa do Matki Boskiej; pierwsze zdania oparte s na sowach pozdrowienia archanioa Gabriela (Biblia, Ew. wg uk., I, 28; zwiastowanie), dalsze na sowach jej krewnej, Elbiety, uk., 1, 42. Obecny ksztat ustalony w Xvi w. Liczne opracowania muzyczne, z nich najpopularniejsze Schuberta opus 52 nr 6 (1825) i Gounoda Ave Maria, Meditation sur le premier Prelude de Bach (1859).

Avernus - ac., dzi Lago d'Averno, jezioro w Kampanii Neapolitaskiej (pd.-zach. Wochy), wypeniajce krater wygasego wulkanu. Trujce opary, ktre unosiy si z niego w staroytnoci, byy przyczyn miejscowej legendy, e jest to jedno z zej do pieka. Facilis descensus Averno (a. Averni) - ac., 'atwe jest zejcie do (jeziora) Avernu (do bram Hadesu - ale powrt trudny)'; Wergiliusz, Eneida, 5, 126.

Avila - redniowieczne miasto-zabytek urbanistyczny w rodk. Hiszpanii z Xi-Xii w., 2,4 km murw obronnych z 8 bramami i 88 granitowymi wieami, granitowa katedra romasko-gotycka z Xii-Xiv w.; staroytna Abyla; miejsce urodzenia w. Teresy, 1515-82.

Awarowie - azjatycki turecki lud koczowniczy, ktry w Vi w. stworzy pastwo (chanat awarski) na terenie pniejszych Austro-Wgier, zniszczone w 796 przez Karola Wielkiego. Sowiaska nazwa Obrzy przybraa z czasem znaczenie 'wielkoludw'; polskie obrzymski, obrzymowy, a od Xvi w. olbrzymi i olbrzym.

Awatar - g. w hinduizmie: zstpienie bstwa a. jego wcielenie (inkarnacja) w ksztat doczesny; zwierzce i ludzkie wcielenia boga Wisznu; przen. kompletne ucielenienie si w kim jakiej tradycji, idei, filozofii itp.; z sanskr. avatara 'zstpienie'.

Awentyn - zob. Siedem (wzgrz Rzymu).

Awesta - Zend-Awesta, teksty religijne wyznawcw mazdaizmu, zapisane w dialekcie wschodnio-iraskim prawdop. w Vi w. pne., z ktrych zachoway si

tylko fragmenty po zniszczeniach dokonanych przez Aleksandra Wielkiego ok. 332 pne. i przez Arabw w Vii w. Zob. Zaratustra.

Awinion - fr. Avignon, miasto w Prowansji nad Rodanem (Francja) z warownym zamkiem papiey z Xiv w. Awinioska niewola papiey - 1309-77, okres przebywania siedmiu papiey: Klemens V, Jan Xxii, Benedykt Xii, Klemens Vi, Innocenty Vi, Urban V i Grzegorz Xi, w Awinionie pod opiek krlw francuskich, zw. take "niewol babilosk" (zob. Babilon); zob. te Panna (Panny z Awinionu).

Aymon - (wym. em). Czterej synowie Aymona, fr. Les quatre fils Aymon a. Renaud de Montauban - francuska chanson de geste z Xii8Xiii w. Renaud i jego trzej bracia: Guiscard, Alard i Richard, synowie Aymona z Dordogne, uciekaj z dworu cesarskiego, bo Renaud w bijatyce zabi bratanka Karola Wielkiego. Cesarz prowadzi z nimi dug wojn. Wreszcie jego paladyni skaniaj go do ugody, na mocy ktrej Renaud udaje si do Ziemi witej na wojn z Saracenami; musi te odda swego cudownego ogiera Bajarda. Mciwy cesarz kae utopi rumaka w rzece z kamieniem myskim u szyi, ale ko uwalnia si od ciaru i ucieka. Renaud, po dalszych czynach, ginie jako prosty robotnik przy budowie przybytku w. Piotra w Kolonii. O czynach Renauda we woskich romansach zob. Rinaldo.

Azazel - w Biblii, Lev., 16, 8, imi hebr., symbolizujce zego ducha zamieszkujcego pustyni, wymienione w zwizku z obrzdami Dnia Przebagania; zob. Sd(ny Dzie). Naleao wylosowa 2 kozy: jeden w ofierze Bogu, drugi dla Azazela; pierwszy mia by zabity za grzechy ludu, drugi, na ktrego gow kapan skada wszystkie przewinienia, wypdzony na pustyni; ten nazywany by kozem ofiarnym. W poemacie Raj utracony (1667) Miltona jest to imi chorego zbuntowanych aniow; por. Eblis. al-Azhar - uczelnia arabska przy meczecie al-Azhar, z 972 r., w Kairze, najwaniejsza od Xii-Xiii w. placwka naukowa caego Wschodu muzumaskiego.

Azincourt - (wym. azkur) zob. Agincourt.

Azowie - panteon bogw skandynawskich, mieszkajcych w niebiaskim Asgardzie (odpowiedniku Olimpu): 1. Odyn, wadca bogw i ludzi; 2. Thor, pierworodny syn Odyna, bg piorunw; 3. Tyr (Tiu) syn Odyna, bg wojny; 4.

Baldur, skandynawski Apollo; 5. Bragi, bg poezji; 6. Vidar, bg milczenia; 7. lepy Hdur, zabjca Baldura; 8. Hermod, syn i pose Odyna; 9. Odnir (Odr, Othr); 10. Loki, szatan, bg za i ktni; 11. Vali, najmodszy syn Odyna; zob. Wanowie. on Odyna bya Freja (Frigga), Thora-Sif, Baldura-Nanna, Bragiego-Iduna, Lokiego-Siguna.

Azrael - w teologii yd. i muzum. anio mierci, ktry czuwa nad umierajcym i oddziela dusz od ciaa; jeden z czterech najwyszych aniow przy tronie Allaha, ktremu suy jako pose; umrze ostatni, kiedy drugi raz zabrzmi trba archanielska; z arab. 'Azra'il'. od hebr. 'Azra'el'. dosi. 'Bg pomg'. Skrzyda Azraela - cie, tchnienie zbliajcej si mierci.

Ba - mit. egip. indywidualna dusza przedstawiana jako sok z ludzk gow. Rodzi si w chwili mierci czowieka, a istota jej zwizana jest z bykiem; zob. Apis; por. Ka.

Baal - nazwa a. epitet wielu bstw semickich (rwnie w formie Bel; w 1. mn. baalim 'panowie') opiekujcych si rnymi miejscami, pniej miastami, take bg przyrody, podnoci i rolnictwa. Zwalczany przez prorokw izraelskich jako bstwo pogaskie, std sta si synonimem faszywego boga, idola, boyszcza. Nazwa wystpuje w niezliczonych poczeniach, jak Belfegor, Belzebub, Hannibal; zob, te Bel. Baalbek - semickie: 'miasto Baala', miasto w rodk. Libanie, w dolinie Bekaa, staro. fenicki orodek kultu Baala jako boga soca; w Iii-I w. pne. nazywane wg t. gr. Heliopolis 'miasto boga soca'; w Ii w. orodek relig. kultu Jowisza-Baala, Wenus-Asztarte i Merkurego; zachowane ruiny wity rz. I-Iii w. na akropolu.

Baba Ali - zob. Ali Baba.

Baba - zob. Babi; Babiniec; "Bya babula"; Firleje; Reduta (Masz, babo ...). Baba - figura kamienna o znaczeniu kultowym, ktrych b. wiele znajdowano na grobach na obszarze stepw rodkowoazjatyckich i nadczarnomorskich; grubo wyciosane w kamieniu wyobraaj stojce postacie kobiet, rzadziej mczyzn, trzymajce kubek w zoonych rkach; z tur. balbal 'ojciec'. Baba Jaga a. Baba Jdza - czarownica, wiedma mciwa i swarliwa. Baba Jaga - impresjonistyczny poemat symfoniczny (1904) Anatola K. Ladowa, osnuty na rosyjskiej bani lud. Baba z woza, koniom lej - przys. Gdzie diabe nie moe, tam bab pole - ac. guod non potest diabolus, mulier vincit, aluzja do znanej w Polsce od Xv w. opowiastki o wiedmie, ktra rozbia przykadne maestwo, cho diabe go skci nie potrafi. Herod-baba - kobieta energiczna, silna, stanowcza, przedsibiorcza. Koysaa baba dziada od poranka do obiada - przys. Moja babka i twoja babka to byy, dwie babki - o urojonym pokrewiestwie a. powinowactwie. Pocaujesz ty bab! - wyraenie flisackie: bab nazywano kloc drewniany, wystrugany w ksztat gowy ludzkiej, sucy jako sup cumowniczy, ktry dawano do caowania frycom, tj. flisakom pierwszy raz pomagajcym w spawie.

Babbitt - (wym. babit) typ mieszczucha amerykaskiego, czowieka bez wyobrani, o duszy prozaicznej, ktry ulega bezmylnie i ochoczo przyjtym oglnie normom, uprawia kult powodzenia materialnego i sam przedstawia doskonay wzr "amerykaskiego czowieka interesu"; od nazwiska George F. Babbitta, bohatera powieci Babbitt (1922) Sinclaira Lewisa.

Babel - zob. Wiea (Babel).

Bab El-Mandeb - zob. Brama (ez).

Babi. Babia Gra - szczyt w Beskidzie ywieckim, na granicy czechosowackiej, najwysze wzniesienie Beskidw Zach. z dwoma wierzchokami: Diablakiem i Ma Babi (1725 i 1515 m) rozdzielonymi przecz Brona. Nie wiadomo, czy nazwa czy si z jakim rzekomym bstwem sowiaskim baba 'jdza, czarownica', ale jest powszechna na Sowiaszczynie. Folklor babiogrski wytworzy wiele pieni, bajek i poda; jedno z nich opowiada o zuchu, ktry udaje si na Babi Gr po zoto strzeone przez wiedm Sywili, matk Antychrysta, i zdobywa je podstpem. Motyw spopularyzowany przez Henryka Sienkiewicza w opowieci "Jak si p. Lubomirski nawrci i koci w Tarnowie zbudowa". Babie lato - dugie biae nitki wysnuwane przez drobne pajki; uywaj ich jako latawcw-spadochronw dla przenoszenia si na inne miejsce w czasie ciepych, sonecznych dni wczesnej, "zotej polskiej" jesieni, zwanej rwnie niekiedy babim latem.

Babilon - staro. miasto w Mezopotamii, nad Eufratem, znane ju w Iii tysicleciu pne., od Xvii w. pne. stolica Babilonii, jedno z najwikszych i najwspanialszych miast staroytnoci, zburzone przez krla asyryjskiego Sanheriba w pocz. Vii w., odbudowane przez Nebokadnezara Ii, w 605-562 pne. przeywao szczyt swego rozkwitu; dalsze jego dzieje to historia stopniowego upadku; akadyjskie Babili 'brama boga', hebr. Babel. Liczby babiloskie - "Nec Bahylonios temptaris numeros", Horacy, Pieni, 1, 2-3, tj. 'nie ufaj liczbom babiloskim': astrologicznym obliczeniom i horoskopom wrbitw. Chaldejczycy byli najsynniejszymi astrologami. Niewola babiloska - pobyt ydw na wygnaniu w Babilonii w Vi w. pne. po zdobyciu Jerozolimy w 597 i po jej zburzeniu w 586 przez Nebokadnezara Ii (zob. Nabuchodonozor), kiedy wywieziono z Palestyny politycznie aktywne warstwy ludnoci. Krl perski Cyrus Starszy, podbiwszy Babiloni, zezwoli ok. 536 roku ydom na powrt do kraju, jednak wikszo z tego zezwolenia nie skorzystaa; zob. Awinion. Siedzac po niskich brzegach babiloskiej wody, A na pikne syjoskie wspominajc grody, Co nam inszego czyni, jedno paka smutnie, Powieszawszy po wierzbach niepotrzebne lutnie? (...) Jelibych ci zapomnia, o kraino wita, Niech moja swej nauki rka zapamita; Niechaj mi jzyk uschnie, kiedy ci przepomni, Kiedy ci na Pocztku wesela nie wspomni. (J. Kochanowski, Psalm 136, 1-4, 9-12; zapamita - zapomni; przepomni - zapomn.) Por. Jerozolima. Strj babiloski - "babylonica vestis", Pliniusz, 8, 74; strj barwny, pstry, utkany z rnokolorowej przdzy. Szkaratna wszetecznica - "I widziaem niewiast siedzc na bestii szkaratnej, penej imion blunierczych, majcej 7 gw i 10 rogw. A

niewiasta przyobleczona bya w purpur i karmazyn (...) trzymaa puchar zoty w swej rce, peny obrzydliwoci i plugawej rozpusty swojej, a na czole swoim napisane imi: Tajemnica; Babilon wielki, matka rozpusty." Biblia, Ap., 17, 3-5. w. Jan mia tu na myli Rzym. W rdw. Babilon by symbolem miasta za i despotyzmu wadzy, pitnowanego przez koci, przeciwstawianego Jeruzalem. Krzyowcy nazywali tak Kair rnowiercy, zw. purytanie, utosamiali Rzym z "merch babilosk" (ladacznic, nierzdnic), a papiea z antychrystem. Wspczenie nazywaj Babilonem wielkie miasto pene bogactw, pokus, rozwizoci, zazw. o Paryu, Londynie, Nowym Jorku; por. Biblia, Izajasz 21, 9; Jeremiasz, 51, 6; Ap., 14, 8 itd. pi wiat pijany winem, zamruywszy oczy, Nalewa babiloska swacha, czart go toczy. (W. Potocki, Spi wiat Pijany, 1-2.) Wiszce ogrody Babilonu - zob. Semiramida; Siedem (cudw wiata).

Babin - zob. Rzeczpospolita (Babiska).

Babiniec - art. zbiorowisko kobiet; dawn. przedsionek kocielny, kruchta, w ktrej siadyway baby ebrzce, ale take i dziady; hist. cz mieszkania dla kobiet a. dla suby eskiej.

Baca - starszy pasterz owiec, owczarz, przy pomocy modszych pasterzy (juhasw) wypasajcy na grskich halach stado (kierdel) owiec, gospodarz w szaasie. Bacwka - szaas, koliba, suca bacy i juhasom za schronienie od wiosny do jesieni, w pobliu wodopoju, z szopami (strongami), z miejscem ogrodzonym (koszarem) dla owiec i brogami na siano.

Bach - rodzina muzykw niemieckich (pd. Turyngia i Frankonia), ktra odegraa tak wielk rol w muzyce nm., e nazwisko to stao si symbolem zawodu muzyka. W Xvii i Xviii w. byli w Niemczech rodkowych organistami, kantorami, kierownikami kapel dworskich i miejskich, instrumentalistami. Pierwszym muzykiem-amatorem w rodzinie by Veit Bach, ok. 1550-1619, z zawodu mynarz. Johann Sebastian Bach - 1685-1750, najwybitniejszy z rodu, jeden z najwikszych twrcw muz. i organistw-wirtuozw, kantor kocioa w. Tomasza w Lipsku, od 1723 "nadwomy kompozytor krla polskiego i elektora saskiego" Augusta Iii.

Drezdeski a. hallski Bach - Wilhelm Friedemann Bach, 1710-84, najstarszy syn Johanna Sebastiana, kompozytor i organista. Berliski a. hamburski Bach - Carl Philipp Emmanuel Bach, 1714-88, syn Johanna Sebastiana, kompozytor i pianista. Bckenburski Bach - Johann Christoph Friedrich Bach, 1732-95, syn Johanna Sebastiana, kompozytor i instrumentalista. Mediolaski a. londyski Bach - Johann Christian Bach, 1735-82, najmodszy syn Johanna Sebastiana, kompozytor.

B-a-c-h - litery skadajce si na nazwisko Johanna Sebastiana, odpowiadajce nazwom czterech dwikw, uywanych jako temat przez wielu kompozytorw, np. przez J. S. Bacha w nie dokoczonej ostatniej fudze z Kunst der Fuge; Robert Schumann w 6 Fugen uber Bach; Ferene Liszt w Fantazji i fudze na temat Bach; Max Reger w Fantazji i fudze na temat Bach. Bach-Gesellschatt - niemieckie towarzystwo, ktre w latach 1850-1900 opublikowao kompletne wydanie dzie J. S. Bacha, oznaczane skrtem BG, w 46 tomach. Neue Bach Gesellschaft - za. 1900 sprawuje opiek nad nowymi wydaniami dzie J. S. Bacha i wydaje Rocznik Bachowski, Bach-Jahrbuch.

Bachczysaraj - dzi w Ukr. SSR, stolica chanatu krymskiego ok. 1454-1783, rozbudowana przez chana tatarskiego Mengli Gireja. Paac chanw z 1519, po poarze odrestaurowany dla Katarzyny Ii, obecnie muzeum; zob. Fontanna. Bakczysaraj - 6. sonet krymski Mickiewicza. Bakczysaraj w nocy - 7. sonet krymski Mickiewicza.

Bachmaty - staropolska nazwa niewielkich, silnych, krpych koni tatarskich; z tatarskiego.

Bachmistrz - grmistrz, staropolska nazwa przeoonego grnikw w kopalniach soli, podlegajcego upnikowi; z nm. Bergmeister; ac. magisier montium.

Bachus - zob. Dionizos. Bachus demokracji - artobliwy autoprzydomek K. I. Gaczyskiego, 1946-47. Bachanalie - ac. bacchanalia, staro. misteria ku czci Dionizosa (Bachusa), ktre z Wielkiej Grecji przeniosy si do Rzymu; przen. orgie, hulaszcze zabawy, pijatyka. Bachantki - nimfy, wychowawczynie Dionizosa (Bachusa), pniej towarzyszki jego wdrwek i zabaw; zob. Menady; tragedia Eurypidesa, zob. Dionizos. Bacchus - opera (1909) J. F. Masseneta; libretto: C. Mendes. Bacchus et Ariane - balet (1931) Alberta Roussela i Abla Hermanta. Bacchus - sztuka (1951) Jeana Cocteau. Bachus rzeby: Micha Anio1, 1497, Florencja, Muz. Nar. Sansovino, Florencja, Bargello, Thorvaldsen, Kopenhaga, Muz. Thorvaldsena. Obrazy: Die Herrschaft des Bacchus Altdorfera, Lugano. Bachanalie (1518-19) Tycjana, Madryt, Prado. Bachus i Ariadna (1523) Tycjana, Londyn, Nat. Gall. Triumf Bachusa A. Carracciego, Rzym, Pal. Farnese. Wychowanie Bachusa (przed 1609) Poussina, Pary, Luwr. May Bachus Guida Reniego. Bachanalie (1611-12) Rubensa, Wiede, Akademia i (1613-15) Leningrad, Ermita. Triumf Bachusa J. Jordaensa, Bruksela, Muz. Bachus i pijacy (ok. 1628) Velazqueza, Madryt, Prado. Bachus i Ariadna (1632-36) Poussina, Madryt, Prado. Bachantka z panter (1855-60) Corota, N. Jork, Metrop. Mus.

Bacwka - zob. Baca.

Baczmegi - baczmogi, baczmagi, baszmagi, buty tureckie z cholewkami citymi ku tyowi, modne w Polsce dla kobiet i mczyzn w Xvii w.

Badinguet - (wym. badg) przezwisko ksicia Ludwika Napoleona, pniejszego cesarza fr. Napoleona Iii, odnoszce si do jego ucieczki z twierdzy Ham w 1846, z ktrej wydosta si przebrany za robotnika o tym nazwisku.

Badr Al-Budur - w Opowieci o Ala ad-Dinie i zaczarowanej lampie (zob. Tysic i jedna noc) crka sutana chiskiego, pikna brunetka, "ktrej twarz janiaa niczym soce lub wielka pera", ona Aladyna (zob.). Jej lekkomylno dwukrotnie omal nie spowodowaa jego mierci, raz, gdy zamienia zaczarowan lamp na zwyk, po raz wtry, gdy udzielia gociny czarnoksinikowi przebranemu za witobliw Fatim.

Baedeker - (wym. bdeker) pop. nazwa serii obszernych nm. ksiek-przewodnikw dla turystw, stosujcej system gwiazdek do oznaczania miejsc szczeglnie wartych zwiedzania. Seri rozpocz ksigarz z Koblencji, Karl Baedeker, w 1836, drugim przerobionym wydaniem Podry po Renie z Moguncji do Kolonii, Przewodnika dla popiesznie podrujcych prof. J. A. Kleina; z czasem wydawnictwo przenioso si do Lipska, a potem do Hamburga; por. Pauzaniasz.

Baffin William - 1584-1622, eglarz i odkrywca ang. W 1612-16 bra udzia w poszukiwaniach Przejcia Pn.-Zach. z Atlantyku do Pacyfiku; w 1616 zacign si na sub Kompanii Wschodnio-Indyjskiej; zgin w wyprawie przeciw Portugalczykom przy obleniu Kiszmu w cieninie Ormuz. Morze Baffina - cz M. Arktycznego midzy Grenlandi i Ziemi Baffiina. Ziemia Baffina - najwiksza wyspa Archipelagu Arktycznego pooona midzy Basenem Foxe'a i M. Baffina.

Bagatela - drobnostka, drobiazg, bahostka; miniatura fortepianowa (Beethoven); z fr. bagatelle. Bagatela - paacyk a. pawilon w ogrodzie; w Warszawie nazwa posiadoci Bacciarellego z koca Xviii w. midzy obecnymi ulicami Bagatel i Klonow, istniejcej, jako kawiarnia, do wybuchu 2. wojny wiat. Nazwa od paacyku ksicia d'Artois w Lasku Buloskim w Paryu, z lat 1771-81, modna na przeomie Xviii i Xix w.

Bagdad - miasto za. od podstaw, wg jednolitego planu przez kalifa al-Mansura (wg kronik chrzecijaskich - Almanzora, zob.), drugiego kalifa Abbasydw, w 2. po. Viii w.; przeyo okres wspaniaego rozkwitu i dobrobytu w Ix i X w., zw. za Haruna ar-Raszida i Ma'muna, odywajcy w Baniach z tysica i jednej nocy, ktre ukazuj miasto handlowe, ruchliwe, a przy tym pobone i pene poezji, Bagdad Sindbada eglarza. Byo to miasto bibliotek, szk prawa, orodek przekadw staro. lit. gr. na arabski,

punkt przecicia komunikacji ldowej i morskiej rodk. Wschodu. Od 1055, kiedy zajli je Turcy selduccy, miasto zaczyna chyli si ku upadkowi; od 1921 stolica Iraku.

"Bagno" - fr. Le Marais, pop. nazwa umiarkowanego, mieszczaskiego, chwiejnego centrum (por. Gra) w Konwencie Narodowym w czasach Rewolucji Fr. 1789.

Bajadera - europejska nazwa hinduskiej tancerki kultowej; z fr. bayadore od port. bailadeira 'tancerka'. Bajadera - operetka (1921) Imre Kalmana. Ksi Lahory, Radami, zakochuje si od pierwszego wejrzenia w primadonnie paryskiego teatru Chatelet; Odetcie Darimonde. Synna aria ksicia z I aktu: "O Bajadero!"

Bajard(o) - 'Gniadosz', magiczny rumak ofiarowany przez Karola Wielkiego Renaudowi a. Rinaldowi, synowi Aymona (zob.), bohaterowi Czterech synw Aymona, Orlanda Szalonego Ariosta i Orlando innamorato Boiarda. Rumak umia si wydua i skraca w zalenoci od tego, ilu synw Aymona chciao go naraz dosi. Wg legendy lad jego kopyta dotd wida na skale w lesie w Soignes i w pobliu Dinant, a wg innej Bajard jeszcze yje, a renie jego usysze mona w Lesie Ardeskim w noc witojask; por. Bayard Pierre.

Bajazyt (1) - Bajazyt I zwany Jydyrym, tur. 'Byskawica', 1354-1403, sutan turecki od 1389; dokona rozlegych podbojw prowincji cesarstwa wschodniego, oblega Konstantynopol, ale zosta pobity i wzity do niewoli w 1402 przez Timura, ktry wg legendy mia go a do jego mierci wozi ze sob w elaznej klatce (by to zapewne palankin); zob. Nikopol; Timur.

Bajazyt (2) - syn sutana tur. Ahmeda I, wychowany w seraju; zalety jego wzbudziy zawi jego brata, sutana Murada Iv (Amurata u Racine'a), ktry kaza go zgadzi; Bajazyt zgin uduszony w 1635, po zajadej obronie, w ktrej zabi czterech siepaczy. Bajazet - tragedia (1672) Racine'a. Kantata (1859) kompozytora fr. Ernesta Guiraud.

Bajbardzo - przest. art. iron. byle co, nic wanego.

Mie kogo za bajbardzo - za nic, za byle kogo. Mam tego za bajbardzo jako si on zowie, Ktry duszkiem nie wypi przyjacielskie zdrowie. (Napis na staropolskich pucharach).

Bajdak - dawn. dua paskodenna, bezpokadowa, jednomasztowa d aglowo-wiosowa o nieco zwonym przodzie; najwikszy statek Dniepru i Prypeci sucy do przewozu towarw, uywany te przez Kozakw do awanturniczych wypraw na M. Czarnym; z ukr.

Bajdary - romantyczna dolina na pd. brzegu Pwyspu Krymskiego; z tatar. bei 'pikny', dere 'dolina'. Bajdary - 10. sonet krymski Mickiewicza. Litwo! piay mi wdziczniej twe szumice lasy Ni sowiki Bajdaru, Salhiry dziewice. (A. Mickiewicz, Pielgrzym, 5-6; 14. sonet krymski; Salhir - rzeka na Krymie, wypywajca z podna Czatyrdahu).

Bajka Bajka ajtiologiczna - opowiadanie fikcyjne (a. zawierajce jaki szczeg rzeczywisty; zob. Podanie) o pocztkach okrelonych zjawisk w przyrodzie a. w wiecie ludzkim; por. Romulus; Lech; Krak; Warsz. Bajka alegoryczno-moralizujca o zwierztach - w ktrej zwierzta, roliny itd. symbolizuj typowe cechy charakterw i postaw ludzkich. Pojawia si w papirusach egipskich ok. 1500 pne., u Hezjoda (o jastrzbiu i sowiku w Pracach i dniach) w Viii w. pne., w Biblii: bajka Joatama o drzewach szukajcych sobie krla, Ks. Sdziw, 9, 8-15; Grek Ezop (zob.) w Vi w. pne.; Rzymianin Fedrus (I w. pne.); oparta w znacznej mierze na autorach staro. bajka epoki nowoytnej takich autorw jak: La Fontaine (Xvii w.), G. E. Lessing (Xviii w.), Kryow (Xviii w.), W lit. polskiej, oprocz Biernata z Lublina, wybitnymi bajkopisarzami byli: Ignacy Krasicki, Stanisaw Trembecki, Adam Mickiewicz, Aleksander Fredro, Jan Lemaski, Benedykt Hertz i Julian Ejsmond. Zbieraczami bajek folkloru polskiego byli m.in.: K. W. Wjcicki, A. J. Gliski, R. Zmorski, R. Berwiski, J. Lompa, O. Kolberg i J. Krzyanowski. Bajka dla dzieci - przykrojona na uytek dziecka, uprzyzwoicona bajka ludowa a. fantastyczna, dawniej, do koca Xix w., twardo umoralniajca, dzi pragnca zabawi a. pobudzi wyobrani.

Bajka fantastyczna (magiczna) - ba, klechda, "waciwa" bajka ludowa, jak opowieci mitologii grecko-rzymskiej, bajki z Tysica i jednej nocy, o Kopciuszku itp. Bajka ludowa - tradycyjna, yjca w przekazie ustnym, przeznaczona dla suchacza zbiorowego, utrwalona w pamici pokole i zarazem ulegajca cigym odmianom. Bajka - uwertura fantastyczna (Wilno 1848) Moniuszki; podtytu Conte d'hiver fr., 'Opowie zimowa'. Bajka o carze Satanie - zob. Car. Bajka o kamiennym kwiatku - opera (1950) Sergiusza Prokofiewa. Bajka o pszczoach, albo Przywary osobiste korcyci ogu - ang. The Fable of Bees, or Private Vices, Public Benefits, satyra wierszem z komentarzem proz (1705-29) Bernarda de Mandeville (zob.), przedstawiajca zo jako istotn cech natury ludzkiej, a spoeczestwo jako rj pszcz, prosperujcy na zasadzie wzajemnej drapienoci. Wspczeni odczytali j jako cyniczn pochwa egoizmu. Z czasem uznano j za antycypacj leseferyzmu. Bajki Babci Gski - fr. Contes de ma mere l'Oye, 'Bajki mojej mamy Gsi', zw. take Histoires ou Contes du remps passe 'Opowieci a. bajki z dawnych czasw', bajki zebrane przez Charlesa Perrault, wyd. 1697 (wyd. pol. 1961) pod imieniem syna autora, gdy uwaano wwczas, e zajmowanie si bajkami dla dzieci nie przystoi pisarzowi serio i czonkowi Akademii. Tematy tych bajek yy od dawna w tradycji ludowej wielu krajw Europy i Azji, nie pozbawione elementw magicznej wiedzy hermetycznej, staro. i rdw., np. sny magiczne, szaty rytualne, prby boe, metamorfozy, zakazane komnaty. Bajek jest dziesi: Czarodziejki, fr. Les Fees; Tomcio Paluch, fr. Le Petit Poucet, zob. Tom(asz); Czerwony kapturek, fr. Le Petit Chaperon Rouge, zob. Czerwony; Sinobrody, fr. La Barbe Bleue, zob.; Kot w butach, fr. Ge Chat Botte, zob. Kot; pica krlewna, fr. La Belle au bois dormant, zob. picy; Kopciuszek, fr. Cendrillon, zob.; Ola skra, fr. Peau d'Ane, zob. Osio; Riquet Kosmyk, fr. Riquet a la Houppe; mieszne yczenia, fr. Les Souhaits ridicules. Moja matka G - fr. Ma Mere l'Oye, 5 utworw dziecicych, orkiestrowa suita koncertowa (na 4 rce 1908, pniej zorkiestrowana) Maurice'a Ravela wg Perraulta: Pawana picej Krlewny; Tomcio Paluch; Brzydulka; Cesarzowa pagd; Rozmowy Piknotki z Potworem; Zaczarowany ogrd. Bajki braci Grimm - nm. Kinder - und Hausmrclien 'Bajki dla dzieci i domu', zbir przeszo dwustu bajek (1812-22, w trzech tomach) braci Jacoba Ludwiga Karla, 1785-1863, i Wilhelma, 1786-1859, Grimmw, zamierzony przez autorw jako pomnik twrczoci ludu nm. Czerpali oni z ywego folkloru, z pozostaoci bogatej twrczoci lud. redniowiecza nm., z wasnych wspomnie dziecistwa, a wreszcie, nieco wbrew pierw. zaoeniom, take ze

rde lit., jak Hans Sachs, Luter, Moscherosch, Jung-Stilling i in. Genialn innowacj braci byo zachowanie charakteru i stylu narracji ludowej, oczyszczonej z upiksze literackich. Spord najsynniejszych, z ktrych liczne opowiedzia ju Ch. Perrault, wymieni trzeba: Krlewna nieka, Schneewittchen, zob.; pica krlewna, Dornrschen, zob. picy; Kopciuszek, Aschenputtel, zob.; Ja i Magosia, Heinsel und Gretel, zob.; Tomcio Paluch, Dumling, zob. Tom(asz); Rumpelstilzchen, zob.; Krasnolodki, Die Wichtelmnner, zob.; Czerwony Kapturek, Rotkppchen, zob. Czerwony; Bajka o takim, co chcia zazna strachu, Marchen von einem derauszog um das Frchten zu lernen, zob. Strach; Muzykanci miasta Bremy, Die Bremer Stadtmusikanten, zob. Muzyka; Sinobrody, Blaubart, zob. Bajki braci Grimm przeoono na niemal wszystkie jzyki. Banie Andersena - zbir bajek pisarza duskiego Hansa Christiana Andersena, ukazujcych si sukcesywnie midzy 1835-72; wikszo z nich oparta jest na wasnych pomysach pisarza, wtki innych zaczerpn autor z lit. ludowej, legend i sag skandynawskich, rzadziej ze rde literackich. Autor daje ycie i mow rolinom, zwierztom i przedmiotom w sposb waciwy bajce. Prosty, jasny, przepojony poezj styl udostpnia rwnie dzieciom bajki liryczne, melancholijne, ironiczne, pesymistyczne, niekiedy pene okruciestwa lub mwice o yciu poety, jak Cie, Kalosze szczcia, Brzydkie kacztko, winiopas, i o sprawach spoecznych i moralnych (Nowe szaty cesarza, Dziewczynka z zapakami, Sowik). Do najsynniejszych, prcz wspomnianych, nale m.in.: May Klaus i duy Klaus, Ksiniczka na ziarnku grochu, Syrenka, Dzielny oowiany onierz, Krlowa niegu, Holger Danske (zob. Ogier Duczyk), Dziewica Lodw. Bajki tumaczono na wiele jzykw. Przyniosy one autorowi sukces wiatowy i niezliczonych wielbicieli wrd dzieci i dorosych. Ba o carze Satanie - zob. Car (Bajka).

Bajkonur - miejscowo w Kazachstanie (ZSRR); kosmodrom radziecki, z ktrego m.in. wystartowa 12 Vi 1961 pierwszy w historii Ziemi statek kosmiczny z zaog ludzk, "Wostok I", pilotowany przez Jurija Gagarina; por. Cape Canaveral.

Bajoskie sumy - 43 mln frankw wierzytelnoci pruskich, odstpione przez Napoleona I Ksistwu Warszawskiemu na mocy ukadu w Bajonnie (Bayonne, miasto w pd.-zach. Francji) z 1808, w zamian za 21 mln fr. patnych w cigu czterech lat, na ktre rzd Ksistwa musia zacign poyczki. "Bajoskie sumy" okazay si niecigalne; odtd okrela si tak fantastyczne, zawrotne sumy pienidzy; por. Neapol (Sumy neapolitaskie).

Bajram - osmasko-turecka nazwa dwu wielkich wit muzum.

Duy Bajram - czterodniowe wito ofiary, koczce miesiczny okres postu ramadan. May Bajram - obchodzony w 70 dni po Duym, wito cukrowe, trwajce 3 dni.

Bajurak - zbjnik wschodniokarpacki. Poeta Franciszek Karpiski, ur. 1741, pamita z lat dziecinnych egzekucj Bajuraka w Stanisawowie: zbjnik, idc na miejsce stracenia, wygrywa na fujarce smutne gralskie melodie.

Baka. wieci komu bak - schlebia, nadskakiwa komu; moe od ukr. baky 'oczy'?

Bakaarz - najniszy stopie akademicki na uniwersytecie rdw., otrzymywany po dwu co najmniej latach studiw na wydziale artium (filozoficznym); dawn. pot. nauczyciel szkoy elementamej, pedagog;. art. lekc. belfer, nauczyciel; ze rdw. ac. baccalaureus 'starszy student; bakaarz'.

Bakbuk - zob. Wyrocznia (Boskiej Flaszy).

Bakchos - zob. Dionizos.

Bakczysaraj - zob. Bachczysaraj.

Bakfark - zob. Bekwark.

Bakier - w wyraeniu na bakier pierw. flisackie: na lew burt (z dolnonm. backbord); o czapce: krzywo na gowie, na ukos, na lewe ucho, jak nosili flisacy, chopi, ydzi, Niemcy i Kozacy, a. na prawe, jak przewanie szlachta, zawadiacko, zuchwale.

y, by z kim na bakier - w niezgodzie.

Bakszysz - podarek pieniny, napiwek, jamuna, zw. w pn. Afryce i pd.-zach. Azji; z pers. bchszisz 'podarek'.

Bal. Balik gospodarski - opera-wodewil (1780) Macieja Kamieskiego. Bal maskowy - w. Un ballo in maschera, opera Verdiego, libretto: F. M. Piave i A. Somma wg Eugene Scribe'a (Rzym 1859; Warszawa 1865). Libretto napisane przez Scribe'a, pierwotnie dla Aubera, oparte byo na autentycznych wydarzeniach: mioci szwedzkiego krla Gustawa Iii do ony przyjaciela i spisku magnatw zakoczonym zasztyletowaniem krla na balu maskowym 29 Iii 1792. Cenzura papieska z powodw politycznych zadaa zmiany miejsca i czasu wydarze; przeniesiono je wic do Bostonu okresu kolonialnego, a krla zastpi gubernator Bostonu, hrabia Warwick. Bal musette - zob. Musette. Bal niewdzicznikw - w. Ballo delle ingrate, piewana i taczona pantomima na gos i instrumenty (Mantua 1608) Claudia Monteverdi, sowa Ottavia Rinuccini. Bal w Savoyu - operetka (Berlin 1932, wyst. pol. Warszawa 1933) Paula Abrahama, libretto: Alfred Grnwald i Fritz Lhner-Beda; popularny przebj w Europie lat 30. Xx w.: Ja kocha umiem tak jak Tangolita.

Balaam - zob. Osio (Olica Balaama).

Balan(t) - imi potnego i dzielnego olbrzyma w wielu rdw. romansach rycerskich; ojciec Sir Fierabrasa, paladyn na dworze Karola Wielkiego; w cyklu arturiaskim - brat Balina (zob.).

de Balboa - Vasco Nunez, ok. 1475-1517, konkwistador hiszpaski, w 1510, uciekajc przed wierzycielami, ukry si na statku wiozcym Martina Enciso do Darienu (Panama), a po wyldowaniu obj dowdztwo, usunwszy nieudolnego Encisa, ktrego odesa jako winia do Hiszpanii. Balboa odznacza si mniejsz chciwoci i okruciestwem ni inni konkwistadorzy; zdoa zyska zaufanie Indian, ktrzy towarzyszyli mu w marszu w poprzek przesmyku. We wrzeniu 1513 stan jako pierwszy Europejczyk na wschodnim wybrzeu O. Spokojnego, ktry nazwa Poudniowym; w 4 lata potem, oskarony

o zdrad, zosta stracony.

Baldur - Baldr, Balder, mit. skand. syn Odyna, bg soca letniego i wiata, skandynawski Apollo, ukochany przez bogw i ludzi, ale zagroony mierci. Jego matka, Frigga, zwizaa wszystkie rzeczy lubem, e go nie skalecz, przeoczya jednak jemio. Loki skoni lepego boga Hodura (Hodera), aby cisn w Baldura gazi jemioy, co spowodowao jego mier. W innej legendzie Hodur rywalizuje z Baldurem o pikn Nann, zdobywa miecz Miming a. Misteleinn ('jemioa'), ktremu nikt si nie oprze, i zabija nim Baldura. Zgon jego wstrzsn Azami (zob.) i sta si zapowiedzi zmierzchu bogw.

Baldwin I - 1058-1118, ksi lotaryski, brat Godfryda de Bouillon, uczestnik I krucjaty, utworzy ksistwo Edessy, gdzie panowa od 1098, a po mierci Godfryda zosta pierwszym koronowanym krlem jerozolimskim w 1100. W Jerozolimie wyzwolonej (1580) Tassa Baldwin wystpuje jako ambitny diuk Bolonii, dowdca 1200 jedcw w sprzymierzonej armii chrzecijaskiej. Sir Balin - imi jednego z rycerzy Okrgego Stou w legendzie arturiaskiej, brat Sir Balana. W Morte Darthur (zob. Artur) Mallory'ego bracia przypadkowo spotykaj si w walce i zabijaj si nawzajem, poznawszy si dopiero w chwili mierci. Na ich prob Merlin chowa ich w jednym grobie.

Balkis - zob. Saba (Krlowa Saby).

Ballada - liryczno-epicki utwr poetycki, lud. a. art., o niezwykej tematyce, legendamej, historycznej a. fantastycznej, o charakterze dramatycznym; dramatyczna pie solowa (z akompaniamentem fortepianu); utwr fortepianowy w nastroju ballady poetyckiej; z fr. ballade. Ballada o chopcu - kantata (1942-43) Sergiusza Prokofiewa. Ballada o pchle - zob. Pcha. Ballada o wizieniu w Reading - poemat (1898, t. pol. 1923) Oscara Wilde'a, jedna z najbardziej rozsawionych na wiecie ballad ang., studium skazanego na mier, oparte na wasnych przeyciach autora, opublikowane pod pseudonimem C.3.3. (numer, pod jakim Wilde przebywa w wizieniu w Reading). Ballada wisielcw - a. Nagrobek w formie ballady, fr. La ballade des

pendus; Epitaphe Villon, poemat Francois Villona, wyd. 1489, t. pol. 1917, napisany w ulubionej przez poet, a panujcej w Xv w. w poezji formie starofrancuskiej ballady (rnicej si zasadniczo od niemieckiej czy polskiej ballady romantycznej), zoonej z trzech strof 8- a. 10wierszowych i krtszego od nich przesiania. (fr. envoi), zaczynajcego si z reguy od sowa "Ksi" (zabytek turniejw piewaczych). Najsynniejsza z ballad Villona nie zawartych w Wielkim Testamencie; poeta w oczekiwaniu kary widzi si ju z towarzyszami na szubienicy, spukany deszczem, spalony przez soce, i baga o miosierdzie dla swych braci i siebie: "Lecz procie dla nas wszystkich odpuszczenia!", t. Boy-eleski. Ballady Francois Villona - 3 utwory fortepianowe (1910) Claude Debussy'ego. Ballada zimowa - nm. Winterballade, dramat (1917) Gerharta Hauptmanna.

Ballard (wym. balr) paryska rodzina ksigarzy i wydawcw drukw muzycznych, ktra od 1551 do wybuchu Rewolucji Fr. miaa wyczny przywilej ich wydawania.

Ballhausplatz - Ballplatz, plac w Wiedniu; paac przy tym placu zbudowany w 1716-21 dla kancelarii dworu, pn. przekazany austro-wg. Msz, a nastpnie urzdowi kanclerza Austrii; w 1814-15 obradowa tam kongres wiedeski; przen. do 1918 - austro-wgierskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych; od 1923 - austriacki urzd kanclerski. Nm., dos. 'plac (z domem) do gry w pik'.

Balnibarbi - w Podrach Guliwera, 3, 4 (1726) Swifta kraj podlegy krlowi Laputy, ze stolic w Lagado, gdzie w kadym miecie dziaa akademia wynalazcw, tj. ludzi systematycznych, ktrzy "powynajdywali nowe sposoby rolnictwa i budowli, nowe narzdzia do wszystkich rzemios i manufaktur", wskutek czego "w krtkim czasie wsie opustoszay, domy si wal, a lud wszystek umiera z zimna, pragnienia i godu".

Balsam - aromatyczne, ostro gorzkie roztwory (w olejkach eterycznych) ywic (sub)tropikalnych drzew balsamowych, stosowane w lecznictwie i kosmetyce. Czy nie ma balsamu w Galaadzie? - w Biblii, Proroctwo Jeremiasza, 8, 22, tzn.: czy nie ma pomocy dla ludu mojego? Por. te Gen., 37, 25.

Balsamo - Giuseppe zob. Cagliostro.

Baltazar - zob. Trzy, (Trzej krlowie); Uczta (Baltazara). Baltazar Castiglione - obraz Rafaela, Pary, Luwr.

Balwierz - barwierz, w Polsce od redniowiecza spenia funkcje golibrody, cyrolika, chirurga i felczera: puszcza krew, opatrywa rany, rwa zby, stawia pijawki i baki, leczy przymiot parzc pacjentw w dbowej wannie itd.; z w. barbiere 'golibroda, fryzjer' od ac. barba 'broda'.

de Balzac - Honore, 1799-1850, pisarz fr.; zob. Cesar Birotteau; Eugenia Grandet; Kuzyn (Pons, Kuzynka Bietka); Ojciec (Goriot); Vautrin; Komedia (ludzka); zob. te Haska Ewelina. Wiek balzakowski (kobiety) - trzydzieci do czterdziestu lat; por. Kobieta trzydziestoletnia powie (1831) Balzaca. Balzac - rzeba (1893) Rodina, Pary, Musee Rodin. Rzeba (1897) Rodina, Filadelfia, Muzeum Rodina.

Baaban - rd rycerski, ktry wyda znakomitych onierzy dziaajcych na pd.-wsch. kresach Polski w Xvi i pierwszej poowie Xvii w., pniej wygasy i zapomniany. Mina a. czupryna baabaska, ws baabaski - mina, czupryna zawadiacka, zuchowaa, buczuczna, czupurna; ws sumiasty, zawiesisty. Baabanwka - wie w dawnym wojewdztwie bracawskim; std wyraenie iron. o lichym produkcie krajowym, podawanym za zagraniczny: "Sagalas, London, de kowal de Baabanwka". Tga strzelba, prawdziwa to Sagalaswka, Napis: Sagalas London a' Baabanwka. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 738-9.)

Baagua - dawn. najty wonica, furman; najty, wz z furmanem; na Ukrainie 1 po. Xix w. - mody czowiek ze "zotej modziey", hulaka, oczajdusza, koniarz, bywalec jarmarkw.

Zaprzg baagulski - dawn. na Woyniu, Podolu i Ukrainie - czwrka w porcz (4 konie obok siebie). Kt dzi o karczmach, postajennem, O batagulskich cnotach wie? Gdzie baaguy? Gdzie tryngieldy? Gdzie stare ideay, gdzie? (B. Czerwieski (1851-88), Ostarni baagua, 25-28).

Bayk - reg. w wyraeniu: na bayku (posuwa si) - na czworakach, raczkiem; czogajc si (o psie); z tur., 'ryba'.

Bamberg - miasto w Bawarii (RFN). Katedra w. Piotra i w. Jerzego - Najstarsze fragmenty pochodz z czasw Henryka Ii (Xi w.), obecna budowla z Xiii w. na planie poprzedniej, z Xi w.; trzynawowa bazylika z transeptem, 2 apsydami i 4 wieami; dwuchrowa: pod kadym chrem krypta; chr wschodni (w. Jerzego) romaski, pozostae czci kocioa pod silnym wpywem wczesnego gotyku francuskiego, zw. katedry w Laon. Synna monumentalna dekoracja plastyczna; Jedziec bamberski interpretowany jako cesarz Henryk Iii, w. Jerzy a. jeden z Trzech Krli; Cesarzowa Kunegunda (zob.), obie rzeby sprzed 1237; Koci i Synagoga; Nawiedzenie Marii; w Portalu Adama-Adam i Ewa, ok. 1230.

Bandera - zob. Chorgiew; z hiszp.

Banderia - orszak konny asystujcy uroczystemu pochodowi a. powitaniu dostojnych osb; hist. wgierska chorgiew jazdy, wystawiana przez krla, magnatw, miasta itd.; ze rdw. ac. banderium 'proporzec'.

Bandolet - bandolier; w Polsce Xvii w. - muszkiet z krtk luf, uywany gwnie przez dragonw; z fr. bandelette 'przepaska'.

Bandolier - bandolet, w dawnym oporzdzeniu onierza szeroki pas skrzany przewieszony przez lewe rami, podtrzymujcy adownic (w piechocie), bro paln a. sieczn (w kawalerii); z fr. bandouliere.

Bandos - dawn. sezonowy robotnik rolny najmujcy si do pracy, g. latem i jesieni, w okolicach odlegych od swego miejsca zamieszkania, rwnie za granic.

Bandura - lutnia kozacka, wielostrunowy, szarpany instrument muzyczny pochodzenia azjatyckiego, uywany na Ukrainie; ukr. z gr. pandoura 'lutnia trzystronna'.

Banialuka - w wyraeniu: "ple (prawi) banialuki", tj. brednie, gupstwa, bzdury, koszaki opaki, troje niewidy, ple jak o elaznym wilku. Od imienia krlewny Banialuki, bohaterki pierwszej drukowanej bajki polskiej "Historia ucieszna o zacnej krlewnie Banialuce wschodniej krainy" (ok. 1650) Hieronima (Jarosza) Morsztyna. Pisarze stanisawowscy (Wgierski, Zabocki, Krasicki) spopularyzowali ten wierszowany romans, wykpiwajc go jako wzr zego smaku (bajk fantastyczn zrehabilitowali dopiero romantycy), skd wyraz nabra znaczenia 'ksiki (pisma) bez sensu' a. 'bredni, niedorzecznoci'; imi prawdop. od miasta Banja Luka, 'ka baska', w pn.-zach. Boni (Jugosawia), wwczas pod wadz Turkw.

Banita - czowiek skazany na banicj, wygnanie z ojczyzny; ze rdw. ac. bannitio 'banicja'.

Bankier z on - obraz (1514) Quentina Metsysa, Pary, Luwr, znany te niegdy pt. Jubilerzy. Przedstawia bankiera wacego zoto, podczas gdy ona jego, kartkujca Godzinki, ma wzrok utkwiony w zotej monecie. Synne arcydzieo przeciwstawia wartoci prawdziwe - faszywym i symbolizuje sprawiedliwo.

Bankiet - uczta; z w. bancherto, zdrobn. od banco 'awka'. Bankiet oficerw w. Jerzego - obraz (1648) Bartholomeusa van der Helsta, Amsterdam, Rijksmus.

Bank Pobony - a. Komora Potrzebnych, rodzaj banku poczonego z lombardem, za. przez Piotra Skarg w Krakowie w 1585 przy powstaym o rok wczeniej Bractwie Miosierdzia, dla poyczania ubogim pienidzy pod zastaw drobnych rochomoci, bez procentu. Podobne instytucje istniay te w Warszawie i Wilnie, zwane rwnie, z aciska, Mons Pietatis, wic jakby

'gra pobonoci'; nazwa, tak jak i sama instytucja, wg wzoru woskiego monte di pieta 'lombard'.

Banko - ang. Banquo, zob. Duch (Banka).

Baptyci - jeden z odamw wyznania protestanckiego, powstay w Anglii na pocztku Xvii w. pod wpywem menonitw, uznajcy chrzest tylko dorosych; z pn.-ac. baptista 'chrzciciel'.

Bar - miasto na Podolu (obecnie Ukr. SRR), pierwotnie zwane Rw, przemianowane przez krlow Bon na pamitk jej dziedzicznego Ksistwa Bari we Woszech. Jej staraniem ufortyfikowany i rozbudowany, sta si Bar siln twierdz na pograniczu turecko-tatarskim, kilkakrotnie zajmowan przez Tatarw i Kozakw, a w 1672-99 nalec do Turcji; 29 Ii 1768 zawizano tam konfederacj barsk; zob. Konfederacja. "Bar ... wzity!" - synne ostatnie sowa pierwszego tomu powieci "Ogniem i mieczem" (1884) Henryka Sienkiewicza.

Barabasz - w Biblii rozbjnik i przywdca buntu, ktrego Piat zwolni z wizienia zamiast Jezusa. Uwalnianie jednego winia na Pasch na danie posplstwa byo zwyczajem ydowskim, przejtym take przez Rzymian; Ew. wg Mat., 27, 11-23.

Baran - zwierz domowe o wenistej sierci (por. Owca); samiec (baran) nie kastrowany, tryk; kouch barani, baranica; zob. Skop; Taran. Baran - konstelacja zodiakalna, ac. Aries, w Polsce widoczna jesieni i zim; znak Zodiaku; mit. gr., uskrzydlony baran o zotym runie, ktry przenis Fryksosa (zob. Zoty: Zote runo), nad Hellespontem do Kolchidy. Zote runo byo potem celem wyprawy Argonautw. Barana powiconego Zeusowi bg umieci po mierci na niebie jako gwiazdozbir. Baranek Boy - Chrystus; symbol przyjty w liturgii i w plastyce; zob. Biblia, Izajasz, 53, 9; Ew. wg Jana, 1, 29: "Oto Baranek Boy, ktry gadzi grzechy wiata"; ac. Agnus Dei, pocztek modlitwy odmawianej w czasie mszy. Por. Ichthys; wity (monogram). Baranie, nie m wody - zob. Woda (Mci wod).

Barany Panurga - zob. Owca (Owce Panurga). Paac Pod Baranami - na pn.-zach. stronie Rynku Gwnego w Krakowie, powsta na przeomie Xvi i Xvii w. z poczenia trzech kamienic gotyckich. Nalea do Ostrogskich, Radziwiiw, Wielopolskich, Potockich; godo domu baranie gowy - umieszczono nad bram. Siedziba Krakowskiego Domu Kultury; w piwnicy (sklepienia gotyckie z Xv w.) kabaret "Piwnica". Powrmy do naszych baranw - fr. revenons a nos moutons, tj. do tematu, do sprawy, do rzeczy; zob. Pathelin. Wilki w baraniej skrze - zob. Wilk(i w owczej skrze).

Baranw Sandomierski - miasto w woj. tarnobrzeskim nad Wis, otrzymao prawa miejskie w 1354, orodek rnowiercw; w 1628 za. drukarni. Zamek w Baranowie Sandomierskim - jeden z najpikniejszych zabytkw przeomu polskiego renesansu i manieryzmu, za. przez Rafaa i Andrzeja Leszczyskich, zbudowany w 1579-1602 na wzr Wawelu, z arkadowym dziedzicem otoczonym krugankami na dwch pitrach, prawdop. przez Santiego Gucci; w 1695 skrzydo zach. rozbudowane przez Tylmana z Gameren; w 1848 i 1898 poary, dewastacja w czasie 2. wojny wiat.

Barataria - w powieci Don Kiszot Cervantesa - wyspa, na ktrej Sanczo Pansa (zob.) zostaje wielkorzdc; nazwa od hiszp. barato 'tani' a. od baratero 'zudny'.

Baratron - gboka czelu skalna za Akropolem ateskim, do ktrej w staroytnoci wrzucano ciaa zbrodniarzy; por. Tajget; Tarpeja.

Barbakan - rondel, rdw. budowla obronna murowana, zazw. okrga, zaopatrzona w strzelnice i machikuy, wysunita przed lini murw miasta, poczona z nim mostem a. krytym przejciem (szyj), bronica dostpu do bramy a. mostu, umoliwiajca wypady zaogi, zwikszajca pole obstrzau nieprzyjaciela; ze rdw.-ac. barbacana. Barbakan w Carcassonne - w pd. Francji z 1. po. Xiii w., najstarszy w Europie zach. Barbakan krakowski - przy Bramie Floriaskiej, najwikszy w Polsce, zbudowany za Jana Olbrachta, zachowany.

Barbakan warszawski - na Podwalu, midzy ulicami Freta i Nowomiejsk, zbudowany w 1. Po. Xvi w., zrekonstruowany w 1953.

w. Barbara - wg legendy y miaa w Iii8Iv w. Tradycja kocielna, powstaa w X w., przedstawia j jako crk bogatego Dioskura w Nikodemii (Bitynia), ktry z powodu jej urody zamyka j w wiey. Gdy ona usiuje nawrci go na chrzecijastwo, wyrodny ojciec cina jej gow mieczem, ale w teje chwili ginie od uderzenia pioruna. Std w. Barbara jest patronk ludzi naraonych na wybuchy, jak pracownikw prochowni i arsenaw, artylerzystw, grnikw (Barbrka, 4 grudnia), ale te flisakw, rybakw i eglarzy. Przedstawiana z wie i kielichem. Imi (ac., 'barbarzynka') popularne w Polsce od Xv w., a w Xvi-Xvii w. jedno z najczstszych, rwnie w Xx w. pod wpywem "hajduczka", Basi Jeziorkowskiej z Pana Woodyjowskiego Sienkiewicza. w. Barbara - obraz Palmy Vecchio (Starszego, 1528), Wenecja, S. Maria Formosa.

Barbara Radziwiwna - ur. 1520 crka kasztelana wileskiego Jerzego Radziwia, w 17 roku ycia wydana za 30-letniego, a nie za starca, jak gosia legenda, wojewod nowogrdzkiego Stanisawa Gosztoda, ktry zmar bezpotomnie w 1542. Od 1543 kochanka Zygmunta Augusta, wwczas wielkiego ksicia litewskiego i nastpcy tronu, ktry nie y z ciko chor na epilepsj on, Elbiet Habsbuank, zmar w 1545 w 19 roku ycia. Bracia Barbary, Mikoaj Rudy i (brat stryjeczny) Mikoaj Czarny, ambitni, wyrachowani i bezwzgldni, uyli jej jako narzdzia awansu swego rodu: wymogli na Zygmuncie obietnic, e z ni zerwie, a kiedy odwiedzi j, dowiedziawszy si, e spodziewa si dziecka (co nie byo prawd), zaskoczyli go u niej i wymogli zawarcie potajemnego maestwa w 1547 w Wilnie. Dopiero w rok pniej, po mierci Zygmunta Starego, krl przedstawi j oficjalnie jako maonk. Nastpia dwuletnia walka o uniewanienie maestwa z "bezecn rozpustnic i czarownic" Barbar: przeciw osamotnionemu krlowi wystpia krlowa-matka Bona, duchowiestwo, szlachta obawiajca si wzmocnienia wpyww magnaterii i upatrujca w samowolnej decyzji krla przejaw absolutyzmu; magnateria nie yczca sobie awansu litewskich "Radziwiw-Zdradziwiw" oraz pisarze (wrd nich Orzechowski i Rej) i pismacy podegajcy paszkwilami do coraz obdniejszej nagonki. Krl bohatersko i uparcie zwalcza t opozycj, gasi zarzewie buntu i doprowadza wbrew niemal wszystkim, 7 Xii 1550, do uroczystej koronacji Barbary. Niewtpliwie miostka Zygmunta Augusta zamienia si szybko w gorc mio do tej legendarnie piknej ksiniczki, najwytworniejszej damy polskiego Odrodzenia, pierwszej; by moe, emancypowanej seksualnie niewiasty w Polsce, ktra (wbrew panujcym wwczas pogldom nakazujcym biaogowie by dziewic lub wiern i chodn seksualnie on bd wdow-abstynentk) uwaaa, e ma do takich dowiadcze takie same prawa jak wczeni, nie aujcy sobie uciech panowie. Nigdy te nie przeczyia,

e miaa kochankw, reagujc na paszkwile wzgardliwym milczeniem. Byo to potne wzajemne uczucie wspaniaej mionicy i urodziwego, penego prawdziwej kultury, rycerskoci i temperamentu (by na wp Wochem po Bonie) kochanka. Nie mogc da potomka bezpodnemu Zygmuntowi (co grozio wyganiciem obieralnej dynastii Jagiellonw) Barbara prawdop. braa rodki przeciw wasnej rzekomej bezpodnoci, ktre zapewne byy przyczyn zakaenia i mierci krlovej 8 V 1551. Nie chcc, aby jej zwoki spoczy w Krakowie, miecie tak jej wrogim, Zygmunt zarzdzi pogrzeb w katedrze wileskiej i sam odprowadzi konno wz ze szcztkami Barbary z Krakowa do Wilna. Przetrway po niej dwie sprzeczne legendy, jedna, Xvi-wieczna, osdzajca j jako chytr, ambitn rozpustnic, druga Xix-wieczna, romantyczna, czynica z niej skromn i cnotliw ofiar Bony; obie zapewne dalekie od prawdy. Paszkwile ukazujce Barbar jako rozpustnic, nierzdnic (wielka meretrix), czarami zdobywajc mio krla, pojawiy si ju w 154889 w Koronie i na Litwie; Stanisaw Orzechowski wzywa szlacht, aby nie dopucia do "obskurnego" maestwa. Na powtrne maestwo Zygmunta i Rozmowa krla z Rzeczpospolit anonimowe dialogi w duchu apeli Orzechowskiego. Dialog o maestwie Zygmunta Augusta - paszkwil Andrzeja Trzycieskiego na Barbar. Rzecz Pospolita Polska chramic tua si po wiatu - zwany te "paszkwilem o orle i gsi" Mikoaja Reja(?), w ktrym autor pitnuje zalepienie miosne krla i uleganie bezpodnej kobiecie, ktrej "ywot czart zapiecztowa". Przemiana dziewczyny i chopca - poemat w formie bani ludowej Krzysztofa Kobyliskiego, ktry samotnie way si broni mioci krla i Barbary. August Jagieo - wzbudzony poemat (1603) Stanisawa Grochowskiego i "Chwaa Zygmunta Augusta krla" poemat (1609) Krzysztofa Okunia; oba idealizuj krla w przeszo 30 lat po jego zgonie i utrwalaj pochlebny sd o Barbarze. Zygmunt August - dramat (1783) Jzefa Wybickiego idealizuje krla i Barbar jako patriotk i czu on. Barbara Radziwiwna - tragedia pseudoklasyczna (1811) Franciszka Wyka. Synna tragedia narodowa (1809-11, wyst. Warszawa 1817) Alojzego Feliskiego, szczytowe osignicie poezji klasycyzmu warszawskiego, apoteoza Barbary i Polski Xvi w. Zote wizy - rodkowa cz trylogii dramatycznej (Krakw 1913) Lucjana Rydla "Zygmunt August". Zygmunt August. Sceny dramatyczne - (wyd. 1930) ostatni, nie ukoczony

utwr St. Wyspiaskiego. Oba dramaty modopolskie przedstawiaj maestwo krla jako symbol unii Korony i Litwy, a Barbar jako kapank wielkiej, lecz fatalnej mioci. Matka Boska Ostrobramska obraz. powstay prawdop. w po. Xvi w. a. nieco pniej, zdradzajcy wielkie podobiestwo Madonny bez Dziecitka do bezdzietnej Barbary, malowany w Wilnie a. w jego okolicach, moe na zamwienie owdowiaego Zygmunta Augusta, Wilno, Ostra Brama. mier Barbary Radziwiwny - obraz historyczno-rodzajowy (1860) Jzefa Simmlera, Warszawa, Muz. Nar.

Barbara Zapolya - 1495-1515, crka wojewody siedmiogrodzkiego Stefana Zapolya, krlowa polska, od 1512 pierwsza ona Zygmunta Starego, pozostawia crki: Jadwig (1513) i Ann (1515). Wspczeni historycy (Decjusz, Stanisaw Grski, Kromer, Bielski) gosz jej saw jako biaogowy penej cnt i pobonoci, wzorowej maonki. Dla mnie czwartego dnia listopada Bysno wiato jasnoci dniowej, W tym samym roku, kiedy mier blada Przerwaa ycie polskiej krlowej, Onej Zapolskiej, dobrej Barbary, Ktr opaka lud cay spoem. (K. Janicki, O sobie samym do potomnoci, 15-20 (1540); t. L. Kondratowicz (W. Syrokomla).

Barbarossa - zob. Fryderyk I Barbarossa; Chajr ad-Din.

Barbarzycy - dla staro. Grekw wszystkie ludy obcojzyczne (gr. barbaros 'cudzoziemiec; nieokrzesany; ignorant' prawdop. od bar-bar, naladownictwa niezrozumiaej mowy); nazwa od czasw inwazji perskich 500-449 pne. nabraa znaczenia ujemnego; u Rzymian - cudzoziemcy, obcokrajowcy. Czego nie zrobili barbarzycy, tego dokonali Barberini - ac. quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini, kanonik i protonotariusz apostolski Carlo Castelli, 1565-1639, o Maffeo Barherinim, ktry, jako papie Urban Viii, 1623-44, kaza stopi brzy portyku Panteonu na armaty dla Zamku w. Anioa i na tabernakulum g. otarza u w. Piotra w Rzymie. Jestem barbarzyc, bo nikt mnie nie rozumie - ac. barbarus hic ego sum, quia non intelligor ulli, Tristia, 5, 10, 37, pisane przez Owidiusza z wygnania w Tomis (dzi Konstanca w Rumunii), wrd barbarzyskich Getw. Prawa barbarzycw - zob. Prawo.

Bar - dziupla z gniazdem pszcz; otwr wydrony do osadzenia roju w drzewie rosncym w lesie; koda z takim otworem. Bartnictwo - pierwotna forma lenej hodowli pszcz w barciach, w Polsce do Xviii w. Bartnik - pszczelarz leny uprawiajcy bartnictwo; may, bury niedwied wyjadajcy mid z barci lenych. Bartodziej - wyrabiajcy barcie. Prawo bartne - zob. Prawo.

Bard - poeta i pieniarz staro. (w Walii do Xiv w., a czciowo i do Xvi w.) Celtw, ukadajcy i recytujcy wiersze, zazw. z towarzyszeniem harfy, ku czci wadcy bd dawnych wadcw i ich czynw a. opisujce genealogi lub prawa religijne plemienia; przes. przen. lit. poeta, wieszcz. Bard z Avonu - Szekspir, bo urodzi si w Stratford-on-Avon.

Barents - (wac. Barentzoon) Willem, ok. 1550-97, eglarz i podrnik holenderski, najdawniejszy z mczennikw Arktyki; wzi udzia w trzech wyprawach w poszukiwaniu Przejcia Pn.-Wsch. z Atlantyku do Pacyfiku. Pierwsze dwie ekspedycje wyruszyy, z rozkazu Stanw GeneraInych, "aby eglowa na morzach Pnocy, odkry krlestwa Chin i Kataju na pnoc od Norwegii i Moskowii, od strony Tartarii", trzeciej patronowali awnicy amsterdamscy. adna z wypraw nie osigna celu. Odkryto Spitsbergen i Wysp Niedwiedzi. Trzykrotnie Barents dotar do Nowej Ziemi, gdzie w 1597 pozostawi notatki (odkryte w 1871) i zmar po miesicach cierpie i bohaterskich trudw w drodze powrotnej odziami. Morze Barentsa - cz M. Arktycznego midzy Europ a Now Ziemi i Spitsbergenem.

Bargello - Muzeum Narodowe we Florencji w Palazzo del Podesta a. del Bargello (w., 'paac burmistrza a. naczelnika policji'), zoonym z 3 czci, zbud. midzy 1254 i 1346, restaurowanym w 1865; bogaty zbir arcydzie rzeby renesansowej (m.in. nie dokoczony Dawid Michaa Anioa, dziea Donatella, cznie z jego Dawidem, Dawid Verocchia, brzy Celliniego i Pollaiuola) oraz innych dzie sztuki, m.in. Giotta portret Dantego i terakoty Della Robii. Paac, siedziba wadzy miejskiej, sta si w 1574-1857 wizieniem, od 1865 muzeum sztuk i rzemios.

Bargest - Barghest, Barguest, w dawn. wierzeniach lud. w pn. Anglii (zw. w Yorkshire), potworny, widmowy pies o wielkich kach i pazurach, ukazujcy si tylko noc; uwaano, e kto go zobaczy, wkrtce umrze. Pokrewnymi zjawami byy: Demon z Tidworth, Czarny Pies z Winchester, Kulas z Wakefield, Bargest z Burnley, walijski czerwonooki Gwyllgi, Pies Ciemnoci, i Cwn Annwn, Piekielnik; w Lancashire nazywano go Trash, Skriker a. Striker.

BARKA - zob. Byskawica.

Bar Kochba - wac. Szymon, wdz powstania ydowskiego przeciw cesarzowi Hadrianowi, 132-135, zwanego wojn ydowsk, uznany za "krla Mesjasza", zdoa przejciowo wyzwoli Jerozolim spod wadzy Rzymu, ale pobity przez Juliusza Sewera schroni si do twierdzy Betar, przy ktrej obronie poleg. W 1950-60 odnaleziono kilkanacie listw Bar Kochby.

Barlaam i Jozafat - rdw. romans religijny, prawdop. schrystianizowana wersja dziejw Buddy, spisana w dzieach w. Jana z Damaszku, zakonnika yjcego w Viii w. Zamieszczona w ywotach witych Symeona Metafrasta, synnego hagiografa bizantyjskiego, uzyskaa wielk popularno. Treci romansu jest nawrcenie indyjskiego ksicia Jozafata na chrzecijastwo przez Barlaama, mnicha-ascet z pustyni synajskiej. Polski przekad wierszem (Krlewic indyjski w polski strj przybrany, 1688) ksidza Mateusza Ignacego Kuligowskiego.

Barmakida - zob. Dafar;. Uczta (Barmakidy).

von Barnhelm - Minna zob. Minna von Barnhelm.

Barnum - Phineas Taylor, 1810-91, synny amerykaski impresario, organizator wielkich widowisk i cyrku. Rozpocz karier pokazami rzekomej niaki Jerzego Waszyngtona, ktra miaa jakoby 160 lat; zaoy amerykaskie muzeum osobliwoci i potwornoci; w 1844 zawiz generaa Tomcia Palucha (Tom Thumb) do Europy, a w 1850 "szwedzkiego sowika", Jenny Lind (czc si komiczn i wspaniay gos z muzykalnoci), do USA. W

1881 wszed w spk ze swym najgroniejszym konkurentem, Jamesem A. Baileyem, tworzc synne widowisko Barnum and Bailey, silnie dziaajce na wyobrani, ciekawo, gd nowoci i sensacji publicznoci amerykaskiej. W 1882 zakupi w londyskim ZOO olbrzymiego sonia Jumbo (wym. dambou), ang., 'kloc; grubas'; nazwa ta staa si pop. okreleniem przedmiotw wielkich rozmiarw, jak np. odrzutowcw.

Barok - styl w lit. i sztuce zapocztkowany we Woszech w 2. po. Xvi w. dcy do bogatych efektw zewn. przy pomocy form wyszukanych i niezwykych, w charakterze bujny, dynamiczny, peen przepychu, ornamentw, pynnoci, byskotliwoci, kontrastw. Styl ten czy czsto przeciwstawne prdy art., dlatego nie jest on pojciem jednoznacznym. Geneza baroku wie si z kontrreformacj i pragnieniem jezuitw utwierdzania wiary przez wraenia wizualne. Std najbardziej typowy i charakterystyczny barok powstaje w krajach kat., przede wszystkim za w Rzymie. Wzorem baroku w architekturze kocielnej by Ii Gesu w Rzymie, paacowej - Wersal, urbanistycznej - kolumnada Berniniego przed bazylik w. Piotra w Rzymie. W malarstwie nurtowi akademickiemu (Domenichino, Guido Reni, Guercino) przeciwstawia si nurt realistyczny (Caravaggio). By to okres niezwykego rozwoju malarstwa: Velazquez, de Ribera, Zurbaran w Hiszpanii, Rubens, van Dyck, Snyders, Teniers we Flandrii, Rembrandt, Vermeer, Frans Hals, Ruisdael w Holandii, Poussin, Lorrain we Francji, Dolabella, Lekszycki, Palloni w Polsce. W literaturze barok przybiera rozmaite postacie (eufuizm, marinizm, gongoryzm), wydajc g. liryk, w ktrej forma gruje nad treci (w Polsce J. A. Morsztyn, Sarbiewski, S. Twardowski, W. Potocki). Muzyka barokowa, przede wszystkim we Woszech, zrywa ze skomplikowan polifoni zaguszajc tekst i wprowadza nowe gatunki muzyki, w ktrych tekst gra istotn rol, jak opera, kantata i oratorium, a w pnym baroku nowe formy instrumentalne jak concerto grosso, koncert solowy (Corelli, Vivaldi, G. F. Hndel, J. S. Bach), sonat, fug, toccat, chaconn, passacagli, wariacje choraowe. W Polsce muz. barokow uprawiali m.in. Zieliski, Jarzbski, Pkiel, Szarzyski, Gorczycki, Rycki, Mielczewski.

Baron - w rdw. feudalny tytu szlachecki bezporednich wasali krlewskich; honorowy tytu szlachecki niszy od tytuu hrabiego; w Xix w. tytu nadawany czsto przedstawicielom buruazji. Baron cygaski - nm. Zigeunerbaron, operetka (Wiede 1885, wyst. pol. Warszawa 1886) Johanna Straussa, libretto: Ignaz Schnitzer wg opowiadania Saffi Mora Jokaia; akcja dzieje si w okolicach wg. Banatu i w Wiedniu Xvii w. Pierwsza z serii operetek cygasko-wgierskich.

Baronet - najniszy angielski dziedziczny tytu szlachecki, zajmujcy w hierarchii miejsce zaraz po tytule barona.

du Barry - (wym. dubari) Jeanne Becu, 1743-93, otrzymaa wyksztacenie w klasztorze. Jako sprzedawczyni w Paryu zaprzyjania si z Adelaid Labille, malark, ktra wprowadzia j w sfery artystyczne. Zostawszy kochank tuluzaskiego szlachetki, Jeana du Barry, ktry dorobi si na dostawach amunicji, otworzya salon i ya kolejno z kilku wpywowymi osobistociami. Przedstawiona Ludwikowi Xv w 1768, w 4 lata po mierci pani de Pompadour; w rok pniej staa si oficjaln faworyt krla. Wtedy Jean du Barry wyda j za swego brata, hrabiego Wilhelma. Jej uroda, wdzik, delikatno obejcia i wesoo dziaay dobrze na hipochondri Ludwika. Staa si krlow mody, przyjacik artystw, np. pani Vigee-Lebrun, ktra namalowaa jej portret, opiekunk pisarzy, np. Marmontela, d'Alemberta, Woltera. Ale ju w 1774 krl, umierajc, sam kae jej opuci Wersal, aby jej oszczdzi upokorze. W 1792 emigrowaa do Anglii, skd jednak lekkomylnie wrcia do Parya po swoje klejnoty; zostaa aresztowana i stracona na gilotynie. Synna jest jej ostatnia proba: "Jeszcze chwileczk, panie kacie!"

Barszcz - pierw. tylko rolina jadalna zwana te niedwiedzi ap, Heracleum spondylinm, z rodziny baldaszkowatych, z ktrej lici zbieranych w maju robiono w Polsce do Xvii w. kwan polewk zwan take barszczem; od Xvii w. kwana polewka z mki ytniej, od Xviii w. rwnie z burakw. Dwa grzyby w barszcz - przen. pleonazm, tautologia, zbdne powtrzenie.

Bartek - zob. Bartomiej.

Bartomiej - imi grecko-aramejskie Bartholomaios 'syn Tolmaja (Ptolemeusza)', niegdy popularne w Polsce. Liczne stare kocioy byy pod wezwaniem w. Bartomieja, zwanego te Natanaelem. Mia by, wg pniejszych relacji, apostoem w Azji Mn. i w Indiach, a w Armenii zosta obdarty ze skry i ukrzyowany. W Polsce patron bartnikw przez podobiestwo imienia i nazwy zawodu. Typowe imi chopskie, w formie Bartek symbolizujce ju w Xviii w. nieogadzonego gbura wiejskiego. Bartek zwycizca - opowiadanie (1882) Sienkiewicza, przedstawiajce sytuacj chopa zmuszonego do suby w wojsku zaborcy. Bartoszu, Bartoszu... - zob. Gowacki Bartosz. Db Bartek - zob. Db.

Mczestwo w. Bartomieja - obraz (1630-39) Ribery, Madryt, Prado. Nie rb Bartka z chleba! - przysowiowe, do kogo, kto odrywa skrk, nie jedzc mikiszu chleba; aluzja do rodzaju mierci poniesionej przez w. Bartomieja. Noc w. Bartomieja - zob. Noc. Wojciech Bartos - zob. Gowacki Bartosz.

Bartne Prawo - zob. Prawo.

Bartnictwo - zob. Bar.

Bartosz - zob. Bartomiej.

Barwa - ustalony na dworze krl. a. magnackim kolor i krj szat dworzan i czeladzi; std nosi czyj barw - nalee do czyjego orszaku a. stronnictwa; pniej oznaczaa liberi suby; ze r. g. nm. varwe; nowsza poyczka: farba, z nm. Farbe; por. Kolor. Barwy heraldyczne - tynktury uywane w herbach, przeniesione (w okresie ich powstawania w Xii w.) z chorgwi. Byy 4 tynktury podstawowe: czerwona, bkitna, zielona i czarna; dodatkowo ta i biaa, reprezentujce zoto i srebro. Od Xvii w. oznaczano barwy rwnie przez szrafowanie (zakrelanie pola rwnolegymi a. krzyujcymi si liniami a. punktowanie); zob. niej. Barwy narodowe polskie - nawizuj do barw (tynktur) goda (zestawienie bieli i czerwieni) wg zasad heraldyki. Barwy biaa i czerwona na chorgwiach i proporcach pojawiy si dopiero w Xvii w. (Zygmunt Iii, Wadysaw Iv, proporce husarskie), nie byy to wszake barwy pastwowe, bo chorgiew pastwowa przedstawiaa ora biaego w czerwonym polu a. ora i litewsk Pogo. Dopiero 7 Ii 1831, w czasie powstania listopadowego, Sejm uchwali ustaw o barwach narodowych biao-czerwonych (w okresie powstania 1863 popularniejsze byy biao-amarantowe), ktre w 1919, po odzyskaniu niepodlegoci, stay si oficjalnymi barwami pastwowymi Polski. Symbolika barw: Biaa: w heraldyce-srebrna, oznaczajca czysto, prawd, niewinno (pole czyste, nieszrafowane); w sztuce - kapani, magowie, druidzi (odziani na biao); jako barwa pogrzebowa - nadzieja; metal - srebro; kamie -

pera; planeta - Ksiyc (Diana). Bkitna a. niebieska: rozwaga, wierno, tsknota, nieskoczono, nadzieja; (w odzieniu) kontemplacja, pobono, szczero; w heraldyce lazur oznaczajcy czysto, lojalno, wierno (linie poziome); w sztuce (jako szata anioa) wierno i wiara, (jako szata Madonny) skromno, pokora, pokuta; jako barwa pogrzebowa - wieczno, niemiertelno; metal cyna; kamie - szafir; planeta - Jowisz. Czarna: w heraldyce - czer oznaczajca rozwag, mdro i stao (kratka z linii poziomych i pionowych); w sztuce - aoba, pokuta, nico, zo, fasz, bd; metal - ow; kamie - diament; planeta - Saturn. Czerwona: mio, rewolucja, walka, mczestwo, miosierdzie; w heraldyce - czerwie oznaczajca wspaniaomylno, jeli krwista - hart ducha (kreski pionowe); metal-elazo; kamie - rubin; planeta - Mars. Fioletowa: godno, wynioso; skrucha, pokora. Purpurowa: sprawiedliwo, wadza krlewska; w heraldyce - szkarat oznaczajcy umiarkowanie (kreski ukone z lewa na prawo); w sztuce krlewsko; metal - rt; kamie - ametyst; planeta - Merkury. Szara: ubstwo, ponienie, cierpienie. Zielona: nadzieja, odrodzenie, modo, wiara, rado, zmartwychwstanie sprawiedliwych; w heraldyce - ziele oznaczajca mio, rado, obfito (kreski skone z prawa na lewo); w sztuce - nadzieja, rado, modo, wiosna (u Grekw i Maurw - zwycistwo); metal - mied; kamie - szmaragd; planeta - Wenus. ta: w heraldyce - zota, oznaczajca wiar, stao, mdro, chwa (pole kropkowane); w sztuce - wiato myli, zazdro, fasz, zdrada, niestao, niepowcigliwo; metal - zoto; kamie - topaz; planeta Soce (Apollo). wite barwy staro. Grecji i Rzymu - Trzy barwy miay szczeglnie wane znaczenie sakralne - biaa, czarna i czerwona (wczajc tu purpur, szkarat, a nawet fiolet). Biay by kolorem witecznym, radosnym, zwizanym z dobrymi prognostykami, z ofiarami (biaej barwy) skadanymi bogom olimpijskim; by to kolor odziey na radosne okazje, ma koni uywanych w czasie wielkich wit i obchodw a. zaprzganych do rydwanu rz. triumfatora. Czarna barwa, przeciwnie, wizaa si z bogami chtonicznymi i aob, ze zmarymi (Erynie odzieway si na czarno); byway od tej reguy wyjtki, np. w Argos kolorem aoby by biay. Czerwona barwa ma bardziej zawie skojarzenia, przede wszystkim z krwi, ktra czy si ze mierci i wiatem podziemnym, ale take jest rdem a. nosicielem ycia, przezierajcym z rumianej, zdrowej twarzy, czy si wic z obrzdkami podnoci, z pojciem opieki (np. toga praetexta - z pasem purpurowym wyszych urzdnikw i chopw rz.) i letniego upau.

Zimne i ciepe barwy - zob. Zimny

Bar w Folies Bergere - obraz (1881) Edouarda Maneta, Londyn, Courtauld Institute Gall.; jasnowosa Suzon, znana bywalcom lokalu, stoi midzy kontuarem a lustrem, w ktrym odbija si sala i publiczno.

Baryczka - nazwisko patrycjuszowskiej rodziny warszawskiej, jednego z najmajtniejszych rodw miasta. Wojciech Baryczka, ok. 1577-1642, sekretarz krlewski i owiesny stajni krlewskiej, w 1629-33 przebudowa synn odtd "kamienic Baryczkw" przy warszawskim Rynku Starego Miasta, z pamitkow tablic marmurow i herbem Baryczkw.

Barykada - przegroda, zapora, wa utworzony z rnych znajdujcych si pod rk cikich przedmiotw (kamieni, wozw, skrzy, beczek, mebli) spitrzony w poprzek ulicy dla zagrodzenia drogi wojsku a. policji; z fr. barricade od barrique 'baryka', typowego skadnika barykad. Dzie Barykad - fr. Journee des Barricades; nazwa dawana we Francji rozruchom, ktre zmusiy Henryka Iii do ucieczki z Parya 12 V 1588, i rozruchom skierowanym przeciw Mazarinowi i Annie Austriaczce 25 i 26 Viii 1648. Nazywane tak bywaj rwnie: 27-29 Vii 1830, pierwsze dni (fr. les trois glorieuses) rewolucji lipcowej, ktra obalia Karola X i rzd Polignaca; 22-24 Ii 1848, w czasie rewolucji lutowej, ktra spowodowaa abdykacj Ludwika Filipa i dymisj rzdu Guizota; 2 Xii 1851, dzie zamachu stanu ksicia-prezydenta Ludwika Napoleona Bonaparte.

Baryka - beczuka, antaek na wino a. oliw, niekiedy na piwo; w Polsce Xvi w. zawieraa 24 garnce wina, w Xviii w. 15 garncy piwa. Baryeczka - fr. Boule de suif 'Kulka ojowa', tytu przekadu W. Berenta (1924) pierwszej noweli Guy de Maupassanta, opublikowanej w Wieczorach Medaskich (Soirees de Medan), wraz z opowiadaniami innych pisarzy "naturalistycznych" w 1880. Epizod z wojny franko-pruskiej: wrd grona uciekinierw z Rouen znajduje si Baryeczka, znana prostytutka; jej towarzysze odnosz si do niej z czuoci, dopki wystarcza im zabranego przez ni przezornie jada, a jej obfite wdziki (std przydomek) zdobywaj od pruskiego oficera zezwolenie na ich dalsz podr do Dieppe. Gdy tylko strach min, towarzystwo wraca do wzgardliwej wrogoci w stosunku do Baryeczki. Pierwsze wyd. pol. 1884. Boule de suif - film (1934) reysera radzieckiego Michaia Romma, wg

Maupassanta, z Galin Siergiejewn w roli tytu. Film (1945) re. fr. Christian-Jaque'a z Micheline Presle w roli tyt.

Basayk - dawn. nicpo; niezgrabiasz; przest. smarkacz, smyk, psotny, swawolny urwis; z tur. basayk, basyyk 'bicz zakoczony kulk oowian'. Sprawi (komu) basayki - da lanie, zbi, wyoi skr, wlepi baty.

Basarunek - dawn. kara sdowa, nawizka (zob.); przest. baty, plagi, cigi, lanie, manto, way; z nm. Besserung 'poprawa'.

Basior - dojrzay wilk samiec; reg. bat, bicz.

Baskak - dawn. namiestnik tatarski, mongolski wielkorzdca, dowdca wojsk. zarzdzajcy podbit prowincj; ukr. z tur. basgak 'podatek'.

Baskerville - John (wym. baskerwil), 1706-75, angielski grawer, odlewnik czcionek i drukarz, twrca piknych i nowoczesnych krojw antykwy i kursywy. Ksiki jego nale do arcydzie drukarstwa ang.; pierwszy uywa do nich papieru welinowego. Jego pierwsz ksik by Wergiliusz w oryginale (1757), drug Milton. Czcionki Baskerville'a nie miay powodzenia u jego rodakw; po mierci twrcy sprzedano je Beaumarchais'mu, ktry drukowa nimi dziea Woltera.

Bass - Sam, 1851-78, teksaski Robin Hood, ktry rabowa i rozdawa z jednakowym rozmachem; jak gosia piosenka: "Serdeczniejszego chopa nie znajdziesz na wiecie." Zastrzelony przez policj konn. Wielu ludzi odtd szukao ukrytych przez niego rzekomo skarbw. Powiada si, e co dziesity Teksaczyk ma "autentyczn" pamitk po Bassie.

Bastarda - w Xvii w. dziao, rodzaj lejszej kolubryny o krtszej lufie; w Xviii-Xix w. powz, np. bastarda ang., ktr jedzi ks. Jzef Poniatowski w 5 ogierw arabskich powoonych z konia przez postyliona w psowym ylecie osiowych spodniach i butach palonych.

Bast(et) - mit. egip. prahistoryczna bogini podnoci, zwizana ze szczciem, radoci, zabaw i ciepem sonecznym, przedstawiana jako kotka a. jako kobieta z gow kotki, z sistrum w prawej, a koszyczkiem w lewej rce. Pierw. bogini opiekucza miasta Bubastis, staa si jednym z g. bstw narodowych za czasw Xxii dynastii, ok. 935-730 pne., gdy Bubastis zostao stolic Egiptu. Bya zwizana z ksiycem; uwaano j za siostr i on boga Ra. Koty byy jej powicone; w Bubastis istnia olbrzymi cmentarz kotw. Kult jej czy si z radosnymi witami rzecznymi i orgiami rytualnymi. Jej witynia w Bubastis bya celem pielgrzymek.

Bastien i Bastienne - (wym. bastj, bastjn) wodewil nm. (Singspiel) w 1 akcie (Wiede 1768; wyst. pol. Lacut 1967) napisany przez 12-letniego Mozarta na zamwienie synnego wiedeskiego lekarza-magnetyzera Antona Mesmera (prapremiera odbya si na ogrodowej scenie jego domu); libretto Friedricha Weiskerna jest przekadem libretta opery fr. Le devin du village, 'Wiejski wrbita', J. J. Rousseau. Pasterka Bastienne zadrcza si obaw, e jej ukochany Bastien ulega zalotom bogatej dziedziczki. Stary wrbita Colas radzi jej obudzi zazdro w Bastienie, aby odzyska jego uczucie, jemu za obiecuje czarodziejsk sztuk przywrci aski Bastienne, po czym mio triumfuje.

Bastylia - fr. Bastille, twierdza paryska wzniesiona w 1370-82 przy Bramie w. Antoniego, staa si od czasw Richelieugo najgroniejszym wizieniem pastwowym, w ktrym zamykano wielu znakomitych ludzi, np. Woltera. Dla ludu nazwa ta staa si symbolem bezprawia i absolutyzmu. Dlatego pierwszym symbolicznym aktem Rewolucji Fr. byo Wzicie Bastylii 14 lipca 1789, cho utracia ju dawne znaczenie: zastano w niej szeciu kryminalistw i jednego obkanego szlachcica, pilnowanych przez 95 inwalidw i 30 Szwajcarw. W krtce rozpoczto ostateczne burzenie Bastylii, a na jej miejscu zaoono plac Bastylii. Rocznica wzicia Bastylii jest od 1880 witem narodowym Francji.

Basza - pasza, tytut wysokich dostojnikw wojsk. i cywilnych w niektrych krajach muzumaskich, w Turcji zdelegalizowany w 1934, w Egipcie zniesiony w 1952; z osm.-tur. Co si niedawno stao w Iranie, Opowiem wiatu caemu: Na kaszemirskim usiad dywanie Basza porodku haremu. (A. Mickiewicz, Renegat. 1-4).

Baszyk - kaptur z filcu a. grubego sukna, zazw. spiczasty, z dugimi patkami do owijania wok szyi, wkadany na czapk, noszony w Rosji od po.

Xviii w.; ros. z tur. od basz 'gowa'.

Baszta - staro., rdw. wiea obronno-obserwacyjna, w ksztacie walca a. graniastosupa, oddzielna a. wczona w obrb murw obronnych, zazw. na naronikach, poprzedniczka bastionu; czes. ze rdw. ac. bastia. Baszta Siedmiu Paszczy - w Szczecinie, opodal Zamku Piastowskiego; pochodzenie nazwy nieznane. Monstrancja, Koci eb, Krzywa Wiea - baszty murw obronnych (2. po. Xii - 1 po. Xiv w.) Starego Miasta w Toruniu. Morze Czerwone - jedna z baszt obronnych w systemie fortyfikacji miejskich Stargardu Szczeciskiego (Xvi w.); pochodzenie nazwy nieznane.

Baszybuzuk - onierz nieregulamych, niezdyscyplinowanych wojsk tureckich Xviii-Xix w., zoonych z Albaczykw, Kurdw, Czerkiesw, Kabylw, Arabw; przest. art. hultaj, urwipoe; niesforne dziecko; z tur. baszy bozuk 'onierz nieregularny'; basz 'gowa; przywdca', bozuk 'zepsuty, zdeprawowany'.

Ba - zob. Bajka (fantastyczna); Tysic (i jedna noc).

Batalha - (wym. batalia) miasto w Estramadurze portugalskiej; nazwa od bitwy (port. batalha), stoczonej w pobliu, w ktrej Jan I Portugalski zwyciy w 1385 Jana I Kastylijskiego, rozstrzygajc w ten sposb o niepodlegoci Portugalii. Batalha - pop. nazwa opactwa dominikaskiego NMP Zwyciskiej, Mosteiro de Santa Maria da Victoria, ufundowanego przez Jana I dla upamitnienia bitwy. Naprzd wzniesiono koci i kruganek (claustro real); dalsza rozbudowa w Xv-Xvi w. Klasztor zdobyli w 1810 i czciowo zburzyli Francuzi. Od 1840 opactwo jest port. pomnikiem narodowym, w wikszej czci odbudowane; koci stanowi mauzoleum krlw port. Z fundacji grobowych najsynniejsza Capela Imperfeita, port., 'Niedokoczona Kaplica', z Xv w.

Batiar - przest. gwar. lwowskie baciar, andrus, obuz, ulicznik; spryciarz, gagatek, huncfot; z wg. betyar 'wczga'.

Batoh - wie w Ukr. SRR w obwodzie winnickim nad Bohem, gdzie 2-3 Vi 1652 wojska polskie pod dowdztwem hetmana polnego kor. Marcina Kalinowskiego, zaskoczone przez przewaajce siy kozacko-tatarskie pod wodz Timofieja Chmielnickiego, poniosy druzgocc klsk. W czasie bitwy poleg Kalinowski, a Marek Sobieski, brat Jana Iii, dosta si do niewoli tatarskiej i zosta city wraz z innymi jecami polskimi. Skutkiem tej bitwy byo zerwanie ugody polsko-kozackiej, zawartej rok przedtem w Biaej Cerkwi.

Batorwka - przypisywana Stefanowi Batoremu szabla (batorwka krlewska, dzi w Muz. Wojska w Warszawie) ze szczeglnie dugimi jelcami, migdaow gowic i o nieznacznie zakrzywionej, szerokiej gowni z mark w formie lwa; szabla pol. typu wg., z otwart rkojeci, wyrabiana g. w pn. Woszech, oznaczana cyframi (i datami zwizanymi z panowaniem) Batorego, po mierci krla czsto umieszczanymi na czarnym, aobnym tle jako demonstracja polit. popularystw (stronnikw Jana Zamoyskiego) przeciw krlowi Zygmuntowi Iii Wazie; por. Zygmunt Iii (Zygmuntwka).

Batory - zob. Stefan Batory.

Batrachomyomachia - gr., 'Bitwa abio-mysia', komiczny epos bohaterski z Vi-V w. pne. (wyd. pol. 1588), przypisywany niegdy niesusznie Homerowi utwr nieznanego gramatyka ateskiego, czsto naladowany w lit. europejskiej, np. I. Krasicki w Myszeis, 1775, i Monachomachii, 1778; Tassoni w "Wiadrze porwanym", 1614; Boileau w Pulpicie, 1674; Pope w Puklu wosw ucitym, 1712.

The Battery - park na poudniowym cyplu Manhattanu (Nowy Jork).

Battistini - Mattia, 1857-1928, baryton woski o wiatowej sawie, mistrz belcanta w operze i na estradzie; czsto wystpowa w Warszawie. Batu Han - zm. 1255, wnuk Czyngis-chana, w 1235 stan na czele armii mongolskiej majcej podbi Europ. W 1236 zdoby Bugari Wogo-Kamsk, w 1237 napad na Ru, w 1240 wkroczy do Kijowa, w 1241 najecha Polsk, Wooszczyzn i Modawi, Wgry, Dalmacj i Chorwacj. Twierdzi si niekiedy, e odwoanie go w 1242 do Karakorum, dla wzicia udziau w obiorze nowego wielkiego chana, ocalio Europ od jarzma mongolskiego. W 1251 definitywnie zjednoczy terytorium Zotej Ordy, zyskujc sobie u

Mongow cze i szacunek, a take przydomek Sain, 'Dobry, Mdry'. W Europie budzi przeraenie jako znakomity dowdca i przeszed do legendy jako pdziki okrutnik; zob. Legnickie Pole.

Baublis - zob. Db.

Baucis - zob. Filemon i Baucis.

Bauhaus - Staatliches Bauhaus, uczelnia artystyczna utworzona przez Waltera Gropiusa w 1919 w Weimarze, przez poczenie Akademii Sztuk Piknych i Szkoy Rzemios Artystycznych, dla rozwijania nowoczesnej architektury funkcjonalnej, zapewniajcej organiczn jedno estetyczn i techniczn budowli. Od 1925 w Dessau; od 1928 pod dyrekcj Hannesa Meyera, od 1930 - Ludwiga Mies van der Rohe; od 1932 w Berlinie, w 1934 zamknita przez wadze hitlerowskie. W 1946 wznowiona w Berlinie Zachodnim.

Bawi - dawn. mile z kim obcowa towarzysko; rozmawia; zabawia, uprzyjemnia czas; cieszy; mieszy; przebywa; mieszka; goci, zabawia, pozostawa gdzie duej. Bawi oko - zachwyca, cieszy (widokiem). Nie bawic, niezabawem - przest. niebawem, niezwocznie, wkrtce. Wojski zagai: miabym uprasza modziey, Aeby po staremu bawi u wieczerzy, Nie milcze i u. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 5, 445-47).

Seigneur de Bayard - Pierre du Terrail (wym. bajar), ok. 1473-1524, synny dowdca francuski, ktry wyrni si szczeglnym bohaterstwem w kampaniach woskich Karola Viii, Ludwika Xii i Franciszka I. Jego samotna obrona mostu na Garigliano (w Krlestwie Neapolu) przeciw dwustu Hiszpanom "wielkiego kapitana" Gonzalo Fernandeza do Cordoba w 1503 sprawia, e Bayard przeszed do historii i legendy jako Rycerz bez trwogi i skazy, fr. Chevalier sans peur et sans reproche, wcielenie ideau rycerskiego, ktry ju za jego czasw zaczyna bledn; poleg w bitwie pod Romagnano w odwrocie z Lombardii, trafiony kul z broni palnej, ktra wkrtce zmieni miaa oblicze wojny; zob. te Bajard(o).

Bayeux - zob. Kobierzec z Bayeux.

Bayreuth - (wym. bajrojt) miasto w pn. Bawarii (RFN), w ktrym w 1872-83 tworzy i dziaa Richard Wagner. W 1876 otwarto tam Festspielhaus, wielki teatr przeznaczony do wykona dramatw muzycznych Wagnera, zwany przz niego wityni sztuki. Odbywaj si tam synne doroczne wagnerowskie festiwale muzyczne Bayreuther Festspiele.

Bazuna - zob. Ligawka.

Bazylea - nm. Basel, fr. Bale, miasto w pn.-zach. Szwajcarii. Uniwersytet w Bazylei - najstarszy w Szwajcarii, za. w 1460, najsawniejszy w 1 po. Xvi w.; wykada tu w 1521-29 Erazm z Rotterdamu; studiowao tu te w Xvi w. wielu Polakw. Sobr powszechny bazylejsko-ferrarsko-florencki - 1431-49, zwoany do Bazylei przez papiea Marcina V w celu przeprowadzenia reform w Kociele i doprowadzenia do likwidacji schizmy wschodniej. Sobr zadania tego nie dokona. Doszo natomiast do kompromisu z kalikstynami. Gdy papie Eugeniusz Iv przenis sobr do Ferrary, a potem do Floreneji, znaczna cz uczestnikw pozostaa w Bazylei i powoaa ostatniego antypapiea, Feliksa V, ktry abdykowa w 1449, po czym sobr uzna papiea Mikoaja V.

Bazylika - staro. wielka hala posiedze sd. i zebra publ. na rynku ateskim nazwana od g. urzdnika w Atenach, archonta basileusa; hala sdowo-targowa na forum rz.; wielka sala w paacach rz.; arch. chrzec. koci wielonawowy o nawie rodk. wyszej od bocznych.

Bazyliszek - kapturnik, rodzaj duej amer. jaszczurki tropikalnej; gad z legend staroytnych i rdw., wykluwajcy si z jaja zoonego przez 7-letniego koguta (!) i wysiedzianego przez wa; kogut a. indyk z ogonem wa a.jaszczurki i oczyma aby lub jaszczur a. smok; przen. czowiek przewrotny, zoliwy, podstpny; z gr. basiliskos 'azjatycka jaszczurka krlewska' od basileus 'krl', gdy jaszczurk uwaano za koronowan z powodu biaej plamki na gowie. Wzrok bazyliszka - spojrzenie zabjcze; przen. widrujce, nieyczliwe, nienawistne; por. Biblia, Izajasz, 59, 5; Pliniusz, Historia naturalna, 8, 33; 29, 19 ("bazyliszek zabija ludzi, gdy tylko na nich spojrzy"); rdw.

Historia Aleksandra Wielkiego (zob. Aleksander Wielki) w rozdziale "Jako Aleksander wszed w pado ciemny, a tam nalaz bazyliszka", t. pol. 1510. Wg poda polskich bazyliszek mia si znajdowa w. podziemiach krakowskich Krzysztoforw i w piwnicy jednego z warszawskich domw staromiejskich, gdzie ludzie schodzcy do piwnicy nagle od wzroku jego ginli. Zabijano go przy pomocy zwierciada, w ktrym znajdowa mier od wasnego spojrzenia. Na, to zadra Asesor, puci z rk kieliszek, Utopi w Tadeusza wzrok jak bazyliszek, (A. Mickiewicz, Pan Tndeusz, 1, 724-25.)

Bk (1) - ptak brodzcy z rodziny czapli, trudno dostrzegalny wrd trzcin, erujcy o zmierzchu, odzywajcy si w okresie godowym potnym, basowym gosem; muz. piszczaka burdonowa w dudach, zadni rg, bas; muz. buk, burczybas, ludowy instrument w ksztacie beczuki; pocierany wydaje dudnice, guche dwiki. Strzeli, paln bka - popeni bd, pomyk, paln gupstwo (bo polowanie na bki, pochliwe ptaki o niesmacznym misie, byo mczce i nieopacalne).

Bk (2) - owad dwuskrzydy, muchwka; najpospolitszy: bk bydlcy, wypijajcy przez ssawk krew zwierzt i ludzi; pop. trzmiel a. inny owad wydajcy w locie charakterystyczne buczenie; zabawka dziecinna w ksztacie stoka, wprawiana w szybki ruch wirowy wydaje buczcy odgos; zob. Fryga. Opi si jak bk - tj. jak bk krwi. Zbija bki - nic nie robi, prnowa, leniuchowa, nygusowa, wakoni si jak kto zajmujcy si tuczeniem owadw.

"Beagle" - (wym. bigl) ang., 'pies goczy', may, 235-tonowy statek, ktry pod dowdztwem komandora Roberta Fitzroya odby podr dookoa wiata w latach 1831-36 z Charlesem Darwinem jako przyrodnikiem wyprawy; zob. Podr (na okrcie "Beagle").

Beatrycze (1) - ukochana Dantego, ktr spotka kilka razy w yciu, raz, gdy mieli oboje ok. dziewiciu lat, drugi raz w dziewi lat pniej; nie rozmawia z ni nigdy, a uniemiertelni j w dwch swoich dzieach: Vita nuova i Boska Komedia. W vita nuova opisuje swoj mio do niej, czyst i czu, idealizujc j coraz bardziej, a ukochana dziewczyna-dziecko, czarujco umiechnite odbicie modoci poety, staje si piknoci doskona, natchnieniem, wiatem duszy i przewodniczk Dantego. W Boskiej

Komedii prowadzi go przez Raj, stajc si symbolem boskiego objawienia przez wiar, promieniem wiodcym ku niebiaskiej chwale wiecznej, wyrazem boskiej mdroci, darem aski. Pierwowzorem Beatrycze bya zapewne moda florentynka, spokojna mieszczka Beatrice Portinari, 1265?-1290, ktra ok. 1287 polubia bankiera Somone di Geri de Bardi. Nie ma nieba ni ziemi, otchlani ni pieka, Jest tylko Beatrycze. I wlanie jej nie ma. (J. Lecho, Spotkanie, 19-20.)

Beatrycze (2) - jedna z najsynniejszych bohaterek Szekspira, Beatryks; ang. Beatrice, synowica Leonata, z komedii "Wiele haasu o nic" (1598, wyst. pol. 1820). Cho lubowaa, e nie wyjdzie za m, kocha si w Benedykcie, z ktrym prowadzi rodzaj wesoej wojny na dowcipy; zob. te Cenci Beatrice. Beatrice et Benedict - opera. (Baden-Baden 1862) Hectora Berlioza - wg komedii "Wiele haasu o nic" Szekspira.

Beaubourg - (wym. bobur) wac. Centrum Narodowe Sztuki i Kultury im. Georges'a Pompidou w dzielnicy Marais w Paryu, fr. Centre National d'Art et de Culture Georges Pompidou, przy ul. Beaubourg (std pop. nazwa), zaprojektowane przez Richarda Rogersa (Anglika, ur. 1933) i Renza Piano (Wocha, ur. 1937), ktrzy uzyskali 1. lokat na midzynar. konkursie na budow Centrum. Otwarte 31 I 1977. 5-pitrowy budynek ze szka i stali, ktrego wszystkie elementy suebne, zazw. ukryte, jak generatory, windy, instalacje wodocigowe, elektr., ogrzewcze i klimatyzacyjne umieszczono na zewntrz i wymalowano w kolorach, jakimi instalatorzy zwykle oznaczaj poszczeglne rodzaje przewodw. Wewntrz mieci si przeniesione tu Muzeum Sztuki Nowoczesnej (od 1905), biblioteka i wiele innych dziaw, jak muzyczny, projektowania przemysowego, filmoteka itd.

Beauvais - (wym. bow) miasto w depart. Oise (pn. Francja) zniszczone w 1940 (katedra nieco uszkodzona), po wojnie odbudowane. Katedra w. Piotra - (St. Pierre) najwysza ze wszystkich katedr, wys. nawy r. 48 m, dachu - 68 m; projekt po poarze w 1225; chr ukoczony w 1272, zawalony w 1284; picionawowe prezbiterium; wieniec promienistych kaplic (Xiii w.); pnogotycki transept i wiea nad skrzyowaniem 1500-37; wiea zawalona w 1573; witrae z Xiii-Xv w.

Bechstein - (wym. bechsztajn) berliska wytwrnia fortepianw o wiatowej

sawie, za. w 1853 przez Friedricha Wilhelma Carla Bechsteina, 1826-1900, zniszczona w 1945, odbudowana w 1949 (Berlin Zachodni).

Becket - Thomas zob. (w.) Tomasz (Becket).

Beczka - w rdw. powszechnie uywana miara zboa, piwa itd.; w Xv-Xviii beczka zboa bya rwnie miar adunku statkw; zob. te Cynik; Diogenes. Beczka bez dna, beczka Daoaid - zob. Danaidy. Beczka miechu - zob. miech.

Sir Bedivere - (wym: bediwijer) w legendzie arturiaskiej jeden z dygnitarzy na dworze krla Artura; w Morte Dartur (ok. 1469) Malory'ego tylko Bedivere i jego brat, Sir Lucan, przeyli wraz z krlem ostatni bitw. On te na polecenie umierajcego Artura rzuca miecz Ekskalibur do jeziora i zanosi krla na bark, ktra ma odpyn do Avalonu.

Bedka - pop. nazwa licznych gatunkw grzybw, jadalnych i trujcych, z blaszkami na spodniej stronie kapelusza; bedka niejadalna bywa zwana "psi bedk" a. "psim grzybem". To bedka to drobnostka - drobiazg, fraszka, kaszka z mlekiem, bahostka, bagatela.

Bednarz - rzemielnik wyrabiajcy beczki i in. naczynia z klepek i obrczy; por. Bondar; Spdownik.

La Befana - woski eski odpowiednik w. Mikoaja, wrka o wygldzie wiedmy, zreszt do zoliwa i uywana jako postrach dzieci niegrzecznych, ktrym zamiast prezentw sypie do poczochy popi. Odwiedza domy woskie dopiero 6 stycznia, na Trzech Krli, pieszo roznoszc grzecznym dzieciom dary, gdy kad si do ka. Kto wchodzi wtedy do sypialni, a czuwajce dzieci woaj Ecco la Befana! w., 'Oto la Befana!'; od Epifania 'objawienie, ukazanie si (Chrystusa); wito Trzech Krli'; zob. (w.) Mikoaj.

Beffroi - (wym. befrua) w pn. rdw. i Renesansie, w Europie zach., zw. we Flandrii - wiea stranicza i dzwonnica miejska, wolno stojca a. poczona z ratuszem; fr., 'dzwonnica'.

Behem Baltazar - zob. Kodeks (Behema).

Behemot - w Biblii, Hiob, 40, 10-19, potna bestia mityczna, ktra gdyby miaa przedstawia realnie istniejce zwierz, oznaczaaby zapewne hipopotama; przen. co monstrualnie, deprymujco olbrzymiego, potnego; por. Lewiatan.

Behistun - wie w Iranie; w pobliu, na stromej skale, na wysokoci ok. 100 m. nad ziemi, nad drog czc w staroytnoci Ekbatan z Babilonem, wyryty na skale relief przedstawiajcy Dariusza I z grup wzitych do niewoli wodzw, wraz z inskrypcj klinow (kuneiformiczn) w jz. staroperskim, babiloskim i elamickim. Nie zapomniano o tej skale - Diodor Sycylijczyk w I w. pne. przypisywa te inskrypcje Semiramidzie - ale dopiero Sir Henry Rawlinson w 1835 wspi si na ska, skopiowa napisy i umoliwi w ten sposb odczytanie tekstu babiloskiego, co otwaro nowe perspektywy studiw nad staro. Mezopotami.

Bekiesz Kasper - zob. Niebo ("O niebo nie stoj...").

Bekiesza - paszcz mski po kolana, ze stojcym konierzem, nazw. na futrze; wcity w talii i szamerowany, kroju wgierskiego, modny w Polsce od czasw Stefana Batorego do 1. wojny wiat.; z wg. bekecs 'futro' a. moe od wg. polityka i dowdcy Kaspra Bekiesza.

Bekwark - wac. Greff Bakfark, Balint (Valentin), 1507-76, synny, opiewany przez poetw najwikszy w Europie lumista i kompozytor rodem z Siedmiogrodu. Przyby w 1549 do Polski, gdzie Zygmunt August przyj go na swj dwr; nadano mu indygenat; w 1551-54 podrowa po Europie, po czym, ju jako tajny agent ksicia brandenburskiego, powrci do Polski. Opuci j pospiesznie w 1559, gdy jego sprawy wyszy na jaw. Pniej zosta nadwornym lutnist cesarza Maksymiliana Ii w Wiedniu. Zmar w Padwie. Bekwark i dzwon "Zygmum" - Legenda gosi, e gdy odlewano "Zygmunta",

Bekwark wrzuci do ciekego metalu strun ze swojej lutni, aby dzwonowi nada pikniejszy dwik. Zapewne w zwizku z t legend Jan Matejko umieci Bekwarka z lutni na obrazie Zawieszenie dzwonu Zygmunta (1874). By to jednak anachronizm, gdy Bekwark mia w tym czasie (1520) okoo 13 lat, a do Polski przyby w 29 lat pniej. Nie kady wemie po Bekwarku lutniej. (J. Kochanowski, fraszka 1. 55, Do gospodyniej 14.)

Bel - w mit. babilosko-asyryjskiej przydomek bogw, m.in. Marduka i Enlila, wariant zach.-semickiej formy Baal. Daniel i Bel - w Biblii, Daniel, 14, 1-21, prorok Daniel wzbrania si odda cze Belowi jako martwemu bawanowi. Krl perski Cyrus kae swym kapanom udowodni, e Bel istotnie spoywa ofiarowane mu potrawy. Daniel odkrywa podstp kapanw - tajne drzwiczki, ktrymi wchodzio siedemdziesiciu kapanw z rodzinami i zjadao ofiary. Oburzony krl zabija kapianw i pozwala Danielowi zburzy posg Bela i jego wityni; por. Smok (Daniel i smok).

Bela - gruby, ociosany pie drzewa; zwj materiau, zw. sukna; jednostka miary (ba)weny, papieru itd. Pijany (spity) jak bela - do nieprzytomnoci, zataczajcy si przy chodzeniu; od toczcej si beli sukna przemieszczanej z miejsca na miejsce.

Bel-ami - przydomek tytuowego bohatera powieci (1884-85, wyd. pol. 1887) Maupassanta, modego, przystojnego dziennikarza Georges'a Duroy, ktry znalazszy si bez grosza w Paryu uywa swego powodzenia u kobiet, rwnie u ony i crki swego pracodawcy, bez skrupuw jako drogi do wielkiej kariery; fr., dos. 'pikny przyjaciel', w t. pol.: Dziennikarz, Pikny pan. Bel-ami - film (1939) Willi Forsta: scenariusz, reyseria i rola tyt. Film (1954) Louis Daquina z Jean Danetem w roli tyt.

Belcanto - w., dos. 'pikny piew', operowa technika wokalna, rozkwita w Xvii i Xviii w. we Woszech, pozwalajca na stosowanie brawurowych i wirtuozowskich efektw.

Belem - przedmiecie Lizbony (Portugalia). Klasztor - Convento dos Jeronymos de Belem zbudowany przez krla Manuela I na miejscu, gdzie sta Dom eglarza, w ktrym nocowa Vasco da Gama, odkrywca drogi do Indii Wschodnich, w przededniu wyruszenia w sw podr (8 Vii 1497), i gdzie, po jego powrocie w 1499, wita go Manuel I; kamie wgielny pooono jeszcze w 1499; koci halowy z paskim sklepieniem sieciowym, okrgymi ukami i wspaniaym 30-metrowym portalem w tzw. stylu manueliskim. Wiea w. Wincentego - Torre de Sao Vincente, olbrzymia dwupitrowa wiea forteczna wzniesiona w 1514-20 nad Tagiem, z dwupitrowymi krugankami, w stylu manueliskim z cechami architektury mauretaskiej.

Belfagor - Belfegor, Baal-Fegor, bawan Fegor, Phegor, Fogor, nazwy uywane w rnych przekadach Biblii, Num., 25, na oznaczenie bstwa moabickiego Baal-Peora, ktremu Izraelici oddawali cze w Setim. Imi to w rdw. legendzie aciskiej (prawdop. pochodzenia wschodniego) otrzyma diabe posany przez Plutona w ludzkiej postaci na ziemi, aby si przekona, czy suszne s skargi potpiecw, e grzechom, za ktre cierpi mki, winne s kobiety. Belfagor bada spraw, eni si nawet, aby w kocu ze zgroz uciec na powrt do pieka, gdzie dopiero moe odetchn od towarzystwa ziemskich niewiast. Belfagor Arcidiavolo - w., 'Arcydiabe Belfagor', nowela o diable, ktry si oeni' (wyd. 1549) Makiawela (zob.), napisana piknym jzykiem, pena dowcipu i humoru, bdca satyr na kobiety, rozwija i popularyzuje szeroko temat rdw. legendy. Belphegor - ze zbioru Bajek i opowiada wierszem (1685) La Fontaine'a, wg Makiawela. Belphegor, czyli Maestwo diaba - tragikomedia (1690) Johna Wilsona, wg Makiawela. Pani Twardowska - ballada Mickiewicza osnuta na gwnej idei noweli Makiawela. Diabe w Krakowie - "stara gawda" (1854) Lucjana Siemieskigo, wolny przekad noweli Makiawela, przenoszcy jej akcj do Polski. Jak baba diaba wyonacya - humoreska gralska z cyklu "Na Skalnym Podhalu" (1903-10) Kazimierza Przerwy-Tetmajera, podhalaska odmiana legendy.

Belfer - por. lekc. nauczyciel, bakaarz; z jid., 'pomocnik melameda w

chederze, tj. nauczyciela yd. szkoy pocztkowej dla chopcw', od nm. Behelfer 'pomocnik'.

"Belgica" - (wym. belgika) parowiec belgijski, na ktrym kilkakrotnie, w latach 1897-1909, odbyway si wyprawy polarne. W 1897-99 suy on midzynarodowej wyprawie na Antarktyd pod dowdztwem Adriena de Gerlache de Gomery (ktrego zastpc by 26-letni Roald Amundsen), pierwszej, ktra przezimowaa na Antarktydzie. W wyprawie brali take udzia Polacy: Henryk Arctowski i Antoni B. Dobrowolski.

Belial - wcielenie nieprzydatnoci a. bezprawia, za; szatan, anio ciemnoci, ksi piekie, wdz zych duchw, uosobienie ducha za; por. Biblia, Ks. Sdziw, 19, 22; 1. Ks. Krl., 2, 12; 2. List Korynt., 6, 15; w Raju utraconym, 1, 490 (1667), Miltona - jeden z upadych aniow; z hebr. belija'al; od (?) beli 'bez (czego)' + ja'al 'uytek'. Dzieci (synowie, crki) Beliala - warchoy, nicponie, ludzie nieprawi, niegodziwi; por. Biblia, Deut., 13, 13.

Belizariusz - ok. 500-65, utalentowany dowdca wojsk cesarza bizantyjskiego Justyniana, m Antonii, przyjaciki cesarzowej Teodory. Zniszczy w 533-34 pastwo Wandalw w Afryce. Wysany dwukrotnie do Italii przeciw Ostrogotom, cho zdoby Rawenn i Rzym, nie mg uzyska decydujcego zwycistwa z braku poparcia i zaufania Justyniana, zawistnego o jego saw wojenn. W 548 odwoany, w 562 uwiziony, a po roku zapewne uwolniony. Bohaterskie czyny Belizariusza, otaczane wieloma legendami, byy ulubionym tematem pieni lud. i romansw gr. w redniowieczu. Przebieg wojny z Ostrogotami opisa sekretarz Belizariusza, historyk bizant., Prokop z Cezarei w swojej Historii (zob.) sekretnej (gr. Anekdota), gdzie Belizariusz pada ofiar zemsty Teodory, ktrej uczu nie chcia odwzajemni. Legenda twierdzi, e popad w cakowit nieask, majtek jego skonfiskowano, a cesarz kaza go olepi, tak e musia jako ndzarz ebra na ulicach Konstantynopola, przytwierdziwszy do swego szaasu napis: "Daj obola biednemu Belizariuszowi." Pierwszym autorem bizant., ktry wspomnia o tej legendzie (jako sprzecznej z faktami hist.), by Jan Tzetzes w Xii w. Uwierzytelniona przez Volterrana (R. M. de Volterra, 1451-1522) rozszerzya si na cay Zachd. Koci posuy si ni dla pouczenia wiernych przykadem zmiennoci losu ludzkiego, ukazujc, e nieaska wielkiego wodza bya kar bosk za usunicie i wygnanie papiea Sylweriusza. Historia cudowna czowieka zwanego Belizariusz - gr. poemat bizant. wierszopisa rodyjskiego Emanuela Georgillasa Limenity (Xv w.), oparty na wersji z wczesnego rdw., opiewa niewinno nieszczsnego bohatera, ofiary

intryg dworskich, i potpia niewdziczno Justyniana. Najwikszy przykad nieszczcia - hiszp. El ejemplo major de la desdicha, dramat Antonia Mira de Amescua, wyd. 1632 w Saragossie, przez omyk pod nazwiskiem Juan Perez de Montalban (przypisywany pn., rwnie bdnie, dramaturgowi Lope de Vega). Chlubna lepota wielkiego Belizariusza - w. La gloriosa cecita di gran Belisario, dramat popularny (Wenecja 1734) Carlo Goldoniego. Belizariusz - powie moralna i polityczna (1767) Jean Francois Marmontela. Opera (Wenecja 1836) Donizettiego wg dramatu E. Schenka (1823). Obrazy: Salvator Rosa, Rzym, Gal. Doria; J.-L. David (1781), Lille, Mus. Wicar.

Bellatrix - niebieskawobiaa gwiazda w konstelacji Oriona.

Bellerofon(t) - mit. gr. wg Iliady, 6, Homera, bohater grecki, syn krla Koryntu, Glaukosa, wnuk Syzyfa, wygnany za zabjstwo schroni si na dworze Projtosa, krla Argos, ktrego ona Anteja (a. Steneboja) zakochaa si w nim. Gdy wzgardzi jej mioci, oskarya go przed mem o prb uwiedzenia jej (motyw ony Putyfara; zob.); Projtos, nie chcc naruszy praw gocinnoci, wysa Bellerofonta do swego tecia, krla Likii, Jobatesa, z listem zawierajcym polecenie zabicia oddawcy; std wyraenie "list Bellerofonta", ac. Bellerophonris linerae; por. Betsabee. Jobates wysya bohatera do walki z Chimer (zob.), ktr ten zabija, uniusszy si na skrzydlatym Pegazie (zob.) w powietrze. Wysany na wojn z Amazonkami powraca z niej w triumfie, zabijajc te po drodze atakujcych z zasadzki zbjcw. Widzc to, Jobates daje mu crk za on, przez ktr Bellerofon staje si ojcem Laodamii, matki Sarpedona, i Hippolocha, ojca Glaukosa, ktry, pod Troj zamieni zbroje z Diomedesem. Bellerofon i Steneboja - tragedie Eurypidesa, zachowane tylko we fragmentach; podobnie tragedia Sofoklesa Jobares. Bellerophon - opera (1679) J. B. Lully'ego, tekst: T. Comeille, Fontenelle i Boileau. Temat walki z Chimer w sztuce antycznej od Vii w. pne. Bellerofon pojcy Pegaza - kopia hellenistyczna reliefu gr., Rzym, Pal. Spada. Zwycistwo Bellerofonta nad Chimer - obraz L. Silvestra m.

Bellingshausen Faddiej Faddiejewicz - 1778-1852, podrnik ros., badacz O. Spokojnego, w 1803-06 towarzyszyl I. F. Kruzensztemowi w pierwszej ros. wyprawie morskiej dookoa wiata, w 1819-21 wraz z M. P. azariewem opyn kontynent antarktyczny.

Bellona - mit. rz. staroitalska bogini wojny, ona a. siostra Marsa; z ac. bellum 'wojna'.

Belweder - paac, willa a. pawilon ogrodowy na wzniesieniu, z piknym widokiem; cz budynku wysunita ponad dach, z ktrej, przez due okna, otwiera si pikny widok; z w. belvedere 'pikny widok; miejsce z piknym widokiem'. Belweder Watykaski - dziedziniec i galeria w Watykanie zawierajca m.in. takie dziea sztuki antycznej, jak Apollo Belwederski i Laokoon; zbud. w 1490 dla papiea Innocentego Viii. Belweder w Pradze - letnia rezydencja krlewska na Hradczanach, wzniesiona w 1536-63 w stylu renesansowym. Belweder w Wiedniu - zbudowany w 1700-25 jako letnia rezydencja ksicia Eugeniusza Sabaudzkiego, uwaany za najpikniejsz wieck budowl barokow wiata, skada si z dwch stojcych w ogrodzie paacw: grnego, mieszczcego Austr. Muz. Baroku, i dolnego (Austr. Galeria Xix i Xx w.). Belweder w Warszawie - zbud. w 1659 na wysokiej skarpie nad azienkami dla kanclerza wielkiego lit. Krzysztofa Paca, ok. 1774-87 mieci manufaktur fajansw krla Stanisawa Augusta, zwanych belwederami. W 1818 przeznaczono na siedzib w. ks. Konstantego nowy, zbudowany na tym miejscu paac neoklasycystyczny (archit. Jakub Kubicki), ktry sta si wzorem setek dworkw szlacheckich o gankach z kolumienkami i parterowych skrzydach. Dzi reprezentacyjna rezydencja pastwowa. Belwederczycy - grupa spiskowcw ze rodowiska inteligencji warszawskiej, ktra zapocztkowaa powstanie listopadowe pod dowdztwem Ludwika Nabielaka. 29 Xi 1830 z miejsca zbirki na mocie Sobieskiego wyruszyli na Belweder, ale w. ks. Konstanty zdoa w czas wymkn si z paacu.

Belzebub - Beelzebub, semickie Baal Zebub 'wadca much', przedstawiony w Biblii, 4. Ks. Krl., 1, 2, jako bstwo opiekucze flistyskiego miasta Akkron bd (Ew. wg Mat., 12, 14) jako ksi czartowski. Jeden z naczelnych zych duchw demonologii chrzec. W Raju utraconym, 1, 79

(1667), Miltona jeden z gwnych wadcw pieka, nastpny po Szatanie; pop. diabe, bies, szatan, czart. Wygania (wypdze) diaba Belzebubem - wg Biblii, Ew. wg Mat., 12, 24-27, lekarstwo gorsze od choroby.

Bet (1) - grot, pocisk, strzaa do duych ukw i kusz; nasada strzay z pirami; drg do naganiania ryb do sieci a. do popychania odzi rybackiej: szum, plusk; od betania, dwikonal.

Bet (2) - przesmyk morski. cienina morska: z nm. Belt 'Bet (cienina) Wielki a. May' (cz M. Batyckie z Kattegatem).

Beyce - miasto w woj. lubelskim; zob. Pacanw. Fujara z Beyc - przys., tj. gupiec.

Bem - Jzef, 1794-1850, genera wojsk polskich, wgierskich i tureckich, uczestnik wyprawy Napoleona I na Moskw w 1812 i obrony Gdaska. Zajmowa si teori i konstrukcj rakiet; przebudowa Ossolineum we Lwowie. Brawurowo kierowa artyleri pod Iganiami, Ostrok i w czasie obrony Warszawy, awansujc na generaa brygady. W 1848 kierowa obron rewolucyjnego Wiednia, wic znaczne siy cesarskie; dowodzi rewolucyjn armi wgiersk w Siedmiogrodzie i Banacie, zadajc szereg klsk wojskom austr. i ros. Jako wdz naczelny wojsk wg. dozna poraki pod Temesvarem 9 Viii 1849. Aby nie pj do niewoli austr. i mc walczy dalej, zosta muzumaninem i wstpi do wojska tureckiego; internowany w Aleppo wkrtce zmar. Zwoki jego sprowadzono do Polski w 1929 i pochowano w mauzoleum w Tarnowie. Murat Pasza - pod tym imieniem wystpowa gen. Bem w Turcji. Ojcem Bemem - nazywali gen. Bema uwielbiajcy go olnierze wgierscy. Armia siedmiogrodzka - wiersz Sandora Petofi, twrcy narodowej poezji wg., w 1849 adiutanta gen. Bema, sawicy jego bohaterstwo. Czemu, Cieniu, odjedasz, rce zamawszy na pancerz, Przy pochodniach, co skrami graj okoo twych kolan? (C. Norwid, Bema pamici aobny rapsod, 1-2 (1851).) Pogrzeb Murada Paszy w Alepie - wiersz (1855) Konstantego Gaszyskiego.

Ben Akiba - posta Xvii-wiecznego rabina amsterdamskiego ze sztuki Uriel Acosta (1846) pisarza nm. Karola Gutzkowa, wypowiadajca w rnych odmianach zdanie: "Wszystko to ju byo", nm. alies schon dagewesen; por. Biblia, Eklezjastes, 1, 9: "C to jest, co byo? To samo, co potem bdzie."

Benares - jedno ze witych miast indyjskich pooone na lewym brzegu Gangesu w stanie Uttar-Pradesz (pn. Indie), w staroytnoci wite miasto Indw, miejsce rytualnych kpieli oczyszczjcych, cel masowych pielgrzymek. Od Vi w. pne. do Ii w. ne. gwna siedziba buddyzmu, gdzie Budda synnym swym kazaniem rozpocz nauczanie. Orodek hinduizmu, czczony take przez sikhw i dinistw; w latach 1194-1775 pod wadz muzumanw; obecnie Waranasi.

Benedykt - ac. Benedictus, 'bogoslawiony', imi wielu papiey.

w. Benedykt z Nursji - (w Umbrii, Italia) ok. 480-553, jego Regula S. Benedicti staa si podstaw zach.-europejskiej organizacji klasztornej. Zaoyciel klasztoru na Monte Cassino (w Kampanii, Italia, ok. 529) i zakonu benedyktynw; w Polsce pierwsze opactwa w Tycu, Trzemesznie; czycy, Mogilnie, Lublinie i na ysej Grze; por. Sambenito. Benedyktyn - najstarszy likier, wyrabiany pierw. od Xvi w., przez benedyktynw w Fecamp (Normandia, Francja), na nalewkach i destylatach z ok. 40 zi i korzeni. Benedyktyska praca - drobiazgowo dokadna, wytrwaa, cierpliwa, mrwczo pracowita; na wzr pracy kopistw i iluminatorw rkopisw w dawnych klasztorach benedyktyskich. Powie rzeczy istej o zaoeniu klasztoru na ysej Grze braciej zakonu w. Benedykta ... - legenda uoona na podstawie kroniki Dugosza przez nieznanego autora, wyd. ok. 1540.

Benedykt Polak - Benedictus Polonus, pierwszy polski podrnik, franciszkanin z Wrocawia. Towarzyszy posowi papiea Innocentego Iv, Giovanniemu da Pian del Carpine, w podry do Karakorum do chana Mongolii, w 1245-47.

Beneficjum - rdw. nadanie gruntu wasalowi przez seniora, czasowe a. doywotnie, jako honorowe wynagrodzenie a. w zamian za sub wasaln, pniej dziedziczne; prawo doywotnie do dochodw zwizanych z jakim urzdem kocielnym, ac. officium; dochody z urzdu koc.; ze rdw.-ac. beneficium od ac. 'dobrodziejstwo; przywilej'.

Benevento - miasto w Kampanii (pd. Wochy) z licznymi zabytkami staroytnymi: teatr z I w., uk Trajana i in.; dawna twierdza Samnitw Maleventum, ac., 'ze wejcie', przemianowana na Beneventum, ac., 'dobre wejcie', w 268 pne. jako kolonia rzymska; w 275 pne. bitwa Rzymian z krlem Epiru Pyrrusem zakoczona jego klsk; w 214 pne. zwycistwo Rzymian pod wodz Semproniusza Grakcha nad Kartagiczykami dowodzonymi przez Hannona; w 1266 bitwa midzy wojskami krla Sycylii Manfreda i Karola Andegaweskiego, w ktrej Manfred poleg.

Bencodi - "kraina Kukania", w. paese di cuccagna, w Dekameronie, 8, 3, "Poczciwy Calandrino" (1353, wyd. 1471), Boccaccia. Cudowny kraj obfitoci, gdzie "krzewy winne kiebasami podwizuj, a g za trojaka z gsitkiem w przydatku sprzedaj; gdzie jest gra z tartego parmezanu, na ktrej ludzie zajmuj si tylko wyrabianiem makaronu i nadziewanych pierogw" (wg tum. Edwarda Boye). Kraj ten opisuj Calandrinowi przyjaciele, przekonujc go, e tam znajdzie czarodziejskie kamienie, ale dowiedziawszy si, e do Bengodi jest dalej ni do Abruzzw, Calandrino rezygnuje z podry; zob. Kukania.

Ben Hur - bohater tytuowy popularnej powieci (1880) amerykaskiego pisarza Lewisa Wallace'a, ydowski arystokrata z I w., ktry po dokonaniu szeregu heroicznych czynw przyjmuje na koniec wiar chrzecijask. Ben Hur - gigantyczny film przygodowo-historyczny nakrcony w Hollywood w 1926 przez Freda Niblo z Ramonem Novarro w roli gwnej. Nowa wersja Williama Wylera z 1960, z Charltonem Hestonem w roli tytuowej. Oba filmy wg powieci Wallace'a.

Beniamin - w Biblii najmodszy, najulubieszy syn Jakuba i Racheli; gdy Jakub wysya synw do Egiptu na zakup zboa w czasie godu, zatrzyma Beniamina w domu, aby mu si po drodze nic zego nie przytrafio, Gen., 42, 4; std przen.: ulubieniec, faworyt, pupilek rodzicw. Plemi Beniamin - pochodzi miao od Beniamina; czonkami tego rodu byli

m.in. pierwszy krl Izraela Saul oraz Szawe z Tarsu, pn. aposto Pawe. Porcja Beniamina - najwiksza; w Egipcie, w gocinie u Jzefa, Beniamin otrzymuje przy uczcie 5 razy wiksz porcj ni kady z pozostaych braci; Gen., 43, 34. Syn prawicy - Rachela, umierajc przy urodzeniu najmodszego syna, nazwaa go Benoni, tj. 'syn boleci mojej', ale ojciec nazwa go Beniamin, tj. 'syn prawicy, syn szczcia'.

Beniowski - Maurycy August, ok. 1746-86, tajemnicza posta podrnika, gonego z powodu niezwykych przygd i burzliwego ycia, a take pamitnikw penych fantastycznych zmyle; szlachcic, pochodzenia wg. a. sowackiego, bra udzia w konfederacji barskiej, wzity do niewoli przez Rosjan i zesany na Kamczatk do fortecy Bolszeriecka w 1770, organizuje bunt zesacw, po czym na zagarnitym statku egluje do Makau na wybrzeu Chin poudniowych, a stamtd do Parya, gdzie przedkada rzdowi fr. projekt kolonizacji Madagaskaru i otrzymuje stopie pukownika. W 1773 wysany na Madagaskar przez Francj dla zaoenia tam kolonii, obwoany przez mieszkacw wadc wyspy, zrywa w 1776 z Francj. Zmuszony do wyjazdu, idzie na sub w wojsku austriackim. Kilkakrotnie udaje si do Ameryki, chcc wzi udzia w walce o niepodlego, ale usug jego nie przyjto. Ginie w czasie kolejnej wyprawy na Madagaskar. Historia podry Maurycego Augusta hrabiego Beniowskiego... pomiertnie ogoszone w wielu jzykach pamitniki; wyd. pol. w 4 tomach, 1797. Hrabia Beniowski - tragedia (1792) Chrystiana Augusta Vulpiusa, wyd. anonimowo; pierwszy utwr lit. o Beniowskim, napisany przez autora Rinalda Rinaldiniego (zob). Hrabia Beniowski, albo Spisek na Kamczatce - gona w swoim czasie sztuka (Hamburg 1794, wyst. pol. Warszawa 1799 w Teatrze Bogusawskiego) Augusta von Kotzebue. Beniowski, albo Wygnacy na Kamczatce - opera (Pary 1800, wyst. pol. Warszawa 1817) Francois Adrien Boieldieu, libretto: Alexandre Duval. Beniowski Maurycy Kamierz Zbigniew - bohater tytuowy poematu oktaw Beniowski Juliusza Sowackiego (w 1841 ukazao si 5 pieni; dalsze 10, nie wykoczonych, w wielu wariantach, fragmentach i okruchach, wyd. w 1866), majcy tylko luny zwizek, prcz nazwiska i udziau w konfederacji barskiej, z historycznym Beniowskim. Poemat, romantyczna, heroikomiczna epopeja dygresyjna, nawizujca do Don Juana Byrona, Eugeniusza Oniegina Puszkina i Orlanda szalonego Ariosta, przeobraa si nieustannie z utworu historycznego, z "Iliady barskiej", a potem z powieci o "epoce krwawej" buntu hajdamackiego, w autobiograficzny pamitnik literacki autora, poemat walki o jego ideay poetyckie i osobiste, rozpraw z krytykami, w pojedynek

poetycki z "bogiem litewskim" - Mickiewiczem. yciorys, pamitniki i opisy podry hrabiego Maurycego Beniowskiego wsplny tytu 2-tomowej zbeletryzowanej biografii Beniowskiego Mora Jokaia (i Janosa Janko) i 2-tomowego t. Pamitnikw, 1888-91. Beniowski - powie (1916) Wacawa Sieroszewskiego; Ocean (1917), cig dalszy.

Beocja - gr. Boiotia, w staro. Grecji rodkowej kraina rolniczo-pasterska, ktrej g. miastem byy Teby. Ateczycy kpili z jej mieszkacw jako rzekomo tpych, niewyksztaconych gburw, mimo e bya ojczyzn m.in. Hezjoda, Korynny, Pindara, Plutarcha, Pelopidasa i Epaminondasa; por. Abdera; zob. Iliada (Synne ustpy). Beocki - tpy, ociay, pozbawiony fantazji. Uszy beockie - nieczue na muzyk a. krasomwstwo.

Beowulf (wym. bejeuulf) skandynawski heros-wiking, bohater tytuowy najwczeniejszego i jedynego kompletnie zachowanego epickiego poematu literatury staroangielskiej (anglosaskiej), zoonego z ok. 3200 linijek nie rymowanego, aliteracyjnego wiersza, o treci opartej na legendach skandynawskich poczonych z wydarzeniami historycznymi Vi w. w Danii. Poemat, zachowany w rkopisie pochodzcym zapewne z koca X w., spisany zosta prawdop. przez jednego nieznanego poet chrzecijaskiego ok. 700 r. Beowulf, rycerz idealny, spieszy na dwr krla duskiego Hrothgara, nkanego przez straszliwego potwora Grendela, potomka Kaina, rani Grendela miertelnie, po czym zabija szukajc pomsty ma Grendela w jej podwodnej jaskini. Majc lat 50 zostaje krlem Geatw i rzdzi dobrze i mdrze przez p wieku; wreszcie ginie w walce z pustoszcym kraj ognistym smokiem, zabijajc go jednak przed mierci; anglos. Beowulf 'wilk miodowy' tj. niedwied.

Berdyczw - znane od Xiv w. miasto w obwodzie ytomierskim Ukr. SRR; prawdop., sdzc z przysowia, synne niegdy ze le funkcjonujcej poczty na kresach polskich. Pisz do mnie na Berdyczw (drobnymi literami)! - przys., odczepe si ode mnie, bywaj zdrw, nie dam si nabra, rzecz skoczona! Tam ci jaki wiew dolata Od Pl Dzikich i od Baru - (...) Mnich przesuwa si przez mury, Jaki

Jacek, jaki Marek. I wsuchae si, wpatrzye W te postaci, w to woanie... Ej! kalendarz berdyczowski, To kalendarz by - mopanie! (K. Gliski, Kalendarz herdyczowski. 157-58, 161-66.)

Berdysz - szeroki topr o silnie zakrzywionym ostrzu i dugim drzewcu, uywany przez piechot w Xiv-Xvii w.; ze rdw. ac. barducium 'wcznia; toporek'. Berdysznicy - fr. maillotins, uczestnicy powstania ludowego w Paryu, wywoanego wprowadzeniem nowego podatku, g. od ywnoci, w 1382, w pocztkach panowania maoletniego Karola Vi; nazwani od berdyszw, w ktre uzbroili si w zdobytym arsenale ratuszowym. Powstanie szybko stumiono.

Beregirnie - mit. sow. rozpowszechniona na Rusi przed Xii w. nazwa boginek czy demonw wodnych, pniej zwanych rusakami.

Berek Joselewicz - 1764-1809, kupiec ydowski, w czasie powstania kociuszkowskiego uformowa yd. puk lekkiej kawalerii. We Woszech, w Legionach Dbrowskiego, jako oficer bra udzia w walkach legii woskiej i naddunajskiej. Od 1803, w legionie hanowerskim, walczy w kampanii 1805, m.in. pod Austerlitz. W wojsku Ksistwa Warszawskiego w 1807 jest szefem szwadronu 5 puku strzelcw konnych. Poleg pod Kockiem w potyczce z Austriakami. Mogia Berka - kopiec usypany w 1809 w Kocku na grobie Berka Joselewicza.

Berenika - Berenike, macedoska forma gr. imienia Pherenike 'przynoszca zwycistwo' (por. Weronika), spotykana u ksiniczek egipskich dynastii Ptolemeuszw.

Berenika (1) - ksiniczka ydowska wielkiej urody, ok. 27 - ok. 75, crka Heroda Agryppy I, wnuka Heroda Wielkiego, krla Judei; polubia swego stryja Heroda, a gdy w 21 roku ycia owdowiaa, miaa jakoby y ze swoim bratem Herodem Agrypp Ii. Nastpnie wysza za Polemona I, krla Cylicji. Pniejszy cesarz rz., Tytus, modszy od niej o 13 lat, zakocha si w niej, gdy prowadzi wojn w Judei, a po upadku Jerozolimy zabra j z sob do Rzymu, obiecujc oenek. Jednak, wobec sprzeciwu opinii, "Berenik natychmiast wyprawi z Rzymu wbrew jej woli i wbrew samemu sobie", ac. invitus invilam (Swetoniusz, Boski Tytus, 7). Jest to ta sama Berenika, ktra wg Biblii, Dzieje Ap., 25, 23-27; 26, 1-32, bya u boku Agryppy, gdy

przesuchiwa w. Pawa. Jak powiadano, Racine i Corneille podjli jednoczenie temat tragedii oparty na cytacie z Swetoniusza, nie wiedzc wzajem o swych zamiarach, za spraw ksinej Orleanu, ciekawej wyniku tego niewiadomego wspzawodnictwa. Tragedi Racine'a oceniono znacznie wyej. Berenice - tragedia (Pary, 21 Xi 1670) Racine'a; zainspirowaa powstanie co najmniej pitnastu oper, m.in. G. F. Handla, Londyn 1738. Tite et Berenice - tragedia (Pary, 28 Xi 1670) Corneille'a.

Berenika Ii (2) - ok. 258 - ok. 220 pne., ona i wspregentka krla Egiptu Ptolemeusza Iii Euergetesa. Wg legendy zoya swj warkocz Afrodycie jako ofiar wotywn za szczliwy powrt ma z wyprawy wojennej do Syrii. Po tajemniczym znikniciu warkocza ze wityni nadworny astrolog Konon z Samos ogosi, e wiatry uniosy warkocz do nieba, gdzie sta si konstelacj z siedmiu gwiazd, zwan Warkoczem Bereniki, ac. Coma Berenices, w pobliu ogona Lwa. Kallimach napisa ku jej chwale poemat, ktry Katullus przeoy z greckiego na acin. Wkrtce po mierci ma Berenik zamordowa jej syn, Ptolemeusz Iv Filopater. Berenice regina d'Egitto - w. 'krlowa Egiptu', opera (1718) Scarlattiego.

Beresteczko - miasto nad Styrem w obwodzie woyskim Ukr. SRR, pod ktrym 28-30 Vi 1651 szedziesiciotysiczna armia polska (w tym poowa pospolitego ruszenia) pod wodz Jana Kazimierza pobia stutysiczn armi kozacko-tatarsk dowodzon przez Bohdana Chmielnickiego. Zwycistwo to, jedno z najwietniejszych w dziejach Polski, nie zostao wykorzystane: kampania zakoczya si 28 Ix 1651 ugod w Biaej Cerkwi.

Berezyna - rzeka w Biaoruskiej SRR, prawy dopyw Dniepru; pod wsi Studziank 26-29 Xi 1812, w czasie odwrotu wojsk Napoleona I z Moskwy, odbya si okupiona poniesionymi w zaartych walkach cikimi stratami przeprawa przez rzek szcztkw Wielkiej Armii atakowanych przez wojska rosyjskie; m.in. oddziay polskiego 5 korpusu skutecznie osaniay przepraw. Przejcie armii Napoleona przez Berezyn - obraz J. Suchodolskiego, Warszawa, Muz. Nar.

Bergamo - miasto w Lombardii (pn. Wochy), w 1296-1427 pod wadz rodu Viscontich, od 1428 do 1797 rzdzone przez Wenecj; miejsce urodzenia

Donizettiego; std te pochodz bohaterowie w. commedia dell'arte: Arlekin, Gorgibus, Pantalone, Brighella. Kaplica Colleonich - Kondotier Bartolomeo Cofleoni, doszedszy do majtku; schroni si wraz ze swymi kombatantami w Bergamo, goszczc na swym dworze artystw i uczonych. Sprawi sobie te grobowiec za ycia, obok grobu swej crki Medei, w kaplicy (zbudowanej na miejscu zakrystii romaskiej) bazyliki Santa Maria Maggiore (1137, ukoczona Xviii w.). Kaplic, jedno z arcydzie renesansowej rzeby lombardzkiej, wykona w 1476 G. A. Amadeo, a ozdobi freskami G. Tiepolo. Bergamasca - bergamasco, bergamask, pergames(z)ka, w Xvi-Xviii w. pie taneczna z okolic Bergamo, w takcie parzystym, taczona te w Polsce Xvii w.; w Xix w. taniec w takcie 6/8.

Bergerac - zob. Cyrano de Bergerac.

Bering - Vitus Jonassen, 1680-1741, eglarz i odkrywca duski w subie rosyjskiej. W 1725-29, na polecenie cara Piotra I, przeby Syberi, Kamczatk i cienin dzielc Azj od Ameryki Pn. W 1733-41 kierowa tzw. Wielk Ekspedycj Pn., ktra badaa wybrzea Morza Arktycznego. W 1741 Bering odkry brzegi Alaski i Aleuty; w drodze powrotnej zmar na szkorbut. Cienina Beringa - midzy kontynentami Azji i Ameryki Pn., midzy Przyldkiem Dieniewa i Alask. Morze Beringa - pn. cz Pacyfiku midzy Pwyspem Czukockim, Kamczatk i Alask; morze i cinin nazwano ku czci Beringa na wniosek komandora Jamesa Cooka.

Berlacz - dawn. but zimowy z futra a. wojoku nakadany na zwyke obuwie; z nm. Brenlatsche 'ap niedwiedzi'.

Berlichingen - zob. Gtz von Berlichingen.

Berlin - zob. Brama (Brandenburska). Berlinka - dawn. szkuta, barka zboowa bez napdu a. z aglami; w Xviii w. czterokoowy kryty, resorowany, podrny pojazd konny z 4 miejscami siedzcymi; pierwsze powstay w Berlinie, std nazwa.

Bero - sceptr, staro. i rdw. symbol wadzy i jedno z insygniw krlewskich w ksztacie ozdobnej laski, zazw. zakoczonej jakim emblematem: bera konsulw rzymskich miay na szczycie ora, krlw ang. kul a. krzy, krlw fr. - eleur de lis zob. Lilia: Bero byo te atrybutem bogw - Zeusa, Cybele i Hery (zakoczone kukuk symbolizujc zdradzan maonk). Uywane niekiedy jako symbol wadzy przez rektorw uniwersytetw; z ac. ferula, poyczka, za poredn. jz. czeskiego, z X-Xi w., drugi raz zapoyczone w Xv w. jako ferua (zob.).

Bermyca - wysoka czapka futrzana noszona w Xviii i Xix w. przez grenadierw i kompanie wyborowe; w Brytanii reprezentacyjne nakrycie gowy gwardii krlewskiej; z nm. Barenmutze 'czapka niedwiedzia'.

Bernadotte - dynastia szwedzka zaoona przez marszaka napoleoskiego Jeana Bernadotte'a (adoptowanego w 1810 przez krla Karola Xiii), ktry panowa jako Karol Xiv, 1818-44.

Bernard - Bernhard ze st.-g.-nm. bero-, bern + hart 'niedwied + silny', imi populame po w. Bernardzie z Clairvaux, ok. 1091-1153, cystersie, teologu, kaznodziei (zw. doctor mellifluus ac., 'doktor miodopynny'), mistyku, inicjatorze 2. krucjaty, patronie pszczelarzy w Europie rodk., przedstawianym z ulem; por. Biernat. Bernardyni - zakonnicy reguy w. Bernarda z Clairvaux, cystersi francuscy; nazwa uywana tylko w Polsce na oznaczenie czonkw zakonu braci mniejszych, dawniej zw. na Zachodzie franciszkanami-obserwantami (zob. Reformaci). Pierwszy ich klasztor w Polsce stan na Stradomiu w Krakowie w 1454 pod wezwaniem w. Bernarda ze Sieny - std nazwa zakonu w Polsce. Bernardyn - bernard, rasa b. duych, silnych psw dugowenistych, maci aciatej, pochodzcych zapewne od wielkich psw sprowadzonych przez staro. Rzymian z Azji; psy tej rasy hodowano w schronisku zaoonym koo Przeczy Wielkiej w. Bernarda w Alpach w X w. przez w. Bernarda z Aosty (a. z Montjoux), prowadzonym od Xii-Xiii w. przez augustianw; od koca Xvii w. tresowano je do odszukiwania zasypanych niegiem lub zbkanych podrnych; w czasie trzystu lat suby psy uratoway ycie 2500 osb; najsynniejszym by Barry, ktry ocali czterdziestu kilku ludzi na przeomie Xviii i Xix w.; dzi sub ratownicz peni gwnie migowce. Kark bernardyski - kark opasego grubasa.

Na bernardyna - w dawnej Polsce zapasowa porcja jada przy posiku na wypadek wizyty kwestarza-bernardyna o wilczym apetycie. St bernardyski - suto zastawiony.

Bernard De Ventadour - jeden z najsynniejszych trubadurw prowansalskich Xii w., autor wielu piknych pini mionych, przyjmowany na dworze Eleonory Akwitaskiej.

Bernardo Del Carpio - na wp mityczny bohater hiszpaski z Ix w., ulubiony temat minstreli i Lope de Vegi, ktry czynom jego powici wiele sztuk.

Bernauer - Agnes zwana "anioem augsburskim", nm. der Engel von Augsburg, czarujca, pikna i dumna crka golibrody Kaspra Bernauera, ktr ksi Ernest Bawarski kaza 12 X 1435 zrzuci z mostu w Straubingu (Bawaria) do Dunaju, gdy odmwia zrzeczenia si praw legalnej maonki jego syna jedynaka, przyszego ksicia Alberta Iii. Ballada ludowa o "piknej Bernauerce" z ok. 1750 maluje w moment krytyczny, kiedy bezbronna pikno w rkach oprawcw nie chce wyrzec si swojej mioci: "Ksi jest mj, a ja jestem jego!", przedstawia te bl ksicia stojcego nad zwokami utopionej. Agnes Bernauer - tragedia (Monachium 1852) Friedricha Hebbla obrazuje bunt mioci przeciw racji stanu.

Bernhardt - Sarah, wac. Henriette Rosine Bernard, 1844-1923, aktorka fr., jedna z najsynniejszych na wiecie, zwana "bosk Sar" o "zotym gosie" nieopisanej piknoci, metalicznym i nosowym, ale te "krlow pozy". Debiutowaa w Komedii, Francuskiej w 1862 w Ifigenii Racine'a, ale szerokiej publicznoci daa si pozna w 1868 w "Odeonie", w mskiej roli w komedii wierszem "Przechodzie" Fr. Coppee'go, a o jej sukcesie zdecydowaa modzie Dzielnicy aciskiej. Jej gos, magnetyczna osobowo i zerwanie z tradycyjn pompatycznoci zapewniy jej powodzenie m.in. w roli Krlowej w Ruy Blas Victora Hugo, jako Doni Sol w jego Hernanim i jako Fedrze Racine'a. Inne jej wielkie role to Adrienne Lecouvreur Scribe'a, Marguerite w Damie kameliowej Dumasa-syna i rola syna Napoleona w Orltku Rostanda. Nawet po amputacji nogi w 1915 wracaa na scen, ostatnio w 1922 w La Gloire Rostanda, w roli napisanej specjalnie dla niej, ktr moga gra w pozycji siedzcej.

Berrecci Bartolommeo (wym. bererczczi), ok. 1480-1537, Woch przybyy w 1516 z Florencji do Polski, nadworny architekt i rzebiarz krla Zygmunta I Starego. Jego g. dzieem jest kaplica Zygmuntowska (1519-33) w katedrze na Wawelu. Od 1530 koczy budow paacu wawelskiego (kolumnada arkadowa dziedzica, wschodnie i poudniowe skrzydo). Uwaany za najwikszego architekta woskiego w Polsce Xvi w.

Berta - st.-g.-nm. 'byszczca'. Berta o wielkich stopach - ona krla Pepina Krtkiego (Maego) i matka Karola Wielkiego, kobieta o licznych zaletach serca i charakteru, ktra a do mierci w 783 wspomagaa syna w jego dziaaniach politycznych. Jest bohaterk tytuow popularnej chanson de geste Adeneta le Roi (Xiii w.), wg ktrej zdrajcy porywaj Bert w dzie lubu, podstawiajc crk jej niaki jako pann mod. Nieszczsna ksiniczka, pozbawiona tronu, bka si po lesie i znosi wiele cierpie do czasu, a jej matka odkrywa szalbierstwo. Frau Berla - nm., 'pani', niemieckie wcielenie epifanii, zbliona w charakterze do woskiej Befany (zob.); jest to pani ktra bezszelestnie zakrada si do dziecinnego pokoju, aby ukoysa dzieci do snu, ale jest postrachem niegrzecznych; ma wielkie stopy i elazny nos; por: (w.) Mikoaj. Gruba Berta - zob. Gruby.

Bes - mit. egip. bg urodzin i maestwa, opiekun domu i jego mieszkacw, dawca spokojnego snu i patron kobiecych strojw, przedstawiany, rwnie na amuletach, jako groteskowy karze okryty lwi skr z par mij a. noem w rkach, pniej take z tarcz i mieczem. W jego wityni w Abydos dziaaa synna wyrocznia tumaczca sny.

Bestia - dzikie, drapiene zwierz; jeszcze w Xv w. 'zwierz'; z ac. Bestia apokaliptyczna - w Biblii, Apok. 13, 1-18, w. Jan opisuje besti wychodzc z morza i drug wychodzc z ziemi, koczy za zagadk, nad ktr liczne pokolenia egzegetw amay sobie gow: "Kto ma rozum, niech zrachuje liczb bestii. Albowiem jest to liczba czowieka, a liczba jego jest 666." Bestia ludzka - fr. La Bete humaine, tytu 17 tomu (1890) cyklu powieciowego Les Rougon-Macquart Emila Zoli; tj. bestia tkwica w czowieku.

Wielogowa bestia - ac. belua multorum capitum, Horacy okrela tak w Listach, 1, 1, 76, lud rzymski. Bestiariusz - bestiarium, fizjologus, zazw. iluminowane dzieo wierszem a. proz, opisujce, z alegorycznym komentarzem moralizujcym, wygld i zachowanie zwierzt prawdziwych i bajecznych; uwaane w rdw. za traktaty zoologiczne i rdo nauki moralnej, cieszyy si wielk popularnoci; plast. rzeba a. obraz przedstawiajce grup prawdziwych a. fantastycznych zwierzt (np. w rdw. katedrach), czsto majcych znaczenie symboliczne; ze rdw. ac. bestiarium od ac. bestia 'zwierze'.

Betania - staroytne miasto w Palestynie, koo Jerozolimy; wg Biblii miejsce zamieszkania azarza i jego sistr: Marii i Marty.

Betelgeuse (wym. betelgez), Beteigeuse, jaskrawoczerwona, gwiazda-olbrzym najjaniejsza konstelacji Oriona, zmienna, nieregulama, o rednicy ok. 400 razy wikszej od rednicy Soca.

Betlejem - miasto w Judei w staro. Palestynie, na pd. od Jerozolimy, czsto wymieniane w Starym i Nowym Testamencie jako miejsce mierci Racheli zamieszkania Moabitki Rut i Noemi, miasto Dawidowe i miejsce urodzenia Chrystusa; por. Ew. wg uk., 2, 1-20; cel pielgrzymek chrzecijaskich; hebr. Bet Lehem 'dom chleba a. dom bogini Lahmu'.

Betsabee - Batszeba, w Biblii pikna Izraelitka, ona Uriasza Hetejczyka; krl Dawid zobaczy j w kpieli i zakocha si; wyprawi zatem Uriasza pod oblon Rabb z listem do naczelnego wodza, Joaba; list zawiera rozkaz posania Uriasza na pewn mier; por. Bellerofon. Gdy Uriasz zgin, Betsabee zostaa kochank krla, ktry j jednak, pod wpywem napomnie proroka Natana, polubi. Ich synem by krl Salomon; 2. Ks. Krl., 11-12; hebr. bar-seba 'crka radoci'. Betsabee w kpieli - obraz (ok. 1485) Hansa Memlinga, Stuttgart, Staatsgalerie; scena rodzajowa ze szczeglnie piknym aktem kobiecym. Betsabee - obraz (1654) Rembrandta, Pary, Luwr. Betsabee - traktat moralistyczny (1903) Andre Gide'a. Betsaba - sztuka (1927) Emila Zegadowicza.

Betsaida (1) - staro. miejscowo w Palestynie na wsch. brzegu Jordanu, powyej ujcia do jeziora Genezaret, wg Biblii miejsce urodzenia apostow Piotra, Andrzeja i Filipa.

Betsaida (2) - Betesda, Owcza Sadzawka, pooona wg Biblii na pn. od wityni jerozolimskiej, miaa uzdrawia wchodzcych do niej chorych, gdy anio porusza jej wody; Ew. wg Jana, 5, 2-3, por. Siloe.

Beverly Hills - niezwykle atrakcyjna dzielnica Los Angeles (USA), w pobliu Hollywood, ze synnym Bulwarem Zachodzcego Soca, ang. Sunset Boulevard i domami o oryginalnej, czsto cudacznej, architekturze. zbudowanymi przez gwiazdy filmowe.

Bez - nazwa ta obejmuje ok. 20 gatunkw, z ktrych tylko 3 rosn w Polsce; hebd, bez czarny i bez koralowy. Noszcy potocznie nazw bzu krzew Syringa vulgaris z rodziny oliwkowatych, sprowadzony ok. 1563 z Bakanu przez Konstantynopol (i dlatego w Polsce nazywany bzem tureckim), nie ma z bzem nic wsplnego prcz pot. nazwy. Botanicy dali mu nazw lilak, ktra si jednak nie przyja; por. Bzik.

Bezik - gra w karty z pocz. Xix w., podobna do mariasza; grupa kart w tej grze: dama pik i walet karo; z fr. besigue, skr. besi, besy.

Bezoar - strutka, sirotka, kosztowny lek, wprowadzony do medycyny europ. przez Arabw, w dawnej Polsce ceniony ju od redniowiecza rwnie jako odtrutka (std nazwa), wyrabiany z kulistych tworw powstaych w przedodkach kz bezoarowych; w rdw. lek ten uwaano zazw. za skamieniae zy jelenia; z arab. bazahr, badizahr od pers. bud-zahr. pad-zahr; pad 'chronicy (od)'; zahr 'trucizna'.

Bhagawadgita - Gita, zwana te ewangeli Kriszny, sanskrycki poemat religijno-filozoficzny, bdcy czci Mahabharaty (zob.); zoony z 18 czci i siedmiuset dystychw dialog midzy Kriszn (8. wcieleniem boga Wisznu; por. Awatar) i Ardun, przedstawicielem ludzkoci, na polu bitwy Kurokszetry, gdzie ma si rozegra epicka bitwa midzy Kaurawami i Pandawami. Gita wywara wielki wpyw nie tylko na filozofi i literatur indyjsk, ale take na mylicieli i pisarzy europejskich. Data powstania

nieznana, wyd. pol. 1910; sanskr., 'pie bogosawionego'.

Bharat - nazwa Indii w jzyku hindi.

Biaa Gra - wzgrze na zachd od Pragi, gdzie 8 Xi 1620 stoczono pierwsz wielk bitw wojny trzydziestoletniej. Czeska armia protestancka pod wodz Chrystiana, ksicia Anhaltu, zostaa pobita przez wojska austriacko-niemiecko-hiszpaskie obozu katolickiego pod dowdztwem hr. Johanna Tilly. Klska ta pozbawia Czechy niepodlegoci na trzy stulecia i poddaa je germanizacji, bezwgldnym represjom i absolutystycznej wadzy Habsburgw.

Biaogowa - biaka, do Xviii w. polska nazwa kobiety, od biaego zawoju (podwiki) noszonego przez matki, uywana obok innych nazw, takich jak ona (w sensie 'kobieta' do Xvi w.), niewiasta, przdka, kiedy jeszcze nazw kobieta odczuwano jako ubliajc; zob. Kobieta.

Biaokurowaty - dawn. jasnowosy, blondyn, albinos, powy, jasny; por. Lis(owaty); z ukr. bilokuryj.

Biaoskrnik - garbarz wytwarzajcy skry jasne, delikatne, mikkie, na rkawiczki, odzie lekk, np. zamszow, kouchy itp.

Biaowiea - zob. Puszcza (Biaowieska).

Biay - kolor symbolizujcy zazwyczaj czysto, prostot, uczciwo, niewinno, prawd. Staroytni kapani, rwnie druidzi, nosili na og biae szaty liturgiczne. W staro. Egipcie gow Ozyrysa zdobia biaa tiara. Biae konie ofiarowywano socu, biae byki wybierali na ofiar druidzi, biae sonie byy wite w Syjamie. Na Wschodzie kolor biay jest symbolem starszestwa, wyszoci. Przydomek wielu wadcw, jak np. Henryk Iii, Leszek Biay; por. Barwa (Biaa). Biali - hist. polit. konserwatyci, reakcjonici, kontrrewolucjonici; w Polsce - stronnictwo zachowawcze, przeciwnicy Czerwonych w czasie powstania 1863 r.; zob. te Bicz(ownicy).

Biali i Czarni - w. Bianchi, Neri, dwie frakcje stronnictwa gwelfw, ktre utworzyy si ok. 1300 we Florencji po wygnaniu gibelinw w Xiii w. Czarni byli zwolennikami pjcia na kompromis z papieem, aby mc skuteczniej stawia opr cesarzowi. Biali chcieli utrzyma Florencj niezalen zarwno od papiea, jak i cesarza; nie chcc podporzdkowa si papieowi Bonifacemu Viii, zagroeni przez zbliajce si wojska Karola de Valois, opucili w 1301 miasto (wrd nich Dante i ojciec Petrarki) i na koniec przyczyli si do gibelinw. Biaa bro - bro sieczna a. kujca. Biaa (i) czerwona - zob. Chorgiew. Biaa Dama - widmo a. czarodziejka w folklorze wielu krajw Europy. Z wielu (zw. niemieckimi) paacami i zamkami czy si legenda o pojawiajcym si nocami duchu pokutujcej morderczyni a. niewinnie zamordowanej pani zamku. Zjawa taka ma by zwiastunk nieszczcia a. mierci. Legendy te s, by moe, pozostaoci mitw germaskich, a Biaa Dama to dawna Holda czy Berchta, bogini przyjmujca dusze dziewic i dzieci; legendy te zawdroway te do Polski, zw. do rezydencji wielkopolskich, jak Grabw, Kopaszewo, Potulice, Rydzyna i in., a nawet do Wilanowa czy Jabonny. W Normandii Biae Damy czai si miay w parowach, u brodw, mostkw i w innych ciasnych przejciach; zapraszay przechodnia do taca: jeli si godzili nie czyniy nic zego, a gdy odmawiay ciskay go w zarosy pokrzywami d, aby si nauczy grzecznoci. Opera komiczna (1825) Francois Boieldieu. Biaa emigracja - Rosjanie, ktrzy w (a. po) okresie Wojny Domowej 1918-20 udali si na emigracj. Biaa flaga - midzynarodowy znak poddania si a. chci rozpoczcia rokowa z nieprzyjacielem, policj itd.; parlamentariusz z bia flag jest nietykalny. Biaa gaka - dawn. podczas balotau (tajnego gosowania) gos za przyjciem do klubu. Biaa gorczka - wysoka temperatura ciaa poczona z majaczeniem, bredzeniem i halucynacjami jako skutek ostrego zatrucia alkoholem. Biaa gwardia - pot. kontrrewolucyjne formacje wojsk. w okresie wojny domowej w Rosji a. rosyjskie emigracyjne zwizki polit. o nastawieniu antyradzieckim. Biaa izba - w dawnym domu szlacheckim i chopskim pomieszczenie reprezentacyjne, starannie utrzymane, demonstrujce zamono domu, gocinno-sypialne, na co dzie mao uywane; por. Czarny (Czarna izba). Biaa krlowa - zob. Krlowa.

Biaa ksiga - ang. White Paper, publikacja rzdu brytyjskiego przeznaczona do sprzeday publ., zawierajca zbir informacji na jaki temat polit. a. spo.; pn. take podobne publikacje rzdw in. pastw; zob. ty (ta ksiga). Biaa Liga - ang. White League, Ku Klux Klan. Biaa magia - dziaanie majce na celu wywoywanie zjawisk nadnaturalnych bez pomocy zych duchw; por. Czarny (Czarna magia). Biaa moneta - biay pienidz, w dawnej Polsce moneta srebrna. Biaa niedziela - w kociele rz.-kat. pita niedziela wielkiego postu, niedziela pasyjna. Biaa niewolnica - dawn. kobieta sprzedana do domu publicznego, zw. za granic, np. do Ameryki Pd., zmuszana do prostytucji. Biaa noc - fr. Une nuit blanche, debiut operetkowy w 1 akcie (Pary 1855; wraz z Dwoma lepcami) J. Offenbacha; sentymentalno-sielski wodewil. Biaa pagoda - z 1651 r. w Pekinie, w parku na pn. od Zakazanego Miasta. Biaa pe - dawn. kobiety. Biaa Ra - emblemat ang. dynastii York; zob. Roliny (Emblematy). Biaa stopa - lad zwierzyny na niegu. Biaa mier - niegi i lody groce mierci. Biae kary - gwiazdy o masie zblionej do masy Soca, lecz o rozmiarach podobnych do Ziemi. Gsto materii we wntrzu biaych karw moe przekracza 100 ton na 17cm szecienny. Biae konierzyki - urzdnicy (w odrnieniu od robotnikw); amer. ang. white collars. Biae maestwo - formalne, zawarte w celu nabycia a. ominicia jakiego prawa, bez zamiaru wspycia seksualnego; fr. mariage blanc. Biae miso - cielcina, drb. Biae noce - w okolicach polarnych a. subpolarnych w okresie przesilenia letniego, kiedy soce zachodzi na krtko a. nie zachodzi wcale. Biae noce - opowie sentymentalna ze wspomnie marzyciela (1848) Dostojewskiego, fantazja romantyczna.

Biae szycie - dawn. szycie bielizny. Biay balet - romantyczny, taczony przez biao ubrane tancerki i tancerzy w biaych spodniach i czarnych aksamitnych kurteczkach. Biay car - nazwa najstarszego spord kniaziw Rusi powstaa za czasw tatarskich, przeniesiona pn. na carw Rosji jako carw moskiewskich. Biay Dom - pop. nazwa siedziby prezydenta Stanw Zjedn. w Waszyngtonie od czasu, gdy okopcone mury spalonego w 1814 przez wojska brytyjskie gmachu otynkowano na biao, wprowadzona oficjalnie przez prezydenta Teodora Roosevelta; przen. urzd, polityka prezydenta USA. Biay Dom(ek) - pierwszy pawilon wzniesiony w azienkach przez krla Stanisawa Augusta, zbudowany w 1774-76 przez Dominika Merliniego; wntrza: Jan Bogumi Plersch i Jan ciso. Biay kamyk - Rzymianie zaznaczali w kalendarzach szczliwe dni biaym kamykiem, ac. albo lapillo, a. kred; por. Czarny (kamyk). Biay kos - czarodziejski ptak folkloru baskijskiego; gwizdanie jego przywraca miao wzrok niewidomym. Biay kruk - ac. rara avis 'rzadki ptak, rzadko', fenomen, unikat, rarytas; z Satyr, 7, 202, Juwenala. Biay mazur - ostatni na balu, taczony nad ranem. Biay mrz - mrozik, zamrz, szron, sad, szre. Biay murzyn - czowiek wyzyskiwany, ciko harujcy dla cudzej chway, ndznie wynagradzany. Biay pienidz - zob. Biaa moneta. Biay ptak - sumienie a. dusza czowieka; wg islamu dusze sprawiedliwych pi jako biae ptaki pod tronem Allaha a do dnia Sdu Ostatecznego. Biay so wite zwierz Syjamu za czasw dawnych, legendarnych krlw Awy; witemu soniowi przydawano urzdnika wysokiej rangi, aby nadzorowa gospodark jego dworu; wg tradycji pniejsi wadcy Syjamu obdarowywali biaymi soniami dworzan, ktrych chcieli zrujnowa; przen. kosztowna, bezuyteczna godno a. posiado niewarta pienidzy oonych na jej utrzymanie. Biay sport - tenis; od biaych kostiumw graczy. Biay taniec - zob. Taniec. Biay wgiel - woda jako sia napdowa elektrowni wodnych, jako rdo

energii w ogle. Biay Wieloryb - zob. Moby Dick. Biay wiersz - nie rymowany. Brzemi biaego czowieka - ang. white man's burden, eufemistyczne okrelenie kolonializmu Imperium Bryt. koca Xix i pocz. Xx w., usprawiedliwianego przez obrocw jako obowizek moralny "wyszych" biaych narodw w stosunku do "zacofanych" kolorowych ludw w koloniach; tytu wiersza R. Kiplinga, 1899. Orze biay - zob. Orze. Ponad nieg bielszym si stan - ac. super nivem dealbabor, z Biblii, Psalm 50, 9; tytu sztuki St. eromskiego, 1919. Rycerze Biaego Krzya - joannici (zob); templariusze nosili czerwone krzye, Krzyacy - czarne. Wojna Biaej i Czerwonej Ry - zob. Wojna.

Biaystok - miasto wojewdzkie nad rzek Bia we wsch. czci Niziny Mazowiecko-Podlaskiej; w Xiv w. wie zaoona prawdop. przez wielkiego ksicia lit. Giedymina; od 1659 w posiadaniu Stefana Czarnieckiego (z nadania krlewskiego), pniej Branickich, od 1771 - Potockich. Prawa miejskie od 1749. Paac - rdw. zameczek gotycko-renesansowy przebud. w 1691-97 przez Tylmana z Gameren w stylu barokowym, ok. 1726 rozbudowany przez Jana Zygmunta Deybla dla Jana Klemensa Branickiego na wielkie zaoenie paacowo-ogrodowe - z paacem usytuowanym entre cour et jardin, fr., 'midzy dziedzicem a ogrodem' - ktre nazwano w Polsce Wersalem Podlaskim. W 1760-71 wntrza przyozdobiono klasycystyczn dekoracj malarsko-rzebiarsk. Trzykondygnacyjny korpus gwny paacu ma 3 ryzality od dziedzica, boczne przykryte hemami; 2 wyduone skrzyda boczne cz si z korpusem za porednictwem galerii i pawilonw. Brama z 1758, zbrojownia z Xviii w. i paacyk gocinny z 1771 uzupeniaj zesp paacowy. Za paacem rozlegy ogrd tarasowy z fontannami, pawilonami i rzebami. Paac, spalony w 1944, odbudowany wg planw z 1726, jest dzi siedzib Akademii Medycznej.

Bias z Prieny - w Karii plegendarny mdrzec gr., z Vi w. pne., jeden z siedmiu mdrcw gr. (zob. Mdrcy), ktremu staroytni przypisywali autorstwo wielu pergaminw (gr. gnome), m.in. zdanie: 'Wszystko co posiadam, nosz z sob', ktre wg Cicerona (Paradoxa, 1, 1, 8) powiedzie

mia porzucajc ojczyzn, ac. Omnia mea mecum porto. Udzieli te rzekomo mieszkacom Jonii oryginalnej rady, aby zagroeni przez Persw uciekli na Sardyni. Ludzie s przewanie li - maksyma Biasa, ktra wypisana bya podobno na cianie wityni Apollina w Delfach.

Biblia - Pismo w., Stary i Nowy Testament, ksigi (gr. biblion 'zwj papirusu, ksika, pismo' w l.mn. biblia 'ksigi') uznane za wite przez judaizm, a przez chrzecijastwo rwnie za natchnione przez Boga. Stary Testament - powsta midzy Xii a Ii w. pne. w jz. hebrajskim i aramejskim, w niewielkiej czci w koine, grece hellenistycznej. Tekst oryginaw (autografw) zagin, wersje istniejce opieraj si g. na Septuagincie i Masorze (zob.). Przekad aciski z Iv8V w., tzw. Wulgata, jest dotd urzdowym tekstem Starego i Nowego Testamentu w kociele kat., zob. te Mit(y i legendy...). Kanon ydowski i chrzecijaski z wyjtkiem katolicyzmu: 1. Picioksig, gr. Pentateuch, a. Tora hebr., 'prawo', jeden z najstarszych pomnikw lit.; zob. Genesis; Exodus; Leviticus; Numeri; Deuteronomium. 2. Prorocy, hebr. newiim - 21 ksig; zob. Prorok (Prorocy izraelscy). 3. Pisma, hebr. ketuwim - 13 ksig. 4. Pozostae 7 ksig deuterokanonicznych uwaa si poza kanonem katolickim za apokryfy. Kanon katolicki, uwzgldniajcy tre ksig: 1. Ksigi historyczne - 21 ksig. 2. Ksigi prorockie - 16 ksig. 3. Ksigi dydaktyczne - 9 ksig. Nowy Testament - powsta midzy po. I w. a po. Ii, napisany w jz. greckim i aramejskim (Ew. wg Mat.), zachowany tylko w jz. gr.; pierwotne teksty zaginy, najwczeniejsze manuskrypty pochodz z Iii i Iv w. Kanon obejmuje 27 ksig: 1. Ksigi historyczne: 4 Ewangelie i Dzieje Apostolskie, 2. Ksigi dydaktyczne: 14 listw w. Pawa i 7 listw powszechnych,

3. Ksig prorock - Objawienie w. Jana, zob. Apokalipsa. Waniejsze przekady: Biblia brzeska a. radziwiowska - pol. przekad kalwiski wyd. w 1563 nakadem Mikoaja Radziwiia Czarnego. Biblia Budnego - zob. niej Biblia niewieska. Biblia Cyryla i Metodego a. starosowiaska - przeoona przez w. Cyryla (Konstantyna) w Ix w. na utworzony przez Cyryla i Metodego jzyk staro-cerkiewno-sowiaski, najstarszy literacki jz. sowiaski. Biblia 42-wierszowa - zob. niej Biblia Gutenberga. Biblia gdaska - przekad pol. z 1632 (nowa edycja w Biblii brzeskiej), dedykowany Krzysztofowi Radziwiowi, kanoniczny tekst protestancki; wydanie z bdami druk., m.in. synny bd: "kuszony do diaba" zamiast "od diaba". Biblia Gutenberga a. Mazarina, a. 42-wierszowa - najwiksze osignicie warsztatu Johanna Gutenberga, Biblia aciska, wydruk. w 1454855, arcydzieo sztuki typograficznej; z ok. 200 egzemplarzy zachowao si 46, z tego jeden w bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie. Jedna z najdrszych ksig wiata; pierwszy szeroko znany i opisany egzemplarz znaleziono w Bibliotece Mazarina w Paryu, w 1760 r., std nazwa. Biblia krla Jakuba a. Wersja autoryzowana - przekad angielski, dokonany 1604-11 przez grup uczonych na zlecenie krla Jakuba I (James I), wydany w 1611, sta si tekstem obowizujcym niemal dla wszystkich angielskich sekt protestanckich. Jest jeszcze w uyciu. Jego wpyw na literatur i jzyk ang. by ogromny. Biblia krlewiecka - zob. niej Biblia Seklucjana. Biblia krlowej Zofii (Sonki) a. szaroszpatacka - najwaniejszy zabytek jz. polskiego Xv w., przekad Starego Testamentu z tumaczenia czeskiego dokonany dla 4. ony Wadysawa Jagiey w 1454 przez kilku tumaczy, m.in. kapelana Jdrzeja z Jaszowic na zlecenie krlowej-wdowy; nazwa od miasta Sarospatak na Wgrzech, gdzie odnaleziono znaczn cz przekadu. Na pocztce Bg stworzy niebo i ziemi, ale ziemia bya nieuyteczna a prna, a my byy na twarzy przepaci, a Duch Boy na wiecie linad wodami... (Gen., 1, 1.) Biblia Leopolity a. szarffenbergowska - wydana w 1561 na zlecenie nakadcw M. i S. Szarffienbergw pierwszy drukowany katolicki przekad polski Jana Leopolity, wac. ksidza Jana Nicza ze Lwowa, prawdop. oparty na nie zachowanym do dzi penym rdw. przekadzie Wulgaty (Xv w.?),

przystosowanym jzykowo do polszczyzny Xvi w. Biblia Lutra - najwaniejszy z nowoytnych przekadw Biblii, t. z jzykw hebr. i gr. na niemiecki. Luter w Przesaniu od tumacza: "Nie naley pyta, jak tekst aciski powinien brzmie po niemiecku... ale trzeba pyta matki w domu, dzieci na ulicy, czowieka z ludu na rynku... i przysuchiwa si ich mowie." Wyd. w 1534 roku, ktry dziki temu dzieu jest dat powstania nm. jzyka narodowego i literatury nm. Biblia Mazarina - zob. wyej Biblia Gutenberga. Biblia Murzynowskiego - zob. niej Biblia Seklucjana. Biblia niewieska a. Budnego - pol. przekad ariaski z 1570-72 Szymona Budnego wyd. w Niewieu nakadem Kawieczyskich. Biblia pauperum - ac., 'Biblia ubogich (duchem)', obrazkowa ksik dewocyjna, z krtkimi objanieniami, zazw. po acinie, pod kadym obrazkiem, suca w rdw. analfabetom jako namiastka lektury Pisma w. Byy to prawdop. najwczeniejsze ksiki drukowane - naprzd z blokw (desek drzeworytniczych) pniej z ruchomych czcionek. Biblia radziwiowska - zob. wyej Biblia brzeska. Biblia Seklucjana a. krlewiecka, a. Murzynowskiego - pol. przekad luteraski Nowego Testamentu Stanisawa Murzynowskiego, wyd. w 1552 w Krlewcu nakadem ksigarza Jana Seklucjana. Biblia Szarffenberga - zob. wyej Biblia Leopolity. Biblia szaroszpatacka - zob. wyej Biblia krlowej Zofii. Biblia Wiklifa - dwa przekady Wulgaty na jz. angielski, pierwszy z 1380 (pierwszy kompletny przekad ang.), drugi o kilka lat pniejszy; tzw. od nazwiska ang. teologa i reformatora relig. Johna Wiklifa (zob.), ktry jednak z przekadami tymi nie mia nic wsplnego. Biblia Wujka - znakomity przekad jezuity Jakuba Wujka (w 1593 Nowy Testament, w 1599 - cao), napisany piknym, renesansowym, do dzi ywym jzykiem polskim. Nowy Testament - przekad ariaski Jana Kiszki wyd. w 1574. Przekad ariaski Marcina Czechowica z 1577. Psaterz - zob. Psalm (Psalmodie, Psaterze, otarze). Septuaginta - zob. Wersja autoryzowana zob. wyej Biblia krla Jakuba.

Wulgata - zob.

Biblioteka. Biblioteka Aleksandryjska - najwiksza i najsynniejsza biblioteka staroytna, za. przez Ptolemeusza I Sotera wraz z Muzeum (zob.), zgromadzia cae niemal pimiennictwo greckie i wiele innych, liczya od 400 do 700 tys. zwojw. Skadaa si z 2 czci: wielkiej, zw. Bruchejon, od dzielnicy miasta, i maej, zw. Serapejon, przy wityni Serapisa. Zarzdzali ni znakomici uczeni gr., m.in. Zenodot z Efezu, Eratostenes z Kyrene, Apollonios z Rodos, Arystofanes z Bizancjum i Arystarch z Samotraki. Poeta Kallimach z Kyreny opracowa katalog zbiorw stanowicy pierwszy zarys historii lit. Biblioteka ulega cakowitej zagadzie w kilku poarach, ale daty ich s sporne, od 47 pne. do V w., a nawet w jakiej czci, w po. Vii w.? Wg legendy, kiedy kalif Omar zdoby Aleksandri, kaza zuy zwoje Biblioteki do opalania ani publicznych, wychodzc z zaoenia, e jeli zawieraj t sam tre co Koran, s zbyteczne, a jeeli inn, s szkodliwe. Biblioteka Ambrozjaska - za. w 1609 w Mediolanie - jako prywatny zbir kardynaa Borromeo, 1564-1631, arcybiskupa Mediolanu, przekazana w spadku do uytku publ.; nazwa od w. Ambroego, biskupa Mediolanu. Biblioteka Assurbanjpala - ostatniego wielkiego krla Asyrii, 669-626 pne., w ktrej zgromadzi oryginay i odpisy pimiennictwa Sumerw, Akadw, Babiloczykw i Asyryjczykw (obecnie czciowo w Muzeum Brytyjskim), odkryta w ruinach Niniwy w 1853 przez A. H. Layarda. Biblioteka Baworowskich - zapocztkowana w 1850 przez Wiktora Baworowskiego, ofiarowana krajowi i przekazana do uytku publ. we Lwowie w 1900, a po 2. wojnie wiat. w znacznej czci wczana do zbiorw Ossolineum. Biblioteka Bodlejska, ang. Bodleian Library, uniwersytetu w Oxfordzie; za. w 1455 przez ksicia Humphreya, zburzona za Edwarda Vi, odbudowana w pocz. Xvii w., gwnie staraniem Sir Thomasa Bodleya, std nazwa; nowy budynek w 1946. Biblioteka Czartoryskich - ksigozbir ks. Izabeli Czartoryskiej w wityni Sybili w Puawach, wzbogacony nastpnie przez Adama Kazimierza i Adama Jerzego Czaroryskich. W 1831 zbiory skonfiskowano i wywiziono do Petersburga. Niewielk uratowan cz oddano do uytku publ. w Krakowie w 1876. Dzi Zbiory Czartoryskich w Muz. Nar. w Krakowie. Biblioteka Dzieduszyckich - zal. ok. 1812 w Poturzycy przez Jana Kalasantego Dzieduszyckiego, w 1857. Oddana do uytku publ. we Lwowie przez Wodzimierza Dzieduszyckiego, a w 1880, wraz z Muzeum, ofiarowana spoeczestwu.

Biblioteka Jagielloska (pop. Jagiellonka) - w Krakowie; za. 1364, jedna z najstarszych i najwaniejszych bibliotek polskich. W 1775 Hugo Kotaj poczy biblioteki wydziaowe w jedn bibliotek Uniwersytetu Jagielloskiego. Biblioteka Krnicka - za. przez Adama Tytusa Dziayskiego w 1817 w Konarzewie, od 1829 w Krniku, w 1880 przejta przez Zamoyskich, w 1925, wraz z Muzeum, oddana narodowi. Biblioteka Ordynacji Krasiskich - za. w Warszawie w 1844 przez gen. Wincentego Krasiskiego; w 1944, podpalona przez Niemcw, spona. Biblioteka Ordynacji Zamoyskich - powstaa przez poczenie i przewiezienie do Warszawy w Xix w. biblioteki Jana Zamoyskiego w Zamociu (Xvi w.) i ksigozbioru Akademii Zamojskiej; zniszczona przez Niemcw niemal doszcztnie w 1944. Biblioteka Ossolineum - ksigozbir Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Lwowie, za. 1817, pomnoony w 1823 przez zbiory Lubomirskich z Przeworska, a w 1921 przez Bibliotek Pawlikowskich z Medyki. W 1946 wiksza cz zbiorw przeniesiona do Wrocawia, od 1953 placwka naukowa PAN. Zob. te Ossolineum. Biblioteka Polska w Paryu - za. w 1838 przez Adama Jerzego Czartoryskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i Karola Sienkiewicza, od 1853 we wasnym gmachu na Wyspie w. Ludwika; najstarszy i najwikszy orodek dokumentacyjny historii Polski za granic. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy - najstarsza i najznakomitsza biblioteka publiczna w Polsce, zaoona w 1893 jako czytelnia nauk. przez Samuela Dicksteina, Leopolda Kronenberga i Henryka Sienkiewicza, od 1914 we wasnym gmachu przy ul. Koszykowej 26 (dar E. Kierbedziowej). W czasie 2. wojny wiat. zbiory zniszczone w 80%; obecnie znacznie rozbudowana. Biblioteka Zauskich - za. i otwarta w 1747 w Warszawie przez braci Jzefa i Andrzeja Zauskich, pierwsza polska biblioteka narodowa, najwiksza w Polsce do Xix w. Zbiory w 1795 wywiezione do Petersburga, po I. wojnie wiat. w znacznej czci rewindykowane; w czasie 2. wojny wiat. niemal w caoci spalone. Laurenziana - biblioteka przy kociele w. Wawrzyca, S. Lorenzo, we Florencji, rozpoczta przez Michaa Anioa w 1524, ukoczona w 1568. Zacztkiem jej byy prywatne zbiory Cosima i Lorenza de Medici w Xv w. Po wygnaniu Medyceuszy z Florencji zbiory przeszy pod opiek zakonnikw u w. Marka we Florencji. Odkupione od nich przez papiea Leona X, ktry je zabra do Rzymu i wzbogaci z myl o ich pniejszym zwrocie. Odda je Florencji papie Klemens Vii (Giuliano de Medici). Numimentum spiritus - ac., 'pokarm dla ducha', napis na dawnej

Bibliotece Krlewskiej w Berlinie, zbud. w 1780; prawdop. adaptacja napisu na portalu Biblioteki Aleksandryjskiej: Psyches iatreion, 'sanatorium dla umysu'.

Bicorne - (wym. bikom) kapelusz dwurony modny na przeomie Xviii i Xix w., g. we Francji; w Polsce noszony przez asyst pogrzebow jeszcze w midzywojniu; fr. z ac. bicornis 'dwurogi'; por. Tricome; Chichevache.

Bicz. Bicz Boy - zob. Attyla. Bicz chrzecijan - Nur ad-Din, 1118-74, muzumaski wadca (atabeg) Aleppo i Mosulu, prowadzi wiele wojen z krzyowcami, m.in. z Baldwinem Iii, krlem jerozolimskim; zob. te Nur ad-Din i Szama ad-Din. Bicz Homera - gr. Homeromastiks; zob. Zoil. Bicz korali - kilka sznurw korali zwizanych razem. Bicz ksit - Pietro Aretino, 1492-1556, pisarz w., autor piciu komedii, swobodnych erotycznie sonetw i dialogw, a take ostrych satyr. Biczownicy a. Flagelanci - (z ac. Flagellum 'bicz') czionkowie rdw. bractw religijnych, ktrzy odbywajc wdrwki pokutnicze, biczowali si publicznie. W biaych ubiorach (std ich w. nazwa Albati a. Bianchi), ale rozebrani do pasa, szli ulicami, okadajc si batami do krwi i piewajc pieni pokutne. Ruch powsta ok. 1260 we Woszech, potem w Niemczech, czciowo i w Polsce, po czym wygas, zwalczany przez koci, ale przybra na sile w czasie epidemii "czarnej mierci" 1348-49. W 1349 zakazany przez papiea Klemensa Vi; zob. Kapnicy.

Biecz - miasto nad rzek Rop w woj. kronieskim; wzmianki o miecie od 1023, w kocu Xiii w. wasno kapituy krakowskiej, w Xiv w. wasno krlewska, siedziba sdu wyszego prawa magdeburskiego, wany orodek handlowy z rozwinitym tkactwem lnianym na szlaku Polska - Wgry w Xv w. Kiedy na Podkarpaciu powstaa plaga zbjnictwa, w miecie zaoono "uczelni" - szkol katw. Zabytki z Xiv-Xvii w. Fragmenty murw miejskich z baszt katowsk. Miejce urodzenia Marcina Kromera (zob.). Koci parafialny Boego Ciaa - pnogotycki, z pol. Xv w.-ok. 1519, z bogatym wyposaeniem wntrza; pnorenesansowy otarz g. sprzed 1604, w nim cenny obraz Opakiwanie Chrystusa (Xvi w.), pulpit muzyczny z 1633 z paskorzebami, kaplice z 1521, stalle pnogotyckie z pocz. Xvi w. i

barokowe z Xvii w., portale pnogotyckie z Xv-Xvi w., renesansowe nagrobki z pol. Xvi w., epitafia z Xv-Xvi w., obronna dzwonnica z Xv-Xvi w. na linii murw miejskich; uszkodzony dzwon gotycki z 1382.

Biedermeier - (wym. bi:dermajer) niemiecka kultura mieszczaska okresu 1815-48, zw. styl meblarstwa i wntrzarstwa Niemiec, Austrii, krajw sowiaskich i Danii (meble funkcjonalne, wygodne, proste, masywne); od nazwiska satyrycznej postaci nm. filistra Gottlieba Biedermaiera o umyle ciasnym i miesznym, rzekomego autora wierszy Adolfa Kussmaula, S. F. Sautera i Ludwiga Eichrodta, publikowanych w 1855-57 w "Fliegende Blatter", wyd. w ksice (Biedermaiers Lebenslust) w 1869.

Biedka - bieda, dwukoowy wz bezresorowy o dwch dyszlach, w Polsce pop. w Xviii-Xix w.; z ac. biga 'wz parokonny'.

Biegajcie! Biegajcie! - zob. Gorze si nam stao!

Bielany (1) - cz dzielnicy Zwierzyniec w Krakowie, gdzie znajduje si koci i erem kameuw na Srebrnej Grze (zob. Srebro). Koci zbud. w latach 1603-42 wg projektu Andrzeja Spezzy i Jana Seccatori, nawizuje do dzie baroku w., jednonawowy, z rzdami kaplic bocznych i monumentaln, 2-wieow fasad, z bogatym wyposaeniem wntrza; obrazy Tomasza Dolabelli z Xvii w. Bielany (2) - cz dzielnicy oliborz w Warszawie, gdzie w 1. po. Xvii w. pn. cz dawnej wsi Plkw staa si wasnoci kameduw i otrzymaa nazw Bielany; w 1916 wczona do Warszawy; dzi trzy wielkie osiedla mieszkaniowe wg projektu Marii i Kazimierza Piechotkw. Obie nazwy od biaego ubioru zakonnego kameduw.

Bielawa - lud. nazwa podmokych, botnych, torfowych k, pastwisk, pochodzca od szczecinek okwiatu wenianki, ktre po przekwitniciu rozrastaj si w gsty, biay puch nadajcy ce biaawe zabarwienie.

Bieliski Franciszek - ok. 1683-1766, od 1732, kiedy zostaje marszakiem nadwornym koronnym. Opiekuje si Warszaw z niezwyk na czasy saskie energi i kompetencj. W 1742 zostaje marszakiem wielkim. Dziki niemu rozwizano palce zagadnienia ycia miasta: bruki, owietlenie, porzdek

ogniowy, tabor miejski, czysto miasta. Wprowadzi atmosfer wzgldnego adu, porzdku i poszanowania prawa; stworzy w 1742 Komisj Brukow, a w 1765 Komisj Boni Ordinis ac., 'Dobrego porzdku', zajmujc si kontrol finansw i przywilejw miejskich. Ulica Marszakowska - w 1757 Bieliski zakada jurydyk Bielino, planujc j w ksztacie kwadratu w ukadzie szachownicy. Osi tego nowo zagospodarowanego terenu osadniczego bya wytyczona ulica szerokoci 26 m, nieco pniej nazwana od funkcji Bieliskiego Marszakowsk. Zaplanowano j od Krlewskiej do witokrzyskiej, a autorem planu by zapewne Jakub Fontana, ktry projektowa domy jurydyki Bielino; ju za Stanisawa Augusta Komisja Brukowa przedua ulic do granicy pl miejskich (dzisiejsza Wilcza). Jedni mnie bota i gnoju stolic, Drudzy Plutona zwali okolic. (...) Z inszym ju cale pozorem Warszawa W oczach caego dzisiaj wiata sawa. Ty nowe domom przepisa granice, Ty prawie wszystkie waniejsze ulice, Gdy piknym pokry kamieniem kazae, Nowych mi ozdb i wygd dodae (...) I mniemam, jeli Bg Drzeduy lata, Jednym z miast bd najpikniejszych wiata. (Jzef Dulski, Do Franciszka Bieliskiego, marszaka nadwornego koronnego. Warszawa, 53-54, 59-64, 77-78 (po. Xviii w.).)

Bielizna - dawn. biaa szata, suknia, biay ubir, strj, biae nakrycie, biay obrus; dawn. biao, kolor biay; odzie spodnia, noszona pod ubraniem zwierzchnim, pod sukienk; (bielizna pocielowa) przecierada, poszewki, podpinki, (stoowa) obrusy, serwety, serwetki rwnie kolorowe, (kocielna) kome, alby, obrusy otarzowe itp. Porodku sza dziewczyna w bielizn ubrana. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 2, 431; tj. w bia sukienk.)

Bielski Marcin - ok. 1495-1575, pierwszy historyk piszcy po polsku i pierwszy polski zawodowy literat; zob. Kronika (wszytkiego wiata).

Biennale - impreza (wystawa, festiwal) odbywajca si co 2 lata; w. z ac. biennum 'okres dwuletni'. Esposizione Biennale Internazionale d'Arte di Venezia - w., 'Midzynar. Wystawa Sztuki Nowoczesnej w Wenecji', odbywajce si od 1895 najstarsze i najsynniejsze biennale artystyczne wiata.

Bierki - oglna nazwa figur i pionkw w szachach, pionkw i dam w warcabach; gra polegajca na zdejmowaniu patyczkw z bezadnie rzuconego stosu, kadego patyczka oddzielnie, bez poruszenia innych; dawn. kostki, losy, lewe (w kanach).

Biernat z Lublina - ok. 1465-po 1529, pierwszy polski pisarz wiecki, "pierwszy Polak, co wiadomie i konsekwentnie polszczyzn w pimie uprawia", autor pierwszej ksiki drukowanej po polsku - modlitewnika Raj duszny (1513) oraz zbioru bajek, zob. Ezop (ywot Ezopa Fryga). Prekursor polskiego pimiennictwa reformacyjnego. Jeden z twrcw wiersza polskiego. Biernat, pop. niegdy forma imienia Bernard, ktra staa si symbolem gbura, prostaka, gupca. Zob. List (do ksigarza).

Bies - diabe (zob.), czart, szatan. Biesi si, bisi si - przest. szale, wcieka si, kipie ze zoci. Ej, Senatorze, widz, e si ju ty bisisz. (A. Mickiewicz, Dziady, cz. Iii, sc. 8, 296.)

Biesagi - worek podwjny a. torba, sakwa podwjna do przewieszania (przez barki) na piers i plecy, zazw. skrzana, najczciej na ywno, noszona dawn. przez pieszych wdrowcw, zakonnikw, dziadw itd.; z ac. bisaccium 'mieszek dwoisty'.

Bifrost - mit. skand. tczowy most midzy Asgardem, niebem, i Midgardem, ziemi; kolory tczy miay by odbiciem jego drogich kamieni: jego stranikiem by Hajmdal; most mia si zawali, gdy na stanie Ragnark, upadek bogw; isl. bifo 'dre', rost 'cieka'.

Big Ben - pop. nazwa 13,5 tonowego dzwonu wybijajcego godziny w Wiey Zegarowej gmachw parlamentu bryt. w Londynie; nazwany (ang. 'Wielki Beniamin') od Sir Beniamina Halla, gwnego komisarza budowy w 1856, kiedy dzwon zosta zawieszony.

Bigos - z nm. Beiguss 'sos' a. Bleiguss 'okruchy oowiane'.

Potrawa nie lada Jest bigos, bo si z jarzyn dobrych sztucznie skada. Bierze si do siekana, kwaszona kapusta, Ktra, wedle Przysowia, sama idzie w usta; Zamknita w kotle, onem wilgotnym okrywa Wyszukanego czstki najlepsze misiwa; I pray si, a ogie wszystkie z niej wycinie Soki ywne, a z brzegw naczynia war prynie. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 832-839.) Bigos hultajski - z du iloci rnorodnego misa, soniny, grzybw i przypraw. Nawarzy (narobi) bigosu - narobi kopotu, zmartwienia, ambarasu, galimatiasu, zamieszania.

Bikini - atol w Archipelagu Marshalla na Pacyfiku, gdzie w 1946 Stany Zjednoczone przeprowadzay pierwsze powojenne prby wybuchw bomb jdrowych, ktre ogoociy wysp z rolinnoci; prby ukoczono w 1958, a mieszkacy mogli powrci w 1969. Rwnie nazwa skpego dwuczciowego damskiego kostiumu kpielowego; od "bombowego" wraenia wywoywanego przez strj a. moe od skpych ubiorw mieszkacw atolu.

Bilitis - zob. Pie (Pieni Bilitis).

Bilkis - zob. Saba (Krlowa Saby).

Bill of Rights - (wym. bilowrajts) zob. Deklaracja (Praw 1689).

Billy the Kid - ang., 'Billy-dzieci', balet w 1 akcie (Chicago 1938), muzyka: Aaron Copland, libretto: Lincoln Kirstein, choreogr.: Eugene Loring; tytu to przezwisko synnego przestpcy amerykaskiego, Williama H. Bonneya, ktry w kocu Xix w. zabi w Meksyku przeszo 20 osb. Rodzaj westernu baletowego.

Bigoraj - miasto nad ad, w Kotlinie Sandomierskiej; prawa miejskie na wzr magdeburski uzyskane w 1578 przez nowego waciciela, Adama Gorajskiego, od Sfefana Batorego; od Xviii w. synne miasto siciarzy, ktrzy swe sita sprzedawali rwnie za granic. Chcesz zazna raju, mieszkaj w Bigoraju - przys. obrazujce zamono

siciarzy bigorajskich.

Bimini - zob. rdo (modoci).

Binda - berso, chodnik, kolebka ogrod., kryta aleja ze sklepieniem z kratownicy obrosej pnczami i rozpitymi na niej gaziami lip i grabw (Xvi-Xvii w.); z nm. Bindwerk 'binda' od binden 'wiza'.

Binduga - teren nad drog wodn, na ktrym skada si drewno do spawu oraz wie i zbija tratwy; z nm. Bindung 'wizanie (tratw)'.

Bip - nowoczesny Pierrot, posta stworzona przez synnego mima fr., Marcela Marceau, ur. 1923.

Birbant - przest. utracjusz, hulaka, lekkoduch, zoty modzieniec, bibosz; z w. birbante 'szelma, ajdak'. Romans ma tytu: Hrabia, czyli tajemnice Zamku Birbante-rokka. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 5, 850-51; Bitbante Rocca to nazwa fikcyjna, w., 'Skaa Hultajska'.

Biret - okrge nakrycie gowy; oznaka doktorska na wyszych uczelniach; cz oficjalnego stroju sdziw, prokuratorw i adwokatw; kanciaste nakrycie gowy duchownych: purpurowy-kardynaw, fioletowy - biskupw, czarny - reszty duchowiestwa kat.; ze rdw.-ac. birretum 'czapeczka' od pn.-ac. birrus 'paszcz z kapturem'.

Birotteau - zob. Cesar Birotteau.

Bisior - wydzielina gruczou bisiorowego niektrych morskich gatunkw maw, wystpujca w postaci wizki jedwabistych nitek, z ktrych w staro. i rdw. tkano kosztowne, cienkie i lnice tkaniny; w dawnej Polsce cenna, delikatna tkanina z lnu, (ba)weny, noszona przez zamone damy; lnicy, dty koralik; z ac. byssus 'len; ptno; bisior z lnu'

kontaminacja z arab. busr(a) 'paciorki' za poredn. tur. bsre.

Biskup - dostojnik kocielny; z gr. eptskopos 'nadzorca; opiekun'. Biskup Hatto - zob. Hatto I. Biskup i mier - drzeworyt (1526) Hansa Holbeina M. z cyklu Taniec mierci. Biskup Rzymu - papie. Biskup z Meaux - przydomek pisarza, teologa i kaznodziei fr. Jacques Benigne Bossueta, 1627-1704, ktry rezydowa w tej diecezji od 1681 do dnia swej mierci; zob. te Orze (z Meaux).

Biskupin - wie w woj. bydgoskim; obok wsi, nad jeziorem, grodzisko kultury uyckiej z wczesnej epoki elaza (okres halsztacki), odkryte w 1933 przez miejscowego nauczyciela. Za. ok. 550 pne. na wczesnej wyspie Jeziora Biskupiskiego osada obwiedziona falochronem z kilku(nastu) rzdw pali, skadaa si z przeszo stu domw drewnianych, miaa 11 ulic poprzecznych, jedn okrn i bram wjazdow (z wie obronn), do ktrej wid pomost dbowy d. okoo 120 m. Na podstawie zachowanych fragmentw zrekonstruowano cz grodu, stanowic dzi orodek muzealno-badawczy.

Bisurman(in) - dawn. pogard. muzumanin, mahometanin; przen. art. urwis, hultaj, zuchwalec.

Bitwa. Bitwa - obraz (Xv w.) Paola Uccella, Londyn, Nat. Gall. Bitwa nagich mczyzn - miedzioryt Antonia del Pollaiuola. Bitwa narodw - zob. Lipsk. Bitwa olbrzymw - zob. Marignano. Bitwa pod Anghiari i Bitwa pod Cascino - zob. Szkoa (wiata). Bitwa pod San Romano (1 Vi 1432) - tryptyk malarski. (1454-57) Paola Uccella: Niccolo da Tolentino na czele Florentyczykw, Londyn, Nat. Gall. Bernardino della Ciarda wysadzony z sioda, Florencja, Uffizi, Kontrarak

Micheletta da Corignola, Pary, Luwr. Bitwa przegrana, ale mamy jeszcze czas, aby wygra nstpn - odpowied generaa Louisa Charles'a Desaix Bonapartemu, ktry o godz. 4 po poudniu 14 czerwca 1800 sdzi, e przegra bitw pod Marengo. Dywizja Desaix uratowaa spraw, cho on sam poleg w ataku trafiony kul w serce. Bonaparte kaza go pochowa na szczycie Przeczy w. Bernarda, mwic: "Niech Alpy bd piedestaem jego grobowca." Bitwa trytonw - miedzioryt Andrea Mantegny. Bitwa trzech cesarzy - zob. Austerlitz. Bitwa ab z myszami - zob. Batrachomyomachia. Jedna bitwa szerzej otwiera nam oczy anieli dziesitki lat spokojnych rzdw - z powieci Faraon, 3, 3 (1897), Bolesawa Prusa; medytacje faraona. Pani, nie ma nic okropniejszego ni wygrana bitwa - z wyjtkiem przegranej - odpowied ksicia Wellingtona pewnej damie, ktra wyrazia gwatowne pragnienie ujrzenia wielkiego zwycistwa; powiedzenie zapoyczone od hrabiego D'Argenson. Radoci bitwy - ac. cerlaminisgaudia, powiedzenie Attyli w czasie bitwy w 451 z Aecjuszem pod Chalons-sur-Mame (zob.).

Bizancjum - gr. Byzantion, ac. Bysantium, od imienia Byzisa, przewodnika grupy kolonizatorw gr. z doryckiej Megary, ok. 660 pne. kolonia gr. na europejskim brzegu Bosforu; potem Konstantynopol, stolica cesarstwa rzymskiego, a od 395 wschodnio-rzymskiego; od 1453 - Istanbul; do 1923 stolica Turcji. Bizantyjski - (o stosunku do wadzy) ceremonialny, dworski, pochlebczy; poddaczy, uniony, sualczy, obudny. Sztuka bizantyjska - pierw. ga sztuki st.-chrzec., potem oficjalna sztuka Kocioa ortodoksyjnego o greckim poczuciu stylu, wschodnim zamiowaniu do przepychu, bogactwa dekoracji i kolorystyki, hieratycznie stylizowana.

Bizun - bat(og), kaczug; uderzenie bizunem, raz; z wg. bizony 'naprawd, zaiste!' jak rzekomo mia woa okadany a. okadajcy batogiem; por. Boki; Harap; Korbacz; Nahajka; Palcat. O, z wiekw cudotworny synu byczej skry! Zych duchw egzorcysto,

poprawco natury! Stru durnej mioci, proszku doskonay Na upr, muchy w nosie, miosne zapay! (A. Naruszewicz, Oda do bizuna, 1-4.)

Blanchard - Jean Pierre (wym. blasz:r), 1753-1809, aeronauta francuski, wykona pierwszy w dziejach skok spadochronowy (z balonu wolnego) w 1785; przelecia balonem kana La Manche; w 1788 lata balonem nad Warszaw.

Blanki - krenelaz, w archit. rdw. zbate zwieczenie murw obronnych z regularnie rozmieszczonymi przewitami o wykroju prostoktnym, osaniajce ucznikw, ktrzy razili stamtd nieprzyjaciela strzaami; z ac. plancus 'rwny; paski; bal, dyl'.

Der Blaue Reiter - (wym. rajter) nm., 'Bkitny Jedziec', awangardowe ugrupowanie artystyczne dziaajce w Monachium w 1911-14, ktre przyjo nazw od obrazu Wassila Kandinsky'ego; utworzone z jego inicjatywy oraz Franza Marca i Alfreda Kubina, ktrzy w protecie przeciw orzeczeniom jury odczyli si od stowarzyszenia Neue Knstlervereinigung. Do ugrupowania naleeli take: Paul Klee, August Macke, Gabriele Munter i Aleksiej Jawlensky.

Blefusku - w Podrach Guliwera (1726) Swifta - wyspa oddzielona wskim kanaem od kraju Liliputw, ktrej opis by satyr na Francj.

Blekot - rolina z rodziny baldaszkowatych, pospolita w Polsce, podobna do pietruszki, ale o odmiennym zapachu i biaych kwiatkach; silnie trujcy, odurzajcy wywar blekotu; por. Szalej. Czy si blekotu objad? - plecie, bredzi, szaleje, dur go napad.

Blenhelm - (wym. blnhajm) miasteczko nad Dunajem, w Szwabii (zach. Bawaria, RFN). Midzy Blenheimem i pobliskim Hchstadten, na wschd od Ulm, ksi Marlborough i ksi Eugeniusz Sabaudzki pobili 13 Viii 1704 Francuzw i Bawarw pod marszakiem Tallardem w jednej z najwaniejszych bitew hiszp. wojny sukcesyjnej.

Bleriot Louis - (wym. blerio), 1872-1936, francuski pionier lotnictwa,

pilot; powici majtek zdobyty na wynalazku reflektora samochodowego na konstrukcj samolotw; po kilku krtszych przelotach rekordowych 25 Vii 1909 pierwszy przelecia kana La Manche na aparacie ciszym od powietrza.

Blinita - konstelacja zodiakalna, widoczna w Polsce zim i wiosn, i znak Zodiaku przedstawiajcy, wg rnych rde, Kastora i Polluksa, Amfiona i Zetosa, Tezeusza i Heraklesa, Apollina i Heraklesa, Triptolemosa i Jazjona; w tekstach babiloskich przedstawia boga skwaru letniego, Nirgala; gr. Didymoi; ac. Gemini. Blinita syjamskie - pot. jednojajowe zrolaki dojrzae, w peni rozwinite, zronite z sob powierzchownie, zdolne do dalszego ycia po operacyjnym rozczeniu a. yjce w stanie zronicia nieraz do pnej staroci. Nazwa od braci Czang i Eng, 1811-74, zronitych mostkami, ur. z matki Syjamki i ojca Chiczyka w Syjamie. Po wystpach w cyrku Barnuma osiedlili si na farmie w Pn. Karolinie, polubili angielskie siostry, z ktrymi mieli cznie 22 dzieci. Po mierci Czanga Eng odmwi operacji rozczenia i zmar w 2 godziny pniej. Rwnie synne byy "Blinita z Orissy" w Bengalu, zronite biodrami, pokazywane w cyrku Barnuma; dalej "Millie-Christine", dwie zczone z sob Murzynki z Pd. Karoliny (USA), ktre jedziy po caym wiecie jako "Dwugowy sowik", i wiele innych.

Blois - (wym. blu) nad Loar, w rodk. Francji, jedno ze synnych historycznych miast fr. Zamek - ksit Chatillon, pniej ksit Orleant (Xiii-Xv w.), rozbudowany w Xvi i Xvii w., zalicza si do grupy sawnych zamkw renesansowych nad Loar. Skrzydo Franciszka I, wczesnorenesansowe, z loggiami arkadowymi i potn, omioktn zewn. klatk schodow, zbudowali architekci woscy w 1515-24, skrzydo z 1635-38 - Francois Mansart. W zamku urodzi si Ludwik Xii, zwoano tam Stany Generalne 1576-77 i w 1588, kiedy zamordowany tam zosta ksi Henryk Gwizjusz (de Guise) z rozkazu krla Henryka Iii. By te rezydencj Marii Stuart i Katarzyny Medycejskiej.

Blondel De Nesle - (wym. bldl de n:l) truwer pikardyjski z Xii w. rodem z Nesle (Pikardia, Francja), autor ok. 25 pieni miosnych. Wg legendy faworyt i zaufany Ryszarda Lwie Serce, odkry miejsce, gdzie uwiziono jego pana (Drrenstein w Austrii), piewajc jedn z jego ulubionych pieni pod oknami wizienia, co przyczynio si do oswobodzenia Ryszarda.

Blondin - (wym. bld) pseudonim Jeana Francois Graveleta, 1824-97,

jednego z najsynniejszych akrobatw wszystkich czasw. W 1859 przeszed na linie nad wodospadem Niagary i powtarza to wielokrotnie, urozmaicajc wyczyn prowadzeniem taczek, wywijaniem parasolem, a nawet chodzc z zawizanymi oczami.

Bloom Molly - (wym. blu:m) w powieci (1922) Glisses Jamesa Joyce'a niewierna ona-Penelopa gwnego bohatera ksiki, Leopolda Blooma, pamitna zw. przez swj 60-stronicowy "wewntrzny monolog" bez znakw przestankowych, koczcy powie; por. Odyseusz (Ulisses).

Bloomsbury - (wym. blu:msbery), Grupa Bloomsbury, koteria intelektualistw brytyjskich, ok. 1904-39 pracujcych i spotykajcych si w Bloomsbury (Londyn); naleeli do niej m.in.: Wirginia i Leonard Woolf, Bertrand Russell, J. M. Keynes, E. M. Forster, David Gamett, Lytton Strachey, Harold Nicolson i Victoria Sackville-West.

Blthner - lipska wytwrnia fortepianw o wiatowej sawie, za. w 1853 przez Juliusza Ferdinanda Blthnera, 1824-1910.

Bazen - dawn. gupiec, mokos, smarkacz; trefni, wesoek na dworach krlw, ksit i magnatw; komik cyrkowy, klaun. Bazen starego krla - przys. o kim, kto wyszed z obiegu; pochodzce jakoby od Staczyka (zob.), faworyta Zygmunta Starego, nie znajdujcego aski w oczach Zygmunta Augusta. Wiadomo, e ju Kazimierz Wielki mia bazna nadwornego. Do najsynniejszych z Xvi i Xvii w. nale: Staczyk, Bieko u kanclerza Krzysztofa Szydowieckiego, Jako u marszaka wielkiego koronnego Piotra Kmity, Sowikowski u wojewody krak. Stanisawa Lubomirskiego, Gowa u kardynaa Bernarda Maciejowskiego. W rdw. Europie zach. cech baznw nadwornych gra istotn rol w szerzeniu literatury i owiaty; stanowi odgazienie organizacji trubadurw. Sawni byli m.in.: Gonella u ksit d'Este w Ferrarze, Triboulet u Ludwika Xii i Franciszka I, Brusquet (u Henryka Ii), o ktrym Brantome mwi, e "nie mia rwnego sobie w citej i bezzwocznej odpowiedzi". Bazen - balet (Pary, 1921) Sergiusza Prokofiewa, wg bajek ros.

Bdny. Bdna owca - zob. Owca.

Bdne drogi - krzywe drki, manowce; w Biblii, Ks. Sdziw, 5, 6: "Odpoczy cieki, a ktrzy chadzali nimi, szli teraz drkami bdnymi", tj szli manowcami, bojc si rozbjnikw na drogach.. Bdne koo - ac. circulus vitiosus, bd logiczny; bd polegajcy na definiowaniu jakiego wyraenia za pomoc tego wyraenia, circulus in definiendo; idem per idem; bd polegajcy na tym, e zdanie, ktrego si dowodzi, jest jedn z przesanek dowodu, circulus in demonstrando; przen. sytuacja bez wyjcia, beznadziejna. Bdny ognik - ac. ignis fatuus, bkitny pomyczek samozapalnego gazu botnego (metanu) migoczcy nad bagnami i torfowiskami. Bdny rycerz - rycerz rdw. wdrujcy w poszukiwaniu niezwykych przygd, bronicy ucinionych, ku czci damy swego serca.

Bkitny - por. Barwa (Bkitna); Nad piknym modrym Dunajem; Sinobrody. Bkitna grota - zob. Lazurowy. Bkitna krew - arystokratyczne pochodzenie, przynaleno do wysokiego, szlachetnego rodu; arystokracja, szlachta; wyraenie pochodzenia hiszpaskiego (sangre azul) od przewiecajcych przez naskrek na gowie, szyi i rkach naczy ylnych, ktre jakoby tylko u hiszpaskich arystokratw "czystej krwi", tj. nieskaonych domieszk mauretask czy ydowsk, maj zabarwienie bkitne; por. Ichor. Bkitna poczocha - zob. Niebieski. Bkitna rapsodia - ang. Rhapsody in blue, George Gershwina napisana w 1924 na zamwienie wczesnego "krla jazzu" Paula Whitemana; cytat z niej sta si sygnaem zespou. Bkitna Wstga - ang. Blue Ribbon, czyli Podwizka najwyszego odznaczenia angielskiego, Orderu Podwizki, ang. Order of the Garter, ustanowionego w Xiv w. przez Edwarda Iii z dewiz: "Haba temu, kto widzi w tym co zego (nieprzystojnego)", fr. 'Honi soit qui mal y pense'; std okrelenie najzaszczytniejszego wyrnienia, jakie osign mona w jakiej dziedzinie; (fr. Cordon bleu) niegdy w krlestwie Francji najwysze odznaczenie, order Ducha w., Saint Esprit, ktrego insygnia zawieszano na bkitnej wstdze. Bkitna Wstga Atlantyku - ang. Blue Ribbon of the Atlantic, nagroda przyznawana w 1838-1952 statkom pasaerskim na trasach pn.-atlantyckich midzy Europ i Ameryk za rekordow redni szybko w obie strony; nagroda zmieniaa posiadacza 40 razy, a prdko wynosia od 8 do 36 wzw.

Bkitna Wstga Toru - zob. Derby. Bkitne berety - w Polsce lud. jednostki obrony wybrzea. Bkitny Anio - zob. Niebieski. Bkitny chopiec - portret (ok. 1770) Thomasa Gainsborough, San Marino (Kalifornia), Huntington Gall. Bkitny Jedziec - zob. (Der) Blaue Reiter. Bkitny kwiat - w nie dokoczonej powieci Heinrich von Ofterdingen (1802, t. pol 1914) Novalisa (F. L. von Hardenberg) reprezentuje zwizek midzy wiatem marze i wiatem realnym bohatera, modego poety Henryka. Przejty potem przez innych autorw, m.in. Heinego w Szkole romantycznej (Die romantische Schule, 1833), sta si hasem i symbolem romantyzmu niemieckiego, tsknoty za nieskoczenie odlegym ideaem. Bkitny mazur - operetka (Wiede 1920) Ferenca Lehara. Bkitny ptak - fr. L'Oiseau bleu, feeria teatralna (Moskwa 1908, u Stanisawskiego; wyst. pol. Warszawa 1915) M. Maeterlincka: dzieci biednego drwala, Tyltyl i Mytyl, w marzeniu sennym prowadzi wrka na poszukiwanie Bkitnego ptaka, zwiastuna szczcia. Bkitny salon - zob. Rambouillet. Bkitny walc - w ktrym panie wybieraj sobie tancerzy. Paac Bkitny - przy Ogrodzie Saskim w Warszawie, przebud. w 1726 przez krla Augusta Ii dla crki hrabiny A. Orzelskiej; nazwa od "bkitnego dachu", ktrym kazaa wacicielka przykry paac. Zamoyscy przebudowali go jeszcze raz w 1812-15 w stylu klasycystycznym wg projektu Fr. Lessla. W 1816 koncertowa tam w salonie 6-letni Chopin. W bocznym skrzydle miecia si Biblioteka Ordynacji Zamoyskich. Mieszkali tu i pracowali: Klementyna z Taskich Hoffmanowa, Edward Antoni Odyniec, Tadeusz Korzon, Stefan eromski. Zniszczony w czasie powstania 1944. Po wojnie odbudowany.

Bonie (przest. bo) otwarta przestrze, trawiasta rwnina, rozlege pastwisko, ka; zob. Tam na boniu...

Byskawica - wdz kartagiski Hamilkar, zm. 229 a. 228 pne., ojciec Hannibala, bohater 1. wojny punickiej, otrzyma przydomek Barka, 'Byskawica', dla szybkoci swoich marszw i nagoci atakw.

"Byskawica" - polski okrt wojenny, niszczyciel, zbudowany w Brytanii, od 1937 w polskiej marynarce woj., w czasie 2. wojny wiat. bra skuteczny udzia w operacjach przeciw Niemcom; w 1947 powrci do kraju.

Boadicea - Bonduca, wac. Boudicca, krlowa celtyckiego plemienia Icenw we wsch. Brytanii, lojalnych sprzymierzecw Rzymian. Gdy po mierci krla Icenw, Prasutaga, prokurator rzymski zagarn krlestwo, a krlow kaza wychosta jak niewolnic, Boadicea poprowadzia Icenw i Trinobantw przeciw Rzymianom, spalia Camulodunum i Londinium (Colchester i Londyn), ale, pokonana w 62 pne. przez legiony Swetoniusza Paulina, otrua si, nie chcc wpa ywa w rce wroga. Boadicea - ballada Williama Cowpera, ktry nazywa tam bohaterk "krlow-wojownikiem". Poemat Alfreda Tennysona. Bonduca - tragedia (wyst. przed 1619) Johna Fletchera i Fr. Beaumonta oparta na Kronikach R. Holinsheda; zob. Kronika (Kroniki Anglii...).

Bobo - w dawnych wierzeniach ludowych potworek wzrostu dziecka, biorcy udzia w sabatach czarownic na ysej Grze; std: straszydo, ktrego si boj mae dzieci; obecnie: niemowl, dzidziu; z naladownictwa mowy dziecicej.

Boboli - zob. Ogrd (Ogrody Boboli).

Bobrowa Joanna - wac. Bbr-Piotrowicka z Morzkowskich, 1807-89, przyjacika Sowackiego i Krasiskiego, matka Ludwiki i Zofii. Niechaj mi Zoka o wiersze nie prosi, Bo kiedy Zoka do ojczyzny wrci, To kady kwiatek powie wiersze Zosi, Kada jej gwiazdka piosenk zanuci. (J. Sowacki, W pamitniku Zofii Bobrwny, 1-4 (1844).) Gdy na ojczyzn spojrz oczy Lolki, Karmione zotem i tczow czczoci, Niechaje patrz tak, jak oczy Polki, Spokojnie - ale z ogniem i mioci. (J. Sowacki, Do Ludwiki Bobrwny, 1-4 (1844).)

Bobrowy strj - zob. Strj (bobrowy).

Bocian. Albom ja bocian, ebym wiat czyci - nie chc by niepowoanym mentorem, kaznodziej, moralizatorem; przys. wzite ze starej bajki o chopie, co wbrew boskiemu zakazowi wypuci z worka na wiat pazy i gady, za co zmieniony zosta w bociana, ktry musi czyci z nich wiat; zob. Wojciech (Dokoa Wojtek); por. Puszka (Pandory). Bocianie gniazdo - kosz masztowy, pomieszczenie dla marynarza obserwatora wysoko na maszcie okrtowym, "kosz majtkowski" (Linde), gdzie umieszczano niegdy take ucznikw racych strzaami zaogi nieprzyjacielskich statkw. Bocianie prawo - ac. lex ciconaria, prawo rzymskie, ktre zobowizywao dzieci do utrzymywania starych, bdcych w potrzebie rodzicw, "tak, jak to czyni bociany".

Boki - miasteczko na Podlasiu, nad Nurcem, znane dawn. z wyrobw rymarskich; syny zw. kaczugi, bizuny bokowskie, Monitor bokowski - art. dyscyplina szkolna, bizun szkolny. Prawo bokowskie - przen. rygor, surowo, karno, dyscyplina.

Bowina - bowiniarz, przezwisko nadawane dawn. przez koroniarzy Litwinom jako amatorom bowiny (zupy z modych burakw wikowych a. z lici buraka-bowiny), czyli nieokrzesanym ndzarzom; z biaorus. bocwinnja. O bowino! Hipokreno. Litewska! Ty, co utworzya szkol! (...) W rczkach, ktre s zakasane, goe, Wieniec z barszczowych uszw. (J. Sowacki, Beniowski 5, 73-74, 78-79.)

Bodhisattwa - w buddyzmie istota kierowana wspczuciem, ktra aby ratowa innych, powstrzymuje si od osignicia nirwany; przyszy Budda, zw. czczony jako bstwo przez buddystw mahajaskich; sanskr., 'ktrego istot jest owiecenie'; budhi 'owiecenie', sattwa 'esencja'. Zob. miech (miejcy si Budda).

Bodleian - zob. Biblioteka (Bodlejska).

Bodoni Giambattista - 1740-1813, woski grawer, odlewnik czcionek i drukarz, twrca licznych ksiek bdcych arcydzieami luksusowej, perfekcjonistycznej typografii, cho polednimi pod wzgldem wydawniczym i korektorskim, oraz przeszo 250 krojw czcionek. Wraz z Baskerville'em w Anglii i Didotami we Francji by prekursorem "nowoczesnego", pseudoklasycznego kroju pisma, kontrastujcego linie cienkie i grube, oraz uywajcego dugich szeryfw.

Bogazky - wie w Turcji rodk., w pobliu ruin Hattusas, stolicy (pol. Xvii w.-ok. 1200 pne.) pastwa Hetytw. W 1906-07, w toku wykopalisk, odkryto w cytadeli archiwum zoone z przeszo 10000 glinianych tabliczek klinowych z tekstami hetyckimi i akadyjskimi. Wg tradycji ma to by take dawna Pteria, gdzie Krezus i Cyrus Wielki stoczyli ok. 546 pne. waln bitw, w ktrej pobity Krezus dosta si do niewoli.

Boginka - bogunka, mamuna, dziwoona, mit. sow. nazwa demonw wodnych (wodnic, rusaek), lenych i polnych, szpetnych i mciwych a. pontnych i kusicielskich. Boginki - nm. Die Feen, pierwsza opera (1833-34, wyst. 1888) Wagnera wg bani C. Gozziego.

Bogowie - zob. Bg; Bstwa. Bogowie mitologii klasycznej - 12 gwnych bogw gr. i ich odpowiedniki rz.; szczegy zob. pod odpowiednimi hasami; bogowie germascy, skandynawscy zob. Azowie, Wanowie. Zeus (Dzeus) - Jowisz (Juppiter,. dpn. Iovis) Apollo (Apollon) - Apollo Ares - Mars Hermes - Merkury (Mercurius) Posejdon - Neptun (Neptunus) Hefajstos (Hephaistos)- Wulkan (Vulcanus) Hera - Junona (Iuno)

Demeter - Cerera (Ceres) Artemida (Artemis) - Diana Atena (Athena, Athen - Minerwa (Minerva) Afrodyta (Aphrodite) - Wenera (Venus, dpn. Veneris) Hestia - Westa (Vesta) Niektrzy inni bogowie: Kronos - Saturn (Satumus) Hades, Pluton - Orkus (Orcus) Dionizos, Bakchos - Dionizus, Bakchus Eros - Amor, Kupido (Cupido)

Boguchwa - franciszkanin, spowiednik ksinej Kingi od 1270; wg hipotezy Aleksandra Brcknera - autor Bogurodzicy (zob.).

Bogurodzica - najstarsza polska pie religijna, ale zapisana (w Krakowie) dopiero w 1408, wbrew legendzie pitnastowiecznej nie uoona przez (ani za czasw) w. Wojciecha (czyli pod koniec X w.). Dat powstania czci pierwotnej (2 pierwsze strofy) rne sprzeczne teorie wyznaczaj midzy 1. po. Xiii w. a 1386 (data koronacji Jagiey). Pniej pie powikszono o nowe strofy i materiay obce: pie wielkanocna, pie o wszystkich witych. Do koca Xv w. bya pieni ojczyst, ac. carmen patrium, i kocieln, piewan przez rycerstwo na polu bitwy, zapewne pod Grunwaldem, Wikomierzem i Warn. Pochodzenie osobliwoci jzykowych tekstu jest tematem wielu rozbienych pogldw. 1. Bogu rodzica, Dziewica, Bogiem sawiena Maryja, Twego syna, gospodzina, Matko zwolena Maryja, Zyszczy nam, spuci nam, Kyrie eleison. 2. Twego dziea krzciciela Boycze, Usysz gosy, nape myli czowiecze! Sysz modlitw, j nosim, A da raczy, jego prosimy, A na wiecie zbony pobyt, Po ywocie rajski przebyt! Kyrie eleison. Znaczy to prawdop.: 1. 'Boga-rodzico, dziewico, bogosawiona Mario! Twego syna-pana matko wybrana, Mario, pozyskaj nam, spu nam, kyrie eleison. 2. Dla twego chrzciciela, Synu boy, usysz gosy, spenij myli ludzkie: usysz modlitw, ktr zanosimy, a da racz, o co prosimy: a na wiecie dobrobyt, po ywocie rajski przybytek, kyrie eleison'. Istniej

rwnie liczne inne prby odczytywania i wyjaniania tego penego tajemnic tekstu.

Boguszyce - wie w wojewdztwie skierniewickim. Koci w. Stanisawa Biskupa z 1558 - drewniany o konstrukcji zrbowej, trzynawowy, z wie; pikna polichromia renesansowa.

Bohater - za poredn. ruskim z tur. bahadyr. Bohater nie z mojego romansu - ros. gieroj nie moiewo romana, tj. nie w moim gucie; ze sztuki Mdremu biada (1820-24, wyd. 1833, wyd. pol. 1857) Aleksandra Gribojedowa. Bohater naszych czasw - ros. Gieroj naszewo wriemieni, tytu dziea M. J. Lermontowa, zoonego z piciu opowiada, ktrych g. posta, Pieczorin, wystpuje jako bohater a. narrator; 1840, wyd. pol. 1844. Bohaterowie, cze dla bohaterw i pierwiastek bohaterski w historii cykl pop. wykadw (opubl. 1841, wyd. pol. 1892), ktrym Thomas Carlyle wprowadzi te pojcia do historiozofii i etyki Xix w. Bohaterowie wiata - czyli Dziewitka to, wg przedmowy Caxtona (zob.) do Morte Darthur (zob. Artur), trzej poganie, trzej ydzi i trzej chrzecijanie: Hektor, Aleksander Wielki i Juliusz Cezar; Jozue, Dawid i Juda Machabeusz; krl Artur, Karol Wielki i Godfryd z Bouillon. Troch odmienn list bohaterw zawiera komedia Stracone zachody mioci, 5, 2, Szekspira. Czasy bohaterskie si skoczyy - fr. les temps heroiques sont passes, powiedzenie polityka fr., Leona Gambetty, 1838-82. onierz i bohater - zob. onierz.

Bohema - zob. Cyganeria. Bohemia - ac. nazwa Czech, od nazwy kraju celtyckiego plemienia Bojw (Boiohaemum), zajtego w I w. przez germaskich Markomanw, a od Vi przez sowiaskich przodkw Czechw; ze rdw.-ac. bohemus 'Czech', pniej o Cyganach, ktrzy, jak sdzono, przybyli z Czech.

Bohun Jurko - jeden z bohaterw powieci Ogniem i mieczem Henryka

Sienkiewicza - pukownik kozacki, dziki i namitny rywal Jana Skrzetuskiego do rki Heleny Kurcewiczwny, romantyczny wataka, zabijaka i rbajo, w szabli ustpujcy jedynie Woodyjowskiemu. Posta wzorowana na autentycznym dowdcy kozackim, pukowniku winnickim, Iwanie T. Bohunie, rozstrzelanym przez Polakw jako zdrajca w 1664.

Bojarzy - hist. wysza szlachta, magnaci, wielcy waciciele ziemscy na Rusi do czasw Piotra I; na wsch. kresach dawnej Rzplitej - chopi wolni od paszczyzny, bojarzy putni.

Bojomira - zob. Lizystrata.

Bokwka - izdebka, do ktrej wej mona tylko przez inny pokj, w dawnych dworach uywana zwykle jako pokj subowy; por. Alkierz.

Bolero - ludowy taniec hiszpaski w tempie trjdzielnym wykonywany jeszcze w Kastylii i Andaluzji przy wtrze kastanietw; krtka kamizelka mska (ludowy ubir hiszp.) a. wzorowany na niej krtki akiecik damski. Bolero C-dur - opus 19 (1833) Chopina na fortepian. Bolero - synny utwr na orkiestr (1927) Maurice Ravela, dedykowany tancerce Idzie Rubinstein, "karuzela dwikw", gdzie jeden krtki, 18-taktowy temat powraca nieustannie we wspaniaej rewii coraz to nowych instrumentw na tle jednostajnego akompaniamentu rytmicznego, przy narastajcej dynamice, a do potnej kulminacji. Balet w 1 akcie, muzyka M. Ravela, libretto: Ida Rubinstein; Pary 1928, wyst. pol. Bytom 1965.

Bolesaw - Bole- oznacza tu 'wikszy', a. cae imi znaczy: 'majcy okry si wiksz saw'; Benedykt Chmielowski w Nowych Atenach (1746) wykada je faszywie na 'bolem sawny'. Imi to, zastrzeone dla dynastii Piastw, od po. Xv w. nadawane bywao take synom szlachty. Gdy zapytano mej krlewskiej woli, Jakie mu imi dam razem z koron: Ja w smutku rzekem: "Ach! sawa mi boli" - Pomnc m saw ora stracon. (J. Sowacki, Krl-Duch, 4, 3, 139-42.)

Bolesaw Chrobry a. Wielki - 967 a. 966-1025, ksi od 992, na kilka

tygodni przed mierci koronowany na krla Polski. Wielka indywidualno, zdolny wdz i administrator, ktrego talenty ujawniy si zarwno w dziaaniach wojennych i dyplomatycznych, jak i w pracy nad wewntrzn przebudow kraju; "jego dzielno zamienia nierzd w monarchi" (J. U. Niemcewicz); "po msku rzdzi krlestwem i za ask bo w tak wzrs cnot i potg, i ozoci - e tak powiem - ca Polsk sw zacnoci" (Gall Anonim w Kronice polskie). Opar granice Polski o Dunaj, Bug, Batyk i ab. Najstarszy syn Mieszka I i ksiniczki czeskiej Dobrawy, oeniony w 984 z nie znan z imienia crk margrabiego Mini, Rygdaga, "napdzi" j, tj. wypdzi, uczyni z niej popieg, i polubi rwnie nie znan z imienia Wgierk (moe crk Gejzy?), ktr te wkrtce napdzi. Przed r. 990 polubi Emnild (zob.). Po mierci Mieszka napdzi te macoch, krlow Od, wraz z synami. W 1018 polubi margrabiank miniesk, Od (zob.), ktra go przeya; zob. te Szczerbiec. elazne supy graniczne - ktre Bolesaw Chrobry rzekomo kaza wbija w dno Sali (Soawy) i Dniepru, s tylko legend. Kronika polska - (ok. 1114) Galla Anonima, ks. 1, 6-16, orygina po acinie. Srebrne ory - powie (1944-45) Teodora Parnickiego. Bolesaw Chrobry - powieciowy cykl hist. (Puszcza 1947, Szo nowe 1947, Ze dni 1950, Rozdroa 1954) Antoniego Goubiewa.

Bolesaw miay a. Szczodry - ok. 1040-81, syn Kazimierza Odnowiciela i ksiniczki czeskiej Dobroniegi Marii, oeniony jakoby (wg Dugosza) z ksiniczk rusk Wiaczesaw; starszy brat Wadysawa Hermana i Mieszka; ksi polski od 1058, koronowany na krla w 1076, wygnany 1079, zmar na Wgrzech (zamordowany?) w dwa lata pniej; koniec rzdw krla do niejasny, przedmiot licznych, sprzecznych interpretacji i temat wielu utworw lit., nastpi na skutek buntu panw, by moe e przy udziale Wadysawa Hermana i biskupa krakowskiego Stanisawa (zob.), ktry, pozwany przed sd krlewski, "za zdrad" (tj. bunt), skazany zosta na mier, co posuyo za pretekst do wybuchu powstania. Bolesaw ratowa si ucieczk na Wgry razem z synem Mieszkiem, ktrego po mierci ojca i powrocie do kraju, w 1089 roku, w wieku lat dwudziestu, wrogowie "z obawy, aby krzywdy ojca nie pomci, trucizn zgadzili". "Jak za doszo do wypdzenia krla Bolesawa z Polski, dugo byoby o tym mwi; tyle wszake mona powiedzie, e sam bdc pomazacem nie powinien by pomazaca za aden grzech kara cielenie. Wiele mu to bowiem zaszkodzio, gdy przeciw grzechowi grzech zastosowa i za zdrad wyda biskupa na obicie czonkw", tj. okaleczenie - nie za wiartowanie; Gall Anonim, Kronika polska, ks. 1, 27 (ok. 1114), orygina ac. Pniejsze rda, poczynajc od Kadubka, twierdz, e bya to kara mierci. Historia Polonica... - ac. kronika (wyd. 1612) Wincentego Kadubka, ok.

1150-1223, przedstawia Bolesawa jako szalonego okrutnika, ktrego biskup stara si nadaremnie odwie od bezecestw, a wreszcie dotyka kltw, na co krl kae kapana porwa od otarza, a gdy siepacze nie mi, bezbony witokradca rozszarpuje Stanisawa na kawaki wasnorcznie (co jest oczywist bajk). Historia Polonica (Annales seu cronicae...) - ac. historia Polski (1455-80) Jana Dugosza, twierdzi, e Bolesaw, kiedy targn si zuchwale na ma boego i, dopeniwszy na nim morderstwa, mia nadto usprawiedliwia swoj zbrodni, wtedy zniweczy wszystko, cokolwiek Polska pozyskaa chway i zaszczytu za dawniejszych ksit i krlw. Mnich - dramat hist. (1830) Jzefa Korzeniowskiego; przedstawia na sposb klasyczny dzieje zbrodni i pokuty krla-banity. Krl-Duch - nie ukoczony poemat Sowackiego; w rapsodzie V przedstawia wyprawy kijowskie Bolesawa, jego mio do piknej mieszczanki krakowskiej Krystyny i zatarg z biskupem, kltw i zabjstwo. I rzeky sobie ludy - em by miay, A jam by tylko czowiek nieuwany. (Rapsod 5, 2, 355-56.) Bolesaw miay - rapsod hist. (1900) St. Wyspiaskiego. Bolesaw miay - dramat (1903) St. Wyspiaskiego. Opera (1909) Ludomira Ryckiego, libretto Aleksandra Bandrowskiego wg Wyspiaskiego. Szkice historyczne - Xi w. (1904) Tadeusza Wojciechowskiego, 1838-1919, obaliy legend "o rozwizym i gwatownym krlu Bolesawie, upominanym przez biskupa krakowskiego Stanisawa", wg ktrej "zy i grzeszny krl, mszczc si za owe upomnienia, zabi biskupa, po czym, zegnany z tronu przez oburzonych poddanych, dokona ywota na pokucie w jakim klasztorze na Wgrzech". Wg Wojciechowskiego konflikt z biskupem, "cho nie cakiem wywietlony, by konfliktem na wskro polityczno-moralno-spoecznym. Tem konfliktu bya walka Polski z wczesn "pit kolumn" niemieck, z ktr boryka si Bolesaw, a po ktrej stronie znalaz si, niestety, wiadomie lub niewiadomie, biskup" (Maria Dbrowska, wstp do Staniasawa i Bogumia). Skaka - dramat (1907) St. Wyspiaskiego. Stanisaw i Bogumi - dramat (1947) Marii Dbrowskiej, ujmujcy konflikt Bolesawa z biskupem krakowskim w myl tez zwanych w Skicach T. Wojciechowskiego. "Przez wiele dziesicioleci utrzymywaa si hipoteza Tadeusza Wojciechowskiego (...). Hipoteza ta z czasem zwietrzaa, bo wskazwek wyranych na ni nie ma. (...) Natomiast szerszym kontekstem tych zdarze moe suy hipoteza spisku panw przeciw wadcy na tle zawodu, jaki odczuwali w najywotniejszych swoich interesach politycznych. (...) Wymowa

aktu koronacyjnego moga by w niektrych krgach dwojako a niechtnie rozumiana: jako niezwyke wzmocnienie prestiu wadcy i zapowied utrzymania niepodzielnego pastwa w sukcesji tylko syna Bolesawa i jako niebezpieczna prowokacja wobec Cesarstwa (...). Tak rozumiejc spraw wolno dopuci myl o wytworzeniu opozycji, ktra przesza do jawnego oporu biorc za rzecznika biskupa krakowskiego zim 1078-79 roku, gdy gwatowne represje za samowolne tumienie rozruchw i opuszczenie wojska na Rusi spady na cz monych i rycerzy. mier biskupa Stanisawa, wykraczajca mimo wyroku poza norm obyczaju prawnego, powikszya grono bezporednio zagroonych. (...) Wnosi wolno, e krl ustpi po kilku lub nawet kilkunastomiesicznym zmaganiu si z przeciwnociami (...). W walce tej zwycizc wyszed jednak nie Koci - byby to jeszcze anachronizm w tej czci Europy - lecz moni, ktrzy rozpoczli nowy rozdzia historii spoecznej i politycznej kraju." A. Gieysztor, Bolesaw Ii Szczodry (1980).

Bolivar Simon - 1783-1830, bohater walk o wyzwolenie Ameryki Pd. spod rzdw hiszpaskich, otoczony ju za ycia legend jako symbol niezawisoci Ameryki aciskiej, obdarzony tytuem Oswobodziciela, hiszp. Libertador, jest postaci w gruncie rzeczy tragiczn. Wywodzi si z bogatej wenezuelskiej kreolskiej rodziny ziemiaskiej, za modu w podrach europejskich przej si ideami wolnociowymi, a po powrocie do kraju udao mu si, mimo wszelkich trudnoci i klsk, zama panowanie hiszp. w nowo zaoonych pastwach: Nowej Granadzie (dzisiaj Kolumbii), Ekwadorze, Wenezueli, Boliwii (nazwanej od jego nazwiska) i Peru. Mimo e prbowa, jako przeciwnik centralistycznej wadzy hiszp., "znale tak form, rzdw, w ktrej prawo chronioby czowieka", sam wreszcie ogosi si dyktatorem. Pomwiony o aspiracje monarchistyczne ustpi ze stanowiska prezydenta Wielkiej Kolumbii. Jego denie do federacji wszystkich pastw pd.-amerykaskich pozostao daremne. Wkrtce potem zmar jako rozczarowany pesymista.

Bolkw - miasto nad Nys Szalon w woj. jeleniogrskim. Zamek gotycki Bolka I widnickiego - wzniesiony na wyniosej grze w 1277-93, rozbudowany i wczony w cig murw miejskich w 1301-53, przebudowany w stylu Renesansu w 1540; obecnie w ruinie: w czci odbudowanej mieci si muzeum.

Bolonia - w. Bologna, g. miasto Emilii i Romanii w rodk. Woszech, pochodzenia przedrzymskiego, od 190 pne. kolonia rzymska (Bononia), w Vi w. pod wadz Bizancjum, od pocz. Xii wolna komuna miejska. Jej zwycistwo po stronie gwelfw pod Fossalt nad cesarzem Fryderykiem Ii w 1249 znaczyio pocztek kilku wiekw rozwoju. W 1506-1860 pod rzdami papieskimi, z

przerw w okresie napoleoskim; zob. Akademia (Carraccich). Uniwersytet boloski - najstarszy w Europie, powsta w 1119 jako szkoa prawa rzymskiego, w ktrej nauczali Accursius i Irnerius. Wydziay medyczny i teologiczny oraz kursy sztuk wyzwolonych otworzono w Xiii i Xiv w. Uniwersytet i miasto byy jednym z prawdziwie wielkich centrw naukowych Europy. Tradycj t kontynuowa te wiek Xvii i Xviii, kiedy uczyli tam Malpighi i Galvani, a dobre imi uczelni Irwa do dzi. Boloczyk - bonoczyk, zob. Maltaski (Maltaczyk).

Bolszoj Tieatr - ros., 'Teatr Wielki', w Moskwie, zbudowany w 1825 dla respou operowego teatrw cesarskich (pierw. Urusowa i Medoksa, za. 1776), synny na wiecie zw. ze znakomitego baletu.

Bootnikow Iwan - przywdca powstama chopskiego w Rosji w 1606-07, chop paszczyniany, jeniec tatarski, galernik turecki; zdolny przywdca i organizator; zdoa przycign do powstania prcz chopw take biedot miejsk, drobn szlacht i Kozakw, wywoujc jedn z najwikszych wojen chopskich w Rosji. Po klsce powstania ujty, olepiony i stracony w 1608.

Krl Bomba - w. Re Bomba, przydomek Ferdynanda Ii, krla Obojga Sycylii 1830-59, nadany mu po okrutnym zbombardowaniu w 1848 zrewoltowanej Mesyny. Jego syna i nastpc tronu, Franciszka Ii, za zbombardowanie Palerma w 1860 nazwano Krlem Bomb Ii a. Bombk, w. Bombalino.

Bona - Bona Sforza d'Aragona, 1494-1557, crka Gian Galeazzo Sforzy, ksicia Mediolanu, i Izabelli Aragoskiej, od 1518 druga ona Zygmunta Starego i krlowa polska. Odebraa wszechstronne wyksztacenie humanistyczne we Woszech, wiata, postpowa, przejta polskimi sprawami, opiekunka uczonych i pisarzy, krzewicielka kultury woskiej w Polsce (napyw humanistw w. i wyjazdy modziey polskiej na uczelnie w. w okresie upadku i zacofania Akademii Krakowskiej). Wpyna na powstanie a. rozwj rnych dziedzin ycia gospodarczego, zw. warzywnictwa i ogrodownictwa. Czynna, zdolna, despotyczna, wpywaa na polityk krla i dya do wzmocnienia wadzy krlewskiej, co w poczeniu z nepotyzmem i chciwoci wywoao yw niech, a wreszcie i opozycj magnaterii i szlachty, ktra czynia z niej potwora i trucicielk. Po mierci Zygmunta Starego, niechtna Barbarze Radziwiwnie, odsunita przez syna od rzdw, wyjechaa do Bari (wywoc ogromne skarby, jak powiadano), gdzie j niebawem otruto na polecenie Habsburgw, ktrym si narazia, gdy miaa jeszcze wpyw na polityk zagraniczn Polski. Kobieta o wybitnych - w

dobrem i zem - cechach psychicznych, silnej woli i rozumie politycznym, zarobia sobie u wspczesnych i u potomnoci na wicej, ujemnych ni przychylnych opinii. Naiwna tradycja ludowa, przedstawiajca j jako osob hojn dla ubogich i dobrego gospodarza swoich dbr, jest zapewne blisza prawdy; zob. Bar; Neapol (Sumy); Wojna kokosza; Zygmunt (I Stary; Ii August). Krlowa Bona umara - przysowie oznaczajce: ju wrble o tym wiergocz; to nic nowego. A to idzie stara Bona, Zygmuntowa ona - Wszetecznica nie po troszka, Z pieka rodem stara Woszka! (...) Wasn zatrua synow, Skarb trwonia na gow - Wiele zamkw posiada I hulaa z gaszkami, Potem Polsk okrada I ucieka z skarbami. (W. Pol, Szajne Katarynko, Obrazek...)

Bona Dea - ac., 'dobra bogini', mit. rz. przydomek bogini urodzaju, podnoci, zdrowia i opiekunki kobiet, uywany zamiast niewymawialnego imienia prawdziwego; na grudniow uroczysto ku jej czci w domu konsula a. pretora w Rzymie mczyznom by wstp wzbroniony; por. Cezar (ona Cezara).

Bonaparte - francuska forma woskiego nazwiska Buonaparte. 27-letni korsykaski genera wojsk rewolucyjnych Napoleon Buonaparte zosta mianowany dowdc armii francuskiej we Woszech w marcu 1796; od tego czasu a do 1804, gdy zosta cesarzem, podpisywa si Bonaparte. Rodzina Bonaparte - pochodzenia woskiego, osiada na Korsyce od Xvi w. Ojciec Napoleona I, Carlo Maria, ur. w Ajaccio (1746-85), polubi Mari Letycj Ramolino (1750-1836, zob. Madame: Mere). Z ich dzieci tylko omioro osigno wiek dojrzay, a mianowicie: Jzef, 1768-1844, krl Neapolu w 1806, krl Hiszpanii w 1808-13; Napoleon (zob.); Eliza, 1777-1820, wielka ksina Toskanii w 1809; Lucjan, 1775-1840; Ludwik, 1778-1846, krl Holandii w 1806-10, ojciec Napoleona Iii; Paulina, 1780-1825, ona gen. Leclerca, nastpnie ksicia Camillo Borghese, synna pikno; Karolina, 1782-1839, ona Murata, krlowa Neapolu w 1808; Hieronim, 1784-1860, krl Westfalii 1807-13.

Bondar - reg. wsch. bednarz; rzemielnik wyrabiajcy przedmioty drewniane: beczki, balie, stgwie, wozy,. grabie, yki, czerpaki, warzchwie itd.; z ukr. Bondarwna - zob. Pan kaniowski i bondarwna.

Bonet - nakrycie gowy pochodzenia wschodniego, noszone w antycznej Grecji i w Europie redniowiecznej - rodzaj czapki bez ronda i daszka; rodzaj beretu z doszytym z bokw i z tyu pasem tkaniny; noszony w epoce Odrodzenia; damskie nakrycie gowy z mikkiej tkaniny, opasane wstg, modne w kocu Xviii w.; z fr. bonnet.

Bonifacy - z ac. Bonifatius, Bonifacius, dos. 'wyznajcy dobro: dobroczyca'; imi kilku papiey,.

w. Bonifacy, ok. 680-754, mczennik, aposto Niemiec, Anglosas (wac. Winfrid a. Wynfrith), od ok. 716 misjonarz w Turyngii, Hesji, Saksonii; zamordowany przez Fryzw. Kielich w. Bonifacego - dodatkowy kielich wina; usprawiedliwienie jeszcze jednego kieliszka. Wg legendy papie Bonifacy, zapewne Vi, wybrany przez mty rzymskie w 896 na 15 dni, ustanowi mia odpust dla pijcych jego zdrowie. Jedynym w. Bonifacym papieem by Bonifacy I, 418-422.

Bonifratrzy - zakon reguy braci miosiernych, ac. boni fratres, za. w 1540 w Grenadzie (Hiszpania) przez w. Jana Boego. Zakon szpitalny, opiekujcy si chorymi, zw. umysowo. W Polsce od 1609, nazywani dawniej, od spiczastych kapturw, czubkami. Nieche o tym ju nie sysz, Bo do czubkw odwie ka. (A. Fredro, Zemsta, 4, 5, 150-51.)

Boone Daniel - (wym. bu:n), 1734-1820, pionier pogranicza amerykaskiego, ktry odegra znaczn rol w zasiedlaniu Kentucky i Missouri. Jego legendarn saw w folklorze amer. jako idealnego bohater pogranicza upowszechnia ksika Johna Filsona "Odkrycie, zasiedlenie i obecny stan kraju Kentucky", 1784. Imi jego stao si synonimem pionierskiego ducha, wytrzymaoci i rozwagi. Synny jest jego przepis na szczcie: "Dobra strzelba, dobry ko, dobra ona." J. F. Cooper przedstawia w swoim Natty Bumppo (w serii Opowieci Skrzanej Poczochy) wyidealizowany obraz tego ju wwczas (1823-41) legendarnego bohatera. Najfortunniejszym z ludzi obok Sulli (...) By genera Boone, kentucki myliwy, Uywa tylko na niedwiedzie kuli, Na wilki, rysie - i niefrasobliwy, Z dala od wiata spczesnych zapasw, y w mateczniku pradziewiczych lasw. (G. G. Byron, Don Juan, 8, 61; t. F. Porbowicz.)

Booz - zob. Jachin i Booz; Rut.

Boratynki - pierwsze w Polsce szeroko rozpowszechnione polskie monety miedziane, szelgi o kursie przymusowym, wartoci trzeciej czci grosza, ktrych dzierawca mennicy koronnej Tytus Boratini wybi w 1659-66 na przeszo 20 milionw zotych, cho sejm w 1659 wyrazii zgod tylko na 2 mln.

Boreasz - (rzymski Akwilon) mit. gr. wiatr pnocny, pniej pn.-wsch., ostry a zdrowy, cho niebezpieczny dla eglugi; bg wiatru pn., brodaty, skrzydlaty starzec, zamieszkay w zimnej Tracji, w grskiej jaskini, szczeglnie czczony w Attyce jako "szwagier" Ateczykw (porwa bowiem bawic si na brzegu Ilissu krlewn atesk Orejtyj, crk Erechteusza, do Tracji, i mia z ni synw; zob. Kalais i Zetos), zwaszcza za za szkody wyrzdzone flocie najedcw perskich w 492 i 480 pne.; zob. Wiatry. Borealny - ac. borealis, pnocny.

Borghese - rd rzymski, pochodzcy od patrycjuszy sieneskich Xiii w., w kocu Xviii w: otrzyma tytu ksicy. Wyda papiea, Pawa V (Camillo Borghese, 1552-1621), kilku kardynaw i wielu wybitnych obywateli. Palazzo Borghese - potny kompleks paacowy w pobliu Tybru, z Xvi-Xvii w.; jedna z najmonumentalniejszych rezydencji arystokratycznych Rzymu. Villa Borghese - najpikniejszy park Rzymu, mieszczcy m.in. letni paac zbudowany 1605-13 dla kardynaa Scipione Borghese przez Giovanniego Vasanzio z Utrechtu, od 1902 pastwowe muzeum i synna galeria obrazw i rzeb przeniesiona tu z paacu Borghese w Rzymie w 1891.

Borgia - (wym. borda) rd woski, przybyy z Hiszpanii na pocz. Xv w. Nabra duego znaczenia w okresie Renesansu, kiedy gwnymi jego przeciwnikami byy rzymskie rody szlacheckie Colonnw i Orsinich. Sta si odtd symbolem nieokieznanej dzy wadzy, chciwoci i rozpusty, gwnie za spraw narosych wok niego legend. Mniemanie, e Borgiowie posiedli tajemnic miertelnej trucizny, ktrej nie szczdzili swoim nieprzyjacioom, nie znalazo potwierdzenia u historykw. Alfonso Borgia - 1378-1458, od 1455 jako papie Kalikst Iii pooy podwaliny potgi i wpywu rodu we Woszech.

Rodrigo Borgia - 1431-1503, bratanek Kaliksta Iii i ojciec Cesarego i Lukrecji, od 1492 papie Aleksander Vi, bez skrupuw popiera interesy swego rodu. Cesare Borgia - (wym. czezare), 1476-1507, polityk w., dla wielu wcielenie indywidualizmu renesansowego w znaczeniu ujemnym, ambitny, bezwzgldny, zrczny i chytry, byt jednak zapewne jednym z pierwszych politykw dcych do zjednoczenia drobnych pastewek w., cho przy pomocy przekupstwa, mordw, przemocy i zdrady. Jest on w znacznej mierze wzorem czy bohaterem Ksicia (zob.) Makiawela. Lucrezia Borgia - (wym. lukrecja), 1480-1519, crka papiea Aleksandra Vi, siostra Cesarego, wielka pikno, jedna z najsynniejszych i najbardziej osawionych kobiet w historii. Trzykrotnie przez ojca i brata wydawana za m dla racji stanu; pierwsze maestwo anulowano; drugi m zosta zamordowany; trzecim by Alfonso I d'Este, ksi Ferrary. Mimo jej przykadnego prowadzenia si na jego dworze, gdzie gromadzia uczonych, artystw i pisarzy, takich jak Ariosto, Tycjan, Aldo Manuzio, Bembo, czynic z Ferrary orodek kultury i sztuki, Lucrezia staa si celem niezliczonych plotek, pomwie i oskare, skutkiem ktrych przesza do historii jako trucicielka, rozpustnica yjca w kazirodczych stosunkach z ojcem i bratem, matka nieprawych dzieci. Nowsza historiografia nie daje wiary wikszoci tych oskare, a hymnw pochwalnych na jej cze pisanych przez Ariosta czy Bemba nie uwaa za same tylko pochlebstwa. Aut Caesar, aut nihil - ac.; 'albo by Cezarem, albo nikim', dewiza Cesarego Borgii. Lucrece Borgia - dramat proz (1833) Victora Hugo. Lucrezia Borgia - opera (1834) Gaetano Donizettiego, libretto F. Romani wg V. Hugo. Portrety Borgiw: Giorgione (przypisywany), Bergamo, Gal. Carrara. Bronzino, Rzym, Gal. Borghese. Pinturicchio, Rzym, Watykan, apart. Borgiw.

Borobudur - jeden z najwikszych obiektw kultowych buddyzmu: witynia w rodkowej Jawie zbudowana w Viii-Ix w. w ksztacie piramidy, tarasowej ozdobionej licznymi rzebami i paskorzebami.

Borodino - wie w Ros. FSRR na pd.-zach. od Moskwy, gdzie 7 Ix 1812 rozegraa si nie rozstrzygnita, ale niezmiernie krwawa dla obu stron bitwa midzy Wielk Armi Napoleona i wojskami ros. pod dowdztwem Kutuzowa, po ktrej Rosjanie zmuszeni byli do odstpienia, g. za spraw marszaka Neya. Zwana te bitw pod Moajskiem; fr. bataille de la Moskova 'nad rzek Moskw'.

Boruta - w legendach i podaniach ludowych strach botny i leny, zoliwy i psotny, pojawiajcy si jako ptak a. zwierz, diabe borowy, zwany te botnikiem, borowikiem, rokit, rokickim, wierzbickim, oziskim, w zalenoci od miejsc, gdzie straszy, ktry nadaremnie prbowa zwali wie w czycy, pozostawiajc na murze trway lad apy. Bohater literackiej, Xix-wiecznej legendy o najbardziej polskim z diabw, strzegcym skarbw zamku czyckiego, noszcym si po polsku, w kontuszu, przy karabeli, ktry hula, rba si ze szlacht, straszy ludzi i wciga w trzsawiska: Boruta - jedna z klechd (1837) K. W. Wjcickiego; posta diaba kontuszowego prawdop. wymylona przez autora. Zaczarowane koo - dramat (1899) Lucjana Rydla, ktry t literack posta spopularyzowa. Boruta - powie (1903) Kazimierza Gliskiego. Opera-balet (Warszawa 1930), libretto: Or-Ot, muzyka: Witold Maliszewski.

Borys Godunow - 1551-1605, car rosyjski od 1598, rzdzcy faktycznie pastwem od 1584, za ycia cara Fiodora Iwanowicza, swego szwagra. Posdzany o zamordowanie w 1591 dziesicioletniego carewicza Dymitra (zob.). Borys Godunow - dramat (1825, wyd. 1831, wyst. Petersburg 1870, wyst. pol., we fragmentach, Siedlce 1884) Aleksandra Puszkina. Dramat muzyczny (1869, 2. wersja Petersburg 1874, wersja oprac. przez Rimskiego-Korsakowa 1899-1908, wyst. pol. Lww 1912) Modesta Musorgskiego, libretto kompozytora wg Puszkina. Car Borys trzeci - czon (1870) trylogii dramatycznej Aleksieja K. Tostoja, tragedia hist.

Bssendorfer - wiedeska wytwrnia fortepianw cieszcych si wiatow saw, zaoona w 1828.

Bosfor - (gr. Bosporos) cienina midzy Pwyspem Bakaskim i Azj Mniejsz, czca M. Marmara z M. Czarnym; nad jedn z jej zatok, Zotym Rogiem, ley Stambu (Konstantynopol); nazwa tracka, przez gr. etymologi lud. tumaczona jako Krowi Brd na cze Io (zob.); por. Oxford.

Boski. Boska Flasza - wyrocznia (fr. l'Oracle de la Dive Bouteille), ktrej witynia znajduje si na wyspie kraju Latarnikw, dokd wyprawili si Pantagruel, Panurg i brat Jan w powieci Gargantua i Pantagruel, 5, 34-48, Rabelais'go. Jej kapank jest Bakbuk, hebr., 'butelka', a odpowied wyroczni na pytanie brzmiaa "Pij!", nm. Trink! Boska Komedia - Dantego zob. Komedia. Boska Sara - zob. Bernhardt Sara. Boski - przydomek poety hiszp. Fernando de Herrera, 1534-97. Boski Czech - w. il divino Boemo, przydomek nadany przez Wochw kompozytorowi czeskiemu Josefowi Myslivekowi (1737-81, od 1763 przebywajcemu we Woszech, g. w Neapolu) za opery w konwencjonalnym stylu w. opera seria, ktre odniosy tam wielki sukces. Boski poemat - fr. Le divin poeme, trzecia symfonia C-dur (1904) Aleksandra Skriabina.

Boston - stolica stanu Massachusetts, USA. Bostoski "bunt herbaciany" - ang. Boston Tea Party, dos. ar. 'bostoska herbatka (tj. przyjcie)'., zatopienie transportu 342 skrzy herbaty w porcie bostoskim 16 Xii 1773 przez patriotw przebranych za Indian, ktrzy zaprotestowali w ten sposb przeciw com naoonym przez parlament brytyjski na import herbaty. Masakra bostoska - incydent powstay z niechci do wojsk brytyjskich wysanych do Bostonu, aby zaprowadzi porzdek i dopilnowa egzekwowania ce importowych. Wojsko, ustawicznie drczone przez bandy, wreszcie 5 Iii 1770 oddao salw do tumu, zabijajc 5 osb. Pogrzeb ich sta si wielk demonstracj patriotyczn.

Bosworth Field - (wym. bosuof fi:ld) miasteczko w hrabstwie Leicester w Anglii, miejsce bitwy (1485), w ktrej krl Ryszard Iii (zob.) zosta zabity, a korona przypada zwycizcy, hrabiemu Richmond, ktry panowa jako Henryk Vii, zaoycielowi dynastii Tudorw. Bitwa ta zakoczya wojn Biaej i Czerwonej Ry (a. Dwch R); zob. Wojna.

Bosy. Bosi zakonnicy - ac. discalceati, ktrzy zgodnie z przepisami swojej reguy chodz boso a. w sandaach,jak np. augustianie, kameduli, kapucyni, karmelici (istniej te karmelici trzewiczkowi). Praktyka, przyjta podobno od czasw w. Franciszka z Asyu, opiera si na Biblii, Ew. wg uk., 10, 4: "Nie nocie trzosa ani torby podrnej, ani butw." Staroytni ydzi i Rzymianie mieli zwyczaj chodzenia boso w okresie aoby a. w czasie klski elementarnej, na znak pokory.

Botsaris Markos - 1788-1823, grecki bohater narodowy, jeden z przywdcw walki z Turcj o niepodlego Grecji w 1821-29, odznaczy si dowodzc obron Missolungii, zdoby szturmem Lepanto, poleg pod Karcenic w czasie ataku na przewaajce siy albaskie.

de Bougainville Louis Antoine - (wym. bugwil), 1729-1811, francuski hrabia, nieodrodny syn wieku Owiecenia, nim zosta eglarzem i pierwszym Francuzem, ktry opyn kul ziemsk, by naprzd adwokatem, sekretarzem ambasady, matematykiem, oficerem, obroc Quebecu pod rozkazami Montcalma w czasie wojny siedmioletniej w Kanadzie, wreszcie filozofem salonw zgodnie z panujc mod. W 1766 stan na czele wyprawy na okrtach "La Boudeuse" i "L'Etoile" w celu zdobycia nowych kolonii. Dotar przez Cienin Magellana do Tahiti i przez Wyspy Salomona i Jaw wrci do Saint-Malo; bya to rwnie powana wyprawa naukowa dziki udziaowi w niej przyrodnikw. Podr dookoa wiata - 1766-69 sprawozdanie (1771-72, wyd. pol. 1962) Bougainville'a, ktre cieszyo si wielkim powodzeniem; odkryo ono czytelnikom europejskim Polinezj. Bougainville najwiksza wyspa Archipelagu Salomona odkryta po raz pierwszy w 1576, potem zapomniana, nastpnie bezskutecznie poszukiwana i odkryta po raz wtry w 1768 przez Bougainville'a.

Boule de Suif - zob. Baryka (Baryeczka).

Boul' Mich' (wym. bulmisz) studencki skrt od Boulevard St.-Michel, Bulwaru w. Michaa, przecinajcego dzielnic uniwersyteck Parya.

"Bounty" - (wym. baunti) ang., 'szczodro', statek angielski pod dowdztwem Williama Bligh, ktry przedsiwzi wypraw na O. Spokojny dla przewiezienia na Antyle upraw drzewa chlebowego i innych rolin Pacyfiku. W 1788 Bligh odkry na pd. od Nowej Zelandii grup wysp, ktrym nada nazw swego statku. W czasie postoju na Tahiti przyrodnicy zajmowali. si

rolinami, a zaoga, burzca si przeciw nieludzkiej dyscyplinie naoonej przez Bligha, zabawiaa si z Tahitankami. Po wyruszeniu znw na pene morze, gdy Bligh jeszcze wzmg szykany, zbuntowana zaoga spucia go, wraz z kilku jego zwolennikami, w otwartej odzi na wod. Bligh zdrowo i cao przepyn w cigu miesica z Tahiti na Timor wrd najwikszych niebezpieczestw; buntownicy po licznych przygodach osiedlili si wraz z 18 Tahitankami na wyspie Pitcairn, na pd.-wsch. od archipelagu Tuamotu; zob. Wyspa (poemat).

Bourges - (wym. bur) miasto w rodk. Francji. Katedra St. Etienne jedna z najpikniejszych budowli gotyckich we Francji, w ukadzie pionowym podobna do paryskiej Notre-Dame, jednak bez empor i zmiennych podpr, zbudowana w 1190-1260 z naw gwn i podwjnymi nawami bocznymi; dwuwieowa fasada zach. z Xiv-Xvi w., prezbiterium otoczone kaplicami promienistymi; 2 romaskie portale boczne i 5 gotyckich w fasadzie zach., bogato rzebione, na rodkowym - Sd Ostateczny z ok. 1270-80; witrae z Xiii-Xvi w.

Bovary Emma - tytuowa bohaterka powieci Madame Bovary (1857, wyd. pol. Pani Bovary, 1878) Gustave Flauberta. Panna Rouault, wychowana w klasztorze, gdzie potajemnie czytywaa sentymentalne romanse, marzca o yciu w luksusie i o bajronicznych kochankach, po wyjciu za m za wiejskiego lekarza Bovary'ego, nudzc si w ciasnym i prozaicznym wiecie prowincji, tak rnym od wiata jej marze, bierze sobie kochanka, ktry j porzuca. Nastpnemu wydaje si zbyt romantyczna. Popadszy w dugi, szantaowana przez lichwiarza, Emma truje si arszenikiem; lit. psychol. symbol ucieczki od rzeczywistoci w sfer iluzji (bovaryzm). Madame Bovary - film (1934) Jeana Renoira z Valentine Tessier w roli g., wg powieci Flauberta; byy te inne wersje filmowe, np. z Lil Lee w 1932, z Pol Negri w 1937, z Jennifer Jones w 1949.

Boym Micha Piotr - 1614-59, jezuita polski, przyrodnik; od 1645 by misjonarzem na chiskiej wyspie Hajnan na M. Poudniowym u wybrzey Chin; zdoby zaufanie dworu cesarskiego. W czasie najazdu mandurskiego wysano go w 1651 do papiea z wezwaniem o pomoc przeciw najedcom, ktrej nie otrzyma. Po kilku latach wrci do Chin, gdzie zmar. Pozostawi liczne prace, w ktrych opisa wiat rolinny i zwierzcy Chin oraz stan nauk tego kraju. Sporzdzi rwnie map Chin.

Boe, co polsk - polska pie patriotyczna, w pierwotnej wersji, pira

Alojzego Feliskiego (1816), rodzaj adresu hodowniczego do cara Aleksandra I (Hymn na rocznic ogoszenia Krlestwa Polskieqo) na melodi skomponowan przez Jana Nepomucena Kaszewskiego. Ale ju piewnik wydany nielegalnie przez warszawsk modzie studenck przed 1821 zastpi wers "Naszego krla zachowaj nam, Panie!" wersem "Nasz ojczyzn racz nam wrci, Panie!" Przed 1830 pie zostaa znacznie zmieniona, z dodanymi zwrotkami Antoniego Goreckiego, piewana ju na melodi pieni maryjnej Serdeczna Matko, wzit z opery komicznej Sekret, fr. Le Secret, Jean Pierre Soliego, 1755-1812, granej w Warszawie ok. 1806.

Boe Narodzenie - Gody, wito chrzec. na pamitk narodzenia Chrystusa, do Iv w. obchodzone 6 stycznia, potem 25 grudnia, w okresie zimowego przesilenia soca; zob. Choinka; Gwiazda (Gwiazdka); Jasa (Jaseka); Koldy; Kutia; Opatek; Szopka; Wigilia. Boe Narodzenie - Concerto grosso g-moll, opus 12, nr 6 Arcangela Corellego, ze synnym Largo Pastorale, doczonym ad libitum na Boe Narodzenie, w. fatto per il notte di Natale, od ktrego cay Koncert otrzyma nazw: Weihnachtsoratorium - oratorium (1734) Jana Sebastiana Bacha.

Boe Ojcze! Twoje dzieci... - pocztek bardzo pop. pieni Modlitwa (1838) Marcelego Skakowskiego: Boe Ojcze! Twoje dzieci Pacz, ebrz lepszej doli; Rok po roku mamie leci, My w niewoli my w niewoli! 1-4.

Boy. Boa krwka - biedronka siedmiokropkowa. Boa mka - kapliczka wiejska z wizerunkiem ukrzyowanego, biczowanego a. zdjtego z krzya Chrystusa. Boe drzewko - choinka ozdobnie przybrana na Boe Narodzenie; krzew bylica boe drzewko, uywana do przypraw. Dary boe - jado i napoje. O pastwie boym - zob. Pastwo. Palec boy - zy a. dobry omen; zjawisko poczytywane za interwencj si nadprzyrodzonych.

Pokj boy - rdw.-ac. Treuga Dei, ustanowiony ok. 1040 przez koci rz.-kat. zakaz star zbrojnych od rody wieczr do poniedziaku rano, pniej te w adwencie i w pocie (czasw pokoju), cznie przez 230 dni w roku. Sowo boe - Ewangelia. Wola boa - w wyraeniu: czu wol bo - czu powoanie; art. odczuwa popd seksualny. Z boej aski - ac. Dei gratia, dawna formua w tytuach dostojnikw kocielnych i monarchw, wzita z Wulgaty, 1. List do Korynt., 3, 10; por. 15, 10. Uywana pocztkowo na znak pokory.

Bbr - zob. Strj (bobrowy).

Bg w mozaizmie - biblijny Jahwe, zwany zastpczo Elohim, Adonai itd., stworzyciel nieba i ziemi, wszechmocny, wieczny i niepojty, w chrzecijastwie istniejcy jako jeden w swej naturze, ale w Trzech Osobach: Ojca, Syna i Ducha w. W sztuce wczesnochrzec. Bg-Ojciec przedstawiany jest jako czowiek mody. Np. na watykaskim sarkofagu z Iv w. modzieczy Bg wypdza Adama i Ew z Raju, oraz powstrzymuje rk Abrahama majcego dokona ofiary Izaaka. Na mozaikach z V w. w S. Maria Maggiore w Rzymie mody Bg przyglda si z chmur wielu scenom Starego Testamentu. Podobnie na mozaikach z Xii w. w Monreale (Sycylia) i z Xiii w. w bazylice w. Marka w Wenecji czy w Xiii-wiecznych rzebach katedry w Chartres. Dopiero ok. r. 1300 pojawi si tak dobrze pniej znany wizerunek Boga jako potnego, siwobrodego starca, "Starowiecznego" z biblijnego widzenia Daniela: "Szata jego biaa jak nieg, a wosy gowy jego jak wena czysta" (7,9). Takim przedstawiali Boga-Ojca Giotto, Bellini, Ghiberti, Fra Bartolommeo, Micha Anio i inni. Pierw. 'bogactwo; szczcie; dola' (por. bog-aty, u-bogi, z-boe), std 'udzielajcy bogactwa, szczcia, doli'. Bdziecie jako bogowie - ac. eritis sicut dii, sowa wa do Ewy, Wulgata, Gen:, 3, 5. Bogowie akn krwi - fr. les dieux ont soif, ostatnie zdanie w ostatnim numerze pisma "Le Vieux Cordelier" wydawanego przez Kamila Desmoulins, 1760-94, atakujcego polityk Komitetu Ocalenia Publicznego; za to zdanie wydawc stracono na gilotynie. Tytu powieci hist. (1912) Anatola France'a z czasw Rewolucji Fr. Bogowie odchodz - fr. les dieux s'en vont, woa gos z nieba w zakoczeniu ksiki Mczennicy (Les Martyrs, 1809) F. R. Chateaubrianda,

gdy w Rzymie par chrzecijask rzucono na pastw tygrysom na arenie cyrku. Bogowie postanowili inaczej - ac. dis alter visum, z Eneidy, 2, 428, Wergiliusza. Bogw na wiecie stworzy naprzd strach! - ac. primus in orbe deos fecit timor, z Tebaidy, 3, 661, epopei poety rz. Publiusza P. Stacjusza (ok. 45-96). Bogu wieczka, a diabu ogarek - b. stare przys. polskie stosowane do opurtunistw, ugodowcw; por. te Diabe (Su Bogu, a diaba nie gniewaj). Bogu wola, chopu rola, panu czynsz, a ksidzu meszne - (tj. opata za odprawianie mszy) przys. staropolskie z czasw przedpaszczynianych; formua pojmowana.bya jako piew (wi)wilgi zwanej boguwol; wyraz "rola" znaczy tu 'niewol'. Boe, Boe, czemu mnie opuci? - hebr. eli, eli, lamma sabachthani? w Biblii, Ew. wg Mat., 27, 46; wg Marka, 15, 34, skarga Chrystusa na krzyu; cytat z Psalmw 22, 2. Bg i moje prawo - fr. Dieu et mon droit, zawoanie krla ang. Ryszarda Lwie Serce w bitwie z Francuzami pod Gisors, 1198; dewiza heraldyczna krlw ang. Bg si rodzi, moc truchleje - pocztek popularnej pieni modlitewnej O Narodzeniu Paskim Franciszka Karpiskiego. Bg tak chce - fr. Dieu le veut, haso pierwszej krucjaty 1096-99. Bg taca - przydomek uwielbianego przez publiczno tancerza i baletmistrza Opery Paryskiej Apolline Baldassare Vestrisa, 1729-1808, ze synnej rodziny tancerzy i choreografw. Bg widzi, czas ucieka, mier goni, wieczno czeka - przys. wywodzce si ze redniowiecza, w tej formie uywane, zw. w Xvii w., jako "emblemat" (haso, motto, epigra w panegirykach i napisach nagrobnych. Deus ex machina - ac., 'bg z maszyny (teatralnej)', tj. przybyy z gry, z nieba; nieoczekiwany wybawiciel; zbyt atwe, sztuczne a. nie uzasadnione rozwizanie spltanej intrygi w sztuce teatr. a. powieci przez nage, niespodziane wprowadzenie nowej osoby a. okolicznoci. D. O. M. - Inicjay ac. Deo Optimo Maximo, 'Bogu Najlepszemu, Najwyszemu', napisy na wityniach rz., pniej take na kocioach i nagrobkach chrzec. Dominus vobiscum - ac., 'Pan z wami', formua pozdrowienia wzita z Wulgaty, Ks. Rut, 2, 4; Booz tymi sowami pozdrawia ecw. Ein' Feste

Burg zob. Gdyby Boga nie byo, naleaoby Go wymyli - fr. si Dieu n'existait pas, il faudrait l'inventer, Wolter (1769) wg 93. kazania arcybiskupa Canterbury, Johna Tillotsona (wyd. 1712). Gott mit uns - nm., 'Bg z nami', napis na klamrach u pasw onierzy nm. w obu wojnach wiat.; por. Wulgata, Izajasz, 8, 10: "Vobiscum Deus"; Wergiliusz, Eneida, 12, 565: "Iuppiter hac stat". Gott strafe England - nm., 'niech Bg skarze Angli', przeklestwo popularne w Niemczech po przystpieniu Wielkiej Brytanii do wojny wiat. 1914-18. Jak Kuba Bogu, tak Bg Kubie - przys. Kogo bg (a. Jowisz) chce zgubi, temu wpierw rozum odbiera - ac. quos deus (Iuppiter) perdere vult, dementat prius, z gr., wg Sofoklesa, Antygona, 621. Najjaniejszy Panie, nie potrzebowaem tej hipotezy - fr. Sire, je n'avais besoin de cette hypothese, odpowied Laplace'a na zadane mu przez Bonapartego pytanie, dlaczego w swej Mechanice nieba uczony nie wspomnia o Bogu (1796). Nieznanemu bogu - ac. ignoto deo, z Wulgaty, Dzieje Ap., 17, 23. Dla Rzymian kada wioska, kady zaktek miay swego opiekuczego geniusza czy bstwo, dlatego stawiali potne gazy z napisem genio loci ac., 'geniuszowi miejsca', deo loci, 'bstwu miejsca', lub ignoto deo, aby zjedna sobie tego boga, ktrego imienia nie znali. Sama przyroda jest bogiem - ac. natura quae deus est, pogld w. filozofa Giulia Vaniniego, renesansowego materialisty i ateisty straconego przez inkwizycj 9 Ii 1619; spalono go na stosie, wyrwawszy mu uprzednio jzyk. Ukochani przez bogw umieraj modo - ac. quem dii diligunt, adolescens moritur, z Plauta, Bacchides, 2, 4, 18; z gr. Wejdcie, tu take s bogowie! - ac. introite, nam et hic dii sunt z gr. Arystoteles w O czciach zwierzt, I, 5, opowiada, e Heraklit, grzejc si przy piecu, spokojnie zaprasza tymi sowami swych goci do izby.

Br - zob. Las.

Bstwa - Niektre bstwa, pbogi i bota mitologii klasycznej i

germaskiej (a. skandynawskiej) wg ich funkcji, zakresu opieki itd. Bogactwa - Plutos Czas - Chronos, Saturn Dom - Hestia (Westa), Lary, Penaty Drzewa - Hamadriady, Driady Gry - Oready, Artemida (Diana); Trolle Handel - Hermes (Merkury) Kowalstwo - Hefajstos (Wulkan) Ksiyc - Artemida (Diana), Selene Lasy - Driady, Hamadriady, Artemida (Diana); Trolle Los - Parki, Mojry, Fata; Nomy owy - Artemida (Diana) Maestwo - Hymen, Hera (Junona), Hestia (Westa) Mdro - Atena (Minerwa); Tyr Medycyna - Asklepios (Eskulap) Mio - Eros (Amor, Kupido), Afrodyta (Wenera); Freja Modo - Hebe, Ganimedes Morze - Amfitryta, Glaukos (1), Ino, Nereusz, Okeanos, Posejdon, Proteusz, Tetyda, Tryton Niebo - Zeus (Jowisz) Niezgoda - Eris; Loki Ocean - Okeanidy Ogie - Hefajstos (Wulkan, Mulciber), Hestia (Westa) Ognisko domowe - Hestia (Westa) Ogrody i sady - Wertumnus, Pomona Pasterstwo - Pan, Apollo

Pieko - Hades, Pluton (Orkus), Persefona (Kora, Prozerpina) Pioruny - Zeus (Jowisz); Thor Podno - Demeter (Cerera), Priap Pocztek i koniec - Janus Podroe - Hermes (Merkury), Hermoder Poezja i muzyka - Apollo, Muzy; Bragi Pokj - Eirene Pomsta - Erynie (Eumenidy), Furie Poranek - Eos (Aurora) Powietrze - Ariel, Elfy Rolinno - Pluton, Wertumnus, Pomona Rzeki i strumienie - Najady, Nimfy Sen i marzenia senne - Hermes (Merkury), Hypnos Soce - Apollo Sprawiedliwo - Nemezis, Dike (Astrea), Eunomia, Temida Tcza - Iris Urodzaj - Pluton, Demeter (Cerera), Priap Wdzik - Charyty (Gracje) Wiatry - Eol, Boreasz (Akwilon), Notos (Auster), Euros (Eurus), Zefir (Favonius) Wino - Dionizos, Bakchos (Bachus) Woda - Najady; Ondyny; Njord Wojna - Ares (Mars), Bellona, Atena (Minerwa); Thor Wymowa - Hermes (Merkury) Wyrocznie - Apollo

Zboe - Demeter (Ceres), Saturn roda, jeziora - Nereidy, Najady egluga - Hermes (Merkury), Afrodyta (Wenera). Bstwa chtoniczne mit. gr.-rz. bstwa ciemnoci i mierci (Hades Pluton, Persefona - Prozerpina, Hypnos, Tanatos, Kery, Erynie, Hermes i in.), ziemi i jej podnoci (Dionizos-Bachus, Demeter Ceres i in.); z gr. chthonios 'zrodzony z ziemi; tubylec; podziemny'.

Bnica - synagoga, witynia ydowska, miejsce modlitwy i studiowania Tory; pierw. (st.-pol.) 'witynia, przybytek Boga', wymienne z koci, cerkiew.

Brabancnne - (wym. brabason) Brabansona, Brabantka, Hymn brabancki, Hymn Wolnoci, narodowy hymn belgijski napisany we wrzeniu 1830 przez poet fr. Jennevala (wac. L. A. Dechet) i kompozytora Francois Van Campenhouta; fr. 'Brabantka' od krainy hist. Brabancji, ktrej g. miastem jest Bruksela.

Bracaw - osiedle w Ukr. SRR (obwd winnicki), obok ktrego, od pnocy i od poudnia, przechodziy dwa synne szlaki najazdw tatarskich: czamy i kuczmaski; od Xiv w. twierdza kresowa z warownym zamkiem, w 1569-1793 stolica wojewdztwa. W 1578 Janusz Zbaraski pobi pod Bracawiem Tatarw, a hetman Jan Sobieski rozgromi tam ich zagony w 1671.

Bractwo - konfraternia, ac. confraternitas, congregatio, sodalitas, wszelkiego rodzaju zwizki, zawodowe a. inne, zazw. mieszczan, szczeglnie silne w Xvi w., zawizywane w rnorodnych celach: bractwa rzemielnicze (zob. Cechy), kupieckie (zob. Gildia), bractwa religijne (jak np. Trjcy w. od 1632, Raca w. od 1585, w. Michaa od 1596) czy wreszcie strzeleckie. Bractwo kurkowe - organizacja strzelecka w miastach rdw. od Xiii w. (w Polsce we wszystkich wikszych miastach) dla urzdzania dorocznych zawodw strzeleckich w celu podtrzymywania sprawnoci bojowej mieszczan: strzelano do drewnianego a. blaszanego kurka, a zwycizc obwoywano krlem kurkowym roku. Zbiorowy portret amsterdamskiego bractwa strzeleckiego Druyna kapitana Fransa Banninga Cocqa (1642, Amsterdam, Rijksmus.) pdzla Rembrandta, zwany te Wymarsz strzelcw, otrzyma rwnie nazw Stra nocna, nadan mu, gdy by pokryty warstwami zkych werniksw i czynli wraenie sceny nocnej; naprawd ukazuje on scen w penym blasku soca.

Pod t nazw najbardziej zasyn. W 1946 poddano go gruntownej konserwacji i oczyszczono. Bractwo w. ukasza - zrzeszenie malarzy, uczniw Tadeusza Pruszkowskiego, za. w 1925 z jego inicjatywy i w jego pracowni w Szkole Sztuk Piknych w Warszawie. Czonkami bractwa byli m.in.: Bolesaw Cybis, Eliasz Kanarek, Edward Kokoszko i Antoni Michalak. Zob. te Sykstus (Iv, Kaplica Sykstyska).

Bradamante - dziewica-rycerz legendy karoliskiej, wystpujca te w Orlando innamorato Boiarda i Orlandzie szalonym Ariosta jako siostra Rinalda i ukochana Rogera. Nosi bia zbroj i biay piropusz, a jej magiczna wcznia zrzuca z konia kadego rycerza. Bradamante - pierwsza tragikomedia francuska (1582) Roberta Garniera, o temacie wzitym czciowo z Ariosta.

Braganca - (wym. brga:s) dynastia krlw Portugalii, 1640-1853, i cesarzy Brazylii, 1822-89, zaoona przez Jana Iv.

Bragi - mit. skand. bg poezji, wymowy i pieni, syn Odyna i Friggi, m Iduny (por. Azowie); wyobraany jako starzec z dug, siw brod. W raz z Hermoderem przyjmowa i wita w Walhalli wszystkich bohaterw polegych w boju. Jabka Bragiego a. Idany - zob. Jabko (Jabka wiecznej modoci). Opowie Bragiego - duga, ale zajmujca; zob. Edda. Puchar Bragiego - musia wychyli kady krl, nim zasiad po raz pierwszy na tronie przodkw.

Brahma - w hinduizmie Absolut, bg pojty jako cakowita abstrakcja, w pniejszym systemie panteistycznym uzyskuje osobowo, ktrej objawieniem jest cay wszechwiat materii i myli. Z tej abstrakcji wyksztaci si Brahma jako stwrca wiata, pierwszy z boskiej trjcy (Trimurti), ktrej pozostaymi czonkami s Wisznu Opiekun i Siwa Niszczyciel.

Braille Louis - (wym. braj), 1809-52, francuski nauczyciel ociemniaych, sam niewidomy, twrca pisma z wypukych kropek dla ociemniaych do czytania

dotykiem.

Brakteaty - cienkie monety wybijane jednostronnie, wypuke na awersie i wklse na rewersie, zote (Grecja Iv-Ii w. pne.; Skandynawia V-Vii w.) a. srebrne (w Europie rodk. Xii-po. Xiv w.; w Polsce od ok. 1130); ze rdw. ac. (nummus) bracteatus '(moneta) zocona' od ac. bractea 'blaszka (zota)'.

Brama - od Xvi w. w znaczeniu 'gwne drzwi', z czes. brana; przedtem, od Xiii w., rodzima brona od broni, pierw. znaczenie 'przegroda; tama; obwarowanie'. Brama Brandenburska - w Poczdamie, zbud. w 1770. W Berlinie zbud. 1788-91 przez C. G. Langhansa. Brama do Raju - zob. Florencja (Baptysterium). Brama Floriaska - jedyna zachowana z omiu bram gwnych w dawnym piercieniu murw obronnych Krakowa, osonita zachowanym do dzi Barbakanem, zbudowana w kocu Xiii w. Obrona jej bya powierzona cechowi kunierzy. Brama Lwic - zob. niej Lwia Brama. Brama ez - arab. Bab el-Mandeb, cienina midzy Afryk i Pwyspem Arabskim, czca M. Czerwone z Zatok Adesk, nazwana od wielkiej liczby rozbitych aglowcw na tych wodach. Brama szeroka i brama ciasna - alegoria biblijna w Ew. wg Mat., 7, 13-14: "Wchodcie przez ciasn bram, bo szeroka wiedzie na zatracenie, a ciasna-do ycia, a mao jest tych, ktrzy j znajduj." Brama Wyynna - otwierajca Szlak Krlewski w Gdasku, cz renesansowego systemu fortyfikacji, wzniesiona przez Jana Kramera w 1576, pokryta okadzin kamienn przez Wilema van den Blocka w 1588. W attyce najokazalszy w Gdasku zestaw orw i herbw. Brama Snw - zob. Sen. Lwia Brama - Brama Lwic, monumentalna brama z ok. 1400-1300 pne. wiodca na akropol w Mykenach w Argolidzie (Grecja staro.). Ponad potn belk wspierajc (5 m d.) trjktny blok odciajcy przysonity pyt z reliefem przedstawiajcym dwie lwice, stojce naprzeciw siebie na tylnych apach, po obu stronach kolumny bdcej oznak godnoci. Skajska Brama - jedna z bram Troi w Iliadzie Homera; zjej baszty wida

byo ca rwnin; przez ni wszed do miasta orszak weselny Heleny; tu egna si Hektor z Andromach i synkiem Astyanaksem; bram t uszkodzono, aby zmiecia drewnianego konia Achajw; j te otworzyli towarzyszom wojownicy greccy, wydobywszy si z wntrza konia trojaskiego; z gr. skaia 'lewa; niepomylna; zachodnia'. Zielona Brama - zob. Zielony. Zota Brama - zob. Zoty. elazna Brama - zob. elazny.

Bramini - bramani, kapani, najwysza z dawnych kast w Indiach; przen. iron. ekskluzywna warstwa arystokracji Nowej Anglii (USA); z sanskr. brahmana. Braminizm, bramanizm, jedna z gwnych religii Indii, pniejsza faza wedyzmu (1. po. I tysiclecia pne.), poprzedzajca wspczesn jej formhinduizm.

Bran syn Febala, bohater opowieci irlandzkiej egluga Brana, uoonej proz i wierszem w Vii w., spisanej w X w. Wezwany przez kobiet noszc ga srebrnej jaboni do Emain, "Radosnego Zawiata" na Zachodnim Oceanie, Bran wyrusza w podr w trzy odzie po dziewiciu ludzi. Przybywa do Wyspy Szczcia, potem do Kraju Kobiet. Krlowa Kobiet przeciga Brana na brzeg przy pomocy magicznej nici i trzyma go u siebie przez cay rok. Ogarnici tsknot za krajem ruszaj Irlandczycy na morze, a po powrocie do ojczyzny dowiaduj si, e podr ich trwaa duej, ni siga pami ludzka, i e rodacy wiedz o nich tylko z dawnych legend.

w. Brandan zob. Brendan.

Brandenburgia - kraina historyczna obejmujca cz Niziny Niemieckiej midzy Odr a ab (rodk. cz NRD), dawna ziemia Sowian poabskich, zdobyta w 1157 przez Niemcw. Brama Brandenburska zob. Brama. Brandenburczycy w Czechach, czes. Branibori w Cechach, opera (Praga 1866) Bedricha Smetany; libretto: K. Sabina.

Koncerty brandenburskie - napisane w 1721 przez J. S. Bacha dla kapeli dworskiej Christiana Ludwiga, margrabiego brandenburskiego, wielkiego melomana: I Koncert F-dur, Ii F-dur, Iii G-dur, Iv G-dur, V D-dur i Vi B-dur; szczytowe osignicie w zakresie formy concerto grosso (zob.).

Brandt Isabella - pierwsza ona Rubensa, ktr polubi w 1609, zmara w 1627. Pozowaa do kilku jego najwietniejszych portretw, np. Autoportret z on, 1609-10; por. Fourment Helena. Rubens i Izabella Brandt - obraz (ok. 1609) Rubensa, Monachium, St. Pinakoteka. Izabella Brandt - portret Rubensa, Florencja, Ufizzi.

Branka - dawn. kobieta wzita do niewoli (r.: od braniec); dawn. przymusowy pobr do wojska, zw. zarzdzony z inicjatywy Aleksandra Wielopolskiego 6 X 1862 w Krlestwie Polskim pobr do wojska carskiego wg imiennej listy spord osb politycznie podejrzanych, ktry przyspieszy wybuch powstania styczniowego; zacig na roboty przymusowe.

Brat - najbliszy krewny w linii bocznej; zakonnik, mnich, nie majcy wice kapaskich, brat-laik (w Przeciwiestwie do zakonnika-kapana, zwanego zwykle ojcem); czonek bractwa a. ugrupowania religijnego; por. Krew (Braterstwo krwi). Bracia czescy - ruch religijno-spoeczny w Czechach od poowy Xv w., kontynuacja skrajnego kierunku w husytyzmie. Bracia Czystoci - zob. Ichwan as-Safa. Bracia Karamazow - powie (1879-80) Fiodora Dostojewskiego, jedno z najwaniejszych dzie literatury europ. 2. po. Xix w.; zob. Wielki (Inkwizytor). Bracia miosierni - ac. Fratres Misericordiae, bonifratrzy. Bracia mniejsi - ac. Ordo Fratrum Minorum, 'Zakon...' franciszkanie, minoryci. Bracia najmniejsi - o ludziach skromnej sytuacji spo. (Biblia, Ew. wg Mat., 25, 40). Bracia polscy - ac. Fratres Poloni, zwani te nurkami, nowochrzczecami (od "ponurzania" przy chrzcie dorosych), arianami (bdnie czono ich

pogldy z doktryn Ariusza, zob. Arianie), socynianami, unitarianami. Ruch relig.-spoeczny rozwijajcy si w Polsce Xvi-Xvii w., najradykalniejszy odam reformacji polskiej. Bracia serafioscy - nm. Die Seraphionsbrder, ramowy zbir 30 opowieci (1818-21, wybr pol. 1960) E. T. A. Hotimanna, opowiadanych kolejno przez szeciu przyjaci zbierajcych si co pewien czas. Ich pierwsze spotkanie przypado na dzie w. Serafina, ktrego zatem obrali sobie za patrona. Std nazwa ros. ugrupowania lit. Sierapionowy bratia, 'bractwo Serafina', za. w 1921 w Piotrogrodzie, ktre przetrwao do 1925 (Zoszczenko, Fiedin, Kawierin, Tichonow, Szkowski i in.). Bracia syjamscy - zob. Blinita (syjamskie). Bracia szlachta - panowie bracia, bracia herbowni, panie bracie, moci panie bracie, nazwy uywane przez dawn szlacht w jej stosunkach wzajemnych. Bracia w Apollinie, w Chrystusie - ludzie tego powoania, teje wiary itp. Bracia wybrzea - flibustierzy (zob.). Bracia z Basry - zob. Ichwan as-Safa. Szlachetna para braci - ac. par nobile fratrum, sawetna, osawiona; z Satyr 2, 3, 243, Horacego; o dwch synach bogacza, lubicych masami poera sowiki (b. kosztowny przysmak); por. Arkadia (Arcades ambo). Brat brata goni (rodzi) - o rzadkim zbou na polu; plon si nie mnoy, ale tylko dodaje. Brat ata - czowiek bezceremonialny, rubaszny, atwy w obejciu, przystpny, zgodny, towarzyski. Brat po Adamie (i Ewie) - blini; nie krewny. Brat przeciw bratu - z tragedii Siedmiu przeciw Tebom, 674 (zob. Siedem) Ajschylosa. Czy jestem strem brata mego? - zob. Str. Jeli to nie ty, by to twj brat - fr. si ce n'est loi, c'est donc ton frere, z bajki Wilk i Jagni, ks. 1, 10, La Fontaine'a Gdy pij ze strumienia, Wilk oskara Jagni, e mci mu wod; Jagni powiada, e stojc niej, nie moe tego czyni. Wwczas Wilk zarzuca mu, e go w zeszym roku zelyo; na to Jagni, e w ubiegym roku jeszcze nie yo na wiecie. Na to Wilk mwi powysze sowa i poera Jagni; por. przekad St. Trembeckiego Wilk i baranek.

Kochajmy si jak bracia - rachujmy si jak ydzi - przys. Za pan brat - brat za brat, przen. jak rwny z rwnym, bezceremonialnie, familiarnie, poufale.

Brz - stop miedzi z innymi metalami (z wyjtkiem stopu z samym cynkiem zwanego mosidzem); rodzajem brzu jest take spi (zob.); nazwa od Brundisium, rzymskiego portu nad M. Adriatyckim w pd.-wsch. Italii, dzi Brindisi. Epoka brzu - Najstarszy brz, cynkowy, znany by w Egipcie i na Bliskim Wschodzieju ok. poowy Iii tysiclecia pne., w Europie Pd. ok. 2000 pne. W dorzeczu Wisy epoka brzu rozpocza si dopiero ok. 1700 pne. Koniec jej przypada na lata 1000-700 pne.

Breda - miasto w pn. Brabancji (pd.-zach. Holandia), oblegane przez Hiszpanw niemal przez rok. Po upywie zawieszenia broni, zawartego przez Filipa Iv Hiszpaskiego z Holendrami, dowdca wojsk hiszp., kondotier w. Ambrogio Spinola, zdoby w 1625 bronione przez Maurycego Oraskiego miasto. Ksi Fryderyk Henryk Oraski, po mierci brata, odzyska je w 1637. Poddanie Bredy, Las Lanzas, hiszp., 'Lance', obraz (1634-35) Velazqueza, Madryt, Prado; nad przedstawionymi na obrazie wojskami wznosi si las lanc. Oblenie Bredy w 1637 obraz P. van Hilligaerta, Amsterdam, Rijksmus. EI sitio de Breda hiszp., 'Oblenie Bredy', dramat Calderona de la Barca.

Brehm Alfred Edmund - (wym. brejm), 1829-84, zoolog niemiecki wsawiony gwnym swym dzieem ycie zwierzt (Tierleben, 1864-69) tumaczonym na wiele jzykw, dziki ktremu zyska przydomek "ojca zwierzt", nm. Tiervaler Brehm.

Breitkopf & Hrtel - niemieckie wydawnictwo muzyczne za. w 1719 przez Bernharda Christopha Breitkopfa, 1695-1777, kontynuowane przez jego syna, Johanna Gottloba Immanuela Breitkopfa, 1719-94, wynalazc nowej techniki druku nutowego, rozwinite przez Gottfrieda Christopha Hartela, 1763-1827, ijego potomkw, istniejce do dzi w Lipsku i Wiesbaden, specjalizujce si w wydaniach dzie zebranych najwybitniejszych kompozytorw.

Brek - od po. Xviii w. (w Anglii) resorowany odkryty pojazd czterokoowy z wysokim kozem i wielkim pudem, cigniony przez par a. 2 pary koni, z awkami wzdu a. w poprzek, mieszczcymi 6-10 osb. Rodzaj budki na poprzecznej cianie towarowego wagonu kolejowego z miejscem dla hamulcowego; z ang. break.

w. Brendan - Brandan, 484-577, na wp legendarny mnich irlandzki, ktry mia zosta pochowany w Clonfert jako opat i przeor 3000 mnichw. Prawdop. odby on jakie podre do wysp pnocnych i zachodnich; egluga ta staa si tematem legend spisanych w Xi w. przez nieznanego mnicha irl. jako Navigatio Santi Brendani ac., 'egluga w. Brendana', istnej odysei mniszej, ktra rozpowszechnia si w caej Europie wzbogacajc si cigle o nowe epizody. Dzieo to uwaane jest dzi za rodzaj schrystianizowanego imramu (historii o podry morskiej z przygodami), irlandzkiego gatunku lit. kwitncego w Vi-Xii w.; por. Bran; Maeldune. Wersja anglo-normandzka eglugi, w formie poematu, napisana zostaa przez mnicha Benedykta i dedykowana w 1121 Adelizie z Louvain (Leuven), onie Henryka I; tumaczona na wiele jz., w rnych czasach. w. Brendan wyrusza w podr z 17 mnichami, bez steru i ywnoci, w poszukiwaniu raju ziemskiego (zob. Raj), ktry mia si znajdowa porodku Atlantyku. egluga trwaa 7 lat i bya pena cudownych przygd. Ledwo udao si podrnikom uciec z bezludnej wyspy, ktra okazaa si grzbietem drapienego wieloryba. Na innej wyspie biae ptaki pieway hymny. W wieczr wigilijny Brendan spotyka Judasza, ktrego w wane wita pieko tu przenosi, aby si nieco ochodzi. Wreszcie przybywaj do wyspy raju ziemskiego, gdzie wrd zapachw wiecznej wiosny przechadzaj si po ciekach z drogich kamieni. W rodku wyspy, wok wysokiej kolumny, pn si krcone schody prowadzce do nieba. Wiara w istnienie tej wyspy byia tak mocna, e umieszczano j na mapach; na zachd od Wysp Kanaryjskich, jeszcze do 1755. Portugalia uwaaa j za swoj posiado, dopki nie odstpia jej krlowi Kastylii, ktry przedsiwzi nawet wypraw, aby j odnale.

Brenna - grd sowiaski plemienia Stodoran, nad Hawel (dzi w rodk. czci NRD), od 1154 siedziba ksicia zach.-sowiaskiego Jaksy z Kopanicy, lennika Polski. Kilkakrotnie niszczona, w 1157 zdobyta ostatecznie przez Niemcw, staa si, jako Brennaburg, potem Brandenburg, stolic Marchii Brandenburskiej.

Brennus - na wp legendamy wdz galijskiego plemienia Senonw, ktry w 390 a. 387 pne. mia pokona Rzymian nad rzek Alli, a potem zaj Rzym (prcz twierdzy kapitoliskiej obronionej przez Manliusza) i wycofa si po otrzymaniu danego okupu.

Biada zwycionym! - ac. vae victis!, wg Plauta Pseudolus 'Krtacz', 5, 2, 19, tak mia wykrzykn Brennus, dorzucajc swj miecz na szal z odwanikami przy waeniu zota na okup, gdy Rzymianie uskarali si na przewyszajcy umwion wag ciar odwanikw. Gsi kapitoliskie - zob. G.

Brera - paac jezuitw w Mediolanie zbud. 1651-86; po zniesieniu zakonu w 1773 i po rozbudowie siedziba Biblioteki Publ., Obserwatorium Astronomicznego, Lombardzkiego Instytutu Nauki i Lit. oraz Pinakoteki, jednej z najznakomitszych galerii obrazw we Woszech.

Briareus - mit. gr. sturki i pidziesiciogowy olbrzym, zrodzony jeszcze przed tytanami przez Niebo (Uranosa) i Ziemi (Gaj), wg Homera, Iliada, 1, 403, zwany tylko w niebie Briarejem, na ziemi za Ajgajonem. Na wezwanie Tetydy pomg Zeusowi udaremni spisek Ateny, Hery i Posejdona, ktrzy chcieli ojca bogw uwizi.

Brighella - we woskiej commedia dell'arte typ bergamoczyka z urodzenia, neapolitaczyka z wyboru, sprytnego intryganta, niekiedy przygodnego onierza, kiedy indziej pomocnika kata, a. zawsze otrzyka. W teatrze Goldoniego jest take szelm, cho nieco bardziej cywilizowanym, a. uosobieniem parweniusza; na Goldonim te koczy si jego kariera; z w. briga 'ktnia, spr'.

Bristol - nazwa wielu, zw. Xix-wiecznych, hoteli na kontynencie europejskim, pochodzca od tytuu jednego z najbardziej znanych turystw swego czasu, Anglika Fredericka Herveya, biskupa Derry, czwartego hrabiego Bristol i pitego barona Howard de Walden, 1730-1803.

British Museum - (wym. britisz mjus-i-em) ang., 'Muzeum Brytyjskie', najwiksze muzeum i biblioteka w Brytanii, otwarte w 1759 w paacu Montague House w Londynie. Nowe budynki projektu Sir Roberta Smirke wzniesiono w 1823-47, a wielk sal czytelni, zaprojektowan przez bibliotekarza Antonia Panizzi, otwarto w 1857. Bibliotek B. M. wczono do zorganizowanej w 1973 Biblioteki Brytyjskiej, a zbiory jej przeniesione bd do nowej siedziby na Euston Road w Londynie.

Broadway - (wym. bro:duej) ang., 'szeroka droga', synna nowojorska arteria komunikacyjna i najdusza ulica wiata, cignca si od Bowling Green u pd. cypla Manhattanu, zygzakiem przez regularn sie ulic i alei Manhattanu, gdzie midzy ulicami 41 i 53 staje si "Wielk Bia Drog", Great White Way, rozjarzon wieczorem bezlikiem reklam wietlnych, i przez Bronx, cznie ok. 30 km. Broadway Boogie-Woogie - (wym. bugi-uugi) ang. rodzaj amer. muzyki jazzowej; synny obraz (1942-43) Pieta Mondriana, namalowany pod wpywem fascynacji nocnym yciem i muzyk popularn Nowego Jorku; kombinacja jaskrawo kolorowych prostoktw.

Brobdingnag - w Podrach Guliwera (1726) Swifta nazwa krlestwa, w ktrym Guliwer przeywa swoj dug wielk przygod, krainy olbrzymw. Ich krl, gdy mu Guliwer dokadnie opisa stosunki w kraju swoich rodakw, powiada: "Z tego, co mi tu mwi, sdz, e wiksza cz wspziomkw twoich jest najszkodliwszym rodzajem robakw, jakim natura na powierzchni ziemi czoga si pozwolia."

Brocken - (wym. broken) najwyszy szczyt w grach Harcu (zach. NRD) 11427m, gdzie wg poda ludowych w Noc (zob). Walpurgi, z 30 Iv na 1 V, zlatyway si czarownice na sabaty, hulanki i orgie z Szatanem. Na Brockenie zaobserwowano po raz pierwszy, w 1780, "zjawisko (a. widmo) Brockenu", powikszony cie obserwatora, otoczony niekiedy kolorowymi krgami glorii, rysujcy si na tle chmur a. mgy.

Brockhaus Friedrich Arnold, 1772-1823, zaoyciel jednego z najwikszych wydawnictw niemieckich, pocztkowo w Amsterdamie, 1805-17, pniej w Lipsku, edytor znakomitych encyklopedii; m.in. wydawca 81-tomowej serii Biblioteka Pisarzy Polskich (1860-94) i miesicznika "Bibliografia Polska" (1861-65).

Broda - zob. Aleksander Wielki (i brody). Broda (nikogo) nie czyni filozofem - ac. barba non facit philosophum, przys. Brodaty przydomek wielu wadcw, np. Konstantyn Iv Pogonatus (od gr. pogon 'broda'), cesarz bizantyjski 668-85; Baldwin Iv, hrabia Flandrii, 988-1036; Henryk I, ok. 1163-1238, ksi wrocawski, krakowski i wielkopolski; Fryderyk I Barbarossa (zob.); krl duski Sven Gabelbart ('o brodzie widlastej a. rosochatej') i in.; por. Sinobrody.

Bronowice - niegdy Wronowice, cz dzielnicy Krowodrza w Krakowie, w pocz. Xx w. wie, legendarne i autentyczne miejsce akcji sztuki Wesele (premiera 16 Iii 1901, Krakw) St. Wyspiaskiego. Wesele poety Lucjana Rydla z chopk bronowick odbyo si w domu ("chacie rozpiewanej") malarza i poety Wodzimierza Przerwy-Tetmajera, rwnie ma bronowickiej crki chopskiej; zob. "Rydlwka"; "Tetmajerwka".

Bronx - jedyna dzielnica Nowego Jorku pooona na kontynencie, na pwyspie oddzielonym od Manhattanu wsk cienin Harlem River; nazwa od J. Broncka, ktry kupi te tereny w 1639.

Brooklyn - (wym. bruklin) a. Kings County, dzielnica Nowego Jorku pooona na zachodnim cyplu wyspy Long Island. Most Brookliski - most wiszcy dugoci przeszo 2,57km przez East River (Rzek Wschodni), czcy Manhattan z Brooklynem, zbudowany w 1869-83 przez inynierw J. A. Roeblinga i W. A. Roeblinga (syna).

Brown - (wym. braun) uniwersytet amerykaski w Providence (Rhode Island) zaoony w 1764. Zob. Ivy League.

Brown John - 1800-59, abolicjonista amerykaski, ktry uwaa si za narzdzie Boga do zniszczenia zwolennikw niewolnictwa. W 1855 zabi piciu z nich, mieszkajcych w ssiedztwie jego kolonii w Osawatomie (Kansas), dla zastraszenia pozostaych, co przynioso mu rozgos. W 1859 wynaj farm w pobliu miasteczka Harper's Ferry (Virginia; dzi West V.), gdzie gromadzi swych stronnikw i bro do powstania, a 16 X z 21 ludmi zaj arsena wojskowy w Harper's Ferry i cae miasteczko. Powstanie zgnieciono, a Browna powieszono. Jego godna postawa, heroizm, szczera prostota i czysto intencji wykazane w czasie procesu zyskay mu wiele sympatii w kraju i w Europie, a nawet opini mczennika; w 2 lata pniej, w czasie wojny domowej, sta si symbolem celw wojennych wojsk Pnocy, ktre, niosc wolno niewolnikom, szy do walki w takt pieni John Brown's Bodya ("Prochy Johna Browna spoczywaj w grobie, lecz duch jego kroczy zawsze przed nami"), piewan na star melodi murzysk. Nowe sowa napisane do niej przez Juli Ward w 1862 ("Oczy me widziay chwa nadejcia Pana") zyskay popularno jako Hymn bitewny Republiki, ang. Battle Hymn of the Republic.

John Brown of Osawatomie - wiersz (1859) poety amer. J. B. Whittiera. Do obywatela Johna Brown - wiersz (1859) Norwida. Suchajcie, ludy! - bo ubiegnie dugo, Nim si buntownik tak umiarkowany Narodzi wiatu - nim wdz tak ogromny I szubienicznik tak arcy-szlachetny - (...) e - wasze wszystkie wystawy-arcydzie Niewarte jego szubienicy i dzie! (C. K. Norwid, John Brown, 4 (1859).) John Brown's Body - dugi poemat epicki (1928) poety amer. St. V. Beneta. John Brown - obraz (1939) Johna Steuarta Curry, Nowy Jork, Metrop. Mus.

Broek - uywany w Xvi-Xvii w. w Europie konny pojazd podrny i reprezentacyjny na czterech koach, o nadwoziu wiszcym na acuchach a. pasach, krytym baldachimowym daszkiem na supkach.

Brg - ruchomy daszek dwu- a. czterospadowy, wsparty na czterech drgach, chronicy siano, zboe a. som; stg, sterta, przykryte daszkiem.

Die Brcke - nm., 'most', stowarzyszenie niemieckich malarzy ekspresjonistw, za. w Drenie w 1905, przeniesione do Berlina w 1910, rozwizane w 1913. Twrczo ich cechowao uproszczenie formy i kolorystyki, brak perspektywy powietrznej, dysonansowe zestawienia paskich, intensywnych plam barwnych. Naleeli do niego: Ernst Ludwig Kirchner, Fritz Bleyl, Erich Heckel i Karl Schmidt-Rottluff. Pniejszymi adherentami byli m.in.: Max Pechstein, Otto Mueller i Emil Nolde.

Bruegel - (wym. Brchel), Brueghel, Breughel, Brejgel, sawna rodzina flamandzkich malarzy rodzajowych i pejzaystw. Chopski Bruegel - Pieter Bruegel Starszy, ok. 1527-69, najwikszy malarz Niderlandw Xvi w., pejzaysta, twrca scen rodzajowych o tematyce biblijnej i chopskiej oraz kompozycji alegorycznych. Piekielny Bruegel, hol. Van der Helle, Pieter Modszy: Pieter Bruegel, 1564-1638, syn Pietera St., malarz flamandzki; przydomek od ulubionej tematyki obrazw - wyobraenia pieka; malowa te sceny wiejskie. Aksamitny Bruegel - Jan Bruegel St., 1568-1625, syn Pietera St., malarz flamandzki, przyjaciel Rubensa, niekiedy z nim wsppracujcy, jeden z

najznakomitszych pejzaystw flam. a take twrca scen rodzajowych i kompozycji kwiatowych. Wochy byy, s, bda, ojczyzn malarzw. Std te oprcz Brejgela, lecz nie Van der Helle, Ale peizaysty (bo s dwaj Brejgele), I oprcz Ruisdala, na caej pnocy Gdzie by peizaysta ktry pierwszej mocy? (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz 3, 615-19; Hrabia do Telimeny i Tadeusza.)

Brumaire - (wym. brme:r) drugi miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, padziernik-listopad; por. Kalendarz; z fr. brume 'mga'. 18 brumaire'a roku Viii - (9 Xi 1799) data obalenia dyrektoriatu w drodze wojskowego zamachu stanu przez generaa Bonaparte, ktry zosta pierwszym konsulem republiki.

Brunhilda - Brynhild, w mitologii nordyckiej walkiria zaczarowana przez boga wojny Odyna za nieposuszestwo i ocalona przez Sigurda. W Pieni o Nibelungach krlowa, ona Guntera, krla Burgundw, zdobyta dla niego przez Zygfryda w prbie, na ktr ubiegajcy si o ni rycerze musieli si wystawi. Dowiedziawszy si o podstpie, Brunhilda mci si, kac wasalowi Hagenowi zabi Zygfryda; zob. Nibelung.

Brus - brusek, dawny przyrzd do ostrzenia, krg kamienny osadzony na poziomej osi, obracany za pomoc korby, doln czci zwykle zanurzony w wodzie znajdujcej si w drewnianym korytku; kamie szlifierski; jeden z dwch krgw poziomych w arnach; na rdzeniu brus oparta jest staropol. forma czasownikowa pobrusz, znaczca 'pomiel'; por. "Daj, a ja pobrusz..."; Oseka.

Brut - Brutus, legendarny praojciec Brytw, syn Sylwiusza, wnuk Askaniusza i prawnuk Eneasza. Zabiwszy nieumylnie swego ojca, przyby wraz z resztk Trojan do bezludnej jeszcze (z wyjtkiem kilku olbrzymw) Anglii, gdzie zaoy Now Troj (Trinovantum, Troynovant, pniejszy Londyn). Wg teje legendy by protoplast dynastii krlw brytyjskich, wrd nich Bladuda, Gorboduka, Ferreksa i Porreksa, Luda, Cymbelina, Koela, Vortigema i Artura; zob. Gogmagog i Koryneusz.

Brutus Lucius Iunius - prawdop. posta historyczna, yt w Vi8V w. pne., wg tradycji jeden z dwu pierwszych konsulw w dziejach Rzymu, znany jako "zaoyciel republiki". Legenda gosi, e aby unikn losu brata

zamordowanego przez Tarkwiniusza Wspaniaego, krla Rzymu, udawa idiot (ac. brutus 'tpy, gupi'). Kiedy Sekstus, syn krla, zgwaci Lukrecj (zob.), a ona popenia samobjstwo, Brutus poprzysig zemst i stan na czele powstania, ktre wygnao Tarkwiniuszw z Rzymu. Wg innej legendy skaza na mier dwch synw, ktrzy spiskowali, aby przywroci rzdy Tarkwiniuszw. Lucius Junius Brutus - tragedia (1681) Nathaniela Lee. Brutus - tragedia (Pary 1730) Woltera. Junius Brutus - tragedia wolnym wierszem (1743) Antonia Conti z Padwy. Brutus - popiersie duta Michaa Anioa. Obraz J. L. Davida (1789), Pary, Luwr.

Brutus Marcus Iunius - 85-42 pne., filozof, mwca, polityk i pisarz rzymski, wychowanek Katona M., syn jego przyrodniej siostry Serwilii, przyjaciki Cezara (std nietrafny domys, e Cezar by ojcem Brutusa), i m crki Katona, Porcji. W czasie wojny domowej midzy Cezarem i Pompejuszem popar Pompejusza; po klsce tego pod Farsalos (48) Cezar wybaczy Brutusowi i uczyni go swym faworytem. Mimo swych uczu dla Cezara Brutus wraz z Kasjuszem stan na czele grupy konspiratorw i wzi udzia w zasztyletowaniu Cezara w dniu Id marcowych (15 Iii 44), spodziewajc si, e czyn ten umoliwi przywrcenie ideaw republikaskich zdeptanych przez dyktatora. Po klsce pod Filippi (Macedonia) zadanej spiskowcom w 42 przez Oktawiana, pniejszego Augusta, popeni samobjstwo. Dante, ktrego wiatopogld opiera si na kocielno-dogmatycznym wyobraeniu monarchii uniwersalnej, umieci go, wraz z Judaszem, w ostatnim krgu piekie (Boska Komedia, Pieko, 34, 64), podczas gdy bojownicy idei republikaskiej czcili go jako "ostatniego Rzymianina" i ucielenienie de wolnociowych. Brutus - dedykowany Brutusowi, ktrego autor uwaa za znakomitego mwc i filozofa, esej historyczny o retoryce rzymskiej (46 pne.) Cicerona. Ze wszystkich Rzymian ten by najzacniejszy. Wszystkich sprzysigych przeciw Cezarowi lepa jedynie zawi podegaa; On jeden tylko w poczciwym zamiarze Dla oglnego dobra wzi w tym udzia (...), Natura moga si nim szczyci I rzec caemu wiatu: "To by czowiek!" (W. Szekspir, Juliusz Cezar, 5, 5; Antoniusz przy zwokach Brutusa pod Filippi; wg t. J. Paszkowskiego.) La mort de Cesar - tragedia (1743) Woltera. Bruto minore - oda (1824) Giacomo Leopardiego. Bo Brutus mem jest (przecie) szanownym - ang. for Brutus is an honourable man, z Juliusza Cezara, 3, 2, Szekspira. Antoniusz ironizuje nad

zwokami Cezara. I ty, Brutusie, synu mj - ac..et tu, Brute, fili?, wg tradycji - sowa Cezara wypowiedziane w chwili, gdy Brutus przebija go sztyletem; czsto w formie: I ty, Brutusie, przeciw mnie?, ac. et tu, Brure, contra me?; por Juliusz Cezar, 3, 1, Szekspira. Ty pisz, Brutusie - ang. Brutus, thou sleepst - Juliusz Cezar, 2, 1, Szekspira; z listu sprzysionych, majcego pobudzi Brutusa do czynu. Zobaczysz mnie pod Filippi - Pod Abydos w 42 pne. w namiocie Brutusa ukazaa si zjawa i wyrzeka te sowa, na co Brutus odpar miao: "Tak jest, zobacz!" I tak si stao. Pobity pod Filippi odebra sobie ycie rzuciwszy si na obnaony miecz; zob. te Juliusz Cezar, 4, 3, Szekspira. Std "spotka si pod Filippi" znaczy spotka si ze swym przeznaczeniem, z nieubaganym losem, ze mierci.

Bryja - breja, w dawnej Polsce - potrawa ze ruty zboowej gotowanej w wodzie na gst mas, kraszonej sonin, niekiedy z kiebas, jedzona tradycyjnie w ostatnim dniu roku; przen. gste boto; z nm. Brei 'papka, kaszka'.. Bryja, ur, bryja, ur - przys., stale to samo.

Bryk - klucz, oli most, dawn. czelbryk, ksieczka zawierajca skrt lektury szkolnej, rozwizania zada mat., fiz., dawniej za przekady utworw klasycznych, ac. i gr., zadawanych w szkoach; z nm. Eselbrcke 'oli most; klucz do zbioru zada', kalka z ac. pons asinorum. Nazywano tak rwnie 5. tez 1. ksigi Elementw Euklidesa, pierwsze trudniejsze twierdzenie, przez ktre nieatwo przebrn nieukom.

Bryka - bryczka, polski odkryty pojazd czterokoowy, uywany do Xvii w. w licznych odmianach: od lekkiej, krakowskiej, gospodarskiej, do cikiej, podrnej, najczciej krytej, do przewoenia wikszej liczby osb i bagay, znanej rwnie w Europie zach. na pocz. Xix w. jako briska.

Brylwka - moneta bita na pograniczu wgierskim w tajemnej mennicy Heinricha von Brhla, wszechmocnego ministra Augusta Iii.

Bryzejda - gr. Briseis, w Iliadzie Homera - moda, pikna branka i

naonica Achillesa w obozie gr. pod Troj. Agamemnon w zoci, e wyrocznia kae mu odda jego brank, Chryzejd, zabiera jako gwnodowodzcy w zamian Bryzejd Achillesowi, powodujc jego gniew (bdcy punktem wyjcia akcji Iliady) i wycofanie si z udziau w walce. Bryzejda daje si prowadzi do Agamemnona "niechtnymi kroki". I to wszystko, co Homer mwi o jej uczuciach. Szerzej opisuje je Owidiusz w Heroidach, 3, w licie Bryzejdy do Achillesa. Briseida - opera (1899) E. Chabriera, tekst Michela i Galleta. Achilles egna Bryzejd - rz. malowido cienne z Pompei (ok. 70-79), Neapol, Muz. Nar. Achilles i Bryzejda obraz (ok. 1621) Rubensa, N. Jork, w. pryw. Bryzejda arowadzona do Agamemnona - fresk (1757) Tiepola, Vicenza, Villa Valmarana. Uprowadzenie Bryzejdy - relief (1803-05) Thorvaldsena, Kopenhaga, Muz. Thorvaldsena.

Brzdc - ang. The Kid, synny, sentymentalny, wiktoriaski film fabularny (1921) Charlie Chaplina; Edna Purviance jest mod matk bez rodkw do ycia, ktra porzuca dziecko. Wczga Charlie zabiera niemowl na swoje poddasze; w sze lat pniej chopczyk (Jackie Coogan) tucze w oknach szyby, aby Charlie, obecnie szklarz, mg wstawia nowe.

Brzechwa - trzon strzay, w odrnieniu od eleca, grotu.

Brzeczka - roztwr wodny wycigu ze sodu piwowarskiego; roztwr wodny garbnikw, uywany do wyprawiania skr.

Brzeg - miasto nad Odr w woj. opolskim; prawa miejskie od 1250; w Xvii-Xviii w. orodek wydawniczy drukw polskich dla lska. Zamek Piastw lskich - z Xiii-Xv w., przebudowany w stylu Odrodzenia w 1530-60, z przylegajc kaplic w. Jadwigi z Xiv i Xvi w. z sarkofagami Piastw. Ratusz - renesansowy z 1569-72.

Brzeszczot - klinga, gownia, pacha (pop. ostrze) broni siecznej.

Brzostowski Pawe Ksawery - zob. Rzeczpospolita (Pawowska).

Brzoza Gryyska - olbrzymia brzoza pod wsi Gryyny niedaleko Kociana. Wg podania miao tam by pochowane dziecko, ktre uderzyo matk. Wycigao ono z grobu rk dopty, dopki matka nie wychostaa jej, za rad ksidza, rzg brzozow, ktra, zasadzona na grobie, wyrosa na ogromne drzewo. Uscho w 1875. Temat pop. w rdw. literaturze kaznodziejskiej, z ktrej prawdop. wywodz si i inne podobne podania, znane w wielu krajach Europy.

Brzuch Parya - nazwa dzielnicy dawnych Hal paryskich, centralnego rynku spoywczego stolicy, areny walki midzy "tustymi i chudymi". Tytu powieci (Le Ventre de Paris, 1873) Emila Zoli, z cyklu Rougon-Macquartw.

Brzydkie kacztko - tytu bani Andersena o abdzim pisklciu wyklutym w kaczej rodzinie, ktrym wszyscy pomiatali jako duym i brzydkim kacztkiem, dopki nastpnej wiosny nie wyroso na piknego, modego abdzia; przen. o nieudanym dziecku, ktre wyroso na wartociowego, piknego czowieka.

Brzytwa Ockhama - (wym. okema) filoz. brzytwa ockhamowska, zasada, wg ktrej "bytw nie naley mnoy bez koniecznoci", odrzucajca wszelkie byty, do ktrych uznania nie zmusza dowiadczenie. Sformuowana przez rdw. mnicha i teologa franciszkaskiego, ang. przedstawiciela pnej scholastyki, Wilhelma Ockhama (William of Occam), 1300-49, zw. "doktorem niazwycionym" i "czcigodnym pocztkodawc".

Bubastis - w staroytnym Egipcie, w pd.-wsch. delcie Nilu, orodek kultu bogini Bastet (zob.).

Bucefa - zob. Aleksander Wielki; Apelles.

Bucentaur - zob. Doa (Zalubiny z morzem).

Buchta - miejsce zryte przez dziki poszukujce eru; egl. lina zwinita w koo; dawn. maa zatoka; z nm. Bucht 'zatoka'.

Buckingham Palace (wym. bakingem palas) od czasu wstpienia na tron krlowej Wiktorii londyska rezydencja krlewska. Paac zbudowano w 1703 dla Johna Sheffielda, ksicia Buckingham (std nazwa), i parokrotnie przebudowywano. Codzienna ceremonia zmiany warty gwardii krlewskiej ciga latem tumy turystw.

Budda - Buddha, sanskr., 'owiecony, przebudzony', tytu nadawany przez wyznawcw jednej z wielkich religii azjatyckich, zwanej std buddyzmem, twrcy ich wiary zwanym Siddhartha Gautama a. Siakjamuni (sanskr. 'asceta z rodu Siakjw'), ktry y w pn. Indiach w V w. pne. Majc lat 29 porzuci rodzin i odda si poszukiwaniu prawdy. Po 7 latach dozna pod figowcem (zwanym odtd drzewem Bo) owiecenia (bodhi) i sta si Budd. Nauczanie zacz, wg tradycji, od synnego kazania w Benares, w ktrym wyoy "cztery szlachetne prawdy" swojej nauki. Gosi ona, e cierpienie jest nieodczne od istnienia, ktre jest zem, e gwn przyczyn cierpienia jest podanie, ktre mona poskromi dyscyplin buddyjsk; jej ostateczn nagrod jest nirwana (zob.).

Buddenbrookowie - bohaterowie tytuowi powieci (nm. Buddenbrooks, 1901, Nagroda Nobla 1929, t. pol. 1931) Thomasa Manna, patrycjuszowska rodzina kupcw zboowych z Lubeki z 2. po. Xix w., ktrej wietno i dekadencj autor opisuje na przestrzeni 4 pokole.

Budnik - budzarz, w dawnej Polsce - Mazur osiedlony na prawie czynszowym w puszczach lit. i rus., zamieszkay w prymitywnej budzie lenej (std nazwa), karczujcy las pod rol i zajmujcy si wypalaniem wgli kowalskich, wyrobem smoy, terpentyny, dziegciu i potau, gontw, klepek i dranic. Budnik - powie (1848) J. I. Kraszewskiego.

Buduar - wykwintny pokoik pani domu w Xviii i Xix W.; z fr. boudoir od bouder 'dsa si, kaprysi', zatem dos. art. 'miejsce, gdzie mona si wydsa, pokaprysi'.

Buffalo Bill - (wym. baflou) przydomek Williama Cody, 1846-1917; ur. w Iowa (USA), pracowa jako nadzorca stada na preriach Zachodu i jako sanitariusz w czasie Wojny Domowej. Jego sawa wiatowa jako wielkiego wywiadowcy, wspaniaego jedca i strzelca, pogromcy Indian i bandytw bya w znacznej mierze legend stworzon przez ksiki powieciopisarza amer. Neda Buntline (wac. E. Z. C. Judson) i kampani prasow Johna Burke. Po 1883 objeda Europ i Ameryk ze swym Wild West Show (ang. 'Widowisko z Dzikiego Zachodu') z Indianami, kowbojami, strzelcami i ujedaczami koni. Widowisko cieszyo si olbrzymim powodzeniem; Bill odnosi te sukcesy towarzyskie dziki swej faszywej sawie i niezwykej powierzchownoci. Ale powodzenie mino i Cody umar w biedzie i zapomnieniu.

Buggy - (wym. bagi), buggi, lekki, odkryty, resorowany, dwukoowy, elegancki, spacerowy pojazd jednokonny z dwoma dyszlami, wprowadzony w Anglii w kocu Xviii w., uywany w Anglii i na kontynencie europ. do lat 30. Xx w.; amerykaski buggy by 4-koowy.

Bujda - Bujd balonow, ang. The Balloon Hoax, nazwano opowie zamieszczon w gazecie, "New York Sun"' z 13 Iv 1844 przez Edgara Allana Poe pod wielkim nagwkiem: "Zdumiewajce wieci ostatnio otrzymane via Norfolk! Przeprawa przez Atlantyk w przecigu trzech dni! Triumf machiny do latania Mr Monck Masona!" Zawieraa ona fikcyjne sprawozdanie z przelotu balonem z Walii do Pd. Karoliny. Absurdalna podwczas wiadomo znalaza powszechn wiar w miecie, plac przed redakcj zapeniy tumy, a pismo zostao w mig rozchwytane. Byjd ksigycow - ang. The Moon Hoax, nazywano seri reportay Richarda Adamsa Locke'a zamieszczonych w "New York Sun" w kocu sierpnia 1835, relacjonujcych obserwacje Ksiyca, poczynione rzekomo przez astronoma Johna Herschela w nowo otwartym obserwatorium w Pd. Afryce: przez potny teleskop ujrzano "skrzydlate stwory o gbach podobnych do orangutana. Istoty te rozmawiay z sob, gestykulujc z oywieniem rkami i nogami. Nazwalimy ten gatunek Vespertilio homo, czyli czowiekiem nietoperzowym. S to niewtpliwie stworzenia naiwne i szczliwe." Setki tysicy wziy ten art za dobr monet, a dla gazety by to niesychany sukces finansowy: nakad jej wzrs w krtkim czasie piciokrotnie.

Bukiet - pk kwiatw, wizanka; aromat (wipa); z fr. bouquet. Bukieciarstwo - sztuka ukadania kwiatw, odyg i lici w rne kompozycje art., w Japonii okrelana nazw ikebana.

Bukief Makartowski - kwiat Makartowski, dawn. zasuszony, niekiedy take barwiony; od nazwiska malarza wiedeskiego Hansa Makarta, 1846-84, mionika kwiatw.

Bukak - buga, burdziuk, worek skrzany rnorodnego ksztatu sucy do przechowywania a. przewoenia w podry wody, mleka a. wina. Oprniony z wody i nadty powietrzem suy jako pcherz pawny (pywak), umoliwiajc w czasach staro. armiom w marszu i caym ludom w czasie wdrwek, wraz z kobietami i dziemi, przebywanie wpaw wielkich rzek Azji i Europy; z tur. bakak.

Bukolika - zob. Sielanka; z gr. boukolos 'pasterz' od bous 'w; byk'.

Bukowina - przest. las bukowy, buczyna; por. Pognaa woki na bukowin.

Bukowisko - okres godowy (ruja) jeleni i osi we wrzeniu i padzierniku.

Bulbul - perski ptak piewajcy, czsto wystpujcy w poezji perskiej, ktry jest prawdop. sowikiem Luscinia golzii, zw. w temacie ry i sowika gul u bulbul. Idc za mod orientaln, nazwy tej uywali romantycy wielu krajw Europy, Byron, Goethe, Mickiewicz; na Krymie nazywano tak Mickiewicza; pers. z arab.; zob. te Sowik. Lecz ich bulbul zabynie - i wnet oko zmruy; Wnet znikn w ziemi licie, w sercach pami ry. (A. Mickiewicz, Wschd i Pnoc, 5.)

Bulla - uroczysty dekret papieski, encyklika w sprawach szczeglnej wagi; rdw. ac., 'piecz; dokument'. Bulla gnienieska, zwana niekiedy Zot bull jzyka polskiego, bulla papieska z 1136, spisana po acinie, zawiera okoo czterystu polskich nazw miejscowych i osobowych, dlatego stanowi bezcenny, najdawniejszy zabytek jzyka polskiego, pozwalajcy na cise odtworzenie systemu dwikowego polszczyzny Xii w., a take budowy i odmiany wyrazw. Zota bulla - zob. Zoty.

Buat - w dawnej Polsce szabla turecka a. miecz perski z szerok i rozszerzon na kocu kling (bro Syreny w oficjalnym herbie Warszawy); dawna nazwa stali uywanej w rdw. na rodk. i Bliskim Wschodzie do wyrobu broni siecznej wysokiej jakoci; tur. z pers. pulad 'stal' zob. Dalej, bracia...

Buawa - pierw. paka, maczuga, bro obuchowa tatarsko-turecka; w wykonaniu ozdobnym metalowa, z okrg zazw. gak, wysadzan niekiedy drogimi kamieniami, oznaka najwyszej wadzy wojsk., w dawn. Polsce-hetmana, w wielu armiach - marszaka; urzd, godno, wadza, ktr buawa symbolizuje; prawdop. z tur. Kady onierz francuski nosi w adownicy buaw marszaka Francji zob. Napoleon I.

Bumppo Natty - zob. Skrzana Poczocha.

Bunraku - jeden z trzech g. gatunkw klasycznego teatru jap. powstay w Xix w., oparty na tradycjach piewanych recitatiww doruri (za. w 1684) teatr lalek, animatorw, narratorw i muzykw grajcych na semisenie; por. Kabuki; No.

Bunyan Paul - (wym. banjen) legendarny lenik i drwal pn.-zach. folkloru USA, komiczny bohater ludowy, czsty temat nieprawdopodobnych opowieci humorystycznych, w ktrych kady z opowiadaczy stara si przecign innych; pra-superman, ktry cignc za sob oskard wykopa Wielki Kanion Kolorado i usuwa zatory spawu drzewa odwracajc bieg rzek. Pierwsze opowiadania o Bunyanie ukazay si dopiero ok. 1910, kiedy jego legendy uywaa firma drzewna dla reklamy. Nastpi nagy wzrost jego popularnoci, ukazao si wiele ksiek o nim, a do literatury wstpi przez wiersze Roberta Frosta i Carla Sandburga. Sta si te tematem obrazw, rzeb, a nawet baletu. Hipoteza, e istnia jaki prawdziwy Paul Bunyan, ktry walczy w buncie J. L. Papineau przeciw Anglikom w Quebeku w 1837, nie ma podstaw. Paul Bunyan - operetka opus 17 (N. Jork 1941) Benjamina Brittena i W. H. Audena.

Buczuk - dawn. u Turkw i Tatarw oznaka wadzy noszona przed jej

przedstawicielem, drzewce z kul i poprzeczk z zawieszonymi na niej ogonami koskimi: przed sutanem noszono buczuk siedmioogonowy, przed wezyrem - z trzema ogonami, pomniejsi baszowie mieli podwjny a. Pojedynczy, a gdy obyczaj ten przeszed do wojska polskiego, przed hetmanem wielkim noszono dwuogonowy, a przed polnym - pojedynczy; z tur. bunduk 'ogon koski' jako znak wojsk. Buczuczny - majcy prawo uywania buczuka; dotyczcy buczuka; przen. junacki, zawadiacki, czupurny, zuchoway.

Burbonowie - dynastia francuska, odgazienie Kapetyngw, potomkowie Roberta de Clermont (szstego syna Ludwika IX), ktry w 1272 polubi Beatrice de Bourgogne-Bourbon. Burbonowie wstpili na tron w 1589 w osobie Henryka Iv i panowali, pomijajc okres Rewolucji Fr. i napoleoski, do 1830, a nawet, jeli liczy te Ludwika Filipa z gazi orleaskiej, a do 1848. Z innych odgazie wywodzili si krlowie Neapolu i Sycylii oraz Hiszpanii. Od Bourbon d'Archambault, gniazda rodu Burbonw, z rzym. Aguae Bormonis 'cieplice pod opiek Bormo', bstwa celtyckiego identyfikowanego z Apollinem. Zob. Palais (-Bourbon). Niczego si nie nauczyli i niczgo nie zapomnieli - fr. ils n'ont rien appris ni rien oublie, powiedzenie o Burbonach, przypisywane Talleyrandowi lub marszakowi Dumouriez. F. F. F. zob. Chleb (Zabawy...).

Burckhardt Johann Ludwig - 1776-1817, szwajcarski badacz Bliskiego Wschodu. Skoczywszy studia w Cambridge udaje si do Nubii, gdzie uchodzi za hinduskiego muzumanina. Podruje w towarzystwie trzech sucych i dwch wielbdw; wdrujc przez pustynie dociera do M. Czerwonego i odbywa pielgrzymk do Mekki. Jako pierwszy Europejczyk daje dokadny i rzetelny opis Kaaby i Czarnego Kamienia. Z Mekki 15 I 1815 przycza si do karawany idcej do Medyny, ktr zwiedza jako pierwszy chrzecijanin. Zmar w czasie przygotowa do wyprawy z Grnego Egiptu do Nigru. Pochowany na cmentarzu muzumaskim w Kairze pod nazwiskiem Ibrahim ibn Abd Allah.

Burczymucha - zrzda, gdera, mantyka, mczybua, glda, maruda; udajcy zucha. O wikszego trudno zucha, Jak by Stefek Burczymucha. (M. Konopnicka, Stefek Burczymucha, 1-2.)

Burgos - miasto w Starej Kastylii (Hiszpania). Katedra rozpoczta w 1221 przez krla Ferdynanda Iii witego, powicona w 1230, ukoczona w Xvi w., trzynawowa bazylika z transeptem, obejciem chru i wiecem kaplic, z ktrych synna Capilla del Condestable z 1489. Wspaniae aurowe hemy obu gwnych wie wykona 1442-58 Hans von Kln; wntrze omioktnej kopuy nad skrzyowaniem naw, arcydzieo sztuki dekoracyjnej w stylu plateresk, wg projektu Felipe Virgarni 1539-68; na wschodniej stronie kocioa pikny dwupitrowy kruganek.

Burgrabia - burgraf, w rdw. Niemczech urzdnik w zamkach i miastach krlewskich i biskupich, penicy funkcje sdownicze i wojskowe; w dawnej Polsce - urzdnik grodzki, zastpca kasztelana a. starosty; z nm. Burggraf.

Burgtheater - teatr w Wiedniu, jeden z najstarszych w Europie, za. w 1741 w dawnej dworskiej sali do gry w pik, dlatego zw. wwczas Theater an der Burg, 'na zamku'. Od 1766 sta si teatrem narodowym, gdzie w 1814-32 zapanowa niemiecki repertuar klasyczny. W okresie 1849-81 bya to jedna z pierwszych scen europejskich. W nowym gmachu, na Ringu od 1888, wielka tradycja teatru przetrwaa jeszcze do wybuchu 1. wojny wiat.

Buridan - zob. Osio (Buridana).

Burka - opocza z kapturem Tatarw krymskich i astrachaskich, obszerna, z wielbidziej weny, chronica od deszczu i zimna jedca i (w niemaym stopniu) konia; od Xvii w. w powszechnym uyciu w Polsce, czsto bogato zdobiona; z tur. buruk 'zagicie; burka', zob. te Poniatowski Jzef (Burka).

Burlington House - (wym. bor... haus) gmach w londyskim Piccadilly, mieszczcy Krlewsk Akademi (Sztuki), ang. Royal Academy, szkoy Akademii Krl., Royal Society (zob.), do 1967, Towarzystwo Antykwariuszy i in. instytucje naukowe.

Burlak - w Xvi-Xix w. w Rosji i na Ukrainie - robotnik zajmujcy si holowaniem na linie statkw w gr rzki. Buracy - obraz (1870-73) Ilii Repina, Leningrad, Muz. Rosyjskie.

Burmistrz - najwyszy urzdnik samorzdu miejskiego, w Polsce - do 1950; z nm. Brgermeister.

Burnt Njal - bohater jednej z najbardziej znanych wczesnych sag islandzkich Njalssaga 'Opowie o Njalu'. Opiewa ona krwaw, ponur wa midzy rodzinami dwu przyjaci, bogatych ziemian, Njala i Gunnara. Hallgerda, zoliwa i egoistyczna ona Gunnara, podega obie strony do zwady, ktra przybiera coraz ostrzejsze formy. Nastpuj wzajemne morderstwa, a Njal ginie w poarze swego podpalonego domu.

Burnus - opocza z grubej, biaej weny, z kapturem, noszona przez Arabw; arab. z gr. birros 'paszcz z kapturem'.

Bursa - wygasy w Xix w. rodzaj zabaw karnawaowych na Podtatrzu, z tacami i pijatyk; dawn. sakiewka; przest. gieda; internat dla uczcej si modziey; rdw. ac. 'worek, sakiewka, kasa'. Bursa Ubogich - najstarsza w Polsce, za. w 1402 dla akw Akademii Krakowskiej; z innych najbardziej znane bursy-intematy byy: Jerozolimska, Dugoszowa, prawnikw, filozofw, biskupa Noskowskiego, Starnigielska, mieszkowica.

Bursz - niemiecki student-korporant; z nm. Bursche 'chopak; kompan; student; ordynans'.

Bursztyn - jantar, skucynit; ze r.-d.-nm. bornsten 'kamie poncy'. Barsztynowe wybrzee - poudniowe wybrzee Batyku, na ktrym bursztyn wystpuje w najwikszych ilociach. Barsztynowy szlak - gwna arteria komunikacyjna, ktr w staroytnoci rzymscy kupcy przybywali do ludw zamieszkaych na pn. od rodkowego Dunaju, aby kupowa bursztyn i niewolnikw za rzymskie towary i pienidze, wiodca od Akwilei nad Adriatykiem przez Savari (dzi Szombathely w zach. Wgrzech) do Camuntum nad Dunajem drog bit, a stamtd szlakiem terenowym przez Morawy, Grny lsk, wsch. Wielkopolsk i Kujawy do ujcia Wisy i pwyspu Sambia. Bursztyn batycki znany by w Italii ju w starszym okresie elaza.

Burza. Burza - ostatnia sztuka (1611) Szekspira; zob. Ariel; Kaliban; Prospero. Burza nad Azj - ros. tytu: Potomok Dingis Chana ('potomek...'), niemy film radziecki (1928), re. Wsiewood Pudowkin; mody Mongo Bair (W. Inkiinow) jest przywdc powstania Mongow przeciw ang. kolonizatorom; film zapewni Pudowkinowi czoow pozycj wrd reyserw radzieckich. Udwikowiony w 1949. Burza w szklance wody - fr. une tempete dans un verre d'eau, wiele haasu o nic, wg Montesquieu, ktry w ten sposb nazwa zamieszki w republice San Marino. Kto sieje wiatr, zbiera burz - ac. ventum seminabunt, et turbinem metent, z Wulgaty, Ozeasz, 8, 7. Okres Burzy i Naporu - zob. Sturm und Drang(periode). Przyldek Burz - nazwa nadana przez Bartolomeu Diaza pd. przyldkowi Afryki; zob. Dobry (Przyldek Dobrej Nadziei). Umierzenie burzy na morzu - zob. Biblia, Ew. wg Mat., 8, 23; Marek, 4, 35; uk., 8, 22. Zwiastun burzy - ros. Buriewiestnik, tj. nadchodzcej rewolucji; por. Piesnia o Buriewiestnikie (1901) Gorkiego.

Burzan - chwast stepowy tworzcy gste i wysokie zarola; z ukr. burjan. Wrd fali lk szumiacych, wrd kwiatw powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu. (A. Mickiewicz, sonet Stepy Akermaskie, 3-4.)

Busento - zob. Alaryk (Grb w Busento).

Bustan - pers., dos. 'Ogrd owocw; Sad', jeden z dwch gwnych utworw (por. Gulistan) poety perskiego Saadiego z Szirazu, poemat napisany w 1256, zawierajcy ok. 4000 dystychw w dziesiciu ksigach: 1. O sztuce rzdzenia, 2. O mioci bliniego, 3. O mioci, 4. O pokorze, 5. O tolerancji, 6. O rezygnacji, 7. O wychowaniu, 8. O wdzicznoci, 9. O wyrzutach sumienia i skrusze, 10. O sposobach wznoszenia duszy do Boga

przez modlitw. Poemat peen jest anegdot i przypowieci, oywiajcych tok filozoficznych rozwaa.

Butterfly - zob. Madame (Butterfly).

Buzdygan - pierw. paka, maczuga, bro obuchowa tatarsko-turecka; w wykonaniu ozdobnym metalowa, z gak zazw. gruszkowat, rozszczepion na 6 do 8 lici zwanych pirami; w dawnej Polsce - oznaka wadzy pukownikw, rotmistrzw, porucznikw i chorych; z tur. bozdogan 'paka, maczuga'.

Buzyrys - gr. Bousiris, mit. gr. krl egipski, syn Posejdona, ktry w celu uniknicia klski godu zabija wszystkich przybyych do kraju cudzoziemcw na otarzu Zeusa; kolejn ofiar mia zosta Herakles, ale zerwa swe acuchy i zabi krla oraz jego zwolennikw.

Byczyna - miasto w woj. opolskim, na pn. kracu Wyyny lskiej, pod ktrym 24 I 1588 Jan Zamoyski odnis wietne zwycistwo nad armi arcyksicia Maksymiliana Habsburga, pretendenta do tronu pol.; Maksymilian dosta si w czasie bitwy do niewoli.

Bydo od by (do Xvi w.) 'byt, istnienie'. Ale ju od Xiv w. take: 'mienie, dobytek', a od Xv w. rwnie: 'zwierzta domowe, trzoda'; dzi: 'krowy, woy, cielta, byki'.

Byk - dorosy samiec wielkich pustorocw (byda domowego, bawou, jaka, ubra, bizona) oraz osia i jelenia; w Polsce do Xix w: wiosowo-aglowy jednomasztowiec rzeczny paskodenny, g. do spawu soli z Wieliczki do Warszawy i Pocka, a std zboa do Gdaska, gdzie sprzedawano go na drewno, bo nie nadawa si do eglugi w gr rzeki. Byk - konstelacja zodiakalna, ac. Taurus, w Polsce widoczna jesieni i zim, zawiera Aldebarana, Plejady i Hiady; prawdop. nazwa babiloska; w greckiej tradycji byk z legendy o Europie (zob.), pod ktrego postaci ukry si Zeus. Byczek Fernando - bohater ksiki dziecicej Munro Leafa spopularyzowanej przez film rysunkowy (1939) Walta Disneya. agodny Fernando lubi odpoczywa w cieniu drzewa wchajc kwiatki i nie znosi walki bykw.

Byk Farnezyjski - synna rzeba antyczna, dzieo Apolloniosa i Tauriskosa z Tralles w Karii (Ii-I w. pne.), przedstawiajce scen przywizywania Dirke do rogw byka (zob. Amfion i Zetos); kopia rz., znaleziona w 1547 w termach Karakalli w Rzymie; do koca Xviii w. znajdowaa si w Palazzo Farnese (std nazwa); dzi Neapol, Mus. Naz. Byki z Basan - Biblia, Psalm, 21, 13, kraju lecego za Jordanem; prawdop. wymary gatunek dzikiego wou. Byk kreteski - mit. gr. wyszed z morza na brzeg Krety i mia by zoony w ofierze Posejdonowi przez Minosa, ktry, zachwycony jego urod, ofiarowa bogu innego byka, za co Posejdon przyprawi pikne zwierz o szalestwo. Ujarzmienie byka byo 7. prac Heraklesa. Chwyci byka za rogi - zob. Rg. Spiowy byk Falarisa - zob. Sida (Zapa si...). wity byk - zob. Apis. Walka bykw - zob. Walka.

Bykowiec - bicz rzemienny sporzdzany dawn. ze skry byczej (std nazwa) a. z innego bydlcia. Bylica - belica, bielica, boe drzewko, krzew ceniony w staroytnoci i rdw. jako uniwersalna rolina lecznicza, dzi uywana tylko jako przyprawa: cytrynowo pachncy olejek. Dawniej przypisywano jej rwnie wasnoci magiczne, zwizana bya silnie z obchodami sobtki (zob.): kobiety taczce wok ognisk witojaskich, zwanych rwnie bylicowymi, opasyway si bylic, wrzucay j w ogie, wieszay j nad drzwiami i oknami swoich domw.

Byliny - stariny, rosyjskie ludowe pieni epickie, piewnie recytowane przez skazitieli (recytatorw), zapisywane w Xvii-Xix w., kiedy wci jeszcze byy ywe tradycje epiki lud. na pnocy Rosji, zw. w Kraju Oonieckim, nad M. Biaym, nad brzegami Pieczory, Mezeni i Piniegi. Gwnym cyklem epiki ros. jest jednak cykl kijowski, cykl dworu w. Wodzimierza Wielkiego, pierwszego wielkiego ksicia ros., "piknego soneczka"; zob. Wodzimierz. W cyklu kijowskim najwikszym bohaterem jest chop Ilia (zob.) Muromiec, obok niego Suchman (zob.) i nie mniej znakomici (zob.): Dobrynia Nikitycz, Alosza Popowicz. W cyklu nowogrodzkim g. bohaterami s: pieniarz Sadko (zob.) i siacz Waka (zob.) Busajew. W innych pieniach olbrzym wiatogor (zob.), chop Mikua (zob.) Sielaninowicz i Wolga (zob.). Tematyka bylin znalaza odbicie w twrczoci lit. Niekrasowa i Turgieniewa,

w muzyce Musorgskiego i Rimskiego-Korsakowa.

Bya babula - pie ludowa, pochodzca, by moe, ze redniowiecza. Wariant lubelski (Krasnystaw): Bya babula rodu bogatego, miaa kozioka bardzo rozpustnego. A ten kozioek tyle mia rozpusty, e wyjad babulince ogrdek kapusty. 1-8.

Byrd Richard Evelyn - 1888-1957, amerykaski badacz polarny, lotnik i admira. 9 V 1926 odby pierwszy w dziejach lot nad Biegunem Pn., w 1927 z trzema towarzyszami przelecia Atlantyk, 29 Xi 1929 przelecia nad Biegunem Pd.; odby 4 wyprawy na Antarktyd: w 1928-30, 1933-35, 1939-41 i 1946-47. Ostatni raz by na Antarktydzie jako kierownik wyprawy amer. w ramach Midzynar. Roku Geofiz. w 1955-56.

Bywaj, dziewcz, zdrowe... - pocztek bardzo pop. piosenki Poegnanie (1830) nieznanego autora. Bywaj, dziewcz, zdrowe, ojczyzna mnie woa! Id za kraj walczy wrd rodakw koa; I cho przyjdzie ciga jak najdalej wroga, Nigdy nie zapomn, e mi jeste droga! 1-4.

Bzik - fi, chy, fiksum-dyrdum, szmermelek, krciek, fiksacja, fio(ek), wiek, klin, konik, mania, pasja; dziwak, cudak, ekscentryk, orygina; ze zdrobn. od bot. bez, analogicznie do fioa i fioka, take oznaczajcych 'krka, mani'.

Caballero - (wym. kawaliero) we wczesnym rdw. w Hiszpanii - wojownik konny; od Xi w. - szlachcic hiszp.; z hiszp. caballo 'ko'.

Caboto - rodzina eglarzy woskich na siubie ang. i hiszp. Giovanni Caboto - ang. John Cabot, 1450-98, wraz z synem przedsiwzi wypraw dla odnalezienia drogi morskiej do Chin i Indii, odkrywajc wysp Cape Breton i Now Szkocj (1497), i drug podr (1498), w ktrej osign Labrador. Sebastiano Caboto, ang. Sebastian Cabot, 1472 - ok. 1557, syn Giovanniego, pilotowa wyprawy ojca, mianowany piloto-mayorem Kastylii przez cesarza Karola V, odby prawdop. jedn tylko, na wp udan wypraw na czele floty hiszp. do wybrzey Ameryki Pd. Po powrocie do Bristolu by inspiratorem i organizatorem wypraw ang. w poszukiwaniu pn.-wsch. drogi morskiej do Chin.

Cabral Pedro Alvarez - ok. 1460 - ok. 1526, eglarz portugalski; po podry Vasco da Gamy otrzyma dowdztwo 2. floty portugalskiej wyruszajcej do Indii z Lizbony w 1500 r. Chcc unikn cisz wybrzey Mauretanii zapuci si daleko na zachd, skd wiatry i prdy zagnay flot a do Brazylii. Koo Przyldka Dobrej Nadziei burza zatopia 4 statki. Zgin wtedy Bartolomeu Diaz. Po procznej podry flota dotara do Kalikatu w Indiach.

Ca'd'oro - w., 'Zoty Dom', paac w Wenecji nad Canal Grande, zbudowany przez Giovanniego i Bartolomea Bon ok. 1421-1440, prawdop. na miejscu wczeniejszej budowli bizantyjskiej, czego pozwalaj si domyla niektre kapitele i asymetria budowy. Gotycka fasada bogato zdobiona, niezwykej piknoci, pierw. cakowicie pozocona, std nazwa.

Caen - (wym. ka) miasto w Normandii (Francja). Romaskie kocioy opackie la Trinite i St. Etienne, trzynawowe bazyliki z transeptem, emporami i szeciodzielnymi sklepieniami ebrowymi z Xii w., o dwuwieowych fasadach. La Trinite - l'Abbaye-aux-Dames, zaoony w 1062, fundatork bya Matylda Flandryjska, ona Wilhelma Zdobywcy; odnowiony po 1845. St. Etienne, l'Abbaye-aux-Hommes, zaoony w 1064 przez Wilhelma Zdobywc. Mocna, prosta, ozdobiona tylko przez pikne portale fasada kocioa z 1077, wiee (907m wysokoci) ukoczone dopiero pod koniec Xii w.

Caernarvon - (wym. ka:na:wen) miasto w pn.-zach. Walii (Brytania).

Caernarvon Castle - jeden z najlepiej zachowanych bryt. rdw. obronnych zamkw gotyckich; pikny przykad twierdzy rdw. Budowa rozpoczta ok. 1284 przez krla Edwarda I, ktrego syn zosta pierwszym ksiciem Walii. Miejsce formalnej inwestytury jako ksit Walii przyszego Edwarda Viii (1911) i ksicia Karola (1969).

Cafe Royal - (wym. kaferojal) londyska restauracja przy Regent Street, miejsce spotka artystw w I. wierci Xx w., a pniej pracownikw BBC (British Broadcasting Corporation, ang., 'bryt. RTV'), dziennikarzy itd. Il Caffe Greco - kawiarnia na Via Condotti w Rzymie, w pobliu placu Hiszpaskiego, zaoona w 1760 przez Lewantyczyka Nicola di Madalena. Lokal cieszy si saw wiatow jako miejsce spotkania artystw, poetw, pisarzy i innych znakomitoci z rnych krajw; w kawiarni bywali m.in.: D'Annunzio, Apollinaire, Baudelaire, Berlioz, Bizet, Byron, Canova, Carducci, Chateaubriand, De Chirico, William Cody (zob. Buffalo Bill), Corot, Croce, Anatole France, Goethe, Gogol, Goldoni, Gounod, Keats, Krasiski, Leopardi, Carlo Levi, krl Ludwik Bawarski, Mendelssohn, Mickiewicz, Moravia, Norwid, Orkan, Parandowski, Gioacchino Pecci (pn. papie Leon Xiii), Rilke, Rossini, Schopenhauer, Shelley, Siemiradzki, Sienkiewicz, Sowacki, Stendhal, Taine, Kazimierz i Wodzimierz Tetmajerowie, Thackeray, Thorvaldsen, Mark Twain, Wagner. ciany kawiarni ozdobione s licznymi obrazami, popiersiami, portretami, miniaturami, medalionami, autografami i rnymi innymi pamitkami.

Cagliostro Alessandro - (wym. kaljostro) 1743-95 wac. Giuseppe Balsamo, znany take jako hrabia C., markiz Pellegrino i pod rnymi innymi tytuami i nazwiskami, zrczny szarlatan rodem z Palermo (czy z Bergamo?). Podrowa po caej Europie, wystpujc jako alchemik, cudotwrca i producent uniwersalnych lekw, wywoywacz duchw, zawsze w najlepszych sferach, budzc zainteresowanie i podziw, zwaszcza u dam. Prawo deptao mu po pitach, zmuszajc do wielkiej ruchliwoci (w 1780 odnis wielki sukces w Warszawie), niekiedy odsiadywa wyroki za oszustwa. Z afery naszyjnika diamentowego (zob. Maria: Antonina) wyszed cao, ale aresztowano go z innych powodw. Wreszcie w pastwie papieskim uwiziony jako heretyk (zadenuncjowaa go ona, Serafina) i czarownik, zmar w wizieniu. Der Geisterseher - nm., 'Wizjoner', powie (1789) Fr. Schillera. Der Gross-Cophta - nm., 'Wielki Kofta', komedia (1791) Goethego (Cagliostro w aferze naszyjnika jako hrabia Rostro). Joseph Balsamo i Naszyjnik krlowej powieci - (1846-49) Aleksandra Dumasa-ojca, z serii Memoires d'un medicin fr., 'Pamitniki lekarza'. Cagliostro in Wien - operetka (1875) Johanna Straussa, libretto: F.

Zell, R. Genee. Cagliostro w Warszawie - balet (1937, wyst. Pozna 1947) Jana Adama Maklakiewicza, libretto: Julian Tuwim. Portret: Le Gay (1778), Wersal, Muzeum.

Caillie Ren - (wym. kaj), 1799-1838, podrnik francuski, pocignity legend tajemniczego podsaharyjskiego Eldorado, bajecznego Timbuktu nad Nigrem, gdzie kady dach mia by kryty zotem (miasto istotnie kwito jako orodek handl. i kult., ale w Xv-Xvi w.), podj t wypraw w 1828 jako trzeci biay czowiek (Roberta Adamsa, majtka amerykaskiego, uznano za oszusta, a Szkot A. G. Laing w drodze powrotnej zgin). Znajc jzyk i obyczaje Caillie dotart do celu przebrany za Araba-muzumanina. Nie tylko zwiedzi miasto, ale i opisa je po powrocie, oceniajc je jako: "najbardziej monotonne i jaowe miejsce, jakie zdarzyo mi si widzie". W ten sposb zakoczya si legenda timbuktaska.

Ca Ira - (wym. sa ira) fr., 'powiedzie si', synna pie Rewolucji Fr., w popularnoci rywalizujca z Karmaniol (zob.) i, tak jak ona, zabroniona przez Bonapartego, gdy sta si Pierwszym Konsulem. Po raz pierwszy piewa j lud Parya (na nut Carillon national, popularnego kontredansa Becourta, skrzypka teatralnego) 14 lipca 1790, gdy Pary przygotowywa si do obchodu wita Federacji na Polu Marsowym, w pierwsz rocznic zdobycia Bastylii. Za autora sw podawa si piewak uliczny Ladre. Ah! ca ira, ca ira, ca ira! Le peuple, en ce jour, sans cesse repete Ah! ca ira, ca ira, ca ira! Malgre les mutins, tout reussira. ('Lud dzi bez przerwy powtarza; mimo buntw wszystko si uda'.) W okresie terroru ostatni wers zmieniono na: "Les aristocrates a la lanterne!" fr., 'Arystokraci na latarni!' Niektrzy utrzymuj, e tytu pieni pochodzi od penej otuchy odpowiedzi Beniamina Franklina: "Ca ira", na pytanie o perspektywy Republiki Amerykaskiej w wojnie o niepodlego.

Cajniarnia - kleparnia, redniowieczna kunia a. huta, gdzie otrzymywano sztaby przez motowanie (klepanie); z nm. Zain 'sztaba kruszcu'.

Cal - staro. miara dugoci rwna szerokoci kciuka; w Polsce od Xii w., rnej wielkoci, zalenie od dugoci stopy, ktrej stanowi dziesit a. dwunast cz; wg konstytucji 1764 - 24,87mm, w Krlestwie Polskim (1819-48) - 247mm; cal ang., amer. ok. 25,47mm; z nm. Zoll 'klocek

drewniany'.

Calais - (wym. kal) miasto w pn. Francji nad Cienin Kaletask. Mieszczanie z Calais - W 1347, po 11-miesicznym obleniu, miasto zdoby krl ang. Edward Iii. Pomnik z brzu (1888) Augusta Rodin, stojcy przed ratuszem, upamitnia synn ofiar szeciu mieszczan z Calais, opowiedzian w Kronikach J. Froissarta, 1400-10. Edward przyrzek oszczdzi miasto, jeli szeciu wybitnych obywateli ofiaruje za nie swoje ycie. Mer miasta, Eustache de Saint-Pierre, i piciu innych mieszczan udao si ochotniczo do obozu krla boso, w szatach skazacw, z postronkiem wok szyi, ale krl nie tkn ich ani te miasta, gdy ona jego, krlowa Filippa, wstawia si za nimi. (Kopie pomnika Rodina: Bazylea, Kunstmus., Pary, Musee Rodin; kopia zmniejszona: Londyn, Westminster.) Le Siege de Calais - fr., 'Oblenie Calais', tragedia (1765) Dormonta de Belloy. Opera (1871) F. Sarceya. Die Brger von Calais - nm. 'Mieszczanie z Calais', dramat (1914) Georga Kaisera. The Six of Calais - ang., 'Szeciu z Calais', sztuka (1934) G. B. Shawa.

Calas Jean - (wym. kalas), 1698-1762, kalwiski kupiec z Tuluzy, faszywie oskarzony o zamordowanie syna za to, i rzekomo pragn przyj katolicyzm. Naprawd za syn popeni samobjstwo, co byo wwczas uwaane za zbrodni. Kiedy wic ojciec znalaz ciao syna, prbowa zrazu dowodzi, e zosta on zabity, ale niezwocznie wycofa si z tego i zeznawa odtd tylko prawd w czasie procesu i przesuchiwa, prowadzonych przez parlament (trybuna) tuluzaski z brutalnoci i fanatyzmem. Calas zosta stracony przez amanie koem i uduszenie, po czym rodzina jego przeniosa si do Genewy, gdzie Wolter usysza o sprawie i wystpi z tak pasj, m.in. w eseju Sur la tolerance fr., 'O toleraneji', e w 1765 wyrok anulowano, a Rada Pastwa pomiertnie rehabilitowaa Calasa. Opinia w kraju i za granic wyraaa ywe poparcie dla stanowiska Woltera w tej sprawie.

Caligari - zob. Gabinet doktora Caligari.

Calizna - cz pola jeszcze nie zorana; podskibie, warstwa gleby tu pod warstw zoran; nie naruszone pokady ska; nie tknite jeszcze przez grnikw masywy skay, wgla a. soli.

Cal. Tech. - pop. skrt nazwy Califomia Institute of Technology, ang., 'Kalifornijski Instytut Techniki', w Pasadenie, USA.

Caopalenie - w Biblii ofiara ze zwierzt spalana w caoci na otarzu jako wotum a. poparcie proby o zmazanie winy; skadanie ofiary caopalnej.

Caun - tkanina suca do przykrywania zwok, trumny a. katafalku; od Xvii w. z mazurzeniem za porednictwem r.-g.-nm. schalune ze st. fr. chalon (ze st. wymow czalon) od Chalons-sur-Marne, miasta w Szampanii w pn.-wsch. Francji, gdzie pierw. materia taki wyrabiano.

Camacho - (wym. kamaczo) zob. Wesele (Camacha).

La Camargue - (wym. kamarg) region w delcie Rodanu (pd. Francja), nizinny, bagnisty, rezerwat zoologiczno-botaniczny, synny z flamingw i innych ptakw, hodowla biaych koni i maych czarnych bykw uywanych do zagodzonej formy walki bykw (w Nimes i Arles), ktrej celem jest zerwanie sznureczka (dawn. kokardki) spomidzy rogw byka.

Cambridge - (wym. kejmbrid) (1) miasto w Brytanii (wsch. Anglia), siedziba uniwersytetu, jednego z najstarszych na wiecie i obok oksfordzkiego najstarszego w Brytanii. Pierw. rzymski fort Camboritum, nastpnie Grantebrycge 'most przez rzek Grant' Sasw, Cantebrigge Normanw i Caumbridge Anglikw, z czego powstaa nazwa obecna. Uniwersytet w Cambridge - zaoony wg legend wczeniej, ale prawdop. zapocztkowany w Xii w., wymieniony na pimie w 1231; najstarsze kolegia: Peterhouse, 1284; Clare, 1326; Pembroke, 1347; Gonville i Caius, 1348; Trinity Hall, 1350; Corpus Christi, 1352; King's, 1441, Queen's, 1448; St. Catharine's, 1473; Jesus, 1496; Christ's, 1505; St. John's, 1511; Magdalene (wym. mo:dlin), 1542. Cambridge-Oxford - najsynniejszy wycig wiolarski wiata, rozgrywany od 1829 corocznie pod koniec marca a. na pocztku kwietnia na Tamizie midzy semkami uniwersytetw Cambridge i Oxford na dystansie ok. 4 mil ang. Jedyn nagrod kadego wiolarza zwyciskiej osady jest jego wioso. Cambridge University Press - najstarsza po oksfordzkiej ang. drukarnia

uniwersytecka, otrzymaa od krla Henryka Viii przywilej w 1534.

Cambrigde (2) - miasto w stanie Massachusetts (USA) nad rzek Charles, w zespole miejskim Bostonu, jeden z najstarszych orodkw naukowych w Stanach Zjedn., w ktrym mieszcz si: Harvard (zob.), Radclifie College od 1879, i Massachusetts Institute of Technology (MIT, od 1915). Tutaj Stephan Day uruchomi w 1638 pierwsz maszyn drukarsk w Ameryce Pn.

Cambronne Pierre Jacques Etienne - 1770-1848, mao znany genera francuski, nawet w czasie Stu Dni, po powrocie Napoleona z Elby, kiedy zosta generaem dywizji i parem Francji. wiatow saw okry si dopiero w czasie bitwy pod Waterloo. Kiedy zacza si zupena rozsypka armii, stawia jeszcze bohaterski opr Anglikom na czele batalionu gwardii. Otoczony i wezwany do zoenia broni, mia odpowiedzie: "Gwardia umiera, ale si nie poddaje!", fr. La garde meurt et ne se rend pas! Te patetyczne sowa wyryto pniej na jego pomniku w Nantes. Jego rzeczywista odpowied, ktra zasyna jako dosadne "sowo Cambronne'a", fr. mot de Cambronne, rzucone Anglikom ze wzgard, brzmiao: "Merde!" fr., 'A g..no!' Ciko ranny genera dosta si do niewoli; po wyleczeniu z ran wywieziony do Anglii, wkrtce powroci do kraju.

Camelot - (wym. kamelot) w legendzie arturiaskiej - jedna z siedzib dworu krla Celtw Artura, w ktrej zasiada na zamku przy Okrgym Stole z 12 paladynami, zw. w okresie wit Boego Narodzenia. Camelot - musical (Nowy Jork 1960) Lemera i Loewego, oparty na powieciach arturiaskich T. H. White'a (1958).

Camerata Florencka - grupa poetw, muzykw i uczonych w., zbierajcych si od ok. 1580 we florenckim paacu hrabiego G. Bardi, a od 1592 u Jacopo Corsiego. Pragnli oni wskrzesi dramat antyczny: do tekstu doczyli muzyk w postaci recytatywu opartego na akordowym wtrze instrumentalnym z fragmentami chralnymi. Doprowadzio to do powstania pierwszej opery, zwanej jeszcze dramma per musica a. favola in musica (nazwa "opera" powstaa dopiero w 1639), Favola di Dafne (1597) J. Periego do sw O. Rinucciniego.

Camorra - tajna organizacja przestpcza, dziaajaca 1830-1911 w Neapolu, na Sycylii i wrd imigrantw woskich w USA.

Campanile - zob. Kampanila.

El Campeador - (wym. kampeador) hiszp., 'bojownik, rycerz, bohater'; przydomek Cyda (zob.).

Campo - w., 'pole'. Campo Santo - typ cmentarza woskiego w ksztacie dziedzica otoczonego czworobocznym krugankiem, w ktrego cianie zewn. mieszcz si grobowce i tablice z napisami nagrobkowymi, wewntrz za ogrd. Najsynniejszy w Pizie 1278-83; w. 'wite pole'. Piazza del Campo - gwny orodek Sieny (Toskania, Wochy rodk.), wspaniay plac w ksztacie muszli ze rdem Fonte Gaia (zob. rdo); synnym ratuszem Palazzo Pubblico, surowym i eleganckim budynkiem gotyckim z 1297-1310; Torre del Mangia (wysmuk wie zbud. przez Muccia i Fr. di Rinaldo w 1338-48); kaplic (Cappella di Piazza, 1376, pitro dodane w 1468), loggi (Loggia della Mercanzia), gotyckimi domami i paacami.

Campus Martius - zob. Pole (Marsowe).

Canaletto - przydomek dwch malarzy weneckich: (1) Giovanni Antonio Canal, 1697-1768, pejzaysta, twrca wedut (zob.) i scen rodzajowych na tle architektury, mistrz perspektywy i szczegu. (2) Bernardo Belotto, 1720-80, siostrzeniec i ucze Canala, 1747-58 malarz nadworny Augusta Iii w Drenie, od 1767 w Warszawie w subie Stanisawa Augusta. Pejzaysta wedutowy miast, ulic, budynkw, mistrz perspektydy lineamej, twrca obrazw z historii Polski i scen rodzajowych, najbardziej warszawski z cudzoziemskich artystw. Obrazy jego suyy jako dokumentacja przy odbudowie zabytkw Warszawy po 2. wojnie wiatowej. Bogaty zbir obrazw i rysunkw w Muz. Nar. w Warszawie.

Canal Grande - szeroki kana w ksztacie litery S, oddzielajcy pnocn cz Wenecji od poudniowej i stanowicy gwn arteri komunikacyjn miasta, przebiegajc midzy wspaniaymi paacami od dworca kolejowego do kocioa S. Maria della Salute i Kanau w. Marka, najsynniejsza droga

wodna wiata; w., 'Wielki Kana'. The Grand Canal Venice - obraz (wczesny Xix w.) Josepha M. W. Tumera, Nowy Jork, Metrop. Mus.

Cancan - zob. Kankan.

Cannae - zob. Kanny.

Canopus - druga po Syriuszu gwiazda nieba pod wzgldem jasnoci, najjaniejsza (alfa) konstelacji Kilu, w Polsce niewidoczna; 63 razy odleglejsza od Ziemi ni Syriusz, ma moc promieniowania wiksz od niego 2300 razy.

Canossa - wie w pn. Woszech w poblia Reggio nell' Emilia, gdzie w 1077, w zamku Matyldy, margrabiny Toskanii, stronniczki papiestwa w walce z cesarstwem, krl niemiecki Henryk Iv (cesarz od 1084), popadszy w konflikt z papiestwem o inwestytur (tj. prawo obsadzania stanowisk kocielnych przez monarch) i wyklty przez Grzegorza Vii, upokorzy si przed papieem, odby trzydniow pokut i uzyska zdjcie kltwy. Pj do Canossy - pj na ugod z papiestwem, szczer czy udan; rozszerz. ukorzy si, pokaja, wyrazi skruch, uzna swj bd.

Cantastorie - toskascy minstrele, bajarze Xiv w., ktrzy ukadali i wykonywali publicznie we woskich miastach i wsiach cantari, dugie poematy epickie oktaw, w. ottava rima, g. na temat legend karoliskich, zw. romansw i bojw Orlanda (Rolanda), ale take i klasyczne.

Canterbury - (wym. kanterbry) miasto w hrabstwie Kent (Brytania), siedziba arcybiskupa kocioa anglikaskiego i prymasa Anglii, przez dugi czas duchowy orodek kraju. W 597 w. Augustyn przyby z Rzymu, aby nawrci wyspiarzy, za. opactwo i zosta pierwszym arcybiskupem Canterbury. Katedra, jedna z najwspanialszych w Anglii, w stylu wczesnego gotyku ang., wzniesiona na miejscu bazyliki w. Augustyna, kilkakrotnie spalona i odbudowywana (1011, 1067, 1174). Wielka wiea na skrzyowaniu naw (Xv w.),

dugi transept. Transept pn.-wsch., gdzie w. Tomasz Becket zosta zamordowany w 1170 przez kilku rycerzy krla Henryka Ii; kaplica w. Trjcy, gdzie mieci si grobowiec w. Tomasza, cel licznych pielgrzymek, a do 1538, kiedy Henryk Viii kaza go zburzy. Dwuwieowa fasada; witrae z Xii-Xiii w.; zob. Opowie (Opowieci kanterberyjskie). Zebjstwo w katedrze - ang. Murder in the Cathedral, dramat religijno-symboliczny (1935, wyd. pol. 1954) Thomasa S. Eliota, najwybitniejsze dzieo poety.

Il Canzoniere (wym. kanco...) w., 'zbir pieni lirycznych'; nazwa wielkiego zbioru lirykw woskich Petrarki, nadana nie przez poet, ktry nazwa ten zbir Rerum vulgarium fragmenta ac., 'urywki rzeczy popularnych'. Zbir zoony gwnie z wierszy miosnych pisanych dla Laury (zob.) i ok. 30 utworw na rne tematy, zw. moralne i polityczne, rozsypanych pomidzy inne. Razem 366 utworw, w tym 4 madrygay, 7 ballad, 9 sestyn, 29 canzon; reszta to sonety, ulubiona forma Petrarki (wyd. 1470, poprawne wyd. Pietra Bemba 1501, wyd. pol. Pieni Petrarki 1881, t. F. Faleski). Arcydzieo literatury wiatowej naladowane i tumaczone przez niezliczonych poetw, m.in. polskie przekady Daniela Naborowskiego, Mickiewicza, Jalu Kurka, zob. rdo (Vaucluse'y).

Cape Canaveral (wym. kejp kenwerl) przyldek we wsch. czci stanu Floryda (USA); amerykaski kosmodrom, z ktrego m.in. wystartowa "Eagle", pierwszy prom ksiycowy, jaki ldowa na Ksiycu z zaog ludzk; kosmonauci amer. Neil A. Armstrong i Edwin E. Aldrin 21 Vii 1969 wyszli na ld "Morza" Spokoju z kabiny zaogowej typu LM, wprowadzonej na orbit ksiycow przez macierzysty statek kosmiczny "Apollo 11" (przez pewien czas po mierci prezydenta J. F. Kennedy'ego kosmodrom nosi nazw Cape Kennedy); por. Bajkonur.

Capella - Koza, najjaniejsza obok Arktura i Wegi gwiazda nieba pnocnego, alfa konstelacji Wonicy, podwjna, jedna z najbliszych gwiazd, w Polsce widoczna; ac., 'kzka' zdrobn. od capra 'koza'.

Capina - skublica, narzdzie drwalskie do przesuwania, obracania i podnoszenia duyc i kd z drzew zrbanych oraz do smykania (zrywki drewna dugiego w grach), zoone z ostrego haka stalowego i drewnianego styliska (rkojeci).

Capplla Palatina - synna kaplica w zespole paacu krlewskiego w Palermo (wzniesionego przez Saracenw i pniej wiele razy przebudowanego), najpikniejszy przykad sztuki arabsko-normandzkiej, zbud. przez krla Rogera Ii (zob.) w 1132-40. W nawie rodkowej wspaniae arabskie sklepienie stalaktytowe. Na cianach. mozaiki na zotym tle.

Capua - zob. Kapua.

Caput Mortuum - w alchemii to, co pozostao po destylacji a. sublimacji jakiej substancji, rzecz pozbawiona skadnikw wartociowych, nadajca si do wyrzucenia; rwnie przen.; chem. tlenek elazowy, czarna a. czerwona substancja krystaliczna o metaliczym poysku; ac. 'martwa gowa'.

Car - oficjalny tytu wadcw Rosji 1547-1721, Bugarii (koniec Xix w.1946) i Serbii (Xiv w.); ros. skr. z cesar od ac. caesar; zob. Cezar. Car Kooko - zob. Dzwon. Car Puszka - zob. Armata. Car Satan - wadca bajecznego krlestwa, bohater ros. legend ludowych. Bajka o carze Satanie, ros. Skazka o carie Satanie, oparty na motywach lud. poemat (1831) Puszkina; ofiara intryg swoich dwu bratowych, car Satan pozbawiony zostaje piknej maonki i syna Gwidona, ale po wielu przygodach na dalekich morzach oboje wracaj szczliwie do cara, ktry wielkodusznie przebacza zawistnym bratowym. Opera (Moskwa 1900) Rimskiego-Korsakowa z midzyaktow suit koncertow Marsz, Beczka na morzu i Trzy cuda, oraz z pop. interludium koncertowym Lot trzmiela; libretto Bielskiego, wg Puszkina. Carskie Sioo - ros. Carskoje sieo, przedrewolucyjna nazwa miasta Puszkin (zob.), nadana mu ukazem Katarzyny Ii, ale wywiedziona przez ros. etymologi lud. z pierw. nazwy Sarskoje, od fin. saari 'wzgrze'. Carskie wrota gwne - zazw. bogato zdobione drzwi ikonostasu (zob.), czce naw z prezbiterium. Car ziele - bot. podbia opianowy, lepinik. Na miejscach, ktre dzi piaskiem zanioso, Gdzie car i trzcina zarasta (...) Sta okrg piknego miasta. (A. Mickiewicz, wite, 85-88.) Carewicz - operetka (Berlin 1927, Warszawa 1931)

Franza Lehara - dedykowana tenorowi R. Tauberowi; Gbretto oparte na sztuce Gabrieli Zapolskiej. Carska narzeczona - opera (Moskwa 1899) Rimskiego-Korsakowa. ycie za cara zob: Susanin Iwan.

Markiz de Carabas - (wym. karaba) posta w bajce Kot w butach, fr. Char hotte Ch. Perraulta. Syn mynarza, wzbogacony dziki zuchwaym podstpom kota (jedynej jego schedy), ktry przedstawia go krlowi jako bogatego markiza de Carabas i uzyskuje dla niego rk krlewny. W popularnej piosence (1816) Berangera Le Marquis de Carabas, satyrze na arystokratw, ktrzy wrcili do Francji w czasie restauracji Burbonw (1815), ultrakonserwatywny arystokrata, prny, o niesychanych pretensjach, pragncy przywrci bezmyln rozrzutno rzdw Ludwika Xiv. Zob. Kot (w butach).

Carcassonne - (wym. karkason) miasto w pd. Francji, jeden z urbanistycznych cudw Europy. Stare miasto obronne (Cite) na wzgrzu, o niezrwnanie piknym pooeniu w krajobrazie, oddzielone od nowego, dolnego, rzek Aude, zaoone wg mitu przez Eneasza, wspomniane ju przez Pliniusza pod nazw Carcaso, otoczone dwoma obwodami murw obronnych z basztami, bramami i barbakanem (obwd wewn. jest dzieem Wizygotw z Vi w., a zewn. z pol. Xiii), stanowi wspaniay przykad potnej twierdzy rdw., jakiego w takim wymiarze i peni nie sposb gdzie indziej, znale, cho rekonstruowa j w po. Xix w. notoryczny "poprawiacz" i "uzupeniacz" E. Viollet-le-Duc. Czworoboczny zamek z Xii w. w Cite przylega do murw wewn. Miasto zniszczone w 1213 przez Szymona z Montfort jako gniazdo albigensw. W 1566 dokonano tam rzezi hugonotw.

Carcer - zob. Wizienie.

Carewicz - zob. Car.

Carfax - (wym ka:feks) centrum Oxfordu (Anglia); z ac. quadrifurcus 'rozdroe'.

Carillon - (wym. karij) fr., zesp dzwonw wieowych, na ktrych mona

wybija melodie (take zwane carillon) sercami a. motkami dzwonw, uruchamianymi przez mechanizm zegarowy a. przez gr na klawiaturze; gra dzwonw; kuranty; zob. Glockenspiel; Kurant.

Carlos - zob. Don Carlos.

La Carmagnole - zob. Karmaniola.

Carmen - bohaterka tytuowa noweli (1845) Prospera Merimee, moda robotnica w fabryce cygar, pikna Cyganka, przesdna, dumna, dzika, wyzywajca, nie dajca si ujarzmi, perwersyjna i niewinna zarazem, posuszna tylko swemu kaprysowi; zabita przez zakochanego w niej bez pamici, zazdrosnego don Jose, sieranta dragonw. Carmen - opera (Pary 1875; wyst. pol. Warszawa 1882) Georgesa Bizeta, libretto: H. Meilhac i L. Halevy wg noweli Prospera Merimee. Najlepsze dzieo Bizeta, jedna z najpopularniejszych oper wiata, poprzedniczka woskich oper werystycznych (Leoncavalla, Mascagniego, Pucciniego). Libretto znacznie agodzi charakter bohaterki Merimeego, w miejsce nieposkromionej dumy, fantazji i pomiennych, cho zmiennych namitnoci, wysuwajc na plan pierwszy kokieteri. Jednak ywioowy temperament i "iberyjska" egzotyka muzyki wynagradzaj to cakowicie. Carmen - pierwsza ekranizacja fr. towarzystwa Film d'Art (1908-14) z Regin Badet w roli g. Film duski (1914-18) Urbana Gada z Ast Nielsen. Film amer. Williama Foxa (1915) z pierwszym "wampem" filmowym, Thed Bar. Film amer. Cecfla B. de Mille (1915) ze piewaczk Geraldin Farrar. Film nm. Ernsta Lubitscha (1918) z polsk aktork Pol Negri. Film fr. (1926) Jacquesa Feydera z Raquel Meller. Film fr. (1943) Christian Jaque'a z Viviane Romance. Carmen - balet (Londyn 1949) wg P. Merimee, libretto: Roland Petit, muzyka: G. Bizet. Czarna Carmen - oryginalny tytu ang. Carmen Jones, amer. wersja filmowa (1955) Ottona Premingera, w ktrej przemytnikw zastpili onierze-Murzyni, a torreadora Escamilla - bokser Husky Miller.

Carmina Burana - ac., 'pieni z (Benedikt)beuren', nazwany tak przez wydawc z 1847, J. A. Schmellera, spisany ok. 1225 w opactwie Benediktbeuren (Bawaria, RFN) i tam przechowywany, zbir ac. i nm. poezji, gwnie z Xii w. (o tematyce relig., hist., miosnej, pijackiej), wagantw

(zob.) zwanych, g. we Francji, goliardami (zob.). Carmina burana - pierwszy utwr tryptyku teatralnego Trioni (Frankfurt n8M. 1937, wyst. pol. d 1963) Carla Orffa: cz 1. O wionie, 2. W gospodzie, 3. O mioci.

Carnaby Street - (wym. ka:neby stri:t) handlowa ulica w londyskiej dzielnicy Soho, na wsch. od Regent Street, synna w latach 1960 jako centrom mody i rozrywki modzieowej.

Carnac - miasto na pd. wybrzeu Pwyspu Bretoskiego (zach. Francja), w pobliu ktrego znajduj si synne zespoy megalitw (zob.), zw. menhirw. Wielkie aleje menhirw: w Menec - 1099, w Kermario - 1029, w Kerlescan - 594, oraz dolmeny.

Carnegie Hall (wym. ka:nejgi ho:l) synna sala koncertowa w Nowym Jorku, na rogu 7 Alei i 57 ulicy, idealnie akustyczna, przez dugi czas siedziba filharmonii nowojorskiej, finansowana przez milionera amer. Andrew Carnegie, 1835-1919, otwarta 5-9 V 1891 festiwalem muz., na ktrym dyrygowa gocinnie Piotr Czajkowski; zob. te Lincoln Center.

Carolina - kodeks karny Rzeszy Niemieckiej uchwalony za panowania cesarza Karola V na sejmie w Ratyzbonie w 1532, zredagowany w jzyku niemieckim, obowizujcy w rnym stopniu i z licznymi zmianami w krajach Rzeszy do 1871. W Polsce przedrozbiorowej posugiwano si nim w przerbce Bartomieja Groickiego: "Ten postpek wybran jest s Praw Cesarskich..." (1559).

del Carpine Giovanni da Pian - 1182-1252, podrnik woski, franciszkanin. Groba najazdw Mongow (zwanych wwczas w Europie Tatarami, cho byo to tylko jedno z plemion mong.) skonia papiea Innocentego Iv po soborze lyoskim do wysania 4 poselstw do chana mongolskiego dla nawizania z nim kontaktu, wejcia w ukady i zdobycia informacji. 2 misje powierzono dominikanom, 2 franciszkanom, ale wiemy tylko o jednej, Carpina, z pozostawionego opisu podry. Wyruszywszy z Lyonu w 1245 na grzbiecie osa, z kilkorgiem suby, zabra z sob po drodze, w Polsce, Benedykta Polaka (zob.). Przez Kijw dotarli z wielkim trudem pod Karakorum, do chana Gujuka, ktry odpisa papieowi, zapewniajc go swych pokojowych intencjach. W 1247 Carpine pojawi si, take na ole, z powrotem w Lyonie, a Europa odetchna, bo chan okaza si nie diabem, ale liberalnym wadc, penym dobrej woli.

Carrara (1) rd panujcy w Padwie od X do Xiv w. Carrara (2) miasto w Toskanji (rodk. Wochy), 7 km od wybrzea M. Liguryjskiega, u stp Alp Apuaskich, synne od 2000 lat ze znajdujcych si w okolicy przeszo czterystu omw biaych marmurw rzebiarskich, z ktrych m.in. wznoszono monumentalne budowle woskie epoki Odrodzenia. Bywa tam Micha Anio, szukajc potrzebnych mu do jego rzeb blokw marmuru, a za naszych czasw - Henry Moore.

Carrhae - (wym. karre), gr. Karrai, staro. miasto handlowe w Mezopotamii, wystpujce w tekstach klinowych z 2. po. Ii tysiclecia pne.; pod miastem w 53 pne. Partowie pobili wojska wodza rzymskiego Krassusa, ktry poleg na polu bitwy; biblijny Haran, gdzie przebywa Abraham (Gen., 11, 32) i gdzie Jakub spotka przy studni Rachel, Gen., 29, 9-11. Dzi wioska w Turcji.

Cartier Jacques - (wym. kaiti), 1491-1557, eglarz i odkrywca francuski, pierwszy zbada Zatok w. Wawrzyca i odkry rzek w. Wawrzyca. Dokona trzech podry do Kanady (1534, 1535-36 i 1541-42) na zlecenie krla Franciszka I w celu odkrycia pn., drogi morskiej do Azji, i znalezienia bogactw naturalnych Kanady. Nie powiodo mu si ani jedno, ani drugie; bogactwa regionu pozostay nie tknite a do czasu przybycia Champlaina; zob. te Saguenay.

Caruso Enrico - (wym. karuzo), 1873-1921, piewak woski, "krI tenorw" w pierwszym dwudziestoleciu Xx w. Zdaniem licznych znawcw najwikszy tenor w dziejach. Od 1903 pierwszy tenor opery nowojorskiej z repertuarem ponad 60 partii operowych i piciuset pieni.

Casa Giocosa - zob. Dom (radoci).

Casals Pablo - 1876-1973, wiolonczelista od 1898, dyrygent od 1920, w 1936 emigrowa z ojczystej Hiszpanii, uchodzc przed reimem gen. Franco. Od 1939 zamieszka w Prades, miasteczku we francuskich Pirenejach, gdzie zainicjowa doroczny festiwal muz. W 1957 przenis si do Portorico, gdzie rwnie zainicjowa doroczny festiwal. Uwaany by za najwikszego wiolonczelist wiata.

Casals i burmistrz N. Jorku. - Ogaszajc Casalsa w 1973 honorowym obywatelem miasta, burmistrz Nowego Jorku, John Lindsay, owiadczy, e czyni to z pewnym wahaniem: "Nie dlatego, abym wtpi, czy Casals sobie na to zasuy - powiedzia - ale dlatego, e nie jestem pewny, czy nasze miasto jest tego godne."

Casanova Di Seingalt - (wym. ...sgalt) Giovanni Giacomo, 1725-98; Wenecjanin, pamitnikarz, literat, podrnik, o yciu penym przygd w salonach stolic europejskich (rwnie w Warszawie na dworze Stanisawa Augusta), majcy opini uwodziciela, szarlatana, hazardzisty i awanturnika w wielkim stylu. Aresztowanemu w 1755 w Wenecji pod zarzutem bezbonoci i czarw udao si w 1756 uciec ze straszliwego wizienia Piombi (zob.). W Paryu by faworytem k dworskich i dyrektorem loterii. Po 1774 wycofa si z czynnego ycia do zamku Dux w Czechach, gdzie jego przyjaciel, hrabia Waldstein, da mu posad bibliotekarza, co pozwolio mu na spokojne napisanie pamitnikw. Memoires - fr., Pamitniki (wyd. pomiertnie w 1822, skr. wyd. pol. 1961) pisane nie najlepsz, ale yw francuszczyzn, zadziwiajco szczere, cho nie cakiem wiarygodne w szczegach autobiograficznych, s wiernym portretem Europy 2. po. Xviii w. Tytu wac.: Histoire de ma vie fr., 'Historia mego ycia'. Icosameron, czyli Dzieje Edwarda i Elbiety, ktrzy spdzili 81 lat u Megamikrw, mieszkacw Protokosmu we wntrzu naszego globu - powie fantastyczna napisana przez Casanov po francusku i wyd. w 1782 w Pradze jako t. z ang., przedstawiajca utopijn koncepcj przyszoci czowieka, w gucie teorii Xviii w. o wielkich reformach spoecznych, majcych zapewni kiedy powszechne szczcie uszlachetnionej ludzkoci. Autor przeczu te trafnie kilka wynalazkw nastpnych stuleci. Zlekcewaona przez wspczesnych powie bya zapewne rdem Podry do rodka ziemi (1864) Jules Verne'a. Der Abenteurer und die Sangerin - nm., 'Awanturnik i piewaczka', powie (1899) Hugo von Hoffmannstahla. Casanova - opera (Warszawa 1923) Ludomira Ryckiego; libretto: Julian Krzewiski (Maszyski). Operetka (Berlin 1914) Paula Lincke. Operetka (1928) Ralfa Benatzky'ego, oparta na materiale melodycznym Johanna Straussa.

Casino De Paris (wym. kasinodopari) music-hall, otwarty w Paryu przy ul. de Clichy ok. 1895, gdzie wystawiano widowiska rozrywkowe, pantomimy i balety. Midzy 1917 a 1929 sta si jedn z pierwszych tego rodzaju scen w Europie, zw. pod wzgldem wystawnoci scenografii, przepychu dekoracji i

kostiumw. Od 1929 rewie, bardzo paryskie w charakterze i bardzo okazae, przyci j przede wszystkim turystw zagranicznych.

Castel Gandolfo - miasto w Lacjum (rodk. Wochy), pooone 4267m ponad jeziorem Albano, prawdop. czciowo na miejscu staroytnego Alba Longa; od 1596 letnia rezydencja papiey. Paac papieski - w. Palazzo Papale, wzniesiony na miejscu zamku rodziny Gandolfo (Xii w.) z poecenia papiea Urbana Viii przez Carla Madern w 1625-29 i rozbudowany przez G. L. Berniniego w 1660.

The Castle of Otranto - zob. Zamek (Otranto).

Castor - zob. Kastor i Polluks.

Castorp Hans - zob. Hans Castorp.

Castro - zob. Ines de Castro.

Castrum Doloris - dekoracja katafalku na czas ceremonii pogrzebowych a. wznoszona symbolicznie, niekiedy w wiele lat po pogrzebie. Obyczaj rzymski od ok. Vii w. pne. dotrwa do czasw nowoytnych, przybierajc nieraz monumentalne formy archit., zw. w okresie baroku i rokoka; ac., 'obz boleci'.

CATAL Hyk - wane stanowisko archeologiczne z epoki neolitu, najwiksze na Bliskim Wschodzie, koo Cumra w prowincji Konya w Turcji rdk. Wykopaliska brytyjskie z 1961-65 wykazay, e Anatolia w epoce neolitu bya orodkiem rozwinitej cywilizacji (rolnictwo, prawdop. hodowla); w miejscu tym istniao ycie osiadle od ok. 6700 do ok. 5650 pne.

Cathleen Ni Houlihan (wym. kafli:n ni:ulehen) alegoryczna nazwa Irlandii, symbol Irlandii walczcej o wolno; irl. Caitlin ni Uallachain.

Cathleen ni Houlihan - dramat w 1 akcie (Dublin 1902) Williama Butlera Yeatsa, alegoria polityczna, w ktrej stara ebraczka, bosa, w achmanach, objawia si jako symbol Irlandii i przebiega wiat, dajc ofiar od swych dzieci.

Cato - zob. Kato.

Caudillo - (wym. kaudljo) hiszp., dowdca wojskowy w Hiszpanii w walkach z Arabami (do Xv w.), w krajach Ameryki aciskiej w czasie wojen wyzwoleczych (I. po. Xix w.) i w okresie zamachw stanu (2. po. Xix w.). W czasie hiszp. wojny domowej (1936-39) tytu przyjty przez przywdc buntu wojsk., pniej dyktatora, gen. Fr. Franco; por. Duce; Fhrer.

Cavalleria Rusticana - zob. Rycerstwo (Rycersko wieniacza)

Caxton William - ok. 1421-91, pierwszy drukarz angielski, kupiec; w 1465-69 jako przewodniczcy kupcw angielskich w Brugii zawiera korzystne traktaty z ksitami Burgundii. Spdzi 30 lat w Niderlandach. W 1469-71 przetumaczy Historia destructionis Troiae (1287) Guidona delle Colonne pt. Recuyell of the Historyes of Troye ang., 'Zbir historii trojaskich' i wyda ok. 1475. Bya to pierwsza ksika wydrukowana w jz. angielskim. W Brugii wyda podrcznik gry w szachy. W 1476 zaoy drukarni w Westminsterze, gdzie w 1477 wyda Dictes or Sayings of lhe Philosophers ang., 'Maksymy albo sentencje filozofw', pierwsz ksik wydrukowan w Anglii. Ogem wyda ok. stu ksiek, z czego cz to wasne przekady z francuskiego, ktrymi przyczyni si wybitnie do uksztatowania w Xv w. stylu prozy angielskiej.

Cayenne - (wym. kajen) stolica Gujany francuskiej na wyspie teje nazwy, za. w 1664. W Xix w. i a do 1947 orodek obozw kolonii karnej dla przestpcw. Ludno miasta zoona czciowo z potomkw winiw.

Cechy - konfraternie, bractwa samodzielnych rzemielnikw jednego a. kilku, zw. pokrewnych, zawodw w miastach redniowiecznych. W Europie zach. od X-Xi-Xii w. do rewolucji przemysowej koca Xviii w. W Polsce od Xiii-Xiv w. do 1821, a w formie zredukowanej i uwspczenionej a do dzi. Broniy interesw rzemiosa przed kupiectwem, interesw miast, monopolizoway i reglamentoway produkcj, dbajc wszake o jej poziom,

ksztaciy uczniw, od Xiii w. zatrudniay czeladnikw (zob.), zwalczay rzemielnikw nie zrzeszonych, tzw. partaczy, szturarzy, z nm. Strer 'przeszkodcy'. Monopolistyczna potga cechw zaamaa si pod wpywem konkurencji produkcji nakadczej kupcw, buntw czeladnikw, wytwrczoci rzemiosa nie zrzeszonego popieranego przez feudafw i wie, a wreszcie rozwoju manufaktur.

Cecilienhof - dwr (1913-17) na terenie Nowego Ogrodu w Poczdamie. Odbya si w nim konferencja poczdamska 17 Vii - 2 Viii 1945.

Cecora - rum. Tutora, wie w pn: wsch. Rumunii, nad Prutem, gdzie 17 Ix - 6 X 1620 40-tysiczna armia turecko-tatarska rozbia armi polsk liczc z Kozakami i Woochami 8400 ludzi dowodzonych przez hetmana Stanisawa kiewskiego. Hetman Stanisaw Koniecpolski dosta si do niewoli, a kiewski poleg. Gow jego Turcy odcili i zawieli do Stambuu; po wykupieniu od sutana zwoki hetmana pochowano w kwi.

w. Cecylia - Ze skojarzenia ac. Caecilia z caeca 'niewidoma' powstaa legenda o niewidomej chrzecijaskiej mczennicy, zmuszonej do polubienia, mimo zoonych lubw czystoci, niejakiego Waleriana. Cecylia nawrcia ma i oboje ponieli mier w Rzymie ok. 230. Kult ten podtrzymywali niewidomi. Skutkiem opacznego zrozumienia w rdw. jednego zdania z jej Dziejw. "Cantantibus organis in corde suo soli Domino decantabat" ac., 'Spiewajcymi harfami w sercu swym opiewaa tylko Pana', skojarzono j z muzyk kocieln, a zw. z organami, na ktrych miaa grywa. Kiedy w 1566 zaoono w Rzymie Akademi Muzyczn, od 1839 zwan Akademi w. Cecylii, zostaa patronk muzyki koc. W plastyce przedstawiana przy organach a. harfle (Veronese, Rafael, Rubens, Domenichino, Carlo Dolci, Poussin itd.). I ja jestem malarzem! - w. anch'io sono pittore! okrzyk, jaki mia wyda Correggio w czasie pobytu w Bolonii, stanwszy przed obrazem w. Cecylii Rafaela. Oda na dzie w. Cecylii - utwr na chr (1739) G. F. Handla. Pod patronatem witej powstaway liczne "stowarzyszenia cecyliaskie", np. ang., nm., propagujce i praktykujce muzyk choraow, oratoryjn itp.

Cecylia Metella - Caecilia Metella, ze znanego rodu Cecyliuszw Metellw (2. po. I w. pne.), crka Kwintusa C. M. Kreteskiego. Jej grobowiec, okrga budowla o rednicy 207m, przy Via Appia pod Rzymem zachowa si niemal nietknity. Kopia grobowca, projektu D. Merliniego, zbud. w 1778, jako budynek wodozbioru, naprzeciw Starej Pomaraczami w warszawskich

azienkach.

Cedr Libaski - gatunek dugowiecznych drzew z rodziny sosnowatych, wysokoci 25-407m, o pniu zazw. rozgazionym, z pitrow, piask koron, pochodzcy z gr Libanu w Syrii, z gr Taurus i Antytaurus w Azji Mniejszej, gdzie tworzy wielkie lasy, obecnie w stanie szcztkowym. Czsto wymieniany w Biblii. Wg 3. Ks. Krl., 5, 6 i 7, drzewa cedru uyto do budowy wityni jerozolimskiej i domu Salomona, zwanego "domem lasu Libanu", bo kolumny jego sprawialy wraenie lasu cedrowego. Wyniosty jak cedr libaski - porwnanie przysowiowe, oparte na alegorii z Ezechiela, 31, 3: "Oto Assur jak cedr na Libanie o piknych galziach, bujnym liciu i wysokiego wzrostu."

Cedynia - miasto w woj. szczeciskim, przypuszczalne miejsce bitwy stoczonej 24 Vi 972 przez Mieszka I i jego brata Czcibora na czele wojsk polskich z wojskami niemieckimi margrabiego Hodona, ktry ponis w niej klsk. Wg niektrych rode bya to bitwa pod Cydzyn.

Cefeusz - ac. Cepheus, gr. Kepheos mit. gr. maonek Kasjopei, i ojciec Andromedy, krl Etiopii; konstelacja nieba pnocnego, widoczna w Polsce przez cay rok; od zmiennej fizycznie gwiazdy delta Cefeusza cay typ takich gwiazd nazwano cefeidami.

Cekhauz - cekauz; z nm. Zeughaus 'zbrojownia'; zob. Arsena.

Cekin - zota moneta wenecka bita od 1284, pniej zwana dukatem; byszczca, kolorowa, cienka, zazw. okrga blaszka z dziurk do przewlekania nici, suca do ozdoby stroju hiszp., cygaskiego, balowego, ludowego itd.; z w. zecchino 'dukat wenecki' od zecca 'mennica' z arab. sikka 'moneta bita'.

Ceklarz - dawny pachoek miejski, pilnujcy porzdku w nocy i w dzie, ledzcy podejrzanych, wychwytujcy wczgw ceklujcych si (wasajcych si), uywany do stawiania szubienic, wykonywania chosty; zwany dlatego oprawc, zbirem, siepaczem; nm. Zirkler 'nocny str miejski' z ac. circulari 'kry'.

Celadon - pasterz, kochanek Astrei, posta z powieci bukolicznej Astrea (1607-27) Honore d'Urfe; przen. sentymentalny, wyniosy, idealny kochanek; kobieciarz; zob. te Astrea 2.

Celestyna - posta strczycielki, starej czarownicy, wulgarnej i trywialnej; wcielenie za i chytroci, intrygantka, ale mimo swej perfidii i skrytoci mdra kobieta z ludu, przedstawiona z nadzwyczajnym realizmem, cho obdarzona przez autora pedantyczn erudycj, bohaterka tytuowa Celestyny, albo Tragikomedii Calista i Melibei (1499) powieci dialogowej (hiszp. accion en prosa). Obok Don Kiszota najpowszechniej znane, cenione, naladowane i tumaczone hiszp. dzieo lit., jedno z najgbszych i najznakomitszych rde teatru wspczesnego, przypisywane czciowo bakalarzowi Fernandowi de Rojas. Mody, bogaty szlachcic Calisto zakochuje si w cnotliwej Melibei, ktra odrzuca jego zaloty. Wtedy on, za rad sugi, zwraca si o pomoc do rajfurki Celestyny, ktra sprowadza Melibe z drogi cnoty, po czym zostaje zamordowana przez sucych Calista, otrw samochwaw, ktrzy rabuj otrzyman przez ni nagrod, ale i sami ponosz mier za t zbrodni. Calisto ginie, zabity na jednym z tajnych spotka z ukochan, ktra w rozpaczy odbiera sobie ycie.

Celius - zob. Siedem (wzgrz Rzymu).

Cellarius Andreas - wac. Andreas Keller a. Kehler, rodem z Holandii a. z Prus, autor wydanego w 1659 opisu wspczesnej, cho nie widzianej przez autora Polski, uwaanego za jeden z najtrafniejszych w Xvii w., pt. Regni Poloniae... descriptio ac., 'Opis... Krlestwa Polskiego, z planami miast.

Celnik - dawn. urzdnik podatkowy; dzierawca ce; mytnik; urzdnik komory celnej, pobierajcy co. Celnik - fr. Le Douanier, przydomek fr. malarza-samouka, malarza naiwnego, jednego z najwikszych "prymityww", we wspczesnej historii malarstwa, Henri Rousseau, 1844-1910, ktry w 1871-84 by urzdnikiem celnym w Paryu, std przydomek. Faryzeusz i celnik - zob. Faryzeusze.

Celsius Anders - 1701-44, szwedzki astronom i fizyk o nazwisku

spopularyzowanym przez zaproponowan przez niego w 1742 stustopniow skal termometryczn, skal Celsjusza.

Cenci Beatrice - (wym. czenczi beatricze), 1577-99, zwana "pikn ojcobjczyni", bya crk patrycjusza rzymskiego, Francesca, nienawidzcego wasnej rodziny, do ktrej odnosi si z wyrafinowanym okruciestwem. Gdy zawiody liczne prby uwolnienia si z tej nieznonej sytuacji, Beatrice wraz ze swym starszym bratem Giacomo i macoch Lukrecj Petroni uoyli plan zgadzenia tyrana rodziny. Wprawdzie dokonali dziea najci mordercy, ale podejrzenie skierowao si szybko na inicjatorw zbrodni, ktrzy, uwizieni i poddani torturom, przyznali si do wszystkiego. Proces zakoczy si wyrokiem mierci zatwierdzonym przez papiea Klemensa Vii, mimo e obrona oskarya Francesca, zapewne niesusznie, o prby zmuszenia crki do kazirodczych stosunkw z sob. Wszyscy troje zostali straceni. Legenda Beatrice zamia wkrtce posta autentyczn. Tragedia przeladowanej bohaterki, ojcobjczyni, mcicielki swej haby, pobudzia wyobrani licznych malarzy, rzebiarzy, powieciopisarzy, poetw i muzykw. Szerok popularno zapewni jej portret przypisywany Guido Reniemu, Rzym, Gal. Naz. The Cenci - tragedia (1819) Shelleya. Les Cenci - opowiadanie (1837) Stendhala. Beatryks Cenci - tragedia (1839) Sowackiego. Beatrice Cenci - powie historyczna (1854) Francesca Domenica Guerrazziego, napisana w wizieniu. Beatrix Cenci - opera (Warszawa 1927) Ludomira Ryckiego, wg tragedii Sowackiego.

Cenotaf - symboliczny pomnik-grobowiec nie zawierajcy zwok; z ac. cenotaphium od gr. kenotophion 'symboliczny grb polegych w boju a. zmarych na obczynie'; kenos 'prony'; taphos 'grb'.

Cent - moneta zdawkowa wartoci 1/100 jednostki, jak w dawnej Austrii (std art. centus 'skpy Galicjanin liczcy si z kadym centem'), w USA, Australii, Republ. Pd. Afryki, Kanadzie, Holandii i in. krajach; z ac. centum 'sto'.

Centaur, ac. Centaurus, konstelacja nieba poudniowego, w Polsce

niewidoczna, zawierajca trzeci pod wzgldem jasnoci gwiazd na firmamencie (alfa Centaura) i gwiazd najblisz Soca (Proxima Centauri); nazwana na cze centaura Chirona. Centaurowie - gr. kentauroi, mit., gr. plemi dzikich istot, przedstawianych jako konie z gow i torsem mczyzny w miejsce ba z szyj, mieszkajcych w lasach a. grach Elidy, Arkadii i Tesalii. Mit b. stary, powstay prawdop. wrd tesalijskich hodowcw koni. Dla Grekw centaurowie byli symbolem dzikiego ycia, chuci zwierzcej i barbarzystwa. Tylko dwaj centaurowie cieszyli si dobr saw: Chiron i Folos (zob.); zob. te Eurytion; Iksjon; Dejanira (Nessos); Uczta (Lapitw). Rzeby antyczne ze wity: Zeusa w Olimpii (1. po. V w. pne.); Tezejon w Atenach (2. pol. V w. pne.); Partenon (ok. 440 pne.), Londyn, Brit. Mus.; Centauromachia, relief z fryzu wityni Apollina w Figalei na Peloponezie (ok. 420 pne.), Londyn, Brit. Mus. Centaur polujcy - paskorzeba (Xii w.) w portalu kocioa Saint Gilles w Saint-Gilles u Gard (Langwedocja). Walka centaurw z Lapitami - relief (1494) Michaa Anioa, Florencja, Mus. Buonarroti. Obrazy: rzymskie malowida cienne w Pompei, Neapol, Mus. Naz.; P. di Cosimo, G. B. de Rossi, Rubens, A. Baklin. Centaur - synna galeria sztuki belgijskiej za. przez Schwarzenberga w Brukseli (Belgia), istniejca w 1921-31.

Centnar - cetnar, jednostka wagi uywana ju w rdw. Europie, w Polsce od Xii w., wynoszca od ok. 64,87kg (staropolski, z Xiv-Xviii w.) do ok. 40,57kg (nowopolski z Xix w.); od Xix w. istnieje w Europie take centnar metryczny (celny), rwny stu funtom = 507kg; z nm. Zentner od ac. centenarius 'setny'.

Cento - centon, utwr literacki skompilowany (dla zabawy a. celw dydaktycznych) z fragmentw, wersw itd.; wybranych z innych utworw, mozaika, "wierszomonta" o sensie zupenie odmiennym od sensu utworw, z ktrych zaczerpnito materia; w staroytnoci tworzono je czsto z poematw Homera i Wergiliusza; ac., 'atanina, paszcz zszyty z kawakw materii; cento'.

Central Park - najwikszy park na wyspie Manhattan (Nowy Jork), pooony midzy 59 i 110 ulic, oraz Pit i sm Alej, mieszczcy m.in.

Metropolitan Museum of Art, Zoo, obelisk egipski znany pn. Iga Kleopatry i pomnik konny Wadysawa Jagiey duta Stanisawa Ostrowskiego.

Centuria - w staro. Rzymie pluton piechoty (zob.) w sile 100, pniej 60 onierzy, dowodzony przez setnika (centuriona); jednostka wojskowa i administracyjna podziau ludnoci rzymskiej wprowadzona wg tradycji przez Serwiusza Tulliusza w Vi w. pne.; z ac. centum 'sto'. Centurie magdeburskie - pot. pierwsze opracowanie historii powszechnej kocioa przez protestanckich teologw pod kierunkiem Flacjusza Mateusza, dokonane w 1559-75 w 13 tomach, z ktrych kady obejmowa sto lat (std nazwa).

Centuria Pospolita - bot. tysicznik; z n.-ac. centaurium z gr., zob. Centaur(owie); wierzono, e centaur Chiron odkry wasnoci lecznicze tej roliny.

Centym - setna cz franka francuskiego, belgijskiego i szwajcarskiego (w nm. Szwajcarii-Rappen); z fr. centime od cent 'sto'.

Cenzura - kontrola, zw. pastwowa, pod wzgldem politycznym, obyczajowym, moralnym itp. publikacji, widowisk, programw RTV; urzd sprawujcy t kontrol; cenzurka, dawn. wiadectwo szkolne; cenzura kocielna, kara poprawcza (ekskomunika, interdykt, suspensa); ocena zgodnoci treci ksiki a. innej publikacji z nauk kocioa; z ac. censura 'urzd cenzora'. Cenzurowany, cenzurowane - gra towarzyska polegajca na zbieraniu wymylonych na poczekaniu "plotek" o jednym z uczestnikw zabawy, a nastpnie publicznym ich relacjonowaniu. Jak na cenzurowanym - (by, siedzie) by przedmiotem obserwacji, krytyki, oceny, wywoywa oglne zainteresowanie.

Cep - prymitywne narzdzie do rcznego mcenia zboa w ksztacie zakrzywionego kija a. udoskonalone, dwudzielne, zoone z dugiej drewnianej rczki (dzieraka) brzozowej a. leszczynowej i krtkiego kija (bijaka) dbowego, grabowego a. wizowego, poczonych ze sob wizaniem rzemiennym rnych typw (gzewkowym, kapicowym, ogniwkowym, ptlicowym, zalenie od regionu), zwanym oglnie gzw a. cepig; rdw. bro piechoty,

cep elazny a. drewniany okuty elazem, uywany przy obronie miast polskich do Xvii w.

Ceper - reg. podhalaski lekcewaco o czowieku z dolin (w przeciwiestwie do grala); wsch. sowac., 'teraz', pierw. gralskie okrelenie robotnikw sowackich, uywajcych czsto tego wyrazu.

Cerber - gr. Kerberos, mit. gr. potworny, piekielny pies, pilnujcy wejcia do Hadesu, wg Hezjoda (Teogonia, 311), "o spiowym gosie i pidziesiciu gowach", wg pniejszych autorw, o trzech, dwch a. jednej tylko gowie, ktry nie wpuszcza do podziemia ywych i nie wypuszcza z niego zmarych. Tylko Orfeusz zdoa go udobrucha piewem i gr na lirze. Sybilla, prowadzca Eneasza przez krlestwo zmarych, upia Cerbera ciastkiem z makiem i miodem; por. Eneida, 6, 417-25, Wergiliusza. Poskromienie go i wyprowadzenie na powierzchni ziemi byo jedn z prac Heraklesa; pop. temat rzeby antycznej i malarstwa wazowego; przen. grony, czujny, nieustpliwy str, dozorca.

Ceres - Cerera, italska bogini wegetacji i urodzajw, ju na pocztku V w. pne. oficjalnie utosamiana w Rzymie z greck Demeter (zob.).

Cerkiew - dawn. koci, witynia chrzec., rwnie rz.-kat.; obecnie tylko witynia obrzdku wschodniego: prawosawna a. grecko-katolicka; hierarchiczna organizacja kocielna obrzdku wsch. Przykady nazewnictwa: tawra, stawropigiawielki klasztor archimandryta - przeoony kilku klasztorw; ihumen - przeoony klasztoru; jerej - kapan; archijerej, wadyka - biskup; diak - klecha; panichida - naboestwo aobne; ikonostas - ciana z obrazami w.; ikona - obraz w.; riza - ornat; riznica zakrystia; riasa - sutanna; kobuk - kapuza zakonnika.

Cesar Birotteau - posta z Komedii ludzkiej Balzaca, bohater powieci Wielko i upadek Cezara Birotteau, fr. Grandeur et decadence de Cesar Birotteau, 1837, waciciel perfumerii, ograniczony i prny mieszczuch, otrzymuje wsteczk Legii Honorowej. Oszoomiony tym wywyszeniem, wydaje, aby je uczci, wspaniay bal, co zmusza go do cakowitej przebudowy domu, ktrej koszt, wraz z kilkoma nieostronymi inwestycjami, doprowadza Birotteau do ruiny. Po trzech latach udaje mu si nadludzkim wysikiem spaci dugi i uratowa swe dobre imi uczciwego kupca: Wtedy, jak na ironi, zabiera go mier. W opisie bankructwa i dugw uczciwego Birotteau doszuka si mona odbicia osobistych dowiadcze autora.

Cesarstwo - ac. imperium; fr., ang. empire; nm. Kaisertum; hiszp., w. imperio. Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego - Cesarstwo Zachodnie zob. wity (wite Cesarstwo...). Drugie Cesarstwo - zob. Drugi. Pierwsze Cesarstwo - zob. Pierwszy.

Cesarz - najwyszy tytu monarszy wywodzcy si od przydomka rzymskiego rodu Juliuszw - Caesar. Rwnie nm. Kaiser, ros. car; por. Cesarstwo; Imperator. Cesarskie cicie - zob. Cezar. Cesarz koca czasw - rdw. chrzec. dobroczynny przeciwnik Antychrysta, ktry w perspektywie millenarystycznej ma poprowadzi ludzko do zbawienia, najpierw za do zotego wieku; zob. Fryderyk (Ii Hohenstaufen). Cesarz odszed, generaowie zostali - nm. Der Kaiser ging, die Generle blieben, powie (1932, wyd. pol. 1933) Theodora Plieviera o rewolucji niemieckiej 1918 r. Cesarzowi, co cesarskie (oddajcie wic), a Bogu, co boskie, ac. quae sunt caesaris, caesari; et quae sunt Dei, Deo z Wulgaty, Ew. wg Mat., 22, 21; Marka, 12, 17; uk., 20, 25. Nowe szaty cesarza - bajka H. Ch. Andersena o dwch oszustach, rzekomych tkaczach, ktrzy zaproponowali cesarzowi szaty niewidzialne dla gupich a. nie nadajcych si do swego urzdu. Gdy kroczy ju w procesji w nie istniejcych szatach, tumy zachwycay si nimi, bojc si kompromitacji; tylko jakie mae dziecko zawoao: "Przecie on jest nagi!"

Cestiusz - zob. Piramida.

Cestus - zob. Afrodyta (Pas Afrodyty).

Cetnar - zob. Centnar.

Cetno i Licho - gra, zabawa, popularna w Polsce przez dugie wieki, polegajca na zgadywaniu, czy w zamknitej doni jest parzysta (cet, cetno), czy nieparzysta (licho) liczba monet a. innych drobnych przedmiotw.

Cezar Juliusz - Caius Iulius Caesar, 100-44 pne., rzymski wdz, m stanu i pisarz. Po wietnej wczesnej karierze politycznej, w ktrej zabysn jako mwca i dowdca w Hiszpanii, zosta wybrany konsulem w 59 i tego roku zawiza tajne porozumienie, tzw. 1. triumwirat, z Pompejuszem i Krassusem, po czym obj namiestnictwo w Galii, podbiij ca, a nawet odby wyprawy do Brytanii i za Ren, a w 52-51 zgnit powstanie Gallw dowodzonych przez Wercyngetoryksa (zob.). W 49 Pompejusz i senat, obawiajc si autorytetu i potgi Cezara, rozporzdzajcego 13 fanatycznie oddanymi sobie legionami, zadali, po mierci Krassusa i rozpadniciu si triumwiratu, aby Cezar zoy dowdztwo i wrci do Rzymu bez wojska. Cezar odmwi i, przekraczajc z legionami Rubikon, graniczn rzeczk midzy Gali Przedalpejsk i Itali, rozpocz faktycznie wojn domow. Pompejusz, wraz z wieloma czonkami partii senatorskiej, m.in. Ciceronem i Katonem M., opuci Rzym. cigajc przeciwnikw a do Tesalii w pn. Grecji, Cezar pobi ich pod Farsalos w 48. W nastpnych kampaniach osadzi Kleopatr na tronie egipskim (47), zwyciy pod Zel Famacesa, krla Pontu, ktry zaj Bityni, a zwycistwa nad resztkami wojsk senatorskich pod Tapsus w Afryce (46) i pod Mund w Hiszpanii (45) uczyniy go jedynowadc. Obwoano go pbogiem; nazw 5. miesica (Quintilis) w kalendarzu rz. zmieniono na Iulius na jego cze. Wprowadzi liczne reformy, z ktrych najtrwalsz okazaa si reforma kalendarza: wesza w ycie 1 I 45 pne. i, z niewielkimi zmianami, obowizuje do dzi; zob. Kalendarz (rzymski). Opozycja przeciw Cezarowi ze strony partii arystokratycznej nie przestawaia si jednak tli pod powierzchni ycia politycznego; 15 Iii 45 spiskowcy, z Brutusem i Kasjuszem na czele, zamordowali Cezara w senacie. Cezar przeszed do historii jako jedna z najsawniejszych jej postaci, wielki polityk, administrator, wdz, najwikszy po Ciceronie mwca swego czasu i autor Pamimikw o wojnie gallickiej i o wojnie domowej, dzie o wybitnej wartoci lit. i hist. Jego przydomek rodowy przeszed jako symbol jedynowadcy do innych jzykw, zob. Cesarz. Posta Cezara ya a do Xx w. nie tylko w tytuach cesarzy, ale w literaturze, w motywie zabjstwa tyrana, gdzie ju od dawna walcz z sob: odraza do jego dyktatury i podziw dla jego geniuszu politycznego. Dante w Boskiej Komedii i Petrarka w Trionfi potpiaj Brutusa jako morderc Cezara, cho Petrarka wystpuje take przeciw tyranii. Wiek Xviii ocenia go zazwyczaj negatywnie, podczas gdy Herder w melodramie Brutus, opartej na tragedii Szekspira, podziwia jego geniusz i opakuje przedwczesn mier. Afryko, bior ci... - zob. Omen.

Idy marca - ac. Idus Martiae, dzie zamordowania Cezara, 15 Iii 44 pne., zob. Idy. Strze si Idw marca! - zob. Idy. I ty, Brutusie, synu mj? - zob. Brutus Marcus I. Koci zostay rzucone! - ac. iacta alea est!, ze Swetoniusza Boski Juliusz, 32, sowa Cezara wypowiedziane przy przekroczeniu Rubikonu, 10 I 49 pne. Nie boj si grubych... - zob. Gruby. Przekroczy Rubikon - przen. uczyni krok nieodwoalny, spali za sob mosty. Przyszedem, zobaczyem, zwyciyem - ac. veni, vidi, vici, sowa Cezara w licie do przyjaciela w Rzymie na temat szybkiego zwycistwa nad Farnacesem w bitwie pod Zel 2 Viii 47 pne. Wieziesz Cezara i jego losy (jego szczcie) - ac. Caesarem vehis, Caesarisque fortunam, sowa, ktrymi Cezar mia si zwrci do pilota statku w czasie burzy. ona Cezara - Pierwsz on Cezara bya Komelia, crka Cynny, drug Pompeja (zob. Pompeja I). Z Kalpurni oeni si w 59; powiadano, e w noc poprzedzajc zamordowanie ma nio si jej, e ozdobny wierzchoek dachu ich domu, przyznany Cezarowi przez senat na znak czci, oderwa si i spad. Rano prosia wic ma, aby nie wychodzi z domu, bo ten sen jest zym znakiem. Mem wszystkich kobiet i on wszystkich mczyzn - ac. omnium mulierum virum et omnium virorum mulierem, nazwa Cezara w pewnym przemwieniu Kurion Starszy, pitnujc go jako rozpustnika i uwodziciela. Cesarskie cicie - ac. sectio caesarea, med. operacyjne rozwizanie rodzcej przez przecicie powok brzusznych i macicy; wg etymologii lud. imi Caesar pochodzi miao od caesus (matris utero) 'wycity (z ona matki)' od caedere '(wy)ci'. Juliusz Cezar - tragedia (ok. 1599) Szekspira. mier Pompejusza - tragedia (1643) Comeille'a. Katon - tragedia (1713) Addisona. mier Cezara - tragedia (1735) Woltera. Brutus drugi - tragedia (1787) Alfierego.

Cezar i Kleopatra - parodystyczna sztuka (1912) G. B. Shawa, przedstawia Cezara jako starszego gentlemana, do komicznie usiujcego ukry sw ysin pod wawrzynowym wiecem, pozwalajcego sobie jednak na "chwile szczeroci", kiedy objawia si jako czowiek niemal wspczesny w swym lku przed staroci i samotnoci, zgorzkniay i znuony swymi zwycistwami i zbrodniami. Giulio Cesare - opera (Londyn 1724, wyst. pol. Pozna 1936) G. F. Handla, jedna z najdramatyczniejszych jego oper. Triumf Cezara - seria 9 obrazw Mantegny (ok. 1492), Londyn, Hampton Court. Obraz (ok. 1602-04) Rubensa, Londyn, Nat. Gall.

Chabeta - ko ndzny i chudy, szkapa; por Rosynant.

Chacham - tytu rabina u ydw sefardyjskich, rwnie duchownego u Karaimw; z hebr. hakham 'mdrzec'.

Chadida - ok. 563-619, pierwsza ona Mahometa, jedna z "czterech (zob.) niezrwnanych kobiet";. wdowa po dwch mach. zarzdzaa wielkim przedsibiorstwem handlu karawanowego. Przyja do pracy dalekiego krewniaka, Mahometa, modszego od niej o ok. 7 lat, ze zuboaej rodziny. Jego uroda, sodycz usposobienia i marzycielstwo obudziy jej mio. Uwolniony przez maestwo od trosk materialnych, mia czas na medytacje i marzenia. Kiedy okoo r. 611 jego wizje nasuny mu obaw, e sta si upem demonw, ona pierwsza uwierzya w jego misj proroka nowej wiary. Z ich omiorga dzieci tylko Fatima przeya ojca.

Chafre - zob. Piramida.

Chaillot - (paac) zob. Trocadero.

Chajr-Ad-Din, ok. 1465-1546, korsarz algierski, sawny pod przydomkiem Barbarossa. Gdy jego brat Arud (a. Koruk) zdoby Algieri na Hiszpanach, Barbarossa przyj zwierzchnictwo Turcji (1518) i rozszerzy jego zdobycze. Jako admira floty tur. 2 razy pobi Andrea Dori (zob.) i spustoszy wybrzea Grecji, Woch i Hiszpanii, zob. te Sulejman I Wspaniay.

Chajreasz - zob. Historia (Chajreasza i Kallirroe).

Chaldejczycy - ludno zamieszkujca w I tysicleciu pne. poudniow i rodkow Babiloni; por. Biblia, Gen., 11, 28: "Ur Chaldejczykw"; Jeremiasz, 50, 10. W pastwie nowobabiloskim zaoyli dynasti, od ktrej nazwano je Chaldej. Rozwj astrologii w tym okresie sprawi, e z czasem "Chaldejczyk" sta si synonimem "astrologa", jak w Biblii, Daniel, 2, 2, u Grekw i Rzymian. Byli spokrewnieni z Aramejczykami, rwnie jzykowo, dlatego w Biblii termin "chaldejski" czsto oznacza waciwie "aramejski".

Chalkedon - Chalcedon, Kalchedon, dzi Kadikoy, w staroytnoci kolonia megaryjska na azjatyckim wybrzeu Bosforu, miejsce Iv soboru powszechnego w 451, na ktrym koci potpi doktryn monofizytw, uznajcych w Chrystusie tylko bosk natur.

"Challenger" (wym. czalender) korweta marynarki brytyjskiej, ktrej uyto w synnej "wyprawie Challengera" 1872-76, ekspedycji oceanograficznej pod kierownictwem nauk. C. Wyville Thomsona na Atlantyku i Pacyfiku. Przebya ona 68900 mil morskich. W latach 1880-95 opublikowano w 50 tomach wyniki bada, ktre stay si podstaw wspczesnej oceanografii.

Chalons Ur-Marne - (wym. szalsurmarn) miasto nad rzek Marn, w Szampanii, w pn.-wsch. Francji, rzymskie Catalaunum (od nazwy galijskiego plemienia Katalaunw, ktrego byo stolic). Na Polach Katalaunijskich, midzy Chalons a Troyes, wdz rzymski Aecjusz rozgromi w 451 Hunw (zob.) pod wodz Attyli; zob. te Bitwa (Radoci bitwy).

Chaubiski Tytus - 1820-89, wybitny lekarz, profesor szczeglowej patologii i terapii w warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej od 1857, a od 1862 na Wydziale Lekarskim Szkoy Gwnej (skd ustpi po przemianowaniu jej na uniwersytet z jz. wykadowym rosyjskim w 1869), powicajcy czas wolny studiom mineralogicznym, chemicznym i botanicznym. W 1848 uczestniczy w powstaniu wgierskim jako kierownik ambulansu lekarskiego. Ostatnie 20 lat ycia powici Tatrom, ktre pokocha, i Zakopanemu, ktre "odkopa", uwiadomiwszy jego walory artystom, pisarzom, przyrodnikom, ftyzjatrom, grulikom i turystom. Bada obyczaje, legendy i pieni grali, zawarszy przy tym legendarn ju przyja z Saba

(uwiecznion w zakopiaskim pomniku Chaubiskiego); prowadzi te rozleg i owocn dziano spoeczn. Jego zbiory stay si zawizkiem Muzeum Tatrzaskiego im. T. Chaubiskiego. Wrota Chaubiskiego - przecz w g. grani Tatr Wysokich w Liptowskich Murach, wys. 20227m npm.

Cham - w Biblii, Gen., 9, 18-27, jeden z trzech synw Noego. Zgrzeszy, spojrzawszy na obnaonego, upitego winem ojca i wzywajc braci, aby przyszli popatrze. Ale Sem i Jafet (zob.) woyli paszcz na ramiona i, kroczc tyem, zakryli ojcowskie ono. Gdy Noe si o tym dowiedzia, przekl nie Chama, ale jego syna, Kanaana (moe dlatego, e ydzi mieli kiedy pobi Kananejczykw?), ktry mia za kar zosta niewolnikiem swych braci. Wg Gen., 10, 6, Cham jest take ojcem Chusa (Etiopii), Mesraima (Egiptu) i Futa (Babilonu), tj. z grubsza biorc, ludw chamickich.

Chambord - (wym. szabor) wie nad rzek Cosson, dopywem Loary, midzy Blois i Orleanem (rodk. Francja). Pierwszy zamek we Francji zbudowany przez Franciszka I, jedna z najpikniejszych i najpotniejszych budowli zespou zamkw renesansowych nad Loar. (Plan czci rodk., kwadrat z wielkimi wieami na naronikach, wiadczy, e na tym miejscu sta prawdop. gotycki zamek feudalny.) Charakterystyczny przez wysokie dachy z lukarnami i kominami, a zw. przez centraln klatk schodow, zbudowan z dwch zachodzcych na siebie spirali tak, e wchodzcy po schodach nie spotykaj si ze schodzcymi. Mieszkali tu Ludwik Xiv i Stanisaw Leszczyski.

de Champlain Samuel - (wym. szapl) 1567-1635, eglarz i odkrywca francuski, jeden z pionierw kolonizacji Nowej Francji (Kanady); zaoyciel miasta Quebec (1608), odkry i zbada jeziora Champlain, Huron i Ontario, odby liczne wyprawy odkrywcze w gb kraju. Jego walki z Irokezami i przymierze z Huronami uczyniy z pierwszych tradycyjnych wrogw, a z drugich - takiche przyjaci Francji. W 1628-29, oblony w Quebec przez Anglikw, musia podda miasto i spdzi 4 lata na wygnaniu w Anglii. Gdy jednak Quebec powrci w 1632 pod panowanie francuskie, Champlaina mianowano gubematorem Nowej Francji. Pochowany w Quebecu. Podre relacje Champlaina z jego kolejnych odkrywczych ekspedycji kanadyjskich, wydawane sukcesywnie w 1603, 1613, 1619 i 1632.

Chanaan - zob. Kanaan.

Chanson - (wym. szas) fr., 'pie', redniowieczne francuskie chansons, byy to pierw. poematy przeznaczone do piewu a., jak chansons de geste (zob.); opowiaday o czynach bohaterw i byy wczesn form epopei. W Xii i Xiii w. nazywano tak rwnie liryczne poematy miosne typu prowansalskiego o piciu, szeciu a. siedmiu stancach. Od Xvi w. okrelano t nazw poematy o bardzo rozmaitych formach metrycznych, zblione do ody, o treci lekkiej, wesoej, miosnej, bachicznej, politycznej a. satyrycznej. Dzi termin stosowany do piosenki lekkiej, kabaretowo-rozrywkowej.

Chansons De Geste - (wym. szas de st) francuskie poematy epickie z Xi-Xiv w. o heroicznych, czsto legendarnych czynach bohaterw epoki Karola Wielkiego i jego bezporednich poprzednikw i nastpcw. Zachowao si ok. stu tekstw, wszystkie wydano w oprdcowaniu naukowym w Xix i Xx w., wiele z nich w jz. zmodernizowanym. Zawieraj przecitnie 8000-10000 wersw, w strofach rnej dugoci, budowanych zrazu na jednym asonansie a. rymie (laisses), pisanych 10-zgoskowcem (Pie o Rolandzie), niekiedy 8(Gormond i Isembard), pniej 12-zgoskowcem (Pielgrzymka Karola Wielkiego). Komponowali je truwerzy do piewu przy akompaniamencie trzystrunnej lutni, a piewali zawodowi minstrele, jongleurs (zob.), lub sami autorzy panom feudalnym na ich zamkach a. ludowi w miejscach publicznych, gdy wdrowali po Francji. W ten sposb powstaway coraz nowe warianty, wzbogacane o nowe epizody, rwnie z dziecistwa i modoci bohaterw a. o ich potomkach. Doprowadzio to w Xiii w. do podziau poematw przez truwerw na 3 gwne cykle (fr. gestes), kady zbudowany wok innej centralnej idei: 1) cykl krla, tj. Karola Wielkiego (Geste du roi), zawierajcy m.in. najstarsz i najsynniejsz Pie o Rolandzie (zob. Roland), z Xii w.; 2) cykl Garina z Monglane (Geste de Garin de Monglane a. de Guillaume, a. des Aimerides) z 1. po. Xii-pocz. Xiii w., zoony z 24 pieni o czynach Garina de Monglane, jego syna, Hernauta de Baulande, wnuka - Aymeri de Narbonne, oraz prawnuka - Wilhelma (zob.) Oraskiego; 3) cykl Doona z Moguncji (Geste de Doon de Mayence), schyek Xii - pocz. Xiii w.; g. pieni tego cyklu to: Gormond i Isembard, Doon z Moguncji (zob.), Ogier Duczyk (zob.), Renaud de Montauban (zob. Aymon), Raul z Cambrai (zob.) i Girart de Rousillon (zob.) Cho u rda tych legend s hist. fakty i osoby, chansons de geste nie maj wartoci historycznej, bo autorzy nadali wydarzeniom znaczenie inne, ni miay naprawd, czynic z nich odbicie stosunkw hist. Francji Xi-Xiv w., odzwierciedlajc jej obyczajowo, uczucia, stroje i bronie, a g. tematami czynic wojny z Saracenami, wdrwki w poszukiwaniu relikwii i stosunki midzy suzerenami i wasalami. Ich wpyw na literatury innych krajw uwidoczni si w licznych przekadach i naladownictwach, zw. ang., nm. i woskich (w dzieach Pulciego, Boiarda i Ariosta); fr. geste 'rdw. poemat epicki; cykl poematw' z ac. gesta 'rzeczy dokonane; czyny'; por. Gesta.

Chant Du Depart (wym. sza du depa:r) fr., 'piew poegnania', synna pie rewolucyjna, zwana niekiedy "drug Marsyliank", ze sowami

Marie-Joseph Cheniera i muzyk Etienne-Nicolas Mehula na chr zoony z osb wszelkiego wieku i obu pci. Odpiewany prawdop. po raz pierwszy w 1794 na wicie Federacji w Paryu, w 5. rocznic zdobycia Bastylii, drugi raz we wrzeniu 1795, gdy zwoki Marata wprowadzano do Panteonu. Odtd staa si oficjaln pieni wit narodowych. Refren brzmi: La Republique nous appelle, Sachons vaincre ou sachons perir Un Francais doit vivre pour elle, Pour elle un Francais doit mourir. ('Republika nas wzywa, umiejmy zwyciy lub polec; Francuz powinien dla niej y, dla niej Francuz powinien umiera').

Chantecler - zob. Kogut. Chantilly - (wym. szatiji) miasto, las i zamek w depart. Oise, 407km na pn.-wsch. od Parya; w miasteczku synny fr. orodek treningowy dla koni wycigowych i hipodrom; zamek na miejscu dawnej gallo-rzymskiej fortecy, zbudowany w rdw., przebudowany w czystym stylu Odrodzenia w Xvi w., upikszany przez pniejszych wacicieli, zw. przez rodzin Kondeuszw (Conde); obecnie mieci si tu Muzeum Kondeuszw (Musee Conde).

Chanukka - wito yd., trwajce 8 dni (w grudniu), upamitniajce zwycistwo Machabeuszw nad armi syryjsk w 166 pne. i oczyszczenie wityni jerozolimskiej od profanujcych j posgw bstw greckich; z hebr. hanukah 'odnowienie; uwicenie'.

Chaos - mit. gr. zionca, rozwarta otcha, pustka; bezksztatna, nie uporzdkowana pramateria, z ktrej 'powsta wiat uporzdkowany (kosmos); otcha wypeniona twrczymi siami i pierwiastkami boskimi, z ktrej wg Hezjoda wyonia si Noc (Nyks) i Ciemno (Erebos), a wg innych - dwa pierwsze bstwa Niebo (Uranos) i Ziemia (Gaja, Ge); pot. bezad, zamieszanie; zamt, rozgardiasz.

Chapeau De Paille zob. Soma (Somkowy kapelusz).

Charakternik - wg dawnych wierze czowiek posugujcy si magicznymi "charakterami", tj. znakami, biegy w sztuce rzucania czarw, czarownik, czarodziej. Przeciw charakternikom w wojskach nieprzyjacielskich, Tatarom, Szwedom, Niemcom, ktrych si rzekomo kule nie imay, uywano rnych sposobw, wicono kule, pocierano szable o relikwie, wite obrazy itp.;

por. Talizman.

Charivari - (wym. szariwari) fr. 'kocia muzyka, serenada na patelnie, garnki, imbryki itp., a take gwizdy i wrzaski, wykonywana dawn. we Francji dla wyszydzenia niedobranych maestw a. w ogle niepopularnych osb'. Nazwa dziennika satyrycznego za. w 1832 w Paryu przez Charlesa Philipona; karykaturzyci redakcyjni (Cham, Daumier, Grandville, Gavarni itd.) wsawili pismo karykaturami atakujcymi Monarchi Lipcow, Ludwika Filipa i buruazj; istniao do 1892; rwnie londyski "Punch" przybra w 1841 podtytu "The London Charivari"; z pn.-ac. caribaria 'bl gowy, kac, gltwa' od gr. karebaria; kare, kara 'gowa'; -baria 'ociao' od barys 'ciki'.

Charlemagne - zob. Karol Wielki.

Charon - mit. gr. ponury starzec ze szczeciniast siw brod, w stroju niewolnika i okrgym kapeluszu, przewocy odzi dusze zmarych przez rzeki Hadesu - Styks i Acheron. Przetrwa w folklorze wspczesnej Grecji (podobnie jak Lamia, nereidy i mojry), ale jako Anio mierci (Charos, Charontas), a nie przewonik. Opata Charona za przewz - obol (grosz) wkadany w. usta a. rk zmarego; w istocie nie bya to wcale opata za przewz, ale namiastka czci zmarego przy podziale jego majtku, ktrego prawnie nie mona byo dziedziczy, gdy zmary uwaany by za niemiertelnego.

Charta Leopoldina - projekt konstytucji Galicji zoony w 1790 przez delegatw galicyjskiego Sejmu stanowego cesarzowi rz.-nm. Leopoldowi Ii, nigdy nie rozpatrywany; ac., 'Karta Leopoldyska'.

Chartres - (wym. szartr) miasto nad rzek Eure (dopywem Sekwany), 967km na pd.-zach. od Parya, staroytne Autricum a. Camotum, w okresie gallo-rzymskim prawdop. miejsce wielkich zgromadze druidw. Katedra Notre Dame - moe najsawniejszy z gotyckich kociow Francji, o wielkim wpywie na dalszy rozwj architektury, sztuki witraowej i rzeby. Przebudowana w 1194-1260 z romaskiego kocioa spalonego w 1194, ogromna 3-nawowa bazylika z 3-nawowym transeptem i 5-nawowym chrem z obejciem, wiecem kaplic i dwuwieow fasad zachodni, 1135-55, romask, ocala z

poaru, z monumentalnymi rzebami Portalu Krlewskiego o wielkim bogactwie postaci. W pn. i pd. fasadzie gotyckie portale ze wspaniaymi dzieami plastyki gotyckiej (Sd Ostateczny w tympanonie; rzeba Pikny Chrystus); synny zesp witray z Xiii w. W katedrze w. Bernard z Clairvaux wzywa do 2. krucjaty (1146), a Henryk Iv koronowa si w 1594 na krla Francji.

Charybdis - zob. scylla i Charybda.

Charykleja - zob. Teagenes i Charykleja.

Charyty - zob. Gracje.

La Chasse Spirituelle - (wym. la szas spirituel) fr., 'Duchowe owy', jedna z najsynniejszych mistyfikacji literackich Xx w., dugi poemat proz, wydany w maju 1949 przez "Mercure de France", jako nowo odnalezione dzieo Rimbauda, ktre przed zaginiciem mia widzie Verlaine. W dzie po ukazaniu si ksiki zgosili si prawdziwi autorzy, pani Akakia-Viala (wac. Marie Allevy) i Nicolas Bataille, czonkowie teatralnej grupy eksperymentalnej, ktrzy wyjanili, e w obliczu wrogiej krytyki postanowili dowie, e rozumiej Rimbauda. Wrczyli manuskrypt bezimiennie pewnemu antykwariuszowi, skd dosta si krtymi drogami, jako dzieo autentyczne, do wydawnictwa. Swe prawa autorskie przelali za na Muzeum Rimbauda w Charleville.

Chata - za poredn. ruskim ze Wschodu; ira. kata-, por. awest. kata'komora; spiarnia'. Chata wuja Toma - zob. Wuj (Tom). Chata - pop. nazwa niewielkiego drewnianego domu w stylu podhalaskim, ktry zbudowa dla Stefana eromskiego Jan Koszczyc-Witkiewicz. w 1905 w Naczowie; obecnie muzeum pisarza. W pobliu kamienne mauzoleum syna eromskiego, Adama (zm. 1918), rwnie projektu J. Koszczyc-Witkiewicza.

"Le Chat-Noir" - (wym. szanuar) kawiarnia i kabaret na Montmartrze (zob.) w Paryu; zasyn ok. 1880. Godem jego by czarny kot, symbolizujcy Sztuk, z przeraon gsi (kotuskim mieszczastwem) w pazurach. Napis nad wejciem gosi: "Passant, sois moderne" (fr., 'Przechodniu, bd

nowoczesny'). Uczszczany zrazu tylko przez lokalnych poetw i malarzy, z czasem przyciga zacz mieszczuchw i turystw, pragncych si znale w atmosferze "bohemy" (zob. Cyganeria), co pozwolio wacicielowi, Rodolphe Salisowi, doj do majtku.

Chauvin Nicolas - (wym. szow) anegdotyczna posta onierza napoleoskiego penego naiwnego entuzjazmu, przedstawiana na litografiach Nicolasa Charleta, 1792-1845, i w sztuce La Cocarde tricolore (1831) braci Cogniard. Szowinizm - skrajny nacjonalizm, wyraajcy si w lepym uwielbieniu dla wasnego narodu i pogardzie dla innych (od nazwiska Chauvin).

Chazarowie - plemi tureckie, ktre w Iv-V w. wyruszyo z Azji na zachd i w Vii w. utworzyo potne pastwo od M. Kaspijskiego do pn. wybrzea czarnomorskiego, ze stolic Itil nad ujciem Wogi. Zdobyo Krym, walczyo z Ormtanami, Persami i Arabami, utrzymujc przyjazne stosunki z Bizancjum. Wadcy i szlachta pastwa Chazarw przyjli ok. 740 judaizm, zaszczepiony przez kupcw yd.: ten wybr religii mia stanowi kompromis midzy islamem i chrzecijastwem, zapewniajcy niezaleno polit. Pastwo zostao w 966 cakowicie zniszczone przez ksicia kijowskiego witosawa.

Chba - zodziejstwo, kradzie (czsto poczona z rozbojem), termin sdowy w rotach Xiv-Xv w., w prawie bartnym i pniej; od chci 'kra; upi'.

Chciao si Zosi jagdek - pocztek wiersza Jakuba Jasiskiego (zob.); utwr ten sta si popularn piosenk, yw do dzisiaj. Chciao si Zosi jagdek, Kupi ich za co nie miaa, Ja ich mia peny ogrdek, Ale go prosi nie miaa. (J. Jasiski, Ja i Zosia, 1-4.)

Chcy na pannu aowa - ('chc si na pann poskary') najdawniejsza znana polska pie wiecka, zapisana w 1420 na lsku, w lokalnej gwarze polsko-czeskiej, przez franciszkanina Mikoaja z Kola. Kada zwrotka koczy si wersem nierymowym, stanowicym artobliw, kpiarsk przykrywk dla nie dopowiedzianej nieprzyzwoitej treci poprzedniego dwuwiersza. Chcy na pannu alowa, Nie chciaa mi trochy da Memu koni owsa. 1-3.

Chefren - zob. Piramida.

Chem - stolica woj. chemskiego. Mdrcy z Chema - gupcy. ydzi chemscy byli wrd ydw polskich przedmiotem artobliwych kpin i niezliczonych anegdot; por. Pacanw.

Chemno - miasto nad Wis przy ujciu Fryby, w woj. toruskim; redniowieczny ukad urbanistyczny w granicy obwarowa Xiii-Xvi w.; mury obronne z Bram Grudzidzk ze szczytem renesansowym, z Xvi w.; gotycki koci farny Wniebowzicia NMP, 1 pofranciszkaski, z Xiv w., z gwiadzistymi sklepieniami z Xv w.; podominikaski z 1244, przebud. Xvii w.; ratusz z 2. po. Xvi w. z renesansowo-manierystyczn attyk rekonstruowan w Xix w. Prawo chemiskie - zob. Prawo.

Cheops - zob. Piramida.

Cherem - od 457 pne. do koca Xix w. jeden z rodzajw ekskomuniki (kltwy) nakadanej przez rabinat za zamanie nakazw religii, wyczajcy winnego ze spoecznoci wyznaniowej; z hebr. herem pierw. 'powicenie bstwu rzeczy a. osoby jako tabu'.

Cheroneja - gr. Chaironeia, miasto w staro. Beocji (Grecja), miejsce urodzenia Plutarcha. Scena klski, zadanej przez Filipa Ii Macedoskiego sprzymierzonym Ateczykom i Tebaczykom (wity hufiec tebaski, pobity przez Aleksandra, syna Filipa, poleg do ostatniego onierza) w 338 pne., oznaczajcej kres niepodlegoci pn. i rodk. Grecji i zapowied hegemonii macedoskiej i przywdztwa Macedoczykw w walce Grecji z Persami. W 86 pne. wdz rzymski Sulla pokona tu armi Mitrydata Vi, krla Pontu. Lew Cheronejski - pomnik wzniesiony na grobie polegych Tebaczykw, odkryty w 1818 i ponownie ustawiony na ich zbiorowej mogile.

Cherubin - hebr. kerub, l.mn. kerubim, anio wyszego rzdu w hierarchii

chrw anielskich, zazw. nastpny po serafinie; istota biblijna, przedstawiana zwykle z wielkimi skrzydami, ludzk gow i zwierzcym ciaem, uwaana za stranika miejsc witych i sug Boga; Biblia, Gen., 3, 24; Ezech., 1, 5; 9, 3; przen. modzieniec o urodzie wieej i delikatnej. Cherubinek - w plastyce - pucoowate dziecko ze skrzydekami, anioek; adne, czarujce dziecko.

Cheruskowie - plemi zachodniogermaskie, mieszkajce w I w. pne. - I w. ne. na pn. od gr Harcu, midzy Wezer i ab; pod dowdztwem Arminiusa zniszczyli w 9 r. ne. trzy legiony Warusa w Lesie (zob.) Teutoburskim; w 16 pokonani przez legiony Germanika; ok. r. 100 utracili znaczenie na skutek walk wewntrznych.

Chesterfield - zob. List (Listy Chesterfielda do syna).

Chevalier Maurice - (wym. sztiwalje), 1888-1971, piosenkarz fr.; debiutowa bardzo modo w kafejkach paryskich; nim jeszcze zdoa stworzy wasny, osobisty styl, sylwetka jego szybko zasyna. W 1909 zosta partnerem Mistinguett (zob.) w Folies-Bergere; po 1. wojnie wiat. przeszed do Casino de Paris, gdzie odnis liczne sukcesy, spord ktrych wspomnie warto Valentine, Ma pomme, Prosper. Somkowy kanotier i umiech tego ambasadora piosenki fr. zasyny na caym wiecie. Na ekranie ukaza si po raz pierwszy przed 1914 w filmach Maksa Lindera, ale dopiero w 1929, wraz z pojawieniem si filmu dwikowego, sta si prawdziwym gwiazdorem filmowym.

Chciny - miasto w regionie Gr witokrzyskich, u podna Gry Zamkowej (3577m npm.), w woj. kieleckim. Zamek krlewski - zbudowany na wysokim wzgrzu w Xiii-Xiv w., zrujnowany w Xvii-Xviii w., z zachowanymi wieami, bramami i murami; w 1331 odby si tu zjazd panw mao- i wielkopolskich zwoany przez Wadysawa okietka.

Chdogi - dawn. czysty, schludny, porzdny.

Chdoy - dawn. czyci; uprzta; wulg. spkowa.

Chichen Itza - (wym. cziczen) za. prawdop. w Ix w., opuszczone w Xv w. miasto dawnych Majw na Jukatanie w Meksyku; zachowane wspaniae zabytki: witynie, paace, rzeby i malowida.

Chichevache - (wym. sziszwasz) fr., z Chiche face 'Chudogba'. Dits de Chichevache - st.-fr., 'porzekada', satyra rdw., w ktrej Chichevache jest bajecznym potworem ywicym si wycznie cierpliwymi onami i dlatego straszliwie wychudym, podczas gdy Bigorne (Bicome), jedzcy tylko poczciwych mw, rozty si na nieprzebranych zasobach swej diety.

Childe Harold - (wym. czajld) wczesnoromantyczny bohater autobiograficznego poematu Byrona Wdrwki Childe Harolda, ang. Childe Harold's Pilgrimage (1809-18), przesycony i znudzony yciem penym przyjemnoci i hulanek, udaje si w podr po poudniowej i zachodniej Europie, a opisom towarzysz rozmylania o wydarzeniach historycznych i ludziach zwizanych ze zwiedzanymi miejscami. W ostatniej (4.) pieni poeta porzuca imaginacyjnego pielgrzyma i mwi ju we wasnym imieniu. Poemat, rodzaj sentymentalnego, retorycznego i afektowanego przewodnika, odnis olbrzymi, cho przemijajcy sukces, zw. u czytelniczek, przerastajcy jego warto literack; ang. childe 'rodzaj tytuu modego szlachcica, w Xiii i Xiv w. oznacza zapewne modzieca, ktry mia by pasowany na rycerza'; zob. te Dziewica (z Saragossy).

Chillon - (wym. szij) zamek rdw. na wsch. kocu Jez. Genewskiego (Szwajcaria), zbudowany w Ix w. na przybrzenej skalnej wysepce dla ochrony drogi z Burgundii do Przeczy Wielkiej w. Bernarda, jeden z najpikniejszych i najlepiej zachowany zabytek archit. obronnej swego czasu, przebudowywany do Xvi w.; do Xv w. rezydencja ksit sabaudzkich, w Xvi w. wizienie, potem arsena, dzi muzeum. Wizie Czyllonu - ang. The Prisoner of Chillon, poemat (1816, t. pol. 1829) Byrona na temat uwizienia w zamku Chillon przeora klasztoru w. Wiktora (koo Genewy), Francois de Bonnivarda, 1496 - ok. 1570. Bra on udzia w konspiracji grupy patriotw genewskich, dcej do pozbawienia wadzy ksicia Sabaudii i ustanowienia wolnej republiki. By za to dwukrotnie uwiziony przez ksicia; drugi raz - w zamku Chillon w latach 1530-36. y jeszcze po tym dugo, otrzyma dom i rent w Genewie, by te 4 razy onaty.

Chilon - efor Sparty w 556-55 pne., uwaany powszechnie za jednego z siedmiu mdrcw greckich; zob. Mdrcy (Maksymy). Kamieniem (probierskim) zota probuj, a zotem czowieka - apoftegmat przypisany Chilonowi przez Diogenesa Laertiosa. Kochaj, jakby mia kiedy znienawidzi; nienawid, jakby mia kiedy pokocha - rada przypisywana Chilonowi. O umarych (mw) tylko dobrze - ac. de mortuis nil nisi bonum; z gr.; rada, ktr Diogenes Laertios przypisuje Chilonowi, a Plutarch - Solonowi. Patrz koca (Pamitaj o kocu) - rada Chilona, ktra bya podobno umieszczona na cianie wityni w Delfach.

Chimera - gr. chimaira 'koza; chimera', mit. gr. potwr z Likii, przedstawiany niekiedy jako trzygowy zwierz o gowach lwa, smoka i kozy, a czciej, wg Homera (Iliada, 6, 181), jako "lew z przodu, w z tyu, a koza w rodku", potwr niszczcy kraj ogniem buchajcym mu z pyska; zabity przez Bellerofonta (zob.). Walka ta bya ulubionym tematem gr. malarstwa wazowego od Vii w., a take sztuki etruskiej i rzymskiej; przen. mrzonka, urojenie, uuda; (w l.mn.) kaprysy, grymasy, fanaberie, dsy, dziwactwa. Chimera - rzeba etruska, Neapol, Mus. Naz. Chimera z Arezzo - brz z Iii w. pne., Florencja, Mus. Naz. "Chimera" - modernistyczne czasopismo literacko-artystyczne wydawane i redagowane przez Zenona Przesmyckiego (Miriama) w 1901-07 pod hasem "sztuka dla sztuki" i w myl maksymy: "Kada wielka sztuka jest symboliczna w formie i metafizyczna w treci." Przynioso mnstwo dzie oryginalnych i przekadw, wydanych w piknej szacie graficznej.

Chippendale - (wym. czipendejl) styl w meblarstwie ang. 1730-80: poczenie elementw ang. baroku i fr. rokoka z motywami gotyckimi i chiskimi (materia - gwnie maho); nazwa od nazwiska twrcy, ebenisty ang.: Thomasa Chippendale (1718-79).

Chiragra - dawn. dna moczanowa (artretyzm) kciuka; por. Podagra; z gr. cheir 'rka' i (pod)agra. Prosi chopa albo baby. Ci ze swego aptekarstwa Potrafiaj i podagrze,

I chiragrze (...) radzi. (A. Mickiewicz, Golono, strzyono, 4-9.)

Chi-Rho - monogram utworzony z gr. liter chi i rho (X i P), dwch pierwszych liter tytuu (drugiego imienia) Chrystusa, przyjty przez wczesnych chrzecijan jako symbol chrzecijastwa, wystpuje czsto w pierwotnej sztuce chrzec. od Iv w. na sarkofagach, naczyniach liturgicznych i lampach. Znaku tego uywano o wiele wczeniej jako skrtu gr. wyrazu chrestos 'przynoszcy szczcie', a zarazem symbolu pomylnej wrby. Prawdopodobnie w tym wanie sensie umieszczony zosta przez cesarza Konstantyna na rzymskiej chorgwi cesarskiej, co wida na wczesnych monetach. Znak, ktry, wg biografw, ukaza si we nie a. jako wizja Konstantynowi w przededniu bitwy z Maksencjuszem pod Saxa Rubra (ac., 'Czerwone skay') w 312. Nie ma dowodu na to, aby cesarz uywa tego znaku w specyficznie chrzecijaskim znaczeniu; zastpi on litery Spqr (zob. Rzymski: Senat i lud) na chorgwiach rz.

Chiron - gr. Chairon, mit. gr. najsawniejszy z centaurw, prawy, mdry i uczony, znawca muzyki, ucznictwa i medycyny, nauczy ludzi uytkw z zi. By mistrzem Asklepiosa, wychowawc wielu herosw, m.in. Achillesa i Jazona, przyjacielem Heraklesa, ktry go przypadkowo zrani w kolano zatrut strza. Rana bya nieuleczalna, wic Chiron, nie mogc wytrzyma blu, zrzek si niemiertelnoci na rzecz Prometeusza. Zeus umieci go na firmamencie niebieskim jako gwiazdozbir Strzelca (zob.) a. Centaura (zob.). Chiron i Achilles - rzymskie malowido cienne z Herkulanum, Neapol, Mus. Naz.

Chiton - weniana a. lniana szata staro. Grekw, zeszyta z boku, spinana na ramionach, u modziey i mczyzn w sile wieku zazw. krtka; noszona w domu i na ulicy.

Chlamida - w staro. Grecji wierzchnia weniana szata mska do kolan, noszona przez jedcw i podrnych, utworzona z prostoktnego pata materii zapinanej na ramieniu a. pod brod; z gr. chlamys, dpn. chlamydos.

Chleb. Chleba i igrzysk - ac. panem et circenses, tj. bezpatnego chleba i igrzysk cyrkowych; jedyne dwie rzeczy, o jakie, wg Juwenala, 10, 78-81,

troszczy si jeszcze za jego czasw zdegenerowany lud rzymski, ktry przecie niegdy wsprzdzii pastwem. Chleb (dobrze) zasuonych - ac. panis bene merentium, w dawnej Polsce majtki ziemskie, starostwa itp. dobra krlewskie, nadawane w doywocie osobom zasuonym i niektrym urzdnikom, g. starostom. Chlebem i sol wita (a. przyj) - gocinnie, czoobitnie; powitanie takie byo u wielu ludw sowiaskich symbolem przyjani i gocinnoci. Chleb kamienny - rdw. legenda o przemianie chleba w kamie zwizana jest w Polsce z dawnym opactwem cystersw w Oliwie; sam kamie znajdowa si ma wrd wotw oliwskiego kocioa katedralnego a., wg innych, w gdaskim kociele Mariackim. Nieuyty (skpy, leniwy) czowiek odmawia wdrowcowi kawaka chleba, twierdzc, e za pazuch niesie kamie, a gdy bochenek zmienia si rzeczywicie w kamie, zdumiony cudem skpiec wchodzi na drog poprawy. Chleb Paski - chleb eucharystii, w koc. rz.-kat. komunia. Chleb paczu - w Biblii, Psalm 79, 6; chleb paczcych, Ozeasz, 9, 4. Chleb powszedni - codzienne, pospolite poywienie; zwyka, powszednia sprawa, rzecz; w Biblii, Ew. wg Mat., 6, 9-13, czwarta proba w Modlitwie Paskiej (Ojcze nasz, ac. Pater noster) - o chleb powszedni; por. Ew. wg uk., 11, 3. Chleb witojaski - szaraczyn, rokowiec strczkowy, chleb w. Jana (Ceratonia siliqua), rdziemnomorskie drzewo wiecznie zielone o jadalnych strkach; strki tego drzewa; twardych nasion uywano dawn. jako odwanikw aptekarskich i jubilerskich, i nazywano je karatami (gr. keration dos. 'roek'), std nazwa jubilerskiej jednostki masy (0,27g). Chleb utrapienia i woda ucisku - w Biblii; 3. Ks. Krl., 22, 27. Chleb zimowy - w dawnej Polsce ywno dla wojska na leach zimowych (ac. hiberna) dawana w naturze, a od 1649 w pienidzach. Chleb aobny - zob. Stypa. Gaeczki z chleba - zabawa przy posiku, pop. w Polsce w 1. po. Xix w.: jedna osoba krci gaeczki z chleba, a druga odgaduje, kogo kada gaeczka ma przedstawia. W kocu stawia przed nim trzy z chleba gaeczki, Trzy osoby na wybr; wzi najblisza sobie. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 673-74.) Jeli nie maj chleba, niech jedz ciastka - zob. Maria Antonina. Kto na ciebi kamieniem, ty na niego chiebem - zob. Kamie.

askawy chleb - gotowy chleb, utrzymanie u kogo z jego aski, na jego koszt, bez pracy. Nie samym chlebem czowiek yje - w Biblii, Deut., 8, 3; Ew. wg Mat., 4, 4; uk., 4, 4. Rozmnoenie chleba - w Biblii, (Pierwsze) Ew. wg Mat., 14, 13; Marek, 6, 35; uk., 9, 10; Jan, 6, 1; (Powtrne) Mat., 15, 32; Marek, 8, 1. Sen o chlebie - popularny w Polsce przykad kaznodziejski, przeoony z Gesta Romanorum, 106 (zob.), o trzech zgodniaych wczgach, ktrzy kadli si spa majc tylko jeden may chlebek, i postanowili, e przypadnie on temu, komu si przyni najpikniejszy sen. Rano okazao si, i jeden ni, e jest w niebie, drugi, e w piekle, trzeci za ujrza we nie swoich kompanw i doszedszy do wniosku, e temu w niebie nic nie potrzeba, a temu w piekle nic nie pomoe, wsta i chleb zjad sam; por. Zajc (Wyszed jak ksidz). wity chleb - zob. wity. W pocie oblicza twego bdziesz poywa chleba - w Biblii, Gen., 3, 19; Bg do Adama. Zabawy, chleb (mka) i sia (trzymaj lud w karbach) - w. feste, farina e forza (skr. F.F.F.), haso Burbonw sycylijskich w Neapolu 1738-1860. Zjadacz chleba - czowiek zwyky, przecitny, przyziemny, pozbawiony wyszych aspiracji i ideaw. Jednak zostanie po mnie ta sia fatalna, Co mi ywemu na nic... tylko czoo zdobi; Lecz po mierci was bdzie gniota niewidzialna, A was, zjadacze chleba - w aniow przerobi. (J. Sowacki, Teslament mj, 37-40.)

Chlestakow - posta z komedii Rewizor (Petersburg 1836; wyst. pol. Wilno 1846) Gogola, drobny urzdnik petersburski, ktrego notable maego miasteczka przez nieporozumienie bior za rewizora ze stolicy i ktry wchodzi ochoczo w t rol. Autor maluje w nim pewn cech ogln i typow, zwan odtd chlestakowszczyzn: "ten prny czowiek i marny charakter zawiera w sobie zesp cech, wystpujcych nie tylko u ludzi bezwartociowych", absolutna pustka umysowa, gupawe, bezczelne, chepliwe i zupenie niekonsekwentne garstwo.

Chloe - zob. Dafnis i Chloe.

Chodnik - (1) dawn. altana, pergola, miejsce chodne, ocienione lip, grabin, porose dzikim winem, bluszczem, chmielem, powojem, fasol. Jutro - w chodnikach ogrodu Czekam ciebie, Duglasie. (J. Sowacki, Maria Stuart, 1, 2.) Chodnik - (2) specjainie przyrzdzony zimny barszcz zabielany, zakwaszony ogrkami, kiszonymi burakami, z zielenin, misem, rakami itp.; choodziec litewski z bowin, na kwanym mleku, bezmisny. wtenczas wszyscy siedli I choodziec litewski milczc wawo jedli. (A. Mickiewicz. Pan Tadeusz, 1, 306-07.)

Chop. Chopi grajcy w karty - obraz Adriaena Brouwera, Monachium, St. Pinakotek. Chop i poeta - nm. Dichter und Bauer, pop. uwertura do zapomnianego wodewilu (1846) Franza von Suppe. Chopi w karczmie - obraz Adriaena van Ostade, Gal. Drezdeska. Chopska rodzina - obraz Louisa Le Nain, Pary, Luwr. Chopski Bruegel - zob. Bruegel. Chopski rozum - zdrowy, trzewy, praktyczny. Chop szelma, czes. Selma sedlak, opera komiczna opus 37 (Praga, 1878) Antonina Dvoraka, tekst: J. O. Vesely, nowe opracowanie K. Honolki, 1965. Chop, w, baba i kogut - bajka staro., znana m.in. w Indiach, Persji, krajach arabskich (Opowie o ole, wole i gospodarzu w Baniach z 1001 nocy) i w Europie. W, ktremu chop darowa ycie, obdarza go w zamian umiejtnoci rozumienia mowy zwierzt, co jednak chop musi utrzyma w tajemnicy pod groz natychmiastowej mierci. ona chopa, wydobywszy od niego, e ma jaki sekret, chce go od ma gwatem wycign, mimo i wie, czym to grozi. Chop szykuje si wic na mier, gdy nagle syszy, jak kogut na podwrzu mwi, e daje sobie rad z kilkunastu onami, a jego pan jest wobec jednej bezsilny. Olniony tym chop garbuje onie skr i wraca do zwykych zaj. Choby by o jednym oku, byle jeno tego roku - przys. pochodzce z humorystycznej litanii, przypisywanej dziewcztom chccym si prdko wyda.

Kantata chopska - nm. Mer hahn en neue Oberkeet - (1742), nr 212, J. S. Bacha. Surdutowy chop - dawn. zamony gospodarz ubierajcy si po miejsku. Taniec chopw - obraz (1638-40) Rubensa, Madryt, Prado. Taniec chopski - obraz (1566) Pietera Bruegela St., Wiede, Kunsthist. Mus. Trumna chopska - obraz (ok. 1894) Al. Gierymskiego, Warszawa, Muz. Nar. Wesele chopskie - obraz (1566) Pietera Bruegela St., Wiede, Kunsthist. Mus. Z chopa krl - zob.

Chopicki. Chop nas zdradzi, skrzynka przyskrzynia, kruk oko wydzioba, ryba zatopia - przys., echo wierszykw satyrycznych choszczcych przywdcw powstania listopadowego 1830: Chopickiego, Skrzyneckiego, Krukowieckiego i Rybickiego, ktrzy doprowadzili je do upadku; por. Grabski. Szatan: Stary - jakby ojciec dzieci; Nie do boju, nie do trudu; Dajmy mu na pomiewisko Sprzeczne z natur nazwisko; Nazwijmy od sowa ludu, Kmieciw, czyli ndznych chopw. (J. Sowacki, Kordian, Przygotowanie, 165-70.)

Chopiec duszcy g - zaginiona rzeba gr. duta Boetosa z Chalkedonu (ok. 250-220 pne.); kopia rzymska, Monachium; nowoytny odlew, brz, Warszawa, Muz. Nar.

Chmara - stado jeleni, osi a. danieli; dawn. chmura, tuman; mnstwo, tum, ma, mrowie, rj.

Chmiel - bylina z rodziny konopiowatych, wyrastajca do wysokoci kilku metrw; tzw. szyszki chmielowe (kwiatostany eskie) dostarczaj lupuliny niezbdnej do wyrobu piwa; dawn. piwo, tronek, pijastwo.

Chmiel - polska pie obrzdowa z Xvi w. piewana do niedawna na weselach ludowych (a niegdy take na szlacheckich i magnackich) wycznie przez matki (z uwagi na jej oczywiste aluzje falliczne, dzi ju zreszt. zapomniane) przy oczepinach panny modej: eby ty, chmielu, na tyczki nie laz, nie robiby ty z panienek niewiast. Oj, chmielu, oj, nieboe, to na d, to ku grze, chmielu nieboe! 1-5. Chmiel - scherzo symfoniczne (1926) Staniswa Wiechowicza.

Chmielecki Stefan - synny wdz polski Xvii w., pogromca Tatarw, odkrywca waciwej taktyki walki z nimi, uwielbiany przez polsk i rusk ludno kresow, temat pieni, poda i legend, ktrego imieniem tatarskie matki straszyy dzieci. Cho pochodzi z drobnej szlachty, zosta, regimentarzem, nastpnie naczelnym wodzem w walkach z Tatarami, wreszcie, ku oburzeniu magnaterii, w 1629 krl Zygmunt Iii mianowa go wojewod kijowskim. Wkrtce potem, w 1630, Chmielecki niespodziewanie zmar. Wilczyca kresowa - Teofila z Chocimirskich Chmielecka, ona Stefana, kobieta gona na caej Ukrainie, synna z energii, hartu, mstwa, pomocna mowi nie tylko w domu, ale i w obozie, w stepie, zarwno przy planowaniu dziaa, jak i na koniu, z broni w rku, a przy tym surowa, szorstka, czsto okrutna dla podwadnych, najedajca (ju jako wdowa) ssiadw, sprawczyni gwatw, porwa i napadw; posta zoona, osobliwa, cile zwizana z krajobrazem kresowym Xvii w.

Chmurokukukowo - gr. Nephelokokkygia, grd napowietrzny z komedii Ptaki (zob.) Arystofanesa.

Chochla - warzchew, dua, drewniana, okrga yka o dugim trzonku; czerpak; z ac. cochlea 'limak; przedmiot przypominajcy muszl limaka'.

Chocho - somiane okrycie rolin, zw. krzeww ogrodowych, na zim; snopek okrywajcy kop zboa (a. ul) dla ochrony od deszczu; dawn. okrycie somiane, chronice pasterza przed deszczem. Chochoowa muzyka - monotonna, usypiajca, podobna w charakterze do melodii wygrywanej przez Chochoa w Weselu; 3, 37, St. Wyspiaskiego.

Chocim - miasto nad Dniestrem, w pd.-zach. Ukr. SRR; 2 Ix - 9 X 1621 obrona obozu warownego przez armi polsk (35000 onierzy) pod dowdztwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza (od 23 Ix, gdy Chodkiewicz zachorowa, dowodzi regimentarz Stanisaw Lubomirski) i przez wojska kozackie (30000), dowodzone przez hetmana kozackiego Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego, przeciw 120-150-tysicznej armii tureckiej, zakoczona zwycistwem polskim; wg tradycji, w chwili zawierania rozejmu, w obozie polskim pozostaa tylko jedna beczka prochu; 11 Xi 1673 druzgocce zwycistwo wojska polskiego pod dowdztwem hetmana Jana Sobieskiego nad korpusem tureckim Hsejna Paszy, umocnionym w dawnym obozie polskim. Wojna chocimska - historyczny poemat rycerski w 10 czciach (1670, wyd. 1850) Wacawa Potockiego, upoetyzowana kronika wojny 1621 r., napisana g. na podstawie ac. pamitnikw Jakuba Sobieskiego (ojca Jana Iii); pierw. tytu: Transakcyja wojny chocimskiej, gdzie Osman, cesarz turecki, wszytkie pastw swoich z Afryki, z Azyi i z Europy na Polaki zgromadziwszy siy... spad z imprezy swojej i straciwszy sto tysicy ludzi... inglorius wrci do Konstantynopola. Wojna chocimska - poemat (1780) Ignacego Krasickiego, pseudoklasyczna, nieudana prba epopei bohaterskiej; pisany oktaw, na wzr Jerozolimy wyzwolonej Tassa.

Chodak - obuwie z drzewa, yka, skry, wizane rzemykiem a. sznurkiem wok nogi, apcie, kapcie, kierpce, trepy; chodaczek, chodzcy w chodakach, czowiek prosty, ubogi. Szlachta chodaczkowa - dawn. zagonowa, szaraczkowa, zagrodowa, uboga, drobna szlachta.

Chodkiewicz Jan Karol - 1560-1621, jeden z najwybitniejszych dowdcw Rzeczypospolitej, obdarzony nadzwyczajnym talentem strategicznym i organizatorskim, po zwycistwie pod Kircholmem (zob.) uwaany w Europie za jednego z najwikszych wodzw swego czasu; czowiek o usposobieniu gwatownym, zapalczywy w wybuchach gniewu, wobec onierzy surowy, nie lubiany przez nich; wszake szybko decyzji i ywioowy impet na polu bitwy pozwalay mu porywa ich do zwycistwa; jego sztuk wojenn wspieraa biego w matematyce, balistyce i inynierii. Hetman wielki litewski od 1605, wojewoda wileski od 1616. Po wyprawach przeciw Nalewajce (zob.) i na Wooszczyzn, pobi (wraz z Krzysztofem Mikoajem Radziwiem, zw. Piorunem) Szwedw pod Kockenhausen (1601), zdoby Dorpat, odnis wielkie zwycistwo pod Kircholmem (1605), przyczyni si do zwycistwa si krlewskich pod Guzowem (zob.). By przeciwnikiem interwencji polskiej w Rosji, ale za namow krla wzi udzia w wyprawie pod Smolesk (1611) i pod Moskw (1617-18). W 1621 stan na czele wojsk koronnych przeciw Turcji (kiewski poleg ju by pod Cecor, a Koniecpolski znajdowa si

w niewoli tureckiej); chory, stawia Turkom opr pod Chocimiem i zmar na zamku chocimskim przed zakoczeniem kampanii. Gdzie nas starodawne instytucje nie skrzepi, nowe wynalazki prdzej zgubi - powiedzenie Chodkiewicza. Policzymy je, gdy pobijemy - powiedzia Chodkiewicz przed bitw pod Kircholmem, gdy towarzysz jaki liczy chorgwie nieprzyjaciela i nie mg si ich doliczy. W urzdzie moim adnemu gmera nie dopuszcz - powiedzenie Chodkiewicza. Zaiste, wielki to bdzie onierz - mia, wg tradycji, powiedzie Stefan Batory w czasie odwiedzin Akademii Wileskiej, gdy mody Jan Karol powita go acisk oracj w imieniu uczelni. Transakcja wojny chocimskiej - zob. Chocim. Wojna chocimska - zob. Chocim. Historia J. K. Chodkiewicza monografia hist. (1781) Adama Naruszewicza. piewy historyczne - (1816) J. U. Niemcewicza. Miecz i okie - powie hist. (1903) Wiktora Gomulickiego.

Chodzony - pieszy, wolny, polski, obchodny, aony, do przodka, starodawny, rwny, starosta, marszaek, chmielowy, polski taniec ludowy, poprzednik poloneza, w metrum trjdzielnym a. mieszanym, polegajcy na korowodowym chodzeniu par, taczony dawniej po oczepinach a. dla uczczenia starszych goci weselnych i rodzicw modej pary.

Choinka - wigilijne drzewko, ustawiane i przystrajane wieczkami, acuchami, zabawkami, byszczcymi nimi; szklanym niegiem w czasie wit Boego Narodzenia (a. Nowego Roku), pny obyczaj niemiecki, oparty moe na Biblii, Izajasz, 60, 13: "Chwaa Libanu do ciebie przyjdzie, joda i bukszpan, i sosna spoem, aby przyozdobi miejsce witoci mojej", spotykany w 1. po. Xix w. w Polsce u ewangelickich mieszczan pochodzenia nm. Zwyczaj rozpowszechni si w Europie i Ameryce Pn. w okresie mody na rzeczy niemieckie po lubie brytyjskiej krlowej Wiktorii w 1840 z nm. ksiciem Albertem Sachsen-Coburg-Gotha, a w Xx w. rwnie w wiecie niechrzecijaskim, np. w Japonii.

Chojnice - miasto w woj. bydgoskim; w Xiii w. obronny grd pomorski, w

1310 zdobyty i ufortyfikowany przez Krzyakw; 18 Ix 1454, na pocztku 13-letniej wojny z Krzyakami, wojsko polskie w sile 18000, oblegajce Krzyakw w Chojnicach, zoone prawie wycznie z pospolitego ruszenia niekarnej szlachty, zostao rozbite przez 15000 zacinego wojska Krzyakw, cignitego na odsiecz miastu.

Cholewka. Smali (dawn. pali) cholewki - czerni je (co byo niegdy oznak wyjtkowej elegancji) dla zwrcenia na siebie uwagi panny; std - zaleca si do dziewczyny, umizga si, zabiega o jej wzgldy.

Choodziec litewski - zob. Chodnik (2).

Chomto - nie znana staroytnym, sprowadzona do Europy z Chin w Viii w. cz uprzy koskiej opasujca nasad szyi, zoona z drewnianych a. metalowych pakowatych kleszczyn o. mikkim podkadzie; zob. Duha.

Chopiniana - zob. Sylfy (Sylfidy).

Chora - liturgiczny piew koc. rz.-kat.; oficjalny piew kocioa protestanckiego. Chora ambrozjaski - zob. (w.) Ambroy. Chora gregoriaski - (rzymski) kocielny piew liturgiczny rozwijajcy swoje jednogosowe melodie diatonicznie w skalach kocielnych, bez wspludziau instrumentw; okres rozkwitu Ix-Xii w.; piewy te mia zebra i uporzdkowa papie Grzegorz I, 590-604; std nazwa. Chora K. Ujejskiego - zob. Z dymem poarw.

Chorgiew - pat materiau o okrelonych barwach, godach, przytwierdzony do drzewca, bdcy znakiem pastwa, ziemi, miasta, organizacji wojskowej, spo., politycznej, kocielnej itd.; ac. vexilla, fr. drapeau od drap 'materia, sukno', mn. Fahne od st.-g.-nm. fano 'materia, pachta', czes. korouhev, ros. chorugw', starorus. chorugy, st.-cerk.-sow. choragy; wyrazy sowiaskie z mongolskiego orungo, orunga 'znak, chorgiew'. Rodzaje

chorgwi: flag (pastwowa i narodowa); bandera (flaga pastwowa na okrtach morskich - handlowa a. wojenna); sztandar (od 1937 - chorgiew wojskowa); proporzec (chorgiew marynarki wojennej na dziobie okrtu). Chorgiew biao-czerwona - nazwa polskiej chorgwi narodowej uywana od poowy Xix w.; poprzednie nazwy: biaa z czerwonym, biaa i czerwona, biaa-czerwona. Chorgiew proroka - zob. Mahomet (Chor. Mahometa). Chorgiew - w wojsku polskim Xvi-Xviii w. podstawowa jednostka organizacyjno-taktyczna wszystkich typw jazdy liczca 100-200 ludzi, poprzednio zwana rot.

Choroba - zob. te Taniec (w. Wita). Angielska choroba - krzywica. Choroba krlw - ac. regius morbus, skrofuloza, skrofuy, zozy, rzadka obecnie forma grulicy wzw chonnych szyi; dawn. sdzono, e znika pod dotkniciem doni monarchy. Choroba morska - zob. Morski. Choroba w. Antoniego - ogie w. Antoniego, med. ra. Choroba w. Walentego - zob. (w.) Walenty. Choroba wieku - fr. le mal du siecle, smutek, melancholia, przybierajca rne formy, od spokojnej niechci do wiata a do gwatownej rozpaczy, charakteryzujca uczuciowo pocztkw Xix w., zwizana z romantyzmem. Francuska, kawalerska, dworska, sekretna choroba - choroba weneryczna, zw. kia. Wielka choroba - padaczka, zob. (w.) Walenty.

Chory. Chore dziecko - obraz (ok. 1660) Gabriela Metsu, Amsterdam, Rijksmus. Chory czowiek Europy - Turcja sutaska, nazwana tak ju w roku odsieczy wiedeskiej, 1683, w pieni Turek jest chory J. A. Poysela, kanonika klasztoru w Baumburgu (Grna Bawaria), potem w Listach perskich, 1, 19 (1721), Montesquieu, w licie Woltera (1770) do Katarzyny Ii i w rozmowie Mikoaja I z ambasadorem bryt. G. H. Seymourem w 1853.

Chory z urojenia - fr. Le malade imaginaire, komedia-balet (Pary 1673; wyst. pol. Nowogrdek 1761) Moliera, jego ostatnia sztuka, w ktrej gra rol tytuow, Argana, i zmar po czwartym przedstawieniu. Hipochondryk Argan w bezpodstawnym strachu o swoje zdrowie staje si ofiar lekarzy Purgona i Diafoirusa. Aby mie lekarza na podordziu, stara si skoni sw crk do polubienia syna Diafoirusa, pedantycznego medyka, ale druga ona Argana, ktra w rzeczywistoci kocha tylko jego pienidze, wolaaby z jego crki uczyni zakonnic. Aby wyprbowa uczucia ony, Argan udaje zmarego, ujawniajc chciwo i egoizm ony, i mio crek. Midzyakt koczcy sztuk przedstawia w makaronicznej acinie, piewie i tacu komiczn ceremoni promocji na doktora medycyny.

Chowaniec - jeden z diabw ludowej demonologii polskiej, na p szlachetka, na p cudzoziemiec, nierb, nygus, utrzymanek czarownic; por. Diabe.

Chowaszczyzna - ros. Chowanszczina, ludowy dramat muzyczny (premiera prywatna, Petersburg 1886, publ. 1911; nowa wersja oprac. przez Ravela i Strawiskiego Pary 1913; zesp opery belgradzkiej, Warszawa 1963) Modesta Musorgskiego, pozostawiony w wycigu fortepianowym, instrumentacja M. Rimskiego-Korsakowa, libretto autora. Nieszczliwa mio modej wdowy Marfy (majcej dar jasnowidzenia) na tle buntu ksicia Iwana Chowaskiego (1682) przeciw reformom cara Piotra I; wan postaci dramatu jest tu chr, reprezentujcy lud rosyjski.

Chr - (1) w staro. Grecji (gr. choros) zesp osb wykonywajcych pieni i tace podczas obrzdw kultowych, ktry sta si niezbdnym elementem dramatu gr., zrazu dominujcym, pniej, przeszedszy przez etap dialogu dwu pchrw, ogranicza si do asystowania aktorom, do komentowania i krytyki dziaania postaci dramatu. Jak w starogreckim dramacie, tak i w pierwotnym kociele, chr a do X w. piewa unisono; dopiero midzy X i Xiii w. rozpoczo si rozrnianie skali gosw piewaczych, a wraz z rozkwitem wielogosowoci w Xv w. powstay chry w obecnym skadzie, a do pocztku Xviii w. na og bez udziau kobiet; partie wysokie piewali chopcy, pniej kastraci. Chry anielskie - zob. Anio.

Chr - (2) archit. prezbiterium, przestrze kocioa przeznaczona dla duchowiestwa, czsto wydzielona od nawy lekkim podwyszeniem, balustrad i ukiem tczowym, zawierajca otarz gwny, stalle itd.; archit. chr

muzyczny, piewaczy, empora organowa, trybuna piewacza, organowa, pomieszczenie w kociele na instrumrnty muz. (zazw. organy) i dla chru piewaczego.

Chram - witynia; wyraz pseudopolski, o fonetyce poudniowosowiaskiej i czeskiej; po polsku brzmiaby chrom; w jz. rosyjskim jest to pd.-sow. cerkiewizm; uywany u nas przez pisarzy pochodzcych ze wschodu (Zaleskiego, Ujejskiego, Kraszewskiego), a przejty przez Konopnick i Mod Polsk; por. Gontyna; Wite.

Chrapka - zdrobn. od chrapa 'nozdrze zwierzcia', w l.mn. rwnie o nozdrzach dziecka a. kobiety; w art. zwrocie: mie chrapk n co 'mie na co chtk, ochot'.

Christian Science - zob. Scjentyci.

Christie's - (wym. kristi:z) salon aukcji (przetargw publicznych) za. w 1766 w Londynie przez Jamesa Christie, 1730-1803, dzi take z fili nowojorsk; firma zajmuje si sprzeda z licytacji i szacunkiem (ocen wartoci pieninej) obrazw, mebli, srebra, porcelany, ksiek, klejnotw, starej broni i zbroi, miniatur itd., jedno z najwikszych tego rodzaju przedsibiorstw na wiecie; por. Sotheby's.

Christine De Pisan - 1363-1431, poetka francuska, crka Wocha, astrologa Karola V; ur. w Bolonii, zabrana przez ojca do Francji w 1370, spdzia dziecistwo i modo na dworze krl., w 15. roku ycia wysza za m, a w 22. owdowiaa, zostajc z trojgiem dzieci, zrujnowana przez procesy. Zaczyna ukada ronda i ballady, w ktrych dyskretnie wyraa swoje cierpienie (Ballady wdowiestwa), i dedykuje je wybitnym osobistociom, spodziewajc si od nich pomocy finansowej. Zaoya te rodzaj maej oficyny, aby sprzedawa do bibliotek magnackich iluminowane rkopisy swoich wierszy. Bya to jedna z najwdziczniejszych postaci kobiecych Xv w., spontaniczna, subtelna, pena kultury, a przy tym - prawdziwie wielka poetka. Przeciwstawiaa si antyfeminizmowi swoich czasw sawic kobiety, zw. w Ksidze trzech cnt i Miecie pa (1405); opiewajc wyzwolenie Francji, pierwsza, w Traktacie o Joannie d'Arc (1429), jeszcze za ycia swej bohaterki, gosi jej chwa, jako zrealizowanego wreszcie ideau kobiety. Sama jestem i chc zosta sama, Sam pozostawi mnie mj miy, Sama

jestem, bez druha i pana, Sama jestem, w cierpieniu nad siy, Sama w alach, co mnie dowiadczyy, Sama jestem, przez rozpacz znkana, Sama jestem i niemiowana. (Christine de Pisan, Ballada (Seulete sui erseulette vueil estre), 1-7; t. Julii Hartwig.)

Chrust - suche gazie odpade z krzeww i wierzchokw drzew (uywane na opa, do wizania, potw a. jako faszyna do pokrywania grobli); wiklina, gszcz, zarola, chruniak, chrustniak, krzaki; na poudniu i wschodzie Polski - faworki. Drapichrust - wczga, obieywiat, powsinoga; gagan, hultaj; prawdop. od drapnicia, dania drapaka w chrusty 'czmychnicia, ucieczki w krzaki, w gszcz' przed pogoni, a. od drapania si przez chrusty 'przedzierania si przez zarola' ukrywajcego si zbiega, dezertera. Fugas chrustas - artobliwy zwrot przysowiowy makaroniczno-acisko-polski 'zmykasz w chrusty', w krzaki. akoma rzecz chrust - przys., ktre dopowiedzie naleaoby prawdop. sowami: "w odwrocie, rejteradzie, ucieczce".

Chrystus - gr. christos 'namaszczony, pomazaniec', t. z hebr. maszijah 'pomazaniec, Mesjasz', w Nowym Testamencie tytu przydany Jezusowi, sta si pniej jakby drugim jego imieniem; zob. Jezus Chrystus; wity (monogram). Chrystus z martwych wsta je - najdawniej zapisana (w 1365 w Pocku) polska pie rel., pie wielkanocna, przekad strofy hymnu ac.: Christe surrexisti, exemplum dedisti, Ut nos resurgamus, et tecum vivamus. Chrystus z martwych wsta je, Ludu przykad da je, E nam z martwych wstaci, Z bogiem krolewaci. Kyrie eleison. Chrystus - ang. Christ, poemat anglosaski zawierajcy 1694 wersy, Viii-X w., ktrego cz rodkow napisa Cynewulf; dialog Marii i Jzefa uwaany jest za pierwowzr ang. literatury dramatycznej. Trylogia dramatyczna H. W. Longfellowa: Zota legenda (1851), Tragedia Nowej Anglii (1868) i Boska tragedia (1871). Chrystus Andw - brz (1904) Matea Alonsa, Przecz Uspallata, granica argentyfisko-chilijska. Chrystus frasobliwy - typ wizerunku Chrystusa czsty w plastyce Xv w. (a pniej w polskiej sztuce ludowej jako wyobraenie trosk i udrk ycia

chopskiego): w pozycji siedzcej, z pochylon gow opart na doni, niekiedy w drugiej rce rzga, a na gowie korona cierniowa. Chrystus Odkupiciel - elbeton (1931) Heitora da Silva Costa i Pawa Landowskiego, Rio de Janeiro, Gra Corcovado. Chrystus tronujccy - mozaika (Iv w.), Rzym, Santa Pudenziana. Chrystus - oratorium na solistw, chr i orkiestr (1859-66) Ferenca Liszta; z cytatem chorau Rorate coeli. Oratorium op. 97, nie dokoczone, Feliksa Mendelssohna-Barthoildy. Chrystus na Grze Oliwnej - oratorium (1803) opus 85 Beethovena; w pnym stylu neapolitaskim. L'Enfance du Christ - fr., 'Dziecistwo Chrystusa', oratorium (Pary 1854) Hectora Berlioza; trylogia biblijna: 1. Sen Heroda, 2. Ucieczka do Egiptu i 3. Przybycie do Sais.

Chryzejda - gr. Chryseis, wg Iliady, 1, Homera pikna branka, crka Chryzesa, kapana Apollina w Chryzie, ofiarowana Agamemnonowi jako dar honorowy. Gdy Agamemnon nie chcia przyj za ni okupu od zbolaego ojca, ten poskary si Apollinowi, ktry zesa na Grekw zaraz. Po 10 dniach, za rad Achillesa i Kalchasa, brank zwrcono Chryzesowi i zaraza ustpia, ale rozgniewany Agamemnon zabra w zamian Achillesowi jego brank, Bryzejd (zob.).

Chryzmo - zob. Krzymo.

Chryzostom - gr. chrysostomos 'zotousty', przydomek w. Jana z Antiochii, ok. 347-407, doktora kocioa, najwikszego z greckich ojcw kocioa, od 398 patriarchy Konstantynopola, synnego z wymowy kaznodziei.

Chrzanowska Anna Dorota - z domu de Frezen a. Fressen, a. Freyzen, pochodzca prawdop. z Kurlandii, druga ona Jana Samuela, komendanta Trembowli, znacznie modsza od ma i podobno urodziwa; w czasie oblenia zamku trembowelskiego, potnej warowni na wzgrzu, przez armi tureck pod dowdztwem Ibrahima Szyszmana, paszy Alepu, od 20 Ix do 5 X 1675, gdy z powodu zajadych szturmw i bezustannego ostrzau artyleryjskiego nawet sam nieustraszony komendant zacz przemyliwa o kapitulacji, Anna Dorota (zwana niekiedy niesusznie Zofi), jak gosi tradycja, uzbroia si w dwa noe i stanwszy przed mem, owiadczya wobec wiadkw, e jednym noem

przebije jego, a drugim siebie, jeliby miao przyj do poddania Trembowli; prcz tego zagrozia, e przez zaufanych podpali prochy i wysadzi zamek w powietrze; mstwo jej zagrzao oblonych do walki; wkrtce potem Ibrahim, obawiajc si odsieczy Jana Iii spod Lwowa, zgnbiony poniesionymi stratami, odstpi od zamku. Annie Dorocie wzniesiono w Trembowli pomnik, wielokrotnie przez nieprzyjaci niszczony i znw odbudowywany. Jzef. Wybicki napisa na jej temat libretto operowe. Obrona Trembowli - obraz Franciszka Smuglewicza, z ukazan na pierwszym planie komendantow. Nieustraszona komendantka a. Obrona Trembowli - obraz (1841) Aleksandra Lessera, malowany pniej kilkakrotnie w mniejszych rozmiarach i rozpowszechniany w postaci odbitek litograficmych. Warszawa, Muz. Nar., bardzo uszkodzony.

Chrzest - z czes., od imienia Chrystus. Chrzest ogniowy - znalezienie si po raz pierwszy pod obstrzaem nieprzyjacielskim, w bitwie, pod bombami; w Biblii, Ew. wg Mat., 3, 11, mwi Jan Chrzciciel: "Ja was chrzcz wod... ale ten, co przyjdzie po mnie... chrzci was bdzie... ogniem." Chrzest Polski - proces chrystianizacji mieszkacw ziem polskich, trwajcy od X do Xiii w.; okrelany rwnie t nazw chrzest Mieszka I (zob.) w 966 r. Krwawy chrzest - zob. Krwawy.

Chtoniczne Bstwa - zob. Bstwa.

Chufu - zob. Piramida (Cheopsa).

Chylat - suknia honorowa, ofiarowywana przez wadc a. dostojnika, w Indiach a. Turcji sutaskiej, osobie zasuonej; z hindi khalat, khilat z arab. hilat. Na szczycie jaka una! poar Carogrodu! Czy Allach, gdy noc chyla rozciagna bury, (...) T latarni zawiesi rd niebios obwodu? (A. Mickiewicz; sonet Widok gr ze stepw Kozowa, 5-8)

Cianoju - zob. Herbata (Ceremonia).

Ciarach - dawn. pogard. drobny szlachcic, szlachetka; przest. a. gwar. chop ubierajcy si z miejska, udajcy mieszczucha; prostak, oberwaniec; od ciara 'wala', to samo, co ciera w uciera; por. Ciura.

Cibora - zob. Papirus.

Cicero(n) - Marcus Tullius Cicero, 106 - 3 pne., najwybitniejszy mwca rzymski, teoretyk wymowy, stylista i filozof, polityk, pisarz, poeta. Po studiach prawa i filozofii rozpocz w 80 r. karier obrocy sdowego, a sukcesy w tej dziedzinie otworzyy mu drog do najwyszych urzdw: zosta senatorem w 75, edylem kurulnym w 69, pretorem w 66, a konsulem w 63. Saw polityczn uzyska g. dziki swej energicznej akcji przeciw spiskowi Katyliny (zob.). W czasie wojny domowej midzy Pompejuszem i Cezarem wzi stron Pompejusza, ale po jego klsce pod Farsalos Cezar uaskawi Cicerona, ktry wtedy odsun si od ycia publicznego. Po zamordowaniu Cezara w 44 popar Oktawiana przeciw Antoniuszowi, czym wzbudzi jego nienawi. Zawierajc tzw. 2. triumwirat z Oktawianem i Lepidusem w 43 r., Antoniusz zada zgadzenia Cicerona; wyrok wykonano. Wrd jego licznych dzie znajduj si pisma o sztuce wymowy, np. Orator, O mwcy; pisma prawno-polityczne, itp. O pastwie, O prawach; filozoficzne, np. O przyjani, O staroci, O powinnociach, O najwyszym dobru i zu, Rozmowy tuskulaskie; teologiczne, np. O naturze bogw; liczne mowy, np. Przeciw Werresowi, Przeciw Katylinie, Filipiki przeciw Antoniuszowi, W obronie poety Archiasza, i kilkaset listw, m.in. do jego przyjaciela Attyka. Olbrzymi saw jednej z najwybitniejszych postaci wiata antycznego zdoby u potomnoci gwnie jako mwca, stylista i filozof. Jego najwaniejsz zasug dla literatury byo udoskonalenie prozy ac., dziki czemu moga si sta wzorem literackim jzykw nowoytnej Europy; g. cech tej prozy by bogato rozczonkowany okres, pikny rytm i kadencja zdania. Kwintylian uwaa Cicerona za najwikszego pisarza rz. Wpyw jego by olbrzymi, zarwno na w. Ambroego, w. Hieronima, w. Augustyna, jak i na Petrark. By boyszczem ludzi Odrodzenia, rwnie jako wielki nauczyciel patriotyzmu. Pierwszym w Polsce zapalonym wielbicielem Cicerona by Wielkopolanin Jan z Ludziska (1. po. Xv w.). Proz ciceroniask naladowali Stanisaw Orzechowski, ukasz Grnicki, Piotr Skarga. Jan Kochanowski nazwa j "anielsk". Klasyczna prostota i naturalno Listw bya wzorem dla Ignacego Krasickiego. Maria Konopnicka zachwycaa si urod okresw retorycznych Cicerona, co "rk toczc po korynckiej wazie, uczy si krgo myli zamyka w wyrazie". Dziedzictwo jego widoczne jest rwnie w dzieach Sienkiewicza i eromskiego.

Rzeba: popiersia: Rzym, Muz. Kapitoliskie; Neapol, Mus. Naz.; Florencja, Ufiizi; Turyn, Antiquarium; Mantua, Pal. Ducate; gowa: Rzym, Mus. Chiaramonte. Cicerone - (wym. cziczerpne) przewodnik, zw. woski, oprowadzajcy turystw; w., dos. 'may Ciceron', drwice przyrwnanie wielomwnych przewodnikw do Cicerona; por. Pauzaniasz. Ciceroniaski okres - lit. kunsztownie rozbudowane, wieloczonowe zdanie o majestatycznym rytmie, wielospadkowej kadencji, rwnowadze antytez i in. zaletach literackich a. retorycznych. O tempora! o mores! - zob. Czas. (O czasy! o obyczaje!). Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? - ac., 'jak dugo jeszcze naduywa bdziesz, Katylino, naszej cierpliwoci?', pocztek mowy Cicerona Przeciw Katylinie, 1, 1, 1. Tuskulum - (zob.). Uderzajcie! - okrzyk, jakim powita mia Cicero nasanych na niego przez Oktawiana zabjcw.

Cicha Noc, wita Noc - nm. Stille Nacht, heilige Nacht, najsawniejsza kolda wiata, skomponowana 24 Xii 1818 w Oberndorf kolo Salzburga: sowa ksidz Joseph Mohr; muzyka - organista Franz Xavier Gruber.

Cieciorka - (1) cieciora, samica cietrzewia.

Cieciorka - (2) rolina zielna z rodziny motylkowatych, o rowych kwiatach skupionych w pkoliste gwki i wzniesionych strkach; nazwa stosowana rwnie do ciecierzycy, roliny uprawianej w ciepych krajach dla jadalnych ziarn w strkach; z ac. cicer 'groch'.

Cielec - dawn. odchowany byczek. Cielec morski - zob. Morski (Cielec). Cielica - dawn. krowa. Tuczny cielec - W biblijnej przypowieci o synu mamotrawnym (Ew. wg uk.,

15, 23) przebaczajcy ojciec powiada: "I przyprowadcie tucznego cielca, i zabijcie, a jedzmy i ucztujmy." Zoty cielec - zob. Zoty (cielec).

Ciemnica - dawn. wizienie; przest. loch, ciemne, podziemne wizienie, pomieszczenie; ciemno. (...) Czy s tu ciemnice W tym zamku? - S, rzek Klucznik, ogromne piwnice, Ale puste! bo wino wypili Soplice. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 5, 851-53.)

Ciemnoci. Ciemnoci byy nad gbokoci - ac. tenebrae erant super faciem abyssi, Wulgata, Gen., 1, 2. Ciemnoci kryj ziemi - tytut powieci (1957) Jerzego Andrzejewskiego, zaczerpnity z Prologu Dziadw czci Iii, 61-64, Mickiewicza: Zaszo soce, woaj astronomy z wiey, Ale dlaczego zaszo, nikt nie odpowiada: Ciemnoci kryj ziemi a lud we nie ley, Lecz dlaczego pi ludzie, aden z nich nie bada. (Ciemnoci) tak gste, eby si ich mona dotkn - ac. dense ut palpari queant, Wulgata, Ex., 10, 21; egipskie ciemnoci, tj. gste, nieprzejrzane. Egipskie ciemnoci - zob. Mojesz (Dziesi plag, 9). Kimeryjskie ciemnoci - nieprzeniknione, grube; w Odysei, 11, 19, Homera: "Grd Kimeryjczykw, okryty mg i chmurami. Nigdy tam nie docieraj promienie... soca... lecz noc zabjcza rozciga si nad nieszczsnym narodem", ac. Cimmeriae tenebrae, t. J. Parandowskiego. Potga (a. Moc) ciemnoci - w Biblii, Ew. wg uk., 22, 53; tytu dramatu (ros. Wast' t'my, 1886) Lwa Tostoja.

Ciemnogrd - miejsce, gdzie panuje ciemnota i zabobon; nazwa spopularyzowana przez tytu powieci satyrycznej Podr do Ciemnogrodu (1820) Stanisawa Kostki Potockiego, penej aluzji do wczesnej sytuacji w Polsce.

Cienki. Cienkie i Grube Koce - dwie wspzawodniczce i walczce z sob ideologie, z ktrych jedna twierdzi, e jajko trzeba nadtukiwa z cieszego, a druga, e z grubszego koca, bdce przyczyn ustawicznych rozruchw, buntw, krwawych przeladowa, a wreszcie dugotrwaych wojen midzy pastwami Liliputu i Blefusk w satyrycznej powieci Podre Guliwera (1726) Swifta. Ideologie te s odpowiednikami protestantyzmu i katolicyzmu, a pastwa - Anglii i Francji; por. Liliput. Cienki trunek - rzadki, kiepski, rozwodniony. Cienko prz - by w biedzie, cierpie niedostatek; by bardzo sabego zdrowia, cherla. Cienko piewa, gra - by w biedzie, cierpie niedostatek; spuci z tonu, spokornie, zagodnie. Cienkusz - cienki, kiepski, saby trunek (wino, piwo). Cienkusz! Deresz! (...) Istna lura panie bracie; C, lepszego to nie macie? (A. Fredro, Zemsta, 3, 4, 224-26; Papkin do Rejenta.)

Cie. Chiskie cienie - rodzaj przedstawienia kukiekowego, w ktrym widzowie widz tylko cienie poruszajcych si lalek na przejrzystym ekranie. Cie osa - zob. Osio (Spr o cie osla). Cie wielkiego imienia - ac. magni nominis umbra, cie dawnej wietnoci; z Lukana (Pharsalia, I, 135) o Pompejuszu. Dni nasze jako cie na ziemi - w Biblii, 1. Ks. Kronik, 29, 15. Kraina cieniw - mit. gr. miejsce przebywania dusz ludzi umarych, Elizjum, Hades. Sprzeda diabu swj cie - zob. Schlemihl.

Cierlica - tarlica, midlica, prymitywny przyrzd z drzewa bukowego a. dbowego, sucy do midlenia (oczyszczania z padzierzy) lnu i konopi.

Cier. Chopiec wycigajcy cier ze stopy - w. lo spinario, ulubiony motyw rzeby antycznej (wielokrotnie naladowany, take w epoce Odrodzenia), powstay prawdop. we wczesnym okresie hellenistycznym (Iii w. pne.). Najsynniejszy - posg z brzu w Paacu Konserwatorw na Kapitolu w Rzymie, dzieo eklektyczne, zapewne z I w. pne. Cier w oku (w nodze itd.) - rzecz zbdna, dokuczliwa, drczca, bolesna; w Biblii, Num., 33, 55: "Jeli nie wytracicie mieszkacw tego kraju, bd wam jak cier w oku"; por. 2. List do Kor., 12, 7: "bodziec ciaa". Korona ciernoiowa - zob. Korona.

Cierpienie. Cierpienia modego Wertera - zob. Werter. Cierpienie (jest) nauczycielem, gr. pathe mathos, z tragedii Agamemnon, 176, Ajschylosa.

Ciesak - narzdzie rczne do obrbki drewna, podobne do motyki, uywane w ciesielstwie, bednarstwie, koodziejstwie, o jednym paskim a. obkowanym ostrzu, prostopadym do trzonka. Ciga - dawn. prga, szrama, cicie (zw. w l.mn.), chosta, plagi; dzi tylko: bra, dosta, oberwa cigi.

C. I K. - dawn. skrt od 'cesarski i krlewski' (nm. k.u.k. 'kaiserlich und kniglich) poprzedzajcy nazwy instytucji wsplnych caej monarchii austro-wgierskiej, odnoszcy si do tytuw panujcych Habsburgw, a oznaczajcy: austriacki i wgierski.

Cinquecento - (wym. czinkueczento) nazwa Xvi wieku w odniesieniu do dziejw kultury woskiej; okres dojrzaego i pnego Renesansu w sztuce w., 'piset', skr. od '1500, tj. liczby, po ktrej rozpoczyna si numeracja lat Xvi w.'.

Ciosa - cielica, obnia, pierzchnia, wika, przysiek, bindas, deksel, skweres, fumel, dawna siekiera ciesielska do obrbki drewna, zw. do

wydrania fug, dziur, do wyrabiania niecek. koryt, uli; pierw. elece z tulejowym osadzeniem trzona, pn. z trzonem osadzonym jak w toporze.

Cipangu - cudowna wyspa (a. wyspy) na wschd od Azji, opisywana, cho nie ogldana, przez Marco Polo; gdzie dachy domw miay by kryte zotem, poszukiwana przez Kolumba. Mowa tu zapewne o Wyspach Japoskich.

Circe - zob. Kirke.

Cisalpiski - pooony na poudnie od Alp, z ac. cisalpinus 'znajdujcy si po tej, tj. rzymskiej, stronie Alp', ac. Alpes. Galia Cisalpiska - rzymska nazwa pnocnej czci Italii. Republika Cisalpiska - pastwo utworzone przez generaa Napoleona Bonaparte w pn. Italii, 1797-1802.

Cispadaski - pooony na poudnie od rzeki Pad;. z ac. cispadanus 'znajdujcy si po tej, tj. rzymskiej, stronie rzeki Pad', ac. Padus; por. Transpadaski. Galia Cispadaska - rzymska nazwa czci Galii Cisalpiskiej pooonej na poudnie od Padu. Republika Cispadaska - utworzona przez Bonapartego w 1796 i wcielona w 1797 do Republiki Cisalpiskiej.

Cista - ac., 'kosz, skrzynia', w staro. Rzymie - kosz wiklinowy na ywno i inne rzeczy, uywany rwnie w misteriach eleuzyskich i dionizyjskich; naczynie cylindryczne z brzu, z pokryw, bogato zdobione, do przyborw toaletowych; maa urna grobowa w ksztacie sarkofagu, z gliny, marmuru a. alabastru, do przechowywania prochw zmarych, zw. w Etrurii.

Cite - (wym. s-it) wyspa na Sekwanie (Ile de la Cite), ktra bya zalkiem Parya; znajduj si tam m.in. katedra Notre Dame de Paris, Paac Sprawiedliwoci, Sainte-Chapelle, Conciergerie; z fr., 'miasto; najstarsza dzielnica miasta fr.'.

The City - (wym. s-iti) pierwotne centrum komunalne Londynu rzdzone przez Lorda Mayora, mila kwadratowa przestrzeni zajta niegdy przez rzymskie miasto Londinium, scena Wielkiego Poaru Londynu z 1666, ktry spali przeszo poow City, a po ktrym Sir Christopher Wren odbudowa jego 52 kocioy cznie z katedr w. Pawa; bankowo-handlowe centrum Brytanii; przen. finansjera bryt.; ang., '(znaczne) miasto; rodmiecie o zabudowie biurowo-handl.; centrum handl.-finansowe wielkich miast, zw. anglosaskich'.

Ciura - w dawnym wojsku polskim pachoek, suga, wonica, luzak, czowiek nalecy do czeladzi obozowej, nie zaliczany do stanu bojowego; w wyjtkowych potrzebach uyci w boju nieraz przyczynili si do zwycistwa, jak w bitwie pod Kircholmem (1605), ze Szwedami o Warszaw (1656) czy pod Chocimiem (1673); przen. niedolga, gamo, maruder; od ciara, por. Ciarach.

Ciwun - cywun, tiwun, tywun, pierwotnie na Rusi Kijowskiej zarzdca dbr ksicych, potem na mudzi (czciowo te na Litwie i Biaorusi) urzdnik ksicy, po unii lubelskiej w 1569 urzdnik ziemski; pniej nazywano tak rzdcw dbr krlewskich, a wreszcie podstarocich, wodarzy, ekonomw, karbowych, gumiennych i nadzorcw folwarcznych robotnikw paszczynianych; z biaorus., 'karbowy' z nordyckiego thiun 'suga'; goska "w" wstawiona Jak w Iwan - Jan.

Cizjojan(us) - zob. Cyzjojan.

Cimy - obuwie z mikkiej, barwnej skry, pytkie a. z krtk cholewk, czsto o wyduonym i zakrzywionym w gr nosku, noszone w Xii-Xiv w. w Europie pod wpywem mody wschodniej, przyniesionej przez krzyowcw; z wg. csizma z tur.

C. K. - zob. C. i K.

Clairvaux - (wym. klerwo) opactwo cystersw (w pobliu Troyes we wsch. Francji), za. 1115, ktrego pierwszym opatem by w. Bernard; metropolia wielu klasztorw w Europie; od 1808 wizienie; koci opacki (1115-74)

by wzorem dla budownictwa cysterskiego; z ac. Clara Vallis 'Jasna Dolina'.

Clarissa Harlowe - (wym. kla... ha:lou) posta tytuowa powieci (1747-48) Samuela Richardsona, moda dama z dobrej rodziny, czysta, skromna i pena zalet, do ktrej umizga si Robert Lovelace, (wym. lawlejs), przystojny i uzdolniony, ale bez skrupuw. Jej rodzina sprzeciwia si zwizkowi z powodu dwuznacznej reputacji Lovelace'a. Clarissa opiera si wprawdzie przez pewien czas jego zalotom, ale oczarowana nim, zmuszana przy tym przez rodzicw do maestwa z nie kochanym czowiekiem, zgadza si na ucieczk z Lovelace'em. Przekonawszy si jednak, e on pragnie j tylko uwie, zgwacona przez niego, umiera ze wstydu i zgrozy, a Lovelace'a zabija w pojedynku kuzyn jej, pk Morden. Jest to najdusza powie w jz. angielskim, zawierajca okoo miliona sw, napisana w formie listw Klaryssy do jej Przyjaciki, panny Howe, i listw Lovelace'a do przyjaciela, Johna Bedforda; por. Lowelas.

von Clausewitz Karl - 1780-1831, genera pruski pochodzenia polskiego, pisarz i teoretyk wojskowy, uczestnik walk przeciw Napoleonowi w wojsku ros. i prus., autor gonego, cho nie dokoczonego pomiennie wydanego dziea Vom Kriege nm., 'O wojnie' 1823-34, wyd. pol. 1958. Wyoone w nim doktryny, wraz z taktyk wojny totalnej, miay olbrzymi wpyw na strategi i taktyk wojen; zob. Obrona (jest skuteczniejsz form); Wojna (jest tylko kontynuacj).

Clermont-Ferrand - (wym. klerm fer) miasto w Owernii (rodk. Francja), powstae z poczenia w 1731 dwch miast: Clermont (rzymskie Augustonemetum, od Iv w. siedziba biskupstwa, gdzie na synodzie w 1095 papie Urban Ii ogosi pierwsz krucjat; miejsce urodzenia Blaise Pascala) i Montferrat za. w Xi w. Notre-Dam-du-Port - koci romaski, zbudowany w Xi-Xii w. jako bazylika z emporami, z obfit dekoracj rzebiarsk. Notre-Dame - katedra gotycka (po. Xiii - po. Xiv w.), witrae z Xiii w., freski z Xv-Xvi w.; przebudowana w Xix w. przez Viollet-le-Duca.

Cloaca Maxima - funkcjonujcy do dzi staroytny kanat na Forum Romanum (zob.) w Rzymie, odprowadzajcy cieki do Tybru; ac., 'najwikszy kana (ciekowy)'.

Cluny - (wym. kluni) miasto w Burgundii (wsch. Francja), gdzie w 910 Wilhelm Pobony, ksi Akwitanii, zaoy opactwo benedyktyskie, skd wyszed w X w. ruch reformy ktry rozszerzy si w Xi i Xii w. na cae chrzecijastwo: podstaw reformy bya odnowa wsplnoty ycia mnichw i podniesienie ich obyczajw, pielgrzymki, piewy kocielne, procesje z obnoszeniem relikwii, przestrzeganie celibatu duchowiestwa, "Pokj Boy" itd. Od pocztku Xii w. opactwo stopniowo traci swe znaczenie; klasztor zamknito w 1790. Bazylika opactwa benedyktynw - tzw. Cluny Iii, olbrzymi picionawowy koci (1088-1131), arcydzieo sztuki romaskiej, najwiksza (obok bazyliki w. Piotra w Rzymie) witynia chrzec., z podwjnym transeptem, chrem z obejciem, picioma kaplicami promienistymi i omioma wieami. Wpyw tej budowli daje si odczuwa w caej Europie. Pierwszy (moe z wyjtkiem Monte Cassino) wielki koci, w ktrym wszystkie uki s ostre. Bazylika zburzona w 1811. Zachowane tylko pd. skrzydo transeptu i wia.

Cmentarz ydowski - dwa synne obrazy Jacoba van Ruysdael (sprzed 1670), Detroit, Institute of Arts i Gal. Drezdeska; cz motywy cmentarza yd. w Amsterdamie z motywami ruin w Brederode i z wspomnieniami ze Skandynawii; wyraaj zadum nad przemijaniem ycia; natchny Goethego do eseju o estetyce.

Cnota. Cnota po majtku - ac. virtus post nummus, wpierw dbacie o majtek, a pniej dopiero o cnot; z Listw, 1, 1, 54, Horacego; poeta wyszydza obyczaje Rzymian. Cnota ugodowa - fr. une vertu traitable, potrzebna w naszym wiecie, wg sw Filinta, w komedii Moliera Mizantrop, 1, 1. Cnota w czerwieni chodzi - ac. rubor est virtutis color, przys. zanotowane u Salomona Rysiskiego; osoby cnotliwe rumieni si ze wstydu. Cnoty teologiczne - wiar, nadziej i mio (a. miosierdzie), dodali scholastyry rdw. do czterech cnt podstawowych Platona (zob. Platon); por. Siedem (grzechw gwnych).

Cnotliwa Zuzanna - nm. Die keusche Susanne, popularna operetka gatunku berliskiego (Magdeburg 1910, wyst. pol. Warszawa 1911) Jeana Gilberta, libretto: Georg Okonowsky na podstawie farsy Fils a papa Antony Marsa i Maurice'a Desvallieres. Akcja dzieje si wspczenie w Paryu. Synne

arie: "Kiedy ojciec z synem razem na hulank mknie" i "Zuzanno, ach, ja kocham ci, a strach!" por. Zuzanna (i starcy).

Cocagne - zob. Kukania.

Cockney - (wym. koknej) rdzenny londyczyk o wymowie charakterystycznej dla warstw niewyksztaconych (zw. wschodniego) Londynu; dialekt (wschodnio)londyski; ang., 'zniewiecialec; mieszczuch'; londyczyk ur. w zasigu dwiku dzwonw kocioa Bow Church - cilej kocioa St. Maryle; Bow, stojcego w Cheapside, w rodku londyskiego City, w sercu miasta; dzwony i wiksz cz kocioa zniszczy nm. nalot bombowy w 1941; koci odbudowano.

Codex - zob. Kodeks.

Colas Breugnon - (wym. kola broni) posta tytuowa powieci (1919, wyd. pol. 1921) Romain Rollanda, uosobienie optymizmu, radoci ycia, odpornoci na ciosy i wytrwaoci ludu francuskiego, chop burgundzki z Xviii w., ludowy rzebiarz w drewnie, zawsze gotw do artw, swawoli i baznowania na wiejskich zabawach, przez ludzk zawi pozbawiony owocw trzydziestu lat pracy, domu, owdowiay, nie traci animuszu i optymizmu ("Im mniej mam, tym bardziej jestem") ani te nie opuszcza go humor: "miech nie umierzy cierpienia, ale cierpienie nie powstrzyma dobrego Francuza od miechu." Colas Breugnon - opera (1938) Dymitra Kabalewskiego. Suita na smyczki z fletem (1951-52) Tadeusza Bainia.

College De France - (wym. kol: du frs) synna uczelnia wysza w Paryu, niezalena od Uniwersytetu, o szerokiej autonomii w dziedzinie organizacji bada i przedmiotw nauczania. Zalek jej powsta w 1530, kiedy Franciszek I, z namowy swego bibliotekarza Guillaume Bude, powoa krlewskich lektorw greki, hebrajskiego, aciny i matematyki dla uzupenienia zachowawczego, scholastycznego kursu Sorbony; lektorzy ci za Ludwika Xiii stali si instytucj Collegium Regium Galliarum. Stale rozszerzajc zakres wykadw i bada, jako jedna z nielicznych instytucji przeya wszystkie zmiany reimw we Francji. Profesorami uczelni byli m.in. Bergson, Michelet, Mickiewicz, Gaston Paris, Renan i Valery.

Collegium - rdw. ac., 'zrzeszenie; kolegium'. Collegium Maius - ac., 'wiksz', w Krakowie, gotycki budynek, najstarszy z zachowanych gmachw Uniwersytetu Jagielloskiego, od 1400 siedziba Akademii Krakowskiej; po przebudowie ok. 1860 Biblioteka Jagielloska (w okresie midzywojennym przeniesiona do nowego gmachu), a po restauracji gmachu w 1949-64 Muzeum Uniwersyteckie, sale reprezentacyjne uczelni i Instytut Historii Sztuki. Collegium Musicum - ac., 'muzyczne', w Xvii-Xviii nazwa grup amatorskich uprawiajcych muzyk dla przyjemnoci (w Niemczech i Szwajcarii nm.); w Xx w. nazwa muzykujcych grup studenckich przy katedrach muzykologii a. zespow muzyki dawnej. Collegium Nobilium - ac., 'szlacheckie', konwikt (szkoa z internatem) zaoony przez Stanisawa Konarskiego w 1740 w Warszawie, g. dla synw magnaterii, o nowatorskim programie; od 1755 przy ul. Miodowej. w pierwszym polskim racjonalnie zbudowanym gmachu szkolnym; istnia do 1832. Collegium Novum - ac., 'nowe', neogotycki gmach przy ul. Gobiej 24 w Krakowie, zbud. 1883-87, siedziba wadz Uniwersytetu Jagielloskiego.

Colleoni Bartolomeo - 1400-75, synny kondotier woski w subie Wenecji i Mediolanu; po wietnej karierze wojskowej (w ktrej zabysn geniuszem taktycznym w posugiwaniu si artyleri, zwaszcza za jako idealny capitano di guerra, dziaajcy szybko i bez nadmiemych wydatkw, ograniczajc si do cile okrelonej operacji wojsk.) spdza czas przyjemnie jako wadca Bergamo, otoczony dworem uczonych i artystw; wikszo innych kondotierw gina gwatown mierci. Obecna jego sawa yje dziki wspaniaemu pomnikowi konnemu Andrea del Verrocchio, 1479-88 (posg z brzu na wysokim marmurowym cokole), przed kocioem w. Jana i Pawa (Santi Giovanni e Paolo) w Wenecji; jednemu z najsynniejszych pomnikw Renesansu; odlew w Warszawie na dziedzicu Akademii Sztuk Piknych. Kaplica Colleonich - zob. Bergamo.

Colloquium Charitativum - ac., 'rozmowa przyjacielska', zjazd katolikw, kalwinw i luteranw (z pominiciem arian) zwoany przez krla Wadysawa Iv do Torunia 28 Viii 1645, pod przewodnictwem kanclerza Jerzego Ossoliskiego, w celu zjednoczenia wyzna protestanckich z religi rz.-kat. W czasie obrad nie udao si jednak zblienie pogldw; zjazd nie przynis pomylnych wynikw, by przecie godnym uwagi przedsiwziciem w czasie szalejcych wojen religijnych w Europie.

Colombina - zob. Kolombina.

Colonna - arystokratyczny rd rzymski, odgrywajcy znaczn rol w historii Woch od Xii do Xvi w.; w rdw. dziedziczni wrogowie Orsinich, na og trzymajcy stron gibelinw przeciw papieom, byli kardynaami, zdolnymi dowdcami wojskowymi i mami stanu. Vittoria Colonna - zwana La Divina, w., 'Boska', 1492-1547, markiza di Pescara, wnuczka Fryderyka, ksicia Urbino, synna z piknoci i surowych zasad moralnych w rozwizym otoczeniu. mier w bitwie pod Pavi w 1525 jej ma, Ferrante d'Avalos, markiza di Pescara, synnego rycerza, ktrego gorco kochaa, bya natchnieniem wikszoci jej poezji (Rime, 1536-46, w., 'Rymy'), nie stronicej rwnie jednak od tematyki religijnej. Podziwiana za talent lit., urod i charakter; cechy te zdobyy jej przyja wielu znakomitoci, m.in. humanisty Pietro Bembo i Michaa Anioa, piszcego do niej sonety.

Colosseum - zob. Kolos(eum).

Columbia University - (wym: kolambia) ang., 'Uniwersytet Kolumbijski' w Nowym Jorku (USA), jedna z najstarszych i najpowaniejszych wyszych uczelni amer., za. w 1754 jako King's College (ang. 'Kolegium Krlewskie', nazwa do 1912) z nadania krla Jerzego Ii; pierwszym rektorem by dr Samuel Johnson, a w 1948-53 gen. Dwight Eisenhower. Zob. Ivy League.

Comber - (1) zabawa zapustna, odbywajca si dawn. w rnych okolicach Polski, zwykle w "tusty czwartek", kiedy starsze kobiety stroiy kuk somian i chodziy z ni po wsi, zbierajc okup od panien a. matek; w Krakowie cignito somianego bawana (zwanego combrem) z Piasku na Rynek, gdzie przekupki, opacajc muzyk, zmuszay przechodniw do taca po bajorach, od ktrego mona si byo wykupi ("babski comber"); wyraz i obyczaj pochodz. niemieckiego (zampern).

Comber - (2) krzywka, krzyowa, ldwiowa cz misa zwierzt ownych a. byda domowego; z nm. Ziemer z fr. cimier.

Combray - (wym. kbr) mae miasteczko w powieci W poszukiwaniu straconego czasu (fr. A la recherche du temps perdu, 1913-27) Marcela Prousta, gdzie narrator spdza dziecice wakacje w domu dziadkw (podobnie jak autor w dziecistwie spdza wakacje w Illiers, miasteczku pod Chartres, dzi zwanym Illiers-Combray), a spacery jego odbywaj si w jednym z dwch kierunkw: w stron Swanna lub w stron Guermantw, ktre przez reszt ycia symbolizoway dla niego: pierwsza - jego wasne rodowisko bogatej, kulturalnej klasy redniej, druga - wiat arystokracji; por. W poszukiwaniu straconego czasu.

La Comedii Francaise (wym. komedi frase:z) Komedia Francuska, francuski teatr narodowy przy ul. Richelieu w Paryu, w ktrym grywa si repertuar klasyczny. Za. 1680 z rozkazu Ludwika Xiv, by pierwszym teatrem subwencjonowanym przez pastwo i sta si pierwowzorem teatrw narodowych. Jego zalek stworzy w 1658 Molier (std pop. nazwa teatru - Dom Moliera, fr. La Maison de Moliere) w teatrze du Petit-Bourbon. Kolejne siedziby Komedii Francuskiej: ul. Mazarine, ul. des Fosses-Saint-Germain, w Tuileries, w Odeonie, na koniec w Palais Royal. Oficjalna nazwa teatru od maja 1799: Theatre Francais (Salle Richelieu).

Comes - komes, rdw. dostojnik zarzdzajcy okrgiem administracyjnym, hrabia; ac., dos. 'idcy razem; towarzysz, doradca cesarz rz.'.

Commedia Dell'Arte - w., 'teatr aktorw zawodowych', komedia woska, komedia improwizowana, w. commedia all'improvviso, komedia ze scenariuszem, w. commedia a soggetto, typ woskiego lud. widowiska scenicznego rozpowszechnionego take w in. krajach w Xvi-Xviii w., majcego wielkie znaczenie w dziejach teatru; dopuci na scen kobiety i uwolni teatr od sztucznoci wczesnego dramatu woskiego, zrywajc z literackim tekstem, operujc typowymi postaciami scenicznymi w ustalonych sytuacjach; g. postacie: dwaj starcy - Pantalone i Dottore, oraz dwaj sucy Arlekin i Brighella; Spavento - wojak-samochwa; subretka Kolombina; zob. te: Pulcinella, Ruzzante, Scaramuccia, Truffaldino i Zanni.

Compostela - zob. Santiago de Compostela.

Concertgebouw - (wym. konsertchebau) instytucja koncertowa z siedzib w Amsterdamie (Holandia), orodek kultury muzycznej miasta i kraju (gmach projektu A. L. van Gendta i orkiestra symf. w 1888). Orkiestr, o sawie wiatowej, prowadzili: Willem Kes, J. W. Mengelberg, Eduard van Beinum,

Bernard Haitink. Od 1948 Hofland Festival; hol. gebouw 'budynek'.

Concerto Grosso - (wym. konozerto) typ koncertu barokowego, wykonywanego przez grup instrumentw solowych (zazw. skrzypce, wiolonczela, klawesyn), prowadzcych kontrastujcy dialog z orkiestr, zoonego z kilku czci; zapocztkowany przez Arcangela Corellego, rozwinity przez Vivaldiego, Handla i Bacha; zob. Brandenburgia (Koncerty bmndenburskie); w., dos. 'wielki koncert'.

Conchobar - (wym. konkouar) w ulsterskim cyklu mitologii irlandzkiej krl Ulsteru; zob. Cuchulain; Deirdre.

Conciergerie - (wym. ksjereri) cz zamku krlewskiego z Xiv w., w najstarszej dzielnicy Parya (zob. Cite), przylegajca do Paacu Sprawiedliwoci, zamieniona w 1392 na wizienie palityczne, jedno z najstarszych na wiecie i najbardziej osawionych. Winiami byli tam m.in.: Ravaillac, zabjca Henryka Iv, markiza de Brinvilliers, synna trucicielka, Damiens, niedoszy zabjca Ludwika Xv, Maria Antonina po straceniu Ludwika Xvi. W czasach Rewolucji Fr. internowano tam liczne osobistoci przed zgilotynowaniem, m.in. Charlott Corday, pani du Barry, Dantona, Kamila Desmoulins, Andre de Chenier i Robespierre'a; fr., dos. 'Strwka'; w rdw. byo tam mieszkanie urzdnika krlewskiego concierge du palais, stranika paacu, zw. pniej bailli du palais, majcego wadz sdownicz nad przylegym okrgiem od X w. do 1416. Blaski i ndze ycia kurtyzany - fr. Splendeurs et miseres des courtisanes, powie (1839-47, zoona z 4 scen ycia paryskiego) Balzaka, zawiera pamitny opis wizienia Conciergerie.

Concordia - (wym. konkordia) mit. rz. uosobienie zgody wewntrznej w pastwie i w rodzinie; w sztuce przedstawiana jako dojrzaa kobieta z rogiem obfitoci w jednej, a z gazk oliwn, berem a. wag w drugiej rce; kult jej nabra znaczenia w czasach niepokojw politycznych; ac., 'zgoda'.

Conde - zob. Kondeusze.

Confiteor - ac., 'wyznaj; spowiadam si', koc. rz.-kat. pierwsze sowo

i nazwa modlitwy (spowiedzi powszechnej) na pocztku mszy; przen. przyznanie si, szczere wyznanie (czego). Confiteor - umieszczony w pierwszym numerze 1899 krakowskiego "ycia" gony program-manifest nowego redaktora, Stanisawa Przybyszewskiego, goszcy skrajny indywidualizm, negujcy krpujce jednostk wizy "umowy spoecznej", rozumiejcy sztuk jako jedyn twierdz indywidualizmu", ktrej nie mona uj w adne karby, uy dla jakiejkolwiek idei, gdy jest ona celem sama w sobie; artysta za jest kapanem, magiem, "kosmiczn metafizyczn si, przez jak absolut i wieczno si przejawia". "ycie"... "bdzie nadal pielgnowao wity Znicz Sztuki dla Sztuki", koczy Przybyszewski.

Conquista - (wym. konkista) nazwa podbojw dokonywanych w Ameryce rodkowej i Poudniowej w Xv w. przez konkwistadorw, zdobywcw, zaborcw hiszp. (i port.), z ktrych najwiksi byli Francisco Pizarro, zdobywca Peru, i Hernan Cortes; zdobywca Meksyku; hiszp. conquistador 'zdobywca' od conquista 'podbj'.

Consentes Dii - 12 gwnych bogw i bogi rzymskiego panteonu: Jowisz, Apollo, Mars, Neptun, Merkury, Wulkan, Junona, Westa, Minerwa, Cerera, Diana i Wenus; ac., 'bogowie zgodni (midzy sob w radzie)'.

dei Conti Niccolo - ok. 1395-1469, podrnik wenecki. Wyruszy ok. 1419 z Wenecji przez Bliski Wschd do Indii, nastpnie na Archipelag Malajski i z powrotem przez M. Czerwone i Kair do Wenecji, ok. 1453.

Cook James - (wym. kuk), 1728-79, eglarz i odkrywca angielski, ktry 3 razy opyn wiat. W 1768-71 na statku "Endeavour" wok przyldka Horn do Tahiti, zbada wybrzea Nowej Zelandii i wsch. Australii. W 1772-75 po raz pierwszy opyn Ziemi z zachodu na wschd (na statkach "Resolution" i "Adventure"), wykaza bdno wieci o istnieniu wielkiego kontynentu pd., zbada Ocean Antarktyczny, Nowe Hebrydy, odkry Now Kaledoni, a dziki przestrzeganiu cisych przepisw diety i higieny unikn szkorbutu, plagi dotychczasowych dalekich rejsw. W 1776 wyruszy, ju jako komandor "Resolution", wraz z "Discovery", aby odnale Przejcie Pn.-Wsch. z Pacyfiku na Atlantyk, odkry Wyspy Cooka, Boego Narodzenia i Hawajskie, dotar do Alaski i wrci na Hawaje, gdzie zosta zabity przez krajowcw. Cienina Cooka - midzy wyspami Nowej Zelandii odkryta w 1769 przez J. Cooka.

Gra Cooka - najwyszy szczyt na Wyspie Poudniowej Nowej Zelandii. Wyspy Cooka - grupa wysp na poudniowym Pacyfiku odkryta przez J. Cooka. Podr ku Biegunowi Poudniowemu i dokoa wiata w latach 1772-75 relacja (Londym 1777; dwa tomy) komandora Cooka z podry na morza Poudnia, przedsiwzitej na polecenie lorda Sandwich, pierwszego lorda Admiralicji bryt. Podr na Pacyfik - dziennik (ogoszony pomiertnie, w 1784) komandora Cooka z jego trzeciej i ostatniej podry 1776-79.

Cook Thomas - (wym. kuk), 1808-92, Anglik, zaoyciel pierwszego biura podry, naprzd w Leicester w 1841, potem w Londynie w 1852, a do 1865 w wikszoci stolic Europy. Po jego mierci firm przejli synowie.

Coppelia (wym. ko...), tytuowa posta baletu komicznego (Pary 1870, wyst. pol. Warszawa 1882; podtytu fr.: La fille aux yeux d'email 'Dziewczyna o szklanych oczach'), muzyka: Leo Delibes, libretto: Charles Nuitter i Arthur Saint-Leon wg nowel E. T. A. Hoffmanna Piaskun (nm. Der Sandmann) i Automaty (Die Automaten), choreogr.: A. Saint-Leon. Mody wartogw zakochuje si w czarujcym automacie, Coppelii, sztucznym tworze Coppeliusa. Jej wzorem jest Olimpia, stworzona przez Spalanzaniego w Opowieciach Hoffmanna (1851) komedii J. Barbiera i M. Carrego. Zakochanemu w Coppelii modemu Franzowi grozi miertelne niebezpieczestwo z rk Coppeliasa, ale na szczcie narzeczona Franza, Swanilda, przebrawszy si za Coppeli (obie role taczy ta sama baletnica), ratuje sytuacj.

Coppet - (wym. kop) zamek nad Jeziorem Genewskim w Szwajcarii zakupiony w 1784 przez bankiera Jacquesa Neckera, ojca pani de Stael (zob.). Po emigracji z Francji w 1792 i pobycie w Londynie osiada w tym zamku, ktry odtd zastpi mia jej paryski salon. ycie w Coppet skadao si z dugich rozmw filozoficznych, literackich, wzniosych, dowcipnych, urozmaicanych wycieczkami na wie a. przedstawieniami sztuk pisanych przez pani domu lub jej goci (bawili tam m.in. Benjamin Constant; Schlegel, Sismondi, pani Recamier, a na krtsze pobyty przyjeda cay wielki wiat kultury europejskiej).

Corazzi Antonio - (wym. kotacc-i), 1792-1877, architekt dorencki, sprowadzony do Warszawy przez rzd Krlestwa Kongresowego w 1818 w zwizku z programem reform Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, przebywa w Polsce przez 29 lat. Jeden z najwybitniejszych twrcw pnego klasycyzmu w Europie,

gwne swe dziea postawi w Warszawie, przede wszystkim gmachy uytecznoci publ., jak: Paac Staszica, 1820-23, siedzib Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu, 1824-25, Bank Polski, 1828-30, Teatr Wielki, 1825-32, charakterystyczne przez swe elewacje kolumnowe i monumentalne portyki.

Corday Charlotte - zob. Marat.

Cordoba - zob. Kordowa.

Coriolanus - zob. Koriolan.

Cornelia - zob. Kornelia.

Cornell University - (wym. kornel) uniwersytet w Ithaca (stan Nowy Jork, USA) za. w 1869, otwarty 1868, nazwany na cze fundatora, przedsibiorcy komunikacyjnego Ezry Cornella, 1807-74; zob. Ivy League.

Cornau Copiae - zob. Amaltea (Rg).

Corpus Hippocraticum - zob. Hipokrates.

Il Cortegiano - zob. Dworzanin polski.

Cortes Hernan - 1485-1547, Fernando Cortez, konkwistador hiszp., zdobywca Meksyku, przyby do Nowego wiata w 1504, zosta merem Santiago (Kuba), w 1519 wyruszy na wypraw do Meksyku. Po wyldowaniu udao mu si pozyska usugi tumaczki znajcej jzyk Aztekw i Majw, synnej Malinche ochrzezonej Marina - crki wodza azteckiego, z ktrej Majowie uczynili niewolnic; zostaa kochank i powiernic Cortesa. Po zaoeniu miasta Vera Cruz ruszy przeciw stolicy Aztekw Tenochtitlan (dzi miasto Meksyk), zawierajc przymierza z innymi plemionami indiaskimi, nienawidzcymi Aztekw. Przyjty przyjanie przez wodza Aztekw, Montezum, Cortez uwizi

go i przez p roku rzdzi w jego imieniu, po czym, usyszawszy, e gubernator Velazquez posa nastpn ekspedycj wojsk., aby odzyska wadz nad Meksykiem, pomaszerowa na wybrzee i zdoa nakoni wojsko przeciwnika do przejcia na jego stron. Tymczasem okruciestwa dokonane przez jego zastpc i rze dostojnikw azteckich wywoay powstanie, a Montezum zabito. W czasie "smutnej nocy" (hiszp. noche triste, 30 Vi 1520) Hiszpanw zmuszono do ucieczki z duymi stratami; Cortes zdoby ponownie, stolic w nastpnym roku. Cho obsypywany honorami, stopniowo traci swe wpywy polityczne w Meksyku. W 1535 odkry Kaliforni. W 1540 wrci do kraju.

La Cosa Nostra - (wym. koza) nazwa (ujawniona po raz pierwszy w 1962 przez gangstera Joe Valachi, ktry w wizieniu zosta konfidentem policji) organizacji przestpczej w USA (powstaej w czasach prohibicji, 1920-33, z amer. odgazie mafii sycylijsko-neapolitaskiej) liczcej kilka tysicy osb zorganizowanych w 30 "rodzin" (gangw regionalnych), rzdzonych przez swoich "capo", ktra od przemytnictwa alkoholu i organizowania prostytucji przesza do organizacji gier hazardowych, lichwy (np. poyczki na 150% tygodniowo), handlu narkotykami w hurcie i detalu, przy pomocy zastraszania, szantay, szacherek polit., infiltracji przemysu i handlu oraz przekupstwa sdw i policji; w., 'Nasza Sprawa'.

Corvinus - zob. Maciej (Korwin).

Hrabina Cosel Anna Konstanze - (wym. kouzel), 1680-1765, crka pukownika duskiego, rozwioda si ju w 1699 z polubionym w tyme roku ministrem saskim, baronem von Hoym, aby zosta faworyt Augusta Ii Mocnego. Uzyskaa tytul hrabiny Cosel i przez 9 lat wpywaa na polityk krla. Jej (z pewnoci uzasadniona) zazdro i intryganctwo przyczyniy si do jej klski: w 1712 krl zerwa swe zwizki z pikn i dumn kochank, ktra jednak nadal nie rezygnowala z prb odzyskania wpywu na Augusta. W 1716 kaza j uwizi w zamku Stolpen, gdzie pozostaa a do mierci. Hrabina Cosel - powie (1874) J. I. Kraszewskiego. Film (1968) Jerzego Antczaka z Jadwig Barask w roli tytuowej, wg powieci J. I. Kraszewskiego. Madmozel de Kozel - dawne przysowiowe okrelenie kobiety z pwiatka; rwnie: Madame de Cosel de Baranie Nki.

Cosi Fan Tutte - (wym. kos-i) w.. 'tak czyni wszystkie (kobiety)' opera komiczna w 2 aktach (Wiede 1790, wyst. pol. Pozna 1933) Mozarta, noszca

podtytu: La scuola degli amanti w. Szkoa kochankw; libretto: Lorenzo Ja Ponte. Klasyczna opera buffa, mjca bawi i mieszy, napisana na zamwienie cesarza Jzefa Ii. Rzecz dzieje si w Neapolu w Xviii w. Cyniczny Don Alfonso zakada si, e siostry Fiordiligi i Dorabella (w ktrych kochaj si jego przyjaciele, modzi oficerowie, Guglielmo i Ferrando) zaczn flirt z innymi, gdy tylko narzeczeni znikn im z oczu. Po upozorowanym wyjedzie oficerw Don Alfonso wprowadza ich do domu dziewczt w przebraniu, jako bogatych Albaczykw. Po duszym oporze siostry ulegaj namowom rzekomych cudzoziemcw i zgadzaj si ich polubi. W scenie fikcyjnych zalubin Albaczycy si demaskuj, po czym nastpuj wyrzuty i przebaczenie, bo cosi fan tutte.

Co sycha w grach - fr. Ce qu'on entend sur la montagne, pierwszy poemat symfoniczny (1850) Ferenca Liszta, twrcy tej formy muzycznej.

Coster Laurena - zob. Koster.

de Coubertin Pierre - (wym. kubert), 1863-1937, pedagog francuski, odnowiciel idei igrzysk olimpijskich i inicjator pierwszych nowoytnych igrzysk w 1896 w Atenach.

Coue Emile - (wym. ku), 1857-1926, farmaceuta i psychoterapeuta francuski, propagator psychologicznego rodka uniwersalnego przeciw stresom ycia wspczesnego w latach 1920, mianowicie autosugestii. Zaleca pacjentom czste powtarzanie sw: "Co dzie i pod kadym wzgldem czuj si lepiej i lepiej."

Covent Garden - (wym. kawnt ga:dn) ang., przest. 'ogrd klasztorny'; dawny ogrd klasztorny Westminsteru w Londynie; po zniesieniu klasztorw dzielnica mieszkaniowa, zaplanowana przez Inigo Jonesa, z najwikszym w Brytanii targowiskiem jarzyn i owocw; rwnie nazwa dawnego teatru, zbudowanego w pn. czci dzielnicy, przy Bow Street, dziaajcego w 1732-1856; spalony w 1808 i 1856, od 1842 i po odbudowie w 1858 suy operze.

Crka - w staropolszczynie zazw. dziewka; cra, crka rzadkie, rozpowszechnione prawdop. dopiero pod wpywem czeskim (dcera).

Crka Chananejki - (tj. Fenicjanki mwicej po syryjsku) z okolic Tyru i Sydonu drczona bya, wg Biblii, Ew. wg Mat., 15, 21; Marka, 7, 24, przez diaba; jej pogaska matka prosia Chrystusa, aby wyrzuci go z jej crki; gdy wrcia do domu, czart ju by wyszed. Crka Ewy - zob. Ewa (Nieodrodna cra). Crka Hetejczyka - obca kobieta; wg Biblii, Gen., 26, 34-5, Ezaw polubi Judyt i Basemat, crki Hetejczykw, ktre stay si udrk dla Izaaka i Rebeki. Crka Jaira - przeoonego bnicy, zmara majc 12 lat; wg Biblii, Ew. wg Mat., 9, 18; Marka, 5, 35; uk., 8, 40, na prob jej ojca Chrystus wszed do jego domu i rzek do zmarej: Talitha kumi, tzn. "Dzieweczko, (tobie mwi) wsta!"- i kaza jej da je. Crka Jefty - wg Biblii, Ks. Sdziw, 11, 30-40, sdzia izraelski Jefta z Gileadu, ktry walczy przez 6 lat z najazdami Amonitw (a. Moabitw), przed rozstrzygajc bitw lubowa Bogu, e gdy bdzie wraca z pola bitwy po zwycistwie, kto pierwszy wyjdzie z drzwi jego domu, tego ofiaruje Bogu na caopalenie; powitaa go crka jedynaczka, a on "uczyni jej, jak by lubowa". Ten konflikt midzy mioci ojcowsk a obowizkiem relig. by tematem wielu dzie art.; por. Abraham (Ofiara Izaaka); Idomeneusz; Ifigenia; Twardowski. Jefta sdzia Izraela - ballada staroang. (w zbiorze Thomasa Percy Reliques of Ancient English Poetry, 1765), ktr cytuje Hamlet w tragedii (2, 2) Szekspira, rozmawiajc z Poloniuszem. Jephta - oratorium (1752) G. F. Hndla. Mozaika posadzki katedry w Sienie (D. Beccafumi). Obraz Le Bruna, Florencja, Uffizi. Crka kapitana - ros. Kapitanskaja doczka, powie historyczna (1836) Puszkina z czasw Katarzyny Ii i powstania Pugaczowa. Opera (Petersburg 1911) Cezara Cui wg Puszkina. Crka pani Angot - zob. Angot. Crka pijawki - kto bardzo wymagajcy, nienasycony; pasoyt; wg Biblii, Przypowieci, 30, 215: "Pijawka ma dwie crki, mwice: 'Przynie, przynie!'" Crka Pohjoli - poemat symfoniczny opus 49 (1906) Sibeliusa na temat Kalewali (zob.); o piknej, modej dziewicy z Pohjoli (kraju na dalekiej pnocy), o ktrej wzgldy ubiegaj si trzej bohaterowie epopei. Crka puku a. Maria - fr. La fille du regiment, opera komiczna (Pary 1840, wyst. pol. Warszawa 1846) Gaetano Donizettiego; libretto: J. Saint-Georges i A. Bayard; liryczna historia modej markietanki Marii, znajdy, zwanej "crk puku" (grenadierw napoleoskich), ukochanej modego

Tyrolczyka Tonia, ktra okazuje si crk markizy di Birkenfeld; markiza chce j wyda za ksicia Craquitorpi; jednak Maria sprytnie doprowadza do maestwa z Toniem, ktry tymczasem zosta kapitanem grenadierw. Crka le strzeona - fr. La fille mal gardee, komiczny balet-pantomima (Bordeaux 1789, Warszawa 1809), libretto i choreogr.: Dauberval (Volange), muzyka rnych kompozytorw; najstarszy balet, jaki przetrwa w repertuarze wiatowym a do naszych czasw, wiejska sielanka, prototyp komicznego "baletu z akcj". Cruleku, Hanuleku... - pocztek popularnej artobliwej pieni ludowej w formie dialogu matki z crk; por. Kot ("Kot, kot, pani matko"). Cruleku, Hanuleku, Co w pokoju puka? Mamuleku, dobrodziejku, Kotek myszki szuka.

"Cracovia" - najstarszy klub sportowy Krakowa, za. jako Akademicki Klub Footballowy "Cracovia" w 1906; zdoby tytu pierwszego mistrza Polski w pice nonej (w 1921).

Crazy Horse - (wym. krejzy ho:s), wac. Taszunka Uitlo, ok. 1849-77, wdz indiaskiego plemienia Oglala Sioux, dowodzi wyprawami przeciw Indianom Mandan i Crow, take przeciw biaym; opar si prbom zmuszenia go do ycia w rezerwatach; pokona w 1876 George A. Crooka nad rzek Rosebud i w bitwie pod Little Bighom pomg Sitting Bullowi zniszczy siy generaa George A. Custera; w rok potem podda si wraz z tysicem Indian; oskarony o planowanie powstania, zosta zastrzelony, gdy broni si przed uwizieniem; ang., 'Zwariowany Ko'. The Year of a Hundred Years - poemat H. W. Longfellowa. Songs of the Indian Wars - poemat (1925) Johna G. Neihardta.

Crecy - (wym. kres-i), oficjalnie Crecy-en-Ponthieu, wie w Pikardii (pn.-zach. Francja), gdzie 26 Viii 1346 krl ang. Edward Iii pokona krla fr. Filipa Vi w jednej z najwaniejszych bitw wojny stuletniej, w ktrej kwiat rycerstwa fr. poleg od strzaw pieszych ucznikw ang.; wzili oni wtedy po raz pierwszy udzia w dziaaniach wojennych na kontynencie wraz ze swymi "dugimi ukami" (mierzcymi do 27m dugoci) przebijajcymi z atwoci blachy zbroi rycerskiej; zob. Kusza.

Credit-Anstalt - bank austriacki, ktrego bankructwo w 1931 stao si

pierwszym sygnaem Wielkiego Kryzysu w Europie; por. Krach (Giedy).

Credo - w chrystianizmie - wyznanie wiary, skad a. symbol wiary, Skad apostolski; cz mszy bezporednio po Ewangelii, tzw. symbol nicejsko-konstantynopolitaski zawierajcy sformuowania ustalone na soborze nicejskim w 325; zatwierdzone na konstantynopolitaskim w 381; przen. czyje pogldy, przekonania; ac., 'wierz'.

Cremona - miasto w Lombardii (pn. Wochy) nad Padem, miejsce urodzenia Claudia Monteverdiego; w rdw. znany orodek nauki, w okresie pnego Odrodzenia szkoa malarska za. przez Giulia Campi; w Xvi-Xviii w. kremoska szkoa lutnicza (zob. Amati, Guameri, Stradivari, Ruggeri), synna z najlepszych na wiecie skrzypiec.

Cressida - zob. Troilus i Kressyda.

de Crillon Louis Balois de Berton - (wym. krij), 1543-1615, jeden z najsawniejszych francuskich dowdcw Xvi w., bra udzia w wojnach religijnych, przyjaciel i towarzysz broni Henryka Iv, nazwany przez niego "najdzielniejszym z dzielnych", bohater spod Ivry (1590). Po bitwie pod Arques, w 1589, Henryk napisa do Crillona list, ktrego jedno zdanie stao si przysowiem: Prend-toi, brave Crillon, nous avons vaincu a Arques, et tu n'y etais pas, fr., 'Trzymaj si, dzielny Crillonie, wygralimy pod Arques, a ciebie tam nie byo'. Hotel Crillon - paac przy placu Zgody w Paryu, nazwany ku czci Crillona, gdzie 6 Ii 1778 Francja traktatem przyjani, jako pierwsze pastwo, uznaa niepodlego Stanw Zjednoczonych.

Crimen Laese Maiestatis - zob. Zbrodnia (obrazy majestatu).

Cristofori Bartolomeo - 1655-1731, woski budowniczy klawesynw na dworze Medyceuszw we Florencji, uwaany za wynalazc fortepianu; zbudowany przez siebie ok. 1709 pierwszy fortepian moteczkowy nazwa gravicembalo col piano e forte (w., 'klawesyn z cichymi i gonymi tonami'); std nazwa fortepianu.

Crystal Palace - zob. Krysztaowy (Paac).

Cuchulain - (wym. kahulin), Cu Chulainn, Cuculain, Cu Cullin, Setanta, jeden z g. bohaterw cyklu ulsterskiego mitologii irlandzkiej, irl. wojownik czasw pogaskich, zw. celtyckim Achillesem, bratanek Conchobara, krla Ulsteru; mia y w I w. ne.; jako dziecko zabi straszliwego psa kowala Culana, a widzc al waciciela, sam wzi na siebie rol jego psa acuchowego (std jego imi, znaczce 'pies Culana'); z jego licznych czynw bohaterskich, ktre zaskarbiy mu mio wielu kobiet, gwnym bya obrona Ulsteru w pojedynk przed swym wojskiem Ulster, aby uprowadzi Brzowego Byka z Cuailgne (wym. kulej).

Cud. Ach! cuda ju si nie zdarzaj wicej! - nm. ach! es geschehen keine Wunder mehr!, z prologu Dziewicy Orleaskiej (1801) Friedricha Schillera. Cud mniemany - zob. Krakowiak (Krakowiacy i grale). Cudowna (gwiazda) - zob. Mira Ceti. Cudowne dziecko - zob. Dziecko. Cudowny mandaryn - zob. Mandaryn. Cud w Kanie Galilejskiej - przemiana wody w wino; zob. Gody (w Kanie). smy cud wiata - zob. Osiem. Siedem wdw wiata - zob. Siedem. Znaki i cuda - w wielu miejscach Biblii, np. Ex., 7, 3: "Rozmno znaki i cuda moje w ziemi egipskiej."

Cudnw - miasto w obwodzie ytomierskim Ukr. SSRR); huta szka zaoona w 1755-78 przez Prota Potockiego, gdzie wyrabiano take szko artystyczne w typie angielskim; zob. Szko (polskie). Jerzy Sebastian Lubomirski i Stanisaw Rewera Potocki. 3 Xi 1660 zmusili tu do kapitulacji otoczone wojska moskiewskie dowodzone przez Wasila B. Szeriemietiewa.

Cug - zaprzg skadajcy si z szeciu (a. niekiedy czterech) koni

wyjazdowych, rasowych a. podrasowanych, dobranych w pary a. czwrki typem, wzrostem, maci itd.; dawn. wojsk. pluton; szeregi (wojska); z nm. Zug 'cig; orszak; zaprzg; pluton; przecig'. Niech zacignie si drugi w ksidza Kiejstuta cugi, Niechaj tpi Krzyaki psubraty. (A. Mickiewicz, Trzech Budrysw, 16-17.)

Cugle - wodze, pasy rzemienne poczone z wdzidem, ktrymi jedziec kieruje wierzchowcem; por. Lejce.

Cullinan - zob. Diamenty.

da Cunha Tristao - (wym. kunja), ok. 1460 - ok. 1540, eglarz portugalski; najwaniejsz swoj podr przedsiwzi w 1506, wyruszajc w 15 okrtw do Indii; odkry 3 wyspy wulkaniczne na pd. Atlantyku, z ktrych jedn nazwano jego imieniem.

Curtis Institute of Music - (wym. ku:tis institju:t ow mju:zyk) jedna z najsawniejszych uczelni muzycznych USA, za. w 1924 w Filadelfii przez fundatork Mary Louise Curtis Bok, pn. on skrzypka Efrema Zimbalista, nazwana po jej ojcu, amer. wydawcy prasowym, Cyrusie Curtis; wykadowcami s gwnie wirtuozi (m.in. w 1924-38 profesorem, a od 1926 dyrektorem. instytutu, by wielki pianista polski Jzef Hofman), a uczniowie, wybrani z kraju i zagranicy, s wszyscy stypendystami.

Curtius - zob. Kurcjusz.

Custozza - (wym. kustocca) wie koo Werony (pn. Wochy), gdzie odbyy si 2 bitwy: 25 Vii 1848 zwycistwo generaa austriackiego Radetzkyego nad wojskami Sardynii pod dowdztwem krla Karola Alberta (zob. Risorgimento); 24 Vi 1866 zwycistwo arcyksicia Alberta nad wojskami krla woskiego Wiktora Emanuela Ii, walczcymi po stronie Prus w wojnie prusko-austriackiej.

"Cutty Sark" - (wym. katy) zob. Tam O'Shanter; nazwa synnego klipera (szybki handlowy aglowiec rejowy) zbudowanego w 1869 w Brytanii dla

przewoenia herbaty z Chin (i opium do Chin), ktry przepyn 363 mile w cigu jednego dnia. Od 1954 wbetonowany przy molo Greenwich w Londynie jako orodek szkoleniowy Marynarki Handlowej; szkoc., 'krtka koszulka'.

Cuzco - (wym. kusko), Cusco, miasto w pd. Peru, ktrego indiascy mieszkacy s prawdop. potomkami plemion pre-Inkw; za. wg legendy przez Manko Kapaka, pierwszego wadc Inkw. Liczne pozostaoci budowli Inkw, paacw i wity, zw. wityni soca Coricancha bogato zdobionej zotem, spldrowanej przez Pizarra po wkroczeniu do stolicy Inkw w padzierniku 1533. Na murach wityni zbudowano klasztor Santo Domingo. Ruiny paacu Manko Kapak. W pobliu miasta ruiny wielkiej twierdzy Inkw Sacsahuaman i obserwatorium astronomicznego Kenko.

Cwa - zob. Ko (Chody).

Cyceron - zob. Cicero(n).

Cyd - mauretaski przydomek (arab. sayyid 'pan') rycerza kastylijskiego Rodrigo Ruy Diaz de Bivar, ok. 1030-99, zwanego przez Hiszpanw Campeador (zob.). Ur. pod Burgos, wysany jako chopiec na dwr Ferdynanda I, krla Kastylii, wychowywa si tam razem z infantem Sancho i zosta pasowany na rycerza. Gdy Sancho wstpi na tron, mianowa Cyda dowdc wojsk walczcych z Maurami. Po zamordowaniu Sancha na tron wstpi jego brat i wrg, Alfons Vi. Rodrigo, ktry czy bohaterstwo na polu walki z brakiem skrupuw w polityce, przeszed na sub nowego krla, a kiedy spotwarzony przed nim przez wrogw musia opuci dwr, wstpi jako kondotier do armii mauretaskich wadcw Saragossy, starajc si jednak cigle wrci do ask Alfonsa Vi, co mu si w kocu udao. Szczytem jego kariery byo zdobycie dla siebie Walencji w 1094, po 9-miesicznym obleniu, co powstrzymao ekspansj Almorawidw w Hiszpanii. W 1074 polubi Jimen Diaz, krewn krla. Ko Cyda nazywa si Babieka (Bawieka). Cantar de mio Cid - hiszp., 'Poemat o Cydzie', najstarszy zachowany dokument (z ok. 1140) epickiej poezji hiszp., opublikowany w 1779, czyni z Cyda idea rycerstwa chrzecijaskiego i hiszp. bohatera narodowego. Cantar de Rodrigo - hiszp., 'Poemat o Rodrygu', zwany te Mocedades de Rodrigo hiszp., 'Modo Rodryga', w 2 redakcjach: jedna proz, druga wierszem, prawdop. z pocz. Xv w. (Cronica rimada), nadaje modemu Cydowi cakiem nowe, fantastyczne rysy, ktre zostan przejte przez dalsz twrczo ludow i literack: staje si modziecem hardym, zbuntowanym przeciw ojcu, ktrego radami gardzi, i krlowi, ktremu nie chce suy.

Las mocedades del Cid i Las hazanas del Cid - hiszp. 'Czyny bohaterskie Cyda'; sztuki (1618) Guillena de Castro; konflikt bohatera rozgrywa si midzy jego mioci do Jimeny, crki Don Gormasa, ktry spoliczkowa Don Diega, ojca Rodryga, i synowskim obowizkiem zmycia haby swego rodu krwi ojca Jimeny. Cyd - tragikomedia (Pary 1636; wyst. pol. Warszawa 1662) Pierre Comeille'a, oparta bezporednio na sztukach Castra; przekad Jana Andrzeja Morsztyna (Zamo 1660) i adaptacja St. Wyspiaskiego (wyst. 1907). Wiersze hiszp.: Fr. Cascales, F. de Zarate (wg Tirso de Moliny), J. Zorilla; fr.: V. Hugo, J. M. de Heredia, Leconte de Lisle; synny przekad J. G. Herdera sztuki Castra na jz. nm. z 1802. Opera (Pary 1885) Masseneta, libretto: Emery, L. Gallet i E. Blau wg Corneille'a i Castra.

Cydzyna - zob. Cedynia.

Cyfra - dawn. zero; dawn. litera X; znak graficzny liczby; monogram, inicjay imienia i nazwiska; sznurowa, ptlowa ozdoba spodni (np. gralskich, huzarskich); ozdoba, ornament, dese. By cyfr, way za cyfr - przest. by niczym, zerem, czowiekiem bezwartociowym. Cyfry rzymskie - uywane przez staro. Rzymian (i w pewnych wypadkach wspczenie) znaki graficzne liczb bdce kombinacj niektrych duych liter alfabetu ac.; np. 1666 = Mdclxvi. Cyfry arabskie - uywane dzi powszechriie; zob. Arabia. Cyfrowa - zdobi ornamentem, haftowa; podcyfrowa, podpisywa dokument swoimi inicjaami. Drewniany, drobny, w cyfr powizany potek... (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 91; w cyfr, tj. w liter X.)

Cyga - zob. Fryga; z wg csiga.

Cyganeria - bohema, lune ugrupowania artystw, prowadzcych ycie nieregularne, indywidualistyczne, niekiedy ekscentryczne, wyraajce protest przeciw konwenansom, normom spoecznym, obowizujcym pogldom estetycznym. Jej tradycyjnym orodkiem by od ok. 1830 Pary romantykw, a

pniej Wiede i Berlin modernistw, po 2. wojnie wiatowej znw Pary egzystencjalistw. Orodkami polskimi byy: Warszawa ok. 1840 (Cyganeria warszawska, zob. niej) i modopolski Krakw (Stanisaw Przybyszewski); por. powieci: Prchno (1903) Wacawa Berenta, Synowie ziemi (1904-11) Stanisawa Przybyszewskiego i Wsplny pokj (1932) Zbigniewa Uniowskiego. Krl cyganerii - fr. Un prince de la boheme, opowiadanie (1840; 2. popr. wyd. 1845) Balzaca, nalece do "Scen z ycia paryskiego" Komedii ludzkiej; dedykowane Heinemu. Sceny z ycia cyganerii - fr. Scenes de la vie de boheme, powie (1848; wyd. pol. 1920) Henri Murgera, poetyczny, sentymentalny opis trudnego ycia i niepewnej, lecz hulaszczej egzystencji malarzy i literatw (takich jak autor sam). Stworzya liryczn legend o cyganerii Montmartre'u i Dzielnicy aciskiej Parya; por. Mimi. ycie cygaskie - fr. La vie de boheme (1849) Teodora Barriere, dramatyzacja powieci Murgera. Cyganeria - La Boheme, opera (Turyn 1896; wyst. pol. Lww 1901) Pucciniego, libretto: Luigi Illica i Giuseppe Giacosa, wg Murgera. Opera (1897) Leoncavalla wg Murgera. "Cyganeria warszawska" - tradycyjna nazwa gromadki literatw i malarzy warszawskich, istniejcej w okresie ok. 1838-43. W utworach swoich wyraali pogard dla konwencji obyczajowych, "filistrw" i wiata salonw; cechoway ich zainteresowania ludoznawcze. Bardziej znani z nich: Roman Zmorski i Wodzimierz Wolski; przez czas krtki sympatyzowali z nimi Norwid i Lanartowicz. Sztuka (1912) Adolfa Nowaczyskiego, zwizana z wyjazdem Norwida za granic.

Cygaski. Cygeska mio - nm. Zigeunerliebe, operetka (1910) Franza Lehara. Zorika, crka bogacza Dragotina, ma polubi Jonela, ale zakochuje si w grajku, Cyganie Jozsim, ktry jednak, jak na Cygana przystao, rusza dalej w wiat. Melodie cygaskie - jedna z najpopularniejszych kompozycji skrzypka-wirtuoza hiszp., Pabla Sarasatego, 1844-1908.

Cygaski Mateusz - Xvi w., myliwy-ptasznik, szlachcic ze wsi Cygany (woj. pockie), nie umiejcy pisa autor podyktowanej z pamici ksiki Mylistwo ptasze, w ktrym si opisuje sposb dostawania wszelakiego ptaka (1584), dziea zapomnianego, odkrytego w 1836. Zawiera ono porady owieckie, opisy ycia ptakw i krtkie, wierszowane portreciki 173

gatunkw (w nomenklaturze autora "narodw") ptasich.

Cykl - (1) okresy czasu; w ktrych powtarzaj si serie zjawisk nastpujcych po sobie w okrelonym porzdku; z gr. kyklos 'krg; koo'. Cykl soneczny - ac. cyclus solaris; okres 28 lat, po ktrego upywie dni tygodnia przypadaj na te same dni miesica. Cykl ksiycowy, ac. cyclus lunae decemnovennalis, a. cykl Metona, od imienia astronoma gr., ktry odkry go w 433 pne., okres 19 lat, po ktrego upywie fazy Ksiyca przypadaj na te same dni miesica. Cykl platoski zob. Platon.

Cykl - (2) zesp utworw art. czcych si z sob formalnie a. treciowo, tworzcych zamknit cao, np. cykl sonetw, kwarfetw, obrazw, a. majcych ze sob luny zwizek, np. cykle sag rdw., poematw bohaterskich itp. Cykl bretoski - oglna nazwa poematw i romansw pnego redniowiecza i pocztku epoki nowoytnej a do Cervantesa i Ariosta, czcych si tematycznie z dziejami ora i uczu miosnych rycerzy krla Artura poszukujcych w. Graala, z przygodami Tristana i Izoldy i innych zwizanych z nimi osb. Cykl epicki grecki - z Viii-Vi w. pne. ogromna, w znacznej wikszoci zaginiona twrczo cyklikw gr., poetw cyklicznych, skupiona wok szczeglnie znanych mitw, bdca w literaturze gr. wanym rdem tematw dla poezji, dramaturgii i sztuki gr., np. cykl trojaski, uzupeniajcy i rozwijajcy tre Iliady i Odysei Homera, cykl tebaski, zwizany z tragedi Edypa i jego rodu, i in. Cykl karoliski - zob. Chansons de geste. Cykl Kosowa - synny cykl ludowych historycznych pieni serbskich, ktrych tematem jest bitwa na Kosowym Polu (zob.) 15 Vi 1389. Cykl legend arturiaskich a. Okrgego Stou - zob. wyej Cykl bretoski; Artur. Cykl Marka Krlewicza - cykl lud. hist. pieni serbskich i chorwackich, zw. dotyczcych Marka Krlewicza (zob.). Cykl ulsterski - zob. Ulster.

Cyklopi - mit. gr. jednoocy olbrzymi, o ktrych istniay co najmniej dwie tradycje. U Homera jest to dziki lud pasterski, yjcy w jaskiniach na dalekiej wyspie (zidentyfikowanej pniej jako Sycylia), bez rzdu i praw, okrutny i ludoerczy; zob. Polifem; por. Odyseja, 9, 106. Wg Hezjoda (Teogonia, 149) byli trzej cyklopi, rwni bogom, cho jednoocy, synowie Nieba (Uranosa) i Ziemi (Gai, Ge): Brontes ('grzmot'), Steropes ('byskawica') i Arges ('bysk'; u Wergiliusza - Pyracmon), pomocnicy Hefajstosa, wietni kowale piorunw dla Zeusa, grotw do strza dla Apollina i Artemidy, zbroi dla herosw, budowniczowie prastarych fortyfikacji. Ulubiony temat lit. i plastyki antycznej. Z gr. l.poj. Kyklops 'cyklop' dos. 'krgooki' od ops 'oko'. Mury cyklopie (cyklopowe) - potne mury z okresu kultury egejskiej (wznoszone z olbrzymich blokw kamiennych, dopasowanych do siebie, nie czonych zapraw), ktrymi otaczano grody warowne (Tyryps, Argos, Mykeny). Z uwagi na ich wymiary staroytni przypisywali ich powstanie cyklopom. Cyklop - dramat satyrowy Eurypidesa, jedyny zachowany egzemplarz tego typu sztuki: Sylen z satyrami, a potem Odyseusz z towarzyszami w niewoli u cyklopa Polifema; humorystyczne ujcie epizodu z Odysei, 9, Homera. Sielanka Teokryta; t. pol. Fr. D. Knianina. Wulkan i cyklopi - obraz (1578) Tintoretta, Wenecja, Paac Dow.

Cykuta - szalej jadowity, silnie trujca rolina zielna wieloletnia z rodziny baldaszkowatych. Wyrokiem sdu ludowego w Atenach Sokrates (zob.) skazany zosta na mier przez wypicie soku z kczy cykuty za "nieuznawanie bogw" i "deprawowanie modziey"; z ac. cicuta 'trawa trujca'.

Cylinder - sztywny kapelusz mski w ksztacie walca rnej wysokoci, z niewielkim paskim a. podgitym rondkiem, kryty jedwabiem, niekiedy skadany (szapoklak); w Xviii w. cz kostiumu sport. do jazdy konnej, suca jako ochrona gowy przy upadku z konia, w Xix w. powszechne mskie nakrycie gowy w Europie, do 1914; w midzywojniu noszony jeszcze przez dyplomatw i kominiarzy; z gr. kylindros 'walec, zwj'.

Cymbay - instrument muz. strunowy uderzany (paeczkami drewnianymi, palcatkami), w ksztacie paskiej skrzyni z nacignitymi metalowymi strunami, pochodzenia wschodniego, niegdy bardzo popularny'; ulubiony zw. przez ydw i Cyganw, obecnie ludowy; spotykany czsto w kapelach wgierskich; z gr. kymbalon.

Byo cymbalistw wielu, Ale aden z nich nie mia zagra przy Jankielu. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12, 641-42.)

Cymbarka - ok. 1395-1429, ksiniczka mazowiecka, crka ksicia mazowieckiego Ziemowita Iv, rywala Jagiey do rki krlowej Jadwigi, siostrzenica Jagiey, ona ksicia austriackiego Ernesta elaznego Habsburga, matka cesarza Fryderyka Iii i babka Maksymiliana I, przyczynia si do wzrostu wpyww polskich na dworze wiedeskim. Bya jedn z najsilniejszych Polek - gniota palcami orzechy, wbijaa doni gwodzie w grube deski i amaa podkowy, a przy tym syna z urody.

Cymbelin - Cunobelinus, krl Brytanii ok. 40 ne., bogaty i potny wadca, zmary tu przed inwazj Rzymian. Cymbelin - sztuka (ok. 1610) Szekspira, czca fragmenty pseudohistoryczne, swobodnie zaadaptowane z Kronik (1577) Holinsheda, z tematem zakadu z opowieci o Ginevrze Nieszczcia poczciwej biaogowy w Dekameronie, 2, 9, Boccaccia. Cyniczny Jachimo zakada si z Leonatem Postumem, e nakoni jego on Imogen, crk krla Cymbelina, do zdrady maeskiej. Nie mogc przeama jej oporu, kradnie z jej sypialni (dokd si dosta w kufrze) bransolet, ktr potem, jako dowd zdrady, wrcza Postumowi. Po szeregu skomplikowanych perypetii wszystko si dobrze koczy.

Cymes - przest. pot. art. (zw. w wyraeniu: sam cymes) rzecz wyborowa, jedyna w swoim rodzaju, doskonaa; z jid., 'deser, kompot; co dobrego' od r.-g.-nm. zuomuesse 'przystawka; zakska'.

Cymon i Ifigenia - para bohaterw z opowieci Podwjne porwanie z Dekamerona, 5, 1, Boccaccia, ktra jako alegoria moralna cieszya si w Xvii w. wielk popularnoci. Tpy i gupi Cypryjczyk Cymon (tzn. 'bawan; bydl'), zobaczywszy po raz pierwszy w yciu przejrzycie odzian pikn dziewczyn, Ifigeni, zakocha si w niej i dziki temu uczuciu nabra rozumu i wyksztacenia. Porywa na morzu umiowan, ktra pyna statkiem do swego narzeczonego Pasimunda na Rodos. Zagnany wiatrem dopywa do brzegw Rodosu, gdzie dostaje si do wizienia, z ktrego uwalnia go Lysimachus, zakochany w Kassandrze, narzeczonej brata Pasimunda. Obaj porywaj Ifigeni i Kassandr w trakcie ich wesela i uciekaj z nimi na Kret. Winowajcom wreszcie przebaczono, i obie maeskie ju pary wracaj do ojczyzny - jedna na Cypr, druga na Rodos.

Cyncynat - Lucius Quinctius Cincinnatus, Rzymianin z V w. pne., posta historyczna, cho szczegy jego kariery wzite prawdop.. z poezji lud. Wg tradycji by symbolem rzymskiej prostoty, cnoty, odwagi i surowoci obyczajw; konsul w 460; w 458, gdy, wg legendy, ora swoje pole, zawiadomiono go, e zosta obrany dyktatorem w wojnie z Ekwami. Cyncynat pokona Ekww, a po 16 dniach zrezygnowa z dyktatury i wrci do pracy na roli; ac. cincinnatus 'kdzierzawy'. The Cincinoati - ang., 'Cyncynaci', czonkowie stowarzyszenia oficerw armii amer., zaoonego w 1783, tu przed ich demobilizacj po wojnie o niepodlego; jednym z nich by Tadeusz Kociuszko. Cincinnati - miasto w Ohio (USA), dawn. Losantiville, przemianowane w 1790 ku czci gen. St. Claira, prezesa stowarzyszenia Cyncynatw.

Cynik - czowiek nie uznajcy wartoci powaanych w jego rodowisku a. grupie, lekcewacy szanowane instytucje, sposoby postpowania i autorytety, niekiedy gardzcy wszelkimi zasadami i wartociami; staro. zwolennik filozoficznej szkoy cynikw za. przez Antystenesa z Aten (zob.) i rozwijajcej si w Grecji i w Rzymie do Iv w. ne. Nazwa od ateskiego gimnazjum Kynosarges, gdzie wykada Antystenes, a. od gr. kyon 'pies'. Beczka cynika - w ktrej Diogenes (zob.) mia mieszka a. z ktrej mia wykada; por. Akademia; Epikur (Ogrd); Stoa (Poikile).

Cynk - instrument muz. dty o prostej a. zakrzywionej rurze, zazw. omioktnej, budowany w rnych wielkociach (zob. Serpent), znany w rdw., uywany jeszcze w Xviii w.

Cyntia, Delia - mit. gr.-rz. przydomki Artemidy (Diany), od jej miejsca urodzenia, gry Cynthus (gr. Kynthos) na wyspie Delos na M. Egejskim.

Cypion i Berganza - zob. Pies (Scypion i Berganza).

Cyprys - drzewo iglaste o wysmukej, stokowatej koronie, do 30-407m wysokoci, rosnce w krajach, rdziemnomorskich, w Azji i Ameryce Pn. Ju u staro. Rzymian uwaane za symbol aoby, a jego gazi uywano przy pogrzebach. Dzi hodowane w parkach i na cmentarzach pd. Europy, zw. w odmianie ozdobnej o koronie piramidalnej; z ac. cupressus.

I cyprysy maj swe kaprysy - zwrot przysowiowy, cytat ze staropolskiego poloneza. Wszake i cyprysy maj swe kaprysy, przed zefirem czoa nie ugn. Maj jednak chwil, e si nagn mile i nawzajem na siebie mrugn. (O. Kolber, 6. 302, nr 33; Z wysokich Parnasw, 2, Por. Parnas.) Patrzypatrz si lepiej, poznaj ga cyprysow; To pamitki rozstania, mego losu goda. (A. Mickiewicz; Dziady, cz Iv, 214-15.)

Cyrano De Bergerac Savinien - (wym. bererak), 1619-55, paryanin, wychowanek College de Beauvais, pisarz, wolnomyliciel, ateista, kartezjanin, onierz, pojedynkowicz,o groteskowej powierzchownoci (osawiony nochal), orygina, o zainteresowaniach naukowych, autor satyrycznych Listw (1654), tragedii mier Agrypiny (1653), komedii Le Pedant joue (1654),skd Molier zaczerpn przesowie: "Po kiego diaba azi na ten statek?" (w Szelmostwach Skapena, 2, 11), oraz dwch powieci fantastycznych wyd. po polsku pod wsplnym tytuem Tamten wiat (1956), relacjonujcych podr na Ksiyc i w okolice Soca ogoszonych po mierci autora w 1656 i 1661. Cyrano de Bergerac - poetycki dramat paszcza i szpady (Pary 1897; wyst. pol. d 1898) Edmonda Rostanda. Rycerski Cyrano, w sztuce przedstawiony jako gaskoski szlachcic o czuym sercu mimo komicznego wygldu (nos!), dowiedziawszy si, e jego umiowana Roksana kocha innego, dla jej dobra bohatersko pomaga rywalowi, pisze dla niego listy miosne do niej i piewa serenady pod jej balkonem, a gdy przyjaciel poleg, nie daje przez 15 lat wygasn jej uczuciu do zmarego. Odkrywa jej sw mio i rol w tej sprawie dopiero na ou mierci.

Cyrkul - dawn. cz obszaru wikszego miasta, okrg; zarzd dzielnicy, obwodu, okrgu; (w b. zaborze ros.) komisariat policji; z ac. circulus 'koo; obwd'.

Cyrograf - przest. (dziart.) wasnorczne zobowizanie na pimie; w bajkach i lit. zazw. pakt, kontrakt spisany z diabem, oddajcy mu dusz po mierci w zamian za rne dobra materialne a. duchowe za ycia; ze rdw. ac. cirographum. Jeli na to si omielisz, Dla znaku, e zasza zgoda, Nasz pose Mefistofelisz Do wymiany traktat poda. Ostrzeglimy o fortelach, Strze si; potem prny kweres. Dan w Erebie, w szabas rano, Wasn rk podpisano; Tak ma sta si: Lucyferes. A za zgodno: Hadramelach. (A. Mickiewicz, Tukaj albo Prby przyjani, 173-182.)

Cyrulik - dawn. balwierz, felczer, golibroda; z ac. chirurgicus z gr. cheirourgos 'rkodzielnik'. Cyrulik sewilski - fr. Le barbier de Seville, komediaproz (Pary 1775, wyd. pol. 1780, wyst. pol. Warszawa 1781) Beaumarchais'go (noszca podtytu: Daremna przezorno). Bartolo, doktor i stary zrzda, jest opiekunem Rozyny, ktr wizi i chce, wbrew jej woli, wyda za m. Don Bazylio, nauczyciel muzyki Rozyny, podstpny otr, pomaga Bartolowi w jego zamiarach. Hrabia Almawiwa, mody grand hiszpaski, zobaczy Rozyn i zakocha si w niej z wzajemnoci, cho nie wiedziaa, kim on jest. Komedia ukazuje sposoby, ktrym, przy pomocy pomysowego Figara (dawniejszego sugi hrabiego, dzi cyrulika), Almawiwa doprowadza do lubu z Rozyn pod samym nosem Bartola. Cyrulik sewilski (w. Il barbiere di Seviglia) opera-buffa (Petersburg 1782) Giovanniego Paisiello; libretto: Giuseppe Petrosellini wg Beaumarchais'go. Cyrulik z Bagdadu - nm. Der Barbier von Bagdad, opera komiczna (Weimar 1858) Petera Comeliusa, libretto kompozytora; cudak, niepowstrzymany gadua i natrt, cyrulik Abul Hassan, mimo woli pomaga zakochanemu Nureddinowi w zdobyciu piknej Margiany. "Cyrulik Warszawski" tygodnik satyryczno-polit. wydawany w Warszawie w 1926-34, z inicjatywy grupy Skamandra, na wysokim poziomie artystycznym; faktycznym redaktorem by do 1932 Jan Lecho, pniej Jerzy Paczkowski.

Cyrus Ii Starszy (Wielki) - gr. Kyros, pers. Krush, krl perski od 550 pne., z dynastii Achemenidw, zaoyciel pastwa perskiego. Podbi Medi, Lidi; zaj Babiloni, Asyri, Syri i Palestyn. Caym swym pastwem rzdzi mdrze i tolerancyjnie, pokonanym okazywa ask, na zdobywanych ziemiach witano go jak wybawiciela. Szanowa zwyczaje i religie miejscowe, oddajc cze Mardukowi w Babilonie, a zarazem pozwalajc ydom na powrt z niewoli babiloskiej i odbudow wityni jerozolimskiej. Zgin w czasie wyprawy przeciw plemionom scytyjskim w dorzeczu Amu-darii, prawdop. w walce z Massagetami, w 529. Cyrus i Krezus - zob. Krezus. Cyros i Tomyris - Gdy Cyrus najecha ziemie Massagetw, ich krlowa Tomyris wzywaa go kilkakrotnie, aby pozostawi jej kraj w spokoju i wrci do domu; on jednak prowadzi dalej dziaania wojenne i zdoa nawet podstpem wzi jej syna do niewoli. Wtedy wysaa herolda do "niesytego krwi" krla, aby zwrci jej syna i wycofa si bezkarnie, bo inaczej nasyci go krwi. W rozstrzygajcej bitwie Massageci pobili Persw, Cyrus

zgin, a gow jego Tomyris woya do bukaka penego krwi, aby wreszcie napi si do syta. Napis na grobie Cyrusa - "Przechodniu... jam Cyrus; twrca pastwa perskiego. Nie auj mi tej odrobiny ziemi, ktra kryje me zwoki"; Plutarch, Aleksander Wielki, 69. Cyropedis - gr. Kyrou paideia, powie Ksenofonta (wyd. pol. 1929), ukazuje Cyrusa jako idealnego wadc idealnego pastwa, tj., zdaniem autora, monarchii absolutnej. Artampne ou le grand Cyrus - powie heroiczna (1649-53) Madeleine de Scudery; wykwintny portret Ludwika Xiv w pseudohistorycznym kostiumie. Ciro riconosciuto - melodramat Pietra Metastasio, Xviii w. Grobowiec Cyrusa - w Pasargade (pierwszej stolicy Persji, dzi w ruinie) zachowa si i jest czczony jako wito narodowa Iranu. Obrazy: Rubensa, Pary, Luwr; Angeliki Kaufmann, Budapeszt, Gal. Nar.

Cyryl i Metody - wici, bracia: Cyryl (Konstantyn), ok. 827 - ok. 869, "aposto Sowian", stworzy najstarsze pismo sowiaskie, gagolic (zob.); wraz z Metodym uoy najstarszy literacki jzyk sowiaski (zwany starosowiaskim a. staro-cerkiewno-sowiaskim) w celach misyjnych, na podstawie narzecza pd.-macedoskiego okolic Sounia (Salonik); przeoy na ten jzyk Bibli i wraz z Metodym wprowadzi go do liturgii. Cyrylica - alfabetyczne pismo sowiaskie oparte na gr. majuskule, powstae w Ix-X w. w Bugarii, uywane w czci zabytkw st.-cerkiewno-sow. i in., utworzone przez jednego z uczniw w. Cyryla (std nazwa).

Cystersi - katolicki zakon kontemplacyjny, oddzielony od benedyktynw, zao. w 1098 w Citeaux (ac. Cistercium, std nazwa) w Burgundii (Francja) przez w. Roberta; w Polsce od 1140.

Cytadela - dawn. samodzielna twierdza panujca nad miastem; z w. cittadella zdrobn. od cittade 'miasto'. Cyadela warszawska - twierdza zbudowana w Warszawie na rozkaz cara Mikoaja I w 1832-34 po upadku powstania listopadowego na terenie konwiktu pijarw i wok koszar gwardii pieszej koronnej z Xviii w.; zburzono te zabudow dawnego oliborza. Cytadela zahamowaa rozwj miasta w kierunku

pn. na dobre sto lat. Wizienie miecio si w osawionym X Pawilonie i w kazamatach. W Cytadeli zamykano uczestnikw powsta narodowych i dziaaczy ruchu robotniczego, a stoki Cytadeli byy miejscem strace. Dzi czciowo zniszczony zabytek architektury obronnej Xix w. Oddzia Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego.

Cytara - instrument muz. strunowy szarpany, o gruszkowatym, paskim korpusie rezonansowym i do dugiej szyjce; znany w rdw. Europie, ale najpopularniejszy w Xvi - Xvii w., zw. jako instrument towarzyszcy przy piewie; z ac. cithara z gr. kithara.

Cytera - zob. Kytera.

Cytra - instrument muz. strunowy szarpany, z kilkudziesiciu (ok. 40) strunami, nacignitymi na paskie pudo rezonansowe, uywana g. W Xix w.; z ac. cithara z gr. kithkra.

Cywilizacja. Dawcy cywilizacji - Folklor wielu krajw opowiada o ludziach a. bogach, ktrzy w pradawnych czasach nauczyli ludzko sztuk, rzemios, praktyk religijnych itd. Prometeusz (zob.) by wielkim bohaterem cywilizacyjnym Attyki, Kadmos (zob.) przynis nauk czytania i pisania, Triptolemos (zob.), kierowany przez Demeter, nauczy ludzi sia zboe, Atena - konnej jazdy, tkactwa, ciesioki itd., Dionizos wprowadzi upraw winoroli itd.

Cyzjojan - wiersz aciski o 24 wersach (po 2 na kady miesic), wyliczajcy wita i patronw skrtami z pocztkowych sylab nazw i imion wg ich kolejnoci w miesicu, zapamitywany przez akw i kler, suy jako mnemotechniczna pomoc w braku drukowanego kalendarza od Xiii w. (w Polsce od Xiv do Xviii w.), pniej take tumaczony na jzyki narodowe i ukadany w niezliczonych odmianach stosownie do lokalnych potrzeb; ze rdw. ac. Cisioianus; cisio - skr. od Circumcisio Domini ac., 'Obrzezanie Paskie', 1. I; ianus skr. od Ianuarius ac. 'stycze'.

Czaban - caban, dawn. rosy baran wooski, w podolski; pasterz owiec a. wow; z ukr. czaban od tur. czoban 'pasterz'.

Czacka Ra - 1876-1961, prawnuczka Tadeusza Czackiego, franciszkanka, zaniewidziaa w 1898, w 1910 zaoya Towarzystwo Opieki nad Ociemniaymi w Warszawie, od 1922 organizowaa w Laskach warszawskich warsztaty pracy i szkoy specjalne dla niewidomych.

Czajki - dawne odzie kozackie, bardzo szybkie i zwrotne, o dwch sterach - na dziobie i na rufie, uywane przez Kozakw zaporoskich do eglugi po Dnieprze i do wypraw wojennych na wybrzea tureckie M. Czarnego; z ukr. Nasza czajka szybka, zwrotna. (...) Jak jaskka czarna, lotna (...) Pidziesit wiose w biegu ja nagli, Dla Turkw niesie podarek, Dwa dzia ze spiu i sto janczarek. (J. Sowacki, mija, 3, 14, 16, 18-20.)

Czako - wysoka, sztywna czapka wojsk. z paskim denkiem i z daszkiem, wprowadzona we Francji w 1805, w niektrych armiach uywana do 1914, w Polsce zwana kaszkietem a. giwerem i noszona 1807-31 ; z wg. csako.

Czamara - wgierka, dawne mskie okrycie wierzchnie, dugie, z szalowym konierzem do pasa, szamerowane, z ozdobnymi guzikami i ptlicami, noszone w Polsce od Xvii w. gwnie przez mieszczan, a od koca Xviii w. i przez cay Xix w. uwaane za strj narodowy i patriotyczny; moe z w. acciamarra 'duga suknia'.

Czambu - dawn. zagon, tatarski oddzia zbrojny, wataha; najazd, wypad Tatarw, napa; przen. kupa, gromada; std dawne zwroty: wyci w czambu 'w pie', w czambu konia puci 'cwaem, galopem', wszystkiego w czambu 'w brd, pod dostatkiem'; dzi tylko w wyraeniu: w czambu 'ogem, w caoci, bez wyjtku, wyboru, ryczatem'; z tatar. czapu 'zagon, najazd'.

Czapajew Wasilij - 1887-1919, radziecki dowdca wojskowy, bohater wojny domowej, w 1918-19 na czele 25. dywizji odznaczy si w walkach z Czechosowackim Korpusem w Rosji i z generaem Kolczakiem, ktrego wypar na Syberi. Okrony w biszczenku (obecnie Czapajewo) w drodze powrotnej na Ural, po heroicznym oporze, ranny, skoczy do rzeki Ural i zgin. Czapajew - powie (1923, wyd. pol. 1935) Dymitra Furmanowa, hymn pochwalny na cze legendarnego bohatera. Film (1934) Gieorgija i Sielgieja Wasilieww.

Czapka. Czapka bazeska - spiczasta, pstra, z dzwonkami i sarnimi uszami, Xiv-Xvii w. Czapka frygijska - spiczasta, okrga czapka bez daszka, zazw. z czewonego sukna, z opadajcym szpicem, nakrycie gowy uywane na staro. Wschodzie; wg mit. gr. czapka Amazonek we Frygii, std nzwa; czapka wyzwolecw w staro. Rzymie; (z dugimi brzegami) urzdnikw bizantyjskich i dow weneckich; galernikw w przedrewolucyjnej Francji (fr. bonnet rouge 'czerwona czapka'). W 1790 postawiono przed sdem wojennym onierzy z garnizonu w Nancy, gwnie najemnikw szwajcarskich, za bunt przeciw niesprawiedliwemu traktowaniu ich przez oficerw; ostre wyroki, do 30 lat galer, wzbudziy oburzenie. Zwolnieni po amnestii w kwietniu 1792, buntownicy z Nancy przybyli do Parya w czerwonych czapkach galernikw, ktre stay si odtd emblematem Rewolucji Fr. (czapki wolnoci). W 2 miesice pniej, w Tuileriach, krl zgodzi si w1oy czapk frygijsk na gow. Czapka Monomacha - kopak wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza (pocz. Xii w.), zwanego Monomachem; przen. ciar wadzy, kopoty i troski osoby penicej wan i odpowiedzialn funkcj; zob. Wodzimierz (Monomach). Czapka niewidka - (w baniach i legendach) czynica czowieka niewidzialnym. Czapkami zarzuci - pokona olbrzymi przewag liczebn. Czapk, papk i sol ludzie ludzi niewol - przys., czapkowaniem (ukonami, grzecznoci), chlebem i sol (poczstunkiem) mona ludzi uj, zjedna, pozyska, skaptowa, przychylnie usposobi. Lisia czapa - aureola wietlna wok ksiyca na firmamencie, widziana przy zamgleniu a. niewielkim zachmurzeniu.

Czaprak - przykrycie konia pod siodo; duga ozdobna kapa okrywajca konia; podkadka (filcowa) umieszczana bezporednio pod siodem; z tur.

Czarczaf - jaszmak, kwef, duga zasona na gow wraz z twarz, z niewielkim otworem na oczy, tradycyjna cz ubioru kobiet muzumaskich w niektrych krajach; tur., 'przecierado' z pers. czar-szb 'zasona

nocna'.

Czardasz - ludowy taniec wgierski w takcie 2/4 skadajcy si z 2 czci: melancholijnej, powolnej, patetycznej lassan a. lassu oraz gwatownej, penej ycia, ognia, pasji friss a. friska; z wg. csardos dos. 'taniec wykonywany w karczmie'. Hej, czardasza ty mi graj, Cygaska muzyko! Huczcie, basy, glo, kaj, A szumnie, a dziko. (K. Przerwa Tetmajer, Czardasz, 1-4.)

Czarniecki Stefan, 1599-1665, jeden z najwybitniejszych dowdcw polskich, wzr onierza i patrioty, boyszcze wojska, wietny kawalerzysta, mistrz wojny podjazdowej, organizator walki wyzwoleczej przeciw Szwedom (do ktrej nie zawaha si wcign nawet chopw), przy bohaterstwie i patriotyzmie, surowoci dla siebie i innych; jako syn swego wieku okazywa te bezwzgldno; nadmiern ambicj, mciwe okruciestwo w czasie pacyfikacji na Ukrainie. Syn rednio zamonego szlachcica suy w wojsku od wczesnej modoci. Wszystko, do czego doszed, wzio si z wojaczki; dziki niej zosta jednym z najwyszych dostojnikw, osign olbrzymi fortun i skoligaci si z magnackimi rodami. Buaw hetmask otrzyma jednak dopiero na ou mierci. Wojewod ruskim zosta w 1657. Walczy ze Szwedami w 1626-29, potem na Ukrainie z powstacami Bohdana Chmielnickiego, m.in. pod tymi Wodami w 1648; dosta si do niewoli tatarskiej, pniej kozackiej, skd wypuszczono go po ugodzie zborowskiej w 1649. Uczestniczy jako pukownik w bitwie pod Beresteczkiem w 1651. W czasie wojny szwedzkiej ukaza wspaniae. umiejtnoci wodza i niezomno charakteru. W 1656 obj dowdztwa kampanii przeciw Szwedom. Pobity pod Gobiem, prowadzi nkajc wojn partyzanck; zwyciy pod Wark, zdoby Bydgoszcz, Tuchol, wreszcie Warszaw. Pobi Rakoczego, odbi Krakw, ruszy na Pomorze Zachodnie, a w 1658 na pomoc sprzymierzonej Danii wraz z Austriakami; zasyn przy zdobyciu wyspy Als, gdzie jak chce tradycja, rzuci si z koniem wpaw w nurty cieniny morskiej, a za nim uczynio to samo 12 pukw. Jednak prozaiczny marszaek Montecucculi twierdzi, e jazda przeprawia si na maych barkach, cignc pynce konie za sob; w ten sam sposb przeprawi si i Czarniecki. Walczy nastpnie przeciw Moskwie (zwycistwo pod Poonk w 1660), a nastpnie na Ukrainie przeciw powstacom. Ciko ranny, zmar w drodze powrotnej do Lwowa. Czy miasto zdobyte? - zapyta mia zlany krwi Czarniecki, gdy odzyska przytomno po postrzale w twarz, kiedy onierze unosili go z pola bitwy pod Monasterzyskami. Odtd szrama zostaa mu na twarzy, a blaszka zastpowaa przestrzelone podniebienie. Ja nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli (wyrosem) - mawia Czarniecki do dostojnikw i magnatw, ktrzy krzywili si, gdy musieli zasiada w senacie obok niego, "rycerza z prostej, szlacheckiej zagrody". Z

soli - z dzierawy up solnych; z roli - z majtkw ziemskich. Krwi i zotem - odpowiedzie mia Czarniecki na pytanie Rakoczego, ksicia siedmiogrodzkiego, ktry w 1657 najecha ziemie Rzplitej, czym winien nagrodzi krzywdy wyrzdzone Polsce. Lada jaka to niwa... zob. Kkol. Trzepaczka - przydomek nadany Czarnieckiemu przez onierzy po jego zwycistwach nad Szwedami pod Chojnicami, Chorzel i Dziadowem. Tarant - ko deresz (a. kary, a. siwy) Czarnieckiego, ktry wg tradycji egna go lecego na ou mierci, 16 Ii 1665, w Sokowce. Czarniecki na koniu - obraz Piotra Michaowskiego, Warszawa, Muz. Nar. Czarniecki pod Kodynk - obraz (1870) Jzefa Brandta, Warszawa, Muz. Nar. Pamitniki - z okresu 1656-88 (wyd. 1836) Jana Chryzostoma Paska. Stefan Czarniecki - poemat w 12 pieniach (1858) Kajetana Komiana; hist. epopeja narodowa na wzr Eneidy Wergiliusza. Umarych prno paka, prno i aowa, Ktrych sawa pod niebo zwyka wylatowa; Lecz strat uwaywszy, suszna przy twym grobie, Cny Czarniecki, wypaka Polsce oczy obie. (W. Kochowski, Nieprnujce prnowanie (1614), Epigrammata polskie, Pami walecznemu wojewodzie.) Jak Czarniecki do Poznania Po swedzkim zaborze. Dla ojczyzny ratowania Wrcim si przez morze. (Hymn naradowy, 13-16; zob. Jeszce Polska...) Ty nie szukaj w ojcach winy, Ty nie wdawaj si w szyderstwo, Bo to potwarz i blunierstwo. (Z. Krasiski, Przedwit, 481-83 (1843); widmo St. Czarnieckiego odpowiada na gorzkie wyrzuty poety pod adresem przodkw.)

Czarnolas - wie w woj. radomskim, gdzie mieszka Jan Kochanowski w swojej posiadoci, na ktrej miejscu znajduje si dzi romantyczny park, a tam, gdzie rosa synna lipa (zob. Lipa czarnoleska), wznosi si pamitkowy obelisk; w Xix-wiecznym dworze - muzeum Kochanowskiego. Czarnoleskiej je rzeczy Chc - ta serca uleczy! (C. Norwid, Moja piosnka (1), 40-41.) Zarwno w Siewierzu, Jak w Krlewcu wybrzmiewa albo Sandomierzu, Gminny, sielski, uczony - kmiecy i krlewski, Ten kasztelaski Jana jzyk Czarnoleski. (C. Norwid, Rzecz o wolnoci sowa, Xiii, 27-30.)

Rzecz czarnoleska - tom wierszy (1929) Juliana Tuwima.

Czarny - Kolor uwaany na Wschodzie, wg tradycji, za symbol niszoci, niewoli, niskiego urodzenia; czer dla aoby to zwyczaj rzymski (por. Juwenal, 10, 245), zapoyczony u staro. Egipcjan; przydomek niektrych wadcw a. rycerzy, np. Leszek Czarny, Zawisza Czarny; por. Barwa (Czarna). Czarna bandera piracka, niekiedy ozdabiana wizerunkiem czaszki i skrzyowanych piszczeli; ang. Jolly Roger, dos. 'Wesoy Roger'. Czarna Bess - klacz, zob. Turpin Dick. Czarna choroba - melancholia; ac. melancholia z gr. melas 'czarny'; chole '; gniew'; zob. Melancholia. Czarna dama - z sonetw Szekspira, kobieta, do ktrej si poeta zwraca w sonetach 127-152 i ktr kocha mimo jej niewiernoci; nie zidentyfikowana. Czarna flaga - "Czarnymi flagami" nazywano wojska kalifw bagdadzkich dlatego, e flaga Abbasydw bya czarna (podczas gdy Fatymidw bya zielona, a Omajjadw - biaa); powiadano, e czarna zasona wiszca przed drzwiami Aiszy (zob.) uyta zostaa jako chorgiew i dotd uwaana jest przez muzumanw za wit relikwi; por. wyej Czarna bandera. Czarna gaka - oznaczajca dawn., podczas balotau (tajnego gosowania), gos przeciw przyjciu do klubu. Czarna gieda - nielegalny, potajemny handel dewizami; por. niej Czarny rynek. Czarna izba - w dawnym domu szlacheckim i chopskim izba uytkowa, gdzie si gotuje na kuchni, prowadzi gospodarstwo, wychowuje dzieci i spdza si wiksz cz dnia; por: Biay (Biaa izba). Czarna lista - spis osb podejrzanych, notowanych a. majcych podlega z jakich powodw dyskryminacji a. przeladowaniom. Czarna mogia - dziaanie majce na celu wywoywanie zjawisk nadnaturalnych przy pomocy zych duchw. Czarna midzynarodwka - iron. zakon jezuitw (od ok. 1873). Czarna moneta - w dawnej Polsce - miedziak. Czarna msza - nazwa witokradczych niszy odprawianych dawn. przez satanistw, gdzie wzywano diaba zamiast Boga i dopeniano spronych ceremonii dla omieszenia i sprofanowania waciwego obrzdku, w celu zyskania przychylnoci szatana.

Czarna owca - osoba sprowadzajca niesaw a. hab na swoj spoeczno a. rodzin. Czarna polewka - czernina, zupa z kaczej krwi, podawana dawniej starajcemu si o rk panny na znak odmowy, rekuzy, podobnie jak w innych okolicach dawano arbuza (kawon), g lub prosi na szaro, a. grochowy wieniec; por. Arbuz. Czarna potga - ang. black power, haso ruchu pewnych grup Murzynw w skupiskach (gettach) murzyskich wielkich metropolii USA lat 1960., goszcego konieczno izolowania si Murzynw od spoecznoci biaych i wyszo fizyczn i umysow Murzynw nad biaymi. Czarna procesja - demonstracyjne wystpienie przedstawicieli 141 miast krlewskich w czasie obrad Sejmu Czteroletniego, ktrzy 2 Xii 1789 czarno ubrani wyruszyli powozami na Zamek i zoyli krlowi i dygnitarzom sejmowym zredagowany przez Kotaja memoria z daniem zrwnania w najistotniejszych prawach mieszczan ze szlacht. Czarna Rka - pop. nazwa, pod ktr wystpuj tajne (czsto fikcyjne, jednoosobowe) organizacje szantaystw a. porywaczy, zw. we Woszech. Czarna robota - cika, mczca, brudna, le patna praca fizyczna. Czarna sotnia - ros. Cziornaja sotnia, nazwa nadawana od 1905 w Rosji carskiej bojwkom organizacji monarchistycznych, tworzonym przez policj z drobnego kupiectwa, rzemielnikw i lumpenproletariatu do walki z ruchami rewolucyjnymi, przez organizowanie napadw na instytucje robotnicze i ich dziaaczy oraz pogromw ludnoci ydowskiej i ormiaskiej. Czarna stopa - w owiectwie - ziemia nie pokryta niegiem. Czarna szabla - zob. Szabla. Czarna mier - mr, morowa zaraza, morowe powietrze, duma wystpujca epidemicznie a. pandemicznie w rdw. Europie. Czarna wiea - zob. Wiea. Czarne berety - w Polsce - wojska pancerne. Czarne diamenty - wgiel jako bogactwo kraju, ktry go wydobywa; diament jest regularn odmian wgla pierwiastkowego, std nazwa. Czarne koszule - w. camicie nere, faszyci woscy; od noszonych przez nich w 1921-45 czarnych koszul. Czarne podniebienie - o czowieku majcym pogldy skrajnie reakcyjne.

Czarne to pikne - ang. black is beautiful, haso niektrych organizacji murzyskich w USA lat 1960.; por. niej: Jestem czarna, ale pikna. Czarno na biaym - na pimie, w druku; wyranie, w sposb oczywisty (dowiedzione). Czarny Douglas - Sir James Douglas, 1286-1330, przywdca szkocki, ktry najeda pn. Angli, spldrowa wiele miast i wsi, a po zawarciu pokoju z Edwardem Iii zgin w Andaluzji w walce z Maurami; bohater opowieci Walter Scotta. Czarny gabinet - tajne biuro zaoone przez Ludwika Xiv w Hotel des Postes w Paryu, gdzie otwierano listy; Konstytuanta zamkna gabinet; zlikwidowano go ostatecznie w 1830. Czarny genera - Czarny, Murzynek, przydomek nadany przez kolegw w wojsku Wadysawowi Jabonowskiemu, 1769-1802, herbu Prus, z ksicego rodu, ale, jak powszechnie byo wiadomo, z nieprawego loa, nadany mu z powodu cech murzyskich jego wygldu. Bra udzia w powstaniu 1794 jako kapitan, po bitwie pod Szczekocinami mianowany podpukownikiem. W 1799 genera brygady w Legionach Dbrowskiego; po zawarciu pokoju w Luneville zostaje generaem francuskim (przejciowo by dowdc Legii Naddunajskiej), a w 1802 obejmuje dowdztwo dywizji w korpusie ekspedycyjnym na San Domingo, gdzie zostaje komendantem wojskowym; umiera na t febr. Czarny genera - powie hist. (1912) Wacawa Gsiorowskiego. Jabonowski zabieg, a kdy pieprz ronie, Gdzie si cukier wytapia i gdzie w wiecznej wionie Pachnce kwitn lasy; z legij Dunaju Tam wdz Murzyny gromi, a wzdycha do kraju. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 924-927.) Czarny kamie - arab. al-hadar al aswad, najwiksza wito muzum., zapewne meteoryt, zoony obecnie z kilku kamieni spojonych srebrn obrcz, wmurowany we wsch. naronik wityni Kaaba (zob.) w Mekce; (ac. lapis niger) stela z najstarszym napisem rzymskim po acinie, prawdop. z ok. 500 pne., znaleziona w 1899 na Forum Romanum w Rzymie. Czarny kamyk - Rzymianie zaznaczali w kalendarzach dni niepomylne, fatalne, czarnym kamykiem, ac. nigro lapillo; por. Biay (kamyk). Czarny kodeks - fr. Code noir, poddajcy surowym rygorom niewolnikw murzyskich, ktry w 1724 wszed w ycie w Luizjanie francuskiej (Ameryka Pn.). Czarny kontynent - Afryka. Czarny korze - dawn. trawa jeszcze nie odrosa, zbyt moda. "Czarny koci" - synny zabytek Braszowa (Siedmiogrd, rodk. Rumunia),

koci gotycki z 1385-1425, o murach sczerniaych od poaru z 1689; ciany jego obwieszono cennymi dywanami wschodnimi, z ktrych cz ocalaa. "Czarny Kot" - zob. "Chat-Noir". Czarny ksi - ang. Black Prince, przydomek Edwarda, ksicia Walii, 1330-76, najstarszego syna krla ang. Edwarda Ii; przydomek od czynw wojennych a. od koloru zbroi. Czarny las - dawn. las o rnych gatunkach drzew, g. liciastych, bukowo-grabowy, ewent. take zawierajcy jawory, klony, dby, brzozy, wizy i jesiony. Czarny abd - zob. abd. Czarny papie - pop. art. genera zakonu jezuitw. Czarny pitek - 24 Ix 1869 punkt szczytowy paniki na Amerykaskiej Giedzie Akcyjnej; 19 Ix 1873 wybuch paniki na Wall Street spowodowanej bankructwami bankowymi. Czarny Radziwi - Mikoaj Krzysztof Radziwi zob. Radziwiowie. Czarny rynek - nielegalny, potajemny handel towarami; por. wyej Czarna gieda. Czarny szlak - zob. Szlak(i). Czarny towar - niewolnicy afrykascy wystawieni na sprzeda. Czarny wtorek - 29 X 1929 dzie najwikszego w historii krachu na Amerykaskiej Giedzie Akcyjnej, kadcego kres powojennej prosperity i rozpoczynajcego wielki kryzys amerykaski, a wkrtce potem i wiatowy. Czarny zwierz - czarna zwierzyna, dzik. Jestem czarna, ale pikna - sowa oblubienicy w biblijnej Pieni nad Pieniami, 1, 4 (Wulgata: nigra sum sed formosa); por. Namiot(y Kedara), por. wyej: Czarne to pikne. Zawisza Czarny - zob.

Czarodziejski. Czarodziejska gra - zob. Hans Castorp. Czarodziejska mio - zob. Mio (czarodziejem).

Czarodziejski flet - nm. Die Zauberflte, opera fantastyczna (Wiede 1791, wyst. pol. 1802) Mozarta, libretto: Emanuel Schikaneder; napisana nie dla dworu, ale dla teatru ludowego na przedmieciu Wiednia, jako modna wwczas feeria z treci zaczerpnita ze zbioru bajek wschodnich, Dinnistan, wydanego przez Wielanda w 1786. Autor i kompozytor, nalecy obaj do wolnomularstwa, skorzystali z okazji, aby z opery uczyni, przy pomocy aluzji i symboli, apologi zagroonej masonerii, opierajc si na powieci wolnomularskiej ksidza Terrasona Sethos, 1731. Cikie prby, ktre przej musz bohaterowie, ksi Tamino i jego ukochana Pamina, aby Sarastro przyj ich uroczycie do krgu wtajemniczonych w wityni Soca, to rwnie symbolika masoska. Konstrukcja dramatyczna tego arcydziea muzyki i poezji, przeciwstawiajca sobie dwa wiaty: realny i fantastyczny, staa si punktem wyjcia nm. opery romantycznej; jedno z 2 najwybitniejszych dzie gatunku singspiel (piewogra; dugim jest Uprowadzenie z seraju Mozarta). Czarodziejski sklepik - fr. La Boutique fantasque, balet w 1 akcie (Londyn 1919), libretto: Leonid Miasin i Andre Derain (wg libretta Wieszczki lalek, baletu J. Bayera), muzyka: G. Rossini; opr. O. Respighi.

Czarownice - wiedmy, osoby, ktre wg Biblii i wierze chrzec. do Xviii w., stosoway praktyki magiczne w celu oddziaywania korzystnego a. zgubnego na ludzi, zwierzta, roliny i przedmioty. Zwykle jednak pomawiano je o przymierze z diabem, udzia w sabatach (zob.) czarownic, rzucanie urokw, zatruwanie studzien, mordowanie niemowlt itd. Procesy czarownic odbyway si ju w rdw. Papie Innocenty Viii wyda w 1484 osawion bull Summir desiderantes, bdc podsumowaniem i przypomnieniem wczeniejszych uchwa, nakazujc inkwizytorom i innym karanie mierci czarownikw i czarownic, powoujc si na sowa Biblii, Ex., 22, 18: "Czarownikom y nie dopucisz." W Europie zachodniej masowe procesy czarownic osigaj kolejne szczyty po 1560, po 1580 i w czasie wojny trzydziestoletniej, a ustaj niemal cakowicie z kocem Xvii w. Do Polski fala przeladowa czarownic przysza znacznie pniej (podobnie zreszt jak i inne zjawiska cywilizacji zachodnioeuropejskiej), dziki czemu cudzoziemscy podrnicy w Xvi w. podziwia mogli Polsk jako "pastwo bez stosw", nie ogarnite obsesj magii. Cho pierwsz czarownic polsk spalono w Waliszewie koo Poznania ju w 1511, to na wiek Xvi przypada zaledwie kilka procent oglnej liczby polskich procesw czarownic. Rozpowszechniy si one dopiero w pocz. Xvii w., na ktry przypada ok. 46 proc. procesw. Reszta za odbya si w Xviii w. Dopiero w 1776 zniesiono w Polsce kar mierci za czary. Zob: te Mot (na czarownice); Pawienie. Czarownica - fr. La sorciere, traktat (1862) Julesa Micheleta. Czarownica poudnia - poemat symf. (1896) Antonina Dvoraka, wg ballady K. J. Erbena.

Czarownica z Endor - zob. Wrka (z Endor). Czarownice z Salem - Proces czarownic z Salem (stan Massachusetts, USA) w 1692 wynika z purytaskiej wiary w magi. Ju w 1688 spalono 3 osoby; prawdziwy sza ogarn miasto dopiero w 4 lata pniej, wraz z wybuchem epidemii nieznanej choroby. Pastor Cotton Mather (1663-1728) i inni rozpowszechniali pogld, e winne tu s czary; 19 osb stracono, 55 wzitych na tortury przyznao si do winy; liczba uwizionych wzrosa do 150, a podejrzanych do dwustu. Gdy posdzono o czary take on gubernatora, Sir Williama Phipsa, ktry sam ustanowi sd procesowy, i blisk krewn Mather, gorliwo ledcza wadz szybko wygasa. The Wonders of the Invisible World ang., 'Cuda niewidzialnego wiata', ksika (1693) C. Mathera zawiera rozwaania pastora o dziaalnoci diabw. More Wonders of the Inovisible World ang., 'Dalsze cuda...', atak satyryczny (1700) Roberta Calefa na ksiak Mathera. Some Few Remarks upon "a Scandalous Book" ang., 'Kilka uwag o "Skandalicznej ksice", odpowied (1701) C. Mathera na powyszy etak. Giles Corey... - dramat (1868) H. W. Longfellowa o jednym z g. bohaterw Salem, ktry zmar w czasie przesuchania; on jego stracono. The Crucible - ang., 'Prba ognia', sztuka (1953, wyst: pol. pt. Proces w Salem, 1959) Arthura Millera. Leszek Biay, czyli Czarownica z ysej Gry - opera (1809) J. K. Elsnera. Sabat czarownic - zob. Sabat. Trzy czarownice - siostry wiedmy z Makbera Szekspira, ktrych przepowiednie popychaj Makbeta na jego tragiczn drog zbrodni.

Czartoryska Izabela z Flemmingw, 1746-1835, ksina, od 1761 ona Adama Kazimierza Czartoryskiego, matka Adama Jerzego i Konstantego oraz Zofii Zamoyskiej i Marii Wirtemberskiej. Wychowana w domu magnackiego dorobkiewicza, rozpieszczona, bez wyksztacenia i zainteresowa, w 17. roku ycia wydana za kuzyna ze wzgldu na interesy rodu, za modu bya pospolit pann. Wojae i kontakty ze synnymi osobistociami Owiecenia zmieniy j w swawoln, interesujc lwic salonow, a swoboda maeska pozwalaa jej na intymne znajomoci z wybitnymi mczyznami. Dwr stanisawowski, podre, kontakty z luminarzami epoki skoniy j do uzupenienia swych brakw wyksztacenia, co przy wrodzonej inteligencji i zdolnociach uczynio z niej synn sawantk. W latach osiemdziesitych rzucia si wir intryg koterii politycznych, pokrywajc ambicjonalne cele teatralnymi

gestami. Od ok. 1791 nastpia w niej kolejna zmiana: ksina ulega oglnonarodowemu nurtowi przemian i dziaaniu postpowych si spoecznych; gorco popiera Kociuszk. Po 3. rozbiorze zaja si odbudow zniszczonych Puaw (zob.), ktre dziki niej stay si magnesem przycigajcym artystw i pisarzy, jednym z gwnych orodkw kultury w Polsce, zbiornic pamitek narodowych. W 1800 wybudowaa tam wityni Pamici, zw. pniej wityni Sybilli, z napisem u wejcia: "Przeszo Przyszoci". Zgromadzia w niej relikwie krlw, wodzw, pamitki kultury, nierwnej zreszt wartoci. W 1809 wzniosa Dom Gotycki, w ktrym umiecia galeri obrazw i zbir broni. Puawy zaczto nazywa "stolic gustu i nauk". Izabela zaja si take teatrem i ksztaceniem aktorw, wystpowaa sama w teatrze puawskim w sztukach patriotycznych, pisaa ksiki, uprawiaia filantropi i zajmowaa si owiat ludu. Po powstaniu listopadowym Puawy ulegy zniszczeniu przez wojska carskie pod dowdztwem jej wnuka na subie ros., Adama Wietemberskiego. 5 Iii 1831 Izabela opucia Puawy pieszo; zmara w Wiedniu. Pod koniec ycia staa si symbolem patriotyzmu i polskoci; nazywana dawniej Matk Spartank lub Sybill, zyskaa na koniec przydomek Matki Ojczyzny.

Czarudatta i Wasantasena - para kochankw z sanskryckiej komedii Gliniany wzek, sanskr. Mriczczahakatika, datowanej rnie, od Iii do X w., przypisywanej Siudrace. Zuboay kupiec bramiski Czarudatta i pikna kurtyzana Wasantasena kochaj si. Czarny charakter sztuki, Sansthanaka, szwagier krla, dusi Wasantasen w odlegym ogrodzie i oskara o t zbrodni Czarudatt. Jednak Wasantasena odzyskuje przytomno, zjawia si na chwil przed straceniem kochanka i ratuje mu ycie. Goethe sparafrazowa t sztuk w balladzie Der Gott und die Bajadere. Indische Legende (nm., 'Bg i bajadera. Legenda ind.', 1797). Oparto na niej popularny balet Le Dieu et la bayadere, wystawiany w wielu krajach Europy ok. 1830.

Czar Walca - nm. Ein Walzertraum, operetka (1907) kompozytora austr. Oscara Strausa. Nastpczyni tronu, ksiniczka Helena, zakochaa si, bdc w Wiedniu, w poruczniku Niki i chce uczyni go ksiciem-maonkiem. Niki na zamku w noc polubn syszy dobiegajce z pobliskiego ogrdka restauracyjnego dwiki walcw, granych przez wiedesk damsk kapel, wymyka si tam, marzy o Wiedniu i... wraca do swojej ksiniczki.

Czas. Czasie, naprzd!, ros. Wriemia, wpieriod!, ze sztuki satyrycznej ania, ros. Banja, akt 6, "Marsz czasu" (1930), W. Majakowskiego. Tytu powieci (1932, wyd. pol. 1936) Walentina P. Katajewa. Czas ogrkowy - martwy sezon, kiedy brak rozrywek, nowin, zajcia; okres

wakacyjny, urlopowy. Czas poerca rzeczy - ac. tempus edax rerum; z Metamorfoz, 15, 234, Owidiusza; por. niej Zb czasu. Czas pracuje dla nas - ang. time is on our side, dos. 'czas jest po naszej stronie', z przemwienia W. E. Gladstone'a w Izbie Gmin (1866) w dyskusji na temat projektu ustawy wyborczej (Reform Bill). Czas to pienidz - ang. time is money, przys. ang. wg powiedzenia Teofrasta: "Czas to kosztowny wydatek." Czas ucieka, mier goni, wieczno czeka - przys. wywodzce si ze redniowiecza, kiedy mawiano: tempus fugit, aeternitas manet ac., 'czas ucieka, wieczno trwa'. Czas wyszed z orbit - (z formy, z kolein, ze spoin) z tragedii Hamlet, 1, 5, Szekspira, ang. the time is out of joint. Minione czasy! - zob. Fryderyk I Barbarossa (Tempi passari!). O czasy! o obyczaje! - ac. O tempora! O mores! Niestety, jake zmieniy si czasy na gorsze! jak si zepsuy obyczaje! Z przemwienia Przeciw Katylinie, 1, 1, Cicerona. Szkoda czasu i atasu - zob. Atas. Wszystkie rzeczy maj swj czas - i swym zamierzonym biegiem przemija wszystko pod socem; z Biblii, Eklezjasta, 3, 1. Zb czasu - ang. tooth of time, z komedii Miarka za miark, 5, 1, Szekspira; por. wyej: Czas poerca rzeczy. Znak czasu - zob. Znak.

Czaszka. Trupia czaszka i skrzyowane piszczele - symbol mierci pochodz. ze redniowiecza, nie znany w staroytnoci; znak sygnalizujcy miertelne niebezpieczestwo, zw. na urzdzeniach pod wysokim napiciem; hist. godo pirackie, ang. Jolly Roger; zob. Czarny (Czarna bandera).

Czaty - czatowanie, pilnowanie, ledzenie, zwiady; zwiad, podjazd, oddzia podjazdowy, posterunek, stra, warta; z wg. csata 'bitwa, spotkanie; tum, horda'.

Czaty - ballada Mickiewicza.

Czatyrdah - masyw grski gwnej grani Gr Krymskich w pobliu miasta Auszty (Ukr. SRR). Czatyrdahu, ty zawsze gtuchy, nieruchomy, Midzy wiatem i niebem jak drogman stworzenia, Podesawszy pod nogi ziemie, ludzi, gromy, Suchasz tylko, co mwi Bg do przyrodzenia. (A. Mickiewicz, sonet Czatyrdah, 11-14.)

Czber - aromatyczna rolina jednoroczna z rodziny wargowych, ogrodowa a. grska, uywana jako przyprawa w postaci ziela a. olejku, stosowana te w lecznictwie lud. yycie nie nam, nie wiatu, Jako te czbry i lazy, Ni z nich owocu, ni kwiatu. (A. Mickiewicz, Dziady, cz. Ii, 257-59.)

Czech - eponim czeski, mityczny protoplasta, uwaany przez legend czesk za rdo nazwy tego ludu. Po raz pierwszy w pocz. Xii w., w kronice Kosmasa, pod nazw Bohemus. W wersji kronikarzy polskich, nie znanej kronikom czeskim, Czech ma dwch braci, Lecha i Rusa, z ktrych kady zaoy swoje pastwo: Czechy, Polsk i Ru (Kronika wielkopolska; Dugosz).

Czcho - czeche, gzo, giezko, dawn. biaa koszula miertelna, paszcz, pokrowiec, kitel.

Czechman - rodzaj kontusza z rkawami, sukiennego a. aksamitnego, noszonego w Polsce Xviii w. na upanie, ubir pochodzenia wschodniego; z tur. czekmen.

Czeczuga - sterlet, ryba sodkowodna z rodziny jesiotrw; ozdobna szabla tatarska (Xvii w.).

Czego chcesz od nas, Panie.. - pocztek pieni Xxv (Ksigi wtre) Jana Kochanowskiego, majestatyczny hymn dzikczynny, z 1563-64, "religijna

kontemplacja piknoci i adu natury", "zupena nowo w poezji naszej", "pierwszy utwr polski, ktry wolno nazwa wielk poezj" (I. Chrzanowski).

Czego chc? - wiersz napisany w 1879 w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej przez 20-letniego winia, pniejszego pisarza, Wacawa Sieroszewskiego; przetumaczony na jz. bug. (wyd. 1895) pt. Ura! Fabryki! Ziemia! Swoboda! sta si w Bugarii pieni rewolucyjn. Czego chc oni? - i gawied szumi, szyderstwem wita, obelg plwa. Czego chc oni? - kt ich zrozumie, chleba, swobody..., kt o to dba! 1-4.

Czekajc na godota - zob. Godot.

Czekan - czakan, nadziak, obuch, toporek na dugim drzewcu do rozbijania hemw i naramiennikw nieprzyjaciela i do cigania go z konia (Xiv-Xviii w.), "zbjecki instrument" w czasach pokojowych, ktrego, wg ustawy sejmowej z 1620, nie wolno byo pod kar mie przy sobie w miejscu publicznym; mocna laska ze stalow gowic, uywana przez taternikw do rbania stopni w lodzie; z wg. csakany z tur.

Czekanowski Aleksander Piotr - 1833-76, geolog i geograf polski; zesany za udzia w powstaniu 1863 na Syberi, prowadzi badania w rejonie jeziora Bajka, w dorzeczach Dolnej Tunguzki i Leny, nad brzegami M. Arktycznego; zmar mierci samobjcz, pozostawiajc po sobie cenne materiay, mapy i wielkie zbiory przyrodnicze. Gry Czekanowskiego - ros. Kria Czekanowskowo, pasmo grskie w Jakuckiej ASRR, midzy dolnym biegiem rzeki Olenok i delt Leny.

Czeladnik - dawn. wykwalifikowany rzemielnik pracujcy u majstra, wyzwolony na czeladnika po zoeniu waciwego egzaminu.

Czelad - hist. ludno zalena, zatrudniona na folwarku feudalnym, do Xiii w. zoona z poddanej ludnoci chopskiej, od Xvi w. rwnie z wolnych "lunych ludzi"; suba domowa u magnatw i szlachty, zatrudniana te jako stra zamku a. grodu, a towarzyszca panu jako druyna obozowa na wojnie; najemna suba folwarczna (Xix w.); czeladnicy; czeladka, suba domowa,

domownicy.

Czeladnia - czeladnica, izba czeladna, izba dla czeladzi dworskiej, folwarcznej, rzemielniczej.

Czeluskin Siemion I - rosyjski badacz polarny z Xviii w., uczestnik wielkiej wyprawy z 1733-43 dla zbadania azjatyckich wybrzey Arktyki; dotar do najbardziej na pnoc wysunitego przyldka Azji, nazwanego jego imieniem. "Czeluskin" - radziecki lodoamacz zbudowany w Danii, na ktrym w 1933 przedsiwzito pierwsz prb przebycia lodoamaczem pn. drogi morskiej z Murmaska do Wadywostoku. W pobliu Cieniny Beringa skuty przezkr, dryfowa na M. Czukockie, gdzie 13 Ii 1934 zosta roztrzaskany przez lody. Szczliwie zakoczon akcj ratunkow lotnikw radzieckich, prowadzon w kracowo cikich i niebezpiecznych warunkach, ledzi z zapartym tchem cay wiat.

Czepek - czepiec od redniowiecza nakrycie gowy matek, poczwszy od oczepin weselnych; u mieszczanek jeszcze w I. po. Xix w.; w strojach lud., zw. zwizanych z obrzdem weselnym, a do ocztku Xx w. W czepku urodzony - szczciarz, wybraniec losu, fortuny, urodzony pod szczliw gwiazd; pierw. o noworodkach wychodzcych na wiat z gwk pokryt strzpkiem owodni (bony podowej), co uwaano za dobry znak i talizman zabezpieczajcy przed utoniciem.

Czepigi - rczki puga.

Czersk - wie w woj. warszawskim, jedna z najstarszych osad na Mazowszu, siedziba ksit mazowieckich, po 1262 ksistwo czerskie, przed 1350. prawa miejskie. Wyroby sawnego sukna zwanego londrynem, browary piwa. W Xiv w. zmiana koryta Wisy zmniejsza handlowe i obronne znaczenie Czerska; ksi mazowiecki Janusz I przenosi siedzib do Warszawy. W Xix w. utrata praw miejskich. Zamek - ksit mazowieckich, gotycki, z kwadratow wie bramn i cylindrycznymi basztami, zbudowany przez KonradaMazowieckiego w pocztku Xiii w.; w 1656 Szwedzi wysadzaj w powietrze wntrze; obecnie w ruinie.

"W Czersku na zym piwsku" - zob. Mazur(owie mili).

Czerski Jan - 1845-92, geolog, paleontolog i geograf polski. Zesany na Syberi za udzia w Powstaniu 1863, powici si badaniom geologicznym i geograficznym we wsch. Syberii. Po uwolnieniu z zesania pracowa w 1886-91 w Akademii Nauk w Petersburgu. Zmar w rejonie Koymy, na wyprawie nauk. przedsiwzitej w 1891 wraz z on Marf. Gry Czerskiego - ros. Chriebiet Czerskowo, 1) gry w Syberii Wsch., rozcigajce si od rzeki Jany do grnego biegu Koymy; 2) acuch grski we wsch. Zabajkalu.

Czerwie - znaczny grd ksistwa wodzimiersko-kijowskiego, lokalizowany w miejscu, gdzie dzi znajduje si wie Czermno nad Huczw, powstay w 2. po. X w. orodek ziemi czerwieskiej (midzy Bugiem a Wieprzem i midzy ziemi besk a pniejsz - Xii w. - ziemi chemsk), na ktrej znajdowao si kilkadziesit Grodw Czerwieskich. Wg Kroniki Nestora (zob. Powie doroczna) nalea do pastwa Mieszka I do 981, po czym zdobyty zosta przez Wodzimierza, ksicia Rusi Kijowskiej. Na pocztku Xiii w. Grody Czerwieskie byy na krtko samodzieln dzielnic ksic.

Czerwisk - wie w woj. pockim, na wysokim brzegu Wisy, dawna osad. W 1148 biskup pocki Aleksander ufundowa tu klasztor reguy w. Augustyna. W 1410 Jagieo na czele rycerstwa maopolskiego poczy si tu z wojskami litewskimi, mazowieckimi i wielkopolskimi i wyruszy pod Grunwald. Dawne opactwo kanonikw regularnych. Romaski koci NMP z Xii w. (dwuwieowa, trjnawowa bazylika z trzema apsydami), mimo licznych przerbek w okresie gotyku, Renesansu i baroku zachowa charakter romaski; w przedsionku portal romaski odkryty w 1910. W 1951 odsonito w kaplicy Ukrzyowania freski z Xiii w., najwikszy zesp freskw romaskich w Polsce. Koci ma te polichromi gotyck z Xiv w. i renesansow sprzed 1529. W klasztorze murowanym, wzniesionym w Xv w., rozbudowanym w Xvii w., gotyckie wntrza z polichromi z Xv w. Przywllej czerwiski - zob. Przywilej.

Czerwony - koloru krwi; przen. lewicowiec, socjalista, komunista, rewolucjonista; dawn. te w znaczeniu 'zoty' (por. niej Czerwony zoty), std kamie (zob.) filozoficzny alchemicy nazywali czerwon nalewk, gdy jak sdzili, przemienia pospolite metale w zoto. W folklorze wielu krajw jest to kolor magii: kapturki i czapeczki wrek i czarodziejek, a take kapelusze magw, byy zawsze czerwone; czerwone tasiemki a. wsteczki

chroniy niemowlta od uroku (na wsi polskiej jeszcze w po. Xx w.). Znaczenie pierw.: 'zabarwiony owadem' czerwcem polskim (Porphyrophora polonica), ktrego samice dostarczay barwnika; por. Barwa (Czerwona); Cnota (w czerwieni). Armia Czerwona - w latach 1918-1946 nazwa wojsk wchodzcych, wraz z Czerwon Flot, w skad Si Zbrojnych ZSRR. Czerwona Gwardia - ros. Krasnaja Gwardija, uzbrojone oddziay robotnikw organizowane w Rosji pod kierownictwem partii bolszewickiej w czasie rewolucji 1905 oraz lutowej i padziernikowej 1917. Czerwona gwiazda - planeta Mars. Czerwona ni - w wyraeniu: "przewija si czerwon nici" o jakim motywie, temacie, elemencie oglniejszego toku, nurtu dziania si, opowieci, zdarze; z powieci Pokrewiestwa z wyboru, 2, 2 (1809), Goethego: "Wszystkie liny floty brytyjskiej, literatury, przedstawiciela polskiej myli rewolucyjnej od najgrubszych do najcieszych, skrcone s tak, e jedno czerwone wkno przechodzi przez ca dugo liny, tak e z najmniejszego nawet kawaka wida, e naley do korony. Podobnie przewija si przez dziennik Otylii ni skonnoci i przywizania." Czerwona Ra - emblemat ang. dynastii Lancaster; zob. Roliny (Emblematy). Czerwone berety - bryt. wojska powietrzno-desantowe; w Polsce Lud. 6. Pomorska Dywizja Powietrzno-Desantowa. Czerwone i czarne - fr. Le Rouge et le Noir, tytu jednej z dwch (obok Pustelni Parmeskiej) najsynniejszych powieci (1831) Stendhala, obrazujcej spoeczestwo fr. w okresie Restauracji 1814-30, przy czym kolor czerwony symbolizuje wojsko, a czarny - kler; zob. te Sorel Julien. Nazwa (fr. rouge et noir) hazardowej gry w karty, zwanej te "30 i 40", fr. trente-et-quarante. Czerwone koszule - w. camicie rosse, stronnicy Garibaldiego, ochotnicy w wyprawie Tysica na Sycyli 11 V 1860, ktrzy pod wodz Garibaldiego wsparli powstanie przeciw Burbonom i w 3 miesice oswobodzili wysp; byli wrd nich take Polacy. Czerwoni demokratyczny - obz polityczny przeciwstawny obozowi Biaych, dziaajcy w Krlestwie Polskim w 1861-63, przygotowujcy powstanie styczniowe, zwolennicy bezporedniej akcji zbrojnej. Czerwonoskrzy - ang. Redskins, Red indians, red men, przezwisko nadane Indianom przez biaych aluzja do indiaskiego obyczaju malowania twarzy i ciaa na czerwono. Czerwony guz - w Chinach cesarskich oznaka mandaryna (zob.) pierwszej

klasy, noszona na czapce od Xvii w. Czerwony jak alkiermes - zob. Alkiermes. Czrwony jak upir - wg wierze ludowych zmary, ktry stawa si upiorem, mia czerwon twarz. "Czerwony kapturek" - fr. Le Petit Chaperon Rouge, bohaterka bajki pod tyme tytuem ze zbioru Bajki Babci Gski (1697) Charlesa Perraulta i podobnej (nm. Rotkppchen) bajki (1812-15) braci Grimm; wilk poera babci dziewczynki i przebiera si za ni, aby tym atwiej pore take dziewczynk. Czerwony karzeek - fr. Nain rouge a. Le petit homme rouge, rodzaj krasnoludka normandzkiego, duszka domowego, ktry wg wierze lud. sprzyja rybakom. Czerwony kasztelanic - przydomek Edwarda Dembowskiego, 1822-46, filozofa, publicysty, historyka literatury, przedstawiciela polskiej myli rewolucyjno-demokratycznej, jednego z najradykalniejszych przywdcw powstania krakowskiego w 1846. Czerwony krg - z legendy hinduskiej, nakrlony przez Budd; wewntrz tego krgu musz si nieuchronnie spotka ci, ktrych przeznaczenie ma z sob zetkn. Czerwony Krzy - organizacja spo. o charakterze midzynarodowym i narodowym, powstaa w 1864 w Genewie z inicjatywy Szwajcara Henri Dunanta (zob. Solferino: Un Souvenir...) w celu niesienia pomocy rannym onierzom. Pniejsze konwencje rozszerzyy znacznie zakres jej dziaa. Polski Czerwony Krzy (PCK) powsta w 1919. Czerwony ksidz - w. il prete rosso, przydomek kompozytora w. Antonia Vivaldiego, duchownego, o rudych wosach. Czerwony kur - (tj. kogut) poar. Czerwony mak - balet (Moskwa 1927, wyst. pol. Wrocaw 1952) kompozytora ros. Reinholda Gliera, libretto: Michai Kuriko. Czerwony Paac - w Lhasie (Tybet, Chiny), gwna cz zamku Potala (dawnej rezydencji dalajlamy, grujcej ponad miastem, zbudowanej na miejscu zamku krlewskiego z Viii w.), wzniesiona w 2. po. Xvii w. Czerwony pas, za pasem bro - pop. aria starego grala Maksyma Tychoczuka z dramatu Karpaccy grale, 1, 1 (1843), Jzefa Korzeniowskiego; pocztek brzmi waciwie: Czerwony paszcz, ze pasem bro Wesoa myl, swobodna do - I topr, co bysa z dala, To strj, to ycie grala!

Czerwony Plac - ros. 'Krasnaja Poszczad', w Moskwie, wielki plac ograniczony od pd. zachodu murami Kremla; znajduj si tam m.in. mauzoleum Lenina i cerkiew Wasyla Bogosawionego (ros. Baennowo). Czerwony Pksiyc - odpowiednik organizacji Czerwonego Krzya w krajach muzumaskich. Czerwony sztandar - sztandar koloru czerwonego, midzynarodowe godo proletariatu; zob. te Krew (nasz dugo lej katy). Czerwony zoty - w dawnej Polsce oglnie przyjta nazwa zotego dukata, wprowadzona za Jana Kazimierza, gdy pojawiy si take zote ze srebra. "Czerwony" - znaczy 'ze zota'; por. wyej Czerwony. Rycerze Czerwonego Krzya - zob. Templariusze. Wojna Biaej i Czerwonej Ry - zob. Wojna.

Czesaw - autentyczne imi staropolskie; Cze- od cz; por. Czstochowski.

Cze Polskiej Ziemi, Cze! - pie popularna w okresie przed powstaniem listopadowym i w czasach pniejszych, napisana prawdop. przez Feliksa Frankowskiego (zm. 1839); wg niektrych przez Jzefa Czeczota.

Czenik - w Polsce do koca Xiii w. urzdnik dworski opiekujcy si piwnic krlewsk, usugujcy krlowi przy stole biesiadnym, potem tylko urzd tytularny.

Czstochowski - dotyczcy (pochodzcy z) Czstochowy; pierw. Czestochowa, 'wasno Czestocha', imi od pnia cze; noswka pojawia si ju w Xv w., podobnie jak w wyrazie czstowa; por. Czesaw. Czstochowska kresa - blizna, szrama na twarzy, jak na obrazie Matki Boskiej Czstochowskiej. Czstochowska tabaka - dawn. przednia, wyborowa. Czstochowskie gadanie - dawn. duby smalone, koszaki opaki, brednie podobne do mowy optanych, z ktrych wypdzali diaba paulini

czstochowscy, mistrze w sztuce egzorcyzmu. Czstochowskie malowido bohomaz, kicz odpustowy. Czstochowskie rymy, wiersze, kadencje liche - nieudolne, prymitywne, jak kantyczki pielgrzymw a. pieni dziadowskie; por. Sokal(skie rymy). Matka Boska Czstochowska - obraz w kaplicy klasztoru paulinw na Jasnej Grze w Czstochowie, namalowany prawdop. wg wizerunku bizantyjskiego; przemalowany ok. 1430 po zniszczeniu w czasie napadu na klasztor; przedmiot kultu relig.; zob. te Jasny (Klasztor Jasnogrski).

Czstok - zob. Ostrok.

Cziczikow - centralna posta powieci Martwe dusze (zob. Martwy) Gogola, uniwersalny, syntetyczny wzorzec aferzysty umiejcego si doskonale przystosowa do okolicznoci, istoty sentymentanej, usuwajcej si na drugi plan, pokornej, przypochlebiajcej si albo wymownego samochwaa, jowialnego, bezceremonialnego zalenie od sytuacji i od czowieka, z ktrym ma ubi interes.

Czikos - pasterz koni na pusztach (stepach) wgierskich w czasach tabunowej, pdzikiej hodowli. Odwag i zrczno czikosw i ich swobodne, bujne ycie opiewaa literatura wg., m.in. poezje Pettifiego. Ich pikne; barwnie wyszywane wierzchnie okrycie przypominao cuch grali podhalaskich; z wg. csikos.

Czowiek - zob. te Homo sapiens. Czowiek hoe igrzysko - wg filozofa neoplatoskiego Synezjusza z Kyreny (pn. Afryka), ok. 370-ok. 413, autora Pochway ysiny. "czowiek igraszk bosk"; gr. anthropos theou paignia. Czowiek czowiekowi wilkiem - ac. homo homini lupus, parafraza z Plauta, Asinaria, 495. Czowiek-gra - zob. Quinbus Flestrin. Czowiek grzechu - zob. Antychryst. Czowiek i nadczowiek - ang, Man and Superman, komedia (1903) - G. B. Shawa, "sceniczny obraz tragikomicznych oww miosnych", gdzie "Don Juan

nie jest myliwcem, ale zwierzyn" (z Listu dedykacyjnego autora). Czowiek jednej ksiki - ac. homo unius libri, u Tomasza z Akwinu definicja czowieka uczonego; wg innych-czowiek, ktrego naley si wystrzega, bez wzgldu na to, czy przeczyta, czy te napisa tylko jedn ksik; por. Ksiga (Strze si...). Czowek jest kowalem swego losu - ac. homo fortunae suae ipse faber, z rozprawy O godnoci czowieka (1486) Giovanniego Pico della Mirandola, filozofa w. Czowiek jestem; nic co ludzkie, nie jest mi obce, ac. homo sum; humani nil a me alienum puto, z Terencjusza, Heautontimorumenos (gr., Samodrk), 1, 1, 25. Czowiek, ktry by Czwartkiem - ang. The Man who was Thursday, powie (1908, wyd. pol. 1958) G. K. Chestertona. Czowiek, ktry zdemaskowa Hadleyburg - ang. The Man that corrupted Hadleyburg, opowiadanie (1899) Marka Twaina, ktre w obrbie maego miasteczka ukazuje zgubne skutki chciwoci. Czowiek-maszyna - fr. L'Homme machine, dzieo (1748, wyd. pol. 1925) fr. lekarza i filozofa J. O. de la Mettrie, w ktrym twierdzi na podstawie wasnych obserwacji, e zjawiska psychiczne s wynikiem budowy organicznej mzgu i systemu nerwowego, i stworzy koncepcj czowieka jako szczeglnego rodzaju oywionej ("owieconej") maszyny. Czowiek miar wszechrzeczy - gr. Anthropos metron panton, maksyma Protagorasa (ok. 450 pne.). Czowiek na Ksiycu - zob. Ksiyc. Czowiek nowy - ac. homo novus, nikomu nie znany, powoany na urzd, stanowisko itd.; nowicjusz; parweniusz; dorobkiewicz; z O powinnociach (ac. De officiis), 1, 39, 138 i in., Cicerona. Czowiek o wydartym sercu - pomnik z brzu (1953) Osipa Zadkina postawiony w Rotterdamie ku czci zburzonego przez hitlerowcw, a pniej odbudowanego miasta. Czowiek Platona - "Zwierzta chodzce dziel si na dwunogie i czworonogie, a e gatunek ludzki mieci si w tej samej kategorii co stworzenia pierzaste, a nie jakiekolwiek inne, musimy przeto podzieli klas dwunogich na pozbawione pierza i pierzaste" - pisze Platon w Polityku, 266 E. Definicja platoska w jz. ac. brzmi: Animal implume bipes 'zwierz bezpire dwunogie'. Czowiek miechu - fr. L'Homme qui rit, powie (1869, wyd. pol. 1869) Victora Hugo. Jest to miech gorzki, peen nienawici i rozpaczy.

Bohaterowi tytuowemu, Gwynplaine'owi, handlarze dzieci znieksztacili w dziecistwie twarz, aby rozmiesza widzw na jarmarkach. Czowiek - to brzmi dumnie - ros. czeowiek - eto zwuczit gordo, sowa Satina ze sztuki Na dnie, 4 (1902), Gorkiego. Czowiek trjdzielny - wg Diogenesa Laertiosa, filozofa gr. z Iii w., ciao ludzkie skada si z: 1. czci miertelnej, 2. boskiej i eterycznej, zw. pheren 'przepona; dusza; wiadomo; uczucie; wola', 3. powietrznej i mglistej, zw. thymos 'dusza, duch, serce, nastrj'. Wg Rzymian czowiek ma trjdzieln dusz, rozpadajc si po mierci ciaa na: 1. many (zob.), 2. dusz, zw. Anima i 3. cie, zw. Umbra; many dostaj si do Elizjum a. do Tartaru, Anim powraca do bogw, ale Umbra kry w powietrzu nad ciaem, jakby go nie chciaa opuci. Wg ydw czowiek skada si z ciaa, duszy i ducha. Czowiek trzech drewien - dawn. szubienicznik; wisielec. Czowiek trzech liter - ac. homo trium literarum, zodziej (ac. fur), rzezimieszek. Czowiek w futerale - ros. Czeowiek w futliarie, tytu opowiadania (1898) A. Czechowa; przen. kto obawiajcy si wszelkich innowacji, reform, zdecydowanych rozstrzygni. Czowiek z motyk - obraz (1863) J. F. Milleta, San Francisco, Muz.; dzieo, ktre otworzyo malarzowi drog do sukcesu. Czowiek z Piltdown - ac. Eoanthropus dawsoni, synna mistyfikacja antropologiczna, pomylana zapewne zrazu jako kawa, do ktrego sprawca byby si przyzna, gdyby skutki nie przerosy tak znacznie zamysu dowcipnisia. Niejaki Charles Dawson, prawnik, zbieracz-amator, wdrujc koo wsi Piltdown w hrabstwie Sussex w Anglii znalaz w wirowisku czci czaszki ludzkiej niezwykej gruboci. Pokaza te koci profesorowi Woodwardowi z Muzeum Brytyjskiego, ktry si nimi zainteresowa. Obaj czynili dalsze poszukiwania, a w 4 lata pniej, w 1912, znaleli w tyme miejscu uchw i kie ludzki, a prcz szcztkw ludzkich - zby plioceskiego sonia, mastodonta, i hipopotama. Towarzystwo tych ssakw zdawao si wiadczy, e wacicielem czaszki by praczowiek, yjcy od 200 tys. do miliona lat temu. Wywoao to wielkie poruszenie w wiecie naukowym i dyskusj trwajc blisko p wieku. Sklepienie czaszki odpowiadao czowiekowi wspczesnemu, uchwa natomiast miaa charakter mapi. Dopiero w 1950 prby fluorowe i dokadne przewietlenia rentgenowskie wykazay, e wiat naukowy (z wyjtkiem niewielu upartych sceptykw) pad ofiar sprytnego oszustwa. Czaszka pochodzia ze starego grobu i naleaa do osoby cierpicej na chroniczn chorob koci, uchwa natomiast naleaa do samicy orangutana, a szcztki zwierzt kopalnych sprowadzono z wykopalisk tunezyjskich. Bohaterowie tego odkrycia nie yli ju, kiedy ogoszono wiadomo o oszustwie, nie wiadomo wic, kto je popeni.

Czowiek zrodzi si wolny (a wszdzie jest w kajdanach) - fr. I'homme est ne libre, z Umowy spoecznej, r. 1 (1762), J. J. Rousseau. Ilu ludzi, tyle zda - ac. quot homines, totsententiae, ile gw, tyle opinii; parafraza z Satyr, 2, 1, 27, Horacego. Istota pastwowa - gr. zoon politikon, Arystotelesowska (Polityka, 1, 1, 9) definicja czowieka, jako "zwierzcia spoecznego", istoty stworzonej z natury do ycia w pastwie. Por. Towarzystwo (Czowiek to...). Kady czowiek kamc - z Biblii, psalm 115, 11. Ludzie ludziom zgotoweli ten los - motto do zbioru z opowiada Medaliony (1946) Zofii Nakowskiej o zbrodniach hitlerowcw w Polsce w czasie okupacji nm. 1939-45. Oto czowiek! - ac. Ecce homo!, w Biblii, Ew. wg Jana, 19, 5; sowa Piata o Chrystusie; w plastyce nazwa wielu wizerunkw cierpicego Chrystusa w koronie cierniowej; np. obraz Rogiera van der Weyden (ok. 1450), Londyn, Nat. Gall. Pamitaj, e jeste (tylko) czowiekiem - ac. hominem te memento, sowa, ktre powtarza szeptem niewolnik stojcy na wozie za zwyciskim wodzem, odbywajcym triumf w staroytnym Rzymie. Spiowy czowiek - zob. Talos. Szary czowiek - zob. Szary. Szukam czowieka - ac. hominem quaero, z Bajek, 3, 19, 9 (I w.), Fedrusa; o Ezopie; zob. te Diogenes (Latarnia). To by czowiek! - ang. this was a man!, zob. Brutus M. I. ("Ze wszystkich Rzymian..."). Wielki czowiek do maych interesw - zob. Wielki. Waciwy czowiek na waciwym miejscu - ang. the right man in the right place, z przemwienia A. H. Layarda w bryt. Izbie Gmin (1855). Wszelki czowiek yjcy - marno - z Biblii, Psalm 38, 6.

Czomolungma - najwyszy szczyt grski na Ziemi, w rodk. Himalajach, na granicy Nepalu i Tybetu, zw. rwnie Mount Everest (od nazwiska ang. pk. George'a Everesta, z ktrego inicjatywy podjto w 1845-50 systematyczne pomiary Himalajw; w 1849 w ind. urzdzie pomiarw kraju odkryto, e "Peak Xv" liczy 88487m i jest najwyszy na Ziemi), zdobyty 29 V 1953 przez

czonkw wyprawy brytyjskiej: Nowozelandczyka Sir Edmunda Hillary i Szerp z Nepalu Norkaja Tenzina.

Czopowe - w Polsce 1466-1813 podatek akcyzowy od piwa, miodu i gorzaki, a od 1629 take od wina; od czopa, ktrym zatykano beczki i kufy.

Czorsztyn - wie w woj. nowosdeckim, dawniej pocztek synnych spyww przeomem Dunajca, obecnie ze Sromowiec. Zamek - czorsztyski Kazimierza Wielkiego, z Xiv w,, od Xv w. siedziba starostwa; wielokrotne pobyty krlw polskich na zjazdach panujcych; w czerwcu 1651 gwna kwatera powstaczego dowdztwa Kostki Napierskiego; 24 Vi wojska biskupa krakowskiego zdobyy Czorsztyn i wziy Kostk do niewoli; dzi ruiny zamku grnego i dolnego. Zamek na Czorsztynie - zob. Zamek.

Czko - stroik, podwstnik, uywana w Europie od redniwiecza, noszona przez dziwczta ozdobna opaska na gow, przybrana kwiatami; zachowana jeszcze w krajach sowiaskich jako element dziewczcego stroju ludowego a. regionalnego, np. kurpiowskiego; o charakterze odwitnym.

Czterdzieci - liczba czsto spotykana w Biblii, dlatego dawniej uwaana za majc znaczenie magiczne, za symbol czasu pokuty, okresu niezbdnego do oczyszczenia, do ozdrowienia, do odrodzenia si do nowego ycia; Mojesz spdzi 40 dni na grze Synaj, Eliasza przez 40 dni ywiy kruki, wody potopu paday na ziemi przez 40 dni, a po upywie nastpnych 40 dni Noe otworzy okno arki, Chrystus poci 40 dni na pustyni itd. Przywilej azylu w sanktuariach trwa 40 dni, kwarantanna trwaa dawniej 40 dni (std nazwa; w. quarantena '40 dni'), wdowie wolno byo pozostawa w domu ma przez 40 dni po jego mierci, okres czterdziestodniowy odgrywa wielk rol w dawnych kuracjach lekarskich i dowiadczeniach alchemikw itd. Czterdziestu, niemiertelnych - zob. Akademia (Fr.); Niemiertelny. Czterdziestu mczennikw - dzie 10 marca. Czterdziestu rozbjnikw - zob. Ali Baba. Czterdzieci wiekw... - zob. Napoleon I (onierze, pamitajcie...). Ryczce czterdziestki - strefa poudniowego oceanu, wok (i na poudnie

od) 40. rwnolenika, gdzie wiatry zachodnie, nie napotykajc na bariery ldowe, wiej silnie przez cay rok, uatwiajc aglowcom opynicie Ziemi w kierunku wschodnim. Niektrzy wczeni eglarze dokonywali tego jednak w kierunku odwrotnym, np. Magellan i Drake na zachd, wok Przyldka Horn. Czterdzieci i cztery - tajemnicze imi tajemniczego ma, "namiestnika wolnoci na ziemi" w Widzeniu Ksidza Piotra w Dziadach, cz. Iii, 5, 59-85, Mickiewicza: A ycie jego - trud trudw, A tytu jego - lud ludw; Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, A imi jego czterdzieci i cztery. Poeta pytany o znaczenie tej liczby mia jakoby wyjani, e "mu sama si nastrczya w chwili natchnienia, gdzie nie byo miejsca dla rozumowania", a pniej, w 1845, mia powiedzie: "Kiedy pisaem, wiedziaem; teraz ju nie wiem." Czterdziestu siedmiu roninw - zob. Ronin. Czterdzieci osiem - zob. (das) Wohltemperierte Klavier. 49. rwnolenlk - granica midzy USA i Kanad od Pacyfiku do miejsca na pd. od Winnipeg. Po czterdziestce czowiek jest albo gupcem; albo wasnym lekarzem Plutarch w traktacie O zachowaniu zdrowia przypisuje to powiedzenie cesarzowi rz. Tyberiuszowi; znaczy ono, e majc lat 40 czowiek powinien zna wystarczajco dobrze swj organizm na to, aby utrzymywa go w dobrym zdrowiu.

Czternacie. Czternastu pomocnych w potrzebie - koc. rz.-kat. grupa witych, ktrzy przed sw mczesk mierci wyprosi mieli u Boga ask udzielenia szczeglnej pomocy tym, ktrzy prosz za ich porednictwem. Do grupy tej zalicza si zwykle: Erazma z wiatrem, Eustachego z jeleniem, Jerzego ze smokiem, Katarzyn z koem, Cyriaka z demonem na acuchu, Krzysztofa z Dziecitkiem Jezus na ramieniu, Dionizego z obcit gow, Achacego z koron cierniow a. krzyem, Wita z kogutem, Blazjusza z dwiema skrzyowanymi wiecami, Barbar z wie, Egidiusza z ani, Magorzat ze smokiem na acuchu i Pantaleona z domi przybitymi do gowy. Gdy w 1445 pewien pasterz w Grnej Frankonii owiadczy, e ukazao mu si na ce 14 witych wraz z Jezusem, zbudowano na tym miejscu w 1448 kaplic, a w 1743 zaczto budow synnego pnobarokowego kocioa pielgrzymkowego Vierzehnheiligen (zob.). Czternasty lipca - fr. Quatorze juillet, zob. Bastylia.

Czternacie punktw Wilsona - program warunkw ustanowienia pokoju i unormowania stosunkw midzynarodowych po I. wojnie wiat. przedstawiony przez prezydenta USA, Thomasa Woodrowa Wilsona, 8 I 1918, w ordziu do Kongresu amer., skadajcy si z 14 punktw. Pierwsze pi byo natury oglnej, gosiy one zasad: 1. jawnoci dyplomacji, 2. wolnoci mrz w czacie wojny i w czasie pokoju, 3. usunicia, w miar monoci, barier ekonomicznych midzy krajami, 4. ograniczenia zbroje do potrzeb bezpieczestwa wewntrznego, 5. uwzgldnienia ycze i interesw miejscowej ludnoci przy decydowaniu o losie kolonii. Pozostae 9 punktw dotyczyo spraw szczegowych: 6. wycofania obcych wojsk z Rosji, 7. zachowania suwerennoci Belgii, 8. zwrotu Alzacji i Lotaryngii Francji, 9. poprawienia granic Woch zgodnie z granicami narodowoci, 10. suwerennoci dla narodw monarchii austro-wgierskiej, 11. przywrcenia niepodlegoci Rumunii i Serbii, 12. swobody eglugi przez Dardanele, 13. niepodlegoci Polski z dostpem do morza i 14. utworzenia midzynar. organizacji narodw wiata dla utrzymania pokoju.

Cztery - liczba uwaana dawn. za symbol wiata ziemskiego, konkretnego materialnie, za liczb czowieka powstaego z prochu ziemi; std np. 4 strony wiata, 4 pory roku, 4 wiatry, 4 epoki dziejw (Owidiusz w Metamorfozach, Wergiliusz w 4. eklodze), 4 ywioy, 4 cnoty kardynalne itd. Czterech gburw - nm. Die vier Grobiane, opera (Monachium 1906, wyst. pol. Warszawa 1954), Ermanno Wolfa-Ferrariego, libretto: Giuseppe Pizzolato wg Carla Goldoniego. Akcja rozgrywa si w Wenecji Xviii w. i jest jakby zapowiedzi ruchu wyzwolenia kobiet spod tyraskiej wadzy gburowatych ojcw i mw. Czterej apostoowie - Drera zob. Apostoowie. Czterej jedcy Apokalipsy - w Biblii, Objawienie w. Jana (gr. apokalypsis), 6, 1-8, uosobienie nieszcz wojny: Zabr, Mord, Gd i mier, na biaym, czerwonym, wronym i powym koniu. Drzeworyt Albrechta Drera z cyklu ilustracji do Apokalipsy wyd. w 1498. Hiszp. Los cuatro jinetes del Apocalipsis tytu trylogii powieciowej o I. wojnie wiat. (1918, t. pol. 1925) Vicente Blasco Ibaneza. Synny film (1921) z Rudolfem Valentino. Czterej synowie Aymona - zob. Aymon. Czterej wici w trzech aktach - opera (1927, wyst. 1934 w obsadzie murzyskiej) Virgila Thomsona, libretto: Gertruda Stein. Czteroksig - chi. Sy-szu" kanonu konfucjaskiego, gwne rda wiadomoci (obok Picioksigu, zob. Pi) o pogldach Konfucjusza; uywane od czasw Czu Si (1130-1200) do 1905 jako podstawowe podrczniki chiskiego systemu owiaty i egzaminw na urzdnikw administracji pastwowej: Lun ju, zob. Analekta (Konfucjaskie); Ta-sue (Wielka Nauka);

Czung-jung zob. rodek (Doktryna rodka); Meng-cy (zob.). Czterolistna koniczyna - rzadko spotykane egzemplarze koniczyny (Trifolium 'trjlistna'), ktrej licie s zazwyczaj trjdzielne; znalezienie czterolistnej ma przynosi szczcie. Cztery deski - trumna. Cztery elementy - pierwotne ywioy, podstawowe pierwiastki, wg Arystotelesa: ogie (suchy i ciepy), woda (mokra i zimna), powietrze (cieple i wilgotne) oraz ziemia (zimna i sucha). Cztery kty; Cztery mile - zob. Piec. Cztery legendy z Kalewali Sibeliusa - zob. Kalewala. Cztery litery - niedoga, fajtapa, fujara, niezgua, oferma; eufemistycznie zamiast "dupa"; zob. Kiep. Cztery niezrwnane kobiety muzumanw: 1. Chadida (zob.), 2. Aisza (zob.), 3. Fatima (zob.), 4. zob. Maria (z haremu Mahometa). Cztery pory roku - w. Le Quattro Stagioni, koncerty skrzypcowe opus 8, nr 1-4 Vivaldiego, ze zbioru Szczyt harmonii i inwencji, w. Il Cimento dell'Armonia e dell'Invenzione; poprzedzone sonetami nieznanego autora (Wiosna, Lato, Jesie, Zima); tematyka podjta pniej przez oratoria Telemanna i Haydna, cykl fortepianowy Czajkowskiego, balet Giazunowa i cykl pieni Noskowskiego. Cztery rzeczy ostateczne - teologii dogmatycznej (eschatologii): mier, sd, niebo i pieko. Cztery temperamenty - zob. Humory. Cztery temperamenty - nm. Die vier Temperamente, balet w 1 akcie (Nowy Jork 1946, wyst. pol, Warszawa 1962), muzyka Paula Hindemitha. Temat z wariacjami na fortepian i ork. gmyczkow. Cztery wolnoci - proklamowane przez prezydenta USA Franklina D. Roosevelta w czasie 2. wojny wiat. (1941): wolno od godu i biedy, wolno wyznania i mowy. Seria malowide ciennych Normana Rockwella, ilustrujcych 4 wolnoci, Princeton (New Jersey), Nassau Tavern. Cztery znaczenia - Cztery rodzaje wykadni (interpretacji) Biblii: 1. historyczna a. dosowna, 2. alegoryczna, 3. moralna, 4. spirytualistyczna (anagogiczna, dotyczca nieba i ycia przyszego). Np. Jerozolima jest odpowiednio: 1. miastem w Palestynie, 2. Kocioem, 3. wyznawc, 4. Jeruzalem Niebieskim a. Nowym, symbolem nieba. Cztery ywioy - zob. wyej Cztery elementy. Ksiga czterech krlw, fr.

livre des quatre rois, talia kart; we francuskiej talii czterej krlowie to: Karol Wielki, Dawid, Aleksander Wielki i Cezar. Kuty na cztery nogi - przebiegy, chytry, cwany, szczwany, zmylny. Na cztery wiatry - (wygoni, wygna itp.) gwatownie, bezwzgldnie, zw. pozbawiajc zatrudnienia, rodkw do ycia. Cztery rzeczy s, z ktrych czowiek si wydaje: Kompanija, zabawy, mowa, obyczaje. (D. Naborowski, Czwartek. 9-10.) Cztery rzeczy w Polsce syn; Stara piosnka, stare wino, Przyja dowiadczona I uczciwa ona. (T. Lenertowicz, Cztery rzeczy, 1-4.) Zbir bezimienny - z biblijnej Ksigi Przypowieci, 30, 15-31: Cztery rzeczy nienasycone: otcha, ono niewiasty, ziemia i ogie. Cztery rzeczy trudne do poznania: droga ora w powietrzu, droga wa na skale, droga okrtu wpord morza i drogi ma w modoci. Cztery rzeczy nie do zniesienia: suga, kiedy krluje, gupi, kiedy si naje chleba, nienawistna niewiasta, kiedy za m posza, i suebnica, kiedy si stanie dziedziczk po pani swojej. Cztery gatunki zwierztek mdrych: mrwki, zajczek, szaracza i pajk. Cztery rzeczy o piknej postawie: lew, kur, kozio (baran) i krl.

Czterysta. Jest tylko okoo czterystu osb nowojorskiego towarzystwa - ang. why, there are only 400 people in New York society, odpowied Warda McAllistera na zapytanie, dlaczego ograniczy do 400 osb liczb zaproszonych na bal wydany przez pani William Astor 1 Ii 1892: "towarzystwo" oznacza tu elit ludzi bogatych o wiatowym stylu ycia (ang. the upper crust, beautiful people, smart set, jet set, top drawer, fr. creme de la creme), por. Dziesi (Grne 10000).

Czubki - zob. Bonifratrzy.

Czumak - dawn. chop ukraiski trudnicy si przewoeniem soli na maach (wozach zaprzonych w woy); z ukr.

Czwartak - dawn. poczwrny grosz; lit. rodzaj utworu epigramatycznego zoonego z 4 elementw; por. Cztery (cytaty na kocu). Czwartacy - 4. puk piechoty liniowej Krlestwa Polskiego, synny z udziau w powstaniu listopadowym, a zw. z bohaterskiej obrony Olszynki Grochowskiej w 1831 r.

Czwartek. Czowiek, ktry by Czwartkiem - zob. Czowiek. Obiady czwartkowe - zob. Tusty czwartek - zob. Tusty. Wielki Czwartek - zob. Wielki (Tydzie).

Czwarty. Czwarta Republika - zob. Republika (Fr.). Czwarty grosz - w dawnej Polsce od koca Xvi w. podatek pacony przez kupcw od wywoonych i przywoonych towarw; czwarcizna, czwarta cz spadku po ojcu, przypadajca wg. prawa spadkowego w dawn. Polsce crkom. Czwarty lipca - nazwa amer. wita narodowego, rocznicy Deklaracji Niepodlegoci z 4 Vii 1776, ktra ogosia niepodlego i niezawiso (od Wielkiej Brytanii) trzynastu kolonii pn.-amerykaskich. Czwarty stan - prasa; nazwa przypisywana politykowi i filozofowi ang. Edmundowi Burke, 1729-97, uyta pniej przez historyka ang. Thomasa Macaulay, 1800-59, stosowana pierw. do Galerii Reporterw w Izbie Gmin; por. Stan(y Generalne). Czwarty wymiar - w teorii wzgldnoci - czas (obok trzech wymiarw przestrzeni); w geometrii - jeden z wymiarw rnych typw przestrzeni; wg. H. Minkowskiego.

Czworak - dawn. czterogroszwka, moneta o wartoci 4 groszy.

Czworaki - mieszkalny budynek folwarczny, pierw. o czterech mieszkaniach (std nazwa), przeznaczony dla suby dwoiskiej, folwarcznej.

Czworobok - od staroytnoci do po. Xix w. ugrupowanie obozujcych wojsk, ksztat obozu wojskowego; szyk bojowy powszechnie stosowany w Europie do czasu wpiowadzenia tyraliery i broni szybkostrzelnej w 2 po. Xix w.

Czwrniak - zob. Mid (pitny).

Czyngis-chan - wac. Temudyn, ok. 1155-1227; twrca imperium mongolskiego, ktre si rozcigao od Oceanu Spokojriego do pn. wybrzey M. Czarnego, utalentowany wdz, organizator i administrator. Zjednoczy wszystkie plemiona mong. w scentralizowane panstwo ze stolic w Karakorum. Ludnoci podbit rzdzi przez namiestnikw, Bezwzgldne okruciestwa zdyscyplinowanego wojska wspistniay z tolerancj religijn wewntrz granic imperium, wynikajc zreszt nie z wysokiej kultury, ale z obojtnoci.

Czynsz - hist. stae wiadczenia w pienidzach a. produktach skadanych przez chopw na rzecz wacicieli gruntw za uytkowanie ziemi; w Polsce od Xii w. przenikajcy z Zachodu system oczynszowania jako forma ciarw feudalnych zosta na przeomie Xv i Xvi w., w procesie wtrnego poddastwa, zastpiony przez paszczyzn (odrobek-prace i posugi na rzecz pana), ktra ze wzgldu na nisk wydajno pracy cofaa si w Xviii-Xix w. znw na rzecz czynszu, a do uwaszczenia chopw w zaborze pruskim 1811-18, w Galicji 1848, w Krlestwie Polskim 1864. Z nm. Zins 'danina, opata' z ac. census 'oszacowanie majtku; spis ludnoci'.

Czysty. Czysta (nie zapisana) Karta - ac. tabula rasa 'wygadzona tabliczka (woskowa)', umys dziecka nie tknity jeszcze przez wpywy zewntrzne (wg Locke'a). Czysta sztuka - (filozofia, nauka) oderwana od biecych zagadnie; spraw otaczajcego ycia, suca wycznie celom estetycznym (poznawczym, a nie praktycznym). Czyste i nieczyste zwierzta - Staroytni, ydzi (Biblia, Lev., 11)

uwaali zwierzta przeuwajce o rozdzielonym kopycie za czyste i jadalne. Krliki i zajce byy niejadalne, mimo e przeuwacze, bo nie maj rozdzielonego kopyta. winie i wielbdy byy nieczyste, cho parzystokopytne, bo nie s przeuwaczami. Nieczyste byy te ptaki drapiene i stworzenia yjce w wodzie, a nie majce Skrzel i usek. Czystej krwi - zob. Krew. Czysty (a. gotowy) grosz - dawn. gotwka, pienidze. Czystym wszystko czyste - z Biblii, List do Tytusa, 1, 15.

Czyciec - Pewien rodzaj wiary w czyciec, wg ktrej dusze zmarych cierpi przez czas jaki, dopki nie oczyszcz si z grzechw, nie by obcy ju staroytnym ydom: Uwaali oni, e duszom wolno przez rok po mierci odwiedza swe ciao oraz ukochane osoby i miejsca. Ten stan poredni nazywano rozmaicie, np. "tonem Abrahama", "ogrodem Edenu", "grn Gehenn". Zarys tej doktryny przejli wczeni ojcowie kocioa opierajc si na pewnych ustpach z Biblii, zw. Apok. 6, 9-11 i I. Licie Piotra Ap. 3, 18-19. Pierwszy dekret o niej ogoszono na soborze ferraro-florenckim w 1439, a trydencki w 1562 uzna j za dogmat (odrzucony przez protestantyzm i prawosawie). Okrela on czyciec jako miejsce, gdzie dusze zmarych pewnych zbawienia ponosz kar za grzechy jeszcze nie odpokutowane na ziemi, a msze, odpusty i modlitwy mog przyspieszy ich wejcie do nieba; etym. kalka jzykowa z ac. purgatorium 'czyciec'. Czyciec - w. Purgatorio, cz Ii Boskiej Komedii Dantego; zob. Dante; Komedia. Czyciec w. Patryka - zob. (w.) Patryk.

ma - dawn. ciemno, mrok, pomroka; wielkie mnstwo, mrowie, gstwa, chmara, ciba; (Xv w.) legion, 6666, 10000; motyl nocny.

Krl wieczek - Jak za krla wieczka, jak w czasach nieskomplikowanych, penych prostoty, w dawnych dobrych, bajecznych czasach; staromodnie,

archaicznie, prymitywnie; por. Dagobert.

wierciakiewiczowa Lucyna - z Bachmanw, wac. wierczakiewiszowa, 1829-1901, autorka szeroko uytkowanych ksiek i artykuw o gospodarstwie domowym i modzie, ktrej nazwisko przetrwao jednak jako synonim autorki ksiek kucharskich, wyroczni w sprawach sztuki kulinarnej nie ograniczanej ani przez moliwoci finansowe adeptek, ani przez obaw roztycia si.

wiertnia - w Polsce rdw. miara objtoci cia sypkich; od Xviii w. korzec, np. krakowski, ok. 1361.

wik (1) - w Polsce Xviii w. gra w karty; czowiek wytrawny, byway, dowiadczony, przebiegy, szczwany, kuty na cztery nogi. (2) kapon, kogut tuczony. Czerwony jak wik - rumiany, o zdrowej cerze. Zdrw jak wik - krzepki, czerstwy, rzeki, jary.

Dach wiata - Pamir, wyyna w poudniowo-zachodniej czci Azji rodkowej o redniej wysokoci 40007m nad poziomem morza, na terytorium ZSRR, Chin i Afganistanu; kirgiskie pamir 'zimne, wysoko pooone pastwisko lene'.

Dacha - obszerna szuba, podbita futrem, dawniej okrycie wierzchnie podczas zimowych podry; z ros. docha.

Dachma - zob. Wiea (Milczenia); pers., ze r.-pers. dakhmak, z awest. daxma 'cmentarz'.0

Dadbog - Dabg, Dabog, sowiaskie bstwo soneczne, identyfikowane niekiedy ze Swaroycem, bdce przedmiotem autentycznego kultu lub moe tylko zmylone przez kroniki; od 'niech da' +'bog(actwo)' albo z iraskiego.

Dafne - symbol mioci niedostpnej, dziewictwa; mit, gr. nimfa, crka boga rzecznego Peneusza. Owidiusz w Metamorfozach, 1, 452, opowaada, jak Dafne, czujca wstrt do mczyzn, niechtna mioci, rozmiowana tylko w owach w kniei lenej, uciekajc przed zakochanym w niej Apollinem, gdy mia j ju dogoni, ubagaa swego ojca o ratunek i zostaa przez niego przemieniona w drzewo laurowe (wawrzyn), Apollo za uplt sobie wieniec na gow z lici wawrzynu, ktry odtd sta si jego witym drzewem; gr. daphne 'wawrzyn'. Dafnis drzewem bobkowym - sielanka dramatyczna (1638) Samuela Twardowskiego; historia mioci Apollina do uroczej Dafnidy, towarzyszki oww Diany. Apollo i Dafne - rzeba: Bernini, Rzym, Villa Borghese. Obrazy: Pollaiuola, Giorgiona, A. Schiavona, N. Poussina i in. Florindo i Dafne - opera (1708) G.F. Hitndla, libretto: Hinsch. Dafne - opera; (Drezno 1938) Richarda Straussa, libretto: J. Gregor.

Dafnis - mit. gr. pasterz sycylijski, syn Hermesa i nimfy, twrca i gwny bohater poezji pasterskiej (bukolicznej): nieszczliwy w mioci, olepiony przez zakochan w nim bez wzajemnoci, zazdrosn nimf, skary si na swj los w smutnych pieniach; w kocu zabrany przez ojca do nieba; matka porzucia go w krzaku laurowym - std imi; gr. daphne 'wawrzyn', por. Dafnis i Chloe. Dafni - opera (1700) A. Scarlattiego. Dafnis w poezji: Teokryt z Syrakuz w pierwszej Idylli, Owidiusz w Metamorfozach, Wergiliusz w 5. Eklodze (Bukolice).

Dafnis i Chloe - bohaterowie greckiej powieci pasterskiej, jednej z pierwszych tego rodzaju, przypisywanej Longosowi (prawdop. z Lesbos) zwanemu Sofist, o ktrym nic nie wiadomo (Ii-Iii w. pne.). Idealna para piknych, modych, a do perwersji niewinnych i naiwnych, a czule zakochanych w sobie pasterzy, porzuconych jako niemowlta przez rodzicw, ktrzy na koniec odnajduj swe dzieci i cz je lubem. Popularno w

czasach nowoytnych powie zawdzicza przekadowi na jz. francuski J. Amyota (1559); t. pol. J. Parandowskiego, 1925. Daphnis et Chloe - balet (1909, Pary 1912, wyst. pol. Warszawa 1926), muzyka: Maurice Ravel, libretto: M. Fokin.

Daga - redniowieczny sztylet o trjktnym ostrzu, uywany do poowy Xvii w. w Europie zachodniej, w Polsce rzadki; ze st.-woskiego.

Dagobert I - ok. 600-39, od 632 krl Frankw, ostatni wybitny wadca dynastii Merowingw, po ktrego mierci waciwe rzdy przejli majordomowie. W trosce o zbawienie wasnej duszy wzbogaci opactwo St. Denis, czym zyska przychyln pami kocioa. yje we fr. legendzie i piosence ludowej jako "dobry krl Dagobert", dobrotliwy i szczodry, ale prostoduszny i mao krlewski, wystpujc w niej wraz ze w. Eligiuszem (St. Eloi), swoim podskarbim i doradc, a take zrcznym zotnikiem, patronem rzemielnikw; por. wieczek; Samon.

Dagome - imi, pod ktrym pojawia si Mieszko I w regecie (streszczeniu) nie zachowanego dokumentu zwanego Dagome iudex ac., 'Dagome sdzia', wystawionego ok 990-992, oddajcego posiadoci Mieszka I. pod opiek papiea Jana Xv.

Dagon - Dagan, starosemickie bstwo rolnicze, wynalazca puga, opiekun urodzaju, czczony ju u Sumerw, a wg Biblii bg Filistynw, wyobraany jako czowiek z rybim ogonem zamiast ng; co mogoby wynika z nieporozumie etymologicznych; hebr. dagan 'zboe' i dag 'ryba'.

Dainy - dajny, litewskie, a moe te otewskie wieckie pieni ludowe Xiii-Xvi w.; l. poj. daina.

"Daj, a ja pobrusz, a ty poczywaj' staropol., 'daj, niech ja pokrc arna, a ty odpocznij'. Pierwszy zachowany zapis caego zdania w jzyku polskim, zamieszczony w 1270, w najstarszej czci kroniki klasztoru w Henrykowie pod Wrocawiem, w tzw. Ksidze Henrykowskiej (zob. Ksiga) zawierajcej spisane przez cystersw po acinie dzieje ich opactwa, zaoonego w 1227 przez ksicia Henryka Brodatego. Kronikarz zapisuje sowa da ut ia pobrusa a ti poziwa pewnego Czecha imieniem Boguchwa, ktry

lituje si nad on, wieniaczk grub i bardzo niezdam, mielc zboe na arnach; por. Gorze si nam stao.

Daj buzi, kate! - zob. Poskromienie zonicy.

Daktyl - owoc (jadalny) palmy daktylowej; trjsylabowa stopa wierszowa o pierwszej sylabie dugiej (a. akcentowanej) i pozostaych krtkich (a. nie akcentowanych); z gr. daktylos 'palec; stopa wierszowa trjdzielna jak palec, zoony z 1 dugiej i 2 krtkich koci'.

Dalajlama - najwyszy zwierzchnik duchowy lamaizmu i gowa pastwa tybetaskiego 1578-1959. Kady z nich by uwaany za ponowne wcielenie (reinkarnacj) swego zmarego poprzednika i rozpoznawany przez komisj dostojnikw lamajskich ju jako niemowl po pewnych tradycyjnych znakach; mong. dalaj 'morze, ocean'; tybet. (b)lama 'kapan'.

Dalej, bracia, do buata - pocztek popularnej pieni powstania 1831; piew rewolucyjny, Rajnolda Suchodolskiego (1804-31). Dalej, bracia, do buata, wszak nam dzisiaj tylko y! Pokaemy, e Sarmata jeszcze wolnym umie by! 1-4.

Dalibor - opera (Praga 1868; wyst. pol. Warszawa 1902) Bedricha Smetany. Akcja rozgrywa si w Pradze Xv w. Tytuowy bohater to na p legendarny rycerz, ktry podczas buntu przeciw monowadcom stan po stronie ucinionego ludu.

Dalila - w Biblii Filistynka, ukochana mocarza Samsona (zob.), przekupiona przez Filistynv, wydobya od niego sekiet siy, tkwicy w jego wosach "nie tknitych nigdy przez elazo" (Ks. Sdziw, 16, 4-20), obcia picemu czupryn i wydala go wrogom; hebr., 'delikatna; tsknica'.

Dalimil - zob. Kronika (Dalimila).

Dama. Biaa Dama - zob. Biay. Czarna Dama - zob. Czarny. Dama Jeziora - w legendzie arturiaskiej (zob. Artur) Czarodziejka wystpujca take jako Vivien, Nimiane a. Nimue, uwodzicielka Merlina, ktrego zamkna w dbie, gdy nauczya si jego zakl. Porwaa Lancelota jako dziecko, a kiedy skoczy 18 lat, zaprowadzia go na dwr krla Artura, aby zosta rycerzem, Ellen; bohaterka poematu Dama Jeziora (ang. The Lady of the Lake, 1810) Walter Scotta, nie ma z poprzedni nic wsplnego. Dama kameliowa - powie, fr. La dame aux camelias (1848, t. pol. 1870) Aleksandra Dumasa-syna. Modna kurtyzana Marguerite Gautier, nazywana "dam kameliow", gdy lubia te kwiaty, zakochuje si szczerze w Armandzie Duval, modziecu z dobrej rodziny. Modzi yj szczliwie w wiejskim ustroniu, jednak na prob ojca Armanda Marguerite wyrzeka si i porzuca ukochanego (udajc, e przestaa go kocha, i naraajc si na jego wzgard), aby mu nie zniszczy kariery, po czym umiera na suchoty. Dumas adaptowa powie na scen (Pary 1852; wyst. pol. Warszawa 1879); sztuka ta daa pocztek "komedii obyczajowej". Na niej opar Francesco M. Piave libretto opery La Traviata (Wenecja 1853, wyst. pol. Warszawa 1865) Giuseppe Verdiego, w ktrej bohaterka nosi imi Violetta Valery, a Armand Duval nazywa si Alfredem Germont. Verdi wyprzedzi o kilkadziesit lat w tej operze kierunek zwany weryzmem (naturalizmem), std pocztkowe fiasco opery u cakiem nie przygotowanej do takiego dziea publicznoci. Z czasem jednak opera zatriumfowaa na caym wiecie. Zob. te Duplessis Marie. Dama od Maxima - fr. La Dame de chez Maxime, komedia (wyst. 1899, wyst. pol. 1901). Georgesa Feydeau, o tancerce lekkich obyczajw. Dama pikowa - ros. Pikowaja dama, opowiadanie (1833) Aleksandra Puszkina. Opera (Petersburg 1890; wyst. pol. Warszawa 1900) Piotra Czajkowskiego, libretto: Modest Czajkowski wg Puszkina. Dama z Bath, ang, Wife of Bath, zob. Opowie (Opowieci kanterberyjskie, 6). Dama z Elche - jedno z najwspanialszych dzie sztuki staroytnej, synna, tajemnicza wapienna rzeba staroiberyjska z Iv-Iii wieku pne., popiersie strojnej damy z wielkimi baranimi rogami, znalezione 1897 w Elche (Murcja, Hiszpania), dzi w muzeum Prado w Madrycie. Dama z jednorocem - cykl 6 gobelinw, wykonanych w kocu Xv w. w Turyngii, Pary, Musee de Cluny; na kadym gobelinie figuruje biay jednoroec, symbol dziewictwa.

Dama z gronostajem (Dama z asiczk) - obraz (1483-85) Leonarda da Vinci; moe portret Cecilii Gallerani, prawdop. kochanki Lodovica Sforzy (zob.), ksicia Mediolanu, na ktrego dworze Leonardo pracowa 1482-99; Krakw, Muz. Czartoryskich. Dama z Shalott - w legendzie arturiaskiej (zob. Artur) dziewczyna, ktra umiera z nie odwzajemnionej mioci do Lancelota. W poemacie Alfreda Tennysona (ang. The Lady of Shalott, 1852) nosi ona imi Elaine. Damy dworu - zob. (Las) Meninas.

Damaszek - stolica Syrii, jedno ze "witych miast" islamu; dawny synny orodek produkcji stali do wyrobu broni biaej i luf broni palnej; zob. Omajjadzi. Damascenka - demeszka, szabla ze stali damasceskiej, ceniona m.in. w dawnej Polsce. Damaskina - demeszkowanie, kwiecenie, floryzowanie brzu lub elaza przez inkrustacj drutem zotym lub srebrnym, tworzcym delikatny ornament linearny; technika znana w staroytnej Azji, rozwinita w krajach islamu, zw. w Damaszku (std nazwa) i Hiszpanii mauretaskiej; zob. Dziwer. Droga do Damaszku aluzja do biblijnej sceny nawrcenia Szawa (w. Pawa) po usyszeniu na drodze do Damaszku gosu z nieba: "Szawle! Czemu mnie przeladujesz?", Biblia, Dzieje Ap., 9, 4. Till Damaskus - dramat (1898) Augusta Strindberga. Kalifat damasceski - okres w dziejach kalifatu, gdy pod panowaniem Omajjadw Damaszek przeywa czasy wietnoci, 661-750; zob. Omajjadzi (Meczet). Stal demasceska - hartowna i elastyczna, wytwarzan we wczesnym redniowieczu w Indiach sposobem udoskonalonym nastpnie przez Arabw i Persw, ok. 1400 rozpowszechnionym take w Europie.

Damazy - zob. Pan I (Damazy).

Damokles - faworyt i pochlebca na dworu tyrana Syrakuz, Dionizjosa I Starszego, 405-367 pne. Kiedy z zawici wychwala wadc jako najszczliwszego ze miertelnikw, ten pozwoli mu zakosztowa szczcia monarchy: zaprosi Damoklesa na uczt i dal mu miejsce przy stole pod zawieszonym u poway na koskim wosie obnaonym mieczem. Std miecz

Damoklesa sta si symbolem grb zatruwajcych kad chwil szczcia; por. Cicero, Tuskulanki, 5, 21, 61.

Damon i Fintiasz - w greckiej legendy nierozczni przyjaciele, filozofowie pitagorejscy z Syrakuz. Damon oddaje si w rce tyrana, Dionizjosa, I lub Ii, jako zakadnik, aby umoliwi uporzdkowanie spraw rodzinnych Fintiaszowi, skazanemu na mier za rzekomy udzia w spisku. Gdy mija termin i Damona prowadz ju na szafot, Fintiasz, zwalczywszy pitrzce si w drodze powrotnej przeszkody, przybywa jeszcze na czas, aby uratowa przyjaciela i zoy wasn gow. Wzruszony tymi dowodami niezomnej przyjani tyran darowuje ycie im obu. Por. ballad Rkojmia (nm. Die Brgschaft, 1798) Fr. Schillera wg Bajki nr 257 Hyginusa, 1 w. pne.

Dampier William - eglarz angielski, 1652-1715, trudni si piractwem na wybrzeach hiszpaskich i portugalskich Ameryki i na Pacyfiku a do Chin. Inteligentny, o zaciciu literackim i naukowym, po powrocie do Anglii opublikowa Podr dookoa wiata, po czym, zamiast na szubienic, Admiralicja wysaa go na prawdziwie badawcz ekspedycj na wybrzea Nowej Holandii (dzisiejszej Australii) i Nowej Gwinei, skd przywiz interesujce materiay; zob. Selkirk Alexander.

Danae (wym. ...a-e) mit. gr. crka Akrizjosa, krla Argos. Ojciec zamkn j w spiowej wiey, bo wyrocznia delficka przepowiedziaa mu, e zginie z rki wnuka. Ale Zeus, zakochany w Danae, przedosta si do niej w postaci zotego deszczu. Danae staa si matk Perseusza. Wtedy Akrizjos kaza zamkn crk z wnukiem w drewnianej skrzyni i spuci na morze, ktre wyrzucio ich na brzeg wyspy Serifios na Cykladach, gdzie zaopiekowa si nimi Diktys, brat krla wyspy, Polidektesa. Zeus wystpuje w micie w dwch swoich wanych funkcjach: jako dawca deszczu (gr. Dzeus hyei dos. 'Zeus spywa deszczem; deszcz pada') i jako bg podnoci. Skarga Danae - tren Simonidesa z Keos (Vi-V w. pne.). Danae - malarstwo wazowe czerwono figurowe (Vi-V w. pne.); malarstwo pompejaskie. Obrazy: Correggio, Tycjan, Tintoretto, Jan Gossart, A. Van Dyck, Rembrandt, Tiepolo, E. Burne-Jones (Danae i spiowa wiea). Mio Danae - nm. Die Liebe der Danae. opera (Salzburg 1940) Richarda Straussa, tekst: J. Gregor wg scenariusza Hugona von Hofmannsthal.

Danaidy - mit. gr. 50 crek Danaosa, krla Argos, ktry przyrzek swemu

bratu Ajgyptosowi, krlowi Egiptu; wyda je za jego pidziesiciu synw. Danaos, pokciwszy si z bratem, kaza crkom zasztyletowa swych mw w noc polubn. Tak te uczyniy z wyjtkiem najmodszej, Hypermestry, ktra pomoga swojemu mowi, Linkeusowi, ratowa si ucieczk. Morderczyni po mierci musiay w Tartarze napenia wod beczk z przedziurawionym dnem. Beczka (lub praca) Danaid - trud nie koczcy si i bezowocny. Bagalnice - gr. Hiketides, najstarsza z zachowanych tragedii (ok. 490 pne.) Ajschylosa. Heroides - zbir fikcyjnych listw miosnych mitycznych heroin (ok. 15 pne.) Owidiusza, z ktrych 14. jest listem Hypermestry do Linkeusa. Legenda niewiast przykadnych, ang. The Legend of Good Women, poemat cykliczny (ok. 1386, wyd. 1532) Geoffreya Chaucera podejmuje legend Hypermestry wg Owidiusza. Ipermestra - opera (1742) Glucka, libretto: Pietro Metastasio. Les Danaides - opera (Pary 1784) Antonia Salieri, libietto: Calzabigi. Danaidy - w greckim malarstwie wazowym i rzebie. Danaide - rzeba (1890) Augusta Rodin.

Danaowie - Homer okrela t nazw, czon tradycyjnie z mitem o krlu Argos Danaosie, Grekw walczcych pod Troj pod dowdztwem Agamemnona, krla Argos, a przez rozszerzenie znaczenia-wszystkich Grekw; zob. te Achajowie. Dar Danaw - zowieszczy, przynoszcy nieszczcie; pierwotnie drewniany ko trojaski, zob. Ko (trojaski).

Dandolo - stary rd wenecki, ktry wyda czterech dow, wielu admiraw i inne wybitne osobistoci. Enrico Dandolo - ok. 1108-1205, od 1192 doa Wenecji, jeden z twrcw jej potgi, przywdca Iv krucjaty, jako lepy ju, 96-letni starzec, dowodzi flot weneck przy szturmie na Konstantynopol, miasto wwczas u szczytu potgi pod panowaniem dynastii macedoskiej; zdobyte fortelem, obrabowane i spalone przestao by konkurencj Wenecji w handlu morskim. Wedug legendy Dandolo pierwszy mia wedrze si na mury zdobywanego Konstantynopola (1204).

Danebrog - Daonebrog pastwowa flaga duska: biay krzy na czerwonym polu; wg legendy krl duski Waldemar Ii ujrza w 1219 na niebie ognisty krzy, wrcy mu zwycistwo nad Estoczykami; por: Krzy; z du. Danne 'Duczycy', brog 'ptno'.

Danegeld - podatek cigany corocznie przez krlw anglosaskich od koca X do Xii w. (pocztkowo jakoby na okup dla duskich najedcw albo na obron przed nimi) jako podatek gruntowy; r.-ang. Dan 'Duczyk', geld 'haracz, danina'.

Daniel - jeden z tzw. "wikszych prorokw" i bohaterw biblijnych. Jego proroctwa i czyny mieszcz si w ksidze jego imienia, ktrej autorstwo mu przypisywano. y w Vii-Vi w. pne. uprowadzony ok. 605 przez Nebokadnezara Ii (Nabuchodonozora) do niewoli babiloskiej, zdoby wyksztacenie na dworze krla i zajmowa wysokie urzdy w pastwie babiloskim, a pniej perskim. Daniel i Bel - zob. Bel. Daniel w lwiej jamie - Ksita perscy, zawistni o stanowisko Daniela, nakaniaj podstpnie krla Dariusza do wydania prawa, ktre Daniel, aby dotrzyma wiary swemu Bogu, musi naruszy, za co zostaje wrzucony do jamy penej lww, skd, po spdzeniu tam caej nocy, wychodzi nietknity; Biblia, Ks. Daniela, 6. Daniel w lwiej jamie - obraz (1618) Rubensa. Obraz (1849) Delacroix, Mont Dellier. Daniel i smok - zob. Smok. Drugi Daniel - zob. Mdrcy. Policzono, zwaono, rozdzielono - aram. Mane, thekel, fares, zob. Uczta (Baltazara). Posg o glinianych nogach - Daniel odgaduje sen Nabuchodonozora i wyjania jego znaczenie: posag, ktry si ni krlowi, przedstawia 4 kolejne krlestwa na ziemi babiloskiej: zote, srebrne, miedziane i elazno-gliniane (zota gowa posgu, srebrna pier, biodra z miedzi i nogi elazno-gliniane); jak spady z gry kamie skruszy nogi posgu, tak zniszczone zostan owe krlestwa; Biblia, Ks, Daniela, 2. Zob. te Kolos (na glinianych nogach). Sydrach, Misach i Abdenago - zob.

Uczta Baltazara - zob. Uczta. Zuzanna i starcy - zob. Zuzanna. Prorok Daniel - Michaa Anioa, Rzym, plafon w Kaplicy Sykstyskiej. Brz (1657) Berniniego, Rzym, S. Maria del Popolo, mauzoleum Agostina Chigi.

Dankwart - Danquart, rodzina lutnikw polskich, z ktrych najsawniejszy by wileski Baltazar I, zm. 1622 (skrzypce, wiole); Jan, warszawski, ur. ok. 1600, syn (?) poprzedniego; Baltazar Ii, wileski (?), ok. 1625-po 1682, syn (?) Jana.

Danse Macabre - zob. Taniec (mierci).

Dansker - w obronnych zamkach krzyackich wykusz a. osobna baszta wysunita za obrb murw i poczona z nimi krytym mostem, suca jako klozet (zachowane przykady danskerw w Malborku, Toruniu i Kwidzyniu).

Dante Alighieri - 1265-1321, jedna z wielkich postaci literatury wiatowej, poeta woski, Florentyczyk, bra udzia w yciu politycznym Florencji jako stronnik Biaych gwelfw. Zwycistwo Czarnych, sprzyjajcych papiestwu, skazao go na doywotnie wygnanie z rodzinnego miasta w 1302. Zmar w Rawennie, gdzie znajduje si jego grobowiec. W 1292 napisa La vita nuova w., 'Nowe ycie' proz i wierszem, zawierajce dzieje jego mioci do Beatrycze (zob:) Portinari, ktr zobaczy po raz pierwszy w 1274. Gwnym jego dzieem jest Komedia (zob.) od 1555 (wydanie weneckie) zwana Bosk Komedi. Dante uwieczniony zosta w wielu dzieach sztuki. Obrazy: Giotto; Andrea del Castagno, Florencja; Benezzo Gozzoli, Montefalco; Rafael, Watykan; Barka Dantego: (1822) Delacroix, Pary, Luwr; por. Komedia. Pieko, 8, 28. Muzyka: Symfonia Dantejska i sonata-fantazja Po lekturze Dantego Ferenca Liszta; fantazja orkiestrowa Francesca da Rimini Czajkowskiego. Wywar znaczny wpyw na Mickiewicza (przekad Ugolina z Pieka), Sowackiego (Anhelli), Krasiskiego (Nie-Boska komedia) i in. Dantejskie pieko (lub sceny) - zachowanie si tumu ludzi ogarnitych strachem, rozpacz, panik, w warunkach chaosu, zamieszania, w sytuacji trudnej, dramatycznej, katastrofalnej; sceny wstrzsajce, makabryczne, koszmarne, podobne do, opisywanych przez Dantego w Piekle (zob. Komedia).

Danton Georges Jacques - 1759-1794, jeden z przywdcw Rewolucji, Fr., adwokat, znakomity mwca, czowiek niepoytej energii, zaoyciel klubu kordelierw, dziaacz klubu jakobinw, minister sprawiedliwoci, wybitny czonek Konwentu, zgilotynowany za spraw Robespierre'a. Do legendy przeszy jego sowa, gdy w Ii Zgromadzeniu Narodowym, po bitwie pod Longwy (Ix, 1792) zalecajc atak na Prusakw, jako najlepszy rodek obrony, powiedzia: "Do zwycistwa trzeba nam odwagi, odwagi i jeszcze raz odwagi, a Francja bdzie uratowana" (fr. Il nous faur de l'audace, encore de l'audace et toujours de l'audace, et la France est sauvee). Danton - dramat (1900) Romain Rollanda. Sprawa Dantona - sztuka (wyst. 1931) Stanisawy Przybyszewskiej. mier Dantona - nm. Dantons Tod, sztuka (1835, wyst. Hamburg, 19I0; wyst. pol. Warszawa 1931) Georga Buchnera. Sztuka (1919) A.N. Tostoja. Opera (1947) Gottfrieda von Einem, wg Buchnera.

Dar. "Dar Pomorza" - fregata trjmasztowa zbudowana w 1909 w Hamburgu jako "Prinzess Eitel Friedrich"; po 1. wojnie wiat. we Francji jako "Colbert". Zakupiona w 1929 przez Pomorski Komitet Floty Narodowej i podarowana pastwu: Statek ten, jeden z najpikniejszych aglowcw pywajcych obecnie na morzach, suy w latach 1930-81 jako okrt szkolny polskiej marynarki handlowej; odby wiele dalekich rejsw, m.in. podr dookoa wiata w 1934-35. Pierwszym jego kapitanem (do 1938) by kpt. eglugi wielkiej Konstanty Matyjewicz-Maciejewicz. W czasie 2. wojny wiat. internowany w Szwecji. Dary boe - poywienie, chleb. Dary wiatru pnocnego - ogromnie popularna w Europie i Azji. bajka ludowa. Tajemnicza istota a. sia, jak wiatr, mrz, diabe, w. Piotr, Pan Bg, obdarza pewnego biedaka magicznymi przedmiotami, jak sakiewka,wci na nowo napeniajca si zotem, stolik, na ktrym na wezWanie zjawiaj si wyszukane potrawy, zwierz, z ktrego sypie si zoto. Przedmioty te wyudza od biedaka ssiad, karczmarz, wadca; biedak zwraca si raz jeszcze do swego dobroczycy, ktry daje mu tym razem "kije-samobije". One wymuszaj zwrot zagarnitych przedmiotw. Dary wiatru pnocnego - jedna z Bajek (1910) Wacawa Sieroszewskiego.

Daradzka - tak nazywano w dawnej Polsce pani swobodnych obyczajw, ktra "da rada"; por. Dorotea (Panna Dorotka).

Darda - w redniowieczu krtki oszczep o dwch ostrzach; w Xvi i Xvii wieku w Polsce krtki oszczep do rzucania; z fr. dard dawn. 'dzida'.

Dardanos - mit. gr. syn Zeusa i Elektry, crki Atlasa; by protoplast krlw Troi, ktrej podarowa palladion (zob. Atena). Jako syn rywalki Hery cign na Troj nienawi bogini. Dardanus - tragedia liryczna (1739) J.Ph. Rameau.

Daremszczyzna - darmocha, w dawnej Polsce dorane wiadczenia chopa na rzecz pana, bez wynagrodzenia i nie z powinnoci, dodatek do paszczyzny; dziesicina z produktw gospodarstwa i oww.

Dares Frygijczyk - legendarny rzekomy autor dziejw wojny trojaskiej, wspomniany przez Homera w Iliadzie, 5, 11: y w Troi Dares, czowiek cnotliwy i mony, Ojciec dwu synw, kapan Hefajsta pobony. T. Fr. Dmochowskiego. Przekad tego przypisywanego mu dziea na acin ukaza si zapewne w V w. ne. Naprawd za Dzieje zburzenia Troi Daresa Frygijczyka, ac. Daretis Phrygii de excidio Troiae historia, byy prawdop. oryginalnym utworem rzymskim. Wraz z rzekomym dziennikiem wojny trojaskiej Diktysa z Krety stay si one najpopularniejszym rdem redniowiecznych opowieci o wojnie trojaskiej, a porednio take Odprawy posw greckich (1565-66) Jana Kochanowskiego.

Dariusz i Hystaspes - staropers. Dryavush, znany jako Dariusz Wielki, ok: 550-486 pne., krl perski od 522, z modszej linii dynastii Achemenidw, wietny administrator. Rozszerzy granice imperium perskiego i zbudowa potn stolic Persepolis. W 492 wysa do Grecji wielk armi na statkach, ktre rozbia burza u przyldka Atos. Nastpna wyprawa na Grecj w 490 zakoczya si klsk4 jego wojsk pod Maratonem; zob. Miltiades. Ksita i renie konia - Wg legendy Dariusz by jednym z siedmiu ksit perskich, ktrzy si umwili, e ten z nich zostanie krlem, ktrego ko zary pierwszy. Krlem zosta Dariusz, bo kaza koniuszemu przyprowadzi koniowi klacz. Napis z Behistun - zob. Behistun.

Panie, pamitaj o Ateczykach - Kiedy Dariuszowi doniesiono o spaleniu Sardes przez Ateczykw, zleci mia jednemu ze sucych, aby mu, ilekro zasidzie do stou, trzykro powtrzy to wezwanie. Waza Dariusza - z Iv w. pne. przedstawia rad tronow przed wypraw na Grecj; Neapol, Mus. Naz.

Dariusz Iii Kodomanus - ok. 380-330 pne., krl perski od 336, ostatni z dynastii Achemenidw; pokonany przez Aleksandra Wielkiego nad rzek Granikos (334 pne.), pod Issos (333) i Arbel (Gaugamel, 331), gdzie okaza si nieudolnym wodzem i tchrzem. Uciek do Baktrii i zosta zasztyletowany przez satrap Baktrii, Bessosa. O nim prawdop. wspomina Biblia, Ks. Nehemiasza, 12, 22, jako o Dariuszu Persie. Zote jaja, palant i melon - Wg legendy rdw., gdy Aleksander wstpi na tron Macedonii, Dariusz Iii wysa do niego. poselstwo po tradycyjn danin - zote jaja, ale Aleksander odpowiedzia: "Ptak, ktry je zoy, odlecia na tamten wiat, gdzie Dariusz musi ich poszuka." Krl perski wysa mu wic kij palantowy z pik, dajc do zrozumienia, e ma go za niedorostka. Lecz Aleksander powiedzia posom, e kijem wytrci pik wadzy z rk Dariusza. Na koniec krl perski posa mu gorzki melon jako symbol zmartwie, ktre go czekaj. Na to Aleksander owiadczy, e zmusi Persa do spoycia tego owocu. Rodzina Dariusza u stp Aleksandra - obraz (1565-67) Paola Veronese, Londyn, Nat. Gall.

d'Artagnan - bohater powieci Aleksandra Dumasa-ojca Trzej muszkieterowie (zob. Trzy), Muszkieterowie w dwadziecia lat pniej itd: Posta oparta na Pamitnikach pana d'Artagnan Courtilza de Sandras, wydanych w 1700 w Kolonii; szlachcic gaskoski Charles de Baatz, seigneur d'Artagnan, ur. w 1611 w Lupiac, mia by zreszt postaci autentyczn, kapitanem muszkieterw Ludwika Xiv, z czasem generaem brygady; poleg przy obleniu Maastrichtu w 1673.

Darwin(izm) - zob. "Beagle"; O powstawaniu gatunkw; Podr (na okrcie "Beagle").

Dary wiatru pnocnego - zob. Dar.

Darzbr - dawne zawoanie myliwych i lenikw, bdce powitaniem albo yczeniem, lub powinszowaniem szczliwych oww.

Das Wohltemperierte Klavier - zob. (Das) Wohltemperierte Klavier.

Daumont - (wym. dom) reprezentacyjny pojazd czterokoowy z zaprzgiem a Ja daumont, wprowadzony we Francji za czasw Restauracji przez ksicia d'Aumont, 1762-1831, 4 konie powoone z sioda przez dwch forysiw.

Davidsbund - nm., 'Zwizek Dawidowy', stowarzyszenie istniejce tylko w wyobrani Roberta Schumanna, walczce z konserwatyzmem i przecitnoci "filistynw" muzycznych; powoywa si na nie w swoich esejach i recenzjach w "Neue Zeitschrift fr Musik". Std wziy si tytuy jego kompozycji: Davidsbndlertnze, opus 6, oraz Marche des "Davidsbndler" contre les Philistins z Karnawau (zob.). opus 9.

Davis John - (wym. dejwis) eglarz brytyjski, ok. 1550-1605. przedsiwzi trzy wyprawy w poszukiwaniu przejcia pnocno-zachodniego z Atlantyku do Pacyfiku. Mimo e celu nie osign, odkry na nowo Grenlandi, cienin midzy Grenlandi a Ziemi, Baffina, nazwan potem jego imieniem, zbada wybrzea Ameryki Pnocnej i nawiza kontakt z Eskimosami, z ktrymi jego zaoga grywaa wielokrotnie w pik non. W czasie podry na morza poudniowe odkry w 1592 Wyspy Falklandzkie. Zabity przez piratw japoskich w czasie jednej ze swych dalekowschodnich podry. By wynalazc oktantu, przyrzdu do mierzenia wysokoci soca na morzu, ktrym posugiwano si przez sto lat z gr, a do czasu wynalezienia sekstantu przez Hadleya.

Davus - prosty, nieuczony suga; czsto imi niewolnika w sztukach teatralnych greckich i rzymskich. Jam Davus, nie Edyp jestem prostak, nie umiem rozwizywa zagadek, zob. Edyp; z komedii Dziewczyna z Andros, 1, 2, 23, Terencjusza.

Dawid - (hebr., 'ukochany') w latach ok. 1012-ok. 972 pne. drugi krl izraelski, w tradycji ydowskiej idealny wadca, z ktrego rodu powsta ma wybawiciel - Mesjasz. Kult Dawida przejy: chrzecijastwo i islam. Wedug

Biblii by za modu pasterzem i lutnist, pniej rzekomym autorem psalmw biblijnych. Najmodszy syn Izaja (Jessego), namaszczony w tajemnicy przez proroka Samuela, gdy Saul jeszcze wada. Jego mode lata opromieniaa przyja z Jonatanem (zob.), synem Saula, a zatruwaa rosnca zawi Saula. W wojnie z Filistynami zabija z procy olbrzyma Goliata (zob.) siejc popoch wrd nieprzyjaci. Ale rwnie gr na harfie nie moe uagodzi Saula. Ratujc ycie ucieka z kraju na wiele lat. Po mierci Saula ogasza si krlem. W pniejszych latach oddany grzesznemu uczuciu do Betsabee (zob.), ony Uriasza. Ukochany syn Absalom (zob.) podnosi bunt przeciw ojcu i ginie, okrywajc Dawida aob. Por. Biblia, I. Ks. Krl., 16-30; 2. Ks. Krl.; 3. Ks. Krl., 1-2. Zob. Abigail; Abisag; Achitofel; Gwiazda (Dawida); Jaskinia (Odollam); Psalm(y Dawida); Wz (Dawida). Bd mczyzn! - wg Biblii, 3. Ks. Krl., 2, 2, Dawid na ou mierci do swego syna, Salomona. Pj z Dawidem na harfie gra - umrze. Szeroko o tym Dawid pisa - to byo dawno, to stare dzieje, nic w tym nowego. Tacowa jak krl Dawid przed ark - zob. Michol. Dawid - najstarsze wizerunki krla Dawida z Iii w. redniowieczne cykle ikonograficzne, miniatury, witrae, arrasy. Posgi: 1385-96, mistrza Heinricha, Norymberga, "Schner Brunnen". Posg (ok. 1440) Donatella, Florencja, Bargello, pierwszy akt mski w rzebie chrzec.; odlew w ogrdku przed dawnym paacem Sobaskich w Warszawie, przy Al. Ujazdowskich 13. Posg (ok. 1465) Andrea Verrocchia, Florencja, Mus. Naz. Posg (1501-04) Michaa Anioa, Florencja, Akademia; kopie: plac przed Palazzo Vecchio i Piazzale Michelangelo, nad Arno. Malarstwo: Pollajuolo, Ostendorfer, Domenichino, Micha Anio (plafon Sykstyny), Mantegna, Tycjan, Volterra, Bronzino, Caravaggio, Rembrandt, Guido Reni, L. Cranach St., Rafael, Veronese, Claude Lorrain; Tintoretto, Chagall i in. Dawid pokutnik oratorium,(1785) Mozarta, transkrypcja mszy c-moll z 1783. Tace Zwizku Dawida zob. Davidsbund. Krl Dawid oratorium, czyli psalm symf. (1921) Artura Honeggera, tekst: R. Morax. Dawid oratorium - (1954) Dariusa Milhaud. w. Dawid biskup z Vi w., syn ksicia z poudniowej Walii, zaoyciel klasztorw, patron Walii; wito 1 marca.

Dawid Copperfield - tytuowy bohater jednej z najpopularniejszych powieci (1850) Charlesa Dickensa, uznanej za arcydzieo, ktr sam autor uwaa za najlepsz e swoich ksiek zapewne dlatego, e zmienne losy i wydarzenia ycia Dawida zawieray elementy autobiograficzne. Ksika wyjawia prawd o traktowaniu dzieci w Anglii Xix w. Przenoszona wielokrotnie na ekran filmowy, m.in. w Anglii przez T. Hentleya (1912-14), w Danii przez A.W. Sandberga z maym Martinem Herzbergiem. W roli Dawida (1922), w USA przez G. Cukora z Freddie Bartholomew w roli tytuowej (1935).

Db - drzewo w wielu krajach staro. i rdw. Europy czczone jako wite drzewo boga piorunw; zob. Dewajtis. Synny tysicletni db w Bordzie na mudzi, city w 1812: ...wielki Baublis, w ktrego ogromie, Wiekami wydronym, jakby w dobrym domie, Dwunastu ludzi mogo wieczerza za stoem. (A. Mickiewicz. Pan Tadeusz, 4, 27.) "Bartek" - najsynniejszy w Polsce i najstarszy db, we wsi Bartkw koo Zagnaska, woj. kieleckie, liczcy ok. 1200 lat, temat wielu poda; mia pod nim sprawowa sdy Kazimierz Wielki. "Db Jagiey" - liczcy ponad 6d0 lat, w Puszczy Biaowieskiej; wg legendy Jagieo mia pod nim spoczywa w czasie synnego polowania, przedsiwzitego dla zdobycia zapasw misa na wypraw grunwaldzk. "Db Sowackiego" - olbrzymi, kilkusetletni db, pomnik przyrody, w Miosawiu, w woj. poznaskim, nazwany ku czci poety. Db w Vincennes - w zespole miejskim Parya, drzewo, pod ktrym, wg legendy, w. Ludwik sprawowa sdy, bronic wdw i sierot. "Hubert" - 800-letni db w rezerwacie bukw zwanym "Pod Dbem", koo Jastrowa, w koszaliskiem. "Lech, Czech i Rus" - krlewskie okazy starych dbw w rogaliskim parku-rezerwacie, liczcym przeszo 700 starych "dbw rogaliskich", najwikszym w Polsce lesie dbowym. Db si powali, a trzcina zostaa - przys. wywodzce si z bajki Ezopa O trzcinie z dbem; zob. Dodona; Drzewa (wite).

Dbrowski Jan Henryk - (1755-1818), genera obroca Warszawy w 1794, twrca Legionw polskich we Woszech 1797, organizator powstania w. Wielkopolsce 1806, uczestnik kampanii napoleskich 1806-07, 1809 i 1812. Uniemiertelniony w refrenie Mazurka Dbrowskiego; zob. "Jeszcze Polska..."

A ja mam mojego mazurka - odpowiada pogodnie Dbrowski, gdy wyliczano mu pomniki stawiane innym zasuonym mom. Nurt - eseje biograficzne (1934; cz. I. Ludzie strodawni) Wacawa Berenta; jednym z "ludzi starodawnych" jest tu genera Dbrowski, pod ktrego sztandarami "dojrzewa duch nowego pokolenia".

Dbrwka - zob. Dobrawa.

Dsa si - dawn. kipie gniewem, obrusza si, acha si, sierdzi si na kogo; (u Mickiewicza) ciska si, miota, trz, rzuca (jak) w gniewie, w zoci, szamota si; (dzi:) kaprysi, by naburmuszonym, zachowaniem okazywa niezadowolenie, uraz, boczy si; stroi fochy, krci nosem, grymasi. Wiatr! - wiatr! - dsa si okrt, zrywa si z wdzida, Przewala si, nurkuje w pienistej zamieci (A. Mickiewicz, sonet egluga, 5-6.)

Debora - w Biblii, Ks. Sdziw, 4-5, prorokini i poetka izraelska z epoki sdziw; z hebr., 'pszczoa', tak jak gr. Melissa. Pie Debory, Ks. Sdziw, 5, 2-31, wysawia zwycistwo nad Kananejczykami; uwaana przez badaczy Pisma za najstarszy ustp Biblii (prawdop. napisany ok. 1125 r. pne.). Debora oratorium (1733) G.F. Handla; tekst: S. Humphrey.

Debr(z)a - Debrze zob. Las.

Deburau - Jean-Baptiste Gaspard (wym. debro), 1796-1846, wac. Jan Kaspar Dvorak, mim francuski pochodzenia czeskiego, najsawniejszy mistrz swoich czasw. Jako gwiazda ludowego teatrzyku "Funambules" stworzy nowoczesn koncepcj usychajcego z tsknoty, komicznego, a zarazem wzruszajcego Pierrota i wymyli dla niego nowy kostium. Przewrciwszy si na scenie w czasie spektaklu, umar od doznanych obrae. Wypadek ten podsun Edmundowi de Goncoun zakoczenie powieci cyrkowej Bracia Zemganno, 1879. Charles Nodier napisa dla niego scenariusz Zoty sen, czyli Arlekin i skpiec (1828); Jean Louis Barrault sportretowa go w filmie Komedianci (zob. Komedia); podziwiali go Chopin i Sowacki, George

Sand i Theophile Gautier jako legendarne niemal wcielenie prawdy i pikna ludowej sztuki scenicznej.

Decjusze - ac. Decii, rzymski rd plebejski, ktrego trzej przedstawiciele, ojciec, syn i wnuk, wg legendy, powicili ycie za ojczyzn, Publius Decius Mus dokonywa bohaterskich, ale prawdop. legendarnych czynw jako trybun wojskowy w nie cakiem pewnej historycznie 1. wojnie z Samnitami (343 pne.); por. Liwiusz, 7, 34. Jako konsul wsawi si w bitwie z Latynami w Kampanii (340); w rzeczywistoci zapewne nie bra w Iej bitwie udziau, wie gminna gosia jednak, e zapewni Rzymowi zwycistwo skadajc swe ycie w ofierze bogom podziemnym (tzw. devotio), a nastpnie rzucajc si na wroga; por. Liwiusz, 8, 9. Jego syn tego imienia, konsul w 312, 308, 297 i 295, cenzor w 304 pne., zgin w bitwie pod Sentinum; wg pniejszej tradycji mia to by take wypadek devotio (jeli ktry z nich jest historyczny, to ju raczej ten). O jego synu tego imienia, konsulu w 279 pne., polegym w bitwie z Pyrrusem pod Ausculum, goszono rwnie, e "powici si" Hadesowi, ale tu sprawa jest ju bardzo wtpliwa; por. Kurcjusz. Historia mioci konsula Decjusza Musa seria szeciu obrazw Rubensa (1617), przypisywanych.rwnie Van Dyckowi.

Dedal - mit. gr. bajecznie zrczny rzemielnik i wynalazca ateski, wygnany z Aten za mord na tle zawici zawodowej popeniony na siostrzecu, Perdyksie (tub Talosie), ktry wynalaz koo garncarskie, pi i cyrkiel, uda si na Kret, gdzie zbudowa drewnian krow dla ony krla Minosa, Pasifae, a potem Labirynt dla jej syna, Minotaura. Uwiziony wraz z synem Ikarem przez Minosa, sporzdzi sobie i synowi skrzyda z pir i wosku, przy ktrych pomocy polecia na Sycyli. Ikar, wbrew ojcowskim radom, wzbi si za wysoko, zbyt blisko soca, ktre stopio wosk, po czym spad, na zachd od Samos, do morza zwanego odtd Ikaryjskim; gr. daidalos 'artysta, rzemielnik'. Pejza z upadkiem Ikara - wczesny obraz Pietera Broegela St., Bruksela, Mus. Royaux des Beaux Arts. Doktor Dee John - (wym. di:), 1527-1608, uczony brytyjski, wybitny matematyk, faworyt krlowej Elbiety I, dla ktrej sporzdza cenne mapy hydro- i geograficzne nowo odkrytych ldw, propagator wprowadzenia kalendarza gregoriaskiego do Anglii. Wsawi si jednak z powodu innych swych zainteresowa, traktowanych jako hobby: astrologii, magii, jasnowidzenia z kuli krysztaowej (przechowywanej dzi w Muzeum Brytyjskim), dziki czemu patronem jego by przez czas pewien cesarz Rudolf Ii. Jego olbrzymia sawa jako maga rozpocza si od efektw scenicznych, ktre zastosowa na przedstawieniu Pokoju Arystofanesa w Trinity College (w Cambridge), ktrego by czonkiem. Napisa wiele dzie naukowych.

Defenestracja Praska - wyrzucenie przez okno jednej z sal zamku na Hradczanach w Pradze 23 V 1618 dwch namiestnikw cesarskich i sekretarza przez tzw. defensorw (przedstawicieli stanw czeskich) jako wyraz protestu przeciw pogwaceniu swobd religijnych, bezporednia przyczyna wojny 30-letniej. Wyrzucenie z okien magistratu praskiego siedmiu radcw katolickich na pocztku wojen husyckich 30 Vii 1419.

du Deffand Marie - markiza (wym. ddef), 1697-1780, jedna z najsawniejszych Francuzek swego wieku, w ktrej salonie w 1753,80 bywali nie tylko arystokraci, ale i przywdcy Owiecenia, jak d'Alembert i inni "filozofowie". Miaa modo burzliw: Majc lat 65 obdarzya gorcym uczuciem i przyjani pisarza angielskiego Horacego Walpole'a, 1717-97, twrc rodzaju powieci zwanego romansem grozy lub powieci gotyck (Zamek Otranto, 1765), ktremu pozostawia ca swoj korespondencj. W wieku pniejszym zaniewidziaa, a zatrudniona przez ni jako lektorka panna de Lespinasse wdzikiem swym zdoaa skaptowa licznych goci salonu markizy, co wywoao wiele sporw i szumu. Tylko pierwszy krok jest trudny, fr. Il n'y a que le premier pas qui coute, odpowied markizy du Deffand kardynaowi de Polignac, 1661-1742, wyraajcemu podziw dla dugoci drogi (6 mil), jak mia odby wg legendy w. Dionizy (zob.) po egzekucji na Montmartre, ze sw cit gow w rku.

Deirdre - (wym. dirdri, drdre) bohaterka najsynniejszej opowieci miosnej z irlandzkiej legendy cyklu ulsterskiego, crka Felima, harfiarza krla Ulsteru Conchobara. Przy jej urodzeniu przepowiedziano, e bdzie najpikniejsz kobiet w Irlandii, a zarazem przyczyn przelewu krwi. Conchobar postanawia polubi j, gdy doronie, i oddaje j na wychowanie niace w ustronnym doma w lesie, z dala od ludzi. Opowieci niaki o Noisim, bratanku krla, rozpalaj jej wyobrani; niaka ulega jej probom i sprowadza go do ich domu. Modzi zakochuj si w sobie i uciekaj, wraz z dwoma brami Noisiego, do Szkocji, aby unikn gniewu Conchobara. Wreszcie, otrzymawszy zapewnienie, e im przebaczy, wracaj do Irlandii, gdzie trzej bracia zostaj zdradziecko zamordowani. Deirdre odbiera sobie ycie na ich grobie. Deirdre - tragedia wierszem (1907) Williama B. Yeatsa, oparta na motywach legendy. Deirdre of die Sorrows - ang., 'Deirdre bolesna', nie dokoczona tragedia (1910) Johna M. Synge.

Dejanira - gr. Deianeira, mit. gr. pikna crka Ojneusa, krla Kalidonu, i siostra Meleagra. Ojciec postanowi wyda j za najsilniejszego z zalotnikw. Okaza si nim Herakles i polubi Dejanir. Gdy w drodze do domu zatrzyma ich wezbrany strumie, centaur Nessos podj si przeniesienia Dejaniry na drugi brzeg; kiedy dotarli tam, prbowa j zgwaci. Widzc to, Herakles posa mu zatrut strza i rani go miertelnie (scena ta jest ulubionym tematem malarzy archaicznych waz gr.). Konajcy. Nessos da Dejanirze swoj splamion krwi tunik, twierdzc, e zapewni jej ona mio ma. Gdy Herakles zakocha si w Joli, Dejanira posaa mu tunik centaura; jego zatruta krew sprawia, e Herakles po woeniu szaty zmar w mczarniach. Dejanira popenia samobjstwo. Szata (suknia, koszula) Dejaniry - co, co sprawia najwiksze cierpienia, mczarnie, od ktrych nie ma ucieczki. Trachinki - tragedia (przed 416.pne.) Sofoklesa. Herakles na grze Oita - ac. Hercules Oetaeus, tragedia niesceniczna Seneki Modszego. Nowa Dejanira - podtytu dramatu Fantazy Juliusza Sowackiego, artobliwa aluzja do prby porwania ony Heraklesa. Tytu i podtytu nadany przez wydawcw. Herakles i Dejanira - obraz P. Veronesa, Wiede. Obraz (1649) J. Jordaensa. Porwanie Dejaniry - obraz Guido Reniego, Pary, Luwr. Dejanire opera - (1911) Saint-Saensa.

Dejeuner Sur L'Herbe - zob. niadanie na trawie.

Dejr El-Bahari - miejscowo. w grnym Egipcie, na lewym brzegu Nilu, na wprost Kamaku, gdzie znajduje si witynia grobowa krlowej Hatszepsut, ok. 1520-1484 pne., zaprojektowana przez jej faworyta, architekta Senmuta. ciany wityni pokrywaj barwne reliefy ze scenami z ycia wadczyni. W pobliu znajduje si podziemny grobowiec Senmuta.

Dekabryci - rosyjscy-rewolucjonici szlacheccy lat dwudziestych Xix w., dcy do obalenia samowadztwa, wprowadzenia konstytucji i zniesienia paszczyzny w Rosji. Przywdcw: Bestuewa-Riumina, Kachowskiego,

Murawjowa- Apostoa, Rylejewa i Pestela, skazano na mier przez powieszenie w 1826, a przeszo stu dekabrystw zesano na Syberi; od ros. diekkbr' 'grudzie', od daty powstania zbrojnego: 14 Xii 1825.

Dekalog. Dziesicioro - (zob. Dziesi) przykaza, czyli praw, stanowicych podstaw moralnoci yd. i chrzec., wg Biblii, Ex., 20; Deut., 5, objawionych Mojeszowi na grze Synaj w 3 miesice po wyjciu z Egiptu i wyrytych na wrczonych mu kamiennych tablicach, przechowywanych pniej w wityni jerozolimskiej. Prawa te w rzeczywistoci spisano zapewne w Viii-Vi w. pne. Istniej dwie staroytne tradycje podziau przykaza, obie, pochodzenia yd. Pierwsz przyjy kocioy: rz.-kat. i ewangelicko-augsburski, drug - koc. wsch. i wikszo protestanckich. Dla protestantw pierwsze przykazanie brzmi: "Nie bdziesz mia bogw cudzych przede mn", a drugie zabrania czynienia podobizny rzebionej. Koci rz.-kat. czy te nakazy w jedno, pierwsze przykazanie, komentujc, e Bg nie zakazuje tworzenia obrazw w ogle, ale tylko wizerunkw Boga (a. innych bogw) w celach kultowych. W tradycji rz.-kat. dziewite przykazanie zakazuje podania domu, ony, sug i zwierzt bliniego, a dziesite pozostaych jego rzeczy. Protestanci cz oba te przykazania w jedno dziesite. Przykazania: 1. Nie bdziesz mia bogw cudzych przed mn. Nie uczynisz sobie obrazu rytego ani adnej podobizny tego, co jest na niebie w grze i co na ziemi nisko, ani z tych rzeczy, ktre s w wodach pod ziemi. 2. Nie bdziesz bra imienia Pana, Boga twego, nadaremno. 3. Pamitaj, aby dzie sobotni wici. 4. Czcij ojca swego i matk swoj, aby dugo y na ziemi. 5. Nie zabijaj. 6. Nie cudzo. 7. Nie kradnij. 8. Nie mw faszywego wiadectwa przeciw bliniemu twemu. 9. Nie podaj domu bliniego twego, nie pragnij ony jego ani sugi, ani suebnicy, ani wou, ani osa. 10. ani adnej rzeczy, ktra jego jest.

Dekameron - (1349-53, wyd. 1471) Giovanniego Boccaccio, "ksiga, w ktrej zawiera si sto nowel opowiedzianych przez siedem biaogw i trzech modziecw" florenckich, ktrzy uciekli w 1348 z miasta przed zaraz do willi podmiejskiej; podzielona na 10 dni (gr. deka 'dziesi'; hemera 'dzie'), przy czym kada z osb opowiada jedn histori dziennie. Dzieo miao ogromny wpyw na literatur europejsk (Chaucer, Szekspir, Musset itd.), w tym rwnie polsk (Figliki Reja, facecje Xvi w.); przekady polskie: W. Ordon (wac. Szancer, 1875), P. Chmielowski (1925), Edward Boye (1930).

Deklaracja. Deklaracja Narodw Zjednoczonych - Deklaracja waszyngtoska, nastpny po Karcie Atlantyckiej podstawowy dokument przygotowujcy utworzenie Organizacji Narodw Zjednoczonych (ONZ), podpisany 1 I 1942 przez przedstawicieli 26 pastw, m.in. Polski. Deklaracja Niepodlegoci Stanw Zjednoczonych - zredagowana przez Tomasza Jeffersona, z poprawkami Benjamina Franklina, Johna Adamsa i in. czonkw Kongresu, uchwalona 4 Vii 1776 przez przedstawicieli 13 pnocnoamerykaskich kolonii, stwierdzajca odczenie si ich od Wielkiej Brytanii i utworzenie Stanw Zjednoczonych: Dzie 4 lipca, ang. Independance Day 'Dzie Niepodlegoci', sta si odtd gwnym amerykaskim witem narodowym. Deklaracja Niepodlegtoci - obraz (1786-94) Johna Trumbulla, Waszyngton, Kapitol. Deklaracja Praw 1689 - zob. Ustawa o prawach. Deklaracja Praw Czowieka - rezolucja uchwalona przez Zgromadzenie Oglne ONZ 10 Xi 1948 stwierdzajca m.in., e ludzie rodz si wolni i rwni, e maj prawo do ycia, wolnoci, pracy i wypoczynku. Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela - podstawowy dokument programowy Rewolucji Francuskiej, uchwalony przez Konstytuant 26 Viii 1789 na wniosek La Fayette'a, oparty na teoriach J.J. Rousseau i wzorowany na amerykaskiej Deklaracji Niepodlegoci, zoony ze wstpu i 17 artykuw goszcych m.in.: 1. Ludzie rodz si i pozostaj wolni i rwni wobec prawa; rnice spoeczne oparte by mog tylko na powszechnym poytku... 2. Wolno, wasno, bezpieczestwo i opr przeciw uciskowi... to prawa przyrodzone i niezbywalne. 4. Wolno polega na monoci czynienia wszystkiego, co nie szkodzi innym... 6. Prawo jest wyrazem woli ogu... 11. Wolny przepyw myli i pogldw jest najcenniejszym prawem cziowieka...

Dekretalia - dekretay, listy papieskie, zawierajce normatywne wyjanienia prawne w odpowiedzi na czyje zapytanie (od Iv w.); zbiory, takich listw od V w.; z ac. (epistola) decretalis '(list) rozporzdzajcy'; por. Encyklika.

Delfin - fr. dauphin, tytu najstarszego syna krla Francji od 1349 do 1830. Poprzednio delfin by zwierzciem herbowym, a od ok. 1150 przydomkiem wadcw Dolnej Burgundii (ze stolic Vienne), nazywanej odtd Delfinatem, ac. Delphinatus, fr. Dauphine. Humbert Ii; 1313-59, ostatni bezpotomny wadca Delfinatu, odstpi w 1349 swj kraj krlowi Francji Karolowi Valois, pniejszemu Karolowi V, pod warunkiem e odtd dla uwiecznienia nazwy nastpcy tronu bd mieli tytu delfina. Klasycy Delfina - seria klasykw aciskich, wydanych w 1674 we Francji przez 39 uczonych pod kierunkiem Montausiera, Bossueta i Hueta, na uytek Delfina (ac. in usum Delphini), tj. syna Ludwika Xiv. W przenoni - nazwa publikacji okrojonych, ocenzurowanych, uprzyzwoiconych.

Delfi - gr. Delphoi, dzi Kastri, synny wity okrg kultu Apollina i jego wyroczni, pooony w gbokiej szczelinie skalistej na poudniowo-zachodnim stoku Parnasu w Fokidzie, zwany kiedy Pytho, w czasach prehelleskich powicony prawdop. Matce Ziemi i strzeony przez smoka lub wa (Python). Wedug legendy Apollo mia go zabi i ustanowi w Delfach wyroczni. W (lub obok) wityni znajdowa si omphalos (gr., 'ppek; rodek'), kamienny stoek uwaany za rodkowy punkt Ziemi. (W pierwszej czci Eumenid Ajschylosa Orestes przypada do omphalosa, szukajc azylu przed cigajcymi go eryniami.) Po obu stronach witej drogi, czcej bram wejciow ze wityni, stay skarbce pastw greckich. Na zewntrz murw znajdowao si rdo kastalskie, w ktrym oczyszczali si ptnicy przed zasigniciem rady wyroczni; zob. te Wyrocznia. W Opowieci zimowej (tej samej sztuce, w ktrej Czechy znajduj si nad morzem) Szekspir czyni Delfy wysp. Miecz delficki - miecz obosieczny; aluzja do dwuznacznoci, zagadkowoci i niezrozumiaoci wielu proroctw Pytii, ktre mona byo sobie rnie tumaczy. Wyrocznia delficka - w wityni Apollina w Delfach kapanka boga, zwana Pyti, siadaa na trjnogu i w boskiej ekstazie, w odpowiedzi na pytania bagalnikw, wypowiadaa sowa bez zwizku, z ktrych kapan-prorok ukada odpowiedzi, zwykle w formie heksametru, niekiedy zawierajce bdy w metrum i stylu, ktre, jako pochodzce od Apollina, boga poezji, dziwiy Grekw. Cho wiele byo wyroczni w greckim wiecie, delfick uwaano za najwyszy autorytet, zwaszcza w sprawach religii. Na frontonie wityni widnia napis: "Znaj siebie samego" (gr. Gnothi seauton), przypisywany Solonowi i

in. Zwyczajowo, kto radzi si wyroczni, przynosi kosztowne podarunki; std pochodziy olbrzymie skarby wityni. Z kocem V w. pne. autorytet i reputacja wyroczni znacznie zmalay; por. te Aleksander Wielki (Aleksander i Pytia).

Delia - wierzchnie okrycie mskie, noszone od Xvi w. przez szlacht, a w Xviii w. take przez mieszczastwo: dugi paszcz narzucany na upan, lekko wcity w pasie, z szerokimi rozcitymi rkawami, podbity futrem, z duym futrzanym konierzem; z tur. teglej, degle. Delia aszcza - Samuel aszcz (Xvii w.), synny z partyzanckich walk z Tatarami, jak rwnie z gwatw i upiestw, za ktre by wielokrotnie sdzony, na znak, e sobie nic nie robi z wyrokw sdowych, kaza nimi podbi swoj deli.

"Delias" - okrt delijski (z Delos), zbudowany wg legendy przez Tezeusza, ktry mia na nim wyruszy na Kret, by zgadzi Minotaura. Na pamitk tego wydarzenia wysyano ten okrt co 4 lata z uroczyst deputacj do delijskiego Apollina. W czasie trzydziestodniowych obchodw na adnym Ateczyku nie wolno byo wykona wyroku mierci. Rwnie wypicie trucizny przez Sokratesa, skazanego na mier w tym okresie, odoono do powrotu witego okrtu. Okrt by ju tylekro naprawiany, e z czasem nie pozostaa w nim ani jedna oryginalna deska.

De Long George Washington - 1844-81, amerykaski badacz Arktyki, ktry w 1879 wyruszy z San Francisco na statku "Jeannette" dla przepynicia Cieniny Beringa i dokonania prby dotarcia do bieguna pnocnego, gdy w myl wczesnej teorii prd japoski powinien by unie statek na pnoc. Jednak lody uwiziy "Jeannette", ktra dryfowaa przez niemal dwa lata, a w kocu ulega zgnieceniu i zatona. Zaoga na trzech odziach wkrtce zostaa rozdzielona. Jedna d zatona, obsada drugiej, pod dowdztwem De Longa, dotara do ujcia Leny, po czym zgina z zimna, godu i wyczerpania; trzecia, z G.W. Melville'em, uratowaa si. Powrciwszy w roku nastpnym, Melville odnalaz ciaa De Longa i towarzyszy oraz dziennik De Longa, prowadzony do ostatniej chwili. Cienina De Longa - midzy Syberi a Wysp Wrangla.

Delorges - zob. Kunigund.

Delos - najmniejsza wysepka archipelagu Cykladw na M. Egejskim, dawna Ortygia (dzi Mikri Dilos), wraz z Delfami najwaniejszy orodek kultu Apollina, rwnie orodek handlu, m.in. niewolnikami. Wg legendy wyspa krya po morzu; zakotwiczy j Zeus, aby przyja Leto (cigan przez zazdrosn Her), ktra urodzia tu Apollina i Artemid. Wyspa, uwaana przez wszystkich Grekw za wit, staa si siedzib i skarbcem Ateskiego Zwizku Morskiego, zwanego odtd Delijskim, utworzonego po bitwie pod Salamin w 478-477 pne. w celu uwolnienia od Persw miast joskich w Azji Mniejszej. W 454 przeniesiono skarb do Aten, ktre czerpay z niego na budow Propylejw i Partenonu, co wywoao zawi innych miast-pastw greckich i przyczynio si do wybuchu wojny peloponeskiej.

Dembowski Edward - zob. Czerwony (kasztelanic).

Demeryt - ksidz skazany przez wadz duchown za wykroczenia przeciw swemu powoaniu na pokut w odosobnieniu; dom demerytw w klasztorze na ysej Grze istnia do 1870; ze r.-fr. d'merite 'przestpstwo'.

Demeszka - zob. Damaszek.

Demeter - grecka bogini podnoci, rolnictwa, a zwaszcza zboa, matka Persefony (Kory). Gdy Kor porwa Hades do swego podziemnego krlestwa, Demeter z agwi w rku szukaa crki wszdzie, a wreszcie Helios powiedzia jej, co si z Kor stao. Zagniewana bogini opucia Olimp, a ziemia staa si jaowa i bezpodna. Przeraony tym Zeus zwrci si do Hadesa, aby wsplnie z nim znale wyjcie z sytuacji. Poniewa Persefona zjada pestk granatu w podziemiach, nie moga ju opuci ich na stae; postanowiono wic, e dwie trzecie kadego roku spdza bdzie na ziemi z matk; zob. Ceres; Eleuzynia: Jazjon; Misteria; Pelops; Triptolemos. Demeter, Triptolemos i Kora - eleuzyski relief trzyfigurowy znaleziony w Eleusis, V w. pne., Ateny. Boginie wysyaj Triptolemosa, aby ludziom da kosy. Demeter z Knidos - opakujca Persefon, "Matka Bolesna antyku" (ok. 340 pne.), kopia: Londyn, Brit. Mus.

Demetriusz - jeden z wielkich witych kocioa wschodniego; w Biblii: rzemielnik wyrabiajcy srebrne wityki Diany, ktry wywoa rozruchy w Efezie (Dzieje Ap., 19, 23-40), i pasterz (3. List w. Jana, 1, 12).

Demiurg - w filozofii platoskiej: twrca, budowniczy wiata, formujcy go z bezksztatnej pramaterii (por. dialog Timaios Platona); idealna sia twrcza; z gr. demiourgos dos. 'pracujcy dla ludu; mistrz rzemiosa; nazwa wysokich urzdnikw niektrych greckich pastw-miast; twrca'.

Demodok - posta z Odysei Homera, "boski aojda" na dworze Alkinoosa, krla Feakw, natchniony przez bogw piewak dziejw i bohaterw, ktremu muza odebraa wzrok, dajc w zamian dar piewu. Std pocztek legendy o lepocie Homera, ktry przedstawi w Demodoku rzekomo siebie samego. Na przyjciu na cze nieznanego wdrowca (Odyseja, 8) piewa pieni: o sporze Odyssa z Achillesem, o mioci Aresa i Afrodyty i o koniu trojaskim, a zy, ktre Odyssowi popyny z oczu, sprawiy, e Alkinoos domyli si, i go jego to wanie Odys.

Demogorgon - straszliwe bstwo; wypowiedzenie jego imienia przynie mogo najokropniejsze skutki. Wymienione po raz pierwszy przez pisarza chrzecijaskiego z Iv w., Laktancjusza (?). Boccaccio w Genealogii bogw okrel go jako pierwotne bstwo mitologii antycznej; podobnie okrelaj go te pniejsi. Milton w Raju utraconym, 2, 956, mwi o "strasznym imieniu Demogorgona"; wg Ariosta by on krlem elfw i wrek, ktry mieszka w Himalajach i co 5 lat zwoywa je do siebie. Edmund Spenser w Krlowej wieszczek, 4, 2, 47, umieszcza go z trzema boginiami losu na dnie przepaci.

Demoiselles D'Avignon - zob. Panna (Panny z Awinionu).

Demokracja szlachecka - zob. Szlachta.

Demokryt - ok. 460-370 pne., sawny filozof grecki z Abdery w Tracji; najwszechstronniejszy uczony staroytnoci przed Arystotelesem, piszcy o etyce, poezji, medycynie, technice, rolnictwie, malarstwie i sztuce wojennej. Zwiedzi cay znany wwczas Grekom Wschd, studiowa u magw babiloskich i kapanw egipskich. Rozwin przejt od Leukippa teori materializmu atomistycznego: wiat zoony z atomw poruszajcych si w przestrzeni i formujcych si w ciaa; atomy s wieczne, lecz ciaa podlegaj zniszczeniu; dusza jest rodzajem ognia, oywiajcego ciaa ludzkie. Nazywano go Abderyt lub Mdroci (gr. Sophia), lub miejcym si

(gr. Gelasios) filozofem (por. Juwenal, 10, 33; Horacy, Listy, 2, 1, 194) jako przeciwiestwo melancholijnego Heraklita. Legenda gosia, e wyupi sobie oczy, aby widok wiata nie rozprasza mu myli. Platon przemilcza go i wszystkie jego dziea zamierza spali; dla Arystotelesa, Teofrasta, a take dla Cicerona by rwnie wielki jak Platon. Linia Demokryta - w filozofii - miano nadawane przez Lenina materializmowi.

Demon - w dawnych wierzeniach ludowych istota nadprzyrodzona, o cechach na wp boskich i na wp ludzkich, grona lub rzadziej dobrotliwa. Najwaniejszymi demonami byy diaby (zob.) W demonologii sow. rozrniano: boginki (rusaki), porywajce dziewczta i dzieci, przypoudnice pojawiajce si w polu w czasie upau, topielice wcigajce ludzi do wody, latawce fruwajcy na wietrze, panetnicy w chmurach, ubota i skrzaty (krasnoludki) pilnujce domu, wreszcie "bobo" - postrach dzieci. Z gr. daimon 'nadprzyrodzona potga; dola; los ludzki; charakter czowieka; jego zy (lub dobry) duch; bstwo opiekucze'; por. Diabe. Demon - poemat (1829-41, wyd. 1856, t. pol. 1859) Michaia Lermontowa. Opera (1875) Antona Rubinsteina, tekst wg Lermontowa.

Demostenes - 384-322 pne., najsynniejszy mwca grecki. Wg legendy wiczy wymow pokonujc niedostatki gosu i niewyran dykcj, samotny, na play, z kamykami wiru w ustach, przekrzykujc szum fali morskiej. Sawa jego zdobyta wymow i si osobowoci, mimo braku bogactwa i pozycji spoecznej, opiera si zasadniczo na przemowach majcych przekona Ateny o grobie zaboru Grecji przez Filipa Macedoskiego, zwanych dlatego Filipikami. Gdy po klsce zjednoczonych Grekw Antypater, regent Macedonii po mierci Aleksandra Wielkiego, zada wydania mu Demostenesa, ten uciek na wysp Kalauri i otru si, aby nie wpa w rce wysannikw macedoskich. Zachowao si 61 jego mw politycznych i sdowych (z tych 20 wtpliwej autentycznoci), m.in. Mowy Olintyjskie, O pokoju, O wiecu, Filipiki. Chrypka spowodowana gorczk zota - uwaga, ktr kto uczyni, gdy Demostenes opacony, aby nie mwi przeciw Harpalosowi, udawa, e straci gos.

Denar (1) - maa srebrna moneta rzymska, za republiki rwna 10 asom, pniej deprecjonowana, od Iii w. ne. - miedziak; w redniowieczu nazwa drobnych monet srebrnych, od Xvi w. take miedzianych; z ac. denarius 'dziesitak; zawierajcy dziesi' od deni 'po dziesi'.

Denarius Dei - ac., 'boy grosz', drobna moneta dawana niegdy jako zadatek przy transakcji kupna lub przy najmowaniu suby. Denarius S. Petri - ac., 'denar w. Piotra', zob. witopietrze.

Denar (2) - dynar, kuchenny trjng elazny, na ktrym stawiano w ogniu garnek, kocio, rondel; z nm. Diener 'sucy'.

Dendera - dawny orodek kultu bogini Hathor (zob.) z zachowan jej wityni, we wschodnim Egipcie, nad Nilem.

Deneb - najjaniejsza gwiazda w konstelacji abdzia, biay nadolbrzym; arab. 'ogon'.

Denebola - druga co do jasnoci gwiazda w konstelacji Lwa; z arab. Deneb el Asad 'ogon Lwa'.

St. Denis - (wym. s doni) zob. (w.) Dionizy.

Dennica - deska kadziona na ca dugo wozu gospodarskiego, midzy drabinami.

Deotyma - zob. Diotima.

Deprekacja - uroczyste przeprosiny, odbywane w dawnej Polsce publicznie, przewanie w kociele, polegajce na gonym odczytaniu tekstu przeprosin, zredagowanego przez sd polubowny; z ac. deprecatio 'proba, wstawienie si za kim modami; przeproszenie'.

De Profundis - ac., 'Z otchani', spowied autobiograficzna, trzecia cz dziea, ktre Oscar Wilde wysa z wizienia w Reading lordowi

Alfredowi Douglasowi, ogoszona w 1905, w pi lat po mierci Wilde'a. Kompletny manuskrypt, przechowywany w Muzeum Brytyjskim, mg by opublikowany dopiero w 1960. Tytu dziea to dwa pierwsze wyrazy ac. tekstu 129. psalmu Wulgaty: De profundis clamavi 'z gbokoci wzywaem'.

Deptak Sawy - ang. Walk of Fame, dziedziniec przed Chiskim (Kino)teatrem Graumana w Hollywood, gdzie znajduj si odciski stp gwiazd filmowych.

Derby (ang., wym. da:by) doroczny wycig o "Bkitn Wstg Toru", ang. Blue Ribbon of the Turf, w biegu paskim dla trzyletnich koni na ptorej mili ang. (w Polsce 24007m), zazwyczaj w pierwsz rod czerwca w Epsom Downs w hrabstwie Surrey w poudniowo-wschodniej Anglii; od nazwiska lorda Derby, ktry w 1780 zapocztkowa wycig.

De Republica Emendanda - zob. O poprawie Rzplitej.

De Rerum Natura - zob. O naturze wszechrzeczy.

Deresz - ko o maci dereszowatej, brudnoczerwonobiaej; awka, na ktrej uczniw chostano w szkole; cienkie, kiepskie wino, poda lura; z wg. deres 'ko deresz'.

De Revolutionibus Orbium Coelestium - zob. O obrotach sfer niebieskich.

Derwan - ksi Srbw poabskich (Vii w.), ktry podlega Frankom, a od ok. 633 Samonowi (zob.) po jego zwycistwie nad krlem Dagobertem I (zob.). Jeden z pierwszych wadcw sowiaskich znanych z imienia.

Derwisz - ebrzcy mnich muzumaski, zazw. czonek muzulm. bractwa religijnego mistyczno-ascetycznego; por Fakir; z pers. darwisz 'odwiedzajcy drzwi'. Zakon derwiszw taczcych zaoy perski poeta mistyczny Dalal ad-Din Rumi, 1207-73; zakon przetrwa w Turcji do 1925, rozwizany przez Atatrka.

Desdemona - zob. Otello.

Des Grieux - (wym. de gri) zob. Manon Lescaut.

Des Knaben Wunderhorn - zob. (Des) Knaben Wunderhorn.

Despekt - przest. uchybienie (komu), ublienie, ujma czci, afront, obraza, dyshonor; z ac. despectus, 'widok (z gry); pogarda'.

Deukalion - mit. gr. syn Prometeusza, m Pyrry, crki Epimeteusza i Pandory. Gdy Zeus spuci na Ziemi potop, gdy nie mg cierpie duej grzechw wieku brzu lub zbrodni Likaona (zob.), Deukalion, z porady ojca, zbudowa ark i pywa na niej wraz z on przez 9 dni, a wody opady, a arka osiada na grze Parnas. Na pytanie, jak odbudowa ludzko, wyrocznia kazaa Deukalionowi rzuca za siebie koci swojej matki. Deukalion domyli si, e mowa tu o kamieniach, kociach Matki Ziemi. Z kamien rzucanych przez Deukaliona powstawali mczyni, przez Pyrr - kobiety; zob. Hellen. Deukalioska powd - potop. Od czasw Deukaliona - ac. a Deucalione, od czasw potopu, od bardzo dawna.

Deuteronomium - hebr. Dewarim, Ksiga Powtrzonego Prawa, tytu ostatniej, pitej ksigi biblijnego Picioksigu, pochodzcy z bdnego przekadu hebrajskich sw w Deut., 17, 18, oznaczajcych 'kopi lub odpis tego prawa'. Ksiga powtarza, z komentarzami, dekalog i wikszo praw zawartych w Ex., 21-24; por. Genesis; ac. z gr. deuteros 'drugi', nomos 'prawo'.

Deutschland, Deutschland Ueber Alles - nm.; 'Niemcy, Niemcy ponad wszystko', pie znana jako Deutschlandslied 'Pie Niemiec', napisana przez Heinricha Hoffmanna von Fallersleben jako utwr, ktry by jednoczy duchowo wszystkich Niemcw rozczonkowanej Rzeszy, opublikowana w 1841 z melodi Haydna do pieni Gott erhalte Franz den Kaiser (na cze cesarza rzymsko-niemieckiego Franciszka Ii, 1792-1806), ustanowiona jako niemiecki hymn narodowy w 1922 przez prezydenta Eberta i po raz wtry w 1952 dla Rubliki Federalnej Niemiec przez prezydenta Heussa, jednak bez pierwszej

zwrotki, z uwagi na jej szowinistyczny wydwik. Hymn RFN zaczyna si wic od sw: "Einigkeil und Rechl und Freiheit" nm., 'Jedno, prawo i wolno'.

Dewa - w wedyzmie - nazwa staro-indoaryjskich bstw, zjawisk i si przyrody; w mazdaizmie - zoliwa istota nadprzyrodzona, zy duch, demon. Dewadasi - bajadera, tancerka wityni hinduskiej; sanskr., 'suebnica boga'; deva 'dewa'. dasi 'niewolnica lub suca hinduska; kobieta niskiej kasty'.

Dewajtis - bohater tytuowy powieci (1888) Marii Rodziewiczwny, utworu nagrodzonego na konkursie w Warszawie, olbrzymi prastary db w dbrowie pooonej w widach Dubissy i Ejni; obok dbu staa niegdy witynia boga Aleksota. Gdy jesieni db traci licie, mudzini szeptali: "Dewajtis opakuje stare czasy." Powie przyniosa autorce trwa popularno.

Dewiza - (krtkie zdanie traktowane programowo jako) zasada postpawania; z fr. devise 'godo; zawoanie' z ac. divisus 'podzielony'. Dewiza heraldyczna - haso, sentencja, godo, motto, umieszczane dawniej na tarczy a. wstdze herbu, wywodzce si niekiedy od dawnego zawoania (zob.), bojowego hasa rycerskiego. Dewiza orderowa - umieszczana na insygniach orderw.

Dbniak - wytrawny, wystay mid pitny, pierwotnie przechowywany w beczkach dbowych, od ktrych nabiera specjalnego aromatu i cierpkiego smaku, zwany te kwarcianym lub obozowym.

Dbno - podhalaskie w woj. krakowskim, wie w widach Dunajca i Biaki. Koci - filialny Michaa Archanioa, gotycki, prawdop. z 2. po. Xv w., drewniany, o konstrukcji zrbowej. Bogata polichromia o motywach geom., archit., figuralnych i rolinnych.

Dbocki - (Demboecki) Wojciech, 1585-ok. 1646, z Konojad, franciszkanin, pamitnikarz, kompozytor, w 1621-22 kapelan lisowczykw (zob.), osawiony przez gorszcy i awanturniczy tryb ycia, autor m.in. dziea Przewagi elearw polskich, co ich niegdy lisawczykami zwano... (1623), znany jednak przede wszystkim z najosobliwszej pracy etymologicznej: Wywd jedynowasnego pastwa wiata, w ktrym pokazuje

(...) e nastarodawniejsze w Europie krlestwo polskie lubo scytyckie: samo tylko na wiecie ma prdziwe successory Jadama, Selha i Japheta; w panowaniu wiatu od Boga w raju postanowionym, i e dlatego Polaki Sarmatami zowi. A gwoli temu i to si pokazuje, e jzyk sowieski pierwotny jest na wiecie (1633). Dbocki wywodzi w swym dziele, e "greczyzna, acina i insze jzyki ze sowiaszczyzny s wypsowane". A zatem np. hosanna to waciwie "popsowana" Boenna, alleluja - chwa luja, biblijny Abram to sowiaski Obran, Bacchus- Heczko, autor - da tor, litera - lita rzecz itd. Dbocki y, jak si zdaje, pierwszym kompozytorem polskim, ktry zastosowa bas cyfrowany dla organw.

Dharma - w hinduizmie: obyczaj religijny kasty, warunkujcy doskonalenie si w kolejnych wcieleniach; kanon zasad kosmicznych, dziki ktrym rzeczywisto istnieje; natura, prawo naturalne, prawo moralne, sprawiedliwo; postpowanie zgodne z prawdziw natur czowieka; religia; w buddyzmie: prawda idealna przekazana przez Budd.

Dhu'L-Karnain - zob. Aleksander Wielki.

Diabe - szatan, zy duch, demon, kusiciel; upady anio, potpiony i strcony do piekie; gr. diabolos 'oszczerca'; zob. te Belfagor; Fra Diavolo; Robert (Diabe); Rg (Diabe rogaty); Sze (Pal go sze). Adwokat diaba - zob. Diabelska Wyspa - zob. Wyspa (Diabelska). Diabelski myn - zob. Myn. Diabe i Daniel Webster - synne opowiadanie (1937) Stephena Vincenta Beneta. Jabez Stone, farmer z Nowej Anglii (USA), sprzedaje dusz diabu dla doczesnych korzyci. Wielki mwca Daniel Webster, 1782-12, wygasza mow obrocz przed sdem piekielnym i uzyskuje zwolnienie Stone'a z obowizku dotrzymania umowy. Na podstawie tego opowiadania Douglas Moore napisa i wystawi w 1938 oper; powstaa te na ten temat sztuka teatralna i musical. Diabe i Kasia - czes. Cert a Kaca, opera komiczna (Praga 1899) Antonina Dvoraka; libretto: Adolf Wenig. Akcja rozgrywa si we wsi czeskiej Mokra Lhota. Kasia, liczna dziewczyna o ostrym, kliwym jzyku, ktrej na zabawie chopcy unikaj, chce taczy, choby z samym diabem. Ten porywa j w tacu do pieka, ale tam wkrtce Lucyper i diaby maj jej po same uszy. Wreszcie odsyaj Kasi na Ziemi, a ksina, ktra za ze uczynki miaa by potpiona, obiecuje znie w swoich dobrach paszczyzn. Diabe, jako lew ryczcy, kry, szukajc, kogo by poer - Biblia, 1. List w. Piotra, 5, 8. Diabe kartezjaski - w. diavolo cartesiano, diabe wenecki, pdiabl weneckie, zabawki wyrabiane dawn. w Murano (Wenecja), tzw. diavoletli di Murano, figurki maych diaew, poruszajce si (przy zmianie cinienia atm.) w okrgym soiczku wypenionym wod i zamknitym. Diabe kulawy - fr. Le Diable boiteux (1707, wyd. pol. 1804) powie Lesage'a, naladujca treci i tytuem powie hiszp. pisarza Valeza de Guevary Diablo cojuelo (1641). Don Cleofas

Zambullo wypuszcza Asmodeusza, demona zwanego "diabem kulawym", z butelki, gdzie go uwizi pewien astrolog. Aby zabawi swego wyzwoliciela, diabe otwiera przed nim dachy domw madryckich, ukazujc mu, co si w nih dieje. Daje to autorowi sposobno do przedstawienia satyrycznych obrazkw paryskiego towarzystwa. Diabe acucki - przydomek Stanisawa Stadnickiego, ok. 1551-1610, starosty zygwulskiego, warchoa, awantumika, okrutnika i grabiecy, jednego z przywdcw rokoszu Zebrzydowskiego (zob.). Diaby z Loudun - zob. Loudun. Ksi tego wiata - diabe wg Biblii, Ew. wg Jana, 12, 31; por. Ein' feste Burg. Nazwy diaba - zob. Abaddon; Amaimon; Apollyon; Asmodeusz; Astarotte; Belial; Belzebub; Boruta; Chowniec Demon; Duch (przeczenia); Legio(n); Lelek; Lilith; Lucyfer; Marcin(ek); Mefistofeles; Paskuda-Zalotnik; Przechera-frant; Rogaliski; Rokita; Saligia; Samael; Smtek; Smoka; Szatan; (w.) Walenty; W. Omwienia eufemistyczne - bies, czart, diasek, duch nieczysty (zob. Duch), kaduk; kusiciel, licho, piekielnik, pokunik, zarwaniec, zy itp. w smok wielki, w starodawny... ktry zwodzi cay wiat - Biblia, Apok., 12, 9. Rozszczepione kopyto - cecha diaba czsta na jego wizerunkach. Rabini okelal diaba i diaby jako serrizim (hebr., 'kozy'), gdy kozio by wcieleniem nieczystoci, ksiciem duchw nieczystych. Su Bogu, a diaba nie gniewaj - mia tak, wg legendy, powiedzie krl Wadysaw Jagieo, polecajc zapali "Bogu wieczk i diabu ogarek" (por. Bg), gdy w farze poznaskiej, w wito Wniebowstpienia, przyglda si obrzdowi wycigania figury Pana Jezusa na wie kocieln i zrzucania z niej diaba. Wygania diaba Belzebubem - wg, Biblii, Ew. wg Mat., 12, 24-27. Wyspa Dabelsk zob. Wyspa. Ks. Piotr: Kto ty? Duch: Lukrecy, Lewiatan, Voltaire, alter Frilz, Legio sum. (A. Mickiewicz, DziaJy. cz. Iii, 3, 104-05.)

Diadochowie - nastpcy (gr. diadochoi) Aleksandra Wielkiego, przewanie generaowie jego wojsk, ktrzy, po mierci krla w 323 pne., w szeregu krwawych wojen rozszarpywali midzy siebie jego imperium. W kocu utworzyy si 4 mocarstwa: Egipt (zob. Ptolemeusze), Syria (zob. Seleucydzi), Pergamon (zob. Attalidzi) i Macedonia (zob. Antygonidzi); zob. te Epigoni. Okres diadochw - od 323 do 281 pne., kiedy ustaliy si gwne granice pastw wiata hellenistycznego na najblisze stulecie.

Dialog - rozmowa, zw. dwch osb, w utworze lit.; utwr lit. a. filozoficzny w formie rozmowy; z gr. dialogos 'rozmowa'. Dialog o dwu najwaniejszych ukadach wiata, ptolemeuszowym i kopernikowym - zob. Galileusz. Dialogi Platona - zob. Platon. Dialog melijski - synna dyskusja w Wojnie peloponeskiej, 5, 84-116, Tukidydesa midzy posami ateskimi i radnymi miasta Melos (na wyspie Melos, dzi Milo, Milos), ktre odmwio poddania si Atenom. Posowie, majc w pogotowiu wojsko i flot wojenn, propuj Melijczykom zaniechanie obrony (416. r. pne.), dajc zarazem wykad ateskiej Realpolitik, obudy i wojowniczego szowinizmu. Dialog o jzykach - w. Dialogo delle lingue, synna ksika (1542) Sperone Speroniego, pisarza i humanisty w., goszcego rwnorzdno jzykw narodowych (w

zakresie sprawnego wyraania myli i poj) z acin.

Diamenty - A do Xviii w. Indie byy jedynym dostawc diamentw. W 1728 odkryto zoa diamentw w regionie Minas Geras w Brazylii, a ok. 1850 midzy Kimberley i Pretori w Transwalu w Afryce Poudniowej, co spowodowao po roku 1870 najazd poszukiwaczy pochodzenia anglosaskiego na te ziemie, zamieszkae dotd przez potomkw Holendrw. Najazd ten przyczyni si z czasem do wybuchu wojny burskiej. Spomidzy najsawniejszych diamentw wymieni warto nastpujce: Wielki Mogo 280 karatw po oszlifowaniu, uprzednio 793 k., w Xvi w. nalecy do szacha perskiego, po 1747 zaginiony. Florentyn - ty olbrzym 137 k. Legenda czy go z Karolem miaym, 1432-77, ksiciem Burgundii, ktry mia go nosi na palcu w bitwie pod Nancy, gdzie poleg. Kohinur - jeden z najdawniej znanych, widziany w 1304 na dworze rady Malwy, na poudnie od Delhi, ofiarowany krlowej Wiktorii w 1849, z pers. kuh-i nur 'gra wiata'. Orow - ksztatu poowy jaja, wagi 200 k., wyupiony z oczodou posgu boga w wityni indyjskiej w 1750, kupiony przez ksicia Grigori Orowa i w 1776 ofiarowany Katarzynie Ii. Sancy - nalecy podobno do Karola miaego, pniej kupiony przez Henryka Iii. Regent - pikny ty diament 140 k., uwaany za najczystszy ze sawnych, znaleziony w Indiach w 1701. Nalea do ksicia Orleanu, regenta Francji. Gwiazda Poudnia - znaleziony w 1853 w Brazylii. Cullinan - najwikszy diament wiata 3016 karatw, znaleziony w Transwalu w 1905, ofiarowany krlowi Edwardowi Vii na 66. urodziny. Pocity na mniejsze: Gwiazda Afryki, 530 k., w berle brytyjskim, Cullinan Ii, 317 k., w koronie, oraz ok. stu innych diamentw. The Hope - ang., 'Nadzieja', najsynniejszy, 44,5-karatowy diament w USA, o historii sigajcej 1688 r.; najwikszy niebieski diament wiata, zakupiony w 1830 przez bankiera londyskiego Thomasa Hope (std nazwa); obecnie w Smithsonian Institution, Waszyngton D.C. Vargas - pity co do wielkoci diament wiata, najwikszy (726 k.) ze znalezionych w Brazylii (w 1938). Pocity w 1941 na 23 kamiene. Portugalczyk brazylijski, 127 k.

Niarchos - znaleziony w 1954 w Transwalu, kupiony w 1957 przez armatora greckiego Stavrosa S. Niarchosa. Na dnie popiou gwiadzisty dyjament - zob. Popi. Najwiksze diamenty w zbiorach polskich: czarny diament w zotej puszce w. Stanisawa, od 1504 w skarbcu katedry wawelskiej, i diament najczystszej wody wagi 10 k. w koronie monstrancji Jana Kazimierza, od 1672 w skarbcu jasnogrskim. Naszyjnik diamentowy zob. Maria (Antonina).

Diana - staroitalska bogini oww, lasw, gr i ksiyca, opiekunka kobiet i ich podnoci, wczenie utosamiana z greck Artemid (zob.). Diana Nemorensis - (ac., 'z gaju') opiekunka cudzoziemcw i wyjtych spod prawa. Jej otarz w gaju pod Arycj w Grach Albaskich w rodkowej Italii by miejscem najsynniejszego kultu Diany, poczonym ze zdrojowiskiem, gdzie kapani stosowali m.in. zabiegi balneologiczne. Kapanem zostawa zwyczajowo zbiegy niewolnik, jeli uama ga pewnego drzewa i zabi ni w pojedynku dotychczasowego kapana. Sens tego dziwnego obyczaju tumaczy James Frazer w Zotej gazi, ang. Golden Bough. W Eneidzie,6, 135, Wergiliusza Eneasz urywa zot ga przez zstpieniem do Hadesu. Wanie widok tej gazi zmusza Charona do przewiezienia Eneasza przez wody Tartaru; por. Cyntia; Drzewo (Diany); Selene. Diana z Efezu (na poudnie od dzisiejszego Izmiru w Azji Mniejszej), wac. Artemida efeska, posg z biustem o kilkunastu piersiach, znany z kopii rzymskich, mia wg legendy spa z nieba (moe by to obudowany hebanem meteoryt?), podobnie jak trojaskie palladium, najstarszy wizerunek Ateny w Atenach, posgi Artemidy w Taurydzie i Kybeli w Pessinus w Galacji, wite tarcze Rzymian i otarz Matki Boskiej w Loreto. witynia Diany - (wac. Artemidy) w Efezie, Artemizjon, zbud. w po. Vi w. pne. przez Chersifrona z Knossos. Spalona w 356 pne. przez Herostratosa (zob.) pniej odbudowana. Nowa witynia zaliczana przez staroytnych do siedmiu cudw wiata, wielka budowla o gwnym pomieszczeniu kultowym otoczonym dwoma rzdami kolumn, wzniesiona na planie prostokta 111 na 517m, ozdobiona rzebami Skopasa i Praksytelesa, zw. synnym posgiem Artemidy Efeskiej. Doln cz kolumn pokryway paskorzeby, grnabya obkowana pionowo. Z czasem popada w ruin. Wielka jest Diana Eteska! - symbol opinii uwarunkowanej wasn korzyci; okrzyk zotnika Demetriusza (zob. Demeter), ktry wyrbia srebrne witynki Diany i przestraszy si, e kazania w. Pawa zaszkodz jego ineresom; por. Biblia, Dzieje Ap., 19, 23-8. Plastyka: obrazy i freski przedstawiajce Dian jako owczyni z nimfami,

z Akteonem, w kpieli, przy toalecie, pic, z Endymionem, z horami itd., m.in. Correggia, Tycjana, Lucasa Cranacha M., Tintoretta, A. Carracciego, D.I. Vinckelboonsa, Rubensa, Domenichina, Rembrandta, Vermeera, Bouchera, Bocklina, Corota. Diana i Endymion - opera (1670) A. Scarlattiego.

Diana De Poitiers - (wym. puatj) ksina de Valentinois, 1499-1566, faworyta krla Francji Henryka Ii, podziwiana i sawiona przez artystw i poetw, staa si kanonem urody kobiecej Xvi w. Krlowa Katarzyna (zob.) Medycejska musiaa si pogodzi z tym trjktem maeskim. Sama miaa z Henrykiem dziewicioro dzieci; Diana - adnego. Po mierci krla reszt ycia spdzia w swoim wspaniaym zamku w Anet, zbudowanym dla niej na polecenie Henryka przez sawnego architekta Philiberta Delorme'a. Pozostwia interesujc korespondencj. Z jej powodu imi Diana stao si popularne we Francji. Diana w kpieli - obraz Francois Cloueta, kompozycja mitologiczna z portretem Diany de Poitiers. Diana z jeleniem rzeba (przed 1554) z zamku w Anet (Luwr, Pary).

Diariusz - zapis wydarze, podajcy ich przebieg dzie po dniu, dziennik; (diariusz prywatny) domowy; (publiczny) zjazdw, podroy, wojenny, sejmowy; ac. diarium 'racja dzienna' (ywnoci itp.); 'dziennik'.

Diarmait o Duibhne - zob. Grainne.

Diaspora - w staroytnoci: rozproszenie ydw wrd innych narodowoci w nastpstwie niewoli babiloskiej, z ktrej tylko cz ludnoci wrcia do Palestyny; pniej take o ydowskich chrzecijanach zamieszkaych wrd pogan, por. Biblia, List Jakuba Apostoa, 1, 1; rozproszenie jakiej narodowoci na obczynie lub wyznawcw, jakiej religii wrd innowiercw; gr. diaspora 'rozproszenie'; por. Galut.

Diaz Bartolomeu - ok. 1450-1500, eglarz portugalski; odkrywca m.in. Przyldka Dobrej Nadziei (zob. Dobry), towarzysz podry Vasco da Gamy i Cabrala, uton w pobliu Przyldka w czasie burzy razem ze swym statkiem, w drodze z Brazylii do Indii.

Diaz Del Castillo - Bernal, ok. 1492-1581, konkwistador hiszp., towarzysz i kronikarz Hernana Cortesa z wyprawy w 1519 do Meksyku, ktrej dzieje odmalowa w monumentalnym Pamitniku onierza Korteza, czyli Prawdziwej historii podboju Nowej Hiszpanii (1632, wyd. pol. w wyborze 1962); spisanym na staro w Guatemali, ywym i prostym jzykiem mwicym o wypadkach i ludziach znanych osobicie.

Dichterliebe - nm., 'Mio poety', cykl wokalnych miniatur lirycznych opus 48 (1840) Roberta Schumanna do sw Heinego.

Didot - (wym. dido) rodzina ksigarzy i drukarzy francuskich. Zaoyciel firmy drukarskiej (1713) Francois, 1689-1757, syn drukarza Denisa, pierwszy zasyn w swym rzemiole. Jego syna Ambroise, 1730-1804, nazywano najlepszym drukarzem swoich czasw. Pod wpywem Baskerville'a stworzy czcionk w pseudoklasycznym styu moderne, wpywajc z kolei na dzieo Bodoniego. Ok. 1775 ustali wymiar punktu drukarskiego, umoliwiajc tym normalizacj wymiarw czcionek i sprztu. Wynalaz cienki papier welinowy Syowie jego, Pierre, 1761-1853, i Firmin, 1764-1836, wydawali wzorowe edycje klasykw oraz tanie popularne ksiki, drukowane, po raz pierwszy we Francji, ze stereotypw. Synowie Firmina kontynuowali prace ojca.

Didyma - w staroytnoci miejscowo na zachodnim wybrzeu Azji Mniejszej, na poudnie od Miletu, synna z wyroczni Apollina. Didymaion - joska witynia ku czci Apollina, jedna z najwikszych w Grecji, wzniesiona ok. 331 pne. w Didymie, na miejscu pierwszej, zburzonej 494 przez Persw, nie ukoczona, przebudowywana; ruiny odkryto w 1872.

Didymos Chalkenteros - ok. 65 pne.-ok. 10 ne., przydomek (znaczcy 'o spiowych jelitach', tzn. majcy Sitzfleisch - umiejtno przysiadywania fadw) greckiego filologa i komentatora z Aleksandrii, sawnego z ogromu swej produkcji literackiej (ponad 3500 pozycji) i krtkiej pamici (nieraz si powtarza lub zwalcza wasne opinie), ktrej zawdzicza przydomek Bibliolathas, gr., 'zapominacz ksig'. Cho zachoway si tylko fragmenty jego prac, s one zapewne rdem wielu ocalaych komentarzy antyznych, zw. o Homerze. Imieniem Didymos (gr., 'bliniak') nazywano rwnie w. Tomasza z Akwinu, gdy Tomasz to aramejskie Te'oma 'bliniak'.

Die Kunst Der Fuge - zob. Kunst der Fuge.

Dies Irae - ac., 'dzie gniewu', dzie Sdu Ostatecznego (zob. Sd), pocztek rymowanej sekwencji kocielnej, napisanej na przeomie Xii-Xiii w. przez (?) Tomasza z Celano (zm. 1253). W Xiv w. wczona do mszau, a od 1564 (sobr w Trydencie) piewana we mszach aobnych liturgii rz.-kat. do melodii z chorau gregoriaskiego. Staa si tematem wielu kompozycji muz., jak Mozarta; Cherubiniego, Verdiego, za melodii chorau uyo jako motywu wielu innych, jak Berlioz, Liszt, Saint-Saens, Rachmaninow.Nazywana najwikszym hymnem redniowiecza, przypisywana take w. Grzegorzowi i w. Bernardowi. Wg Biblii, Ew. wg Mat., 10, 15. Dies iree, dies illa, Solvet saeculum in fevilla, Testet David cum Sibylla. ('dzie gniewu, w dzie, co wiat rozsypie w proch, wiadczy o tym Dawid i Sybilla'). Dies irae - hymn z tomu Gincemu wiatu (1902) Jana Kasprowicza, wizja gincego wiata, ktrej sens oddaje przeklestwo: "Niech nic nie bdzie! Amen! Bo c by moe, jelim ja zagin?" Kompozycja (1967) Krzysztofa Pendereckiego o Owicimiu.

Dietrich Von Bern - nm., 'Teodoryk z Werony' zob. Dytryk z Bern.

Dieniew Siemion I. - ok. 1605-ok. 1672, eglarz rosyjski, ktry pierwszy opyn wybrzee Azji pn.-wsch. od Koymy do Zatoki Anadyrskiej (1648). Przyldek Dieniewa odkryty przez niego, najdalej na pnocny wschd wysunity punkt Azji, nazwany przez Nilsa Nordensklda (zob.) ku czci Dieniewa.

Digenis Akritas Basilios - bohater anonimowej bizantyjskiej epopei biaym wierszem Czyny Digenisa Akritasa, ktra w dzisiejszym ksztacie jest kompilacj szeciu redakcji greckich z okresu 928-944 ne. Mowa w niej o fantastycznych czynach Digenisa, siacza i uwodziciela. Utwr wywar wpyw na sowiask poezj ludow, take polsk. Isinieje rwnie wersja ruska, o charakterze prostszym i mniej konwencjonalnym ni greckie.

Digesta - zob. Pandekty; ac., '(pisma) podzielone (na ksigi, tytuy itd.)', por. Dygesty.

Dike - zob. Hory.

Dinar - zota moneta pn. indyjska (Iii-Viii w.), arabska (Vii-Xiii); waluta Jugosawii i niektrych krajw arabskich; arab. z ac. denarius 'denar'.

Diogenes - z Synopy nad M. Czarnym, ok. 412-323 pne., filozof grecki ze szkoy cynikw; ucze i nastpca Antystenesa, gosi, e czowiekowi do szczcia wystarczy zaspokojenie tylko njelementarniejszych potrzeb, sam ogranicza si te do minimum. Potpia wszelkie zainteresowania intelektualne nie powicone oczywistym celom praktycznym, jak np. astronomi; zob. Zodziej (Wielcy zodzieje). Aleksander i Diogenes - Kiedy Aleksander Wielki odwiedzi w 335 pne. w Koryncie Diogenesa i spyta go, czy ma jakie yczenie, ten odpar: "Nie zasaniaj mi soca, niczego wicej nie pragn", co uczynio na krlu takie wraenie, e powiedzia: "Gdybym nie by Aleksandrem, chciabym by Diogenesem." Beczka Diogenesa - Wg Seneki Diogenes mia mieszka w wielkiej glinianej beczce. Kiedy krl Filip Ii Macedoski zagrozi Koryntowi, a mieszkacy gorczkowo rzucili si do przygotowa obronnych. Diogenes, aby nie wyda si bezczynnym, obraca i toczy beczk tam i na powrt; por. Lukian, De historia conscribenda ('Jak naley pisa histori'), 3; Rabelais, Przedmowa do ks. Iii. Kubek - Diogenes Laertios (6, 37) opowiada, jak Diogenes wyrzuci swj kubek, ujrawszy dziecko pijce z wasnej doni. Latarnia Diogenesa - Kiedy Diogenes spacerowa w biay dzie z zapalon latarni, zapytano go, czego szuka, odpowied miaa brzmie: "Szukam czowieka." Pies - Sposb ycia filozofa sprawi, e nadano mu przydomek kyon ('pies'). Zachowany posg starego kaleki-ebraka z psem przedstawia, by moe, Diogenesa. Zapytany, dlaczego nazywj go psem, odpowiedzia: "Bo asz si do tych, co daj mi cokolwiek, szczekam na tych, co odmawiaj, i zatapiam zby w ciele hultajw." Pora posiku - Kiedy zapytano Diogenesa o najlepsz por posiku, odrzek: "Jeli bogaty, jadaj, kiedy chcesz, a gdy jest biedakiem - kiedy moesz." Soce take kloaki odwiedza, a nie mae si - odpowied Diogenesa na zarzut, e odwiedza plugawe spelunki.

Diomedes (1) - mit. gr. syn Tydeusza i Deipyle, crki Adrasta, najdzielniejszy po Achillesie bohater grecki w wojnie trojaskiej (Homer powica mu niemal ca 5. ksig Iliady), przywdca wojownikw z Argos i Tirynsu, synny z mstwa i zuchwaoci, targn si w boju na Aresa i zrani Afrodyt. Wraz z Odyseuszem wykrada palladion (posg sakralny Ateny gwarantujcy bezpieczestwo miasta) z Troi. Po powrocie z wojny dowiedzia si, e jego ona Aljgialeja za spraw mciwej Afrodyty zdradzaa go, wywrwa wic do Italii, gdzie zaoy liczne miasta w Apulii; gr. Diomedes 'boska chytro'; zob. te Rezos. Diomedowa zamiana - w ktrej caa korzy przypada jednej stronie: "A Zeus zabra Glaukowi tyle przytomnoci, e zbroj zot, ceny stu wow, da z chci (Diomedesowi) za zbroj z miedzi, kupn woami dziewici" (Homer, Iliada, 6, 236; t. F. Dmochowskiego); por. Schlemihl; Soczewica (Miska soczewicy). Diomedowy przymus - ac. Diomedea necessitas, absolutnie nieodparty. Gdy Diomedes z Odyseuszem wykradli palladion z Troi, Odys chcia zgadzi Diomeda, aby uj za jedynego sprawc tego czynu. Diomedes by szybszy, zwiza Odyssa i przymusi bijc pazem miecza, do udania si z nim do obozu Grekw. Wg niektrych pojcie to odnosi si do Diomedesa (2).

Diomedes (2) - mit. gr. syn Aresa i nimfy tesalskiej Kyreny, krl Tracji, ktry oddawa swoim koniom na poarcie przybywajcych do niego w gocin cudzoziemcw, jeli nie chcieli spdzi nocy z jego crkami; zob. Herakles (8. praca).

Dionizjos I Starszy - ok. 430-367 pne., od 405 tyran Syrakuz, osawiony jako okrutnik, chciwiec, wadca podejrzliwy, drcy o wasne ycie, ale przy tym jedna z najwybitniejszych indywidualnoci greckich, protektor sztuk i nauk; goci u siebie Arystypa z Kyrene i Platona, ktry jednak odjecha w nieasce; pisa tragedie uwaane przez krytyk za dziea mierne, cho jednej z nich, Okup Hektora, ze wzgldw politycznych, dano pierwsz nagrod w Atenach w 367; za to poezje jego wymiano na igrzyskach oimpijskich w 388. Powiadano, e za krytyk swych utworw wtrca do wizienia. Przygoda taka zdarzya si poecie Filoksenesowi, ktry pniej, ju na wolnoci, suchajc raz wierszy Dionizjosa, wsta i ruszy ku wyjciu, a zapytany, dokd zmierza, odrzek tyranowi: "Z powrotem do kamienioomw." Zob. te. Damokles; Damon i Fintiasz; Ucho (Dionizjosa).

Dionizjos Ii Modszy - syn Dionizjosa I, tyran Syrakuz 367-357 i 346-343 pne., wadca saby, niedowiadczony i prawdop. rozwizy, ale wyksztacony,

autor rozpraw filozoficznych i poematw, goci na swym dworze filozofw (Platon, Ksenokrates, Arystyp z Kyrene i in.). Jego ministrem by historyk Filistos, a Dion, poparty przez Platona, usiowa z Dionizjosa uczyni wzorowego monarch pastw filozofw, obaj jednak otrzymali dymisj. Usunity przez Diona, wrci podstpem na tron, a wygnany po raz drgi mieszka odtd przez wiele lat w Koryncie, podobno jako nauczyciel.

Dionizjos Trak - gr. Thraks, ok. 170-90 pne., gramatyk grecki, ucze Arystarcha z Samotraki, autor Techne grammatike, pierwszej zachowanej gramatyki greckiej, w ktrej w sposb zwizy i jasny usystematyzowal nauki poprzednich gramatykw. Staa si ona obowizujcym wzorem wszelkich studiw gramatycznych (m.in. Donata, Priscianusa) a do epoki Odrodzenia, a jej wpyw poredni trwa do dzi.

Dionizjos z Halikarnasu - ok. 60-ok. 5 pne., retor grecki, ktry przebywa przez 22 lata w Rzymie w czasach Augusta, historyk (20-tomowe Dawne dzieje rzymskie, do 264 pne., z ktrych zachowao si 9 pierwszych tomw), twrca podstaw krytyki literackiej, autor licznych traktatw z tej dziedziny. Dzikijednemu z nich, O zestawianiu wyrazw, zachoway si takie cytowane tam utwory jak Oda do Afrodyty Safony i Danae Simonidesa.

Dionizos - Bakchos (rzymski Bachus) mit. gr.-rz. bg wina, podnych si natury, plonw; syn Zeusa i Semele, maonek Ariadny. Gdy przed urodzeniem Dionizosa, na proby Semele, Zeus objawi jej sw bosk posta, Semele zgina spalona przez piorun. Zeus wszake uratowa dziecko i donosi je, zaszyte w udzie. Dionizos wprowadzi upraw latoroli winnej i uczy wytaczania gron i fermentacji wina w wielu krajach. Podrowa za na rydwanie, z wesoym, tumnym, haaliwym orszakiem bachantek, satyrw, slenw, nimf. Orgiastyczny, koli, falliczny charakter obrzdw jego kultu, pochodzcego zapewne z Tracji, Lidii lub Frygii, a take entuzjazm i ekstaza jego wyznawcw zostay z czasem zagodzone pod wpywem kultu Apollina (zob. Melampus). Grecy utosamiali go z egipskim Ozyrysem, a Rzymianie ze swym bokiem wina Liberem (Bachusem); zob. Menady; Tys; Zagreus. Dionizje - attyckie wita ku czci Dionizosa. Dionizje Wielkie, miejskie, wiosenne, z wystpami chrw mczyzn i chopcw, ktre day pocztek tragedii, a potem i komedii, w teatrze greckim. Dionizje Mae, wiejskie, obchodzone w kocu grudnia, kiedy otwierano naczynia z modym winem. Wiele wit Dionizosa miao specjalne nazwy, jak Antesterie w lutym-marcu, Lenaje w styczniu-lutym, Oschoforie (winobranie). Teatr Dionizosa - w Atenach, w sanktuarium Dionizosa u poudniowo-wschodniego podna Akropolu, zbudowany w V w. pne.,

przebudowany w 330 pne., na 27000 widzw, ozdobiony posgami poetw, z awami audytorium wykutymi w skale Akropolu, uywany nie tylko jako teatr, ale i miejsce uroczystoci i zgromadze publicznych. Dionizos w literaturze. W Iliadzie, 6, Homera - legenda o Dionizosie i Likurgu, krlu Tracji. W Hymnach homeryckich do Dionizosa - modziecze przygody u piratw. Bachantki, tragedia (406 pne) Eurypidesa, przedstawiaj krwawy triumf Dionizosa nad Penteuszem, krlem Teb. W abach, komedii (405 pne.) Arystofanesa, Dionizos, bg teatru, nie znajdujc dobrych pisarzy tragedii, poszukuje w Hadesie niedawno zmarego Eurypidesa. Friedrich Nietzsche w pracy Narodziny tragedii (1872) analizuje znaczenie Dionzosa i jego kultu dla narodzin tragedii greckiej. W plastyce do Iv wieku przestawiany jako brodaty mczyzna, pniej pikny nagi modzieniec z wiecem na gowie, pucharem i tyrsem, na rydwanie zaprzonym w pantery; zob. Bachus.

w. Dionizy - (St. Denis) aposto Galii, patron Francji. Wg Grzegorza z Tours, by to biskup wysany za panowania rzymskiego cesarza Decjusza, 249-51, dla nawracania Parizjw (na wyspie Sekwany). Wraz z dwoma towarzyszami zosta city w 280 r. na wzgrzu Montmartre, a pochowany 6 mil na pnoc od miasta, dokd, wg legendy, zanie mia po egzekucji sw wasn gow i gdzie merowiski krl Dagobert (zob.) wznis w 626 opactwo Saint-Denis; zob. (du) Deffand (Tylko pierwszy...).

Dioskurowie - gr., 'synowie Zeusa', zob. Kastor i Polluks.

Diotima - Deotyma, kapanka z Mantinei; miaa by wg. Uczty Platona wieszczk, ktra przez 10 lat odwracaa od Aten groc im zaraz, przepisujc odpowiednie ofiary. Sokrates opowiada tam o rozmowie z ni, w ktrej odkrya mu swoje zdumiewajce pogldy na mio jako tsknot za piknem i za filozofi. Prawdop. posta fikcyjna. Deotyma pseudonim literacki Jadwigi uszczewskiej, 1834-1908; por. uszczewska Magdalena.

Dipylon - gr., 'podwjna brama', gwna brama miejska staroytnych Aten, na pn. zachd od miasta.

Dirhem - jednostka wagi w krajach muzum. pierw. ustalona w Arabii jako rwna 2/3 attyckiej drachmy, potem rnej wartoci; srebrna moneta bita w krajach muzum. od Vii do Xi w., pierw. wagi 1 dirhema; z arab. dirham od

ac. drachma.

Dirke - zob. Amfion i Zetos; Byk (Farnezyjski). abd dirkeski (tzn. tebaski, beocki) przydomek liryka greckiego Pindara, 518-438 pne., od nazwy rda Dirke w okolicach Teb (Beocja), rzekomego miejsca urodzenia poety. rdo nazwano imieniem legendarnej Dirke, zabitej przez synw Antiopy za brutalne traktowanie ich matki i przemienionej przez Dionizosa w rdo.

Disneyland - (wym. diznejland) obszerny, fantastyczny park zabaw otwarty 1955 przez Walta Disneya, 1901-66, synnego producenta filmw rysunkowych, w Anaheim pod Los Angeles, USA. Disneyworld - (wym. diznejua:ld) wac. Disney World Amusement Park, park zabaw na wzr Disneylandu, mieszczcy si pod Orlando na Florydzie (USA), otwarty w 1971.

Diuk - ksi nie krwi krlewskiej; jeden z najwyszych tytuw feudalnych we Francji i Woszech oraz za Napoleona I; fr. duc z ac. dux 'przywdca'. Cesarstwo Karola Wielkiego podzielone byo dla celw administracyjnych na hrabstwa (fr. comte z pn. ac. comitatus), z ktrych kade oddane byo pod wadz komesa, hrabiego (fr. comte z ac. comes 'towarzysz' cesarza). Terytorium takie mogo ulega zmianie stosownie do aski lub nieaski cesarza. Markiz, margrabia, margraf (fr. marquis) by to komes,kremu powierzono terytorium jednej z marchii (fr. marche ze r.-g.-nm. marke 'pogranicze') na pograniczu, na kresach cesarstwa; obowizki jego miay zatem rwnie charakter militarny. Diukw cesarz powoywa, stosownie do potrzeb chwili, dla rzdzenia kilku hrabstwami. Urzdy diuka, markiz i komesa byy czasowe, nie dziedziczne, nadawano je wybranym dworzanom cesarza. Pod koniec Ix w., wraz z osabieniem monarchii, stanowiska te staway si coraz czciej doywotnie, a nawet dziedziczne, co na konec usankcjonowa edykt Karola Ii ysego z 877 r. Zob. te Arystokracja.

Divus - ac., 'boski', tytu przysugujcy od czasw Juliusza Cezara zmarym cesarzom rzymskim, nadawany przez senat, nie czynicy z nich jednak bstw, ale raczej "bogosawionych" czy "witych". Rwnie niektre zmare ony cesarzy otrzymyway tytu diva.

Dixie - (wym. diks-i) amerykaska pie patriotyczna, uoona w 1859

przez Daniela D. Emmetta, popularna wrd wojsk konfederatw w czasie amerykaskiej wojny domowej, do dzi lubiana. Nazwa oznacza stany Poudnia, kraj baweny. Jej pochodzenie jest niepewne, moe od Jeremiasza Dixona, ktry z Charlesem Masonem w 1763-67 wytycza granic midzy stanami Maryland i Pennsylwani (ang. Mason-Dixon line), oddzielajc pniej stany niewolnicze od wolnych.

Dla Elizy - nm. Fr Elise, utwr fortepianowy (1810) Beethovena.

Dawiduda - art. rub. organista.

Dugi. Duga rka - (Dogoruki) przydomek charakteryzujcy inicjatyw i rzutko polityczn Jerzego, syna Wodzimierza Monomacha, wielkiego ksicia kijowskiego, ok. 1090-1157. Dugie mury - zbudowane ok. 460-445 pne., czyy szerokim korytarzem Ateny z Faleronem i Pireusem, zapewniajc wolny dostp do portw i tworzc obszerne schronienie dla wszystkich mieszkacw Attyki w czasie oblenia. Zburzone w 404 przez Spart przy dwikach fletw, a po odbudowaniu ostatecznie zniszczone przez Rzymian w 86 pne. Dugi Maks - olbrzymie dziao nm. zbudowane przez Kruppa, ostrzeliwujce Pary w 1918 z odlegoci 1207km; por. Gruby (Gruba Berta). Dugi Targ - gwny plac zabytkowego rdmiecia Gdaska z Dworem Artusa (zob. Dwr: Artusa), Fontann Neptuna, Domem awnikw, Zot Kamienic i Zielon Bram.

Dugosz Jan - 1415-80, najwybitniejszy dziejopis polski swego wieku, kanonik krakowski, sekretarz i powiernik Zbigniewa Olenickiego, biskupa krakowskiego. Gwnym jego dzieem jest aciska Historia Polonica (1455-80) zwana take Annales seu cronicae inclyti regni Poloniae (ac., Roczniki, czyli Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego), w 12 ksigach, ktrej cz opublikowano 1614-15, a cao 1701-02; poprawny przekad polski od 1961.

Dunik niemiosierny - przypowie biblijna o potrzebie miosierdzia (Ew. wg. Mat., 18, 23-35): krl darowuje dug 10000 talentw dunikowi,

ktry znalaz si w cikich tarapatach, ten wszake bezlitonie wsadza do wizienia swojego dunika, nie mogcego mu wypaci stu denarw dugu; dowiedziawszy si o tym krl oddaje okrutnika katom.

Dobosz - (Doboszczuk) Aleksy (Oeksa) gony zbjnik karpacki, ktry dowodzi band opryszkw w lesistym pamie Czarnohory, napadajc i rabujc dwory, miasteczka i wsie. Znany jest jego napad na dwr Jdrzeja Karpiskiego na Pokuciu w 1741, w chwili narodzin jego syna, Franciszka, przyszego poety. Legenda uczynia z Dobosza bohatera biorcego od bogatych, rozdajcego biednym, "uczonego" (tj. umiejcego czyta i pisa), temat piewek i koomyjek huculskich. Zgin w 1745, zabity przez chopa ze wsi omacz, ktry strzeli i zrani miertelnie Dobosza, gdy ten drgiem wyamywa zaparte drzwi jego chaty.

Dobra Martwej Rzeki - dawn. majtki ziemskie nalece do kociow, zwizkw wyznaniowych lub fundacji, ktre pozostaway w ich posiadaniu przez wiele pokole.

Dobrawa - zwana pniej Dbrwk lub Dubrawk, ksiniczka czeska, crka Bolesawa I czeskiego, ona Mieszka I, dla ktrego maestwo z ni byo prawdop. jednym z elementw zamierzonego przedsiwzicia politycznego: przyjcia chrztu i chrystianizacji kraju. Bya matk Bolesawa Chrobrego i witosawy - Sygrydy; zmara w 977.

Dobrodziejstwo Inwentarza - prawn. Kto przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza, ten odpowiada za dugi spadkowe albo tylko spadkiem, albo te caym majtkiem, ale jedynie w granicach wartoci stanu czynnego (aktyww) spadku.

Dobronega - ok. 1012-1087, ksiniczka ruska, crka wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza, ona Kazimierza Odnowiciela, matka Bolesawa miaego, Wadysawa Hermana i witosawy, krlowej czeskiej, ony Wratysawa Ii.

Do Broni, Ludy! Powstamy wraz - popularna pie powstacw 1848 r., zwana te Marszem Mierosawskiego, napisana przez Ludwika Mierosawskiego. Do broni, ludy! Powstamy wraz I bratn sobie podajmy do! Zetrze

tyranw ju nadszed czas, Wiecem wolnoci ozdbmy skro. 1-4.

Dobrucki Mateusz - 1520-1602, jeden z najstarszych znanych z nazwiska lutnikw polskich, dziaajcy w Krakowie.

Dobry - przydomek wielu wadcw, np.: Haakon I, krl Norwegii, ok. 935-61; Jan Ii, krl Francji, 1350-64; Filip, ksi Burgundii, 1419-67; Rene, ksi Andegawenii i hrabia Prowansji, 1434-80. Dobra wiara - ac. bona fides, prawn. uczciwe zamiary, przekonanie o zgodnoci wasnego postpowania z prawem lub zasadami wspycia spoecznego; por. Zy (Za wiara). Dobre imi - dobra opinia, reputacja. "Lepsze jest imi dobre ni maci drogie", Biblia, Eklezjastes, 7, 2. Dobre usugi - w prawie midzynarodowym - starania jakiego pastwa a. grupy pastw, uatwiajce stronom spierajcym si lub walczcym z sob samodzielne podjcie rokowa i zawarcie ukadw. Dobry anio - Biblia, Ks. Tobiasza, 5, 27. Dobry bj (stoczyem) - Biblia, 2. List do Tymot., 4, 7. Dobry czowiek wiecznym nowicjuszem - ac. semper homo bonus tiro est, z Epigramw, 12; 51, Marcjalisa. Dobry czowiek z Seczuanu - nm. Der gute Mensch von. Sezuan, sztuka (1938-40, wyd. pol. 1956) Bertolta Brechta. Trzej bogowie schodz na ziemi szukajc "dobrego czowieka", ale jedyn osob w Seczuanie, ktra udzielia im schronienia, jest prostytutka Szente. Za pienidze otrzymane od bogw otwiera ona sklep, ale wrodzona mio bliniego doprowadza j do bankructwa. W przebraniu mskim, jako swj kuzyn Szui Ta, przez bezwzgldne postpowanie w interesach odzyskuje pienidze. Dobry grunt - "(Nasienie) pado na dobry grunt i owocowao", Biblia, Ew. wg Mat., 13, 8. Dobry krl Dagobert - zob. Dagobert I. Dobry krl Rene - zob. Rene. Dobrymi chciami pieko jest wybrukowane, ang. hell is paved with good intentions, powiedzenie (1775) Samuela Johnsona, przytoczone przez jego biografa, Jamesa Boswella (1791).

Dobry pasterz - Biblia, Ew. wg Jana, 10, 11. Dobry Samarytanin - zob. Samarytanie (Miosierny). Dobry uczynek - Biblia, Ew. wg Mat., 26, 10. Dobry wojak Szwejk - zob. Szwejk. Dobrzy chopcy - zbjnicy tatrzascy, harnasie, tak niegdy nazywani przez grali. Przyldek Dobrej Nadziei - ang. Cape of Good Hope; afrik. Kaap de Goede Hoop. eglarz portugalski Bartolomeu Diaz (zob.) opyn po raz pierwszy poudniowy kraniec Afryki w 1487 i nazwa go Cabo Tormentoso (port., 'Przyldek Burz'); jednak krl portugalski Jan Ii zmieni pniej t nazw na optymistyczniejsz, aby nie odstrasza eglarzy. Zem za dobre zob. Zy (Zem za dobre).

Dobrynia Nikitycz - drugi po Ilji Muromcu bohater cyklu kijowskiego bylin (zob.) rosyjskich, ktry pokona "ze miisko, lute Horynisko" o trzech gowach i dwunastu ogonach.

Dobrzy - orodek dawnej kasztelanii, ziemi dobrzyskiej, obszaru midzy Wis, Skr i Drwc. Zakon dobrzyski - Pruscy Rycerze Chrystusowi, ac. Milites Christi de Prussia, zakon rycerski osadzony w ziemi dobrzyskiej w 1228 przez Konrada Mazowieckiego dla zbrojnego wsparcia misji cysterskiej, prowadzonej w Prusach, i obrony ziemi dobrzyskiej przed najazdem Prusw.

Do Cna - cakowicie, bez reszty, zupenie, doszcztnie; etymologia niepewna, moe z pierwotnego do kna od st. pol. kie, kien dpn. kna 'pie, koda' (wyci w pie 'zupenie, do szcztu').

Do Dalekiej Ukochanej - nm. An die ferne Geliebte, cykl pieni opus 98 (1816) Beethovena.

Dodona - siedziba prastarej wyroczni Zeusa w grach Epiru w Grecji. Wg mitu gob, ktry przylecia z egipskich Teb, siad na dbie w Dodonie i

ludzkim gosem poleci zaoenie wyroczni. Db ten by orodkiem kultu: kapan odgadywa wol boga z poszumu lici dbu, szemrania witego rda i gruchania witych gobi. Rwnie naczynia i gongi ze spiu, zawieszone na gaziach dbu, poruszane wiatrem, bijce o siebie; wydaway dwiki, z ktrych kapan dorozumiewa si woli boga. Std okrelenie "spi dodoski", tj. papla, gadua. Zachowane tabliczki z oowiu, na ktrych wypisywano pytania, wiadcz, e radzono si tu rwnie w cakiem banalnych sprawach. Kapani Dodony; gr. Selloi, skadali luby niemycia ng i spania na goej ziemi, o czym wspomina ju Homer w Iliadzie 16, 235; por. Db; Drzewa (wite).

Dojedacz - objezdnik, na dawnych dworach szlacheckich czonek suby owieckiej opiekujcy si psami myliwskimi (ogarami, chartami) i cigajcy z nimi zwierzyn na owach.

Doktor. Doctor honoris causa - ac., honorowy stopie naukowy nadawany przez wysze uczelnie osobom szczeglnie zasuonym na polu nauki i kultury. Doktor obojga praw - ac. doctor utriusque iuris, dawny tytu naukowy: doktor prawa kanonicznego i cywilnego. Doktor wszech nauk - lekarskich dawny tytu naukowy doktora medycyny. Doktorowie i faryzeusze obudnicy, witoszkowie, hipokryci; w Biblii, Ew. wg Mat., 23,13-36. Doktorowie kocioa niektrzy wczeni "ojcowie" kocioa, wyrniajcy si szczegln uczonoci lub witoci, zw. 4 wielcy d.k. wschodniego: w. Atanazy z Aleksandrii, zm. 373; w. Bazyli Wielki z Cezarei; (?) 379; w. Grzegorz z Nazjanzu, 376, i zotousty w. Jan Chryzostom, 407, arcybiskup Konstantynopola, oraz d.k. zachodniego: w.Ambroy, 397, biskup Mediolanu; w. Hieronim, 420, tumacz Wulgaty; w. Augustyn, 430, biskup Hippo Regius; w. Grzegorz Wielki, 604, papie: Poza tym tytut ten nadawano witym teologom takim, jak: Beda Venerabilis (ac., 'czcigodny'), benedyktyn anglosaski, 735; Bernard z Clairvaux, cysters francuski, 1153; Antoni Padewski, zakonnik franciszkaski, 1231; Tomasz z Akwinu, 1274; Bonawentura, 1274; Franciszek Salezy, kaznodzieja francuski, 1622 i in. Doktorewie nauki, pobonoci itd. - redniowiecznych uczonych, teologw, wykadowcw w szkoach klasztornych i katedralnych nazywano doktorami. Niektrych z nich okrelano specjalnymi tytuami, jak np. doktor anielski, ac. doctor angelicus- w. Tomasz z Akwinu; d. cudowny, d. mirabilis-Roger Bacon; d. miodopynny, d. mellifluus - w. Bernard z Clairvaux; d. najdociekliwszy, d. subtilissimus - Johannes Duns Scotus, szkocki teolog franciszkaski, 1266-1308; d. niezomny, d. irrefragibilis - Aleksande z Hales franciszkanin ang., ok. 1175-1245; d. niezwyciony, d. invincibilis

- Wilhelm Ockham, angielski teolog franciszkaski, 1300-49; d. seraficki, d. seraphicus - w. Bonawentura i w. Franciszek z Asyu.

Dolabella Tomasz - ok. 1570-1650, malarz woski, dziaajcy od 1602 w Krakowie, przenis do plastyki polskiej zdobycze formalne Odrodzenia i manieryzmu weneckiego, zw. Tintoretta; sta si jednym z krzewicieli baroku w malarstwie polskim.

Dolce Stil Nuovo - w., 'sodki nowy styl', nazwa grupy poetw woskich Xiii-Xiv wieku, powstaej we Florencji (Dante Alighieri, Guido Guinizelli, Guido Cavalcanti, Cino da Pistoia). W ich twrczoci idallizacja uczucia mioci do kobiety oparta jest na rozlegej kulturze filozoficznej poetw; zob. Beatrycze. Nazwa wzita z Boskiej Komedii, Czyciec, pie 24, Dantego.

La Dolce Vita - zob. Sodkie ycie.

Dolina. Dolina Jozafata - Jzafata, Jzefata miejsce, w ktrym wg proroctwa Joela (Biblia, Joel, 3, 2-16) odbdzie si Sd Ostateczny, utosamiane zazw. z dolin Cedronu na pn.-wsch. od Jerozolimy; nazw t (od krla Jozafata; por. Biblia, 2. Kroniki, 20, 20-26) podsuna zapewne symbolika tego imienia: hebr. ye (ho saphat '(Jahwe) osdzi'. Dolina Krlw - wwz w Grnym Egipcie, w zachodniej czci Teb, z wielkim cmentarzyskiem faraonw 18-20. dynastii (opisanym jeszcze przez Strabona w 27 r. pne.), gdzie odkryto kilkadziesit grobowcw skalnych, m.in., w 1922, synny grobowiec faraona Tutenchamona (zob.). Dolina ez - paczu przen. ten wiat, ziemia, ziemski pad, jako miejsce cierpie czowieka; por. Pad (paczu). Dolina Szczcia - zob. Szczcie.

Dolman - doman, turecki ubir mski pod futro, dugi, z obcisymi rkawami, noszony te przez Sowakw, Wgrw i w Polsce Xvi w.; wgierska kurtka wojskowa, szamerowana, obszyta barankiem; drug kurtk (mentyk), take szamerowan, podszyt a. obramowan barankiem zarzucano na dolman na lewe rami i spinano pod szyj; take w Polsce Xvii-Xviii w.; z wg.

dolmany z tur. dolama 'owijanie; dolman'.

Dolmen - grobowiec megalityczny z okresu neolitu, g. w Bretanii i Irlandii, zoony z dwch lub wicej pyt kamiennych, ustawionych na sztorc i przykrytych wielkim paskim blokiem; por. Menhir.

Dolon - mit. i lit. gr. Homer opisuje w 5. pieni Iliady, jak, zncony wysok nagrod ogoszon przez Hektora, Trojaczyk Dolon podejmuje si pj na zwiad do obozu Grekw. Schwytany przez Diomedesa i Odyseusza, za obietnic darowania ycia zdradza im pooenie wojsk trojaskich i plany Hektora, po czym ginie z rki Diomedesa.

D.O.M. - zob. Bg

DOM. Dla wasnego domu - ac. pro domo sua, dla wasnej korzyci, we wasnej sprawie, np. przemwienie, ac. oratio. Wg tytuu mowy Cicerona O swoim domu, ac. De domo sua, 57 pne. Dom lalki - zob. Nora. Dom Liwii zwany pop. imieniem Liwii, ony cesarza, paac Oktawiana Augusta na Palatynie rzymskim, synny z malowide ciennych, stosunkowo dobrze zachowanych w wielu pomieszczeniach. Dom Jana Matejki w Krakowie - Floriaska 41, z Xvi w., przebudowany w Xviii i Xix w., fasada budynku z 1872 projektu J. Matejki i T. Pryliskiego; nalea od koca Xviii w: do rodziny matki malarza; mieci muzeum Matejki. Dom Moliera - pop. nazwa Komedii Francuskiej, zob. Comedie - Francaise. Domowe bogi - zob. Lary; Penaty. Dom boy - Paski, modlitwy witynia, koci. Dom radoci - w. Casa Giocosa, nadworna szkoa w dobrach ksicia Gianfrancesca Gonzagi pod Mantu, kierowana od 1423 przez pedagoga i humanist w. Vittorino da Feltre, ktry, wprowadzi tam nowe metody nauczania rozwijajce samodzielno mylenia, a take lekcje wychowania fizycznego; szko udostpniono rwnie modziey plebejskiej.

Dom Salomona - zob. Atlantyda (Nowa Atlantyda). Dom Szczepkina - pop: nazwa Teatru Maego w Moskwie; zob. Szczepkin Michai. Domus Aurea - zob. Zoty (Dom Nerona); por. Ca'd'Oro. Domy astrologiczne - czci nieba na drodze Soca, Ksiyca i planet suce w astrologii do okrelania pooenia tych cia niebieskich, a utworzone przez wielkie koa (przecinajce pnocne i poudniowe punkty horyzontu); przez ktre ciaa niebieskie przechodz co 24 godziny. Kady dom ma wasne funkcje: 1. dom ycia, 2. szczcia i bogactwa, 3. braci, 4. rodzicw i krewnych, 5. dzieci, 6. zdrowia, 7. maestwa, 8. mierci; 9. religii, 10. godnoci, 11. przyjaci i dobroczycw, 12. nieprzyjaci. Wg ukadaczy horoskopw astrologicznych planeta pojawiajca si w "domu" wpywa dodatnio a. ujemnie na jego funkcj. Domy przymusowej pracy - w pocztkowym okresie produkcji kapitalistycznej w Europie istniay najczciej przy manufakturach, (w Polsce od Xviii w.), ktrym miay zapewni tani si robocz, g. "ludzi lunych", zatrzymywanych przez policj. Dom zbudowany na piasku - tj. bez fundamentw; przen. rzecz nietrwaa; z Biblii, Ew. wg Mat., 7, 26; uk., 6, 49. Dom ycia - w staroytnym Egipcie nazwa instytutw kultury istniejcych przy wityniach, a zawierajcych archiwa, biblioteki, szkoy itp. Gdzie (jest) mj dom?, czes. Kde domov muj?, tj. moja ojczyzna; czeska pie narodowa (1834), sowa: Jzef Tyl, muzyka: Franciszek Skroup. Mj dom jest moj twierdz - z ang. my house is my castle; wg Third Institute, 73, Edwarda Coke'a (1552-1634). Szklane domy - wizje nowej cywilizacji i cudownego ycia w Polsce, jakie Seweryn Baryka roztacza przed synem Cezarym (Czarusiem), jadc pocigiem Carycyn-Moskwa, w drodze do ojczyzny - w powieci Przedwionie (1925) Stefana eromskiego. Szklany dom - budynek ze szka i elbetu na wystawie "Werkbundu" w Kolonii 1914, dzieo architekta nm. Brunona Tauta. W domu ojca mego jest mieszka wiele - z Biblii, Ew. wg Jana, 14, 2. Zoty dom - ac. Domus Aurea zob. Zoty (Dom Nerona); por. Ca'd'Oro.

Do Mazura sta wesoo - pocztek synnego Mazura kajdaniarskiego (1885),

pieni wiziennej Ludwika Waryskiego, 1856-89 - twrcy i przywdcy I Proletariatu - przepojonej arliwym optymizmem, napisanej w X Pawilonie warszawskiej Cytadeli. Do mazura sta wesoo, buntownicza wiaro! Su wesoo, dalej w koo Warszawo i Karo! (1-4; zob. Kara.)

Domek. Domek Loretaski - znajdujcy si w bazylice Santuario della Santa Casa (w., 'Przybytek w. Domku') w Loreto, w rodkowych Woszech. Wg legendy domek ten, cel licznych pielgrzymek, by mieszkaniem Matki Boskiej przeniesionym cudownie z Nazaretu w 1295; nazwa wzorowanych na nim domkw w (lub przy) innych kocioach, m.in. w Gobiu (ok. 1640) i w kociele Matki Boskiej Loretaskiej w Warszawie (ok. I645), najstarszym zabytku Pragi. Domek trzech dziewczt - operetka (Wiede 1916, wyst. pol. Warszawa 1917) o Schubercie, zestawiona z muzyki Schuberta przez Heinricha Berto do libretta Willnera i Reicherta; wg powieci R. H. Bartscha Schwammerl; najczciej grywana na wiecie po Wesoej wdwce i Mikadzie.

Domesday Book - (wym. domzdej buk), dos. 'Ksiga Dnia Sdu Ostatecznego'; urzdowy rejestr (kataster) gruntw sporzdzony w Anglii w 1086 na polecenie Wilhelma I Zdobywcy, zawierajcy dane o wasnoci, obszarze, wartoci ziemi, jakoci gleby, liczbie dzierawcw, rk roboczych, trzody itd., czynice z niego bezcenne, rdo historyczne i jzykowe; nazwa, uywana od Xii w., nadana pierwotnie przez lud Ksidze bdcej rozstrzygajcym autorytetem w sprawach wasnoci ziemskiej; r. ang. domesday, archiczny wariant ang. doomsday, od anglosaskiego dom 'sd'.

Domeyko i Doweyko - dwaj szlachcice z opowieci Wojskiego w Panu Tadeuszu, 4, 874-923 i 973-1002, Mickiewicza, ktrych "wszystkie sprzeciwiestwa pochodziy, rzecz dziwna, z nazwisk podobiestwa".

Domeyko Ignacy - 1802-89 polski mineralog, geolog i alpinista, filomata, przyjaciel Mickiewicza, uczestnik powstania 1830, nastpnie emigrant, od 1838 w Chile, gdzie stworzy podstawy naukowe eksploatacji bogactw naturalnych i przyczyni si do rozwoju kultury i organizacji owiaty. Amonit chilijski, ac. Ammonites Domeykanus. Domeykit mineral. Gry Domeyki, hiszp. Cordiliera Domeyko, pasmo grskie w Andach.

Domicjan - Titus Flavius Domitianus, 51-96 syn Wespazjana, modszy brat Tytusa, od 81 cesarz, odnosi na pocztku panowania sukcesy w Germanii, Brytanii i w wojnie z Dakami, rzdzi sprawnie, cho surowo. Uporzdkowa zwaszcza wymiar sprawiedliwoci. Ale od czasu buntu L. Antoniusza Saturnina w 88 sta si podejrzliwy. Znw rozkwito donosicielstwo Czasw Kaliguli, popyna krew niewinnych, zaczy si przeladowania chrzecijan i ydw; wzmaga si absolutyzm. Domicjan domaga si kultu boskiego eszcze za ycia; w 89 skaza filozofw na wygnanie z Rzymu, a w 95 z Italii jako podegaczy do opozycji przeciw rzdom absolutnym. W 96 zamordowany w wyniku spisku najbliszych krewnych, niepewnych ju swego ycia. Senat przeprowadzi damnatio memoriae ac., 'potpienie jego pamici', uniewani zarzdzenia i kaza zetrze jego imi z monumentw i tablic.

w. Dominik Guzman, 1170-1221, zaoyciel zakonu.(1216) nazwanego pniej od jego imienia dominikaskim (dominikanie, Zakon Kaznodziejski, ac. Ordo Fratrum Praedicatorum); pierwotnie celem jego byo przeciwstawienie si ruchowi albigensw, szerzcemu si w poudniowej Francji: Cho jako zakon ebrzcy przestrzegali ubstwa indywidualnego, dominikanie stali si wkrtce jednym z najbogatszych zakonw. Najsynniejszym czonkiem zakonu by filozof, w. Tomasz z Akwinu. Brali wybitny udzia w procesach,przeladowaniach i egzekucjach inkwizycji. W Polsce od 1223 r. w Krakowie.

Dominus Vobiscum - zob. Bg.

Domokrca - wdrowny kramarz, przekupie, obnoszcy po domach towary na sprzeda lub skupujcy uywane rzeczy; rzemielnik biorcy z domw rondle do bielenia, garnki do drutowania, noe do ostrzenia itp.

Domostroj - staroruski podrcznik praktycznych wskaza yciowych, prawno-obyczajowych i moralnoci dla rodziny bojarskiej, napisany prawdop. w Xv w. w pastwie moskiewskim, cenny zabytek literacki i kulturalno-historyczny; ros., 'urzdzanie domu, zarzd domem'.

Donald Duck (wym. ...dak), Kaczor Donald, posta z filmw rysunkowych Walta Disneya, 1901-66, ustpujca w popularnoci wiatowej tylko. Myszce Miki, zob. Mysz; ang. duck 'kaczka'.

Donat - Aelius Donatus, gramatyk i retor rzymski z Iv w., nauczyciel w. Hieronima, napisa komentarze do Terencjusza i Wergiliusza oraz podrcznik gramatyki w dwch czciach: Ars minor, dla pocztkujcych, traktujca w pytaniach i odpowiedziach o omiu czciach mowy, i Ars maior lub secunda, obszerniejsza, zawiera rwnie Vitia et virtutes orationis ac. 'Wady i zalety przemwienia'. Dziea te byy ulubionymi podrcznikami szkolnymi aciny w redniowieczu: donat(us) znaczyo tyle, co podrcznik d nauka jzyka aciskiego, albo propedeutyka, wprowadzenie do jakiej dziedziny nauki a. sztuki, Rabelais (1, 14) wykpiwa oryginalnego Donata, jako jedno z dzie, ktre mistrz Tubal Holofemus czytywa modemu Gargantui.

Donatywa - moneta, medal, zazw. zoty, wybijany w wikszej liczbie przez miasta pruskie, inflanckie; w Polsce Xvi-Xvii w. przez Gdask i inne miasta pomorskie jako dar-upominek dla krla polskiego, zazw. z okazji wjazdu; dar(owizna), wynagrodzenie pienine lub dobrami ziemskimi; z ac. donativum 'podarek pieniny od cesarza dla onierzy'.

Don Carols - Don Karlos, 1545-68, ksi Asturii, syn i nastpca tronu Filipa Ii, krla Hiszpanii, i Marii Portugalskiej, prawdop. psychicznie chory, uwiziony przez ojca w 1568, w przeddzie zamierzonej ucieczki do Niderlandw. Wkrtce umiera w wizieniu, zamordowany, jak sdzili niektrzy wspczeni. Osoba ksicia i jego tajemniczy zgon stay si przedmiotem legendy romantycznej namitnoci i bohaterstwa, ktra zainspirowaa wiele utworw, zw. teatralnych. Don Carlos, infant hiszpaski poemat drmatyczny (Hamburg 1787; wyst. pol. Krakw 1818) Friedricha Schillera, ktry idealizuje swego bohatera, czyni z niego bojownika liberalizmu, a przy tym, ofiar nieszczliwej mioci do modej macochy, Elbiety de Valois. Don Carlos - opera (Pary 1867; Ii wersja Mediolan 1884; wyst. pol. Warszawa 1876) Giuseppe Verdiego, libretto: J. Mery i C. du Locle, wg sztuki Schillera.

Don Giovanni - (wym. dowanni) w., zob. Don Juan.

Doniec - hist. Kozak znad Donu; geogr. (Doniec Siewierski) prawy dopyw Donu.

Don Juan (wym. ...uan lub chuan) mody szlachcic andaluzyjski, Don Juan

Tenorio, pikny i zmysowy, libertyn, poeracz serc i cnt, dumny i kamliwy, zdradliwy w przyjani, wiaroomny w mioci, uwodziciel i rozpustnik, zabija w pojedynku komandora, ojca uwiedzionej przez siebie Anny, po czym, opanowany nieludzk pych, zaprasza na wieczerz kamienny posg komandora, ktry przychodzi i porywa z sob Don Juana w ognist czelu pieka. Posta legendarna, bohater hiszpaskich romansw lud., hiszp. tetru barokowego i licznych dzie lit. i art. wielu narodw, by jednak nie tylko kobieciarzem czy uwodzicielem, ale przede wszystkim czowiekiem, ktry sprzeciwia si, a po mier, ustalonemu porzdkowi rzeczy, kadcemu tamy jego pragnieniom. Rwnie i odleglejsza przeszo znaa w typ czowieka zbuntowanego przeciw wiatu, ktrego zwyczaje i osdy staray si ograniczy jego nienasycon zmysowo, jego witokradcze upodobanie w sprawdzaniu swych moliwoci cigle na nowo. Donuanizm jako rozlunienie obyczajw, jako bunt przeciw tradycyjnej moralnoci monogamicznej dostrzec ju mona w takich postaciach mitologicznych, jak Zeus i Tezeusz, historycznych, jak Alkibiades czy Owidiusz, poeta-teoretyk wolnej mioci w Sztuce kochania. Ale dopiero moralno chrzecijaska przez potpienie "grzechu cielesnego", uczynienie z maestwa sakramentu i rozbudowany system kar na tamtym wiecie nadaa temu typowi icie piekieln wielko. Nic dziwnego wic, e najwysze jego wcielenie powstao w spoecestwie, ktre zarazem potpia pragnienia i zachca do nich, wrd szlachty Hiszpanii, gdzie szalaa inkwizycja i gdzie przewalay si bogactwa zdobyte na kracach wiata przez miaych stracecw. Nie jest te przypadkiem, e twrc tej postaci, jej imienia i legendy by dominikanin i przeor klasztoru w arcykatolickiej, Hiszpanii, dramatopisarz Tirso de Molina. Temat Don Juana objawi si jako jeden z najpodniejszych w dziejach literatury, a ubocznie rwnie w sztuce muzycznej, wreszcie w zakresieposzukiwa historycznych, socjologicznych, psychologicznych i etycznych. Pod tym wzgldem przewyszy nawet Fausta (nazywano go zreszt "rdziemnomorskim Faustem"). Podno tego wzorca tumaczy si jego zadziwiajc podatnoci na zmiany, jakim podlega w nieprzeliczonych dzieach, dramatycznych i innych, w cigu stuleci. Uwodziciel z Sewilli i Kamienny Go - hiszp. El Burladorde Sevilla y Convidado de piedra, komedia w trzech dniach, wierszem (ok. 1618) przypisywana bratu Gabrielowi Tellez, piszcemu pod pseudonimem Tirso de Molina. Don Juan - czyli Kamienny Go, fr. Don Juan ou Le festin de pierre, grane te pt. Uczta Piotra, Libertyn ukarany, Zemsta komandora, Go z tamtego wiata; komedia proz Moliera (Pary 1665, wyst. pol. Warszawa 1783); tragiczny balet-pantomima (Wiede 1761, wyst. pol. Wilno 1925), libretto: G. Angiolini i R. de Calzabigi (wg Moliera), muzyka: C.W. Gluck. Don Juan. Z dziennika podrujcego entuzjasty - ze zbioru Obrazki fantastyczne w stylu Callota, jedna z Opowieci muzykalnych (1814-15) E.T.A. Hoffmanna. Don Juan - satyra epicka, ang. Don Juan, an Epic Satire, poemat w 16 pieniach (z fragmentem siedemnastej; wyd. 1819-24, wyd. pol. 1885)

Byrona. Kamienny go - ros. Kamiennyj gost', tragedia Aleksandra Puszkina (1830, opublikowana pomiertnie), jedna z "maych tragedii". Opera (Petersburg 1872) Aleksandra Dargomyskiego, wg Puszkina. Don Juan Poznaski - poemat satyryczny (1844) Ryszarda W. Berwiskiego. Don Juan Tenorio - dramat wierszem (1844, wyd. pol. 1925) Josego Zorilli. Don Juan - sztuka (Wiede 1909; Krakw 1913) Tadeusza Rittnera. Don Juan - w. Il dissoluto punito ossia Don Giovanni 'Rozpustnik ukarany, czyli Don Juan', wesoy dramat (dramma giocoso) muzyczny (Praga 1787, wyst. pol. Warszawa 1789) Mozarta, libretto: Lorenzo da Ponte, wg Moliera. Film (1979) Josepha Loseya. Don Juan - poemat symfoniczny opus 20 (1888) Richarda Straussa, oparty na fragmencie poematu dramatycznego Don Juan (1844) Nikolausa Lenaua.

Don Karlos - zob. Don Carlos.

Don Kiszot - lub Don Kichote (hiszp. Don Quijote, zob. X) bohater powieci hiszp. El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha 'Przemylny szlachcic Don Kichote z Manczy' Cervantesa (cz I - 1605, cz Ii 1615, t. pol.. 1786). Szlachcic Alonso Quijano z Manczy, zwany "dobrym", agodny i peen godnoci, tkliwy i prostoduszny; o rozumie tak otumanionym lektur ksig o bdnych rycerzach, e uwierzy w swoj misj naprawienia krzywd caego wiata. Postanawia wic pomci ucinionych i zwalcza ih ciemizcw. Pasowany na rycerza przez oberyst, ktrego bierze za kasztelana, przeobraa si w Don Kiszota z Manczy. Na swym rwnie jak on chudym koniu Rosynancie, w towarzystwie giermka Sancho Pansy, cudacznej mieszaninie atwowiernoci i sprytu, wyrusza w wiat, mianujc pani swego serca Dulcyne z Toboso, dziewczyn z ssiedniej wioski. W obkanej wyobrani rycerza najpospolitsze przedmioty przybieraj formy romantyczne lub grone. Nastpuje szereg groteskowych przygd z najsmutniejszymi skukami dla Don Kiszota. Po ukazaniu si pierwszej czci ksiki opublikowano jej dalszy cig, pira anonima wystpujcego jako Alonso Femandez de Avellaneda. To piractwo literackie pobudzio Cervantesa do napisania wasnej drugiej czci dziea. Don Kiszot sta si autentycznym mitem literackim, najgbszym i najuniwersalniejszym z caej literatury hiszpaskiej. Cervantes nada swemu dzieu form parodii romansw rycerskich (ktre zaczy ju wwczas traci popularno w Hiszpanii). Don Kiszot jest zaz tylko wariatem, a Sancho - tylko wiejskim prostakiem ulegajcym dziwactwom zbakierowanego umysu swego pana. Ale wkrtce autor

uycza obu postaciom coraz wicej wasnej inteligencji. Don Kiszotowi daje wzniose poczucie sprawiedliwoci i mio cnoty, a jego sudze - wrodzony zdrowy rozum. Obaj staj si uosobieniem kontrastu midzy poezj i proz ycia. Mania Don Kiszota jest cech wszystkich reformatorw nie zrozumianych przez wspczesno, ludzi cnotliwych i mdrych, ktrych wystpne i zdemorlizowane spoeczestwo uwaa za obkanych. Szlachetno jego ducha wpywa w pewien sposb i na Sancha; budz si dobre cechy prymitywnej natury. Obaj staj si tak nierozczni jak dusza i ciao, poczeni w szlachetnie absurdalnych deniach. W ich wzajemnych stosunkach, w dialektyce ich niepodzielnoci znajdujemy dwa archetypy zawarte w kadym z nas: wysoki, chudy astenik i korpulentny, otyy pyknik, linia prosta i koo, ascetyzm i zmysowo, mzgowo i intuicyjno, duchowo i cielesno. T w zasad konfiguracji przedstawiaj takie pary lit., jak: Don Juan i Leporello, Henryk, ksi Walii, i Falstaff. Sam Weller i Pickwick (z odwrceniem cech fiz.), Sherlock Holmes i dr Watson, a take Stan Laurel i Oliver Hardy (para amer. komikw film. zwanych w Polsce Flip i Flap). Zob. te Ko (Drewniany, 3); Rosynant. Rycerz smtnego oblicza - Don Kiszot, nazwany tak (1, 19) przez Sancha. ycie Don Kiszota i Sancha - hiszp. Vida de Don Quijote y Sancho, esej filozoficzny (1905) Miguela de Unamuno - tumaczy postpowanie Don Kiszota jako rozstanie si z logik na korzy uczu, rzekomy obd za jako denie do niemiertelnoci w pamici potomnych. Epos nasza - wiersz (1848) Norwida. Nowy Don Kiszot, czyli Sto szalestw - krotochwila wierszem, ze piewami (1822) Aleksandra Fredry; muzyka: St. Moniuszko (1843) i Zygmunt Noskowski (1890). Sd nad Don Kichotem - poemat (1965) Antoniego Sonimskiego. Don Kichot - utwr na orkiestr opus 87 kompozytora ros. Antona Rubinsteina (1829-1912). Don Kichot do Dulcynei - trzy pieni (1932) Maurice'a Ravela, ostatnie dzieo kompozytora. Don Kichote i Sancho Pansa - widowisko muzyczne (Pary 1848) Florimonda Herve, pierwsza nowoczesna operetka. Don Kichot - balet komiczny (Moskwa 1869, wyst. pol. Warszawa 1964), libretto: Marius Petipa (wg Cervantesa), muzyka: Ludwig A. Minkus. Poemat symfoniczny opus 35 (1897) Richarda Straussa. Opera (Monte Carlo 1910, wyst. pol. Krakw 1962) Julesa Masseneta, libretto: Henri Cain wg Lorraina. Kukieki mistrza Piotra - zob. Kukieka.

Don Kichote - film fr. G.W. Pabsta (1934), scenariusz: Paul Morand i Aleksander Amoux. Film ros. Grigorija M. Kozincewa (1957), kreacja Nikoaja Czerkasowa. Plastyka: pomnik Don Kichota (na Rosynancie) i Sancho Pansy (na ole) na Plaza de Espaa w Madrycie. Obraz Rodriguea de Miranda, Madryt, Prado. Ilustracje Gustawa Dore. Akwaforty i rysunki Honore Daumiera.

Don Pasquale - opera komiczna (Pary 1843, wyst. pol. Warszawa 1846) Gaetano Donizettiego, libretto: Angelo Anelli. Najlepsza opera komiczna Donizettiego (napisana w 11 dni!): bogaty stary kawaler, Don Pasquale, daje si namwi do fikcyjnego maestwa z Norin (wystpujc jako Sofronia), ukochan swego siostrzeca Ernesta. Natychmiast po podpisaniu kontraktu lubnego Sofronia przeobraa si w wiaroomn jdz i awanturnic. Przeraony Don Pasquale kae jej opuci swj dom i zgadza si na maeso Ernesta z Norin.

Donon - stop (np. na Wawelu), redniowieczna wiea obronna okrga lub kwadratowa, wznoszona wewntrz zamku lub przylegajca do murw, zawierajca skarbiec, stanowica ostatni punkt oporu w czasie szturmu; z fr. donjon.

Doon z Moguncji, fr. Doon de Mayence. oglna nazwa grupy chansons de geste (zob.) o czynach bohaterw, ktrzy przynajmniej przez czas pewien buntowali si przeciw wadzy krla, ale z reguy wyraaj na koniec skruch. Najstarsz z nich jest opowie z ok. 1130 Gormond i Isembard, z ktrej tylko cz si zachowaa. Isembard, mody rycerz fr., niesprawiedliwie potraktowany przez krla Ludwika, udaje si do pogaskiego krla Gormonda i nakania go do napaci na Francj. W wielkiej bitwie, w ktrej Isebard walczy z wasnym ojcem, najedcw spotyka klska, a miertelnie ranny Isembard uznaje swj bd. Inna chanson de geste tej grupy, noszca rwnie tytu Doon z Moguncji, zoona z ok. 11500 aleksandrynw, pochodzi w obecnym ksztacie prawdop. z Xiii w. Cz. 1 opiewa modo Doona. Gdy jego ojciec, hrabia Gui, staje si pustelnikiem, zdradliwy seneszal Herchembaut planuje popenienie mordu na onie i dzieciach hrabiego. Doon ratuje ca rodzin i wiesza zdrajc. W 2 czci Doon, zniewaony przezKarola Wielkiego, wyzywa krla i zmusza go do oddania mu miasta Vauclere w Saksonii, oblonego przez Duczykw, ktre Doon zdobywa.

Doppelgnger - zob. Sobowtr.

Do, re, mi... - system zgosek uywany od wiekw w nauce piewu, uatwiajcy odczytanie melodii z nut, zwany solmizacj, wprowadzony rzekomo przez papiea Sylwestra Ii (Gerberta z Akwitanii) w X w. lub przez Guido d'Arezzo ok. 1026 dla skali szeciodwikowej. S one pierwszymi zgoskami pwierszy pierwszej strofy aciskiego Hymnu do w. Jana, uoonego jakoby przez Paulusa Diaconusa. W jzyku polskim i w niektrych innych ok. 1650 zastpiono ut z nisk samogosk atwiejszym. do zapiewania do. UT gueant laxis, REsonare fibris MIra gestorum, FAmuli tuorum. SOLve polluti, LAbii reatum Sancre Johannes! (ac., 'Aby twoi sudzy mogli opiewa rozlunionym gardem twe niezwykle czyny, uwolnij skaon warg od winy, wity Janie!')

Doria Andrea - 1466-1560, najsynniejszy przedstawiciel arystokratycznego rodu genueskiego Doria, znanego od Xii w., doa Genui od 1528, jeden z najwybitniejszych dowdcw floty krlw Neapolu, papieskiej, Franciszka I i Karola V, zwany "Ojcem ojczyzny", "Ojcem pokoju", "Wyzwolicielem Genui". Jest on jedn z gwnych postaci tragedii. Schillera Sprzysienie Fieska w Genui (1784); zob. Fiesco. W 1951 nazwano jego imieniem luksusowy transatlantyk woskich linii okrtowych, ktry uton 25 Vii 1956 po zderzeniu si na Atlantyku ze szwedzkim statkiem "Stockholm". Andrea Doria - obraz Agnola Bronzina, Mediolan, Brera.

Dorian Gray - zob. Portret.

Dormeza - we Francji w 1. po. Xix w. kryty pojazd konny dwumiejscowy, przystosowany do spania w czasie jazdy noc; z fr. dormeuse 'kanapka; szezlong'.

Dorotea - Dorota imi greckie, gr. Dorothea 'dar Boga', to samo co Teodora; imi popularne w Niemczech; dla Goethego typowa dziewczyna niemieck dla typowego modzieca niemieckiego, Hermanna Dora jest zdrobnieniem od Doroty i Teodory; ang. Dorrit, Doris, Dolly; fr. Dorothee; ros. Dorofieja; irl. Doreen; fryzyjskie Dortje. Panna Dorotka - w dawnej Polsce kobieta lekkich obyczajw, atwa, podobnie jak pani Daradzka (zob.).

Dorowie - Doryjczycy ostatni z pnocnych najedcw, ktrzy wtargnli do Grecji ok, 1200-1100 pne.; pokonawszy Achajw dziki uyciu elaznej broni i zniszczywszy kultur mykesk, osiedlili si w Elidzie, Lakonii (Spartanie), Argos, Koryncie, Sykionie, Epidaurze, Megarze i Eginie, po czym zajli Kret, Melos i poudniowe wybrzee Azji Mniejszej. Jzyk dorycki - by dialektem greckim, co pozwala przypuszcza, e Dorowie byli plemieniem pokrewnym poprzednim najedcom z Pnocy i e przed wdrwk mieszkali nad pnocn granic wiata mykeskiego. Porzdek dorycki w architekturze-ciki, monumentalny, najprostszy i najsurowszy z trzech porzdkw greckich, O kolumnie bez bazy, z gowic, w ktrej kwadratow pyt (abakus) wspiera poduszka (echinus).

Doryforos - synny posg duta Polikleta, przedstawiajcy modzieca z wczni; ilustracja sawnego "kanonu" Polikleta o proporcjach ciaa ludzkiego. Spord licznych kopii antycznych najlepsza w Museo Nazionale w Neapolu; nowoytna rekonstrukcja w brzie wg kopii rzymskich: tors wg kopii z Berlina i z Uffizi we Florencji, gowa wg brzowej hermy rz. Apolloniosa z willi Pizonw w Pompei (Mus. Naz. w Neapolu). W Muzeum Narodowym w Warszawie; gr. doryphoros 'noszcy wczni'.

Dosiewki - uroczysto zakoczenia sieww.

Dopie - dawn. sta si dojrzaym, dojrze, dorosn; by gotowym do czego; zdy.

Dowitka - w dawnej Polsce zebranie dziewczt wiejskich przed witem dla wsplnego spdzenia czasu przy pracy; zebranie towarzyskie modziey przed witem; wsplne niadanie pracownikw folwarcznych o witaniu.

Dottore w., 'doktor', posta z w. commedia dell'arte, stary "uczeniec" boloski, gupi chytrus, zazw. nieszczliwie zadurzony.

Downing Street - (wym. dauning stri:t) krtka, lepa uliczka w Londynie, naprzeciwko Whitehallu (zob.), zawierajca oficjaln rezydencj premiera

(zob. Dziesi) i ministra skarbu (pod nr. 11); przen. rzd bryt., jego polityka.

Dozorcy - opiekunowie rzdowi chopw powoani przez Uniwersa poaniecki 7 V 1794, pierwsi urzdnicy pastwowi nie reprezentujcy wadzy dominialnej panw, dziaajcy w okresie powstania kociuszkowskiego. Dozsa Gyrgy (wyn. do:o), ok. 1475-1514, zwany Generaem Szekely (wym, sekej), przywdca w wgierskiej wojnie chopskiej 1514, postawiony na czele wojska majcego wyruszy na krucjat przeciw Turkom, zwrci si przeciw szlachcie, wszczynajc antyfeudalne powstanie chopw rumuskich i wgierskich, pobi Stefana Batorego (ojca krla), zdoby Csanad, po klsce pod Temeszwarem 15 Vii 1514 ywcem upieczony wraz ze swym bratem Gregorem i innymi przywdcami powstania.

Doa - naczelnik Republiki Weneckiej od 697 do 1797 zajmujcy stanowisko ksicia, ktrego wadz ograniczya konstytucja z koca Xii w. Oznak godnoci doy bya okrga czapka frygijska z dugimi brzegami ze zotego brokatu, z tyu zakoczona rogiem. Rwnie tytu naczelnika Republiki Genueskiej od 1339 do 1797, kiedy oba miasta zajli Francuzi; w. doge z ac. dux 'ksi'. Paac Dow - w. Palazzo Ducale, w Wenecji nad Kanaem w. Marka, fasad zachodni zwrcony do Piazzetty, dawna siedziba wadz Republiki Weneckiej, wzniesiony w poowie Xiv w. w stylu gotyckim, rozbudowany w Xv-Xvi w., z reprezentacyjnymi salami ozdobionymi przez malarzy weneckich, jak Tycjan, Veronese, Tintoretto i in.; od koca Xviii w.-muzeum. Zalubiny z morzem - doroczna ceremonia zalubin Wenecji, "Narzeczonej morza", z Adriatykiem, w. Sposalizio del Mar; symbolizowaa potg morsk Wenecji poczwszy od Xi-Xii w.: doa na barce "Bucentaur" wypywa w morze w dniu Wniebowstpienia Paskiego i wrzuca piercie do wody.

Doynki - obynki, okrne, wieniec, wiecowiny - uroczyste, obrzdowe, tradycyjne cicie ostatnich kosw, zazw. splecionych w wieniec, i przeniesienie ich wrd pieww ("Plon niesiemy, plon") i muzyki do chaty czy dworu, gdzie je przechowywano, aby ziarno z nich wysia w jesieni; od 1927 organizowane jako oglnopastwowe wito plonw wsi polskiej.

Doywocie - zapis na przeycie, umowa oboplna midzy maonkami co do doywotnie uywania dbr po mierci drugiego; wymowa wycug, wymiar, przeniesienie prawa wasnoci nie ruchomej, w Polsce zwaszcza gospodarstwa

rolne go, za ycia waciciela na czonkw rodziny, zamian za doywotnie utrzymanie lub inne wiadczenia; prawn. pop. wyrok doywotniego wizienia. Doywocie - komedia wierszem (Lww 185) Aleksandra Fredry; chciwy lichwiarz atka, podkupiwszy doywocie lekkoducha Birbanckiego, dry o jego ycie.

Drab - onierz pieszy w wojsku polskim Xv i Xvi w. (zwano tak rwnie pieszka - pionka w szachach) odpowiednik gemajna lub hajduka; w Xvii w. ciura obozowy, knecht, czowiek luny; dzi: dryblas, drgal, opryszek.

Drabant - onierz stray przybocznej monarchy lub dostojnika, trabant; taniec staropolski, bliej nie znany, taczony na zakoczenie zabawy, rzekomo poczenie poloneza z mazurem; z dawn. nm.

Drabina. Drabina Jakubowa - wg Biblii, Gen., 28, 12, patriarcha Jakub "ujrza we nie drabin stojc na ziemi, sigajc nieba, i aniow wstpujcych i zstpujcych po niej". Drabina jestestw - liniowy ukad systematyczny organizmw ywych, stosowany w biologii na przeomie Xviii i Xix w., m.in. przez G.L. Buffona, J.B. Lamarcka i Jdrzeja niadeckiego; ac. scala naturae; por. Drzewa (Drzewo genealogiczne, 2).

Drabowa - dawn. przeglda, wertowa, przetrzsa, roztrzsa, szpera w czym. Dzi nam szlachectwa przecz, ka nam drabowa. Papiery i szlachectwa papierem probowa. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 337-38; probowa 'dowodzi; udowodni')

Drachma - starogrecka jednostka wagi 4,37g i moneta srebrna - 6 oboli; rdw. moneta srebrna na Bliskim Wschodzie; waluta grecka - 100 lepta; angielskie i amerykaskie jednostki wagi. Pienidze wprowadzono w Grecji dopiero ok. Vii w. pne. Byy one okrge a. miay ksztat sztabek, sierpw lub ronw; dlatego i pniej nazywano okrge monety ateskie obolos od obeos 'roen (do pieczenia)'. W 360 ne. gramatyk Orion utrzymywa, e Pheidon, ktry w Vii w. by tyranem Argos, po wprowadzeniu okrgych monet

ka przechowa w wityni Hery w Argolidzie nieco starych monet ronowych na pamitk. Pniej Grecy twierdzili, e ich moneta drachme gr., dos. 'pena gar', zostaa tak nazwana dlatego, e mona byo 6 oboli (a tyle bya warta drachma) uchwyci doni. Uczeni przeczyli temu, bo maych srebrnych oboli mona byo zmieci w doni znacznie wicej; poza tym nie wierzono wiadomociom pnych gramatykw gr., zwaszcza Oriona, odlegego od Pheidona o okrge tysic lat. A przecie mia racj! W ruinach wityni Hery znaleziono stare obole w ksztacie ronw' dugoci 1207cm; jedn doni mona ich uj akurat 6 sztuk! (H. Lamer). Drachma - zgubiona przypowie biblijna, Ew. wg uk., 15, 8-10, o kobiecie, ktra majc dziesi drachm, jedn z nich zgubia; jej rado, gdy znalaza j po dugich poszukiwaniach, porwnuje ewangelista do radoci z powodu jednego choby grzesznika czynicego pokut.

Dracula - (wym. drakula), Dracul ('Smok' z gr. drakon 'w, smok'), Tepes, Tepez ('Wbijacz na pal'), Wojewod na palach, Krl na palach, Wooski diabe, przydomki hospodara wooskiego Vlada Iv, 1430-77, ktry rzdzi Wooszczyzn, Transylwani i Modawi w latach 1455-62 i 1476-77, zasynwszy jako straszliwy okrutnik. Zgadzi co najmniej sto tysicy ludzi, winnych i niewinnych, kac ich wbija na pal (co byo jego ulubion kar), wiartowa, cina, wiesza i ywcem pali na stosie. Sadyzm jego pasjonowa umysy Europy zach. dugo po jego mierci; zw. w Niemczech pojawiay si setki sztychw z koszmarnymi okruciestwami Draculi, ksicia wampirw (bo po mierci mia si jakoby zmieni w wampira). Dracula - ang. powie o wampirze (1897) Bram Stokera w formie dramatycznego dziennika gwnych postaci, przedstawiajca diabelsk dziaalno hrabiego Draculi w grach Transylwanii. Zawrotne powodzenie ksiki owocowao w postaci licznych serii czarnych romansw o Draculi, a pniej take filmw, jak Nosferatu (1922) E. W. Murnaua, jak film Freddie Francisa (z Barry Andrewsem), Dracula 1973 (z Christopherem Lee),jak rehabilitujcy Vlad Iv film Doru Nastase i Nosferatu-Wampir (1978) Wernera Herzoga.

Dragant - robione niegdy z cukru lodowatego ozdobne baszty, domy, herby, cyfry, stawiane na pmiskach pod koniec uczty. Kto zrozumie nie znane ju za naszych czasw. Te pmiski kontuzw, arkasw, blemasw, Z ingredyjencyjami pomuchl, figatelw, Cybetw, pim, dragantw, pinelw, brunelw. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12, 144-48.)

Dragoman - drogman, na Bliskim Wschodzie: tumacz przy ambasadach, konsulatach lub przewodnik turystw; ze r. gr. dragomanos od arab.

iarduman, z aram. turgmana.

Dragonady - przeladowanie jednostek lub ugrupowa niemiych wadzy przez kwaterunki wojskowe; zw. przeladowania hugonotw we Francji 1680-85, za panowania Ludwika Xiv; przez kwaterunki dragonw i innych wojsk, ktre zachcano do gwatw i bezprawia.

Dragoni - dragonia, konna piechota walczca pieszo, od poowy Xviii w. lekka jazda; we Francji od Xvi w., w Polsce od ok. 1610; uzbrojenie: arkebuzy lub muszkiety, szpady lub szable i pistolety; z fr. dragon 'dragon; smok; jdza' z ac. draco 'w; smok'.

Drake Sir Francis - (wym. drejk), 1540-96, najsawniejszy eglarz i korsarz angielski epoki elbietaskiej, jeden z twrcw brytyjskich tradycji morskich. W 1577-80 na stutonowym okrcie "Golden Hind" (ang., 'Zota ania') odby pierwsz po Magellanie podr dokoa Ziemi w kierunku zachodnim, za ktr otrzyma szlachectwo. Jako wiceadmira przyczyni si w 1588 do rozgromienia "Niezwycionej Armady" hiszpaskiej, wysanej przez Filipa Ii na podbj Anglii. Sta si bohaterem wielu legend.

Drakkar - drewniany, wysmuky, jednomasztowy aglowiosiowiec wikingw (Viii-Xi w.) o wysokiej dziobnicy rzebionej w ksztat gowy smoka; ze st. skand. drekar 'smok'.

Drakon - prawodawca ateski, ktry w 621 pne. na miejsce dotychczasowych praw zwyczajowych, pozwalajcych na samowol arystokratycznych urzdnikw, sporzdzi kodeks karny i ustali przepisy procedury sdowej i wysoko kar. Zasadniczym celem kodeksu byo zastpienie obyczaju prywatnej zemsty rodziny zabitego przez kar wymierzon przez areopag lub trybunay. Solon (zob.) uchyli wszystkie jego prawa z wyjtkiem dotyczcych zabjstwa. Drakoskie prawa - (kary, przepisy, zarzdzenia) surowe, bezwzgldne, okrutne.

Dramat - jeden z trzech gwnych rodzajw literackich, oparty na akcji i dialogu; sztuka sceniczna, zw. o charakterze powanym; por. Komedia i Tragedia.

Dramat satyrowy - zob. Satyrowie. Trzy jednoci - dramatu(rgii) zob. Trzy.

Drang Nach Osten - nm., 'napr na wschd', nazwa kierunku agresywnej polityki feudalnych i kapitalistycznych Niemiec, okrelajca niemieck ekspansj na ziemie Sowian i Batw. Okrelenie po raz pierwszy w uycie w Niemczech ok. 1888, w czasie dyskusji na temat zamierzonej budowy linii kolejowej z Berlina do Bagdadu.

Dranica - cienka, wska deska nie rnita, lecz upana z pnia drzewa iglastego.

Drapaudi - zob. Mahabharata.

Drapichrust - zob. Chrust.

Draupnir - mit. skand. zoty piercie magiczny wykuty przez gnomy Odynowi, majcy t wasciwo, e w co dziewit noc wylatuje z niego osiem identycznych piercieni.

Drkowy - zob. Dylians; Kasztelan; Krzeso; Senat (Co senator...); Szlachta (drkowa).

Dreigroschenoper - zob. Opera (za 3 grosze).

Drewniany. Drewniane mury - okrty wojenne, flota wojenna (nim zaczto stosowa elazo do budowy i opancerzenia okrtw). Gdy staroytni Grecy zapytali wyroczni delfick, jak maj si broni przeciw inwazji wojsk Kserksesa, otrzyma mieli tajemnicze zapewnienie, e bezpieczestwo dadz im drewniane mury. W 180 pne., w bitwie morskiej pod Salamin, flota perska zostaa rozgromiona, nie dziki wyroczni jednak, ale dziki Temistoklesowi.

Drewniany ko - (trojaski; zaczarowany) zob. Ko. Drewniany ksi - balet (1914-16, Budapeszt 1917), muzyka: Bela Bartok, libretto: Bela Balazs.

Drewutnia - drwalnia, szopa, gdzie skada si i rbie drzewo.

Dreyfus Alfred - 1859-1935, oficer wojska francuskiego, sawny z powodu niesprawiedliwego wyroku sdowego, ktry spowodowa jego uwizienie, i zaciekego sporu poprzedzajcego jego rehabilitacj. Sprawa Dreyfusa. W 1894 list (znany jako bordereau fr.), Przekazany niemieckiemu attache wojskowemu w Paryu i wymieniajcy szereg tajnych dokumentw, ktre maj mu by wystane, zosta wykradziony z ambasady i wrczony francuskiemu Ministerstwu Wojny. Ten anonimowy list przypisano, na zasadzie podobiestwa charakteru pisma, Dreyfusowi, ktry pracowa w ministerstwie. Aresztowany, osdzony i skazany, wysany zosta na Wysp (zob.) Diabelsk w Gujanie francuskiej. W 1896 pk Picquart natkn si przypadkiem na dowd, wiadczcy, e prawdziwym przestpc by niejaki major Esterhazy. Ale przeciw rewizji procesu rozptano nagonk o charakterze szowinistycznym i antysemickim (Dreyfus by ydem), przy uyciu faszerstwa, zastraszania i gwatownej kampanii prasowej. W tym czasie Emil Zola opublikowa w obronie niewinnie skazanego swj synny list otwarty do prezydenta Francji pt. J'accuse ('Oskariam') w "L'Aurore" z 13 I 1898, za co skazano go na rok wizienia. Dreyfus zosta dopiero w 1906 uniewinniony przez sd apelacyjny, zrehabilitowany i przywrcony do suiby wojskowej w randze majora. W czasie I. wojny wiat. zosta pukownikiem i otrzyma Legi Honorow. Sprawa ta na wiele lat podzielila spoeczestwo francuskie na dwa wrogie obozy - dreyfusistw i antydreyfusistw.

Drezlowanie - wypruwanie, wykrcanie zotych lub srebrnych nici z drogich tkanin, starych ozdb, pasw litych, czaprakw, proporcw, galonw (zw. w czasach Ksistwa Warszawskiego) w celu przetopienia.

Drezno - Dresden, miasto w Saksonii nad ab (pd. cz NRD), sowiaska osada rybacka opanowana w kocu X w. przez kolonizatorw nm.; od 1216 miasto na prawie magdeburskim; w 1806-1918 stolica krlestwa Saksonii; rozkwit za panowania elektorw saskich i krlw polskich Augusta Ii i Iii; miasto spustoszone w czasie wojny siedmioletniej 1756-63, zniszczone w czasie bitwy 26-27 Viii 1813 Napoleona I z armiami sprzymierzonymi oraz podczas bombardowania alianckiego 13 Ii 1945. Miejsce pobytu Kociuszki i

Kotaja 1792-94, Sowackiego 1830, Mickiewicza 1831-32, ktry tu napisa Dziadw cz Iii i Redut Ordona, oraz J.I. Kraszewskiego 1863-83, ktry tu napisa m.in. Star ba; zob. te Frauenkirche; Pillnitz; Zielony (Zielone Sklepienie); Zwinger. 3 3 75 0 2 108 1 4b 1 74 1 Galeria Drezdenska - oddzia Pastwowych Zbiorw Sztuki w Drenie, nm. Staatliche Kunstsammlungen Dresden, jedna z najwikszych i najsawniejszych kolekcji malarstwa europejskiego, zapocztkowana w 1560 przez elektora saskiego Augusta I, a wzbogacona dalej przez Fryderyka Augusta I Mocnego, zwaszcza za przez Fryderyka Augusta Ii, z pomoc m.in. Heinricha von Brhla. Zbiory malarstwa w., niderl., hiszp., franc., hol., mieszcz si w budynku Sempergalerie. 3 3 75 0 2 108 1 4b 1 74 1

Driady - mit. gr. nimfy, boginki lasw; z gr. dryks od drys 'drzewo; db'.Driady i Pan - utwr na skrzypce i fort. (1914-23) Karola Szymanowskiego, 3. cz trzyczciowych Mitw opus 30.

Driakiew - redniowieczny "lek" uniwersalny z kilkudziesiciu skadnikw, rzekome antidotum na wszystkie trucizny i jady, roznoszony i faszowany przez olejkarzy sowackich lub driacznikw, produkowany w Norymberdze i w Wenecji a do Xviii w.; skabioza, rolina zielna z rodziny szczeciowatych; z gr. theriakos (antidotos) '(rodek przeciwzwierzcy'; zob. Lek(arstwo).

Droga. Bdne drogi - zob. Bdny. Daleka jest droga do Tipperary - ang. Ir's long way to Tipperary, przen. do domu rodzinnego, do celu, do kresu trudw; ang. piosenka wojskowa, pop. w czasie wojny 1914-18, powstaa w 1907-08 (H. Williams i J. Judge); Tipperary - ang. nazwa miasta Tiobraid Arann w pd. Irlandii. Droga Apposka - zob. Via (Appia). Droga bez powrotu - w Biblii, Ks. Hioba, 16, 23. Droga do Damaszku - zob. Damaszek. Droga do Emaus - w Biblii, Ew. wg uk., 24, 15-31, miejsce objawienia Chrystusa po mierci dwm Jego uczniom: Kleofasowi i Szymonowi Piotrowi; zob. te Emaus. Obrazy: Rembrandt, Veitneer.

Droga Flaminijska - zob. Via (Flaminia). Droga Krlewska - w Gdasku szlak wiodcy od Bramy Wyynnej przez Katowni i Wie Wizienn, nastpnie Zot Bram, ulic Dug i Dugi Targ do Zielonej Bramy nad Motaw. Droga krzyowa - ac. via Crucis, droga cierniowa, droga Mki, ac. via Dolorosa, wg Ewangelii ulice, przez ktre przechodzi Chrystus dwigajc krzy, od domu Piata do Golgoty; zob. Golgota; Mka (Paska); Stacja (Stacje Mki Paskiej). Obraz (1564, Wiede) Pietera Bruegela; trylogia powieciowa (1922-41) Aleksjeja N. Tostoja (ros. Chodienije po mukam dos. 'Droga przez mk' inteligencji ros. do Rewolucji). Zob. te Kalwaria. Droga Mleczna - postrzpiony pas mglistego wiata na niebie, pochodzcego od miliardw gwiazd Galaktyki, w ktrej skad wchodzi te nasz Ukad Soneczny. Wg legendy antycznej jest to droga do paacu Zeusa (Jowisza). W polskich gwarach ludowych nazywaj j: Drog (Mleczn), Gocicem, Drog do Czstochowy, a sporadycznie Drog do Egiptu, Rzymu, Warszawy itd. Droga na zatracenie - w Biblii, Ew. wg Mat., 7, 13. Droga wita - w staro. Egipcie, Mezopotamii, pniej w Grecji nazwa drg prowadzcych do miejsc kultu religijnego; por. Via (Sacra). Droga elazna - zob. elazny. Wszystkie drogi prowadz do Rzymu - zob. Rzym.

Drogman - zob. Dragoman.

Drugi. Druga Migdzynarodwka - midzynar. zrzeszenie partii i organizacji socjalistycznych utworzone na I kongresie, zwoanym 14 Vii 1889 w Paryu. Druga natura - przyzwyczajenie. Przysowie ac. consuetudo est altera natura utworzone wg De finibus, 5, 25, 74, Cicerona. Druga Republika - zob. Republika (Fr.). Druga Rzesza - zob. Rzesza. Drugi Adam - zob. Adam.

Drugi Daniel - zob. Mdrcy. Drugie Cesarstwo - rzdy cesarza Napoleona Iii we Francji od 2 Xii 1852 do 2 Ix 1870 (bitwa pod Sedanem). Drugie ja - serdeczny przyjaciel, ac. alter ego. Przypisywane Pitagorasowi.

Druidowie - midzyplemienny zakon staroytnych kaptanw celtyckich z siedzib w Brytanii, nie w Galii. Sprawowali te funkcje sdziw, lekarzy i magw. Po rozwizaniu organizacji przez Rzym spadli do roli nieszkodliwych wrbitw, wkrtce jednak, przejwszy rzymsk wiedz, stali si nauczycielami i przyczynili si do szybkiego rozwoju kulturalnego Galii. Jedynym niemal rdem literackim wiedzy o kulcie druidycznym s Pliniusz i Pamitniki Cezara: obrzdki religijne druidw odbyway si w dbrowach leych, czcili oni db i jemio, obserwowali gwiazdy, wierzyli w wdrwk dusz i uprawiali magi; por. Jajo (druidw).

Drukarstwo polskie - zapocztkowane w Krakowie w 1473. W cigu Xvi i Xvii w. oficyny drukarskie powstay prawie we wszystkich wikszych miastach Rzplitej, jak Gdask, Toru, Pozna, Wilno, Lww, Lublin, Zamo, Czstochowa, Kalisz, i w licznych maych miejscowociach, jak np. w Brzeciu Litewskim, Niewieu, Piczowie, Rakowie, Kominie, Wgrowie, Zakliczynie. Od koca Xv w. do 1795 funkcjonowao w Polsce blisko 500 drukarni, ktre wytoczyy kitkaset tysicy drukw. Zob. Fiol; Haller; Hochfeder; Januszowski; Sternacki; Straube; Szarfenbergowie; Ungler; Wietor Wirzbita.

Drumla - prymitywny instrument muzyczny pochodzcy z poudniowo-wschodniej Azji, zoony z oprawki metalowej w ksztacie greckiej litery omega, z elastyczn sprynk umocowan na osi geometrii, zagit na kocu. Grajcy wkada druml do ust i szarpic palcami koniec sprynki, wydobywa dwik. Druml znano w Europie Xiv w., w Polsce od Xvi w.

Druon Antigonus - legendarny olbrzym z Antwerpii, ktry obcina praw rk eglarzom odmawiajcym mu haraczu; jego prawic z kolei obci inny legendarny olbrzym, Salvius Brabo, kuzyn Juliusza Cezara. Dwie odcite rce w herbie Antwerpii wizano z t legend. Fontann Brabona (1887) przed ratuszem zdobi statua Brabona potrzsajcego ucit rk Druona.

Drury Lane - (wym. ...lejn) ang., 'uliczka Drory', uliczka w Londynie, nazwana tak od rodziny Drury, majcej przy niej duy dom jeszcze za czasw Tudorw (Xvi w.). Budynek o tej nazwie mieci pierwotnie aren walki kogutw, a od pocztku Xvii w. teatr, przebudowany w 1662. Wtedy uzyska oficjaln nazw Teatru Krlewskiego, ang. Theatre Royal. Potem, po trzech poarach, odbudowywany w 1674, 1794 i 1812. W Drury Lane, na najsynniejszej scenie angielskiej, grywali m.in. Booth, Garrick, pani Siddons, Kele i Kean.

Drubacka Elbieta z Kowalskich - ok. 1695-1765, uboga szlachcianka z Wielkopolski, najznakomitsza poetka czasw saskich i jedna z pierwszych kobiet w literaturze polskiej. Bardzo ceniona przez wspczesnych, chwalona przez Ignacego Krasickiego, nazywana nawet "dziesit Muz", Minerw; Safon (ktr na pewno nie bya), pisaa mierne wiersze i poematy religijne, nieze wierszowane powieci fantastyczne i lepsze jeszcze satyry. Wybr jej poezji wyda w 1752 biskup Jzef Andrzej Zauski pt. Zbir rytmw duchownych, panegirycznych, moralnych i wiatowych. Bya pierwsz Polk, ktra domagaa si rwnouprawnienia kobiety: W Polszczem zrodzona, w Polszcze wychowana, W wolnym narodzie mnie te wolno dana Mie gos, e i ja na to nie pozwalam, Co mi si nie zda...

Drubart - gra w karty polskie popularna u nas do koca Xviii i na pocztku Xix w.; czteroosobowa, bezatutowa, w ktrej najwysz kart bya szstka winna (dola), a po niej krl czerwienny (drubart). Dziewitka odna nazywaa si starka; z nm. Drosselbari dos. 'drozdobrody'; posta z bajki, wzgardzony kochanek i krlewicz zdobywa w kocu wynios i nieprzystpn ksiniczk przecierpiawszy jednak wprzody wiele upokorze.

Druyna - w staroytnoci i wczesnym redniowieczu - sia zbrojna, przy pomocy ktrej wodzowie i inni wybitni mowie kierowali pierwszymi organizacjami pastwowymi plemienia lub grupy plemion w stadium demokracji wojennej, jak u Grekw epoki Iliady Homera X-Viii w. pne., Germanw V-Viii w.ne., Normanw Viii-X w., w Polsce do Xii w.; w dawnej Polsce towarzystwo, rodzina i domownicy, czelad; druyna weselna, poczet druhw pana modego i druhen (druek) panny modej; zorganizowany zesp ludzi, najmniejsza jednostka organizacyjna wojska. Druyna kapitana Fransa Banninga Cocqa - zob. Bractwo (kurkowe).

Drybin - zob. Akademia (drybiska).

Drygant - drys, dawna, dzi gwarowa (np. na Warmii i Mazurach) nazwa ogiera, stadnika, rozpodnika lub w ogle ognistego rumaka, a w przenoni donuana, zdobywcy serc.

Drzewa. Bajka Joatama - najmodszego syna krla Jerobaala, opowiedziana w biblijnej Ksidze Sdziw, 9, 7-15. Zeszy si raz drzewa, aby ustanowi nad sob krla, i zaproponoway t godno kolejno oliwce, figowcowi i winoroli, ale spotkay si z odmow, gdy oliwka bardziej ni wadz cenia swoj oliw, a figowiec i winorol - swoje owoce. Wtedy drzewa ofiaroway koron gogowi, a on odpowiedzia: "Jeli naprawd chcecie, abym by waszym krlem, schrocie si w moim cieniu, a jeli nie chcecie, to niechaj was ogie pochonie!" Drzewa wite. W dawnej religii kretenskiej kult drzew, a nawet gazi, jako bstw zajmowa wane miejsce (adoracja, ofiary). U Grekw drzewa i gaje, ju tylko wite, byy mieszkaniem lub wasnoci bstw, nimf, tak jak rda, gry itd. Wycinajc las, pozostawiano jedno drzewo lub kp drzew, czsto powicane Artemidzie. Dby czono zazw. z Zeusem, oliwki z Aten, wawrzyn z Apollinem (por. Dafne), platany czsto z Dionizosem, mirt z Afrodyt. Cyprysy, wizy i topole biae zdobiy cmentarze, symbolizoway wic take wiat podziemny; por. niej Drzewo (ycia); zob. te Brzoza gryyska; Cedr libaski; Cyprys; Db; Figa (Romulusa); Las.

Drzewo Bo, Buddy, mdroci - figowiec indyjski, ac. Ficus religiosa, wg legendy drzewo, pod ktrym Gautama dozna "owiecenia" i sta si Budd. Pielgrzymki odwiedzaj potomka tego witego dla buddystw figowca we wsi na poudnie od witego miasta Gaja w pn.-wsch. Indiach, w stanie Bihar. Drzewo Diany - (a. filozofw) amalgamat krystalicznego srebra otrzymany z roztworu rtci w srebrze; nazywany tak przez redniowiecznych alchemikw, dla ktrych Diana bya symbolem srebra. Drzewo genealogiczae (1) - rodowd przedstawiony graficznie w ksztacie rozgazionego drzewa z wizerunkami lub tylko imionami protoplastw (czsto bajecznych) u korzeni i kolejnymi potomkami coraz wyej na pniu, konarach i gaziach, przechowywany starannie w rodzinach szlacheckich dawnej Polski; zob. niej drzewo (Jessego); (2) rodowe drzewo, graficzne przedstawienie stosunkw pokrewiestwa grup zwierzt i rolin, popularne w 2. poowie Xix w.

Drzewo Gofer - 'cyprysowe' lub 'heblowane' (?), z ktrego w Biblii, Gen., 6, 14, Bg kae Noemu zbudowa przed potopem ark (korab). Drzewo Jessego w plastyce - wyobraenie drzewa genealogicznego Chrystusa: ze spoczywajcego na ziemi Jessego (w Biblii ojciec krla Dawida, syn Booza i Ruth) wyrasta odyga lub pie drzewa o gaziach zakoczonych wizerunkami krlw ydowskich - przodkw Chrystusa, na wierzchoku za umieszczano Mari z Dziecitkiem. Temat czsty w sztuce europejskiej Xi-Xvii w., np. Codex Vysehradensis (Xi w.), Praga, Bibl. Uniw., witra w Saint-Denis (1144) i w Chartres (1150), fresk w kociele w. Michaa w Hildesheim (ok. 1200) w RFN, otarz Wita Stwosza w kociele Mariackim. W Biblii, Izajasz, 11, 1: "I wyjdzie rdka z korzenia Jessego", tj. Mesjasz wyjdzie z rodu Dawida; por. te Ew. wg Mat., 1, 1-17. 3 3 75 0 2 108 1 4b 1 74 1 Drzewo Judaszowe - zob. Judasz(owiec). Drzewo rodowe - zob. wyej Drzewo genealogiczne (2); por. Drabina (jestestw). Drzewo Upas - (Antiaris loxicaria) gatunek z rodziny morwowatych rosncy na Archipelagu i Pwyspie Malajskim; o ozdobnej pkolistej koronie, wysokie do 757m, wytwarzajce trujcy sok mleczny uywany przez krajowcw do zatruwania strza; przez Erazma Darwina, dziadka Charlesa, weszo do europejskiej legendy jako drzewo, ktre rzekomo niszczy wszelk inn rolinno w promieniu 247km. Drzewo wiadomoci dobrego i zego - w biblijnym Raju, Gen., 2, 9, drzewo, z ktrego owocw Bg nie pozwoli spoywa Adamowi. Przekraczajc ten zakaz (Gen., 3, 6) Adam i Ewa (tj. ludzko) utracili niewinno i nauczyli si rozrnia dobre od zego, obciajc si odpowiedzialnoci moraln za swe uczynki; por. Prometeusz. Drzewo wolnoci - drzewo zasadzone (lub sup postawiony) przez ludno, obwieszone flagami i emblematami, ukoronowane czapk frygijsk. W USA w czasie wojny o niepodlego sadzono topole i inne drzewa jako symbol "wzrastajcej wolnoci". Jakobini w Paryu sadzili je ju w 1790; zdobic trjkolorowymi wstgami, koami (symbol jednoci); trjktami (rwno) i czapkami frygijskimi; rwnie Wosi w czasie rewolucji 1848. Drzewo wszechwiata - Igdrasil, Yggdrasill, mit. skand. "wielkie drzewo wiata", wiecznie zielony jesion podtrzymujcy wszechwiat, a wyrastajcy z ciaa olbrzyma Imira (zob.). Konary jesionu obejmuj Asgard, a korzenie Niflheim, Jtunheim i podziemny wiat zmarych. Drzewo ze i dobre - przypowie biblijna, Ew. wg Mat., 12, 33; uk., 6, 43-6: "Nie ma drzewa dobrego, ktre by rodzio ze owoce, ani zego, ktre by rodzio dobre"; por. Owoc (Po owocach ich...). Drzewo ycia - rodzce zote jabka, strzeone przez smoka w gaju Hesperyd na zachodnich kracach wiata; por. Herakles (11. praca); w

mitologii wielu ludw, rwnie Babiloczykw i Asyryjczykw, symbol ycia i yciodajnych si. Teologowie chrzec. uwaali je za przeciwstawienie drzewa wiadomoci dobrego i zego (zob. wyej), czyli je z drzewem Krzya w., a wreszcie przedstawiali je jako symbol zbawienia. Jeli czyni to na zielonym drzewie, c bdzie na suchym? Biblia, Ew. wg uk., 23, 31.

Drzewicki Maciej - 1467-1535, sekretarz Kallimacha, doradca krla Jana Olbrachta, podkanclerzy 1501, kanclerz wielki koronny 1511-15, arcybiskup gnienieski od 1531, dyplomata. Dla jego biblioteki wykonano pierwszy polski ekslibris (zob.).

Drzewiej - dawn. dawniej, przedtem; zob. te Kain (Drzewiej).

Drzwi. Drzwi gnienieskie - wspaniay zabytek (ok. 1170) sztuki romaskiej w Polsce, znajdujcy si w pd. portalu katedry gnienieskiej; obejmuje 18 pycin ze scenami z ycia - legendy o w. Wojciechu, patronie katedry, w ramkach o ornamentacji rolinnej. Drzwi musz by albo otwarte, albo zamknite - jedno z dwojga, trzeciego wyjcia nie ma. Z francuskiej komedii Le Grondeur (Zrzda, 1691) D.A. de Brueysa i Jeana Palaprata. Pan gromi sucego, e zostawi otwarte drzwi; sucy odpowiada, e poprzednim razem zbesztano go, bo je zamkn, i pyta: "Czy pan chce, abym je zamkn?" - "Nie!" - "Abym je zostawi otwarte?" "Nie!" - "C - rzecze sucy - drzwi musz by albo otwarte, albo zamknite." Tytu "przysowia w jednym akcie proz", fr. Il faut qu'une porte soit ouverte ou fermee (1845, wyst. 1848) Alfreda de Musset. Drzwi pockie - synne romaskie drzwi brzowe z katedry w Pocku (ok. 1152-55), zawierajce sceny biblijne, alegorie i symbole, wizerunki biskupw - pockiego, Aleksandra, i magderskiego, Wichmana, oraz Bolesawa Kdzierzawego (z on), ktry ofiarowa je soborowi sofijskiemu w Nowogrodzie Wielkim w Rosji, gdzie znajduj si od koca Xiv w. Drzwi Raju - w. Porta del Paradiso, tak nazwane przez Michaa Anioa gwne dzieo Lorenza Ghibertiego, trzecie drzwi baptysterium florenckiego (1425-52); 10 paskorzeb przedstawiajcych sceny ze St. Testamentu otoczonych bordiur o motywach rolinnych i figuralnych; zocony brz i marmur. Otwarte drzwi - zob. Otwarty (Otwarte drzwi; Polityka).

Drzymaa Micha - zob. Wz (Drzymay).

Dualis - zob. Liczba (podwjna).

Dubas - dubas, wiosowo-aglowy statek rzeczny, mniejszy od szkuty i komigi, o zaodze z 8-14 ludzi, adownoci do 80 ton, uywany do przewozu towarw Wis do Gdaska w Xvi-Xviii w. Dubas, pod eglem szumicy, wzgr i na d biecy. (A. Jarzbski, Gociniec albo... opisanie Warszawy (1643).)

Dubhe - najjaniejsza gwiazda w konstelacji Wielkiej Niedwiedzicy.

Dubienka - wie w woj. chemskim, pod ktr 18 Vii 1792 Kociuszko stoczy bitw z wojskami ros. i dziki waciwej taktyce nie dopuci do rozbicia wojska polskiego nad Bugiem.

Dublon - zota moneta Hiszpanii i Ameryki hiszpaskiej Xvi-Xix w., wartoci 8 zotych eskudw lub 2 (std nazwa) pistoli bd (1848-64) stu reali; fr. doublon z hiszp. doblon od doble 'podwjny'.

Duby. Duby smalone - ple mwi nonsensy, androny, gupstwa, koszaki-opaki; gazie dbu (ruskie dub), smalone nad pomieniem, mona byo co najwyej gi, ale nie mona ich byo ple, jak wiklin czy brzezin.

Il Duce - (wym. ducze) w., 'przywdc, wdz'; w faszystowskich Woszech o Benito Mussolinim, 1883-1945; por. Caudillo.

Duch - oznacza pocztkowo '(od)dech, tchnienie', tj. waciwo odrniajc czowieka ywego od nieboszczyka, jak wskazuje etymologia wyrazu i jego odpowiedniki w innych jzykach: gr. pneuma, ac. spiritus, ang. spirit, ghost, fr. esprit, nm. Geist.

Duch Banka - w tragedii Makbet (ok. 1606) Szekspira Banko, jeden z wodzw wojsk krla Szkocji, zostaje zamordowany na rozkaz Makbeta, gdy wiedmy przepowiedziay, e potomkowie Banka bd rzdzi Szkocj. Duch Banka ukazuje si pniej, w czasie uczty, Makbetowi, niewidzialny dia innych biesiadnikw. Banko, cho wymieniany w Kronikach Anglii (zob. Kronika) Holinsheda, nie jest uwaany za posta historyczn. Duch czasu, epoki, wieku - panujce w jakim okresie pogldy i tendencje. Duch, kdy chce, tchnie - objawia si tam, gdzie chce; natchnienie od woli nie zaley, nie wiadomo, skd i jak przychodzi; Wulgata, Ew. wg. Jana, 3, 8, ac. spiritus ubi vult spirat; zazw. w formie: spirilus, nat ubi vult; por. Wiatr (kdy chce...). Duch porusza materi - pierwiastek duchowy oywia wszechwiat (okrelenie przewagi inteligencji, rozumu, nad materi); z Eneidy, 6, 727, Wergiliusza: ac. mens agitat molem. Duch przeczenia - nm. der Geist, der stets verneint, diabe, Mefisto(feles) o sobie w Faucie (cz. I. Pracownia) Goethego; ros. duch otricanija, duch somnienija duch negacji, duch wtpienia; duch zaprzeczania, duch blunierczy (t. J. Tuwima) z wiersza Anio (1827) Puszkina. Duch ry - zob. Zaproszenie do taca. Duch wojewody, czyli U wd - opera komiczna (Warszawa 1873) Ludwika Grossmana, libretto: W. L. Anczyc. Duch wity - ac. Spiritus Sanctus, koc. rz.-kat., trzecia Osoba Trjcy w. Duchch wprawdzie jest ochotny, ale ciao mde - (tj. sabe) z Biblii, Ew. wg Mat., 26, 41. Duchy elementarne - Paracelsa i rokrzyowcw, wadajce czterema elementami (ywioami): Salamandry (ogie), Gnomy (ziemia), Sylfy (powietrze) i Ondyny (woda). Duchy suebne - z Biblii, List w. Pawa do ydw, 1, 14. Grzech przeciw Duchowi w. - dziaanie wbrew poznanej prawdzie; w Biblii, Ew. wg Mat., 12, 31-2. Litera zabija, duch oywia - zob. Litera. Miecz ducha - z Biblii, List w. Pawa do Efezjan, 6, 17. Nieczysty duch - zob. Diabe (Rozszczepione kopyto); z Biblii, Ew. wg

Marka, 3, 30. Order Ducha w. - najwysze odznaczenie monarchii francuskiej 1578-1791 i 1815-30, nadawane arystokracji. Rwny duchowi, co go poj zdolny, nie mnie! - nm. du gleichst dem Geist, den du begreifst, nicht mir! sowa Ducha z Fausta (cz. 1. Noc) Goethego. Wyzion ducha - umrze; z Biblii, Treny Jerem., 2, 12. Zdrowy duch w zdrowym ciele - ac. mens sana in corpore sano, tj. zdrowy rozum; z Satyr, 10, 356, Juwenala: "Bogw prosimy tylko o zdrowy rozsdek w zdrowym ciele." (Wojski) wcign w gb p brzucha I do puc wysta z niego cay zapas ducha. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 664-65; duch - 'oddech; powietrze'.)

Duchna - dawn. pierzyna, pierzynka (duchenka); dawn. puchowy czepiec nocny, szlafmyca.

Du Deffand - zob. Deffand.

Dudek - (waciwy, pospolity, czubaty), hutek, hupka, tubek, wudwud(ek), ptak zamieszkujcy Stary wiat; na gwce ma rozkadany, strojny czub; nazwa jest do trafnym, naladownictwem gosu dudka; mode w gniedzie, zaniepokojone, wystrzykuj z gruczou tuszczowego cuchnc ciecz. Dudek - gupiec, kiep; prawdop. od dukajcego, dudnicego monotonnie gosu. Kady dudek ma swj czubek - przys., co, czym moe si pochwali. Obieca, pokaza dudka na kociele - omami, zwie, oszuka, nic nie pokaza; zob. Kurek. Wystrychn na dudka - zrobi z kogo gupca, bazna, omieszy, nabra.

Dudka - fujarka, piszczaka, prastary ludowy instrument muz.

Dudy - gajdy, instrument muz. zoony ze skrzanego worka z zapasem powietrza i piszczaek (piszczeli) melodycznych i bardunowych a. burdonowych (dla dwikw wytrzymywanych nad a. pod melodi), z ktrych dudziarz (dawn. dudarz) wydobywa dwiki przez naciskanie worka ramieniem; jedna z odmian dud nazywaa si koza; por. Kobza (instrument strunowy). Dudy w miech - o ustpowaniu, skadaniu broni, zwijaniu chorgiewki, dawaniu za wygran; dudziarz po skoczeniu gry owija piszczaki w oprniony z powietrza miech. Niedwid zdech, dudy w miech - przys. z czasw, kiedy niedwiednicy przygrywali na dudach do taca tresowanym misiom.

Duenna - ang. z hiszp. duena, 'starsza kobieta suca jako guwernantka i towarzyszka modych dam w rodzinach hiszp. i port.' Opera komiczna (1775) Richarda B. Sheridana z muz. Thomasa Linleya seniora i juniora. Don Jerome, wybuchowy i uparty ojciec, zdecydowa, e jego crka Luiza polubi modego i brzydkiego yda Izaaka; ona jednak kocha Antonia. Jerome odkrywa, e duenna jest czniczk midzy Luiz i Antoniem, oddala wic duenn i zamyka Luiz; ta wymyka si z domu w przebraniu duenny, pozostawic j w swym pokoju. W kocu Izaak polubia duenn, a Luiza Antonia. Zarczyny w klasztorze - ros. Obruczenije w monastyrie opera (Leningrad 1946, wyst. pol. Bytom 1966) Sergiusza Prokofiewa, libretto kompozytora wg Sheridana.

Dufour Piotr - (wym: drfu:r), 1727-96, drukarz, ksigarz i wydawca polski pochodz. francuskiego, wydawa w Warszawie od 1773 druki w wielu jzykach, m.in. sztuki teatralne, a od 1785 take w owiczu i Grodnie; zbankrutowa w 1790.

Duha - (biaorus., ukr.), duga (ros.) drewniany kabk nad chomtem sucy do umocowania uwy (rzemieni przy chomcie) i poczenia jej z dyszlami (hooblami) w zaprzgu jednokonnym, uywany we wsch. Polsce, na Ukrainie i Biaorusi.

Dukat - srebma moneta bita w 1140 przez Rogera Ii (zob.), krla Sycylii, ksicia Apulii, noszca napis "R DX AP"; tj. ac. 'Rogerus Dux Apuliae', z czego jakoby pochodzi nazwa. Pierwszy zoty dukat w 1284 w Wenecji, potem w wielu krajach, w Polsce za okietka w 1320, potem od 1528 do 1831, zwany czerwonym zotym a. cztym; w. duca 'ksi', ducato 'ksistwo'.

Dukt - w dawnej Polsce - linia graniczna midzy posiadociami prywatnymi bd midzy prywatnymi a krlewszczyznami, ustanawiana, wytyczana i znaczona pod kierunkiem podkomorzego (od Xv w.); wycity w lesie pas, dzielcy las na ostpy i oddziay; okno widokowe, przewit w parku, otwierajcy pord drzew widok na dalsz perspektyw; krj, ksztat, charakter pisma; z ac. ductus 'prowadzenie, cig'.

Dulcynea z Toboso - szlachetna, pikna dama serca Don Kichota (zob.), ktr wybra, jak Amadis de Gaula (zob.) Orian, aby u jej stp skada trofea swych zwycistw. W istocie jednak bya to Aldonza Lorenzo, moda wieniaczka z pobliskiej wioski, krzepka dziewczyna z winiami; przest. iron. pani serca, wybranka, umiowana.

Dulle Griet - (hol., 'Obkana Greta') obraz (1562) Pietera Bruegela St., Antwerpia, Muz. Mayer van den Bergh; megiera atakujca pieko w krwawych blaskach ognia.

Dulska - tytuowa bohaterka tragikomedii kotuskiej Moralno pani Dulskiej (Krakw 1906) Gabrieli Zapolskiej; moralno Dulskiej, wacicielki kamienicy, ogranicza si do zasady prania swoich brudw we wasnym domu i tuszowaniu, za wszelk cen, grocych "szkandaw", oraz pogldu, e pienidz nie cuchnie, a wszystko to z nieustannym akompaniamentem moralizatorskim. Dulszczyzna kotuska - mieszczaska hipokryzja, obuda, faryzeuszostwo, ciasnota horyzontw i wysokie mniemanie o wasnych walorach moralnych i obywatelskich.

Duma (1) - lit. epicko-liryczny ukraiski utwr poetycki o charakterze smtnej pieni ludowej, piewanej od Xvi w. z towarzyszeniem bandury, kobzy a. liry; o treci historycznej a. plegendarnej (walki i przygody Kozakw z Polakami, Turkami, Tatarami; o Bohunie, Mazepie, Neczaju, Sawie-Caliskim, Bohdanie Chmielnickim, Janie Wyhowskim i in.) lub obyczajowej. Dumka zachodnioukraiska ludowa piosenka liryczna, czsto w formie ballady, o charakterze elegijnym.

Duma (2) - bojarska, od Xv w. do 1547 rada feudaw wielkiego ksicia moskiewskiego, od 1547 do 1711 rada cara; Duma Pastwowa, ros. Gosudarstwiennaja Duma, parlament w Rosji od 1906 do 1917.

Dumont D'Urville Jules S.C. - (wym. dm drwil), 1790-1842, eglarz i podrnik francuski, w 1819-20 bierze udzia w 2 wyprawach hydrograficznych na wsch. Morzu rdziemnym na aglowcu "Corvette" i przewozi do Francji pasaerk, ktra wkrtce miaa zasyn: Wenus z Milo. Jako pierwszy oficer na "Coquille" odbywa podr dokoa wiata. Mianowany kapitanem fregaty, odbywa podro na "Astrolabe" na Melanezj, gdzie w 1828 odnajduje na pytkim dnie morza szcztki rozbitego statku La Perouse'a (zob.) w 40 lat po katastrofie. Jego mapy Mrz Poudniowych zrewolucjonizoway ich hydrografi i wprowadziy podzia na Polinezj, Mikronezj i Melanezj. W 1826-29 i 1837-40 kierowa wyprawami na wody antarktyczne, gdzie odkry Ziemi Ludwika Filipa i wysp Joinville, a odcinek wybrzea wsch. Antarktydy nazwa imieniem swej ony - Terre Adelie, 'Ziemi Adeli'. Zgin jako ofiara pierwszej katastrofy kolejowej, 8 V 1842 w Saint-Germain-enLaye pod Paryem.

Duncan I - (wym. danken) krl Szkocji od 1034, wnuk i nastpca Malcolma Ii, zamordowany przez dowdc swoich wojsk, Makbeta, ok, 1040; w tragedii Makbet (zob.) Szekspira szczodry, i askawy krl Szkocji, ktrego Makbet zabija, aby zdoby jego koron.

Duncan Isadora - 1878-1927, tancerka amerykaska, reformatorka taca scenicznego. Odchodzc od wzorw akademickich, opracowaa wasny system taca "wolnego", ktry mia odtwarza technik, ruchy i kostium bosych tancerek antycznej Grecji, ale ilustrowa utwory nowoytnej muzyki powanej. Nie znalaza pocztkowo uznania w USA, ale w Europie zdobya wielk saw i wpyw na taniec wspczesny. W 1903-27 wystpowaa we wszystkich stolicach Europy i Ameryki (w Warszawie w 1905). Bya on wielkiego teoreta i praktyka teatru, Gordona Craiga; nastpne jej maestwo, z Sergiuszem Jesieninem, byo jednym z najgoniejszych wydarze obyczajowych Europy lat dwudziestych: piewca chopskiej Rusi ciga gwiazd taca po caym kontynencie, a wreszcie wzi z ni lub w samolocie. Zgina w czasie przejadki otwartym autem; uduszona szalem, ktry wkrci si w szprychy koa.

Dunder - z nm. Donner 'grzmot'. Niech go dunder winie - niech go licho porwie, niech go piorun strzeli.

Dunderowa - aja, gromi, sztorcowa, sobaczy, pomstowa, zrzdzi, burcze.

Dunedin - (wym. dani:din) poetycka nazwa Edynburga; celt. dun 'twierdza'; Edin, Edwin - krl Northumbrii, zaoyciel miasta.

Dupin Auguste - (wym. dup) pierwsza w literaturze posta detektywa-analityka, protoplasty Nicka. Cartera, pana Lecoq, Sherlocka Holmesa, wystpujca w trzech nowelach detektywnych, "racjocynacyjnych" (opartych na rozumowej analizie) Edgara Allana Poe: Zabjstwo przy rue Morgue (1841), Tajemnica Marii Roget (1843) i Skradziony list (1844).

Duplessis Marie - (wym. duplesi), 1824-47, synna kurtyzana paryska 40. lat Xix w., pochodzca z ubogiej wsi normandzkiej, pierwowzr Marguerite Gautier; zob. Dama (kameliowa).

Durham - (wym. darem) miasto w pn. Anglii. Katedra - romasko-gotycka, jedna z najpikniejszych w Anglii, za. w 1093, ukoczona w 1133, bazylika trzynawowa z transeptem i trzynawowym chrem przebudowanym w 1235-89; nawa rodkowa z obiema potnymi wieami jest z Xii w. Tu po raz pierwszy zastosowano (w pocz. Xii w.) krzyowo-ebrowe sklepienia gotyckie.

Duse Eleonora - (wym. duze), 1858-1924, tragiczka woska ze starej rodziny aktorskiej. Ju majc 14 lat graa z powodzeniem Juli (zob. Romeo i Julia). W 1893 uwaano jej Dam kameliow za wydarzenie teatralne Nowego Jorku i Londynu, w Paryu za w 1897 sawa jej zamia sam Sar Bemhardt (zob.). Szczupa, o melancholijnym, wyrazie twarzy, zmienna w nastrojach, umiaa z kracow prostot i brakiem sztucznoci teatralnej oddawa najsubtelniejsze odcienie uczu, zarwno bohaterek Ibsena, Szekspira, jak iDumasa-syna. Romantyczna mio wizaa j z poet Gabrielem D'Annunzio; czsto wystpowaa w jego sztukach, a kiedy si w 1909 rozstali, rzucia teatr, aby wrci na scen dopiero na 3 lata przed mierci. Po raz ostatni wystpia w sztuce D'Annunzia Porta chiusa w., 'Zamknite drzwi'.

Dusza - tradycyjna nazwa psychiki czowieka, sumy waciwoci i procesw

psychicznych; w wielu religiach niematerialny, niewidzialny, niemiertelny pierwiastek yciowy, wychodzcy z ciaa w momencie mierci; przen. czowiek, dawn. chop paszczyniany, poddany; zob. Martwy (Martwe dusze); pytka elazna rozgrzewana do czerwonoci i wkadana dawn. do elazek do prasowania. O Polsko! pki ty dusz anielska Bdziesz wizia w czerepie rubasznym, Pty kat bdzie rba twoje cielsko. (J. Sowacki, Podr do Ziemi witej. Grb Agamemnona, 91-93.) Dusza czowiek - serdeczny, yczliwy, uczynny. Dusza godna, aknca, spragniona - w Biblii, Psalm 106, 9. Mwcie, komu czego braknie! Kto z was pragnie, kto z was aknie? (A. Mickiewicz, Dziady cz. Ii, 47-48; Chr do ukazujacych si zjaw.) Dusza m(oj)ej duszy - co najdroszego, najbardziej ukochanego, np. kobieta, muzyka, poezja, por. poemat Fanfazja ycia, w. 263, Z. Krasiskiego. Dusza Pedra Garcias - pienidze; przypowiastka w przedmowie do powieci (1747) Przypadki Idziego Blasa, fr. Histoire de Gil Blas de Santillane, A.-R. Lesage'a. Dwaj acy, wdrujc do Salamanki, spostrzegli omszay kamie z napisem: "Tutaj jest uwiziona dusza licencjata Pedra Garcias"; modszy ak poszed dalej, ale starszy odwali kamie. Pod spodem ukaza si skrzany trzos z setk dukatw i papier z napisem: "Przechodniu, ktry mia cierpliwo, aby zrozumie napis na kamieniu, we te pienidze i uywaj ich do woli." Autor upomina czytelnika, aby jak rozsdniejszy z akw, wycign z dziea ukryte w nim nauki moralne. Dusza sprawy - jej motor, sia sprawcza, gwna spryna (o czowieku); ac. spiritus movens (a. rector). Dusza wiata - gr. psyche tou kosmou; ac. anima mundi. Mie dusz na ramieniu, w pitach - bardzo si ba. Naga dusza - zob. Nagi. Rogata dusza - czowiek hardy, nieustpliwy.

Duszniki-Zdrj - uzdrowisko w woj. wabrzyskim nad Bystrzyc Dusznick, gdzie w 1826 przebywa na kuracji Fryderyk Chopin; w 1897 wystawiono mu pomnik w parku; od 1946 co rok w sierpniu odbywa si tu festiwal chopinowski.

Dwa - por. Drugi. Dwaj Foscari - zob. Foscari. Dwaj panowie z Werony - ang. The Two Gentemen of Verona, wczesna (ok. 1594-95) komedia Szekspira o wtku wzitym z bukolicznego romansu Diana Montemayora. Dwaj panowie to Walentyn i Proteusz, zrazu serdeczni przyjaciele, pniej rywale, do rki Sylwii, crki ksicia Mediolanu, ktry chce j wyda za Turia. Dwaj lepcy - fr. Les deux aveugles, debiut operetkowy w I akcie (1855; wraz z Bia noc) J. Offenbacha; krotochwila muzyczna, musiquette, protoplasta musicalu. Dwa miecze - zob. Wadysaw (Jagieo). Dwa ognie - zob. Ogie. Dwa razy daje, kto prdko daje - ac. bis dat qui cito dat, przys. Dwa razy do tej samej rzeki wstpi niepodobna - sentencja Heraklita z Efezu (ok. 540-ok. 480 pne.); rzeka jest obrazem zmiennej rzeczywistoci, w ktrej wszystko pynie; ta sama natura jest cigle inna. Dwa serca bij w walca takt - nm. Zwei Herzen im Dreivierteltakt, operetka (1933) Roberta Stoltza; rwnie film dwikowy. Dwie wdowy - opera (Praga 1874) Bedricha Smetany. Dwm panom suy - ac. duobus daminis servire, Wulgata, Ew. wg Mat., 6, 24; zob. Suga (dwch panw). Gdy dwaj robi to samo, to nie jest to samo - ac. duo cum faciunt idem, non est idem, przys. Gdzie dwaj si kc, tam trzeci si cieszy (a. korzysta) - ac. duobus litigantibus tertius gaudet, przys.; zob. te Trzeci. Liczba podwjna - zob. Liczba. Przypowie o dwu synach - zob. Syn. Wojna Dwch R - zob. Wojna (Biaej i Czerwonej Ry). Z dwojga zego mniejsze - zob. Zy.

Dwanacie - tuzin.

12 enatematyzmw - synnych 'rozstrzygni, postanowie' uoonych przez Cyryla z Aleksandrii i przyjtych w 431 przez sobr efeski, potpiajcych nauk o dwch osobach w Chrystusie, z ktr wystpi patriarcha Konstantynopola Nestoriusz. Dwanacie krzese - zob. Ostap Bender. 12 plemion Izraela - ktrych patronimicznymi protoplastami miao by potomstwo biblijnego Jakuba (Gen. 41). Jakub mia trzynacioro dzieci, z ktrych dziesicioro byo zaoycielami plemion Izraela. Lia urodzia mu jego jedyn crk, Din, i szeciu synw: Rubena, Symeona, Lewiego (ktry nie da pocztku plemieniu, ale by protoplast Lewitw), Jud (od ktrego pochodzio plemi Dawida i jego monarchia), Issachara i Zebulona. Suebnica Lii, Zilpa, urodzia mu Gada i Asera; suebnica Racheli, Bilha urodzia mu Dana i Neftalego. Synami Racheli byli Beniamin i Jzef, ktry nie zaoy plemienia; synowie jego, Manasses i Efraim, byli protoplastami plemion. Dwunastodwikowa (12-tonowa) technika - komponowania utworw muz., dodekafonia, z materiaem dwikowym 12 ptonw oktawy uoonych w dowolnie wybran seri (szereg) bez powtrze dwikw serii, aby nie powstao centrum tonalne. Dwunastu - ros. Dwienadcat', poemat (1918) Aleksandra Boka; oddzia czerwonej gwardii patroluje onieone ulice Piotrogrodu. 12 apostow - zob. Apostoowie. 12 paladynw - zob. Paladyn. Prawo dwunastu tablic - zob. Prawo. System dwunastkowy - numeracji, podsystem systemu szedziesitkowego, wprowadzonego przez astronomw chaldejskich ok. V w. pne., do dzi zachowany w rachubie czasu (12 godzin), w miarach stopniowych kta, w anglosaskich miarach i wagach jeszcze w Xx w., w walucie bryt. (szyling =12 pensw) do 1971, w niektrych gaziach handlu (tuzin; gros = 12 tuzinw) itd.

Dworzanin Polski - napisany z inicjatywy krla Zygmunta Augusta traktat proz (1566) ukasza Grnickiego, spolszczenie woskiego arcydziea renesansowego Il Cortegiano (1528) Baldassara Castiglione, nadspodziewanie udana prba przeszczepienia wytwornego wzoru woskiego czowieka Renesansu, ideau dworzanina, na grunt szlacheckiej, "grubej" kultury polskiej, prba majca warto dokumentu ksztatowania si ideaw humanizmu Odrodzenia w Polsce. Grnicki przenosi miejsce akcji z dworu ksicego w Urbino do willi Samuela Maciejowskiego, biskupa krakowskiego i kanclerza koronnego,

pod Krakowem, nad Prdnikiem. Grnicki opuszcza wszystko, co wg niego w oryginale jest nieodpowiednie dla Polakw, a wic np. rozmawiajce uczenie kobiety, dyskusj o malarstwie, nieprzystojne anegdoty, dodaje natomiast wiele z ycia polskiego, m.in. liczne facecje.

Dworzyszcze - w dawnej Polsce osobna zagroda chopska w polu a. w puszczy przed kolonizacj wsi na prawie polskim a. niemieckim; pastwisko; siedlisko, parcela osadnicza; wielki dwr, zamek a. budynek.

Dwjniak - zob. Mid (pitny).

Dwr - w ustroju monarchicznym siedziba, zamek panujcego a. magnata; panujcy, magnat i jego otoczenie; rzd. pastwa z monarch na czele; dworzanie, suba dworska; wita, orszak; w Polsce do 1945 dom mieszkalny, rezydencja waciciela (zw. mniejszej) posiadoci ziemskiej; majtek ziemski, folwark, jego waciciele, administracja; niewielka siedziba ziemiaska wraz z zabudow mieszkaln i gospodarcz. Dwr Artusa - typ budynku cechowega a. korporacyjnego, przeznaczonego na zebrania, w Xiii w. w Anglii, pniej w krajach nadbatyckich (nazwa od legend o krlu Artusie, zob. Artur); gotycki Dwr Artusa przy Dugim Targu w Gdasku, z 1481, prcebudowa w 1552, 1616-17, renesansowa fasada z attyk, trjdzielne halowe wntrze z gotyckim, gwiadzistym sklepieniem, niegdy bogato wyposaone; spalony w 1945, zrekonstruowany 1957 wg stanu z Xvii w. Dwr Bractwa w. Jerzego - pnogotycki, 1494, obok Zotej Bramy w Gdasku, spalony w 1945, zrekonstruowany; niegdy miejsce zebra i zabaw mieszczan gdaskich. Dwr krla Petaud - zob. (krl) Petaud. Dwr w. Jakuba - ang. Court of St. James, pot. brytyjski dwr krlewski; nazwa od starego paacu w. Jakuba, uywanego przez dwr do przyj oficjalnych itp.

Dwupolwka - gospodarka dwupolowa, rolniczy system gospodarowania, dzielcy przestrze om na 2 czci, z ktrych si co rok na przemian jedn obsiewa, a drug ugoruje, stosowany w Polsce do Xiv w.; por. Trjpolwka.

Dyby - koda, odmiana prgierza, pta drewniane, dwie sztuki drewna (z

wyobieniami na rce i nogi), w ktre zakuwano skazaca; kara wymierzana w rdw. Europie, zw. mieszczanom i chopom; egl. jarzmo grne, dyba, piercie drewniany a. stalowy, czcy obie czci masztu.

Dybuk - w folklorze yd. dusza zmarego grzesznika ktra zamieszkaa w ciele osoby yjcej; z hebr. dibbuk 'poczenie; przywizanie'. Dybuk - sztuka (Warszawa 1920; wyst. pol. d 1925) Salomona An-skiego, 1863-1920. Mody jeszybotnik (ucze szkoy talmudycznej) Chonen, zakochany w crce bogacza Lei, zaprzedaje dusz diabu, aby dosta Le. Gdy dowiaduje si o jej zarczynach, umiera, a po mierci dusza jego wstpuje w ni jako dybuk. Pod wpywem egzorcyzmw rabina-cudotwrcy opuszcza ciao ukochanej, zabierajc jednak i jej dusz. Ojcowie modych przysigli sobie niegdy poczy swe dzieci lubem, ale ojciec Lei nie dotrzyma obietnicy, gdy zmar ojciec rodzina Chonena, pozostawiwszy go w biedzie.

Dydek - dudek, trojak, drobna moneta zdawkowa w Polsce w 2. po. Xviii w., pniej 6 groszy miedzianych; z nm. Duttchen 'trjfenigwka, trjhalerzwka'.

Dydona - Elissa, mit. rz. legendarna crka krla Tyru, ktra ucieka z Fenicji do pn. Afryki, kiedy jej brat, Pigmalion, krl Tyru, zamordowa jej ma Sycheusa, aby zagarn jego majtek. W Libii krl Jarbas ofiarowa jej taki obszar ziemi, jaki da si nakry skr wou. Dydoria pocia skr na tak wskie pasy, e obja nimi miejsce, na ktrym stana Byrsa (ac., 'skra'), akropol Kartaginy. Wg starszej wersji legendy, opowiedzianej przez Timajosa, Dydona, wierna pamici zmarego ma, odpycha atrtne zaloty krla Libii i wreszcie, znkana jego grobami, rozstaje si z yciem skaczc w pomienie stosu. Inna wersja legendy, powstaa w czasie wojen punickich, cofa j z Ix w. pne. do czasw wojny trojaskiej, sprowadza do Kartaginy Eneasza, ktry budzi w Dydonie mio; zob. Eneasz (Eneida, 1-4). Hemidy - fikcyjne listy miosne kochanek z legendarnej przeszoci, dzieo Owidiusza, zawieraj list Dydony do Eneasza, w ktrym przypomina mu wszystko, co dla niego uczynia, i baga, aby zosta u niej. The Tragedy of Dido - tragedia (1594) Christophera Marlowe'a i Thomasa Nasha. Dido and Aeneas - opera (Londyn 1689) Henry Purcella, uchodzca za ang. oper narodow.

Didone delirante w., 'w obdzie', opera (1696) A. Scarlattiego, tekst: A. Franceschi. Didone abbandonata w., 'opuszczona', opera (1724) A. Scarlattiego (powtrnie skomponowana), tekst: Pietro Metastasio. Opera (1778) J. Haydna. Trojanie - opera (1853-63) Hectora Berlioza. Dido(ne) - obraz Mantegny, Londyn, pryw. Obraz W. Turnera (1814), Londyn. mier Dydony - obraz Rubensa (ok. 1637), Pary, pryw. Obraz J. Reynoldsa, Londyn.

Dygesty - nazwa 7wodw (zbiorw praw) powstaych w Xv w. na podstawie statutw Kazimierza Wielkiego; byy wsplne dla caego krlestwa polskiego; przetumaczone z aciny na jzyk polski w 1449 przez witosawa z Wojcieszyna; z ac. digesta (zob.).

Dyl - gruba tarcica, gruba deska, belka, bal, pie drzewny (przepiowany wzdu); z nm. Diele 'deska, tarcica'.

Dyl Sowizdrza - zob. Sowizdrza.

Dylacja - odkad, w dawnym prawie procesowym odroczenie rozprawy sdowej; z ac. dilatio 'zwoka; odkadanie'.

Dylians - duy, zamknity, publiczny pojazd konny, uywany w Xvi-Xix w. w caej Europie do przewozu (kilkunastu) pasaerw i poczty, najszybszy (przed wprowadzeniem kolei elaznych) i najwygodniejszy rodek komunikacji dugodystansowej; z fr. diligence 'popiech; dylians'. Dylians drkowy - lekki, ktrego pudo zawieszone byo na drkach, bez resorw.

Dymarka - dymwka, prymitywny piec o otwartym ognisku, z miechami, sucy do wytapiania elaza z rudy przez jej odtlenienie przy pomocy wgla

drzewnego, najstarszy sposb otrzymywania elaza (Egipt, ok. 3000 pne.), stopniowo od Xiii w. zastpowany przez wielkie piece. W Polsce stosowano go jeszcze w Xviii w.

Dymitr - 1581-91, carewicz, syn cara Iwana Iv Gronego i jego 7. ony Marii Nagoj; po mierci ojca w 1584 zesany do Uglicza, gdzie zgin, zapewne zamordowany na polecenie Borysa Godunowa (zob.), ktry po mierci nieudolnego i bezdzietnego Fiodora I (starszego brata Dymitra), ostatniego z rodu Rurykowiczw, w 1598 sam zosta carem. Po jego mierci w 1605, w okresie wojny domowej i interwencji polskiej i szwedzkiej zwanym "smut", bojarzy, przy poparciu czci magnaterii polskiej, obwoali carem mniha Grigorija Otriepjewa (podajcego si za cudem ocalaego carewicza Dymitra), zwanego Dymitrem Samozwacem, ktry panowa 1605-06 i w kilka dni po lubie z Maryn Mniszchwn (crk Jerzego, wojewody sandomierskiego) zosta zabity wraz z obecnymi na Kremlu Polakami przez lud podburzony przez bojarw. W 1607 pojawi si nastpny faszywy pretendent do tronu, rwnie podajcy si za carewicza Dymitra, tzw. Dymitr Samozwaniec Ii, podopieczny Jerzego Mniszchta, zabity w 1610 przez wasn stra tatarsk EI gran Duque de Moscovia y Emperador perseguido hiszp., 'Wielki ksi moskiewski i cesarz przeladowany', dramat (1617) Lope de Vegi. Agaj-Han - powie hist. (1834) Zygmunta Krasiskiego. Car Boris - trzeci - czon (1870) trylogii dramatycznej Aleksjeja K. Tostoja. Car Samozwaniec - czyli Polskie na Moskwie gody - dramat (1908) Adolfa Nowaczyskiego.

Zota wolno - powie (1928) Zofii Kossak-Szczuckiej powica sporo miejsca dziejom kariery i upadku Samozwaca.

Dyngus, migus - artobliwy zwyczaj polewania si wzajemnie wod w poniedziaek wielkanocny; dawniej dwa rne obyczaje wielkanocne: Dyngus datek (jaja, wdliny itp.) od gospody dla chopcw chodzcych po domach "po dyngusie"; ze st. nm. dingnus, dingnis 'okup, wykupno od podpalenia, rabunku; kontrybucja wojenna'. migus uderzenie (na szczcie) rzg wierzbow z baziami z Niedzieli Palmowej; z nm. Schmeckostern, Schmackostern; schmacken 'bi', Ostern 'Wielkanoc'.

Dyptam - (jesionolistny) bot. bylina z rodziny rutowatych, o duych

liciach, wydzielajca wonne, parzce olejki eteryczne, rosnca w Europie i Azji, uwaana niegdy za lecznicz, zw. majc moc wycigania strza z ran i gojenia ich. W ksidze Ix Jerozolimy wyzwolonej Tassa Godfryd zostaje przez ni uratowany; nazwa od gry Dikte na Krecie, gdzie rosa obficie. "Tym zielem Wenus uleczya swego ukochanego syna Eneasza, skaleczonego w lewe udo strza wypuszczon przez siostr Turnusa, Jutum." F. Rabelais, Gargantua i Pamagruel, 4, 62; t. T. Boy-eleski.

Dyrektoriat - (fr. directoire) schykowy okres Rewolucji Fr. 1795-99, kiedy wadz ustawodawcz mia dwuizbowy parlament (Rada Piciuset i Rada Starszych), a wykonawcz picioosobowy rzd (zw. rwnie dyrektoriatem), okres trwajcy od rozwizania Konwentu do zamachu stanu Bonapartego; czca si z tym okresem faza rozwojowa klasycystycznej sztuki fr., zw. meblarstwa i kostiumologii. Kobiety: tuniki, wskie i dugie suknie z trenem, wysoki stan podkrelony paskiem, bufiaste rkawy. Mczyni: frak, kamizelka, krtkie spodnie, szal, fular.

Dysk - krek metalowy a. drewniany okuty metalem, uywany w sporcie do rzutw w dal; paski krek przypominajcy ksztatem dysk sportowy; z gr. diskos. Dysk z Fajstos - zob. Fajstos. Dyskobol - brz duta Myrona z Eleuterai (ok. 450 pne.) przedstawiajcy zawodnika w chwili poprzedzajcej rzut dyskiem, nie zachowany, znany z kopii rzymskich w Watykanie, w Muzeum Brytyjskim, w Gliptotece w Monachium, w Museo delle Terme w Rzymie; najlepsza z kolekcji Lancelotti, Rzym, Mus. Naz.; nowoytny odlew brzowy: tors z Castel. Porziano, gowa z Palazzo Lancelotti, Warszawa; Muz. Nar.

Dystrakcja - dawn. roztargnienie; przeszkoda w skupieniu uwagi; co, co rozprasza uwag; rozrywka; z fr. distraction od ac. distractio 'rozczenie'. Dystrakt - dawn. czowiek roztargniony.

Dysydenci - rnowiercy, odszczepiecy od dogmatw kocioa panujcego, w dawnej Polsce nazwa stosowana g. do luteranw, kalwinw i arian; por. Dyzunici; z ac. dissidens 'siedzcy po przeciwnej stronie; nie zgadzajcy si'.

Dyszel - drg umocowany do przedniej czci wozu, umoliwiajcy kierowanie pojazdem przy pomocy zaprzgnitych do niego koni; por. Hooble; z nm. Deichsel 'dyszel; grzdziel (puga) '. Dyszlowe opata - na utrzymanie ulic i brukw, pobierana od przejedajcych (po) wozw na drogach i rogatkach przez miasta redniowieczne. Rzemiennym dyszlem - (jecha, podrowa) czsto zbaczajc z drogi dla odwiedzin a. zabierajc si okazjami na spotykane wozy.

Dytryk z Bern - nm. Dietrich von Bern, isl. Thidrek; 'Teodoryk z Werony', krl Ostrogotw, Teodoryk Wielki (zob.), jako bohater rdw. sag i pieni niemieckich i islandzkich, ksi pokoju, silny, lecz powcigliwy; wystpuje w Pieni Hildebianda, Pieni o Nibelungach, Thidrekssaga i w pomniejszych poematach rdw.

Dytyramb - grecka pie chralna, z towarzyszeniem aulosu, ku czci boga Dionizosa; piewana przez chry przebrane za satyrw z orszaku boga, prawdop. daa pocztek (Vi w. pne.) tragedii; rozszerz. pie pochwalna, panegiryk; z gr. dithyrambos.

Dywan - kobierzec, narzuta; w literaturach Wschodu zbir wierszy napisanych przez jednego poet; w Persji, pastwach tureckich (zw. Turcji Osmaskiej, do 2. po. Xix w., Wielki Dywan) zesp wysokich dostojnikw zasiadajcy w obecnoci wadcy, wezyra a. namiestnika, decydujcy o sprawach wagi pastwowej; sala posiedze; kancelaria.

Czarodziejski dywan - (latajcy) ksicia Husajna (zob. Latajcy) z Opowieci o ksiciu Achmadzie (zob.) i wrce Pari-Banu. Dywan krla Salomona - (Sulejmana) legenda muzumaska oparta na Koranie, 38, 36 ("I oddalimy mu wiatr, na usugi, aby go nis mikko i spiesznie, dokdkolwiek rozkae"): na dywanie z zielonego jedwabiu ustawiano tron, a prcz krla miecio si tam cae jego wojsko, po prawicy mowie i kobiety, po lewicy za duchy; krl dawa sygna, a dywan si unosi i ldowa na wskazanym miejscu; dla osony od soca ptaki z rozpostartymi skrzydami tworzyy nad nimi baldachim.

Dyzma Nikodem - zob. Nikodem Dyzma.

Dyzunici - wyznawcy kocioa greckokatolickiego w Polsce, ktrzy w 1596, po unii brzeskiej, nie zgodzili si na uni z kocioem rz.-kat.; por.

Dysydenci; Unici.

Dziad - ojciec ojca a. matki; stary ebrak; lekcew. stary czowiek, staruch; kuka somiana, sporzdzana zwykle na w. Jana; dawn. kocielny, zw. stary; w l. mn. czepliwe koszyczki kwiatowe opianu; krzaki jeyn a. ich owoce. Dziady - uroczysto ludowa ku czci zmarych, pochodzca z czasw pogaskich, obchodzona g. na Litwie i Biaorusi, skadajca si z uczty obrzdowej i uroczystego wywoywania dusz zmarych; z czasem zastpiona obrzdami Zaduszek. Dziady - poemat dramatyczny (1823, wyst. Krakw 1901) Mickiewicza, pomylany jako cao cykliczna; pierwszy czon cyklu, nazwany Dziadw czci Ii, jest rodzajem oratorium, widowiska kultowego, opartego na motywie dawnego wita dziadw ku czci przodkw, na ktrym pojawiaj si duchy zmarych, przywoywane zaklciami. Dziad kalwaryjski - ebrak odpustowy. Przemwi dziad do obrazu - przys. z komicznej, drwicej pieni dziadowskiej, prawdop. pochodzenia sowizdrzalskiego. Stal si cud pewnego razu, oj, Przemwi dziad do obrazu, oj, A obraz do ani sowa, oj, Taka byla ich rozmowa, oj. (wersje sanocka, 9-12; z pocz. Xx w.) Dziad i baba - popularny wiersz J.I. Kraszewskiego: By sobie dziad i baba. Bardzo starzy oboje, ona kaszlca, saba On skurczony we dwoje. (w. 1-4.) Dziadek do orzechw - ros. Szczekunczik; fr. Casse-Noisette; ang. The Nutcracker, nm. Nussknacker, balet-feeria (Petersburg 1892, wyst. pol. Bydgoszcz 1958), libretto: M. Petipa i I. Wsiewotoski wg wersji A. Dumasa-ojca, bani Dziadek do orzechw i Krl myszy E.T.A. Hoffmanna; muzyka: P. Czajkowski.

Dziao - 'armata' i dzieo 'czyn' pierwotnie jeden wyraz: dziao (miejsc.: w dziele) 'dzieo; czyn; robota; praca'. Dziaobitnia w Polsce (2. po. Xviii i Xix w.) stanowisko ogniowe baterii artyleryjskiej zoone z platformy (awy) dziaowej i schronw. Dziaolejnia - w dawnej Polsce ludwisarnia, odlewnia dzia.

Dzianety - paradne konie rasy hiszpaskiej, neapolitaskiej, mantuaskiej, tureckiej, hodowane w stadninach krlewskich w Polsce w Xviii w.; z w. gianetto 'ko wycigowy'.

Dzida - lekka wcznia, pika, najdawniejsza bro drzewcowa z grotem; z tur. dzida.

Dziecko. Cudowne dziecko - fr. enfant prodige; nm. Wunderkind, wybitnie uzdolnione, nad wiek rozwinite umysowo. Dopucie dziatkom przychodzi de mnie, ac. sinite parvulos venire ad me, z Wulgaty, Ew. wg. Mat., 19, 14; Marek, 10, 14; uk., 18, 16. Dzieci Beliala - zob. Belial. Dzieci ojczyzny - zob. Marsylianka. Dzieci raju - zob. Komedia(nci). Dzieci s (przecie zawsze) dziemi i postpuj dziecinnie - (zajmuj si dziecistwami), ac. sunt pueri pueri, pueri puerilia tractant, parafraza z Wulgaty, List 1. do Korynt., 13, 11. Dziecko i czary - fr. L'Enfant et les sortileges, opera (1925) Maurice Ravela, tekst: G.-S. Colette; fantazja ze wiata wrek i czarw zamieszkujcych wyobrani dziecka. Dziecko jest ojcem czowieka - ang. the child is the father of the man, mona po dziecku pozna, jaki czowiek z niego wyronie; z My heart leaps up Williama Wordswortha. Dziecko zrodzone bez matki - ac. prolem sine matre creatam, z

Metamorfoz, 2, 553, Owidiusza; cytat uyty jako motto ksiki O duchu praw (1748) Monteskiusza, dla podkrelenia, e dzieo to nie miao wzoru. Nie dawaj dziecku miecza - ac. ne puero gladium, przys.

Dziedzic - pierw. 'potomek dziada', hist. posiadacz majtku po przodkach; waciciel majtku ziemskiego, ziemianin; spadkobierca, sukcesor.

Dziedzilia - Dziedzilelia, wg Dugosza sowiaskie czy polskie bstwo mioci (odpowiednik gr. Afrodyty), prawdop. od koysanki matczynej dzidzi-leli czy luli, poczytanej w redniowieczu za pozostao pogaskiej litanii.

Dziedzina - pierw. 'wasno dziada', dawn. (dziedziczna) posiado, majtek, siedziba rodzinna; pucizna, scheda; kraina, 'okolica'; dzi zakres, sfera, dzia, ga (nauki, kultury, gospodarki itd.).

Dziegciarze - zob. Las (Osadnicy).

Dzieje - por. Historia. Dzieje Apostolskie, ac. Actus Apostolorum, 5. ksiga Nowego Testamentu (zob. Biblia), wg dawnej tradycji kocielnej napisana przez ukasza Ewangelist, autora 3. Ewangelii, w jz. greckim; przedstawiaj okres od Wniebowstpienia do pierwszego uwizienia w. Pawa. Dzieje, gr. Historiai, dzieo Herodota z Halikarnasu, ok. 484-425 pne., dziki ktremu otrzyma miano "ojca historii", arcydzieo lit. w dialekcie joskim; moraem Dziejw jest ostrzeenie przed hybris (nieposkromion pych, zuchwaoci) jednostek i narodw, wywoujc gniew i pomst bogw. Nadrzdny cel pracy wyjania autor w pierwszych sowach Dziejw: "Herodot z Halikarnasu przedstawia tu wyniki swych bada, eby ani dzieje ludzkie z biegiem czasu nie zatary si w pamici, ani wielkie i podziwugodne dziea, jakich bd Hellenowie, bd barbarzycy dokonali, nieprzebrzmiay bez echa, m.in. szczeglnie wyjaniajc, dlaczego oni z sob nawzajem wojowali" (t. S. Hammer). Autor ledzi od pocztku czasw historycznych spory midzy despotycznymi monarchiami staro. Wschodu i miastami-pastwami greckimi, zatargi, ktre osigny punkt kulminacyjny w wojnach perskich. Podzia Dziejw na 9 ksig i nazwanie ich imionami muz pochodzi prawdop. od wydawcw aleksandryjskich. Wydarze czasw mitycznych utor nie uwzgldnia.

W cz. I, do 5, 27, przedstawiona jest, w charakterze wprowadzenia, historia Lidyjczykw, Persw, Babiloczykw, Egipcjan, Scytw, Libijczykw i Grekw; w cz. Ii po przedstawieniu rewolty Jonw (5, 28 - 6, 32) i pochodu Dariusza (6, 48-140) nastpuje relacja z ofensywy Kserksesa przeciw Grecji (7-9). Dzieo koczy si opisem zdobycia twierdzy Sestos przez Ateczykw. Relata refero ac., 'powtarzam to, co mi opowiedziano; zdaj tylko spraw z tego, co sam syszaem', z gr. W Dziejach, 7, 152, Herodot pisze: "Ja za musz poda to, co si opowiada (gr. legein ta legdmena), ale nie zawsze musz w to sam wierzy; i to odnosi si do wszystkiego, co tu opowiadam. "Dzieje, gr. Historia, monumentalne dzieo Polibiusza z Megalopolis w Arkadii, ok. 200-ok. 118 pne., pierwsza historia powszechna, obejmujca okres od 264 do 146 pne. (zdobycie Koryntu), ktra przekazaa potonoci wspomnienie wielkich zmaga Rzymu z Kartagin. Dzieje, ac: Historiae, pierwsze z wielkich dzie hist. (ok. 69-96) Tacyta; z 14 ksig zachoway si 4 i cz pitej; dzieo obejmowao okres od Galby (69) do Domicjana (96). "Kto nieskaonej prawdzie lubowa, ten musi mwi o kadym bez mioci i bez nienawici, ac. sed incorrupram fidem-professis, necamore quisquam, er sine odio dicendus est." Tacyt, Dzieje. t. I, t. S. Hammer.

Dziel i rzd - siej niezgod, by mg atwiej rzdzi, ac. divide et impera, dewiza krlw: Filipa Ii Macedoskiego i Ludwika Xi (w postpowaniu z arystokracj), krla Francji, przypisywana jednak na og Makiawelowi (zob.).

Dzielnica aciska - zob. acina.

Dzie. Ani dnia bez kreski - zob. Apelies. Dni krzyowe - koc. rz.-kat. okres trzech dni przed witem Wniebowstpienia, kiedy wyruszaj z kocioa procesje do krzya przydronego. Dni nasze jako cie na ziemi (a nie ma adnego przeduenia) - z Biblii, 1. Ks. Kronik, 29, 15. Dni zimorodkw, dni alkionowe - ac. alcyonei diesd ni spokoju i ciszy (morskiej), czas pogodny i szczliwy; t. z Ptakw, w 1594, Arystofanesa; 14 dni staej, piknej pogody w czasie zimowego przesilenia dnia z noc,

gdy wg mit. gr. zimorodki wysiadyway jajka w gniazdach pywajcych po morzu, uspokajajc w ten sposb fale; zob. Alkione. Dzie Barykad - zob. Barykada. Dzie gniewu - zob. Dies irae. Dzie Paski niewiadomy... tak przyjdzie jak zodziej w nocy - z Biblii, 1. List do Tesaloniczan, 5, 2. Dzie paszczyniany, dzie paszczyzny - ilo pracy wymaganej od chopw paszczynianych przez dziedzica. Dzie Pojednania - zob. Sd(ny Dzie). Dzie Sdu - zob. Sd(ny Dzie); por. Sd (Ostateczny). Dzie zapaty - (dzie pomsty, rok odpaty) wg Biblii; Izajasz, 34, 8; zob. Krew (nasz dugo lej katy). Korzystaj z (kadego) dnia - ac. carpe diem, dos. 'chwytaj dzie', nie marnuj mijajcych chwil; z Pieni, I, 11, 8, Horacego. Nie znacie dnia ani godziny, czuwajcie tedy - ac. vigilate itaque, quia nescitis diem neque horam, z Wulgaty, Ew. wg Mat., 25, 13. Sto Dni - zob. Napoleon (I). Straciem dzie - ac. diem perdidi, z Boskiego Tytusa, 8, Swetoniusza; tak mia wykrzykn cesarz rz. Tytus, gdy zda sobie spraw, e w tym dniu nie speni adnego dobrego uczynku. Suche dni - zob. Suchy.

Dzierga - obszywa drobnym ciegiem, haftowa; szydekowa; robi na klockach; termin techn. przy obrbce lnu: 'trze, midli, przeciga po grzebieniu dla oderwania gwek'; od dzierg 'wze' (Xvii w.).

Dzierlatka - (po) mieciuszka, ptak z rodziny skowronkw; przen. beztroska, pocha, roztrzepana, figlarna dziewczyna, trzpiot; dwikonal. od piewu ptaka: dyrli, dyrli.

Dzierawa - uywanie, za opat czynszu, cudzej wasnoci nieruchomej, z prawem pobierania przynoszonych przez ni dochodw (czerpania poytkw);

czynsz, oplata dzierawna; majtek dzierawiony; dawn. posiado; por. Arenda. Dzierawcy winnicy - przypowie biblijna o przewrotnych dzierawcach, ktrzy zamiast paci czynsz czci owocw, zabili sugi i syna waciciela; Ew. wg Mat., 21, 33; Marek, 12, 1; uk., 20, 9.

Dziesity. Dziesita Muza - zob. Muza. Dziesita woda po kisielu - zob. Woda. Dziesity grosz - zob. Grosz. Dziesity pawilon - zob. Cytadela (warszawska). Ju dziesita na zegarze - stara pie stray miejskiej: Ju dziesita na zegarze. Spa, panowie gospodarze! Strzecie ognia i zodzieja, W Panu Bogu jest nadzieja!

Dziesicina - staa danina na rzecz kocioa, pierwotnie dziesita cz plonu a. dochodu, rozpowszechniona w katolickich krajach Europy od wczesnego redniowiecza do okresu Rewolucji Fr. 1789 a. Wiosny Ludw 1848-49; w Polsce od Xi-Xii w. do 2. po. Xix w.

Dziesi. Dziesicioro przykaza - zob. Dekalog. Dziesicioro przykaza - ang. The Ten Commandments, widowiskowy film (1923) Cecila B. de Mille'a, kolosalny sukces finansowy, wykorzystujcy, wg art. sw reysera, "2000 lat reklamy". Dziesiciu sprawiedliwych - Wg Biblii, Gen., 18, 22-32, gdy Bg zapowiada zburzenie grzesznej Sodomy, a Abraham wstawia si za miastem, Bg zgadza si nie zatraci Sodomy, jeli znajdzie si tam choby dziesiciu sprawiedliwych (nie byo ich jednak). Dziesi dni, ktre wstrzsny wiatem - ang. Ten Days that Shook the World, ksika (wyd. w 1919 w USA, ze wstpem Lenina) amer. korespondenta prasy socjalistycznej, Johna Reeda, 1887-1920; jak wyjania przedmowa autora z 1 I 1919, jest to opowie o tym, "co si stao w Piotrogrodzie w

listopadzie 1917, o duchu oywiajcym lud i o tym, jak przywdcy wygldali, mwili i dziaali", tj. o przebiegu wydarze Rewolucji Padziernikowej. 10, Downing Street - (w Londynie) adres oficjalnej rezydencji premiera brytyjskiego i miejsce posiedze gabinetu; zob. te Downing Street. Dziesi lisowatych - zob. Lis. Dziesi plag egipskich - zob. Mojesz. Dziesi pokole pnocnych - (zw. zaginionymi), ktre oderway si od plemienia Judy i utworzyy ok. 929 pne. w pn. Palestynie pastwo Izrael; w 721 pne. rozgromi je krl Asyrii Sargon Ii, zburzy stolic Samari, a ludno czciowo wytpi, czciowo uprowadzi do niewoli; los uprowadzonych nie jest znany; zob. Samarytanie. Dziesi razy powtrzone (jeszcze) si spodoba - ac. decies repetita placebit, ze Sztuki poetyckiej, 365, Horacego. Grne dziesi tysicy - ang. the upper ten; nm. die obern Zehntausend, "mietanka towarzyska", elita, wybr, kwiat jakiej spoecznoci; por. Czterysta. Kanon dziesiciu mwcw - lista najwybitniejszych mwcw attyckich uoona przez retora Cecyliusza z Kalakte, wykadowcy w Rzymie W czasach Augusta: 1. Antyfon, 2. Andokides, 3. Lizjasz, 4. Izajos, 5. Ajschines, 6. Hyperreides, 7. Izokrates. 8. Likurg z Aten, 9. Demostenes i 10. Deinarchos. Odwrt dziesiciu tysicy - zob. Anabaza I.

Dziewanna (1) - mit. sow. bogini oww, zwierzyny i lasw, wg Dugosza odpowiednik Diany; w Polsce topiona jako kuka ze somy, wraz z Marzann, w czwart niedziel wielkiego postu, a do Xv w.

Dziewanna (2) - dwuletnia rolina zielna o wysokiej odydze i tych kwiatach, rosnca na nieuytkach, piaskach, wzgrzach, skaach (std przys.: "Gdzie ronie dziewanna, tam bez posagu panna"); suszone patki kwiatw uywane w medycynie.

Dziewcz. Dziewcz z buzi jak malina - art. wyraenie przys. wzite z przekadu (1888), Mariana Gawalewicza pocztku wiersza 50 cyklu Heimkehr (1823-24)

Heinricha Heinego: Mdchenmit dein roten Mndchen nm. 'Dziewcz z czerwonymi usteczkami'. Dziewcz z (e Zotego) Zachodu, w. La fanciulla del West, opera (Nowy Jork 1910, Warszawa 1911) Giacomo Pucciniego, libretto: Carlo Zangari i Guelfo Civinini, wg sztuki Davida Belasco. Rzecz dzieje si w Kaliforni, w latach synnej "gorczki zota" 1849-50, tematem jest mio midzy pikn Minnie, wacicielk szynku "Polka", i Dickiem Johnsonem, czyli wac. Ramerrezem, bandyt, ktry pod wpywem tego uczucia chce wrci na uczciw drog. Ofiarna Minnie wygrywa jego wolno w pokera z szeryfem (osukujc w grze), a na koniec ratuje Ramerreza od stryczka.

Dziewczyna - por. Dziewica; Panna. Dziewczyna czy tygrys? - ang. The Lady and the Tiger, gona, dzi zapomniana powie (1884) Franka Stocktona, powieciopisarza amer., ktrej tematem jest zagadka. Pewien wadca wpad na pomys oryginalnej kary dla przestpcw. Umieszcza skazanych na estradzie przylegajcej do ciany z dwojgiem drzwi. Za jednymi drzwiami czeka zgodniay tygrys, za drugimi liczna dziewczyna. Skazaniec musia wybra i, zalenie od tego, jak udao mu si trafi, koczy w odku tygrysa lub na lubnym kobiercu. ewnego razu krl przyapa jakiego modzieca na zalotach do swej crki, piknej krlewny, i skaza go na zwyk. prb. Krlewna zdoaa wywiedzie si, za ktrymi drzwiami umieszczono tym razem tygrysa, za ktrymi za dziewczyn. W duszy jej walczyy jednak sprzeczne emocje: wspczucie dla modzieca i zazdro o dziewczyn, ktr miaby polubi. W ostatniej chwili modzieniec zerkn na ni i zauway nieznaczny ruch gow, ktrym wskazywaa mu waciwe drzwi. Otwiera je wic bez wahania. I u opowie koczy si pytaniem: "Co ukazao si w otwartych drzwiach-dziewczyna czy tygrys?" Pytanie to odbio si gonym echem w caej Ameryce. Ale autor, po wielekro nagabywany, nie chcia zdradzi swojej odpowiedzi na nie. Z czasem weszo ono do mowy potocznej jako wyraenie przysowiowe. Dziewczyna z Ancjum - rzeba kobiety skadajcej, ofiar, tak nazwana od miejsca znalezienia; kopiarz. (?) wg oryginau greckiego ze szkoy Lizypa (ok. 280-240 pne.), marmur, Rzym, Mus. Naz. Dziewczyna z mlekiem a. Dziewczyna w kuchni - obraz (1658-60) Vermeera, jedno z wielkich arcydzie poetyckich malarstwa holenderskiego, Amsterdam, Rijksmus. Dziewczyna z per - zob. Waca pery. Mdra dziewczyna - zob. Mdry.

Dziewica - zob. te Dziewczyna; Panna.

"Dziewica" (a. "Wdowa") - machina, na ktrej si wzorowano projektujc gilotyn, uywana w Szkocji w Xvi i Xvii w. do cinania gw przestpcw, wprowadzona przez regenta Szkocji, Mortona (zob. Maria Stuart). Wbrew legendzie nie on by pierwsz ofiar "dziewicy", ale Thomas Scott, jeden z mordercw Rizzia, stracony w 1566. Mortona cito w15 lat pniej. Dziewica-bohater - zob. Plater Emilia. Dziewica konsystorska - kobieta, ktrej maestwo sd konsystorski uzna za niebye, nie skonsumowane; ac. matrimonium ratum, sed non consummatum. Dziewice konsystorskie - tytu serii siedmiu felietonw T. Boya-eleskiego, druk. w "Kurierze Porannym" w 1928-29, walczcych o uzdrowienie ustawodawstwa maeskiego i polityki rozwodowej kocioa kat. Dziewica morska - zob. Morski (Krowa morska). Dziewica Orleaska - zob. Joanna d'Arc. Dziewica z Saragossy - Augustyna, ktrej bohaterstwo w obronie Saragossy (nad rzek Ebro, w Hiszpanii) przed Francuzami w 1808-09 wysawia Byron w poemacie Childe Harold, 1, 54-6, zob. Dziewice z Verdun - nazwa tradycyjna, cho niezbyt cisa, obejmujca 14 kobiet z Verdun, oskaronych o przekazanie w 1792 wojskom proskim ycze monarchistw. W deputacji pod przewodnictwem69-letniej baronowej de La Lance de Montgaut, ony emigranta, byo te kilka kobiet z ludu i kilkoro dziewczt (One tylko zwrciy na siebie uwag potomnoci, zw. Lamartine'a i Victora Hugo). Po powrocie republikanw stany wszystkie przed sdem 26 Iv 1794 i zostay stracone tego wieczoru, z wyjtkiem dwu najmodszych, z ktrych jedna miaa 17 lat. Dziewicza krlowa - Elbieta I (zob.), ktra nie wysza za m, pn. amer. stan Wirginia (z ac. 'dziewicza') nazwany zosta na cze krlowej w1584 przez Sir Waltera Raleigh (zob.). Dziewicze miasto - nigdy jeszcze nie zdobyte przez nieprzyjaciela; Edynburg, od legendy, wg ktrej dziewice, crki krla Piktw, wysano tam, aby bezpiecznie przetrway okres walk wewntrznych kraju. Dziewiczy wianek - dziewictwo; symbolizujcy je niegdy wianek z ruty. Dziewiczy wieczr - przyjcie urzdzone dla koleanek przez pann mod w przeddzie lubu, gdy, zw. dawniej na wsi, splatay jej wianek i stroiy rzg weseln. Morowa dziewica - legendarna posta, uosobienie zarazy, moru. Kiedy zaraza Litw ma uderzy (...) Nieraz na pustych smtarzach i

boniach Staje widomie morowa dziewica, W bielinie, z wiankiem ognistym na skroniach. (A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, 4, 151, 154-56; w bielinie - 'w bieli'.) Nietknita dziewica - ac. virgo intacta, z Pieni, 62, 45 i 56, Katulla. elazna dziewica z Norymbergi - zob. elazny.

Dziewierz - zob. Rodzina (Brat ma).

Dziewi - liczba uwaana za mistyczn od czasw najdawniejszych. Wg pitagorejczykw czowiek jest penym akordem z 8 nut, do ktrych dochodzi jeszcze bstwo jako dziewita; arka Deukaliona bkaa si na falach. przez 9 dni, pki nie osiada na szczycie Parnasu; byo 9 Muz; 9 dziewic kapanek wyroczni galijskiej; krl etruski Lars Porsenna (zob.) przysiga na dziewicioro bogw: Juno, Minerwa, Tinia, Wulkan, Mars, Saturn, Herkules, Summanus i Wedius; dziewitk plemienia Sabinw byli za: Herkules Romulus, Eskulapius, Bakchus, Eneasz, Westa, Santa, Fortuna i Fides. Hydra miaa.9 gw; dzieci Niobe leay we krwi 9 dni, nim je pochowano; w piekle byo 9 rzek, wg innych za Styks opywa Hades dziewiciokrotnie; bg Wulkan zrzucony z Olimpu spada przez 9 dni. Dziewitka pojawia si w folklorze wielu krajw jako liczb czarodziejska (por. Abrakadabra). Trzy czarownice: Dalej, dalej, siostry wiedmy, Czarodziejski krg zawiedmy... Trzykro tak i trzykro wspak, Trzykro jeszcze do dziewiciu. Pst! - ju po zaklciu. (W. Szekspir, Makbet, I, 3; t. J. Paszkowski.) Dziewita (symfonia d-moll, opus 125; Wiede, 7 V 1824) Beethovena ze synnym Finaem zawierajcym kantat do sw Ody do radoci, nm. An die Freude, Friedricha Schillera (przemianowanej ze wzgldw politycznych, pierwotnej Ody do wolnoci, nm. An die Freiheit) na chr, solistw i orkiestr. Freude, schtner Gtterterfunken, Tochrer aus Elysium, Wir betreten feuerrrunken. Himmliche, dein Heiligtum. (F. Schiller, An die Freude, 1-4; nm., 'O, radoci, pikna iskro bogw, cro Elizjum; peni zapau wkraczamy, o boska, w progi twej wityni'.) Dziewita fala - zob. Fala. Dziewitka bohaterw - zob. Bohater (owie wiata). Dziewiciornik - bot. niska bylina z rodziny skalnicowatych, uywana w medycynie lud. jako lek cigajcy, wg dawnych tradycji przywraca zgod

maesk, odradza wygas mio. Dziewiciu Rycerzy Sawy - zob. Bohater (owie wiata). Dziewi chrw anielskich - zob. Anio. Dziewi sfer nieba - zob. Sfera (niebieska). Dziewi stopni mandaryskich - zob. Mandaryn. Zatrzymaj (swj utwr) a do dziewitego roku (w biurku) - ac. nonumque prematur in annum, ze Sztuki poetyckiej, 388, Horacego.

Dziewka - dawn. crka, panna, dziewczyna, dziewica; (od Xviii w.) przest. suc na wsi, niezamna dziewczyna wiejska; dzi: prostytutka, ulicznica. Soplicy Horeszkowie odmwili dziewk! Ze mnie, Jackowi, czarn podano polewk! (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 10, 584-85; zob. Czarny.)

Dziewosb - dziewosib, dawn. 'swat, rajek, zerzec, czowiek, ktry swata, rai, zrzeka stado maeskie; a potem obejmowa oglne kierownictwo wesela; eskim odpowiednikiem dziewosba bya dziewosibica, swacha, swachna; w l.m. dziewosby 'konkury, swaty'; zamiast dziewo-snb od (Xv w.) snbi 'wydawa za m'.

Dzicielina - w Xviii w. regionalna nazwa rnych rolin pastewnych, m.in. lucerny sierpowatej, gwnie jednak koniczyny biaej (lekko rowawej), ktr zapewne mia na myli poeta, piszc: Tymczasem przeno moj dusz utsknion (...) Do tych pl malowanych zboem rozmaitem (...) Gdzie panieskim rumiecem dzicielina paa. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 14, 17, 20.)

Dzik - w rnych mitologiach sia pustoszca kraj, zsyana przez mciwych bogw, sprawca mierci wielu postaci mitycznych, jak Ozyrys, Zeus kreteski, Ankajos, Karmanor z Lidii i bohater irl. Diarmuid; wg niektrych mier od kw dzika ma tu by metafor zejcia z tego wiata za spraw prastarej bogini podziemi w postaci maciory dzika z kami ksztatu pksiycw, poprzedniczki Persefony.

Dzik erymentejski - mit. gr. olbrzymi dzik, postrach mieszkacw podgrza Erymantosu w Arkadii; zob. Herakles (4. praca). Dzik kalidoski - zob. owy (ka1idoskie). Gdy idziesz na niedwiedzia - gotuj oe, gdy na dzika-mary - niedwied moe ci porani, dzik - zabi.

Dziki. Dzika kaczka - norw. Vilddanden, dramat (wyd. 1884, wyd. pol. 1891 pt. Cyranka) Henrika Ibsena, jeden z najbardziej gorzkich i pesymistycznych utworw pisarza, w ktrym, rozczarowany, rezygnuje ze swojej misji "wychowania ludzi przez przyzwyczajanie ich do mylenia w sposb wzniosy". Dzikie Pola - dawna nazwa Zaporoa, bezludnych stepw na brzegach dolnego Dniepru, poniej tzw. porohw, a do M. Czarnego i Azowskiego, oznaczajca 'wydmy piaszczyste i jaowe nieuytki'; w rdw. byy tam siedziby koczownicze Pieczyngw, Poowcw, pniej Tatarw; w Xvi w. Kozacy zaoyli Sicz (na wyspie Chortycy). Dziki owiec - G. A. Brgera zob. Strzelec (potpiony). Dziki Zachd - ang. Wild West, pop. nazwa zach. granicy USA w okresie przed utworzeniem si tam normalnych organw wadzy, zw. w poowie Xix w., nim cay kontynent zosta poznany i zagospodarowany przez biaego czowieka kosztem Indian, a zach. kresy byy polem dziaania stracecw, zodziei byda, poszukiwaczy zota itd; zob. Western.

Dziryt - prastara bro; krtka wcznia do walki wrcz a. do rzucania; z tur. dirit, dirid, arab. darid.

Dzimmu - pierwszy legendarny wadca Japonii z Vii-Vi w. pne., wg innych z I w. pne., potomek bogini Amaterasu (zob.), zaoyciel stolicy Jamato i obecnej dynastii jap.

Dziurawiec zwyczajny - ziele witojaskie, o waciwociach leczniczych, zwizane dawniej z obchodami sobtki (zob.). Przypisywano mu waciwoci magiczne, a odmian jego, zwan dzwonkami Matki Boskiej, uwaano za rodek chronicy przed dziwoonami.

Dziwer - falisty dese na lufach strzelb ze stali z damasceskiej (dziwerwek), otrzymywany przez dziwerowanie (kwiecenie, floryzowanie), tj. skrcanie i skuwanie wok drka stalowych drutw rnej twardoci; z pers:, tur. dewher, zob. Damaszek (Damaskina).

Dziw natury - zob. Natura.

Dziwoony - mamuny, boginki, rusaki mitologii sowiaskiej, niekiedy dobrotliwe, czciej zoliwe, mieszkajce pod ziemi, w jeziorach, osypiskach skalnych i pieczarach grskich.

Dzwon - zob. Carillon; Glockenspiel; Kurant; Ludwisarz; Samobitnia. Car Kooko - najwikszy i najciszy dzwon na wiecie (wys. prawie 8 m, waga 202 t) z 1735, na Kremlu w Moskwie; nigdy nie by zawieszony; w 1737 przy upadku z poncego rusztowania. 0dama si kawa paszcza wagi 11 ton; dopiero w 1836 dzwon ustawiono na granitowym postumencie u podna dzwonnicy Iwana Wielkiego. Dzwonek - karo, kolor w kartach polskich, kalka jz. z nm. Schellen l. mn. 'dzwonki; kara (w kartach) '. Dzwonek loretaski - powicony; ktrym dzwoniono w czasie burzy dla odwrcenia piorunw. Powicone dzwony - majce chroni od burz, sztormw, huraganw, zarazy, poarw i diabw, byy rozpowszechnione w rdw. i a do Xix w., zw. we Francji; por. Pie (o dzwonie). Dzwon Wolnoci - zob. Wolno (Dzwon). Dzwony kornewilskie - fr. Les Cloches de Corneville, opera komiczna (operetka), Pary 1877, Roberta Planqutette'a, libretto: Clairville i Gabet; rzecz si dzieje na schyku panowania Ludwika Xiv w miasteczku normandzkim Corneville; najpopularniejsza operetka francuska. Dzwony kocioa w Bow Church - zob. Cockney. "Lutine" synny dzwon u Lloyda (zob.) w Londynie, dzwonicy raz na znak, e zaginiony statek zaton, a dwa razy na znak, e powrci. Wydobyty pierw. z francuskiej fregaty "Lutine", ktra, ju pod bander ang., zatona ze zotem u wybrzey hol., std nazwa (fr., 'Dziwoona').

"Nowak" - najstarszy zachowany dzwon w Polsce, z koca Xiii w., w katedrze wawelskiej. "Taba Dei" ac., 'Trba Boga', dzwon w kociele w. Jana w Toruniu, najwikszy w Polsce po "Zygmuncie", z 1500 r., 7 ton, rednica 2, 17 m. Zatopiony dzwon - kocioa, ktry si zapad na dno jeziora, odzywajcy si z dna wd, popularny temat wielu bani i legend w Europie, take w Polsce. Zatopiony dzwon - nm. Die versurkene Glocke; poemat dramatyczny (1896, t. pol. J. Kasprowicza, 1899) Gerharta Hauptmanna. Opera Ottorina Raspighiego (Hamburg 1927), libretto: C. Guastalla wg Hauptmanna. "Zygmunt" - zob. Zygmunt (Dzwon). ywych zwouj, zmartych opakuj, gromy krusz - zob. Pie (o dzwonie). Tak to na wiecie wszystko los zwyk koczy dzwonem. Rachunki myli wielkiej, plany wyobrani, Zabawki niewinnoci, uciechy przyjani, Wyania si serc czuych! - gdy spi z dala ryknie, Wszystko miesza si, zrywa, mci si i niknie! (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 3, 663-67.)

Dwono - cz drewnianego obwodu koa u wozu konnego, w umocowana na dwch szprychach; dzwonko, odkrojony kawa (ek) ryby.

"Dwk i wiato" - fr. Son et lumiere, atrakcja dla turystw, wprowadzona naprzd we Francji w latach 50. Xx w. dla zamkw nad Loar, rodzaj wieczornego przedstawienia pod goym niebem: budynek (zamek, katedra itp.) jest rzsicie owietlony reflektorami, a z megafonw nadaje si udramatyzowany komentarz hist. i stosown muzyk.

Dafar Barmakida - wielki wezyr, przyjaciel i powiernik Haruna ar-Raszida (zob.), syn Jahji z potnego rodu Barmakidw, wychowawcy kalifa, wszechpotny dygnitarz, opiekun uczonych i artystw, amator muzyki i. piknych dziewczt. Wystpuje czsto w Baniach z 7001 nocy (zob. Tysic) jako wezyr i towarzysz Haruna ar-Raszida, gdy ten, w przebraniu kupca, wyprawia si noc na ulice Bagdadu w poszukiwaniu przygd, mogcych rozproszy jego tajemnicz melancholi. Kalif oddaje Dafarowi sw ukochan siosr Abbas za on, pod warunkiem, e Dafar nie naruszy jej dziewictwa. Gdy zakochana w mu Abbasa pokonuje skrupuy ma i zostaje-w tajemnicy przed wiatem - matk, nienawidzca Dafara ona kalifa, Zobeida, donosi mu o tej zdradzie. Dafar zostaje city, Abbasa ywcem pogrzebana, a kalif,

trapiony wyrzutami sumienia, opakuje najmilsz siostr i najlepszego przyjaciela.

Dagannath - zob. Wz (Dagannatha).

Dambu Dabajew - 1846-1945, kazachski poeta ludowy (akyn), jeden z najsynniejszych reprezentantw ustnej twrczoci ludowej Kazachstanu, recytujcy poematy, pieni i epopeje lud. Po Rewolucji Padziernikowej zosta pisarzem. Jego imieniem nazwano w 1936 miasto Aulije Ata (znane w Vii w. jako Taraz) w Kazachstanie.

Damszyd - Demszyd, wczesny, legendarny krl Persji, stawiony w Ksidze krlw, pers. Szahname, poety Firdausiego. Mia by wynalazc medycyny, tkactwa, lusarstwa, eglarstwa i in. sztuk i rzemios. Jego panowanie byo okresem dobrobytu i wietnoci, ale na koniec Damszydem zawadna pycha wywoujca gniew bogw. Oni te sprawili, e straci tron i musia powdrowa jako ndzarz, w achmanach. Wreszcie zamordowano go z polecenia Zohaka (Dahaka), uzurpatora, ktry zawadn tronem. Wspomina o nimtake Omar (zob.) Chajjam w swych rubajjatach (zob.), piszc o "dworach, na ktrych Damszyd puszy si i popija".

Ddy - dzi tylko nieosobowo: ddy 'pada deszcz' (deszcz, dpn. deszczu a. ddu).

Dinny - (z arab., r.m. l. poj. dinn; r.. dinnija) geniusze, demony legendy muzumaskiej, zrodzone z ognia na 2000 lat przed stworzeniem Adama z gliny. Obdarzone nadnaturaln potg, mog przybiera postacie rnych zwierzt i potworw, a take ludzi, zjawia si i znika, przy czym zoliwe dinny s ohydnie brzydkie, a dobre-pikne. Wystpuj m.in. w poezji staroarabskiej i w Baniach z 1001 nocy (zob. Tysic); por. Afryt; Eblis; Ghul. Les Djinns - poemat symf. na fortepian i ork. (1884) Cesara Francka. wg synnego poematu Victora Hugo.

Duma - zob. Czarny (Czarna mier).

Dungla - zob. Las.

Dwari - witynia (586-604) wzniesiona na planie tetrakonchy z bogato rzebion kopu, na wzgrzu nad ujciem rzeki Aragwi do Kury; w miejscu, gdzie ju w Iv w. postawiono krzy, na peryferii miasta Mecheta we wsch. czci Gruziskiej SRR, jednej z najstarszych osad ludzkich na Kaukazie.

Dygitwka - woltyerka na siodle galopujcego konia, uprawiana g. na Kaukazie i wrd Kozakw przez mistrzw w akrobatyce konnej zwanych dygitami; z ros. digit(wka) z tur.

Earhart Amelia - (wym. eeha:t), 1898-1937, lotniczka amerykaska. Bya to pierwsza kobieta-pilot, ktra przeleciaa Atlantyk samolotem (17 Vi 1928). ona wydawcy G. P. Putnama i autorka szeregu ksiek, m.in. Ostatni lot (1938), wydanej po jej mierci przez ma. W lipcu 1937 zgina przy prbie przelotu przez Pacyfik pilotowanym przez siebie dwusilnikowym samolotem wraz z nawigatorem, Fredem Noonanem.

East End - (wym. ist end) ubosze dzielnice Londynu, pooone we wsch. stronie miasta; por. West End; ang., 'wschodni kraniec (miasta) '.

Eblis - iblis, Lucyfer legendy muzumaskiej, wadca dinnw (zob.), ktry nazywa si przed upadkiem Azazel (zob.). Allah, stworzywszy Adama, kaza go czci wszystkim anioom, ale Azazel odpowiedzia: "Stworzye mnie z bezdymnego ognia; czemu miabym szanowa stworzenie ulepione z prochu?" Allaha rozgniewaa ta butna odpowied, przemieni wic nieposusznego anioa w szejtana (diaba), ojca piciu diabw. Byli to: Tir, sprawca miertelnych wypadkw; Awar, demon lubienoci; Dasim, mciwoda, podeacz do ktni; Sut, ojciec kamstwa; Zalambur, specjalizujcy si w oszustwie kupieckim, handlowym.

Ecbasis Captivi - zob. Ucieczka' (cielcia).

Ecce Homo - (wym. ekce) zob. Czowiek (Oto czowiek!).

Echidna - mit. gr. crka Tartaru i Gai, straszliwy potwr, p kobieta, p w. Z mem Tyfonem mieszkaa u Arymerw w Cylicji i zrodzia mu Ortosa (wielogowego psa Geryona), stugowego smoka Hesperyd, Cerbera, hydr lemejsk, Chimer, Sfinksa, lwa nemejskiego, Scyll, Gorgon i spa, ktry wydziobywa Prometeuszowi wtrob; gr. w.

Echnaton - zob. Amenhotep Iv.

Echo - mit. gr. oreada beocka, uosobienie powracajcej fali dwiku odbitego od przeszkd. Rne mity tumacz, dlaczego nimfa ta zdaje si by bezcielesnym gosem: gdy pikny Narcyz (zob.) wzgardzi jej uczuciem, zacza zanika, a zosta sam gos; ukarana za gadatliwo przez Her, nie moga sama pierwsza zabiera gosu ani milcze, gdy kto inny mwi; kiedy odrzucia mio boka Pana, ten pomiesza zmysy kilku pasterzy, ktrzy rozszarpali j na szcztki, tak e tylko gos pozosta; gr., 'echo, odbicie gosu'.

Eckart - zob. Wiemy (Eckart).

Edda - nazwa nadana dwm islandzkim zbiorom wczesnej mitologii skandynawskiej.

Edda starsza - (poetycka, Saerounda). Manuskrypt 29 anonimowych pieni epickich, spisanych w Xii8Xiii w., a pochodzcych z Ix-Xi w., odnalaz w 1642 biskup isl. Brynjolfur Sveinsson ze Skalholt (pd-zach. Islandia), ktry przypisa je bdnie Saemundowi Sigfussonowi (1056-1133) i dlatego nazwa je Edd Saemunda; skada si z pieni o bogach (m.in. Voluspa, przesze i przysze dzieje wiata) i o bohaterach (m.in. wtki wsplne z priiejszym opracowaniem nm. Pieni o Nibelungach).

Edda modsza (prozaiczna, Snorriego) - napisana ok. 1220 przez pisarza isl. Snorri Sturlusona (1178-1243). Zoona z 5 czci, w czym wstpna o stworzeniu wiata i o poezji pogaskiej; komentarze do mitologii staronordyckiej; legendy o bogach, podane jako opowieci Bragiego (zob. Bragi), boga poezji; Skalda, zbir regu poetyckich (podrcznik dla skaldw) i Flattatal, techniczny rozbir prozodii.

Eden - zob. Raj I.

EDFU - Idfu, arab. Adf-u, miasto w Grnym Egipcie nad Nilem; zabytki staroytnoci. W 1937-39 pod kierownictwem prof. K. Michaowskiego prowadzono tu wykopaliska pol.-fr. Liczne znalezione zabytki wzbogaciy Muz. Nar. w Warszawie.

witynia Horusa -ptolemejska, wietnie zachowana, zbud. Iii w. pne. wg egipskiego klasycznego kanonu wityni, opracowanego w Nowym Pastwie.

Edison Thomas Alva - 1847-1931, wynalazca amer., urodzony w Ohio, pochodzenia holendersko-szkockiego, ksztacony w domu przez matk, w 12 roku ycia zosta sprzedawc gazet na kolei, a w 3 lata potem - operatorem telegraficznym; powica wolny czas nauce i eksperymentom. Pierwszy swj wynalazek opatentowa w 1868, ogem za dokona przeszo 1000 wynalazkw, wrd nich takie, jak udoskonalenie telefonu Bella, fonograf, arwka elektryczna; wymyli te "kamer kinetoskopow" do zdj filmowych. W 182 w Nowym Jorku otworzy pierwsz na wiecie du elektrowni publiczn. Nazwisko jego stao si synonimem geniuszu wynalazczego; on sam jednak twierdzi, e na pojcie geniuszu skada si: 2% inspiracji (natchnienia) i 98% perspiracji (potu, tj. pracy).

Edredon - zool. kaczka edredonowa a. turkan (edredon okazay), oba gatunki wystpuj w okolicach polarnych; przesr. puch kaczki edredonowej a. pieryna z tego puchu; fr. ddredon.

Edukacyjna Komisja - zob. Komisja Edukacji Narodowej.

Edward Viii - 1894-1972, krl Brytanii od I do Xii 1936, bohater najsynniejszego romansu Xx w., jedyny krl brytyjski, ktry abdykowa z mioci do kobiety. Bya to pani Wallis Warfield Simpson, dwukrotnie rozwiedziona Amerykanka z Baltimore. Gdy stao si wiadome, e krl zamierza zawrze z pani Simpson zwizek morganatyczny (nie zmieniajcy jej "niskiego" stanu, nie dajcy jej ani jej dzieciom prawa dziedziczenia tytuw itp. swego maonka), napotka on na sprzeciw ze strony konserwatywnego gabinetu i premiera Stanleya Baldwina, ktry zmusi krla do wyboru midzy narzeczon i koron. Krl objawi sw decyzj w pamitnym przemwieniu abdykacyjnym, transmitowanym przez radio do milionw suchaczy na caym wiecie, zrzekajc si tronu na rzecz "kobiety, ktr kocha". Edward, przyjwszy od tej chwili tytu ksicia Windsoru, po lubie z pani Simpson w 1937, przetrwa w tym maestwie do swojej mierci w 1972.

Edykt Nantejski - wydany przez krla fr. Henryka Iv w 1598, zapewnia hugonotom (protestantom fr, ) wolno wyznania, rwnouprawnienie polit. z katolikami, wasne kocioy, wydawnictwa, szkoy i ok. dwustu twierdz z wasn zaog (m.in. synna La Rochelle, gdzie w 1554-1628 hugonoci mieli niemal niezalen republik). Odwoanie Edyktu nantejskiego podpisane w 1685 przez Ludwika Xiv w Fontainebleau, znioso wszystkie przywilej przyznane przez Henryka Iv. Skutkiem tego odwoania byo burzenie wity zakaz zgromadze, przeladowania, dragonady (zob.) i pozbawienie Francji od 200000 do 300000 poddanych, ktrzy emigrowali za Ren i do Szwajcarii, osabiajc w sposb dotkliwy i trWay potencja ekonomiczny, techniczny i kulturowy Francji, a wzmacniajc jej ssiadw.

Edynburg - miasto w Brytanii przy ujciu rzeki Leith do zatoki Firth of Forth Morza Pn., stolica Szkocji; pierw. placwka wojskowa za. przez Edwina, pierwszego chrzec. krla Northumbrii (617-33), od ktrego wzia nazw. Miasto krl. od Xii, stolica od Xv w. W poezji nazywana Dunedin (zob.) a. Edina. Zbudowana na, szeregu stromych wzgrz, z ktrych najwysze - Skaa Zamkowa (Castle Rock) na zach. Starego Miasta i Calton Hill na wschodzie. Festiwale muz., teatr., film.

Zamek edynburski najstarsza budowla miasta, rezydencja krla Malcolma Ii (zm. 1034) na Castle Rock, z kaplic w. Magorzaty, zbudowan moe przez on Malcolma Iii, w. Magorzat, ktra zmara na zamku w 1093.

Edyp - gr. Oidipous 'opuchonogi', mit. gr. wnuk Labdakosa syn Iajosa, krla Teb, i Jokasty, g. bohater cyklu teasliiego. W najpopularniejszej wersji mitu, propagowanej przez Delfy i Przyjtej przez tragikw gr.,

Apollo ostrzega Lajosa, za porednictwem wyroczni delfickiej przed spodzeniem syna, bo temu przeznaczone jest zabi ojca i polubi wasn matk. Gdy wic Jokasta mimo to urodzia syna, Lajos kaza przebi niemowlciu stopy gwodziem i porzuci je v grach Kitajronu. Tam znalaz je pasterz i zanis do krla Koryntu Polybosa i krlowej Merope, ktrzy, bdc bezdzietni, wychowali chopca jako wasnego syna i nazwali go Edypem. Gdy ju jako modzieniec odwiedzi wyroczni delfick, usysza, e zabije ojca i oeni si z matk; przeraony, sdzc, e odnosi si to do Polybosa i Merope, postanowi nigdy nie wraca do Koryntu. Wdrujc przez Fokid, spotka na wskiej drodze Lajosa, zmierzajcego do Delf gdy Edyp nie do szybko uskoczy przed wozem Lajosa, doszo do ktni bjki, w ktrej Edyp zabi Lajosa, nie wiedzc, e popenia ojcobjstwo; po czym uda si do Teb, nkanych przez Sfinksa, potwora, ktry zadawa przechodniom zagadki i poera ich potem, gdy nie umieli ich rozwiza. Kreon, brat Jokasty i regent Teb, obieca krlestwo i rk Jokasty temu, kto uwolni Teby od potwora. Edyp rozwiza zagadk Sfinksa (zob. Sfinks 2), zosta krlem Teb i poj Jokast za on. Mieli dwch synw, Eteoklesa i Polinika, i dwie crki, Antygon i Ismen. Po latach na miasto spada zaraza i gd. Zapytana wyrocznia objawia, e plagi ustan, gdy zabjca Lajosa zostanie wygnany z miasta. Edyp przeprowadza energiczne ledztwo, aby zabjc znale.. W kocu udaje musi odkry straszliw prawd. Nie mogc znie haby i wstydu Jokasta wiesza si, Edyp si olepia jej broszk i idzie jako ebrak na wygnanie, gdzie wiernie towarzyszy mu kochajca crka (i siostra) Antygona. Wreszcie znajduje mier w lasku powiconym eumenidom w Kolonos (w Attyce); zob. Antygona; Siedem (Siedmiu przeciw Tebom). Jam Davus - nie Edyp zob. Davus. Zagadka Sfinksa - zob. Sfinks. Kompleks Edypa - w psychoanalizie u dzieci pci mskiej (3-6 lat) podwiadoma i stumiona skonno (pciowa) do matki i strach przed odwetem ojca jako rywala budzcego nie uwiadomion wrogo dziecka; por. Elektra (Kompleks Elektry).

Lajos, Edyp, Siedmiu przeciw Tebom - trylogia tragedii (467 pne.) Ajschylosa, ktra, wraz z dramatem satyrowym Sfinks, powicona bya dziejom Labdakidw, tj. skutkom nieposuszestwa Lajosa (ktremu wyrocznia zabronia mie dzieci); zachowaa si tylko tragedia Siedmiu i fragmenty pozostaych.

Edyp krl, gr. Oidipous tyrannos, tragedia (ok. 430pne.) Sofoklesa. Muzyka sceniczna (1692) Henry Pureella do tragedii Sofoklesa. Utwr na chr mieszany (1860) Modesta Musorgskiego. Opera (Chicago 1920) Ruggera Leoncavalla. Opera-oratorium Oedipus Rex (Pary 1927) Igora Strawiskiego do tekstu Jeana Cocteau, t. ac. Jeana Danielou.

Edyp w Kolonie, gr. Oidtpous epi Korno, tragedia (wyst. w 401, w 5 lat po mierci) Sofoklesa. Edyp z Antygon na wygnaniu. Edyp sztuka (I w.) Seneki M. Tragedia (Pary 1659) Comeille'a. Tragedia (1718) Woltera. Dramat (1930, wyst. 1932) Andre Gide'a. Tragedia liryczna (Pary 1936) George Enescu, z zastosowaniem wier tonw; libretto: Edmond Fleg; adaptacja Edypa krla i Edypa w Kolonie Sofoklesa. Film (1953) Jeana Cocteau.

Powie o Tebach, fr. Roman de Thebes, poemat fr.

nieznanego autora z ok. po. Xii w., jedna z gwnych epopei fr. na tematy antyczne, zoona z ok. 10000 rymowanych dystychw (kupletw) omiozgoskowych. Zawiera histori Edypa, Eteoklesa i Polinika oraz oblenia Teb. Ostatnia cz wzorowana na Tebaidzie Stacjusza; zob. Siedem (Siedmiu przeciw Tebom).

Edyp i Sfinks tragedia wierszem (1905) Hugo von Hofmannstahla. Metopa z Selinuntu (Vi w. pne.), Palermo, Muzeum. Obraz (1808) A. D. Ingresa;Pary, Luwr.

Maszyna piekielna fr. La machine infernale, dramat (1934, wyst. pol. 1935) Jeana Cocteau.

The Elder Statesman ang., 'Starszy m stanu', sztuka (1958) Th. S. Eliota; obie sztuki podejmuj temat Edypa w Kolonie Sofoklesa.

Efez prastare miasto na zach. wybrzeu Azji Mniejszej nad ujciem rzeki Kajstros, najwaniejsze z 12 miast joskich w Azji Mn., wielki i bogaty orodek handlu i kultu maoazjatyckiej bogini podnoci, zwanej pniej Artemid efesk, synny zjej'wityni. Miasto zasiedlone przez Grekw ok. 1100 pne., a jeszcze w ne. dugo jedno z pierwszych miast wiata; ok. 545-466 pne. pod wadz Persw, a 133 pne.-395 ne. Rzymian, ale greckie w charakterze a do 1426, odkd jest w posiadaniu Turkw.

Pierwsza witynia Arternidy efeskiej (joski dipteros), zbud. w po. Vi w. pne. przez Chersifrona z Knossos; spalona przez Herostratosa. (zob.); na jej miejscu zbud. w Iv w. now, olbrzymi wityni, Artemizjon, jeden z "cudw wiata" (zob. Siedem).

Miejsce ur. Heraklita. Powstaa tam jedna z pierwszych wielkich gmin chrzec., zaoenie jej przypisuje si w. Pawowi, ktry mieszka tam w 55-58 (Biblia, Dzieje Ap., 18, 19; 19, 1); zob. Diana (z 'Efezu; witynia Diany); Artemida.

Litery efeskie znaki pisma uwaane za mistyczne przez efezjan, ktrzy chtnie zajmowali si magi;znakami takimi naznaczone byy stopy, pas i korona Artemidy efeskiej..

Siedmiu picych z Efezu zob. Siedem.

Sobr efeski, zwoany w 431 przez Teodozjusza Ii, potpi nauk patriarchy Konstantynopola, Nestoriusza, o dwu osobach w Chrystusie i ustali dogmato istnieniu w Nim dwch natur, boskiej i ludzkiej, ale jednej tylko osoby, boskiej, co uzasadniao tytu Marii - Matka Boska.

Wdowa z Efezu zob. Wdowa.

Efialtes (1), gr. Ephialtes, dos. 'naskakujcy.'mit. gr. potworny przywdca gigantw, ktremu w czasie ich buntu przeciw bogom Olimpu Apollo przestrzeli strza z tuku lewe oko, a Herakles prawe; zob. te Otos i Efialtes.

EFIALTES (2) Syn Eurydemosa, Grek, Malijczyk, ktry w czasie bitwy pod Termopilami przeprowadzi wojska perskie ciek grsk na tyy Spartan Leonidasa, co zapewnio Persom zwycistwo; za zdrad skazany na wygnanie, a wkrtce potem, ok. 469 pne., zamordowany; przen. zdrajca ojczyzny.

Eforowie najwysi urzdnicy staro. Sparty, od Vi w. pne. dorocznie

obieralni, od V w. pne. majcy wielkie uprawnienia; na czele ich sta efor eponim (zob. Eponim), ktrego imieniem nazywano rok.

Efraimy, efraimity, efraimki, berlinki, bki, faszywe monety z niskowartociowego srebra a. zota, z popiersiem Augusta Iii, bite z polecenia Prus w czasie wojny siedmioletniej 1756-63 przez dzierawc mennicy pruskiej bankiera Efraima, w Lipsku, Berlinie, Drenie i Wrocawiu, i wprowadzane do Polski.

Egalite fr., 'rwno', przydomek Ludwika Filipa Jzefa, 1747-93, ksicia Orleanu z modszej linii.Burbonw, ojca krla Ludwika Filipa I. Zwolennik rewolucji, czonek Konwentu, gosowa za mierci krla Ludwika Xvi, jego kuzyna, w 1793 i w tyme roku zosta stracony na gilotynie za udzia jego syna w nieudanej prbie zamachu stanu.

Egeria mit. rz. bogini a. nimfa wodna, czczona w Arycji, w gaju Diany Nemorensis, i (wraz z Kamenami) na zewntrz Porta Capena w Rzymie. Kobiety w ciy skaday jej ofiary dla atwego rozwizania. Miaa by powiernic, doradczyni i on a. przyjacik Numy Pompiliusza; przen. inspiratorka, doradczyni, powiernica, towarzyszka duchowa ma stanu, artysty.

Egeusz, gr. Aigess, mit. gr. prawdop. uosobienie Posejdona z Aegae (Edessa w Macedonii), std Tezeusz nazywany jest czasem jego synem, a czasem Posejdona. W legendzie-krl Aten. Gdy Tezeusz popyn na Kret, aby zabi potwora Minotaura (zob. Minos), ktremu Ateny skaday coroczny haracz z 7 dziewczt i 7 chopcw, w drodze powrotnej zapomnia zmieni czarne agle na biae, co miao by znakiem, e wyprawa si powioda. Ujrzawszy czarne agle, Egeusz w przystpie rozpaczy skoczy do morza i uton; std pochodzi ma nazwa M. Egejskiego a. od krlowej Amazonek, Egei, ktra w nim utona; lub od miasta Aegae; por. Tristan i Izolda.

Kuhura egejska - Egea, zesp kultur, ktre rozwijay si w basenie M. Egejskiego w modszej epoce kamiennej i brzu (Iii i Ii tysiclecie pne.). Zaliczaj si do niej: kultura kreteska (minojska), helladzka (pniej mykeska), cykladzka i zachodnioazjatycka (na wybrzeach Azji Mn., m.in. Troja).

Egida - ac. aegis dpn. aegidis. 'kola skra; tareza Zeusa', mit. gr.

tarcza sporzdzona przez Hefajstosa z metalu a. ze skry kozy Amaltei, cudowny atrybut Zeusa, pniej-z wami i gow Gorgony (zob.) - Ateny, wreszcie Apollina; por. Homera Odyseja, I 1, 634, Iliada, 5, 741; 8, 349. Pod egid pod opiek, przewodnictwem, auspicjami, patronatem, (przest.) oson, puklerzem.

Egil - mit. skand. brat Volunda, Hefajstosa mitologii nordyckiej, synny tucznik, ktry, podobnie jak, Wilhelm Tell z pniejszej legendy, musia na rozkaz krla Nidhuda strzeli z tuku do jabka umieszczonego na gowie swego syna.

Egil Skallegrimsson - poeta islandzki 901-83, najsynniejszy z islandzkich skaldw, bohater jednej, z najstarszych sag islandzkich, Egil-Sagi.

Eginhard i Emma - postacie z legendy karoliskiej, ktrej jdrem historycznym jest fakt, e Berta, jedna z siedmiu crek Karola Wielkiego, miaa romans z Angilbertem. Daa mu dwch synw. Oboje popadli u cesarza na czas duszy w nieask, w kocu jednak przyszo do pojednania. Angilbert wystpuje w bani pod bardziej.znanym imieniem Eginhard (a. Einhard, jedna z g. postaci renesansu karoliskiego, uczony frankijski, ok. 770-840, autor synnej biografii ycie Karola Wielkiego, wyd. pol. 1934), a imi Berty zastpiono imieniem ony Eginharda, Emmy, ktra staje si w ten sposb krlewn. Najbardziej wyraziste elementy legendy to: motyw niegu (Emma niesie ukochanego po niegu, a lady stp j zradzaj), motyw Genowefy (kochankowie uciekaj w gry Spessartu, a ojciec natrafia na nich w czasie polowania), motyw poznania (ojciec poznaje crk po swej ulubionej potrawie, ktr mu przygotowaa). La Neige fr., 'nieg', wiersz (1831) A. de Vigny. Emma and Eginhard z Tales of a Wayside Inn'Opowieci z przydronej obery' (1884) Longfellowa. '

Egipski. Egipska pszenica - w Biblii, Gen., 42, 2; przen. obfito, zyski, korzyci, osigalne w obcym kraju, za granic. Sztuka (Krakw 1932) Marii Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej; przybyy zza granicy pasierb zakochuje si w macosze z wzajemnoci; byoby to nieomal kazirodztwem, gdyby si nie okazao, e jest on synem innego ojca, co rozgrzesza uwica uczucie

obojga zakochanych. Egipskie ciemnoci - zob. Mojesz (Dziesi plag, 9). Egipskie dni nieszczliwe - feralne, w ktre nic nie naley przedsibra. Astrolodzy staro, Egiptu wyznaczali 2 takie dni w miesicu, ale ostatni poniedziaek kwietnia, drugi w sierpniu i ostatni w grudniu byy, jak si zdaje, szczeglnie pechowe. Egipskie korony - Egipt staroytny powsta ze zjednoczenia ok. 2850 pne. dwu pastw: Grnego (pd.) i Dolnego (pn.) Egiptu. Jako wadcy obu krajw, faraonowie nosili korony zoone z Biaej korony poudnia i Czerwonej pnocy. Egipski zodziej - w komedii Wieczr trzech krli, 5, 1, 1 12, Szekspira, pochodzi z opowie i o Teagenesie i Charyklei (zob.) Heliodora z Emesy (Iii w.). Kochankw porywa pirat, ktry zakochuje si w Charyklei; cigany, ukrywa si z ni i ze swymi skarbami w pieczarze. Gdy ucieczka okazuje si niemoliwa, nie chcc; aby ukochana go przeya, przebija j (jak mu si wydaje) mieczem. Czemu bym nie mia, jak egipski zodziej, Zabi przed mierci to, co sercu drogie! t. St. Dygat. Mumia egipska - przen. kto znieruchomiay i uparcie milczcy. Niewola egipska - Izraelitw, tre I czci biblijnej Ksigi Wyjcia (Ex., 1, 1-12, 36); przen. dugotrwae, przymusowe zatrzymanie kogo a. (rzadziej) czego. Plagi egipskie zob. Mojesz (Dziesi plag).

Egist, gr. Aigisthos, mit. gr u Homera (Odyseja, 3, 517) uwodziciel Klitajmestry, ony Agamemnona, w czasie gdy jej m by na wojnie trojaskiej. Po jego powrocie do Argos Egist z Klitajmestr zamordowali Agamemnona i jego brank, Kasandr, crk Priama. mier ojca pomcili Orestes i Elektra, zabijajc matk i Egista. Wersja pniejsza czyni go kazirodczym synem Tyestesa i jego crki Pelopii, zrodzonym po mierci starszych synw, zamordowanych przez stryja Egista, Atreusza. Jako mciciel swych braci (i wojw) misi zabi Atreusza, obj tu wadz w Mykenach, po czym, gdy Agamemnon wyruszy pod Troj, uwie jego on. Wystpuje w Agamemnonie (458 pne.) i Ofiarnicach (gr. Choephoroi; 458 pne.) Ajschylosa, Elektrze (410 pne.) Sofoklesa, Agamemnonie (I w. ne.) Seneki M., Orestesie (1750) Woltera, Agamemnonie (1783) Vittoria Alfieri, w tragedii aoba przystoi Elektrze (1931) Eugene O'Neilla (jako Adam Brandt) i w Elektrze (1937) J. Giraudoux.

Egmont Lamoral - 1522-68, hrabia niderlandzki, dzielny dowdca krla hiszp. Filipa Il, w ktrego subie pomg mu pokona Francuzw pod Saint Quentin (1557) i Gravelines (1558), po czym zosta jego namiestnikiem we Flandrii. Cho sam gorcy katolik, wystpowa przeciw przeladowaniu protestantw w Niderlandach. W 1565 nadaremnie usiowa w Madrycie wpyn na zmian polityki Filipa. Kiedy ksi Alba przyby w 1567 do Brukseli, kaza niemal natychmiast aresztowa Egmonta i hrabiego Hoorna, obu rycerzy orderu Zotego Runa. Cho Egmont by przeciwny powstaniu niderl. w 1566, skazano go wraz z Hoornem na mier i obu cito publicznie w Brukseli, na Grand Place, przed ratuszem. Oburzenie wywoane t egzekucj przyczynio si do wybuchu otwartego powstania antyhabsburskiego.

Egmom - tragedia (1787, wyd. pol. 1885) Goethego, traktuje materia historyczny do swobodnie.

Egmont - czowiek dojrzay, ojciec dziewiciorga dzieci, tu jest modziecem zakochanym w adnej Klarze, plebejce. Jest on pierwszym wielkim wcieleniem Goethowskiej "demonicznoci", nm. das Damonische, pierwotnej mocy wewntrznej, dajcej mu nieograniczon pewno swego przeznaczenia, pocigajcej i jego, i innych w nurt wielkich i gwatownych wydarze. W synnej scenie wiziennej objawia mu si Wolno w postaci ukochanej Klary; aby wrczy mu wieniec zwycistwa poprzez mczestwo. Muzyka ilustrujca (opus 84, 1810) napisana przez Beethovena do tragedii Goethego; synna Uwertura w "bohaterskiej" tonacji Beethovena - Es-dur.

Egzekucja cesarza Maksymiliana - synny obraz (1867) Edouarda Maneta, Mannheim, Kunsthalle. Osadzony przez Napoleona Iii na tronie Meksyku arcyksi Maksymilian zosta 19 Vi 1867 rozstrzelany w Queretaro. Obraz wzorowany na Rozstrzelaniu powstacw madryckich Francesca Goyi; szkic w muzeum bostoskim; inna wersja obrazu w muzeum kopenhaskim; trzecia wersja, pocita po mierci malarza, czciowo odratowana, w londyskiej Nat. Gall.

Egzorbitancje - w dawnej Polsce (zw. w Xvii w.) wszelkie naduycia wadzy urzdniczej, a zw. krlewskiej, dziaalno z uszczerbkiem praw lub wolnoci Rzplitej; w czasie bezkrlewia specjalna komisja sejmu elekcyjnego spisywaa naduycia prawa popenione w czasie ostatniego panowania i po uzyskaniu aprobaty sejmu uniewaniaa je, przywracajc stan poprzedni; ze rdw. ac. exorbitantia od ac. exorbitare 'zboczy z drogi, z orbity'.

Eiffel zob. Wiea (Eifila).

Eine Kleine Nachtmusik - nm., 'Maa serenada', kompozycja (KV 525; 1787) na kwartet smyczkowy (ale wykonywana z reguy przez orkiestr smyczkow) Mozarta, klejnot rozrywkowej muzyki rokokowej.

Ein' Feste Burg Ist Unser Gott nm., 'Nasz Bg jest mocn twierdz; w Bogu obrona nasza', kantata (nr 80; 1730) Jana Sebastiana Bacha do sw synnej pieni Lutra (1529), przekadu nm. biblijnego Psalmu 46, ac. Deus noster refugium etrirtus. Pie ta upowszechnia krelenie diaba jako "ksicia tego wiata".

Einstein Albert - 1879-1955, jeden z najwikszych fizykw w dziejach, ktrego prace wpyny decydujco na ksztat nauki (nie tylko fizyki) i w ogle myli ludzkiej. W 1905, bdc urzdnikiem biura patentowego w Bernie (Szwajcaria), publikuje prace: o efekcie fotoelektrycznym, o mchach Browna i o elektrodynamice pouszajcych si cia. Pierwsza odegraa istotn rol w rozwoju mechaniki kwantowej, druga - fizyki statystycznej, trzecia jest wykadem tzw. szczeglnej teorii wzgldnoci. Podstawowa idea tej teorii polega, na przyjciu, e nie istnieje "absolutny ukad odniesienia" (jak to przyjmowa Newton) i e prawa fizyki we wszystkich tzw. ukadach inerejalnych maj t sam posta. Jedn z konsekwencji teorii bya zaleno midzy energi E i mas m, wyraona wzorem: E =mc;, gdzie c jest prdkoci wiata w prni, wielkoci sta wewszystkich ukadach inercjalnych. Relacja ta zmienia w sposb istotny jedn z podstawowych zasad termodynamiki - zasad zachowania energii. W 1916 Einstein sformuowa ogln teori wzgldnoci, w ktrej grawitacja (cienie powszechne) zostaje powizana z zakrzywieniem przestrzeni (tzw. przestrze Einsteina a. wat Einsteina). Teoria ta znalaza swoje pierwsze potwierdzenie w badaniach astronomicznych dotyczcych zamienia Soca w 1919; zob. Soce (Zamienie). Ostatnie 35 lat ycia uczony powici pracy nad unitarn teori pola, ktrej zadaniem jest znalezienie wsplnego mianownika dla pola elektromagnetycznego i grawitacyjnego. Prace te nie zostay, rwnie do dzi, uwieczone sukcesem. Einstein by przeciwnikiem probabilistycznej interpretacji fizyki kwantowej i jego publiczne dyskusje na ten temat (m.in. z Nielsem Bohrem) przyczyniy si do wyjanienia podstaw kwantowej teorii. "Nie wierz - pisa Einstein w tej sprawie do Bohra - e Bg zajmuje si gr koci." Niezmienny autorytet Einsteina sprawi, e jego pogldy na nauk stay si wanym czynnikiem jej ksztatowania. Byoby mi al dobrego Pana Boga, bo teoria jest w porzdku - nm. Da knnt mir halt der liebe Gott leidtun, die Theorie stimmt doch - odpowied Einsteina na pytanie jego studentki, Ilse Rosenthal, ktra, w Berlinie w

1919, gdy uczony pokaza jej depesz z wiadomoci, e obserwacje dwch ekspedycji ang. potwierdziy jego teori, zapytaa go, co by zrobi, gdyby ich wyniki byy negatywne. List. Na prob grupy uczonych (wrd nich take Nielsa Bohra) Einstein, przebywajcy w 1933 w., USA, napisa w 1939 list do prezydenta Roosevelta, przedstawiajc mu konieczno szybkiego rozpoczcia bada moliwoci uycia energii jdrowej w bombach, aby nie da si ubiec przez Hitlera. "Nauka (wg Einsteina) nie jest bynajmniej zbiorem praw czy poszczeglnych faktw. Jest tworem rozumu ludzkiego, jego nieskrpowanych idei i poj. Samo logiczne mylenie nie moe nam da adnej wiedzy o empirycznym wiecie. Caa nasza wiedza wywodzi si z dowiadczenia i powraca do niego." "Niemiecki uczony" i "szwajcarski yd" - 28 Xi 1919, a wic w 5 miesicy po zawarciu pokoju z Niemcami, londyski "Times" opublikowa nastpujcy list Einsteina do redaktora pisma: "Niektre stwierdzenia zawarte w Paskim pimie, a dotyczce mojej osoby i mego ycia, s wytworem ywej wyobrani dziennikarzy. Mam tu jeszcze jedno zastosowanie zasady wzgldnoci, dla zabawienia Paskich czytelnikw: Dzi pisz o mnie w Niemczech jako o niemieckim uczonym, a w Anglii jako o "szwajcarskim ydzie"; gdyby jedna kto sprawi, e okazabym si dla obu stron niesympatyczny, stabym si od razu "szwajcarskim ydem" dla Niemcw, a "niemieckim uczonym" dla Anglikw." Proces twrczoci naukowej - Einstein pisze: "Prawie w kadej powieci kryminalnej nadchodzi moment, kiedy detektyw zna ju wszystkie potrzebne mu fakty. Czsto wydaj mu si one zadziwiajce, nie uporzdkowane, nie powizane ze sob. Wielki detektyw decyduje jednak, e nie potrzeba mu ju dalszych materiaw, e samomylenie moe mu odkry zwizki midzy zebranymi faktami. Detektyw gra na skrzypcach albo, siedzc wygodnie w fotelu, rozkoszuje si fajk, gdy nagle - na Jowisza! - te zwizki staj si oczywiste..." "W myleniu naukowym zawsze obecny jest element poezji. Prawdziwa nauka i prawdziwa muzyka wymagaj podobnego wysiku myli." Rzec mona, e odwieczn tajemnic wiata jest jego poznawalno - synny aforyzm Einsteina. Znaczenie wietopogldowe teorii wzgldnoci - polega na tym, e przedmiotem jej s najbardziej podstawowe pojcia: przestrze i czas; ukazaa ona, e nie ma w nauce poj, ktre nie mog ulec rewizjii e rewizja taka otwiera przed nauk zupenie nowe, nieoczekiwane drogi rozwoju. Kontrowersyjno teorii wzgldnoci bya tak wielka, e jeszcze w 1921 przyznano Einsteinowi Nagrod Nobla nie za t teori, ale za wyjanienia zjawiska fotoelektrycznego. Ataki na teori wzgldnoci kierowano z rnych stron, a najjaskrawszym ich przejawem byo palenie ksiek o teorii Einsteina na placach miast nm. w okresie hitleryzmu.

Eirene - mit. gr. uosobienie pokoju, ac. Pax, jedna z trzech hor (zob.);

std imi Irena. Eirene z Plutosem-dzieckiem na rku - synny, nowatorski pod wzgldem koncepcji posg (po 375 pne.) Kefizodota z Aten, ustawiony na Areopagu w Atenach, nie zachowany; marmurowa kopia rzymska, uzupeniona wg wizerunkw na monetachattyckich, Monachium, Gliptoteka.

Eisteddfod - (wym. ajstezwod) walijski festiwal artystyczny; zw. piewaczy; poczony z konkursem; walij., 'sesja'.

Eklezja - zgromadzenie polityczne obywateli (dorosych mczyzn) staro, miast greckich; okresowe zebrania obywateli ateskich, obradujcych i decydujcych w sprawach publicznych oraz rozpatrujcych wnioski przygotowane przez rad ustawodawcz (gr. bule); chrzecijastwo jako duchowe zrzeszenie wiernych; lokalna kongregacja chrzecijan; z gr. ekklesia 'zgromadzenie lud.; sala zebra; gmina, koci'.

Eklezjastes - Kohelet (hebr., 'kaznodzieja' od qahal 'zgromadzenie') ksiga Biblii, dawn. bdnie przypisywana krlowi Salomonowi, czciowo dlatego, e autor dzieo swe wkada w usta wielkiego krla, powstaa prawdop. ok. 200 pne., esej filozoficzny, goszcy, e skoro "wszystko jest marno" (ac. omnia vanitas), naley uywa ycia.

Eklezjastyk - hebr. Misle, 'Przypowieci', czyli Mdro Jezusa, syna Syracha, ksiga Biblii (uwaana przez protestantw za apokryf) pochodzca ze 132-131 pne. lub z 274-273 pne., ktrej tematem jest pochwaa mdroci, boskich dzie natury i wielkich ludzi; z ac. ecclesiastici lebri 'ksigi do czytania w kocioach', w odrnieniu od kanonicznych.

Ekloga - zob. Sielanka; z ac. ecloga 'wybr, dobr' od gr. ekloge.

Ekonom - w Polsce od koca Xvi w., w okresie feudalnym i kapitalistycznym - dyspozytor, nadzorca robt folwarcznych; zarzdca ekonomii; z gr. oikonomos 'zarzdca domu'. Ekonomie - w dawnej Polsce - dobra krlewskie, wydzielone w 1590 przy ostatecznym rozdziale skarbu publicznego od nadwornego; cz dochodw z tych dbr przeznaczano na potrzeby dworu ("dobra stoowe"), cz na

uposaenie starostw, areszt na doywocie za zasugi dla Rzplitej, jako panis bene merentium, zob. Chleb (dobrze zasuonych).

Ekscepta Mazowieckie - deklaracja zoona przez szlacht mazowieck na sejmie koronacyjnym w 1576 w Krakowie, wyraajca zgod na przyjcie prawa koronnego, z zastrzeeniem pozostawienia na Mazowszu pewnych miejscowych ustaw z wasnych dawniejszych statutw, zwaszcza niektrych zwyczajw procedury sdowej, prawa prywatnego i karnego, wyliczonych w 46 artykuach deklaracji; zatwierdzone przez Stefana Batotego w 1577, ekscepta obowizyway do koca pierwszej Rzplitej; ekscept 'specjalne prawo, przywilej' z ac. exceptus, pp. od excipere 'wyj; uczyni wyjtek'.

Ekskalibur - zob. Miecz (Excalibur).

Ekskomunika - koc. kara poprawcza, kltwa; zob. Cenzura (koc.); z pn. ac. excommunicatio 'wyczenie ze spoecznoci (wiernych)'.

Ekslibris - znak wasnociowy ksiki, zazw. w formie kartki z nazwiskiem waciciela, ozdobionej rysunkiem, wklejanej na wewntrznej stronie przedniej okadki; w staro. Egipcie (ekslibris Amenhotepa Iii z 1400 pne.) i Asyrii (Vii w. pne.) w ksztacie tabliczek doczanych do rkopisw; w Europie od po. Xv w. w formie heraldycznej, z mottami, dewizami, rysunkami alegorycznymi; w Polsce od pocz. Xvi w.; zob. Drzewicki Maciej; ac. ex libris 'z ksiek; z ksigozbioru'.

Ekstaza - psych. stan marzycielskiego zachwytu o pokroju majaczeniowym, czsto o treci relig., z oderwaniem uwagi od rzeczywistoci; pot. stan zachwycenia, uniesienia; relig. stan mistycznego transu, gdy umys i wyobranie pochonite s przez sprawy boskie lub kosmiczne, przez wizje rzeczy niedostpnych zmysom; o nim wspomina w. Pawe w Biblii, 2. List do Korynt., 12, 2-4, mwic, e by porwany do trzeciego nieba i sysza tajemne sowa "nie wiem, czy w ciele, czy poza ciaem"; rwnie w. Jan (Apok., 1, 10) mwi, e by "w duchu", tj. w ekstazie, gdy oglda swe wizje apokaliptyczne; z g. ekstasis 'naruszenie; obd; zdumienie; trans'.

Elaine - (wym. elejn) w legendzie arturiaskiej imi kilku dam miertelnie zakochanych w Lancelocie; por. Dama (z Shalott).

El Amor Brujo - (wym. brucho) zob. Mio (czarodziejem).

Elba - wyspa na M. Tyrreskim, midzy Pwyspem Apeniskim i Korsyk, naleca w 1803-60 do Francji, potem do Woch; miejsce pierwszego wygnania Napoleona I (po abdykacji 6 Iv 1814 w Fontainebleau); zgodnie z traktatem Napoleon otrzyma suwerenn wadz nad Elb, tytu cesarza i pensj ze skarbu fr.; jego przymusowe zesanie trwao od 4 X 1814 do 26 Ii 1815, kiedy wyruszy do Francji, aby zdoby j bez wystrzau i panowa przez ostatnie sto dni; por. Napoleon (I, Sto Dni).

El Dorado - hiszp., 'pozocony (czowiek) '; fantastyczna kraina obfitujca w zoto, ktr konkwistadorzy hiszp. umiejscawiali midzy Amazonk i Orinoko. Kolumb, wyruszajc na poszukiwanie Indii Wschodnich na zachodzie, nie wtpi, e dotrze do synnej wyspy Cipangu (zob.), ktrej zote dachy opisywa Marco Polo. Hiszpanie, dowiedziawszy si, e ziemie odkryte przez Kolumba nie s czci Azji, mimo to nadal poszukiwali w Nowym wiecie miasta Manoa, o ktrego istnieniu wnioskowali z indiaskich opowieci. Jego krl mia by pokryty zlotem, std nazwa kraju. rdem legendy by prawdop. obyczaj Czibczw, ktrych wadca, obejmujc rzdy, skada ofiar bogom w Guatabita (w dzisiejszej Wenezueli) cay obsypany zotym proszkiem. Liczne ekspedycje podrnikw daremnie poszukiway El Dorada w Amazonii (Nowej Grenadzie), Wenezueli i Gujanie, a do poowy Xviii w.; przen. kraj bogactwa, dobrobytu, raj na ziemi, ziemia obiecana; por. Golkonda.

Elearzy w Polsce Xvi-Xvii w. harcownicy, ochotnicy, pojedynkujcy si z harcownikami nieprzyjaciela przed bitw; nieregularna lekka jazda, np. lisowczycy w Xvii w.; z wg. eltjaro 'przodujcy; wyborowy'.

Elegia - w poezji antycznej gr.-rz. utwr pisany dystychem (strof dwu wierszow, zoon z heksametru i pentametru); dystych elegiacki treci rnorodnej, zazw. jednak o tematyce aobnej; w poetyce i muz. nowoytnej utwr liryczny o charakterze powanym; refleksyjnym, melancholijnym, smutnym, rzewnym, tsknym, pospnym, aobnym, utrzymanym w tonie skargi; por. Lament; Tren (Ii). Nie wolno ci nie pamita! Od cieryie si nie wykrcisz. I musisz zimny ssa wiew, na ktry skaza ci Bg. Na Pnoc wic kieruj si teraz, na pnoc, na pnoc, Do kraju mogi i chmur, do kraju krzykw i chmur. (J. Iwaszkiewicz, Paegnanie Sycylii, Elegia, 21-24.)

Elegie - popularny utwr, bdcy czci skadow muzyki scenicznej Masseneta do tragedii Erynie (Pary 1872) Leconte de Lisle'a.

Elekcja - hist. wybory, wybr na jakie stanowisko a. urzd, powoywanie dostojnikw wieckich a. duchownych w drodze obioru; obir cesarza (w staro. Rzymie, w Bizancjum, w rdw. monarchiach europejskich) a. krla (w dawnej Polsce); z ac. electio 'wybr; selekcja'. Elekcja faktyczna - w rdw. Polsce elekcja, w ktrej o wyborze wadcy rozstrzygao zbrojne poparcie wikszoci feudaw. Elekcja solenna - w rdw. Polsce elekcja formalna, przeprowadzona na wiecu feudalnym. Elekcja viritim - ac., 'pojedynczo, osobno', wolna elekcja, w Polsce Xvii i Xviii w. zasada udziau caej szlachty w obiorze krla; zob. te Poe (elekcyjne). Elekcja vivente rege - ac., 'za ycia krla', obir za ycia poprzedniego krla, jak np. obir w 1529 Zygmunta Augusta jeszcze za ycia jego ojca, Zygmunta Starego. Wolna elekcja - zob. wyej Elekcja viritim.

Elektor - hist. wyborca (nm. Kurfrst; Kur 'obir'; Furst 'ksi'); ksi cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego, majcy przywilej obioru krla nm. ("krla Rzymian"), ktry by rzeczywicie obieralny od czasu elekcji Lotara Iii w 1125 do obioru Albrechta Ii w 1438; pniej obierano tylko czonkw dynastii habsburskiej. Zota Bulla Karola Iv z 1356 przyznawaa przywilej obioru krla tylko siedmiu elektorom: arcybiskupom Moguncji; Kolonii i Trewir V noszcym tytuy arcykanclerzy Niemiec, Galii i Burgundi oraz Woch, krlowi Czech (arcypodczaszy); palatynowi nadreskiemu (arcyszambelan), ksiciu Saksonii (arcymarszaek) i margrabiemu brandenburskiemu (arcyszambelan). W1648 powstao sme elektorstwo Palatynat dla ksicia bawarskiego, w 1692 dziewite, formalnie uznane w 1708, dla Hanoweru, dziki czemu elektorami zostali w 1714 krlowie Anglii. W 1803 powstao 10. elektorstwo dla Hessen-Kassel. Urzd przesta istnie wraz z cesarstwem rzymsko-niemieckim w 1806.

Wielki Elektor - zob. Wielki (Elektor).

Elektra - posta mit. gr. nie pochodzca z tradycji, nie znana epikom (rwnie Homerowi). Pierwsza wzmianka o niej w Orestei Stesichorosa, ok. 632-ok. 552 pne., wzita nie wiadomo skd, a dalszy rozwj postaci zawdziczamy literaturze gr. Crka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Ifigenii i Orestesa. W Elektrze (ok: 4l5 pne.) Sofoklesa ratuje Orestesa jako dziecko przed mordercami ich ojca. W Ofiarnicach (458 pne.) Ajschylosa odnosi si nieodmiennie wrogo do matki i Egista, radonie witajc brata; wraz z nim wywouje ducha Agamemnona, ale nie bierze czynnego udziau w zabjstwach. W Elektrze (413 pne.) Eurypidesa jest nieomal optana nienawici, rozpamituje swe krzywdy, bierze udzia w mordowaniu Klitajmestry, po czym wyrzuty sumienia prowadz j na skraj obdu. Wystpuje take w Agamemnonie (I w.) Seneki M., Orestesie (1750) Woltera, Agamemnonie (1783) Vittoria Alfieri, w tragedii aoba przystoi Elektrze (1931) Eugeniusza O'Neilla (jako Lavinia Mannon), w Elektrze (1937) J. Giraudoux, w Muchach (1943) Sartre'a, w operze Elektra (Drezno 1909) Richarda Straussa do tekstu Hugona von Hofmannstahl. Kompleks Elektry - w psychoanalizie: u dzieci pci eskiej (3-6 lat) podwiadoma i stumiona skonno (pciowa) do ojca i strach przed odwetem matki jako rywalki budzcej nieuwiadomion wrogo dziecka; por. Edyp (Kompleks Edypa).

Elektryczne krzeso - zob. Fotel (elektryczny).

Elementarz dla szk parafialnych narodowych - nowoczesny podrcznik nauki czytania i pisania metod analityczno-syntetyczn wyd. przez Komisj Edukacji Narodowej (Krakw 1785); por. Nauka (krtka ku czytaniu).

Elementy geometrii - gr. Stocheia geometrias, gr. dzieo Euklidesa (ok. 325 pne.), zawierajce cao wiedzy matematycznej swego czasu, usystematyzowane w postaci wykadu aksjomatycznego w ujciu geometrycznym; 13 ksig "Elementw" zawiera 465 tez; od czasu wynalezienia druku dzieo miao przeszo 1000 wyda; pierwszy przekad pol. Jzefa Czecha w 1807. Zob te Osio (Oli most).

Eleonora Akwitaska - fr. Alienor d'Aquitaine, ok. 1122-1204, jedna z wielkich postaci kobiecych redniowiecza (por. Anna: Komnena; Heloiza; cesarzowe Irena i Teodora), wnuczka Wilhelma Ix, ksicia Akwitanii, wielkiego trubadura, poety i mecenasa poezji, na ktrego dwr w Bordeaux cigali artyci; poeci, uczeni i rycerze. Tam wychowaa si na krlow, w atmosferze swobody myli, mowy i obyczaju, kultu pikna, poezji i dwornej rycerskoci. W 1137, po mierci ojca, baronowie wydali j, w wieku lat 15,

za krlewicza fr., ktry po kilku miesicach wstpi na tron jako Ludwik Vii. M kocha j, ale maestwo byo niedobrane: ona - pena temperamentu, wesooci, kokieterii, on - bigot o icie mniszym zaciciu, nieokrzesany, ktrego nie zachwycay jej ekstrawagancje i nie bawili poeci przybyli za ni do Parya. Ciekawa ycia i wiata, towarzyszy Ludwikowi w drugiej krucjacie do Palestyny wraz z damami dworu w mskich strojach rycerskich. Zaniedbywana i strofowana przez krla, pozwala sobie, w Antiochii i gdzie indziej, na kilka miostek; plotkarze wymieniali tu jej wuja Rajmunda z Poitiers i przystojnego niewolnika saraceskiego, fantaci - samego Saladyna. Ludwik znosi cierpliwie jej flirty, ale w. Bernard z Clairvaux rozgosi je; w 1152 wystpia o uniewanienie maestwa z powodu pokrewiestwa szstego stopnia. Znw wolna, wrcia do Bordeaux i spord tumu starajcych si wybraa Henryka Plantageneta, dziedzica tronu ang. a w 2 lata potem staa si znw krlow, jak mawiaa pniej: "krlow Anglii z boej nieaski". Wnoszc Henrykowi w posagu Akwitani, przyczynia si do powstania pastwa rozcigajcego si od Szkocji do Pirenejw. Kapetyngowie fr. poczuli si zagroeni. Spowodowao to dugotrway konflikt fr.-ang. Eleonora w Londynie staa si znw wyroczni dobrego smaku, opiekunk i boyszczem trubadurw i truwerw. Henryk Ii, modszy od niej o 11 lat, dorownujcy jej temperamentem, romansowa z piknymi damami, a Eleonora, ktra mu daa piciu synw (wrd nich dwch przyszych krlw Anglii: Ryszarda Lwie Serce i Jana bez Ziemi), szalaa z zazdroci. Gdy Henryk usun j za spiskowanie z synami przeciw niemu, zbiega z Anglii, aby szuka opieki w Akwitanii. Na rozkaz krla ujto j i uwiziono w 1173 w klasztorze, gdzie spdzia 16 lat, co jej jednak nie zdoao zama. Tradycja twierdzi, e bdc uwizion, kazaa otru faworyt krla, pikn Rozamund Clifford (zob. Pikny). Po mierci Henryka Ryszard uwolni j i uczyni regentk, a sam uda si na krucjat. Rzdzia krajem energicznie i rozsdnie, bronic tronu Ryszarda przeciw intrygom jego modszego brata Jana, a po mierci krla, w 1199, zapewnia Janowi sukcesj, sama za na reszt swych dni zamkna si w klasztorze w Fontevrault (Francja zach.), gdzie w 1204 pochowano j w kociele opackim, w grobowcu Plantagenetw, obok Henryka I.

Eleuterie - w staro. Grecji uroczystoci ku czci Zeusa Eleuteriosa (Wyzwoliciela) obchodzone jako wito wolnoci (po odniesionym w 479 pne. w Platejach zwycistwie nad Persami) o charakterze panhelleskim (oglnogreckim).

Eleuzynia - misteria eleuzyskie, uroczystoci ku czci bogi Demeter i Persefony, obchodzone w staroytnoci w gr. miasteczku Eleusis, w pobliu Aten.

Elfy - mit. germ. rodzaj niewielkich istot nadprzyrodzonych, majcych

magiczn zdolno pomagania a. szkodzenia ludziom (elfy wietlane i elfy czarne); w baniach i lit. istoty lekkie, zwiewne, igrajce, chochliki, duszki. Crka krla elfw - duska pop. pie liryczna; Sir Olaf, na nocnej przejadce konnej po ce, spotyka taczce elfy i jest kilkakrotnie zapraszany do taca przez krlewn elfw, ale odmawia. Wtedy dziewczyna uderza go w serce. Martwego ko odwozi do domu. Pie przeoy na jz. nm. J. G. Herder i zamieci j w swym synnym zbiorze Pieni ludowych, nm. Volkslieder, przetumaczywszy bdnie tytu na Krla Olch, nm. Erlknig. Erlknig - ballada (1792) J. W. Goethego jest swobodnym przetworzeniem pieni duskiej; ojciec z synkiem na rku jedzie konno noc przez las; chopiec przejmujco skary si ojcu, e Krl Olch chce go sobie zabra; przeraony ojciec spieszy do domu, ale przekonuje si na progu, e syn nie yje. Synna pie (opus 1; 1815) Schuberta do sw Goethego, ktr kompozytor przesta z dedykacj autorowi, jednak Goethe wyniole zignorowa.

Elgin - zob. Marmur (Marmury Elgina).

Eliasz - z Tiszbe w Gilead, wielki prorok izraelski z 1. po. Ix w. pne., jedna z gwnych postaci Biblii czczona przez mozaizm, chrzecijastwo (zw. zakon karmelitw) i islam. Pojawia si nagle (3. Ks. Krl., 17, 1), aby ratowa religi Jehowy, zagroon przez dziaalno niegodziwej Jezabel (zob.), ony Achaba (zob.), ktra wprowadzia kult Baala. W czasie wielkiej suszy, ktr prorok przepowiedzia, Eliasza ywi kruki chlebem i misem nad potokiem Karit, a potem pewna wdowa w Sarepcie - chlebem i wod, a Eliasz przywraca ycie zmaremu synowi wdowy. W obecnoci krla Achaba wyzywa 450 prorokw Baala i 400 prorokw Aszery do dramatycznego wspzawodnictwa ze sob na grze Karmel, gdzie wzniesiono 2 otarze, jeden Baalowi, a drugi Jehowie. Baal by guchy na woania swych prorokw, a Jahwe odpowiedzia Eliaszowi, zsyajc ogie z nieba, na co lud pojma kapanw Baala, a Eliasz zabi ich mieczem. Gdy Jezabel zagrozia zemst, a strwoony Eliasz uciek na puszcz i siadszy pod jaowcem prosi Boga o mier, pojawi si anio i nakarmi go podpomykiem i wod (3. Ks. Krl., 19). Eliasz nie umar, ale zosta porwany ywcem do nieba przez trb powietrzn, gdy wz ognisty i konie ogniste rozczyy go z jego nastpc, Elizeuszem, na ktrego wzlatujcy Eliasz zrzuci swj paszcz. Std wyraenie "paszcz Eliasza" oznacza 'objcie po kim stanowiska a. przekazanie komu swej funkcji, swego urzdu'; z hebr. eliyahu 'Jahwe, (mj) bg, jest Bogiem'. Eliasz i anio na pustyni - obraz (1464) Diericka Boutsa, Louvain; koci w. Piotra.

Eliasz - oratorium (opus 70; 1846) F. Mendelssohna Bartholdy.

Elida - gr. Elis, Eleia, kraina historyczna w pn.-zach. czci Peloponezu, yzna, rolnicza, nawodniona rzekami Alfejosem i Penejosem, synna z hodowli byda i koni. Sw godno kraju witego, ktrego mieszkacom przyznano przywileje kapaskie, zawdziczaia najsawniejszemu okrgowi kultowemu Zeusa w Olimpii, miejscu igrzysk olimpijskich od 776 pne. do 394 ne., w ktrych braa udzia caa Grecja.

w. Eligiusz - fr. St. Eloi, 588-659, zrcznyzotnik, ktry zdoby wzgldy merowiskich krlw fr. Chlotara Ii i jego syna, Dagoberta I (zob.). Zosta podskarbim krlewskim i biskupem Noyon. Patron kowali, lusarzy, a zw. zotnikw, aposto Flandrii. ywot jego opisano wierszem w Xiii w. w Noyon; ac. eligius 'wybrany'.

Eliksir - farm. kosmet. mieszanina nalewki rolinnej z olejkiem eterycznym; odwar, wycig rolinyna spirytusie. Eliksir miosny - zob. Napj (miosny). Eliksir ycia - pyn a. proszek poszukiwany przez alchemikw, mogcy przedua ycie w sposb nieograniczony i zapewni wieczn modo; w ac.

rdw. elixir mg take oznacza 'kamie filozoficzny' (zob. Kamie), nalewk mogc przeistoczy metale nie szlachetne w zoto; z arab. al-iksir.

Elissa zob. Dydona.

Elizeusz - prorok biblijny, suga i ucze Eliasza (zob.), ktrego paszcz by znakiem nastpstwa Elizeusza w posannictwie prorockim. W przeciwiestwie do swego poprzednika by wytworny i opanowany. Dziaa przez 50 lat, bdc doradc czterech krlw Izraela (ok. 850-790 pne.); por. Biblia, 4. Ks. Krl. 2-13. Ukaranie chopcw - Gdy Elizeusz szed drog z Jerycha (gdzie uzdatni wod do picia, wpuszczajc do rde soli) do Betelu, dzieci namieway si z niego, woajc: "Chod no, ysy!", a on przekl je w imi Paskie. I

wyszy z lasu dwa niedwiedzie i rozszarpay z nich czterdzieci dwoje dzieci. 'Wskrzeszenie dziecka Sumunitki. Bogata, ale bezdzietna Sunamitka udzielia gociny Elizeuszowi, ktry w nagrod zapowiada jej syna. Synek jednak po kilku latach nagle umiera. Elizeusz go wskrzesza. Wrd innych cudw czynionych przez Elizeusza:pomnoenie bochenkw chleba, uzdrowienie z trdu Naamana, nakazanie utopionemu ostrzu siekiery, aby wypyna z wody.

Elizjum, Pola Elizejskie, Kraina Cieni, Wyspy Bogosawionych i Szczliwych, mit. gr. i rz. kraina wiosny i szczcia, miejsce pobytu dusz bogosawionych zmarych, wyspy na Zachodzie, nad Oceanem a. ki asfodelowe pod ziemi, w Hadesie; gr. Elysion pedion. Avenue des Champs-Elysees - fr., Aleja Pl Elizejskich, jedna z gwnych alei Parya, biegnca od placu Zgody (Place de la Concorde) do uku Triumfalnego Gwiazdy (Place Charles de Gaulle). Cienie elizejskie - dusze zmarych przebywajce w Elizjum. Paac Elizejski - fr. Palais de l'Elysee, w 1848 i od 1873 siedziba prezydenta Francji, zbudowana w1718 na rogu ul. Fauborng-Saint-Honore i alei de Marigny w Paryu; przen. prezydent Republiki Francuskiej, jego urzd, polityka.

El-Kerak - zob. Kerak.

Ellenai - zob. Anhelli.

Elohim - u staro. ludw semickich oglna nazwa bstwa, w hebr. l.mn. elohim (od l. poj. 'eloakh') znaczca 'bogowie', ale czsto interpretowana w Biblii jako l.poj., w sensie 'Bg', dostojna nazwa zastpcza niewymawialnego (por. Dekalog, 2. przykazanie) imienia Jahwe (zob.).

Elstera Biaa - nm. Weisse Elster, rzeka w pd. NRD; w pobliu ujcia do Soawy ley Lipsk; tam wezasie "bitwy narodw", 19 X 1813, zgin w wezbranych nurtach Elstery ksi Jzef Poniatowski (zob.), osaniajc cofajc si armi fr. i bronic miasta.

Elsynor - zob. Helsingor.

Ely - (wym. i:ly) miasto w Anglii nad rzek Ouse. Katedra zbudowana po 1083 normandzka bazylika trzynawowa z transeptem, gotyckim prezbiterium, kaplic mariack (1321-49) i oktogonaln wie nad transeptem, jedna z najwikszych w Anglii.

Elyan Kasper - ok. 1435-ok. 1486, zaoyciel pierwszej drukarni we Wrocawiu, kanonik kapituy wrocawskiej; z jego oficyny wyszy najwczeniejsze druki w jz. polskim: Ojcze nasz, Zdrowa Maria i Wierz w Boga, w caoci zamieszczone w ac. edycji Statuta synodalia episcoporum Vratislaviensium z 1475 r.

Elzevier - (wym. elzewi:r) rodzina niderlandzkich ksigarzy, wydawcw i drukarzy, dziaajcych w 1583-1712. Zaoyciel rodu, Lodevijk, 1540-1617, pracowa jako introligator w Antwerpii, ale wyemigrowa do Holandii z powodw religijnych i w 1583 w Lejdzie zacz publikowa i sprzedawa ksiki. Jego synowie, Mathias i Bonaventura, wnuki Isaak i (najznakomitszy z nich) Lodevijk M., 1604-70, drukowali i wydawali w Lejdzie, Amsterdamie; Utrechcie i Hadze. Rodzina wydaa cznie ok. 5000 pozycji w rnych jzkach. Elzewiry - ksiki maoformatowe, niedrogie i trwate, kieszeniowce Xvii w., wprowadzone na rynek przez Elzevierw, synne w Europie, bardzo cenione przez zbieraczy. Mae republiki - seria 35 niewielkich tomw wydanych przez Elzewierw w 1625-72, zawierajcych histori i opisy poszczeglnych krajw.

Elbieta - jedno z najczstszych imion do po. Xix w., gr. EI(e)isabet(h), z hebr. Eliszeba' - dos. 'Bg jest przysig; powicona Bogu'; np. Elbieta Ryksa, 1288-1335, krlowa czeska i polska, crka krla pol. Przemysawa Ii i Ryksy, ona Waciawa Ii, krla czes. i pol., pniej Rudolfa Habsburga; Elbieta, ok. 1326-61, crka Kazimierza Wielkiego; Elbieta "Boniaczka", ok. 1340-87, krlowa wgierska 1353-82, ona Ludwika Wgierskiego, matka Jadwigi, pniejszej krlowej pol., ony Wadysawa Jagiey, w czasie walk domowych uwiziona i uduszona.

w. Elbieta - wg Biblii crka Aarona, ona kapana Zachariasza. Archanio Gabriel obwieci mu, e Elbieta, cho bezpodna i wiekowa, urodzimu syna imieniem Jan (Chrzciciel). Jej g. znaczenie liturgiczne i

artystyczne mieci si w scenie Nawiedzenia jej przez Mari; uk., 1, 5-22, 39-56.

Elbieta i Tudor - 1533-1603, crka Henryka Viii i Anny Boleyn, krlowa Anglii od 1558 uznana w 1536 za dziecko nieprawe przez sd kontrolowany przez krla; parlament w 1544 przywrci jej nastpstwo tronu (po Edwardzie i Marii). W 1558, gdy wstpowaa na tron, walki religijne, olbrzymie zaduenie pastwa, klski ponoszone w wojnie z Francj i hegemonia hiszpaska w Europie sprawiay, e Anglia przeywaa gboki kryzys; w chwili mierci Elbiety, w 45 lat pniej, byo to pastwo w jednym ze szczytowych okresw swoich dziejw, kiedy dziaali tak wybitni mowie stanu, jak Walsingham; lord Burghley i jego syn Robert, pisarze Edmund Spenser, Szekspir, Francis Bacon, Marlowe, Walter Raleigh, piraci i zdobywcy Francis Drake i John Hawkns. Anglia staa si krajem zjednoczonym, mocarstwem europ. z wielk flot wojenn, z kwitncym handlem i przemysem, pastwem rozpoczynajcym okres zdobyczy kolonialnych. Po zrzeczeniu si przez Mari (zob.) Stuart tronu Szkocji Elbieta wizia j przeszo 18 lat, po czym kazaa ci, przecinajc ni prawdziwych i rzekomych, knutych przez Mari spiskw. Hiszpask Niezwycion Armad Filipa Ii zniszczyli Hawkins i Drake przy walnej pmocy gwatownego sztormu (1588). Elbieta bya najwikszym wadc w dzejach Anglii. Nie wysza za m nigdy, cho przez wier wieku defilowa przed ni korowd ambasadorw z propozycjami od krlewskich i ksicych konkurentw. Miaa cieszcych si jej askami faworytw, jak Leicester i Essex. Wyksztacona znakomicie, korespondowaa z Mari Stuart po francusku, dowcipkowaa z ambasadorem weneckim po wosku, a z posem polskim kcia si w jdrnej acinie; tumaczya Salustiusza i Boecjusza, znaa do greki, aby czyta Sofoklesa; ukadaa wiersze i komponowaa muzyk, graa miernie na lutni i szpinecie, ale miaa do rozumu, aby wymiewa te swoje prby. Jej umys i dowcip byy rwnie ostre jak jzyk; gdy ktry ambasador winszowa jej znajomoci jzykw, odpara: "Nie sztuka nauczy kobiet mwi, znacznie trudniej nauczy j trzyma jzyk za zbami." W polityce bya ostrona, dugo wahaa si przed powziciem decyzji, umiaa korzysta z rad ludzi dowiadczonych, a prcz tego miaa duo szczcia. Jej odziedziczony po ojcu despotyzm zagodzony by pewn doz humanitaryzmu i wdziku, a take wilczym apetytem na mskie komplementy; por. Gowa ("Skrc ci"); zob. Ostatni (Ostatnie sowa). The Faerie Queene - zob. Krlowa (Wieszczek). Elisabetta, regina d'Inghilterra - w., 'krlowa Anglii', opera (1822) G. Rossiniego. Elbietaski - odnoszcy si do okresu panowania Elbiety I, do kultury tego czasu, zw. do lit. (dramatu, poezji), architektury wieckiej i meblarstwa (wczesna faza Renesansu ang.), mody kobiecej itd.

Elbieta Granowska - ok. 1372-1420, krlowa polska od 1417, trzecia ona Wadysawa JagieIiy; poddanka, krla, crka wojewdy sandomierskiego Ottona z Pilcy, porwana ojcu przez Wisawa Czambora, rycerza morawskiego. Po pewnym czasie zapon do niej, gwatowan mioci inny rycerz morawski, Jenczyk Jenczykowicz z rodu Odroww (bra ze sw chorgwi udzia w bitwie pod Grunwaldem), a nie mogc ugasi trawicych go ogni, porwa j z kolei Wisawowi. Gdy Wisaw poskary si krlowi na ten gwat, Jenczyk zasdzi si na Czambora i zabi go, a gdy sam zmar, Elbieta wysza za kasztelana nakielskiego, Wincentego z Granowa. Owdowiaa w tyme roku co Jagieo po Annie. Elbieta bya ju kobiet jak naowe czasy star (bo miaa 44 lata), a przy tym gruliczk, musiaa wic, jak uwaano, rzuca na mczyzn czary, bo krl rozkocha si w niej bez pamici. Maestwo, zawarte wbrew gorcej opozycji luksemburczykw (stronnictwa dcego do wydania za krla innej Elbiety, ksiniczki brabanckiej), trwao 3 lata i przyioso krlowi moc przykroci. Jego sekretarz, Stanisaw Cioek, poeta i pniejszy biskup, napisa pamflet, w ktrym porwnywa Elbiet do maciory u boku lwa, za co krl, bronic honoru maonki, usun go ze swej kancelarii.

Elbieta Habsburanka - 1526-45, crka arcyksicia austr. Ferdynanda i Anny, ostatniej krlowej Czech i Wgier z dynastii Jagiellonw, pierwsza ona Zygmunta Augusta od 1543. Znienawidzona przez Bon, zagubiona w obcym rodowisku, a przy tym chora na padaczk (co Bona stara si wykorzysta do uniewanienia maestwa syna), Elbieta nie doczekaa swoich 19. urodzin.

Elbieta okietkwna - 1305-80, crka Wadysawa okietka, krlowa wg, 1320-42, trzecia ona Karola Roberta wg., matka Ludwika Wgierskiego. Po wstpieniu przez syna na tron polski bya w jego imieniu regentk Polski w 1370-75 z tytuem "starszej krlowej Polski". Dbajc o interesy dynastii andegaweskiej, za co bya ostro atakowana, zw. przez Wielkopolan i episkopat, rzdzia jednak rozumnie i kompetentnie. Wg nowszych bada hist. bya to jedn z najwybitniejszych postaci Xiv w. w Europie.

Elbieta Rakuszanka - 1436-1505, crka cesarza Albrechta Ii Habsburga i Elbiety Luksemburskiej, krlowa polska od 1454, ona Kazimierza (zob.) Jagielloczyka. Inteligentna i wyksztacona, bya opiekunk pisarzy i artystw, miaa wielki wpyw na polityk krla. Zwana matk, krlw a. matk Jagiellonw, miaa 6 synw i 7 crek; z synw: Wadysaw panowa w Czechach i na Wgrzech, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt panowali w Polsce, w. Kazimierz daremnie ubiega si o tron wg., a najmodszy Fryderyk by arcybiskupem gnienieskim i kardynaem; przypisywano jej autotstwo traktatu pedagogicznego o wychowaniu krlewiczw.

w. Elbieta z Turyngii a. Wgierska - 1207-31, crka Andneja Ii, krla wg., maonka landgrafa Turyngii, Ludwika Iv, spowinowacona z Piastami, zwana matk ubogich. Cud R - Wg legendy (wizanej te z postaciami innych witych) Elbieta, wbrew zakazowi ma, czynnie wspomagaa ubogich i bezdomnych poddanych. Pewnego razu m spotka j wychodzc z zamku z duym tumokiem chleba. Zapyta j, co niesie, ona odpara: "To tylko re, panie", a kiedy kaza rozwin chust, Bg, osanijc jej kamstwo, przeobrazi bochenki w pki r. Temat wykorzystywany przez plastyk (Cavallini, van Eyck, Holbein). Koci w. Elbiety w Marburgu - zob. Marburg. Legenda o w. Elbiecie - oratorium (1862) Ferenca Liszta. Elbietanki - pot. nazwa kilku eskich zgromadze zakonnych, majcych za patronk w. Elbiet z Turyngii.

Ek - miasto w woj. suwalskim, na Pojezierzu Eckim, nad Jeziorem Eckim; miejscowo nazywaa si pierw. ek, czego lad zachowa si w nm. odpowiedniku Lyck; mwiono zatem pierw.; we ku, ze ku, co wszake z czasem zaczto rozumie jako: w Eku, z Eku; w ten sposb utworzy si nowy mianownik - Ek.

Emaus - osada pooona 307km od Jerozolimy, w Iii w. zwana Nikopolis, dzi Amwas, gdzie Juda Machabeusz w 166 pne. pokona wojska syryjskie; zob. te Droga (do Emaus). Chrystus w Emaus - obraz (1648) Rembrandta; Pary, Luwr. Emaus - zabawa lud. organizowana w niektrych miejscowociach Polski i Czechosowacji w poniedziaek wielkanocny; najbardziej znany jest Emaus krakowski z kiermaszem zabawek lud. i odpustem w klasztorze na Zwierzycu.

Embla - mit. skand. pierwsza kobieta, stworzona z esionu przez Odyna, Vili i Ve; por. Ask.

Emblemat - godo, oznaka, atrybut, znak, symbol(iczna figura), wizerunek z ukrytym, "wrzuconym" znaczeniem; z gr. emblema 'wstawka, ozdoba' od

emballein 'wrzuca, wkada'. Przykady tradycyjnych, prostych emblematw: Baranek, pelikan, ryba itd. - Chrystus. Bero - wadza. Biel - czysto, dziewictwo. Feniks - zmartwychwstanie. Gob - pokj. Gobica - Duch w. Kielich - eucharystia. Kotwica - nadzieja. Krzy - chrzecijastwo. Mot - praca. Pksiyc - islam; Turcja. Rka z chmur - Bg Ojciec. Serce - mio. Trjkt rwnoboczny w kole (a. Koo w trjkcie) - Trjca w. Waga - sprawiedliwo. Wawrzyn - zwycistwo. Zob. te Ewangelia (Ewangelici, symbole); 2wierzta (jako symbole).

Emilia Galotti - tytuowa bohaterka tragedii (Brunswik 1772, wyst. pol. Wilno 1790) Gottholda E. Lessinga. Opryszkowie, nasani przez zakochanego w niej potajemnie ksicia Gonzag, zabijaj narzeczonego Emilii w pojedzie, wiozcym mod par do lubu. Gdy okazuje si, e ksi ma zamiar j porwa, Emilia; obawiajc si, e ulegnie zalotom piknego i bogatego pana, unika haby; namwiwszy ojca, starego pukownika Galottiego, aby wbi sztylet w jej serce. Jedna z wielu tragedii o temacie zaczerpitym z rzymskej legendy o Wirginii (zob.)

Eminencja - od 1644 tytu kardynaw; z ac. eminentia 'wynioso; dostojno'; zob. Szary (Szara eminencja).

Emnilda - trzecia ona Bolesawa Chrobrego od ok. 988, crka ksicia Dobromira z Zachodniej Sowiaszczyzny (zapewne Lutyka lub Obotryty?), wg tradycji ukochana ona, a przy tym kobieta z charakterem i dobry czowiek. Kiedy krl w przystpie gniewu skazywa kogo na mier, miaa zamyka skazaca w sobie tylko wiadomej ciemnicy i czeka spokojnie miesice, a nawet lata - a Bolko poaowa swego czynu. Wtedy dobywaa nieszcznika z lochu i uzyskiwaa uaskawienie. Z ni krl mia wikszo swych dzieci; m.in. pniejszego krla polskiego, Mieszka Ii. Zmara w 1017.

Empire - (wym. apjr) fr., 'cesarstwo', styl cesarstwa, odmiana klasycyzmu francuskiego pocztku Xix w., zwizana z okresem panowania cesarza Napoleona I, rnica si od poprzednich (Ludwik Xvi, Dyrektoriat) silniejszym wpywem staroytnej sztuki gr.-rz. i motyww egipskich; z ac. imperium; zob. Imperator. Empire State - (wym. empajr stejt) ang., 'stan imperialny', przydomek stanu Nowy Jork (USA). Empire State Building - (wym. bilding) ang., 'budynek', biurowiec wysokociowy w rodkowym Manhattanie (Nowy Jork), liczcy 102 pitra i 3817m wysokoci, zbudowany w 1931 i wwczas najwyszy budynek wiata. Przewyszyy go jednak bliniacze 2 budynki World Trade Center na zach. stronie dolnego Manhattanu, liczce po 110 piter i 4117m, a pniej budynek Sears Tower w Chicago, 110 pitrach i 4437m.

Empireum - najwysza, empirejska sfera nieba staro. i rdw. kosmologii, opisywana zazw. jako sfera ognia i wiata; transcendentnie wzniose miejsce, uwaane za rdo czystej myli i szczytnych idei; raj, niebo, Ormament; z gr. empyrios 'ognisty' od Pyr 'ogie'.

Emploi - (wym. aplua) rodzaj rl, w ktrych aktor(ka) si specjalizuje; fr., 'uytek; zajcie; posada'.

Emulacja - przest. wspzawodnictwo; rywalizacja; z ac. aemulatio, 'naladownictwo; rywalizacja'; por. Paragon.

Enak - zob. Syn(owie Enaka).

Encyklika - ordzie papieskie do hierarchii koc. i wiernych w sprawach wiary i moralnoci, majce charakter oglniejszy ni bulla (por. Dekretalia); nazywane od ich pierwszych sw; z gr. enkyklios 'oklny; oglny'; zob. Mater et magistra; Pacem interris.

Encyklopedia - fr. L'Encyclopedie, ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers a. 'Sownik rozumowany nauk, sztuki i rzemios', zw. w Polsce Wielk Encyklopedi Francusk, jeden z wielkich pomnikw pimiennictwa Xviii w., sownik encyklopedyczny wczesnego stanu wiedzy (omawiajcy te sztuk i rzemiosa), opublikowany pod kierownictwem Diderota i, do 1758, d'Alemberta, w 35 tomach, midzy 1751 i 1776. Pocztkowo mia to by przekad angielskiej Cyclopaedia Ephraima Chambersa, zdecydowan si jednak na dzieo oryginalne. Spord przeszo 50 wsppracownikw najsynniejsi to: Voltaire, Marmontel, Montesquieu, Turgot, Rousseau, Bution, Condillac, Condorcet, Helvetius, Holbach, Necker, Quesnay. Wyraaa ona ducha filozofii Xviii w. i jej usiowanie racjonalnego wyjanienia wszechwiata, nacechowane mioci prawdy i pogard dla przesdw. Odrzucaa elementy bajeczne i nadprzyrodzone w historii, zwalczaa autorytety bdce rdem doktryn relig. (np. doktryny wiecznego potpienia) i irracjonalnch instytucji polit., atakowaa nietolerancj i przeladowanie. Jej sceptycyzm cign na ni wrogo kleru (zw. jezuitw) i klas panujcych. W 1752 i 1759 zabroniono dalszego jej wydawania, ale zdoano przecie doprowadzi dzieo do koca, gdy zakazom rzdowym brako wewntrznego przekonania, a odpowiedzialny za cenzur Malesherbes by w rzeczywistoci zwolennikiem tego wspaniaego dziea. Wywaro ono ogromny i trway wpyw na umysy we Francji, w innych krajach Europy i w Ameryce; z gr. enkyklios (zob. Encyklika) i paideia '(wy)ksztacenie'. Encyklopedyci francuscy - filozofowie, uczeni i pisarze bdcy wsppracownikami Wielkiej Encyklopedii Francuskiej.

Endor - zob. Wroka (z Endor).

Endymion - mit. gr. pikny, mody ukochany bogini ksiyca Selene a. Artemidy, myliwy a. pasterz, ktrego Zeus na prob Selene obdarzy wieczn modoci, urod i nieprzespanym snem w grocie gry Latmos, aby bogini moga go swobodnie odwiedza w kad noc ksiycow i caowa do woli, a nawet (wg innej wersji) mie z nim 50 crek. Wg niektrych, legenda Endymiona jest tylko obrazem jego mierci a. w ogle snu mierci, std czstotliwo wizerunkw Endymiona i Artemidy (Diany) a. Seleny na

sarkofagach antycznych; rwnie malowida w Herkulanum i Pompei. Endymion - poemat (1818) Johna Keatsa. Komedia (1591) J. Lyly. Relief z 2. po. Ii w. pne., Rzym, Muz. Kapitoliskie. Diana i Endymion - obraz (ok. 1577) Tintoretta, Londyn, pryw. Obraz (ok. 1626) van Dycka, Madryt, Prado. Obraz (ok. 1637) Rubensa, Londyn, Nat. Gall.

Eneasz - Aineias, mit. gr.-rz. bohater Eneidy Wergiliusza, syn miertelnika Anchizesa i bogini Afrodyty. Wg Homera najdzielniejszy po Hektorze wdz trojaski, wadca Dardanw, krewny krla Priama, w Iliadzie posta drugoplanowa. Afrodyta ratuje go w czasie walki z Diomedesem. Po zburzeniu Troi panuje nad Troad. Ale Wergiliusz idzie za inn legend, wg ktrej Eneasz wynosi z poncej Troi na barkach starego ojca, zabierajc on Kreuz, syna Askaniusza i domowe penaty. Wraz zgrup zwolennikw wyrusza, aby da pocztek nowemu narodowi. Po kilkuletniej wdrwce przybywa do Italii, gdzie zakada koloni, od ktrej pochodzi mieli Rzymianie, por. Askaniusz; Lawinia. Eneida - poemat epicki Wergiliusza (70-19 pne.) w 12 ksigach, sawicy legendarne pochodzenie trojaskie ludu rzymskiego. Wergiliusz wywodzi od Julusa (Askaniusza), syna Eneasza, rd julijski (Iulii), a wic Cezara i Oktawiana, pniejszego Augusta, ktrego pryncypat poeta popiera. Poemat zosta zreszt zamwiony przez Oktawiana. Patriotyczna wymowa utworu zachwycia czytajc publiczno Rzymu, cho mier autora w 19 pne. nie pozwolia mu dokoczy epopei. Poemat dzieli si na 2 odrbne czci: pierwsza, ksigi 1-6, naladujca Odysej, opowiada o podrach Eneasza, a do jego przybycia do Italii; druga, ks. 7-12, wzorowana na Iliadzie, relacjonuje wojny prowadzone dla zdobycia Lacjum i koczy si zaoeniem krlestwa Lawinium. Ksiga 1. Po szeciu latach podry z przygodami Eneasz jest ju bliski Italii, gdy Junona rozprasza okrty Trojan, ktrzy z trudem lduj w Libii, pod Kartagin, gdzie s gocinnie przyjci przez krlow Dydon (zob.). Ksiga 2. Eneasz opowiada Dydonie o koniu trojaskim, zdobyciu i poarze Troi; o tym, jak by wiadkiem mierci starego krla Priama i jak ucieka z miasta w noc, z ojcem Anchizesem na ramionach, z on i synem; Kreuza w czasie tej ucieczki zgina. Ksiga 3. D.c. opowieci Eneasza; w Delos wyrocznia kae mu szuka ziemi przodkw, a wizja odkrywa mu, e jest ni Auzonia (zob.), skd pochodzi Dardanos (zob.). Na wyspach Strofadach harpie wieszcz, e Eneasz zaoy miasto w Italii. Po przybyciu do portu Drepanon na Sycylii umiera Anchizes. Ksiga 4. Dydona, ogarnita wielk mioci, oddaje si Eneaszowi w grocie, gdy burza ich zaskoczya w czasie polowania; usiuje namwi go do

pozostania u niej. Ale kiedy pose bogw, Merkury, objawia mu ich wol, Eneasz, cho niechtnie, ulega starorzymskiej cnocie - pietas, mioci nalenej rodzinie, ojczynie i bogom - speniajc ich yczenie: musi opuci Dydon i zaoy wasne pastwo w Italii. Po jego odjedzie Dydona przebija si mieczem i zostaje spalona na wielkim stosie pogrzebowym, ktrego pominie Eneasz widzi z okrtu na otwartym morzu. Ksiga 5. Eneasz z towarzyszami przybywa na Sycyli w rok po mierci ojca i zarzdza igrzyska na jego cze. Ksiga 6. Eneasz lduje w Kume, schodzi do groty Sybilli i do krlestwa zmarych, odwiedza Anchizesa, spotyka Dydon, ktra go odpycha, oglda dusze swych przyszych potomkw, bohaterw rzymskich; po czym wraca do towarzyszy i pynie wraz z nimi do Lacjum. Ksiga 7. Latynus, krl Lacjum, przyjmuje gocinnie Eneasza i obiecuje mu rk swej crki, Lawinii, ale ksi Tumus, wadca Rutulw, ktremu Lawini obiecaa jej matka, zbiera wojsko, aby odeprze Eneasza. Ksiga 8. Opis przygotowa wojennych po obu stronach. Eneasz pynie w gr Tybru a do Pallanteum, miejsca, gdzie stanie Rzym. Ksiga 9. Turnus, w czasie nieobecnoci Eneasza, napada na obz Trojan i usiuje podpali ich okrty. Ksiga 10. Opis walk Eneasza i jego sprzymierzeca, Tarchona, wadcy Etruskw, z dzielnym Turnusem. Ksiga 11. Dalszy cig zmaga wojennych. Ksiga 12. Gdy bitwa przybiera niepomylny obrt dla Rutulw, Turnus proponuje Eneaszowi pojedynek i zostaje przez niego zabity. Bogowie postanawiaj, e chocia zwycizcami s Trojanie, przyszy Rzym nie po nich, ale po Latynach odziedziczy jzyk, prawa i nazw; zob. te Wierny (Achates). Powie o Eneaszu - fr. Roman d'Endas a. Eneas, pierwsze naladownictwo Eneidy, poemat nieznanego autora, o 10156 wersach omiosylabowych w dialekcie normandzkim, z ok. 1160. Aeneas - balet (Bruksela 1935) Alberta Roussela, libretto: Weterings. Le nozze d'Enea con Lavinia - w., 'Wesele Eneasza i Lawinii' opera (1641) Monteverdiego. Poegnanie Eneasza z Dydon - obraz (1550-60) Tintoretta, Brunswik, Mus. Eneasz i Dydona - obraz Guido Reni, Kassel. Rozbicie si okrtu Eneasza - obraz (1630-35) Rubensa, Berlin.

Eneasz i Dydona na polowaniu - obraz N. Poussina, Madryt, Prado. Eneasz poluje na jelenie na wybrzeu libijski - obraz Cl. Lorraina, Bruksela, Mus. Eneasz - fresk (1762-63) Tiepola na sklepieniu w paacu krl. w Madrycie. Eneasz i Dydona na okrcie - obraz (1850) W. Turnera, Londyn, Tate Gallery. Eneasz i Anchizes - rzeba (1618-19) Berniniego, Rzym, Gal. Borghese.

Energumen - dawn. optany przez czarta, zeg, ducha, demona;. przen. fanatyczny zwolennik, adherent, entuzjasta, optaniec; z pn. gr, energoumenos 'bdcy przedmiotem dziaania'.

Eniwetok - atol na Pacyflku, w grupie wysp Marshalla, miejsce pierwszego prbnego wybuchu termojdrowego, dn. 1 Xi 1952 (podanego do wiadomoci publ. dopiero w 1954), na poligonie atomowym USA, po przesiedleniu mieszkacw atol (145 osb).

Enkelados - mit. gr. najpotnijszy ze sturkich gigantw, synw Tartaru i Gai, ktrzy zbuntowali si przeciw Zeusowi; Zeus uwizi Enkeladosa pod ziemi, przywaliwszy go Etn, z ktrej dobywaj si niekiedy pomienne oddechy giganta.

Entente Cordiale - (wym. att kordial) fr., 'serdeczne porozumienie', nazwa stosunkw midzy Angli i Francj za Ludwika Filipa w latach 1832-46; nazwa ukadu zawartego midzy Angli i Francj 8 Iv 1904, ktry utorowa drog do trjporozumienia (fr. triple entnte a. po prostu entente) z Rosj.

Entrecasteaux Antoine Raymond Joseph de Bruni - (wym. atrakasto), 1737-93, francuski eglarz i kontradmira. 28 Ix 1791 wyruszy z Brestu na czele dwch okrtw: "Recherche" i "Esperance", z polecenia Zgromadzenia Narodowego na poszukiwanie zaginionego La Perouse'a. Przemierzajc Pacyfik we wszystkich kierunkach, odwiedzi te Wyspy Przyjacielskie w pd-zach. Polinezji, o ktrych La Perouse pisa w swym ostatnim licie jako

najbliszym celu podry. Na Tongotapu, g. wyspie archipelagu, Entrecasteaux usysza nie o zaginionym eglarzu, ale o Cooku i jego marynarzach, ktrych Polinezyjki wspominay z uniesieniem. Rwnie zaogi "Recherche" i "Esperance" dugo zwlekay z opuszczeniem wyspy, oddajc si tacom, nocnym koncertom i prbom powrotu do natury. Na odkrytej przez Cooka Nowej Kaledonii kwito jeszcze ludoerstwo: kapitana Huona de Kermadec, ktry zmar "z tsknoty" na pokadzie swojej "Esperance", trzeba byo pochowa w nocy, potajemnie. O mao nie osiedli na mielinie wyspy Vanikoro, tam wanie, gdzie w 35 lat pniej Dumont D'Urville odnajdzie szcztki statku La Perouse'a. W czasie powrotu na Moluki admira zmar na czerwonk. Jego poszukiwania przyniosy wiele odkry geogr., dokadne zarysy wybrzey Tasmanii, Nowej Kaledonii i pd.-zach. Australii.

Entuzjastki - grono kobiet z inteligencji warszawskiej, ktre w latach czterdziestych Xix w. rozwijay yw dziaalno w kierunku rwnouprawnienia swojej pci pod wzgldem spoecznym, obyczajowym, prawnym i towarzyskim, przede wszystkim przez zapewnienie rwnego z mczyznami wyksztacenia; najwybitniejsz przedstawicielk tego grona bya Narcyza michowska.

Eoantrop - zob. Czowiek (z Piltdown.).

Eol (1) - gr. Aiolos, mit. gr. wadca wiatrw zob. Wiatr(y). W Odysei, 10, Homera miertelnik, ulubieniec bogw, mieszkajcy z 6 synami i 6 crkami na pywajcej wyspie Ajolii. Da Odyssowi na drog wr skrzany z zamknitymi w nim przeciwnymi wiatrami, a gdy okrt dobija ju, w czasie snu Odyssa, do Itaki, jego towarzysze, mylc, e wworze s skarby, otworzyli go. Oswobodzone wichry zapdziy okrt z powrotem do Ajolii, ale tym razem Eol, zrozumiawszy, e na Odyssie ciy kltwa bogw, odmwi mu pomocy. W Eneidzie, 1, 51, Wergiliusza jest bokiem, ktry wizi wiatry w pieczarach Eolii. Eoliczny - naniesiopy, nawiany, rzebiony przez wiatr. Harfa eolska - dawny (X-Xix w.) instrument muz. o strunach rnej gruboci, strojonych na ten sam ton, wydajcych pod wpywem ruchu powietrza, prcz dwiku zasadniczego, tony harmoniczne rnej wysokoci, bardzo subtelnie wspbrzmice.

Eol (2) - syn Hellena (zob.), eponimiczny protoplasta gr. plemienia Eolw.

Eos - mit. gr. bogini Jutrzenki (rz. Aurora), posta raczej mitu ni kultu, siostra Heliosa i Selene, kusujca po porannym niebie wozem zaprzonym w par koni, Lamposa i Faetona (wieccego i Byszczcego), poprzedzana przez gwiazd zarann. Jej przydomkami, zw. u Homera, s: "ranopalca", gr. rhododaktylos, "zocicie przyodziana", gr. krokopeplos. Z niejasnych powodw wyobraano j sobie jako bardzo kochliw, std wikszo mitw o niej polega na porywaniu przez ni przystojnych mczyzn w celach miosnych. Najdawniejszym jej kochankiem by Titonos (zob.), z ich zwizku urodzi si Memnon; porwaa te piknego owc Oriona (zob.), ktrego zazdrosna Artemida zabia strza z uku (co byo niezwyke, gdy zabijaa zwykle kobiety, a nie mczyzn). Rwnie Kefalosa (zob.) umiaa Eos zabra Prokrydzie, namwiwszy go, aby wyprbowa trwao uczu swej ony. Uskrzydlona Eos - czsto w gr. malarstwie wazowym; zob. Aurora. zy Eos - rosa poranna; co rano Eos opakuje ros swego syna, Memnona, zabitego przez Achillesa.

Epidauros - w staro. miasto portowe na pn. wybrzeu Argolidy (Peloponez), zarazem znane uzdrowisko. Saw zawdziczao pooonemu o 107km na zachd od miasta sanktuarium Asklepiosa, do ktrego zjedali si pacjenci z dalekich stron, aby si leczy. Wspaniae budowle kultowe, lecznicze, kulturalne, hotelowe (witynia, termy, stadion, palestra, odeon, tolos marmurowy, gdzie prawdop. przechowywano wite we). Najwikszy rozkwit w Iv w. pne. Teatr z Iii w., dzi znw uywany, najlepiej zachowany w caej Grecji, piknie usytuowany, o wietnej akustyce, mieci 12000 widzw; zob. te Siedem (cudw wiata).

Epifania - gr. epiphaneia 'objawienie si, ukazanie si', mit. gr. pojawienie si boga, zarwno optyczne, jak i akustyczne (w odrnieniu od Wizji). U Homera bogowie stale objawiaj si ludziom, pomagajc im, radzc, ratujc w walce, interweniujc, szkodzc, przynoszc polecenia, uprawiajc z nimi mio, we wasnej postaci a. przybierajc dowoln inn. W caej starogr. literaturze pojawiaj si epifanie mityczne a. poetyckie; umiejscawiane w dalekiej przeszoci, rwnie w historiach bajecznych, por. Filemon i Baucis, Dionizos pojawia si, aby przekona niedowiarkw, Pan, aby zawrze z Atenami ukad o wzajemnej pomocy; najczstsze rodzaje to pojawienie si w czasie bitwy, aby wspomc a. przerazi, i epifanie w celach leczniezych (Asklepios, we nie); chrzec. liturgiczna nazwa wita Trzech Krli (6 I), wprowadzona w Iv w., aby upamitni objawienie si Chrystusa poganom (w osobach trzech magw), jeden z najpopularniejszych tematw ikonografii starochrzec. (sarkofagi, mozaika w S. Maria Maggiore, Rzym, V w.), rdw., renesansowej, np. Gozzoli, Botticelli, Leonardo, i

barokowej.

Epigoni - gr. Epigonai 'pniej urodzeni', mit. gr. synowie wodzw polegych w wyprawie "siedmiu przeciw Tebom" (zob. Adrast; Siedem). W 10 lat pniej, w odwet za mier polegych ojcw, zdobyli i zupili Teby; hist. nastpcy diadochw (zob.); przen: nietwrczy naladowcy utalentowanych poprzednikw a. kontynuatorzy przeywajcych si kierunkw sztuki a. nauki.

Epigram(at) - pierw. napis, (gr. epigramma), inskrypcja, zw. w formie dwuwiersza, nagrobkowa, wotywna a. okolicznociowa; bardzo zwizy, dowcipny, lekki, satyryczny a. dydaktyczny utwr lit., zw. poetycki. Nie tykam wraliwym nikogo jzykiem, Bom epigrametyst, a nie satyrykiem. Cho wystpkom przymawiam, nie tykam osoby; Nie sarkaj, kto si czujeaz, poznam ci z tej proby. (W. Kochanowski (1633-1700), Epigramata. Do czytacw.)

Epikur z Samos - 341-270 pne., gr. filozof materialista, ok. 307 zaoy szko w Atenach, gdzie do koca ycia prowadzi wykady i dyskusje z uczniami; wywiera wielki wpyw na swoich wspczesnych. Epikureizm - kierunek filoz. stworzony przez Epikura, poszukujcy odpowiedzi na pytanie, jak y, aby by szczliwym; a wic postpowa rozsdnie, y w spokoju, wierzy wiadectwu zmysw, odrzucajc przesdy i wiar we wpywy si nadnaturalnych; jedynym dobrem jest przyjemno (a. brak blu), ktr daje doskonaa harmonia ciaa i umysu, pynca z prostego, cnotliwego i sprawiedliwego ycia, nie zakconego przez strach przed bogami i mierci; pniej pot. zaczto nazywa epikureizmem denie do uywania ycia, cenienie pond wszystko uciech i wygd, hedonizm, sybarytyzm. Ogrd Epikura - tak nazywano czsto szko Epikura w Atenach, znajdujc si w ogrodzi, w pobliu gaju Akademosa. Wieprzek z trzody Epikura - ac. Epicur de gregeporcus, tak nazywa siebie, uywajc ironicznie surowego jzyka stoikw, Horacy w licie do Tybulla, 1, 4; czowiek, ktry ugrzz w grubym materializmie, w trywialnych uciechach zmysowych.

Epimenides - na p legendarny teolog i cudotwrca kreteski, ktry jako dziecko, pasajc owce swego ojca, mia wej do jaskini, zasn, przespa

57 lat i ku swemu zdumieniu przekona si, e jego brat jest starcem. Wg Platona by w Atenach ok. r. 500 pne., goszc proroctwa, wg innych by tam ok. 600 pne., aby oczyci miasto od, zmazy religijnej po rzezi uczestnikw zamachu stanu Kylona, ktrzy daremnie szukali schronienia u otarzy bogw. Tym rnicom dat towarzysz legendy o jego dugowiecznoci (mia y 157 a. 299 lat). Przypisywano mu wiele nie zachowanych utworw poetyckich. Kreteczycy zawsze kamcy - zob. Kreta.

Epimeteusz - gr., 'mdry po szkodzie', brat Prometeusza, m Pandory (zob. Puszka).

Epinikie - zob. Olimpia (Ody olimpijskie).

(ksina d')Epinoy (Christine de Lalaing) (wym. epinua) bohaterka belgijska z Xvi w. Jej m, Pierre de Melun, ksi d'Epinoy, gubemator Tournai, ktry bra udzia w 1581 w powstaniu przeciwko krlowi Hiszpanii, musia pospieszy z odsiecz ksiciu Wilhelmowi Oraskiemu. Korzystjc z tego Hiszpanie zaatakowali Tournsi. Pod nieobecno ma ksina obja dowdztwo szczupej zaogi i kierowaia obron z niezwyktym uporem i talentem, a poddaa miasto po wyczerpaniu si amunicji i ywnoci. Zmara w rok pniej w Antwerpii z ran i wycieczenia.

Epistoa - dawn. 'list o wanej, publicznej a. religijnej treci'; dzi art. (snisty, rozwleky) list; z ac. epistola 'list'.

Epitafium - napis nagrobkowy; pyta, ozdobna tablica ku czci zmarego na cianie a. filarze kocioa, w miejscu nie zwizanym z grobem; lit. wiersz kuczci zmarego w stylu napisu nagrobkowego, zob. Leonidas ("Przechodniu, powiedz..."); lit. wiersz satyryczny w formie napisu nagrobkowego, wykpiwajcy osob yjc; z ac. epitaphium 'oracja pogrzebowa'. Mu mj, o mj mu, mier nielutociwa Mnie smutn z tob dzieli, a pod ziemi wzywa. Do niskiej Prozerpiny ciemnego pokoja. Bg ci egnaj, ja ywa i umara twoja! (J. Kochanowski, Fraszki, 3, 67: Nagrobek drugi JMP. Wojewodzinie lubelskiej.)

Epitalamium - staro. pie weselna piewana przez modzie przed lubn

komnat nowoecw; pie weselna, panegiryczny utwr poetycki, napisany z okazji lubu; ac. z gr. epithalamion dos. 'przy sypialni'.

Epizod na Maskaradzie - poemat symfoniczny (opus 14; wyk. 1914) Mieczysawa Karowicza; mier kompozytora w 1909 przerwaa prac nad utworem, dokoczonym i zinstrumentowanym w 1911 przez Grzegorza Fitelberga.

Eponim - osoba, prawdziwa a. mityczna, ktrej imieniem co nazwano (miejscowo, kraj, okres czasu, rd itd.); mityczny zazw. protoplasta, totemowe zwierz a. przedmiot, uwaane przez jak grup etniczn, np. plemi, za rdo jej nazwy; urzdnik staroytny, np. archont ateski, efor spartaski, konsul rzymski, ktrego imieniem nazywano w chronologii (w braku jednolitego kalendarza) okres jego kadencji; z gr. eponymos 'nazwany wg czego; dawca imienia, nazwy'.

Epopeja - pierwszy gatunek lit., jaki rozwin si w literaturze antycznej Grecji, epos, poemat narracyjny pisany heksametrem daktylicznym, epos bohaterski, jak Iliada i Odyseja Homera; kosmogoniczny, jak Teogonia Hezjoda; dydaktyczny, jak Prace i dnie Hezjoda; mitologiczny, jak Wyprawa Argonautw Apolliniosa z Rodos; dalej spord epopei aciskich, jak epos filozoficzny O naturze wszechrzeczy Lukrecjusza; narodowy Eneida Wergiliusza; mitologiczny Metamorfozy Owidiusza; historyczny Farsalia Lukana; wielki poemat epicki rdw.; epoki Odrodzenia i czasw pniejszych, a do Xviii w. (w Xix w. Pan Tadeusz Mickiewicza by ju zjawiskiem wyjtkowym); wielka powie a. cykl powieciowy o tematyce hist., narodowej; z gr. epopoila 'poemat epicki, poezja epicka'; epos 'sowo; pie; poezja heroiczna'.

Epsom Downs - (wym. daunz) synny tor wycigowy w Surrey (Anglia), gdzie od 1780 rozgrywaj si klasyczne gonitwy, zw. derby, nazwane od lorda Derby, i Oaks, nazwane od jego posiadoci. Na ce, wewntrz okrgu toru wycigowego, gromadz si wozy cygaskie na czterodniowy zjazd w czerwcu, a e wejcie jest wolne, tok bywa wielki, zw. w dzie Derbw.

Era - okres czasu zapocztkowany wanym wydarzeniem, od ktrego zaczyna si rachuba lat; pn. ac. aera. Era olimpiad - od przypuszczalnej daty pierwszych gr. igrzysk olimpijskich, lipiec 776 pne.

Era od zaoenia Rzymu - ac. ab Urbe condita, 753 pne. Era ydowska - od stworzenia wiata w 3761 pne. Era Seleucydw a. era macedoska - zdobycie Babilonu przez Seleukosa I Nikatora w 312 pne., uywana w Syrii i Macedonii oraz przez ydw do Xi w. Era chrzecijaska a. od narodzenia Chrystusa a. nasza era (ne.) - zwana te dionizyjsk od jej twrcy, Dionizjusza Exiguusa (Vi w.); od Xviii w. suy rwnie do rachuby lat przed nasz er (pne.), przed narodzeniem Chrystusa, ac. ante Christum natum. Era dioklecjaska a. era mczennikw - ac. aera martyrum, 284 ne., objcie wadzy przez cesarza Dioklecjana, przeladowc chrzecijan. Era bizantyjska - od stworzenia wiata w 5509 pne., stosowana w cesarstwie bizantyjskim i krajach zalenych, take na Rusi do 1700. Era hiszpaska - od opanowania Hiszpanii przez Rzym w 38 pne., uywana od po. V do Xiv w. w Portugalii i zach. Hiszpanii. Era muzumaska - od hidry (ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny) 622 ne.

Erasmo da Narni - zob. Gattamelata.

Erato - mit. gr. Muza (zob.) miosnej poezji i muzyki, przedstawiana z ma lir; gr., dos. 'podana, namitna'.

Eratostenes z Cyreny - ok. 275-195 pne., wielostronny uczony gr., ucze m.in. Kallimacha; od 236, na zaproszenie Ptolemeusza Iii Euergetesa, trzeci dyrektor Biblioteki (zob.) Aleksandryjskiej. Pracowa w dziedzinie filologii (by pierwszym, ktry nazwa si philologos) gramatyki, historii lit., matematyki, chronologii, astronomii, przede wszystkim za geografii. Obliczy dugo poudnika ziemskiego, uzasadni teoretycznie moliwo opynicia kuli ziemskiej i dotarcia do Indii w podry na zachd od Gibraltaru, co wpyno na projekty Kolumba. Uczeni aleksandryjscy dali mu przydomek beta 'drugorzdny' i pentathlos dos. 'picioboista'; przen. 'dyletant'. Z dzie jego zachoway si nieliczne fragmenty. Majc lat 80 zagodzi si na mier, jakoby na skutek utraty wzroku.

Ereb - mit. gr. najciemniejsza gbia podziemnego wiata cieni, Hadesu, krainy zmarych; bg ciemnoci, syn Chaosu, brat Nocy, z ktr spodzi

Dzie i Eter Tartar; gr. erebos 'mrok'.

Erechtejon - trzecia po Partenonie i Propylejach wspaniaa budowla joska, wzniesiona w 421-405 pne. na Akropolu ateskim z biaego pentelikoskiego marmuru, z fryzami z czarnego kamienia eleuzyskiego, z paskorzebami z biaego marmuru, ze sawnym portykiem kariatyd, mieszczca sanktuaria Ateny Polias, Posejdona i Erechteusza oraz grobowiec Kekropsa, rdo sonej wody i wit oliwk; od Vi w. witynia chrzec., w Xvii-Xix w. uywana przez Turkw jako harem i zdewastowana; nazwana od imienia Erecteusza.

Erechteusz - bajeczny krl Aten, syn Pandiona, syna Erichtoniosa, z ktrym Erechteusza czsto utosamiano. Erichtonios mia by synem Hefajstosa i Ziemi: gdy bg napastowa bronic mu si, dziewicz bogini Aten, jego nasienie spyno na ziemi, po czym wyrs z niego may Erichtonios, w ktrego imieniu zawarte jest imi jego matki (gr. chthon 'ziemia'). Ziemia powierzya dziecko Atenie, ktra woya je do skrzyni i daa j trzem crkom Kekropsa (zob.) pod opiek, nie pozwalajc im jednak skrzyni otwiera. Ciekawo przemoga wszake, ale siostry byy tak przeraone widokiem niemowlcia z wami zamiast ng, e oszalay i rzuciy si w przepa z Akropolu. O Erechteuszu za powiadano, e gdy radzi si wyroczni w Delfach, jak pokona Traka Eumolposa (syna Posejdona), ktry najecha Attyk, wyrocznia kazaa mu powici jedn ze swych crek. Powicono Chtoni, za jej zgod; pozostae crki popeniy samobjstwo. Jest to temat nie zachowanej tragedii Erechteusz Eurypidesa, znanej z wielu cytatw pniejszych autorw. Nieprzyjaciela odparto, ale rozgniewany Posejdon zabi Erechteusza. Zwizek midzy Erechteuszem a Posejdonem jest niejasny, gdy bg morza czczony by w Atenach jako Posejdon - Erechteusz. Erichtoniosowi przypisywano wprowadzenie do Aten kultu Ateny, od ktrej otrzyma 2 krople krwi Gorgony: jedna kropla trua, druga leczya. Wynalaz a. wprowadzi m.in. wz na koach, dlatego by czsto utosamiany z gwiazdozbiorem Wonicy.

Erek i Enida - fr. Erec et Enide, najwczeniejszy (1160) romans arturiaski w jz. francuskim, poemat Chretien de Troyes, zoony z ok. 7000 omiozgoskowcw. Erek, rycerz na dworze krla Artura, wyrusza na poszukiwanie przygd, zdobywa w walce z innym rycerzem Enid, dziewczyn bardziej jeszcze pikn i jasnowos ni Izolda. Po lubie, upojony mioci, zaniedbuje swe rycerskie obowizki. Usyszawszy, e Enida martwi si jego prniactwem, j czyni za nie odpowiedzialn. Udaje si w drog, biorc Enid z sob w przebraniu giermka i zakazujc jej odzywa si do siebie. W czasie dugiej podry spotykaj licznych rozbjnikw, rycerzy i olbrzymw; Erek zabija wszystkich, a Enida ratuje mu wielokrotnie ycie

uprzedzajc go, wbrew jego zakazowi, o grocych mu niebezpieczestwach, po czym pokornie przyjmuje wymwki. Po licznych, fantastycznych przygodach nastpuje pojednanie maonkw. Erek - poemat rycerski, dzieo modoci poety nm. Hartmanna von Aue, ok. 1170-ok. 1210; rdem tematycznym jest podanie bretoskie, z ktrego po raz pierwszy czerpa Chretien de Troyes. Bohater poematu, pisanego w jz. r.-g.-nm., znacznie jeszcze przewysza Ereka francuskiego swoj brutalnoci i pych.

Erfurt - miasto w pd. czci NRD nad rzek Ger, za. w Vi w., z 25 kocioami rdw. i synnym wzgrzem z katedr i kolegiat, ktre poczono z sob w Xiv w. monumentalnymi schodami. Katedra NMP za. rzekomo w 741; obecna budowla powicona w 1253, chr rozbudowany gotycko w 1349-70, trzynawowa hala gotycka z 1455 zachowaa romaski transept (Xii-Xiii w.) i gotyckie prezbiterium; barokowy wielki otarz z 1697; w rodku chru brzowe figury wiecznikowe, romaskie (Xii w.), wielkoci naturalnej. Kolegiam St. Severi picionawowa hala (1273-95) z grup trzech wie w czci wschodniej (Xiv w.).

Erichtonios - zob. Erechteusz.

Ericsson - zob. Leif Ericsson.

Eridu - staroytne miasto sumeryjskie w pobliu miasta Ur, jedno z najstarszych w Mezopotamii, prawdop. pooone kiedy nad Zatok Persk, ktra si obecnie nie rozciga tak daleko na pnoc; orodek kultu boga Enki i jego babilosko-asyryjskiego odpowiednika - Ea.

Erin Go Bragh! - irl., niech yje Irlandia!

Erinna - poetka grecka z wyspy Telos, w pobliu Rodos, yjca w 2. po. Iv w. pne., zmara w 19 roku ycia. W prostym, penym wdziku poemacie z trzystu heksametrw Wrzeciono, gr. Elakate, pisanym dialektem doryckim, wysawia swoj przyjacik Baukis, oddzielon od niej naprzd maestwem, a potem mierci. Zachoway si fragmenty poematu. Uprzednio sdzono, e bya ona uczennic i przyjacik Safony (ktra ya o 300 lat wczeniej), dlatego imiona ich czono, tworzc z nich symbol czuej i triumfujcej

mioci. Jakob Burckhardt odnajdywa ich postacie na antycznym reliefle przedstawiajcym dwie obejmujce si kobiety, ktre trzymaj instrument muzyczny. Erinna do Safony - nm. Erinna an Sappho, wiersz (1863) Eduarda Mrike. Eranna an Sappho i Sappho an Eranna - wiersze (1906) Rainera M. Rilkego.

Eris - mit. gr. uosobienie wani, niezgody; rywalizacji, wspzawodnictwa (ktre moe by dwojakie - ze albo dobre; dobrym, wg Hezjoda, jest wspzawodnictwo w pracy). Oglnie jednak jest to Zatarg, Spr - w tej postaci Eris towarzyszy Aresowi, czasem jako jego siostra, w scenach bitewnych Homera; Iliada, 4, 440. Gdy Zeus postanowi rozpta wojn trojask, aby uly Ziemi, jczcej pod brzemieniem tylu ludzi, posa Eris na lub Peleja (zob. Peleus) i Tetydy, gdzie wzniecia spr midzy boginiami o to, ktra z nich jest najpikniejsza, co doprowadzio do "sdu Parysa" (zob. Parys) i do wojny.

Erlknig - zob. Elfy.

Erminia - zob. Tankred (i Erminia).

Ermita - eremitorium, ustronie; may pawilon ogrodowy przeznaczony do samotnych rozmyla, Xvii-Xviii w.; fr. ermitage 'pustelnia, ermita' od ermite 'pustelnik, eremita'. Ermita - kwadratowy pawilon w azienkach Pn., w pobliu pomnika Sobieskiego, zbudowany przez Tylmana z Gameren w Xvii w. dla erudyty; poety i filozofa, marszaka St. H. Lubomirskiego; przebudowany za Stanisawa Augusta. L'Ermitage - domek w Lasku Montmorency na pn. od Parya, gdzie dziki pani d'Epinay J. J. Rousseau mieszka od Iv 1756 do Xii 1757. Ermita - ros. Gosudarstwiennyj Ermita, muzeum sztuki i kultury materialnej w Leningradzie, najwiksze muzeum w ZSRR i jedno z najwikszych na wiecie; nazwa od pawilonu zbud. w 1764-67 obok Paacu Zimowego, przez J. B. V. de la Motte'a.

Ernani - zob. Hernani.

Eroica - (wym. eroika) w., 'bohaterska', Iii Symfonia Es-dur, opus 54 (1804) Beethovena, z Marszem aobnym w 2. czci (inny Marsz aobny jest w Sonacie fortepianowej As-dur, opus 26 Beethovena), pierw. powicona Bonapartemu, pierwszemu konsulowi republiki fr., a po nadejciu wiadomoci o jego ogoszeniu si cesarzem dedykowana "pamici bohatera".

Eros - mit. gr. bg mioci, syn Aresa i Afrodyty, wg dawniejszej tradycji gr. wyoniona z Chaosu sia spajajca wszechwiat. U Homera gwatowny popd seksualny, wicy Parysa z Helen, Zeusa z Her, nie dajcy spokoju zalotnikom Penelopy; Iliada, 3, 442; 14, 295; Odyseja, 18, 212. Hezjod opiewajego wpyw na bogw i ludzi, orficy czyni z niego stworzyciela wiata, ale w wyobrani ludu, poetw i artystw by uskrzydlonym chopcem, a w hellenistycznych czasach dzieckiem-urwisem, trafiajcym z uku strzaami mioci w serca bogw i miertelnikw, budzc nie tylko mio midzy pciami, ale te przyja i mio midzy mczyznami i chopcami. Portrety jego wystawiano w gimnazjonach, a Spartanie skadali mu ofiary przed bitw; zob. te Amor; Kupido; Psyche. Niezliczone mnstwo chopczykw-Erosw-Kupidynkw na wazach i w antycznym malarstwie ciennym, w sztuce Renesansu, baroku, rokoka (amorki, bezskrzyde putti). Eros napinajay uk - rzeba (Iv w. pne.) Lizyppa; kopia, Rzym, Muz. Kapitol. Eros - rzeba (Iv w. pne.) Praksytelesa dla miasta Tespie, nie zachowana; kopia rz., Pary, Luwr. Posg aluminiowy - (1893) Alfreda Gilberta, w rodku Piccadilly Circus w Londynie, majcy pierw. przedstawia Anioa Chrzec. Miosierdzia. Ukaranie Erosa - rz. malowido cienne, Pompeje, Casa dell'Amore punito, Neapol, Mus. Naz. Obrazy: (Eros a. Amor) Tycjana, Guido Reni, Rubensa, Caravaggia, Bouchera, Greuze'a, Canovy itd. Eros i Psyche - opera (Wrocaw 1917, w jz. nm.; wyst. pol. Warszawa 1918) Ludomira Ryckiego, iibretto: Jerzy uawski; zob. Amor (i Psyche).

Eryk - Eric, imi skand. licznych krlw i ksit; legendarny Eryk, krl Szwecji, ktry obracajc czapk mg zmienia kierunek wiatru; w. Eryk (zm. 1160), krl pn. Szwecji, przywdca krucjaty fiskiej, nawrci Finw przy pomocy miecza, zabity przez pogaskiego ksicia duskiego, patron

Szwecji; std imiona ksit pomorskich; imi przypomniane przez romantyzm. Eryk Czerwony - wdz normaski, ok. 950 pody za ojcem na wygnanie, osiedli si w Islandii. Spr zakoczony zabjstwem doprowadzi do wygnania Eryka z Islandii na 3 lata. W 982 popyn na poszukiwanie legendarnego kraju na zachodzie; wraz z druyn wikingw dotar do Grenlandii, gdzie spdzi 3 lata na podrach odkrywczych po pd. i zach. wybrzeu. Po powrocie do Islandii propagowa wypraw kolonizacyjn i jak powiadaj, mia nada Grenlandii jej nazw ('Zielonego kraju'), aby zachci osiedlecw. W 986 poprowadzi wypraw 25 okrtw, z ktrych 14 osigno cel. By zaoycielem kilku osiedli. Ok. r. 1000 daremnie opiera si wprowadzeniu chrzecijastwa przez jego syna, Leifa (zob.). Eryk Xiv - 1533-77, krl Szwecji, zob. Tczyski Jan.

Erymantos - zob. Dzik (erymantejski).

Erynie - mit. gr. mcicielki przelanej krwi, zw. zbrodni popenionych na bliskich krewnych (rzymskie furie), zrodzone z kropel krwi spadej na ziemi z Uranosa, kiedy kastrowa go syn, Kronos. Przedstawiane ze skrzydlami, rozwianymi wosami, w ktrych wiy si we, z pochodniami w rkach, z twarzami wykrzywionymi wciekoci. cigay przestpc nieubaganie i nieznuenie, pdzc go ku obdowi i mierci. Graj szczeglnie znaczn rol w micie o Orestesie (zob.). Nie miejc wymwi ich nazwy, nazywano je eumenidami, 'dobroczynnymi', a. semnai, 'wzniose', tj. imionami taskawych opiekunek urodzaju, jak i erynie zrodzonych z ziemi. Pniejsi pisarze wyliczali 3 erynie: Alekto 'Niestrudzona', Tysyfone 'Mcicielka' i Megera 'Wroga'. Eumenidy - trzecia tragedia (458 pne.) trylogii Oresteja Ajschylosa; przemiana erynii w eumenidy, straniczki porzdku moralnego, i wprowadzeriie ich kultu do wityni u stp Areopagu ateskiego. Opera - (Bruksela 1949) Dariusa Milhaud. Orestes - tragedia (408 pne.) Eurypidesa. Erynie wystpuj jako personiflkacja wyrzutw sumienia. Erynie - tragedia wierszem (1873) Leconte de Lisle'a, wg Ajschylosa, muzyka J. Masseneta (z pop. Elegii) pica Erynia (?) - tzw. Meduza Ludovisi, kopia rz. gr. oryginau hellenistycznego, Rzym. E.S. - zob. Mistrz (E.S).

Eskulap - Aesculapius, aciska forma imienia Asklepiosa (zob.); art. lekarz.

Eskurial - Escorial, miejscowo w rodk. Hiszpanii, 507m na pn.-zach. od Madrytu, na stokach gr Sierra de Guadarrama. Rezydencja krlewska monumentalny zesp archit., z paacem krlewskim, klasztorem augustynw i kocioem w. Wawrzyca, wzniesiony przez krla Filipa Ii (dla dopenienia lubu uczynionego w chwili paniki w czasie bitwy z Francuzami pod Saint-Quentin w dniu w. Wawrzyca 10 Viii 1557) na planie rusztu, na ktrym pieczono witego na wolnym ogniu. Olbrzymi kompleks (220 na 1567m) z szarego granitu, w surowych formach pnego Renesansu, zbudowany pod osobistym nadzorem krla, odzwierciedlajcy jego zamiowanie do ascetyzmu i przepychu zarazem, rozpoczty przez Juana Bautist de Toledo w 1563, a po jego mierci w 1567 budowany do koca (1584) przez Juana de Herrer. Legenda gosi, e gdy do ukoczenia budowy zabrako kilku kamieni, krl kaza je zastpi sztabami zota. Orodkiem zaoenia jest koci na planie krzya gr. z kopui, przypominajcy bazylik w. Piotra w Rzymie; w podziemiach tzw. Panteon, od czasw Karola V mauzoleum krlw hiszp. W zespole mieszcz si liczne wybitne dziea sztuki. Filip Ii mieszka w Eskurialu przez 14 lat a do swej mierci w 1598. Escurial - dramat w 1 akcie (Bruksela 1929, wyst. pol. Warszawa 1961) Michela de Ghelderode.

Eskwilin - zob. Siedem (wzgrz Rzymu).

Esmeralda - zob. Notre Dame (Koci P. Marii w Paryu).

Esperanto - najpopularniejszy ze sztucznych pomocniczych jzykw midzynarodowych, utworzony w 1887 przez warszawskiego lekarza i poliglot, Ludwika Zamenhofa, oparty na materiale gwnych jzykw europejskich, zw. romaskich; rozpowszechniony na wszystkich kontynentach, gwnie w krgach esperantystw; esp. pseudonim twrcy, dr Esperanto 'majcy nadziej'.

Esseczycy - ydowska sekta religijna o charakterze ascetycznym, istniejca w I w. pne., wykazujca, jak dowodz rkopisy z Qumran, znaczne podobiestwa w liturgii, organizacji i ideologii do pierwszych gmin chrzecijaskich; z gr. essenoi, prawdop. od aram. hasa 'pobony'. Por.

Faryzeusze; Saduceusze.

Este - jeden z najznakomitszych rodw arystokratycznych Italii, znany w Toskanii od X w.; Alberto Azzo, wadca Este, ur. ok. 996, mia pochodzi od Odoakra, krla Italii (476); polubi naprzd Kunegund z rodu Welfw, przez ktr sta si protoplast dynastii Brunwiku i Hanoweru, a potem Gersond, ktrej potomkowie byli ksitami Este, panujcymi w Ferrarze 1240-1597 i Modenie 1288-1797, 1815-59; przewodzili w Italii gwelfom w walce z gibelinami. Niccolo d'Este Iii - 1393-1441, uczyni z Ferrary orodek sztuki i nauki; pod jego nastpcami dwr Este sta si jednym z najwietniejszych w Europie. Lionello d'Este - 1407-50, erudyta, poeta-amator, opiekun artystw, np. Albertiego. Ercole d'Este I - 1431-1505, patron Boiarda, ojciec dwch piknych, niepospolitych kobiet: Beatrice d'Este, 1475-97, wydana w 15. roku ycia za Lodovica Sforz, ksicia Mediolanu. Mimo modego wieku dobrze rzdzia dworem pisarzy i artystw; przycign do Mediolanu Leonarda da Vinci i Bramantego; w tym otoczeniu Baldassare Castiglione rozpocz prac nad swym synnym Dworzaninem. Zmara w poogu w 22. roku ycia. Isabella d'Este, 1474-1539,jako maa dziewczynka czytaa Wergiliusza i Cicerona w oryginale. W wieku lat 16 wydana za Francesca Gonzag z Mantui. Przyja na swj dwr takich artystw jak Mantegna i Rafael; tu Castiglione ukoczy Dworzanina. Przyjanili si z ni i wielbili j Ariosto, Boiardo i Bemi, malowali j Tycjan i Leonardo. Bya jedn z najwietniejszych postaci kobiecych woskiego Renesansu. Ippolito d'Este I - 1479-1520, kardyna, przyjaciel Leonarda, opiekun Ariosta, ktremu poeta dedykowa Orlanda szalonego. Alfonso d'Este I - 1476-1534, 3. m Lucrezii Borgii (zob.), znakomity dowdca, mecenas sztuki, opiekun Ariosta. Alfonso d'Este Ii - 1533-97, ksi Ferrary, na ktrym wygasa gwna mska linia rodu. Jeden z pretendentw do tronu polskiego w 1575. Mecenas Tassa.

Estera - (hebr. ester 'gwiazda') bohaterka biblijnej Ksigi Estery, pikna dziewczyna ydowska z plemienia Beniamin, ktra, wg legendy, majcej prawdop. na celu historyczn podbudow przejtego od babiloczykw wita Purim (zob.) zostaa przez krla perskiego Aswerusa (zob. Ahaswer) wybrana spord wielu piknoci krlow w miejsce krnbrnej krlowej Wasti. Wuj

Estery, starzec Mardocheusz, nie chcc okaza czci wielkiemu wezyrowi Hamanowi, cign jego zemst na ca koloni yd., ktra nie skorzystaa z wydanego przez krla Cyrusa w 538 pne. zezwolenia na powrt z niewoli babiloskiej do ojczyzny. Haman wyudzi od krla dekret eksterminacji w jednym wyznaczonym przez los (hebr. purim) dniu wszystkich zamieszkaych w imperium ydw. Dowiedziawszy si o tym od Mardocheusza, Estera wyjawia motywy zamysu Hamana krlowi, przyznajc si zarazem do swego pochodzenia. Aswerus kaza Hamana straci, a wezyrem mianowa Mardocheusza. Legenda jest, w oglnych zarysach, zjudaizowan wersj opowieci o intrygach sprytnych krlowych haremu. Pikna Estera - hiszp. La henmosa Ester, sztuka (1610) Lope de Vegi. Esther - tragedia (1689) Racine'a. Nie dokoczony dramat (1863) Franza Grillparzera. Oratorium (1732) G. F. Handla, w pierwszej wersji (1720) Haman i Marducheusz. Obrazy: Veronese, Wenecja, San Sebastiano; Tintoretto, Madryt, Prado; Veronese, Florencja, Uffizi, i Wiede, Kunsthist. Mus.; B. Cavallino, Florencja, Uffizi; Rubens, Wiede, Akad. d.b. Knste; G. Simonelli, Neapol, Mus. Naz. Ahaswer i Haman na uczycie Estery (1660) Rembrandta, Moskwa. Rysunek Estera i Haman Rembrandta, Wiede, Albertina.

Esterka - wg tradycyjnej opowieci podanej przez Dugosza - jedna z ostatnich faworytek Kazimierza Wielkiego, ydwka synca z piknoci i wpywu, jaki miaa na krla, opiekunka ydw polskich, matka synw Kazimierza - Niemiry i Peki - bohaterka lokalnych, niezbyt wyrazistych poda lud. (Kazimierz nad Wis, Bochotnica, obzw, Opoczno), prawdop. posta fikcyjna, odbicie biblijnej Estery. W Xix w. obudzia na nowo zainteresowanie pod wpywem popularnoci (opublikowanego w 1829 przekadu F. S. Dmochowskiego) powieci Ivanhoe (1820) Walter Scotta i jej bohaterki, piknej i odwanej Rebeki, crki Izaaka. Kazimierz Wielki pija mid u Esterki - przys. Kazimierz Wielki! a przecie kwaterk yka mid smaczny w obzowie z Esterk. (I. Krasicki, Myszeidos, 10, 55-6.) Kazimierz, der grosse Piast - powie (1825) Aleksandra von Oppeln-Bronikowskiego, t. pol. pt. Kazimierz Wielki i Esterka (1828). Nacz - powie (1828) Feliksa Bernatowicza.

Estienne - (wym. etjen) (w formie zlatynizowanej Stephanus) rodzina wybitnych paryskich i genewskich humanistw, drukarzy i wydawcw fr., dziaajca w Xvi-Xvii w. Jej protoplast by Henri Estienne, ktry otworzy

drukarni w 1502 w Paryu. Szczyt kariery rodu osign Henri Estienne Ii, ok. 1531-98, syn Roberta, najuczeszy z rodziny, jeden z najsynniejszych hellenistw i drukarzy Xvi w. Pomnikiem jego wiedzy by Thesaurus Graece Linguae - 'Skarbiec jzyka greckiego' (1572).

Eteokles - mit. gr. syn Edypa i Jokasty, brat Polinika i Antygony. Obj wadz w Tebach po Edypie, usun brata, ktry uda si do Argos, gdzie wraz ze swym teciem, Adrastem, zorganizowa wypraw siedmiu przeciw Tebom (zob. Siedem). Pod murami Teb zgin wraz z Polinikiem w bratobjczym pojedynku.

Etiopowie - gr. Aithiopeus l.poj., dos, 'o opalonej twarzy', mit. gr. legendarna rasa ludzi mieszkajca na poudnie od Egiptu nad Okeanosem; jednym z jej krlw by Cefeusz (zob.), innym - Memnon (zob.). W dramatach gr. czsto mwi si o rnych bogach, e przebywaj akurat w Etiopii, co znaczy, e znajduj si bardzo daleko od miejsca akcji. Pniej Grecy okrelali t nazw zarwno Murzynw afrykaskich, jak i Hindusw. Obecnie oglna nazwa mieszkacw Etiopii (Abisynii). Historie etiopskie - gr. Aithiopika, zob. Teagenes i Charykleja.

l'Etoile - zob. Gwiazda (Plc Gwiazdy); por. uk Triumfalny.

Eton - (College) (wym. i:tn (koled)) w Eton pod Windsorem w Buckinghamshire (pd.-wsch. Anglia), jedna z najstarszych (por. Harrow, Winchester) ang. mskich, internatowych szk rednich, tzw. public schools. Za. przez krla Henryka Iv w 1440. Wyszo z niej wielu wybitnych Anglikw, jak np. Bolingbroke, Henry Fielding, Horace Walpole, Shelley, Gladstone, Swinburne, Robert Bridges. Od piciuset lat zwizana cile z King's College w Cambridge.

Etymologia - rdosw, pochodzenie wpazw; dzia jzykoznawstwa zajmujcy si pochodzeniem wyrazw, ktre zatraciy swe znaczenie pierwotne przez oderwanie si wskutek zmian w jzyku od ich podstawy. Przestalimy ju np. odczuwa pierwotne uzasadnienie sowotwrcze takich wyrazw, jak: klska od klsn dawn. 'zapada si, upada' (por. wklsy); obraz od obrzeza, rzeza 'ci' (oznacza 'wizerunek wyrznity w drzewie a. wyciosany w kamieniu'; por. rzeba); przebaczy dawn. 'przeoczy' pniej 'nie baczy, nie zwraca uwagi; darowa'; sadzawka od sadzania ryb w czasie spustu stawu; sklep dawn. 'sklepienie; piwnica'; sonina dawn. 'kada rzecz

solona', potem 'solona wieprzowina', pniej 'solony tuszcz spod skry' w odrnieniu od niesolonego (reg.) bilu; spiarnia od staropolskiego spia 'ywno' (wg Fr. Sawskiego). Celem bada etymologicznych jest rekonstrukcja, odtworzenie pierwotnego znaczenia wyrazw. Z gr. Etymon 'prawda, "prawdziwe", pierwotne znaczenie wyrazu'. Etymologia ludowa - (a. naiwna) nienaukowa, faszywa, nadajca wyrazom bdne, oparte na przypadkowym podobiestwie brzmie, uzasadnienia sowotwrcze; np. starop. rozdrzeszy, rozrzeszy tj. 'rozwiza'; por. Krewki; Rozgrzeszy, Sprony.

Etzel - zob. Attyla.

Eudoksja - (Xii w.) ksiniczka ruska, crka wielkiego ksicia kijowskiego Izasawa Mcisawicza, od. ok. 1151 ona Mieszka Starego, matka Wadysawa Laskonogiego.

Eudoksos z Kyzikos - eglarz grecki, wysany po 146 r. pne. przez krla Egiptu Ptolemeusza Euergetesa Ii statkiem do Indii z pewnym rozbitkiem hinduskim (ktry przez wdziczno za uratowanie go obieca ujawni tajemnic monsunw, zazdronie strzeon przed konkurencj) jako pilotem. Pierwsza podr udaa si, ale celnicy aleksandryjscy skonfiskowali cay adunek na rzecz skarbu. Krl ju nie y, a jego nastpczyni, Kleopatra Iii, wysaa Eudoksosa w nastpny rejs do Indii, obiecujc tym razem ulgowe potraktowanie go na cle. Ale wiatry zniosy go do Somalii, gdzie spdzi kilka lat, okupujc si mieszkacom towarami ze statku, i gdzie znalaz wrak okrtu pochodzcego jakoby z Gades (Kadyksu), co wiadczyoby, e Afryk mona opyn dokoa. W Egipcie znw skonfiskowano mu towar, oskarajc go przy tym o sprzeniewierzenie czci adunku. Rozgoryczony Eudoksos sam wyekwipowa statek, zaadowa go w kilku portach i wyruszy z Gades z tancerkami, lekarzami i cielami na pokadzie, ale osiad na mielinie na poudnie od dzisiejszego Maroka. Wrci ldem na brzeg M. rdziemnego, po czym zorganizowa jeszcze jedn wypraw atlantyck do Indii na znacznie wikszym i lepiej wyposaonym okrcie, w czasie ktrej przepad bez wieci wraz z zaog i okrtem. Pozostawi jednak kupcom i eglarzom egipskim otwart drog monsunow do Indii. Przy wikszym szczciu odkryby drog do Indii dokoa Afryki na 1600 lat przed Vasco da Gam.

Eufemizm - wyraz a. zwrot ogldny, dyplomatyczny, delikatny, ostrony, aluzyjny, uyty w celu zastpienia wyrazu a. zwrotu nazbyt drastycznego, dosadnego, nieprzyzwoitego a. ujmujcego rzecz wprost, bez ogrdek, nazbyt

otwarcie. W jz. polskim, podobnie jak w wielu innych, uywa si niezliczonych eufemizmw dla zastpienia wyrazw zwizanych ze sprawami draliwymi, przykrymi, wstydliwymi, takich jak np. pienidz (honorarium, premia, pensja, gaa, pobory, gratyfikacja, czynsz, renta, kieszonkowe, waluta, dewizy, kapitay itd.), umrze (wyzion ducha, dokona ywota, zgasn, przenie si do wiecznoci, na ono Abrahama, zasn na wieki, doy swego wieku, zoy koci, zawin si, naoy gow, odda ycie itd.), pijany (podchmielony, zawiany, wstawiony, pod gazem, pod dobr dat, pod much itd.). Wiele eufemizmw wiadczy o pierwotnej obawie przed naruszeniem tabu a. "budzeniem licha", "wywoywaniem wilka z lasu"; zob. np. Diabe (Omwienia eufemistyczne); Gocie(c); Niedwied; z gr. euphamismos.

Euforion - gr. Euphorin 'przynoszcy dobro', mit. gr. wg pnej tradycji klasycznej uskrzydlony syn pomiertnych cieniw Achillesa i Heleny przebywajcych w Elizjum wyspy Leuke, ktry uycza eglarzom pomylnej drogi. W Faucie, cz. Ii, akt 3, Cienisty gaj, Goethego jest wcieleniem poezji, a zarazem alegori kariery Byrona; Euforion yje tylko chwil i, podobnie jak Ikar, wzlatuje zbyt wysoko, spada i ginie, a Helena idzie za nim do Hadesu, porzucajc Fausta.

Eugenia Grandet - bohaterka tytuowa powieci (1833) Balzaka, ze Scen ycia prowincji jego Komedii ludzkiej, jedna z najpikniejszych i najbardziej udanych postaci kobiecych autora, dusza szlachetna i subtelna, tyranizowana przez ojca, bogatego, bezwzgldnego skner, ktry po mierci ony, dopiero na ou mierci, powierza crce swe zoto w synnej scenie, w ktrej powiada: "Zdasz mi z niego spraw na tamtym wiecie." Zakochana wielk mioci po kilkudniowej znajomoci w swym kuzynie, pozostaje mu uczuciowo wierna mimo braku wzajemnoci i jego oenku z inn.

Eugeniusz Oniegin - bohater tytuowy powieci wierszem, poematu dygresyjnego (1823-30, wyd. 1831), najwikszego dziea Aleksandra Puszkina, ktre wywaro olbrzymi wpyw na lit. ros. i zapocztkowao wspaniay rozwj powieci ros., jednego z najwartociowszych skadnikw wspczesnej kultury europ. Mody panicz, wychowany na sposb francuski, sceptyk, egoista, zblazowany, ale nie pozbawiony (zdaniem kochajcej go Tatiany Larinej) "dumy, honoru, serca i inteligeneji", "egoista drczony wasnym egoizmem" (W. G. Bielinski), "niespokojny marzyciel", "rosyjski wczga", "embrion moralny" (F. Dostojewski), "czowiek w pewnym sensie wyszy, zamiony mocami za, pozbawiony jakichkolwiek zdolnoci twrczych i dlatego bezbronny wobec demona lenistwa" (Wiaczesaw I. Iwanow). Eugeniusz Oniegin - sceny liryczne (Moskwa 1879, wyst. pol. Lww 1906) Piotra Czajkowskiego; libretto: Modest Czajkowski wg Puszkina. W operze

posta Oniegina (baryton) jest muzycznie znacznie mniej interesujca od postaci Leskiego i Tatiany; w I akcie afektowany dandys, w Iii-czowiek szczerze bolejcy nad utrat, przez wasn gupot, prawdziwego szczcia.

Euhemer - gr. Euhemeros, z Messeny, filozof gr. z Iv8Iii w. pne., ktrego sawa opiera si na antropologicznej teorii bogw, wyoonej w powieci podrniczej wite pismo, gr. Hiera anagraphe, zachowanej we fragmentach, relacjonujcj fantastyczn podr na wysp Panchai na O. Indyjskim, gdzie si okazuje, e bogowie panteonu gr. byli pierwotnie krlami i zdobywcami, ubstwionymi dopiero po mierci. Przekad dziea na jz. ac. przez Enniusza pt. Euhemerus zyska wielu zwolennikw w Rzymie, dajc pocztek euhemeryzmowi, teorii goszcej, e bogowie powstali w wyniku ubstwienia herosw.

Eulenspiegel - zob. Sowizdrza.

Eumajos - w Odysei, 14 (i nast.), Homera, syn Ktezjosa, krla wyspy Syria (Cyklady), porwany jako dziecko przez piratw, kupiony przez Laertesa, ojca Odyssa, niewolnik, winiopas i rzdca dbr Odyssa, posta prosta, skromna, ale jedna z najsympatyczniejszych i najszlachetniejszych w epopei, idea wiernego sugi.

Eumenidy - zob. Erynie.

Eunuch - zob. Kastrat; Rzezaniec; zgr. eunouchos 'stranik oa; szambelan'.

Eureka! - zob. Archimedes.

Europa - mit. gr. crka krla fenickiego Agenora a., wg Iliady, crka Feniksa. Zakochany w jej urodzie Zeus przyj posta biaego byka o zoconych rogach, tak agodnego, e usiada mu na grzbiecie. Wtedy popyn z ni na Kret, gdzie urodzia Zeusowi trzech synw: Minosa, Sarpedona i Radamantysa, po czym wysza za krla Krety Asteriosa, ktry adoptowa jej dzieci. Byka Zeus przenis jako gwiazdozbir i znak (ac. Taurus) Zodiaku na firmament niebieski.

Porwanie Europy - ulubiony temat antycznej sztuki gr. Malarstwo wazowe i cienne, wizerunki na monetach. Metopa (ok. 550 pne.) najstarszej wityni w Selinuncie, Palermo, Muzeum. Metopa (po 560 pne.) skarbca Sykioczykw w Delfach, Delfy, Muzeum. Rzymskie malowido cienne z Pompejw (ok. 10 ne.), Neapol, Mus. Naz. Obraz (ok. 1560) Tycjana, Boston, Gardner-Mus. Obraz (ok. 1580) Paola Veronese, Wenecja, Paac Dow. Obraz Guida Reni, Londyn, kol. D. Mahon. Obraz (1677) Claude Lorcaina, Londyn, paac Buckingham. Obraz (Xviii w.) Tiepola, Wenecja, Akademia. Europa - obraz (1632) Rembrandta, Pary, pryw.

Euros - zob. Wiatr(y).

Euryalus i Lukrecja - para cudzoonych kochankw z aciskiej opowieci miosnej De duobus amantibus historia ac., 'Historia pary kochankw', napisanej w 1444 przez Enea Silvio Piccolomini, ktry zosta papieem pod imieniem Piusa Ii, 1458-64, i wypar si tej surowo potpionej ze wzgldu na obyczajno opowieci. Dzisiejszego czytelnika interesuj przede wszystkim niezliczone dygresje erudycyjne i aluzje klasyczne.

Euryanthe - bohaterka tytuowa opery romantycznej (Wiede 1823) C. M. Webera; libretto Wilhelminy von Chezy. Temat zapoyczony ze rdw. romansu Historia Gerada z Nevers i piknej a cnotliwej Euryanty z Sabaudii, jego ukochanej, z ktrej zaczerpnita jest rwnie jedna z nowel Boccaccia i Cymbelin Szekspira. Euryanthe jest dam posdzon niesusznie o wiaroomstwo, gdy pewien mczyzna dowiedzia si od niedyskretnej sucej, e jej pani ma pieprzyk pod lew piersi. W Wiedniu roku 1823 by to temat nie do poruszenia na scenie, tote z libretta po jedenastu przerbkach cenzuralnych zosta galimatias, peen wrob i duchw, co nie wyszo operze na dobre. Partytur Webera okreli Hugo Wolf jako "praktyczny podrcznik dla kompozytorw operowych".

Eurydyka - zob. Orfeusz.

Eurykleja - kobieta z dobrej rodziny kupiona jako moda dziewczyna przez Laertesa, ojca Odyssa (Homer, Odyseja, 1, 429), niaka Odyssa, piastunka Telemacha, jego syna. Gdy Odys wrci nie poznany do Itaki, Eurykleja, myjc mu nogi w miednicy, dotkna jego blizny powyej kolana (niegdy na owach dzik zrani go kem, kiedy poszed na Pamas z synami Autolikosa) i

poznaa, e w tjemniczy go to Odyseusz.

Eurysteusz - mit. gr. wnuk Perseusza, krewniak Heraklesa. Zazdrosna Hera opnia narodzenie si Heraklesa, a przyspieszya narodziny Eurysteusza, ktry jako wczeniak ujrza wiato dzienne w dniu, w ktrym wg przepowiedni Zeusa mia si narodzi wadca. Eurysteusz zosta krlem Teb. Dla tego sabego, tchrzliwego wadcy musia Herakles, z nakazu wyroczni delfickiej, wykona 12 prac.

Eurytion - mit. gr. centaur, ktry w czasie uczty weselnej Pejritoosa i Hippodamei usiowa po pijanemu zgwaci pann mod, wszczynajc w ten sposb synn walk Lapitw z centaurami; zob. Uczta (Lapitw).

Euterpe - mit. gr. muza (zob.) pieni lirycznej, gry na flecie i chru tragicznego, przedstawiana z aulosem; gr., dos. 'dobrze si cieszca'.

(Pontus) Euxinus - ac., Morze Czame; z gr. eukseinos 'gocinny'.

(Mount) Everest - zob. Czomolungma.

Everyman - zob. Kady.

Ewa - hebr. Hawwa 'ycie', w Biblii - pierwsza kobieta, stworzona, aby doda ducha Adamowi (zob.), ktremu przykrzyo si w Raju ziemskim. adna z figur ulepionych przez Boga z gliny, a nastpnie oywionych, nie wydaa si Adamowi odpowiednia dla niego, wobec czego Jahwe wyj upionemu ebro i zbudowa z niego kobiet. Po obudzeniu si Adam wyraa zachwyt, nazywajc j "koci z koci i ciaem z ciaa jego", "matk, gdy z ma zostaa wzita", pniej za "Ew, gdy jest matk wszystkich yjcych". Po urodzeniu dzieci - Kaina, Abla i Seta - Ewa znika z Ksigi Rodzaju. Tej najsynniejszej ze swych postaci kobiecych Biblia powica 2 krtkie wersety (Gen., 3, 20; 4, 1), akurat tyle, aby powiedzie nam jej imi i e obcowaa z Adamem, jedn wzmiank w Ks. Tobiasza, 8, 8, i dwie w Nowym Testamencie: 2. List do Korynt., 11, 3 i 1. List do Tymot., 2, 13. Nieodrodna orka Ewy uwodzicielka, kusicielka; ciekawska. W rdw. widowiskach pasyjnych posta Ewy wystpuje z reguy w prologu wraz z

Adamem. Raj utracony - ang. The Paradise Lost, wielki poemat epicki w 12 ksigach (1667) Johna Miltona; poeta opiewa Ew jako najcudowniejsz z kobiet. Ewa - poemat (1913) Charles'a Peguy. Rzeba (Xii w.) z tympanonu portalu zachodniego katedry w Autun (Francja). Oratorium (1875) J. Masseneta.

Ewangelia - z gr. euangelion 'dobra nowina'; zbiorowa a. jednostkowa nazwa ywotw i nauk Chrystusa opowiedzianych przez ewangelistw w Nowym Testamencie; zapowied zbawienia i krlestwa boego na ziemi, goszona przez apostow w ewangelii; nazwa caego chrzec. systemu religijnego; jakakolwiek nauka a. doktryna ukazujca okrelony cel; cz mszy, w ktrej czyta si a. piewa wyjtek, tzw. perykop, z jednej z Ewangelii; przen. wyrocznia, powaga, autorytet, zw. moralny. Ka zdrow gow pod Ewangeli - naraa si niepotrzebnie na niebezpieczestwo; w kociele wsch. leczono migren kadc Ewangeli na gow chorego i odmawiajc odpowiedni modlitw. Ewangeliarz - ksiga liturgiczna zawierajca tekst czterech Ewangelii; najstarsze zachowane pochodz z Vi w., w rdw. czsto pisane zotem a. srebrem, zdobione, bogato oprawne. Do najbardziej znanych nale: Ewangeliarz z Sinope (Vi w.), Ksiga z Kells (zob. Ksiga), Ewangeliarz w. Emerama (Xi w.); Ewangeliarz pocki (ok. 1130); ewangelistarium, zbir perykop, zob. wyej. Ewangeliarz Ostromira - najstarszy datowany zabytek pimiennictwa sowiaskiego (1056-57), w redakcji staroruskiej, przepisany cyrylic z oryginau bug. na polecenie Ostromira, namiestnika ksicia Izasawa kijowskiego w Nowogrodzie Wielkim, Leningrad, Bibl. im. Satykowa-Szczedrina. Ewangelici - autorzy czterech Ewangelii uznanych przez koci za kanoniczne (w odrnieniu od apokryficznych, zob. niej) i wchodzcych w skad Nowego Testamentu: Mateusz, Marek, ukasz i Jan. Autorstwo i czas powstania 4 Ewangelii s sporne. Ewangelistw przedstawiano tradycyjnie w ikonografii, jak nastpuje: Mateusz - z pirem w rku, z rozwinitym zwojem przed sob, ogldajcy si przez lewe rami na anioa. Marek - siedzi i pisze, a obok ley skrzydlaty lew z podniesion gow. ukasz - z pirem, zatopiony w lekturze zwoju, a w pobliu przeuwajcy w a. krowa; czsto ukazywany w trakcie malowania obrazu. Jan - mody czowiek subtelnej urody, z orem w tle.

Dawniejszymi symbolami byy: dla Mateusza twarz mczyzny, dla Marka lew, dla Lukasza w, dla Jana orze w locie. Symbole wzite z Biblii, Apok., 4, 7, z opisu czterech stworze przed tronem Boga. Ewangelie apokryficzne - nie nalece do kanonu ksig Nowego Testamentu, powstae pniej, odznaczajce si czsto upodobaniem do opisw przesadnych i fantastycznych, np. Protoewangelia w. Jakuba z Ii w., Historia Jzefa cieli, przechowana w jz. arabskim, Ewangelia Tomasza, gnostyczna, pena prymitywnych cudw, opisujca ycie Jezusa od 5 do 12 roku ycia, Ewangelia arabska i Ewangelia Nikodema, czyli Dzieje Piata, podajca imiona obu otrw (Dismas i Gestas), ony Piata (Procla), centuriona (Longinus) itd., koczca si za nawrceniem Annasza, Kajfasza i caego Sanhedrynu. Ewangelie syaptyczne - a. synoptyki - nazwa pierwszych trzech Ewangelii, Mateusza, Marka i ukasza, ktre, mimo powanych rnic, podaj podobne w formie i treci relacje wydarze, w przeciwiestwie do Ewangelii Jana. Problem tych rnic i zbienoci nazywany jest "zagadnieniem synoptycznym"; gr. synopsis 'pogld; przegld'. Ewangelicy protestanci - chrzecijanie, ktrzy pod wpywem reformacji oderwali si od kocioa rzymskiego i odrzucili jego tradycj (bdc drugim rdlem jego wiary), aby oprze si na Biblii jako jedynym rdle wiary. Dwa g. kierunki reformacji to: ewangelicko-augsburski a. luteraski (zob. Augsburskie wyznanie wiary) i ewangelicko-reformowany a. kalwiski lub helwecki.

Excalibur - zob. Miecz.

Exeter - (wym. eksetee) miasto w pd.-zach. Anglii. nad rzek Exe. Katedra - wielki koci, jedyny w Anglii zbudowany niemal wycznie w gotyku penym, ang. decorated style; pozostawiajc czci anglo-normaskie (masywne kwadratowe wiee zachodnie zbud. ok. 1121-36) pierwotnego kocioa, mzpoczto budow chru w 1270; naw wzniesiono w 1280-1370, fasad zach. ukoczono w 1375; interesujcy drewniany tron biskupw. Exeter Book - ang., 'ksiga', przechowywany w katedralnej sali kapitulnej rkopimienny wolumen staroangielskiej poezji relig. i wieckiej, uoony ok. 975 i ofiarowany katedrze przez biskupa Leofryka, zm. 1072.

Exodus - hebr. Semoth, Ksiga Wyjcia, tytu drugiej ksigi biblijnego Picioksigu, opowiadajcej o Mojeszu, plagach egipskich, wyjciu z Egiptu, wdrwkach po pustyni, o mannie, przymierzu z Jahw na Synaju,

dziesiciorgu przykaza i kodeksie przymierza, o przybytku i kapanach, zotym cielcu i odnowieniu przymierza; ac., 'wyjcie' z gr. eksodos.

Ezaw - Edom w Biblii - pierworodny syn Izaaka i Rebeki, starszy bliniaczy brat Jakuba. Wrciwszy godny i spracowany z pola, sprzeda pierwordztwo bratu za misk soczewicy, Gen. 25, 29-34. W innej opowieci (Gen. 27) Jakub, przykrywszy rk wochat skr zwierzcia, wyudza od niewidomego ojca bogosawiestwo nalene Ezawowi; hebr. Ezaw 'surowy, kosmaty'. Edom 'czerwony', 'od czerwonawych nasion jadalnej soczewicy.

Ezechiel - kapan yd. z Vi w. pne., jeden z tzw. prorokw wikszych, uprowadzony wraz z Jeremiaszem, ok. 598, z Jerozolimy do Babilonii. Podtrzymywa ducha w wygnacach, krelc przed nimi perspektywy powrotu i odbudowy pastwa na zasadach teokratycznych. Zmar po 571 na wygnaniu. Przypisywano mu autorstwo biblijnego Proroctwa Ezechiela, powstaego ok. 585 pne., zredagowanego ostatecznie w Iii w. pne. Widzenie Ezechiela - w Biblii, Ezech., 1, wizja prorocza 4 zwierzt (istot yjcych, duchw, cherubinw) o 4 obliczach, 4 skrzydach i twarzach czowieka, lwa, wou i ora, powtarzajcych si w wizjach Apokalipsy w. Jana, przetworzonych przez koci rdw. na symbole czterech ewangelistw.

Ezop - gr. Aisopos, bajkopisarz gr. z Vi w. pne., ktrego ycie jest otoczone legendami. Mia by kalek, niewolnikiem pochodzcym z Frygii a. Tracji, yjcym na wyspie Samos i wyzwolonym; posany przez Krezusa do Delf i tam zrzucony przez mieszkacw w przepa z powodu jakiej ktni. Uchodzi w Grecji za twrc bajki zwierzcej (zob. Bajka), dydaktyczno-moralizujcej. Nie dochowa si oryginalny zbir jego bajek ani ich adaptacja, dzieo Demetriusza z Faleronu, Iv-Iii w. pne. Bajki przypisywane Ezopowi, pochodzce w niemaej czci z czasw wczeniejszych i pniejszych, zebra i zapisa choliambicznym wierszem gr. Babrios (Ii w.); po ac. za wyda zbir wierszem w 5 ksigach Fedrus (I w.). Wymieniany jako jeden z siedmiu mdrcw (zob. Mdrcy). Ezopowy - lapidarny i celny, dowcipny i city; w stylu bajek Ezopa, alegoryczny, majcy charakter paraboli. ywot Ezopa Fryga, mdrca obyczajnego, z przypowieciami jego... najwaniejsze dzieo (1522) Biernata z Lublina, skadajce si z yciorysu Ezopa wierszem (typowy romans bazesko-frantowski) i z ponad dwustu bajek ezopowych, pisanych omiozgoskowcem, przeoonych z tekstw ac. i gr., ktre obiegay ca rdw. Europ. S to pierwsze bajki polskie i pierwszy polski zbir przysw.

Fabiusze - ac. Fabii, rzymski rd patrycjuszowski (gens Fabia), ktry, wg tradycji, kiedy kraj z trudem odpiera najazd nieprzyjaci, wzi na siebie cay ciar wojny z Wejentami, ac. Veii. Liwiusz, 2, 49, opisuje, jak w 477 pne. wymaszerowali w sile 306 ludzi i w bitwie pod Kremer polegli co do jednego. Pozosta tylko najmodszy z Fabiuszw, ktry nie wzi udziau w walce i sta si nowym protoplast rodu. Legenda ta, przyjta przez pniejszych historykw i przez Owidiusza, wymiana zostaa przez Dionizjosa z Halikamasu (zob.) jako prba poczenia dwch wykluczajcych si wzajem tradycji. Fabiusz Kunktator - Quintus Fabius Maximus Verrucosus, zm. 203 pne.; w czasie 2. wojny punickiej mianowany dyktatorem po klsce zadanej Rzymianom przez Hannibala w 217 nad Jeziorem Trazymeskim. Przez sw taktyk wojny podjazdowej i unikania rozstrzygajcych bitew zyska przydomek Cunctator (ac. 'Zwlekajcy') od cunctari 'waha si; zwleka'. Stronnictwo demokratyczne potpio t taktyk: odebrano mu dowdztwo i wydano Hannibalowi bitw pod Kannami w 216, w ktrej rozgromi on Rzymian. Wwczas przywrcono Fabiuszowi dowdztwo, a przydomek jego zacz brzmie jak pochwaa. Wyczerpujc nadal siy Kartagiczykw, przygotowa grunt pod zwycistwa Scypiona. Wtedy Kunktatora nazwano Tarcz Rzymu, a Enniusz napisa o nim: "L'nus homo nobis cunctando restituit res" ac., 'jeden czowiek zwlekaniem swym przywrci potg Rzymu'. Fabian Society - (wym. fejbjen sesajety) ang., 'Stowarzyszenie fabiaskie (tj. kunktatorskie); fabianie'; ang. organizacja zwolennikw stopniowych i pokojowych reform spoecznych, zaoona w 1884 w Londynie przez grup intelektualistw, m.in. Sidneya i Beatrice Webb, G. B. Shawa.

Fabliaux - (wym. fabljo:) wierszowane bajki komiczne, satyryczne, obyczajowe, zawierajce ok. 300-400 wersw, zazw. dosadne, rubaszne, ukadane zw. w Pikardii (pn. Francja) pod koniec Xii i w Xiii w., o charakterze plebejskim, antyfeudalne, antydworskie, antyklerykalne, czerpice g. z ycia codziennego mieszczan; ze st. fr. od ac. fabula 'bajka'.

Fabrycjusz - Caius Fabricius Luscinus Iv-Iii w. pne., wdz rzymski,

okrelany przez pisarzy rz. jako wzr uczciwoci, prawoci, surowoci obyczajw, wcielenie cnt starorzymskich. W czasie wojny z Pyrrusem, krlem Epiru, w 282, wysano go jako posa do obozu nieprzyjaciela dla omwienia wymiany jecw. Tam Pyrrus ofiarowa mu skrzynie zota i drogich kamieni za zdradzenie tajemnic pastwowych. W nocy krl kaza podnie klap namiotu Fabrycjusza, aby ten zobaczy olbrzymiego sonia o kilka cali od swojej gowy. Obie prby przyjte zostay z cakowit obojtnoci. Jako konsul odesa w 278 Pyrrusowi jego lekarza, zdrajc, ktry podj si otrucia krla. Ujty odwag i szlachetnoci Fabrycjusza Pyrrus przystpi do rokowa, w ktrych wyniku wycofa si z Italii.

Faerie Queene - zob. Krlowa (Wieszczek).

Faeton - (wym. fa-ton) gr. Phaethon, mit. gr. syn Heliosa i okeanidy Klimeny. Gdy dowiedzia si, kto jest jego ojcem, wybra si na wschd, aby go odszuka, a przybywszy do jego paacu, poprosi o jaki dar. Soneczny bg przyrzek mu da, co tylko zechce; Faeton poprosi o pozwolenie prowadzenia przez jeden dzie sonecznego wozu. By jednak za saby, aby kierowa niemiertelnymi rumakami, ktre poniosy, zboczyy z drogi, osmaliy Afryk, poczerniy skr Etiopw, Libi zmieniiy w pustyni i byyby spaliy wiat, gdyby Zeus piorunem nie strci Faetona do rzeki Eridanos. Opakujce go siostry, Heliady, zmieniy si w nadrzeczne drzewa paczce bursztynow ywic. Lekki 4-koowy powz konny na resorach, bez drzwiczek. Ptak oceaniczny z rzdu wiosionogich. Ptak Faetona - abd; mit. gr. Cygnus syn Apollina, przyjaciel Faetona, tak bardzo rozpacza po jego mierci, e ojciec zamieni go w abdzia i umieci jako gwiazdozbir na firmamencie. Faeton - tragedia Eurypidesa zachowana we fragmentach. Fresk (1717) F. Solimeny, Wiede, Palais Daun. Plafon (ok. 1731) Tiepola, Mediolan, Palazzo Archinti. Tragedia liryczna (1683) J. B. Lully'ego; tekst: Philippe Quinault. Poemat symfoniczny (1873) C. Saint-Saensa. Metamorfozy - ac. poemat Owidiusza; pierwsza cz ks. 2: Faeton, Heliady, Cygnus, aoba Feba. El hijo del Sol - hiszp. 'Syn soca', dramat Calderona. Stracenie Faetona plafon (1534) Georga Pencza, Norymberga, Hirschvogelhaus. Obraz L. Silvestra M., Schwerin, Muzeum.

Fafnir - posta z mit. skand. ukazana po raz pierwszy w pieniach Eddy (zob.) w zwizku z modoci Sigurda i skarbem Nibelungw. Syn Hreidmara,

krla karw, zabija ojca i skazuje na wygnanie brata, Regina, aby si sta jedynym wacicielem przekltego zota. Przybiera posta zowieszczego smoka, stranika skarbu. Zabity przez Sigurda z namowy mciwego Regina. Fafner - imi, pod ktrym Fafnir wystpuje w Zocie Renu (1869) i Zygfrydzie (1876) Richarda Wagnera jako uosobienie niskiej i gupiej dzy zota, nie umiejcej z niego czerpa adnej korzyci.

Fahrenheit Gabriel Daniel - (wym. ta:rnhajt), 1686-1736, niemiecki fizyk i wytwrca termometrw, ktrego nazwisko spopularyzowaa zaproponowana przez niego 212-stopniowa skala termometryczna, skala Fahrenheita; por. Celsius.

Faineant - Les Rois Faineants zob. Merowingowie.

Fajerwerk - przest. ognie sztuczne, ognie bengalskie (dawn. te ognie krotochwilne, ochotne, ucieszne), wielokolorowe race dla wietlnej dekoracji wieczornego nieba w czasie zabaw, festynw, rocznic narodowych, uroczystoci itp.; z nm. Feuerwerk.

Fajfer - dawn. piszczek, muzyk(ant) grajcy na piszczace, flecie, oboju; z nm. Pfeifer.

Fajka pokoju - zob. Kalumet.

Fajstos - gr. Phaistos, miasto na pd. wybrzeu Krety; obok Knossos i Hagia Triada jeden z orodkw kultury kreteskiej na przeomie Iii8Ii tysiclecia pne. Zachowane ruiny wielkiego paacu z epoki minojskiej, zbud. ok. 2000 pne., zniszczonego w Xviii w. pne., zbudowanego na nowo ok. 1600 pne., spalonego ok. 1400 pne., odkrytego w 1900-09 przez wosk ekspedycj archeologiczn. Znaleziono tam wiele wyrobw, zw. ceramiki, o duym znaczeniu artystycznym. Dysk z Fajstos - jedna z frapujcych zagadek archeologicznych, okrga pytka gliniana o rednicy ok. 167cm, zapisana obustronnie spiral znakw piktograticznych (obrazkw) i wypalona, znaleziona w 1908 w pin. czci paacu w Fajstos przez archeologa w. Luigi Perniera. Znaki s dobrze czytelne, cho nie wszystkie s atwe do zinterpretowania; przedstawiaj

sylwetki ludzkie, czci uzbrojenia, roliny, zwierzta, narzdzia i in. nie zidentyfikowane przedmioty. Dysk, prawdop. z ok. 1600 pne., jest zapewne pochodzenia egejskiego. Na temat treci przekazu zawartego w znakach dysku istnieje wiele sprzecznych z sob teorii. Wielu naukowcw i amatorw usiowao rozwiza tajemnic zawart w tym niewielkim krku gliny i zmusi go najrniejszymi detektywnymi sposobami do mwienia. Jak dotychczas - daremnie.

Fajum - arab. al-Fayyum, oaza na Pustyni Libijskiej, na pd.-zach. od Kairu (Egipt). Portrety fajumskie - egipskie portrety sepulkralne czasw rzymskich (I-Iv w.) malowane enkaustyk, rzadziej temper, na deszczukach a. ptnie nakadanym na twarz zmarego, znalezione po raz pierwszy w oazie Fajum. Fajumski portret kobiecy - (Ii w.) w Muz. Nar. w Warszawie.

Fakcja - w staro. Rzymie jedna z grup wonicw biorcych udzia w wycigach rydwanw w cyrkach rzymskich; kada grupa oznaczona bya inn barw; 4 pierwotne fakcje byy to: prasina 'zielona (jak por)', veneta 'modra (kolor Wenetw, morski)', alba 'biaa' i rosea 'rowa'; za Domicjana dodano jeszcze dwie: aurala 'zocista' i purpurea 'szkaratna'; dawn. stronnictwo, partia, koteria; knowanit, konszachty, zmowa, spisek; z ac. factio 'dziaanie; poczet; stronnictwo; grupa'.

Fakir - asceta, pokutnik, wdrowny mnich ebrzcy w krajach muzum. i w Indiach; por. Derwisz; z arab. fakir 'ubogi'.

Faktotum - przest. osoba zaufana, "prawa rka", zausznik, powiernik, totumfacki, popychado; z ac. fac totum 'rb wszystko'.

Fala. Dziewita fala - Istnieje nieuzasadniony pogld, e fale pyn do brzegu seriami, z ktrych kada koczy si fal najsilniejsz, i e jest ni wanie dziewita (wedug innych dziesita) fala. Martwa fala - utrzymujca si na morzu po ustaniu wiatru.

Falanga (1) - staro. szyk bojowy piechoty (zob.) gr. polegajcy, w okresie pohomerowskim, historycznym, na uyciu cikozbrojnej piechoty we frontalnym ataku w wielkich, zwartych masach gbokoci 8-12 rzdw. Znaczenie peltastw (piechoty lekkiej) i kawalerii, rozstawianych poza zwartymi liniami, byo zrazu nie doceniane. Dopiero wdz tebaski Epaminondas rozwin taktyk harmonijnego uycia wszystkich rodzajw broni. Jego szyk ukony ze wzmocnionym, ofensywnym lewym skrzydem, rozpocz now epok sztuki wojennej. Filip Ii Macedoski i syn jego, Aleksander Wielki, udoskonalili t taktyk, tworzc synn falang macedosk, zawierajc do 16 rzdw onierzy w szyku zwartym, uzbrojonych w sarisy (do 77m d.), wspdziaajc ze wietnie wyszkolon jazd. Organiczne zwizanie wszystkich gatunkw broni czynio przez dugi czas z wojska macedoskiego si nie do pokonania, ktra ulega dopiero elastyczniejszej taktyce legionw rzymskich; z gr. phalanks 'paka; kloc; szyk bojowy hoplitw'.

Falanga (2) - w idealnym ustroju, wg koncepcji Charles'a Fouriera, 1772-1837, podstawowa komrka zrzeszajca ok. 1600 osb, zamieszkujca falanster, budynek otoczony 400-hektarowym gospodarstwem rolnym, zaspokajajcym wszystkie potrzeby zespou wytwrczo-spoywczego.

Falanster - Charles'a Fouriera zob. Falanga (2).

Falendysz - dawny gatunek sukna holenderskiego a. angielskiego; z nm. fein lundisch 'cienkie luskie, londyskie' a. fein holndisch 'cienkie holenderskie'.

Falenty - wie w pobliu Raszyna w woj. warszawskim, o ktr w czasie bitwy raszyskiej w 1809 (por. Raszyn) szy gwatowne walki z Austriakami. Paac - neorenesansowy z 1620 (przebudowa po 1784 Sz. B. Zug i 1857 F. M. Lanci), letnia rezydencja Zygmunta Iii, w kocu Xviii w. wasno bankiera Piotra Teppera, ktry podejmowa tu Stanisawa Augusta.

Falerno - wyborne wino woskie, mocne, cierpkawe, barwy zocistej, pochodzce z winnic Kampanii i okolic Neapolu. W staroytnoci rzymskie vinum Falernum, najlepsze wino Italii, sawione przez Horacego, z terenw zwanych wwezas Falernus Ager, midzy gr Massicus i rzek Volturnus w pd. Kampanii, produkowane w trzech gatunkach: sodkie, wytrawne i ordynarne.

Falieri Marino - 1274-1355, doa wenecki od 1354. Odda wielkie usugi Republice ju przy obleniu Zary przez Ludwika I Wgierskiego, zadajc mu klsk w 1346 jako dowdca wojsk weneckich. Wybrany do w wieku lat 80, zawar korzystny pokj ze zwycisk Genu. W 1355 wzi udzia w spisku grupy niezadowolonych plebejuszy, majcym na celu odebranie wadzy arystokratycznej oligarchii i ustanowienie go do dziedzicznym. Wg kronikarzy weneckich, pierwszy impuls do udziau w sprzysieniu stanowia dla Falierego cika zniewaga, wyrzdzona mu przez Michele Steno, ktry przyczepi do fotela doy kartk z wierszykiem, wykpiwajcym starego do i jego mod maonk, i przez Rad Czterdziestu (Quamntia), ktra ukaraa sprawc obrazy, jednego ze swoich, niezwykle agodnie. Ale spisek odkryto i Falierego stracono na Schodach Gigantw Paacu Dow. Doa i dogaressa - romantyczna nowela miosna (1819) E. T. A. Hotimanna. Marino Faliero Doge of Venice - dramat wierszem (Londyn, Drury Lane, 1821) Byrona. Marino Faliero - dramat (Pary 1829) Casimira Delavigne. Tragedia (1885) Algemona Ch. Swinburne'a. Opera (Pary 1835) Gaetano Donizettiego. Stracenie Marina Falieri - obraz Eugeniusza Delacroix, namalowany pod wpywem dramatu Byrona.

Falkonet - zob. migownica; z w. falconetto od falcone 'sok'.

Falliczny - dotyczcy fallusa, faflosa; gr. phallos 'prcie'. Kulty falliczne - ceremoniay i obrzdy religijno-magiczne majce zapewni urodzaj, w ktrych fallus, a zw. jego wyobraenia plastyczne, byy symbolem siy rozrodczej i podnoci. Odgrywa on znaczn rol w kulcie Demeter, Hermesa (Ityfallicznego), Priapa, a zw. Dionizosa. Procesje z fallusem (falloforia) z odpowiednimi pieniami byy, wg Arystotelesa, zacztkiem komedii.

Fall Weiss - (wym. wajs) nm., 'wariant biay', kryptonim planu napadu hitlerowskich Niemiec na Polsk, planu podpisanego przez Hitlera 11 Iv 1939.

Falstaff Sir John - najsynniejsza posta komiczna Szekspira, wystpujca w jego Henryku Iv, cz. I i Ii; monumentalnie gruby, dowcipny, wesoy stary szlachcic, gadua, bezczelny, rozpustnik, kamczuch, obora, szelma, bezwstydnik. Przyapany na kamstwie zawsze umie wykrci kota ogonem. Samochwa, jedna z najbardziej krwistych i zawiesistych postaci tej tradycji lit., ktra siga od onierza (zob.) Samochwaia i Kapitana z commedia dell'arte, do Zagoby (zob.), i jedna z najulubieszych w lit. dramatycznej, nie tylko dlatego, e otrostwa Falstafia s tak pene wdziku, a pasja ycia tak gorca, ale dlatego, e jego rubaszne koncepty maskuj niezwyk inteligencj i gbokie zrozumienie kondycji ludzkiej. Czsto wystpuje on jako prawdziwe porte-parole autora, oceniajc histori z ludzkiego, a nie heroicznego punktu widzenia. Falstaff tak spodoba si krlowej Elbiecie I, e prosia Szekspira o ukazanie go ponownie na scenie. Falstaff z Wesoych kumosek z Windsoru, napisany na rozkaz, jest tylko marnym bufonem i aosn figur. Falstaff - opera (Wiede 1799) Antonia Salieri. Opera komiczna (1856) Adolfa Adama. Komedia liryczna (Mediolan 1893: wyst. pol. Lww 1930) Verdiego, libretto: Arrigo Boito wg obu sztuk Szekspira. Studium symfoniczne (1913) Edwarda Elgara.

Faszywy. Faszywe jzyki - w Biblii, Psalmy, 51, 6; 119, 2. i in.; t. take jako podstpne, zdradliwe. Faszywi bracia - w Biblii, 2. List do Korynt., 11, 26. Faszywi prorocy - w Biblii, Ew. wg Mat., 7, 15: "Strzecie si faszywych prorokw, ktrzy przychodz do was w owczej skrze, a wewntrz s drapienymi wilkami."

Fama - ac., 'pogoska', mit. gr.-r:. uosobienie wieci, szybko rozchodzcej si plotki, nieobliczalnej, zmiennej opinii publicznej; rozgos, sawa.

Familia - w staro. Rzymie osoby podlegajce wadzy ojca rodziny, naczelnika domu (ac. pater familias). wraz z domem i ruchomociami; trupa aktorska a. zesp gladiatorw; rodzina. Familia - nazwa magnackiego stronnictwa Czartoryskich i zwizanych z nimi rodw dcych do zasadniczych reform ustrojowych w Polsce poowy Xviii w., ktre miayby usprawni i scentralizowa aparat pastwa, znie liberum veto, wadz hetmask, zaprowadzi stay sejm i urzdy kolegialne. Program

ten przeprowadzono w latach 1764-66 zaledwie w drobnej czci. Familiant - dawn. czonek znakomitego rodu, arystokrata, szlachcic wysoko skoligacony; dawn. czonek familii, krewny, powinowaty, uywajcy tego samego herbu.

Fandango - umiarkowanie szybki ludowy taniec hiszp. znany od pocz. Xviii w., taczony w takcie trjmiarowym przez solow par, z towarzyszeniem gitary i kastanietw, przeplatany piewanymi kupletami. Odmianami lokalnymi s m.in.: malagnena (z okolic Malagi), granadina (Granada) i murciana (Murcja). Wprowadzone m.in. do utworw Albeniza, Granadosa, de Falli; przez Ch. W. Glucka do baletu Don Juan, przez Mozarta. do Wesela Figara, przez N. Rimskiego-Korsakowa do Kaprysu hiszpaskiego.

Fanfan Tulipan - fr. Fanfan la tulipe, Xix-wieczny przydomek onierza francuskiego, typowo beztroskiego, wesoego, lubicego kobiety i wino, dnego chway, powstay w 1819 wraz z piosenk pod tyme tytuem, napisan do znanej melodii przez Emila Debraux (1796-1831), autora piosenek w typie Berangera, cho niszego lotu. Fanfan la tulipe - komedia romantyczna (1858) Paula Meurice o nieokrzesanym, lecz rycerskim onierzu ze stray przybocznej pani de Pompadour. Film (1952) Christian-Jaque'a z Gerardem Philipe w roli tytuowej.

Fant - zastaw, przedmiot dany jako gwarancja zwrotu poyczki, wygranej sumy w karty, zapaty itp.; zastaw przy zakadzie; wygrana w loterii fantowej; w grze towarzyskiej - wasno osobista zoona do wykupu za przekroczenie jakiego prawida gry; dawn. drogocenny przedmiot codziennego uytku; z nm. Pfand 'zastaw, fant, rkojmia'.

Fantastyczny. Symfonia fantastyczna, czyli Epizod z ycia artysty - pierwsza wielka kompozycja i gwne dzieo (1831) Hectora Berlioza w 5 czciach: Marzenia i namitnoci, Bal, Wrd pl, Droga na miejsce strace, Sabat czarownic; nowy typ symfonii programowej (wyraajcej a. odtwarzajcej zdarzenia czy pierwowzory poetyckie rodkami muzycznymi), bdcy podstaw rozwoju poematu symfonicznego.

Fantomas - bohater synnej powieci w odcinkach Marcela Allaina i Emila Souvestre, ktre zoyy si w latach 1911-14 na 32 tomy i prawie 10000 stron. Geniusz przestpczy, ktry doprowadzi do perfekcji sztuk charakteryzacji, zmienia ustawicznie wygld, nazwisko, narodowo, zawd, popenia wystpek za wystpkiem nie tyle dla zdobycia pienidzy, ile dla okazania wzgardy spoeczestwu i odniesienia kolejnego triumfu nad upartym i milczcym Juve inspektorem policji. Jest rwnie popularny w Xx w., jak w Xix byli Rocambole lub Rouletabille, a dawniej Cagliostro czy elazna Maska. Ksika jest pena ucieczek, pocigw, zbrodni, tajemniczych pojawia si i dematerializacji, w najdziwniejszych sytuacjach, przy uyciu wszystkich nowoczesnych technik: samolotu, auta czy odzi podwodnej. Sia i zrczno Fantmasa czyni go protoplast Supermana. Najchtniej pojawia si jako zamaskowany wiatowiec-elegant. Liczne wersje filmowe, poczynajc od znakomitej serii piciu filmw zrealizowanych w 1913-14 przez Louis Feuillade'a. Le cornet a des - fr., 'Kubek do koci (do gry)', zbir poematw proz (1904-18) Maksa Jacoba. Pojawia si tam Fantomas, ulubiony bohater surrealistw. Jacob z Apollinaire'em byli zaoycielami artobliwego Stowarzyszenia Przyjaci Fantomasa. Complainte de Fantomas - fr., 'Skarga Fantomasa' (1933) Roberta Desnos, z muzyk Kurta Weilla.

Faon - mit. gr. legendarny przewonik z Mitylene w Lesbos, ktrego Afrodyta obdarzya urod i wieczn modoci, bo kiedy przewiz j bezpatnie, ukryt pod postaci ubogiej staruchy; zob. Safona.

Fara - koci parafialny; z nm. Pfarre 'probostwo; parafia' od pn.-ac. parochia 'parafia' z gr. paroikos 'ssiad; obcy; chrzecijanin'. Chuda fara - bieda, niedostatek, pustki w kieszeni. Chuda fara, sam pleban dzwoni - przys. Stary do fary - przys.; na staro na ebry, pod koci.

Faramond - Pharamond, w legendach arturiaskich rycerz Okrgego Stou, protoplasta dynastii Merowingw (zob.), ktry mia by krlem Francji od 420 do 428 i dziadkiem eponimicznego Merowecha (Meroweusza). Ale godne zaufania kroniki nie wspominaj o nim. Pharamond - romans hist. w 12 tomach (1661-70) Gauthiera de Costes de La Calprenede.

Faramondo - opera (1738) G. F. Handla.

Faraon - egip. per-aa 'wielki dom' do Xvi w. pne. paac krla Egiptu, pniej w drodze metonimii (jak np. "Biay Dom ogosi, e...") take tytu krla. Z faraonw biblijnych Sesak (3. Ks. Krl., 9, 16; 11, 40; 14, 25) to prawdop. Szeszonk 1; Tarak (4. Ks. Krl., 19, 9; Izajasz, 37, 9) to Tirhara a. Tarharka; Nechao (4. Ks. Krl., 23, 29; 2. Ks. Kronik, 35, 20; Jeremiasz, 46, 2) to Necho 11; Hofra (Jerem., 37, 5) to Apries (588-569 pne.). Faraon, faro - dawna hazardowa gra w karty, w Polsce, od ok. 1731. Kura faraona - sp egipski, czsto wyobraany na napisach hieroglificznych. Pszenica faraona - odnajdywane niekiedy w trumnach mumii egipskich ziarna pszenicy. Szczur faraona - zob. Ichneumon.

Faras - staro. Pachoras, wioska w pn. Sudanie, nad Nilem, w okresie Nowego Pastwa, ok. 1570-1085, orodek kulturalno-relig. Nubii egipskiej, w epoce meroickiej, Iii w. pne. - Iii w. ne., centrum polit. krlestwa Meroe. W 1961 ekipa Polskiej Stacji Archeologicznej, prowadzca tam wykopaliska pod kierunkiem prof Kazimierza Michaowskiego, odkrya m.in. picionawow bazylik starochrzec. (Viii-Ix w.) z przeszo stu malowidami al secco (sceny biblijne, portrety ksit nubijskich); najstarsze z nich przypady Polsce.

Farfury - w dawnej Polsce naczynia porcelanowe importowane ze Wschodu; od po. Xiii do pocz. Xix w. wyroby z fajansu; z osm.-tur. farfur, od pers. fagfur. Farhad i Szirin - bohaterowie romansu epickiego o mioci szacha Chusrawa (Chusraua, Chosroua, Chosroesa, imi pniej zmienione na Farhad) Ii Parwiza, 590-628, do ksiniczki ormiaskiej Szirin; wtek z epopei Szah-name, 'Ksiga krlw', Firdausiego, popularny w literaturze muzumaskiego Wschodu; por. Ko (Szibdiz).

Farnese - (wym. farneze) arystokratyczny rd rzymski, panujcy w Parmie i Piacenzy w 1545-1731. Twrc potgi rodu by Alessandro Farnese, od 1493

kardyna, 1534-49 papie jako Pawe Iii. Byk Farnezyjski - zob. Byk. Herakles Farnezyjski - zob. Herakles. Palazzo Farnese - paac renesansowy na Piazza Farnese w Rzymie, rozpoczty na polecenie Alessandra Farnese w 1513, powierzony w 1534 Antoniemu da Sangallo. Po jego mierci w 1546 budow prowadzi Micha Anio (ktry wg tradycji uy kamieni Koloseum jako budulca), od 1564 Vignola, a wreszcie Jacopo della Porta. Farnesina - willa renesansowa na Zatybrzu w Rzymie, zbud. ok. 1510 przez B. Peruzziego dla bankiera sieneskiego Augustina Chigi, zakupiona w 1534 przez Alessandra Farnese.

Faros - gr. Pharos, wysepka naprzeciw Aleksandrii, poczona z wybrzeern Egiptu staym mostem z polecenia Aleksandra Wielkiego. Na niej, z inicjatywy Ptolemeusza I Sotera, architekt Sostratos z Knidos wznis ok. 300-280 pne. olbrzymi wie ok. 1207m wys., zaliczan do siedmiu cudw wiata (zob. Siedem), pierwsz latarni morsk; pomie jej wida byo z odlegoci ok. 307km. Std sowo to stao si, w rnych jzykach, synonimem latarni morskiej: pharos, faro, phare. Najwysza kondygnacja runa prawdop. w Ii w., reszt przerobiono na meczet w Ix w., zburzony przez trzsienie ziemi w Xiv w.

Farsalos - gr. Pharsalos, miasto w Tesalii (Grecja) nad rzek Enipeus, wsawione m.in. zwycistwem Cezara nad Pompejuszem w 48 pne. Farsalia - ac. Pharsalia, nie dokoczony poemat epicki w 10 ksigach poety ac. Lukana (Marcus Annaeus Lucanus, 39-65). Tematem pierwszych omiu ksig jest wojna domowa (std inny tytu dziea: Bellum civile) midzy Cezarem i Pompejuszem, dwu ostatnich - wyprawy do Afryki i Egiptu.

Faryna - przest. mczka cukrowa nie rafinowana, cukier kryszta (z ac. farina 'mka'); dawn. jarmarczna oszukacza gra hazardowa; dawn. loteria fantowa organizowana na przyjciach, wieczorkach jako zabawa towarzyska. Ludzie teje faryny - z tej samej mki, tego samego pokroju, rodzaju.

Farys - u Beduinw: rycerz, wojownik, jedziec (arab. faris); zob. Rzewuski Wacaw.

Faryzeusze - stronnictwo religijno-polityczne istniejce w Judei od Ii w. pne. do ok. 135 ne. Przeciwnicy saduceuszy (zob.), wymagali surowego przestrzegania prawa pisanego (Tory) i tradycyjnego prawa ustnego, tj. obyczajw i praktyk wyrosych ze zwyczajw ludowych. Wielki nacisk kadli te na egzegez Biblii dla udostpnienia jej ludowi. Stopniowo cae ycie czowieka poddawali coraz cilej przepisom religijnym, ktrych byo coraz wicej i coraz ostrzejszych. Skrajny, fanatyczny, sekciarski faryzeizm (nazwa od aram perisza 'oddzielony') wywoywa ostr krytyk i budzi niech, na co liczne przykady znajduj si w Talmudzie i Nowym Testamencie (wypowiedzi Jezusa, zw. w Ew. wg Mat.); przen. w l. poj. obudnik, witoszek, hipokryta, czowiek faszywy, dwulicowy, uwaajcy si za lepszego od innych, por. Esseczycy. Faryzeusz i celnik - przypowie biblijna, Ew. wg uk., 18, 9-14; obaj modlili si w wityni; pierwszy dzikowa Bogu, e nie jest tak zy jak inni, jak ten oto celnik; drugi za bi si w piersi, mwic: "Bd miociw mnie grzesznemu." Kto si wywysza, bdzie poniony, a kto si ponia, bdzie wywyszony.

Fasa - stgiew, kad, okseft, due naczynie drewniane z klepek do przechowywania produktw; kufa, olbrzymia beczka na piwo, wino; balia do prania; pojemno takiego naczynia; z nm. Fass 'beczka'.

Fasces - ac. (l. p., fascis) w staroytnym Rzymie zwizany rzemieniami pk rzeg, przejty od Etruskw symbol wadzy urzdowej i kamej najwyszych urzdnikw rzymskich. Nosili j na lewym ramieniu, z wetknitym do wizki toporem (ac. fasces cum securibus, na znak nieograniczonej wadzy urzdnika), liktorzy (woni), dwunastu przed konsulem, 24 przed dyktatorem, w miejscach publicznych. Fasces cesarzy byy z reguy owinite wawrzynem. W miecie Rzymie noszono fasces bez topora, gdy tam przy wyrokach mierci najwysz instancj by lud. W nowoytnej heraldyce czsto uywany, m.in. (z toporem) przez woski faszyzm, std te nazwa faszyzmu.

Fasching - (wym. faszing) nm., 'karnawa', w Bawarii obchodzony szecioma tygodniami zabaw, balw maskaradowych i in. zbiorowych rozrywek, koczcych si we wtorek przed Popielcem, w ostatki, zapusty; z nm. Fastnacht; fr. mardi gras; ang. Shrove Tuesday.

Fascyku - przest. zwj, plik papierw, dokumentw; zeszyt dziea,

wydawnictwa periodycznego; z ac. fasciculus 'plik, pakiet, paczka' zdrobn. od fascis 'wizka'.

Fasga - Pizgah, gra na pn.-wsch. od Morza Martwego, z ktrej wg Biblii, Deut., 3, 27, Jehowa rozkazuje Mojeszowi przyjrze si Ziemi Obiecanej (Kanaanowi), do ktrej nie dane mu bdzie wej.

Fasti - dies fasti ac., w staro. Rzymie dni, kiedy sdy byy czynne (w przeciwiestwie do dies nefasti). Spisy takich dni, ukadane przez kapanw rz., rozszerzane z czasem przez noty o wydarzeniach hist., wiadomoci astronomiczne, wykazy wit i festynw, do rozmiarw caorocznego kalendarza. Przez jego zwizek z imionami urzdnikw, od ktrych rok przybiera nazw, wyraz fasti oznacza te spisy eponimicznych urzdnikw i kapanw, majce dzi wielkie znaczenie przy ustalaniu chronologii Rzymu. Fasti - rodzaj poetyckiego kalendarza wit rzymskich w 6 ksigach, po jednej na kady miesic pierwszego procza (ok. 3 ne.), Owidiusza, dedykowany cesarzowi Augustowi przed wygnaniem poety do Tomi(s). Po mierci Augusta, spodziewajc si znale protektora w Germaniku, ktry sam prbowa swych si w poezji, Owidiusz przenis dedykacj na niego i prbowa na wygnaniu kontynuowa dzieo (miao obj cay rok), ale mier przerwaa t prac.

Fata - eska istota nadnaturalna woskich romansw rdw. zazw. podlega Demogorgonowi (zob.). W poemacie Orlando innamorato (wyd. 1506) Boiarda wystpuje Fata Morgana (zob. Morgana); imieniem jej nazwano zjawisko optyczne, fatamorgan, mira zoony, tworzcy wielokrotne, zmienne obrazy, pojawiajce si (na skutek zaamania wiata w warstwach powietrza o rnej temperaturze) w Cieninie Mesyskiej, nad Jeziorem Genewskim i in. miejscach; w. fata 'czarodziejka' z ac. fatum (zob.).

Al-Fatiha - arab., 'otwierajca', pierwsza, najpopularniejsza sura (rozdzia) Koranu, bdca czci codziennej modlitwy salat (zob.): "Chwaa Allahowi, wadcy wiata, Litociwemu, Miosiernemu, krlowi w Dniu Sdu! Tobie suymy i do Ciebie woamy o pomoc. Prowad nas waciw drog, drog tych, ktrych obdarzasz ask, nie za tych, na ktrych si gniewasz, ktrzy bdz."

Fatima - ok. 606-632, crka Mahometa i jego pierwszej ony, Chadidy, maonka jego kuzyna, Alego, pniejszego kalifa, matka Hasana i Husajna,

jedna z "czterech niezrwnanych kobiet" (zob. Cztery); czczona przez muzumanw, zw. szyitw; zob. AI-Azhar.

Fatum - ac., 'to, co powiedziane; to, co przepowiedziane, zrzdzone przez bogw; przeznaczenie; zy los; nieszczcie' l.mn. fata, od fari 'mwi', mit. rz. bstwo przeznaczenia, nieodwoalnej koniecznoci, z czasem upodobnione do innych bstw przeznaczenia, jak Parki, jak gr. Sybille i Mojry (zob.); los, przeznaczenie. "Ju si ma pod koniec staroytnemu wiatu (...), bogi i ludzie szalej. (...) Fatum jedno spokojne, niewzruszone, rozum nieubagany wiata, patrzy z wysoka na wiry ziemi i nieba." Z. Krasiski, Irydion. Wstp. (1836). Fatum - poemat symfoniczny, opus 77 (1868) Czajkowskiego.

Faun - ac. Faunus od 'askawy', nazwa eufemistyczna, mit. rz. staroitalski bg podnoci, opiekun pasterzy i rolnikw, ich byda i roli, bstwo wolnej przyrody, lasw grskich. Jako lnuus ('zapadniajcy') dba o podno stad; podobnie jak grecki Pan straszy ludzi w lesie i w domu (w koszmarach sennych, jako Incubus); jako Fatuus by - podobnie jak Pan wrbit. Jego lubieno staa si przysowiowa. Przedstawiano go rwnie jako syna Picusa (tj. Marsa), wnuka Satuma i ojca Latynusa, eponimicznego protoplasty Lacjum. Wystpowa take w liczbie mnogiej, jako faunowie utosamiani z gr. satymmi, sylenami, bstwa pl i lasw, przedstawiane z kolimi rogami, ogonami, nogami i spiczastymi uszami; zob. Luperkal(ia). Faun z Pompei - brz, Neapol, Mus. Naz. Faun i bachantka - relief z Herkulanum, Neapol, Mus. Naz. Faun i nimfa - rzeba (1892) Rodina. Liczne drobne plastyki Picassa (fauny i nimfy). Obraz (1508) Palmy Vecchio, Monachium, Stara Pinakoteka. Faun i Fauna - obraz (ok. 1612) Rubensa, Wiede, Gal. Schonbrunn. Popoudnie fauna - fr. L'Apres-midi d'un faune, jeden z najsynniejszych utworw (1876) Stefana Mallarmego, 110-wersowy poemat-ekloga w aleksandrynach. (Fr. Prelude a l'Apres-midi d'un faune) najsynniejsza kompozycja orkiestralna (1894) Claude Debussy'ego napisana pod wraeniem wiersza Mallarmego. (Fr. L'Apres-midi d'un faune) obraz choreograficzny w 1 akcie (Pary 1912, Balety Ros. Diagilewa; wyst. pol. Pozna 1923), libretto: Wacaw Niyski; muzyka: C. Debussy, wstp do poematu Mallarmego; choreografia: W. Niyski.

Faust - ok. 1480-ok. 1540, Johann (a. Jrg, Georg) Faust, niemiecki wdrowny pseudohumanista, pseudolekarz i alchemik, mag, "filozof filozofw", uchodzcy za czarnoksinika, goszcy z nieporwnan chepliwoci wasn chwa jako "astrologa, drugiego maga wiata, rda nekromancji, chiromanty, aeromanty, pyromanty" itp. Studiowa w Heidelbergu teologi, w Krakowie magi i czarnoksistwo, kry midzy humanistycznymi orodkami naukowymi Niemiec, Niderlandw, Szwajcarii i Woch, prbujc szczcia w alchemii, przeladowany i tpiony jako heretyk, rozpustnik i oszust. Napisa dzieo pt. Hllenzwang nm., 'Zmuszenie pieka', traktat magii, wiedzy tajemnej, studiowany take przez Goethego. Wkrtce wok jego awanturniczego ywota i dokonywanych przez niego cudw zaczy rosn i szeroko si rozprzestrzenia legendy. Historia von dr Johann Fausten, dem weltbeschreyten Zauberer und Schwartzknstler nm., 'Dzieje dr Johanna Fausta, synnego czarnoksinika i mistrza czarnej magii', pierwsza ksika o Faucie, wyd. 1587 przez drukarza frankfurckiego Johanna Spiessa, punkt wyjcia dalszych drg rozwoju legendy, synny niewielki tomik znany pt. Das Faustbuch nm., 'Ksika Fausta'. Diabe, z ktrym Faust zawiera pakt, nazywa si tu ju Mefistofilem, znajdujemy te przy Faucie jego "famulusa", Wagnera, tu take Faust dy do zdobycia najpikniejszej kobiety, greckiej Heleny. Bezbono Fausta ukarana zostaje wieczystym potpieniem. Tragical History of Doctor Faustus - ang., 'Tragiczne dzieje doktora Fausta', dramat biaym wierszem i proz (1588, wyd. 1601, t. pol. 1908) Christophera Marlowe'a. Xvi-wieczny mag staje si tu czowiekiem ogarnitym pragnieniem nieskoczonej potgi (ktr ma mu da wiedza), ambicj stania si "wielkim cesarzem wiata". Rozczarowany nauk zwraca si ku magii i wywouje Mefista, z ktrym zawiera ukad: diabe otrzyma jego dusz w zamian za 24 lata ycia, przez ktre Mefisto bdzie mu suy i spenia wszystkie jego yczenia. W scenie zapoyczonej z poprzedniego moralitetu dwa anioy, dobry i zy, przedstawiajce wewntrzny konflikt czowieka rozdzieranego przez sprzeczne pragnienia, walcz o dusz Fausta. Nastpuj sceny w ktrych Mefisto spenia yczenia Fausta, m.in. scena wywoania Heleny Trojaskiej, kiedy Faust wita j synnymi sowami: "Wic to jest twarz, dla ktrej tysic okrtw wypyno na morze?" (ang. Was this the face that launched a thousand ships?") spenienie pragnie nie przynioso szczcia, Fausta drcz wyrzuty sumienia, nadchodzi nieubagany koniec. Mimo morau, ktry przestrzega przed losem Fausta, poeta odnosi si do jego bezgranicznych tsknot z sympati i zrozumieniem. Faustpuppenspiele - nm., 'Faust w teatrze marionetek', jarmarczne, ludowe przedstawienia w Xvii-Xviii w., gdzie po raz pierwszy pojawia si idea wybawienia Fausta z ogni piekielnych, na jakie skazywa go podpisany cyrograf, nie jako nagroda dla skruszonego grzesznika, ale jako nauczka dana Lucyferowi przez Niebo. Faust - tragedia (cz. 1 - 1808, cz. Ii - 1832, t. pol. 1844) Goethego. W Prologu w Niebie staje zakad midzy Panem i Mefistofelesem o to, czy diabu uda si doprowadzi dusz Fausta, uczonego starca, do upadku. Faust

pozna wszystkie dziedziny nauki w swym gorcym pragnieniu wiedzy, ale rozczarowany jej ograniczonoci, poszukuje dowiadcze wynikych z uycia wiata i wadzy. Aby to osign, musi wej w ukady z diabem; przywoanemu Mefistofelesowi obiecuje sw niemierteln dusz w zamian za jego suby, jeli potrafi sprawi, aby Faust zawoa do mijajcej chwili radoci: "Trwaj! jeste tak pikna!", nm. Verweile doch! du bist so schn! Nastpuj diabelskie prby stworzenia takiej chwili - Mefisto odmadza Fausta, ktry zakochuje si w modej Gretchen (Magorzacie) i popychany do tego przez diaba, cho nie bez wyrzutw sumienia, uwodzi j. Dziewczyna rodzi dziecko i w chwili paniki topi je, a w ostatniej scenie czci I, czekujc w lochu egzekucji za sw zbrodni, odmawia ucieczki z Faustem i powierza si Bogu. W czci I Mefisto przyrzeka ukaza Faustowi zarwno "may wiat" dowiadcze i przey osobistych, jak i "wielki wiat" polityki, historii i kultury. Ten drugi ukarany jest w czci Ii, duszej od pierwszej, niezwykle skomplikowanej, alegorycznej, o symbolice ciemnej i trudnej. Skada si z grubsza z 2 partii: pierwsza to epizod z Helen, napisany pierw. jako oddzielny i zamknity poemat. Helena, symbolizujca idealne pikno sztuki gr., przywoana z Hadesu i gorco upragniona przez Fausta, zostaje mu w kocu zabrana. Autor w tej czci rozwija wiele swoich pogldw na temat mitologii, kultury, sztuki, umiejtnoci rzdzenia, wojny, ycia dworskiego, ekonomii, wiedzy przyrodniczej i religii. W drugiej partii Ii czci (akt 4 i 5) Faust usiuje usprawiedliwi swe istnienie przez sub ludziom, wydziera morzu, z pomoc Mefista, kawa zatopionej ziemi, aby na niej osadzi idealne spoeczestwo. Tymczasem Troska chwyta Fausta i olepia go. Mimo to pozwala mu zawoa: "Chwilo, trwaj! jeste tak pikna." Pieko chce pochwyci jego dusz, ale ratuje j i unosi do nieba chr aniow goszc: "Kto wiecznie dc si trudzi, tego moemy wybawi" (nm. Wer immer strebend sich homth, den knnen wir erlsen); zob. te: Euforion; Helena Trojaska; Homunkulus; Matka (Matki); Noc (Walpurgi); Piwnica (Auerbacha); Wieczny (Wiecznie kobiece). Faustowski - powicajcy wartoci duchowe dla korzyci materialnych; powodowany nieugaszonym pragnieniem zdobycia wiedzy; drczony nieustannym borykaniem si z sob, ze swymi deniami duchowymi. Don Juan i Faust - tragedia wierszem (1829) Christiana Dietricha Grabbe. Faust - poemat romantyczny (1840) Nicolasa Lenaua. Mon Faust (Ebauches) - fr., 'Mj Faust. Szkice', utwr dialogowy (1941) Paula Valery, zawierajcy 2 sztuki nie dokoczone: Lust i La Demoiselle, de cristal, comedie, oraz feeri dramatyczn La Solitaire ou Les Maledictions d'Univers. Doktor Faustus - powie (1943-47) Thomasa Manna osdzajca wspczesne Niemcy. Jest to "ywot kompozytora nm. Adriana Leverkhna, opowiedziany przez przyjaciela (Serenusa Zeitbloma)". Bohater nazwany jest Faustusem, gdy zawar lub uwaa, e zawar pakt z diabem, ktry na lat kilka obdarza go geniuszem muzycznym w zamian za utrat zdrowia. Adrian sta si geniuszem, poniewa zosta syfilitykiem, co symbolizuje rwnie

przeznaczenie Niemiec (chorob jest hitleryzm). Zeitblom, ktry pisze pod bombami alianckimi, przetykajc swj pamitnik refieksjami z 1944 roku, maluje take w nim obraz ycia monachijskiego w przededniu 2. wojny wiat. Centralnym tematem powieci jest nihilizm, jaki przepoi w Xx w. cywilizacj europejsk, a zwaszcza niemieck. Faust - opera (Praga 1816) Ludwiga Spohra; jego Faust i Undine uwaane s za pierwsze opery romantyczne. Potpienie Fausta - fr. La Damnation de Faust, kantata dramatyczna (Pary 1846, wyst. pol. Warszawa 1911) Hectora Berlioza, wg Goethego; z Marszem wg. (Marszem Rakoczego). Sceny z Fausta Goethego - kompozycja na chr, solistw i orkiestr (1844-53) Roberta Schumanna. Faust - dramat liryczny (Pary 1859) Charles'a Gounoda, libretto: J. Barbier i M. Carre; popularno opery przyniosa kompozytorowi wiatow saw. Doctor Faust - opera (Drezno 1925) Ferruccio Busoniego, dokoczona przez F. Jarnacha. Symfonia Faustowska - nm. Eine Faust-Symphonie, dzieo symfoniczne, programowe, na orkiestr, tenora i chr mski (1854-57) Ferenca Liszta. Poemat symfoniczny, opus 48 Antoniego Rubinsteina. Symfonia tysica - nm. Sinfonie der Tausend, Viii symfonia Es-dur (1907) z solistami i 3 chrami Gustawa Mahlera; cz I oparta na Veni Creator Spiritus (zob.), cz Ii - fragment Fausta Goethego. Abraxas - balet (Monachium 1948), libretto (wg poematu tanecznego H. Heinego) i muzyka Wernera Egka, choreografia: Marcel Luipart; tytu oznacza w kabalistyce magiczny symbol wadzy, w tym wypadku szatana nad Faustem; rol Mefista przejmuje w balecie wysanniczka piekie - Bellastriga (ac., 'pikna strzyga'). Dr Faustus - akwaforta (1650-2) Rembrandta. Doktor Faust - piewogra (nm. Singspiel) Ignaza Waltera, 1759-1822. Muzyka sceniczna (1835) Antoniego Henryka Radziwia.

Faustyna Modsza - zob. Matka (obozw).

Favonius - zob. Zefir.

Fawkes Guy - zob. Proch (Spisek prochowy).

Faworyta - w. La Favorita; opera (Pary 1840, wyst. pol. Wilno 1851) Gaetano Donizettiego; libretto: Eugene Seribe, wg Hrabiego de Commingues Bacularda d'Amauda. Fernando, nowicjusz zakonny, amie luby, gdy zakocha si w piknej kobiecie; nie wie jednak, e jest to Leonora de Guzman, faworyta krla Alfonsa. Krl odkrywa mio Fernanda i Leonory i obmyla zemst. Wszystko koczy si tragicznie. Fernando wraca do klasztoru, a Leonora umiera. Akcja oparta czciowo na wypadkach historycznych w Kastylii Xiv w.

Feakowie - gr. Phaiakes, w Odysei Homera bajeczny, szczliwy, bogobojny lud eglarzy na cudownej wyspie Schena, utosamianej z Korkyr (Kerkira na Morzu Joskim). Ich "szybkie jak myl" okrty nie potrzebowa1y sternikw; ich krl, Alkinoos (zob.), ofiarowa Odyssowi jeden z tych okrtw, ktry zawiz bohatera do ojczystej Itaki; zob. Demodok; Nauzykaa.

Febus - zob. Apollo.

Fechtunek - szermierka, wiczenia w walce na bia bro: rapier, szpad, floret, szabl, bagnet; z nm. fechten 'bi si, fechtowa'.

Fedorow Iwan - zm. 1583, pierwszy znany z nazwiska drukarz ruski, prawdop. zaoyciel pierwszej oficyny druk. w Moskwie w 1563 ("Pieczatnyj dwor"). Wydawa ksiki drukowane cyrylic, w piknej szacie graficznej, opatrzone wstpami i posowiami. Wydalony przez lwana Gronego, znalaz si w Wilnie, a nastpnie podj dziaalno drukarsk w 1569 w Zabludowie, potem we Lwowie, a od 1575 w Ostrogu, gdzie w 1581 wyda m.in. synn i pikn Bibli ostrosk (ostrogsk), najwybitniejsze osignicie drukarstwa ruskiego w Xvi w.

Fedra - gr. Phaidra, mii. gr. crka Minosa i Pasyfae, siostra Ariadny, druga ona Tezeusza. Zapaaa namitn mioci do swego pasierba Hippolita, syna Tezeusza i Amazonki Antiopy (a. Hippolity), i usiowaa go uwie. Ale mody myliwy odtrci mio macochy z oburzeniem. Ze strachu

przed odkryciem jej zamiarw Fedra oskarya Hippolita przed Tezeuszem o prb uwiedzenia jej (motyw ony Putyfara; zob.). M uwierzy i poprosi swego ojca, Posejdona, o zgadzenie bezecnika. Gdy Hippolit przejeda wozem nad brzegiem morza, z fal wynurzy si byk Posejddna, konie poniosy, a Hippolit zgin, wleczony za wozem. Fedra za skoczya samobjstwem. Sofokles napisa (nie zachowan) tragedi Fedra. Eurypides podjl ten temat dwukrotnie; zachowao si pniejsze ujcie; tutaj Fedra grzeszy tylko w myli, nie zwraca si, jak w starszej sztuce, osobicie do Hippolita i nie spotwarza go w rozmowie z Tezeuszem tylko w licie, ktry pozostawia, odbierajc sobie ycie. Hippolit - tragedia (428 pne.) Eurypidesa. Fedra - tragedia niesceniczna Seneki M. (zm. 65). Tragedia wierszem (Pary 1677, wyd. pol. 1787) Racine'a. Opera (1744) Glucka, tekst: G. Gorini. Poemat dramatyczny (1866) Algernona Ch. Swinburne'a. Sztuka wierszem (1909) Gabriela D'Annunzio. Balet (1949) Jeana Cocteau - G. Aurica. Muzyka sceniczna do Fedry Racine'a (1900) J. Masseneta; do Fedry D'Annunzia (1926) Artura Honeggera. Hippolyte et Aricie - opera (1733) Ph. Rameau, tekst: Pellegrin. Kompleks Fedry - w psychoanalizie - stosunki uczuciowe midzy ojczymem lub macoch a pasierbem lub pasierbic, zw. za (poniewa matka zwykle sprawuje opiek nad swymi dziemi) midzy nastolatk i jej ojczymem: odwoujc si do niego, stara si ona wygrywa spory ze swoj matk; on za to jest zazdrosny o chopcw ("sympatie"), z ktrymi ona "chodzi".

Feis - (l. mn. Feiseanna) (wym. fesz (feszene)) irl., 'festiwal'. Feis Ceoil - od 1897 festiwal konkursowy tradycyjnej irl. muzyki i taca, organizowany dorocznie w Dublinie i w innych miejscowociach Irlandii; por. Eisteddfod; irl., 'festiwal muzyczny'. Feis of Tara - od 700 pne. do 560 ne., hist. irlandzkie zgromadzenie prawodawcze krlw, ksit, kaplanw i bardw irl., odbywane co 3 lata na wzgrzu Tara; po obradach politycznych nastpoway konkursy artystyczne, oratorskie i sportowe.

Femiczny - zob. Trybuna.

Fenicjanie - grecka nazwa (gr. Phoinikes, prawdop. od phoiniks 'purpura') ludu semickiego zamieszkujcego w odrbnych i niezalenych pastwach-miastach, od poowy Iii tysiclecia pne., Fenicj, staro. krain

na wsch. wybrzeu Morza rdziemnego u stp gr Liban. Byli wietnymi rolnikami, eglarzami, podrnikami, kupcami, osadnikami (Kartagina, Gades, Sycylia itd.), rzemielnikami (wyroby metalowe, szklane, tkaniny, farbiarstwo: purpura tyryjska). Przypisuje si im wynalazek pisma alfabetycznego.

Fenig - niemiecka i fiska moneta zdawkowa, 1/100 marki; nm. Pfennig; fin. penni.

Feniks - gr. Phoiniks, mit. gr. (1) ogniwaczek, legendarny ptak yjcy w Etiopii, utosamiany z egipskim witym ptakiem soca Benu (Boinu), przedstawiany w postaci czapli, zocistoszkaratnego ora, niekiedy pawia. Mia y kilkaset lat (zob. niej), po czym spala si na stosie, a z popiow powstawa na nowo i, odmodzony, pojawia si w egipskim miecie Heliopolis. cile zwizany z kultem soca, sta si symbolem zmartwychwstania, odmodzenia i dugich czasokresw. Symbolika ofiary i zmartwychwstania zostaa przejta przez niektre religie pogaskie i chrzecijastwo. Cykl (okres) Feniksa - upywajcy midzy kolejnymi pojawieniami si bajecznego ptaka, zazw. okrelany jako 500 lat, niekiedy 1460 a. 1500. Feniks mia si ukaza w Egipcie 5 razy: za panowania Senusereta I, Ii a. Iii (gr. Sesostris), tj. gdzie midzy 1970 a 1840 pne., Amasisa Ii w 566 pne., Ptolemeusza Ii w 266 pne., Tyberiusza w 34 ne. i Konstantyna Wielkiego w 334, co by wiadczyo o nieregularnoci cyklu; Tacyt wylicza 4 pierwsze ukazania si. Chrystus, zm. w 34 r., nazywany by Feniksem przez pisarzy monastycznych. Odradza si jak Feniks z popiow - przys. Feniks - poemat anglosaski o 677 wersach, przypisywany Cynewulfowi (Viii-Ix w.), przechowany w Ksidze Exeter, zob. Exeter. Feniks i turkawka - ang. The Phoenix and the Turtle, krtki poemat przypisywany Szekspirowi.

Feniks (2) - stary, wierny nauczyciel Achillesa, syn Amyntora i Hippodamii. Amyntor by zakochany w swej konkubinie, dlatego matka skonia modego Feniksa, aby uwid naonic ojca i odstrczy j w ten sposb od niego. Kltwa ojcowska skazaa Feniksa na bezdzietno. Feniks ucieka do Peleusa, ktry mu powierza wychowanie syna Achillesa i czyni go ksiciem Dolopw. W gr. obozie pod Troj nie udaje si Feniksowi umierzy gniewu Achillesa; Homer, Iliada, 9, 432-605.

Feniks - tragedie (fragmenty) Sofoklesa i Eurypidesa; Eurypides poszed za wersj, w ktrej Amyntor olepia Feniksa. Na koniec przywraca mu wzrok centaur Chiron.

Fenrir - Fenris-wilk, mit. skand. potwomy wilk Lokiego, brat Hela; gdy ziewa, grna szczka tykaa nieba, a dolna - ziemi. Skuty acuchem Gleipnirem (zob.) przez boga wojny Tyra (Tiu), zrywa si z acucha w dzie walki z bogami (zob. Ragnarok), poera Odyna, ale zostaje zabity przez Vidara; zob. Azowie.

w. Ferdynand Portugalski - 1402-43, infant portug., syn krla Jana I, portugalski Regulus (zob.). Po klsce w bitwie z Maurami pod Tangerem w 1437 zosta dobrowolnie zakadnikiem sutana Fezu i zmar w niewoli, bo Kortezy odmwiy wykupienia go za cen oddania Maurom Ceuty. W dramacie hiszpaskim Ferdynand sam sprzeciwia si uwolnieniu go, nie chcc bra na siebie grzechu odstpienia poganom chrzecijaskiego miasta. La fortuna adversa del infante Don Fernando de Portugal - hiszp., 'Niedole infanta Ferdynanda Portugalskiego', dramat Lope de Vegi. EI principe constante - hiszp., 'Ksiz niezomny', komedia dramatyczna wierszem (1629) Calderona de la Barca; synny przekad na jz. nm. Augusta Wilhelma Schlegela (1809). Ksi niezomny - parafraza sztuki Calderona (wyd. 1844) Juliusza Sowackiego.

Ferezja - dawny (od po. Xvi w.) wierzchni ubir mski pochodzenia wschodniego, obszerny paszcz z rkawami, szyty z ciemnego (lub, gdy strojny, z czerwonego) sukna, zazw. podszyty futrem, szamerowany galonem; z tur. frede, frade 'rodzaj paszcza, zarzutki'.

Ferie - przem. wakacje, okres wolny od pracy. a.nauki; z ac. feriae 'dni powicone jakiemu bstwu; dni odpoczynku'.

Fernan Gonzales - hrabia Kastylii, zm. 970, pod ktrym Kastylia zdobya faktyczn niezaleno od Leonu, bohater wielu haflad hiszp. i poematu epickiego z Xlll w., jednego z gwnych dziet ludowej poezji kastylijskiej. ona jego, Sancha, crka Garciasa, krla Nawarry, miaa mu dwukrotnie uratowa ycie.

Fernandez Juan - (wym. fernadez chuan) eglarz i podrnik hiszp. a. port. na O. Spokojnym. Byo kilku eglarzy o tym imieniu i nazwisku w Ameryce ac., co utrudnia ich rozrnienie; jeden z nich mia odkry, przed 1572, moliwe e w 1563, grup wysp nazwanych pniej jego imieniem. Juan Fernandez - grupa 3 wysp chilijskich na Pacyfiku; na jednej z nich, Mas a Tierra, przebywa Aleksander Selkirk (zob.).

Fernando - zob. Byk (Byczek Fernando).

Ferragus - Ferrau, Ferragu, Ferracute, posta z poezji rycerskiej. W Kronice pseudo-Turpina (ac. Historia Karoli Magni et Rotholandi 'Dzieje Karola Wielkiego i Rolanda', anonim ac. z Xiii w.) jest on olbrzymem saraceskim o niezwykej sile; pokonuje najdzielniejszych rycerzy chrzec. z wyjtkiem Rolanda, z ktrym walczy w pamitnym trzydniowym pojedynku, przerywanym dugimi dyskusjami teologicznymi na temat religii chrzec. i muzum. Wreszcie, w oglnej ju rbaninie, Roland zabija Ferragusa. Pojedynek ten jest te jednym z gwnych epizodw anonimowego poematu franko-weneckiego z koca Xiii w. Wejcie do Hiszpanii. Ferragus, ju nie jako olbrzym, pojawia si te w Orlando innamorato (1486) Boiarda (gdzie ma polubi Angelik, ale ta od niego ucieka) oraz w Orlandzie szalonym (1532) Ariosta, gdzie ponosi mier z rki Orlanda, ktry rani go w ppek, jedyne jego sabe miejsce.

Ferronniere (La Belle) - zob. Pikny (Pikna Ferronniere).

Ferron - wiardunek, w dawnej Polsce moneta wartoci 12 groszy, wier grzywny.

Ferua - instrument (jak prt, rzga, linia) uywany, zw. dawniej, do karania dzieci, g. do bicia po wierzchu doni; przen. przest. rygor, dyscyplina, kamo, regulamin;. z ac. ferula 'koper olbrzymi; prt, bat'.

I Feste Di Roma - zob. Uroczystoci rzymskie.

Fiammetta - wraz z Beatrycze i Laur jedna z trzech wielkich bohatewek literackich w. trecenta, pikna, moda, zmysowa, ju renesansowa, sawiona przez Giovanniego Boccaccia w licznych dzieach wierszem i proz. Czsto uwaano, e pod tym imieniem autor opiewa swoj ukochan Mari d'Aquino, ale dzi sdzi si, e jest to posta cakowicie fikcyjna; w., dos. 'migotliwy, strzelajcy pomie'. Fiammetta - powie (1343) Boccaccia, w ktrej opisuje on romans bohaterki tytuowej, naprzd szczliwy, pniej nieszczliwy, z Pamfilem; on j porzuca, ona czeka na jego powrt z rosnc rozpacz, a dowiedziawszy si, e on kocha inn, prbuje si zabi.

Fidelio - opera (tytu pierwotny, Leonora, zmieniony przez dyrekcj Theater an der Wien, wbrew woli kompozytora (Beethovena) Wiede 1805, druga wersja 1806, trzecia 1814; wyst. pol. Warszawa 1919), libretto: Joseph Sonnleithner i Friedrich Treitschke wg dramatu Leonora, czyli Mio maeska Jana Bouilly. Opera ta naley do gatunku Schrecken und Rettungsoper nm., 'opera grozy i niespodzianego ocalenia', powstaego pod wpywem Rewolucji Fr., jedyna z tego gatunku, jaka pozostaa ywa. Treci jej jest autentyczne wydarzenie czasu Rewolucji Fr.; akcj ze wzgldw politycznych przeniesiono jednak do Sewilli. Leonora w mskich szatach, pod imieniem Fidelia, nie zwaajc na niebezpieczestwa, ratuje swego ma Florestana z sekretnego lochu, gdzie gubernator wizienia, Pizarro, trzyma swoich prywatnych nieprzyjaci. Ca oper wie jeden gwny motyw wspomnienia, nm. Erinnerungsmotiv. W trakcie kolejnych przerbek Beethoven napisa do opery 4 uwertury, znane jako Leonora l, Ii (1805), Iii ("Wielka", I 806) i Fidelio (opus 72; 1814). Wedug tradycji, wprowadzonej przez Gustawa Mahlera, uwertur Fidelio wykonuje si przed podniesieniem kurtyny. a Leonor lIl jako interludium symfoniczne w 2. akcie opery, midzy 1 i 2 scen.

Fidiasz - gr. Pheidias, ok. 490-420 pne., syn Charmidesa z Aten, najwikszy rzebiarz gr., doradca artystyczny Peryklesa. Kierowa w 447-432 przebudow Akropolu ateskiego, twrca wielu posgw Ateny i Zeusa, obdarzany najzaszczytniejszymi zadaniami. Z oryginalnych jego prac nie zachowao si nic, prcz fragmentw dekoracji Partenonu, robionych zapewne wg jego projektw. Oskarony przez przeciwnikw politycznych Peryklesa o naduycia i blunierstwo, umar w wizieniu a. na wygnaniu. Zob. Pier ("eby te jedna pier..."). Posg Zeusa Olimpijskiego - ostatnie dzieo Fidiasza (po 430 pne.) zaliczane do siedmiu (zob. Siedem) cudw wiata. Midzy 470 i 456 zbudowano w Olimpii wielk wityni Zeusa, bogato ozdobion. W wityni wznis Fidiasz ogromny posg siedzcego na tronie Zeusa, wykonany w

chryzelefantynie (tj. pokryty zotem i koci soniow), opisany do dokadnie przez Pauzaniasza. Dzieo to budzio powszechny zachwyt (zob. Jowisz: Ten Jowisz Fidiasza...). Biskup kocioa wschodniego, synny kaznodzieja w. Jan Chryzostom, jeszcze w 800 lat pniej, wstrznity widokiem posgu, zawoa, e nawet najbardziej strapiony i przygnbiony czowiek musi na widok tego arcydziea zapomnie o wszystkich swoich troskach. Po Chryzostomie zreszt niewielu tylko pielgrzymw miao sposobno obejrzenia posgu. Zabrano go do Konstantynopola, gdzie wkrtce pad ofiar przypadkowego poaru. W czasie prac wykopaliskowych w Olimpii, w cigu wielu dziesitkw lat poszukiwa odkryto nie tylko cok, na ktrym staa statua Zeusa, ale take, w 1958, szcztki warsztatu rzebiarskiego, w ktrym pracowano nad olbrzymim posgiem. Wrd resztek odleww, kawakw kamieni pszlachetnych, narzdzi, ceramiki znaleziono te gliniany dzbanuszek pionowo obkowany, potuczony na kawaki. Na dnie dzbanka widnia jednak wyranie, czytelnie wydrapany napis: Pheidio eimi gr., 'Nale do Fidiasza'.

Fidybus - przest. kilkakro wzdu zoony (aby dugo pon) skrawek papieru do zapalania fajki, papierosa a. cygara, sam zapalany od wiecy, ognia na kominku. itp.; z nm. Fidibus.

Fidypides - gr. Pheidippldes, goniec i herold ateski, najlepszy biegacz w Attyce, wysany by w 490 pne. z Aten do Sparty, aby zawiadomi o inwazji Persw i prosi o pomoc. Odlego midzy obu miastami, wynoszc ok. 2557km, przebieg w dwie doby. Lacedemoczycy jednak, zgodnie ze swymi prawami, musieli z wyroszeniem czeka na peni ksiyca. Fidypides twierdzi, e po drodze spotka boga Pana, ktry obiecywa Atenom pomoc, ale skary si, e Ateczycy zupenie si o niego nie troszcz. Po wojnie zbudowano wic w Atenach wityni dla Pana.

Fierabras - jeden z paladynw Karola Wielkiego w rdw. francuskich i angielskich poematach epickich, olbrzym saraceski, syn krla Babilonu, Balanta, zdobywa Rzym i zabiera wite relikwie. Pokonany przez Oliviera w pojedynku, staje si chrzecijaskim rycerzem; relikwie wracaj do Rzymu. Fierabras - chanson de geste (Xii w.) w aleksandrynach asonansowych, oparta na starszym, zaginionym poemacie. Sir Fierumbras - ang. parafraza wierszem (koniec Xiv-pocz. Xv w.) rdw. pieni francuskiej. La puente de Mantible - hiszp., 'Most w Mantible', dramat (1635) Calderona de la Barca, oparty na pieni o Fierabrasie.

Fiesco Giovanni Luigi - (wym. fiesko), 1523-47, wac. Fieschi (wym. fieski), hrabia Lavagna, z arystokratycznej rodziny genueskiej, ktra wydaa wielu kardynaw i dwch papiey (Innocenty Iv i Hardian V); stronnicy gwelfw i Francji. Na czele ich gibeliskich przeciwnikw, trzymajcych z cesarzem i Hiszpani, sta rd Doriw (zob.). W 1547 Giovanni Luigi, wraz z innymi znakomitymi przedstawicielami rodu Fieschi, zawiza spisek przeciw doy Andrea Doria. Powstanie wybucho w porcie genueskim i od razu osigno sukces - rd Doria uciek z miasta. Kiedy jednak Fiesco udawa si na okrt admiralski, aby poczy si ze wspsprzysionym Verrin, przypadkiem wpad do morza i, obciony zbroj, uton. Powstanie pozbawione wodza rozprzgo si; Doriowie wrcili i wygnali przeciwnikw z miasta. La conjuration du comte Jean-Louis de Fiesque - fr., 'Sprzysienie hr. J. L. Fiesco', dzieo hist., wyd. anonimowo w Paryu w 1665 (a pniej przerobione w 1682) przez Jean-Francois-Paul de Gondi, pniejszego kardynaa de Retz; napisa je majc lat osiemnacie. Fiesko - nm. Die verschwdrung des Fiesko zu Genua, tragedia republikaska (1783, wyst. pol. Sprzysienie si Fieska 1805, wyd. pol. 1850) Friedricha Schillera, modziecze dzieo poety, pod wpywem ruchu "Burzy (zob.) i naporu". Pierwszy jego utwr historyczny. Fiesko ginie tu z rki Verriny, gdy, walczc z tyrani, siga sam po purpur dow i zdradza republik, jak rwnie ideay wolnociowe Xviii w., ktre byy ideaami modego Schillera. Historyczna walka gwelfw z gibelinami nie pasowaa do koncepcji poety.

Fifth Avenue - (wym. fiff ewniu) zob. Pity (Pita Aleja).

Figa - drzewo figowe, figowiec; jego owoc; z fr. figue od ac. ficus; zob. Judasz(owiec). Figa - pi z kciukiem umieszczonym midzy palcem wskazujcym a rodkowym, jako nieco ubliajcy gest na oznaczenie odmowy, ukazanie, e nic z tego nie bdzie; rwnie "figa marynowana" a. "z makiem (z pasternakiem)". Figa Ruminy - (bogini rz. udzielajcej oseskom mleka matki) ac. ficus Ruminalis, w staro. wity figowiec na Forum Romanum, jeden z najczcigodniejszych symboli Wiecznego Miasta, pod ktrym wilczyca miaa karmi Romulusa i Remusa. Li figowy - w Biblii, Gen. 3, 7 Adam i Ewa, "gdy poznali, e byli nagimi, pozszywali licie figowe i poczynili sobie zasony"; w Xvi-Xix W.

zasaniano genitalia nagich postaci na obrazach oraz posgw limi figowymi; przen. wstydliwa przesona. Pod (swoim) figowcem - w cenionym na Wschodzie cieniu figowca, w miejscu zacisznym, wypoczynkowym (por. Lipa czarnoleska), czste w Biblii, np. 3. Ks. Krl. 4, 25; Ew. wg Jana, 1, 48. Przypowie o fidze - w Biblii, Ew. wg uk. 13, 6-9; waciciel winnicy kae ogrodnikowi ci figowiec, ktry ju od trzech lat nie daje owocu. Ogrodnik odpowiada: "Panie, zostaw go i na ten rok, a go okopi i obo nawozem; moe wyda owoc; a jeli nie, wytniesz go."

Figaro - szelmowski bohater dwch komedii Beauinarchais'go Cyrulik sewilski (zob. Cyrulik) i Wesele Figara. Lokaj, zrczny intrygant, wspomagajcy swego pana w owach miosnych, rnicy si jednak zasadniczo od swych poprzednikw komediowych: rzuca sub u hrabiego Almawiwy, szukajc bardziej dochodowych lub honorowych zaj. By pomocnikiem w aptece, poet, dziennikarzem, ekonomist, komediopisarzem, ale wszdzie jego lekkomylno czy zy los koczyy jego karier. Zniechcony, staje si wdrownym cyrulikiem, osiadym wreszcie w Sewilli jako chirurg starego doktora Bartolo; dochodzi do wniosku, e aby co osign, lepiej by filutem ni mdrcem; przen. zrczny fryzjer; sprytny suga, czowiek niezwykle obrotny, speniajcy rwnoczenie kilka funkcji, sub. Wesele Figara, czyli Szalony dzie - fr. Le Mariage de Figaro, komedia (1778, Pary 1784, wyst. pol. Wilno 1786) Beaumarchais'go. Hr. Almawiwa, znuony swoj on Rozyn, pragnie szuka pociechy gdzie indziej. Figaro, dzi ju burgrabia jego zamku, kocha Zuzann, pokojwk hrabiny. Hrabia, ktremu Zuzanna si podoba, nie chce wyda jej za Figara bez skorzystania z feudalnego "prawa pierwszej nocy"; intrygi Figara i Zuzanny niwecz jego zamiary, okrywajc go nieustannie miesznoci. W kocu Figaro eni si z nietknit Zuzann. W komedii dopatrzono si krytyki klas rzdzcych i zabraniano jej wystawienia przez 3 lata; autor by nawet uwiziony przez 5 dni za sw miao, a Ludwik Xvi wyrazi si o komedii: "To obrzydliwe i nie bdzie nigdy grane!" Po nie koczcych si staraniach o odwoanie zakazu premiera staa si jednym z najbardziej pamitnych dni w caej historii teatru fr. Sukces by fantastyczny i trway. Wszystko to sprawio, e odtd publiczno doszukiwaa si aluzji politycznych w kadym niemal zdaniu, nie mwic ju o takich, jak np. (Figaro do hrabiego): "Ce uczyni dla zyskania przywilejw? Zadae sobie ten trud, aby si urodzi..." Wesele Figara - w. Ge nozze di Figaro, opera (Wiede 1786, wyst. pol. Warszawa 1885) W. A. Mozarta, libretto: Lorenzo da Ponte wg Beaumarchais'go; znakomita komedia charakterw, jedno z najwikszych arcydzie w dziedzinie komedii muzycznej. "Le Figaro" - nazwa pisma paryskiego (od imienia bohatera

Beaumarchais'go) - od 1826 tygodnik literacki, od 1854 satyryczny, od 1866 dziennik.

Figowiec - zob. Figa.

Figurant - statysta teatr.; tancerz nie wystpujcy jako solista; przen. osoba biorca udzia w sprawie, ale nie odgrywajca w niej istotnej roli; osoba podstawiona, dziaajca wg wskazwek ukrytych mocodawcw; osoba wcignita do pozornego udziau w sprawie ze wzgldu na swoje nazwisko, tytu, stanowisko; z ac. figura 'ksztat; posta'.

Filakterie - tefilin, tfilin, 2 skrzane pudeeczka z przymocowanymi rzemykami, zawierajce zwitki pergaminowe z 4 cytatami z Biblii (Deut. 6, 4-9 i 11, 13-21; Ex. 13, 1-10 i 11-16), przytwierdzane do czoa i lewego przedramienia przez nabonych ydw w czasie modlitwy w dni powszednie. Rytua wzity ze sw Mojesza, Deut. 11, 18: "Wcie te sowa moje do serc i do myli waszych i zawiecie je na znak na rkach, i midzy, oczyma waszymi pocie"; z pn. ac. phylacterium 'obrona; amulet' z gr. phylacterion 'posterunek, warta'; pn. hebr. tephillin.

Filareci - Zgromadzenie Filaretw, patriotyczny zwizek modziey wileskiej 1820-23, zaoony przez filomatw; z gr. philkretos 'mionik cnoty'. Cyrkla, wagi i miary Do martwych uyj bry, Mierz si na zamiary, Nie zamiar podug si. (A. Mickiewicz, Pie Filaretw, 41-44.)

Filemon i Baucis - gr. Philemon, Baukis, mit. gr. para kochajcych si, pobonych maonkw, ktrych ubog chatk we Frygii odwiedzili Zeus i Hermes, wdrujcy pod postaci podronych. Odepchnici przez zamonych mieszkacw okolicy, tylko u tej pary znaleli gocinne, cho skromne przyjcie. Bogowie, objawiwszy si, nakazali gospodarzom wdrapa si na wzgrze, z ktrego ujrzeli ca okolic zalan przez wod. yli potem jako stranicy wityni, a po rwnoczesnym zgonie przemienieni zostali w drzewa (on w db, ona w lip) splecione konarami. Metamorfozy, 8, 172, Owidiusza; jeden z najsynniejszych epizodw poematu; por. te Heroides, 10, 103; Fasti, 3, 462. Faust - Ii, akt 5, Goethego. Bauci e Filemone opera (1769) Glucka. Philemon et Baucis - opera (1860) Gounoda; tekst: Barbier i Carre.

Jowisz u Filemona i Baucis - obraz A. Elsheimera, Wiede, Kunsthist. Mus. Burzliwy pejza z Jowiszem, Merkurym, Filemonem i Baucis - (ok. 1620) Rubensa, Wiede, Kunsthist. Mus. Filemon i Baucis - obraz (1658) Rembrandta, Nowy Jork, pryw.

Filharmonia - instytucja (stowarzyszenie) organizujca koncerty symfoniczne; zesp, budynek, sala koncertowa takiej instytucji; nazwa od sawnej w. Accademia dei Filarmonici w., 'Akademia Mionikw Muzyki', zaoonej w 1666 w Bolonii; z gr. philein 'lubi'; harmonia 'zgoda; harmonia'.

Filioque - ac., 'i od syna', formua wyraajca pochodzenie Ducha w. (od Ojca i od Syna), dogmat kocioa zachodniego (aciskiego), jeden z wanych powodw schizmy wschodniej, tj. ostatecznego oderwania si kocioa wschodniego (1054 r.), ktry okrela pochodzenie Ducha w. "od Ojca przez Syna", ac. a Patre per Filium; przen. (jedno) sowo uniemoliwiajce porozumienie, powodujce rozejcie si, rozam.

Filip - imi krlw macedoskich (gr. Philippos 'lubicy konie'), pniej hiszpaskich i francuskich, ksit burgundzkich; popularno w Europie zach. zawdziczao nie tyle apostoowi, mao znanemu zreszt, ile Filipowi diakonowi, ktry, wg Biblii, Dzieje Ap., 8, nawrci Szymona czarnoksinika i rzezaca Etiopczyka. Wyrwa si jak filip z konopi - przys. wymiewajce wystpienie, zabranie gosu nie w por, nie na miejscu, niewczenie, niestosownie, ni w pi, ni w dziewi, ni przypi, ni przyata. "Filip" oznacza tu zajca, ktry w silnie pachncych i gstych konopiach czuje si bezpieczny przed psami na polowaniu. Bdnie wyjaniane (przez B. Chmielowskiego w Nowych Atenach, Mickiewicza w Panu Tadeuszu i in.) jako aluzja do jakiego Filipa ze wsi Konopie, ktry si omieszy bezsensownym przemwieniem na sejmie; por. Firleje.

Filip Ii - 383-336 pne., od 359 krl Macedonii. Jako najmodszy syn krla Amyntasa, nie by zrazu przeznaczony na jego nastpc. W czasie pobytu w Tebach w charakterze zakadnika (368-65) zapozna si z now taktyk wojenn Epaminondasa (ukony szyk falangi). Zdobywszy wadz jako opiekun maoletniego bratanka, zreorganizowa armi (uzbrojenie w sarisy - lance dugie na przeszo 77m; wprowadzenie zwartej falangi), zdoby wybrzea

trackie z kopalniami zota, a bogactw tych uywat bez skrupuw do przekupywania i zdobywania wpiyww w miastach nieprzyjaciela (por. niej "Srebrn broni..."). Korzystajc ze skcenia pastw gr. i wtrcajc si skutecznie w ich spory, umacnia swoje wpywy i zdobywa stronnikw, zw. wrd arystokracji gr. Od 353 usadowi si mocno w Tesalii i zburzy w 348 Olint. W 346 "wita wojna" o hegemoni nad Delfami daa mu okazj do zdobycia decydujcego gosu w wewn. sprawach Grecji. W Atenach zwyciyo jednak antymacedoskie stronnictwo Demostenesa, ktre, z udziaem Teb, zawizao koalicj przeciw Filipowi; rozbit j zwycistwem pod Cherone w 338, kadcym kres niepodlegoci Grekw. Pokonanych potraktowa agodnie, tworzc koryncki zwizek miast gr., ktrego zosta wodzem (hegemonem). W czasie przygotowa do wyprawy przeciw Persom zosta skrytobjczo zamordowany, zapewne nie bez wiedzy jego ony Olimpiady i syna Aleksandra, ktry podj i zrealizowa plany ojca. Nacjonalista Demostenes widzia w Filipie perfidnego despot, panhellenista Izokrates - przywdc zjednoczonej Grecji, a indywidualista Teopomp - najwikszego ma stanu, jakiego miaa kiedykolwiek Europa; zob. Aleksander Wielki; Demostenes; Ludwik (Xi, Dziel i rzd). Filipiki - 3 najsynniejsze mowy Demostenesa przeciw Filipowi Ii Maced. (351, 344 i 341 pne.); Cicero zapoyczy t nazw do swoich mw przeciw Markowi Antoniuszowi, ac. orationes Philippicae, nadajc jej sens przenony 'gwatownej mowy oskarycielskiej'. Filipie, Filipie, pamitaj, e jeste miertelnikiem - zdanie, ktre Filip Ii Maced., wg legendy, kaza sobie powtarza na pocztku kadej audiencji. Filip trzewy - Pewnego dnia Filip Ii Maced., sprawujc sdy, wyda niesprawiedliwy wyrok na jak staruszk. "Apeluj!" - krzykna. - "Do kogo?" - spyta Filip. - "Do Filipa, gdy bdzie trzewy" - odpowiedziaa. Krl przyj apelacj i po wytrzewieniu zmieni wyrok. Std poszo przysowie: "apelowa od Filipa pijanego do Filipa trzewego", ac. provocare ad Philippum, sedsobrium. Srebrn broni moesz zdoby wiat - orzeka wyrocznia delficka, gdy Filip Il Maced. uda si do niej po rad. Filip zastosowa si do tej wskazwki. Ilekro napotyka na twierdz uwaan przez jego sztab za nie do zdobycia, powiada: "Przekonacie si, e osio obadowany srebrem uczyni w jej murach wyom."

Filip Ii - 1527-98, syn Karola V i Izabeli Portug., krl Hiszpanii, Niderlandw itd., zagorzay katolik, uywa hiszp. si zbrojnych do walki z protestantyzmem za granic kraju. Flota wysana przeciw Anglii poniosa klsk, a opr Niderlandw nie da si zdfawi. Po jego mierci Hiszpania, mimo wietnych pozorw, zacza chyli si ku upadkowi; zob. Armada (Niezwyciona); Eskurial; Soce (W moich posiadociach...).

Bardziej katolicki ni sam papie - fr. plus catholique que le pape, tak nazywano Filipa Ii, krla Hiszpanii, jako przywdc kontrreformacji europejskiej.

Filippi - ac. Philippi, gr. Philippoi, w staro. miasto nad Strymonem w zach. Tracji, nalece pniej do Macedonii, nowo zaoone przez Filipa Ii. Synne jako miejsce bitwy w 42 pne., w ktrej Antoniusz i Oktawian rozgromili zabjcw Cezara, Brutusa i Kasjusza. W 2 tygodnie pniej Brutus podj znowu walk, zosta pokonany i popeni samobjstwo; zob. Brutus Marcus I (Zobaczysz mnie...). Juliusz Cezar - tragedia (ok. 1599) Szekspira; kampania pod Filippi jest tematem aktu V.

Filis (1) - gr. Phyllis, mit. gr. krlewna tracka, ktra zakochaa si w synu Tezeusza, Demofonie, gdy ten powraca z wojny trojaskiej. Demofon obieca j polubi, ale kiedy zbyt dugo nie powraca z Aten, Filis odebraa sobie ycie i zostaa zmieniona w bezlistne drzewo migdaowe, a kiedy narzeczony powrci i w rozpaczy chwyci ukochan w objcia, drzewo pokryo si listowiem. Phyllis and Demophon - obraz (1870) E. Bume Jonesa. Demophon - opera (1788) Cherubiniego; tekst: J. F. Marmontel.

Filis (2) - imi typowej modej wieniaczki, sielankowej pasterki, jak u Horacego, Wergiliusza, Fr. Karpiskiego i in. Tum rzuciwszy i uliczne krzyki, Mio tutaj zapach r pi z rana, Na murawie czyta Bukoliki Lub bra czu Filis na kolana. (W. Gomulicki, Ogrdek na przedmieciu, 5-11.)

Filistyni - staro. lud niesemicki, moe pochodzcy z Krety, od Xii w. pne. osiady w Kanaanie; wg Biblii gwnymi przeciwnikami ich byli Samson, Saul i Dawid, ale Izraelowi nigdy nie udao si ich cakowicie pokona.

Filister - czowiek ograniczony, maostkowy, prozaiczny materialista bez wyszych aspiracji, mieszczuch, kotun, czowiek pozbawiony oryginalnoci a. wraliwoci estetycznej; dawn. niestudent, korporant, ktry ju ukoczy studia akademickie; z nm:, Philister 'Filistyn; filister' z gr. Philistinos

'Filistyn' od hebr. Pilisztim dos. 'rozproszeni'. Znaczenie to powsta miao w 1693 w Jenie, kiedy w bjce midzy studentami i mieszczanami jeden ze studentw stracii ycie, a generalny superintendent Georg Gtitze swoj mow pogrzebow opar na czterokrotnie powtarrajcym si w Biblii, Ks. Sdziw, 16, zawoaniu: "Filistyni nad tob, Samsonie!", nm. Philister uber dir, Simson!.

Filoktet - gr. Philoktetes, mir. gr. synny ucznik, jeden z gr. bohaterw wojny trojaskiej. Wg pniejszych poetw epickich i tragikw otrzyma w spadku po Heraklesie jego uk i zatrute strzay za to, e zapali stos umierajcemu bohaterowi. Filokteta, ukszonego przez wa w drodze pod Troj, towarzysze pozostawili na wyspie Lemnos, nie mogc wytrzyma jego jkw ani odraajcej woni jego rany. W 10. roku wojny Grecy dowiedzieli si od pojmanego wieszczka trojaskiego Helenosa, e Troja nie bdzie zdobyta bez uycia uku i strza Heraklesa. Odyseusz i Diomedes (a. Neoptolemos) popynli na Lemnos i sprowadzili Filokteta (ktry cierpia samotnie w jaskini) pod Troj, gdzie uleczy go Machaon, syn Asklepiosa (zob.). Filoktet strza z tuku zabi w pojedynku Parysa.

Filoktet - tragedie Eurypidesa (432 pne.) i Ajschylosa zaginy. Tragedia (409 pne.) Sofoklesa si zachowaa. Przygody Telemacha - (zob. Telemach) Fr. Fenelona; ks. Ii powicona epizodowi Filokteta, wg Sofoklesa. Philoctete ou le Traite de trois morales - fr., 'Filoktet a. Traktat o trzech rodzajach cnoty', opowie dialogowa (1899) Andre Gide'a.

Filomaci - Towarzystwo Filomatw, tajne stowarzyszenie patriotyczne modziey wileskiej 1817-23, kierujce istniejcymi oficjalnie organizacjami (por. Filareci), zaoone przez J. Jeowskiego, T. Zana, A. Mickiewicza, J. Czeczota i F. Malewskiego; w 1823 Nikoaj Nowosilcow wszcz w Wilnie wielki proces polit. przeciw zwizkom tajnym wrd modziey polskiej na Litwie; wyrokiem z 7 sierpnia 1824 skazano 20 najwybitniejszych filomatw i filaretw na zesanie w gb Rosji; gr. philomates 'mionik nauki'.

Filomela i Prokne - gr. Philomela, Prokne, mit. gr. crki Pandiona, legendarnego krla Aten. Prokne bya on Tereusa, krla Tracji, i miaa z nim syna, Itysa a. Itylosa. Kiedy Filomela odwiedzia siostr, Tereus zakocha si w szwagierce; a gdy mu si bronia, zgwaci j, po czym ukry oraz wyrwa jej jzyk, aby nie moga nikomu powiedzie, co z ni uczyni.

Ona jednak wyhaftowaa to zajcie na peplosie, ktry posaa potajemnie siostrze. Spotkawszy si, obie obmyliy zemst: Prokne zabia Itysa i podaa go mowi do zjedzenia. Tereus, dowiedziawszy, si, co spoy, rzuci si z mieczem na siostry, ale bogowie zmienili go w dudka a. jastrzbia, Filomel w jaskk, a Prokne w sowika. Jego piew wydawa si staro. Hellenom, w przeciwiestwie do poj rdw. i wspczesnych, pieni aobn, trenem, syszeli wic w niej skarg matki opakujcej syna. Beztreciwy szczebiot jaskki motywowano tym, e Tereus pozbawi szwagierk jzyka. Wikszo poetw rzymskich nadaje obu "ptakom attyckim" imiona odwrotnie: Filomela znaczy dla nich sowika, a Prokne - jaskk, podobnie w lit. Renesansu i baroku; por. te Aedon. Tereus - tragedia Sofoklesa (fragmenty): Nightingale ang., 'Sowik', wiersz S. T. Coleridge'a. Philomela - wiersz Matthew Amolda. Itylus - wiersz (1866) Algemona Swinbume'a. The Burden of Itys - wiersz (1881) Oscara Wilde'a. Prokne i Itys - rzeba (V w. pne.) Alkamenesa (?), Ateny. Uczta Tereusa - obraz (1638) Rubensa, Madryt, Prado. Philomelen-Walzer - walc (1835) Johanna Straussa ojca.

Filozofia - gr. philosophia dos. 'umiowanie mdroci; wiedza racjonalna; nauka', wana forma wiadomoci spo., ktra w przeciwiestwie do religii i mitw wyraa oglne pogldy na wiat i pozycj czowieka w wiecie, w postaci teoretycznej; logicznej i zazw, take systematycznej. U Demokryta i Arystotelesa do filozofii (cho nie zawsze tak nazwanej i tak ograniczonej) zalicza si te metafizyka, logika, dialektyka, teoria poznania, etyka, estetyka, nauka o pastwie. Filozofowie antyczni zajmowali si take zagadnieniami objtymi z czasem przez takie wyspecjalizowane nauki, jak kosmogonia, astronomia, fizyka, fizjologia, biologia, retoryka, gramatyka, matematyka itd. W ograniczonym sensie, w ktrym zaczto uywa tego terminu w kocu V w. pne.; oznacza on prb zrozumienia i nauczania, jak y mdrze i dobrze, majc waciwe pogldy na Boga, wiat, czowieka i cnot. Pierwsze uycie tego terminu w tym sensie przypisywano Pitagorasowi; tak te uywa go zapewne Sokrates i z pewnoci Platon. Filozofowie... tylko interpretowali wiat, idzie jednak o to, aby go zmieni - nm. die Philosophen haben die Welt nur... interpretiert es kommt darauf an, sie zu verndern, z Tez o Feuerbachu (1845) Karola Marksa. Filozof (a. patriarcha) z Ferney - Wolter.

Filozof z Sanssouci - zob. Fryderyk (Ii Hohenzollern). Jajko filozoficzne - zob. Jajko. Kamie filozoficzny - zob. Kamie. O, gdyby milcza! byby nadal filozofem - ac. o, si tacuisses! philosophus mansisses, wg Boecjusza, 2, 7. Szkoy i kierunki filoz. staro. Grecji. Joska filoz. przyrody (Vi-Iv w. pne.). Szkoa milezyjska: Tales, Anaksymander, Anaksymenes, Diogenes z Apollonii. Szkoa efeska: Heraklit, Kratylos. Pitagoras i pitagorejczycy: Alkmeon z Krotony, Kebes z Teb, Archytas z Tarentu, Eudoksos z Knidos. Eleaci: Ksenofanes z Kolofonu, Parmenides, Zenon, Melissos z Samos. Anaksagoras z Kladzomen; Empedokles z Akragas (z Agrigentum). Atomici: Leukippos z Miletu, Demokryt z Abdery. Sofici: Protagoras, Gorgiasz; Hippiasz z Elidy, Kallikles. Sokrates. Sokratycy (V-Iii w. pne.). Szkoa megarejska: Euklides z Megary; Eubulides z Miletu. Cynicy: Antystenes z Aten, Diogenes z Synopy, Krates z Teb. Cyrenaicy: Arystyp z Kyrene, Antypater, Teodor z Kyrene, Hegezjasz Peisithanatos z Kyrene. Platon. Akademia Platoska - (zob. Akademia): Speusippos, Arkesilaos z Pitane, Kameades, Filon z Laryssy, Antioch z Askalonu. Arystoteles. Perypatetycy: Teofrast z Eresos, Eudemos z Rodos, Straton z Lampsakos, Arystoksenos z Tarentu.

Stoicyzm (Iv w. pne. - Ii w. ne.) Stara Stoa: Zenon z Kition, Kleantes z Assos w Troadzie, Chryzyp z Soloj w Cylicji. rednia Stoa: Panajtios z Rodos, Posejdonios z Apamei syryjskiej. Epikur i "ogrd Epikura" (epikurejczycy). cieka filozofw - nm. Philosophensteg, aleja spacerowa w Heidelbergu nad Neckarem (RFN), sawnym miecie uniwersyteckim (od 1386) i orodku naukowo-kulturalnym. Wicej jest rzeczy (dziwnych) na niebie i ziemi, Horacy, ni nio si waszym filozofom - ang. There are more things in heaven and earth, Horatio, than are dreamt of in your philosophy, z tragedii Hamlet, 5, 2, Szekspira. Trzej filozofowie - obraz Giorgiona, Wiede, Kunsthist. Mus.

Fimfa, Finfa - przest. kb dymu puszczony komu w nos; przen. zoliwy art, kawa, afront, despekt, zniewaga. I uwiadom swego pana, e jak w jakim bd sposobie Mnie zaczepka bdzie dana, To mu tak fimf zrobi, I nim rzuci wkoo okiem, Wytnie koza pod obokiem. (A. Fredro, Zemsta, 2, 1, 43-48.)

Fin De Siecle - (wym. fdosje:kl) fr., dos. 'koniec stulecia', koniec wieku Xix; tendencje schykowe, dekadenckie, w yciu spoecznym, sztuce i lit. (koca Xix w.).

Fineus - gr. Phineus, mit. gr. krl trackiego Salmidessos i wieszczek, olepiony przez Zeusa za zdrad tajemnic boskich, ktre mg, jako prorok, przejrze (a., wg innej wersji; za oleoienie swych dzieci z namowy ich macochy, jego drugiej ony, Kleopatry), i wydany na pastw harpiom, ktre krady mu a. brudziy poywienie, tak e cierpia ustawiczny gd. Argonauci Kalais i Zetes oswobodzili go od harpii, gdy wskaza im sposb przepynicia midzy niebezpiecznymi Symplegadami w drodze do Kolchidy. Tragedie Ajschylosa i Sofoklesa o Fineusie nie zachoway si.

Fingal - imi nadane przez Macphersona w jego poematach osjanicznych (zob. Osjan) bohaterowi Finnowi (zob.).

Grota Fingala - najpikniejsza (d. 697m) z licznych bazaltowych jaski kolumnowych na wyspie Staffa na Hebrydach Wewn., u wybrzey Szkocji, opisana przez Walter Scotta w poemacie Pan dwchset wysp, ang. Lord of the Isles, pie 4 (1815, t. pol. 1826). Inna nazwa uwertury Hebrydy, opus 26 (1830) Feliksa Mendelssohna-Bartholdy.

Finis Poloniae - zob. Maciejowice.

Finn - Fionn g. bohater poudniowego (pniejszego) cyklu legend irl., zwanych take feniaskimi a. osjanicznymi. Niektrzy uwaaj Finna Mac Coula za osob hist., inni - za mityczn. By synem Cumala (Comhala) i ojcem Osjana (zob.). Mia y w Iii w. Krl Cormac mianowa go wodzem fenian, irl. Fianna (wym. fi:na), wybranej druyny potnych i dzielnych wojownikw, ktrych bohaterskie a. romansowe czyny byy tematem niezliczonych opowieci. Finn zosta ich przywdc z uwagi na sw prawdomwno, mdro i szczodro. Zgin mia w 283 w potyczce ze zbuntowanymi fenianami; zob. te Grainne.

Fiol Szwajpolt - (Veyl Fejel, Sebald witopek), zm. ok. 1525, hafciarz z frankoskiego miasta Neustadt, osiady w Krakowie, oeni si z Polk, w 1491 zamwi w Brunswiku komplet czcionek cyrylickich i w tyme roku wyda 4 ksigi liturgiczne w jz. cerkiewnosowiaskim: Omiohanik (zbir hymnw w. Jana z Damaszku) z pierwszym drzeworytem (G'krzyowanie) figuralnym w Polsce; Czasosowiec (modlitewnik); Triod cwietnaja i Triod postnaja (pieni i modlitwy wielkanocne i wielkopostne). Za wydanie ksig heretyckich aresztowany na polecenie prymasa Zbigniewa Olenickiego i postawiony przed sdem biskupim, ktry nakaza oficyn zamkn. Wypuszczony za kaucj uda si na lsk, gdzie w 1503 zosta inicjatorem i przywdc pierwszego w Polsce strajku grnikw. Unikn kary uciekajc do Lewoczy w Sowacji. Na staro powrci do Krakowa.

Fioek - kwiat uwaany obecnie za symbol skromnoci, w mit. gr. jednak wyrosn mia z krwi bohatera Ajaksa (Wielkiego); w "jzyku kwiatw" fioek reprezentuje niewinno: w Hamlecie, 4, 5, Szekspira Ofelia mwi: "Rada bym wam da i fiokw, ale mi wszystkie ze mierci ojca powidy" (nie tylko para krlewska, ale sam Hamlet sta si niegodny tego symbolu, bo zabi Poloniusza); z ac. viola; por. Barwa (fioletowa). Fio - mania, dziwactwo, hy, krciek; por. Bzik. Fiokami wieczone miasto - zob. Ateny.

Kapral Fioek - zob. Napoleon I.

Fionnuala - zob. Ler.

Firdausi - zob. Szah-name.

Fireworks Music - zob. Muzyka (sztucznych ogni).

Firka - dawna moneta wartoci 4 groszy; przen. przest. fraszka, drobiazg, gupstwo; przen. dziewczyna roztrzepana, trzpiot; z nm. vier 'cztery'.

Firleje - w Xvi-Xvii w. figle, arty; prawdop. z g.-nm. Virlei 'taniec z pieniami' od fr. virelai Xii-Xiii w. 'piosenka taneczna truwerw, pniej typ rdw. fr. poezji i muzyki, zoony z 3 strof z refrenem'. Stroi (z kogo) firleje - dawne przys., stroi figle, arty (kpi, drwi z kogo). Stroi baba Frleje, kiedy sobie podleje - dawne przys., stroi figle, arty po pijanemu; Adam Korczyski, wierszopis z Xvii w., bdnie wywodzi to przysowie od wydarze, ktrych bohaterami mieliby by: krlowa Bona ("baba") i rd Firlejw; por. Filip (z konopi).

Fizjologus - zob. Bestia(riusz).

Fizylierzy - w Xvii w. onierze uzbrojeni w lekk strzelb skakow zamiast muszkietu; w okresie napoleoskim - onierze lekkiej piechoty; onierze pododdziau uzbrojonego w pistolety maszynowe (2. wojna wiatowa); z fr. fusilier l. poj. 'fizylier'.

Flaga (1) - najwaniejszy rodzaj chorgwi (zob.), bdcy emblematem pastwa (flaga pastwowa, np. jugosfowiaska) a. narodu (flaga narodowa, np. serbska, chorwacka); flaga podnoszona przez statki morskie nazywa si bander; na morzu uywa si te flag sygnaowych sucych do sygnalizacji

flagowej, a ubocznie do dekoracji okrtw w dniach uroczystych (gala flagowa); z nm. Flagge. Biaa flaga - zob. Biay. Czarna flaga - zob. Czarny. Flaga opuszczona do poowy masztu - na znak aoby. Zwin fiag - przen. zrezygnowa, opuci zajmowane stanowisko. ta flaga - zob. ty. Okrt flagowy - na ktrym przebywa dowdca floty a. flotylli.

Flaga (2) - przest. szaruga, deszcz, ddysta pogoda, sota; z d.-nm. Flage 'burza'.

Flagellanci - zob. Bicz(ownicy).

Flagellum Dei - zob. Attyla.

Flanders Moll - zob. Moll Flanders.

Flanka - przest. bok, skrzydo szyku wojskowego; boczna wiea twierdzy; fr. flanc, nm. Flanke.

Flawiusze, ac. Flavii, rd rzymski (gens Flavia) pochodzenia plebejskiego, wywodzcy si od poborcy podatkowego z Reate. Rd ten wyda dynasti cesarzy, panujc w 69-96: Wespazjana, Tytusa i Domicjana. Amfiteatr Flawiuszw - zob. Kolos(eum).

Fleet Street - (wym. fli:t stri:t) prasa londyska; nazwa ulicy w Londynie biegncej od Strandu do Ludgate Circus, przy (a. w pobliu) ktrej mieszcz si liczne redakcje gazet i periodykw; zwizana z drukarstwem od

czasw Caxtona (zob.); od nazwy rzeki Fleet, od 1764 przykrytej i pyncej w kanale.

Flegeton - a. Pyriflegeton mit. gr. jedna z rzek w Hadesie, potny strumie pomieni opywajcy Tartar, por. Eneida, 6, 548, Wergiliusza; zob. Styks; z gr. phlegein 'pon'.

Flegma - zob. Humory.

Flejtuch - brudas, smoluch, niedbalec, mieciuch, kocmouch, niechluj; dawn. kak do przybijania naboju w broni palnej a. do jej czyszczenia. tampon z gazy a. szarpi do zatamowania krwi z rany; nm. dawn. flaien 'my' i Tuch 'ptno; chustka'.

Fletnia Pana - zob. Pan (2).

Fleurs De Lis - (wym. flor do lis) zob. Lilia.

Fleurs Du Mal - (wym. flor du mal) zob. Kwiat (Kwiaty za).

Fleurus - (wym. florus) miasto w prow. Hainaut (pd. Belgia), gdzie 25 Vi 1794 fr. Armia Rewolucyjna Sambry i Mozy pod dowdztwem Jourdana pobia poczone wojska austriackie i niderlandzkie.

Flibustierzy - kompanie (fr. matelotages) "braci wybrzea", piratw, kontrabandzistw, kaprw i korsarzy, zw. ang., fr. i hol., grasujce w Xvii i Xviii w., od ok. 1660, na morzach Ameryki hiszpaskiej; z fr. flibustier od hol. vribjuiter dos. 'wolny upieca; pirat'.

Flinders Matthew - 1774-1814, oficer marynarki bryt., podrnik i hydrograf ang., w 1795-99 i 1801-03 sporzdzi mapy wybrzey i mrz Tasmanii i Australii, opynwszy oba kraje. Pierwszy stwierdzi

ostatecznie, e Australia jest wysp, i w sprawozdaniu z podry wprowadzi nazw Australia w miejsce dotychczasowej "Nowa Holandia". Pierwszy te spostrzeg i umia skorygowa bdy kompasu na elaznych okrtach. Gry Flindersa - acuch grski we wsch. czci stanu Australia Pd. Rzeka Flinders - w pn. czci stanu Queensland (Australia). Wyspa Flindersa - najwiksza z wysp Fourneaux w Cieninie Bassa midzy Australi i Tasmani.

Flisowie - flisacy, oryle, wczkowie, szkutnicy, eglarze rzeczni, w dawnej Polsce - ludzie zajmujcy si flisactwem, wyprawami na flis, spawianiem rzek towarw (zboa, budulca, smoy itd.) na szkutach, komigach, dubasach, bykach, galarach, pn. na berlinkach, do portw morskich; z nm. Flosse 'spaw rzeczny'. Flis, to jest spuszczanie statkw Wis i inszymi rzekami do niej przypadajcymi - traktat wierszem (1595) S. F. Klonowica. przedstawiajcy ycie ludu flisackiego. Flis - opera w 1 akcie (Warszawa 1858) St. Moniuszki; libretto: Stanisaw Bogusawski. Fryzjerczyk Jakub (ktremu ojciec Zosi, kochajcej z wzajemnoci flisaka Janka, przyrzek rk swej crki) okazuje si zaginionym bratem Janka i, rad z tego odkrycia, rezygnuje z rki Zosi na korzy flisaka.

Flogiston - "materia ognia", chem. hipotetyczna substancja, ktrej wydzielaniem si z cia palnych i metali tumaczono mechanizm procesu utleniania (spalania i rdzewienia). Autorem teorii flogistonu by lekarz i chemik nm. Georg Stahl (1697). Obalia j cakowicie, po odkryciu tlenu, teoria spalania Lavoisiera, ogloszona w 1777, zgodna z rzeczywistym przebiegiem procesu czenia si palnej substancji z tlenem; z gr. phlogistos '(za)palny'.

Floire i Blancheflor - zob. Flores i Blanchefleur.

Flora - z ac. flos dpn. floris 'kwiat', mit. rz. staroitalska bogini wiosennego kwitnienia, przedstawiana jako moda uwieczona kwiatami dziewczyna. Na jej wesoych, rozwizych witach wiosennych od 28 Iv do 1 V (Floralia), w czasie przedstawie mimw, hetery na yczenie tumu

zrzucay suknie (rodzaj strip-tease'u). Sypano w tum pienidze, szczuto kozy i zajce dla zabawy. Rwnie sam Flor okrelano jako wszetecznic (ac. meretrix). Malowida cienne ze Stabii i Pompei. Flora Farnese - posg z Pompei, Neapol, Mus. Naz. Flora - obraz (1511-16) Tycjana, Florencja, Uffizi. Obraz (ok. 1520-25) Palmy Vecchio, Londyn. Obrazy Rembrandta: (1633), Londyn, Montague House (1634), Leningrad, Ermita, i (ok. 1656-58) Althorp, zbiory Spencera. Obraz (1869) Bocklina, Bazylea, Muzeum. Rzeba A. Maillola, Pary. Krlestwo Flory (Metamorfoza kwiatw) - obraz (ok. 1630) Poussina, Gal. Drezdeska. Triumf Flory - obraz (ok. 1630-35) Poussina, Pary, Luwr. Imi spopularyzowa Walter Scott, take w Polsce, powieci Waverley (1814, wyd. pol. 1830). W powieci Malwina, czyli Domylno serca (1816) Marii Anny ks. Wirtemberskiej - b. pikna Florynka.

Floreal - smy miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, kwiecie-maj; por. Kalendarz; z ac. floreus 'kwiecisty' od flos 'kwiat'.

Floren - moneta zota, bita od 1252 we Florencji; jednostka monetarna w Holandii (gulden) i (do 1971) w Brytanii, rwny dwu szylingom; w. fiorino 'kwiatek; fioren' zdrobn. od fiore 'kwiat'.

Florencja - w. Firenze, miasto nad rzek Amo we Woszech rodkowych; zob. Bargello; Biblioteka (Laurenziana); Dawid; Loggia; Medyceusze; Ogrd (Ogrody Boboli); Or San Michele; Pitti; Ponte (Vecchio); Signoria; Uffizi. Baptysterium w. Jana Chrzciciela na pl. Katedralnym, budowla przypuszczalnie z Vii a. Viii w., przebudowana w Xii w. w stylu toskasko-romaskim, ozdobiona zewntrz zielonymi i biaymi pytami marmuru; posadzka z przepiknej mozaiki kamiennej; synne drzwi brzowe z reliefami Pisana, Brunelleschiego, Sansovina, zw. za Ghibertiego, ktre Michat Anio nazwa "bram do Raju"; w tej najstarszej budowli florentyskiej przyj chrzest Dante. Katedra S. Maria del Fiore - w., 'NMP Kwietna', dzieo gotyku i Renesansu. Kamie wgielny trjnawowej gotyckiej bazyliki (1697m d.) zaoono w 1296; Arnoldo di Cambio zbudowa korpus, a Filippo Brunelleschi w 1420-36 omioboczne prezbiterium (o rednicy 427m, z trzema

dostawionymi 5-bocznymi apsydami), ktre nakry olbrzymi kopu, uwaan za arcydzielo architektury. G. fasada wykonana dopiero w 1883 w stylu Xiv i Xv w. Wntrze wzniose i surowe. Wewn. strona kopuy: Sd Ostatecznysariego i Zuccariego. Wrd dzie sztuki ostatnie dzieo Michaa Anioa Pieta i reliefy na trybunie piewaczej Luca della Robbia. Obok katedry dzwonnica (w. campanile), jedna z najpikniejszych na wiecie, rozpoczta w 1334 wg projektu 70-letniego Giotta i ukoczona 1359 przez Talentiego, tzw. Wiea Giotta. Santa Croce - w., 'w. Krzy', najstarszy i najpikniejszy z kociow zakonw jamuniczych we Woszech. Rozpoczty w 1294, rozbudowany w Xiv i Xv w. Potne (1177m d.), pasko przykryte wntrze, zawierajce liczne dziea sztuki: freski Giotta, kaplice Michelozza i Brunelleschiego (synna Cappella dei Pazzi), wspaniaa ambona Benedetta da Maiano, Zwiastowanie Donatella i Nagrobek Leonarda Bruni Bernarda Rossellino. Liczne grobowce sawnych ludzi, jak Galileusza, Michaa Anioa, Makiawela, Foscolo, Alflerego. San Lorenzo - w., 'w. Wawrzyniec', koci rozpoczty przez Brunelleschiego w 1419 na wzr starochrzec. bazyliki, tylko bez apsydy. On te zbudowa Star Zakrysti, mauzoleum starszych Medyceuszw. Fasada wewn., Nowa Zakrystia i Biblioteka (zob.) Laurenziana s dzieem Michaa Anioa. Koci bogato wyposaony w dziea sztuki Verrocchia, Donatella, Lippiego, Desideria Settignana, Giovanniego da Bologna. Najwiksz saw zdobyy arcydziea Michaa Anioa w Kaplicy Ksit: grobowiec Wawrzyca Ii Medyceusza, ksicia Urbino (Lorenzo Ii), przedstawionego jako zadumany myliciel (Il Pensieroso), z postaciami Poranka i Zmierzchu, i grobowiec Juliana, ksicia Nemours (Giuliano), reprezentowanego przez rycerza, z postaciami Dnia i Nocy.

Flores i Blanchefleur - fr., Floire et Blanchefior, para kochankw, bohaterowie bani bizantyjskiej, przejtej przez nieznanego truwera fr. ok. 1160. Dwoje dzieci urodzonych tego wiosennego dnia nazwano kwietnymi imionami: 'kwiat' i 'biay kwiat'. On - syn saraceskiego krla, ona crka chrzecijaskiej branki. Aby ich rozdzieli, krl sprzedaje j za granic. Flores szuka ukochanej wrd wielu przygd i znajduje w haremie bagdadzkiego emira, dokd przedosta si, ukryty w koszu r. Schwytanych kochankw emir skazuje na mier. Przed mierci wyrzucaj czarodziejski piercie, ktry mgby jedno z nich uratowa, chc bowiem umrze razem. Wzruszony ich mioci emir darowuje im ycie. Modzi, niewinni kochankowie, caujcy si wrd r, symbolizuj pragnienia i cierpienia mioci uszlachetnionej przez poezj; s pierwowzorem innych synnych par, takich jak Tristan i Izolda czy Romeo i Julia.

Florian - imi z ac. florus 'kwitncy', polska odmiana - Tworzyjan.

w. Florian - czczony lokalnie w pn. Woszech w Vi w. W 1184 przywieziono jego relikwie do Polski i zoono na Wawelu. Od pocz. Xvi w. w wierzeniach ludu staje si patronem chronicym od poaru. W ikonografii przedstawiany z wiadrem. Rycerz w. Floriana - art. straak.

Florian Szary - legendarny bohater bitwy pod Powcami w 1331, ktry lea na polu bitwy i przytrzymywa sobie oburcz jelita przebite trzema wczniami, gdy zauway go krl Wadysaw okietek objedjcy pobojowisko i zawoa: "Jak mk cierpi ten rycerz!" Na to Florian odpowiedzia: "Stokro srosz mk zadaje zy ssiad!" Krl przyrzek zatroszczy si o uwolnienie rycerza od przeladowcy. Wg legendy herbowej Jelitczykw (zw. Zamojskich, uwaajcych Floriana Szarego za swego przodka) okietek zmieni Florianowi znak herbowy Kole Rogi na Trzy Wcznie z zawoaniem Jelita, dla upamitnienia tego spotkania. Jelita - powie hist. (1881) J. I. Kraszewskiego. Florian Szary - ballada na chr St. Moniuszki, fragment nie dokoczonej opery Rokiczana.

Floriaski Psaterz - zob. Psalm (Psaterz).

Florismart - w karoliskich poematach epickich jeden z paladynw Karola Wielkiego i przyjaciel Rolanda.

Fogg Phileas - angielski dentelmen, czonek londyskiego Reform Clubu, bogaty, maomwny, ktry zakada si ze swymi partnerami przy grze wista, e odbdzie Podr naokoo wiata w 80 dniach, bohater powieci Jules'a Verne'a pod tym tytuem (1873, wyd. pol. 1873-74). Fogg wygrywa zakad, odbywszy t podr we waciwym czasie wraz ze swym lokajem Passe-Partout, i znajduje w drodze on, pikn Hindusk Aud, ktr uratowa od mierci na stosie wg obyczaju sati, nakazujcego spalenie wdowy wraz ze zmarym mem.

Fokida - gr. Phokis, w staro. kraj w Grecji rodk. nad Zatok Korynck; zob. Desperacja (fokidyjska).

Foksal - ulica w Warszawie, czca Nowy wiat ze skarp wilan, pooona w miejscu, gdzie za Stanisawa Augusta znajdowa si g. ogrd wesoych zabaw publicznych i wieczomych ogni sztucznych (nazwany wg londyskich ogrodw Vauxhall Gardens o podobnym charakterze), gdzie w 1660-1859 dawano koncerty, pokazy ogni sztucznych, wznoszono si na balonach itp. W ostatnich latach istnienia ogrody nie cieszyy si dobr reputacj. Nazwa Vauxhall (cz obszaru Lambeth), od Falkes (a. Fulkes) de Breaute, nazwiska waciciela dbr na pocz. Xiii w.

Folies-Bergere - (wym. folibere:r), Theatre des Folies-Bergere, znany music-hall paryski, za. w 1886, z pierwszym we Francji zespoem girls, synny z wystawy efektownych kostiumw i nagoci damskiej, a take z gonych gwiazd (wedet) estrady.

Folio i Quarto - (Szekspirowskie). Najwczeniejsze wydania sztuk Szekspira okrela si jako folia i quarta, zalenie od tego, ile razy zoono zadrukowany arkusz, i od wynikajcych z tego wymiarw ksiek, przy czym folio to arkusz raz zoony, a quarto - 2 razy (czwrka, wier arkusza), przeto folia to wielkie tomy, a quarta - mniejsze. Z ok. 1200 egzemplarzy Pierwszego Folio (druk. 1622-23) zachowao si ok. 230, z czego 80 w Folger Shakespeare Library, a 5 w Muzeum Brytyjskim; Drugie, Trzecie i Czwarte Folio wydano w 1632, 1663 i 1685. Sztuki, w liczbie 36, z tego 18 drukowanych po raz pierwszy, podzielone byy tu na komedie, historie i tragedie. Quarta, wydawane za ycia Szekspira (zawieray 19 sztuk), dzieli si na "ze", zawierajce teksty niepene, skaone, moe rekonstruowane z pamici, i "dobre", oparte na autorytatywnych rkopisach; por. Formaty ksiek.

Folos - gr. Pholos, mit. gr. jeden z nielicznych centaurw cieszcych si dobr saw, syn Sylena i jednej z nimf melijskich. Gdy Herakles wyprawi si na dzika erymantejskiego, Folos przyj go gocinnie w swojej pieczarze i poczstowa winem z piwnicy centaurw; ci, poczuwszy zapach wina, zjawili si i zaatakowali Heraklesa, ktry przegoni ich ognistymi gowniami, a kilku ustrzeli z uku. Folos, wycigajc zatrut strza z rany jednego z centaurw, skaleczy si sam i skona. Ulubiony motyw plastyki starogr., zw. malarstwa wazowego.

Folwark - w Polsce Xv-Xix w. due gospodarstwo rolne a. rolno-hodowlane, produkujce g. na rynek, zarzdzane bezporednio przez pana a., w

wikszych dobrach, przez dwornika, zatrudniajce stale pasterzy, ratajw i rzemielnikw; gwn si robocz stanowili jednak chopi paszczyniani i, w ramach najmu przymusowego, poddani pracownicy najemni; ze r.-g.-nm. vorwerk 'folwark; fortyfikacje zewn.', dzi Vorwerk.

Fomalhaut - jedna z najbliszych gwiazd, alfa konstelacji Ryby Poudniowej; z arab. fam-al-hur 'paszcza wieloryba'.

Fontainebleau - (wym. ftenblo) miasto o 607km na pd.-wsch. od Parya, zesp paacowo-parkowy; z ac. fons Blaudi 'rdo Blaudiusa'. Paac. Przed Xii w. warownia. Ju w Xiii w. istniat tam paac krlewski, skd wyruszano na polowania w rozlegych okolicznych lasach. Franciszek I i Henryk Iv rozbudowywali i upikszali paac; bibliotek, za. w 1363 przez Karola V, przeniesiono pniej do Parya, gdzie staa si zacztkiem Biblioteki Narodowej. Paac mia wielu znakomitych goci; mieszkaa tam pani du Barry (zob.), Napoleon I internowa tam papiea Piusa Vii (1809-14), a take podpisa pierwsz abdykacj. Obecnie muzeum.

Fontana - rodzina architektw woskich dziaajcych w Polsce: Jzef Fontana, ok. 1670-ok. 1741, przedstawiciel pnego baroku, i syn jego, Jakub, 1710-73, w Polsce nobilitowany, dziaajcy g. w Warszawie. Bra udzia w Komisji Brukowej marszaka F. Bieliskiego, rozplanowa jurydyk Bielino i ul. Marszakowsk.

Fontanna - wodotrysk, zdrj, od czasw staro. dekoracja placw, ogrodw, dziedzicw, ujta w opraw rzebiarsk samodzieln a. czon z grotami, niszami, tarasami i kaskadami. W Xvi i Xvii w. wielkie wille w. z ogrodami na stokach wzgrz i naturalnymi rdami day liczne okazje rozwoju dekoracji wodnej (Villa d'Este w Tivoli i wille we Frascati w pobIiu Rzymu), ale take na terenie paskim, przy wielkich inwestycjach (sztuczne zbiorniki), jak w ogrodach Wersalu wg projektw Le Notre'a. ywa teatralno rzeby baroku znajduje wyraz w gwatownych pozach nimf, koni morskich i delfinw wrd potokw wody przelewajcej si przez czasze i misy i rozpryskujcej si na sztucznych skaach i muszlach; ulubionym elementem bya olbrzymia posta Neptuna (Bolonia, Florencja, Rzym, Gdask); z w. fontana od ac. fons; zob. te rdo. Fischkasten - nm., 'rybnik; sadzawnica', gotycka fontanna (1482) w Ulm, w pd. RFN, Jrga Syrlina St. Fontana dei Fiumi - w., 'fontanna rzek', zwieczony obeliskiem Zdrj czterech rzek na Piazza Navona w Rzymie, pene fantazji dzieo Berniniego

(1651), przedstawiajce personifikacje Nilu, Gangesu, Dunaju i Rio de la Plata z 4 znanych podwczas kontynentw. Ukad postaci Rio de la Plata i Nilu zwizany jest, wg anegdoty, z niezbyt dobrymi stosunkami midzy Berninim i Borrominim; naprzeciw tych figur stoi mianowicie wzniesiona przez Borrominiego fasada kocioa S. Agnese in Agone; Rio wznosi rk, jakby w strachu, e fasada zwali mu si na gow, a Nil zakrywa twarz, aby nie widzie bdw konstrukcyjnych, ktre Borromini (wg pogldu Berniniego) w tej fasadzie popeni. Fontana dell'Acqua Felice - w. 'szczliwej wody', w pobliu kocioa S. Maria della Vittoria w Rzymie, ozdobiona posgami, zbud. 1587 przez Domenica Fontan. Fontana delle Tartarughe - w., 'wi', jedna z najpikniejszych w Rzymie, na Piazza Mattei. Na 4 marmurowych olbrzymich wiach 4 modziecy z brzu z delfinami i maymi wiami. Dzieo Giacoma della Porta i T. Landiniego (1585). Fontana del Tritone - w., 'trytona', w porodku Piazza Barberini w Rzymie, zbud. 1637 przez Berniniego; 4 delfiny dwigaj olbrzymi muszl z trytonem i herb Barberinich. Fontana di Trevi - w Rzymie, koczca epok rz. baroku. Na miejscu zdroju L. B. Albertiego z 1453 zbudowa Niccolo Salvi w 1751 (ukoczon po jego mierci w 1762) monumentaln fontann (w wyniku konkursu rozpisanego przez papiea Klemensa Xiii) opart o wsz fasad paacu Poli. Przed nisz wznosi si posta Neptuna a. Okeanosa na muszli, cignitej przez dwa konie morskie, prowadzone przez 2 trytony pord ska i wzburzonych nurtw. Wg tradycji podrny, ktry wrzuci monet do fontanny, z pewnoci wrci jeszcze do Rzymu. Fontana Magiore - w., 'wielka', w centrum Perugii, gotycka, zbud. przez Nicola i Giovanni Pisano w 1275, uwaana za najpikniejsz rdw. fontann Woch. Fontanna Kybele - hiszp. Cibeles, na Plaza de la Cibeles w Madrycie, monumentalna fontanna z bogini przedstawion na wozie cignitym przez lwy, dzieo Roberto Michela i Francisco Gutierreza z 1781; obok uku triumfalnego Puerta de Alcala najczciej wymieniana jako symbol Madrytu. Fontanna Lww - zob. Alhambra. Fontanna Medyceuszw - w Ogrodzie Luksemburskim w Paryu, przeniesiona tu w 1861, prawdop. dzieo Salomona de Brosse, ok. 1571-1626, budowniczego Paacu Luksemburskiego, przeznaczonego dla Marii (zob.) Medycejskiej. Fontanna modoci - zob. rdo (modoci). Fontanna Neptuna - na Piazza della Signoria we Florencji, renesansowa, zbud. przez Bartolomeo Ammanatiego w 1575. Na dugim Targu w Gdasku,

dzieo Abrahama van den Blocka (1633), przebudowana (1761) przez Jana Karola Stendera, najstarszy wiecki pomnik w Polsce, sygna wywoawczy Telewizji Gdaskiej. Schoner Brunnen - nm., 'pikny zdrj', gotycka studnia z 2. po. Xiv w. w Norymberdze (Bawaria, RFN). Fontanna Bachczysaraju (zob.) - ros. Bachczisarkjskij fontan, jeden z romantycznych "poematw poudniowych" (1824) Aleksandra Puszkina. Fontanna ez, zbudowana przez sutana ku pamici branki polskiej, ksiniczki Marii, ktra przebywaa, nie tknita przez niego, w jego haremie i zostaa zasztyletowana przez zazdrosn odalisk. Poemat choreograficzny (Leningrad 1934, wyst. pol. Bytomi 1951) Borisa Asafiewa; libretto: N. Wokow, wg Puszkina. Fontanna mioci - obraz (1785, Londyn, kolekcja Wallace'a) Fragonarda, ukazujca mio jako niepowstrzyman, ywioow pasj, jako rdo ycia, z ktrego pije caa ludzko. Fontanny rzymskie - w. Fontane di Roma, pierwsza cz (1917) impresjonistycznego tryptyku symfonicznego Ottorina Respighiego (pozostae czci to Pinie rz. i Uroczystoci rz.) skadajca si z 4 czci: 1. Fontanna w Villa Giulia o wicie, 2. Fontanna Trytona rankiem, 3. Fontanna Trevi w poudnie i 4. Fontanna w Villa Medici o zachodzie.

Fonta - kokarda, fantazyjny wze, rodzaj krawata; frdzla; rodzaj mioteki z pir; z fr. fontange od nazwiska damy, dworu i faworyty Ludwika Xiv, panny de Fontanges, ktra to wizanie chustki a. wstgi wprowadzia.

Forboty - dawn., dzi gwar. koronki.

Ford - zob. Fundacja (Forda).

Forkis - gr. Phorkys, mit. gr. syn Pontosa i Gai, m Keto, ojciec Gorgon, Graj, syren, niekiedy wymieniany jako ojciec innych jeszcze potworw, jeden ze Starcw Morskich, zob. Proteusz.

Formaty ksiek. Formaty bibliograficzne obowizyway od czasu zastosowania papieru (zamiast papirusu, pergaminu itp.) do produkcji ksiek w formie kodeksu (a nie zwoju), do czasu zmechanizowania produkcji

papieru. Format "plano" odpowiada arkuszowi (o szerokoci i dugoci nie przekraczajcej zazw. snia, tj. sigu rozkrzyowanych ramion) nie zoonemu; "folio" - arkuszowi zoonemu 1 raz; "quarto" - zoonemu dwukrotnie; "octavo" - zoonemu trzykrotnie, tj. majcemu 32 stronice.

Forminga - gr. phorminks, homerowska nazwa kitary (zob.).

Fornal - w Polsce przed 1945 najemny robotnik folwarczny, zw. obsugujcy konie robocze, wynagradzany ordynari (w naturze) i w gotwce; z nm. Vornagel od Xv w. 'parobek, wonica' gwar. te 'hak na kocu dyszla'. Fornalka - przest. czwrka a. para koni roboczych, obsugiwana przez fornala; klacz w takim zaprzgu; wz, fura wiejska, furmanka; zajcie fornala; ona fornala.

Fornarina - posta o wtpliwej autentycznoci, wac. Margherita Lutti, modelka i kochanka Rafaela w latach 1509-11, crka piekarza (std przydomek w., 'piekarzwna' od fornaro 'piekarz'), w ktrej malarz mia si zakocha ujrzawszy j, gdy mya nogi w Tybrze. Wg Vasariego pozowaa Rafaelowi do kilku portretw, a nawet i do Madonny Sykstyskiej. Portret w galerii Barberini w Rzymie przedstawia kobiet o urodzie zmysowej i kwitncej, ale niektrzy przypisuj obraz uczniowi Rafaela, Giulio Romano. Moliwe, e portretem jej jest Donna velata (w., 'zawoalowana dama') Rafaela w Palazzo Pitti we Floreneji.

Forsyte - (wym. forsajt) nazwisko rodu, ktrego dzieje w okresie 1886-1926 s treci powieci-rzeki Saga rodu Forsyte'w (1906-28) Johna Galsworthy'ego.

Fort - (betonowo-)ziemna zamknita budowla ochronna, wchodzca w skad systemu umocnie staych; z ac. fortis 'wyborny; mny; silny'. Fort Knox - (wym. noks) miejscowo w stanie Kentucky (USA), gdzie od 1936 mieci si w schronie podziemnym skarbiec, zawierajcy federalne zapasy zota; od nazwiska Henry Knoxa, 1750-1806, generaa czasw wojny o niepodlegio. Fortalicja w dawnej Polsce - maa, zazw. drewniana warownia, forteczka na kresach pastwa; ze rdw. ac. fortalicium 'stranica'.

Forteca - zob. Twierdza; z w. fortezza 'sia; twierdza'. Latajca Forteca - zob. Latajcy.

Fortuna - staroitalska bogini podnoci i urodzaju, pniej przeznaczenia, szczcia i nieszczcia, lepego przypadku, utosamiana z gr. Tyche (zob.), przedstawiana z zawizanymi oczami, rogiem obfitoci i sterem. Jej emblematy: koo, uskrzydlona kula, rufa okrtu, kosy, czara ofiarna. (Szczliwy) traf, (dobry) los, dola; powodzenie, szczcie, bogactwo, majtek, mienie; ac. od fors dpn. fortis 'los; traf; sposobno'. Fortuna klucznic - ac. Fors Clavigera, tytu zbioru 96 listw do robotnikw i chopw bryt. (1871-84) Johna Ruskina. Hymn do Fortuny z Ancjum - pie 1, 35 (ac. O diva, gratum), Horacego, ok. 27-26 pne. Fortuna - fresk Mantegny, Mantua, Akademia. Obraz (ok. 1635) Rubensa. Fresk (1757) Tiepola, Wenecja, Palazzo Labia. Koo Fortuny - antyczny symbol losu, niestaoci, zmiennoci losu ludzkiego, a w rdw. niezmiennoci losu spoecznego, majcy dowie przez wracanie do pozycji pocztkowej, e fortuna koem si toczy, a zatem przeznaczeniem czowieka jest pozostawa w przypisywanym mu stanie.

Fortunat - bohater rdw. legendy europejskiej, bdcej mieszanin wielu, zw. wschodnich, motyww bajkowych. Biedak rodem z Cypru, spotyka Fortun, ktra daje mu do wyboru: mdro, si, zdrowie, urod, dugowieczno i bogactwo. On wybiera bogactwo i otrzymuje mieszek, ktry za kadym signiciem daje 10 sztuk zota. Odwiedziwszy Egipt, wyudza od sutana czapeczk bodatn (tj. czapeczk ycze; od "bodaj!"), speniajc kad zachciank. Umierajc, pozostawia oba cudowne przedmioty synom. Jeden z nich budzi zdumienie krla Anglii swoj rozrzutnoci (pali pod kuchni cynamonem i innymi drogimi korzeniami), ale krlewna Agrypina zabiera mu podstpem mieszek i czapeczk, po czym obaj bracia marnie gin. Bogactwo przynioso ojcu i synom ruin, std mora, e ziemskie dobra nie daj szczcia. Opowie ukazaa si po raz pierwszy w druku ok. 1509 w jz. niemieckim; wyd. pol. ok. 1570; por. Schlemihl. Fortunat - dramat (1553) Hansa Sachsa. Dramat (1815-16) Ludwiga Tiecka. Pleasant Comedy of Old Fortunatus - ang., 'Wesoa komedia o starym Fortunacie', komedia (grana w 1599 na Boe Narodzenie przed krlow Elbiet I) Thomasa Dekkera.

Cynamonem w piecu pali - przys., jest bardzo bogaty a. rozrzutny. Mieszek Fortunatw - przys., niewyczerpane rodo pienidzy.

Forum - gwny plac w miastach staro. Rzymu, centrum ycia miejskiego, pierw. o charakterze handlowym, miejsce zebra i sdw, za cesarstwa orodek wadz administracyjnych i kultu religijnego; por. Agora. Forum Romanum - najstarszy rynek w Rzymie w zagbieniu midzy Palatynem, Kapitolem i Kwirynaem. Fora cesarskie - monumentalne place reprezentacyjne, zbud. na pn. od Forum Romanum i Kapitolu w I w. pne. - Ii w. ne.: Forum Cezara - rozpoczte przez Cezara, ukoczone przez Augusta; powicone w 46 pne. Forum Augusta - powicone w 2 pne. Forum (Templum) Pacis - ac. 'Pokoju', powicone w 75, zbud. przez Wespazjana. Forum Nerwy (Transitorium) - ac. 'Przejciowe', zbud. przez Domicjana i dedykowane w 97 przez Nerw. Forum Trajana - najwiksze, chluba architektury i urbanistyki staro. Rzymu, dzieo Apollodorosa z Damaszku, dedykowane w 114.

Fory - dawn. pachoek konny z trbk a. wiatem, poprzedzajcy karet; pomocnik stangreta jadcy na jednym z przednich cugantw; konny ordynans oficera w dawn. wojsku pol.; skr. z Xvi w. forylarz 'promotor; forytujcy kogo' ze r.-g.-nm. vor-riter 'jadcy przodem'; dzi nm. Vorreiter 'fory'.

Foscari Francesco - (wym. foskari), ok. 1372-1457, doa wenecki od 1423, rozszerzy granice pastwa weneckiego o cz Lombardii odebran Mediolanowi. Jego syn, Jacopo, dwukrotnie wygnany z kraju za korupcj i wspudzia w zabjstwie, zwrci si do ksicia Mediolanu o pomoc przeciw Wenecji; rwnao si to zdradzie stanu, choby motywy byy nawet patriotyczne. List jego przechwycono i oddano Radzie Dziesiciu. Jeden z decemwirw, admirat Loredan, przysigy wrg Foscarich, wymg na Radzie rok wizienia i trzecie wygnanie dla Jacopa. Jacopo zmar na wygnaniu w Kandii. Francesco, zoony z urzdu, umar w kilka dni pniej ze zgryzoty.

Paac Foscari - w Wenecji nad Canal Grande, z ok. 1380; w drodze licytacji przeszed ok. 1437 na wasno doy Foscari, ktry dobudowa jedno pitro; za czasw austriackich koszary; odrestaurowany w 1867; dzi siedziba wyszej szkoy ekonomicznej; jeden z najpikniejszych w Wenecji. The Two Foscari - ang., 'Dwaj Foscari', dramat wierszem (1821) G. G. Byrona, historyczna tragedia zemsty. I due Foscari - w., 'Dwaj Foscari', opera (Rzym 1844) Verdiego, tekst: F. M. Piave. Les deux Foscari - fr., 'Dwaj Foscari', obraz (1845) E. Delacroix, Chantilly, Mus. Condee; Jacopo wywleczony z izby tortur spotyka si z rodzin.

Fosforos - Wenus jako gwiazda zaranna, por. Gwiazda; przydomek bogi dziercych pochodni i przynoszcych wiato: Artemidy, Diany: Lucifera, Eos, Hekate i Junony: Gucina; z gr. phosphoros 'noszcy wiato'.

Fotel. Fotel - (ministerialny, prezydialny, prezesowski itp.) godno, urzd, stanowisko (ministra, przewodniczcego, prezesa itp.). Fotele akademickie. We wczesnym okresie istnienia Akademii Francuskiej tylko dyrektor mia prawo siadywania w fotelu. Opowiadano, e inny czonek Akademii, kardyna d'Estrees, bdc sabego zdrowia, prosi, aby pozwolono mu sprowadzi wasny fotel. Usysza o tym Ludwik Xiv i doszedszy do wniosku, e ustpstwo takie mogoby prowadzi do budzcych zawi wyrnie, taktownie ofiarowa Akademii 40 foteli z magazynw krlewskich. Fotel elektryczny - urzdzenie do wykonywania wyrokw mierci przez raenie skazaca silnym prdem elektrycznym, stosowane w USA, wprowadzone w 1890 jako metoda humanitarniejsza ni wieszanie.

Fouquet Nicolas - zob. Vaux-le-Vicomte.

Fourment Helena - druga ona Rubensa, crka kupca materiaw obiciowych. Polubi j, gdy mia 53 lata, a ona 16 (w 1630 r.). Jej bogata flamandzka uroda blondynki o olniewajcej cerze czynia z niej idealn modelk. Obrazy, do ktrych daa mu natchnienie, nale do najlepszych jego dzie;

stawaa si na nich Matk Bosk, w. Cecyli, Andromed, Dian, Wener. Liczne i wietne s te jej wasne portrety, jak np. Helena Fourment w sukni lubnej (Monachium); w futrze (Wiede, 1631); wchodzca do kpieli (Wiede); z dziemi (Luwr, ok. 1636): w stroju dworskim (Pary, kol. Rotschild); z synem (Monachium); Artysta i Helena Fourment (Przechadzka w ogrodzie, Pary, zbiory pryw.); Rubens i Helena w Steen (Monachium); zob. Soma (Somkowy kapelusz); por. Brandt Isabella.

Fox Film Company - zob. Twentieth Century Fox.

Fra Diavolo - w., 'Brat Diabe', przydomek woskiego herszta rozbjnikw (wac. Michele Pezza, 1771-1806), byego mnicha, dziaajcego we Woszech poudniowych. Dowodzonej przez niego bandy uy w 1799 kardynat Ruffo przeciw utworzonej w pd. Woszech przez Francuzw Republice Partenopejskiej, a w 1806 uyli go przeciw Francuzom Anglicy. Zosta schwytany i powieszony przez Francuzw. Bohater legend lud. jako romantyczny rozbjnik, rycerski dla dam, opiekun ubogich. Fra Diavolo - opera komiczna (Pary 1830, wyst. pol. Warszawa 1831) Daniela Francois Aubera; libretto: Eugene Scribe; rzecz dzieje si w 1830, rozbjnik Fra Diavolo wystpuje jako markiz San Marco.

"Fram" - statek norweski, zaprojektowany do pywania wrd lodw, suy wyprawom arktycznym i antarktycznym Fridtjfa Nansena, 1893-95, Ottona Sverdrupa, 1895-96 i 1898-1902 i Roalda Amundsena, 1911-12; obecnie w muzeum Framhuset w Oslo.

Francesca da Rimini - zob. Paolo i Francesca.

w. Franciszek Ksawery - 1506-52, misjonarz hiszpaski zwany Apostoem Indii. W 1534 zainicjowa, wraz z Ignacym Loyol, zakon jezuitw. W 1541 wyruszy na misje do Indii, w 1545 na pw. Malakka i Wyspy Moluckie, w 1549-51 przebywa w Japonii. Jego listy przyniosy Europejczykom pierwsze dokadne i wiarogodne wiadomoci z tego kraju, ktry Marco Polo zna tylko ze syszenia. Portugalczycy przybyli do Japonii zaledwie na kilka lat przed Franciszkiem. Zmar u wybrzey Chin.

w. Franciszek Salezy - 1567-1622, kaznodzieja, mistyk, wybitny francuski

dziaacz kontrreformacji, wraz z Joann de Chantal (pn. w. Joann Franciszk) zaoy zakon wizytek. Pod jego wezwaniem powsta w 1859 zakon salezjanw.

w. Franciszek z Asyu - ok. 1181-1226, wac. Giovanni Bernardone, syn bogatego kupca woskiego i Francuzki. Wg tradycji imi Francesco byo przydomkiem szkolnym, nadanym mu z powodu dobrych postpw we francuskim; Francesco znaczy po w. 'Francuzik' (podobnie francuskie Francois jest tylko starsz form Francais 'Francuz'). Jako mody czowiek przey na wyprawie wojennej kryzys duchowy, w 1206 rozda majtek ubogim (zwany by odtd poverello 'biedaczyna'), a po pewnym czasie spdzonym na samotnych modlitwach zaj si niesieniem pomocy biednym i chorym, zw. trdowatym. "Orfeusz redniowiecza", "wity poetw i poeta witych", nazywa siebie "wesokiem boym", nauk jego cechowaa rado i mio natury; jego kazania do ptakw i ryb byy ulubionym tematem w sztuce. Dla swoich uczniw i zwolennikw opracowa regu wdrownego zakonu ebraczego Braci Mniejszych (minorytw, franciszkanw), zatwierdzonego w 1223 przez papiea Honoriusza Iii. W 1221 utworzy Trzeci Zakon, tzw. tercjarzy, dla ludzi wieckich. Ostatnie lata ycia spdzi jako pustelnik. Kanonizowany w 2 lata po mierci. Boska Komedia - Raj, pie 11 (ok. 1307-20); w. Tomasz z Akwinu opowiada Dantemu i Beatrycze szczegowo o yciu "biedaczyny" z Asyu. Kwiatki w. Franciszka z Asyu - zob. Kwiat. Legenda trzech towarzyszy - ac. Legenda trium sociorum, ywot w. Franciszka z Asyu. Kapitua genueska zwrcia si w 1244 do wszystkich mogcych dostarczy wiadomoci o yciu w. Franciszka o spisanie ich i nadesanie. Legenda skada si z wiadectw trzech braci zakonnych: Leona, Rufina z Asyu i Angela z Rieti (w Lacjum). Jest to raczej zbir epizodw i maksym ni opowie ciga, zachowano jednak porzdek chronologiczny. Ekstaza w. Franciszka - obraz (ok. 1579) El Greca, znaleziony w Kosowie Lackim (woj. siedleckie) w 1964, nalecy do serii "franciszkaskiej" omiu obrazw. Obrazy: Giotto, T. Gaddi, B. Gozzoli, D. Ghirlandajo, Giovanni Bellini, Caravaggio, EI Greco, Rubens, Zurbaran, J. Ribera, Murillo, Tiepolo. Rzeby: Donatello, Andrea della Robbia. Legenda o kazaniu w. Franciszka do ptakw utwr (1863) na fortepian Ferenca Liszta.

Franciszek I de Valois - 1494-1547, krl Francji od 1515. Po zdobyciu

Mediolanu dziki zwycistwu pod Marignano (1515) prbowa bezskutecznie zosta cesarzem i prowadzi 4 wojny przeciw zwyciskiemu rywalowi, Karolowi V, ktry zgasza pretensje do Burgundii i do Mediolanu. W pierwszej wojnie, 1521-25, Franciszek I dosta si do niewoli pod Pawi. W drugiej, 1527-29, utraci posiadioci woskie w wyniku zawartego z cesarzem traktatu w Cambrai, tzw. "pokoju damskiego", gdy zawara go w imieniu Franciszka i jego matka, Ludwika Sabaudzka. Trzecia wojna, 1536-38, doprowadzia do rozejmu, a czwarta, 1542-44, do pokoju w Crespy, ktry pozostawi Franciszkowi Burgundi, a cesarzowi Mediolan. Franciszek I, krl-rycerz-kochanek-rymopis i mecenas sztuki, wpyn na rozwj Renesansu we Francji. By czowiekiem o szerokich zainteresowaniach (nie bez wpywu swej inteligentnej i wyksztaconej siostry, Magorzaty Nawarskiej), wielbicielem Erazma, Leonarda, Celliniego, Clouetw i Petrarki, opiekowa si pisarzami (Clement Marot, Rabelais), erudytami takimi, jak Bude, Lefevre d'Etaples i Robert Estienne (ktrego nieraz odwiedza w jego drukarni). Fundowa katedry aciny, greki i hebrajskiego, utworzy zacztek College de France (zob.) i bibliotek krlewsk. By wielkim patronem sztuki i budowniczym paacw (Blois, Chambord, Fontainebleau). By przy tym gwatownikiem, czowiekiem wiadczym, niestaym i niepewnym siebie, niekiedy okrutnym. Kobieta zmienna jest... - zob. Kobieta. Wszystko stracone, prcz honoru! - fr. tout est perdu, fors l'honneur!, nieco zbyt optymistyczne sprawozdanie z sytuacji, ktre Franciszek I przesa mia swojej matce, Ludwice Sabaudzkiej, po dostaniu si do niewoli w bitwie pod Pawi, 23 Ii 1525. Krl si bawi - zob. Krl (si bawi); Rigoletto; Trybulet. Portrety: Tycjana, Pary, Luwr; J. Cloueta, Florencja, Uffizi. Grobowiec - w bazylice Saint-Denis w Paryu, wyk. w 1547 przez Ph. Delorme'a i P. Bontemps; sceny bitwy pod Marignano.

Francois - zob. Waza.

Francuski. Francuska choroba - przest. choroba weneryczna, kia, syfilis. Francuski Strauss - kompozytor fr. Emile Waldteufel, 1837-1915.

Frank - waluta francuska, belgijska i in. krajw - 100 centymw oraz

szwajcarska - 100 centymw a. rappw; nazwa fr. franc. od napisu ac. Francorum rex 'krl Frankw' na zotej monecie, bitej po raz pierwszy za czasw fr. krla Jana Ii Dobrego w 1360 r.

Frankenstein - bohater tytuowy powieci grozy Frankenstein, czyli Nowoczesny Prometeusz (1818) Mary W. Shelley (drugiej ony P. B. Shelleya). Byron i Shelleyowie spdzili cz deszczowego lata w Szwajcarii na lekturze i pisaniu powieci o duchach. To, co napisaa, biorc udzia w zabawie, Mary rozbudowaa pniej, za rad ma, w powie. Frankenstein, genewski student filozofii naturalnej, zdobywa sekret oywiania materii martwej. Ze zwok, branych z cmentarzy i sal sekcyjnych, tworzy ohydnego, potnego potwora, ktry czuje si samotny i nieszczliwy; dlatego mszczc si na swym twrcy, popenia szereg okropnych zbrodni, a w kocu odbiera sobie ycie. Z czasem, zw. pod wpywem wersji filmowych, ktre produkowano ju od 1910, nazwisko Frankensteina zaczo oznacza samego potwora, a nie jego twrc, nowoczesnego Prometeusza. Frankenstein - najsynniejszy (i jeden z najlepszych) film grozy (1931) Jamesa Whale z Borisem Karloffem w roli potwora i Colinem Clive jako baronem Frankensteinem. Narzeczona Frankensteina - film grozy (1935) Jamesa Whale z Borisem Karloffem, druga cz poprzedniego filmu, jeszcze lepsza, nakrcona na skutek szalonego powodzenia pierwszej; studio Universal doszo do wniosku, e zniszczenie potwora w pierwszym filmie byo z handlowego punktu widzenia szalestwem, i spokojnie przywrcio go do ycia. Duch Frankensteina - film grozy (1942) Erle C. Kentona z Lonem Chaneyem w roli potwora.

Franklin Sir John - 1786-1847, brytyjski admira i badacz Arktyki. W 1805 odznaczy si w bitwie pod Trafalgarem; w 1819-22 i 1825-26 bra udzia w dwu niezwykle cikich wyprawach w poszukiwaniu Przejcia Pn.-Wschodniego Ameryki Pn.; w latach 1836-43 by gubematorem Ziemi Van Diemena (pn. Tasmania). W 1845 wyruszy na statkach "Erebus" i "Terror", z ok. 130 ludmi i zapasami na 5 lat, znw dla odkrycia tego Przejcia. Gdy po trzech latach wyprawa nie daa znaku ycia, wysano na poszukiwanie zaginionej ekspedycji pierwsz z czterdziestu przeszo wypraw "franklinowskich", ktre przez nastpnych 10 lat przeszukiway okolice arktyczne, nie natrafiajc na lad statkw i ludzi. Naukowa warto tych wypraw bya olbrzymia. Dopiero John Rae w 1853-54 i Sir Francis McClintock w 1857-59 odkryli dowody wielkiej tragedii arktycznej: statki Franklina utkwiy w lodach midzy Wysp Wiktorii i Wysp Krla Williama. Po mierci Franklina w 1847 pozostali przy yciu opucili statki na wiosn 1848 i przedsiwzili marsz na poudnie po zamarznitych pustkowiach pwyspu Boothia ku cywilizacji, ale nikt z nich nie przetrzyma tej drogi.

Cienina Franklina - u pn. wybrzey Kanady midzy pwyspem Boothia i Wysp Ks. Walii. Dystrykt Franklina - okrg administracyjny na terytorium Pn. Kanady. Gry Franklina - pasmo grskie w pn: zach. Kanadzie, rwnolege do rzeki Mackenzie. Zatoka Franklina - u pn. wybrzey Kanady, po zachodniej stronie pwyspu Parry.

Frankonia - rdw. ksistwo nm. utworzone w Ix w. po podziale pastwa Frankw. W 939 Frankonia zach. (nadreska) wczona zostaa przez Ottona I do Niemiec; dawn nazw zachowaa wsch. ez Frankonii; dzi kraina hist. w pn. i pn.-wsch. Bawarii (rodk. cz RFN). Dynastia frankoska - a. salicka panowaa w Niemczech od 1024 do 1125. Zaoycielem jej by Konrad, ksi Frankonii.

Frankowie - plemiona germaskie osiade w Iv w. w Galii pn.; dzielili si na salickich, osiadych nad dolnym Renem, i ripuarskich nad rodkowym; saliccy, pod wodz Chlodwiga, podbili w V w. Gali, dajc pocztek pastwu Frankw (frankoskiemu); nazwa nadawana w Bizancjum, Syrii, Palestynie i Egipcie przybyszom z Europy zach., zw. Wochom i Francuzom, w czasach wypraw krzyowych Xi-Xiii w. i pniej.

Frant - w Xvi-Xvii w. pisarz-humorysta, wdrowny komediant, bazen, humorysta sowizdrzalski; dawn. pot. filut, spryciarz, cwaniak; garz, oszust; elegant, birbant, hulaka; z czes. skrcenia imienia Frantisek 'Franciszek' w sensie 'gupiec'; zob. Kuty. Trafi frant na franta - przys., trafia kosa na kamie; zob. Kurant. Z gupia frant - jak gdyby nigdy nic, sprytnie udajc, e si nie wie, w czym rzecz; spryciarz udajcy gupca, pozorujcy naiwno.

Frascati - miasto u podna Gr Albaskich w Lacjum (rodk. Wochy), w pobliu ruin staro. Tuskulum (zob.), w Xvi i Xvii w. miejsce wypoczynku arystokracji rz.; z przepiknymi ogrodami, synn architektur willow; zob. Willa (Wille we Frascati).

Frascati - ulica w Warszawie zaoona ok. 1934 na terenach dawnego ogrodu, w ktrym w r. 1815 restaurator Szymon Chovot urzdzi rozmaite zabawy i gry na wzr paryskich i ktry nazwa imieniem synnej z ogrodw miejscowoci woskiej. W 1819 ogrd zmieni przeznaczenie i waciciela.

Frasquita - operetka (Wiede 1922, wyst. pol. Warszawa 1924) Franza Lehara, z jedn z najpopularniejszych arii operetkowych wiata, ari Armanda w Ii akcie: "Skarbie mj, tej nocy czekam ci."

Frasunek - przest. zmartwienie, troska, zgryzota, bieda; z czes. fresunk od nm. fressen 're; gry; trapi'. Na frasunek dobry trunek - przys.

Fraszka - z w. frasca 'gazka. pokryta limi; przen. osoba bez znaczenia, niepowana; (I.mn. frasche) rzeczy i sprawy maej wagi; jzykowe drobiazgi, kaway, rwnie pisane', termin zaczerpnity w tym ostatnim znaczeniu przez Jana Kochanowskiego i uyty jako tytu zbiorku poetyckiego kraszki (Rej podobno wasne utwory nazywa Figlikami); dopiero przez naladowcw poety przyjty jako nazwa pewnego rodzaju epigramatu, igraszki poetyckiej, okrelanej te mianem Drwa (tj. drwiny), Dworzanki (od dworu, w przeciwiestwie do Sielanek od sioa), Facecje, lovialitates, Wety parnaskie itd.; sprawa maej wagi, bahostka, drobiazg. Wszyscy, ktrzy me wiersze czytj lub sysz, Chwal je, prcz poetw, co je sami pisz. Ci je gani, lecz mnie to bynajmniej nie smci, Bo nie dbam o kucharzw, gdy gocie kontenci. (W. Potocki, Ogrd, ale nie plewiony; brg, ale co snop, to inszego zboa; kram rozticznego gatunku (1677-90).)

Fratellini - woska rodzina klaunw cyrkowych, najpopularniejszy w okresie midzywojennym Xx w. zesp braci klaunw.

Fratrie - zwizki rodw w staro. gminach gr. oraz w miastach egipsktch okresu hellenistycznego, pierw. o charakterze religijnym, potem spo.-politycznym; z gr. phratria l. poj. od phrater 'czonek teje fratrii, tego klanu'; por. Rd.

Fraucymer - dawn. damy dworskie; ich pokoje; z nm. Frauenzimmer dawn. 'damski pokj; przebywajce w nim damy; przest. art. niewiasty'; por. Kobieta.

Frauenkirche - nm., 'koci NMP', barokowy koci ewangelicki w Drenie, najwybitniejsze dzieo (1726-38) Georga Bahra, monumentalna budowla centralna z wysok kopu o protestanckiej prostocie, o jedynym w swoim rodzaju ksztacie (cho nie bez wpywu kopuy w. Piotra w Rzymie), majc mimo swej masywnoci charakter niemal rokokowy; sylweta kopuy, harmonizujc z formami Zwingenx, wzbogacaa miasto o osobliwy i bardzo wdziczny rys. Koci zburzony w czasie bombardowania miasta 13 Ii 1945 przez lotnictwo alianckie.

Freblwka - dawn. przedszkole, w ktrym dziemi zajmoway si freblanki (przedszkolanki); od nazwiska pedagoga nm. Friedricha Frbla, 1782-1852, twrcy ogrdkw dziecicych.

Frederiksborg - (wym. frederigsbor) zamek w Zelandii (wsch. Dania), zbudowany w 1602-20 dla krla Christiana Iv na trzech poczonych z sob wyspach, spalony w 1859 i odbudowany; kaplica koronacyjna krlw Danii. Obecnie muzeum historyczne.

Freiberg - (wym. frjberg) miasto u pnocnego podna Rudaw (pd. NRD); najstarsza (1765) wysza szkoa grnicza na wiecie. Katedra NMP pnogotycka, z Xv-Xvi w., z bogatym wyposaeniem wntrza. "Zote Wrota", nm. Goldene Pforte, synny romaski portal (1230-40) niesychanie bogato wyposaony w ornamenty i rzeby figuralne (ok. 50 postaci), peen harmonii i pikna, najbogatsze dzieo tego rodzaju w romaskiej architekturze niemieckiej.

Freiburg Im Breisgau - zob. Fryburg Bryzgowijski.

Der Freischtz - zob. Wolno (Wolny strzelec).

Freja - Frea, Frija, Frigg, Frige, skandynawska bogini mioci, podnoci, urodzin i mierci (zob. Wanowie), crka Njorda i siostra Freyra,

jedna z on Odyna (Odra). Miaa unosi si w powietrzu na skrzydach sokoa a. na wozie cignitym przez dwa koty. Jej zadziwiajca uroda sprawia, e wikszo mitw o niej dotyczy prb porwania jej przez olbrzymw; por. Frigga.

Frejlina - dama dworu carw ms.; z ros. friejlina od nm. (Hof)frulein 'panna dworska'.

Freud Sigmund - zob. Psychoanaliza.

Frey(r) - skandynawski bg podnoci i pokoju, dawca deszczu, urodzaju i bogactwa; syn Njorda (zob. Wanowie), m Gerdy, mityczny zaoyciel krlewskiego rodu Szwecji, Inglingw, skandynawski Priap. Wrd jego skarbw znajdoway si: magiczny okrt Skidbladnir (Skithblathnir), dajcy si skada jak namiot; zoty hem z grzyw dzika, Gullinbursti; rumak Blodighofi (Krwawe kopyto).

Friderike - zob. Fryderyka.

Friedleinowie - (wym. fri:dlajnowie) polska rodzina ksigarzy i wydawcw; Jan Jerzy Fryderyk, 1771-1834, zaoy w Krakowie w 1809 ksigarni, rozszerzon w 1815 o wypoyczalni ksiek; Rudolf Fryderyk, 1811-73, modszy syn poprzedniego, kupi w Warszawie ksigarni "Franciszek Spiess i Sp.", prowadzi dziaalno wydawnicz i wyszkoli wielu znanych pniej ksigarzy (m.in. Gustawa, Gebethnera i Roberta Wolffa). Ostatnia ksigarnia rodu Friedleinw istniaa w Krakowie do 1956.

Frigga - mit. skand. matka bogw, jedna z on Odyna (zob. Azowie), bogini maestwa i rodziny, skandynawska Junona; w mit. germ. identyfikowana z Frej; rwnie w Piercieniu Nibelunga Wagnera.

Frimaire - (wym. frime:r) trzeci miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, listopad-grudzie; por. Kalendarz; z fr. frimas 'szron; poet. zima'.

Frithjof - bohater tytuowy sagi islandzkiej z koca Xiii w., silny, wolny syn chopski; zdobywa krlewn Ingeborg, crk krla norweskiego, wdow po Hringu, ktrego dobra Frithjof dziedziczy; imi znaczy 'rozjemca'.

Froben Johannes - 1460-1527, ur. we Frankonii, osiady w Bazylei niemiecki drukarz i wydawca, przyjaciel Erazma z Rotterdamu (ktry dla Frobena opracowa greck edycj Nowego Testamentu). Wydawane w jego bazylejskiej oficynie od 1491 druki, zwykle bogato ilustrowane (m.in. przez Hansa Holbeina M.), miay pikn szat graficzn i zawsze ozdobn kart tytuow z sygnetem drukarskim Frobena.

Frobisher Sir Martin - ok. 1535-94 eglarz angielski, dowodzi wypraw w poszukiwaniu Przejcia Pn.-Zachodniego (1576) i odkry zatok nazwan pniej jego imieniem. Jeden z majtkw znalaz kawa rudy, ktry mia jakoby zawiera zoto: dlatego wysano Frobishera na dwie dalsze wyprawy w 1577 i 1578, ktrym nie udao si jednak znale zota. W 1585, w randze wiceadmiraa, dowodzi jednym z okrtw wyprawy F. Drake'a do Indii. Wyrni si w 1588 w walkach z hiszp. "Niezwycion Armad"; zob. Armada.

Frogner - park w Oslo (Norwegia). Jego opraw plastyczn s zespoy rzeb Gustava Vigelanda, 1869-1943, rzebiarza norw., ktry mzwin si pod wpywem Augusta Rodina i doprowadzi realizm romantyczny do ostatecznych konsekwencji. Jego Park Rzeb (norw. Vigeland Anlegget) we Frogner Parken, rozpoczty w 1905 i nie ukoczony w chwili mierci artysty, jest jednym z najbardziej zdumiewajcych pomysw, jakie kiedykolwiek wykuto w granicie lub odlano w brzie. Przeszo sto postaci (aktw) ludzkich w najrniejszych pozycjach przedstawia ma rozwj Czowieka. Centralnym punktem zaoenia jest wysoka kolumna utworzona z nagich cia 120 ludzi usiujcych wydosta si na szczyt.

Frombork - miasto i port rybacki w woj. elblskim nad Zalewem Wilanym. Na wzgrzu nad miastem zabytkowy zesp katedralny zoony z zabudowa obronnych i katedry gotyckiej z Xiv w.; trjnawowa hala o 2 elewacjach z wieyczkami, wyposaenie wntrza g. z okresu gotyku i baroku. Dziedziniec katedralny otoczony murami obronnymi z basztami i dwiema wieami: od zach. omioboczna Wiea Dzwonna (1448, nadbudowa 1685); od pn., w naroniku, Wiea Kopemika (Xiv w.), gdzie astronom napisa O obrotach sfer niebieskich (zob.) i gdzie zmar. W baszcie i obok, w dawnych (Xv-Xvi i Xviii w.) kanoniach, Muzeum Kopernika.

Fronda - ostra opozycja w onie jakiego stronnictwa; gropa polityczna wroga rzdowi a. osobie panujcego; hist. nazwa dwu buntw przeciw absolutyzmowi korony (1648-49 i 1651-53) we Francji, spowodowanych niepopularnoci Mazariniego i podatkami nakadanymi dla finansowania wojen z Hiszpani i Niemcami; z fr. fronde 'proca; maa proca, zabawka dziecica, daremnie wwczas tpiona przez policj'.

Fructidor - dwunasty miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, sierpie-wrzesie; por. Kalendarz; od ac. fructus 'owoc' i gr. doron 'dar'.

Frukta - przest. owoce; owoce pracy; z pn. ac. l. mn. fructa 'pody rolne folwarku' od ac. fructus 'korzy, zysk; owoc'.

Fryburg Bryzgowijski - (nm. Freiburg im Breisgau) miasto na zach. stokach Schwarzwaldu w Badenii-Wirtembergii, RFN. Katedra - rozpoczta ok. 1200 jako wielka, pnoromaska bazylika, z ktrej pozosta transept. Od ok. 1250 budowa korpusu w stylu fr. dojrzaego gotyku, wg uproszczonego wzoru katedry strasburskiej. Od 1275 do po. Xiv w. budowa zach. wiey (wys. 1167m), ktra, zwieczona wspaniaym omiobocznym, cakowicie aurowym hemem maswerkowym, jest pod wzgldem artystycznym i technicznym najpikniejsz wie architektury nm., a take jednym z najczystszych arcydzie budownictwa gotyckiego. Trzynawowa bazylika z wiecem kaplic; wntrze niezwykle bogate w rzeby. Otarz g. malowany przez Hansa Baldunga w 1512-16.

Fryc - przest. nowicjusz, pocztkujcy, debiutant, fuks; Niemiec; imi nm. Fritz zdrobn. od Friedrich 'Fryderyk'. Na wity Fryc - nigdy (bo nie byo takiego witego). Frycowe - dawny obrzd lud. wyzwolin ucznia (fryca) na kosiarza; poczstunek, wkupne od nowicjusza dla kolegw; gapowe, strata, szkoda poniesiona przez brak dowiadczenia. Frycwka - frycowe; zoliwy figiel, spatany nowicjuszowi przez starszych kolegw; baty, rzgi, manto, lanie, knoty.

Fryderyk I Barbarossa - (w., 'Rudobrody'), ok. 1123-90, krl niemiecki od 1152, cesarz od 1155, ktrego rzdy stanowiy szczyt potgi Hohenstaufw. Jako potomek obu rywalizujcych z sob rodw, Hohenstaufw i Welfw, umierzy spr midzy nimi. By utalentowanym wadc, zaprowadzi pokj wewntrzny w Niemczech, jednak jego denie do stworzenia pastwa uniwersalistycznego sprawio, e wikszo czasu i si powici wyprawom woskim, aby odbudowa wadz cesarsk za Alpami, czym wywoywa zajady opr papiey i miast Lombardii. Na wie o upadku Krlestwa Jerozolimskiego staje na czele Iii krucjaty (1189); wyrusza drog ldow, aby unikn niebezpieczestw morza, i tonie w czasie przeprawy przez rzek Salef w Cylicji. Ju dla wspczesnych by postaci idealn, wcieleniem cnt mdrego wadcy i nieustraszonego rycerza. Poniewa nie odnaleziono jego zwok, powstaa legenda, e nie umar, ale zasn i dotd pi w jaskini w grach Kyffhuser w Turyngii; siedzi tam przy kamiennym stole z szecioma rycerzami, czekajc, a wypeni si czasy; wtedy wyruszy z jaskini, aby wyratowa Niemcy z opresji i zapewni im najwysze miejsce wrd narodw wiata. Broda jego przerosa ju przez kamienn pyt stou, ale musi owin si koo stou 3 razy, nim nastpi drugie przyjcie cesarza. Od Xiii w. legenda ta czy si czsto z mitami millenarystycznymi, zwizanymi z osob Fryderyka Ii, "cesarza koca czasw". Tempi passati! - w., 'minione czasy!', kiedy jeszcze takie rzeczy byy moliwe; okrzyk cesarza rz. nm. Jzefa Ii, 1741-80, na widok obrazu Barbarossa skadajcy hod papieowi (1582) Federica Zuccaro, w Sali Wielkiej Rady Paacu Dow w Wenecji. Obraz przedstawia ces. Fryderyka I klczcego u stp papiea Aleksandra Iii w 1177 w Wenecji.

Fryderyk Ii Hohenstaufen - 1194-1250, wnuk Barbarossy, cesarz od 1220, krl Sycylii i Jerozolimy. Po uporzdkowaniu stosunkw w Niemczech, gdzie pozyska sobie wielkich wasali hojnym rozdawaniem dbr i uprawnie, i po koronacji zaj si Sycyli, swym dziedzicznym krlestwem, gdzie stosowa polityk cakiem odmienn: ukrci baronw, odzyska rozgrabione majtki krlewskie i przeprowadzi zdumiewajce reformy, ktre przeobraziy Sycyli w nowoczesne pastwo. Jego liber Augustialis, nowy kodeks praw, zagodzi i usprawni postpowanie karne; Fryderyk stworzy spryst biurokracj i uzdrowi finanse. Z Palermo uczyni orodek ycia umysowego, w 1224 zaoy pastwowy uniwersytet w Neapolu. Otacza si uczonymi-chrzecijanami, ydami, Arabami, interesuje si nauk, gromadzi zwierzyniec, pisze traktat o sokolnictwie (ktry jest prawdziwym dzieem zoologicznym), ma harem i eunuchw, a czsto zadziwia okruciestwem. Jest zwolennikiem tolerancji religijnej i wydaje prawa przeciw heretykom. Jego nieustanne walki z papiestwem sprzeciwiajcym si jego prbom zjednoczenia Woch uczyniy z niego - dla przeciwnikw - zwiastuna Antychrysta, ale ju za jego ycia rozumiano, e jest to wielka indywidualno, wyprzedzajca swoj epok, posta fascynujca, zagadkowa. Nazwano go "stupor mundi et immutator mirabilis" ac., 'podziwienie wiata i cudowny odnowiciel'. Nie przeciwdziaa legendom krcym na temat jego osoby i jego misji, i sta si postaci mityczn, "cesarzem koca czasw" (zob. Cesarz). Legenda kae

mu y nadal, w ukryciu, w czeluciach Etny, a do dnia Sdu Ostatecznego; por. Fryderyk I Barbarossa.

Fryderyk Ii Hohenzollern - zw. Fryderykiem Wielkim, 1712-86, krl pruski od 1740, syn i nastpca Fryderyka Wilhelma I. Jego ojciec, "krl oinierzy" (lange Kerls nm., 'drgale'), grubianin i tyran, gardzi ksiciem Fryderykiem, ktrego pocigaa sztuka i literatura fr., a mierzia polityka i wojna. Maltretowany i upokarzany przez ojca, 18-letni ksi zaplanowa ucieczk z kraju; uwiziony i zmuszony do przygldania si ciciu swego przyjaciela i wspuczestnika spisku, porucznika Katte, sam ledwo uniknwszy wyroku mierci, podda si woli ojca i zosta wypuszczony. W 1733 oenii si, ale wkrtce potem rozszed si z on i a do mierci nie interesowa si wicej kobietami. Napisa Anty-Makiawela, idealistyczn odpowied na Ksicia (zob. Makiawel), i rozpocz dugoletni wymian listw z Wolterem. Ojciec nadal traktowa go jak zniewieciaego estet, niezdolnego do rzdzenia krajem, ale Fryderyk, zaraz po wstpieniu na tron, objawi si jako wybitny dowdca, bezwzgldny polityk i wadca w duchu owieconego absolutyzmu, cynicznie lekcewacy zawierane przez siebie traktaty, uprawiajcy mocarstwow polityk siy i agresji bez skrupuw, twrca ideologii uderzenia prewencyjnego, wyznawca prymatu siy nad prawem, dcy do rozszerzenia granic swego pastwa. W dwu wojnach lskich zbudowa podstawy potgi Prus, a umocni je w wojnie siedmioletniej przeciw Austrii, Rosji i Francji. Przy pierwszym rozbione Polski w 1772 uzyska Pomorze (prcz Gdaska i Torunia) i cz Wielkopolski. Uczyni z Prus jedn z gwnych potg wojsk. Europy; taktyk jego studiowa i podziwia Bonaparte; sia i dyscyplina armii bya jego naczeln trosk. Zwany "askawym despot", tolerancyjny w sprawach religii (cho sam ateista), skpiec, oziby, szorstki, agodnia tylko w czasie swych synnych kolacji o pnocy w Sanssouci, swej rezydencji w Poczdamie. Tam, otoczony przez przyjaci, g. Francuzw, pozwala sobie na szczero; w krgu tym znajdowali si: Wolter (ktry zerwa z nim w 1753, ale potem wznowi zayo, cho ju z bezpiecznej odlegoci), d'Alembert, La Mettrie, Maupertuis. Fryderyk pisa niemal wycznie po francusku, by autorem dobrej prozy (na temat polityki, historii, filozofii, wiedzy wojennej), a take miernych wierszy. Nie doceni Lessinga i Goethego, nalecych do jego najgortszych wielbicieli. Gra niele na flecie; komponowa marsze, koncerty na fiet i by jednym z pierwszych entuzjastw geniuszu J. S. Bacha; stworzy z Berlina wany europejski orodek muzyczny. Jego charakterystyczna sylwetka w podeszym wieku - may, o ostrych rysach, zaniedbany, zatabaczony - staa si elementem legendy "Starego Fryca" (nm. der Alte Fritz); zob. te Diabe (Ksidz Piotr: Kto ty?). Filozof z Sanssouci - Fryderyk Ii okrelii si tak sam, wydajc w 1752 pierwszy zbir swoich dzie pt. Dziea filozofa z Sanssouci. Fryderyk Ii i pajk - zob. Pajk. Gazet nie naley krpowa - nm. Gazeaen mussen nich geniert werden,

jeeli maj by zajmujce; powiedzenie Fryderyka Ii. Ksi jest pierwszym sug swego pastwa - fr. un prince est le premier serviteur de son etat powtrzone 6 razy w Pamitnikach brandenburskich Fryderyka Ii. Mynarz z Sanssouci - zob. Sdzia (S jeszcze sdziowie...). Nutrimentum spiritus - napis wykonany na polecenie Fryderyka Ii, zob. Biblioteka. Nuy mnie wadanie niewolnikami - nm. ich bin es mde ber Sklaven zu herrschen, w rozkazie rady ministrw Fryderyka Ii z 1785. Psi obowizek - gdy hrabina Dohna prosia krla Fryderyka Ii o specjalne wynagrodzenie jej marszaka dworu za sprowadzenie tancerki Barbariny, ten odpowiedzia: "Nic nie dostanie! speni tylko swj psi (dos. przeklty) obowizek!", nm. Kriegt nichts! hat nur seine verfluchte Schuldigkeit getan. Psy, chcecie y wiecznie? - zob. ycie. W moim pastwie kady moe by na swj sposb szczliwy - nm. in meinem Staate kann jeder nach seiner Facon selig werden, powiedzenie Fryderyka Ii. Zawsze na posterunku - fr. toujours en vedette, z Expose rzdu pruskiego (1740) Fryderyka Ii. Wielki Fryderyk - kronika dramatyczna (1910) Adolfa Nowaczyskiego.

Fryderyka - nm. Friderike, operetka (Berlin 1928) Franza Lehara; libretto: Ludwig Herzer i Fritz Ldhner-Beda; rzewne dzieje modzieczej mioci Goethego do Fryderyki, crki Briona, pastora w Sesenheim.

Fryga - cyga, krglica, warchoka, warkotka, wartaka, bk, zabawka dziecinna w ksztacie stoka, ktr wprawia si zacinajc biczykiem w szybki ruch wirowy na pododze a. na stole.

Frygijka - zob. Czapka (frygijska).

Fryksos i Helle - zob. Zoty (Zote runo).

Frymark - dawn. zamiana, handel zamienny (na jarmarkach), transakcja wymienna (dobrami ziemskimi); kupczenie, oszustwo, szalbierstwo; ze r.-g.-nm. vri-market 'wolny targ; handel' dzi nm. Freimarkt. Frymarczy - kupczy; naduywa rzeczy wzniosych do niskich celw.

Fryne - synna z piknoci kurtyzana grecka z Iv w. pne., ur. w Tespiach beockich, ale zamieszkaia w Atenach, gdzie najpierw sprzedawaa kapary, potem graa na fiecie, a na koniec zdobya saw i fortun jako kurtyzana. Nazywaa si Mnesarete, ale dla biaoci jej cery nadano jej przydomek Phryne (gr., 'ropucha'). Na wicie Posejdona w Eleusis rozpucia wosy i wesza nago do morza, co natchno Apellesa do namalowania jej jako Afrodyty Anadyomene (zob. Afrodyta); miaa te by modelk do Afrodyty z Knidos Praksytelesa. W Delfach by jej zoty a. pozacany posg ufundowany przez ni sam (wg Pauzaniasza) a. przez jej wielbicieli. Zwano j te Sitem, bo majtek przecieka jej przez palce: zaproponowaa Tebaczykom pokrycie kosztw odbudowy murw miasta pod warunkiem umieszczenia nad bram napisu: "Zburzone przez Aleksandra, odbudowane przez kurtyzan Fryne." Gdy oskarono j o bezbono, jej obroca, sawny mwca Hypereides, w swej (zaginionej) mowie apelowa do uczu sdziw, po czym nagle zdj z niej szaty, a areopag, zachwycony urod godn bogini, uniewinni Fryne. Sceny z Fryne - na malowidach ciennych w Pompei. Fryne przed areopagiem - obraz Jeana L. Gerome'a. Obraz Jacquesa L. Davida.

Fryz (1) - w archit. klasycznej rodkowa cz belkowania, w ksztacie pasa poziomego, gadka a. zdobiona ornamentami (tryglifami i metopami w porzdku doryckim, rozetkami, palmetami, meandrami, limi akantu w joskim); z fr. frise ze rdw. ac. frisium, frigium, phrygium 'haft, obramowanie' od Frygii (staro. kraju w Azji Mniejszej, synnego z hafciarstwa), od dekoracji (na niekt. fryzach) przypominajcych hafty. Fryz (2) - frez, ko fryzyjski, duy, ciki, zimnokrwisty ko nie ustalonej rasy, spotykany ju w rdw., zw. w Holandii i Niemczech, uywany pod wierzch pod cikozbrojnych rycerzy i w zaprzgu do cikich wozw; z nm. Friese 'Fryzyjczyk, mieszkaniec Fryzji' krainy historycznej w pn.-zach. Europie nad Morzem Pnocnym (dzi w RFN).

Fudzi(-jama) - Fudzisan, najwyszy szczyt grski Japonii, wulkan na

wyspie Honsiu (ostatni wybuch w 1707), symbol krajobrazu japoskiego, ulubiony motyw japoskiego malarstwa.

Fugas Chrustas - zob. Ucieczka.

Fuggerowie - niemiecki. rd kupiecko-bankierski Xiv-Xvi w., ktrego bogactwu da pocztek Johann Fugger, podobno tkacz, przybyy do Augsburga ok. 1380. Za czasw Jakuba Ii Fuggera, 1459-1525, rd osign szczyt powodzenia i bogactwa, opartego g. na monopolu kopal i handlu srebrem, miedzi i rtci. Posiadali wielkie dobra, flot handlow i paace w caej Europie. Pomylno ich zwizana bya z losem Habsburgw; Jakub poyczy olbrzymie sumy cesarzowi Maksymilianowi I i zapewni wybr Karola V na cesarza, przekupujc elektorw. Jako najbogatsza rodzina Europy (elbietascy dramaturdzy czsto uywaj przysowia "bogaty jak Fugger") byli szczodrymi patronami sztuki i nauki, zw. w Augsburgu; zob. te Fukierowie.

Fhrer (wym. fu:rer) nm., 'wdz', w Niemczech 1933-45 o Adolfie Hitlerze (1889-1945); por. Caudillo.

Fukierowie - warszawska rodzina kupiecka, pochodzca moe z bocznej linii monego rodu Fuggerw (zob.). Jerzy Fukier by rajc warszawskim ju w 1537. Od koca Xviii w. Fukierowie synli z handlu winami i z winiami na Rynku Starego Miasta w "kamienicy Fukierowskiej" po stronie Kotaja. Ostatni z rodu zmar w 1959.

Fumy - humory, fanaberie, kaprysy, grymasy, fochy, ffry, dsy; pretensjonalne uroszczenia; zadzieranie nosa; z ac. fumus 'dym'.

Fundacja - instytucja, ktrej podstaw dziaania jest majtek przeznaczony przez fundatora na okrelony cel, zazw. naukowy, kulturalny, dobroczynny, religijny. Fundacja Forda - za. w 1936 przez Henry Forda i jego syna Edsela, rozszerzona znacznie w 1950 przez rodzin, jedna z najwikszych na wiecie (kilka miliardw dolarw), o charakterze naukowym, wychowawczym i charytatywnym, z siedzib w Nowym Jorku.

Fundacja Kociuszkowska - instytucja powstaa w 1925 w USA w celu popierania polsko-amerykaskich stosunkw kulturalnych; siedziba w Nowym Jorku. Fundacja Nobla - zob. Nobel Alfred B. Fundacja Rockefellera - ustanowiona w 1913 przez przemysowca amer. Johna D. Rockefellera St. w celu popierania ochrony zdrowia publicznego i rozwoju nauki. Fundacja Stanisawa Staszica - w jego dobrach w Hrubieszowie, za. w 1816 jako Rolnicze Towarzystwo Wsplnego Ratowania si w Nieszczciach a. Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze lub Fundacja Hrubieszowska. Staszic znis w swoich majtkach paszczyzn i uwaszczy 329 chopw na ich dawnych gruntach folwarcznych, ustalajc statut, ktry zawiera elementy samorzdu i samopomocy spoecznej, bdce zapowiedzi cech przyszych organizacji spdzielczych. Kasa imienia Mianowskiego - instytucja naukowa w Warszawie, za. w 1881 przez Tytusa Chaubiskiego (zob.), Filipa Sulimierskiego (autora Sownika geograficznego Krlestwa Polskiego), Henryka Sienkiewicza i in. ku upamitnieniu Jzefa Mianowskiego, ostatniego (1862-69) rektora byej Szkoy Gwnej Warszawskiej. Kasa inicjowaa i finansowaa dziaalno rnych placwek badawczych oraz subsydiowaa wydawnictwa naukowe i encyklopedyczne; w latach midzywojennych Xx w. prowadzia wasn dziaalno wydawnicz. Istniaa do 1951.

Funt - dawna jednostka wagi w wielu krajach - od ok. 400 do ok. 5607g; waluta Brytanii (100 pensw) i in. krajw; za r.-g.-nm. phunt (dzi nm. Pfund) stara germ. poyczka z ac. pondo 'na wag; funt'.

Furie - zob. Erynie.

Furtian - zakonnik odwierny klasztoru mskiego; od furta z nm. Pforte od ac. porta 'brama; wejcie'.

Fu-Si - pierwszy z legendarnych wadcw-pbogw Chin staroytnych (2953-2838 pne.?), wynalazca pisma i twrca instytucji maestwa, inicjator rnego rodzaju rzemios.

Gabinet doktora Caligari - synny makabryczny film (1919) Roberta Wiene, ze scenografi Waltera Reimanna, Hermanna Warma i Waltera Rohriga wyobraajc zdeformowany wiat koszmarw obkaca, z Wernerem Kraussem jako lekarzem-szarlatanem, wysokim, chudym, modym Conradem Veidtem jako lunatykiem, z Lil Dagover, Rudolfem Klein-Rogge i in. Pierwszy ekspresjonistyczny film nm. stanowicy przeom w dziejach scenografii film.; wyraa bunt przeciw zbrodniczej wadzy.

Gabriel - hebr. gabhriel 'm boy, wojownik boy', jeden z archaniow wystpujcych w yd., chrzec. i muzum. systemie wiary; w mit. hebr. uwaany niekiedy za anioa mierci, ksicia ognia i grzmotu, ale czciej za jednego z gwnych wysannikw Boga (por. Biblia, Daniel, 9, 21) i jedynego anioa umiejcego mwi po syryjsku i chaldejsku. W Talmudzie pojawia si jako pogromca wojsk krla Asyrii, Sanheriba, ukazuje Jzefowi drog (Gen, 37, 15: "pewien m") i jest jednym z aniow grzebicych ciao Mojesza; Deut., 34, 6. W Nowym Testamencie zapowiada narodzenie Jana Chrzciciela i jest anioem Zwiastowania Marii (Ew. wg uk., 1, 19 i 26), on te ma zatrbi na Sd Ostateczny, Muzumanie nazywaj go gwnym z czterech wyrnionych aniow i duchem prawdy; on objawi Mahometowi Koran w imieniu Allaha; Koran 2, 91. Milton w Raju utraconym, 4, 549, czyni go dowdc stray anielskiej nad Rajem. "w. Gabriel" - zob. (da) Gama Vasco.

Ga - grobla z faszyny a. drzewa; materia sucy do gacenia, tj. okadania cian mchem, som, limi, chrustem, igliwiem, dla ochrony przed zimnem.

Gadareskie Wieprze - zob. winia.

Gadzina - paz, gad, zwierz pezajce, jadowite; gwar. zwierzta domowe, ywy inwentarz, drb. Fundusz gadzinowy - przeznaczony, przez jaki rzd a: instytucj na

przekupstwo, zw. prasy. Gadzinwka - pismo suce za pienidze niecnej sprawie. Prasa gadzinowa - sprzedajna, suca zej sprawie, speniajca za pienidze nikczemn rol.

Gaelski - zob. Goidelski.

Gagarin Jurij A. - 1934-68, radziecki pilot-kosmonauta, ktry na statku kosmicznym "Wostok I" dokona 12 Iv 1961 pierwszego na wiecie lotu po orbicie okooziemskiej (o apogeum 3277km). Lot trwa godzin i 48 minut. Gagarin zgin w katastrofie lotniczej.

Gaj - lasek, grupa dziko rosncych drzew.

Gaik - maj, maik, nowe lat(k)o, turzyce, "chodzenie z krlewn", ludowy obchd witania wiosny, stary zwyczaj sowiaski, praktykowany niegdy po zakoczeniu ceremonii topienia Marzanny (zob.). Dziewczta a. dzieci, piewajc tradycyjne pieni wiosenne, skadajc yczenia i proszc o datki, obnosz po wsiach zielon ga a. drzewko przystrojone we wstki, kwiaty, wiecideka i dzwonki, a czasem z przywizan do wierzchoka laleczk, "krlow wiosny". Nasz maik zielony piknie ustrojony, co go ustroiy, co go umaiy nadobne dzieweczki. 1-5. Gaj Akademosa - zob. Akademia. wity gaj - w czasach pogaskih gaj powicony bogom, miejsce obrzdw i zebra.

Gaja (1) - gr. Gaia, Ge, mit. gr. Ziemia, Matka-Rodzicielka, ktra wg Teogonii Hezjoda nie zostaia (jak w Biblii, Gen., 1, 1) stworzona przez jakiego boga, ale (po Chaosie; zob.) powstaia sama przez si, nie wiadomo dlaczego, skd i z czyjego rozkazu, po czym zrodzia Uranosa (niebo), Pontosa (morze) i gry; jako maonka Uranosa urodzia tytanw, cyklopw i sturkich hekatonchejrw; z Tartarem zrodzia Tyfona i Echidn. Synowi swemu, Kronosowi, kazaa wykastrowa ojca, Uranosa, a z przelanej jego krwi wywioda erynie i gigantw. Jej odpowiednikiem rzymskim jest Terra Mater a.

Tellus; zob. Matka (Ziemia).

Gaja (2) - Gaia, Caia, rzymskie imi eskie. Gdzie ty (jeste) Gajusem, (tam) ja (jestem) Gaj - ac. Gabi tu Gaius, ego Gaia, z Plutarcha (Moralia, Kwestie rzymskie, 271 E) cytowane jako sowa, ktre rzymska panna moda miaa wypowiada wchodzc do swego nowego domu. W sensie: gdzie ty jeste panem i wadc, tam ja pani i wadczyni.

Gajdy - zob. Dudy.

Galaad - zob. Balsam.

Sir Galahad - Galaad (u Dantego-Galeotto; zob.) w pnej legendzie arturiaskiej jeden z najczystszych i najszlachetniejszych rycerzy Okrgego Stou (zob.), nielubny syn Lancelota i ksiniczki Elaine, ostatni potomek Jzefa z Arymatei. Jego pierwszym czynem byo wyrwanie miecza wbitego w dno rzeki, ktry opiera si dotd najdzielniejszym bohaterom, nawet Gawainowi. Po dokonaniu dalszych nadzwyczajnych czynw staje si godnym, jedyny spord rycerzy, zajcia "niebezpiecznego miejsca" przy Okrgym Stole, zawarowanego dla zdobywcy w. Graala (zob.). Wyrusza na poszukiwanie witego kielicha jako nastpca Parsifala, ktry nie umia zachowa czystoci, zdobywa w. Graala i zostaje dopuszczony do kontemplowania jego tajemnic.

Galar - polski towarowy rzeczny statek bezmasztowy w ksztacie wyduonego prostokta, powszechny w Xviii w.; z fr. galere 'galera'.

Galatea - gr. Galateia, zob. Acis i Galatea; Pigmalion.

Galatowie - zob. Gallowie.

Galen Claudius - gr. Galenos, ac. Galenus, ok. 130-ok. 200, najsynniejszy po Hipokratesie lekarz staroytnoci, Grek z Pergamonu,

ktrego zadziwiajca kariera uczynia z lekarza gladiatorw w Azji Mniejszej nadwornego lekarza i przyjaciela cesarza Marka Aureliusza, a take Werusa i Kommodusa. W Rzymie medycyna bya zrazu zajciem niewolnikw; w 46 pne. Juliusz Cezar udziela obywatelstwa kademu, kto praktykowa w Rzymie; odtd pozycja spo. lekarzy rosa. Galen by autorem licznych prac z dziedziny medycyny, farmacji, filozofii, logiki, filologii i retoryki. Jako lekarz by rwnie znakomity w praktyce, jak w teorii, zw. jako anatom i fizjolog. Jego wpyw na potomnych daje si porwna tylko z wpywem Arystotelesa, przede wszystkim dlatego, e w pismach swoich udostpni (jak twierdzi) wszystkie dziedziny wiedzy medycznej, podobnie jak Trajan dziki programowi budowy drg udostpni ca Itali; por. te Vesalius.

Galeotto - woska forma fr. Galehault, odmiany imienia Galahad (zob.), ktra nabraa cakiem odmiennego znaczenia, wynikiego z ustpu Boskiej Komedii (Pieko, 5, 127-38) Dantego, relacjonujcego, jak Paolo i Francesca (zob.) czytali o grzesznym pocaunku Lancelota i Guinevere, i sami przywarli do siebie ustami. Galahad by rycerzem, ktry doprowadzi do spotkania Lancelota i maonki krla Artura. T sam usug oddaje tu Paolowi i Francesce: "Ksiga i pisarz Galeottem byli - w ten dzie juemy nie czytali wicej" (t. E. Porbowicza). Std Galeotto we Woszech i Hiszpanii oznacza strczyciela, rajfura, mimo e Galahad by wzorem cnoty i czystoci obyczajw.

Galera - dwu- a. trjaglowy statek rdziemnomorski, poruszany gwnie przy pomocy wiose, budowany w rnych wersjach i typach od staroytnoci do pocz. Xix w. Galernik - skazaniec, wizie zmuszony do pracy na galerze jako wiolarz, zwykle przykuwany do awy (kara stosowana jeszcze na pocz. Xix w., g. w Turcji i we Francji).

Galeria. Galeria Borghese - zob. Borghese. Galeria Drezdeska - zob. Drezno. Galeria degli Uffizi - zob. Uffizi. Galeria Medycejska - fr. Medicis, w Luwrze, sala mieszczca zesp 21 malowide (1622-26) Rubensa powiconych Marii Medycejskiej, szczytowe osignicie malarstwa dekoracyjnego we Francji (cho niefrancuskiego) w 1. po. Xvii w.

Galeria Tretiakowska - zob. Tretiakow. National Gallery - zob. Tate Gallery - zob. (The) Tate.

Galia - Gallia, nazwa nadana przez staro. Rzymian obszarom zamieszkaym przez Celtw. Po podboju podzielono je na kilka prowincji; Galia Przedalpejska a. Blisza (ac. Gallia Cisalpina, Citerior) obejmujca dolin Padu i Itali pn. a po rzeczk Rubikon; Galia Zaalpejska a. Dalsza (Transalpina, Ulterior) obejmujca obszary midzy Renem, Alpami, Pirenejami i Atlantykiem; mimo e zajmowala ona tereny dzisiejszej Francji, Belgii, Szwajcarii (czciowo), Holandii i RFN, dzi jeszcze uywa si tej nazwy jako lit. okrelenia Francji. Gallia Braccata - ac., 'odziana w spodnie', Galia Narboska (od g. miasta Narbo, dzi Narbonne), Prowincja (dzi fr. Provence), pd.-zach. Galia od Pirenejw do Alp, nazywana od ac. hraccae 'spodni' noszonych przez tubylcw, a nie uywanych przez Grekw i Rzymian. Gallia Comata - cz Galii naleca do cesarza rzymskiego, zarzdzana przez legatw, zwana od dugich wosw ((ac. coma) spadajcych na ramiona, noszonych przez miejscowych mczyzn. Gallia est omnis divisa in partes tres - ac., 'caa Galia dzieli si na trzy czci', pocztek Pamitnikw o wojnie gallickiej (Commentarii de bello gallico, 1, 1) Juliusza Cezara. Galicyzm - wyraz, zwrot, konstrukcja skadniowa przejta z jzyka francuskiego a. wzorowana na nim, np. "negliowa" - lekceway, zaniedbywa; "nie lubi jak tylko ciebie" - lubi tylko ciebie.

Galicja (1) - pot. nazwa byego zaboru austriackiego (1772-1918) czci ziem Rzplitej. Oficjalnie nazywano now prowincj Krlestwem Galicji i Lodomerii, od starej nazwy rdw. Regnum Galiciae et Lodomeriae (ac., 'krlestwo Halicza i Wodzimierza') nalecego w Xiii w. przejciowo do Wgier, co miao stwarza fikcj jakowych praw Austrii do tych ziem.

Galicja (2) - kraina historyczna w pn.-zach. Hiszpanii, obejmujca dzisiejsze prowincje: La Coruna, Lugo, Orense i Pontevedra.

Galilea - (gr.-ac. z aram. galila 'okrg, powiat') kraina w pn. Palestynie (dzi niemal caa w granicach Izraela), na pn. od doliny Jezreel, ktra bya najzamoniejsz czci kraju i g. terenem dziaalnoci Jezusa Chrystusa. Jezioro, gra Tabor, miasta - Kana, Kafamaum, Tyberiada, Nazaret - powtarzaj si nieustannie w Ewangeliach. Rwnie Jezusa nazywano Galilejczykiem, a miejscowi rybacy stali si jego uczniami. Galilejczyku, zwyciye - zob. Julian Apostata. Jezioro Galilejskie - zob. Genezaret.

Galileusz - Galileo Galilei, 1564-1642, astronom, fizyk i filozof woski, twrca metod badawczych i programu uprawiania nauk przyrodniczyeh, ktre stay si fundamentem rozwoju nowoytnego przyrodoznawstwa. M.in. odkry prawo ruchu wahada, prawo swobodnego spadania cia, gry na Ksiycu, satelity Jowisza, fazy Wenus, plamy na Socu, libracj Ksiyca; zbudowa wag hydrostatyczn, pierwszy termoskop, jedn z pierwszych lunet, ktr zastosowa do obserwacji nieba. By gorcym zwolennikiem i ordownikiem teorii Kopernika. Urban Viii udzielil Galileuszowi szeciu audiencji w sprawie systemu kopernikaskiego! Papie, czowiek kulturalny, wyksztacony, peen dobrych chci, ale poza tym osoba cakiem przecitna, daje si przez wiele godzin przekonywa jednemu z najwspanialszych umysw, jakie dobry Bg zechcia stworzy. Daremnie! Papie by trzewym, rozsdnym politykiem kocioa i dlatego mylat racjonalnie: niechaj sferami niebieskimi obracaj skrzydlate anioy. Stary Galileusz poszed do domu i napisa pierwsz w dziejach ksik popularnonaukow: Dialog o dwu najwaniejszych ukadach wiata, ptolemeuszowym i kopernikowym, w. Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo, Tolemaico e Copornicano. Pozornie bezstronna dyskusja midzy zwolennikami tych dwu teorii, pierwszy traktat naukowy w jzyku laikw, po wosku, a nie po acinie, jeden z najsynniejszych traktatow wiata. Galileusz napisa go i wyda (dziki poparciu Urbana Viii) w 1632 we Florencji. W wyniku procesu, wytoczonego w 1633 autorowi przed trybunaem inkwizycji, Dialog uznano za dzieo zakazane i umieszczono na indeksie kocioa kat. (zdjty z indeksu w 1835). Nie chcc powica ostatnich lat pracy bezowocnemu heroizmowi w sprawie, ktra i tak zwyciy, Galileusz odwoa swoje pogldy przed sdem inkwizytorskim. Reszt ycia spdzi pod nadzorem inkwizycji, w odosobnieniu, gdzie pracowa dalej. E pur si muove - w., 'a jednak si porusza!', sowa, ktre wypowiedzie mia o Ziemi (wg legendy powstaej ok. 1760) Galileusz po wymuszonym na nim przez inkwizycj uroczystym wyrzeczeniu si nauki Kopernika. ycie Galileusza - nm. Das Leben des Galilei, sztuka historyczna (1939, wyst. Zurych 1943, wyst. pol. 1960) Bertolta Brechta. Portrety: D. Tintoretto, P. Delaroche (1834).

Galimatias - zamieszanie, baagan, zamt, nieporzdek; z fr., 'bezadna i niezrozumiaa gadanina' prawdop. z pn. ac. ballimathia 'faszywy piew'.

Gallowie - plemiona celtyckie, ktre w Vii w. pne. zajy obszar nazwany potem Gali (zob.); w Vi-V w. Gallowie wkroczyli do Italii, w 390 a. 387 spalili Rzym. Odepchnici stamtd, spldrowali Grecj (Delfy spalone przez nich w 279), w 278 wtargnli do Azji Mniejszej, gdzie zaoyli pastwo Galatw (Galatoi to grecka posta ac. nazwy Galli 'Gallowie'); przen. przest. Francuzi. Gall zabijajcy on - marmurowa kopia rzymska brzowej rzeby z Pergamonu (ok. 230 pne.), Rzym, Museo delle Terme. Umierajcy Gall - marmurowa kopia rzymska brzowej rzeby z Pergamonu (ok. 230 pne.), Rzym. Muzeum Kapitoliskie. List w. Pawa do Galatw - (Biblia) tj. prawdop. do mieszkacw pn. czci rzymskiej prowineji Galacja w Azji Mniejszej, napisany pod koniec 54 r. z Efezu. Gall Anonim - Anonim nazwany przez Marcina Kromera w 1555 Gallem, tj. Francuzem, autor Kroniki (zob.) ksit i krlw, polskich (Xi-Xii w.), mnich benedyktyski niewiadomego pochodzenia (Flandryjczyk, Prowansalczyk, Wgier a. Woch?), pracownik kancelarii ksicej Bolesawa Krzywoustego.

Gallup - ankieta Gallupa, ang. Gallup poll, metoda badania opinii publ. w kwestiach aktualnych wydarze polit.; spo. i obyczajowych, zw. jako podstawa do prognoz (np. wyniku wyborw), stosowana od 1935 przez Amerykaski Instytut Opinii Publ., zai. przez George'a Gallupa, ur. 1901. Metoda przejta pniej przez inne podobne placwki w rnych krajach.

Galop - zob. Ko (Chody).

Galwka - uroczysto urzdowa, galowa impreza, uroczyste przedstawienie, akademia, galowa msza.

Galut - hebr. galuth 'wygnanie, uprowadzenie'; wypdzenie, uprowadzenie

przemoc ydw z kraju i ich przebywanie na obczynie; por. Diaspora. Wymieniane s cztery: egipski, babiloski, greeki i rzymski, trwajcy od zburzenia w 70 ne. drugiej wityni, a majcy si, wg tradycji biblijnej, zakoczy z przyjciem wadcy-wybawiciela, utosamionego w pniejszej lit. pozabiblijnej z Mesjaszem.

da Gama Vasco - ok. 1460-1524, eglarz portugalski, pierwszy Europejczyk, ktry odby podr morsk do Indii. T epokow wypraw (1497-99) przedsiwzi na rozkaz krla Manuela I. Od czasu gdy w 1488 Bartolomeu Diaz (zob.) osign pd. cypel Afryki, Przyldek Dobrej Nadziei, nie posunito si dalej w drodze do Indii. W tym czasie Kolumb odkry (jak si zdawao) zachodni drog do Indii, a Hiszpanie myleli tylko o eksploatacji odkrytych terytoriw amerykaskich. Manuel chcia wykorzysta waciwy moment, aby si nie spni na podzia upw i dotrze do Indii przez Atlantyk i O. Indyjski. Wkrtce te miao si okaza, e dobrze uzbrojone, szybkie okrty europejskie s potg, ktrej nie mog da rady nawet najludniejsze pastwa innych kontynentw. Da Gama wypyn 8 Vii 1497 z Lizbony na "w. Gabrielu" na czele 4 okrtw, przygotowanych do podry w sposb idealny. Po raz pierwszy pomylano o czciach zamiennych "znormalizowanych", nadajcych si do caej flotylli. Wzito zapas ywnoci na 3 lata dla ok. 200 osb. Wyprawa opyna Afryk i dotaria 20 V 1498 do Kalikatu, dzi Kozikode na Wybrzeu Malabarskim, w stanie Kerala w Indiach. Powrt do Lizbony nastpi 10 Vii 1499. Podr ta otworzya Europie drog do bogactw Indii. By to zapewne najbardziej znaczcy moment w dziejach Portugalii, z ktrego wyroso imperium portugalskie. Pastwo zbogacio si od razu. Da Gama uoy instrukcje dla podry Cabrala (zob.) w 1500-02, a w 1502 sam poprowadzi do Indii ju jako "admira mrz indyjskich" 20 wietnie uzbrojonych okrtw z 1500 onierzami. Po powrocie do ojczyzny otrzyma wprawdzie tytu hrabiego Vidigueiry, ale przez 20 lat nie powierzono mu adnego zadania. Oskarono go o niezwyk surowo, a nawet okruciestwo, nie by te tak dobrym administratorem jak niektrzy jego portugalscy nastpcy. Dopiero w 1524 Jan Iii nada mu godno wicekrla Indii. Wyruszy wic po raz trzeci w podr, ale po 4 miesicach sprawowania rzdw zmar. Zwoki jego sprowadzono w 1539 do kraju. Dla wspczesnych sta si on szybko rodzajem legendarnego bohatera w typie Eneasza lub Odyssa. Jego podry do Indii powicona jest portug. epopeja narodowa, Luzjady (zob.) Camoesa (1572). Poeta przedstawia go jako wcielenie ideaw rycerskich i heroicznego ducha Portugalii. Gama - epopeja (1811) ksidza J. A. de Macedo. Afrykanka - fr. L'Africaine, opera (Pary 1865, premiera pol. w wersji w. Warszawa 1870) Giacoma Meyerbeera, libretto: Eugene Scribe. Opera rozpoczta w 1838, dokoczona w 1860 (z tytuem Vasco da Gama), zostaa wystawiona po mierci (w 1864) kompozytora, przygotowana w ostatecznej formie przez F. J. Fetisa.

Gamaliel - (hebr. gamliel 'Bg by askaw') zwany Starszym w odrnieniu od swego wnuka, Gamaliela ben Szymona, uczony faryzeusz z I w., przewodniczcy sanhedrynu jerozolimskiego, znawca Starego Testamentu. Wg Biblii, Dzieje Ap., 5, 34 i 22, 3, "doktor zakonny w powaaniu u wszystkiego ludu", ktry przekona ydw, aby nie zabijali apostow. Nauczyciel Saula (w. Pawa) z Tarsu, "wychowanego w tym miecie u stp Gamaliela"; przen. wybitny nauczyciel; pedant.

Gambrinus - w podaniach lud. (rozpowszechnionych od Xvi w.) wielu krajw - mityczny krl, podobno flamandzki, z Ix w., wynalazca (i symbol) piwa, opiekun piwowarw.

Gamrat - (skrcone w: gach, gaszek) dawn. zalotnik, rozpustnik, kochanek, gach, wszetecznik, czowiek zych obyczajw; ze rdw. ac. gameratus. Gamratka - dawn. rozpustnica, kobieta lekkich obyczajw.

Gandawa - flam. Gent, fr. Gand, miasto w pn.-zach. Belgii, u ujcia rzeki Lys do Skaldy. Gravensteen - zamek hrabiw Flandrii, Ix-Xii w. Katedra w. Bawona - 1228, przebudowa w po. Xvi w., krypta z X w.; z Orarzem Baranka Mistycznego; zob. Otarz Gandawski. Zamek Gerarda Diaba - Xiii w.

Ganelon - Gano z Moguncji, w najstarszym eposie francuskim, Pieni o Rolandzie (Xi-Xii w.), jeden z paladynw Karola Wielkiego, bohater dumny i mciwy, pasjonat o mrocznej duszy, te Rolanda, do ktrego czuje niech. Gdy Roland proponuje krlowi, aby wysa Ganelona na pertraktacje z Marsylem, krlem Saragossy, Ganelon, podejrzewajc niesusznie, e Roland chce go w ten sposb narazi na miertelne niebezpieczestwo, ponie dz zemsty i dopuszcza si zdrady, ktrej skutkiem jest klska pod Roncesvalles, mier Rolanda i Oliwiera. W Morgante Maggiore Pulciego, Orlando innamorato Boiarda, Orlandzie szalonym Ariosta, Boskiej Komedii (Pieko, 32, 122) Dantego i w Opowieciach kanterberyjskich (Opowie Ksidza z orszaku Przeoryszy) Chaucera posta ta traci cechy ludzkie i bohaterskie i staje si symbolem za, zdrady (rdw. Judasz) i diabelstwa.

Ganesia - mit. ind. bg mdroci i przezomoci, stawiajcy i obalajcy przeszkody, syn Siwy i Parwati, wyobraany jako grubas z gow sonia. Wyznawcy hinduizmu wzywaj go na pocztku kadej wanej pracy, take na pocztku pism witych, jako legendarnego skryb epopei hinduskiej, Mahabharaty, zapisanej pod nieprzerwane dyktando mdrca Wjasy. Jedno z najpopularniejszych bstw Indii; sanskr., 'pan ganw', tj. duchw podlegych Siwie.

Ganges - rzeka dugoci 27007km, wypywajca z Himalajw (masyw Nanda Dewi) i uchodzca do Zatoki Bengalskiej, gdzie tworzy, wraz z Brahmaputr, najwiksz delt wiata. Zwana w grym biegu Bhagirathi (od imienia legendarnego bohatera, ktry przenist rzek Ganges z nieba na ziemi). Najwitsza rzeka Indii, ktrej rdo, wg legendy, wytryska u stp Brahmy i spywa na ziemi po splecionych wosach Siwy, krla jogw i ascetw. Std rytualny obowizek kpieli w Gangesie w pewne dni, dla oczyszczenia si z wad.

Ganimedes - Ganymedes, mit. gr. syn Trosa, krla Troi, synny z urody modzieniec, ktrego, wg Homera (Iliada, 20, 232), porwali bogowie na Olimp, aby im w czasie uczt suy, wraz z Hebe, jako podczaszy. Wg pniejszych rde, zakochany w nim Zeus porwa go przybrawszy posta ora (por. Owidiusza Metamorfozy, 10, 155) lub posa ora po niego (por. Wergiliusza Eneid, 5, 255), a Trosa wynagrodzi stadem cudownych rnmakw (a. zot winorol). Orze zmieniony zosta w gwiazdozbir Ora, a sam Ganimed - w Wodnika; przen. urodziwy podczaszy. Ganimedes porwany przez ora - rzeba przypisywana Leocharesowi (Iv w. pne.), kopia rz., Rzym, Watykan. Ganimedes karmicy ora - rzeba (1817) Thorvaldsena, Kopenhaga, Muz. Thorvaldsena. Uprowadzenie Ganimeda - obraz (ok. 1531) Correggia, Wiede, Kunsthist. Mus. Ganimedes - obraz (ok. 1611) Rubensa, Wiede, paac ks. Schwarzenberga. Wiersz (przed 1781) Goethego. Porwanie Ganimeda - obraz (1635) Rembrandta, Drezno. Obraz (1636-37) Rubensa, Madryt, Prado.

Gaon - w tzw. epoce gaonatu, ok. 589-1038, tytu rektora w dwch synnych akademiach talmudycznych w Surze i Pumbedycie (Babilonia), zazw.

znakomitego uczonego i prawnika; wybitny uczony talmudyczny, np. Eliasz ben Salomon Zalman z Wilna, zw. Gaonem wileskim, 1720-97.

Garcias - zob. Dusza (Pedra Garcias).

Gardo - dawn. przen. ycie a. utrata ycia (po skazaniu na mier). Da, pooy gardo - dawn. straci ycie, umrze, zgin. Pod gardem - dawn. pod grob kary mierci. Sprawa gardowa - w prawie polskim i w dawn. pot. polszczynie - sprawa groca kar mierci, a wic za zamach na ycie krla, obraz majestatu, podrabianie dokumentw a. monety, ojcobjstwo, rozbj, otrucie, najazd domw itd.

Sir Gareth - w legendzie arturiaskiej (zob. Artur) jeden z rycerzy Okrgego Stou, najmodszy syn krla Lota i Margawse, zwany Beaumains, gdy mia niezwykle pikne i due rce. Matka, nie chcc go puci na dwr krla Artura, powiedziaa artem, e zezwoli mu na to, jeli ukryje tam swe imi i suy bdzie jako kuchcik przez rok. Gareth podejmuje t prac, a po roku zostaje pasowany na rycerza. Ratujc krlow Guinever od mierci na palu, Lancelot niechccy zabija Garetha stojcego na stray, skutkiem czego bracia zabitego lubuj zemst, ktrej rezultatem jest upadek dworu Artura i koniec Okrgego Stou.

Gargamela - w powieci Gargantua i Pantagruel Rabelais'go crka krla Parpajlosw, ona Tgospusta (fr. Grandgousier) i matka Gargantui; w 11. miesicu ciy, w zwizku ze spoyciem nadmiernej iloci flakw, urodzia Gargantu przez lewe ucho. (Imiona wg t. T. Boya-eleskiego.)

Gargantua - imi dobrodusznego i komicznego olbrzyma, bohatera i obartucha ze rdw. folkloru francuskiego, ktrego Rabelais uczyni ojcem Pantagruela w swojej powieci satyrycznej Gargantua i Pantagruel. Figuruje on w czterach z piciu ksig tego dziea, ale jako posta gwna tylko w ywocie wielce przeraliwym wielkiego Gargantui, niegdy skomponowanym przez mistrza Alkofrybasa Nasiera... (anagram imienia i nazwisk Francois Rabelais), znanym obecniejako Ksiga I. Przedstawiony jest jako wielki arok i opj, al zarazem dobry, miujcy pokj, owiecony ksi. Gdy jego nauka oparta na systemie scholastycznym okazuje si bez wartoci,

dalsza edukacja prowadzona jest systemem zreformowanym, popieranym przez autora. Nastpuje podr na synnej kobyle do Parya, spr z Sorbon o dzwony katedry Notre Dame, ktre zawiesi na szyi kobyy; jego studia paryskie; obrona ojcowskiej ziemi przed agresj krola cika (Picrochole) i wzniesienie klasztoru Telemitw (zob. Telama). Powanym zamysem tej fantastycznej i penej werwy bufonady jest realistyczna satyra na wspczesne spoeczestwo, na zakony, scholastyczne nauczanie, pedanteri i wstecznictwo teologw Sorbony; ukazuje te skutki pychy wojowniczej tyranii. (Nazwy i imiona wg t. T. Boya-eleskiego.) Gargantua i Pantagruel - tytu oglny powieci satyrycznej w 5 ksigach (1532-64) Francois Rabelais'go, wydawanej jak nastpuje: Okropne i przeraliwe dziea i uczynki sawnego Pantagruela, krla spragnionych, uoone przez Mistrza Alkofrybasa Nasiera - (1532), pniej znana jako Ksiga Ii, relacjonuje ywot Pantagruela a do zwycistwa nad Dipsodami w Utopii. ywot wielce przeraliwy wielkiego Gargantui - (1534), pniej znana jako Ksiga I, zob. Gargantua. Ksiga trzecia czynw i rzecze heroicznych bogobojnego Pantagruela (1546) zawiera dyskusj nad problemem Panurga (zob.), towarzysza Pantagruela, ktry nie moe si zdecydowa, czy ma si eni, czy nie, oraz wdrwk w poszukiwaniu rady u Sybilli Panzuckiej, u gochoniemego Nazdekabera, poety Mruczysawa, astrologa Her Trippy, teologa ojca Hipotadesa, lekarza Gaeczki, prawnika Pletewki, filozofa Wiatraczka, szaleca Durnego Jasia i bazna Trybuleta, ale nikt z nich nie potrafi rozwiza tej kwestii. Ksiga czwarta bohaterskich czynw i rzecze szlachetnego Pantagruela (1552) zawiera opis podry do wyroczni boskiej Bakbuk przez pnocny Atlantyk, ladem Cartiera (zob.), w ktrej Pantagruel odwiedza wyspy Paskonosw, Pozwacw, cichapkw, Kiebasek, Papifigw, Papimanw, reprezentujcych godne wyszydzenia cechy wspczesnego spoeczestwa (podobnie jak poprzednie, i t ksig potpia Sorbona za ataki na koci). Pita i ostatnia ksiga heroicznych czynw i rzecze dobrego Pantagruela - (wyd. 1564, pomiertnie, prawdop. czciowo tylko pisana przez Rabelais'go). W dalszym cigu eglugi podrnicy przybywaj do wyspy Dzwonnej, popadaj w ka Wielkiego Pazdura, co daje pole do jadowitej satyry na instytucje religijne i sdownicze, a wreszcie dostaj si do wityni Boskiej Flaszy, gdzie wyrocznia odpowiada na pytanie Panurga jednym sowem: "Pij!" (Nazwy i imiona wg t. Tadeusza Boya-eleskiego.)

Garizim - hebr. Gerizzim, arab. Debel et-Tor, wita gra Samarytan (w Samarii), uwaana przez nich za jedyne miejsce, gdzie mona chwali Boga; w

Iv-Ii w. pne. staa tam ich witynia; por. Biblia, Jozue, 8, 33; Ks. Sdziw, 9, 7; Ew. wg Jana, 4, 20-21.

Garkuchnia - przest. jadodajnia, podrzdna restauracja, traktiemia; z nm. Garkche.

Garacz - gardacz, szturmak, dawn. rodzaj rcznej broni palnej z luf lejkowato rozszerzon u wylotu, uywany w Xvi-Xviii w.; gardacz, wolarz, odmiana gobia domowego umiejca silnie rozdyma wole.

Garniec - dawna poska miara pojemnoci cieczy i cia sypkich, dzielca si na 4 kwarty i 16 kwaterek, liczca w rnych czasach 3,5 do 47l; naczynie gliniane o pojemnoci jednego garnca; duy gamek gliniany.

Garrotte - garotte, hiszpaska metoda tracenia skazacw przez uduszenie elaznym konierzem przymocowanym do supa i zaciskanym rob na szyi; elazny konierz, ktrym dusi si skazaca.

Garum - najcharakterystyczniejsza dla kuchni staro. Rzymu i najbardziej podstawowa przyprawa - sos rybny nie przygotowywany dla jakiego okrelonego posiku, wytwarzany w sposb zawiy i dugotrway, a potem przechowywany w chodzie, przyrzdzany w setkach odmian (np. garum, oxygarum, liquamen, muria, allec), wymagajcy w produkcji niezwykej troski, pracy i kosztownych domieszek, dlatego b. drogi. Uywano go powszechnie. Orodki specjalizujce si w jego produkcji czsto znajdoway si daleko od Rzymu. Najlepsze garum sprowadzano z Hiszpanii.

Gasparone - operetka (Wiede 1884, wyst. pol. Warszawa 1885) Karla Millckera; opowie o legendarnym herszcie rozbjnikw, Gasparone, grasujcym w wwozach Etny, wymylonym przez szynkarza Benozzo dla odwrcenia uwagi od jego przemytniczych eskapad. Hrabia Erminio, zakochany w hrabinie Carlotcie, ktra ma wyj za Sindulfa, udajc Gasparona rabuje miliony hrabiny (aby dowie, e Sindulf czyha tylko na jej majtek), po czym oddaje pienidze i polubia ukochan. Do najpopularniejszych przebojw operetki nalea walczyk Sory i Benozza z I aktu: "M panem domu, ach, jak to brzmi!"

Gasztoldowie - rd monowadcw litewskich, ktrych potga, przewyszajca Radziwiw, opieraa si na olbrzymich posiadociach ziemskich i piastowanych przez Gasztodw najwyszych urzdach w Wielkim Ksistwie Litewskim. Rd wywodzi si od Gasztoda starosty Wielony (poleg w 1364, bronic jej przed Krzyakami), a wygas w 1542 na Stanisawie, wojewodzie trockim, pierwszym mu Barbary Radziwiwny. Mieli opini nie przebierajcych w rodkach, chtnie uciekajcych si do gwatw i bezprawia.

Gatczina - miasto o 457km na pd.-zach. od Leningradu (ZSRR). Paac - w stylu wczesnego klasycyzmu rosyjskiego, zbud. w 1781 przez Antonia Rinaldiego, przebudowany w 1790, od 1796 letnia rezydencja carw, po Rewolucji Padziernikowej - muzeum sztuki; w czasie oblenia Leningradu zniszczony przez Niemcw, czciowo odbudowany.

Gattamelata - w., 'Sodka kotka', przydomek Erasma da Nami (ok. 1370-1443), kondotiera woskiego, dowdcy wojsk weneckich walczcych z Mediolanem w 1434-41. Pomnik konny Gattamelaty - duta Donatella, odsonity w 1453, jedno ze szczytowych osigni plastyki Renesansu. Stoi z boku ogromnego eliptycznego placu Piazza del Santo przed symn bazylik w. Antoniego w Padwie. Nawizuje w pewnej mierze do pomnika Marka Aureliusza na Kapitolu. Pierwszy od staroytnoci wielki posg konny z brzu: wietnie wkomponowany w architektoniczne otoczenie.

Gaudeamus Igitur - midzynarodowa pie studencka. Tekst, rodzaj wesoej parodii hymnu pokutnego z 1267, napisa po acinie w 1781 wdrowny poeta nm. C. W. Kinderleben. Melodia z pieni J. G. Gnthera Brder, lasst uns lustig sein nm., 'Weselmy si, bracia', 1717. Gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus; post incundam iuventutem post molestam senectutem, nos habebit humus. 1-4 (ac.,'Weselmy si wic, pkimy modzi; po uciesznej modoci, po przykrej staroci (i tak) przyjmie nas ziemia").

Gaude Mater Polonia - ac., hymn nieszporny do w. Stanisawa biskupa, z Xiii a. Xiv w. Najdawniejszy zachowany zapis w antyfonarzu kieleckim z 1372. Wykonywany na melodi b. popularn ju w redniowieczu, w harmonizacji z Xix w.

Raduj si, Matko-Polsko, w sawne Potomstwo podna! Krla krlw I najwyszego Pana wielko Uwielbiaj chwa przynalen.

Gaugamela - miejscowo w staro. Asynii (dzi Gomal w Iraku), niedaleko Niniwy; w 331 pne. midzy Gaugamel i Arbel (zob.) Aleksander Wielki pokona Dariusza Iii, co przesdzio o upadku dynastii Achemenidw.

Gautama - nazwisko rodowe Buddy (zob.).

Gautier Margueritte - zob. Dama (kameliowa).

Gawain - (wym. ga:uein), fr. Gauvain, w legendzie arturiaskiej jeden z najczciej wymienianych rycerzy Okrgego Stoiu, bratanek a. kuzyn krla Artura, prawdop. pierwotny bohater poszukiwa w. Graala, znany jako "dworny", w dawniejszych opowieciach nazywany kwiatem rycerstwa, w pniejszych traktowany mniej entuzjastycznie, ale zawsze jako rycerz potny; szczodry i wierny krlowi.

Gawot - starofrancuski taniec lud. w tempie umiarkowanym, w takcie 284 a. 484, w Xvii-Xviii w. rozpowszechniony jako taniec dworski i salonowy, wystpuje w licznych operach i baletach, a od koca Xvii w. wszed do muzyki instrumentalnej od Purcella i Vivaldiego do Szymanowskiego i Prokofiewa.

Gawra - barg niedwiedzi, zimowe legowisko niedwiedzia, zazw. jama pod korzeniami drzewa zwalonego przez wiatr; z rum. gaura.

Gawrosz - fr. Gavroche, posta z powieci Les Miserables, 3, 1, 13 (1862, wyd. pol. Ndznicy, 1862), Victora Hugo, symbol ulicznika paryskiego, dziecko pozostawione sobie samemu na bruku wielkomiejskim, yjce z dnia na dzie, ale dajce sobie rad dziki przebiegoci i inteligencji, a take umijtnoci wczania si bez reszty w ycie, rytm i dusz miasta, dziki swej wesooci i beztrosce; przen. wesoy, rezolutny, dowcipny ulicznik.

Gazda - reg. podhalaski i karpacki gospodarz, waciciel gospodarstwa wiejskiego; z wg. gazda, skr. ze sowac. gospoda.

Gazel - gazal, gazela, w literatutze Bliskiego i r. Wschodu, zw. perskiej, monorymowy wiersz liryczny o tematyce erotycznej, zbliony budow do kasydy (zob.), skadajcy si z 4-15 bejtw (par pwersw). Mistrzem tej formy by Hafiz, poeta perski, ok. 1320-90, prbowali jej te Goethe, F. Schlegel, Afanasij Fet, W. Briusow i inni. Co czarniejsze - noc czy oczy twe, czy myli mych tsknota? Co wiotszego - kibi twa czy twych przyrzecze tkanka zota? (F. Faleski, Ghazell, I-2 (1893).)

Gazeta - dziennik, pismo codzienne a. ukazujce si przynajmniej 2 razy w tygodniu. Jego protoplast byy Acta diurna (zob.); w Xii-Xiii w. we Woszech i Niemczech pisane rcznie informatory handlowe, pniej drukowane wydawnictwa (Nowiny, Relacje itd.) opisujce wane wydarzenia chwili. Pierwsze z nich ukazao si w Bolonii, z reportaem z turneju. W Wenecji w po. Xvi w., w czasie wojny z Turcj, ukazyway si co miesic wiadomoci z frontu, ktrych egzemplarz kosztowa drobn monet zw. gazetra, std nazwa. Pierwsza periodyczna informacyjna gazeta w dzisiejszym sensie. "Avise, Relation oder Zeitung", pojawia si w 1609 w Niemczech; w Polsce zob. "Merkuriusz Polski Ordynaryjny".

Gazi - ghazi, bohater walki o triumf islamu, zwycizca niewiernych, giaurw; uywane jako tytu honorowy.

Gazon - ozdobny dekoracyjny trawnik a. kwietnik w parkach, na placach, na dziedzicach, podjazdach paacowych itp.; z fr., 'murawa, trawnik'.

Gbka - prymitywne zwierz morskie osiade, yjce kolonijnie w morzach, zw. niewapienna gbka grecka z mrz ciepych, ktrej mikki sponginowy szkielet po oczyszczeniu suy jako wodochonna, sprysta poduszeczka (gbka) do mycia, zmywania, cierania itp.; sztuczna gbka kpielowa; gbusia; pierw. gba i gbka oznaczay 'mikk narol', pniej 'usta' a. 'wargi:. Uy gbki - ac. spongiare, znaczyo w staro. Rzymie 'wymaza, co si napisao'. Papirus i pergamin byy materiaem zbyt kosztownym i zbyt

odpornym, aby go drze. Lejsze gatunki atramentu znikay bez ladu, gdy wycierao si papirus wilgotn gbk. Cesarz August zacz pisa tragedi o Ajaksie (ktry popeni samobjstwo rzuciwszy si na ostrze miecza). Gdy kto zapyta cesarza, co sycha z jego Ajaksem, odpowiedzia: "In spongeam incubuit", 'rzuci si na gbk'. Bdc czowiekiem bystrym, August zwtpi o swym talencie i zniszczy tragedi, zanim jeszcze zdoa pozbawi ycia swego bohatera. Gdy kto si upar, aby utwr zniszczy wraz z papirusem (czy pergaminem), na ktrym by napisany, szed za rad Horacego, ktry tak pisa do jednej ze swych kochanek: "O ty, piknej matki pikniejsza jeszcze crko, jeli swawolne arty mych jambw masz za nic, daj je pomieniom lub cinij w gb Adriatyku" (Pieni, 1, 16: O matre pulchra filia pulchrior).

Gsawa - wie nad Jeziorem Gsawskim w woj. bydgoskim (w latach 1388-1934 miasto), gdzie w 1227, w czasie zjazdu ksit: Leszka Biaego, Wadysawa Laskonogiego i Henryka Brodatego, gotujcych si do wyruszenia przeciw Wadysawowi Odonicowi, nakoniony przez niego ksi Pomorza Gdaskiego, witopek Wielki, napad znienacka na uczestnikw zjazdu, wskutek czego Leszek Biay zgin, a Henryk Brodaty zosta ranny.

Gsior - samiec gsi; dua, pkata butla z wsk szyjk (przypominajca szyj gsiora); w dawnej Polsce przyrzd do wymierzania chopom na wsi kary za niedopilnowanie czegokolwiek i spowodowanie szkody, skadajcy si z 2 supkw niezbyt odlegych od siebie i 2 poprzecznych desek, ktre si midzy nimi zasuway, z otworami na gow i rce skazanego. Delikwent wycigajcy szyj, zacinit w otworze midzy deskami, przypomina gsiora, std nazwa, przejta zreszt od Niemcw, od ktrych przyszed do nas ten rodzaj kary.

Gska - w Polsce okresu Odrodzenia przydomek a. nazwisko nadawane zwyczajowo baznom (trefnisiom) Wielkich panw. Gszczyn testament - testament Gski, tj. bazeski, dawny zwrot przysowiowy, pochodzcy z anegdoty, w ktrej bazen (Gska, Sowizdrza), przyjmujc wyrok mierci, da w ostatniej woli, aby znienawidzony sdzia pocaowa jego zwoki w zadek. Wobec tego, e sdzia nie chce speni yczenia, Gska uchodzi cao. Omdziesit lat (a jest to prawy wiek czowieczy) Czekaa mier, eby by Gska mwi g'rzeczy; Nie moga si doczeka, baznem go tak wzia I t drog, gdzie mdre zajmuje, poja. (J. Kochanowski, Nagrobek Gsce (2), 1-4.)

Gdask - miasto i port morski nad Zatok Gdask, u ujcia Wisy Martwej (zachodniego ramienia delty wilanej); w okolicy istniay podobno ki zwane gdanie, wic nazwa miasta moe znaczy osad w okolicy gda (co jest zapewne spokrewnione z nazw Gdyni). Pierwszy raz Gdask wzmiankowany by w ywocie w. Wojciecha pod rokiem 997 jako "urbs Gyddanyzc". Zob. Brama (Wyynna); Dugi (Targ); Droga (Krlewska); Dwr (Artusa; Bractwa w. Jerzego); Fontanna (Neptuna); Zbrojownia; Zielony (Zielona Brama); Zoty (Zota Brama). Koci Mariacki - (1343-1502) najwiksza budowla sakralna w Polsce (d. 1057m), trzynawowa z transeptem (d. 667m) i kwadratow wie (wys. 787m). Najwikszy na wiecie koci zbudowany z cegy (pod wzgldem kubatury rwny katedrze w. Stefana w Wiedniu i Notre Dame w Paryu). Wewntrz, na 26 grubych filarach, wspaniae sklepienie gwiadziste i sieciowe w nawie g., a w bocznych - pniejsze sklepienie krysztaowe. Do 1945 r. wntrze zawierao liczne cenne dziea sztuki. W 1945 wypalony, pniej cakowicie odbudowany. Ratusz Gwnego Miasta - najwaniejsza budowla Gdaska, zbud. w 1378-82, pniej rozbud., trzykrotnie kompletnie wypalona (ostatnio w 1945). Portal - od strony ul. Dugiej wyk. 1768 przez Daniela Eggerta. Wiea skada si z ceglanego trzonu wys. 507m i piknego hemu wys. 307m, dziea Holendra Dirka Danielsa (1561). 23 Ix 1561 na iglicy hemu umieszczono posg krla Zygmunta Augusta, jako dowd wdzicznoci za wydanie w 1557 dekretu o rwnouprawnieniu protestantw i katolikw (zrekonstruowany posg stan ponownie na iglicy w 1950). Od 1971 w ratuszu mieci si Muzeum Historii Gdaska. Tryptyk gdaski - obraz (1466-73) Memlinga, Muz. Nar. w Gdasku: 1. Brama raju, 2. Sd Ostateczny, 3. Pieko. uraw Gdaski - nad Motaw, najcharakterystyczniejsza budowla starego miasta portowego, zbudowany w obecnym ksztacie tu po poarze w 1442, zoony z dwch masywnych okrgych baszt poczonych konstrukcj drewnian w cao. Najstarsze i najwiksze z dawnych portowych urzdze przeadunkowych w Europie. Po odbudowie w 1952 mieci Muzeum Morskie.

Gdy Adam ziemi kopa; a Ewa przda, kto wtedy by szlachcicem? - ang. When Adam delved, and Eve span, who was then a gentleman? wiersz uyty przez ang. kaznodziej lud. Johna Balla jako temat rewolucyjnego kazania w Blackheath, w pierwszych dniach powstania chopskiego pod wodz Wata Tylera, w 1381 w Anglii. Haso wielu ruchw spo. Xv i Xvi w. Gdy Ewa kdziel przda, Adam ziemi kopa, Kto tam by szlachcic wtenczas i kto komu chopa? (W. Kochowski. Pares ab Adam ac., 'Rwni od Adama', 1-2 (1674).)

Gdyby orem by - pocztek bardzo niegdy popularnej Dumki (fragmentu utworu Odstpca albo renegat. Fanrazja) Maurycego Gosawskiego. Gdyby orem by! Lot sokoa mie! Lotem orlim lub sokolim Unosi si nad Podolem, Tamtym yciem y. 1-5.

Gdy nard do boju - tradycyjna polska pie rewolucyjna powst. ok. 1835, piewana w okresie Wiosny Ludw, sigajca powstania listopadowego. Tytu oficjalny: Szlachta w roku 1831. Popularna take w powstaniu styczniowym, uwaana przez proletariat pol. za rodzaj hymnu, napisana przez Gustawa Ehrenberga, naturalnego syna cara Aleksandra I, wydana w Paryu w 1848, w anonimowym tomiku poezji, rozpoczynajca si w 1. wersji od sw: "Gdy nard na pole..." W pieni tej wyrane s echa nastrojw spo. z czasw, gdy rzdowy pmjekt reformy wociaskiej wniesiono na sejm 28 Iii 1831, a sejm w "wielkim komplecie" odoy spraw ad acta. Zaniechanie przez sejm reformy wywoao w postpowych koach spoeczestwa polskiego rozczarowanie i gniew: Gdy nard do boju wystpi z orem, Panowie na sejmie radzili. Gdy lud polski krzycza: umrzem lub zwyciem! Panowie o czynszach prawili. O, cze wam, panowie magnaci, Za nasz niewol, kajdany, O, cze wam, ksita, hrabiowie, praaci, Za kraj nasz krwi bratni zbryzgany. 1-8; zob. czynsz.

Gdzie to jedziesz, Jasiu? - bardzo popularna, pena artyzmu pie ludowa w formie rozmowy midzy Jasiem i Kasi, ktra namawia kochanka, aby zabra j z sob na wojn, i wylicza swoje powszednie zajcia, ktrymi chciaaby si rwnie trudni na wojnie. Gdzie to jedziesz, Jasiu? Na wojenk, Kasiu, na wojenk daleczk. Na wojence dalekiej - wzity z pieni tytu rozdziau 17. tomu Ii Popiow St. eromskiego; weteran-wdrowiec Ojrzyski opowiada Trepce, Cedrze i Olbromskiemu tragiczne dzieje wyprawy na San Domingo.

Gdziee ty bywa, czarny baranie? - popularna dialogowa piosenka lud. Gdziee ty bywa, czarny baranie? We mynie, we mynie, mj dobry panie. 1-2.

Ge - zob. Gaja (1).

Gebethner i Wolff - za. w 1857 w Warszawie przez Gustawa Gebethnera, 1831-1901, i Roberta Wolffa, 1833-1910, firma wydawniczo-ksigarska z filiami w innych miastach, specjalizujca si g. w publikacjach autorw polskich, prowadzca take wydawnictwa muzyczne. Wydawaa rwnie czasopisma (m.in. "Tygodnik Ilustrowany"). Prowadzona przez ich potomkw do 1961 (w 1950-61 antykwariat w Warszawie).

Gedeon - Gideon, gr. z hebr. gidon 'rbacz', jeden z sdziw izraelskich. Zburzy otarz Baala, za co otrzyma imi Jerobaal ('niech Baal baga'), a gdy postanowiono nie kala sobie ust nazw obrzydegobstwa, zmieniono je na Jerobeszeth 'niech wstyd baga'. Wrba Gedeona - Aby si dowiedzie, czy bitwa z Madianitami skoczy si zwycistwem, pooy runo weny na dwa dni pod goym niebem. Pierwszego ranka runo byo mokre od rosy, a ziemia sucha, drugiego za - runo suche, a ziemia mokra; by to pomylny prognostyk; Biblia, Ks. Sdziw, 6, 36-40. Selekcja wojska - Przed bitw wojsko izraelskie liczyo 32000, a gdy Gedeon wezwa bojaliwych do powrotu, pozostao tylko 10000, ktrym da napi si wody ze strumienia. Kto chepta wod jak pies, musia wrci do domu. Pozostao tylko trzystu mw, ktrzy pili wod niosc j domi do ust. Ci napadli na obz Madianitw tukc garnki, trbic, wywijajc pochodniami i krzyczc, a strwoony nieprzyjaciel uciek w popochu; Biblia, Ks. Sdziw, 7.

Gefrejter - (ge)frajter, dawn. starszy szeregowiec; z nm. Gefieiier dos. 'uwolniony (od suby wartowniczej); starszy szeregowiec'.

Gehenna - hebr. ge (bne) hinnom 'dolina (synw) Hinnoma', dolina na pd.-zach. od Jerozolimy, gdzie za panowania krlw Achaza i Manassesa zbudowano otarz Molochowi i palono ywcem dzieci w ofierze (rozlega si wwczas "pacz i zgrzytanie zbw"). Kult ten zlikwidoway reformy rel. Jozjasza, a dolin sprofanowano; Biblia, 4. Ks. Krl., 23, 10. Pniej suya jako wysypisko mieci, odpadkw, trupw zwierzt i zbrodniarzy, stale trawione ogniem dla uniknicia zarazy. Std nazwa oznaczaa przen. pieko (por. Tofet), cierpienia piekielne, pniej: wielkie i dugotrwae cierpienia psych. i fiz., mczarnie.

Gejsza - dziewczyna japoska ksztacona specjalnie dla uprzyjemniania czasu mczyznom w lokalach publicznych przez dowcipn i mi rozmow, taniec, podawanie napojw i jada, gr na samisen itp.; jap. gejsia 'artystka'; gei 'sztuka', sia 'towarzystwo'. Gejsza - operetka (Londyn 1896, wyst. pol. Warszawa 1898) Sidneya Jonesa, "opowie z japoskiej herbaciami", ktra zdobya wielk popularno (wystawiana te kilkakrotnie w Polsce). Moda angielska turystka w Japonii, Molly Seamore, przebrana za gejsz i wystawiona na licytacj, zostaje sprzedana japoskiemu bogaczowi. Porucznik marynarki ang. Fairfax, z pomoc gejszy Mimozy, oswobadza Molly i eni si z ni. Pop. piosenka Mimozy: "Tacz, maa gejszo, tacz."

Geldhab - zob. Pan (Geldhab).

Gelert - zob. Pies (Dziecko i wilk).

Gemajn - w wojsku polskim cudzoziemskiego autoramentu (Xvii-Xviii w.) szeregowiec piechoty, odpowiednik polskiego draba i wgierskiego hajduka; z nm. gemein 'pospolity, zwyczajny'.

Gemara - hebr. gamar 'uzupenia'; druga cz Talmudu (zob.), skadajca si z komentarzy, objanie i uzupenie do czci pierwszej, Miszny.

Gemini - zob. Blinita.

Gendzi - tytu japoski naturalnego syna cesarza bez prawa sukcesji do tronu. Ksi Hikaru, bohater tytuowy powieci obyczajowej Gendzi-Monogatari (jap., 'Opowie o Gendzi'), napisanej w pocz. Xi wieku przez pisark jap. Murasaki Sikibu, najwikszego arcydziea jap. literatury klasycznej (jest to rwnie pierwsze prawdziwe arcydzieo powieciowe wiata i najwybitniejszy utwr lit. napisany przez kobiet). Powie przedstawia stosunki na dworze cesarza w okresie Heian i opisuje gwnie przygody miosne Gendzi (ksicia Hikaro). Sceny przedstawiajce te przygody s czstym tematem starych obrazw na rolkach jedwabiu a. papieru (kakemono).

Genealogiczny. Drzewo genealogiczne - zob. Drzewa (Drzewo genealogiczne, Drzewo Jessego). Tablice genealogiczne - zob. Tablica.

Generalife - (wym. che...), arab. Dannat al-Arif, letni paacyk i ogrd mauretaskich wadcw w Grenadzie, pooony ponad Alhambr (zob.); zbud. przed 1319, zaoenie tarasowe o licznych poziomach widokowych, loggiach, balkonach, dziedzicach i pawilonach; wielokrotnie przebudowywane.

Genera - oficer najwyszej rangi; sejmik generalny, w dawnej Polsce zjazd powszechny prowincji; starosta generalny, w dawnej Polsce tytu niektrych wojewodw a. starostw; wony generalny, dawn. na Litwie wony sdowy; genera zakonu, najwyszy przeoony niektrych zakonw (np. jezuitw); z ac. generalis 'oglny; powszechny'. Genera - przydomek Fryderyka Engelsa (uywany przez przyjaci), ktry podczas Wiosny Ludw walczy w Palatynacie i Badenii jako szef sztabu Augusta Willicha (1849); por. Murzyn. Genera - ang. The General (nazwa parowozu), film (1927) re. Bustera Keatona i Clyde Bruckmana, ostatnia z wielkich komedii filmu niemego; Buster gra maszynist kolejowego z Poudnia w czasie amer. wojny secesyjnej, ktry chce odbi skradziony przez nieprzyjaciela pocig i zadaje na wasn rk klsk niezliczonym zastpom wojska federalnego. Genera - audytor dawn. audytor generalny. Generabas - muz. dawn. bas cyfrowany, sposb notowania toku harmonicznego kompozycji. Cyfry nad gosem basowym oznaczay rne akordy. Genera-gubernator - w carskiej Rosji administrator prowincji skadajcej si z jednej a. kilku guberni. Genera kwatermistrz - dawn. gwny, naczelny kwatermistrz.

Genesis - (ac., 'narodzenie; pochodzenie') Ksiga Rodzaju, pierwsza ksiga biblijnego Picioksigu (zob. Pi); po hebr. nazywa si Bereszith 'na pocztku', od pierwszych sw tekstu; przypisywana tradycyjnie Mojeszowi; pierwsze 11 rozdziaw mwi o dniach stworzenia wiata, pozostae (12-50) to opowie o patriarchach: Abrahamie, Izaaku, Jakubie i

Jzefie. Dzieje Genesis - reliefy (1425-52) na trzecich drzwiach baptysterium Lorenzo Ghibertiego, Florencja.

Genezaret - jezioro na pograniczu Syrii i Izraela, przez ktre przepywa Jordan, pooone 2127m poniej poziomu morza. W Starym Testamencie zwane Morzem Kineret (hebr. Yam Kineret), w Nowym-Jeziorem Galilejskim, Genezaret a. Tyberiadzkim; do tej ostatniej nawizuje obecna nazwa arab. Bahr at-Tabariyya. Na pocztku ne. na jego wybrzeach znajdowao si 9 kwitncych miast, m.in. Tyberiada, Betsaida, Magdal, Kafarnaum. Czsto wymieniane w Biblii.

Geniusz - mit. rz. duch opiekuczy, powstajcy w chwili urodzenia si kadego mczyzny (bogini Junona patronowaa wszystkim kobietom cznie), by szczeglnie honorowany w dzie urodzin. Uwaany za rodzaj wyszego "ja", przywoywany by te na wiadka przysigi, Byy take geuiusze zbiorowe - rodziny, okrgu (ac. tribus), narodu, miejsca (ac. genius loci). W okresie cesarstwa geniusza cesarza czczono w caym imperium. Filozofowie moralici, prbujc wyjani konflikty moralne natury ludzkiej, zakadali istnienie drugiego, przeciwnego, zego geniusza (w czasach chrzec. stali si oni: anioem-strem i szatanem-kusicielem). Najwyszy stopie talentu; zdolno specjalna do twrczoci wybitnie oryginalnej; czowiek w najwyszym stopniu twrczy; uywane niekiedy jako t. arabskiego dainn (zob. Dinny); z ac. genius. Czapki z gw, panowie, oto geniusz! - nm. Hur ab, ihr Herren, ein Genie!, Robert Schumann o Chopinie w recenzji pt. Ein Opus Ii z Wariacji opus 2 Chopina na temat z Jon Juana Mozarta w "Allgemeine Musikalische Zeitung" nr 49, Lipsk, 7 Xii 1831. Por. Armata (Armaty w kwiatach). Daj (swemu) geniuszowi szans - ac. indulge genio z Satyr, 5, 151, Persjusza. Opowie o rybaku i geniuszu - (tj. dinnie) z Bani z 1001 nocy, o przygodzie rybaka, ktry nieopatrznie uwolni dinna (ifrita) zamknitego przez krla Sulejmana (Salomona) w dzbanie wrzuconym do morza, gdzie przebywa przez 1800 lat. Wielcy geniusze s na og melancholikami - z Problemw, sekc. 30, Arystotelesa. Seneka (O pokoju duszy) cytuje powiedzenie Arystotelesa, e nie byo adnego wielkiego geniusza bez domieszki obdu.

w. Genowefa - fr. Genevieve, ok. 419-512, na wp legendarna dziewczyna

z Nanterro, ktra po mierci rodzicw zamieszkaa u matki chrzestnej w Paryu. Gdy Hunowie pod wodz Attyli maszerowali w 451 na Pary, a ludno miasta w panice gotowaa si do ucieczki, Genowefa nakonia wszystkich do pozostania, zapewniajc ich, e s bezpieczni. Rzeczywicie Attyla skierowa swe wojska na Orlean. Pniej uwaano j za patronk Parya. W plastyce wyobraana z kluczami Parya u pasa, przy czym diabe zdmuchuje jej wiec, a anio zapala z powrotem; pasie owce swego ojca w Nanterre; przywraca wzrok matce. Szkoa w. Genowefy - rdw. szkoa naleca do kolegiaty w. Genowefy na lewym brzegu Sekwany, poza jurysdykcj biskupa Parya. Wsawiona wykadami Abelarda; w pocz. Xiii w. miaa pozycj rwn niemal uniwersytetowi paryskiemu.

Genowefa Ksiniczka Brabancka - bohaterka legend lud., sigajcych Viii w., przypomniana w Zotej legendzie (ok. 1250; zob. Zoty) J. de Voragine'a, a potem szerzej, w tekcie mnicha nm. z Xv w., Mathiasa Emicha. Crka ksicia Brabantu, ona Zygfryda von Hohensimmem, hrabiego Trewiru, ktry nazajutrz po lubie musia wyjecha na wojn z Maurami, nie wiedzc, e pozostawi on w ciy. Jego rzdca, Golo, usiuje j uwie; odprawiony mci si, oskarajc j przed hrabi o cudzostwo. Genowefa ma umrze wraz z urodzonym w wizieniu synkiem. Siepacze z litoci porzucaj j w lesie, gdzie ywi si korzonkami, karmic dziecko mlekiem sarny. Po siedmiu latach hrabia, powrciwszy z kolejnej wojny z niewiernymi, zabkany na polowaniu w lesie, odnajduje w jaskini on i syna, a przekonawszy si o jej niewinnoci, przywozi j w triumfie na swj dwr. Golo zostaje stracony. Legenda cieszya si w Niemczech (a pniej take w Polsce) wielk popularnoci wrd ludu. Golo i Genowefa - dramat proz (1781, wyst. 1811) Friedricha Mllera (tzw. Malarza Mullera), w stylu realizmu okresu Burzy i Naporu (zob. Sturm und Drang). Genowefa - tragedia (1799) Friedricha Hebbla, ktrej rzeczywistym bohaterem jest Golo. Opera (opus 81; Lipsk 1850) Roberta Schumanna, wg Hebbla. Genevieve de Brabant - opera-buffa (Pary 1859) i opera-feeria (1875, przerbka) Offenbacha.

Gens - w staro. Rzymie klan, grupa rodzin poczonych wsplnym nazwiskiem i wiar we wsplnego przodka; pierw. nazwa ograniczona bya do grup rodw patrycjuszowskich, pniej rozszerzona take na plebejuszy.

Gentry - (wym. dentry) angielska szlachta nisza (nie arystokracja), zw. posiadajca wasno ziemsk; ang. z ac. genrilis 'nalecy do rodu, klanu, rodziny (gens)'.

Geograf Bawarski - anonimowa notatka z po. Ix w., prawdop. jakiego mnicha bawarskiego z Ratyzbony, sporzdzona moe dla krla Ludwika Niemieckiego, zawierajca opis ziem plemiennych, gwnie sowiaskich, na pn. od Dunaju i na wsch. od aby i Sali. Krtki tekst, wyliczajcy, obok prawdziwych czy prawdopodobnych, wiele nazw fantastycznych, niesychanych, nad ktrymi gowi si cae pokolenia jzykoznawcw. S tam m.in. informacje o niektrych plemionach polskich, jak: Wilanie; lzanie, Opolanie, Dziadoszanie, Goszyce, Wolinianie, Pyrzyczanie.

Geografia. Geogaphika - obszerne dzieo w 17 ksigach geografa gr. Strabona, ok. 65 pne.-ok. 20 ne., opisujce geografi fizyczn gwnych krajw rzymskiego wiata i dajce szeroki zarys ich rozwoju hist. i ekon., z uwzgldnieniem osobliwszych obyczajw ich mieszkacw oraz fauny i flory. Opowiada ono np., jak Hindusi chwytaj sonie i ogoniaste mapy, jak Arabowie otrzymuj wod pitn z morza i jak Egipcjanie karmi swe wite krokodyle, dalej o wiszcych ogrodach Babilonu (zob. Semiramida), wielorybach Zatoki Perskiej i wonnociach Arabii Szczliwej. Cho Strabon opiera si w znacznym stopniu na pracach poprzednikw, nie zawsze krytycznie, stworzy pierwsz w dziejach geografi powszechn; jest to jedyne dzieo staroytne tego gatunku, jakie zachowao si niemal w caoci. Geographike hyphegesis - gr., 'Wstp do geografii', dzieo w 8 ksigach astronoma i geografa gr. Klaudiusza Ptolemeusza, ok. 100-ok. 168, oparte na pracy Marinosa z Tyru, podaje zasady matem. i astron. konstruowania map oraz zestawia 8000 nazw geograficznych caego znanego wiata. A do pocztku Xv w. znali je i przekadali z gr. tylko Arabowie; po czym Europa poznaa je z t. aciskiego, kopiowanego wielokrotnie, a w 1477 wydanego drukiem, co zapewnio mu silny wpyw na geografi naukow Renesansu. Geographia generalis... - ac., 'Geografia oglna', dzieo (1650) Vareniusa (Bemharda Varena), geografa nm., w jz. aciskim, ktre stworzyo podstawy wspczesnej geografii powszechnej.

Georgiki - w staro. Grecji i Rzymie utwory poetyckie o charakterze opisowo-dydaktycznym, powicone trudowi rolnika i yciu wsi; z gr. georgikos 'rolniczy' od georgos 'rolnik'. Georgica - aciski poemat w 4 ksigach (37-33 pne). Wergiliusza. Celem

dziea, dedykowanego Mecenasowi i prawdop. powstaego z jego inicjatywy, byo obudzenie mioci do rolnictwa, do prostoty i cnt starorzymskich. Ksiga I powicona jest uprawie zb i obserwacjom meteorologicznym, Ii hodowli drzew, g. oliwek i winoroli, Iii - hodowli byda (z opisem pomoru byda w Alpach Noryckich), Iv - pszczelarstwu.

Geraint - Gereint, syn Erbina, bohater opowieci walijskiej z Xiii w., zawartej w zbiorze Mabinogion (zob.), bdcej wariantem opowieci o Ereku i Enidzie (zob.) Chretien de Troyes. eglarz francuski; pierwszy przepyn samotnie Atlantyk, nie zawijajc do portw, na jachcie "Firecrest", w 1923; w 1924-29 dokoczy samotnej podry dookoa wiata. Na pokad, co pian si okry, Wyszede obdarty i bosy, A wiatr nad tob cwatowa, Caowa Mokre twe wosy. (A. Sonimski, Oda o Allanie Gerbault, 27-31.)

Germinal - (wym. arminal) sidmy miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, marzec-kwiecie; fr., germe z ac. germen 'kieek'. 12 germinala roku Iii - (1 Iv 1795) data powstania ludu przedmie paryskich przeciw Konwentowi.

Geroldseck - rdw. zamek w Kufstein w Tyrolu w Alpach Bawarskich (Austria), od 1504 nalecy do Habsburgw, rozbudowany przez cesarza Maksymiliana I, w Xix w. jedno z najciszych austriackich wizie politycznych, w ktrym przebywali rwnie polscy spiskowcy i powstacy (1833, 46, 48). Dzi muzeum, zawierajce m.in. organy synne z potnych wymiarw i dononego dwiku.

Gerolstein - zob. Wielki (Wielka ksina...).

Gerona - (wym. cherona), kataloskie Girona, staro. Gerunda, miasto w Katalonii u stp wsch. Pirenejw (Hiszpania). San Pedro de Galligans - koci romaski (X, Xii w.), 3 nawy nierwnej wysokoci, sklepione kolebkowo i pkolebkowo; wspaniay kruganek klasztorny. Katedra gotycka - Budow rozpoczto w 1312 na mod francusk: w prezbiterium podwjne nawy boczne i obejcie z 7 przse i 7 kaplic

promienistych na wzr Narbonne i Amiens, a kiedy t wsch. cz ukoczono, prace z jakiego powodu zostay wstrzymane. Dopiero w 1416 architekt Guillermo Bofill przedstawi miay plan wzniesienia nawy szerokiej jak, apsyda cznie z obejciem. Wobec oporu czci wadz katedry przeciw tej ryzykownej idei powoano komisj (pomys zadziwiajco nowoczesny!) z 12 wybitnych architektw; tylko piciu gosowao za Bofillem, ale mimo to powierzono mu w 1417 budow kocioa jednonawowego o rozpitaci 237m (zdumiewajce osignicie techniczne). Jedna z najwikszych, a zarazem najskromniejszych chrzec. budowli sakralnych; fasada z Xviii w.

Geronimo - (wym. deronimo), ok. 1829-1909,

Gerbault Alain - (wym. orb), 1893-194i, ostatni wdz Indian (Apaczw), ktry prowadzi regularn wojn z siami zbrojnymi USA w latach 1882-86. Po uwolnieniu z wizienia podyktowa swoj autobiografi S. M. Barrettowi.

Gerydon - przest. may stolik okrgy (a. trjktny, naronikowy) o jednej nodze, na drobiazgi, kwiaty, siodycze; wysoki, ozdobny postument pod lichtarz, wiecznik (2. po. Xvii w.); z fr. gueridon od imienia postaci z fr. krotochwili i baletu z Xvii w.

Gerylasi - partyzanci hiszpascy, zw. walczcy z okupacj wojsk Napoleona I; z hiszp. guerrillas, l.mn. od guerrilla 'wojenka, partyzantka'. Gerylaswka - partyzantka hiszpaska 1808-14.

Geryon - gr. Geryoneus, mit. gr. nieokrzesany trzygowy olbrzym o trzech zronitych tuowiach, syn Chrysaora (ktry wraz z Pegazem zrodzi si z krwi zabitej Meduzy), majcy na zachodnich kracach wiata (na wyspie Gades?) olbrzymie stada piknego byda, strzeonego przez dwugowego psa Ortosa i olbrzyma Eurytiona; zob. Herakles (10. praca). W Boskiej Komedii, Pieko, 17-18, Dantego jest on symbolem obudy i stranikiem smego krgu Piekie: "twarz jego, niby twarz zacnego ma, ufno budzia... lecz reszt cielska przypomina wa" (t. E. Porbowicza).

Gessen - w Biblii - nazwa urodzajnej czci Egiptu, lecej na wschd od Nilu, gdzie pozwolono osi wygodniaym Izraelitom; Gen., 45, 10.

Gessler Hermann - zob. Tell Wilhelm.

Gesta - ac., 'rzeczy dokonane; dziela; czyny', std fr. geste 'rdw. poemat epicki a. heroiczny'; por. Chansons de geste. Gesta Dei per Francos - zbir wyd. w 1611 przez Gondarsiusa kronik ac. i dokumentw hist. o wojnach krzyowych, przewanie pisany przez mnichw, zw. dzieje krlestwa Frankw w Jerozolimie. Tytu - ac., 'Dziea Boga przez Frankw (dokonane)' - ilustruje pogldy historiozoficzne Gondarsiusa: uczyni on z Frankw narzdzie Opatrznoci. Gesta Francorum - ac., 'Dzieje Frankw', trzy pierwsze (i jedyne) tomy historii Francji (za lata 254-752), dziea rozpocztego przez historyka fr. Adrien de Valois de La Mare, 1607-92. Gesta Romanorum - ac., 'Historie rzymskie', zbir ok. 300 opowiada proz, czciowo pochodzenia wschodniego, b. popularnych w redniowieczu, skompilowanych moe w Anglii pod koniec Xiii w., moe ok. 1330 w Niemczech. Druk. w Kolonii ok. 1472. Epizody s zazw. dowolnie umieszczane w okresie panowania jakiego cesarza rz., ale niewiele jest tam prawdziwej historii. Po kadej opowieci nastpuje mora a. "zastosowanie", pierw. na uytek kaznodziei, ale nie jest to dzieo religijne. Chaucer, Szekspir i pniejsi pisarze czsto posugiwali si wtkami tego zbioru Historyje rzymskie przekad 40 wybranych opowiada z Gesfa Romanorum (ok. 1540) Jana z Koszyczek i Jana Sandeckiego, poczytny w Polsce Xvi w. i wielekro wznawiany; wpyw (obok ac. oryginau) na literatur polsk od Reja do Kondratowicza.

Il Gesu - zob. Il Gesu.

Get - Gat(h), miasto filistyskie, wspomniane w pieni aobnej Dawida o Saulu i Jonatanie, Biblia, 2. Ks. Krl., 1, 19-20: "Sawni twoi, o Izraelu, na grach s pobici. Jake polegli mocarze! Nie mwcie o tym w Gei ani na ulicach Aszkalonu, aby si nie radoway crki filistyskie"; std: "Nie mwcie o tym w Get", oznacza w przen.: "Niech nasi przeciwnicy nie dowiedz si o tej porace."

Getsemani - aram. gath semane 'tocznia oliwy', w Biblii - ogrd oliwek na stoku Gry Oliwnej, na lewym brzegu potoku Cedron, miejsce cierpie

duchowych Chrystusa ("Smutna jest dusza moja a do mierci"), modw o uniknicie kani ("Ojcze! oddal ode mnie ten kielich"), zdrady Judasza i pojmania Chrystusa; Ew. wg Marka, 14, 32-47. Getsemani - obraz (pocz. Xvii w.) EI Greca, Pary, Col. Durand-Ruel.

Getto - w rdw. i w niekt. krajach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy w 1940-45 odrbna dzielnica ydowska w miastach; dzielnica miasta zamieszkaa przewanie przez jak mniejszo rasow a. narodow; przen. grupa spo. yjca w izolacji od otoczenia; z w. ghetto (dialekt wenecki) geto 'huta' od ac. iactare 'rzuca; odlewa metal jak w hucie'; pierwsze getto zaoono ok. 1500 na wyspie, na ktrej znajdowao si il geto, huta wenecka. Biorc przykad z Wenecji, papie Pawe Iv zarzdzi utworzenie pierwszego getta rzymskiego i pierwszego z edyktu papieskiego; zaoono je w 1556 na bagnistym terenie Zatybrza.

Gettysburg - miasto w pd. Pennsylwanii (USA), pod ktrym 1-3 Vii 1863 stoczono najwiksz bitw wojny secesyjnej, stanowic zarazem jej, punkt zwrotny. Armia Konfederacji pod dowdztwem gen. Roberta E. Lee usiowaa wedrze si przez rzek Potomac na terytorium pnocne, ale zostaa odepchnita przez armi Unii pod wodz gen. George G. Meade'a. Ordzie gettysburskie - ang. Gettysburg address, prezydenta USA, Abrahama Lincolna, wygoszone w listopadzie 1863, na inauguracji cmentarza narodowego w Gettysburgu dla ok. 40000 polegych w bitwie, proklamujce "nowe narodziny wolnoci" narodu amer., koczce si sowami: "Uroczycie proklamujemy nasz wol, by rzd ludu, przez lud i dla ludu nie znikn na tej ziemi."

Getynga - nm. Gttingen, miasto w Saksonii Dolnej (RFN) nad rzek Leine; po raz pierwszy wspomniane w X w., otrzymao ok. 1200 prawa miejskie i przyczyo si do Hanzy. W 1737 Jerzy Ii, krl ang. i elektor hanowerski, zaoy uniwersytet (Georg-August Univ.), cieszcy si niezwykymi jak na swj czas swobodami i wolnoci nauki. W 1751 zaoono tu Akademi Nauk. W 2. po. Xviii - 1. po. Xix w. silny rozwj nauk historycznych, jzykoznawstwa, prawa. Tradycja matematyczna Getyngi siga C. F. Gaussa, "ksicia matematykw", ktry tam naucza od 1807; pniej wiatowy orodek fizyki i matematyki. Gttinger Hain (a. Gttinger Dichterbund) nm., 'getyski gaj (a. zwizek poetw)'; zwizek modych pisarzy nm. okresu Burzy i Naporu (zob. Sturm und Drang), 1772-74, m.in. Boie, Hlty, Voss, bracia Stolberg, przeciwnicy kierunku francuskiego w lit. nm.

Gttinger Sieben - nm., 'getyska sidemka'. Gdy w 1837 krl Ernest August odwoa konstytucj Hanoweru, 7 profesorw uniwersytetu w Getyndze wystpio z energicznym protestem; zostali z miejsca usunici z uczelni. Byli to: bracia Jakob i Karl Grimm, twrcy filologii porwnawczej, historycy Gervinus i Dahlmann, fizyk W. E. Weber, orientalista von Ewald i prawnik W. E. Albrecht. Wskutek naruszenia swobd akademickich ucierpiaa take reputacja uczelni. Odrodzia si w kocu Xix w., gwnie dziki wydziaom fizyki i matematyki.

Gewandhaus - nm., dom cechu sukiennikw, zw. lipskich, w ktrym w 1781 otworzono sal dla koncertw (nm. Gewandhauskonzerte) odbywajcych si ju od 1743, organizowanych m.in. przez Jana Sebastiana Bacha. W latach 1884-1943 koncerty odbyway si w nowej filharmonii, ktrej nadano t sam nazw, a po jej zbombardowaniu w sali zastpczej. Dzi w Sali Kongresowej (Kongresshalle). Jest to najstarsza tego typu w Niemczech impreza koncertowa o wietnej tradycji i wiatowym rozgosie, gdzie dyrygowali wybitni muzycy, od J. A. Hillera i F. Mendelssohna do H. Abendrotha i F. Konwitschnego.

Gdba - dawn., przest., poet., granie, piewanie, muzyka, akompaniament; dawn. gl, instrument muzyczny.

G - ptak petwonogi, blaszkodzioby, dziki a. domowy (ac. Anser); przen. dziewczyna gupia, naiwna. Bajki Babci Gski - zob. Bajka. Gsi brata Filipa - w Dekameronie, 4 (przedsowie), Boccaccia. Pustelnik Filip Balducci mieszka z synkiem w celi na grze Asinario, czasami tylko udajc si do Florencji po jamun; syn dorasta, nie widzc nigdy nikogo prcz ojca. Na koniec Filip decyduje si na zabranie witobliwego, a zatem odpornego na pokusy syna z sob do miasta. Syn z zachwytem przyglda si architekturze Florencji i wypytuje ojca o nazw kadej rzeczy. Spotkali wreszcie gromad piknych, modych dam. Syn pyta: "Co to za istoty?" "Spu oczy, to twory Szatana!" "Ale jak si zw?" Ojciec, nie chcc budzi w synu dz, odpar: "To s gsi!" Wtedy syn zacz gorco prosi ojca o jedn tak gsk; Filip zrozumia, e natura jest silniejsza od umysu. Ulubiony temat fr. malarstwa rokokowego. Gsiego - pojedynczo jeden za drugim (i, cign). Gsi kapitoliskie - Wg tradycji, kiedy Gallowie pod wodz Brennusa zajli w 390 pne. Rzym, a Marcus Manlius Capitolinus z resztk zaogi

broni si jeszcze na wzgrzu kapitoliskim, oddzia Gallw podkrad si tak cicho, e dosign szczytu wzgrza, ale gdy pierwszy napastnik wdrapa si na parapet, wite gsi, usyszawszy szmer, zaczy gga. Obudzony tym Manlius ruszy na way i porazi nieprzyjaci. Odtd wite gsi karmiono na koszt skarbu pastwa; barwnie przystrojone noszono je co rok w procesji na Kapitol. Gsi Most - w Dekameronie, 9, 9, Boccaccia; pielgrzym Jzef pyta krla Salomona o rad, co ma uczyni ze sw zoliw i krnbrn on. Krl odpowiada: "Uwaaj na Gsi Most." W drodze powrotnej na mocie (jak si okazao, Gsim) Jzef widzi, jak mulnik zmusza upartego mua do ulegoci bezlitosnymi razami. Wrciwszy do domu Jzef t sam metod czyni z ony idea posuszestwa. G w. Marcina - zob. (w.) Marcin. Jak z gsi woda (spynie, zleci) - szybko, bez ladu. Niech ci g kopnie! - art. okrzyk podziwu, uznania. Nie masz lepszej zwierzyny jako nasza gska: dobre pirko, dobry mech, nie ga mi i miska - przys. Polacy nie gsi - sztuka o Mikoaju Reju (1952) Ludwika Hieronima Morstina. Tytu wyrwany z kontekstu autorskiego posania ze Zwierzyca (1562) Reja: "A niechaj narodowie wdy postronni znaj, i Polacy nie gsi, i swj jzyk maj!", co oznacza, e Polacy maj nie gsi jzyk, ale swj, e nie ggaj, ale mwi po polsku. Tytu sztuki Morstina moe nasuwa myl, e idzie w nim o do osobliwe stwierdzenie, e Polacy nie s ptakami gatunku Anser, czego chyba nie ma potrzeby dowodzi. Przodkowie nasi uratowali Rzym - ros. naszy priedki Rim spasli, z bajki Kryowa Gsi (1811); gsi gnane przez chopa na sprzeda skar si przechodniowi, e chop pdzi je "jak proste gsi", cho one pochodz od kapitoliskich. "Ale cocie same uczyniy?" "My? nic zgoa", "Wic daleje do garnka i rona!" Ptak, ktry znosi zote jaja - zob. Zoty. Szara g - zob. Szary. Nie pomoe nic gsce, cho z abmi pywa, przedsi midzy biaymi nasza gska siwa. (M. Rej, Wizerunk wasny ywotu czowieka poczciwego (1558).)

Gle - w wczesnym rdw. nazwa ludowych instrumentw smyczkowych (a moe i szarpanych), obecnie termin obejmujcy wszystkie staropolskie instrumenty strunowe, ktrych pierwotnej nazwy ju nie znamy, odpowiednik takich nazw,

jak serb.-chorw. gusle, ros. gusli, bug. guslica oraz husle Serbw uyckich. Gliki podhalaskie - zob. Zbcoki.

Ghismonda i Guiscardo - w Dekameronie, 4, 1, Boccaccia, opowie o tym, jak Tankred, ksi Salema, zabija Guiscarda, kochanka swojej crki Ghismondy, i posya jej w zotym kubku serce zamordowanego. Ona wlewa do kubka trucizn, wypija i umiera; por. Mauzoleum (Artemizja); Sofonisba.

Ghul - gul, muzumaski zy duch, demon, nieczysty dinn (zob.) zamieszkujcy ruiny i straszcy samotnych podrnych po drogach. Ghule niekiedy chwytaj ich, by posili si ich misem. A jeli za dnia nie znajd wdrowca, ktrego mogyby pore, udaj si noc na cmentarze, wygrzebuj z grobw zwoki i poeraj je; por. Sidi Numan.

Gianni Schicchi - (wym. danni skikki) komedia muz. w 1 akcie Pucciniego, libretto: G. Forzano, 3. cz Tryptyku, w.'Il Trittico (wyst. Nowy Jork 1918, wyst. pol. Warszawa 1926). Rzecz dzieje si w 1299 we Florencji. Umiera bogacz Buoso Donati, zapisujc cay majtek zakonnikom. Liczna i chciwa rodzina nie posiada si ze zoci. Krewny zmarego, mody Rinuccio, zarczony z crk plebejusza Gianniego Schicchi, posya po niego, aby znalaz jak rad. Korzystajc z tego, e wiadomo o mierci Donatiego nie wysza poza prg domu, Schicchi udaje umierajcego krewniaka i dyktuje szeptem sprowadzonemu notariuszowi inny testament, w ktrym, jak si okazuje, zapisa wszystko sobie. Wygania z domu ca rodzin, prcz uszczliwionych tym oszustwem modych.

Giardino Segreto - zob. Ogrd (tajemny).

Gibelini - gibelinowie, (Xii-Xv w. we Woszech) stronnictwo popierajce cesarzy niemieckich Hohenstaufw, zwalczajce zwolennikw papiestwa, gwelfw; z w. Ghibellino l.poj. ze st.-g.-nm. Wibeling, nazwy dynastii frankoskiej (salickiej) od Wibeling (Waiblingen), zamku we Frankonii; zob. Waiblingen.

Gibralfaro - zob. Malaga.

Gidia - pot. pogard., art. czowiek bardzo wysoki, chudy, niezgrabiasz; z pers. przez tur. gidi 'nicpo'.

Gidowie - gidy, we Francji Xviii i pocz. Xix w. oddziay kawalerii doborowej, eskorty sztabw i wyszych dowdcw, rwnie w Polsce 1809 i 1831; z fr. guide 'przewodnik; kawalerzysta'.

Giecz - wie nad Maskaw (dopywem Warty) na Pojezierzu Gnienieskim, w woj. poznaskim, jeden z gwnych grodw Mieszka I i jeden z 4 obozw wojskowych Bolesawa Chrobrego zniszczonych przez Brzetysawa czeskiego w 1039 (ludno uprowadzona do Czech i osadzona we wsi Hedczany), pniej odbudowany. Badania archeologiczne od 1949 odsoniy kamienn aw fundamentow paacu i kaplicy-rotundy, most palowy, groble, dymarki hutnicze. Zamek spalono w 1331. Koci romaski - z granitu, jednonawowy z apsyd i mens z poowy Xii w. Czciowa rekonstrukcja po 1945.

Giedymin - ok. 1275-1341, wielki ksi litewski od 1316, twrca potgi pastwa litewskiego, ojciec 7 synw, a wrd nieh Olgierda i Kiejstuta; dziad Wadysawa Jagiey; crk Aldon (zob. Aldona Anna) wyda za Kazimierza Wielkiego. Przyczy do Litwy, mudzi, Rusi Czarnej (z Nowogrdkiem i Grodnem) i ksistwa poockiego - ksistwo pisko-turowskie, Misk, wsch. Podlasie, ksistwo witebskie i Woy. Zaoy Troki i Wilno. Toczy nieustanne walki orne i dyplomatyczne z zakonem krzyackim.

Giermek - w rdw. mody czonek rodziny szlacheckiej, odbywajcy u dowiadczonego rycerza pierwsz praktyk, zakoczon uroczystym pasowaniem na rycerza; przest. goniec w szachach; z wg. gyermek 'dziecko; chopiec'.

Giez - rodzina owadw z rzdu muchwek, niebezpiecznych pasoytw ssakw, usadawiajcych si w drogach oddechowych a. w zatokach czoowych pascych si zwierzt (giez owczy, nigiez koski, strzykacz sarni); pot. bydle, rodzaj duych, wochatych muchwek pasoytujcych pod skr przeuwaczy (giez bydlcy a. bydle pospolity, bydle sarni, jeleni). Na gos gza krowy zaczynaj si gzi, a konie ponosz. Gza - genie si.

Gzi si (o zwierztach) - wpada w popoch, ujawnia a. zaspokaja popd pciowy; (o ludziach) zaleca si lubienie, pieci si zmysowo, swawoli, zbytkowa. Gzik - may giez; bzik, fiksacja; dawn. swawola, popd pciowy, zmysowo, upay, kanikua. Jakby (go, j) giez uksi, uci, napad - o kim, kto si unosi, zyma, biesi, wcieka, ciska, pieni, zoci, piekli, miota.

Giezo - gzo, w rdw. i czasach Renesansu-luna pcienna koszula damska, czsto haftowana z przodu i marszczona u szyi; dawn. nocna koszula kobieca; koszula miertelna; por. Czecho.

Giganci - mit. gr. rd potnych i straszliwych wielkoludw, zrodzonych z Ziemi (Gai) spryskanej krwi kastrowanego Uranosa (zob.), miertelnych pomimo boskiego pochodzenia; por. Olbrzymy; Tytani. Gigant - zob. Atlas (podpora). Gigantomachia - walka bogw Olimpu z atakujcymi ich gigantami. Bogowie dowiedzieli si, e zwycistwo zapewni im moe tylko pomoc miertelnika, wezwali wic Heraklesa, ktry zabi Alkioneusa i wielu innych strzaami z uku; przewodzcy bogom Zeus zgadzi piorunem Porfiriona usiujcego zgwaci Her; Atena umiercia Pallasa a. Enkeladosa; Posejdon zmiady Polibotesa ska, ktra staa si wysp Nisyros; Apollo ustrzeli Efialtesa, Hermes pooy trupem Hippolitosa, Dionizos pozbawi ycia Eurytosa. Pobitych gigantw zakopa miano pod wulkanami w rnych okolicach Grecji i Italii; koci olbrzymich zwierzt kopalnych poczytywano za koci gigantw Gigantomachia naleaa do najpopularniejszych mitw gr.; bya wyrazem mocno zakorzenionego przekonania o niezbdnym i sprawiedliwym zwycistwie rzdzonego przez prawo i porzdek wiata bogw Olimpu nad dzikim praczasem chaosu, nad uosobionymi przez gigantw gwatownymi siami przyrody (takimi jak wulkany). W czasach hellenistycznych, kiedy wyrzebiono wspaniay fryz otarza pergamoskiego (197-159 pne.), gigantomachia symbolizowaa wspczesne zwyciskie walki z barbarzycami (celtyckimi Galatami). Ulubiony temat literatury i plastyki antyku; gigantw przedstawiano czsto z wami zamiast ng. Gigantomachia - pn. fryz skarbca Knidyjczykw w Delfach, relief, Vi w. pne. Wielki fryz (d. ok. 1127m) cokou otarza Zeusa i Ateny w Pergamonie, relief, m.in. Menekratesa, za rzdw Eumenesa Ii. Rzeby z przyczka Hekatompedonu na Akropolu ateskim (ok. 520 pne.). Upadek gigantw fresk (1534, Mantua, Palazzo del Te) Giulia Romano. Obraz

Guida Reni, Pesaro, Muzeum. Gigantomachia - epopeja (ok. 370-404) poety rz. Cl. Claudianusa. Nova Gigantomachia... - zob. Kordecki Augustyn. La caduta dei Giganti - w., 'Upadek gigantw', opera (1746) Ch. W. Glucka.

Gil Blas de Santillane - zob. Idzi (Blas).

Gildia - w Europie rdw. stowarzyszenie kupcw (Xii-Xiv w.) gwarantujce bezpieczestwo handlu, uatwiajce porozumienia w sprawach wag i miar, cen i przywilejw handlowych; cech rzemielniczy; w Rosji Xvii-Xix w. stanowa organizacja kupiecka; por. Bractwo; z nm. Gilde.

Gilgamesz - na wp legendarny krl sumeryjskiego miasta Uruk (obecnie Warka) nad Eufratem w pd. Mezopotamii (pocz. Iii tysiclecia pne.), mityczny bohater kilku sumeryjskich utworw lit. ktre stanowiy kanw synnego eposu starobabiloskiego z ok. 2000 pne., nazwanego w czasach nowoytnych Poematem o Gilgameszu, jednego z najstarszych i najwaniejszych wielkich poematw epickich w literaturze. Odkryty zosta w znacznych fragmentach, na glinianych tabliczkach, w 1853, w ruinach nowoasyryjskiej biblioteki krla Assurbanipala w Niniwie (dzi Muz. Bryt. w Londynie). Epopeja zawiera historie o Gilgameszu, jego przyjacielu Enkidu (rodzaj praczowieka utworzonego z gliny), Utnapisztim (babiloski Noe) i in.

Gilles - (wym. ij) typowa posta francuskiej pantomimy ludowej: niemiay guptas. Gilles - obraz (ok. 1718) Antoine'a Watteau, Pary, Luwr.

Gilles de Rais - zob. (de) Rais.

Gilotyna - uywany do 1977 we Francji przyrzd do cinania gowy za pomoc trjktnego noa, ktry spada na szyj skazaca, niesusznie uwaany za wynalazek Joseph-Ignace Guillotina, 1738-1814, profesora anatomii na Sorbonie, deputowanego Stanw Generalnych w 1789 i czonka Konstytuanty.

Przedstawi on Izbie wniosek, aby cicie, zastrzeone dotychczas dla skazanych na mier arystokratw (plebs wieszano na szubienicy, co nadawao egzekucji charakter habicy), ustanowi jako sposb wykonywania wyroku mierci dla wszystkich skazanych oraz aby skrci cierpienia delikwentw przez zastosowanie jednej z udoskonalonych machin, uywanych wspczenie w Anglii lub dawniej w rnych prowincjach Francji, Niemiec czy Woch. Propozycj przyjto, a wyoniona komisja zwrcia si o rad do synnego chirurga Louisa; wg jego wskazwek niemiecki mechanik Schmidt zbudowa ulepszony przyrzd na wzr angielski; zatwierdzono go i oddano do uytku 25 Iv 1792. Pocztkowo nazwany louisette, pniej guillotine, mimo protestw profesora Guillotiae'a.

Gimnazjum - ac. gymnasium z gr. gymnasion, w miastach staro. Grecji publiczny orodek wicze gimnastycznych (wykonywanych zwykle nago, std nazwa od gr. gymnos 'nagi') zazw. za murami miasta, w gaju, nad strumieniem, z dziedzicem, bieni, boiskiem, salami, kpielami dla chopcw, efebw (18-19-latkw odbywajcych sub wojsk.) i mczyzn, zazw. z palestr (zob.), niekiedy ze stadionem, z parkiem ozdobionym posgami i otarzami, gdzie uprawiano dysputy i gdzie nawet powstaway szkoy filoz., jak w Akademii (zob.), Liceum (zob.), Kynosarges (zob.). W okresie hellenistycznym w Rzymie od czasw Nerona i od Renesansu do Xx w. szkoa rednia rnych typw, zw. klasyczna i humanistyczna, pniej take szkoy oglnoksztacce, matem.-przyrod. i zawodowe. W Polsce do 1948. Gymnasium Palatinum Vittorina da Feltre - w Mantui (Wochy), za. w 1425, jedna z pierwszych szk humanistycznych. Gimnazjum Johannesa Struma - w Strasburgu, za. w 1538, zainicjowao nowy rodzaj redniej szkoy humanistycznej, z nauk jz. klasycznych i retoryki. Gimnazja ewangelickie - w Polsce powstay najpierw w Toruniu (1557), Gdasku i Piczowie (1558). Gimnazjum toruskie - zob. Toru. Gimnazjum w Lesznie - zob. Leszno. Gimnazjum Woyskie - zob. Krzemieniec (Liceum). Gimnazjum w Putusku - zob. Putusk.

Ginevra - zob. te Guinevere; (1) posta z Orlanda szalonego Ariosta, ksiniczka szkocka niesusznie oskarona przez Lurcania o spowodowanie mierci jego brata, a jej ukochanego, Ariodanta. Za spraw Rinalda Ariodante, ktry w rzeczywistoci wcale nie umar, zdobywa rk Ginevry.

Ginevra (2) - dziewczyna z rodu Orsinich, w dzie swego lubu z Francesco Dori dla figlw ukrya si w kufrze. Zamek zatrzaskowy zaryglowa wieko. Szkielet Ginevry odnaleziono w 50 lat pniej.

Ginza - jap., 'mennica'; najsynniejsza i najruchliwsza arteria handlowa w Tokio. Nabraa znaczenia od 1872, kiedy wzniesiono w pobliu dworzec kolejowy; po trzsieniu ziemi w 1923 rozbudowana jako orodek handlowo-rozrywkowy; nazwa od mennicy srebrnych monet zbudowanej tu w 1612.

La Gioconda (wym. dokonda) - zob. Mona Lisa. La Gioconda - jedyna grywana do dzi opera (Mediolan 1876, wyst. pol. Warszawa 1885) Amiicare Ponchiellego, ktra zdobya mu saw wiatow; libretto: Tobia Gorrio (pseud. i anagram Arriga Boito), swobodna przerbka dramatu Angelo, tyran Padwy (1835) Victora Hugo; rzecz dzieje si w Wenecji Xvii w.; piewaczka uliczna Gioconda kocha ksicia, lecz wielkodusznie rezygnuje ze swych praw do niego na rzecz innej kobiety i odbiera sobie ycie. La Gioconda - tragedia (1898) Gabriela d'Annunzio; mody rzebiarz, Lucio Settala, zakochuje si w swej modelce imieniem Gioconda, ktra staa si jego natchnieniem, i porzuca dla niej kochajc on, Sylwi; wielki sukces Eleonory Duse (ktrej autor dedykowa sztuk) w roli tytuowej. Oba utwory bez zwizku z obrazem Leonarda. Umiech Giocondy - ang. The Gioconda Smile, jedna z najbardziej znanych nowel Aldousa Huxleya.

Gipiura - modny w Xix w. rodzaj koronki klockowej o wypukym wzorze; haft rczny na przejrzystym tle, np. na batycie; z fr. guipure od guiper 'omota (jedwabiem)'.

La Giralda - (wym. chiralda) synna wysoka, kwadratowa wiea i dzwonnica przylegajca do katedry w Sewilli (Andaluzja, Hiszpania), dawny minaret mauretaski (1181-96); nazwa od posgu Wiary umieszczonego na szczycie i obracajcego si z wiatrem; hiszp. giraldilla 'chorgiewka na dachu, majca ksztat postaci ludzkiej a. zwierzcej'.

Girart de Roussillon (wym. irar de rusij) posta z wielu chansons de geste (zob.) z cykli: karoliskiego, o Wilhelmie Oraskim i Doona z Moguncji, jeden z wielkich bohaterw eposu fr. Jego pierwowzr by postaci rzeczywist, hrabi Vienne (w Delfinacie), 819-877, ktry odznaczy si w walkach z Normanami w Prowansji, ale skcony ze swym suzerenem Karolem ysym, oblony przez wojska krlewskie, musia opuci swe miasto. W legendach Girart bywa zbuntowanym wasalem Karola Mota bd Karola Wielkiego, postaci tragiczn, kolejno zbrodniarzem i witym, pysznym i aujcym, feudaem bronicym poudniowych prowincji przed absolutyzmem Frankw, pechowcem na polu bitwy. Wreszcie wyrzeka si ambicji doczesnych, zakada klasztor w Vezelay i umiera w glorii witoci.

Girejowie - dynastia tatarska sprawujca wadz w chanacie krymskim od poowy Xv w. do 1783, ktra utworzya z niego silny orodek handlowy i kulturalny. Byo to pole cierania si wpyww tureckich, polskich i rosyjskich, powodujcych czste zmiany orientacji polit., m.in. okresy dobrych stosunkw z Polsk i okresy najazdw i wypraw na Polsk. Jeszcze wielka, ju pusta Girajw dziedzina, Zmiatane czoem baszw ganki i przedsienia, Sofy, trony, potgi mioci schronienia, Przeskakuje szaracza, obwija gadzina. (A. Mickiewicz, sonet Bakczysaraj, 1-4.)

Girofle-Girofla - (wym. i...) operetka (Bruksela 1874, wyst. pol. Warszawa 1875) Charles'a Lecocqa, libretto: Vanloo i Leterrier, jedno z najwyborniejszych w literaturze operetkowej; grand hiszp. Don Bolero wydaje jednoczenie za m crki-bliniaczki, Girofla i Girofle, jedn za ksicia Beduinw, drug za syna bankiera (role obu crek grane przez jedn aktork, co byo nowoci). Pierwsz - porywaj piraci, powodujc liczne komplikacje, koczce si jednak szczliwie. Pamitne inscenizacje operetki: Moskwa 1923 (Aleksandr Tairow), Stuttgart 1951 (Peter Hamel).

Giselle - (wym. izel) najtypowszy dla okresu romantyzmu francuski "balet z akcj" (Pary 1841, wyst. pol. Warszawa 1848), muzyka: Adolphe Adam, libretto: J.-H. Vernoy de Saint-Georges i Theophile Gautier wg legendy o willidach (odpowiednik sowiaskich wi) w grach Harcu, zanotowanej przez Henricha Heinego. Dziewczyna wiejska Giselle zakochuje si w ksiciu Albercie, ktry odwiedza j w chopskim przebraniu. Kochajcy j leniczy Hilarion, mszczc si na rywalu, demaskuje go publicznie. Giselle wpada w obd i przebija si szpad Alberta. W lesie nad jeziorem ksiyc wieci nad grobem Giselle, ktra wyania si z mogiy, aby taczy z willidami. Polujcego po nocy Hilariona willidy topi w jeziorze, a Albert, ktry trapiony wyrzutami sumienia przyszed na grb Giselle, widzi jej zjaw i taczy z ni a do witu. Wtedy widma znikaj na zawsze.

Giser - przest. odlewacz, wykwalifikowany robotnik pracujcy w giserni, odlewni; z nm. Giesser od giessen 'odlewa, la; wlewa (w form)'.

Gitagowinda - (sanskr., 'Pie o pasterzu', tj. o Krisznie) poemat sanskrycki z Xii w. poety bengalskiego Dajadewy. Tematem jest mio modego Kriszny i pasterki Radhy. T. na kilka jzykw europ.

Giuditta - (wym. duditta) ostatnia operetka (Wiede 1934) Ferenca Lehara, zbliona charakterem do opery, bdca abdzim piewem operetki wiedeskiej, gatunku art., ktry wyczerpa ju wtedy wszystkie swe moliwoci, aby odrodzi si w Ameryce w nowym ksztacie - musicalu.

Giuntowie - (wym. duntowie), w. Giunta, Junte, Zonta, woska rodzina drukarzy, ksigarzy i wydawcw piknych edycji dzie klasykw, dziaajca we Woszech i Francji w 1497-1570: Filippo Giunta i dwaj jego synowie: Luca Antonio i Bernardo.

Giverny - (wym. iwemy) miasteczko na pn.-zach. od Parya zwizane z malarzem Claude Monetem, 1840-1926; mieszka tam i pracowa przez ostatnie 43 lata swego ycia i stworzy synny ogrd i staw z liliami wodnymi, ktre pojawiaj si na wielu jego obrazach.

Giza - arab. al-Djisa, pd.-zach. przedmiecie Kairu, nad Nilem, ze synn nekropol z epoki Starego Pastwa, w pobliu dawnego Memfisu, z trzema synnymi piramidami Iv dynastii: Cheopsa (Chufu), Chefrena (Chafre) i Mykerinosa (Menkaure), oraz olbrzymim monolitowym Sfinksem z portretow gow Chefrena:

Gianka Barbara - ok. 1550-89, crka Jana Gizy, zamonego mieszczanina warszawskiego, kupca, lichwiarza, rajcy, dziewczyna umiejca czyta, miaa, o bujnym temperamencie; oddano j na wychowanie do klasztoru panien bemardynek. Nadworni rajfurzy schorowanego krla Zygmunta Augusta, dostarczajcy mu bez liku naonic, dowiedziawszy si o urodzie i grzeszkach rajcwny, a take o jej podobiestwie do Barbary Radziwiwny (zob.), dostarczyli j krlowi na dwr, gdzie szybko staa si, dziki swemu sprytowi, inteligencji i zalotnoci, najwaniejsz mionic krla w

dwu ostatnich latach jego ycia 1570-72. Zygmunt August, ostatni mski potomek blisko dwchsetletniej dynastii Jagiellonw, nie mia dotychczas dziecka z adn ze swych trzech on i niezliczonych metres, co byo jego tragedi osobist i rodow. W cigu niecaego roku Barbara postaraa si (cho, jak twierdzono, z kim innym) o dziecko, wprawdzie tylko crk. Krl obsypywa teraz Barbar nie tylko bogactwami, ale i wszelkimi askami, jakich zadaa, co pozwolio jej protegowa nawet najwikszych panw Rzplitej w zamian za hojne podarki i sta si potg na dworze. Bya to pierwsza w historii Polski faworyta krlewska, ktra uzyskaa wpyw na sprawy pastwowe. Kiedy w lutym 1572 zmara mieszkajca od dawna w Austrii Katarzyna Austriaczka, 3. maonka Zygmunta Augusta, powzi on myl polubienia Gianki, ale w lipcu 1572 mier zniweczya te plany. W pierwszej poowie 1573 Barbara, kobieta majtna, zgodzia si, zapewne dla tytuu, wyj za zuboaego ksicia, "chudego kniazia" woyskiego osiadego na Mazowszu, Michaa Woronieckiego, z ktrym miaa szecioro dzieci.

Gladiatorzy - ac. l. poj. gladiator od gladius 'miecz', w staro. Rzymie zapanicy cyrkowi, walczcy na mier i ycie midzy sob (a. z dzikimi zwierztami), uzbrojeni w miecz i tarcz lub w sie i trjzb, a. w lasso. W Rzymie wprowadzono walki gladiatorw w 264 pne. (naladownictwo obyczaju Etruskw, ktrzy zastpili nimi dawniejsze ofiary z ludzi skadane na uroczystociach pogrzebowych), kiedy walczyy tylko 3 pary; za Juliusza Cezara walczyo 320 par; Trajan wystawi 5000 par. Szkoy gladiatorw o b. ostrej dyscyplinie powstay w cesarskim Rzymie, w Kapui, Rawennie i in. miastach. Byli oni zazw.jecami wojennymi, niewolnikami kupowanymi w tym celu, skazacami a. siaczami-ochotnikami; byway take gladiatorki. Rzymianie entuzjazmowali si walkami gladiatorw, Grecy gardzili nimi; w Rzymie tylko nieliczni wyraali zastrzeenia (Cicero, Seneka). Walki zniesiono pod wpywem chrzec.: skasowane oficjalnie przez Konstantyna na pocz. Iv w., faktycznie przez Honoriusza w Iv-V w.; zob. te Naumachia. Ave, Imperator, morituri te salutant ac., 'witaj, Cezarze, pozdrawiaj ci idcy na mier', pozdrowienie gladiatorw wkraczajcych na aren. Krcc kciukiem - (ac. pollice verso) zabijaj zob. Kciuk.

Glamis - (wym. glamz) wie w hrabstwie Angus w Szkocji; Makbet (zob.) by tanem (ang. thane, hist. 'baron') Glamis; zamek, siedziba ksicia Strathmore, jest jednym z miejse tradycyjnie, ale bdnie uwaanych za miejsce mordu Duncana I (zob.).

Glastonbury - (wym. glastnbry) miasteczko w hrabstwie Somerset (Anglia), wrd fk i sadw, zwizane z wieloma legendami. Synne w cyklu arturiaskim i w. Graala jako miejsce, dokd przyby w. Jzef z Arymatei,

zaoy pierwszy koci chrzecijaski w Anglii i zasadzi swoj lask, ktra zapucia korzenie i jako gg zazielenia si w kad Wigili, T lokaln odmian gogu wytpili niemal doszcztnie purytanie walczcy z zabobonami. Inna legenda identyfikuje Glastonbury z Avalonem (zob.).

Glaukopis - zob. Atena.

Glaukos - gr., 'byszczcy; szary', imi gr. bdce przydomkiem morza i okreleniem ywych, bystrych oczu dzielnego ma, dlatego dawane wielu bohaterom, m.in.: (1) mit. gr. rybak beocki, ktry po zjedzeniu cudownego ziela sta si niemiertelnym Starcem Morskim (zob. Proteusz) i wieszczkiem, czczonym, zw. w Beocji, przez eglarzy i rybakw. W niektrych wersjach opowieci o Argonautach by pomocnym w budowie statku "Argo" i sternikiem w wyprawie po zote runo. Ajschylos napisa o nim sztuk Glaukos Pontios, z ktrej zachoway si fragmenty. (2) Likijczyk, syn Hippolocha, zastpca dowdcy likijskiego oddziau pod Troj, sprzymierzeniec krla Priama, zob. Diomedes (Diomedowa zamiana). (3) Koryntyjczyk, syn Syzyfa, ojciec Bellerofonta, pradziad poprzedniego Glaukosa, mia stado klaczy w Potniai w Beocji, ktre dopty karmi ludzkim misem (wg in. wersji zjady one ziele, od ktrego oszalay a. Afrodyta rozgniewaa si na Glauka, bo nie dopuszcza ich do ogierw), dopki jego samego nie poary. Ajschylos napisa o nim sztuk Glaukos Potnieus, zachowan we fragmentach. (4) Syn kreteskiego Minosa, pewnego dnia uton w kadzi z miodem. Gdy ojciec odnalaz zwoki dziecka, poleci wieszczkowi Polyidosowi przywrci je do ycia. Kureci (zob.) kazali wieszczkowi znale najodpowiedniejsze porwnanie do krowy czerwono-to-biaej, a gdy Polyidos wymieni owoc dzikiej ry, ukaza si w, ktrego wieszczek zabi. Maonka wa przywrcia go do ycia uywszy pewnego zioa, ktre Polyidos zaraz woy w usta Glaukosa. Chopiec oy. Wieszczek nauczy potem Glaukosa sztuki przepowiadania, ale pogniewany na Minosa, ktry wizi go w paacu, przed ucieczk z wyspy kaza chopcu splun sobie w usta - wtedy Glaukos zapomnia wszystkiego, czego si od Polyidosa dowiedzia. Bohater zaginionych tragedii Sofoklesa i Eurypidesa.

Gltwa - ze samopoczucie (nazajutrz) po przepiciu, katzenjammer, kociokwik, kac, pochmiel; wyraz ukuty przez St. Ign. Witkiewicza (Nikotyna, alkohol..., 1932).

Glebae Adscripti - zob. Ziemia (Przypisani).

Gleipnir - mit. skand. acuch, ktrym skuto wilka Fenrira (zob.), bardzo lekki, zrobiony przez karw z haasu czynionego przez stpanie kota, z korzeni gr, mini niedwiedzia, oddechu ryb, brd kobiecych i liny ptakw; gdy pknie i uwolni wilka, koniec wiata bdzie bliski.

Gleit (1) - hist. list bezpieczestwa, elazny, konwojowy; przepustka, dokument zapewniajcy bezpieczestwo, bezpieczny przejazd; dawn. konwj, eskorta, stra przyboczna, orszak; z nm. Geleitlel 'orszak, konwj'; Geleit(brief) '(list) konwojowy'.

Glejt (2) - dawn. szereg, rzd; z nm. Glied.

Gliniany - miasteczko w Sandomierskiem, gdzie wg przysowiowej anegdoty panoway tak wietne porzdki, e pewnego razu wilki w biay dzie poary burmistrza na rynku; por. Pacanw.

Gliniany wzek - zob. Czarudatta i Wasantasena.

Gliptoteka - zbir rnitych kamieni (gemm, kamei); galeria rzeb i posgw (zw. antycznych); muzeum sztuki antycznej; z gr. glyptos 'wyryty'. Gliptoteka Monachijska - jedno z gwnych dzie (1816-34) architekta nm. Leo van Klenze, 1784-1864, w stylu klasycznym, mieszczca zbiory rzeby antycznej i wspczesnej. Gliptoteka Ny Carlsberg w Kopenhadze (Dania), zbiory sztuki antycznej, galeria malarstwa francuskiego i duskiego.

The Globe - (wym. gloub) ang., 'kula ziemska', synny teatr elbietaski braci Burbage zbudowany w 1599 na dawnym przedmieciu Bankside w Londynie, na poudnie od Tamizy, ktry stai si siedzib kompanii teatralnej "Lord Chamberlain's (pn. King's) Men", do ktrej nalea rwnie Szekspir. Tam odbyy si premiery, m.in. Hamleta, Makbeta, Krla Leara i Otella. By to najpopularniejszy teatr Londynu, a ksztat budynku (prawdop. wielka okrga budowa kryta strzech z otworem w porodku) sta si wzorem dla wielu teatrw powstaych w pocz. Xvii w. Strzecha zaja si ogniem w czerwcu 1613 od wystrzau dziaowego na kocu 1. aktu, w obecnoci krla Jakuba I, ktry przyby na spektakl Henryka VlIl Szekspira. Gmach uleg zniszczeniu. Odbudowano go w 1614, a zburzono w 1644, aby uczyni miejsce dla domw mieszkalnych.

Totus mundus exercet histrionem - ac., 'cay wiat to (sami) aktorzy', cay wiat gra komedi; napis na figurze wyobraajcej glob ziemski, bdcej emblematem teatru "The Globe"; wariant aforyzmu Petroniusza Arbitra (ok. 62 r.).

Glockenspiel - (wym. glokenszpi:l) dzwonki, perkusyjny instrument muz., skadajcy si z metalowych listewek na drewnianej ramie, uszeregowanych w skali chromatycznej, w ktre uderza si paeczkami a. za porednictwem kfawiatury (metalofon); dzwony, podobny instrument perkusyjny z zawieszonymi rurami metalowymi zamiast listewek; carillon; nm. Glocke 'dzwon(ek)', Spiel 'gra; zabawa'.

Gloria in Excelsis - hymn zwany doksologi (tj. pochwa Trjcy w.) wiksz albo hymnem anielskim (gdy wg Wulgaty, Ew. wg uk., 2, 8-l4, piewali go anioowie przy narodzeniu Dziecitka: "Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis" ac., 'Chwaa na wysokociach Bogu, a na ziemi pokj ludziom dobrej woli') odmawiany we mszy, z wyjtkiem aobnych i ferialnych wielkopostnych; ac., 'chwaa na wysokociach'.

Gloucester - (wym, gloster) jedno z najstarszych miast angielskich, rzymskie Glevum, celtyckie Caer Glove, od ok. 97 ne. rz. gamizon, od 681 biskupstwo i opactwo. Katedra - rozpoczta w 1089. Zachowana romaska krypta, obejcie chru i empora; chr przebudowany w stylu gotyckim w 1337-77; pny gotyk (ang. Perpendicular Style) w nawie poprzecznej i w prezbiterium (okno wys. 227m, skomplikowany rysunek sklepie).

Glubbdubdrib - (wym. glabdabdrib) w Podrach Guliwera Jonathana Swifta wyspa czarnoksinikw, nie opodal wybrzey kraju Balnibarbw. Na danie Guliwera wywoano tam duchy Homera, Arystotelesa, Kartezjusza, Wergiliusza, Gassendiego i wielu krlw i wodzw, dziki czemu Guliwer przekonuje si o kamstwach dziejopisw.

Glcksbergowie - polska rodzina ksigarzy, drukarzy i wydawcw; Natan, 1770-1831, ksigarz i typograf Uniwersytetu Warszawskiego i Liceum Krzemienieckiego; jego brat Jan, 1784-1859, synowie: Krystian Teofil, 1796-1876, August Emanuel, 1804-94, i Gustaw Leon, 1807-po 1863.

Glumdalclitch (wym. glamdaIklicz) dziesicioletnia creczka kmiecia, majca 40 stp wzrostu, ktra opiekowaa si Guliwerem (w Podrach Guliwera Jonathana Swifta) w czasie jego pobytu w kraju olbrzymw, Brobdingnagu.

Glyndebourne - (wym. glajndbo:n) miejscowo w hrabstwie Sussex (pd. Anglia), gdzie od 1934 odbywaj si doroczne festiwale operowe (z pocztku tylko Mozartowskie) w posiadoci Johna Christie, 1882-1962.

Gladkowska Konstancja - 1810-89, wybitna sopranistka polska, wychowanka C. Solivy w konserwatorium warszawskim, debiutowaa w operze warsz. w 1830, porzucia karier art. po wyjciu za m w 1832 za Jzefa Grabowskiego. Bya przedmiotem modzieczej mioci Chopina, wystpia na jego poegnalnym koncercie w Warszawie 1 Ix 1830. Uczucie Chopina do Konstancji wyrazio si w utworach: Larghetto z Koncertu f-moll opus 21 i Walc Des-dur opus 70 nr 3. Konstancja - balet w 1 akcie (Nowy Jork 1944), muzyka: Ii Koncert fortepianowy f-moll opus 21 Chopina, choreografia: William Dollar.

Gagolica - najstarsze sowiaskie pismo alfabetyczne, utworzone przez Cyryla (zob. Cyryl i Metody) prawdop. w 862-63, g. na podstawie bizantyjskich systemw graficznych; z czasem zastpione przez cyrylic, opart na majuskule alfabetu greckiego; od st.-cerk.-sow. gago 'sowo'.

Gogw - miasto nad Odr w woj. legnickim. Miao decydujce znaczenie w drugiej wojnie polsko-niemieckiej 1007-13, toczonej ze zmiennym szczciem przez Bolesawa I Chrobrego, i w walkach obronnych w 1109 w czasie najazdu na Polsk cesarza Henryka V (wraz ze witopekiem czeskim i Zbigniewem) za Bolesawa Iii Krzywoustego. Bohaterska obrona Gogowa opisana zostaa przez Galla Anonima w Kronice, 3, 5-9, w sposb tak schematyczny i retoryczny, e mona wtpi, czy ma wiele wsplnego z rzeczywistymi wypadkami. Oblegajcy miasto cesarz mia rozkaza, aby przywizywano zakadnikw, synw i braci obrocw Gogowa, do machin oblniczych, "a tymczasem grodzianie wcale nie oszczdzali wasnych synw i krewnych wicej ni Czechw i Niemcw, lecz zmuszali ich kamieniami i orem do odstpienia muru".

Gos. Gos gromu z Biblii, Apok., 6, 1: "Syszaem, jak jedno z czterech zwierzt mwio jakby gosem gromu: Przyjd i patrz." Gos - (dwik, sowa) i nic poza tym, ac. vox et praeterea nihil, czsto art. lub sarkastycznie. Gos jego pana - ang. His master's voice, znak handlowy amer. fabryki gramofonw Victor, przedstawiajcy foksteriera imieniem Nipper, zasuchanego w gos swego pana pyncy z tuby fonografu; przen. opinia zwierzchnika, ktr zasania si bezmylny a. nieudolny urzdnik. Gos krwi - zob. Krew. Gos ludu (to gos Boga) - ac. vox populi (vox Del), z Listu do Karola Wielkiego (r. 800) mnicha, teologa i filozofa anglosas. Alkuina. Gos stentorowy - zob. Stentor. Gos wolny - zob. Liberum veto. Gos wolny, wolno ubezpieczajcy - gwne dzieo (druk 1749) Stanisawa Leszczyskiego, krla polskiego, ostronie wskazujce drogi naprawy Rzplitej, jak ograniczenie liberum veto i wolnej elekcji, zniesienie niewoli i przykucia do ziemi (cho nie poddastwa) chopw. Prawdop. parafraza oryginalnego dziea Mateusza Biaozora, starosty kiernowskiego. Gos woajcego na puszczy - ac. vox clamantis in deserto, z Wulgaty (Izajasz, 40, 3; Ew. wg Mat., 3, 3 i in.). Gosy ptakw - Nazwy tych gosw, podane tu w wyborze, czsto dzi ju nie uywane, niekiedy dla ogu niezrozumiae, czasem dzieo fantazji poetyckiej (zw. gdy zaczerpnite z Historii o krlewnie Banialuce, z 1650, Hieronima Morsztyna), w wielu wypadkach jednak utrzymay si w jzyku, zw. myliwych. Baant pieje; bk (ptak botny) bczy, buczy, huczy; biaozr kwili; bocian klekce, klekocze; chruciel strzyka; cietrzew (samiec) bekoce, bulgoce, czuszyka, gra, (cieciorka) koka, kwokta; czajka stka; czy psyka; derkacz derka, gra; drop ksyka; drozd lamentuje, skrzypi; dudek duda, huka; dzicio ciurka, kuje; dzierlatka (pomieciuszka) druczy; feniks si mieje; g gga, ggocze, ksyka, syka; gil wiszcze; guszec gra, klapie, klekce, korkuje, syka, szlifuje, pucha, treluje; gob grucha; grzywacz huczy; indyk bekocze; jaskka piskoce; jastrzb kwili; jemiouszka skwierczy; jerzyk skrzypioce; kaczka kwacze, kwaka; kawka plegocze; kogut pieje; kos wiszcze, gwide; kraska wrzeszczy; kruk kracze; krzyodzib wykrzykuje; kszyk pika; kukuka (gegka) kuka, gegoce; kulik przewistuje, wiergocze; kur (kogut) pieje; kura gdacze, kwoka, kwokta, trasuje si; kuropatwa cigoce, ciryka; kwiczo piska; lelek czy; makolgwa gwide; orze wista, szczeka; papuga rozprawia; pardwa

kokciele; paw wrzeszczy; potrzeszcz wierczy; przepirka (samczyk) bije, zwabia; ptactwo wiergocze, szczebiocze; piewa; puchacz huka, woa; puszczyk skoli, woa; rarg kwili; sp kapie; skowronek dzidzieje, przepiruje; sonka chrapie, gwide, krzczy; sowik klska, lamentuje, wycina, cmoka, powistuje, fiuka; sok kwili; sowa huka; sjka wrzeszczy; sroka skrzeczy, szczegocze; srokosz (dzierzba) wiergoli; stru krzyczy; synogarlica gorli; szczygie przekrzykuje, strzye; szpak gwide, wiszcze; lepowron kracze; niegua piszczy; trznadel cenka, stryka; turkawka truka; wilga gwide; wrona kracze, kraka; wrbel wierka, wierka; ona skrzeczy; uraw dzwoni, jczy, kruma, struka. Gosy innych zwierzt (w wyborze): bydo ryczy, muczy, porykuje; ciel beczy; dzik fuka, dmucha; foka szczeka; hiena chichocze, wyje, wrzeszczy; jele ryczy; ko ry, parska; kot miauczy, mruczy, fuka, parska, prycha; koza beczy; lew ryczy; lis skoli; mucha bzyka, brzczy; mysz piszczy, popiskuje; nietoperz piszczy; osio ryczy; owca beczy, meczy; pies szczeka, ujada, brzecha, skowyczy, wyje, warczy; szczeni piszczy, skomli; winia (dzik) kwiczy, chrzka, rechta; wistak wiszcze; trzmiel buczy; w syczy; wilk wyje; w ryczy; aba kumka, kuma, rzechoce, rechoce, duka, skrzeczy.

Goniki - hooniki, pkate garnki z szyjk wmurowywane niegdy w ciany cerkwi na Rusi i niektrych kociolw w Polsce, otwarte do wntrza wityni, suce do polepszania akustyki.

Gowa. Gadajce gowy - w wielu bajkach i legendach; m.in.: Gliniana gowa, ktr zrobi mia Albert Wielki (Xiii w.). Mwia i poruszaa si; gdy Tomasz z Akwinu, ucze Alberta, stukt j, jej twrca wykrzykn: "Oto przepada rezultat trzydziestu lat pracy!" Gowa Orfeusza - marmurowa, na Lesbos, ktra miaa przepowiedzie klsk Cyrusa Il Wielkiego w wyprawie przeciw Massagetom w 529 pne. Gowa Minosa - ktr mia przewie Odyn do Skandynawii, gdzie odpowiadaa na pytania. Miedziana gowa - zob. Mied. Ucho Dionizjosa - zob. Ucho. Dawa za co gow - gwarantowa, rczy. Gowa do pozoty zwrot - przys., fircyk nie odznaczajcy si zbytni inteligencj.

Gowa, gwszczyzna - (ac. poena capitis) w dawnej Polsce kara pienina za zabjstwo, zniesiona w 1768. Gowa (tj. stolica) wiata - ac. caput mundi, o Rzymie a. innych metropoliach. Gowy Ife - rzeby portretowe gw o cechach semickich, etiopskich i negroidalnych, z mosidzu i terakoty, odnalezione w ruinach paacu wadcy Ife, dawnej stolicy Jorubw w pd.-zach. Nigerii; rozkwit sztuki Ife przypada na Xiii w. Gowy wawelskie - rzebione gowy (1531-35) zdobice kasetonowy strop Sali Poselskiej na Wawelu w Krakowie, zwanej te Sal pod Gowami. Wg podania, gdy krl Zygmunt August wydawa w tej sali jaki wany wyrok, gowa z zawizanymi oczami miaa si odezwa po acinie: "Rex Auguste, iudica iuste!", 'Krlu Augucie, sd sprawiedliwie!' Ile gw, tyle opinii, ac. quol capita, tot sensus, parafraza z Satyr, 2, 1, 27, Horacego. Ka zdrow gow... - zob. Ewangelia. Nie mie gdzie gowy skoni - okrelenie skrajnej biedy, bezdomnoci; w Biblii, Ew. wg Mat., 8, 20: "Lisy maj jamy i ptaki niebieskie gniazda, a Syn Czowieczy nie ma, gdzie by gow skoni." Skrc ci o gow - ang. I will make you shorter by a head, jedno z ulubionych powiedze krlowej ang. Elbiety I.

Gowacki Bartosz - Wojciech Bartos, ok. 1758-94, chop z Zakrzowa koo Skalbmierza, zagrodnik we wsi Rzdowice pod Krakowem, wyznaczony na rekruta dymowego za hardo wobec rzdcy, odznaczy si pod Racawicami 4 Iv 1794 w natarciu kosynierw na armaty i rozbiciu czci piechoty rosyjskiej. 8 Iv, u boku Kociuszki przybranego w chopsk sukman, wjecha triumfalnie do Krakowa, gdzie Naczelnik mianowa go oficerem (chorym) grenadierw krakowskich i uwolni uroczycie "od wszelkiej powinnoci", nadajc mu na wasno zagrod, ktrej dotd by tylko uytkownikiem. Wiadomo ta rozesza si szybko, rozbudzajc nadzieje chopw i obawy szlachty. Bartos przybra wtedy panieskie nazwisko swej matki - Gowacki. 6 Vi zosta ciko ranny pod Szczekocinami, a po trzech dniach zmar. Z czasem sta si symbolem chopa-onierza, skadajcego w ofierze ycie za ojczyzn, opiewanym przez Anczyca, Ehrenberga, Lenartowicza, Tetmajera, malowanym przez Matejk i Jana Styk. Bartoszu, Bartoszu, Oj, nie trawa nadziei, Bg pobogosawi, Ojczyzn nam zbawi. (M. Skalkowski (1818-46), Krakowiak Kociuszki. 1-4.) Pon si boj we wsi ruchu, Pon nos obmiwaj w duchu. A jak my, to my

si rwiemy ino do jakiej bijacki. Z takich jak my by Gowacki. (St. Wyspiaski, Wesele, 1, 1, 26-30; Czepiec do Dziennikarza.)

Gowica - kapitel, grna, wieczca cz kolumny, filara, pilastra, uksztatowana plastycznie; cz rkojeci broni siecznej, znajdujca si poza maym palcem dloni zacinitej na trzonie rkojeci, zwana te kapturkiem.

Gownia - ponce a. tlce si polano; zob. te Szabla. Gownia Altei - zob. Meleager.

Gd. Gd i mio - Wiersz Die Wehweisen nm., 'Mdrcy', 1795, Friedricha Schillera koczy si sowami: "(Natura) utrzymuje ycie w ruchu godem i mioci", nm. Erhlt sie das Getriebe durch Hunger und durch Liebe. Gd melijski - dotkliwy, straszny; klska godowa; w komedii Ptaki, Prolog, sc. 3 (414 pne.), Arystofanes pisze o "melijskich godomorach", czynic aluzj do cierpie mieszkacw Melos (dzi Milos), doznawanych w czasie oblenia, na rok przed wystawieniem komedii. Gd - najlepszy kucharz - ac. fames optimus est cocus. Gd uczy wielu rzeczy - ac. multa docet fames. Gd - zy doradca, ac. malesuada fames, w Eneidzie, 6, 276, Wergiliusza jeden z potworw strzegcych wrt piekielnych.

Gwszczyzna - gwczyzna zob. Gowa (Gowa, gwszczyzna).

Guchy. Gucha mija - w Biblii, Psalm 57, 42: "Grzesznicy s... jak mija gucha i stulajca uszy swoje, ktra nie posucha gosu zaklinaczw." Na Wschodzie, kiedy mija wlizna si do domu, wzywano zaklinacza, aby wypowiedzia swe zaklcia i woy j do worka. Zgodnie z tradycj, mija usiuje zatka sobie uszy w czasie wypowiadania zakl, przytykajc jedno ucho do ziemi, a drugie przygniatajc ogonem.

Guchym piewamy - ac. canimus surdis, w Eklogach, 10, 8, Wergiliusza. Erazm w Adagiach, 1, 4, 87, komentuje, e mowa tu o guchocie wynikajcej z uprzedzenia, z nieuzasadnionej niechci. Guchy najbardziej ten, co nie chce sucha - ac. deterior surdus ea nullus qui renuit audire.

Gupi(ec). Gupich jest poczet nieprzeliczony - ac. stultorum infinitus est numerus, z Wulgaty, Eklezjasta, 1, 15. Gupiec uczony jest wikszym gupcem ni gupiec nieuk - fr. un sol savant esl sot plus gu'un sot ignorant, z komedii Uczone biaogowy, 4, 3, Moliera. Gupi Gaa - co ci panna daa powiedzonko bdce aluzj do popularnej w Europie, przynajmniej od Xvi w., facecji o przygodach zamonego, ale gupiego parobczaka wysanego w konkury przez matk, ktrej rady wykonuje dosownie, ale poniewczasie: otrzyman w prezencie szpilk wtyka w stg siana, psa (zamiast szpilki) umocowuje do kapelusza, poe soniny wiedzie na smyczy, krow wiesza u kuchennego puapu, a pann uwizuje do obu, skd ona ucieka, pozostawiajc na swym miejscu owc a. koz. Gupi Jakub - komedia (wersja nm. Wiede 1910, wyst. pol. Krakw 1910) Tadeusza Rittnera. Jakub, mody rzdca w majtku Szambelana, jest nielubnym synem karezmarki i Doktora "goego jak wity turecki". Rodzice, uwaajc, e bogaty Szambelan, rwnie kiedy romansujcy z karczmark, "byby stosowniejszym ojcem", wmwili mu to ojcostwo. Sierota Hania, crka furmana, ktr kochaj Szambelan i Jakub, obiecuje Jakubowi wyj za niego tylko, jeli zostanie uznany za syna i dziedzica Szambelana. "Gupi" Jakub, dowiedziawszy si od matki, kto jest jego prawdziwym ojcem, owiadcza to Szambelanowi, tracc dziedzictwo, ukochan i posad, gdy nie chce y w kamstwie. Panny mdre i gupie - zob. Panna. Po czterdziestce czowiek jest albo gupcem... - zob. Czterdzieci. Raj gupcw - zob. Limbus (fatuorum). Statek gupcw - zob. Statek. wito gupcw - rodzaj satumaliw, popularny w rdw. Celem jego byo uczczenie osa, na ktrym Jezus odby triumfalny wjazd do Jerozolimy. Komiczny ten ceremonia odbywa si 1 stycznia, w wito Obrzezania. Odprawiano parodi naboestwa, po ktrej formowaa si bazeska procesja

z osem na czele, przy czym chrem naladowano porykiwanie osa. Obierano take mistrza ceremonii, nadajc mu dla kpiny godno biskupa, kardynaa, opata itp., zalenie od miejscowego zwyczaju. wito gupcw - obchodzono z najwiksz pomp w katedrach francuskich, znano je te w niektrych katedrach nm. i ang. (Lincoln, Beverley). Obyczaju tego zaniechano w Xv w. Z gupia frant - zob. Frant.

Gupota. Leczenie gupoty - obraz (olej, drzewo) Hieronima Boscha, Madryt, Prado; zob. Kamie (Kamienie w gowie). Temat podejmowali pniej m.in.: Pieter Bruegel St., Jan Steen, Frans Hals. Z gupot sami bogowie walcz nadaremno, nm. mit der Dummheit kampfen Gtter selbst vergebens, z tragedii Dziewica Orleaska, 3, 6 (1801), Schillera.

Gmerk - znak kamieniarski na powierzchni kamienia, umieszczany (jak w staro. Grecji) dla uatwienia montau elementw architektonicznych a. (jak w Xii-Xvii w.) jako sygnatura autora dziea, pracownika redniowiecznego warsztatu budowlanego a. czonka cechu; od 2. po. Xiii do Xviii w. - znak osobisty i rodzinny polskich mieszczan (i chopw), godo umieszczane na pieczciach, sygnetach; z nm. Gemerk(e) 'znak'.

Gniezno - nazwa Gniez(d)no od gniezdo prasow. nazwa topograficzna: 'wgbienie miskowate o gnilnym dnie'. Stolica Polan, mocny grd obronny, zbudowany zapewne pod koniec Viii w., na stromym pagrku wrd jezior, gdzie wiada mieli poprzednicy Mieszka I, jego pradziad - Siemowit, dziad Lestek I, i ojciec - Siemomys, rodzima (jak wskazuj imiona) dynastia. Gall Anonim o Lechu nie wspomina, dopiero Kronika wielkopolska opowiada, e Lechowi spodobao si to miejsce i okolica, wic owiadczy: "Tu zaoymy gniazdo!" (tj. osad). Stolica pierwszych historycznych ksit piastowskich. Bolesaw I Chrobry przyjmowa tu cesarza Ottona Iii w 1000 r.; wtedy Gniezno zostao siedzib metropolii i arcybiskupw, a od 1416 prymasw Polski. W 1331 zupili i zniszczyli miasto Krzyacy, pniej niszczyy je poary (1512, 1613, 1709) i upieskie najazdy Szwedw (1655, 1709). Bulla gnienieska - zob. Bulla. Drzwi Gnienieskie - zob. Drzwi:

Katedra Wniebowzicia NMP - jeden z najwaniejszych zabytkw sztuki polskiej, czcy si z zaraniem pastwowoci polskiej. Koci przedromaski z X-Xi w., w Xi-Xiv bazylika romaska z trzema nawami, empor i fasad o 2 wieach; w Xiv-Xvi w. przebudowana w stylu gotyckim na bazylik trzynawow z ambitem, kaplicami promienistymi i bocznymi oraz potnymi dwiema wieami w fasadzie; pniej czciowo przeksztacana w stylu barokowo-klasycystycznym, a po uszkodzeniach w czasie 2. wojny wiat. poddana konserwacji majcej jej przywrci styl gotycki; Drzwi Gnienieskie (zob.) barokowa srebrna trumna z relikwiami w. Wojciecha (1662). Pierwotne miejsce koronacyjne krlw polskich do 1320 (koronacja Wadysawa okietka w Krakowie). W bibliotece kapitulnej cenne rkopisy iluminowane, jak Codex aureus (Xi w.) i Ewangeliarz kruszwicki (Xii w.). Kazania gnienieskie - zob. Kazanie.

Gnom - wg dawnych wierze lud. karzeek, kobold, groteskowy, pokraczny duszek podziemny, pilnujcy zazdronie skarbw znajdujcych si pod ziemi, kopalni i kamienioomw; ac. (Xvi w.) gnomus, nazwa uyta (a moe i wymylona) przez Paracelsa; bankier a. finansista, zw. dziaajcy na midzynarodowym rynku walutowym (ang: gnomes of Zurich 'gnomy zuryskie; spekulanci walutowi z Zurychu'); od gr. gnoma 'rozum' a. od sztucznie ukutego genomos 'mieszkajcy w ziemi (ktra bya ywioem gnomw)' na wzr thalassonomos 'mieszkaniec morza'.

Gnomon - prt, supek, ktrego cie wskazuje wysoko (deklinacj, azymut) Soca, najprostszy zegar soneczny (w staro. rwnie w postaci obelisku); z gr., 'tumacz; wgielnica; gnomon'; zob. Zegar. Gnomonika - sztuka konstruowania zegarw sonecznych. Znanymi gnomonikami byli rwnie Polacy: Mikoaj Wodka, Marcin Bylica, Mikoaj Kopernik, Jan Heweliusz; zob. Jdrzejw (Muzeum Gnomoniczne).

Gnuni krlowie - zob. Merowingowie.

Gnyk - ko gnykowa, miejsce przyczepu mini jzyka i krtani u czowieka, ssakw i ptakw; z nm. Genick 'kark'.

Gnyp - knyp, krtki, spiczasty, krzywy noyk szewski; z nm. Kneip.

Szewski gnyp kraje chlib przys. obrazujce szewstwo jako zawd popatny.

Gobelin - arras, tapiseria, nacienna tkanina dekoracyjna, tkana a. wyszywana jednostronnie, naladujca malowido, zw. wykonana po 1662; por. Szpaler. Manufacture Royale des Gobelins - fr., 'Krlewska Manufaktura Gobelinw', powstaa w 1662 w Paryu, nazwana od Jeana Gobelin (zm. 1476), gowy rodziny farbiarzy, ktry osiedli si w Paryu ok. 1450 i wsawi si wynalezieniem farby szkaratnej. Warsztaty jego zakupi krl Ludwik Xiv. Od tego czasu (z krtk przerw w okresie Rewolucji Fr.) zakady nale do pastwa i produkuj obicia, meble i dywany.

Goci - Gotowie, lud germaski, ktry z Pwyspu Skandynawskiego, wraz z gwn fal Germanw, przywdrowa w kocu 2. tysiclecia pne. do Europy rodk., a w Ii w. ne. dotar nad M. Czarne. Dniestr dzieli Gotw na wschodnich i zachodnich (Ostrogotw i Wizygotw). Ostrogoci, pokonani przez Hunw, osiedli w Iv w. w dzisiejszej Chorwacji, maszeruj pod Teodorykiem Wielkim na Itali i zakadaj pastwo, zniszczone w 555 przez wodza bizantyjskiego Narsesa. Wizygoci w Iv w. przyjli arianizm (t. Biblii przez Wulfilasa). Pod naciskiem Hunw przechodz Dunaj w 375, w Iv-V w. wkraczaj pod Alarykiem I do Italii, zdobywaj i upi Rzym w 410. Tworz na pn. i pd. od Pirenejw pastwo. W 507 pokonani przez Chlodwiga, krla Frankw salickich; w 711 opanowani przez Arabw. Gotyk - styl architektury i plastyki okresu dojrzaego i pnego redniowiecza, nazywany tak pogardliwie w Italii okresu Odrodzenia w sensie "styl gotycki, godny barbarzyskich Gotw, monstrualny". Dopiero romantyzm wynis wielkie katedry i plastyk gotyku do rzdu natchnionych arcydzie, szczytowych osigni ducha ludzkiego. Dla architektury gotyckiej charakterystyczne byy: sklepienia krzyowo-ebrowe, przypory i uki przyporowe, uk ostry w konstrukcji i dekoracji; system szkieletowy pozwala na budow strzelistych kociow o zredukowanych murach magistralnych, zastpionych wielkimi oknami witraowymi. Rozrnia si gotyk wczesny (fr. primaire, 1150-1200; ang. Early English, 1175-1270; nm. Frhgotik, 1230-1300); gotyk peny a. dojrzay (fr. rayonnant, 1200-50; ang. Decorated Style, 1270-1350 a. 1400; nm. Hochgotik, 1300-50 a. 1400) i gotyk pny (fr. rayonboyant; ang. Perpendicular Style; nm. Sptgotik a. deutsche Sondergotik) Xv-Xvi w. Gotycyzm - w lit. i sztuce - od 60. lat Xviii w. nawrt do atmosfery redniowiecza, rycerskoci, zamkw gotyckich, z zastosowaniem elementw grozy, tajemniczoci, cudownoci, melancholii; pierwowzorem romansu grozy by Zamek Otranto, ang. Castle of Otranto, 1764, Horace Walpole'a; zob. Zamek.

Pismo gotyckie - powstae na pocz. Xii w. w pn. Francji z pisma romaskiego, odznaczajce si ostrymi ksztatami liter; uywane w Niemczech jeszcze do czasw 2. wojny wiat.

Goddam - przeklestwo, eufemistyczny skrt od ang. goddamn, god-damned 'przeklty (przez Boga)', dawniej tak popularne w ustach Anglikw, e stao si we Francji, w czasie wojny stuletniej, synonimem Anglika. "Do kaduka! angielszczyzna to pikny jzyk: niewiele trzeba umie, aby zaj daleko. Z jednym Goddam mona przejecha ca Angli, nie zaznawszy najmniejszego braku." Beaumarchais, Wasele Figara, 3, 5; t. T. Boy-eleski.

Godfryd z Bouillon - (wym. buj), fr. Godefroy de Bouillon, w. Gofiredo, 1061-1100, ksi Dolnej Lotaryngii od 1089, wzi w 1096 udzia w 1. krucjacie, zasuy si bardziej ni inni wodzowie przy zdobyciu w 1099 Jerozolimy, w tyme roku pobi sutana Egiptu pod Askalonem, umar jednak, nim jeszcze zdy umocni swoje panowanie w Ziemi witej. Odmwi przyjcia tytuu krla Jerozolimy i przybra tytu obrocy Grobu w., ac. advocatus Sancti Sepulchri. Gofred abo Jeruzalem wyzwolona - zob. Jerozolima.

Godiva - (wym. Godajwa), Lady Godiva, Godgifu, ona Leofrica (Xi w.), hrabiego Mercji, jednego z wielkich lordw Edwarda Wyznawcy, fundatorka klasztorw, m.in. wraz z mem klasztoru benedyktynw w Coventry, za. 1043, wok ktrego pniej miasto si rozbudowao. Wg legendy Leofric naoy rujnujc danin na swych dzierawcw, a gdy ona bagaa go, aby ich od tego ciaru uwolni, drwico obieca to uczyni pod warunkiem, e ona przejedzie nago na koniu przez ulice miasta. Godiva spenia warunek, a jej m dotrzyma sowa. Legend zapisa Roger z Wendover (zm. 1236) w swoich Flores historiarum, a Rapin w Historii Anglii (1732) nada jej dzisiejszy ksztat. Uzupenienie z 2. po. Xvii w. stwierdza, e na czas przejazdu Godivy wszyscy mieszkacy miasta pozostali v domach i zamknli okiennice, tylko pewien krawiec, Peeping Tom (ang., 'podgldajcy Tomasz'), spojrza na ni przez szpar i za kar zosta poraony lepot. Od 1678 do koca Xix w. wydarzenie upamitniano co roku w Coventry procesj, w ktrej "Lady Godiva" odgrywaa gwn rol. Angielskie ballady lud. Xvii w. Godiva - ballada Tennysona, t. J. Kasprowicza. Monna Vanna - dramat (Piza 1902, wyd. pol. 1902) Maurice Maeterlincka.

Legenda cakiem przebudowana, dramat rozgrywa si w renesansowej Italii, a Monna Vanna wchodzi do namiotu Princivafla (ktry oblega miasto bronione przez jej ma) odziana tylko w paszcz, bo jedynie przez spenienie tego warunku moe uratowa mieszkacw Pizy przed oblegajcymi j siami Florencji. Godiwa - dramat (1906, Krakw 1908: Godiwa-Irena Solska, Leofric-Jzef Sosnowski) Leopolda Staffa.

Godo - emblemat, symbol, znak wyrniajcy; kreskowy znak rozpoznawczy herbu, figura heraldyczna (pole dzielone na paszczyzny barwne), przedmiot, stylizowane zwierz a. rolina na tarczy herbowej. Godo PRL - orze biay z gow zwrcon w prawo, z dziobem i szponami zotymi, w czerwonym polu prostoktnej tarczy; zob. Orze (biay; jako godo).

Godot - (wym. godo) tajemniczy bohater tytuowy sztuki (Pary 1953, Warszawa 1957) Samuela Becketta Czekajc na Godota (fr. En attendant Godot), na ktrego czekaj Gogo i Didi nadaremnie (przyj ma na pewno "jutro"). Nieobecny Godot-czowiek albo abstrakcja - moe mgby ich zbawi, a moe jest tylko pretekstem do zaniechania przez nich wdrwki znikd donikd, moe wreszcie symbolizuje jedynie koszmar i absurd ycia i nadziei ludzkich. Czeka na Godota - na kogo, kto si nie zjawi, na co, co si nie zdarzy, czeka nadaremnie.

God Save the King (Queen) - ang., 'Boe, zachowaj krla (krlow)', brytyjski hymn krlewski i narodowy z ok. 1740, sowa i melodia niepewnego autorstwa. Na t sam melodi uoono pniej niemiecki hymn cesarski Heil dir im Siegerkranz (1793) i szwajcarski hymn narodowy Rufst du, meiri Vaterland (1811).

Godunow - zob. Borys Godunow.

Gody - staropolska nazwa wit Boego Narodzenia, obejmujca dni od pocztku wit do Trzech Krli, uywana w jz. literackim do Xviii w.; pierw. oglnikowo - czas weselny, witeczny; zob. Uczta (weselna).

Gody w Kanie Galilejskiej - uroczysto weselna, na ktrej, wg Biblii, Ew. wg Jana, 2, gdy zabrako wina, Chrystus zamieni sze stgwi wody w wino. Na miejscu, gdzie mia nastpi w cud (dzi Kefar Kana, Izrael), wzniesiono kocioy: grecki i franciszkanw. Obraz (po 1503) Gerarda Davida, Pary, Luwr. Obraz (1561) Tintoretta, Wenecja, S. Maria della Salute. Obraz (1563) Paola Veronesa, Pary, Luwr jeden z najwikszych obrazw wiata (ok. 657m), zawierajcy znaczn liczb portretw osb wspczesnych, m.in. 4 muzycy na pierwszym planie to portrety Bassana, Tintoretta, Tycjana i portret wasny Veronesa. Obraz Hieronima Boscha, Rotterdam, Mus. Boymans-van Beuningen. Obraz (ok. 1665-70) Murilla, Birmingham, Barber Instit. of Fine Arts.

Godzina - zob. Zegar. Godzina hiszpaska - fr. L'Heute espagnole, opera komiczna w 1 akcie (Pary 1911, Warszawa 1925) Maurice Ravela, skomponowana w 1907, libretto: franc-Nohain (Maurice Legrand). Akcja rozgrywa si w Toledo w Xviii w. Moda i adna ona zegarmistrza Torquemady pod nieobecno ma odbywa miosne manewry ze swymi wielbicielami: mulnikiem Ramiro, ktry na jej rozkaz nosi cikie zegary szafkowe do (i z) jej sypialni, oraz poet Gonzalvem i bankierem Don Inigo Gomezem, ktrzy ukrywaj si w tych zegarach. W kocu wzgldy Concepcion zdobywa silny i usuny mulnik. Godzina kanoniczna - a. kapaska, ac. hora canonica, jedna z omiu (czci brewiarza, tj.) godzin kanonicznych, brewiarzowych modlitw kocielnych. Godzinki - naboestwo podzielone na wzr godzin brewiarzowych, na 7 czci: jutrznia, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory i kompleta. Godzinki ksicia de Berry, fr. Tres riches heures du duc de Berry, synna ksiga, arcydzieo malarstwa pnego redniowiecza, wykonana na zamwienie znanego bibliofila, ksicia Jeana de Berry, w 1410-16, przez artystw niderlandzkich, braci Pola, Jana i Hermana Limburgw, zawierajca, przez licznych inicjaw i kompozycji biblijnych, znakomity "Kalendarz" przedstawiajcy 12 miesicy; Chantilly, Musee Conde. Ktra godzina? To ostatnia moe - zob. Ostatni (Ostatnia moe). Nie znacie dnia ani godziny - zob. Dzie. Szara godzina - zob. Szary.

Goel - hebr. go'el, odkupiciel, naprawca, najbliszy krewny, na ktrego, zgodnie ze zwyczajem staro. ydw, spada obowizek pomszczenia krwi zamordowanego czonka rodziny a. wykupienia osoby lub wasnoci krewnego

majcego dugi czy znajdujcego si w krytycznej sytuacji.

Gog i Magog - w Biblii, Gen., 10, 2, Magog jest jednym z synw Jafeta. W proroctwie Ezechiela, 38 i 39, Gog jest wadc ziemi Magog, ksiciem Mosocha i Tubala, pnocnych krajw, ktrych dzikie hordy najad ziemie Izraela (prawdop. odnosi si to do najazdu Scytw na zach. Azj w Vii w. pne.), uosobieniem potg wrogich krlestwu boemu w czasach ostatecznych. W Apokalipsie, 20, 7-9, Gog i Magog to nazwa narodw zwiedzionych przez szatana, najedcw z pnocy, majcych uderzy na odnowion Jerozolim. W cyklu legend odnoszcych si do Aleksandra Wielkiego Gog i Magog wystpuj jako sprzymierzecy indyjskiego krla Porosa w walce przeciw najedcy, odcici przez Aleksandra dugim murem zbudowanym przez niego na Kaukazie (wspomniani te w Koranie, 18, 93 i 21, 96). W brytyjskiej legendzie Gog i Magog to jedyne pozostae przy yciu potomstwo strasznego rodu 33 niesawnych crek cesarza Dioklecjana, ktre zamordoway swoich mw, po czym, wygnane z kraju, dotary na statku do Albionu, gdzie zeszy si z tamtejszymi demonami. Potomkowie ich, rasa olbrzymw, zostali wytpieni przez Bruta (zob.) i jego towarzyszy, z wyjtkiem Goga i Magoga, ktrych sprowadzono w acuchach do Londynu, gdzie musieli suy jako odwierni w paacu krlewskim na miejscu obecnej Guildhall (ratusza londyskiego City). Tam wizerunki ich znajdoway si co najmniej od czasw panowania Henryka V. Dawnych olbrzymw zniszczy Wielki Poar w 1666, a ich repliki, wyrzebione w 1708, zniszczy nm. nalot w 1940; na ich miejsce wykonano nowe figury; zob. te niej Gogmagog i Koryneusz. Jaga i maga - w przysowiach: "Jaki maga, taki jaga" i "Od jagi do magi", s odbiciem biblijnych imion Goga i Magoga przekazanych przez rdw. Histori Aleksandra, zob. Aleksander Wielki. Gogmagog i Koryneusz - Wg legendy Gogmagog by przywdc olbrzymw Albionu, zabitych przez Bruta (zob.), a Koryneusz jednym z towarzyszy Bruta. Walczy z Gogmagogiem i wrzuci go do morza, za co otrzyma Kornwali. Posgi zwane Gogiem (zob.) i Magogiem w ratuszu (Guildhall) londyskiego City maj podobno przedstawia w istocie Gogmagoga i Koryneusza.

Goidelski - gaelicki, gaelski (jzyk, mit itd.) odnoszcy si do starszej, wyspowej grupy celtyckiej, zamieszkujcej Szkocj, Irlandi i wysp Man.

Goldbergowski - zob. Wariacje Goldbergowskie.

Golem - hebr., 'brya, bezksztatna masa', wg yd. tradycji lud. wsch. i r. Europy, posta ludzka ulepiona z muu i gliny, w ktr tchnito ycie przez pooenie jej na usta a. na czoo kartki papieru z mistycznym tetragramem (niewypowiadalnym imieniem Boga), co jednak nie czynio Golema prawdziwym czowiekiem, gdy nie umia mwi (a zatem i rozumowa) ani podzi potomstwa. Najsynniejszego z golemw stworzy kabalista, astronom i alchemik cesarza Rudolfa Ii, rabbi Liwa (Lw) ben Becalel w Pradze czes. w Xvi w., dla obrony przeladowanej spoecznoci yd., do czego predestynowaa Golema jego nadludzka sia i odporno. Wypenia swe obowizki dobrze, pewnego razu jednak wpad w sza i zacz na olep sia zniszczenie, trzeba go wic byo zgadzi. Tre legendy zdaje si wskazywa, e rabbi zbdzi, przywaszczajc sobie boski przywilej tworzenia ycia i niecierpliwie prbujc w niedoskonaym wiecie stworzy sytuacj - pene bezpieczestwo spoecznoci yd. - moliw tylko po nadejciu ery mesjanicznej. Golem - powie (1915, wyd. pol. 1919) Gustava Meyrinka. Klasyczny niemy film nm. (1920) Paula Wegenera i Henrika Galeena; wprowadzi wiele szczegw ruchu i zachowania si stworzonych przez czowieka potworw filmowych, szczegw przeniesionych pniej do serii Frankensteinw (zob.). Dwikowy film fr. (1937) Juliena Duviviera. Oba filmy wg Meyrinka.

Golgota - zob. Kalwaria.

Goliardzi - st.-fr. goliart, goliard 'arok; hulaka; oszust', francuska nazwa wagantw (zob.), minstrelw, wdrownych studentw rdw., onglerw. Nazwa ta pochodzi miaa od Goliasa, fikcyjnej postaci niepewnego pochodzenia, ich patrona i przywdcy, tytuowanego ironicznie biskupem (episcopus) i arcypoet (archipoeta), niekiedy utosamianego z Primusem, uczonym orleaskim z Xii w. aciska poezja goliardw bya dwch rodzajw: obelywa satyra na wszelk wadz wieck i kocieln, nie wyczajc papiea, i wesoa, swobodna, sprona pochwaa przyrody, kobiet i wina, wrd nich pieni pijackie piewane do dzi (por. Arcypoeta: Meum est propositum...). Obszerny zbir tych wierszy ogoszono w 1847 w Niemczech jako Carmina burana (zob.).

Goliat - wg Biblii, 1. Ks. Krl., 17, olbrzym filistyski, ktrego Dawid (zob.) zabi w pojedynku kamieniem celnie rzuconym z procy; przen. olbrzym, wielkolud, drgal, osiek: Zwycistwo Dawida nad Goliatem symbolizuje przewag przemylnoci nad brutaln si, ducha nad materi.

Golkonda - opuszczone miasto w stanie Andhra-Pradesz, koo Hajdarabadu w Indiach, w 1364-1512 stolica krlestwa Bahmani, a pniej, do 1589, tzw. krlestwa Golkondy; nastpnie, a do zdobycia w 1687 miasta przez cesarza Aurangzeba z dynastii Wielkich Mogow, bogaty orodek handlowy, sawny zw. ze szlifierni diamentw (Kohinur, Orow); przen. krlestwo pene niezmiennych bogactw i skarbw; niewyczerpane rdo jakich rzeczy, dbr, rwnie niematerialnych.

Golono-Strzyono - humorystyczna facecja wystpujca w caej Europie w kilku wersjach od rdw., w Polsce od Xvi w. M szuka ciaa utopionej ony biegnc w gr rzeki, gdy i za ycia wszystko robia na opak, por. wiersz ona uparta Mickiewicza (1840). Inna wersja przedstawia ktni ma z on o to, czy broda (a. suka)jest golona, czy strzyona lub czy ka jest koszona, czy strzyona. Gdy ona upiera si bez koca przy swojej niedorzecznej opinii, e strzyona, m topi j, a ona, dawic si wod, wykonuje palcami ruch strzyenia; por. wiersz Golono, strzyono Mickiewicza.

Gob - u Homera tylko dziki gob skalny (gr. peleias dos. 'ciemnoszary'), ktrego potomek, gob domowy, przyby do Grecji, podobnie jak kura domowa, ze Wschodu, i tak jak ona zrazu nie jako ptak jadalny. Gobie, ktre "cauj si" dzibkami, powicone byy na Wschodzie bogini mioci, Isztar, a w Grecji i Rzymie Afrodycie (Wenerze). Po grecku nazywane, od Isztar, peristerci; wkrtce stay si przysmakiem, a prcz tego ptakiem kultowym; zob. Dodona. W sztuce chrzecijaskiej gob symbolizuje mio, pokj, Ducha w., dusz wyfruwajc z ust zmarych witych. Gob - ac. Columba, konstelacja nieba poudniowego, w Polsce widoczna zim tu nad widnokrgiem. Gob domowy - G. rasy (odmiany): polne, brodawczaki, garacze, latawce, turkoty, perukarze (kapucynki), mewki, pawiki, olbrzymy i kuraki. Gob wdrowny - Ectopistes migratorius, ang. passenger pigeon, nieregularnie migrujcy olbrzymimi stadami ptak ok. 327cm dugoci, o dugim, stopniowanym ogonie, szaroniebieski z mienic si tczowo szyj, piersi ciemn jak wino i biaawym brzuszku, wystpujcy we wsch. czci Ameryki Pn.; w 1850 r. oceniano ich liczb na ok. 9 miliardw osobnikw; jeszcze w 1876, w stulecie niepodlegoci USA, obserwowano koloni gobi wdrownych pokrywajc obszar dugoci 487km, szerokoci 5 do 67km; przelatujce stada czyniy z dnia noc; wybijanie ptakw zaczo w tym czasie przybiera coraz wiksze rozmiary: strzelano je na sprzeda i spoycie, dla wiczenia w strzelaniu, dla zabawy wreszcie; ju w 38 lat pniej, 1 wrzenia 1914, Marta, ostatnia samica gobia wdrownego, pada

w zoo w Cincinnati, Ohio; wypchana, znajduje si obecnie jako eksponat muzealny w Smithsonian Institution w Waszyngtonie, D. C., symbol do jutrkostwa i pychy naszej cywilizacji,jej bezdusznoci w stosunku do rodowiska naturalnego. Gobica - zob. Oliwka (Gazka, rdka oliwna). Bdcie roztropni jak we, a proci jak gobice - z Biblii, Ew. wg Mat., 10, 16. Gdybym mia skrzyda jako gobica, a leciabym daleko - z Biblii, Psalm 54, 7. Oto ty pikna, przyjaciko moja, oczy twoje jak gobicy - z Biblii, Pie nad Pieniami, 1, 14; mwi Oblubieniec do Oblubienicy. Gobie pop. nazwa zwolennikw polityki ugody i kompromisu; por. Jastrzbie. Gobie pocztowe - dawn. gobie wiczone w lotach powrotnych do miejsca swego staego pobytu, uywane do przenoszenia korespondencji. Pieczone gobki nie przyjd same do gbki - zob. Kukania.

Goota - hoomek, odartus, wagus, tuaj, w dawnej Polsce nieosiady czowiek wolny, nie majcy adnego mienia (np. chop wolny, suga niepoddany, cudzoziemiec bez staego sposobu zarobkowania), nie bdcy szlachcicem, osiadym mieszczaninem czy kmieciem a. ydem. Podlega specjalnym przepisom sdowym, odpowiada nawet za sprawy cywilne w sdzie grodzkim i mg by natychmiast aresztowany na danie pozywajcego. Szlachta goota - uboga, bezrolna, nieosiada szlachta, nieposesjonaci. O! bdna trzodo herbownej gooty, Co na twe chytre Patrzc Przewodniki Nie znasz, jak z twojej artuj prostoty Klejc, zrywajc przedajne sejmiki. (A. Naruszewicz, Gos umarych, 73-76.)

Gouchw - wie nad rzek Ciemn w woj. kaliskim. Dwr obronny (paac, zameczek) wzniesiony przez Rafaa Leszczyskiego ok. 1560, przebudowany w stylu dojrzaego Renesansu ok. 1610 przez wojewod kaliskiego Wacawa Leszczyskiego, przebudowany w stylu Renesansu francuskiego w 1872-75 wg projektu E. E. Viollet-le-Duca przez Iz z Czartoryskich Dziaysk. Mieci zbiory Czartoryskich. Dzi filia Muzeum Narodowego w Poznaniu. Usytuowany w piknym parku angielskim z 1876-99.

Kamie w. Jadwigi - najwikszy w Wielkopolsce gaz narzutowy, o 37km od Gouchowa.

Gomon - dawn. ktnia, zwada, awantura, skandal, wrzawa, burda; dawn. bajeczny, huczny, gwamy pochd zwierzt, rolin i kamieni. Nie ma domu bez gomonu dawne przys.; nie ma chatki bez zwadki.

Gomora - zob. Sodoma i Gomora.

Gomki - serki ze zbieranego mleka krowiego; zgliwiae kule a. bochenki z odcedzonego twarogu, obsuszane w lesicach a. semicach; okrge a. wieloboczne placki a. gaki szklane wprawiane w rdw. w oowiane ramki w oknach, dla przepuszczenia wiata dziennego.

Gon - dawn. polowanie z myliwskimi psami goczymi, ogarami (w kniei) i chartami (w polu, stepie), kierowanymi przez szczwaczy i dojedaczy; granie, naszczekiwanie ogarw; przecige wycie wilkw; ruja, okres godowy kozic i. danieli; eremie, gniazdo, siedlisko bobrw.

Gondola - w., typ odzi uywanych na kanaach Wenecji od Xi w. (w dzisiejszym ksztacie od Xviii w.), dugich, paskodennych, smukych, ze wzniesionym (ozdobnym, metalowym) dziobem i ruf. Gondolier, stojc na rufie, popycha i steroje d jednym wiosem. Kabina w rodku gondoli mieci 4 do 8 osb. Dawniej gondole malowano na jaskrawe kolory, od 1562 wszystkie s czarne.

Gonfalone - w rdw. Italii chorgiew miasta w ksztacie prostokta zawieszonego krtszym bokiem na poprzeczce, z przeciwlegym bokiem wycitym. Gonfalonier - w rdw. Italii chory; zwierzchnik republiki florentyskiej (Xiv w. - 1532); w. gonfaloniere.

Goniony - szybki, ywy taniec staropolski z Xvi-Xvii w., znany tylko z nazwy w lit. szlacheckiej i mieszczaskiej, prawdop. figura a. odmiana krakowiaka.

Gonitwy - zawd, dawn. popisy, wiczenia, szermierki i zapasy rycerskie z okazji uroczystoci dworskich, organizowane dla rozrywki dam, dostojnikw i rycerstwa.

Gontyna - 'witynia pogaska dawnych Sowian, Prosw i Litwinw', wyraz sztuczny, stworzony prawdop. ok. 1860 przez filozofa Bronisawa Trentowskiego, autor Chowanny, modny pod koniec Xix w., faszywie odtworzony przez adideacj do gont z kroniki nm. Xii w., w ktrej wityni pogask Sowian pomorskich nazwano (ac.) contina, z kcina, kt; przen. te 'schronienie, przytuek, dom'; por. Chram.

Gonzaga - woski rd ksicy, panujcy w Mantui 1328-1708, w Montferrat 1536-1708 i Guastalla 1539-1746. Nazwisko rodu pochodzi od zamku w Gonzaga, miasteczku pod Mantu. Mantua rzdzona przez Gonzagw staa si w Xv-Xvi w. jednym z waniejszych orodkw kultury i sztuki Odrodzenia, szczeglnie byszczcym pod wadz' Francesca Gonzagi i jego ony Isabelli d'Este (zob. Este). Starsza linia wymara w 1627, z modszej pochodzia krlowa polska Maria (zob.) Ludwika. Malarstwo: cykl 8 obrazw G. B. Tiepola, Monachium, Pinakoteka. Freski (1472) A. Mantegny, Mantua, Camera degli Sposi w Castello di Corte. Obraz Tycjana, Madryt, Prado. Obraz Rodzina Gonzaga adoruje w. Trjc Rubensa, Mantua, Pal. Ducale. Kamea Gonzagw - dzieo nieznanego rzebiarza aleksandryjskiego z Iii w. pne., Leningrad, Ermita; z trjwarstwowego sardonyksu; przedstawia rwnolege profile krla egipskiego Ptolemeusza Ii Filadelfosa i jego maonki Arsinoe; wzr nowego w Iii w. rodzaju portretu dwupostaciowego. Kamea naleaa w Xvi w. do rodu Gonzagw, std nazwa.

Gonzalez Fernan - zob. Feman Gonzalez

Gopo - jezioro na Pojezierzu Wielkopolsko-Kujawskim zwizane z legendami o czasach bajecznych Polski; por. Kruszwica (Mysia Wiea); Popiel. Goplana - opera romantyczna (Krakw 1896) Wadysawa eleskiego, libretto: Ludomi German wg Balladyny Sowackiego.

Gorczyca - rolina uprawiana ze wzgldu na nasiona dostarczajce oleju gorczycowego i bdce surowcem do wyrobu lekw, musztardy i in. przypraw; nasiona gorczycy biaej uywane w lecznictwie. Gorczycznik - synapizm, okad z papki a. ciasta sporzdzonego z nasion gorczycy czarnej, plaster powleczony papk z mki gorczycznej. Przypowie o ziarnie gorczycy w Biblii, Ew. wg Marka, 4, 31-32: ziarno gorczyczne mniejsze jest od wszystkich nasion, a gdy si je wsieje, wyrasta i staje si wiksze nad wszystkie jarzyny, i wypuszcza gazie tak wielkie, e pod cieniem jego mog mieszka ptaki niebieskie. Prosim gorcrycy dwa ziarna; A ta usuga tak marna Stanie za wszystkie odpusty. Bo suchajcie i zwacie u siebie, e wedug boego rozkazu: Kto nie dozna goryczy ni razu, Ten nie dozna sodyczy w niebie. (A. Mickiewicz, Dziad1s cz. Ii, 106-112.)

Gordyjski - zob. Wze (gordyjski).

Gorgony - mit. gr. Gorgona, czyli Meduza, bya rodzajem upiora a. demona, jakich lady zachoway si jeszcze w dzisiejszych wierzeniach ludowych Grecji. U Hezjoda (Teogonia, 270) wymienione s 3 siostry, crki Keto i starego boka morskiego Forkisa: Steno ('potna'), Euryale ('daleko wdrujca a. z szerokiego klepiska') i Meduza ('chytra'), potwory o zotych skrzydach, miedzianych szponach, zbach jak ky dzika, wach zamiast wosw i wzroku przemieniajcym ludzi w kamie, niemiertelne (z wyjtkiem Meduzy, zob.). Gowa Gorgony bya ulubionym tematem sztuki gr., umieszczanym dla przeraenia wrogw na tarczach, zbrojach, na murach miast; uywana jako amulet przeciw czarom nie zawsze z przeraajc, czsto z pikn twarz; por. Graje. Gorgona - rzeba w porodku przyczka wityni Artemidy (ok. 590 pne.) na Korfu, Muzeum. Gorgoneion - gowa zabitej przez Perseusza Golgony Meduzy, ktr Atena umocowaa na swojej egidzie dla ochrony przed urokiem.

Goriot Jean Joachim - zob. Ojciec (Goriot).

Gorze si nam stao! - najstarsze zapisane pene polskie zdanie proz,

przytoczone w aciskiej Historii Polski Jana Dugosza, (prawdop.) za star kronik majc dokadne wiadomoci o wydarzeniach na lsku w 1241, powsta w klasztorach dominikaskich (Krakw, Racibrz) przed 1250. Wypowiedzie je mia 9 Iv 1241 ksi wrocawski Henryk Pobony w czasie bitwy pod Legnic z Tatarami, gdzie wkrtce potem poleg. Dugosz pisze o tym (przekad polski): "Wtedy dwa zastpy Polakw wystpiy do walki (...) z trzema oddziaami Tatarw (...) Tymczasem jeden z hordy (nie wiadomo ruskiego czy tatarskiego rodu) wypadszy nagle j (...) krzycze przeraliwym gosem, woajc po polsku: "biegajcie, biegajcie!" tj. uciekajcie, uciekajcie! (polonica lingua vociferabatur: "Byegaycze, byegaycze!" id est: fugite, fugite? (...) Mieczysaw, ksi opolski, posyszawszy ten krzyk (...) uciek z bitwy i znaczn cz wojska (...) za sob pocign. Na co i wasnymi patrzc oczyma, i syszc o tym z doniesienia innych, ksi Henryk z westchnieniem i aoci zawoa: "Gorze si nam stao!", tj. wielkie nas spotkao nieszczcie (guo et oculis viso et aliorum relatione ad se perinto, Henricus dux ingeminucens lamentari coepit dicens: "Gorze sz nam stao!" id est: magna afflictio accidit nobis!"); por. Bogurodzica; "Daj, a ja pobrusz..."

Gorzki. Gorzka prawda - ac. dictum acerbum, przykra, niemia. Gorzka sl, sl angielska, epsomit, uwodniony siarczan magnezu, rodek przeczyszczajcy i ciopdny. Gorzka woda - naturalna a. sztuczna woda mineralna o wasnociach przeczyszczajcych i ciopdnych. Gorzka wdka!, Gorzko! - artobliwy okrzyk na weselu, zagrzewajcy pastwa modych do publicznego caowania si. Gorzkie ale - naboestwo pasyjne, zbir pieni wielkopostnych nazwany od pierwszych sw pocztkowej pieni: "Gorzkie ale, przybywajcie", tumaczony w Xvii w. z ac. zbioru Fasciculus myrrhae pt. Snopek mirry z Ogrodu Getsemaskiego, czyli aosne gorzkiej mki... rozpamitywanie.

Gocie - ac. hospites, kategoria ludnoci chopskiej w Ix-Xiii w., osadzanej zw. w okresach wielkich akcji. kolonizacyjnych, pocztkowo osobicie wolnej, ale nie majcej prawa dziedziczenia ziemi; z czasem stawali si poddanymi. Gociec - oglna nazwa chorb reumatycznych, eufemistyczna nazwa choroby, oparta na wierze w moliwo zjednania sobie tajemniczych potg (m.in. chorb) przez okrelanie ich nazwami przyjemnymi: matk, ciotk, kum, gociem (por. Erynie); dawn. take o kotunie.

Gociniec - dawn. gospoda, zajazd; trakt, szeroka droga wiejska (dawn. bita droga goci-kupcw); podarunek przywieziony z podry.

Gocikowo - zob. Parady.

Gotham - miasteczko w hrabstwie Nottingham (Anglia), ktrego mieszkacy z niejasnych powodw zyskali od niepamitnych czasw reputacj gupcw i mdrali; por. Abdera. Mdrcy z Gotham - legenda, wg ktrej krl Jan mia zamiar przemaszerowa przez Gotham z wojskiem i posa heroldw dla przygotowania kwater. Mieszkacy, obawiajc si kosztw i strat, postanowili udawa przed heroldami gupcw: jedni wygrzebywali grabiami ksiyc ze stawu, inni topili w nim wgorza, owi otaczali potem kukuk siedzc na krzaku, reszta czynia podobne idiotyzmy. Krl, dowiedziawszy si o tym, porzuci swj zamiar, a "mdrcy z Gotham" orzekli chytrze, i: "Wicej gupcw przechodzi przez Gotham, ni w nim mieszka." Gotham i gothamici przydomek stosowany nieraz do miasta Nowy Jork i jego mieszkacw, uwaanych za zarozumiaych mdrkw i besserwisserw, nadany im w zbiorze satyr Salmagundi (1807) przez Washingtona Irvinga.

Gotowalnia - przest. toaletka, stolik z lustrem i przyborami do robienia toalety; pokj do robienia toalety damskiej; od gotowa si 'przygotowywa si, szykowa si'.

Gotowy. Gotowy chleb - przest. utrzymanie zapewnione przez kogo innego, nie zdobyte wasnym staraniem. Gotowy grosz - gotowe pienidze, gotowizna, prze.st. gotwka, pienidz, w przeciwiestwie do weksli, czekw itp.

Gtterdammerung - zob. Zmierzch bogw.

Gotycyzm - Gotyk zob. Goci.

Gtz von Berlichingen - 1480-1562, rycerz i zawodowy onierz najemny z Frankonii, suy z rnym skutkiem u wielu panw, mia prawic z elaza na miejsce utraconej w 1504 w landshuckiej wojnie sukcesyjnej. By rbaj, wskutek licznych zatargw, zw. z Norymberg, dwukrotnie obwoany banit. W czasie wojny chopskiej zmuszony do objcia dowdztwa nad powstacami, nie zmar jednak w wizieniu (jak u Goethego), ale walczy jeszcze w subie cesarza Karola V w 1542 z Turkami, a w 1544 z Francuzami. Pozostawi pamitniki, opublikowane dopiero w 1731, w ktrych przedstawi si w niezmiernie pochlebnym wietle. Lektura ich pobudzia Goethego do uczynienia z Gtza bojownika o wolno i sprawiedliwo. Gtz von Berlichingen mit der eisernen Hand - nm., 'o elaznej rce', dramat proz (1773) Goethego, reprezentatywny dla okresu Burzy i Naporu (zob. Sturm und Drang). Gtz; przedstawiony jako rodzaj Don Kiszota traktowanego serio, prosty, szorstki, szczery, uczciwy, szlachetny, prezentuje w rycerskim przebraniu cnoty nm. mieszczastwa Xviii w. przeciwstawionego wyrafinowanej, egoistycznej, podstpnej arystokracji na dworach ksit nm. Diabe i Pan Bg - fr. Le Diable et le Bon Dieu, sztuka (Pary 1951, t. pol. 1960) Jean Paul Sartre'a. Gtz, chcc dosign absolutu w zem lub dobrem, niszczy ycie ludzkie, bo obcy jest sprawie ludu. Drog do dziaania, ktre zmieni wiat, znale mona przez negacj absolutu, a zatem i Boga: "Bg umar, s tylko ludzie."

Goyescas - cykl szeciu utworw fortepianowych (1911-12) Enrique Granadosa wg scen z obrazw Francesca Goyi; jedno z najwybitniejszych dzie kompozytora, ktre wykorzysta do opery (1916) pod tyme tytuem. Powracajc z nowojorskiej prapremiery Goyescas, Granados uton w Kanale La Manche, na statku storpedowanym przez niemiecki okrt podwodny.

Gra. "Gra" - (fr. la Montagne) pop. okrelenie stronnictwa lewicowego, jakobiskiego, we fr. Konwencie Narodowym, uformowanego w 1792-93; nazwa od grnych aw zajmowanych przez stronnictwo, kierowane w rnych okresach przez Dantona, Marata, a zw. Robespierre'a; czonkw stronnictwa zwano Gralami, fr. les Montagnards; por. Bagno. Babia Gra - zob. Babi. Czarodziejska gra - zob. Hans Castorp.

Gra Athos - gr Athos Hagion Oros, 'w. gra', wsch. odgazienie Pwyspu Chalcydyckiego nad M. Egejskim, zamieszkae w czasach wczesnochrzec. przez pustelnikw, w Vii w'. oddane mnichom przez cesarza Konstantyna Pogonata. W 963-1542 wzniesiono tam liczne klasztory warowne o wntrzach bogato dekorowanych mozaikami i freskami. Do 1913 pod autonomiczn administracj mnichw prawosawnych. Wg bulli cesarza Konstantyna Monomacha z 1060 gra Athos bya niedostpna nie tylko dla kobiet, ale dla wszelkiej samicy, dla dziecka, rzezaca i jakiegokolwiek stworzenia bez zarostu. Gra Horeb - w Biblii miejsce nadania Izraelitom Tory; nazywana take Synajem. Gra i Mahomet - Nie chce gra przyj do Mahometa, musi Mahomet przyj do gry, przys.; zob. Mahomet (i gra). Gra Kalwaria - zob. Kalwaria. Gra Kikineis - tytu 16. sonetu krymskiego Mickiewicza; jest to gra w rzeczywistoci nie istniejca; jeszcze Sowacki da si zwie tytuem; istniaa osada tatarska Kikineis midzy Przecz Bajdarsk i pd. wybrzeem Krymu oraz przyldek Kikeneiz a. Kekeniz. Gra Magnetyczna - w legendzie rdw. gra, ktra dziaaniem swym zatapiaa zbliajce si do niej okrty, wycigajc z nich wszystkie gwodzie i okucia metalowe; take w wielu baniach,jak np. w Baniach z 1001 nocy w Opowieci o tragarzu i dziewcztach (Opowie 3. ebraka). Gra Oliwna - blok wapienny o trzech szczytach, na wsch. od Jerozolimy, oddzielony od miasta dolin Cedronu. Wg Nowego Testamentu miejsce wniebowstpienia Chrystusa (koci Wniebowstpienia z Iv w.); zob. te Getsemani. Gra porodzia mysz - o wielkich przygotowaniach, ktre daj mizerne wyniki; z bajki Ezopa Gra w poogu (ok. 600 pne.). Gra Stoowa - ac. Mensa, konstelacja nieba pd., w Polsce niewidoczna. Gra Synaj - w Biblii (Picioksig) miejsce zawarcia przymierza Mojesza z Jehow; por. wyej Gra (Horeb); zob. Mojesz (Na grze). Gra witej Anny - w zach. czci Wyyny lskiej; na stoku gry wykuty w skale amfiteatr na ok. 160000 widzw; na szczycie Pomnik Czynu Powstaczego duta Xawerego Dunikowskiego, 1953 (dla upamitnienia powstania lskiego 1919-21). Gra Tumska - wzgrze w Pocku, nad brzegiem Wisy, z zespoem zamkowo-katedralnym. Pozostaoci zamku, ktry uleg zniszczeniu w Xvi-Xviii w., s gotyckie wiee: Zegarowa (Xiii-Xiv w.), dzi dzwonnica katedry, i Szlachecka (Xiv w.); dawne opactwo benedyktynw; stary paac

biskupi; katedra, w czci romaska, wielokrotnie przebudowywana; sarkofagi Wadysawa Hermana i Bolesawa Krzywoustego, ustawione w 1825. Gry Ksiycowe - skd, wg legendy powstaej w Ii w. (a. wczeniej), wypywa miay rda Nilu. Gr nasi - rdw. zwrot przysowiowy, pierw. o charakterze satyryczno-ironicznym jako wyraz samochwalstwa, dzi rozumiany po prostu jako okrzyk triumfalny. Grne dziesi tysicy - zob. Dziesi. Gry Miosierdzia - ac. Montes Pietatis, w Polsce Xvi w. - banki dla biedoty, lombardy, gdzie pod zastaw mona byo zacign drobn poyczk bez uciekania si do lichwiarza. Idzie, skaczc po grach - tytu powieci (1963) Jerzego Andrzejewskiego; cytat z Biblii, Pie nad Pieniami, 2, 8: "Gos miego mego! Oto on idzie, skaczc po grach, przeskakujc pagrki" (mwi Oblubienica). Jasna Gra - zob. Jasny. ysa Gra - zob. ysy. Starzec z gr - zob. Asasyni. Szklana gra - stroma, niedostpna, na ktr w bajkach wdrapywali si rycerze, aby zdoby zamknit tam krlewn. Za grami, za lasami, za sidm gr, za sidm rzek, daleko, w bajecznym kraju - uprzysowiony zwrot pocztkowy (incipit) bajki poprzedzany niekiedy sowami: "Pewnego razu". Zote gry - zob. Zoto (Gry zota).

Grale polscy - Podhalanie w kotlinie nowotarskiej midzy Gorcami, ziemi orawsk, spisk i Tatrami, Orawianie, Spiszacy, grale szczawniccy, Kliszczacy (Gorce), grale sdeccy; grale lscy (pd.-wsch. kraniec lska cieszyskiego): Waachowie opodal Cieszyna, ywczaki i Babiogrcy (Beskidy zach.); zob. Czerwony (pas); Krakowiak (Cud mniemany; Zabobon). Gralski, taniec gralski (podhalaski), zoony z kilku krtkich czci wykonywanych przez jedn par. Kada cz obejmuje przypiewk ("nut") wykonywan przez tancerza, ktr kapela podchwytuje i gra do taca. Prcz pierwszej i ostatniej czci taniec jest popisem mczyzny. Nucie ozwodnej towarzysz kroki: zwyky, drobiony, chodzenie po dylu, podbiegi i ciupkanie (przytupywanie). Drobnemu a. krzesanemu: drobne kroczki, krzesanie (pit o

pit), uderzanie rkami po stopach, podskoki. Nucie zielonej - zwyrtanie si (obracanie si) obojga taczcych. Gralu, czy ci nie al Odchodzi od stron ojczystych? wierkowych lasw i hal I tych potokw srebrzystych? (M. Batucki, Dla chleba, 1-4.)

Gra. Gra niewarta wieczki - fr. le jeu ne vaut pas la chandelle, sprawa niewarta zachodu, nieopacalna, nieciekawa. Gra sw - artobliwe wyzyskanie identycznoci a. podobiestwa brzmienia wyrazw o odmiennych znaczeniach, kalambur. Gra w karty - fr. Jeu de cartes, "balet w trzech rozdaniach" (Nowy Jork 1937; Gdask 1963) Igora Strawiskiego; libretto: I. Strawiski i M: Malajew. Akcja rozgrywa si na karcianym stoliku, na ktrym same karty graj w pokera. Gra w zielone zob. Zielony.

Graal - w. Graal, ang. Holy Grail, Sangraal, st.-fr. sawny talizman, przedstawiany jako kamie, pmisek, kielich a. puchar (do ktrego biblijny Jzef z Arymatei mia zebra krew z przebitego boku Chrystusa, spywajc z grota lancy), bdcy tematem przewodnim licznych legend i alegorii rdw., poszukiwany (jako kielich) przez rycerzy legendarnego krla Artura (zob.), a zw. przez Lancelota, Parsifala z Walii i Galahada. Legenda o Graalu wie si z naczyniem (o ktrym sdzono, e jest wyrznite z jednego wielkiego szmaragdu; kiedy si jednak stuko, okazao si, e jast to antyczne szko), ktre Genueczycy zrabowali w 1001 r. w jednym z meczetw Cezarei w Palestynie i przechowuj do dzi w skarbcu katedry w. Wawrzyca w Genui; Wosi nazywaj je sacro catino 'w. misa'. Nazwa Graal, Gral, Grail pochodzi ze rdw. graduale 'miska o cianach wycitych na ksztat stopni' od ac. gradus 'stopie'; por. Biblia, Ew. wg Mat., 27, 57-60.

Grabski. Spisa si jak Grabski w tacu - le, kiepsko, nie popisa si, pokpi spraw, niezgrabnie si znalaz; por. Chopicki.

Gracanica - (wym. graczanica) cerkiew Matki Boskiej pod miastem Prisztina w Jugosawii, wany zabytek sztuki bizantyjsko-serbskiej, poczenie dwch cerkwi krzyowo-kopuowych; zbud. przez krla Milutina w 1320; bogata dekoracja plastyczna (freski z 1321-22).

Gracje - ac. Gratiae; rzymskie odpowiedniki greckich charyt (gr. Charites), bogi wdziku i radoci, towarzyszek Apollina, Afrodyty, Ateny, muz i hor. Wymienia si zwykle trzy: Eufrozyne, 'rado', Aglaia, 'promienna', i Talia, 'kwitnca'. Atrybutami ich byy ra, mirt, jabko, instrumenty muzyczne. Nieznany artysta hellenistyczny przedstawi je nago, jedn obrcon do widza plecami; grupa ta zyskaa znaczn popularno i bya czsto naladowana (istnieje koo setki kopii antycznych), rwnie w czasach Odrodzenia i pniej. Trzy gracje - temat w rzebie gr. od Vi w. pne., na gr.-rz. reliefach, gemmach, monetach. Rzymskie malowido cienne z Pompei, Masseria di Cuomo, Neapol, Mus. Naz. Rzeba (ok. 1560) G. Pilona, Pary, Luwr. Obraz (1620-21) Rubensa, Wiede, Akademia. Obraz (1620-23) Rubensa, Florencja, Uffizi. Obraz (ok. 1638-40) Rubensa, Madryt, Prado. Rzeba (ok. 1811) Canovy, Leningrad. Ermita. Relief (1821) Thorvaldsena, Kopenhaga, Muz. Thorwaldsena. Primavera zob. Trzy gracje i Merkury - obraz (1578) Tintoretta, Wenecja, Paac Dow. Gracje dekoruj przyrod - obraz (1613-14) Rubensa, Glasgow, Gal. Sztuki.

Gracz - czowiek biorcy udzia w grze; przen. kto chytry, przemylny, szczwany, zrczny, kuty na cztery nogi; dawn. mistrz we wadaniu broni sieczn. Gracz - opera opus 24 (1917; Bruksela 1929) Sergiusza Prokofiewa; libretto kompozytora wg powieci Gracz, ros. Igrok (1866) Dostojewskiego.

Gradua - koc. rz.-kat. cz mszy mwiona przez kapana, piewana przez chr przy mszy uroczystej, midzy Lekcj i Ewangeli, intonowana dawniej ze stopni ambony a. otarza, std rdw. ac. graduale od gradus 'stopie'; ksiga liturgiczna zawierajca piewy (oficja) mszalne (chora gregoriaski). Dawne graduay rkopimienne odznaczay si nieraz pikn szat graficzn (iluminacje, miniatury). Gradua krla Jana Olbrachta - (1506), cenny zabytek sztuki iluminacyjnej, Krakw, Biblioteka Kapituy.

Gradus ad Parnassum - ac., 'stopnie (droga, wejcie) na Parnas (do mistrzostwa poetyckiego)'; tytu trzech synnych dzie dydaktycznych:

podrcznika sztuki poetyckiej (w formie leksykonu), wyd. w 1687 w Kolonii przez jezuit Paula Alera; podrcznika kontrapunktu Johanna J. Fuxa (Fuchsa) wyd. w 1725; szkoy techniki wirtuozowskiej (1817-26) Muzia Clementiego. Doctor Gradus ad Parnassum - utwr Claude'a Debussy'ego ze zbioru fortepianowego Children's Corner ang., 'Kcik dziecicy', 1908. Tytu jest kpiarsk aluzj do muz, literatury pedagogicznej.

Grainne - (wym. gro:nje) w legendach dotyczcych irlandzkiego bohatera Finna (zob.) crka krla Cormaca. Finn, wielki wojownik i myliwy, by nieszczliwy w mioci; pragn polubi Grainne, ale ona zakochaa si w bratanku Finna, Diarmait O Duibhne (wym. di:rmet o fajn), i zbiega z nim. Pocig za nimi i mier Diarmaita jest tematem najsynniejszego romansu cyklu feniaskiego, Pocig za Diarmaitem i Grainne.

Grajcar - (1) krajcar, cent, dawny miedziak austriacki - 1/100 guldena; z nm. Kreuzer 'srebrna moneta bita od Xiii w. w Weronie i Meranie (pniej miedziak)' nazwana od wybitego na niej krzya (Kreuz), wg ac. (denarius) cruciatus '(denar) krzyowy'. Za grajcar pognaby wesz do Wiednia - dawn. przys. o chciwcu, apczywym na marny grosz.

Grajcar - (2) prt do wykrcania przedmiotw uwizych w rurach, lufach; grajcarek, trybuszon, korkocig; z nm. Kratzer 'skrobak, drapak' od kratzen 'skroba'.

Graje - gr. Graiai 'staruchy', mit. gr. trzy stare i siwe od urodzenia siostry i straniczki Gorgon (zob.), crki Keto i boka morskiego Forkisa, std zwane te Forkidami, personifikacje staroci a. potworw morskich. Posugiway si kolejno jednym okiem i jednym zbem, ktre wykrad im Perseusz, aby wymusi na Grajach wiadomo o miejscu pobytu Gorgony (Meduzy) i otrzyma od nich skrzydlate sanday, magiczn sakw i czapk niewidk. Hezjod wymienia tylko dwie - Pemfredo i Enyo, pniejsze legendy doday trzeci, Deino. Ajschylos powici im dramat satyrowy; jako Forkidy wystpuj w Faucie, cz. Ii, akt 3 i 4, Goethego. Perseasz i Graje - obraz (1892) E. Burne-Jonesa.

Grakchw Matka - zob. Kornelia.

Gramatyk. "Cezar nie jest autorytetem dla gramatykw" - ac. Caesar non supra grammaticos, Swetoniusz opowiada (De grammaticis, 22), e gdy pewien gramatyk skarci cesarza Tyberiusza za przejzyczenie si, a jeden z dworakw odrzek, e dzisiejszy bd w acinie w przyszoci stanie si form poprawn, gdy uy jej cesarz, gramatyk ofukn Tyberiusza po raz wtry, mwic: "Cezarze, moesz udziela obywatelstwa ludziom, ale nie sowom", ac. tu enim Caesar civitatem dare potes hominibus, verbis non potes. Kiedy jednak cesarz rz.-nm. Zygmunt Luksemburski na soborze w Konstancji w 1414 popeni bd gramatyczny, na zwrcon mu przez pewnego praata uwag odpowiedzia: "Testem cesarzem rzymskim, a przeto ponad gramatyk", ac. ego sum Imperator Romanorum, et supra grammaticam. Gramatycy wiod z sob spr i rzecz jest dotd ale rozstrzygnita - ac. grammatici certant, et adhuc sub iudice lis est, nauka nie wypowiedziaa si jeszcze na ten temat; ze Sztuki poetyckiej, 78, Horacego. Ksi gramatykw - Apollonios Dyskolos (Ii w.) z Aleksandrii, nazwany tak przez gramatyka rz. z V-Vi w., Priscianusa.

Gramoty - hramoty, gramaty, dokumenty pisane, oficjalne i prywatne, na Rusi i Litwie. Najdawniejsza znana pochodzi z Xii w., wyd. przez Mcisawa Wadimirowicza; z gr. grammata l.mn. 'litery; pismo'.

Grand(e) fr. (wym. gr(d)); ang. grand (wym. grartd) wielki (wielka). Le Grand Conde - zob. Kondeusze. Le Grand Dauphin - zob. Wielki (Delfin). La Grande Armee - zob. Wielki (Wielka Armia). La Grande Jatte - Niedzielne popoudnie na wyspie Grande-Jatte, obraz (1885) Georgesa Seurata, Chicago, Art Institute; programowa kompozycja neoimpresjonizmu. La Grande Mademoiselle - fr. 'Wielka Panna', Ludwika Orleaska, ksina de Montpensier, 1627-93, crka Gastona Orleaskiego, brata Ludwika Xiii, autorka ywych i ciekawych Pamitnikw. Le Grand Guignol - zob. Guignol.

Le Grand Monarque - zob. Ludwik (Xiv, Wielki monarcha). Gand Old Man - zob. Wielki (Starzec). Grand'Place - (wym. grplas) synne centrum historyczne Brukseli (Belgia), zesp architektoniczny obejmujcy gotycki ratusz (1402-54) z beffroi, renesansowy Dom Krlewski (fr. Maison du Roi, flam. Broodhuis, 1515-25, przebud. w Xix w., miejsce zgromadze dawnych Stanw Generalnych), budynek parlamentu (fr. Palais de la Nation, Xviii w.), liczne kamienice i domy cechowe z koca Xvii w.; zob. Manneken-Pis. Le Grand Siecle - zob. Wiek. Le Grand Tour - zob. Wielki (Objazd).

Grandet - zob. Eugenia Grandet.

Granikos - rzeka we Frygii (obecnie Kocebas w pn.-zach. Turcji), nad ktr w maju 334 pne. Aleksander Wielki odnis pierwsze z trzech wielkich zwycistw nad Persami.

Granitowe miasto - przydomek szkockiego Aberdeen, portu nad M. Pnocnym, znajdujcego si w pobliu kamienioomw granitu i majcego wiele budynkw granitowych, m.in. katedr gotyck St. Machar (1398-1527).

Granth Sahib - zob. Jezioro (niemiertelnoci).

Grasant - przest. rabu, rozhjnik, tupieca; zbj wdrowny; od ac, grassari 'kry; napastowa; upi'. Grasanctwo - rabunek, upiestwo, uprawianie rozboju.

Gravelotte - (wym. grawlot) wie w Lotaryngii (Francja), gdzie 16-18 Viii 1870 krwawe i ciko wywalczone zwycistwo armii prusko-saskiej pod dowdztwem feldmarszaka Helmutha von Moltke St. w njwikszej bitwie wojny fr.-pruskiej (zw, te bitw pod St. Privat-la-Montagne) odepchno armi marszaka Achille Fr. Bazaine'a do Metzu; tam oblona w twierdzy

skapitulowaa 27 X 1870.

Gradanka - alfabet oparty na cyrylicy, wprowadzony w Rosji przez Piotra I Wielkiego w 1708 i uywany, z pewnymi zmianami, do dzi; ros., 'obywatelka' pop. od gradanskaja kzbuka (pieczat') 'obywatelskie, tj. wieckie, nieduchowne abecado (pismo, czcionki)'.

Grayna - imi tytuowej bohaterki powieci poetyckiej (1823) Adama Mickiewicza, heroicznej ksinej Nowogrdka, ktra aby udaremni konszachty swego ma Litawora z Krzyakami, sama ich atakuje na czele wojska w zbroi ma. Ginie, ale cel swj osiga, Imi wymylone przez poet (od lit. grazi 'pikna') weszo do kalendarza imion polskich.

Grd - wysoko pooona tka a. pastwisko na stokach a. rwninach ze spadem; zob. te Las (Grd).

"Great Britain" - ang., 'Wielka Brytania', pierwszy "elazny" (wac. stalowy) parowiec z napdem rubowym; zbudowany w Bristolu (Anglia) w 1845.

"Great Eastern" - ang., dos. 'Wielki Wschodni', pierwszy "elazny" (wac, stalowy) superliniowiec parowy, wypornoci 32000 ton; zbudowany nad Tamiz (Anglia) w 1860.

Grebel Ignacy - Grbel, Groebel, ok. 1741-90, polski drukarz i ksigarz, "bibliopola krakowski J. K. M. i Akademii Krakowskiej". W 1790-99 prowadzi ksigarni syn Antoni, nastpnie synowa Tekla, a w 1819-1876 Jzef Czech, po czym ksigarni zwinito.

Grecki. Czymkolwiek to jest, lkam si Danajw (Grekw), nawet gdy skadaj dary - ac. quidguid id est, timeo Danaos et dona ferentes, z Eneidy, 2, 49, Wergiliusza; ostrzeenie Laokoona na widok konia drewnianego przed murami Troi. Dar Danajw - jw.; por. Odyseja, 8, 493, Homera.

Grecka wierno - Graeca fides, tj. wiaroomno. Greckie po grecku, aciskie po acinie - ac. Graeca graece, Latina latinae, zasada wymowy i pisowni imion i nazw antycznych, zwalczajca zw. latynizacj nazw greckich (z pewnymi tradycyjnymi wyjtkami). Grecki ogie - pynny rodek zapalajcy, ktry pon rwnie na wodzie. Recept tej substancji wyjawi w 673 cesarzowi Konstantynowi Iv architekt gr. Kallinikos, ktry uciek przed Arabami do Konstantynopola. Wyposaono galery bizantyjskie w miotacze ognia greckiego; stosujc t now bro, Bizantyjczycy przeamali oblenie arabskie w 674-76 i 713-18 oraz odparli ataki ruskie w 944 i 1043. Dziki nadzwyczajnym rodkom ostronoci udao si cesarzom bizant. zachowa recept w tak cisej tajemnicy, e nigdy jej nie przeniknito. Wg cesarza Konstantyna Vii Porfigenety bya to jedna z trzech rzeczy, jakich nie wolno nigdy odda w rce barbarzycw. Wg jednej z teorii g. skadnikiem bya ropa naftowa z domieszk tlenku wapnia, siarki i in. skadnikw. Grecki nos - profil klasyczny, jak na antycznych rzebach gr., na ktrych nos stanowi przeduenie linii czoa, bez zaomu. Grecki wze - jak na starogr. wizerunkach kobiet, wosy splecione z tyu gowy a. na karku. Krzy grecki - zob. Krzy. Na greckie Kalendy - ac. ad Kalendas Graecas, art. na wity nigdy, nigdy; art. (gdy gr. Kalendy nie istniay) wyraenie, ktrego uywa cesarz August. To po grecku, tego si nie czyta - ac. graecum est, non legitur, art. maksyma, rdw.; w rdw. jzyk gr. by mao znany i le widziany przez koci. Udawa Greka - udawa, e si czego nie rozumie, nie wie, nie domyla.

Greco - zob. Caffe Greco.

Greenwich - (wym. grinid) pd.-wsch. dzielnica Londynu nad Tamiz, w 1675-1953 siedziba obserwatorium astronomicznego (Greenwich Observatory), jednego z najstarszych na wiecie, przeniesionego nastpnie do zamku Herstmonceux w Sussex. W 1884 przyjto poudnik przechodzcy przez Greenwich za poudnik zerowy, ktrego czas soneczny strefowy nosi nazw czasu uniwersalnego (czasu Greenwich).

Greenwich Village - The Village, ang., 'Miasteczko', rejon Nowego Jorku, na dolnym Manhattanie, na zachd od pl. Waszyngtona (Washington Square). Ok. 1910 zyska saw jako dzielnica, w ktrej mieszkali i pracowali nonkonformistyczni plastycy, pisarze i ludzie teatru, a atmosfera bohemy cigaa wielu turystw.

Gregorius - imi pn.-ac., dos. 'czujny; Grzegorz' z gr. egeirein 'czuwa'; zob. te Grzegorz. Chora gregoriaski - zob. Chora. Gregorianki - wito szkolne powstae w Xv w. w Alzacji, obchodzone w Polsce od Xvi do po. Xix w. w dzie w. Grzegorza (12 Iii). Po mszy szkolnej odbywa si pochd w maskach, prowadzony przez akowskiego "biskupa", ktry wygasza humorystyczne kazania koczce si wezwaniem do skadania datkw. Gregorianum - Pontificia Universitas Gregoriana, papieski uniwersytet w Rzymie, za. w 1553 przez Ignacego Loyol i Francisca Borgi, zreorganizowany w 1582 przez papiea Grzegona Xiii, najstarsza i jedna z najwikszych wyszych uczelni watykaskich. Kalendarz gregoriaski - zob. Kalendarz (rzymski). Kodeks gregoriaski - zob. Kodeks. Msze gregoriaskie - zapocztkowana przez papiea Grzegona I praktyka odprawiania kolejno 30 mszy w 30 kolejnych dniach za dusz zmarego. Woda gregoriaska - zob. Woda.

Grenada - Granada, miasto w Andaluzji (pld. Hiszpania), za. przez Arabw w 711, od 1238 stolica emiratu grenadzkiego, znaczny orodek kult. i gosp.; zdobyta przez Hiszpanw w 1492; zob. Alhambra; Generalife. Kartuzja - z kocioem i zakrysti; klasztor kartuzw zbud. w 1513, zburzony w 1842 z wyjtkiem kocioa. Zakrystia zbud. w 1727-64 przez Luisa Arevalo, arcydzieo churrigueryzmu (ostatniej fazy baroku hiszpaskiego, nazwanej od jej twrcy, architekta Churriguery), szczytowe osignicie wybujaej, radosnej dekoracyjnoci i rozrzutnego przepychu, nie bez wpywu elementw staromeksykaskich i peruwiaskich. Zdobycie Grenady - w 1492 r. (roku odkrycia Ameryki) przez Ferdynanda Aragoskiego i Izabell Kastylijsk po ostatnim, jedenastoletnim, okresie zmaga dokoczyo ostatecznie dziea zniszczenia wadzy Maurw w Hiszpanii. W dzieach lit. okruciestwo walk i heroizm Maurw s przewanie tylko tem

fikcyjnego wtku miosnego, dlatego wyraziciej od ostatniego mauretaskiego krla Grenady Boabdila (od 1482) wystpuje rod Abenceragw (zob.), ktry odegra wan rol w walkach, ale przez zatarg z rodem Cegries osabi siy obrocw emiratu. Poezja: romanse hiszp.: Cancionero general (1511). Cancionero de romances (1555). Romancero general (1604). Der Mhrenknig - ballada w Romanzero (1851) Heinricha Heinego. Ju w gruzach le Maurw posady, Nard ich dzwiga elaza, Broniy si jeszcze twierdze Grenady, Ale w Grenadzie zaraza. (A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Ballada Alpuhara, 646-49 (1828).) Wysoki to honor Tak pikne mie imi, Jest powiat grenadzki W hiszpaskiej krainie. Jam chat porzuci I walczy szed po tom, e ziemi w Grenadzie Ja odda chc chopom. egnajcie, najmilsi, Powrc. Bg da! - Grenada, Grenada, Grenada maja! (M. Swietow, Grenada, 37-48 (1926); t. Julian Tuwim.)

Grendel - zob. Beowulf.

Gresham Sir Thomas - zob. Prawo (Greshama).

Gretchen - (wym., grejtsien) nm., 'Magosia' zdrobniae od Margarete 'Magorzata', niemieckie uosobienie dziewiczoci, typ skromnej, cichej, pogodnej niebieskookiej dziewczyny o dugich blond warkoczach; zob. Magorzata.

Grettla-Saga - staroskand. opowie islandzka (zob. Sagi) o Grettirze Mocnym, szczodrym hultaju, charakterze ktliwym i niemiym. Nazbyt liczne zabjstwa czyni go wyrzutkiem spoeczestwa. Udaje mu si pokona ducha pasterza Glama, ale ten przeklina go; dlatego Grettira opuszcza szczcie; musi ukrywa si przez wiele lat, a wreszcie ginie ndzn mierci.

Greve - Place de Greve dawny plac w Paryu, w 1806 nazwany de l'Hotel-de-Ville, fr., 'Ratuszowy', na ktrym zbierali si robotnicy poszukujcy zajcia i gdzie od pocztku Xv w. do 1830 tracono publicznie skazacw; od fr. greve 'piaszczyste wybrzee'.

Grigri - operetka (1911) Paula Lincke.

Grimaldi - stary rd genueski, do ktrego naleeli, a do 1733, ksita Monaco. W tym czasie ksistwo przeszo, w drodze maestwa, do rodu Goyon-Matignon, ktry przej nazwisko i herb Grimaldich. Druga substytucja nastpia w 1949, gdy ksiciem Monaco zosta hr. Louis Henri de Polignac jako Rainier Iii, od 1956 m amer. aktorki filmowej, Grace Kelly (1929-82).

Grimes - zob. Peter Grimes.

Grinzing - pooona u stp pn. Lasu Wiedeskiego, w pn. czci Wiednia, okolica winnic, wspomniana w dokumentach ju w 1114, ze synnymi winiarniami i lokalami specjalizujcymi si w wyszynku modego wina (nm. Heurige).

Grbel - zob. Grebel.

Groblicz Marcin - imi i nazwisko kilku wybitnych lutnikw polskich: Marcin I, przed 1550-po 1609, produkowa gamby i skrzypce o piknym, cho ciemnym dwiku, ze smoczymi gwkami zamiast limakw, mia pracowni w Krakowie; Marcin Iii, zapewne prawnuk poprzedniego, ok. 1650-ok. 1730; Marcin Iv, syn poprzedniego, ok. 1680-ok. 1750, mia pracowni w Warszawie; po 2. wojnie wiat. zachowao si b. niewiele instrumentw Grobliczw.

Grochw - wie (obecnie cz dzielnicy Praga Pd.), pod ktr 25 Ii 1831 rozegraa si najwiksza bitwa powstania listopadowego midzy gwnymi siami polskimi (40000 wojska, dowdztwo formalne Micha Gedeon Radziwi, faktyczne Jzef Chiopicki, ktry zosta ciko ranny) a armi rosyjsk (60000, dowdztwo Iwan Dybicz), z wielkimi stratami dla obu stron, zw. w zacitych walkach o Olszynk Grochowsk. Bitwa, w ktrej szczeglnym bohaterstwem wyrni si 4 puk piechoty polskiej (czwartacy), pozostaa nie rozstrzygnita.

Grock - pseudonim sceniczny wielkiego artysty cyrkowego, Szwajcara Adriana Wettacha, 1880-1959, wiatowej sawy twrcy i interpretatora postaci melancholijnego klauna, ofiary zoliwoci przedmiotw (nm. die Tcke die Objekts), wirtuoza na wielu instrumentach muz.

Grodno (1) - miasto nad Niemnem, jeden z najstarszych grodw ruskich, w Xii-Xiii w. stolica osobnego ksistwa, w 1441 prawa miejskie; w 1569-1795 i 1918-1939 naleao do Polski; w 1801-1918 stolica guberni ros. od 1939 miasto obwodowe Biaorus. SRR; w 1586 zmar tu Stefan Batory; w 1795 abdykowa Stanisaw August; w 1910 zmara Eliza Orzeszkowa; zob. Sejm (grodzieski).

Grodno (2) - zamek piastowski w Zagrzu lskim w Sudetach rodkowych, jeden z najstarszych zamkw lska, zbud. przez ksit widnicko-jaworskich w 1. poowie Xiv w., rozbudowany w stylu Odrodzenia 1545-87, w czasie wojny trzydziestoletniej zniszczony, w 1823 odrestaurowany, dzi czciowo w ruinie. Zachowane sgraffita bramy (1570), renesansowe portale we wntrzu, komnaty w zamku grnym.

Grody Czerwieskie - zob. Czerwie.

Grodzisko - horodyszcze, zesp roww i waw, bdcy pozostaoci fortyfikacji wczesnoredniowiecznych, grodu, osiedla obronnego a. miejsca schronienia ludnoci na wypadek niebezpieczestwa; grodziszcze, wielki grd, zamek obronny.

Jana Groliera i przyjaci - ac. Io. Grolieri et amicorum, synny superekslibris na ksikach biblioteki francuskiego humanisty i bibliofila Jeana Groliera, 1479-1563, znanych ze swych niezwykIej piknoci opraw, wykonywanych na jego zamwienie przez najwikszych mistrzw paryskich swego czasu w "stylu Grolierowskim", wywodzcym si z wzorw woskich.

Grll Micha - polski drukarz, nakadca i ksigarz, 1722-98, rodem z Norymbergi. W 1778 zaoy oficyn drukarsko-wydawnicz w Warszawie, jedn z najnowoczeniejszych w kraju, nastpnie ksigarni we Lwowie. W okresie Sejmu Czteroletniego wydawa postpow i patriotyczn lit. polityczn; by nakadc "Warszawskich Ekstraordynaryjnych Tygodniowych Wiadomoci" (zob.) oraz "Zabaw Przyjemnych i Poytecznych" (zob.); mia przywilej na wydawanie

pisarzy polskich; na targach lipskich wprowadza ksik polsk na rynki zagraniczne. W 1795 przedsibiorstwo przej zi Grlla, Ragoczy, i prowadzi je do 1832 r.

Gromiwoja - zob. Lizystrata.

Gromnica - gruba wieca woskowa powicona w dzie M. B. Gromnicznej (2 Ii), dawniej tradycyjnie zapalana w czasie burzy dla odwrcenia piorunw oraz przy konajcych i zmarych (w domu wisiaa na cianie nad kiem, uwizana na krzy z palm); od rzadkiego w staropolszczynie przymiotnika gromny 'huczny; grzmicy'.

Grosz - nazwa monety srebrnej, ze st.-czes. gro 'nazwa pienidza wprowadzonego przez krola czesko-polskiego Wacawa Ii, grosz czeski, praski', ze r.-ac. grossus (denarius) 'gruby (denar)' w przeciwiestwie do cienkich brakteatw; grosz krakowski Kazimierza Wielkiego od 1338, na wzr grosza praskiego; od Xvi do Xix w. trzydziesta cz zotego polskiego; obecnie pienidz zdawkowy - 1/100 zotego. Dziesity grosz - pierwszy stay podatek wprowadzony w Polsce (1789), wynoszcy dziesit cz dochodw z posiadoci ziemskich. Grosz czynszowy - w Biblii (Ew. wg Mat., 17, 24-27); gdy poborcy dali dydrachmy (p sykla) daniny na wityni, Chrystus nakazuje Piotrowi uowi w morzu ryb i z pyszczka jej wyj zbawczy pienidz. Grosz czynszowy - fresk (1427) Masaccia, Florencja, Santa Maria del Carmine, kaplica Brancaccich. Obraz (1516) Tycjana, Galeria Drezdeska. Grosz witojaski - zob. Jan Chrzciciel. Grosz w. Piotra - zob. witopietrze. Grosz wdowi - w Biblii, Ew. wg Marka, 12, 41-44, uk., 21, 1-4, przypowie o ubogiej wdowie, ktra wrzucia do skarbony 2 szelki, tj. grosz, a byo to wszystko, co miaa; o ofierze zoonej kosztem wielkich wyrzecze.

Grota - jaskinia, pieczara; z w. grotta od ac. crypia 'sklepienie; jama'. Grota Fingala - zob. Fingal.

Grota ogrodowa - zbudowana a. wydrona w skale sztucznie dla ozdoby, wywoania nastroju a. dla ochody (grota rustykalna); grota ozdobiona muszlami (fr. grotie rocaille) w ogrodach Xvi i Xvii w. Groteska - z w. grottesca od grotta (zob. wyej), popularnej w Rzymie nazwy podziemi staro. budynkw, gdzie dziki wykopaliskom w Xv w. odkryto fragmenty dekoracji i malowide ciennych (pochodzcych z I w. i pniejszych), typowych przykladw stylu "groteskowego", ornamentw rolinnych z wici z wplecionymi motywami figuralnymi i zwierzcymi, maskami, panopliami, fragmentami architektury, tworami fantastycznymi, instrumentami muz., owocami, kwiatami itd.; lit. muz. balet, utwr, ktrego rodkami art. s: fantazja, dziwaczno, przejaskrawienie, ekstrawagancja, szara, komizm, karykatura, absurd. Groty Tysica Buddw - zesp buddyjskich wity skalnych wzorowanych na architekturze indyjskiej, u podna gr Mingsza-szan, na pd.-wsch. od miasta Tunhuang w prowincji Kansu w Chinach. Wntrza grot zawieraj gliniane, polichromowane posgi i cenne malowida.

Grb - por. Cenotaf; Katakumby; Mastaba; Mauzoleum; Piramida; Tad Mahal. Dachma - zob. Wiea (Milczenia). Groby Werony - zob. Romeo i Julia. Groby wielkanocne - Boe groby, Grb wielkopitkowy, dawniej widowisko kocielne, przedstawiane w caej Polsce od Wielkiego Pitku do rezurekcji; dzi ograniczone do wystawiania figury Chrystusa w grobie i strzegcych go aniow; adoracj grobw wielkopitkowych nazywa si nawiedzaniem Grobu. Grb Achillesa - zob. Achilles. Grb Agamemnona - zob. Agamemnon. Grb Napoleona I - zob. Inwalidzi (koci Inwalidw). Grb Nieznanego onierza - wzniesiony pod ukiem Triumfalnym na placu Gwiazdy w Paryu w 1920, pniej w wielu in. krajach (w Warszawie w 1925 na placu Saskim), ku czci bezimiennyeh onierzy polegych na wojnie. Grb wity (a. Paski) - miejsce w Jerozolimie, gdzie wg tradycji chrzec. zoono ciao Chrystusa. Grb w Busento - zob. Alaryk. Grb wielkopitkowy - (a. tzw. "groby") zob. wyej Groby wielkanocne.

Pobielane groby - w Biblii, Ew. wg Mat., 23, 27: "Biada wam, doktorowie i faryzeusze obudnicy, e jestecie podobni do pobielanych grobw, ktre z wierzchu zdaj si ludziom pikne, ale wewntrz pene s koci umarych i wszelkiego plugastwa." Skarbiec Atreusza - zob. Agamemnon (Grb Agamemnona).

Grd - pierw. miejsce obronne ogrodzone ostrokoem (wyrazy grd i erd maj wsplne pochodzenie), rowem, waem a. murami, pniej z zamkiem warownym pod wadz upana (co z czasem skrcono do pana), wodarza, kasztelana (zob.), potem orodek miejski (do Xii w. miasto nazywano take grodem) pod wadz starosty krolewskiego, ktry by te sdzi (funkcje sdowe grodu zachoway si w okreleniach: starosta grodowy, sd grodzki, akta, ksigi grodzkie; funkcje obronne zaczto wyraa nowymi nazwami: zamek, twierdza, warownia); dawna szlachecka instancja sdowa; por. Grodzisko. Grd-smrd, ziemstwo-kiepstwo, a trybuna-grunt - dawne przys. prawnicze; grd-sd grodzki, ziemstwo-sd podkomorski, trybuna-sd najwyszy. Grody Czerwieskie - zob. Czerwie.

Grjec - miasto w woj. warszawskim; zob. Pacanw. Frajer z Grjca - wyraenie przys., tj. gupiec; miasto to jest niekiedy przedmiotem artobliwych kpin. Nie bd z Grjca! - przys., nie bd frajerem. Taki bajer to na Grjec - przys., takie prby nabierania, schlebiania moe uszyby w Grjcu, ale nie tu.

Gruby - przydomek niektrych wadcw, np. Karola Iii, cesarza od 881 do 888, Henryka V, ksicia legnickiego od 1278. Gruba Berta - pot. nazwa niemieckich modzierzy 4207mm, uywanych w czasie I. wojny wiat., ktre w sierpniu 1914 szybko unieszkodliwiy potne forty otaczajce Leodium; nazwa od Berty Krupp, 1886-1957, wnuczki Alfreda Kruppa, "krla armat"; por., Dugi (Maks). Gruba Kaka - studnia warszawska, niegdy publiczna, w ksztacie maej rotundy, w stylu klasycystycznym, zbudowana w kocu Xviii w. przez Szymona B. Zuga; odbudowana po zniszczeniu w czasie 2. wojny wiat.; od niej wzio

nazw ujcie wody na Wile w Warszawie. Gruba ryba - przen. wana, wpywowa osoba na wysokim stanowisku. Grube Koce - zob. Cienki (Cienkie i Grobe Koce). Gruby zwierz - gruba zwierzyna, zwierz owne, do ktrego si strzela kulami, a nie rutem. Nie boj si wcale tych grubych i dugowosych ludzi, boj si raczej tych drugich, bladych i wysmukych - Cezar do przyjaci (gdy przychodziy donosy na Antoniusza i Dolabell, jakoby co przeciw niemu knuli), dajc do poznania, e myli o Kasjuszu i Brutusie; z ywora Cezara, 62, 5, Plutarcha, t. M. Broka. Szyte grubymi nimi - grubym ciegiem, nieumiejtnie, byle jak, niezrcznie maskowane, pozorowane, fingowane zbyt jawnie, widoczne (np. o oskareniu, intrydze, machinacjach, gierkach).

Gruchawka - prastare narzdzie perkusyjne, mylnie zwane grzechotk, skadajce si z korpusu z drewna, tykwy a. palonej gliny, w ktrym znajduje si kilka kamyczkw, nasion, a. ziarenek rutu. Potrzsajc gruchawk wydobywa si z niej charakterystyczne dwiki; por. Sistrum.

"Grnes Gewlbe" - zob. Zielony ("Zielone sklepienie").

Grunwald - wie w obrbie Garbu Lubawskiego, w woj. olsztyskim, pod ktr 15 Vii 1410 rozegraa si jedna z najwikszych bitew redniowiecza midzy Krzyakami a wojskiem polskim i litewskim pod wodz Jagiey i Witolda, wspomaganym przez oddziay ruskie, tatarskie i czeskie, zakoczona rozgromieniem wojsk Zakonu i mierci samego wielkiego mistrza Ulricha von Jungingen. Zwycistwo nie zostao jednak naleycie wykorzystane, gdy zmczone wojska polsko-litewskie, wyruszywszy zbyt pno na stolic Zakonu Malbork, wday si w dugotrwae i bezskuteczne oblenie wzmocnionej nowymi wojskami twierdzy. Wojn zakoczono 1 Ii 1411 pokojem w Toruniu, gdzie Polska zyskaa tylko ziemi dobrzysk. Potga Zakonu zostaa jednak w tej bitwie na zawsze osabiona, a jego ekspansja - zahamowana. Bitwa pod Grunwaldem - olbrzymi obraz (1878) Jana Matejki, Malbork, Zamek. Dwa miecze - zob. Wadysaw Jagieo. Pomnik Grunwaldzki - ufundowany przez Ign. Paderewskiego, wykonany przez

A. Wiwulskiego i F. Blacka, odsonity w 1910 na placu Matejki w Krakowie, w 500 rocznic bitwy, zburzony przez Niemcw w czasie okupacji 1939-45. Po 2. wojnie wiat. umieszczono na jego miejscu gaz i tablic pamitkow. Zrekonstruowany i postawiony na nowo w 1976. Pomnik na polach w pobliu wsi Grunwald, wzniesiony wg projektu J. Bandury i W. Cckiewicza, odsonity w 550 rocznic bitwy, w 1960.

Grupa Szeciu - fr. Les Six, zob. Sze.

Gruszka. Gruszki na wierzbie - rzecz nieosigalna, nierealna, utopijna, nieyciowa, bzduma. Wlaz na gruszk, sia pietruszk, rzepa mu si rodzi - bezsens, absurd, niedorzeczno, brednie, zmylenia, fantazje. Zasypia gruszki w popiele - dawn. si przy gruszkach woonych (dla suszenia a. upieczenia) w gorcy popi i zasn przy tym, skutkiem czego gruszki si zwglaj. Nie zasypia gruszek w popiele - przen. nie zwleka, nie aniedbywa pilnych spraw, dba o nie, nie spuszcza ich z oka.

Gryf - gryfis, gryfon, ac. gryphus, gr. gryps, mil. gr. fantastyczny twr, uskrzydlony lew o gowie i szponach ora, w Grecji przejty z religii i legend Wschodu, stranik podziemnych pokadw zota na Pnocy. Czsty motyw sztuki Mezopotamii, Egiptu, egejskiej, grecko-rzymskiej, heraldyki i bestiariuszw rdw. i pniejszej sztuki dekoracyjnej (puchary w ksztacie gw gryfw, gryfy w zaprzgu rydwanw bogw, w arabeskach itd.). W Boskiej Komedii, Czyciec, 29 (zob. Komedia), Dantego gryf cignie triumfalny wz kocioa. Gryf by w rdw. popularnym symbolem poczenia natury boskiej i ludzkiej w Chrystusie, tj. unii hipostatycznej.

Gryfina - ok. 1248-ok. 1306, crka Rocisawa, bana Slawonii, w 1265-88 ona Leszka Czarnego. W 1290 wzia stron krla czeskiego, Wacawa Ii, a od 1300 przebywaa na jego dworze w Pradze, opiekujc si narzeczon krla, Ryks, crk Przemysa Ii.

Gry i zabawy - zob. Bezik; Bierki; Cenzura (Cenzurowany); Cetno i licho;

wik I; Drubart; Dyngus-migus; Fajerwerk; Karty; Ko (Koci); Krgle; Kulig; Lajkonik; Mariasz; Palant; Palcat(y); Pamfil; Pasjans; Pikieta; Preferans; Prima Aprilis; Ramsz; Reduta; Rkawiczka; Skat; Szach(y); Szewc; Szlichtada; Szubienica (Szubieniczka); lepy (lepa babka); winia (winka); Warcaby; Wint; Wist; Zielony (Gra w zielone).

Gryzelda - Grisilda, Grisildis, bohaterka tytuowa ostatniej opowieci ostatniego "dnia" Dekamerona (1350-55) Boccaccia. Wzr i mczennica cierpliwoci i posuszestwa, kochajca ona wystawiana na prby przez despotycznego, obdnie surowego ma. Gualtieri, margrabia z Saluzzo, ulegajc probom swych poddanych eni si, wybiera sobie jednak crk prostego kmiecia, z ktr ma dwoje dzieci. Aby j wyprbowa, udaje, e je kaza zabi, e znudzi si ni i eni si z inn. Jako now on przedstawia jej ich wasn crk i wypdza Gryzeld z domu w jednej koszuli. Widzc, e jej cierpliwo nie ma granic, przywouje j z powrotem do domu i otacza czci i mioci. Histori Gryzeldy przeoy Petrarka na acin, skd przej j Chaucer w Opowieciach kanterberyjskich jako Opowieci Szkolarza, dodajc wasny ironiczny komentarz o jej prawdopodobiestwie: Gryzelda umara, a z ni jej cierpliwo; Obie razem pogrzebano w Italii. Historia znamienita o Gryzelli, salurskiej ksinie w ziemi woskiej powie polska z po. Xvi w. wg Petrarki. La Griselda - opera (1721) Alessandra Scarlattiego. Griselda opera (1735) Antonia Vivaldiego.

Grzdziel - cz puga a. sochy czca pasy pocigowe z korpusem roboczym.

Grzech. Czowiek grzechu - zob. Antychryst. Grzech pierworodny - wg Biblii i poj chrzec. grzech popeniony przez pierwszych rodzicw, Adama i Ew, i przekazany w pucinie wszystkim potomkom. Po grzechu pierworodnym - scena z drzwi (1015) katedry w Hildesheim. Grzech powszedni - lekki przekroczenie przykazania w rzeczy maej a. w rzeczy wanej, jednak bez penej wiadomoci bd dobrowolnoci. Grzech miertelny - ciki, por. Biblia, 1. List w. Jana, 5, 16-17;

przekroczenie przykazania w rzeczy wanej z pen wiadomoci i dobrowolnie. Grzechy gwne - zob. Siedem (grzechw gwnych). Grzechy modoci - wg Biblii, Psalm 24, 7: "Grzechw modoci mojej... racz nie pamita." Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na ni kamieniem - ac. qui sine peccato est vesirum, primus in illam lapidem mittat, z Wulgaty, Ew. wg Jana, 8, 7; o jawnogrzesznicy. W grzechu narodzony - z Biblii, Ew. wg Jana, 9, 34.

Grzechotka - klekotka, trajkotka, samodwiczne narzdzie dwikowe, skadajce si z rczki, wok ktrej obraca si drewniana rama; wewntrz niej drewniany jzyczek przeskakuje po zbatym kku, wydajc terkot, grzechot; europejski instrument ludowy, w Azji uywany take w obrzdach kultowych (np. przy odstraszaniu demonw); w kocioach kat. uywana obok koatki od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty zamiast dzwonw; zabawka dziecica. Por. Gruchawka.

Grzeczny - od k rzeczy, dawn. 'taki, ktry jest do rzeczy, stosowny, adny', np. "grzeczna forteca", "obfito grzecznych ryb"; nowe znaczenie: 'obyczajny, dobrze wychowany, posuszny', zw. o dziecku.

Grzegorz - zob. te Gregorius.

w. Grzegorz I Wielki - ok. 540-604, papie od 590, ojciec kocioa, pierwszy uywa tradycyjnego odtd tytuu papiey: "suga sug boych"; zob. Anglowie ("Nie Anglowie..."); Chora (gregoriaski); Kichanie.

w. Grzegorz Vii Hildebrand - ok. 1020-85, papie od 1073; w 1074 nakaza celibat ksiy; zob. Canossa.

Grzegorz X - Teobaldo Visconti, 1229-76, papie od 1271, ustali system obioru papiey przez konklawe.

Grzegorz Xiii - Ugo Buoncampagni, 1502-85, papie od 1572, zob. Gregorius (Gregorianum); Kalendarz (rzymski).

Grzegorz Xvi - Bartolomeo Alberto Capellari, 1765-1846, papie od 1831, wrg postpu, potpia ruchy wolnociowe, m.in. powstanie listopadowe w Polsce (bulla Cum primum 9 Vi 1832); nie pozwoli na wprowadzenie w pastwie koc. gazu ani kolei el. Papie: Na pobitych Polakw pierwszy kltw rzuc. Niechaj wiara jak drzewo oliwkowe buja, A lud pod jego cieniem yje. Papuga: Alleluja!... (J. Sowacki, Kordian, 2, 215-17.)

Grzegorz Dyndaa - fr. George Dandin, wac. 'Jerzy', bohater tytuowy komedii proz (1668) Moliera, w t. Boya-eleskiego. Bogaty chop przez prno eni si z crk szlachcica, ktry j wydaje dla pienidzy Grzegorza; czekaj go tylko upokorzenia, wzgarda i zdrady ony, kobiety bezwartociowej, oraz arogancja jej rodzicw. Sam tego chciae, Grzegorzu Dyndao - fr. vous l'avez voulu, George Dandin, akt I, sc. 9 komedii.

Grzegorz Papie - przykad redniowieczny, wczony do Gesta Romanorum, o dziecku zrodzonym z kazirodczego zwizku midzy bratem i siostr; ochrzczone imieniem Grzegorz, zostao woone do dki i puszczone na wod. Wychowany przez mnichw Grzegorz dorasta, ratuje krlow przed wrogami i eni si z ni, ale dowiedziawszy si, e jest ona jego matk (por. Edyp), udaje si na bezludn wysepk jako pokutnik. W czasie obioru nowego papiea anio zaleca Grzegorza jako kandydata; pokutnik zostaje papieem, spowiada matk (on i ciotk) z popenionych grzechw i mianuje j przeoon klasztoru. Gregorius - r.-g.-nm. poemat (ok. 1188) Hartmanna von Aue, zoony z ok. 4000 wersw; temat zaczerpnity z anonimowego poematu fr. z Xii w. Vie du pape Gregoire. Wybraniec - nm. Der Erwahlte, powie (1951, t. pol. 1960) Thomasa Manna, rozwinicie tematu Gregoriusa.

Grzegorz z Sanoka - ok. 1406-77, humanista, pierwszy przedstawiciel

filozofii Odrodzenia w Polsce, poeta polsko-aciski, od 1433 wykadowca poezji rzymskiej na Akademii Krakowskiej, arcybiskup lwowski. Jego paac w Dunajowie by pierwszym humanistycznym dworem w Polsce. W 1470-72 goci tam wygnanego z Rzymu za wolnomylno humanist w. Filipa Buonaccorsi, zwanego Kallimachem (wg imienia poety gr. z Iii w. pne.). ycie i obyczaje Grzegorza z Sanoka - ac. De vita et moribus Gregorii Sanocensis, pierwsza renesansowa biografia w Polsce (ok. 1476, wyd. 1835, wyd. pol. 1909) pira Kallimacha. Zawiera niemal wszystko, co wiadomo o pogldach filozoficznych i spoecznych Grzegorza z Sanoka, gdy pucizna jego zagina.

Grzegorz z Tours - fr. Gregoire de Tours, ok. 538-594, kronikarz fr., zwany ojcem historii fr., autor kroniki Historia Francorum, podstawowego rda okresu Merowingw.

Grzegorz z arnowca - ok. 1528-1601, kaznodzieja i pisarz, tzw. "kalwiski Skarga", wsptwrca "zgody sandomierskiej" (1570, majcej scementowa polskich kalwinw, luteran i braci czeskich przeciw kontrreformacji), autor olbrzymiej Postylli (1580) ostro krytykujcej jezuitw, dziea penego obrazkw wiejskiego i miejskiego obyczaju staropolskiego, przysw i "przykadw", ktre przedrukowywano jeszcze w Xix w. na uytek protestantw lskich.

Grzda - zagon midzy bruzdami, pas ziemi uprawnej w ogrodzie warzywnym a. na polu odgraniczony rowkami; erd, drek, prt, na ktrych siada i odpoczywa ptactwo domowe.

Grzmi pod Stoczkiem armaty - pocztek b. popularnej pieni Wincentego Pola pt. Krakusy o bitwie pod Stoczkiem (zob.), tzw. Mazur Dwernickiego. Grzmi pod Stoczkiem armaty, Byszcz biae rabaty, A Dwernicki na przedzie Na Moskala sam jedzie. 1-4.

Grzymalici - pochodzcy ze lska wielkopolski rd rycerski, jeden z najwybitniejszych w Wielkopolsce 2. po. Xiv w.

Grzymisawa - zm. 1258, ksiniczka ruska, crka Ingwara z ucka, w

1207-27 ona Leszka Biaego, matka Bolesawa Wstydliwego.

Grzywna - hist. pierw. ozdoba grzywy, szyi, naszyjnik; wizka kunich (sobolich, wiewirczych) skrek jako pacido w handlu wymiennym przed Xii w.; jednostka wagowo-pienina w Polsce Xi-Xiv w. (w krajach germaskich marka) o ciarze 180-2507g; w polskim prawie karnym kara pienina.

Guadagnini - (wym. guadanini) rodzina lutnikw woskich, dziaajcych od Xviii w. w Cremonie, Piacenzy, Parmie i Turynie; Lorenzo I, przed 1695-po 1760; jego syn, Giovanni Battista, 1711-86, ucze Stradivariusa; Giuseppe, 1736-po 1806, kuzyn Giovanniego. Budowali oni cenne skrzypce i wiolonczele. Potomkowie ich budowali te gitary i mandoliny.

Guarneri - synny rd wielkich lutnikw woskich, dziaajcych od Xvii w. w Cremonie, a take w Mantui i Wenecji: Andrea, przed 1626-98, ucze N. Amatiego, twrca b. cennych i poszukiwanych skrzypiec i wiolonczel; jego sym i ucze, Pietro Giovanni, 1655-1720; Giuseppe Giambattista, 1666-1739, brat Pietra; Pietro zwany di Venezia, 1695-1762; Giuseppe Antonio 1698-1744, ktry od znaku krzya i liter IHS, ktre umieszcza na kartkach w swoich instrumentach (dla odrnienia ich od dzie ojca, Giuseppa Giambattisty), zwany del Gesu, w., 'od Jezusa', najwikszy - obok Stradivariusa - lutnik w dziejach. Na jego skrzypcach gra Paganini (zob.).

Guatimozin - Guatemozin, Guathemoc, ok. 1494-1525, ostatni wadca Aztekw, siostrzeniec Montezumy, bohaterski obroca miasta Tenochtitlan przed Hiszpanami pod dowdztwem Cortesa; stracony na szubienicy. A czy mylisz, e ja zaywam miej kpieli? - hiszp. Estoi yo en algun deleite, o bano?, Guatimozin do kacyka Tacuby w czasie, gdy obu torturowano na wolnym ogniu. Kacyk jcza w mczarni, a Ciuatimozin spokojnie go upomina. Cortes przyrzek cesarzowi ochron, ale gdy ten owiadczy, e nic nie wie o rzekomych ukrytych skarbach Aztekw, Cortes wyda go swoim onierzom na tortury, zreszt bez skutku.

Gudrun (1) - Kudrun, bohaterka tytuowa niemieckiego poematu epickiego (1210-35) nieznanego autora Austriaka. Crka krla Hetela i Hildy, zarczona z Herwigiem z Zelandii wbrew chci, z nakazu srogiego ojca, zostaje porwana przez Hartmuta z Normandii, penego cnt i zalet rycerza, pragncego zdoby jej serce. Ona jednak, dumna i wierna danemu sowu i nie

kochanemu narzeczonemu, udaremnia starania Hartmuta, ktry po kilku latach, rozczarowany, oddaje j pod opiek swojej matki, Gerlindy, ta za czyni z krlewny praczk. Dopiero po trzynastu latach Herwig wraz z bratem Gudrun, Ortwinem, przybywaj do Normandii na ratunek, cinaj gow Gerlindzie, ale, za wstawieniem si Gudrun, dochodz ze szlachetnym porywaczem do porozumienia, a narzeczeni pobieraj si.

Gudrun (2) - ona Sigurda w Volsunga Saga (zob.), lepiej znana jako Krymhilda w Pieni o Nibelungach i Gatrune w tetralogii operowej Wagnera Piercie Nibelunga (zob. Nibelung).

Gudrun (3) - bohaterka islandzkiej, wczesnoredniowiecznej Laxdale Saga 'saga ososiowej Doliny', crka krlowej Grymhildy, kobieta samolubna, niezalena, gwatowna, mciwa, zakochuje si w rycerzu Kjartanie. Gdy ten przebywa na dworze krla Olafa, Gudrun daje posuch plotce, przyniesionej jej przez kuzyna, Bollego, e Kjartan zaprzyjani si z Ingebjorg, siostr krla; na zo ukochanemu Gudrun wychodzi za m za Bollego. Kjartan po powrocie eni si, na zo Gudrunie, z Hrefn i daje jej w prezencie drogocenny czepek, przeznaczony przez Ingjebotg jako podarek dla Gudrony. Ta organizuje kradzie czepka, co staje si powodem szeregu zajazdw i walk; w jednej z nich Kjartan ginie.

Guerino Meschino - (wym. meskino) w., 'ndznik, ndzarz', bohater woskiego romansu, na wp rycerskiego, na wp alegorycznego, wyd. w Padwie w 1473. Guerino jest synem Millona, krla Albanii, zdetronizowanego w dniu narodzin krlewicza. Dziecko uratowa niewolnik grecki.

Guermantes - (wym. germat) nazwisko arystokratycznego rodu, do ktrego naley szereg postaci cyklu W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta, m.in. diuk i diuszesa de Guermantes (Basin i Oriane), brat diuka, baron de Charlus, ksi Gilbert i ksina Marie-Hedwige de Guermantes, markiz Robert de Saint-Loup i Madame de Villeparisis.

Guernica (y Luno) - (wym. gernika) miasto w Baskonii (pn. Hiszpania), 26 Iv 1937, w czasie wojny domowej, zbombardowane i zniszczone przez lotnictwo niemieckie (Legion Condor). Guernica - synny olbrzymi obraz (1937) Pabla Picassa, Nowy Jork, Mus. of Modem Art, namalowany pod wieym wraeniem wiadomoci o bombardowaniu miasta, ukazujcy groz i okruciestwo bezcelowego mordu i zniszczenia;

pokazany w pawilonie hiszp. wystawy wiatowej w Paryu 1937. Pewien dygnitarz niemiecki mia zapyta Picassa w jego pracowni, wskazujc na ten obraz: "Czy to pan zrobi?", na co malarz odpar: "Nie, to pan!" La victoire de Guernica - fr., 'zwycistwo', kompozycja na chr (1954) Luigi Nono do tekstu Paula Eluarda.

Guggenheim - zob. Muzeum Guggenheima.

Guignol - (wym. giniol) marionetka wystpujca pierw. w ulicznych pokazach lalkowych, rozpocztych ok. 1815 w Lyonie przez lalkarza Laurenta Mourqueta (1745-1844), ktry pniej otworzy kawiarni z Teatrem Guignol. Posta Guignola przewyszya w Lyonie popularnoci Poliszynela: wesoy, dobroduszny chopek-roztropek, atwowierny, ale chytrus, zawsze w kocu wydobywajcy si z opresji. Teatrem Guignol (Theatre de Guignol) nazywano paryskie dziecice teatrzyki lalkowe. Theatre de Grand Guignol - teatr przy ulicy Chaptal na Montmartre w Paryu, gdzie wystawia si krtkie sztuki o treci makabrycznej (od 1897, z przerw w latach 1962-73); (Grand Guignol) przen. okropno, makabra, niesamowito, czarny humor.

Guilbert Yvette - (wym. gilbe:r), 1867-1944, piosenkarka francuska o wiatowej sawie; wychowana w niedostatku, zyskaa renom w Paryu, wykonujc piosenki Leona Xanrofa. W 1892 bya wedet rewii Xanrofa Paris-Nouveautes, pniej zdobya publiczno artystyczn w kabarecie Divan Japonais (gdzie zachwycali si ni: Emil Zola, bracia Goncourtowie, Alphonse Daudet, Claude Monet, a Toulouse-Lautrec portretowa j wielokrotnie), nastpnie za znacznie szersz publiczno w Eldorado i La Scala (w Paryu!). Jej wystpy w USA przyniosy sukces natychmiastowy, a gae naleay do najwyszych w owych czasach. Jej marzenie o rolach w teatrze, spenione w 1907, nie przynioso triumfw. W 1924 powrcia na estrad kabaretw w peni sawy piosenkarskiej. Jest autork kilku ywo napisanych tomw wspomnie.

Guinevere - (wym. guinewger) ona krla Artura (zob.) w legendzie arturiaskiej. Imi jej w rnych wersjach rnie podawano: Guanhumara, Wenhaver, Gvenour, fr. Guenievre, irl. Finnabair, walij. Gwenhwyvar. W wielu romansach jest crk krla Leodegrance, ktry ofiarowa Arturowi Okrgy St. Uroda jej, podobnie jak pikno Heleny Trojaskiej, doprowadza nieuchronnie do porwania, zdrady, wojny i katastrofy; u Geofireya Monmoutha (1137) uwodzi j bratanek (a. syn) krla, Mordred,

ktry pod nieobecno Artura chce zagarn krlestwo i krlow, co koczy si mierci Mordreda i Artura. Wg innych jest ona kochank Lancelota (zob.), a po mierci ma idzie do klasztoru, gdzie umiera; por. te Ginevra.

de Guise - zob. Gwizjusze.

Gul - zob. Ghul.

Gulden - w krajach germ. Xiv i Xv w. moneta zota, dukat, floren, pniej take moneta srebrna; zoty reski, waluta austriacka do 1892; waluta gdaska w 1920-39; floren, waluta holenderska; od rdw.-hol. gulden (florijn) 'zoty (floren)'.

Guldynka - myliwska strzelba kulowa, zazw. gwintowana (Xvii-Xviii w.).

Gulistan - pers., 'ogrd r', synniejszy z dwch gwnych utworw (por. Bustan) poety perskiego Saadiego z Szirazu, dzieo moralisty, ktry pragnie w nim zawrze "najpoyteczniejsze przepisy zachowania si w yciu", roztaczajc przy tym "kwiaty miej erudycji". Ksika, napisana w 1258, skada si z omiu czci, z ktrych 7 pierwszych zawiera po jednej opowieci. Ich tytuy: 1. O krlach; 2. O zwyczajach derwiszw; 3. O umiarkowaniu; 4. O zaletach milczenia; 5. O mioci i modoci; 6. O staroci; 7. O wychowaniu; cz sma skada si z 82 sentencji moralnych. Przekad polski (1610-25) Samuela Otwinowskiego, dokonany z przekadu tureckiego pikn polszczyzn, by pierwszy w Europie. Nastpny, na jz. francuski, Andre de Ryera, ukaza si w Paryu w 1634. Tumaczenie Otwinowskiego opublikowano dopiero w 1879.

Guliwer - Lemuel Gulliver, narrator Podry Gulivrera (1726), arcydziea fikcji satyrycznej Jonathana Swifta, powieci w formie dziennika. Guliwer, chirurg okrtowy, odbywa 4 podre - 4 stadia coraz ostrzejszej i bardziej pesymistycznej satyry na swoich wspczesnych, na swoje czasy, na ludzko ca: 1. Podr do Liliputw (zob.), szeciocalowych karzekw yjcych w proporcjonalnie zmniejszonym kraju, 2. Podr do Brobdingnagu (zob.) kraju olbrzymw, 3. do Laputy (zob.) i ssiedniego Lagado (zob.), oraz 4. do Houyhnhnmw (zob.), koni obdarzonych rozumem, i Jahusw (zob.), zwierzt w ludzkiej postaci; zob. te Balnibarbi; Blefusku; Cienki (Cienkie i Grube

Koce); Glubbdubdrib; Glumdalclitch; Klocek (Wysokie i Niskie); Quinbus Flestrin.

Gumno - przest., gwar. pierw. miejsce na podwrzu, gdzie si mcio za pomoc midlenia zboa przez bydo; pniej, w stodole trjdzielnej, klepisko, boisko; jeszcze pniej: stodoa, spichrz, ssiek (zapole).

Gunia - guka, ciepe mskie okrycie wierzchnie, z sukna samodziaowego, w rodzaju paszcza pasterzy grskich, noszone jeszcze gdzieniegdzie w Polsce, np. na Podhalu przez starszych gazdw: gunia czarna - aobna, biaa - weselna.

Gunnar - zob. Gunter.

Gunter - krl burgundzki, ktry zaleca si do Brunhildy w Pieni o Nibelungach i w tetralogii operowej Wagnera Piercie Nibelunga (Zmierzch bogw, 1876). W Volsunga Saga (zob.) nosi imi Gunnar. Prawdop. oparty czcioWo na Gundaharze, historycznym wadcy Burgundw obalonym przez Hunw w 436; zob. Nibelung.

Gupta - Guptowie, dynastia indyjska, za. przez Czandragupt I w 320, panujca w Iv-Vi w., ktra zjednoczya Indie pn., rozwina gospodark, rzdzia humanitarnie, opiekowaa si nauk i sztuk. Panowanie Guptw, zwane zotym wiekiem dziejw Indii, byo te okresem rozkwitu literatury sanskryckiej, dramatu, ktrego Kalidasa by najwybitniejszym przedstawicielem, malarstwa, ktrego przykady znajduj si w jaskiniowych wityniach Adanty, i rzeby w brzie.

Guru - w hinduizmie (osobisty) przewodnik duchowy i nauczyciel religii, otoczony czci bramin, mieszkajcy z uczniem studiujcym Wed i opiekujcym si swoim guru; kady z dziesiciu kolejnych przywdcw duchowych sikhw, uznawany w ich spoecznoci jako wzr cnt i wadza wiecka, poczwszy od Guru Nanaka, 1469-1538, koczc na Guru Govind Singhu, zm. 1708; nauczyciel i przewodnik w sprawach dotyczcych postaw wiatopogldowych i ycia duchowego; hindi z sanskr. dos. 'ciki; waki; wany; czcigodny'.

Grlenich - (wym. grcen-i) gotycka sala taca (1437-44) w Kolonii (RFN). Garzenich-Konzerte - tradycyjna instytucja muzyczna w Kolonii, koncerty w dawnej sali taca, przerobionej w 1857 na sal koncertow.

Gustaw - imi skandynawskie, nie uywane w dawnej Polsce, pod wpywem literatury modne z pocztkiem Xix w. Dziewica w 1 czci Dziadw Mickiewicza wzdycha: "Gustawie, anielski Gustawie", przy lekturze romansu Galerie (1803) baronowej Barbary Juliane von Krudener (ur. w Rydze, 1764-1824), wspominajc imi bohatera ksiki. Std te w Iv czci Dziadw imi romantycznego kochanka, skconego ze wiatem, samobjcy z mioci, ktry znw stworzy mod na to romantyczne imi, odradzajcemu si w Iii czci poematu pod imieniem Konrada (zob.), jako bojownik o wolno umiowanego narodu. Rwnie w lubach panieskich Fredry imi jednego z bohaterw, czuego amanta.

Gutenberg Johann - wac. Johannes Gensfleisch zum Gutenberg, ok. 1397-1468, z Moguncji, wynalazca druku odbijanego z ruchomych czcionek odlewanych w specjalnym aparacie i zestawianych w kolumny. Nie majc wystarczajcych kapitaw, zapoyczy si u lichwiarza Johanna Fusta w 1450 i zosta przymuszony do wejcia z nim w spk. Ju w 1455 Fust wyrugowa Gutenberga z oficyny drukarskiej i prowadzil j dalej z uczniem Gutenberga, Peterem Schfferem. Prawdopodobnie Gutenberg sam przygotowa i wyda tzw. Bibli Gutenberga (zob. Biblia), zwan te Bibli Mazarina a. 42-wierszow. Psaterz moguncki, wydany w 1457 przez Fusta i Schffera, by zapewne odbitk ze skadu przygotowanego przez Gutenberga. Chocia ksiki jego byy jeszcze b. kosztownym rcznie iluminowanym naladownictwem manuskryptu, przygotoway one grunt pod najwiksz z dotychczasowych rewolucj w dziejach rozpowszechniania myli, idei, nauki, literatury, postpu, a take zabobonw, plotek, garstw i bredni - masow, przemysow produkcj sowa drukowanego. Pomniki: Thorvaldsen, 1837, Moguncja. P. J. David d'Angers, 1840, Strasburg.

Guwerner - dawn. nauczyciel domowy, wychowawca dzieci w zamonych domach (r.. Kuwernanrka); z fr. guuverneur 'namiestnik; wychowawca'; r.. gouvernante 'guwernantka; gospodyni'.

Guy Fawkes - zob. Proch (Spisek prochowy).

Guy of Warwick - (wym. gajowuorik), Gwidon z Warwick, angielski bohater legendy i romansu, ktrego czyny po raz pierwszy spisa anglo-normaski poeta na pocztku Xiv w. w romansie o 7000 wersw. Poemat opisuje czyny Gwidona przedsiwzite dla zdobycia ksiniczki Felice. Ratuje crk cesarza niemieckiego, walczy z Saracenami i zabij sutana; polubia Felice, dokonuje dalszych czynw w Ziemi w., wraca do Anglii, gdzie potyka si z duskim olbrzymem Kolbrandem (synny opis tej walki) i zabija go, uwalniajc Angli od haraczu; zabija te skrzydlatego smoka w Northumberlandii. Po czym zostaje pustelnikiem i otrzymuje codzienne poywienie od swojej ony, Felice, ktra go nie poznaje. Dopiero umierajc objawia jej, kim jest, posyajc swj piercie. W po. Xiv w. kronikarze uwaali ju te wydarzenia za autentyczne, a ksita Beauchamp wywodzili swj rd od Gwidona z Warwick.

Guys and dolls - (wym. gajzendolz) ang., 'faceci i facetki', wielki musical nowojorskiego Broadwayu (1 950) Franka Loessera; libretto (Jo Swerling i Abe Burrows) oparte na najpopularniejszym zbiorze opowiada (1932) Damona Runyona z ycia nowojorskiego wiata hazardzistw, drobnych nabieraczy, darmozjadw, bywalcw nocnych lokalw i wszelakich oryginaw i typw Manhattanu. Musical mia 1200 spektakli, da 12 mln dolarw zysku i milion dolarw honorarium dla autora za prawo sfilmowania.

Gulman de Alfarache - (wym. alfaracze) bohater hiszpaskiej powieci otrzykowskiej (cz. I - 1599, cz. Ii - 1604) Mateo Alemana, wzorowanej na aziku z Tormesu (zob.). Powie w formie autobiografii sewilskiego szelmy, ktry ukadaj w czasie pobytu na galerach, gdzie zosta wysany za ograbienie bogatej wdowy. Guzman jest kolejno pomywaczem, zodziejem, dentelmenem, ebrakiem, onierzem, paziem kardynaa i ambasadora francuskiego, a kariera jego daje sposobno autorowi do rysowania charakterw i obrazkw humorystycznych o niezrwnanej plastyce. Po kadej przygodzie nastpuje dugi mora. Pierwotny tytu dziea by Atalaya de la vida hiszp., 'Stranica ycia', ale wspczeni nazywali je El Picaro hiszp. 'otrzyk'.

Guzw - wie w woj. radomskim, gdzie 6 Vii 1607 rokoszanie Mikoaja Zebrzydowskiego, Jana Szczsnego Herburta, Stanisawa Stadnickiego i Janusza Radziwia ponieli klsk w starciu zbrojnym z wojskiem koronnym pod wodz hetmanw Stanisiawa kiewskiego i Jana Karola Chodkiewicza.

Gwaty - w dawnej Polsce i w Xix w. a do likwidacji paszczyzny

obowizek wychodzenia wszystkich poddanych chopw we wsi do terminowych dodatkowych robt na paskich folwarkach, do niw, sianokosw, wykopkw itd. Nazwa od gwatownie pilnych terminw.

Gwardia - dawn. stra przyboczna wadcy, wodza; doborowe oddziay wojska; oddziay ochotnicze; z w. guardia 'stra; gwardia'. Gwardie francuskie - fr. Les gardes francaises, korpus piechoty wyborowej utworzony w 1563 przez Karola Ix. Gwardia narodowa - fr. La garde nationale, nazwa przyjta przez utworzone w 1789 we Francji dla obrony kraju i utrzymania porzdku obywatelskie siy zbrojne (milicj). Gwardia cesarska - fr. La garde imperiale, nazwa nadana dwu korpusom za Napoleona I, jednemu utworzonemu w 1804, drugiemu - w 1814. Gwardia koronna konna i piesza - regimenty sformowane w Polsce w 1717, za panowania Augusta Ii Mocnego. (Stara) gwardia umiera i nie poddaje si - fr. La garde meurt et ne se rend pas, odpowied na propozycj poddania si Anglikom w czasie bitwy pod Waterloo (18 Vi 1815) przypisywana fr. generaowi Pierre Cambronne'owi (zob.) mimo jego zaprzecze. Rwnie marszakowi Muratowi i generaowi Michel. Prawdop. wymylona przez dziennikarza Nicolasa Balisson de Rougemont.

Gwarectwo - w Xv-Xviii w. w Polsce organizacja grnicza czca gwarkw (penoprawnych grnikw), eksploatujca kopalnie kruszcw, g. w Olkuszu i Chcinach (mied, srebro, galman); cech grniczy; spka udziaowcw kopal dziaajca na zasadach prawa grniczego; zawd gwarka, grnictwo; z nm. Gewerkschaft 'cech grnikw; zwizek zawodowy'.

Gwelfowie - (Xii-Xv w. we Woszech) stronnictwo zwolennikw niemieckiego rodu Welfw, w. Guelfi, przeciwnikw gibelinw, pniej nazwa obozu antycesarskiego, papieskiego.

Gwiazda - jest to zazwyczaj kula gazowa do podobna do Soca, wiecca dziki reakcjom termojdrowym zachodzcym w jej wntrzu; po wyczerpaniu paliwa termojdrowego gwiazdy "umieraj" zastygajc, w zalenoci od swej masy, jako biae kary, gwiazdy neutronowe a. czarne dziury; przen. los, przeznaczenie, szczcie; kolorowy lampion w ksztacie gwiazdy noszony

przez koldnikw w okresie Boego Narodzenia. Czekam na moj gwizd - fr. J'artends mon astre, powiedzenie Karola Alberta, krla Sardynii w latach 1831-40, przyjte potem jako dewiza jego (tj. sabaudzkiej) dynastii. Czerwona gwiazda - zob. Czerwony. Czyta w gwiazdach - zajmowa si przepowiedniami astrologicznymi, wry z gwiazd, stawia horoskopy na podstawie ukadu gwiazd. Gwiazda Afryki - zob. Diamenty (Cullinan). Gwiazda Betlejemska - ktra, wg Biblii, Ew. wg Mat., 2, 9, sza przed Mdrcami (Magami), a stana nad miejscem, gdzie byo Dzieci. Gwiazda Dawida - godo Izraela, dwa zachodzce na siebie pionowo trjkty rwnoboczne odwrcone od siebie wierzchokami. Gwiazda Indu - najwikszy szafir wiata (563 karaty), w 1964 skradziony w Amer. Muzeum Historii Naturalnej, a pniej odzyskany. Gwiazda Keplera - jedna z trzech supernowych gwiazd w Galaktyce, zaobserwowana przez Keplera i Galileusza w konstelacji Wownika w 1604. Gwiazda morska - zob. Morski. Gwiazda picioramienna - (czerwona) motyw wielu gode pastwowych; godo komunizmu. Gwiazda Polarna - Gwiazda Biegunowa, Cynozura, gwiazda widoczna najbliej pn. bieguna niebieskiego; obecnie jest ni alfa Maej Niedwiedzicy. Gwiazda Poudnia - zob. Diamenty. Gwiazda przewodnia - cel przywiecajcy komu, idea, do ktrego si dy. Gwiazda Sewilli - hiszp. La estrella de Sevilla, hiszpaska komedia dramatyczna wierszem (ok. 1617, wyd. pol. 1881, wyst. pol. 1966) przypisywana tradycyjnie dramaturgowi Lope de Vega. Ow gwiazd jest pikna siostra burmistrza Sewilli, ktrej szczcie zniweczone zostaje przez namitno, jak zapaa do niej krl. Gwiazda spadajca - meteor; por. Lucyfer. Gwiazda wieczorna - planeta Wenus nad horyzontem po zachodzie Soca; por. Hesperia; Hesperos. Gwiazda zaranna - poranna, Jutrzenka, planeta Wenus nad horyzontem przed

wschodem Soca; por. Fosforos, Lucyfer; inwokacja z litanii do NMP. Gwiazda zaranna - zbir opowiada (1955) Marii Dbrowskiej. Gwiazda poranna - (zwiastun) Reformacji przydomek Johna Wiklila, 1329-84, ang. reformatora religiinego. Gwiazdka - wigilia Boego Narodzenia; podarek wigilijny; biaa plama na gowie konia a. byda domowego ciemnej maci. Gwiazdy i pasy - ang. Stars and Stripes, gwiadzisty sztandar, pop. nazwa fiagi USA, wprowadzonej po deklaracji niepodlegoci. W chwili przyjcia przez Kongres (1777) zawieraa 13 pasw (przemiennie biaych i czerwonych) i 13 gwiazd, reprezentujcych 13 stanw Unii. Dzi zawiera 13 pasw i 50 gwiazd (po jednej dla kadego stanu). Gwiadzisty sztandar - ang. The Star-spangled Banner, amer. hymn narodowy od 1931 melodia oparta na Anakreoncie w niebiosoch, pieni biesiadnej Towarzystwa Anakreoskiego w Londynie, wydanej w 1771. Sowa uoy Amerykanin Francis Scott Key pod wraeniem bezskutecznego bombardowania nocnego przez flot brytyjsk fortu McHenry w 1814 i widoku gwiadzistego sztandaru powiewajcego nad fortem o wicie. Plac Gwiazdy - fr. Place de l'Etoile, w Paryu na przeciciu si dwunastu alei, z ukiem tryumfalnym Gwiazdy w porodku; dzi plac de Gaulle'a. Pod (nie)szczliw gwiazd urodzony - wyraenie przysowiowe, pozostao dawnych wierze astrologicznych czcych losy ludzkie z ukadami znakw Zodiaku i planet. Gwiazdy przeciw Sisarze - w biblijnej Pieni Debory, Ks. Sdziw, 5, 20: "Z nieba walczono przeciw nim (Chananejczykom); gwiazdy, trwajc w rzdzie i w biegu swoim, walczyy przeciwko Sisarze" (wodzowi wojsk chananejskich). Byle za gwiazd swoj szed - powiada - Do chwalebnego pewnie trafisz portu (w. Ed egli a me: "Se tu segui rua stella non poui fallire nl glorioso porto"). Dante, Boska Komedia, Pieko, 15, 55-56. Przez ciernie do gwiazd - ac. per aspera ad astra, przez trudy, cierpienia, do sukcesu. Spod ciemnej gwiazdy - ciemne podejrzane indywiduum, mamota moralna, kreatura, poda dusza, paskudny typ. Tak kroczy si ku gwiazdom - ac. sic itur ad astra, w Eneidzie, 9, 641, Wergiliusza Apollo, siedzc na oboku, woa do zwyciskiego Julusa: "Dzielnie sobie poczynasz, chopcze! Tak kroczy si ku gwiazdom!" Uywane jako dewiza, motto.

Gwiazdozbiory. Andromeda zob. Cefeusz zob. Centaur Chiron. Delfin, na ktrym Amfitryta przyjechaa na swj lub z Posejdonem. Herkules klczcy - w walce ze smokiem hesperyjskim, Ladonem; zob. Hesperia (Hesperydy). Kasjopeja - matka Andromedy. Korona Pnocna - ac. Corona Borealis, wieniec Ariadny umieszczony na niebie przez Dionizosa. Lutnia - (Lyra), ktr Hermes zbudowa z pancerza wia. abd - Cygnus, w ktrego postaci Zeus przyby do Nemezis a. do Ledy. Orion - wielki myliwy i ukochany Jutrzenki (Eos), na ktrego trwonie spoglda Wielka Niedwiedzica, podczas gdy on sam ucieka przed Skorpionem (Niedwiadkiem); Orion zachodzi, gdy Skorpion wschodzi. Orze - (Aguila) Zeusa, ktry porwa Ganimedesa na Olimp. Pegaz zob. Perseusz zob. Smok - (Draco) Hesperyd, Ladon. Strzaa - Sagitta, ktr Apollo zabijat cyklopw. Wownik - Ophiuchus-Asklepios (zob.) z wem. Wielka Niedwiedzica - Ursa Maior; z dawnej arkadyjskiej bogini-niedwiedzicy Kalisto mit uczyni nimf Artemidy; uwiedziona przez Zeusa, przemieniona zostaa za kar przez Artemid a. Her w niedwiedzic. Wieloryb - Cetus, zob. Andromeda (potwr morski). Wolarz - Bootes, wonica wow w zaprzgu Wielkiego Wozu, a. Arktur (najjaniejsza gwiazda Wolarza), stranik niedwiedzi Wielkiej Niedwiedzicy. Wonica - Auriga-Myrtilos. zdradziecki wonica Oinomaosa; zob. Pelops.

Znaki Zodiaku. Baran - Aries, ktry nosi Fryksosa i Helle; zob. Zoty (Zote runo). Byk - Taurus, ktry Europ przewiz na Kret. Blinita - Gemini - Dioskurowie Kastor i Polluks (Polideukes), utwierdzeni na niebie na pamitk ich braterskiej mioci, aby mogli pomaga eglarzom w potrzebie (a. Amfion i Zetos, Tezeusz i Herakles, itd.). Rak - Cancer, ktrego wysaa Hera przeciw Heraklesowi, gdy walczy z hydr lemejsk; rozdeptany przez bohatera skorupiak umieszczony zosta przez Her na sklepieniu niebieskim. Lew - (Leo) nemejski; zob. Herakles, 1. praca. Panna - (Virgo), Astrea (Dike) zob., a. crka Ikariosa; zob. Ikarios. Waga - Libra, pierwotnie uwaana za Kleszcze (Chelai) konstelacji Skorpiona, pno usamodzielniona jako znak Zodiaku waga sprawiedliwoci Astrei (Dike). Skorpion - Niedwiadek, Scorpio, ktry na polecenie Artemidy zabi Oriona. Strzelec - Sagittarius, uwaany za centaura a. towarzysza modoci muz. Kozioroec - Capricornus, syn Aigipana (Pana o na wp kolej postaci), mleczny brat modego Zeusa, umieszczony na grze Ida, midzy gwiazdami; dawna babiloska kozoryba z bem kozy i rybim ogonem. Wodnik - (Aquarius) Ganimedes a. Deukalion. Ryby - Pisces, potomstwo Ryby Poudniowej, Piscis Austrini. Phainomena - gr., 'Zjawiska niebieskie', poemat dydaktyczny w 1154 heksametrach (1. po. Iii w. pne.) gr. poety Aratosa w Soloj w Cylicji (Azja Mn.). Autor opisuje sklepienie niebios, daje przegld gwiazdozbiorw i okrela ich wzajemne pooenie oraz uzupenia to szczegami mitologicznymi. Druga cz ksiki pt. Diosemeia gr., 'Prognostyki; Znaki pogody', wskazuje sposoby przewidywania pogody oparte na Hezjodzie i Teofracie. Najstarsza zachowana synteza gr. konstelacji i mitw gwiezdnych, t. na ac. przez Cicerona.

Gwidon Dziki - w. Guidone Selvaggio, w Orlandzie szalonym Ariosta modszy brat Rinalda i krewniak Astolfa. Rozbiwszy si na wybrzeu

Amazonek, walczy z ich dziesicioma mskimi szermierzami. Zabija ich wszystkich, ale musi polubi 10 Amazonek. Z pomoc swej ulubionej ony Alerii i Astolfa rozprasza Amazonki dmc w magiczny rg i przycza si do wojsk Karola Wielkiego, aby walczy z niewiernymi.

Gwizjusze - fr. Guise (wym. gi:z), francuski rd ksicy, odgazienie rodu lotaryskiego, zdoby wielkie wpywy polityczne po wstpieniu na tron Franciszka Ii (1559), ktry polubi Mari, krlow Szkocji, wnuczk Claudel, pierwszego ksicia de Guise. Henryk, trzeci ksi de Guise, 1550-88, zwany Le Balafre, fr., 'pokiereszowany', z powodu szramy od szpady na twarzy, sta si przywdc Ligi Katolickiej. By jednym z gwnych inicjatorw Nocy (zob.) w. Bartomieja i boyszczem ludu Parya, ktry obwoa go w Dniu Barykad (zob. Barykada) krlem. Zamordowany na polecenie krla Henryka Iii. Bezporednia linia mska rodu wygasa w 1675. A chacun son tour - fr., 'Na kadego przyjdzie kolej', motto Henryka de Guise (Le Balafre).

Gwyn Eleanor - 1650-87, znana jako Nell Gwyn, dziewczyna sprzedajca pomaracze w teatrze, aktorka, kochanka krla Karola Ii. Jeden z jej synw zosta ksiciem St. Alban w 1684. Bya niewyksztacona, ale ceniona w komediach, prologach i epilogach. Miaa nakoni krla do ufundowania szpitala Chelsea Hospital. Umierajc, Karol Ii mia prosi swego brata: "Nie dajcie biednej Nelly zgin z godu." Pisa o niej Samuel Pepys w swoim Dzienniku i Walter Scott w Peveril of the Peak (1823).

Gwynplaine - zob. Czowiek (miechu).

Gyges - krl Lidii od ok. 685 do ok. 657 pne., w drodze rewolucji paacowej usun od wadzy asyryjsk dynasti Heraklidw (Sandonidw), zabijajc krla Kandaulesa i enic si z wdow po nim; zaoyciel rodzimej dynastii Mermnadw, pierwszy wadca nazwany "tyranem" (wyraz, by moe, lidyjski), pierwszy "barbarzyca", ktry (dla nawizania przyjaznych stosunkw z Grecj) ofiarowa dary wotywne do Delf. Za jego czasw dokonano w Lidii doniosego wynalazku monety. Rozpocz dzieo podboju kolonii gr. w Azji Mniejszej, atakujc Milet i Smym, zagarniajc Kolofon. Zgin w bitwie w czasie kolejnego najazdu Kimerw. Na temat zdobycia przez niego wadzy istniej dwie rne legendy: Piercie Gygesa - Wg Platona (Republika, 359d) Gyges, mody pasterz lidyjski, znalaz w szczelinie, ktra otworzyla si w ziemi, piercie na palcu trupa ukrytego w spiowym koniu, po czym przekona si, e obrcenie

piercienia na jego wasnym palcu czyni go niewidzialnym. Dziki wasnociom piercienia Gygesowi udao si dosta do sypialni krlowej, uwie j i w zmowie z ni zabi krla, aby zdoby wadz i krlow. Gyges und sein Ring - nm., 'i jego pierscie', dramat (Wiede 1854) Friedricha Hebbla; najwybitniejszy utwr dmmatyczny pisarza. Zemsta krlowej - Zakochany w urodzie ony krl Kandaules, pragnc, aby jeszcze kto, prcz niego, mg oceni jej wdziki, kaza swemu faworytowi, kopijnikowi Gygesowi, ukry si przy drzwiach sypialni krlowej i zobaczy jej nago (co u Lidyjczykw jako "barbarzycw" byo dla obnaonego hab). Krlowa dostrzega Gygesa, ale nie daa tego po sobie pozna, zrozumiawszy, e to sprawka ma. Rano wezwaa Gygesa i daa mu do wyboru albo mier, albo zabicie krla, za co otrzyma jej rk i koron. Gyges wybral drugie i zosta krlem Lidii.

Gegka - kukuka, zazulka. Nocna gegka zawsze dzienn przekuka - przys. o oninych argumentach.

Habdank - pierwotna nazwa herbowa, nie majca nic wsplnego z nm. hab-dank 'dzikuj'; najpierw w Xi-Xii w. byy formy Audank, Audaniec, Abdank, Abdaniec, Awdaniec (potny rd rycerski Awdacw w Wielkopolsce Xi-Xiv w.), nazwa od ac. Audentius, dos. 'miay' a. skand. Audun od audr 'skarb'; w rodzie tym wystpowao wielu Skarbkw i Skarbimirw. Wg popularnej legendy herbowej, opowiedzianej i prawdop. take wymylonej wg wzorow rzymskich (por. Fabrycjusz; Kuriusz) przez Dugosza, a powtarzanej przez innych kronikarzy (jak M. Kromer, St. Sarnicki), Bolesaw Krzywousty wysa w 1109 wojewod Jana z Gry (Skarbka z Gry) z poselstwem do krla nm. Henryka V, przyszego cesarza. Krl, pragnc nastraszy posa swoj potg, aby mc zada od Polakw hodu, ukaza mu swj skarbiec, mwic: "Tym pokonamy Polakw." Na to pose nasz rzuci do skrzyni penej klejnotw swj wasny piercie i rzek: "Id, zoto, do zota, my Polacy wolimy elazo!", dajc do zrozumienia, e prno straszy zotem mw, ktrych rka uzbrojona jest mieczem, a serce mstwem. Henryk, pokrywajc swe rozczarowanie grzecznoci, powiedzia tylko: "Habdank", co stao si nazw herbu Skarbka z Gry.

Skarbek Habdank przed cesarzem Henrykiem V w 1109 - obraz Aleksandra Lessera, Warszawa, Muz. Nar.

Habeas Corpus - (ac., 'eby mia ciao' pierwsze sowa nakazu) w prawie ang. nakaz sdowy przedstawienia w sdzie osoby uwizionej, w celu zbadania, czy uwizienia dokonano zgodnie z prawem. Przywileju domagania si takiego nakazu przez uwizionego udzielao mu prawo zwyczajowe w Anglii ju w Xiv w., a od 1679 ustawa Habeas Corpus Act przyjta przez parlament i obowizujca w Brytanii do dzi jako jeden z zasadniczych aktw prawnych; por. Petycja (o prawo).

Habsburgowie - dynastia niemiecka pochodzca od hrabiw na zamku Habsburg w Argowii (Szwajcaria, midzy Bazylej i Zurychem), wzniesionego w Xi w. przez biskupa Strasburga, Wernera. Rudolf, hrabia Habsburg, zosta w 1273 pierwszym cesarzem niemieckim tej dynastii, ktrej potomkowie byli monarchami Niemiec, Austrii, Wgier, Czech, Hiszpanii itd. i przez blisko 400 lat dzieryli rzymsko-niem. koron cesarsk. Ostatni cesarz modszej, habsbursko-lotaryskiej linii, ostatni wadca monarchii austro-wg., Karol I, abdykowa w 1918. Ksiniczki z tego rodu byy onami nastpujcych krlw polskich: Kazimierza Jagielloczyka, Zygmunta Augusta, Zygmunta Iii, Wadysawa Iv, Michaa Korybuta Winiowieckiego i Augusta Iii (Habsburg, skr. od nm. Habichtsburg 'zamek jastrzbia'). Habsburska warga - wystajca ku przodowi dolna warga i uchwa charakterystyczna cecha rodzinna Habsburgw, jeden z najsynniejszych przypadkw dziedzicznej deformacji fizycznej, dajcy si zaobserwowa na 18 pokoleniach rodu. Belli gerant alii, tu, felix Austria, nube! - ac., 'niech inni prowadz wojny, ty, szczliwa Austrio, zawieraj zwizki maeskie', powiedzenie Macieja Korwina, krla Wgier, 1440-90, bdce parafraz Owidiusza (Heroidy, 13, 84). Za panowania Fryderyka Iii i jego syna Maksymiliana I seria maestw znacznie rozszerzya dziedziczne woci Habsburgw: maestwo Maksymiliana I z Mari Burgundzk (1477) dao im Niderlandy; maestwo ich syna, Filipa I Piknego, z Joann Obkan przynioso ich pierworodnemu synowi, Karolowi V, tron Hiszpanii; maestwo ich modszego syna, Ferdynanda, z Ann, crk Ludwika Ii, krla Wgier i Czech, oddao Habsburgom koron tych krlestw w dziedzictwo a do 1918 roku.

Haceldama - w Biblii, Ew. wg Mat., 27, 3-8, Dzieje Ap., 1, 19, w Palestynie, przy ujciu jaru Hinnom w dolin Cedronu, rola garncarzowa, zakupiona za 30 srebrnikw, odrzuconych przez Judasza, na cmentarz dla pielgrzymw. Uywana jako miejsce grzebania chrzecijan w okresie krucjat i pniej, a do Xvii w; z aram. 'rola krwi'.

Hachette - (wym. aszet) (1) Jeanne Laisne, ur. w Beauvais w 1456, zwana Jeanne Hachette, francuska dziewczyna z ludu, wzia wraz z innymi kobietami udzia w 1472 przy boku mczyzn w obronie rodzinnego miasta przed wojskami ksicia Burgundii, Karola miaego, i zdobya bohatersko sztandar Burgundczykw. Karol odstpi od miasta, a Ludwik Xi nakaza doroczn procesj ("szturmow") czci wybawienie miasta przez dziewczyn.

Hachette (2) - Louis Hachette zaoyciel (1826) wydawnictwa francuskiego wsawionego wietnymi seriami tekstw klasykw i sownikami.

Haczw - wie w woj. kronieskim, nad Wisokiem. Koci - najwikszy z gotyckich drewnianych kociow w Polsce, zbud. prawdop. w kocu Xv w., o konstrokeji zrbowej, odrestaurowany w Xvii w.; polichromia z Xv-Xvi w.

Hades - Aides, Aidoneus, prawdop. 'Niewidzialny', mit. gr. pospny bg mrocznego wiata podziemi, syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, Posejdona, Hery, Demeter i Hestii, bg straszny, ale sprawiedliwy, nie bdcy wszake wrogiem ludzkoci - Grecy nie mieli Szatana. Rzdzi duszami zmarych wraz z maonk Persefon (Prozerpin), ktr porwa z grnego wiata i podstpnie zatrzyma. Pniej utosamiany z Plutonem, bogiem podziemnego bogactwa - kruszcw i podnego ziarna rolin (gr. plotilos 'bogactwo'). Z czasem imieniem Hadesa zaczto nazywa take jego krlestwo, ktrego miejsce zmieniao si wraz ze zmian poj o geografii; w Iliadzie byo na dalekim Zachodzie, za rzek Okeanos, opywajc wiat, pniej umieszczane pod ziemi, a zejcia do niego prowadziy przez naturalne rozpadliny (por. Avemus); take samo krlestwo wyobraano sobie rnie; na kach asfodelowych (zob. Asfodel) duchy zmarych prowadziy ywot mglisty i widmowy; niewielu unikao tego losu przenoszc si do Elizjum (zob.), a nieprzyjaciele bogw strcani bywali do Tartani (zob.). Hades oddzielony by od wiata ywych rzekami Acheronem a. Styksem, przez ktry przewozi zmarych odzi Charon. Hades przecinay 3 rzeki: Kokytos ('Pacz i al'), Lete ('Zapomnienie') i Flegeton a. Pyrifiegeton ('Pomienisty'). Sdzili zmarych: Minos, Triptolemos i Ajakos. Szyszak Hadesa - nakrycie gowy czynice nosiciela niewidzialnym, czapka niewidka. W Iliadzie, 5, 498, Homera Atena poycza szyszak od Hadesa, aby si sta niewidzialn. niadajmy teraz, bracia-onierze, cho wiemy, e wieczerza bdziemy w

Hadesie - Leonidas (zob.) do swoich Lacedemoczykw w 480 pne. na Termopilach; cytowane przez Stobajosa, Plutarcha i Diodora Sycylijczyka.

Hadis - hadith, opowie o czynach a. sowach Mahometa i jego towarzyszy; opowieci takie, o rnym stopniu autentycznooi, stanowiy przez 200 lat ustn tradycj, bdc, obok Koranu, gwnym rdem wiedzy relig. muzumanw; spisane, zebrane i opracowane w Ix w. (al-Buchari, Muslim i in.).

Hadki - dawn. reg. brzydki, nieprzyjemny, wstrtny; z biaorus. "At, daby wapan pokj... sucha hadko!" H. Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, I; 2; Longinus Podbipita do Zagoby.

Hadrian - Publius Aelius Hadrianus, 76-138, ur. w Hiszpanii, wychowany przez cesarza Trajana, ktry go na ou mierci usynowi i naznaczy swym nastpc (117). Hadrian, jako cesarz, zaniecha polityki podbojw (uprawianej przez Trajana), umacnia granice systemem fortyfikacji (limes), zreformowa ustawodawstwo, administracj, wojsko, odby 12-letni podr inspekcyjn po wszystkich prowincjach cesarstwa, rzdzi metodami pokojowymi. Wyjtkiem byo sprowokowanie (przez budow otarza Jowisza Kapitoliskiego na miejscu wityni jerozolimskiej) powstania ydowskiego w Judei pod wodz Bar Kochby w 132; tumione przez 3 lata, zakoczone spustoszeniem kraju i milionem ofiar. By entuzjast kultury greckiej, szczodrze popiera poezj, muzyk i nauk i przyciga gr. filozofw i retorw na swj dwr. Sam pisa mierne wiersze, ale ostatni, przedmiertny, jest synny do dzi (zob. Animula vagula). Rozwin wielkie budownictwo, zw. w Atenach, ktre ukocha, w Rzymie, w Azji Mniejszej i Syrii; najbardziej znane budowle: Panteon rzymski, witynia Wenus i Romy, jego wasny grobowiec, willa w Tivoli, Olympieion w Atenach. Edykt wieczysty - ac. edicium perpetuum, przepisy prawa cywilnego skodyfikowane na polecenie Hadriana. Mauzoleum Hadriana - olbrzymi, monumentalny grobowiec Hadriana wzniesiony przez niego na Zatybrzu w Rzymie, ukoczony przez Antonina Piusa. W V w. otoczony murem i zmieniony w cytadel. W rdw. i czasach Odrodzenia by miejscem schronienia papiey. W 1752 budowl zwieczono brzowym posgiem Michaa Archanioa, na pamitk anioa, ktry mia si ukaza w czasie zarazy papieowi Grzegorzowi Wielkiemu na szczycie mauzoleum, nazwanego odtd Zamkiem w. Anioa; w. Castel Sant Angelo. Way Hadriana - mur zbud. na polecenie Hadriana przeciw Szkotom w 122-28 w Brytanii, midzy Solway i ujciem Tyne, z 17 zamkami i 80 bramami.

Willa Hadriana - w Tibur (dzi Tivoli we Woszech), Ietnia rezydencja Hadriana z licznymi budynkami w rnych stylach wrd parkw i ogrodw.

al-Hadar al Aswad - zob. Czarny (Kamie).

Hadd - arab., pielgrzymka do Kaaby (zob.) w Mekce, jak kady muzumanin powinien choby raz w yciu odby; wtedy otrzymuje tytu hadiego i ma prawo noszenia zielonego turbanu.

Haffnerowski - o utworach Mozarta powiconych (dedykowanych) zaprzyjanionej z nim rodzinie Zygmunta Hafinera, burmistrza Salzburga. Serenada Haffnerowska - D-dur, KV 250, omioczciowe dzieio Mozarta skomponowane z okazji zalubin Elbiety, crki Haffnera (1776). Symfonia Haffnerowska D-dur, KV 385, powstaa w 1782 z przeksztacenia Serenady Hajjnerowskiej.

Hagada - Agada, hebr., 'pouczenie, opowie', cz Talmudu (zob.) powstaa w Ii-Iv w., skadajca si z legend, parabol, przypowieci, alegorii, metafor i aforyzmw poetyckich. Opowie o wyjciu ydw z Egiptu, czytana w 1. i 2. wieczr wita yd. Pesach (Paschy). Jest to jedyna ksika hebrajska o dugiej i konsekwentnej tradycji ilustracyjnej. Zachoway si piknie iluminowane i zdobione rkopisy Hagad. Z nich najsynniejsze to Hagada sarajewska (hiszp., Xiv w.) i darmstadzka (nm., Xv w.). Rwnie wartociowe artystycznie s wydania drukowane: praskie 1526, mantuaskie 1560, 1568, weneckie 1609 i amsterdamskie 1695. Kupi ojciec za dwie zuze koltko - wiersz z Hagady paschalnej, prawdop. prototyp europejskich bajek acuszkowych (por. Idylla), parabola, ktra daje si nastpujco streci: 10. To Jahwe zwyciy 9. mier, ktra zabia 8. rzenika, ktry zarzn 7. wou, ktry wypi 6. wod, ktra zagasia 5. ogie, ktry spali 4. kij, ktry zbi 3. psa, ktry rozszarpa 2. kota, ktry zabi 1. koltko, ktre mj ojciec kupi za 2 zuze. Jeden - kto to wie? - wyliczanka z Hagady paschalnej, bdca prawdop. prototypem chrzec. skiadanek katechizmowych. Jeden - kto to wie? Ja wiem, jeden jest nasz Bg w niebie i na ziemi. Dwa - kto to wie? Ja wiem, dwie s tablice praw. Trzy - kto to wie? Ja

wiem, jest trzech patriarchw. itd., a do trzynastu (przymiotw Boga).

Hagar - w Biblii, Gen., 21, 1-21, suca Sary, ony Abrahama, Egipcjanka, ktra urodzia mu syna, Ismaela. Gdy stara Sara powia syna, Izaaka, kazaa mowi wyrzuci niewolnic i jej syna, aby ten nie sta si wspdziedzicem, bo syn niewolnicy mia, wg prawa babiloskiego, w wypadku uznania przez ojca, pene prawa dziedziczne. Abraham nie chcia tego uczyni, ale Bg kaza mu usucha Sary, obiecujc, e Ismaela "rozmnoy w nard wielki". Biblia nie wyjania, jaki to by nard, ale muzumanie uwaaj Arabw za potomkw 12 synw Ismaela. Hagar, wygnana z dzieckiem na pustyni Bersabee (Beerszeba), gdy skoczy si zapas wody, chciaa je porzuci, aby nie patrze na jego mier, ale zesany przez Boga anio ukaza jej studni, co oboje uratowao. Hagar na puszczy - wiersz Kornela Ujejskiego zaczynajcy si od sw: "Od soca poaru sczerniaa mi gowa." Opera (1814) Karola Kurpiskiego. Poegnanie Hagary - fragment fresku Benozza Gozzoli, Piza, Campo Santo.

Hagen - demoniczna posta bohaterskich legend niemieckich, zabjca Zygfryda, lennik krlw burgundzkich w Pieni o Nibelungach, ich brat przyrodni z tetralogii Wagnera Piercie Nibelunga (Zmierzch bogw, 1876); zob. Nibelung.

Hagia Sophia - Aja Sophia, Aja Sofia, koci w. Mdroci w Konstantynopolu (Stambule), najwiksze i najsawniejsze przedsiwzicie architektoniczne cesarza Justyniana, ktre miao zastpi dawn bazylik epoki Konstantyna, powicon Mdroci Boej. Zbud. 532-37 przez dwch Grekw z Azji - Anthemiosa z Tralles i Izydora z Miletu. Dzieli si na 3 czci: atrium otoczone portykami, narteks i waciw bazylik: prostokt 77 na 727m, podzielony na 3 nawy, z ktrych rodkowa zakoczona ma apsyd. Kopua nawy g. (rednica 31, wys. 657m) spoczywa na pendentywach podtrzymywanych przez b. grube filary i podparta jest przez dwie pkopuy opierajce si kada na 2 eksedrach. Przerabianoj przynajmniej 2 razy po zawaleniu si jej w 558 i 989. Wntrze owietlone 40 oknami. Wszystkie sklepienia pokryte mozaikami o zotym tle, ciany wyoone kolorowymi pytami marmuru, monolitowe kolumny z czarnozielonego marmuru. W 1453 zmieniona na meczet (dobudowano 4 minarety), w 1934 na muzeum. Wywara ogromny wpyw na tur. architektur sakraln i budownictwo kocielne (bazylika w. Marka w Wenecji).

Hagith - opera w 1 akcie (Warszawa 1922) Karola Szymanowskiego, libretto

Feliksa Dtirmanna na tle epizodu z Biblii, 3. Ks. Krl., I, 1-4; zob. Abisag. Moda i pikna Hagith, ktra ma swym ciepem zagrza Starego Krla i przywrci mu siy, a potem odda za niego ycie, zakochana w Modym Krlu, chce mu pozosta wierna, cho nie cofa si przed ofiar z ycia. Stary Krl umiera na zawa, a Hagith, posdzona o mord, zostaje ukamienowana.

Haight-Ashbury - (wym. hejtaszbry) dzielnica San Francisco (Kalifornia, USA), przez dugi czas miejsce gromadzenia si hippisw, pniej rejon wiata podziemnego, gdzie m.in. szukaj przytuku modzi uciekinierzy z domu rodzinnego.

Hajdamak(a) - Kozak-powstaniec, uczestnik hajdamaczyzny, ruchu chopskiego przeciw uciskowi szlachty polskiej na prawobrzenej Ukrainie w Xviii w.; dawn. zawadiaka, hultaj, rabu; z osm. tur. hajdamak 'napada, grabi'.

Hajdawery - przest. obszerne, dugie, bufiaste spodnie, szarawary; art. portki, pantalony; z ukr.

Hajduk - onierz piechoty wg. Xvi-Xvii w. wprowadzonej do Polski przede wszystkim przez Stefana Batorego; na dworach magnackich sucy, lokaj, stranik ubrany z wgierska; u Sowian pd. i Wgrw - hist. patriota walczcy z uciskiem tureckim; dawn. otr, rabu, opryszek; (hajduczek) osoba zuchowata, pena animuszu; muz. ywy taniec staropolski pochodzenia wg., zbliony do zbjnickiego; z wg. l. mn. od hajdu 'rozbjnik'. "I tak zesla Pan Jezus szczliwo dajc mi tego oto kociaka, czyli, jak ja wapan zwae: hajdoczka." H. Sienkiewicz, Pan Woodyjowski, 2, 1; "May rycerz" do Zagoby i Basi o niej.

Hajmdal - mit. skand. jeden z Azw, bstwo wiata, stranik nieba przy mocie Bifrost (zob.).

Hakownica - prymitywna, rczna bro palna, rodzaj rusznicy zapalanej pierw. rcznie hubk, z hakiem pod luf (std nazwa) dla opierania cikiej broni o mur a. inn podpor, uywana od Xv w., z czasem udoskonalona przez wyposaenie w zamek lontowy a. koowy, w Xvii w. wysza z uycia; z nm.

Hakenuchse.

Hala - pastwisko grskie; ze sowac. hola; por Poonina. Halny - grski, odnoszcy si do hal; wiatr halny.

Halabarda - rdw. bro piechoty zoona z siekiery, grotu i haka osadzonych na dugim drzewcu, od Xvii w. uywana przez stra miejsk i dworsk (halabardnikw), obecnie bro gwardii papieskiej; z nm. Hellebarde.

Halacha - oglna nazwa yd. praw zwyczajowych uzupeniajcych prawo pisane a. praw zwyczajowych i pisanych cznie; z hebr. halakhah dos. 'droga'.

Halerz - drobna moneta srebrna (pn. miedziak), bita w Halt (std nazwa) w Szwabii od pocz. Xiii w., piniej rozpowszechniona w Czechach, Polsce i in. krajach Europy rodk.; moneta zdawkowa wartoci 1/100 korony w Austrii 1892-1924 i w Czechosowacji; z nm. Heller.

Halizna - nie poronity drzewami obszar w lesie; z biaorus. holy 'goy'.

Halka - opera (2-aktowa wersja 1847, wyst. na estradzie Wilno 1848, na scenie Wilno 1854; 4-aktowa, wyst. Warszawa 1 I 1858) Stanisawa Moniuszki, libretto: Wodzimierz Wolski. Rzecz dzieje si na Podhalu w 1. po. Xix w. Zuboay mody slachcic Janusz ma polubi bogat stolnikwn mimo miosnych stosunkw czcych go z Halk, gralk z jego wsi. Gral Jontek, ktry j kocha bez wzajemnoci, na prno chce przekona Halk o daremnoci jej uczu do panicza. Wyrzucona za wrota zamku, gdy pragna rozmwi si z Januszem, popada w obd. W dzie lubu Janusza i Zofii Halka, ujrzawszy ich w kociele, chce koci podpali, ale rezygnuje z zemsty i rzuca si z trupkiem dziecka Janusza ze skay w to rzeki.

The Halle Orchestra - najstarsza w Anglii orkiestra symfoniczna, zorganizowana w Manchesterze (rodk.-zach. Anglia) w 1857 przez Sir

Charlesa Halle, 1819-95.

Haller Jan - 1467-1525, kupiec z Rothenburga osiady w Krakowie. Po dojciu do majtku, dostrzegszy zapotrzebowanie na ksiki liturgiczne ze strony Akademii Krakowskiej i duchowiestwa, sprowadzi w 1503 z Metzu wdrownego majstra drukarskiego Kaspra Hochfedera (zob.) i w spce z nim sta si, na mocy przywileju krla Aleksandra z 1505, jedynym wydawc i dostawc mszaw dla kleru kapituy krak. i podrcznikw dla Akademii. Wkrtce wykupi udzia Hochfedera, ktry pracowa u niego jeszcze przez 5 lat. W 1510 Haller zakupi najstarsz papierni polsk w Prdniku Czerwonym, monopolizujc w ten sposb produkcj wydawnicz od wyrobu papieru do dystrybucji. Najwaniejszym z jego drokw (cznie ok. 260) by tzw. Statut (zob.) askiego, pierwsza polska ksika ilustrowana (drzeworyty), zawierajca pierwodruk Bogurodzicy. W jego Brewiarzu krakowskim wymieniono po raz pierwszy po polsku nazwy miesicy.

Halszka z Ostroga - 1539-82, wac. Elbieta, crka Eliasza, kniazia Ostrogskiego i Beaty Kocieleckiej, ur. po mierci ojca, dziedziczka jednej z najwikszych fortun w Europie, prawdop. obciona dziedzicznie brakiem woli, za modu bezwolnie posuszna matce, pniej popada w melancholi. Od dziecka staa si przedmiotem walki midzy monymi i bezwzgldnymi kandydatami do jej rki, ktrzy dobijali si gwatem, podstpem i si o jej olbrzymi majtek, dajc gone na ca Rzplit widowisko okruciestwa, chciwoci i egoizmu feudalnej magnaterii polskiego Renesansu. G. jej opiekunem zosta sam krl Zygmunt August. Jeden z ubiegajcych si o ni, knia Dymitr Sanguszko, starosta czerkaski, poparty przez stryja Halszki, opanowa podstpem zamek w Ostrogu, gwatem wzi z ni lub i uwiz. Pod naciskiem Radziwiw i Zborowskich sd krlewski skaza za to Sanguszk na mier i infami. Puszczono si w pogo za uciekajcym z on do Czech Dymitrem, bezbronnego schwytano i na rozkaz Marcina Zborowskiego zamordowano. Krl zdecydowa, e nastpnym jej mem bdzie przywdca luteranw wielkopolskich, Lukasz Grka (take uczestnik pocigu za Dymitrem), pniejszy wojewoda poznaski. Po lubie, na ktry matka Halszki nie wyrazia zgody i uznaa za niewany, gdy wywioza crk do klasztoru dominikanw we Lwowie, Grka rozpocz formalne oblienie klasztoru. Beata cigna do Lwowa ksicia suckiego Symeona, ktry w przebraniu ebraka przedosta si przez strae Grki do klasztoru i wzi lub z Halszk. Wwczas klasztor wzili szturmem onierze krlewscy, a Grka wywiz j do swego zamku w Szamotuach, gdzie z czasem porzucona przez Grk (bo coraz mniej normalna) Halszka, w czarnych szatach aobnych, zamykaa si na dugie godziny w zamkowej wiey, dajc temat do zagadkowych wieci i legend o "czarnej ksiniczce", krcych wrd ludu; por. Wiea (Czarna wiea). Halszka z Ostroga - dramat hist. (1859) Jzefa Szujskiego. Autor przedstawia t apatyczn i bezwoln istot jako bohaterk umiejc gorco kocha, pen ycia, energii i patriotyzmu. Triumf fantazji nad prawd

historyczn. Kazanie Skargi - obraz hist. (1864) Matejki; m.in. art. wizja Halszki, po ktrej nie pozosta aden autentyczny wizerunek.

Haaburda - haraburda, przest. zabijaka, zawadiaka, awanturnik; dawn. awantura, bijatyka, burda; z ukr.

Hamadriady - mit. gr. nimfy, boginki drzew; od gr. l. poj. hamadryas dos. 'wspyjca z drzewem'; por. Driady.

Haman - zob. Estera.

Hameln - Hamelin, miasto nad Wezer w Saksonii Dolnej (RFN), znane gwnie jako scena legendy o Szczuroapie, zob. Szczur freski ilustrujce legend zdobi tzw. Dom Szczuroapa, nm. Rattenfangerhaus (1602-03).

Hamer - (l. mn. hamry) przest. piec hutniczy, huta elaza; nm. Hammer 'mot'. Hamernia - przest. kunica, huta elaza, fabryka metalowa.

Lady Hamilton Emma - ok. 1765-1815, synna pikno ang., crka kowala, przybya do Londynu w 1778, prawdop. jako niaka w domu dr Richarda Budda. Wystpowaa jako "bogini Zdrowia" na wystawie urzdzonej przez szarlatana Jamesa Grahama ok. 1780, objawiajc prawdziwe zdolnoci mimiczne. Bya utrzymank kilku kolejnych dentelmenw, znalaza si pod korzystnym wpywem George'a Romneya, ktry j wielokrotnie malowa. Staa si kochank Charlesa Grevilla, ktry w zamian za pokrycie jego dugw odstpi j swemu wujowi, starszemu dyplomacie i archeologowi Sir Williamowi Hamiltonowi, brytyjskiemu ambasadorowi w Neapolu. Hamilton oeni si z ni w 1791. Zaprzyjaniwszy si z krlow Mari Karolin, braa udzia w neapolitaskich intrygach politycznych. Poznaa Horatio Nelsona (zob.) w 1793, a w 5 lat potem zostaa jego kochank. Oboje nie ukrywali swego zwizku, a gdy Emma urodzia mu w 1801 crk, skandal przybra jeszcze wiksze rozmiary. Nelson, czowiek onaty, by w niej tak rozkochany, e wbrew rozkazom wadzy przedua swj pobyt w Neapolu. Po jego mierci szybko roztrwonia pozostawione jej przez Nelsona i Hamiltona pienidze i

spdzia czas pewien w wizieniu za dugi. Umara w ndzy we Francji. Listy lorda Nelso do Lady Hamilton - (1814), w 2 tomach. Lady Hamilton... - portrety Romneya: ("jako Joanna d'Arc"), Londyn, Nat. Gall. ("jako bachantka") tame; ("jako Subtelno") tame; portrety z kapeluszem itd.

Hamlet - bajeczny ksi jutlandzki Amleth z V w., ktry udawa obkanego, aby tym atwiej pomci na stryju zamordowanie ojca. Jego histori przej z zaginionej sagi isl. Saxo Grammaticus, 1150-1220, w swoich ac. Dziejach Danii, od niego za F. de Belleforest w Historiach tragicznych (1569) i nieznany autor dramatu ang. Hamlet, granego w 1587-89. Na tych dwu ostatnich rdach opar Szekspir sw tragedi Hamlet, krlewicz duski (ang. Hamlet, Prince of Denmark; wyst. 1600, drok. 1604; t. pol. z przekadw i przerbek fr. i nm., i wyst. pol. W. Bogusawski, Lww 1798). Bohaterowi tytuowemu tragedii Szekspira duch nieyjcego ojca objawia - dajc zemsty - tajemn zbrodni: uzurpator Klaudiusz zamordowa krla, swego brata, polubi wdow po nim i matk Hamleta, Gertrud, i zasiad na tronie Danii. Nikt prcz Hamleta nie wie o zbrodni, nikt by w ni w kraju bez niezbitych dowodw nie uwierzy, rwnie Hamlet nie moe uwaa owiadczenia Ducha za bezwgldnie godne wiary. Hamlet szuka dowodu prawdy, aby przej do czynu. Jego sekret izoluje go od wiata, wiata bezsensownego, w ktrym moliwe jest popenienie i zatajenie takiej zbrodni: "wiat wyszed z orbit - i mnie to los srogi kae prostowa jego bdne drogi?" (t. J. Iwaszkiewicza). Hamlet, nie chcc bra udziau w kamstwach wiata, rozdarty midzy mioci do zmarego ojca i uczuciem do matki, przybiera mask obdu i drwiny. Mona, za Goethem, widzie w nim czowieka, ktry nie dors do czynu, jaki mu jest przeznaczony; mona w nim widzie czowieka niezdecydowanego, chwiejnego, sabego, ktremu skonno do roztrzsania stanw wasnej duszy uniemoliwia podjcie decyzji, mona tym atwiej, e i on sam siebie tak chwilami widzi, e stawia sobie takie wanie zarzuty. Ale jego postpowanie w innych okazjach (np. w stosunkach z Rosencrantzem i Guildensternem) zdaje si dowodzi, e z natury nie jest ani tchrzem, ani istot chwiejn, umie decydowa szybko i walczy odwanie. Jego wahania mog wic wynika z sytuacji, w jakiej go los postawi, z sytuacji czowieka, ktrego zemsta, gdyby nawet zostaa speniona, nie miaaby sensu, jeli zbrodnia nie staaby si dla wiata oczywista. Ten dylemat nie do rozwizania czyni go samotnym wrd ludzi i prowadzi do samozniszczenia. Lata nauki i wdrwki Wilhelma Meistra - (1796 i 1829) Goethego; analiza postaci Hamleta. Hamlet - tragedia (1848) A. Dumasa ojca. The Tragicall Historie of Hamlet... - wieo przeczytana i przamylana przez St. Wyspiaskiego (1905), studium postaci i sztuki.

Hamlet - opera (Pary 1868) Ambroise Thomasa; libretto: J. Barbier i M. Carre. Poemat symf. (1858) Ferenca Liszta. Poemat symf. (1885) Czajkowskiego. Scena ducha Hamleta - kompozycja (1848) Berlioza. Hamlet i Horacy - obraz E. Delacroix. Hamlet i grabarze - litografia E. Delacroix. Seria 13 rysunkw E. Delacroix na temat Hamleta. Hamlet i Ofelia - akwarela D. G. Rosettiego. Ofelia - obraz J. E. Millais.

Hammerklaviersonate - wac. Grosse Sonate fr das Hammer-Klavier nm., 'wielka sonata na fortepian', sonata B-dur opus 106 (1819) Beethovena.

Hammurabi - wielki krl Babilonii od ok. 1728 do ok. 1686 pne., synny z wydanego przez niego i jego imieniem nazwanego Kodeksu (zob.), twrca potgi Babilonii. Identyfikowany bdnie przez niektrych z biblijnym Amrafelem, krlem Sennaaru, sprzymierzecem Chodorlahomora, krla Elamitw (Gen., 14, 1-16).

Han - chiska dynastia cesarska panujca od 206 pne. do 220 ne. Bya to epoka politycznej i kulturalnej centralizacji i ekspansji, wielkiego rozwoju pisma, nauki, literatury i sztuki. Konfucjanizm sta si naczeln filozofi etyczn i polityczn. Uoono pierwszy sownik i pierwsz encyklopedyczn histori Chin. "Ludzie Han", chi. Han-en-to nazwa Chiczykw w odronieniu od innych narodowoci Chin.

Handel. "Handel! handel!" - okrzyk domokrcw ydowskich w Polsce, podwrzowych handlarzy starzyzn (do 1939). Handel ywym towarem - handel kobietami i dziemi i zmuszanie ich do nierzdu; zakazany na podstawie licznych konwencji midzynar.

Handar - dawn. pugina, (krzywy) n turecki; kinda; z arab. chandar.

Hannibal - 247-183 a. 182 pne., wdz kartagiski, jeden z najwybitniejszych dowdcw antycznych, syn Hamilkara Barkasa, ktry wychowa go w zaciekej nienawici do Rzymian. Po zamordowaniu Hazdrubala zosta wodzem naczelnym, a w 219 zdoby sprzymierzone z Rzymem iberyjskie miasto Sagunt, co stao si pocztkiem 2. wojny punickiej 218-201. miaym przemarszem (plastycznie opisanym przez Liwiusza) z armi i soniami, przy duych stratach, przez Pireneje i Alpy, przedosta si do Italii. Pobi Rzymian nad nek Tricinus, nad Trebi, nad Jeziorem Trazymeskim, po czym zada im druzgocc klsk pod Kannami (216) i zagrozi Rzymowi, ale nie zdoby si na oblenie miasta z braku posikw z Kartaginy. Po wyldowaniu Scypiona z wojskiem w Afryce zostat odwoany do kraju, gdzie ponis decydujc klsk w 202 pod Zam. Po zawarciu pokoju prbowa uzdrowi rzdy i gospodark kraju; znienawidzony przez wrogw ratowa si ucieczk przed grob wydania go Rzymowi, naprzd do Efezu, do Antiocha Iii, potem. na Kret, a w kocu do krla Prusjasza w Bitynii. Gdy i tam pojawili si wysannicy Rzymu, ktry niestrudzenie szuka zemsty na czowieku starym "jak ptak, ktry zgubit ogon i pira" (Plutarch), Hannibal zay trucizny, mwic: "Niech teraz mier bezsilnego starca uwolni Rzym od strachu"; zob. te Kapua (Wywczasy kapuaskie). Hannibal ad portas! - ac., 'przed bramami!' wg Liwiusza, 23, 16, okrzyk trwogi Rzymian po zwycistwie Hannibala pod Kannami; przen. niebezpieczestwo zblia si, zagraa (ojczynie, krajowi, miastu). Umiesz zwycia, Hannibalu, wykorzysta zwycistwa nie potrafisz - ac. Vincere scis, Hannibal, victoria uti nescis, wdz jazdy kartagiskiej Marhabal do Hannibala po bitwie pod Kannami: Liwiusz, 22, 51, 4. mier Hannibala - dramat (1669) T. Comeille'a. Annibal - tragedia (1720) Marivaux. Hannibal - tragedia hist. (1835, wyst. 1918) Christiana D. Grabbego. Hannibal und Scipio - scena w przededniu bitwy pod Zam, Franza Grillparzera, fragment dramatyczny (wyd. 1838, wyst. 1869). Hannibal z gow Hazdrubala - obraz G. B. Tiepola, Wiede, Kunsthist. Mus.

Hanno(n) - wysoki urzdnik kartagiski, ktry ok. 500 pne. stan na czele wyprawy badawczo-kolonizacyjnej 60 okrtw, poza Supy Heraklesa (Cien. Gibraltarsk) na poudnie, wzdu zach. wybrzey Afryki, a do

jakiego nie oznaczonego punktu (Konakry w Gwinei, Fernando Po naprzeciw kameruskiej Duali?). O podry tej, nazwanej perfplous (gr., 'opynicie', cho nie opynito caej Afryki), wiemy z gr. przekadu (z Iv wieku pne.) sprawozdania Hannona wyrytego w wityni Baala-Molocha w Kartaginie.

Hanower - nm. Hannover, historyczna kraina Niemiec, obecnie gwna cz Saksonii Dolnej, RFN. Dynastia Hanowerska - panujca w Brytanii 1714-1840, pochodzca od niemieckich ksit Hanoweru. Naleeli do niej krlowie ang. Jerzy I, Ii, Iii i Iv oraz Wilhelm Iv. Prawo salickie wzbraniao kobietom sukcesji w Hanowerze, gdy wic krlowa Wiktoria polubia w 1840 ksicia Alberta Sachsen-Coburg-Gotha, dao to pocztek dynastii Wettin, ktrej nazw w 1917, w ezasie wojny z Niemcami, krl Jerzy V zmieni na Windsor.

Hansard - pop. nazwa oficjalnych protokow posiedze parlamentu bryt., od 1908 wydawanych przez drukarni pastwow; od nazwiska drukarza, ktry w 1774 zacz wydawa "Dzienniki Izby Gmin". Od 1892 nazwiskojego przestao figurowa w nagwku publikacji.

Hans Castorp - gwny bohater medytacyjnej, filozoficznej powieci Czarodziejska gra (nm. Der Zauberberg, 1924, wyd. poi. 1930) Thomasa Manna, nieco parodystycznej odmiany nm. Bildungsroman ('powieci o duchowym ksztatowaniu si g. postaci'); przecitny, dobroduszny, uczciwy, do leniwy i dogadzajcy sobie mody Niemiec z Hamburga przed objciem pracy w przedsibiorstwie stoczniowym udaje si z polecania lekarza na wakacje w gry. Odwiedza swego kuzyna Joachima, odbywajcego kuracj przeciwgrulicz w sanatorium Berghof w Davos. Hans przybywa na trzytygodniowy pobyt, a zostaje na 7 lat. Przyjeda jako prostoduszny, niedowiadczony modzieniec; powraca "w niziny" jako czowiek dojrzay, inielektualnie rozbudzony, bogaty w dowiadczenia, ktry wejrza gboko w tajemnice czasu, ycia i mierci. Wojna 1914 roku brutalnie wyrywa go z urzekajcej atmosfery miejsca, z oczarowania mierci, przenoszc w samo jej pieko na pole bitwy.

Hnsel und Gretel - zob. Ja i Magosia.

Hanswurst - nm., dos. 'Jasio-Serdel', rubasznie komiczna posta gupca, bazna sceny nm. (w Hanswurstiadach) od Xvi w. Imi to pojawia si po raz pierwszy w formie Hans Worst, w dolnoniemieckim przekadzie (1519) Statku

gupcw (zob. Statek) Branta; por. Kasperl; Pickelharing; Pulcinella.

Hanukka - zob. Chanukka.

Hanuman - w Ramajanie (zob. Rama) mdra i odwana mapa pci mskiej, ktra pomaga Ramie zbudowa most z Indii do Cejlonu i t drog wyzwoli jego on, Sit, spod wadzy Rawany, cejloskiego krla-demona.

Hanza - wsplnota kupcw dolnoniemieckich, luna konfederacja wadz miejskich; powstaa formalnie w 1256, istniaa faktycznie do 1669, odegraa, zw. w Xiv i Xv w., wielk rol handl. i polit. w Europie, obejmujc do 160 miast z Lubek na czele (w Polsce naleay do Hanzy: Gdask, Elblg, Toru, Krakw). Cho wg wasnej definicji z 1469 bya zaledwie: "mocnym zwizkiem wielu miast i spoecznoci majcym zapewni powodzenie ich przedsiwziciom handlowym na ldzie i morzu i skuteczn ochron przed piractwem i rozbojem", prowadzia wielk wymian towarow midzy ronymi krajami Europy: zaopatrywaia zachd europ. w futra skand. i ruskie; Skandynawi w zboe pol., pomorskie i holsztyskie; Niderlandy w drewno i zboe pol., mied wg. i szwedzk, elazo szwedzkie; Prusy, Skandynawi i Infianty w sl, ledzie, korzenie, a g. sukno. Lubeka bya jej magazynem towarw, Kolonia - piwnic winn, Brunswik - arsenaem, Gdask-spichrzem, Magdeburg-piekarni, Rostok-sodowni, Luneburg-skadem soli, Szczecin - targiem rybnym, Reval (Tallin) - skadnic wosku i lnu, Krakw - miedzi, a Visby - smoy i dziegciu. Wojna trzydziestoletnia (1618-48) podkopaa znaczenie Hanzy; na ostatnim jej zjedzie w 1669 reprezentowanych byo tylko 6 miast, z ktrych Lubeka, Hamburg i Brema a do 1934 uyway honorowej nazwy "wolnego miasta hanzeatyckiego"; z nm, Hanse 'gromada; stowarzyszenie handl.'.

Haba Plugawiecka - zob. Piawce.

Haciu moja, pjd do domu - zob. Pod jaworem, pod zielonym.

Haska Ewelina - z Rzewuskich, 1801-82, hrabina, siostra pisarza Henryka Rzewuskiego. Nudzc si potinie w majtku ma, Wacawa Haskiego, w Wierzchowni na Ukrainie, rozczytuje si we wchodzcych wanie w mod powieciach Balzaka, a w 1832 pisze do niego list, aby wyrazi mu swj podziw dla gbi i susznoci jego analizy psychologii kobiet. Balzac

odpowiedzia "cudzoziemce" i tak nawizaa si korespondencja trwajca 11 lat (listy Balzaka do niej wydano drukiem - s cennym rdem wiadomoci o pisarzu; jej listy zostay zniszczone). Spotykaj si w Polsce, w Szwajcarii, we Woszech, s kochankami. W 1841 umiera Haski. Na drodze do maestwa Eweliny z Balzakiem pitrz si przeszkody: wadze carskie nie pozwalajjej rozporzdza majtkiem,jeli polubi cudzoziemca i emigruje, to znw Balzac popada w kolejne tarapaty finansowe. W 1850 pobieraj si, ale ju w kilka miesicy pniej Balzac umiera w Paryu, dokd przywiz swoj maonk. Pocieszya si do szybko przy boku powieciopisarza J. H. Champfleury, a potem malarza Jeana Gigoux.

Haraburda - zob. Haaburda.

Haracz - hist. podatek nakadany w krajach muzumaskich na innowiercw, pn. take na nowo nawrconych na islam; danina doroczna pacona Turcji sutaskiej przez lenne pastwa chrzec.; okup, nadmiema, wygrowana, nieuzsadniona, krzywdzca danina, opata; kontrybucja; z arab.

Harambasza - hist. (turecki) dowdca oddziau hajdukw (serbskich); serb. z tur. haramy 'rozbjnik'.

Harap - harapnik, rodzaj bicza z krtk rkojeci i dugim splotem rzemieni, uywany dawniej na psy myliwskie; okrzyk nawoujcy psy, zw. dla odpdzenia od pochwyconej zwierzyny. Po harapie - po wszystkim, po niewczasie, za pno.

Harce - w rdw. i do Xvii w. pojedynki rycerzy stojcych naprzeciw siebie wojsk nieprzyjacielskich przed rozpoczciem bitwy; onierze wychodzcy na harc zwani byli harcerzami (std nazwa wspczesnej organizacji modzieowej); z wg. harc 'walka'. Harmwnicy - hist. lekka jazda, ktrej zadaniem byo wywabienie nieprzyjaciela z okopw i szacw w pole. Stracecy - nazwa harcerzy czeskich Xv-Xvii w., ktrzy spopularyzowali w Europie zach. obyczaj wyjedania przed bitw na harc.

Harenda - przysiek nad Dunajcem w pobliu Poronina, gdzie stoi dom poety Jana Kasprowicza, w ktrym mieszka w latach 1923-26; dzi muzeum Kasprowicza.

Harlem - dzielnica pn. Manhattanu (Nowy Jork) zamieszkaa g. przez Murzynw i Portorikaczykw. Najwiksze skupisko Murzynw w USA; ich dopyw do dzielnicy rozpocz si na dobre w latach 1910-20. W latach 20. Xx w. popularna wrd intelektualistw i "wyszych sfer" dziki swym kabaretom, nielegalnym szynkom (speakeasies) i jazzowi. W pnych latach 30. staa si atrakcj mionikw swingu i boogie-woogie. Opisywana w powieciach takich autorw murzyskich, jak: Langston Huges, W. E. Du Bois i James Baldwin. Od nazwy osady hol. Nieuw Haarlem, za. w 1658 przez Petera Stuyvesanta; od Haarlemu (dawn. take Harlem), miasta w pn. Holandii. Wszystkie dzieci boe maj skrzyda - ang. All God's Chillun Got Wings, sztuka (1924, wyd. pol. 1930) Eugene O'Neilla, rozgrywajca si w Harlemie.

Harley Street - (wym. ha:lej stri:t) ulica na londyskim West Endzie, gdzie mieci si wiele gabinetw lekarskich wybitnych specjalistw stoecznej medycyny; przen. znani lekarze-specjalici Londynu.

Harmodios i Aristogejton - zob. Aristogejton i Harmodios.

Harmonia - mit. gr. maonka mitycznego Kadmosa, krla Teb, crka Aresa i Afrodyty, matka Agawe, Autonoe, Ino, Semele i Polidora. Na weselu Kadmosa i Harmonii obecni byli bogowie i ofiarowali pannie modej naszyjnik i sukni. Pod koniec ycia maonkowie wywdrowali do Ilirii, gdzie zostali przemienieni w we, a pniej przeniesieni do Elizjum. Uosobienie adu, dobrego wspycia, jednoci maieskiej i zgody spoecznej; por. Zgubne dary. Naszyjnik Harmonii - jej lubny prezent, otrzymany od bogw, przynosi zgub kademu, kto go posiad; zob. Alkmeon. Peplos (szata) Harmonii - Hefajstos, maonek Afrodyty, szukajc za zdrad zemsty na jej crce, podarowa Harmonii, jako dar lubny, sukni napojon zbrodniami, zoci i bezbonoci, ktre stay si losem wszystkich jej potomkw; zob. Alkmeon.

Harmonia sfer - zob. Sfera.

Harmonika szklana - samodwiczny instrument muz. zoony ze skrzyni drewnianej, w ktrej na wsplnej osi osadzono kilkadziesit talerzy krysztaowych strojonych chromatycznie, wprowadzanych (przez peda poruszajcy o) w ruch obrotowy. Dwiki wydobywa si przez dotknicia krawdzi wirujcych talerzy zwilonymi czubkami palcw. Instrument pop. w okresie romantyzmu, zbudowany ok. 1762 przez Beniamina Franklina. Ja mistrz wycigam donie! Wycigam a w niebiosa i kad me donie Na gwiazdach jak na szklannych harmoniki krgach. (A. Mickiewicz, Dziady, cz. Iii, 1, 2. Improwizacja, 28-30.)

Harna - dawn. przywdca, herszt, "hetman" zbjnikw tatrzaskich; por. Janosik; Ondraszek; Zbj(nictwo). Harnasie - balet o tematyce gralskiej ze piewem (Praga 1935, wyst. pol. Pozna 1938) Karola Szymanowskiego, libretto: Helena i Mieczysiaw Rytardowie. W czasie redyku, na hali w grach, juhaska zarczona z gralem poznaje tajemniczego nieznajomego, ktry okazuje si Hamasiem. Budzi si midzy nimi uczucie. W czasie wesela w gralskiej chacie, po obrzdzie "cepin", wpadaj zbjnicy, Harna porywa pann mod i ukrywa j w gbi gr, gdzie ciesz si swym szczciem.

Haro! - dawn. stj! basta! do tego!; z ang., 'gwatu, rety!' Krzycze komu: Haro! - protestowa przeciw czyim (niecnym a. niebacznym) uczynkom, wzywa do ich zaprzestania.

Harpagon - bohater tytuowy komedii Skpiec (Pary 1668, wyst. pol. ukw 1759: akomiec; w teatrze zawodowym: Warszawa 1777) Moliera; przen. skpiec, sknera, dusigrosz, kutwa; por. ac. harpago 'hak do chwytania; rabu, upieca'; por. te Skpiec.

Harpie - gr. hdrpyiai 'wydzierajce, zagarniajce', mit. gr. drapiene, aroczne ptaszyska o twarzach kobiet, demony wichury i burzy, budzce wstrt i przeraenie. Ich liczba (jedna, dwie lub wicej) i imiona: Aello, Aellopus, Podarge, Okypete, Kelaino, rne u rnych autorw. Podarge miaa spodzi z Zefirem (zob.) par niedocigych rumakw Achillesa. Umieszczane na wyspach Strofadach (M. Joskie) a. u bram Hadesu. Czsto przedstawiane w

gr. malarstwie wazowym i rzebie nagrobkowej; zob. te Fineus. Monument Harpii - z Ksantos w Licji (Azja Mn.) z Vi8V w. pne., tzw. grb wieowy (w ktrym komora grobowa mieci si na wysokim podium), by na zewntrz ze wszystkich stron ozdobiony reliefami, obecnie znajdujcymi si w Muz. Bryt. w Londynie; przedstawiaj one zmarych i harpie.

Harrow (School) - wym. harou (sku:l), ang., 'szkoa Harrow', w Harrow-on-the-Hill w Middlesex (Anglia), szkoa za. w 1571 przez Johna Lyona, jedna z najstarszych (por. Eton, Winchester) ang. mskich internatowych szk rednich (tzw. public schools). Wyszo z niej wielu wybitnych Anglikw, jak np. Byron, Robert Peel, lord Palmerston, Baldwin, Sir Winston Churchill. Charakterystyczn osobliwoci szkoy od pocztku jej istnienia jest uprawianie ucznictwa.

Harun ar-Raszid - ok. 764-809, (arab., 'Aron Sprawiedliwy') najsawniejszy kalif dynastii Abbasydw, przedstawiany przez kroniki jako wybitny wadca, znakomity administrator, mecenas poezji i muzyki, opiekun uczonych. Wadz nadjego pastwem rozcigajcym si od granic Indii do Maroka sprawowali praktycznie jego utalentowani wielcy wezyrowie z rodu Barmakidw-Jahia oraz jego synowie: AI-Fadl i najbliszy sercu kalifa Dafar (zob.). Posta "wadcy wiemych", rozsawiona przez legendy i banie, staa si dla Europy ucielenieniem fantastycznej wspaniaioci i cudownoci tajemniczego Wschodu. W baniach Tysica i jednej nocy (zob. Tysic) Harun pojawia si wielokrotnie jako subtelny erudyta, opiekun artystw, sdzia sprawiedliwy, a zarazem czowiek nieobliczalny, kapryny i melancholijny, niekiedy okrutny. Wieczorami, nie mogc umierzy trawicych go niepokojw ani dyskusjami fllozoficznymi, ani suchaniem poezji czy muzyki, ani urokami piknych dziewczt swego haremu, udaje si w przebraniu kupca, w towarzystwie Dafara i kata Masrura, na ulice Bagdadu, na poszukiwanie przygd, na spotkanie z ukrytymi i niespodziewanymi urokami i tragediami prywatnego ycia swych poddanych, z prawdziw niewinnoci, z ucinion cnot, z ludow mdroci czy z nieskaon zwtpieniem wiar, aby uczciwym objawi sw ask i hojno, a przestpcom wymierzy szybk i surow sprawiedliwo.

Harut i Marut - anioowie, ktrzy wg Koranu, 2, 96, uczyli ludzi czarw w Babilonie. Wg dawniejszej legendy yd. (Midrasz Jalkut 44) dwaj anioowie, Azael i Szamchazaj, dali si na ziemi ponie namitnoci, popeniali czyny lubiene z kobietami i sprowadzali na ludzi (zw. kobiety) nieszczcia. Pniejsza tradycja muzum. opowiada, e gdy anioowie potpiali przed Allahem grzesznych ludzi, ten odrzek, e i oni nie oparliby si pokusie. Dotknici tym anioowie, bronic swej reputacji, mimo e przestrzeeni przed probami, najakie bd wystawieni, wysali na ziemi aniow Haruta i

Maruta. Ci, ujrzawszy pikn dziewczyn, zgrzeszyli z ni, a prcz tego zabili wiadka tego postpku. Uwizieni za kar w Babilonie, nauczyli ludzi magii. Mioci anielskie - ang. The Loves of the Angels, poemat (1822) Thomasa Moore, oparty na wsch. legendach o Azaelu i Szamchazaju oraz o Harucie i Marucie. Dzieje mioci trzech aniow do trzech miertelniczek: pierwszy anio zakocha si w Lei, ktr ujrza w kpieli, ale na jego zmysow mio ona odpowiada mu mioci niebiask, a gdy dowiedziaa si od niego magicznego sowa, otwierajcego bramy nieba, wypowiedziaa je i uleciaia w zawiaty. Drugi anio kocha Lilis, ktra poprosia go, aby si jej objawi w caej swej niebieskiej chwale; uczyni to, a ona, padajc mu w ramiona, zmara, raona jego blaskiem. Trzeci anio skazany zosta na przebywanie z ukochn Nam wrd ludzi.

Harvard (University) - ang., 'Uniwersytet Harwardzki' w Cambridge (Massachusetts, USA) i czciowo w Bostonie, najstarsza wyisza uczelnia w Stanach, za. w 1636. a od 1780 noszca nazw uniwersytetu; od nazwiska pastora Johna Harvarda, 1607-38, ktry zapisa poow majtku i ca bibliotek uczelni; zob. Ivy League.

Haskie Konwencje - zob. Konwencja.

Hastings - (wym. hejstingz) miasto i port nad Kanaem La Manche, w hrabstwie Sussex (Anglia), wsiawione bitw rozegran na wzgrzu zwanym niekiedy Senlac, 14 X 1066, midzy wojskami normasko-bretosko-francuskimi pod wodz Wilhelma, ksicia Normandii (Wilhelma Zdobywcy, pn. Wilhelma I), i armi anglosask krla Harolda Ii. Bitw, jedn z najsawniejszych w dziejach, wygrao mniej liczne, ale lepiej wyposaone i wywiczone wojsko Wilhelma po caodziennej walce. Byo to pierwsze i najbardziej decydujce zwycistwo w czasie podboju Anglii przez Normanw, ostatniej inwazji na Wyspy Brytyjskie. W bitwie poleg ostatni krl anglosaski, Harold Ii. Schlachtfeld von Hastings - nm., 'Pole bitwy', wiersz Heinricha Heinego. Harold - dramat (1876) A. Tennysona. Kobierzec z Bayeux zob.

Haszymidzi - jeden z rodw arabskiego plemienia Korejszytw, pochodzcy od Haszima ibn al-Manafa, uwaanego za przodka Mahometa.

Hathor - mit. egip. czczona w caym Egipcie bogini nieba i uosobienie Wielkiej Macierzy; wyobraana w postaci krowy lub kobiety z gow krowy a. tylko z uszami bd rogami krowy i tarcz soneczn midzy nimi; niekiedy uwaana za stworzycielk wiata. We wczesnych mitach bya crk boga Ra i krowiej bogini nieba Nut, ale take on Ra, on Horusa z Edfu (zob.), matk lub niak Horusa; dlatego miaa karmi faraonw wasn piersi, jako "ywych Horusw". Rwnie ony faraonw wystpoway jako wcielenie Hathor i byway jej kapankami. Pniej bya te bogini mioci (identyfikowana z Afrodyt), radoci i pijastwa, patronk muzyki, zabawy i taca, bosk akuszerk i opiekunk kobiet, straniczk cmentarzy i zmarych, przedstawian jako bogini Zachodu, z rkami wycignitymi do umierajcego soca. Jako bogini Drzewa ycia, Hathor wyraaa si w ksztacie siedmiu modych kobiet, karmicych dusze nowo narodzonych i nowo odrodzonych (tj. zmarych). Za panowania Ptolemeuszw identyfikowano je z Plejadami; zob. Dendera.

Hatto I - 891-913, arcybiskup Moguncji, "krl bez krlestwa", regent w czasie maoletnioci Ludwika Dziecka, by w owym czasie, ale te jeszcze za Konrada I, jednym z najpotniejszych ludzi w Niemczech. Legenda gosi, e w czasie godu zamkn on gromad biedakw w stodole i spali ich ywcem, aby zaoszczdzi ywnoci dla bogaczy. Przeladowany za kar przez armi myszy, schroni si w wiey do dzi zwanej Mysi (Binger-Museturm, wzniesionej dla poborcw myta na Renie) i zosta tam przez nie poarty. Podobne legendy o ludziach zjedzonych przez myszy s czste w rdw. Nadrenii (np. o Hattonie Ii, arcybiskupie Moguncji w 968-70; o hrabi Graafie; o Wilderofie, biskupie Strasburga; Adolfie, arcybiskupie Kolonii; hrabi von Guttingen) i w innych krajach (np. o arcybiskupie Bremy, Gotfrydzie Arensbergu; ksiciu kujawskim Mieczysawie Chocisko); por. Popiel.

Hatton Garden - (wym. htn ga:dn) w londyskim City tradycyjny orodek brytyjskiego handlu diamentami i (w mniejszej mierze) innymi drogimi kamieniami.

Haubica - rdw. drewniane dziao czeskie do wyrzucania kamieni kup (czes. houfne), gradem, nazywane po czes. houfnice, skd nm. Haubitze i po polsku haubica -jako dziao o stromym torze pocisku i lufie krtszej od lufy armaty a duszej od lufy modzierza, do raenia celw osonitych, niedostpnych dla broni o torze paskim.

Haus der Kunst - nm., 'Dom Sztuki', w Monachium, gmach, w ktrego jednym skrzydle mieci si Nowa Pinakoteka, nm. Neue Pinakothek, zawierajca g. sztuk niemieck Xviii i Xix w., a w drugim Nowa Galeria Pastwowa, nm. Neue Staastsgalerie, mieszczca g. impresjonistw fr., Kandinskyego, Noldego itd.

Hauser Kaspar - 1812-33, pojawi si w wigili Zielonych wit 1828 w mieszkaniu rotmistrza Wesseniga w Norymberdze z listem o podejrzanej autentycznoci, zawierdzajcym, e chopiec by chowany od 1812 w ukryciu i e powinien zosta onierzem, tak jak jego ojciec. Wygldao na to, e chopca wiziono w ciemnicy, bo wiato go razio, a z pocztku nie chcia je nic prcz chleba i wody. Kasparem zaj si synny prawnik nm. Johann Paul Anselm Feuerbach (ojciec Ludwiga) i odda go pod opiek prof. Daumena. Dnia 17 Xi 1829 znaleziono Kaspara z ran cit, ktr, jak twierdzi, zada mu jaki nieznajomy. W 1831 Filip Henryk ksi Stanhope, bratanek Pitta, uzyska przez sd prawo opieki nad Kasparem. Zaj si nim odtd J. G. Meyer, nauczyciel w Ansbach, a Kaspar, mimo pewnego niedorozwoju umysowego, dosta posad kancelisty w sdzie maego miasteczka frankijskiego. 14 Xii 1833 przyszed do domu z ran kut piersi, od ktrej zmar w trzy dni pniej. Wkrtce zacza si tworzy legenda; podczas gdy cz opinii uwaaa go za oszusta, ktry zgin mierci samobjcz, inni widzieli w nim pierworodnego syna ksicia Karola Hadeskiego, usunitego od sukcesji tronu. Historia wizionego dziecka (odpowiadajca typowi bajki ludowej o "guptaku" i o "znajdzie") spopularyzowaa si szeroko przez broszurow literatur brukow. Kaspar Hauser piewa - wiersz ze zbioru Sagesse (fr., 'Mdro'; 1880) Paula Verlaine'a. Caspar Hauser oder Die Trgheit des Herzens (nm., 'czyli Ociao serca') powie (1908, t. pol. Dziecie Europy, czyli Kacper Hauser, 1930) J. Wassermanna; Kaspar staje si probierzem czowieczestwa i charakteru dla ludzi, ktrzy si z nim stykaj.

Havas Charles - (wym. awas), 1785-1858, publicysta francuski pochodz. wg., zaoyciel w 1835 paryskiej agencji prasowej noszcej jego nazwisko, pierwszej we wspczesnym sensie agencji prasowej wiata, zlikwidowanej w czasie 2. wojny wiat., reaktywowanej jako Agence France Presso (AFP). Wsppracownikami Havasa byli Bernhard Woltii P. J. Reuter, ktrzy pniej utworzyli wasne biura prasowe w Niemczech i w Anglii.

Havelok Duczyk - bohater tytuowy jednego z najstarszych angielskich romansw wierszem z pocz. Xiv w. zawierajcego 3000 wersw. Havelok, krlewicz duski, i Goldborough, krlewna angielska, zostaj wyzuci z praw

dziedzicznych przez swych opiekunw. Opiekun Haveloka oddaje go rybakowi Grimowi z rozkazem utopienia chopca, ale rybak wywozi go do Anglii, gdzie Havelok zostaje kuchcikiem w paacu opiekuna Goldborough, ktry wydaje krlewn za niego, aby j poniy. Mistyczny pomie zdradza obojgu maonkom ich ksice pochodzenie. Udaj si do Danii, gdzie Havelok zostaje krlem.

Haw(i)erz - hawiarz, dawn., dzi reg. kopacz, grnik; z nm, Hauer 'rbacz'. Co hawiyrz, to piern - przys. Hawiernia - dawn., dzi reg. kopalnia.

Hebanowy. Koncert hebanowy, ang. Ebony Concerto, napisany (1946) dla amer. orkiestry jazzowej (w stylu swing, a po 1946 w stylu progressive-jazz) W. Ch. Hermana przez Igora Strawiskiego, nazwany przez muzykologa nm. Lindlara "jazzoidalno-neoklasycyzujc sonatin orkiestrow"; tytu jest aluzj do faktu, e w owym czasie muzyk jaezow uprawiali przewanie Munyni.

Hebe - mit. gr. crka Zeusa i Hery, bogini modzieczej urody (utosamiano z ni rzymsk Iuventas), speniaa rol podczaszego bogw na Olimpie i nalewaa im nektar, pki nie wyrczy jej w tym Ganimedes. Wyniesionemu na Olimp Heraklesowi ofiarowana jako maonka w nagrod za nadludzkie trudy ywota. Atrybutem jej bya czara a. dzban. Wyobraana w malarstwie gr. wazowym i reliefach. Hebe - rzeba (1796) Canovy, Berlin. Rzeba (1816) Thorvaldsena, Kopenhaga, Thorvaldsen-Mus. Obraz (Xvi w.) Bronzina, Rzym, Gal. Naz. Herkules und Hebe - opera (1699) R. Keisera; libretto: Chr. H. Postel. Le nozze d'Ercole e d'Ebe - w., 'Wesele Herkulesa i Hebe', opera (1747) Glucka.

Hebertyci - w czasie Rewolucji Fr., w okresie 1793-95, lewe, ultraradykalne skrzydo jakobinw, zoone z kordelierw (zob.) i prrywdcw sekcji paryskich, zwolennikw pogldw dziaacza politycznego i dziennikarza Jacquesa Rene Heberta, 1757-94, ktry po mierci Marata by

faktycznym przywdc ludu Parya. dali zaostnenia terroru, atakowali kupcw i ksiy, domagah si rwnoci majtkowej wszystkich obywateli. Prba przejcia wadzy z rk jakobinw skoczya si aresztowaniem ich przez Robespierre'a i posianiem 25 Iii 1794 na gilotyn; zob. Rozum (Bogini Rozumu).

Hebes - dawn. tpak, gupiec, nieuk; nicpo, huncwot, gagatek; ac., 'tpy; otpiay; gupi'.

Hebrajczycy - wg Hiblii (Gen.) plemi pkoczownicze uwaane za przodkw Izraelitw; w Biblii nazwa ta zanika po wyjciu (Ex.) z Egiptu; Xiii-Xii w. pne.

Hebron - miasto w Palestynie na pd. Jerozolimy, starsze od kronik Biblii (za. prawdop. w Xviii w. pne.) wzmiankujcej o nim po raz pierwszy w zwizku z Abrahamem, ktry tam zbudowa otarz i swj grb rodzinny (Gen,, 13, 18; 23). Miejsce pobytu Izaaka, Jakuba i in. postaci biblijnych. Tu si schroni i zostal krlem Dawid, tu rozpocz si bunt Absaloma. Miasta nie omina adna hist, wojna palestyska: Machabeuszw, Rzymian i krzyowcw; wite miasto muzuim, ze wzgl. na kult Abrahama; obecna nazwa arab. El-Khalil 'przyjaciel (Boga, t. Abraham)'. Grb Abrahama - na jego miejscu zabytkowy meczet, zawierajcy w swych murach fragmenty budowli z czasw Heroda Wielkiego i kocioa krzyowcw.

Hebrydy - ang. Hebrides, Western Islands, archipelag u pn.-zach. wybrzey Szkocji. Hebrydy a. Grota Fingala - (zob. Fingal) uwertuta koncertowa, opus 26 (1833) Feliksa Mendelssohna-Bartholdy.

Heca - dawn. szczwalnia, cyrk, w ktrym szczwano niedwiedzie, pokazywano akrobatw, linoskoczkw, woltyerk itd. (Xviii w.); naganka myliwska, obawa; breweria, szopa, awantura, pocieszna historia, chryja; z nm. Hetze 'szczucie; sfora; dzika zabawa'.

Hedda Gabler - jedna z njoryginalniejszych postaci kobiecych teatru Henryka Ibsena, bohaterka tytuowa dramatu (1890, wyd, poh 1908),

samolubna, bezwzgldna, neuropatka, dna luksusu, sukcesu, ycia wiatowego, ale dca do celu niekonsekwentnie, cho po trupach. Znudzona pedantycznym mem, ktrego czeka los prowincjonalnego profesora, kradnie manuskrypt nowej ksiki swemu byemu ukochanemu, Loevborgowi; jest to czowiek utalentowany, ale niezrwnowaony, jego dzieo otwiera przed nim drog do katedry, zamknit przed Gablerem. Gdy rozpacza z powodu utraty rkopisu, Hedda namawia go do samobjstwa i wrcza mu pistolet. Po jego mierci, szantaowana przez sdziego Bracka, ktry wie o tym pistolecie, zbyt dumna, aby mu by uleg, odbiera sobie ycie.

Hedra - zob, Hidra.

Hefajstos - mit. gr. syn (Zeusa i Hery, kulawy od urodzenia i dlatego rzucony przez matk w morze; por, Iliada, 18, 396; inna wersja I, 594. Prawdop. wschodnie bstwo ognia wulkanicznych okolic Azji Mn., ktre przez (rwnie wulkaniczne) biura prasowe w Niemczech i w Anglii. Lemnos dotaro do Grecji. Tam sta si bogiem kowali i kowalem bogw, opiekunem rzemios, zw. w Atenach, obok Ateny; jedynym bogiem antycznej Grecji przedstawianym przy pracy w swoim warsztacie. Sporzdzi egid, zbroj i or Achillesa, bero Zeusa, wz Heliosa, strzay Erosa, naszyjnik Harmonii, Pandor, mechaniczne suebnice ze zota i in. arcydziea kunsztu i magii. Jego pomocnikami byli cyklopi. Alegori pikna i wdziku tego rzemiosa byo maestwo Hefajstosa z Charis (wdzikiem) a. Afrodyt (piknem), ktra zdradzaa go z Aresem. Utosamiany z n. bogiem Wulkanem; zob. Afrodyta.

Heidelberg - (wym. haj...) miasto nad Neckarem, w Badenii-Wirtembergii (RFN), W 1196 wasno biskupw wormackich, w 1225 nabyta przez palatynw Renu, do 1720 rezydencja elektorw Palatynatu. Miasto zdewastowane w 1622 przez wojska cesarskie pod Tillym, a w 1689 i 1693 przez Francuzw. Idyllicznie pooone nad rzek w dolinie penej sadw i winnic, ze synnym zamkiem (Xv-Xvii w.), njwaniejszym zabytkiem nm. architektury renesansowej, i licznymi rdw. i renesansowymi domami i kocioami, sawne przede wszystkim z uniwersytetu, pierwszego na ziemiach niemieckich, za. w 1386 przez elektora Ruperta I. Rozkwit uczelni przypada na okres Odrodzenia i Reformacji, kiedy staa si bastionem kalwinizmu; po wojnie 30-letniej podupada, aby odrodzi si po wojnach napoleoskich i sta si najsynniejsz uczelni nm., opromienion w Xix w. romantycznoci studenckiego ycia, penego pieni, mioci i pojedynkw. Rozkwitowi uniwersytetujako nowoczesnego orodka nauki o wiatowym znaczeniu pooyy kres dopiero rzdy hitlerowskie.

Heilige Nacht - zob. Cicha noc.

Heimskringla - najwaniejszy zbir prozy staroskandynawskiej, zawierajcy 16 sag krlewskich z historii Norwegii od czasw mitycznych do 1177, obrazujcych domowe i wojenne ycie wikingw, zw. za krla Olafa (ze znakomitym opisem jego ostatniej walki na okrcie "Dugi W"). Zawiera te wypisy staroskand. mitologii i poezji, Przypisywany historykowi islandzkiemu Snorri Sturlusonowi (1178-1241). Tytu od pocztkowych sw; Kringla heimsins 'okrg wiata'.

Heinrich von Ofterdingen - legendarny minnesinger (zob.) nm. z Xiii w.; zob. Wartburg. U Novalisa bohater tytuowy nie dokoczonej powieci symbolicznej (1802, wyd. pol. 1914; cz. I. Oczekiwanie, cz. Ii. Dokonanie), przedstawiajcej rozwj Heinricha od naiwnego modzieca do dojrzaego poety; zob. Bkitny (kwiat).

Hej! Bracia ory, do lotu! - pocztek popularnego wiersza (1840) Hymn orw Edmunda Wasilewskiego. Hej! bracia ory, do lotu! Na wiata brudnego koce! przed nami gry olbrzymy, Przed nami czrni chmur dymy, Hej! bracia ory, do lotu! Do lotu! przed nami soce! 1-6.

Hej, bracia, wraz! Nad nami orze biay - pocztek popularnej Pieni strzelcw (1863) Wadysawa Ludwika Anczyca. Hej, bracia, wraz! nad nami orze biay, A przeciw nam miertelny stoi wrg, Wnet z naszych strzelb piorunne zagrzmi strzay, Niech lotem kul kieruje Zbawca-Bg (...) Hej trb, hej trb, Strzelecka trbko, w dal! A kuj, a rb I w serce lub w eb pal! 1-4, 9-12.

Hejna - pobudka trbiona na wiey kocielnej o wschodzie soca, obyczaj notowany (w Krakowie) w kocu Xiv w., wywodzcy si prawdop. z zawoa nocnej i porannej stray miejskiej; lit., muz. pie poranna; z wg. hajna 'zorza; wit'. Hejna mariacki - z wiey Mariackiej w Krakowie, trbiony o wicie, a pn. (do dzi) co godzina. Z urwan melodi hejnau czy si legenda o straniku na wiey Mariackiej, ktry dostrzeg Tatarw pod murami miasta, zatrbi na trwog, ale strzaa z tatarskiego uku umiercia go i przerwaa fraz melodii (por. K. Pruszyskiego Trbacz z Samarkandy).

Hejna wita, ju z pokoju Zota, w promiennym zawoju Od Neptuna liczna zorza Z gbokiego wstaje morza. (Pie dworska (hejna wiecki) z Xvii w., przypisywana J. A. Morsztynowi.) Kiedy ranne wstaj zorze. Tobie ziemia, Tobie morze, Tobie piewa ywio wszelki, Bd pochwalon, Boe wielki! (F. Karpiski, Pie poranna, 1-4 (hejna religijny).)

Hej! Tam w karczmie za stoem - pocztek popularnego wiersza Batomiej Gowacki (1848) Gustawa Ehrenberga. Hej! tam w karczmie za stoem Siad przy dzbanie Jan stary; Otoczyli go koem, On tak mwi do wiary. 1-4.

Hej! Ty Wiso... - popularna Pie 9 z Werbla domowego Jana Kantego Gregorowicza. Hej! ty Wiso, modra rzeko, pod lasem. A mam ci ja pk fujarek za pasem. 1-5.

Hej, w Dunowie, w Dunowie - popularna ballada lud., w ktrej podrny zajeda do karczmy, ma ochot spdzi noc z adn suc i za 6 talarw, otrzymuje na to przyzwolenie karczmarki. Dopiero nad ranem okazuje si z rozmowy kochankw, e s oni rodzestwem. Hej w Dunowie, w Dunowie zjedaj si panowie (...) Jest tam gospoda dobra I dziewczyna nadobna. 1-2. 7-8.

Heje ino, fijoecku leny - pop. piosenka ludowa. Hejze ino, fijoecku leny, cemu ze si nie rozwin wceniej! Ino ceko, jaze rosa zydzie, jaz dziewcyna za insego wydzie.

Hej, z gry jad mazury - popularna pie lud. pochodzenia wojskowego, w licznych wariantach, o onierzu (rycerzu, uanie), ktry prosi dziewczyn o wod dla konia, po czym j namawia, aby z nim pojechaa a. j porywa. Hej, z gry jad Mazury, jedzie, jedzie Mazureczek, wiezie, wiezie mi

wianeczek rozmarynowy, rozmarynowy. 1-5.

Hekabe - Hekuba, gr. Hekabe, ac. Hecuba, mit. gr. gwna ona krla Troi Priama, matka dziewitnastu sporod jego 50 dzieci, m.in.: Hektora, Parysa, Deifobosa, Polidora, Kasandry, Kreuzy i Polikseny. W czasie burzenia Troi przeya mier swych najbliszych i zostaa niewolnic Odyseusza. Gdy pyna do Grecji, morze wyrzucio trupa jej najmodszego syna, Polidora, zamordowanego na wie o upadku Troi przez krla trackiego Polimestora (ktremu zosta przez Priama oddany pod opiek wraz ze skarbami) dla zagarnicia skarbw modzieca. Hekabe zwabia do swego namiotu Polimestora i jego dzieci, wraz z innymi Trojankami zabija dzieci, a krla olepia, po czym zmieniona zostaje w suk wyjc na grobie syna. Jej grb umiejscawiano w staroytnoci na przyldku Kynossema ('psi grb') nad Hellespontem. Hekabe - tragedia (424 pne.) Eurypidesa. Trojanki - tragedia (415 pne.) Eurypidesa. Czym dla Hekuba, czym on dla Hekuby (by mia a paka z jej powodu)?, ang. what's Hecuba to him, or he to Hecuba?, z Hamleta, 2, 2, Szekspira; Hamlet o Pierwszym Aktorze, gboko wzruszonym swoj tyrad o Hekubie.

Hekate - mir. gr. bstwo pochodzce z Karii w Azji Mn., ktrego kult rozpowszechni si w Grecji, zw. u ludu. Wg Hezjoda wielka dobroczynna bogini wielu dziedzin ycia-wojny, rady, gier, jedziectwa, rolnictwa, pniej staa si bstwem chtonicznym, zwizanym z mrocznym wiatem czarw i widm. Noc pdzia z poncymi pochodniami w towarzystwie upiorw i wyjcych psw. Bya opiekunk kobiet (otarzyk jej sta przed kadym domem ateskim) i rozstajnych drg, gdzie skadano jej ofiary z psw i stawiano potrjne posgi zwrcone w trzy strony, std gr. Trioditis, ac. Trivia 'bogini rozdroy', Atrybutami jej byy pochodnie, w i bicz. czono j z Artemid, Selen i Persefon.

Hekatomba - gr. hakatomba; hekaton 'sto', bous 'byk', w staro. Grecji ofiara stu sztuk byda zoona bogom, pn. kada wiksza liczba zwierzt ofiarnych. Powiadano, e Pitagoras, ktry by przeciwny wszelkiemu zabijaniu, rwnie zwierzt, ofiarowa sto wow bogom, gdy udao mu si sformuowa twierdzenie, e pole kwadratu zbudowanego na przeciwprostoktnej trjkta prostoktnego jest rwne sumie pl kwadratw zbudowanych na przyprostoktnych. Twierdzenie znane w rzeczywistoci ju dawniej, w Babilonii i Egipcie.

Hekatonchejrowie - gr. hekaton 'sto', cheir 'rka', mit. gr. sturcy, olbrzymie potwory o stu rkach i 50 gowach, synowie Uranosa i Gai: Kottos, Briareos (Ajgajon) i Gyges (Gyes), strceni przez Kronosa do Tartaru, uwolnieni przez Zeusa, pomogli mu w walce z tytanami.

Heksametr - gr. hekskmetros 'szeciomiarowy'. Heksametr dektyliczny - najczciej uywany wiersz w poezji antycznej, opartej na iloczasie, zoony z 6 stp daktylicznych, z ktrych pierwsze 4 daway si zastpi spondejami, a ostatnia spondejem lub trochejem. Jego powaga i wznioso czyniy go typow miar wielkich epopei, jak Iliada, Odyseja, Eneida, ale wystpowa te w innych gatunkach poezji gr. i rz. Heksametr polski - wzorowany na antycznym, uywany przewanie w funkcji stylizacyjnej, dla osignicia nastroju epickiej powagi, lekko archaizowanej, w postaci wiersza sylabotonicznego 6-akcentowego o rozmiarze od 13 do 17 zgosek. Skd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki, Wieli upy bogate, w zamkach i cerkwiach zdobyte. (A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Powie waldeloty, 255-56.) Czemu, Cieniu, odjedasz, rce zamawszy na pancerz, Przy pochodniach, co skrami graj okoo twych kolan? (C. Norwid, Bema pamici atobny-rapsod, I, 1-2.)

Hektor - mit. gr. pierworodny syn Priama i Hekabe, m Andromachy, ojciec Astyanaksa (Skamandriosa), najdzielniejszy i najszlachetniejszy z bohaterw trojaskich, wyrnia si wielekro w obronie Troi; wyzywa najsilniejszego Greka na pojedynek, ale walka z Ajaksem Wielkim nie daa rezultatu. Raz udaje mu si wedrze do umocnionego obozu greckiego, innym razem dotrze do wybrzea i podpali okrty gr. przed bramami Troi zabija Patrokla w zbroi Achillesa. Jego wzruszjce poegnanie z on i synkiem, gdy przeczuwa swoj nieuchronn mier, byo wielokrotnie tematem poezji i plastyki staro. Ginie w pojedynku z Achillesem mszczcym mier swego przyjaciela, Patrokla. Achilles cignie trupa Hektora za swym rydwanem do obozu Grekw i odmawia mu pogrzebu, a ubagany przez starego Priama, w zamian za bogate dary, oddaje zwoki Hektora jego ojcu, Iliada koczy si pogrzebem Hektora. Hektors Abschied - nm., 'Poegnanie Hektora', wiersz (1780) Fr. Schillera. Jake odmienny od tego, jakim by! - ac. quantum mutatus ab illo!, od tego, jakimmy go znali; w Eneidzie, 2, 274, Wergiliusza Eneasz o Hektorze, ktry zjawi mu si we nie pokryty ranami.

Kt by (dzi) sysza o Hektorze, gdyby Troja bya szczliwa? - ac. Hectora quis nosset, si felix Troia fuisset?, Tristia, 4, 3, 75, Owidiusza.

Hekuba - zob. Hekabe.

Hel - mit. skand. crka Lokiego, krlowa zmarych i wadczyni podziemnego kraju otoczonego rzek, do ktrego wejcia strzeg pies Garm. Zostaa tam wrzucona przez Odyna, mieszka za pod korzeniami witego jesionu Igdrasil. Rwnie nazwa podziemnej siedziby dusz ludzi zmartych w ku (polegli na polu chway przebywaj w Walhafli); por. Nastrond; Niflheim.

Helena Trojaska - Pikna Helena, mit. gr, najpikniejsza i najbardziej podana z kobiet, crka Zeusa (ktry przybra ksztat abdzia) i Ledy, wykluta z tego jaja, co Kastor i Polluks, siostra Klitajmestry. Ubiegali si o ni najwiksi bohaterowie Grecji. Za rad Odyseusza, ktry take pragn jej rki, jej ojczym Tyndarejos kaza zalotnikom przysic, e tego, ktrego ona sama wybierze, wespr wszyscy w kadej przyszej walce o jej posiadanie. Polubia Menelaosa, przyszego krla Sparty, z ktrym miaa crk Hermion; jednak w sporze trzech bogi (zob. Eris) zostaa przyrzeczona krlewiczowi trojaskiemu Parysowi, ktry j porwa do Troi. Menelaos zorganizowa wypraw Grekw pod dowdztwem swego brata, Agamemnona, ktry po 10 latach oblenia zdoby Troj. Menelaos, poncy dz zemsty na Helenie, ktra po mierci Parysa staa si on Deifobosa, wybaczyjej wszystko na widok jej nienaruszonej urody i zabra j jako maonk na swj dwr w Sparcie. Helena bya prawdop. przedgreckim bstwem wegetacji; jako bohaterka epopei Homera, Iliady i Odysei, staa si archetypem i symbolem triumfujcej urody kobiecej; dla Eurypidesa jest jedyn odpowiedzialn za okropnoci wojny trojaskiej, chytr kokietk, zimn hipokrytk, prn i nieczul na tragedi, ktrej bya przyczyn. Helena - tragedia (412 pne.) Eurypidesa, w ktrej przyjmuje wersj palinodii Stesychora (ok. 600 pne.), jakoby w Troi by tylko fantom Heleny, a ona sama miaa by uniesiona do Egiptu. Pochwaa Heleny - traktat filozofa i retora gr. Gorgiasza z Leontinoj (ok. 475-376 pne.). Mowa (370 pne.) mwcy ateskiego Isokratesa; dyskusja na temat odpowiedzialnoci Heleny za wojn. The private life of Helen of Troy - ang., 'Prywatne ycie piknej Heleny', powie (1925, wyd. pol. 1926) J. Erskine'a. Paride e Elena - w., 'Parys i Helena', opera (1770) Glucka. Pikna Helena - fr. La belle Helene, opera-buffa (Pary 1864, wyst. pol.

Warszawa 1869) Offenbacha, libretto: Henri Meilhac i Ludovic Halevy; jedna z najsynniejszych operetek, wykpiwajca tragedie neoklasyczne i pompatyczne opery Meyerbeera, a take wspczesne instytucje i osobistoci. Liczne popularne arie, takie, jak "Jed na Kret!", a przede wszystkim aria Parysa: "W lasku Ida trzy boginie spr zacity wiody raz kada z nas piknoci synie ktra najpikniejsza z nas?" Helena - opera (1904) Saint-Saensa. Die Egyptische Helena - nm., 'Helena z Egiptu', opera opus 75 (Drezno 1928) Richarda Straussa; libretto: H. von Hofmannstahl. Porwanie Heleny - obraz (Xv w.) Benozza Gozzoli, Londyn, Nat. Gal. Obraz (Xvii w.) Guida Reni, Pary, Luwr. Obraz (ok. 1760) Tiepola; Mediolan, Kolekcja Borletti. (trojascy starcy) postrzegszy Helen, e na wie wchodzi, Rzekli cicho do siebie: "Dziwi si nie godzi, e Grek i Troja broni przez tyle lat czyni O takow niewiast: istna z niej bogini!" (Homer, Iliada, 3, 151-54; t. F. Dmahowski.)

w. Helena - ok. 255-ok. 330, matka Konstantyna Wielkiego, nawrcona na chrzecijastwo przez syna. Wg legendy miaa odnale drzewo Krzya w., zarzdziwszy jego poszukiwania na skutek wizji syna, ktry mia ujrze krzy na niebie z napisem: "Pod tym znakiem zwyciysz", ac. In hoc signo vinces. Wyspa w. Heleny - na pd. Atlantyku odkryta przez Portugalczykw w dniu w. Heleny, 22 V 1502; miejsce zesania (1815-21) i mierci Napoleona I. Na skrajach horyzontu kadego zdobywcy Majaczy widmo wyspy: cie witej Heleny. (L. Staff, Zdobywca, 15-16.)

Helena - zm. ok. 1204, ksiniczka ruska, ona Kazimierza Ii Sprawiedliwego, matka Leszka Biaego i Konrada, regentka po mierci ma, odsunita od wadzy przez Mikolaja, wojewod krakowskiego, schronia si do Sandomierza, a po mierci Mieszka Starego nie zgodzia si na warunki, na jakich Leszek Biay miaby obj tron w Krakowie. Od dworakw opuszczona Helena w stroju niedbaym, Gdy syna trzyma u ona, Co go zwano Leszkiem Biaym, Tak szerzy skargi paczliwe Na swe losy nieszczliwe. (J. U. Niemcewicz, Leszek Biay, 1-6.)

Helena - 1476-1513, crka Iwana Iii, w. ksicia moskiewskiego, ona Aleksandra Jagielloczyka, prawosawna krlowa polska.

Helgrind - Nagrind, Valgrind, mit. skand. brama midzy wiatem ywych a wiatem zmarych.

Helgunda - Heligunda, Hildgunt, posta z wczesnordw. epopei germaskich, oblubienica rycerza Waltera z Akwitanii, wystpujca take w aciskim poemacie heksametrem Waltharius manu fortis, 'Walter o silnej rce'; legenda przeniesiona do Polski w Xii w. i zwizana z Tycem i Wilic; zob. Walgierz Uday.

Helikon - masyw grski w pd.-zach. Beocji (Grecja) nad Zatok Korynck, mit. gr. siedziba Apollina i muz, ktre tam taczyy i kpay si w rdle Hippokrene (zob.). W Dolinie Muz znajdowa si ich synny okrg kultowy, z sanktuarium i wityni (Muzejon) bogi, teatrem i rzebionymi przez najwikszych mistrzw gr. posgami muz i poetw (ktre w 1. po. Iv w. wywiz Konstantyn Wielki do swej nowej stolicy, Konstantynopoha). Co 4 lata odbyway si tam agony (konkursy-festiwale) poetycko-muzyczne ku czci muz.

Heliopolis - zob. Baal(bek).

Helios - mit. gr. bg Soca, ac. Sol, ktry co dzie na sonecznym rydwanie cignitym przez 4 biae, bystre, ogniste rumaki (por. Faeton) wyjeda z Okeanosa na niebo. Przedstawiany jako pikny mczyzna z gow otoczon promienistym nimbem. Skadajc przysig Grek wzywa go na wiadka, jako wszystkowidzcego mciciela przestpstw. Kult jego nie by rozpowszechniony w Grecji z wyjtkiem wyspy Rodos, gdzie wzniesiono mu w porcie olbrzymi posg duta Charesa z Lindos (Iii w. pne.), zwany Kolosem Rodyjskim, postawiony ok. 285 pne., wysokoci ok. 377m, zaliczany do siedmiu cudw wiata staroytnego, zburzony w 224 pne. przez trzsienie ziemi. Wg baniowej tradycji z Xvi w., stopy posgu spoczywa miay na dwch falochronach ograniczajcych wejcie do portu, a statki przepyway midzy nogami posgu; zob. Soce. Soneczne bydo Heliosa na wyspie Trinakia zob. Odyseusz.

Heliotrop (1) - bot. tomiek; mit. gr. bg soca, Apollo, kocha okeanid Kliti, ale porzuci j dla jej siostry, Leukotei; Klitia umara z tsknoty, a Apollo przemieni j w kwiat, ktry zawsze obraca si za socem; z gr. heliotropion dos. 'zwracajcy si ku socu'.

Heliotrop (2) - kamie pszlachetny ciemnozielony z czerwonymi plamkami, odmiana chalcedonu; tradycja gosi, e wrzucony do wiadra z wod zabarwia promienie soneczne na kolor krwi; rdw. legenda twierdzi, e heliotrop czyni tego, kto go nosi, niewidzialnym.

Hellada - gr. Hellas, dpn. Hellados, w staro. pierw. kraina w pd. Tessalii, pniej Grecja rodk., wreszcie cay obszar zamieszkay przez Grekw (Hellenw); zob. Hellen.

Helle - zob. Zoty (Zote runo).

Hellen - mit. gr. eponimiczny protoplasta Hellenw (Grekw), okrelany zazw. jako syn Deukaliona i Pyrry, krl Ftyi w pd. Tessalii. Jego synowie: Doros, Eol i Ksytos (ojciec Iona i Achajosa), uwaani byli za praojcw plemion gr., Dorw, Eolw, Jonw i Achajw, od Vii w. pne. nazywanych cznie Hellenami. Hellenizm - (od 1836) okrelenie historii greckiej (we Francji i Anglii raczej historii kultury gr.) od Aleksandra Wielkiego do cesarza Augusta.

Hellespont - staro. nazwa Dardaneli, dugiej, wskiej cieniny midzy Azj Mniejsz i trackim Chersonezem, czcej M. Marmara z Egejskim, uwaanej przez Ateczykw od czasu bitwy pod Aigospotamoi (zob.) za miejsce pechowe; nazwa od imienia Helle i ac. pontus 'morze'; zob. Zoty (Zote runo).

Heloci - ac. Helotes z gr. heilotes 'stoczeni; jecy'; dawniejsi achajscy mieszkacy Lakonii, podbici przez doryckich zaborcw chopi-niewolnicy, okrutnie traktowani. Musieli poow swych dochodw oddawa spartiatom i periojkom. Byli pozbawieni praw i stanowili wasno pastwa.

Heloiza i Abelard - Pierre Abelard, 1079-1142, filozof i teolog francuski, zwany Platonem chrzecijastwa, Arystotelesem Parya, francuskim Lukrecjuszem, jeden z najwikszych umysw swego czasu, prekursor racjonalistycznego i niezalenego mylenia, a take postpowej, opozycyjnej scholastyki. Jego proza na jakikolwiek temat naleaa do najwietniejszych w redniowieczu. Jego szeroki rozgos opiera si jednak na tragedii miosnej, romansie, ktry trwa 18 miesicy, ale pozostawi legend yjc ju 8 stuleci. Bya to para o inteligencji niezwykej, umiejca motywy swego postpowania podda analizie psychologicznej w sposb przed Xx wiekiem nie znany. Abelard, 34-letni profesor, uwielbiany przez studentw, zakocha si w urodziwej, maoletniej Heloizie, ktrej udziela lekcji w zamian za pokj w domu jej wuja, gdzie mieszkaa, niejakiego Fulberta, kanonika katedry Notre Dame. Gdy Heloiza zasza w ci, kochankowie pobrali si potajemnie wbrew radom Heloizy, obawiajcej si, e maestwo zniszczy karier Abelarda. Gdy urodzi si ich synek, Astrolab, a wie o maestwie zacza si szerzy, mciwy Fulbert nasa na Abelarda opryszkw, ktrzy go wykastrowali. Heloiza na prob Abelarda zostaa zakonnic, on rwnie przez wiele lat y jako mnich w klasztorze, ale mio przetrwaa. Heloizie wpad w rce list Abelarda do jednego z przyjaci, pisany z klasztoru w. Gildasa w Bretanii, gdzie przebywa w 1128-34; w licie opowiada z niezwyk otwartoci histori swego ycia, opisuje konflikty filozoficzne i teologiczne, w jakie si wdawa, romans z Heloiz, a takie zwierza si z cierpie,jakie sprawia mu tsknota za ni. Heloiza, ktra staa si przeorysz klasztoru Parakleta (ufundowanego i przekazanego jej przez Abelarda), pisze do niego natychmiast, przypominajc dawne uczucia i bagajc o list. Wywizaa si z tego korespondencja, ktra si czciowo zachowaa, popularyzujc ich mio jako romantyczn tragedi. Heloiza przeya Abelarda o 22 lata, otoczona czci i szacunkiem wadz kocielnych. Trumny sawnej pary spoczyway obok siebie w klasztorze Parakleta a do czasw Rewolucji Fr. W 1811 pogrzebane zostay we wsplnym grobie na cmentarzu Pere Lachaise w Paryu. Historia calamitatum Abaelardi - obszerny list o charakterze autobiograficznym (ok. 1136, wyd. pol. Historia moich niedoli, 1952) Abelarda do nieznanego przyjaciela. Epistulae - ac., 'Listy', korespondeneja Heloizy i Abelarda zoona z omiu listw. Eloisa to Abelard - list w dystychach heroicznych (1717) Aleksandra Pope'a, oparty na Listach Heloizy i Abelarda, wydanych po ang. w 1714. Heloiza i Abelard - sztuka (Pary 1949, wyst. pol. Wrocaw 1959) Rogera Vaillanda. Nowa Heloiza - zob. Nowy.

Heisingor - (ang. Elsinore 'Elsynor') miasto w pn. Zelandii (Dania wsch.), w najwszym miejscu cieniny Sund. Kronborg - synny zamek renesansowy zbud. w 1577-85 w Helsingor na planie kwadratu z czterema basztami naronymi i pit porodku elewacji pd. przez architekta nm. Hansa Paasche, a po 1584 przez architektw: Holendra Antona van Opbergen i Wocha Pietra o nieznanym nazwisku. Odrestaurowany w 1635-40, do dzi uywany jako miejsce przedstawie Szekspirowskiego Hamleta, ktry si w tym wanie zamku rozgrywa.

Hem - ochronne nakrycie gowy z metalu a. twardej skry, uywane przez wojsko od czasw staroytnych: kaski hoplitw gr. i legionistw rz.; stokowe z Xi-Xii w.; garnczkowe ze szpar na oczy, od Xiii w.; przybice z Xiv-Xvi z jedn a. dwiema zasonami zasuwanymi na twarz; moriony z wysoko podgitym rondem i wysokim grzebieniem, z Xvi-Xvii w.; szturmaki, szyszaki, kapaliny z Xvi-Xvii w. - w ksztacie kaskw z grzebieniem, nosalem, nakarczkiem, policzkami i metalowym daszkiem; kaski kirasjerw z pocz. Xix w. z wysokim grzebieniem i kit, dwoma przeciwlegymi daszkami, zapinane pod brod; pikielhauby prusko-niemieckie z Xix-Xx w. (do 1918), skrzane, z maymi daszkami, z ostrym grotem na szczycie; straackie; bojowe Xx w. rnych typw; dekoracyjne zwieczenie wiey w ksztacie kopuy, stoka, ostrosupa itd.; z nm. Helm w Xiv w., poprzednia nazwa polska szom ze starszej formy germ. (goc. hilms). By pod hemem - dawne przys.: by podpitym, mie w czubie.

Hengist i Horsa - wg tradycji przywdcy Jutw, bracia, ktrzy ok. 449 mieli wyldowa w Anglii i otrzyma od krla Brytw pozwolenie na osiedlenie si w Kent. Imiona te znacz 'ko' i 'klacz'; mogy by imionami rzeczywistych wojownikw.

Henlein Peter - ok. 1480-1542, zegarmistrz niemiecki, ktry ok. 1510 wybudowa pierwsze zegary przenone, sprynowe, bijce godziny; domniemany wynalazca zegarka kieszonkowego.

Hennin - (wym. en) r.-fr., w Europie Xv w., zw. we Francji i Niderlandach kobiece nakrycie gowy w ksztacie mocno wyduonego, kilkudziesiciocentymetrowego stoka, zazw. ze zwisajcym biaym, przejrzystym welonem, spywajcym z czubka do ziemi, i z aksamitn czarn plis nad czoem; z hol. henninck 'kogut'.

Henry John - legendarny bohater murzyski ballad amerykaskich i folkloru. Zatrudniony przy budowie kolei elaznych a. jako robotnik pokadowy na parowcach rzecznych, jest czowiekiem o niezwykej sile. Wg jednej z opowieci ginie, nadwerywszy si (dla zakadu) w walce z mechaniczn wiertark. Legenda oparta zapewne na wyczynach jakiego olbrzymiego Murzyna, ktry pracowa prry budowie tunelu kolei Chesapeake-Ohio we wczesnych latach siedemdziesitych Xix w.

Henryk - imi st.-g.-nm., heim 'dom' i richi 'potny; ksi', przez pewien czas jedno z najpopularniejszych w Europie, jako imi 7 krlw a. cesarzy nm., 4 krlw Kastylii, 4 krlw fr.; 8 krlw ang. i jednego polskiego, popularne te wrd Piastw od 1133 (na pamitk cesarzy nm.), potem mao w Polsce uywane. Czstsze w Xix w. pod wpywem popularnoci Jana Henryka Dbrowskiego i mody romantycznej (hrabia Henryk w Nie-Boskiej komedii Krasiskiego). Biedny Henryk - nm. Der arme Heinrich, poemat epicki Hartmanna von Aue (Xiii w.), oparty na legendzie nm. Szlachcic Henryk dowiaduje si, e nie zostanie wyleczony z trdu, pki jaka dziewica nie zechce zoy dla niego w ofierze ycia. Nie chcc takiej ofiary, rozdaje wikszo posiadoci i zamieszkuje u jednego ze swych dzierawcw, ktrego crka dowiaduje si o warunku wyleczenia Henryka i ofiarowuje swoje ycie. Sama propozycja tej ofiary powoduje natychmiastowe uzdrowienie Henryka, ktry eni si z dziewic. Zota legenda - ang. The Golden Legend, poemat (1851) H. W. Longfellowa: Henryk wystpuje tu jako ksia Henry of Hoheneck. Der arme Heinrich. Eine deutsche Sage - nm., 'Biedny Henryk. Ba nm.' poemat dramatyczny (1902) Gerharta Hauptmanna.

Henryk Iii Walezy (de Valois) - 1551-89, ostatni z Walezjuszw, wspodpowiedzialny za Noc (zob.) w. Bartlomieja; 21 Ii 1574 koronowany w Krakowie. Na wiadomo o bezpotomnej mierci swego brata, Karola Ix, zbieg potajemnie 18 Vi 1574 do Francji, gdzie wstpi na tron. Otoczony przez faworytw, prowadzi rozpustne i hulaszcze ycie, pozostawiajc faktyczne rzdy pastwem swej matce, Katarzynie Medycejskiej. Niekiedy, trapiony wyrzutami sumienia, opuszcza swoich ulubiecw i pieski salonowe, szukajc pociechy w modlitwie i umartwieniach, pielgrzymkach i procesjach. Kiedy w czasie wojny domowej "trzech Henrykw" (krla Nawarry, Gwizjusza i Henryka Iii) oblegat Pary, z ktrego wygnano go w Dniu Barykad (zob. Barykada), zosta zasztyletowany przez sfanatyzowanego mnicha dominikaskiego Clementa.

Artykuy Henrykowskie - zob. Artykuy. Rex Henricus spata Polsce psikus - przys. odnoszce si do ucieczki krla z Polski. egnaj, Polsko! egnaj, ziemio wiecznych mrozw, wiecznej zimy, Do twych lodowatych paszczyzn za nic w wiecie nie wrcimy. (Ph. Desportes, Adieu a la Pologne, fr., 'Poegnanie Polski'. 1-2; t. Julian Ejsmond; poeta napisa ten wiersz w imieniu towarzyszy krla Henryka Iii.) Henryk Iii i jego dwr - dramat (1829) A. Dumasa ojca. Jednoaktwka Stendhala. Henryk Iii - portret Tintoretta, Wenecja, Paac Dow. Henryk Iii wracajcy z Polski przyjty przez Fr. Contariniego - fresk Tiepola, Pary, Mus. Jacquemart-Andre. Ucieczka Henryka Walezego - obraz (ok. 1860) A. Grottgera, Warszawa, Muz. Nar.

Henryk Iv - 1553-1610, od 1562 krl Nawarry, polubi Magorzat de Valois w 1572, a w 1600, rozwidszy si z ni - Mari Medycejsk. Jako potomek Ludwika Ix sta si dziedzicem korony po mierci w 1584 ksicia Andegawenii, ostatniego brata bezdzietnego Henryka Iii. Jgo zwycistwa wojskowe nad obozem opomych katolikw i przyjcie katolicyzmu przyniosy powszechne uznanie jego praw do tronu. Okaza si wadc znakomitym. Z pomoc wybitnego ministra finansw Sully'ego podnis gospodark kraju; w 1598 edyktem nantejskim zagwarantowai hugonotom wolno wyznania; stworzy podwaliny absolutyzmu we Francji. Zasztyletowany przez katolickiego fanatyka, mnicha Ravaillaca. Codziennie kuropatwy - fr. tojours perdrix, tj. wci to samo, a do przesytu, do znudzenia. Powiedzenie z anegdoty o Henryku Iv, ktry kaza dawa co dzie kuropatwy swemu spowiednikowi, karccemu go za liczne zdrady maeskie. Pary wart jest mszy - fr. Paris vaut hien une messe, tj. gra warta wieczki; przypisywan Henrykowi Iv (gdy przyjmowa katolicyzm dla zdobycia Parya i tronu) a. jego ministrowi Sully'emu. Pragn, aby przy niedzieli kady chop mia kur w garnku - fr. je veux que le dimanche chaque paysan ait sa poule au pot; przypisywane Henrykowi Iv. Henriade - poemat epicki w 10 pieniach (1728, wyd. pol. 1803) Woltera (poprzednia wersja pt. La Ligue, 1723), opisuje krwawe walki Henryka Iv o

tron, przedstawia go jako szermierza wolnoci, wroga fanatyzmu religijnego i nietolerancji. Obrazy Rubensa: Bitwa pod Ivry, Wejcie triumfalne do Parya, cykl Historia Marii Medici, Pary, Luwr.

Henryk Iv - 1050-1106, krl nm. od 1056, cesarz od 1084, syn Henryka Iii. Rozpocz walk o inwestytur z papieem Grzegorzem Vii. Ekskomunikowany, ukorzy si w 1077 przed papieem (zob. Canossa). Enrico Iv - w., 'Henryk Iv' a. ywa maska tragedia (Rzym 1922, wyst. pol. Krakw 1925) Luigi Pirandella. Arystokratyczne towarzystwo woskie urzdza historyczn kawalkad. Mody' magnat, przebrany za cesarza Henryka Iv, spada z konia i, popadszy w obid, mniema; e naprawd jest cesarzem. Stworzono mu wic w odosobnionej willi otoczenie odpowiadajce jego chorobliwym zudzeniom. Po latach chory odzyskuje wiadomo, ale woli pozosta w swoim fikcyjnym wiecie. Film (1926) Amleto Palermiego, wg Pirandella, z Conradem Veidtem w roli g.

Henryk Iv Lancaster - 1367-1413, krl Anglii od 1399. W 1390 i 1392 udawa si na pomoc Krzyakom na Litw. Opiekowa si Chaucerem. Henryk Iv dramat hist. w 2 ezciach wierszem i proz (1597-98) Szekspira. Temat zaczerpnity z Kronik Holinsheda i wczeniejszego dramatu Synne zwycistwa Henryka V (postacie Oldcastle'a i Falstafha). Henryk Iv wystpuje te w dramacie Szekspira Ryszard Ii (1597) jako ksi Henryk Bolingbroke.

Henryk V Lancaster - 1387-1422, krl Anglii od 1413, syn Henryka Iv. Wznowi wojn stuletni, a po zwycistwie pod Agincourt (zob.) opanowa wiksz cz Francji. Od 1420 zosta regentem Francji przez maestwo z Katarzyn de Valois. Henryk V - ostatni z serii dramatw hist. Szekspira (wyst. 1600); temat zaczerpnity z tyche rde co Henryk Iv (zob. wyej). Henryk V wystpuje te w obu czciach dramatu Szekspira Henryk V jako ksi Henryk.

Henryk Vi Lancaster - 1421-71, syn Henryka V, krl Anglii (od 1429) i Francji (od 1431), z ktrej zosta (po wystpieniu Joanny d'Are i kontrofensywie Karola Vii) wyparty w 1453, co zakoczyo wojn stuletni. W t455 pocztek wojny Dwch R. Zdetronizowany w 1471, ostatni z dynastii Lancastrw, zgadzony z rozkazu Edwarda Iv.

Henryk Vi - dramat hist. w 3 czciach wierszem i proz (wyst. ok. 1592) Szekspira, oparty g. na Kronikach Holinsheda, dzieo modziecze. Henryk Vi - na owach komedia w 3 aktach (Warszawa 1792) Wojciecha Bogusawskiego, przerbka fr. przekadu ang. komedii Roberta Dodsleya Krl i mynarz z Mansfield, nie majca ambicji ukazywania faktw hist., pena za to kliwych aluzji aktualnych, skierowanych przeciw dworowi Stanisawa Augusta, zdradzieckim magnatom i rzdom targowickim.

Henryk Viii Tudor - 1491-1547, krl Anglii od 1509, wszechstronnie uzdolniony i starannie wyksztacony, protektor humanistw. W polityce zagr. lawirowa, opierajc si raz na Karolu V, a raz na Franciszku I. Wskutek sprzeciwu papiea w sprawie rozwodu z pierwsz on Katarzyn Aragosk, zerwa z kocioem rzymskim, sekularyzowa majtki kocielne i aktem supremacji utworzy w 1534 koci anglikaski, ogaszajc si jego gow; uprzednio za napisa dzieo przeciw Lutrowi: Assertio septem sacramentorum ac., 'Obrona siedmiu sakramentw', za ktre otrzyma od papiea tytu Obrocy Wiary, ac. Defensor Fidei, noszony przez monarchw bryt. do dzi. Jego liczne maestwa (z Katarzyn Aragosk, uniewanione; z Ann Boleyn, ktra nie daa mu dziedzica, tylko crk, zostaa wic oskarona o zdrad i cita; z Jane Seymour, ktra daa mu syna i zmara; z Ann Kliwijsk (de Cleves), ktra mu zbrzyda, wic si z ni rozwid; z Katarzyn Howard, ktr kaza ci, bo go zdradzaa; z Katarzyn Parr, opiekunk artystw, ktra go przeya) osawiy go jako Sinobrodego. Poczenie pysznego samowadztwa z bezwzgldn brutalnoci czynio go typowym ksiciem renesansowym. Jego dza wadzy rywalizowaa z zamiowaniem do przepychu. Mia cakowite poparcie kraju i parlamentu, gdy polityka jego odpowiadaa potrzebom bogaccej si redniej szlachty. Nie bez znaczenia byy tu konfiskaty majtkw klasztornych. Dlatego mg czu si bezpieczny mimo nagonki, rozptanej przeciw niemu na caym katolickim kontynencie. Henryk Viii - dramat hist. wierszem i proz (1612-13) Szekspira i Johna Fletchera (zob. Globe). Tragedia (Pary 1791) Joseph-Marie Cheniera. Opera (Pary 1883) Saint-Saensa, libretto: L. Detroyat i A. Silvestre. La cisma de Inglaterra - hiszp., 'Schizma Anglii', dramat Calderona de la Barca. Portrety i szkice krla pdzla H. Holbeina M.

Henrykw - wie nad Oaw (dopywem Odry) w woj. wabrzyskim. Zesp opactwa cystersw ufundowanego ok. 1226 przez ksicia wrocawskiego Henryka Brodatego; koci gotycki, zbud. ok. 1241 i klasztor (Xiii w.) ulgy przebudowie Xiv w., przebudowie w stylu barokowym w kocu Xvii w.; zob. te Ksiga (Henrykowska).

Heptameron - nazwa nadana przez wydawc w 1559 zbiorowi opowiada Magorzaty d'Angoulerne, krlowej Nawarry (zob. Magorzata), wzorowanemu na Dekameronie (zob.) Boccaccia. mier Magonaty w 1549 nie pozwolia jej dokoczy zamierzenia: zamiast stu nowel opowiedzianych przez dziesiciu podrnych (pi dam i piciu panw), zatrzymanych przez z pogod w opactwie Notre Dame de Serrance w Pirenejach w cigu dziesiciu dni, powstao tylko 72, opowiedzianych w siedem dni (gr. hepta 'siedem', hemera 'dzie'). G. tematem jest mio, przedstawiona przewanie jako gboka, a niekiedy tragiczna namitno. Inaczej ni u Boccaccia dyskusje nastpujce po opowieciach s waniejsze od nich, pisane dowcipnie, z wdzikiem, z wielkim poczuciem humoru.

Hera - mit. gr. pierworodna crka Kronosa i Rei, siostra i maonka Zeusa, najwysza bogini gr., krlowa niebios, matka Aresa, Hebe, Hefajstosa i Ejletyi (bogini porodu), o majestatycznej i surowej urodzie, opiekunka kobiet, on, poonic i maestwa, zazdrosna o niewiernego ma, nienawidzca jego kochanek i przeladujcaje (zob. Ino, Io, Leto, Semele) i ich potomkw (Dionizos, Herakles). Pokonana w konkursie piknoci (zob. Eris), ktry Parys rozstrzygn na korzy Afrodyty, staa si wrogiem Troi. Jej kult siga czasw przedhelleskich (moe bya bstwem mykeskim w postaci krowy?), Homer nazywa j "wolook czcigodn Her"; Iliada, 3, 144; 7, 10; 18, 40 itd. Skadano jej ofiary z krw i kz. Specjaln czci otaczano j w Argos, Sparcie i na Samos. Atrybutami jej byy: paw, bocian, kukuka, niemiertelnik, owoc granatu (symbol podnoci) i lilia. Utosamiano j z rz. Junon; bya patronk Argonautw; por. Iksjon. Herajon - witynia Hery; najsawniejsze w Argos i w Olimpii (najstarsza witynia witego Gaju). Hera - posg chryzelefantynowy (V w. pne.) Polikteta, Argos, Herajon, nie zachowany. Gowa z Olimpii (Vi w. pne.). Hera z Samos - rzeba (ok. 550), Pary, Luwr. Hera Farnese - gowa (wg oryginau z V w. pne.), Neapol, Mus. Naz. Hera Barberini rzeba, Rzym, Watykan. Hera Ludovisi - olbrzymia gowa marmurowa (rzymska, I w. ne.) od 1622 w Villa Ludovisi, obecnie Rzym, Mus. Naz. Romano (delle Terme); zachwyca si ni Goethe; ostatnio uwaana za portret idealny Antonii Augusty. Obrazy: Correggio, Rubens, Solimena, Tiepolo, Poussin.

Herakles - Herkules, gr. Herakles, ac. Hercules, mit. gr. syn Zeusa i Alkmeny (zob.), najulubieszy i najsynniejszy bohater Grekw, odznaczajcy

si nadludzk si, odwag, wytrzymaoci, dobroci i wspczuciem, ale te raptus, impetyk (raz w gniewie rozbi na gowie swego nauczyciela muzyki, Linosa, jego lir), grubianin, arok, opj i dziwkarz (dla tych ujemnych cech - ulubiona posta komediowa staroytnoci). Czczony naprzd w Argos, pniej w caym Peloponezie, wreszcie w caej Grecji i w Rzymie jako wyswobodziciel ludzkoci od cierpie przez heroiczn wytrwafo i prac. Filozofowie widzieli w nim wzr czowieka, ktry zasuy sobie na niemiertelno przez swoje czyny i wybr drogi ywota penego trudu w subie cierpicych (zob. niej). By patronem kultury, atletyki, uzdrowicielem, w Rzymie take bogiem handlu, zysku kupieckiego, powodzenia, chronicy od zego. Hera nienawidzia go jako syna kochanki jej ma; posaa 2 we, aby go zabiy "dzieckiem w kolebce", ale dzielne niemowl udusio je. Gdy dors, zabi kiteroskiego lwa, oswobodzi Teby od haraczu, za co krl Kreon da mu za on swoj crk Megar. W wywoanym przez Her napadzie szau zabi on i dzieci, wziwszy je za wrogw. Aby oczyci si z tej zbrodni, musia, zgodnie z brzmieniem wyroczni, wykona 12 niebezpiecznych prac w subie Eurysteusza (zob.): 1. Zabi Iwa nemejskiego. Mia on tak tward skr, e nie da si zabi ani strzaami z uku, ani maczug, wic bohater musia, go udusi. Pniej uywa lwiego ba jako hemu, a skry jako pancerza. upem swym tak przerazi Eurysteusza, e ten przekazywa mu nastpne polecenia tylko przez heroldw. 2. Zgadzi hydr lernejsk, dziewiciogowego wa wodnego, plag Argolidy, ktremu na miejsce kadej ucitej gowy wyrastay dwie nowe. Herakles wraz ze swym bratankiem Jolaosem przypalali pochodniami miejsca po citych bach, co nie pozwolio im odrasta. ci zabitego potwora bohater przepoi ostrza swoich strza; odtd zadawane nimi rany byy nieuleczalne, zob. Dejanira (Nessos); Filoktet. 3. Schwyta ani kerynejsk, ogromn, zotorog, o spiowych kopytach, powicon Artemidzie. Herakles ciga j przez rok cay, a schwyta j ywcem. 4. Upolowa dzika erymantejskiego, olbrzymiego, napadajcego na ludzi i bydo w lasach gry Erymantos w Arkadii. Bohater schwyta go ywcem i przynis Eurysteuszowi, ktry ze strachu schowa si w beczce. 5. Wytpi ptaki stymfalijskie o elaznych dziobach i pirach, ywice si ludzkim misem, gniedce si nad jeziorem Stymfalon w Arkadii. Herakles wyposzy je z bot i powystrzela z uku. 6. Oczyci stajnie Augiasza, krla Elidy, posiadacza niezliczonych stad byda, nigdy nie czyszczone. Bohater mia je oczyci w cigu jednej doby; dokona tego przepuszczajc przez nie nurty rzek Alfejos i Penejos. 7. Ujarzmi byka kreteskiego, ktry tratowa pola i pali zabudowania ogniem tryskajcym z nozdrzy. Herakles schwyta go i przyprowadzil do Myken.

8. Uprowadzi rumaki Diomedesa, krla Tracji, ktre karmi misem ludzkim. Bohater rzuci krla koniom na poarcie, obaskawi je i przyprowadzi Eurysteuszowi; por. Abdera; Diomedes (2). 9. Zdoby pas Hippulity, krlowej Amazonek, cudowny, otrzymany przez ni w darze od Aresa. Herakles z towarzyszami przybywa do niej, a ona, zachwycona jego czynami, chce mu swj pas ofiarowa. Hera w postaci Amazonki szerzy pogosk, e go chce porwa krlow; dochodzi do walki, w ktrej Amazonki ponosz klsk, a Hippolita ginie. Herakles odpywa z pasem. 10. Uprowadzi woy Geryona, olbrzyma o 3 gowach i 3 zronitych tuowiach, ktry pasa synne stada na wyspie Erytrei, na zachodnich kracach wiata; po drodze Herakles ustawi nazwane pniej jego imieniem Supy (skay Gibraltaru i Ceuty), a przybywszy na wysp zabi Geryona, olbrzyma Eurytiona i dwugowego psa Ortiosa, po czym popdzi stado drog ldow do Grecji. 11. Przynie jabka z ogrodu Hesperyd, crek Atlasa, ktre na dalekim zachodzie doglday sadw rodzcych zote jabka ofiarowane Herze w posagu przez Gaj. Po drodze Herakles odbywa pojedynek z Anteuszem (zob.), zabija Buzyrysa (zob.) i oswobadza Prometeusza (zob.), po czym przejmuje od Atlasa na swoje barki sklepienie niebios, aby ten mg wykra jabka z ogrodu swych crek. Ale Atlas, wrciwszy z jabkami, postanawia sam odda je Eurysteuszowi, do majc dwigania nieba. Herakles pozornie zgadza si na to, prosi jednak o potrzymanie na chwil ciaru, aby mg osoni barki paszczem, a gdy Atlas przej sklepienie niebieskie, Herakles pozostawia go swemu losowi, zabierajc jabka (por. te Atlas). 12. Porwa z Hadesu Cerbera (zob.), co byo zadaniem najtrudniejszym. Po straszliwych zmaganiach bohater wywleka trzygowego psa-potwora z piekie, pokazuje go Eurysteuszowi, po czym zwraca podziemnemu wiatu jego stranika. Sze pierwszych prac Herakles wykonuje na swym ojczystym Peloponezie, prace 9-12 cakiem poza wiatem greckim, ostatnie 3 to warianty tematu pokonania mierci, zapowiadajce osignicie niemiertelnoci dziki czynom. Po wykonaniu prac bohater koczy sub u Eurysteusza. Przypisywano mu wiele innych czynw (zob. Admet; Laomedon). Jego drug on bya Dejanira (zob.). Po zamordowaniu Ifitosa chcia gwatem zdoby od wyroczni delfickiej sposb pokuty i zrabowa trjng wieszczki. Za kar musia w kobiecym stroju wykonywa niewiecie prace przez rok u krlowej lidyjskiej Omfale (zob.). Dejanira, zazdrosna o brank, krlewn Jol, posaa mowi szat ofiarn nasycon trujc krwi centaura Nessosa, mylc, e przywrci jej to mio Heraklesa. Szata wara si w ciao bohatera; aby skrci mierteln mk, kaza si spali na stosie na grze Oita; Dejanira odebraa sobie ycie z rozpaczy. Zeus wynis pomiertnie bohatera na Olimp, gdzie nastpio pojednanie z Her. Za trudy i cierpienia obdarzono go niemiertelnoci i dano mu Hebe (zob.) za on. Zob. te Anteusz;

Argonauci; Chiron; Hylas; Linos. Ex pede Herculem - ac. '(ocenia wymiary) Heraklesa wg (jego) stopy'. Jak wiadczy Aulus Gellus, 1, 1; Plurtach twierdzi (w zaginionym dzi dziele), e Pitagoras zmierzy wzrost Heraklesa przez porwnanie dugoci stadionu w Olimpii (wytyczonego przez Heraklesa) z innymi stadionami gr., majcymi take po 600 stp, ale stp zwykych miertelnikw. Frustra Herculi - ac., 'prno (gupio, daremnie przeciwi si) Heraklesowi'. Herakles na rozstajach wydarzenie z lat modzieczych bohatera opowiedziane przez Sokratesa w Memorabiliach, 2, 1, 21, Ksenofonta: siedzia na pustkowiu dumajc, jak ma obra drog ycia. Wwczas pojawiy si przed nim Cnota i Przyjemno; pierwsza ofiarowaa mu ycie pene trudu, nagrodzone niemiertelnoci, druga ycie pene wszelkich rozkoszy zmysowych; Herakles poda rk Cnocie. Nec Hercules contra plares - ac., 'i Herakles nie poradzi przeciw wielu', sia zego na jednego. Supy Heraklesa - zob. wyej 10. praca. Trachinki - tragedia Sofoklesa. Herakles w szacie Dejaniry w obliczu mierci. Alkestis - tragedia (438 pne.) Eurypidesa; zob. Admet. Herakles szalony - tragedia (ok. 419 pne.) Eurypidesa. Zabjstwo ony i dzieci w chwili obdu. Odzyskawszy zmysy, idealny hohater, pragnc mierci, decyduje si na ycie w trudzie i smutku. Hercules furens - ac., 'Herakles szalejcy', tragedia (I w.) Seneki, podejmuje temat Eurypidesa. Herakles na grze Oita - tragedia (I w.) Seneki, podejmuje temat Trachinek Sofoklesa. Herakles - oratorium (1745) G. F. Handla, libretto: T. Broughton wg Metamorfoz Owidiusza. La jeunesse d'Hercule - fr., 'Modo Heraklesa', poemat symfoniczny (1877) C. Saint-Saensa. Le rouet d'Omphale fr., 'Koowrotek Omfali'; zob. Omfale. Herakles Farnezyjski - olbrzymi marmurowy posg bohatera wspartego na skale, odkryty w 1540 w Termach Karakalli w Rzymie, rz. kopia zaginionego posgu z brzu, dziea Lizypa (ok. 325 pne.); do pocz. Xviii w. przed Palazzo Famese w Rzymie (std nazwa), dzi Neapol, Mus. Naz. Ulubiony temat

sztuki antycznej: metopy, posgi, malowidia wazowe i cienne; w sztuce nowoytnej m.in. obrazy: A. Pollaiuolo, A. Schiavone, Tintoretto, P. Veronese, A. Carracci, G. Reni, A. van Dyck, Rubens, J. Jordaens, Tiepolo; rzeby: J. Sansovino, G. da Bologna, A. de Vries, A. Canova, E. A. Bourdelle.

Heraklit z Efezu - gr. Herakleitos, ok. 540-480 pne., filozof gr., zwizany z josk szko filozofw przyrody, prekursor dialektyki, twrca doktryny zmiennoci wszystkich rzeczy, uwaajcy trwalo za uud zmysw. Z prac jego zachowao si ok. 130 fragmentw w postaci cytatw w pracach rnych autorw. Wielu uwaa go (a nie Talesa czy Anaksymandra) za pierwszego genialnego filozofa gr., pierwszego badacza istoty wiedzy i duszy. Pochodzi z krlewskiego rodu. Wczenie zaja si nim legenda. Mia odrzuci ofiarowane mu wysokie stanowisko kapaskie i zamieszka w grach, w pobliu wityni, jako pierwszy znany w dziejach pustelnik; zob. Bg (Wejdcie, tu take...). Ciemny - gr. skoteinos, przydomek Heraklita, nadany mu z uwagi na jego nadmiern zwizo poczon z osobliwie zawiym sposobem wyraania myli, czynicym go ju trudno zrozumiaym dla wspczesnych. zy heraklitowe - (J. Kochanowski, Tren I) wyraenie odnoszce si do melancholijnej, pesymistycznej filozofii Heraklita, przeciwstawianej filozofii "miejcego si" Demokryta (zob.). Niepodobna wstpi dwukrotnie do tej samej rzeki - przypisywana mu ilustracja pynnoci i niestaoci wszystkiego, co istnieje. Wojna ojcem wszystkich rzeczy - gr. polemos pater panton. Wg Heraklita wszelkie wydarzenia powstaj ze zderzenia przeciwiestw; harmonia powstaje z przeciwstawnych elementw, jak harmonia muzyczna z rozmaitych tonw. Wszystko pynie - gr. panta rhei, przypisywane Heraklitowi: wszystko na wiecie jest zmienne, pynne, nietrwae (teoria wiecznego ruchu i zmiany w wiecie).

Herbarz (1) - ksiga zawierajca wizerunki i opisy herbw oraz genealogie rodw; zob. Herby.

Herbarz (2) - zielnik, staropolska encyklopedia zdrowia zawierajca g. wiadomoci o rolinach leczniczych, ale te o przydatnych dla lecznictwa zwierztach, ptakach, klejnotach, o gwiazdach, o badaniu moczu, stawianiu baniek, krwiopuszczaniu, chorobach zakanych itd. Pierwszy herbarz w 1534

Stefana Falimirza u F. Unglera w Krakowie, wznowiony w 1542 i 1556 z posowiem i pod redakcj Hieronima Spiczyskiego, zmieniony w 1568 pod red. Marcina Siennika (u Mikoaja Szarffenberga), zatytuowany: Herbarz to jest zi tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie: co za moc maj, a jako ich uywa, tak ku przestrzeeniu zdrowia ludzkiego, jako ku uzdrowieniu rozmaitych chorb: teraz nowo, wedle Herbarzw dzisiejszego wieku i inych zacnych medykw poprawiony (...) a gdy czego szuka potrzeba, regestra (tzn. indeksy) dostateczne na kocu snadnie poka; od ac. herbarium 'zielnik'. Herbarz polski - to jest o przyrodzeniu zi i drzew rozmaitych... ksigi dwoje najwybitniejsza w Polsce praca renesansowa (z ilustracjami) w dziedzinie zielarstwa, napisana 1543-57 przez Marcina z Urzdowa, wydana pomiertnie w 1595 przez Jana Firlewicza.

Herba Sacra - zob. Werbena.

Herbata z ac. herba 'zioo' i n.-ac. thea z chi. te. Wg legendy chiskiej pierwszy pija herbat cesarz Szen-nung przed blisko 5000 lat. Hind. legenda buddyjska twierdzi, e wity m Bodhi-Dharma, oddajcy si czuwaniu i postom, pewnego razu zasn, pokonany przez znuenie; po obudzeniu si, wzburzony wasn saboci, uci sobie powieki i rzuci na ziemi; z kadej powieki wyrs krzew; Bodhi-Dharma poprbowa lici i znuenie mino bez ladu. Od tego czasu sekta Zen, ktrej by zaoycielem, upamitnia ten cud ceremoni herbacian. W rzeczywistoci Chiczycy zaczli pija herbat dopiero ok. V wieku ne. Bostoski "bunt herbaciany" - zob. Boston. Ceremonia herbaciana - jap. cianoju. Prawodawca jej, Rikju, ustali ok. 1590 szecioro przykaza kultu herbacianego: 1. sygnaem wzywajcym goci do pawilonu herbacianego musi by dwik drewnianej koatki; 2. miseczka do polewania rk ma by stale napeniona czyst wod; 3. go, ktry zauway jakkolwiek niewaciwo w urzdzeniu pawilonu, powinien natychmiast wyj po cichu i bez sowa; 4. rozmowa przy herbacie dotyczy moe tylko tematw powanych i godnych; 5. ust goci nie moe skazi kamstwo, pochlebstwo, plotka ani obmowa; 6 ceremonia nie moe trwa duej ni 4 godziny. Sproszkowan herbat sypie si do filianki o wymyinym ksztacie, zalewa wcztkiem, po czym wdruje ona od gocia do gocia, a kady z nich, tyknwszy, starannie wyciera brzeek serwet. Gdy wysczono ostatni kropl, filiank znw puszcza si w obieg, tym razem dla krytycznego zanalizowania jej jako dziea sztuki ceramicznej. Ceremonia przyczynia si do rozwoju jap. ceramiki artystycznej i wpyna na subtelno i finezj obyczajw.

Herby - ustalone wg regu heraldycznych oznaki osb, rodzin, korporacji, miast, prowincji a. pastw. Herby rycerskie - byy od Xiv w. dziedzicznymi oznakami przynalenoci do stanu szlacheckiego. Wywodziy si od znakw umieszczanych na barwionych chorgwiach, a od Xii w. take na rnych czciach uzbrojenia, dla odrnienia oddziaw i poszczeglnych rycerzy rdw. Najstarsze herby w Anglii z 1136; na kontynencie europ. z 1143. G. skadnikami herbw s: tarcza z godem i hem z labrami (zob.) i klejnotem (zob.) szlacheckim, barwione tzw. tynkturami. (zob.); zob. Zawolanie; z czes. erb od nm. Erbe 'dziedzictwo'. Herby polskie: 1. herby mwice, wywodzce si ze znakw rozpoznawczych, ktre z czasem przybray form przedmiotw heraldycznych w polach tarczy; 2. mobilia rycerskie i heraldyczne (zwierzta, roliny, narzdzia zawodowe itp.), o charakterze zach.-europ., rzadsze; 3. figury heraldyczne, tj. kombinacje pl barwionych bez gode przedmiotowych, najrzadsze, obcego pochodzenia. Insignia seu clenodia inclyti Regni Poloniae - opisy i wizerunki herbw polskich (Xv w.) Jana Dugosza. Herby rycerstwa polskiego - (1584) Bartosza Paprockiego. Poczet herbw szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Ksistwa Litewskiego olbrzymie dzieo (1696) wierszem Wacawa Potockiego, opracowane wg ac. herbarza Szymona Okolskiego Orbis Polonus... (t. I-Iii) 1641-1645. Obok informacji liczne wierszowane anegdoty i dywagacje o charakterze panegirycznym. Odjemek od herbw szlacheckich - pozostaa w rkopisie cz tekstu Pocztu herbw W. Potockiego, nie zamieszczona w drukowanym dziele ze wzgldu na zbyt skandaliczn tre a. rubaszn form. Krya w odpisach wrd szlachty. Korona Polska... - zob. Korona (Polska, herby...)

Herkulanum - gr. Herakleion, ac. Herculaneum, miasto w staro. Kampanii nad Zatok Neapolitask (Italia) zamieszkane kolejno przez Oskw, Etruskw, Pelazgw i Samnitw, pniej kolonia rz. W raz z Pompej zasypane w 79 r. ne. po wybuchu Wezuwiusza, ale w przeciwiestwie do niej (zasypanej popioem i pumeksem, co pozwalao pozostaym przy yciu wykopywa kosztownoci ze swych domw) pokryte substancjami ilastymi, szybko scementowanymi w tuf, przez ktry trudno byo si przebi. Dlatego sprzty domowe pozostay w mieszkaniach w takim stanie jak w dniu katastrofy. Prace wykopaliskowe prowadzi si (z przerwami) od 1738.

Herkules - zob. Herakles. Herkules - gwiazdozbir nieba poudniowego, w Polsce niewidzialny zim. Hercule Poirot - zob. Poirot.

Hermafrodyta - obojniak; mit. gr. dwupciowe bstwo wschodnie z kultem na Cyprze, Rodos i w Attyce. Wg Metamorfoz, 4, 285, Owidiusza, syn Hermesa i Afrodyty. Gdy nimfa rda Salmakis (w pobliu Halikamasu) nie moga zyska wzajemnoci piknego pasterza, uprosia bogw, aby zczyli go z ni w jedn istot. Plastykw ncia trudno wyobraenia msko-eskiej postaci ludzkiej. Hermafrodyta - rzeba z brzu (Ii w. pne.) Poliklesa, nie zachowana; kopia rz., Rzym, Mus. Naz. Romano (delle Terme). picy Hermafrodytha - rzeba (I w. ne.), Pary, Luwr. Salmakis - rzeba F. J. Bosio, 1769-1845, Pary, Luwr.

Hermandad - (wym. ermanda) hiszp., 'bractwo', w Hiszpanii Xii-Xv w. ochotnicze zwizki tworzone w miastach Kastylii i Leonu dla zachowania porzdku publicznego i obrony przed naduyciami i upiestwem feudaw. Izabella Katolicka w 1476 przeobrazia te lune instytucje w zorganizowan si polityczn, tzw. Santa Hermandad, hiszp., 'wite bractwo'.

Hermes - mit. gr. stare bstwo czczone pierw. zapewne jako kopczyk kamieni przy drodze (prymitywny drogowskaz, do ktrego kady przechodzie dorzuca kamyk), potem jako gwny sterczcy kamie (utrwalacz kopca), wreszcie (prawdop.) jako herma (zob. Hermy) stawiana rwnie przed domami. Opiekun spokoju domu, bg podrnych, wdrowcw, pose bogw, bg odprowadzajcy dusze zmarych w zawiaty, bg komunikacji, wymiany towarw, handlu, kupcw, zysku, bogactwa (pierw. byda, potem i pienidzy), opiekun i rozmnoyciel trzd, bg podnoci, pasterzy, rzeczy znalezionych (hermaion) i przywaszczenia, rabunku takich rzeczy, bg zodziei (ktry ju jako niemowl ukrad swemu bratu, Apollinowi, stado byda, ale udobrucha go podarunkiem: lutni sporzdzon ze skorupy wia), bg-wynalazca hubki i krzesiwa, fletni Pana, lutni, opiekun mwcw i sportowcw. Zot paeczk magiczn budzi, usypia i sprowadza sny. Laska heroda - (gr. kerykeion, ac. caduceus) a. laska pokoju, poselska, kaduceusz, wraz z kapeluszem podrnym o szerokich kresach (petasos) i

uskrzydlonymi sandaami to strj, w ktrym zwykle Hermesa wyobraano; przedstawiano go te jako "dobrego pasterza" z barankiem na ramieniu. Utosamiano go z rz. Merkurym. Wg do pnej legendy by on synem Zeusa i nimfy Mai, ur. w Arkadii, w grocie gry Kyllene, g. orodka jego kultu; zob. Argus. Hermes trismegistos - gr., dos. 'trzykro wielki', przez identyfikacj z egip. bogiem pisarzy i mdrcw Thotem otrzyma cakiem nowe oblicze: wystpuje jako nosiciel objawienia gr.-egipskiej wiedzy ezoterycznej, tajemnej, w hermetyce. Hermetyka - pisma teozoficzno-okultystyczne Ii i Iii w. ne. w formie dialogw, uchodzce za objawienie Hermesa Trismegista, zoone z elementw gr., gnostycznych, yd. i egipskich. Cz Hermesa - poowa; gdy w staro. Grecji kto znalaz na ulicy woreczek z pienidzmi, wiadek tego zdarzenia woa: koinos Hermes! 'udzia Hermesa!' i spodziewa si otrzymania poowy sumy. Wszed Hermes - gr. Hermes epeiselthe, ac. Mercurius supervenit, naga cisza w oglnej rozmowie; bohaterowie mit. gr. milkn w obecnoci posa i herolda bogw. Hermes z maym Dionizosem - rzeba (Iv w. pne.) Praksytelesa, prawdop. oryginal, Olimpia, Muzeum. Odpoczywajcy Hermes - rzeba (2. po. Iv w. pne.) prawdop. dzieo Lizypa; rz. kopia, Neapol, Mus. Naz.

Hermiona (1) - mit. gr. crka Menelaosa i Heleny, ona Neoptolemosa, potem Orestesa; jedna z g. postaci tragedii Andromaque fr., 'Andromacha', 1667, Jeana Racine'a.

Hermiona (2) - ona Leontesa w sztuce Opowie zimowa, ang. The Winter's Tale, wyst. 1609-10, Szekspira, wcielenie ucinionej niewinnoci, wzr wiernej, szlachetnej, cnotliwej i wspaniaomylnej ony.

Hermod - Hermodr, mit. skarnd. syn Odyna, pose bogw, jeden z Azw (zob.). Podrowa bezskutecznie do Helu, kraju zmarych, aby wyprowadzi stamtd Baldura. Zabity przez swego niewidomego brata, Hodura. Wraz z Bragim Hermod przejmowa i wita w Walhalli bohaterw polegych na polu walki.

Hermy - w staro. Grecji czworoboczne supy zwieczone popiersiem z realistycznie wyrzebion gow boga a. bohatera i wystajcymi zacztkami ramion (dla zawieszania wiecw i in. ozdb kultowych) oraz dokadnie odrobionymi genitaliami (starsze hermy zawsze brodate, z fallusem wzniesionym), stawiane przed domami, na rozdroach, przy drogach. Nazwa prawdop. od imienia Hermesa, pierwszego jakoby boga, ktremu takie posgi stawiano. Popularne byy te hermy parzyste o 2 twarzach na jednej gowie, przedstawiajce wielkich poetw, filozofw, stawiane w willach i bibliotekach (rwnie rzymskich). Tu przed odpyniciem floty na wypraw przeciw Sycylii w 415 pne. ludno Aten wzburzyo okaleczenie przez nieznanych sprawcw w cigu jednej nocy wszystkich herm w miecie. Uwaano to za zy omen dla wyprawy (co si a nazbyt sprawdzio), a witokradztwo przypisywano (nie wiadomo, czy susznie) Alcybiadesowi.

Hernani - bohater tytuowy dramatu poetyckiego Hernani, czyli Honor kastylski Victora Hugo, grony herszt bandytw, ktry dopiero w Iv akcie objawia si jako Jan Aragoski, ksi Segorby i Cardony, posta czca w sobie "dzik surowo grala z przyrodzon dum hiszpaskiego granda". Don Ruy Gomez de Silva - stary grand hiszp., zamierza polubi za zezwoleniem krla swoj bratanic, don Sol, ktra wszake planuje ucieczk z ukochanym Hernanim. Don Carlos, mody krl Hiszpanii, pniejszy cesarz Karol V, prbuje j uwie. Midzy trzema rywalami nastpuje szereg dramatycznych spi, w ktrych rycersko, szlachetno i honor kastylski walcz o lepsze. Dodatkowo komplikuje spraw udzia Ruy Gomeza i Hemaniego w spisku na ycie krla. Don Ruy Gomez pozwala Hernaniemu ratowa swoj bratanic pod warunkiem, e banita odbierze sobie ycie, gdy don Ruy zadmie w zoty rg. Zostawszy cesarzem, don Carlos przywraca Hemaniemu tytuy i daje mu don Sol za on; w czasie nocy polubnej przybywa na prg ich sypialni don Ruy Gomez dmc w rg. Maonkowie przyjmuj trucizn, a stryj panny modej rzuca si na swj obnaony miecz. Dwa pierwsze przedstawienia Hernaniego w Komedii Francuskiej w Paryu, 25 i 27 Ii 1830, uwaane s za przeomowe dni teatru fr., za wielk i zwycisk bitw romantykw z tradycjonalistami, ktrzy przybyli, aby zniszczy t sztuk, amic wszelkie konwencje dramatyczne (por. Trzy: jednoci.). Tumy zwolennikw Hugo, modych pisarzy, malarzy i muzykw, pod wodz Teofila Gautiera, swym niesychanym entuzjazmem zapewniy triumf Hernaniego i romantyzmu. Ernani - opera (Wenecja 1844, wyst. pol. Warszawa 1851) Giuseppe Verdiego, libretto: Fr. Piave wg Victora Hugo.

Herod I Wielki - ok. 73-4 pne., syn Idumejczyka Antypatra i crki szejka arabskiego, dziki przyjani z Markiem Antoniuszem zosta w 37 krlem Judei, a po bitwie pod Akcjum (zob.) zyska aski Oktawiana Augusta. Jako

poplecznik Rzymu i propagator pogastwa znienawidzony przez ydw, usiowa ich ugaska przez odbudow i rozbudow wityni jerozolamskiej. Rzdzi sprawnie, zaoy wiele miast i warowni. Oeni si 10 razy, a rodziny on nieustannie intrygoway przeciw sobie w jego paacu; w ostatnich latach panowania, prawdop. pod wpywem choroby umysowej, sta si krwioerczym tyranem; kaza straci sw on Mariamne (zob.), Arystobula i Aleksandra, a take Antypatra (syna z maestwa z Doris), ze wzgldw dynastycznych. Biblia (Ew. wg. Mat., 2, 16-18) obcia go odpowiedzialnoci za rze niewinitek (zob. Rze). EI mayor monstruo, los celos - hiszp., 'Zazdro, najwiksze zo', tragedia (1635) Calderona, wg Wojny ydowskiej (I w.) Flawiusza. Herod i Mariamne - dramat (1848) Friedricha Hebbla.

Herod Antypas - 20 pne.-po 39, syn i nastpca poprzedniego, tetrarcha Galilei i Perei. Rozwid si z on, ksiniczk arabsk, aby polubi Herodiad (zob.), crk swego brata przyrodniego Arystobula i on swego brata przyrodniego Heroda Filipa, z ktrym si rozwioda, aby wyj za Heroda Antypasa. Sprawa ta przysporzya mu wielu wrogw, a nieposkromione ambicje Herodiady stay si jego zgub. Nakonia go do ubiegania si o koron, za co Kaligula skaza go w 39 na wygnanie do Galii. Wg Biblii by tym Herodem, ktry kaza straci Jana Chrzciciela i ktry wada w czasie mierci Chrystusa; Ew. wg Mat., 14, 1-12; Marek, 6, 17-29; uk., 3, 1-20 i 23, 6-12; zob. te Salome. Herod-baba - zob. Baba. Herody - zob. Jasa (Jaseka); Szopka.

Herodiada - I w. pne.-d w. ne., ona Heroda Filipa, siostra Heroda Agryppy I, matka Salome, pozostawaa w kazirodczym (wg wczesnych poj) zwizku z Herodem Antypasem, za ktrym posza na wygnanie do Galii. Wg Biblii (por. Herod: Antypas), gdy Jan Chrzciciel potpia tetrarch za maestwo z Herodiad, jego szwagierk, zadaa od Heroda Antypasa skazania Jana na mier. Jana uwiziono. Na uczcie u Heroda taczya Salome, a on, zachwycony jej urod i tacem, obieca speni kade jej yczenie. Za namow matki zadaa gowy Jana na misie; Herod musia dopeni obietnicy. Opowiadanie to oparte jest zapewne na zdarzeniu (opisanym po raz pierwszy przez Liwiusza) z czasw wojny z Gallami, 192 pne., gdy konsul L. Q. Flamininus, dla zabawienia swego faworyta (u Seneki jest to faworytka), kaza zabi Galla, ktry przeszed na stron Rzymian. Herodiada - pierwsza z Trzech opowieci, fr. Trois contes (1877, wyd. pol. 1914) Gustave Flauberta. Niedokoczony poemat (1869) St. Mallarmego. Opera (1881) J. Masseneta. "Gra orkiestrowa" Paula Hindemitha na temat z

Mallarmego. Balet Marty Graham. Obraz Tycjana, Rzym, Gal. Doria. Obrazy L. Cranacha St.: Budapeszt; Gal. Narod.; Gal. Drezdeska; Frankfurt, Stadelsches Kunstinstitut.

Hero i Leander - synna para kochankw z legendy antycznej. Moda Hero, kapanka Afrodyty, i Leander kochali si. On mieszka w Abydos, nad brzegiem Hellespontu, ona w Sestos, na przeciwlegym brzegu. Wbrew woli rodzicw, ktrzy nie chcieli przysta na maestwo, Leander przepywa cienin wpaw co noc, aby si spotka z ukochan. Pewnej nocy burza zdmuchna pomie pochodni, ktr Hero zapalaa, aby wskazywa kochankowi drog wrd fal. Leander zabdzi i uton, a gdy Hero znalaza na play wyrzucone przez wod zwoki, sama rzucia si z wiey do wody. Heroides - zbir fikcyjnych listw miosnych Owidiusza; w 18. heroidzie wymiana listw midzy Leandrem i Hero. Hero i Leander - poemat w 340 heksametrach (Iv-V w.) Muzajosa Gramatyka; wersja fr. (1541) Clementa Marota; polska (1572) Walentego Jakubowskiego; angielska (1598) Christophera Marlowe. Wiersz (1808) Fr. Schillera. Wiersz (1830) Tennysona (Hero to Leancter). Gra uczu i fal morskich - sztuka (1831) Franza Grillparzera. Wyborny pywak... wytrway a zwinny, Przed Hellespontem by nawet nie stchrzy, Ktry przepyn - pomnij, laska czyja - Leander, po nim pan Ekenhead i ja... (G. G. Byron, Don Juan, 2, 105; t. E. Porbowicz; autor wraz z porucznikiem Ekenheadem przepynli dla uczczenia Leandra Hellespont (Dardanele) w 1810 w cign 1 godz. 10 minut.) Lampa Hero - ang. Hero's Lamp, wiersz (1881) D.G. Rossettiego. Lamento di Leandro - kompozycja Monteverdiego. Leandro - opera (1693) Scarlattiego. Hero i Leander - opera (Warszawa 1816) Karola Kurpiskiego.

Herold - w rdw. na dworze panujcego - wywoywacz, mistrz ceremonii, sdzia turniejw rycerskich, znawca herbw i genealogii szlacheckich; przen. zwiastun, gosiciel (idei itp.).

Heros - bohater; mit. gr. pbg, syn boga i miertelniczki a. miertelnika i bogini; "heroizowany" zmary, czowiek, ktrego uwaano po mierci za istot wyszego rzdu, ale nie za prawdziwego boga; bohater,

ktremu ju za ycia powicano, jak bogu, igrzyska i piewano peany (choray); por. Many.

Herostrat(os) - szewc z Efezu (zob.), aby zdoby niemierteln saw, podpali w 356 pne. wityni Artemidy Eteskiej (zob. Diana), jeden z siedmiu cudw staro. wiata (podobno teje nocy urodzi si Aleksander Wielki). Skazany na mier i zapomnienie. Z historykw wczesnych tylko Teopomp(os) wspomina o nim; przen. czowiek, ktry, powodowany nieokieznan dz sawy, usiuje uwieczni swoje imi zbrodni lub innym haniebnym, barbarzyskim uczynkiem.

Hesperia - staro. kraina na Zachodzie; dla Grekw - Italia, dla Rzymian - Hiszpania; por. Hesperos; z gr. hesperos 'wieczr; zachd'.

Hesperos - Hesperia, gwiazda wieczorna, planeta Wenus widoczna nad horyzontem po zachodzie soca.

Hesperydy - mit. gr. crki Atlasa i Hesperii (a. Nocy), straniczki ogrodu pooonego na kracach Zachodu, za Okeanosem, a. w pobliu gr Atlasu w pn. Afryce. W ogrodzie tym rosy zote jabka, ktre kiedy Gaja (Ziemia) ofiarowaa Herze w lubnym podarunku; prcz Hesperyd strzeg jabek stugowy smok Ladon. Wg jednej wersji mitu Herakles zabi smoka i zabra jabka, wg innej uy w tym celu Atlasa; zob. Herakles (11. praca). Herakles u Hesperyd - relief (oryg. 2. po. V w. pne.), kopia rz., Rzym, Villa Albani. Hesperydy - wiersz (1833) Tennysona. Obraz Rafaela, Chantilly, Mus. Conde. Obraz (1873) E. Bume-Jonesa, Londyn, pryw. Tryptyk (1884-87) H. von Mareesa, Monachium, Nowa Pinakoteka.

Hestia - ac. Vesta, mit. gr. crka Kronosa i Rei, bogini ognia i ogniska domowego, symbolu domu i rodziny. Powicone jej ognisko znajdowao si nie tylko w kadym domu, ale take w prytanejonach (ratuszach) miast gr., a wsplne dla caej Grecji byy ogniska w Delfach i Olimpii, skd przenosili ogie zaoyciele nowych kolonii do swych przyszych siedzib. Ofiary zaczynay si i koczyy libacj dla Hestii, wzywano jej w modlitwach i przysigach.

Hetery - w staro. Grecji kurtyzany, nierzdnice; niekiedy niezwykle inteligentne, wyksztacone w dziedzinie muzyki, lit., filozofii, odgrywajce znaczn rol w yciu spo. Do najsynniejszych naleay: Aspazja (zob.), Fryne (zob.), Glikera, ukochana Menandra, Lais (zob.) i Tais (zob.). Czsty temat gr. malarstwa wazowego Vi i V w. pne. Rozmowy heter - 15 dialogw Lukiana z Samosat, Ii w. ne.

Hetka - dawn. ndzna szkapa, chuda chabeta; czowiek ubogi, mao znaczcy, byle kto; z ac. hetta 'fraszka; rzecz maej wagi'. Mie kogo za hetk ptelk - przys. mie za nic, lekceway; "ptelka" moe od srebrnych ptli noszonych przez oddziay poledniejszej jazdy na lichych koniach.

Hetman - w Polsce przedrozbiorowej od Xv w. - wdz naczelny, dowdca wojsk kwarcianych, ale nie pospolitego ruszenia. Urzd hetmana wielkiego koronnego istnia od 1505, a litewskiego - nieco wczeniej; od 1581 by doywotni. Od Xvi w. Korona i Litwa miay po 2 hetmanw, wielkiego i polnego (zastpc hetmana wielkiego). Znakiem wadzy hetmana bya buawa, ktr nosi w rce, i buczuk, ktry przed nim noszono. W Xvi-Xvii w. nazwa obieralnego dowdcy Kozakw Siczy Zaporoskiej; z czes. hejtman 'dowdca' od wczesno-pn.-nm. hauptman. Hetman sahajdaczny - zob. Sajdak.

Hetyci - lud pochodzenia indoeuropejskiego, ktry ok. 1800 pne. stworzy w rodkowej i wsch. czci Azji Mniejszej (stolica Hattusas, koo dzisiejszej wsi Bogazk8y w rodk. Tureji) silne pastwo o ustroju niewolniczym, oparte na hodowli byda, owiec i koni, na metalurgii i handlu, rozwino ono bogat kultur plastyczn i literack (historiografia, poezja). Zniszczone ok. 1200 pne. prawdop. skutkiem najazdu ludw tracko-frygijskich. Resztki osiedli hetyckich w Syrii zlikwidowali Asyryjczycy w kocu Viii w. pne.

Heureka - zob. Archimedes (Eureka).

Hezjone - mit. gr. crka Laomedona (zob.), siostra Priama.

Hiacynt - gr. Hyakinthos, przedhelleski bg wegetacji czczony w Amyklaj w Lakonii. W czasach hist. jego kult podporzdkowany zosta Apollinowi. Wg mitu by to urodziwy modzieniec, ukochany przez Apollina, przypadkiem zabity przez niego w czasie rzucania dyskiem. Wg innej wersji Zefir, zazdrosny o chopca, skierowa lot dysku tak, aby trafi go w gow. Z krwi Hiacynta wyrs kwiat nazwany jego imieniem (odmiana irysa, ale nie wspczesny hiacynt) z wyrysowanym na patkach sowem gr. aiai, 'niestety' a. samo AI (por. Eklogi, 3, 106, Wergiliusza) lub inicja Y. Apollo i Hiacynt - obraz (Xvi-Xvii w.) A. Carracciego, Pal. Farnese. Fresk (ok. 1603) Domenichina, Rzym, Pal. Famese. Opera (1767) Mozarta. Hiacynt - obraz (Xviii w.) Tiepola, Lugano, zamek Rohoncz.

Hiady - zob. Hyady.

Hiawatha - (wym. hajauota) bohater folkloru indiaskiego, pbg, prorok i m stanu plemienia Mohawk, Prometeusz indiaski, ktry nauczy ludzi wszystkich niezbdnych umiejtnoci: budowy odzi, leczenia chorb, zbierania zi itd. Pie o Hiawacie - ang. The Song of Hiawatha, poemat (1855, wyd. pol. Duma o Hiawacie, 1861) H. W. Longfellowa, wzorowany na Kalewali (zob.). Podejmujc wtek legendy indiaskiej, autor czyni z Hiawathy posta cakiem obc tradycji i wyobrani Indian, agodnego siewc pokoju, ktry w duchu rezygnacji chrzecijaskiej i z przyjani przyjmuje biaych, majcych zastpi ich na kontynencie amerykaskim, i wzywa Indian, by przyjli sowo boe i szanowali misjonarzy, przybyych a z tak daleka, aby ich naucza. Bohater staje si dydaktyczn, skonwencjonalizowan postaci typu hollywoodzkiego, nie naruszajc spokoju sumienia biaych czytelnikw. Ten dydaktyzm, a take nowe i wpadajce w ucho metrum (czterostopowiec trocheiczny nierymowy) zrodziy mnstwo zoliwych parodii poematu.

Hiberna - lee zimowe i chleb zimowy, stacja, obowizek zimowego zakwaterowania i ywienia wojska kwarcianego w dobrach krlewskich i duchownych, zamieniony na stay podatek pieniny pobierany w latach 1649-1775; z ac., 'lee zimowe wojska' od hibernus 'zimowy'.

Hidalgo - (wym. idalgo) czonek niszej szlachty hiszp. majcy prawo uywania tytuu don; od st. hiszp. hijo dalgo dos. 'syn czyj; dziedzic

szlachetnego domu, bogactwa'.

Hidira - hedra, hegira, ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny, 16 Vii 623, pocztek ery muzumaskiej; arab., 'ucieczka, wyjcie, exodus'.

Hierofanci - kapani w staro. Grecji, zw. kapani misteriw eleuzyskich.

Hieroglify - grecka nazwa najstarszej formy pisma egipskiego, znakw piktograficznych (obrazkowych) na egipskich pomnikach i budowlach. Pismo to, zapomniane i przez dugie stulecia niezrozumiae (nazwa jego staa si synonimem pisma nieczytelnego, zagadkowego, niewyranego), odczyta w latach 1809-22,jako pierwszy, egiptolog fr. Jean Champollion, posugujc si trjjzycznym kamieniem (zob.) z Rosetty; z gr. hieros 'nadprzyrodzony, wity'; glyphein 'rzebi'.

w. Hieronim - ok. 347-420, ze Strydonu w Dalmacji, ojciec i doktor kocioa zachodniego, ksztacony w Rzymie, chrzest przyj w 360, po okresie hulaszczym powici si ascezie, y jako pustelnik pod Chalcis (pd.-wsch. od Antichii), lata 382-85 spdzi w Rzymie, gdzie by duchownym doradc grupy szlachcianek rzymskich, potem osiad w Betlejem. Do jego g. dzie nale: przekad i kontynuacja kronik Euzebiusza z Cezarei (twrcy dziejopisarstwa koc.) oraz ac. przekad Biblii (zob. Wulgata). Patron biblistw. Z czterech wielkich ac. ojcw kocioa by najczciej wyobraany w sztuce. W zwizku z legend (zob. Lew: w. Hieronim i lew) towarzyszy mu zazw. lew. Jako posta samodzielna wystpuje w stroju kardynalskim. Najczciej przedstawiany jako tumacz Pisma w. w jaskini, celi a. izbie, zajty pisaniem, lub jako pokutnik w pustelni, wychudy i pnagi, klczcy przed krucyfiksem, bijcy si kamieniem w piersi. Pierwszy z tych tematw gwnie w Renesansie, drugi w okresie baroku. w. Hieronim w celi - miedzioryt (1514) Drera, jeden z jego tzw. "mistrzowskich sztychw", o treci alegorycznej: pochylony nad pulpitem, zagbiony w pracy twrczej, wity jest uosobieniem wiata medytacji i teologii. Obraz (1502-07) V. Carpaccia, Wenecja, Scuola degli Schiavoni. w. Hieronim - obraz Giovanni Belliniego, Londyn, Nat. Gall. Obraz (ok. 1441) Jana van Eycka (?), Detroit, Art Institute. Obraz (1606-08) Rubensa, Gal. Drezdeska. Obraz (ok. 1620) Van Dycka, Gal. Drezdeska.

Hildebrand - bohater jedynej pieni heroicznej zachowanej (fragmentarycznie, na pierwszej i ostatniej stronicy teologicznego kodeksu pergaminowego, zaginionego w 1945) w jzyku starogerm. (althochdeutsch) Pie Hildebranda (Hildebrandslied), powstaej na pocz. Ix w. Wrciwszy do ojczyzny po 30 latach wygnania, Hildebrand musi broni w pojedynku praw swego seniora, Teodoryka z Werony (zob. Dytryk z Bern), przeciw reprezentantowi wojsk Odoakra (Otaker), w ktrym rozpoznaje swego syna Hadubranda i, z rozpacz w sercu, zabija go. W Modszej Pieni Hildebranda, z Xiii w., syn rwnie nie wierzy zrazu, e ma przed sob ojca, ale po ostrym starciu, w ktrym ojciec bierze gr, poznaje go i obaj wracaj do rodzinnego zamku. Posta ta wystpuje te w Pieni o Nibelungach (zob. Nibelung) i w 2 poematach Ogrodu ranego (zob. Ilsan); zob. te Grzegorz Vii. Por. motyw ojcobjstwa u Edypa i Telegonosa.

Hildesheim - miasto nad rzek Innerste w Dolnej Saksonii (RFN). Katedra romaska - z Xi w. ze synnymi drzwiami z brzu, arcydzieem okresu ottoskiego. Koci w. Michaa - pasko przykryta bazylika z chrem i transeptem po stronie wsch. i zach., dwiema wieami na przeciciach naw i z par frontowych wie schodowych pny kadym transepcie (cznie 6 wie). Zbud. 1001-33, najwaniejsza wczesnoromaska budowla niemiecka, szczytowe osignicie okresu ottoskiego. Na pocz. Xiii w. drewniany strop nawy gwnej otrzyma na caej swej powierzchni polichromi przedstawiajc "Drzewo (zob.) Jessego". Z tego wspaniaego dziea niewiele si zachowao. W Xvii w. zawaliy si wiee na przeciciach naw i wsch. chr. W Xx w. odbudowa. Koci w. Godeharda - dwuchrowa, pasko przykryta romaska bazylika z 1172, ktrej chr zachodni ma ju prawdziwe obejcie z wiecem kaplic. Legenda o mnichu z Hildesheim - gosi, e czytajc u w. Augustyna, i dla Boga tysic lat moe by jak jeden dzie, powiedzia: "Boe mj, wierz temu, co czytam, ale nie rozumiem." Posysza wwczas piew biaego ptaszka i sucha go z zachwytem. Gdy wrci do klasztoru, okazao si, e tymczasem mino sto lat. Longfellow wprowadza t histori do swojej Zotej legendy (1851), dajc mnichowi imi Feliks.

Hillary Sir Edmund - zob. Czomolungma.

Hille Bobbe - zob. Malle Babbe.

Himation - w staro. Grecji wierzchnie okrycie (paszcz) noszone na chitonie przez mczyzn i kobiety; prostoktny pat weniany, ktrym drapowano ca posta w sposb dowolny, najczciej przesuwajc pod prawym ramieniem, a koniec przerzucajc przez lewe; gr. zdrobn. od hima, heima 'ubir; paszcz'.

Hiob - Job, hebr. Iyyob, bohater biblijnej Ksigi Hioba, najwikszego dramatu poetycko-filozoficznego St. Testamentu. y w kraju Hus, na pd.-wsch. od Judei, w dostatku i szczciu. Dla wyprbowania jego pobonoci Bg pozwoli Szatanowi podda go prbie. Hiob pozbawiony zosta caego mienia i dzieci, a sam dotknity trdem, mimo szyderczej rady ony, "aby przekl Boga i umar", znosi wszystko cierpliwie, nie tracc wiary w sprawiedliwo bosk. W nagrod odzyskuje zdrowie, majtek i obdarzony jest nowym potomstwem. Nieznany autor (V-Iii w. pne.?) rozwija problem niezasuonego cierpienia i sprawiedliwoci boej w ramach starej legendy lud.: przyjaciele, ktrzy przybyli, aby pocieszy Hioba, usiuj go przekona, e musia si dopuci jakiego grzechu, czemu Hiob zaprzecza, twierdzc, e rwnie sprawiedliwi mog cierpie z Bogu tylko znanych powodw. Hiobowa wie - za, katastrofalna, tragiczna, przeraajca; por. Ks. Hioba, 1, 13-19. Pocieszyciel Hioba - przyjaciel, ktry chcc nas pocieszy w nieszczciu, prbuje nas przekona, e wyniko ono z naszej wasnej winy, i przyprawia nas o tym wiksz zgryzot; por. Ks. Hioba, 15, 3-28; 22, 4-5 itd. JB - sztuka wierszem (1958) Archibalda MacLeisha; Ksiga Hioba przeniesiona w Xx wiek, do wdrownego cyrku; wystawiona przez Eli Kazana na Broadwayu, staa si wielkim sukcesem teatralnym. Obrazy: A. Drer, J. Ribera, Luca Giordano, Georges de la Tour.

Hipodrom - gr. hippodromos, w staro. Grecji tor wycigw konnych i zawodw rydwanowych; w cesarstwie bizantyjskim orodek ycia polit. stolicy.

Hipogryf - zwierz legendarne o przedniej poowie ciaa uskrzydlonego gryfona, a tylnej - konia; u Ariosta (Orland szalony, 4, 18, 19) symbol mioci; zwierz, na ktrym Rogero ratuje Angelik, a Astolf jedzie na ksiyc.

Hipokras - rdw. aromatyczne wino mocno zaprawione korzeniami i sodzone; nazwa od "rkawa Hipokratesa", przez ktry filtrowano wino.

Hipokrates - gr. Hippokrates, ok. 460-377 pne., najsynniejszy lekarz grecki. zw. ojcem medycyny, gwny przedstawiciel szkoy lekarskiej na wyspie Kos, z lekarskiej rodziny Asklepiadw. O nim i o jego yciu wiemy b. mao: prawdop. by niskiego wzrostu, wiele podrowa i zmar w Larisie (Tesalia). Przypisywane mu pisma zebrane w sto lat po jego mierci i znane jako Corpus Hippocraticum s rnego i niepewnego autorstwa, a aden z 53 skadajcych si na to dzieo tekstw nie moe by przypisany Hipokratesowi na pewno; zawieraj one opisy stanw chorobowych, wskazania lecznicze i prognostyczne oraz zasady etyki lekarskiej obowizujce w znacznej mierze do dzi. Najwaniejsze z pism to Aforyzmy, Prognozy koskie, zawierajce komplet wiedzy lekarskiej swego czasu, i Przysiga, kanon etyki lekarskiej. Hipokrates naucza (wg Rene Dubosa): e chorb nie wywouj demony czy bstwa, ale siy naturalne, posuszne prawom przyrody; samopoczucie czowieka podlega wpywom rodowiska (powietrze, woda, dieta); zdrowie jest wyrazem rwnowagi midzy skadnikami natury czowieka (zob. Humory), jego rodowiskiem i trybem ycia; wszystko, co dzieje si w umyle, wpywa na ciao, a to, co si dzieje z ciaem, wpywa na umys; medycyna jest zawodem wymagajcym moralnoci oraz szacunku dla losu czowieka. Czego leki nie uzdrowi, wyleczy skalpel; czego skalpel nie wyleczy, uzdrowi przyeganie (czego i ogie uzdrowi nie zdoa, to uwaa trzeba za nieuleczalne) - aforyzm Hipokratesa, uyty (po ac.) jako motto Zbjcw (1781) Fr. Schillera. Na kracowe zo (niebezpieczn chorob) - ostateczne rodki (leki) maksyma Hipokratesa. Przeciwne leczy si przeciwnym - zasada Hipokratesa (O wiatrach, 1, 570); zob. te Lekarstwo (Podobne leczy si...). Przysiga Hipokratesa - G. zasady etyki lekarskiej: dziaa tylko dla dobra chorego, nie szkodzi, nie umierca w adnych okolicznociach, nie zdradza tajemnic pacjentw. Inne zasady przewiduj: przekazywanie zawodu z ojca na syna; utrzymywanie wiedzy medycznej w tajemnicy przed ludmi spoza korporacji; potpienie spdzania podu w imi witoci ycia; "zalecenia dietetyczne" (kpiele, ruch na wieym powietrzu, sport itd.) przeciwstawiane s "lekom" (pharmaka) (wg E. Wipszyckiej). Rkaw Hipokratesa - worek uszyty z kwadratowego kawaka flaneli zoonego na p po przektnej, majcy zatem ksztat trjkta, przez ktry aptekarze filtrowali ulepki, wywary itp., a winiarze wina; std nazwa hipokrasu (zob.).

Twarz hipokratesowa, hipokratesowe oblicze - (ac. facies hippocratica), na ktrym wida oznaki zbliajcej si mierci; od opisu takiej twarzy na pocztku Prognoz koskich. ycie (jest) krtkie, sztuka duga - aforyzm Hipokratesa; w przekadzie ac. Seneki (O krtkoci ycia, 1): Vita brevis, ars longa.

Hipokrene - zob. Hippokrene.

Hipolit(a) - zob. Hippolit(a).

Hippalektrion - jeden z najcudaczniejszych potworw (zob.) mitologii gr., ktry mia eb i przednie nogi konia, a z tyu nogi, ogon i ciao koguta. Zachoway si wizerunki Hippalektriona na dwch wazach Nikostenesa; wspomina o nim take Arystofanes w komedii aby, 937-38 ("Kuroko" w t. A. Sandauera), podkrelajc jego wschodnie, medyjskie pochodzenie.

Hippica, to jest o koniach ksigi - pierwsze polskie dzieo o hodowli, ujedaniu i leczeniu koni (1603) marszalka wielkiego litewskiego Krzysztofa Mikoaja Dorohostajskiego, kilkakrotnie wznawiane, popularne w Xvii i Xviii w.

Hippokampos - hippokampus, mit. gr. ko morski o przedniej poowie ciaa koskiej, a tylnej - ryby a. delfina, zaprzgany do wozu Posejdona (Neptuna); gr. hippos 'ko' i kampos 'potwr morski'.

Hippoklejdes - urodziwy i bogaty syn Tejsandra, wg anegdoty Herodota (Dzieje, 6, 128) wybrany spord licznych kandydatw do rki crki Klejstenesa, tyrana Sikyonu, po prbach trwajcych przez cay rok. Na uczcie weselnej podochocony winem Hippoklejdes kaza flecicie zagra sobie do taca, stan gow na stole i przebiera nogami w powietrzu. Na ten widok oburzony tyran zawoa: "Synu Tejsandra, przetacowae zaiste swoje maestwo!", na co zaraz odrzek jego niedoszy zi: "O to Hippoklejdes nie dba", co stao si przysowiem (wg t. S. Hammera).

Hippokrene - legendarne rdo muz w ich gaju na stoku gry Helikon w

Beocji, ktre miao wytrysn z ziemi pod uderzeniem kopyta Pegaza, std nazwa gr. Hippokrene 'koskie rdo'; przen. natchnienie poetyckie; por. Aganippe.

Hippolit - gr. Hippolytos, zob. Fedra.

Hippolita - gr. Hippolyte, mit. gr. krlowa Amazonek; zob. Herakles (9. praca); Tezeusz; Antiopa; zob. te Peleus. Sen nocy letniej - komedia (ok. 1594) Szekspira; Hippolita jest kobiet dumn i mdr, narzeczon Tezeusza, ksicia Aten. Odegrana przez prostakw krotochwila Pyramur i Tysbe jest czci uroczystoci weselnych.

Hippomenes - zob. Atalanta (Jabka).

Hiram Abi - Churam-Abi, gwna posta legendy i rytuau wolnomularstwa, wystpujcy w Biblii, 2. Ks. Kronik, 1 i 2, jako mistrz budowniczy jerozolimskiej wityni Salomona, ktremu przysa go Hiram, krl Tyru, dostawca drzewa cedrowego na budow; abi hebr., 'mj ojciec'.

Hirosima - miasto i port w pd. czci wyspy Honsu (Japonia), pierwsze miasto w dziejach, przeciw ktremu uyto bomby jdrowej. Pod koniec 2. wojny wiat., 6 Viii 1945, samolot USA zrzuci na miasto bomb o mocy 20 kiloton TNT. Bysk wybuchu byt widoczny w promieniu 2707km, a sup czarnego dymu wznis si nad miastem na wysoko 137km; cae city handlowe miasta zniko, co najmniej 90000 osb zostao zabitych, drugie tyle rannych (na ogln liczb 343000 mieszkacw), a w nastpnych latach zanotowano wiele wypadkw chorb popromiennych (biaaczka, zama, zaburzenia rozwojowe dzieci itd.); por. Nagasaki. Hiroshima - ksika-reporta (1946) Johna Hexseya, wstrzsajca faktograflczna relacja katastrofy. Pomnik dzieci atomowych - w Hirosimie rzebiarza jap. Isamu Noguci.

Hisarlik - zob. Troja.

His Master's Voice - zob. Gos (jego pana).

Hispaniola - dawna nazwa wyspy Haiti. Kiedy Kolumb odkry t wysp w czasie pierwszej podry (1492), nazwa j Isla Espanola, hiszp., 'wyspa Maa Hiszpania'. Nazw t umieszczano na mapach w formie zlatynizowanej Hispaniola; uywano te nazwy Santo Domingo, hiszp., 'w. Dominik', od zaoonego tam miasta. Dopiero w 1844, kiedy wyspa podzielia si polit. na Haiti i Dominikan, przestano definitywnie uywa dawnej nazwy.

Historia - por. Dzieje; Gesta; Kronika. Historia Aleksandra Wielkiego - zob. Aleksander Wielki. Historia babiloska - gr. Babyloniaka, w 3 ksigach, napisana po gr. w Iv-Iii w. pne. przez kapana babiloskiego Berossosa, obejmujca okres do mierci Aleksandra Wielkiego. Znana tylko z cytatw u pisarzy chrzec. Historia babiloska o Synonidzie i Rodanesie - romans (zachowany w streszczeniu u Focjusza) Jamblichosa, Syryjczyka z pochodzenia, z 2. po. Ii w. Ucieczka modych maonkw przed pocigiem krIa Babilonii Garmosa, ktry zakocha si w piknej Synonidzie. Historia Chajreasza i Kallirroe - jeden z najstarszych zachowanych romansw gr. (schyek I w. ne.) napisany przez Charitona z Afrodyzji (Karia, Azja Mn.) o niezwykych przygodach, rozstaniach i spotkaniach pary maonkw wrd najnieprawdopodobniejszych okolicznoci. Historia komiczna pastw i imperiw Ksiyca (Soca) - zob. Cyrano de Bergerac (Tamten wiat). Historia lausiaca - ac.; dedykowana Laususowi, urzdnikowi dworu cesarza Teodozjusza Ii, std nazwa; pierwsza monografia hagiograficzna napisana prawdop. przez Paladiusza z Galacji, biskupa Aspuny, ok. 419. yciorysy pustelnikw syryjskich i egipskich, opis dziaalno zakonnikw palestyskich i italskich. Historia mistrzyni ycia - ac. Historia magistra vitae. Historia narodu polskiego - (cz. Ii-Vii wyd. 1780-86; cz. I wyd. 1824) Adama Naruszewicza, doprowadzona do 1386. Historia naturalna, ksig 37 - ac. Naturalis historia, dzieo encyklopedyczne (I w.; t. pol. 1845) Pliniusza Starszego. Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Paskim - najstarsze zachowane

misterium rezurekcyjne (ok. 1580), widowisko uoone z rnych polskich i obcych materiaw dialogowych przez prowincja1a zakonu oo. Paulinw w Czstochowie, Mikoaja z Wilkowiecka. W cigu 300 lat najpopularniejsze widowisko teatru lud. w Polsce. Wystawiane w 1923 w teatrze "Reduta" przez Leona Schillera; przez Kazimierza Dejmka w Lodzi (1961) i w Warszawie (1962). Historia Polonica - zob. Dugosz. Historia sekretna - gr. Anekdota, dzieo (ok. 5511, t. pol. 1969) Prokopa z Cezarei, historyka bizant., doradcy Belizariusza (zob.); omawiajce wewn. stosunki cesarstwa ostro i krytycznie, nie bez skandalicznych anegdot, przedstawiajce Justyniana jako pysznego i nieudolnego tyrana; nawet bohaterski wdz, Belizariusz, jest zohydzony jako marionetka w rku swej ony, Antoniny; zob. te Teodora. Historia siedmiu mdrcw - zob. Sindibad. Historia w. Ludwika, fr. L'Hi.stoire de Saint-Louis, biografia krla fr. Ludwika Ix, jedno z najwybitniejszych dzie kronikarskich rdw. napisane w 1309 przez Jeana Joinville'a, kronikarza fr., ktry towarzyszy krlowi w Vii wyprawie krzyowej do Egiptu i w sutaskiej niewoli. Historia tajemna - zob. wyej Historia (sekretna). Historia to banialuki - ang. history is bunk, "aforyzm" zaoyciela fabryki samochodw, Henry Forda, zeznajcego jako wiadek w procesie o zniesawienie, ktry wytoczy w 1919 dziennikowi "Chicago Tribune". Historia trojaska - rdw. ac. powie pseudohistoryczna, t. pol. ok. 1520. Historia onierza - suita baletowa (1918) Igora Strawiskiego; libretto: C.F. Ramuz. Historie etiopskie - gr. Aithiopika, zob. Teagenes i Charykleja. Historie rzymskie - zob. Gesta (Romanorum). Ojciec historii Herodot; zob. Dzieje. Szczliwy nard... - zob. Szczcie. Tak oto wanie pisze si histori - fr. et voila justement comme on ecrit histoire, z komedii Charlot ou la comtesse de Givry, 1, 7 (1767), Woltera.

Hiszpaski.

Brdka hiszpaska, hiszpanka - przystrzyona w szpic, w klin, na mod hiszpask. Buty hiszpaskie - dawne narzdzie tortur, zbate obrcze do ciskania kostek u ng. Hiszpania - hiszp. Espana, pop. rapsodia (1882) Emmanuela Chabriera. Hiszpanka - wielka wiatowa pandemia grypy z 1918, ktra pochona wicej ofiar ni 1. wojna wiat., mianowicie 21642247 osb (w tym 12500000 w Indiach). Jedyne porwnywalne pandemie to: "zaraza Justyniana", ktra szalaa w Bizancjum od 542 przez 50 lat, i "czarna mier" z 1347-50, ktra zabia 25 mln osb w Europie i 37 mln w Azji. Hiszpaska mucha - majka lekarska, kantaryda, zielony chrzszcz uywany dawn. do wyrobu lekw, afrodyzjakw, plastrw (wezykatorii) ze wzgldu na zawart w tkankach dranic substancj, kantarydyn. Hiszpaska Szkoa Jazdy - (dawn. Dworska) w Wiedniu, nm. Spanische Hofreitschule, za. 1580 szkoa jazdy i tresura koni lipickich (zob. Lipicany) poczona z pokazami kunsztownej, baletowej jazdy. Kaprys hiszpaski - etiuda orkiestrowa w 5 czciach (opus 34; 1887) N. Rimskiego-Korsakowa. Plac Hiszpaski - w. Piazza di Spagna, w Rzymie, z fontann della Barcaccia (projektu Pietro Beminiego) w porodku, z paacem Propagandy Wiary (Propaganda Fide) Borrominiego (1627) i synnymi, monumentalnymi Schodami ze 137 stopniami (Scalinata di Trinita dei Monti) zbud. w 1723. Obok nich stoi dom Johna Keatsa, gdzie poeta zmar w 1821. U ich szczytu-placyk z kocioem Trinita dei Monti. Rapsodia hiszpaska - fr. Rhapsodie espagnole, suita orkiestrowa (1907) M. Ravela. Symfonia hiszpaska - koncert skrzypcowy d-moll, opus 21 (1873) w 5 czciach, zbliajcy si do symfonii, Edouarda Lalo; dedykowany P. Sarasatemu. piewnik hiszpaski - nm. Spanisches Liederbuch, pieni (1891) Hugona Wolfa. Tace hiszpaskie - 4 zbiory wirtuozowskich utworw skrzypcowych Pablo Sarasatego na motywach hiszp., m.in. Jota aragonesa.

Hitopadesia - indyjski skrot Paczarantry (zob.).

Hizop - hyzop, rolina rytualna uywana do skrapiania w obrzdach oczyszczania przez staro. ydw; aspergilium, woda wicona uywana do aspersji, pokropienia; bot. pkrzew miododajny, ziele uywane jako lek wykrztuny i jako przyprawa; z gr. hyssopon; por. Biblia, Num. 19, 17-18; 3. Ks. Krl. 4, 33. Pokropisz mnie hizopem, a bd czysty; obmyjesz mnie i ponad nieg bielszy si stan - ac. asperges me hyssopo, er mundabor; lavabis me, et super nivem dealbabor, z Wulgaty, Psalm 50, 9; tytu sztuki St. eromskiego Ponad nieg bielszym si stan (1919).

Hadysza - dzieka, dzban gliniany uywany na wsi do mleka; z biaorus. hadysz.

Hochfeder Kasper - nm. drukarz wdrowny. W 1491-98 drukowa w Norymberdze, w 1498-1503 w Metzu, m.in. wykonujc zamwienia krakowskiego nakadcy Jana Hallera (zob.), za ktrego namow uruchomi w 1503 pierwsz sta drukarni w Krakowie. W 1505 Haller przystpi z nim do spki, a nastpnie wykupi drukarni, w ktrej Hochfedera zatrudnia jeszcze przez 5 lat. Ostatnie druki Hochfedera pochodz z Metzu (1517).

Hschstdt - miasteczko nad Dunajem w Szwabii (zach. Bawaria, RFN), gdzie fr. marszaek Villars pobi Austriakw w 1703; ksi Eugeniusz i Marlborough pokonali Francuzw w 1704 (co Anglicy nazywaj bitw pod Blenheim), a Francuzi pod dowdztwem generaa Jeana Victora Moreau pobili w 1800 Austriakw; zob. te Blenheim.

Hdur - Hedr, Hodr, Hodur, Hoder, Hthur, mit. skand. bg ciemnoci, zwany lepym starym bogiem, przeciwstawiany Baldurowi, bogu wiata. Na rozkaz Lokiego Hdur zabi Baldura strza zrobion z jemioy, za co Hdura zgadzi z kolei Vali, stranik sprawiedliwoci; por. Azowie.

Hofburg - Burg, dawny paac cesarski Habsburgw w Wiedniu, ogromny, asymetryczny zesp architektoniczny, ktrego dzieje budowy rozpoczynaj si na pocz. Xiii w. i kocz na 1913. Poszczeglne budynki odpowiadaj stylom swojej epoki: gotyk (Burgkapelle, 'Kaplica zamkowa'), Renesans (Amalientrakt, 'Paac Amalii, ony Jzefa I', Stallburg 'Stajnie', uywane dzi przez Hiszp. Szko Jazdy; zob. Hiszpaski), barok (Leopoldinischer

Trakt 'paac zbud. za Leopolda I, 1660-66', Hofbibliothek, dzi Nationalbibl. 'Biblioteka Dworska, dzi Narodowa', Reitschultrakt '(zimowa) Szkoa Jazdy Konnej', Reichskanzleitrakt 'paac Kancelarii Rzeszy'; nm. Hof 'dwr', Burg 'zamek; grd; schronienie'. Nicht um die Burg! - najywsze z uywanych przez wiedeczykw zaprzeczenie, odpowiadajce polskiemu: "Na mio bosk, nie!" bdce ilustracj stosunku uczuciowego Wiednia do Burgu.

Hohenlinden - (wym. hoen...) wie w Bawarii (dzi w RFN), gdzie genera J.V. Moreau na czele francuskiej Armii Renu rozbi 3 Xii 1800 wojska austriacko-bawarskie (do czego przyczynia si te polska Legia Naddunajska pod gen. K. Kniaziewiczem) w czasie kampanii z 1800-01 przeciw Drugiej Koalicji.

Hohenstaufowie - (wym. hoensztau...) niemiecki rd ksicy wywodzcy si ze Szwabii; ksita Szwabii od 1079, krlowie i cesarze w najwietniejszym okresie redniowiecza niemieckiego 1138-1254, poczynajc od Konrada Ill, po ktrym nastpili najwybitniejsi cesarze dynastii - Fryderyk I Barbarossa i Henryk Vi. Ich gwnymi rywalami byli Welfowie (zob. Gwelfowie), z ktrych jeden, Otton Iv, by cesarzem w 1209-15. Najsynniejszy z rodu, Fryderyk Ii, przesun zainteresowania dynastii ku pd. Italii i Sycylii. Za jego panowania stary si dwie uniwersalistyczne koncepcje panowania nad Europ - cesarska i papieska - z fatalnymi skutkami dla Hohenstaufw, zob. Canossa. Rd wygas w linii mskiej na Konradynie w 1268; nazwa od rodowego zamku Hohenstaufen w Wirtembergii, koo Stuttgartu (dzi RFN): 'wysoka gra', r.-g.-nm. stouf 'gra skalista'.

Hohenzollernowie - (wym. hoencol...) rd niemiecki pochodzenia szwabskiego, ktry da ksit brandenburskich, 1415-1918, krlw pruskich, 1525-1918, i cesarzy nm. 1871-1918, poczwszy od Fryderyka I, 1371-1440, "Wielkiego Elektora" brandenburskiego, ktry stworzy moliwoci rozwoju nowoczesnego, militarystycznego i absolutystycznego pastwa pruskiego. Jego nastpcy, Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk Ii Wielki, idc wiernie jego ladem, udoskonalili to dzieo, ktrego ostatnim akordem, po zjednoczeniu Niemiec przez Bismarcka w 1871, bya 1. wojna wiatowa, zakoczona abdykacj ostatniego cesarza dynastii, Wilhelma Ii, 28 Xi 1918. Nazwa od zamku Zollem, na grze odcitej od stromego brzegu Jury Szwabskiej; od pnia celt. tol 'gra obwarowana'; czon hohen 'wysoki' od 1350.

Hokus-pokus - kuglarskie sztuczki magiczne; formula uywana niegdy przez kuglarzy, magikw, prestidigitatorw, pochodzca prawdop. z pocz. Xvii w.,

rozpoczynajca komiczn seri niby-aciskich zakl wypowiadanych przez sztukmistrzw dla odwrcenia uwagi widzw od ruchw rk: "Hocus pocus, tontus talontus, vade celenta jubes" itd.; by moe parodia sw konsekracji mszalnej, ac. hoc est corpus.

Holda - Holla, w Niemczech pd. - Perchta, mit. germ. istota demoniczna, jakich wiele mieszka pod ziemi, w rdiach i drzewach, majca wpyw na pogod i urodzaj; w folklorze nm. przewodniczka dusz zmarych, duchw.

Holender. Bd zdrw, holenderski ledziu! - zwrot przysowiowy o czyim bezpowrotnym znikniciu, odejciu. Holendernia - hist. osada Holendrw w Polsce; obora dworska; budynek ozdobny, pawilon ogrodowy w parkach nomantycznych koca Xviii i w Xix w. wznoszony w ksztacie zameczkw, wity, ruin itd. Holenderska licytacja - zob. Licytacja. Holender Tuacz - zob. Latajcy (Holender). Holendry - osady Holendrw (uchodcw z Fryzji przed przeladowaniami relig. w Xvi w.) na terenach nadrzecznych, sprzyjajcych hodowli byda i produkcji nabiau. Saska Kpa w Warszawie nazywaa si pierw. Holandia od osiedlonych tam Holendrw, ktrzy zbiegli z ojczyzny przed hiszpaskim zaborc. Latajcy Holender - art. azik, wczykij, azga, obieywiat, wszdobylski, nie umiejcy zagrza miejsca; zob. te Latajcy (Holender).

Holger Danske - zob. Ogier Duczyk.

Holinshed Raphael - zm. 1580?, zob. Kronika (Kroniki Anglii...).

Hollywood (wym. holiuud) dzielnica miasta Los Angeles (Kalifornia, USA), od 1913-15 orodek amer. produkcji filmowej, w okresie midzywojennym przeywa szczytowy okres sukcesw finansowych i artystycznych na polu masowej, przemysowej produkcji filmw. Nazwa ta bya wwczas magicznym symbolem wielkiego gwiazdorstwa i zawrotnych karier filmowych, z ktrych

rozdmuchana plotka popdzana reklam czynia cel marze tysicy potencjalnych adeptw sztuki filmowej. Po 2. wojnie wiat. tylko jedno z wielu centrw produkcji filmowej wiata; zob. te Oskar (Oscar).

Holmes Sherlock - zob. Sherlock Holmes.

Holofernes - zob. Judyta.

Hod - (ac. homagium), hist. feudalna ceremonia publicznego i uroczystego uznania wadcy przez wasala za swego seniora, w czasie ktrej wasal skada przysig wiernoci i otrzymywa z rk seniora symbol, oznaczajcy przekazanie wasalowi wadzy nad lennem. Hod pruski - hod lenny zoony 10 Iv 1525 przez ksicia pruskiego Albrechta Hohenzollema, b. mistrza zakonu krzyackiego, Zygmuntowi Staremu na Rynku krakowskim. Hod Pruski w 1525 - obraz M. Baccierellego namalowany na zlecenie Stanisawa Augusta dla Zamku Warszawskiego. Hoid pruskl - obraz (1882) Jana Metejki, Krakw, Muz. Nar.

Hooble - para dyszli pobocznych w jednokonnym wozie gospodarskim, w ktre wprzga si konia; wystpuj nieraz w zaprzgu z duh (zob.) we wschodniej i pn.-wsch. Europie; z ukr. hooblja, ohoblja.

Hoota - dawn. (bez odcienia ujemnego) ludzie biedni, ubodzy; (od Xviii w.) pogard. golcy, bieda z ndz, taatajstwo, motoch, obuzeria, mty spo.; art. przest. o maych dzieciach, zwierztkach.

Houbiec - w tacach polskich, np. w mazurze, uderzenie obcasem o obcas, z podskokiem; w tacach ukraiskich zalotne okrcanie si pary tancerzy wok siebie; z ukr. houbec, zdr. od holub 'gob'; u Sowian nazwy tacw i zabaw czsto od nazw zwierzt.

Homer - gr. Homeros, genialny grecki poeta epieki otwierajcy greck, a

przeto i europejsk literatur jako twrca najstarszego gatunku lit. Grekw-eposu bohaterskiego, autor Iliady (zob.) i Odysei (zob. Odyseusz), o ktrego yciu nic pewnego nie wiadomo. Uwaa si, e y w Viii a. Ix w. pne., e urodzi si w joskiej Smymie w Azji Mn. (w jzyku Homera przewaaj elementy joskie). Tradycja gosi, e by na staro lepy i ubogi. Ksigi jego byy dla staro. Grekw i Rzymian punktem wyjcia i miar wartoci wszelkiej poezji, Grecy uczyli si z nich historii przodkw i etyki, a jego wyobraenia o bogach weszy w skad religii gr.; na heksametrach Homera modzie gr. uczya si czyta. Komisja powoana przez Pizystrata w Atenach w Vi w. pne. zweryfikowaa i opracowaa tekst Iliady i Odysei, a filolodzy aleksandryjscy w Iii-I w. pne. poprawnie go ustalili i skomentowali, wyksztacajc przy tym nowe gazie nauki: filologi, gramatyk i Iiteraturoznawstwo. Egzemplarz z kasetki - zob. Aleksander Wielki (i Homer). Homeromastiks - zob. Zoil. Homerycki - opisowy, epicki, taki jak w Iliadzie i Odysei; homeryckie boje - zacieke, krwawe. Homeryczny - ogromny, potny, wspaniay; jak bogowie i herosi epopei Homera; homeryczny miech - gwatowny, niepohamowany, serdeczny; Homer wspomina o "nieugaszonym miechu" (gr. asbestos gelos) bogw (Iliada 1, 599; Odyseja 8, 326) i zalotnikw Penelopy (Odyseja, 20, 346). Hymny homerowe - zbir 33 gr. hymnw do rnych bstw (Vii-Iv w. pne.), epika pisana heksametrem, w stylu Homera; do V w. pne. przypisywana faszywie (ale nie przez wszystkich) Homerowi, podobnie jak Batrachomyomachia (zob.) i pewne utwory Cyklu epickiego, zachowanego tylko w krtkich fragmentach. Kwestia homerowa - kwestia autorstwa Iliady i Odysei, istniaa ju w staroytnoci; tzw. "separatyci" aleksandryjscy (Iii-I w. pne.) przyznawali Homerowi tylko autorstwo Iliady, Odysej za nieznanemu pniejszemu poecie. Pogld ten si nie osta. W czasach nowoytnych podj na nowo kwesti homerow uczony nm. F.A. Wolf w synnej ksice Prolegomena ad Homerum ac., 'Wprowadzenie do Homera', stawiajc tez, e obie epopeje s dzieem wielu piewakw, e stare pieni dopiero w kilka wiekw po ich powstaniu, g. za czasw Pizystrata, zoyli w cao kompilatorzy niewysokiego lotu. Teori Wolfa pogbi inny "pluralista", Lachman, w 1832 w swych Rozwaaniach o Homerze, w ktrych wyodrbni z Iliady samodzielne, starsze pieni. Przeciw teorii Wolfa wystpowali tzw. "unitaryci", m.in. rwnie Fr. Schiller i Voss, nm. tumacz Homera, ukazujc potg artyzmu epopei i jedno kompozycji, wiadczcych o geniuszu twrcy; odrzucali te, jako barbarzysk, myl o Homerze atanym z rnych ballad. Wikszo filologw wspczesnych reprezentuje pogld (wsparty zreszt komputerowymi analizami jzyka obu epopei), e oba poematy s utworami jednego autora (przy czym Odyseja pochodzi z pniejszego okresu twrczoci), ktry wyzyska tradycyjny materia epicki.

Meonides - przydomek Homera jako syna Meona a. jako urodzonego w Meonii (dawna nazwa Smyrny w Lidii). Niekiedy i wietny Homer zadrzemie - ac. quandoque bonus dormitat Homerus; nawet u samego Homera trafiaj si sabsze miejsca; faszywie (jako usprawiedliwienie niedbalstwa) rozumiany cytat z Horacego (O sztuce poeryckiej, 359) rozpoczynajcy si od sw: indignor, gualodoque... 'gniewa mnie, gdy tak znakomity Homer czasem si zdrzemnie'. Ostatnia zagadka Homera - jedno z poda staroytnoci; pochodzce ze zbioru epigramw homerowych nieznanego autora, ok. 400 pne.: Homer, przechadzajc si po play morskiej, zatrzyma si przy kutrze, skd modzi rybacy wyadowywali wanie swj pow. "Jak si wam powioda wyprawa?" zagadn Homer. Na to najmodszy rybak da mu odpowied w formie zagadki: "Wszystko, comy schwytali, zostawilimy w morzu; wszystko, czegomy nie schwytali, przywozimy do domu." Wtedy Homer przypomnia sobie sowa wyroczni delfickiej, przestrzegajcej go przed zagadkami chopcw. Nie umiejc zrozumie sensu odpowiedzi modzieca, poj wszake, i nadszed kres jego ycia, i umar, jak powiadano, na trzeci dzie. Rybacy za mieli na myli pchy. Schwytane na ubraniu wrzucali do morza, te za, ktrych nie zapali, przywieli, rzecz prosta, z sob do domu. Smyrna, Chios, Kolophon, Ithak, Pylos. Argos, Athenai - heksametr gr. wyliczajcy miasta pragnce uchodzi za miejsce urodzenia Homera wzity z epigramu Antypatra z Sydonu, ok. 120 pne. Istnieje wiele wariantw, wymieniajcych zamiast niektrych z powyszych: Rodos, Salamis, Ios, Kume. Homer - fresk (1473-77) Justusa zC iandawy, Urbino, Palazzo Ducale.

Homo Sapiens - ac., 'czowiek rozumny', gatunek ssakw z rodziny czowiekowatych (hominidw), do ktrego zalicza si czowiek wspczesny i czowiek kopalny z paleolitu m.

Homunkullis - ac. homunculus 'czowieczek', karzeek, czowieczek wg pogldw rdw. sztucznie stworzony w dyni, w retorcie, przez alchemika, przy pomocy magii. W Faucie (cz. Ii, 2, Laboratorium) Goethego czowieczek w fiolce, sztucznie stworzony przez Wagnera, aby wznie cziowieka ponad zaleno od pci w procesie rozmnaania. Homunkulus prowadzi Fausta i Mefista na Klasyczn Noc Walpurgi.

Honor. Dug honorowy - dug zacignity bez rewersu, niecigalny na drodze

sdowej, zw. wynikajcy z przegranej w karty (dug karciany, wity, ktry dawniej naleao spaca w cigu 24 godzin pod grob utraty honoru). Doctor honoris causa - zob. Doktor. Honory wojskowe - prezentowanie broni, salwa honorowa, parada wojskowa itp. Legia Honorowa - zob. Legia. Punkt honoru - to, co decyduje, rozstrzyga o czyim honorze, o zaspokojeniu ambicji. Sd honorowy - osoby powoane przez strony dla rozstrzygnicia sprawy obrazy honoru. Sprawa (satysfakcja) - honorowa sprawa, w ktrej chodzi o honor i zado uczynienie, satysfakcja dawana (udzielana) za obraz honoru, dawn. czsto z broni w rku, w pojedynku na bro bia a. paln. Unie si honorem - obrazi si, poczu si dotknitym, uraonym w swej godnoci, ambicji. Z kim mam honor? - przest. Z kim mam przyjemno? (tzn. honor, przyjemno rozmawia). Ksi Jzef w nurty spojrza, W bok rumaka wbi ostrog: "Bg mi honor zda Polakw, Bogu tylko zda go mog!" (M. Konopnicka, Bj pod Lipskiem, 37-40. Honorificabilitudinitatibus - nie istniejcy wyraz ac., mogcy znaczy 'ten, ktry w danej chwiii jest obsypany honorami', wypowiadany przez klauna Costarda (epaka) w Straconych zachodach mioci, 5, 1, Szekspira. Bakonici (zwolennicy teorii, wg ktrej Francis Bacon jest prawdziwym autorem sztuk Szekspira) dopatruj si w tym sowie kryptogramu, wskazujcego na autorstwo Bacona.

Hood - zob. Robin Hood.

Hopak - ukraiski taniec lud. w metrum 2/4, wesoy, rubaszny, spokrewniony z kozakiem, taczony przez solist, a na uroczystociach ludowych przez cae grupy, pierw. tylko przez mczyzn, potem te przez kobiety; ukr. od hopaty 'skaka'.

Hoplici - cikozbrojni piechurzy (zob. Piechota) starogr. i macedoskich wojsk mieszczaskich i chopskich, ktrzy - w przeciwiestwie do walczcej w pojedynk szlachty czasw homerowskich - wystpowali w falandze (zob.), uzbrojeni w hem, pancerz, nagolenniki, wielk tarcz skrzan, lanc i miecz; z gr. hoplitai od hplon 'bro, zbroja'.

Horacjusze - ac. Horatii, w rzymskiej legendzie trzej bracia z rz. rodu (ac. gens) patrycjuszowskiego, ktrzy za panowania Tuliusza Hostiliusza, Vii w. pne., stanli do walki z trzema brami Kuriacjuszami z Alba Longa; wynik walki mia zdecydowa o prymacie Rzymu lub Alba Longa. Gdy dwaj Horacjusze zginli, a Kuriacjusze, cho ranni, nie ustpowali placu, trzeci Horacjusz upozorowa ucieczk, po czym nagle zawrci i rozcignitych w pogoni Kuriacjuszy kolejno pozabija. Siostra Horacjuszy, Horacja, ujrzawszy martwych przeciwnikw, wpada w rozpacz, gdy jeden z nich by jej narzeczonym. Oburzony tymi zami w chwili triumfu brat zatopi miecz w jej piersi, woajc: "Niech tak zginie kada Rzymianka, ktra opakuje wroga!", za co zosta skazany na mier, ale uaskawiony po odwoaniu si do ludu. Legenda stworzona prawdop. jako precedens dla instytucji takich odwoa (ac. provocatio ad poputum). Horacjusze - tragedia (1546) Pietra Aretina. Tragedia (1640, wyd. pol. 1802) P. Corneille'a. Opera (1786) A. Salieri. Przysiga Horacjuszw - obraz (1784) J. L. Davida, Pary, Luwr.

Horacjusz Kokles - Publius Horatius Cocles, Rzymianin, ktry wg legendy, naprzd z dwoma towarzyszami, a potem sam, na przyczku mostu palowego (ac. pons sublicius) przez Tybr, prowadzcego do Rzymu, wstrzyma ca armi Larsa Porsenny, krla etruskiego miasta Klusium (Vi w. pne.), do chwili, a Rzymianie zdyli zburzy mosty. Po czym, cho ranny, rzuci si do rzeki w penej zbroi i przepyn na rzymsk stron. Wg innej wersji uton.

Horatio Alger - (wym. horejszjou alder) nazwa typu Xix-wiecznej powieci amerykaskiej, ktry wywar silny wpyw na cae pokolenie modziey. Od imienia i nazwiska pastora amer. (1834-99), autora 120 powieci dla modziey, ukazujcych z reguy drog yciow ubogiego chopca (ulicznego sprzedawcy gazet a. takiego czycibuta), ktry dziki cikiej pracy, uczciwoci, liczeniu na wasne siy i innym cnotom osign bogactwo i zaszczyty.

Horda - zob. Orda.

Horeb - zob. Gra (Horeb).

Horiudzi - zob. Nara.

Horodo - wie nad Bugiem w woj. zamojskim, w Xiv w. miasto, w 1431 na prawie magdeburskim, miejsce zawarcia 2 X 1413 unii horodelskiej midzy Polsk a Litw, wprowadzajcej instytucj wielkiego ksicia lit., wsplne sejmy i zjazdy pol.-lit., przy czym 47 rodzin szlachty polskiej przyjo do swych herbw 47 rodzin panw i bojarw litewskich; zob. Unia (polsko-litewska).

Horoskop - tablica przedstawiajca Zodiak (zob.) i ukazujca pooenie planet w stosunku do znakw Zodiaku w okrelonym czasie, np. w chwili urodzenia jakiego czowieka, bdca podstaw przepowiedni astrologicznych, np. dotyczcych charakteru i losw czowieka; gr. horoskopor dos. 'obserwator godziny', tj. kapan obserwujcy wzejcie gwiazdy godzinowej.

Horus - mit. egip. bstwo opiekucze faraonw. Czsto utosamiany z Ra a. Amonem; czczony jako bg wiata, jako syn Ozyrysa i Izydy; wyobraany z gow sokoa i tarcz soca a. jako sok.

Hory - gr. Horai, mit. gr. trzy crki Zeusa i Temidy, wyobraane jako pikne dziewczta z kwiatami i owocami w rkach. Byy naprzd uosobieniem si natury, dziki ktrym dojrzewaj owoce pl i ogrodw, dlatego Ateczycy nazywali je: Tallo (bogini kwitnienia), Aukso (wzrastania) i Karpo (owocw). U Hezjoda przesuwa si wpyw bogi z porzdku spraw przyrody na dziedzin porzdku etycznego, nazywa je przeto: Eunomia (praworzdno), Dike (sprawiedliwo) i Eirene (pokj). Pniej wzi gr element porzdku czasu i hory stay si raczej uosobieniem pr roku i godzin doby. Pan i hory - rz. malowido cienne w Pompei, Neapol. Mus. Naz. Luna i hory - obraz Tintoretta, Berlin. Tace Eunomii - (1845) Johanna Straussa; walce dedykowane suchaczom wydziau prawa Uniw. Wiedeskiego.

Hosanna - ac. z gr. od hebr. hoszi a nna 'zbaw teraz, prosimy'; okrzyk wyraajcy u staro. ydw i w liturgii chrzec. rado i triumf

Hotel - (wym. otel) fr., 'paac; gmach publiczny; hotel' z ac. hospitale 'pokj gocinny'. Hotel de Bourgogne - (wym. burgon) rezydencja paryska ksit burgundzkich, w pobliu dawnych Hal, z ktrej pozostaa tylko pikna wiea (donon) Jana bez Trwogi, ksicia Burgundii 1404-l9. Na miejscu tej rezydeneji wzniesiono w 1548 pierwszy stay teatr francuski. W latach 1680-1762 graa tam trupa aktorw woskich, a w 1762-83 wosko-francuska. Hotel de Rambouillet - zob. Rambouillet. Hotel des Invalides - (wym. dezwali:d) zob. Inwaliazi. (L')Hotel-Dieu - (wym. di) najstarszy szpital w Paryu, wywodzcy si z przytuku zaoonego przez w. Landri, biskupa Parya w Vii w. Instytucja wiecka od Xvi w. Hotel Drouot - (wym. druo) pop. nazwa Domu Licytacji Ruchomoci w Paryu przy ul. Drouot (nazwisko generaa napoleoskiego), jednej z najbardziej znanych firm aukcyjnych, zajmujcych si ocen i sprzeda w drodze licytacji dzie sztuki, podobnie jak londyskie Christie's i Sotheby's. Hotel Lambert - (wym. labe:r) historyczna rezydencja na Wyspie w. Ludwika w Paryu, zbud. w 1640 przez Le Vau, nabyta w 1843 przez ksicia Adama Jerzego Czartoryskiego, z ktrej uczyni jakby siedzib rzdu, z dworem na wzr Puaw; przen. pot. nazwa stronnictwa zachowawczo-arystokratycznego Wielkiej Emigracji we Francji, dziaajcego pod przewodnictwem ksicia Adama i hrabiego Wadysawa Zamoyskiego. Hotel Matignon - (wym. matinj) od 1935 siedziba premiera Francji, zbudowana ok. 1721 przy ul. de Varenne w Paryu dla marszaka de Montmorency; przen. premier rzdu Republiki Francuskiej, jego urzd, gabinet, rada ministrw, rzd, polityka; por. Elizjum (Paac Elizejski).

Houdin Jean Eugene Robert - (wym. u:d), zwany te Robert-Houdin, 1805-71, synny fr. magik, sztukmistrz i iluzjonista. Zawsze twierdzi, e jego "magia" jest wynikiem zrcznoci rk i niezawodnoci mechanicznych przyborw, jakich uywa, i e nic w niej nie ma nadnaturalnego. Taka postawa staa si odtd obowizujca dla wszystkich szanujcych si czonkw tego zawodu.

Houdini Harry - (wym. hu:di:ni:), 1874-1926, amer. magik, sztukmistrz i pisarz. Nazywa si naprawd Erich Weiss, a pseudonim sceniczny przybra na cze swego sawnego poprzednika, Jeana Houdina (zob.). Zasyn na caym wiecie umiejtnoci wydobywania si z najkunsztowniejszych nawet wizw i zamkni - zamkw, kajdankw, kaftanw bezpieczestwa, skrzy zanurzonych w wodzie itp. Zasyn te jako demaskator oszukaczych mediw spirytystycznych i ich "duchw". Pozostawi Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie bezcenny zbir ksiek z dziedziny "magii"; przen. mistrz-eskapista, arcyuciekinier, ktry potrafi si wydosta z kadego zamknicia.

Houyhnhnms (wym. huinimz) w ksice Podre Guliwera (zob. Guliwer) Jonathana Swifta rasa koni obdarzonych rozumem, kierujcych si sprawiedliwoci i rozsdkiem, nienawidzcych kamstwa. Natomiast ludzie tego kraju, Jahusowie, nie wznieli si nad poziom zwierzt, chodz na czworakach, s li, gupi, brudni, gwatowni, nieuczciwi, rozpustni itd., a Houyhnhnmowie uywaj ich do prostych prac. Wrciwszy do Anglii (bo mimo przyjani i opieki swego pana uwaany by przez og Houyhnhnmw za rodzaj Jahusa), Guliwer staje si cakowitym mizantropem, nie moe znie ludzi, ich okropnych wad, kamstw, podoci, nawet ich woni; przestaje tylko z komi; ang. dwikonal. od whinny 'cicho, radonie re'.

Howard Katarzyna - (wym. haueed) zob. Katarzyna (Howard).

Hrabia - ac. comes, tytu arystokratyczny poredni midzy tytuem barona i margrabiego (zw. w Europie zach.); nazwa, ktra dziki modzie czeskiej (czes. hrabe) wypara starsz posta grabia, uywan powszechnie w Xv-Xvi w.; b. stara poyczka ze st.-g.-nm.; por. Diuk. Hrabia Luksemburg - nm. Der Graff von Luxemburg, operetka (Wiede 1909, wyst. po. Warszawa 1910) Franza Lehara, libretto: A.M. Willner i R. Bodantzky, przerobione z libretta Willnera i B. Buchbindera do Die Gttin der Vernunft, ostatniej operetki Johanna Straussa (I897). Zbankrutowany hrabia zgadza si za p miliona frankw zawrze "biae maestwo" (zob. Biay) ze piewaczk potrzebujc tytuu hrabiowskiego. W czasie lubu, oddzieleni parawanem, nie widz si wzajem, pniej spotykaj si przypadkiem i zakochuj si w sobie, co prowadzi do prawdziwego maestwa. Pop. walc: Dziewcz, ty spe me sny! Hrabia Monte Christo - fr. Ge Comte de Monte Cristo, pop. powie awanturnicza (1844, wyd. pol. 1846) Aleksandra Dumasa ojca. Edmond Dantes, faszywie oskarony w 1815 przez trzech ajdakw o udzia w

bonapartystowskim spisku, zostaje uwiziony w Chateau d'If, skd po wielu latach ucieka, odzyskujc ukryty przez zmarego wspwinia skarb na wyspie Monte Christo, po czym, jako bogacz, w rnych przebraniach i pod rnymi pseudonimami (m.in. hrabiego Monte Christo) szuka zemsty na swych krzywdzicielach i nagradza swych dobroczycw. Hrabia Ory - fr. Le Comte Ory, opera (Pary 1828) Gioacchino Rossiniego, libretto: E. Scribe i Delestre-Poirson. Synny uwodziciel, hrabia Ory, korzystajc z nieobecnoci hrabiego de Formentiers, ktry uda si na wypraw krzyow, usiuje zapozna si z cnotliw on tego rycerza bd w przebraniu pustelnika, bd w habicie zakonnicy, co mu si jednak, dziki komicznym nieporozumieniom, nie udaje. Hrabina - opera (Warszawa 1860) St. Moniuszki, libretto: Wodzimierz Wolski. Moda wdowa, Hrabina, wydaje wielki bal, ktry ma olni wytworn, ale lepo hodujc cudzoziemszczynie sosjet warszawsk. Kocha j mody szlachcic Kazimierz, jego za kocha proste i szczere dziewcz ze wsi, ssiadka Bronia. Na balu Kazimierz niechccy rozdziera ostrog wspania sukni Hrabiny, za co traci jej aski. Oper przezwano artem "dramatem rozdartej spdnicy". W cichym dworku Chorego, dziadka Broni, gdzie krluje narodowy obyczaj i tradycja staropolska, zjawiaj si: Hrabina ze stolicy i Kazimierz z dalekiej wojny. On zrozumia, e kocha Broni, i prosi o jej rk. Rozczarowana Hrabina budzi si "z uudnych snw" i odjeda. Hrabina Marica operetka (Wiede 1924, wyst. pol. Warszawa 1924) Imre Kalmana, libretto: Brammer i Griinwald. Dzieje zuboaego arystokraty, ktry zostaje rzdc majtku modej wdwki dla zdobycia pienidzy na odpowiednie wyksztacenie dla swojej siostry i pokonujc pitrzce si przeszkody, w kocu bogat dziedziczk polubia. Wielki sukces kompozytora ze synnymi ariami i duetami, jak Gdzie mieszka mio?, Ach, jed do Waradin oraz Graj, Cyganie!

Hradczany - Hradczyn, wzgrze zamkowe Pragi czeskiej, odpowiednik polskiego Wawelu, od X w. grd ksit, pniej krolw czeskich, rozrastajcy si stopniowo w olbrzymi zesp budowli, od romaskich do rokokowych, nad ktrym gruj: katedra w. Wita i gotycki paac krl. wzniesiony w 1310, rozbud. w kocu Xv w., obecnie rezydencja prezydenta CSRS; mmaska bazylika w. Jerzego (przebud. w Xii i Xviii w.), paace: Belvedere, Schwarzenbergw, Arcybiskupi, Toskaski. Katedra w. Wita - relikwia i skarbiec dziejw czeskich, jedno z najpikniejszych dzie gotyckich w Europie rodk., bud. 1344-52 przez Mateusza z Arras (prezbiterium z czci ambitu i wiecem kaplic), potem przez Piotra Parlera i jego synw. Korpus nawowy i fasad zach. z dwiema wieami zbud. w Xix i Xx w. Katedra 3-nawowa z transeptem; wys. wntrza 337m, d. 124, transeptu 607m. W triforiach galerii pikny zbir portretw rzebiarskich (popiersia). W fasadzie zach. ogromne okno rozetowe

z witraem Stworzenie wiata. W podziemiach - groby krlw czes. i biskupw Pragi.

Hrotsvitha - Roswitha, z Gandersheim w Brunszwiku (Dolna Saksonia), ok. 935-1002, pierwsza poetka nm. (piszca po acinie), zakonnica klasztoru benedyktynek w Gandersheim. Miaa cise zwizki z dworem cesarza Ottona Ii i jego ony Teofano, crki cesarza Bizancjum. Jako kronikarka napisaa Gesta Ottonis I do 962. Twrczo poet. rozpoczia w 955 od legend pisanych rymowanymi leoninami heksametrowymi. Etos czystoci moralnej skoni j do napisania szeciu dialogw ac., odpowiadajcych szeciu komediom Terenejusza (w celu usunicia ich z lektur szkolnych): "W tyme gatunku poetyckim, w ktrym czytano dotd o haniebnym nierzdzie lubienych kobiet, sawi si odtd bdzie chwalebn czysto witych dziewic."

Hsi Yu Ki - zob. Podr (na Zachd), chi. Si-ju-ci.

Huang-ti - Huang Di, chi., 'ty cesarz', Siian-jiian, legendamy cesarz Chin (2697-2598 pne.?) i mdrzec, patron alchemii i taoizmu, zaoyciel imperium chi., wynalazca rzemios i sztuk. Zoty smok - Legenda gosi, e Huang-ti po odlaniu drogocennego trjnoga pod gr Czin-sza wydat wielk uczt, na ktr sprosi rwnie bstwa. W trakcie biesiady wysun si z obokw opancerzony zoty smok i opuci ws na trjng cesarza. Huang-ti zrozumia to jako zaproszenie do nieba i wraz z bstwami poszybowa na smoku w gr. Ksita i dworacy chcieli towarzyszy wadcy i chwycili si smoczych wsw, ale one si urway i spady wraz z nieproszonymi gomi.

Huba (1) - agiew, pop. nazwa rnych rodzajw grzybw z rodziny agwiowatych, wystpujcych na drzewach, powodujcych zgnilizn such drewna. Huby pospolitej uywano dawniej powszechnie do niecenia ognia (por. Hubka), huby lekarskiej - na choroby odka, a huby brzozowej - przeciw rakowi; z czes. houha.

Huba (2) - wka, dawna miara powierzchni gruntu rwna 24 morgom; ze st.-nm. Huhe.

w. Hubert - ok. 656-727, misjonarz, od ok. 703 biskup Tongem-Maastricht,

od 716 Leodium. Od Xv w. zczono z nim legend, ktr dawniej opowiadano o w. Eustachym, std te w. Hubert sta si patronem myliwych. Wg legendy byi on synem Bertranda, ksicia Akwitanii, zapalonym myliwcem, zaniedbujcym dla toww swe obowizki religijne. Pewnego dnia ukaza mu si jele (zob.) z krucyflksem midzy rogami i zagrozi mu potpieniem wiecznym, jeli si nie pokaja. Wyobraany z psem a. z jeleniem.

Hubka - wysuszony misz huby pospolitej (prawdziwej huby ogniowej) uywany dawn. do tamowania krwi a. po zaprawieniu saletr i prochem do rozniecania ognia: hubka rozarzaa si od iskier wykrzesanych przez uderzanie kawakiem wykutej stali (krzesiwem) o krzemie. Ten sposb niecenia ognia wyszed z uycia w 1. po. Xix w., po rozpowszechnieniu si zapaek; z czes.

Hucisko - zob. Lubaczw.

Huckleberry Finn - (wym. haklbery) bohater tytuowy powieci Przygody Huckleherry Finna (1884, wyd. pol. 1898) Marka Twaina, z ktrej wywodzi si (wg Hemingwaya) realizm w lit. amer., powieci bdcej jednym z arcydzie prozy amer. Przybda, analfabeta, o szczodrym sercu, ktry odbywa podr pen przygd z Missouri do Arkansas w d Mississippi na tratwie wraz ze zbieglym czarnym niewolnikiem Jimem. Syn wiejskiego pijaka, brudny wczga, spdzajcy noce w lesie, picy, jak Diogenes, w beczce, rodzaj pn.-amerykaskiego fauna czy gnoma, nieokrzesanego dentelmena. Odrzucony przez spoeczestwo, obcy jego wierzeniom, konwencjom i zwyczajom, drwicy z nich, samotny, ale swobodny, w cakowitej zayoci tylko z natur i jej tajemnicami. Pikna i czysta przyja czca obu zbiegw, biaego i czarnego, a take "amoralno" Hucka, ktry postanawia raczej pj do pieka ni przyczyni si do zaprzedania Jima na powrt w niewol, byy powodem usunicia ksiki z czytelni publicznych w Concord, Massachusetts, w Brooklyn, Omaha i w Denver; nie umniejszyio to olbrzymiego powodzenia ksiki; por. Tomasz (Tom Sawyer).

Hudson Henry - (wym. hadsn), ok. 1550-1611, eglarz ang. odby w 1607-1608 dwie wyprawy zorganizowane przez kupcw londyskich dla znalezienia Przejcia Pln.-Wschodniego, nie mg jednak przeby bariery lodowej na Morzu Karskim. W 1609 wbrew instrukcjom ruszy na poszukiwanie Przejcia Pn.-Zach. i dotar do wybrzey Nowej Fundlandii. eglujc na poudnie wpyn do ujcia nieznanej rzeki (w miejscu, gdzie dzi znajduje si Nowy Jork) i nazwa j swoim imieniem. W 1610-11 dotar do cieniny, a nastpnie do zatoki (nazwanych pniej jego imieniem), gdzie lody uwiziy jego statek na wiele miesicy. Znuona lodowymi pustaciami zaoga

zbuntowaa si i porzucia Hudsona z 12-letnim synem i omioma wiernymi marynarzami na cznie wrd lodw; dalsze ich losy s nieznane. Kupcy londyscy byli tak pewni, i Hudson odkry Przejcie Pn.-Zachodnie, e zaoyli now kompani, aby ten atut wykorzysta. Wysali w 1612 Thomasa Buttona, aby odszuka Hudsona i kontynuowa jego badania. Button dotar do zach. brzegu Zatoki (w ktrej Hudson niewtpliwie zgin), ale wkrtce zawrci, nie znalazszy ani Przejcia, ani swego poprzednika. Hudson - rzeka w USA wypywajca z gr Adirondack i uchodzca do zatoki nowojorskiej. Cienina Hudsona - midzy pwyspem Labrador i Ziemi Baffina, czy Zatok Hudsona z Atlantykiem. Zatoka Hudsona - ang. Hudson Bay, u pn. wybrzey Kanady, o powierzchni ok. 8200007km;.

Hufiec - (dawn. take huf) rdw. zwarty oddzia zoony z kilku chorgwi, stanowicy jednostk taktyczn na polu walki, np. hufiec czelny - na czele, hufiec walny - siy gwne, hufczyki - na obu flankach; od 1918 nazwa jednostek harcerstwa, przysposobienia wojsk., oddziaw pracy itp.; z nm. Haufe 'kupa'. wity Hufiec - zob. wity.

Huginn i Muninn - mit. skand. dwa kruki, symbolizujce Myl i Pami, ktre siedziay na ramionach Odyna i przynosiy mu wieci z Ziemi.

Hugonoci - hugenoci, nazwa (pierw. zelywa) protestantw francuskich, g. kalwinistw, w Xvi i Xvii w. Rze w Vassy dokonana na nich przez katolikw doprowadzia do omiu kolejnych wojen relig. w 1562-98 (w 1572 Noc w. Bartomieja, zob. Noc). W 1598 Henryk Iv wyda Edykt Nantejski, gwarantujcy hugonotom wolno wyznania i kadcy kres wojnom relig. we Francji. Pod rosncym wpywem kontrrefortnacji Ludwik Xiv odwoa Edykt w 1685, co rozpoczo nowe przeladowania, trwajce do poowy Xviii w. Z 1500000 hugonotw mieszkajcych we Francji w 1660 400000 ucieko z kraju z naraeniem ycia w 1680-90, zubaajc Francj i przyczyniajc si do rozkwitu rzemiosa, handlu, finansw i nauki w Niemczech, Holandii, Anglii i Szwajcarii; z fr. huguenot 'protestant' ze szwajc. nm. Eidgenosse; Eid 'przysiga', Genosse 'towanysz'. Nazwa nadana pierw., w Xvi w., przez zwolennikw ks. Sabaudii walczcym z nim mieszkacom Genewy, utworzona przez poczenie z imieniem przywdcy partii antysabaudzkiej, Hugues Besanon.

Les Huguenots - opera (Pary 1836, wyst. pol. Warszawa 1858) Giacomo Meyerbeera, libretto: Eugene Scribe i Emile Deschamps. Przed 1. wojn wiat. jedna z najpopularniejszych pozycji wiatowego repertuaru operowego.

Huicilopochtli - aztecki bg wojny, soca, opiekun stolicy Aztekw, Tenochtitlanu (obecnie miasto Meksyk), przedstawiany z oszczepem i tarcz. Jego witym ptakiem byt koliber. Skadano mu krwawe ofiary z ludzi.

Hulajgrd - na Rusi w Xvi-Xvii w. ruchoma (na pozach a. koach) wiea oblnicza zoona z rusztowania drewnianego osonitego z 4 stron deskami, z otworami strzelniczymi, uywana te w otwartym polu; z ukr. od ros. gulat 'przechadza si'.

Hulajpole - staro. (ac. turris ambulatoria 'wiea kroczca') i rdw. kilkupitrowa drewniana wiea oblnicza, zoona z rusztowania obitego z 4 stron deskami, z pomostem do szturmowania murw i taranem, przesuwana na okrglakach.

Huma - bajeczny ptak Wschodu, ktry zawsze unosi si na skrzydach, a nigdy nie siada. Powiadano, e gowa, ktra znajdzie si cho przez chwil w jego cieniu, przywdzieje koron.

Huma - ukr. Uma, miasto w Ukr. SRR w obwodzie czerkaskim nad rzek Umank, za. w pocz. Xvii w. jako orodek wielkich woci Kalinowskich; byo siln twierdz, zdobywan kilkakrotnie przez powstacw koliszczyzny (zob.). Dure humaski - chytrus udajcy gupca. Rze humaska - zob. Koliszczyzna. Zofiwka - zob. Pikny (Pikna Bitynka).

von Humboldt Alexander - 1769-1859, syn magnackiej, pruskiej rodziny obszarniczej, baron, brat Wilhelma, uczonego i polityka, przyrodnik, podrnik, twrca (obok Karla Rittera) geografii nowoytnej. Wraz z botanikiem fr. Aime Bonplandem odby w 1799-1804 wypraw badawcz do krajw podzwrotnikowych Ameryki Pd., dotar niemal do rde Orinoko; w Andach na

Chimborazo ustali zaleno midzy temperatur a wysokoci npm. Nastpne 20 lat powici pracy nad wydaniem 30-tomowego dziea, zawierajcego materiay zebrane w tej podry. W 1829 na zaproszenie cara Mikoaja I przedsiwzi podr naukow na Ural, Ataj, do Dungarii i stepw kirgiskich. Interwencj u cara Mikoaja I wydatnie przyczyni si do ulenia losu zesacw, zw. filomatw i uczniw z Kro. Ostatnie lata ycia odda pracy nad potn syntez wiedzy przyrodniczo-geogr. o Ziemi i Wszechwiecie Kosmos, czyli Rys fizyczny opisu wiata (1845-58 w 4 tomach, wyd. pol. tom 1 - 1894, t. 2-3 - 1851-52). Czonek honorowy Polskiego Tow. Przyjaci Nauk. Pierwszy propagator poezji Mickiewicza w Niemczech. Humboldt - rzeka w stanie Nevada (USA). Gry Humbolda - zach. cz gr Nan-szan w Chinach pn. Prd Humboldta - Prd Peruwiaski, zimny prd morski na Pacyfiku, pyncy z poudnia na pnoc wzdu zachodnich wybrzey Ameryki Pd.

Humory - dawny termin medyczny oznaczajcy cztery gwne pyny organiczne: krew, flegma, ta i czarna , od ktrych wzajemnej proporcji zalee ma, wg staro. fizjologii, zdrowie i charakter czowieka. Gdy jeden z nich przewaa, okrela on temperament ciaa i umysu jako (kolejno:) sangwiniczny, flegmatyczny, choleryczny a. melancholijny; dopiero rwna ilo kadego ze skadnikw miaa dawa "dobry humor". Idea ta bya jeszcze ywa w okresie Odrodzenia (Rej nazywa humory wilgotnociami); Ben Jonson w komedii Every Man in his Humour ang,, 'Kady w swym temperamencie' (1601, 2. wersja 1616) charakteryzuje postacie cile wg teorii humorw, ktrej punktem wyjcia byy prawdop. Charaktery (Iv w. pne.) Teofrasta. W Xvii w. charakter, usposobienie, a w l. poj. upodobanie, nastroj, skonno, gust, smak; dzi - nastrj, wesoo, dowcip, w l. mn. - kaprysy, dsy; ac. humor 'wilgo, pyn; jeden z 4 pynw organicznych'.

Hunowie - koczowniczy tur. lud azjatycki zaliczany do atajskiej rodziny jzykowej, zorganizowany w zwizek pastwowo-plemienny o g. militarnym charaktene, pojawi si w Europie (Morze Czarne, Dunaj) w Iv w., do szczytu potgi doszed pod wadz Attyli (zob.); po jego mierci pastwo Hunw si rozpado. Bitwa na Polach Katalaunijskich - zob. Chalons. Hunnenschlacht - nm., 'Bitwa Hunw', obraz (1837 nie dokocz.) Wilhelma von Kaulbach. Poemat symfoniczny (1857) Ferenca Liszta, napisany pod wraeniem obrazu Kaulbacha. Wiersze: sagi pn.-nordyckie: Atlakvida, Arlamal, Oddrunagratr, wszystkie

w pieniach Eddy; Pie o bitwie Hunw w Eddica minora. Proza: Volsunga Saga; Thidrekssaga.

Pan i pani Hunter - zob. owy.

Huon z Bordeaux - bohater tytuowy francuskiej chanson de geste z pocz. Xiii w., ktry zabi w obronie wasnej Charlota, nie wiedzc, e jest to modszy syn Karola Wielkiego. Zostaje skazany na mier przez cesarza, moe jednak by uaskawiony, jeli speni szereg osobliwych warunkw: ma pojecha na dwr Gaudisse'a, emira Babilonu, ucaowa 3 razy crk emira, Esklarmond, zabi rycerza muzumaskiego siedzcego po jej prawicy i przywie Karolowi wsy i 4 zby trzonowe rycerza. Misja udaje si dziki pomocy kara Auberona (zob. Oberon), a krl wybacza Huonowi.

Hurdycja - rdw. galeria drewniana nadwieszona u szczytu muru obronnego, z ktrej trzymano pod obstrzalem nieprzyjaciela usiujcego zbliy si do murw; od Xiv w. zastpowana stopniowo gankami murowanymi; zob. Machiku; z fr. hourd.

Hurysi - czarnookie dziewice, ktre maj by nagrod wiernych w muzumaskim raju za sprawiedliwy i pobony ywot. Wiecznie mode i pikne, mog cigle odnawia swoje dziewictwo. Kady wiemy bdzie mia 72 hurysy w raju i zalenie od jego woli bd mu one, lub nie bd, rodzi dzieci, osigajce pen dojrzao w cigu godziny; z fr. houri z arab. hurijah l. poj. od hur w hur al-ajn 'czamookie licznotki'. Modo albowiem wiea -jak Mahomet Panteistyczn jest i wszystkie gazy Zmienia w kobiety, w ogie topi kruszce, Huryski widzi zamiast ziarnek w gruszce. (J. Sowacki, Beniowski, 3, 69-72.)

Husajn - zob. Latajcy (dywan).

Husaria - usaria, pierw. lekka jazda wg wzoru wgierskiego (po wg. 'konnica') znana od pocz. Xvi w., przeobrazia si pniej w cik jazd kopijnicz zoon z synw najlepszej szlachty, elit kawalerii polskiej,

gwn si szturmow atakujc cwaem dugimi kopiami, a w starciu szablami i koncerzami. Z czasem coraz wystawniejsza, zdumiewajca orientalnym przepychem: skrzyda u siode a. naplecznika zbroi, bogate zbroje, skry tygrysie i lamparcie, dugie proporce u kopii, kulbaki, rzdy, strzemiona, wodze kapice od zota, haftw i drogich kamieni itd. Najwaniejsze jej sukcesy bojowe to Kircholm 1605, Kuszyn 1610 i Chocim 1673; szara pod Wiedniem w 1683 bya ostatnim popisem husarii. W Xviii w. kompletne rozlunienie dyscypliny, pijastwo i karciarstwo zdemoralizoway t pnestarza ju formacj, ktra staa si jazd (dosownie) od parady. Zlikwidowana w 1776.

Husyci - wyznawcy ruchu religijno-spoecznego, husytyzmu, zapocztkowanego przez Jana Husa (ok. 1369-1415), czeskiego reformatora relig., potpionego przez koci rz.-kat. i spalonego na stosie. O, wita naiwnoci! - ac. o, sancta simpliciras!, okrzyk, jaki mia wyda Jan Hus na widok chopa, w fanatycznym zalepieniu dewocyjnym ochotniczo dokadajcego drew na stos, na ktrym Husa palono.

Huzarzy - od Xv w. lekka kawaleria narodowa wgierska wystpujca w szamerowanym dolmanie (zob.) i zarzuconej na rami szamerowanej kurtce. Formacja przejta nastpnie przez wojsko innych krajw europejskich; take w Ksistwie Warszawskim; z wg.

Hyady - Hiady, mit. gr. nimfy, siostry Plejad, crki Atlasa, ktre z rozpaczy po stracie brata, Hyasa, zaday sobie mier i zmienione zostay w grup gwiazd w konstelacji Byka. Ich pojawienie si w padzierniku zapowiadaio deszcze (gr. Hyades 'paczki'), ich zstpowanie w listopadzie wzywao do orki. Liczba ich wahaa si od dwch do siedmiu; nazwa pochodzi prawdop. nie od deszczu (gr. hyein 'pada (o deszczu)'), ale od wini (gr. hys), gdy pierw. grup gwiazd wyobraano sobie jako macior z picioma prositami.

Hybris - gr., nieposkromiona pycha, zuchwao wywoujca gniew i pomst bogw, arogancja.

Hycel - hecel, oprawca, dawn. w miastach pomocnik katowski, tpicy rwnie psy bezpaskie; rakarz, miejski apacz bezpaskich psw; przen. szelma, hultaj, gagan; z gwar. nm. hitzel

Hyde Park - (wym. hajdpa:k) (1) wielki park angielski w Londynie. Jego naronik przy Marble Arch, ang., 'Marmurowy uk', "Naronik Mwcw", ang. Speakers' Comer, jest w niedzielne poranki ulubionym stanowiskiem amatorskich spoecznikw, reformatorw, ordownikw rnych idei i koncepcji spo., polit. i religijnych, przemawiajcych do przygodnych grupek suchaczy.

Hyde Park (2) - miasteczko w stanie Nowy Jork (USA) nad Hudsonem, gdzie posiado rodziny Rooseveltw jest dzi historycznym zabytkiem narodowym, mieszczcym bibliotek, muzeum i grb Franklina D. Roosevelta, 32. prezydenta USA.

Hydra Lernejska - zob. Herakles (2. praca).

Hyksosi - koczowniczy najedcy z Azji zachodniej, ktrzy pojawili si w Dolnym Egipcie prawdop. w Xvii w. pne.; dziki wyszej technice wojennej (nie znane w Egipcie konie i wozy bojowe) odebrali wadz nad Dolnym i rodk. Egiptem faraonom pnego redniego Krlestwa i rzdzili przez sto lat lub duej, ulegajc stopniowej egipcjanizacji.

Hylas - mit. gr. urodziwy modzieniec, ukochany przez Heraklesa, ktry zabra go z sob na wypraw Argonautw. Kiedy na postoju w Bitynii a. Myzji zosta posany po wod, porway go najady rdlane, a zrozpaczony Herakles uda si na poszukiwania i zaniecha dalszego udziau w podry do Kolchidy. Porwanie Hylasa - obraz (ok. 1485) Piero di Cosimo, Nowy Jork, pryw. Hylas relief (1833) Thorvaldsena.

Hymen - gr. Hymen, Hymenaios, mit. gr. bg maestwa, wzywany w pieniach weselnych. Mia on oswobadza dziewczta porywane przez piratw. Z uwagi na pieni weselne uwaano go za syna Apollina i jednej z muz (Kaliope, Urania, Terpsychora). Przedstawiany jako dojrzay modzieniec o powaniejszym ni u Erosa wyrazie twarzy, uskrzydlony, z pochodni narzeczesk i welonem lubnym w rce; pie weselna; przest. maestwo, lub; bona dziewicza, wianek.

Hymet - gr. Hymettos, pasmo grskie w Attyce, zamykajce rwnin atesk od pd. wschodu, w staro. zalesione i synne ze swoich miodw i kamienioomw biaego i niebieskiego marmuru.

Hymn - lir., muz. uroczysta pie witeczna a. pochwalna ku czci Boga, bohaterw itd.; uroczysta pie narodowa, pastwowa, organizacyjna, zwizkowa itp., symbolizujca okrelon ide; por. Pean, Psalm. Hymn narodowy (pastwowy) - zob. Brabanconne; Deutschland, Deutschland; God save the King; Gwiazda (Gwiadzisty sztandar); Jeszcze Polska...; Kimi-ga jo; Marsylianka. Hymny ambrozjaskie - zob. (w.) Ambroy. Lobgesang - nm., 'Hymn pochwalny', symfonia-kantata nr 2 opus 52 (1840) F. Mendelssohna-Bartholdy.

Hypatia - z Aleksandrii, 370-415, crka matematyka Teona, wydawcy Elementw Euklidesa, bya matematykiem, filozofem neoplatoskim i astronomem, profesorem w Muzeum Aleksandryjskim, a przy tym kobiet urodziw, wymown i wiern wyznawczyni pogaskiej religii. Nazwana mczennic nauki, gdy zostaa zamordowana przez sfanatyzowany tum chrzecijan. Pretekstem do tej zbrodni (wg historyka Kocioa, Sokratesa) bya jej przyja z namiestnikiem cesarskim, Orestesem, utrudniajca jego pojednanie si z biskupem Cyrylem. U Damaskiosa, ok. 470-ok. 534, wystpuje ju, podobnie jak w. Katarzyna z Aleksandrii, jako pierwowzr kobiety uczonej.

Hyperboreje - Hyperborejowie, Hyperborejczycy, mit. gr. mityczni mieszkacy dalekiej Pnocy, gdzie soce wschodzi i zachodzi tylko raz na rok, czcigodny lud wyznawcw Apollina (ktry zjeda do nich na zim), yjcy w szczciu i spokoju. U Sienkiewicza zamiast "Rosja" (z uwagi na cenzur carsk). Nazwa rnie wyjaniana: 'mieszkajcy poza Boreaszem (wiatrem pn.)', 'poza grami'. Hyperborejskie szczcie - nadzwyczajne szczcie; z Ofiarnic, 373, Ajschylosa.

Hyperion - mit. gr. syn Uranosa i Gai, jeden z tytanw, m Tei, z ktr mia dzieci: Heliosa, Selene i Eos, trzy bstwa wiata. Niekiedy imieniem jego nazywali poeci staro. samo soce.

Hyperion - poemat epicki wierszem wolnym (1820) Johna Keatsa, nie dokoczony, jeden z najbardziej znanych utworw poety. Hyperion albo Eremita w Grecji - nm., powie proz liryczn (cz. I 1793, cz. Ii - 1799) J. Ch. F. Hlderlina, najdojrzalszy utwr poety. Akcja rozgrywa si na tle powstania Grekw przeciw tureckiemu zaborcy (1770).

Hypermestra - zob. Danaidy

Hypnos - mit. gr. bg snu, syn Nocy i brat blini boga mierci, Tanatosa, wyobraany w staroytnoci jako skrzydlaty modzieniec, ktry dotyka gazk cz ludzi znuonych albo z rogu sypie na nich mak.

Hypokauston - w staro. Grecji i w Rzymie centralne ogrzewanie w aniach i w domach mieszkalnych nagrzanym powietrzem krcym w przewodach podogowych i ciennych.

Hypsipyle - mit. gr. crka krla Lemnos Toasa, syna Dionizosa. Gdy kobiety lemnijskie zaprzestay skadania ofiar Afrodycie (gdy byy niezadowolone z mw), bogini obdarzya je przykrym zapachem, wobec czego mowie ich wzili sobie konkubiny z Tracji. Wwczas kobiety zmwiy si i wymordoway wszystkich mczyzn na wyspie (tylko Hypsipyle oszczdzia potajemnie swego ojca i pozwolia mu uciec), po czym zaoyy pastwo kobiet, obierajc Hypsipyle - krlow. Gdy Argonauci zatrzymali si przez 3 lata na Lemnos, traktowani byli gocinnie, Jazona za krlowa obdarzya blinitami - Toasem i Eunosem. Gdy po odpyniciu "Argo" wyszo na jaw, e Hypsipyle uatwia ojcu ucieczk, zostaa wypdzona z wyspy, schwytana przez korsarzy i sprzedana Likurgowi, krlowi Nemei, ktry uczyni z niej opiekunk swego maego synka, Ofeltesa. Siedmiu bohaterw w drodze do Teb (zob. Siedem) zatrzymao si w Nemei i prosio Hypsipyl o wskazanie im rda; ona pozostawia Ofeltesa lecego w trawie; wtedy w uksi go miertelnie. Chopiec otrzyma wwczas imi Archemoros. Na jego cze ustanowiono igrzyska (zob.) nemejskie.

Iago - zob. Otello.

Ianiculus - zob. Janikulum.

Ianus zob. Janus.

Ibikos z Region - Ibykos zob. uraw.

Ibis - rodzina ptakw brodzcych o dugim, wygitym ku doowi dziobie, liczca 28 gatunkw. Ibis - czczony gatunek uwaany w staro. Egipcie za wity. Ptak zwizany zw. z bogiem ksiycowym Tothem, przedstawianym czsto w postaci ludzkiej z gow ibisa, niekiedy balsamowany po mierci. Jego biae upierzenie symbolizowao wiato soneczne, a czarna skra szyi i gowy - cie ksiyca, korpus - serce, a nogi - trjkt. Powiadano, e pija tylko najczystsz wod i e tak kocha Egipt, i przeniesiony do innego kraju zatskniby si na mier (obecnie wymary w Egipcie, wystpuje tylko w kilku innych krajach Afryki). Zabicie ibisa byo traktowane jako zbrodnia, prawdop. rwnie z pozakultowych powodw: zjada krokodylowe jaja, we i owady; por. Ichneumon.

Iblis - zob. Eblis

Ibn Battuta - 1304-77, najsynniejszy podrnik arabski, jeden z najwikszych na wiecie, ur. w Tangerze, w zamonej rodzinie. Ukoczywszy studia prawa cywilnego i religijnego, majc 22 lata, powodowany nie tylko ciekawoci wiata, ale i pragnieniem odwiedzenia sawnych sanktuariw, udaje si do Mekki, a stamtd na trwajc 8 lat podr po Bliskim Wschodzie, 1325-32. Wraca na rok do Mekki, stamtd wyrusza na Krym, do Konstantynopola, Chiwy, Buchary, Afganistanu, Indii, na Cejlon, do Chin i na Sumatr, aby po 24 latach nieobecnoci wrci do Tangeru. W 1352 udaje si w ostatni podr; zawioda go a nad Niger, do Timbuktu i z powrotem do Fezu, gdzie przez 2 lata dyktowa opis swojej podry, ktry

przetumaczono na wiele jzykw (wyd. pol. Osobliwoci miast i dziwy podry, 1962). Rozlego muzumaskiego wiata pozwalaa mu w czasie tych wdrwek, w ktrych przeby ok. 1200007km, rzadko tylko oddala si od krajw islamu. Wszdzie przyjmowano go ze wzruszajc gocinnoci i szacunkiem dla jego podrniczego stanu; cudzoziemscy wadcy podejmowali go z honorami w swych paacach, hojnie obsypujc prezentami. Jego wytworno i wyksztacenie budziy podziw, by te ulubiecem kobiet. Pobony muzumanin, umia smakowa radoci ycia i cieszy si jego piknem. Ksika jego pena jest opisw dziewczt o sarnich oczach i modziecw o twarzach "sodkich jak ksiyc". Nie przedstawia siebie, jak Marco Polo, jako odkrywcy egzotycznych i nieznanych krajw; pragn tylko, jako pobony pielgrzym, przewdrowa od meczetu do meczetu cay pksiyc ziem islamu.

Ibrahim Ibn Jakub - z Tortosy w Katalonii (Hiszpania), podrnik ydowski, odwiedzi w 973 cesarza Ottona I w Merseburgu jako czonek poselstwa kalifa z Kordoby, podrowa po Niemczech i Czechach, gdzie zgromadzi informacje (ktre pniej przekaza swemu wadcy) o Sowiaszczynie, m.in. o Woyniu pomotskim, o ziemiach Bolesawa Ii czeskiego ("rozpociera si w swej dugoci od grodu Pragi do grodu Krakowa") i o "ziemi Mszki", tj. Polsce, ziemi Mieszka, "najrozleglejszym z ich krajw, bogatym w zboe, miso, mid i ryby"; o obyczajach Sowian, ich walecznoci, chorobach, wieloestwie, strojach, muzyce i napojach. Urywki z jego relacji zachowa geograf arabski z Hiszpanii el-Bekri, 1040-94, w swym dziele oglnogeograficznym Ksiga drg i krlestw, ocalaym tylko we fragmentach (wyd. pol. 1946 w Pomnikach dziejowych Polski, 2, 1).

Ichabod! - okrzyk wyraajcy al za utracon chwa; z hebr. ichabhodh 'niesawa, haba'; w Biblii, 1. Ks. Krl., 4, 19-22, synowa Helego, umierajc, nazywa swego nowo narodzonego syna Ichabod, gdy Filistyni uprowadzili ark przymierza, a jej m i te zginli.

Ichneumon - mangusta, niewielki ssak drapieny z rodziny aszowatych. Mungos ichneumon - szczur faraona, oswajany i czczony w staro. Egipcie jako tpiciel jadowitych wy i gryzoni, oraz rzekomy poeracz krokodylich jaj (por. Ibis). Antyczna legenda gosi, e ichneumon zakrada si do pyska ziewajcego krokodyla, po czym wyera mu wntrznoci; gr., dos. 'tropiciel; maa osa'; ichneumon od ichnos 'trop'.

Ichor - mit. gr. ciecz eferyczna, pynca w yach bogw zamiast krwi; krew bogw; por. Ambrozja; Bkitny (Bkitna krew).

Ichthys - gr., 'ryba', we wczesnej symbolice chrzec. symbol Chrystusa reprezentujcy inicjay wyrazw zdania: (I)esous (CH)ristos, (TH)eou (Y)ios, (S)oter gr., 'Jezus Chrystus, Syn Boy, Zbawiciel'. Sowo to, wraz z wizerunkiem ryby, widnieje na wielu chrzec. pieczciach, piercieniach, urnach i grobowcach pierwszych wiekw ne. Uwaane byo za talizman o mistycznym dziaaniu; zob. te Ryba.

Ichwan As-Safa - Bracia Czystoci, Bracia z Basry, tajny zwizek uczonych i filozofw arabskich, dziaajcy w Basrze i Bagdadzie w X-Xi w., o charakterze reformatorskim i antyortodoksyjnym. Swj eklektyczny system filozoficzny (arabsko-muzumasko-neopitagorejsko-neoplatosko-arystoteliczny) przedstawili w dziele Rasa il Ikhwan as-Safa arab., 'Listy-studia Braci Czystoci', pierwszej (przyrodniczo-etyczno-metafizycznej) encyklopedii arabskiej.

Ida (1) - pasmo grskie na pn. wybrzeu Azji Mniejszej, we Frygii, na pd. granicy Troady (dzi Kaz Dag, tur., 'gsia gra'), skd wypywaj Simeis i Skamander. Szczyt Gargaros by wg mit. gr. miejscem zalubin Zeusa i Hery; ze szczytu tego Zeus mia obserwowa przebieg wojny trojaskiej. W lasach Idy odby si mia te sd Parysa (zob.). Okolica ta bya orodkiem kultu Kybele; zob. te Helena (Pikna Helena); Parys.

Ida (2) - centralny masyw grski na Krecie (dzi Psitoritis) z licznymi grotami. W jednej z nich wg mit. gr. Rea miaa ukrywa przed Kronosem maego Zeusa.

Idol - wyobraenie, posg, symbol bstwa; bawan (pogaski), boyszcze; z pn. ac. idolum z gr. eidolon 'widmo; obraz; obraz boga; (w l. mn.) filoz. czsteczki (podobizny) wysyane przez przedmioty i wywoujce wraenia zmysowe' (wg Demokryta i epikurejczykw). Idole - "uudy czczone", zudzenia umysu (wg Francisa Bacona) s to: 1. Zudunia plemienne, ac. idola tribus, wsplne caemu rodzajowi ludzkiemu, bo wynikajce z natury ludzkiej, np. skonno do antropomorficznego i finalistycznego ujmowania zjawisk, do doszukiwania si regularnoci we wszechwiecie, do gubienia si w abstrakcjach. 2. Zudzenia jaskini, idola specus, tzw. przez aluzj do metafory Platona

w Republice (zob. Platon, Jaskinia), to zudzenia indywidualne, uwarunkowane wychowaniem, lektur, wpywami rodowiska. 3. Zudzenia rynkowe, idola fori, spowodowane przez mow, sprzyjajc niejasnoci poj przez sw wieloznaczno, niedokadno i twoczenie wyrazw, ktrym nic w rzeczywistoci nie odpowiada (np. szczcie), bdce przeto powodem jaowych sporw. 4. Zudzenia teatru, idola theatri, to uprzedmiotowanie poj i bdy, waciwe specjalnie tradycji filozoficznej, obciajce zarwno racjonalistw, jak mistykw i empirystw, a nawet przyrodnikw. Idolino - w., 'may boek', synna figura z brzu, przedstawiajca spokojnie stojcego chopca, dzieo gr. szkoy Polikleta z Argos (V w. pne.), uwaane obecnie za doskona kopi rzymsk, Florencja, Muz. Archeolog. Fragment kopii marmurowej odnaleziono w magazynach watykaskich.

Idomeneusz - mit. gr. krl Krety, syn Deukaliona, wnuk Minosa i Pasyfae. Wg lliady, 2, 645, Homera przywdca kontyngentu kreteskiego w wojnie trojaskiej, sprzymierzeniec Grekw, dzielny na polu bitwy, cho znacznie starszy od wikszoci wojownikw (Iliada, 13, 210 i 361). Wg Odysei powrci po wojnie szczliwie do ojczyzny, ale wg innego mitu, zaskoczony przez burz morsk w drodze powrotnej, lubowa bogom, e jeli pozwol mu wrci zdrowo do kraju, zoy im w ofierze pierwsz napotkan istot. By ni jego wasny syn; mimo to Idomeneusz dopeni lubu, a bogowie, oburzeni t zbrodni, nawiedzili Kret zaraz, ktra spustoszya wysp. Inna wersja twierdzi, e zaraza bya wynikiem niedopenienia lubu; w kadym razie Kreteczycy wygnali go z kraju jako sprawc zarazy; por. Crka (Jefty). Idomenee - tragedia (1705) Crebillona ojca. Przygody Telemacha - fr. Les Aventures de Telemaque, synna powie (1699) Fenelona. Idomeneusz wygnany sta si absolutnym wadc Salenty, nie pozbawionym zalet, ale rzdc miernym, powodowanym mani wielkoci, budujcym nad stan i prowadzcym niepotrzebne wojny (sowem, istny Ludwik Xiv!). Idomenee roi de Crete - opera seria (1781) Mozarta; libretto: G. Varesco.

Idris - w legendzie walijskiej olbrzym, ktrego siedliskiem ma by szczyt Cader Idris, gry w hrabstwie Merioneth w Walii. Dawa poetom natchnienie, a zwykych ludzi przyprawia o obd.

Idrisi - zob. Roger Ii (Ksiga Rogera).

Iduna - Idun, Ithunn, mir. skand. crka kara Svalda i ona Bragiego, bya uosobieniem pory roku midzy marcem a wrzeniem. Przechowywaa w Asgardzie zote jabka, ktre bogowie spoywali, aby zachowa wieczn modo; zob. Azowie; Jabko (Jabka wiecznej modoci).

Idy - w kalendarzu starorzymskim - 13. dzie miesica (w marcu, maju, lipcu i padziemiku- 15. dzie). Idy marca - ac. Idus Martiae, szczeglnie sawne w r. 44 pne., kiedy zamordowano Juliusza Cezara. Strze si Idw marca! - ang. benare the ides of March w tragedii Juliusz Cezar, 1, 2, Szekspira; wieszczek do Cezara. "Jaki wieszczek przepowiedzia Cezarowi, e w Idy marcowe ma si strzec przed wielkim niebezpieczestwem. Kiedy za dzie ten nadszed i Cezar idc do senatu pozdrowi owego wieszczka, powiedzia mu przy tym artem: "Wic ju nadeszy te Idy marcowe!" Na to wieszczek odrzek spokojnie: "Owszem, nadeszy, ale jeszcze nie miney!" (Plutarch, Ceror, 63, wg t. M. Broka.) The Ides of March - ang., 'Idy marcowe', dowcipna i uczona powie (1948, wyd. pol. 1958) Thorntona Wildera. Imaginacyjna korespondencja rnych wanych osobistoci w ostatnich dniach republiki rz. Autor czyni Cezara wielbicielem poezji, alujcym, e sam si nie urodzi poet.

Idylla - bukolika, ekloga, pastoraka, zob. Sielanka; ac. idyllium 'sielanka' z gr. eidyllion 'poemacik'. Idylla maleka taka: Wrbel poyka robaka, Wrbla kot dusi niecnota, Pies chtnie rozdziera kota, Psa wilk z luboci poera, Wilka zadawia pantera, Panter lew rwie na wierci, Lwa - czowiek, a sam, po mierci, Staje si upem robaka. Idylla maleka taka... (M. Rodo (Mikoaj Biernacki 1, Idylla (tytu jest oczywicie krwaw ironi): por. Hagada ("Kupi ojciec..."); Koza (dre oze).)

Idzi - imi mskie z ac. Aegidius, fr. Gilles a. Egide, w. Egidio, hiszp. i port. Gil, nm. i hol. Egidius, ang. Giles. w. Idzi - w. Egidiusz. fr. St. Gilles, by w Viii w. pustelnikiem w Prowansji (Francja), pniej opatem w klasztorze nazywanym od jego imienia Saint-Gilles-en-Provence. Popularny w rdw. dziki licznym legendom. Wg

jednej z nich godnego pustelnika Idziego zim nakarmia ania; dlatego sta si patronem matek karmicych, a klasztor by celem pielgrzymek; zob. Pielgrzym(ki). Bolesaw, ksi wsawiony. Z daru Boga narodzony, Mody witego Idziego Przyczyn narodzin jego. (Gall Anonim, Kronika, ks. 1, t. R. Grodecki.) Idzi Blas - Gil Blas, bohater powieci otrzykowskiej Przypadki Idziego Blasa, fr. Histoire de Gil Blas de Santillane (I-Ii- 1715, Iii- 1724, Iv 1735; wyd. definitywne 1747, t. pol. Awantury Idziego Blasa z Santylany, 1769) Alain Rene Lesage'a. Liczne przygody modego czowieka, zdrowego, inteligentnego, towarzyskiego, gitkiego, a w sumie przecitnego, ktry z niewielkim adunkiem moralnoci, skrupuw i pienidzy udaje si w drog do Salamanki, aby tam zosta studentem, ale wpada w rce rozbjnikw, po czym m.in. dostaje si na sub szarlatana dra Sangrada, potem do arcybiskupa Grenady i wielu innych osb. Szczliwym przypadkiem poznaje ksicia Lerm, premiera hiszp., zostaje jego powiernikiem i sekretarzem, bogaci si, dostaje si do wizienia, znw na dwr, tym razem zatrudniony u premiera Olivareza. W reszcie oddaje si spokojnemu yciu na wsi. Satyra Lesage'a jest pozbawiona goryczy - ycie nie jest takie ze (jeli si korzysta z dowiadczenia) i na og czyni czowieka lepszym.

Idzie onierz borem lasem - stara pie wojskowa, nazwana przez Mickiewicza "piosenk o onierzu tuaczu", ktrej pierwsza zwrotka wg zapisu z 1830 brzmi: Idzie onierz borem lasem, Przymierajc z godu czasem, Chleba, soli nie aowa, Trzeba onierza ratowa. W najdawniejszym zachowanym wariancie rkopimiennym, znalezionym w ksice z 1584, znajdujemy ju zwrotk: Chocia onierz nie ubrany, Przecie ujdzie midzy pany, Suknia na nim nie blakuje, Dziurami wiatr wylatuje. Zob. te Pan Tadeusz, 12, 718-25 ("Koncert Jankiela") Adama Mickiewicza. O onierzu tuaczu - tytu opowiadania z Utworw powieciowych (1898) Stefana eromskiego. Rozdziobi nas kruki, wrony - zob. Kruk.

Idzumo-Taisia - jap., 'wielka witynia z Idzumo', jedna z najstarszych (ok. I w. pne.) wity religii sinto w Japonii, drewniana i, wg zwyczaju, co pewien czas restaurowana przez wymian zuytych elementw, powicona

bogu Okuninusi.

Id, zoto, do zota - zob. Habdank.

Ife - zob. Gowa (Gowy Ife).

Ifigenia - gr. Iphigeneia, mit. gr. crka Agamemnona (krla Myken i Argos) i Klitajmestry, siostra Orestesa i Elektry). Ojciec jej zabi kiedy ani powicon Artemidzie, za co bogini uwizia u brzegw Aulidy okrty Grekw, majce pod jego dowdztwem wyruszy przeciw Troi. Wieszczek Kalchas oznajmia, e tylko zoenie przez Agamemnona crki w ofierze bogini sprowadzi moe pomylne wiatry. Pod pretekstem wydania jej za Achillesa Agamemnon sprowadza crk do Aulidy; tu przed dopenieniem ofiary Artemida podstawia na jej miejsce ani, unoszc Ifigeni pod oson oboku do Taurydy (na Krymie). Tam, jako kapanka bogini, musiaa, zgodnie z barbarzyskim obyczajem owego kraju, skada w ofierze Artemidzie ycie wszystkich przybywajcych cudzoziemcw. Po latach Orestes, gnany przez erynie po zamordowaniu swej matki, Klitajmestry, otrzymuje od Apollina wrb, e zostanie oczyszczony z winy, gdy przywiezie drewniany posg Artemidy z Taurydy do Attyki. Udawszy si wraz ze swym przyjacielem Pyladesem do Taurw, zostaje przez tubylcw, jako obcy, przeznaczony na ofiar Artemidzie. Ifigenia poznaje brata i zabrawszy posg bogini ucieka z Orestem i Pyladem do Brauron w Attyce. Ifigenia w Taurydzie - tragedia (ok. 411 pne.) Eurypidesa. Dramat proz (1787, wyd. pol. 1833) J. W. Goethego. Dramat (1903) Jeana Moreasa. Opera Pary 1779, wyst. pol. Warszawa 1962) Glucka; libretto: Guillard. Ifigenia w Aulidzie - tragedia nie dokoczona, ostatnie dzieo Eurypidesa. Tragedia (Wersal 1674, wyd. pol. 1801) Racine'a. Dramat (1943) Gerharta Hauptmanna. Opera Scarlattiego, wyst. na dworze krlowej Marii Kazimiery (Marysieki) w 1713 w Rzymie. Opera (1774) Glucka; libretto: Bailli du Roullet wg Racine'a. Opera (1788) Cherubiniego, libretto: F. Morelli. Ofiarowanie Ifigenii - rzymskie malowido cienne z Casa del Poeta Tragico, w.,'domu poety tragicznego', w Pompei, Neapol. Mus. Naz. Obraz Tiepola, Hamburg, pryw. Fresk (1757) Tiepola, Vicenza, Villa Valmarana.

Iganie - wie nad Machwk (dopywem Liwca) w woj. siedleckim; miejsce bitwy w czasie powstania listopadowego, 10 Iv 1831, gdzie genera Ignacy Prdzyski na czele wojsk polskich odnist zwycistwo nad przewaajcymi

siami rosyjskimi gen. Rosena.

Igdrasil - zob. Drzewa (Drzewo wszechwiata).

Iga. Iglica Admiralicji - zob. Admiralicja. Iga Kleopatry - zob. Kleopatra Vii. Jak z igy - nowy, nowiutki, wiey, wywieony; strojnie, elegancko. Sucha iga - suchoryt, technika graficzna druku wklsego; rycina wykonana t technik ig stalow bezporednio na wypolerowanej powierzchni pyty metalowej, bez trawienia. Szuka igy w stogu siana - rzeczy niemoliwej do znalezienia. Ucho igielne - zob. Wielbid (atwiej jest...). Z igy widy robi - przesadza; wyolbrzymia co.

Ignudi - (wym. injudi) w., 'Nadzy, Obnaecy'; zw. take Jecami, 20 nagich figur siedzcych (o znaczeniu dekoracyjnym) Michaa Anioa, namalowanych na plafonie Kaplicy Sykstyskiej w Watykanie; por. Jecy; Niewolnik.

Igor wiatosawowicz - 1I51-1202, od 1180 ksi Nowogrodu Siewierskiego, od 1198 ksi czernihowski; w synnej wyprawie przeciw Konczakowi, chanowi Poowcw, synowi chana Otroka i ojcu ostatniego wodza plemion poowieckich Jurija, przedsiwzitej w 1185, zosta po pocztkowych sukcesach pobity i wzity do niewoli, z ktrej jednak udao mu si zbiec. Sowo o wyprawie Igora - poemat, najsynniejsza epopeja literatury staroroskiej nieznanego autora, z koca Xii w. Manuskrypt odkryto dopiero w 1792; opublikowano w 1800; spon w 1812 w poarze Moskwy; w 1864 odnaleziono kopi poematu sporzdzon w 1796 dla Katarzyny Ii. Liczne t. pol., najlepsze J. Tuwima z 1928, nowa wersja 1950. W 1938-44 slawista fr. A. Mazon ogosi tez, e poemat jest pastiszem z Xviii w., zwalczan przez innych literaturoznawcw. Knia Igor - opera (Petersburg 1890, wyst. pol. Pozna 1935) Aleksandra

Borodina, libretto kompozytora wg Sowa o wyprawie Igora; dokoczona przez M. Rimskiego-Korsakowa i A. Gazunowa; pop. Tace poowieckie.

Igrzyska. Igrzyska greckie, gr. agnes, uroczystoci publ., na ktrych uczestnicy wspubiegali si o nagrod. Miay przewanie genez religijn i odbyway si pod patronatem boga a. bohatera. Najwiksze z nich przycigay widzw z caej Grecji i z kolonii gr. Przewanie g. atrakcjami byy wycigi rydwanw, gonitwy piesze i zawody atletyczne, ale w Atenach pierwszestwo dawano konkursom dramatycznym ku czci Dionizosa (od 2. po. Vi w. pne.). Cztery z nich nabray charakteru panhelleskiego (oglnogreckiego) i odegray wielk rol w ksztatowaniu wiadomoci wsplnoty kultury i jzyka wszystkich Hellenw: 1. Igrzyska olimpijskie odbywane co 4 lata w Olimpii (sanktuarium Zeusa w Elidzie na Peloponezie), najstarsze, bdce wzorem dla innych. Zachoway si spisy zwycizcw od 776 pne. do 217 ne. (z czasem rachub czasu wg olimpiad przyjto za podstaw chronologii). Zlikwidowa je w 393 dekret cesarza Teodozjusza I Wielkiego. Reaktywowane na skal wiatow od 1896 z inicjatywy fr. barona Pierre de Coubertin. 2. Igrzyska pytyjskie odbywane co 4 lata od 582 pne. w Delfach, dla uczczenia zwycistwa Apollina nad Pytonem. Podstaw festiwalu byy konkursy w piewaniu solo gr. hymnw liturgicznych (nomos) z towarzyszeniem formingi a. aulosu. Odbywano take zawody atletyczne i wycigi konne. 3. Igrzyska istmijskie odbywane na wiosn co 2 lata od 581 pne. na Istmie Korynckim, zwizane ze wityni Posejdona. Skaday si na nie zawody atletyczne, wycigi konne oraz konkursy poetyckie i muzyczne. 4. Igrzyska nemejskie odbywane co 2 lata od 573 pne. w Nemei w Argolidzie ku czci Zeusa Nemejosa, ktry mia tam synn wityni i wity gaj; obejmoway zawody sportowe, pniej take konkursy muzyczne; zob. te Hypsipyle. Igrzyska rzymskie - ac. ludi, o charakterze plebejskiej "rozrywki masowej", urzdzane przez edylw, a pniej przez cesarzy dla zyskania popularnoci u plebsu. 1. Igrzyska cyrkowe, ac. ludi circenses, wycigi rydwanw zaprzonych w bigach w dwa, a w kwadrygach w 4 konie. 2. Igrzyska gladiatorw, ludi gladiatorii, w amfiteatrach walki gladiatorw i walki ludzi z dzikimi zwierztami; pn. take naumachie (zob.). 3. Igrzyska teatralne, ludi scaenici, w Rzymie od 364 pne. zoone z

przedstawie tanecznych, pantomimicznych, muzycznych itp. Sztuk teatraln wystawi po raz pierwszy Livius Andronicus w 240 pne.

IHS - litery te miay w bdnej transliteracji ac. przedstawia greckie IHE, skrt imienia IH(Eoy)E, Jezus; ac. forma tego skrtu byaby IES, ale w ac. rkopisach zachowywano form gr., a pniej zapomniano o jej pochodzeniu i traktowano jako ac. inicjay zdania: Jesus Hominum Salvator, 'Jezus Zbawiciel ludzi' a. In Hoc Signo (vinces), 'pod tym znakiem (krzya) (zwyciysz)', a. In Hac Salus, 'w tym (krzyu) zbawienie'.

Ijola - opera (Warszawa 1929) Piotra Rytla, libretto wg Ijoli Jerzego uawskiego. ona redniowiecznego rycerza Kuna, lunatyczka Marona, nocami wychodzi przez okno ze swej sypialni na zamku i wdrujc po gzymsach, nawiedza w celi klasztornej rzebiarza Arna jako Ijola, ktrej rysy Arno nadaje twarzy posgu Matki Boskiej. Powrciwszy z wojny Kuno zamyka on na wiey, Arno j wykrada, ale Kuno zabija oboje.

Ikar, gr. Ikaros, zob. Dedal.

Ikarios - mit. gr. Ateczyk, ktry w zamian za gocin udzielon bogu Dionizosowi otrzyma od niego winorol i wskazwki jej uprawy; poczstowani przez niego winem pasterze, upiwszy si, myleli, e prbowa ich otru, i zabili go, a po wytrzewieniu sprawili mu pogrzeb. Crce Ikariosa, Erigone, daremnie szukajcej ojca, pomg wierny Pies Majra znale grob. Erigone powiesia si z rozpaczy. Uczony hellenistyczny Eratostenes napisa utwr Erigone, w ktrym umieci wszystkich bohaterw mitu po mierci na niebie: Ikariosa jako Wolarza (Botes), Erigone jako Pann (Virgo), a psa Majr jako Procjona, najjaniejsz gwiazd Psa Maego, Canis Minoris; por. TriptoIemos.

Ikonostas - w wityniach wschodniochrzec. ozdobiona ikonami trjdrzwiowa (rodkowe drzwi - "carskie wrota", zob. Car) przegroda, oddzielajca cz otarzow (sanktuarium) od nawy, stosowana od Xiv-Xv w. na Rusi, a pniej i w in. wityniach obrzdku wschodniego; ros. z gr. eikon 'obraz', stasis 'stanie (w miejscu)'.

Iksjon - Kain mitologii gr., pierwszy morderca czonka rodziny, krl Lapitw; wepchn swego tecia Dejoneusza do jamy z rozarzonymi wglami,

gdy ten upomnia si o wiano nalene crce. Zeus jako bstwo ekspiacyjne (gr. Katharsios) da si jednak ubaga, oczyci Iksjona z grzechu i zaprosi go nawet do stou bogw na Olimpie. Niewdziczno i hybris - (zob.) Iksjona byy wszake tak wielkie, e omieli si zaleca do Hery, maonki Zeusa. Zeus zudzi bezecnika obokiem, ktry przybra ksztat bogini. Z nim spodzi Iksjon centaurw, a gdy si przechwala swym sukcesem, Zeus strci go do Tartaru, gdzie musi odbywa pokut, wpleciony w wiecznie obracajce si ogniste koo; zob. te Koronis. Koo Iksjona - przen. mczarnie, katusze, cierpienie bez kresu. Ukaranie Iksjona - rzymskie malowido cienne z Pompei. Iksjon zwiedziony przez Junon - obraz (1615-17) Rubensa, Pary, Luwr. Iksjon - obraz (1632) J. Ribery.

Ile-de-France (wym. ildefrs) kraina hist. we Francji ze stolic w Paryu, jedno z najstarszych i najwikszych fr. ksistw rdw. (pierwszym wadc by Robert Mocny w 2. po. Ix w.), od Xv w. prowincja, odpowiadajca dzisiejszym omiu departamentom regionu paryskiego i czciom Oise i Aisne.

Il Gesu (wym. dezu) w Rzymie, macierzysty koci Jezuitw, zaprojektowany przez Vignol (wac. Jacopo Barozzi), ktry sam prowadzi budow od 1568 a do mierci w 1573. Nastpnie przej j jego ucze, Giacomo della Porta, twrca fasady, i ukoczy w 1575. Okres wznoszenia kocioa, wzoru dla wszystkich niemal kociow jezuickich, przypada na pocztek kontrreformacji. Zaoony na planie krzya ac. o jednej nawie z potnym sklepieniem beczkowym i kopu na bbnie nad przeciciem si transeptu z naw; fasada o dwch nierwnych kondygnacjach poczonych spywami wolutowymi. Koci zasyn z nadzwyczajnego przepychu dekoracji wntrza w stylu bujnego baroku, pochodzcej z Xvii w., kccej si z prostot i skromnoci strony zewntrznej. W nawie g. wielkie malowido plafonowe Baciccii.

Iliada - gr. Ilicis, od he Ilids poiesis gr., 'Pie o Ilionie', tzn. o Troi; gr. poemat epicki z Viii w. pne. (?), przypisywany Homerowi (zob.), uoony heksametrem daktylicznym, podzielony na 24 ksigi (pieni) wg liczby liter alfabetu dopiero przez uczonych aleksandryjskich w Ii w. pne. Ksigi te, po 500-800 wierszy, nie zawsze uwzgldniaj podziay treciowe. Epopeja opowiada histori 50 dni dziesitego roku wojny trojaskiej (zob. Troja), ktrych g. wydarzeniem jest zapowiedziany wg zwyczju w 1. wersie

poematu "gniew Achilla i klski ze spade na Grekw" oblegajcych Troj. Ksiga 1. Nie wdajc si we wstpne opisy ubiegych wydarze poeta przystpuje od razu do sedna sprawy, ac. in medias res, do przyczyny gniewu. Agamemnon, naczelny wdz si greckich, odmawia kapanowi Apollina, Chryzesowi, wydania jego crki, branki Chryzejdy. Skutkiem tego czynu jest zaraza w obozie Achajw (Grekw). Nie chcc zguby wojska, wdz oddaje Chryzejd, ale zabiera w zamian Achillesowi jego brank, Bryzejd: Rozwcieczony Achilles wycofuje si z dalszego udziau w walce i prosi matk, nereid Tetyd, aby za jej wstawiennictwem Zeus ukara Grekw, udzielajc pomocy Trojanom. Ksiga 2. Zeus spuszcza na Agamemnona zwodniczy sen, ktry zachca go do podjcia walki bez Achillesa. Agamemnon wyprbowuje ducha wojska, radzc si zebranych, czy nie warto by zrezygnowa i wrci do domw, ale prba wypada le, bo onierze spiesz do okrtw. Powstrzymuje ich Odyseusz, bijc ich prowodyra Tersytesa. Ksiga 3, Rozpoczynajcy si bj ma by rozstrzygnity pojedynkiem midzy Parysem, ktry porwa Helen (co stao si przyczyn wojny), a jej mem, Menelaosem. Afrodyta ratuje Parysa od mierci przenoszc go we mgle wprost do oa maeskiego. Ksiga 4. Atena, ktra trzyma z Grekami, sprawia, e Pandaros amie ukady, zdradziecko strzeliwszy z uku do Menelaja i ranic go. To zerwanie rozejmu skazuje Trojan na klsk, ktra nastpi moe jednak dopiero po szeregu trojaskich sukcesw, obiecanych przez Zeusa Tetydzie. Ksiga 5. Bohaterem dnia staje si Diomedes, zabijajc Pandarosa i wielu Trojan, a nawet ranic Afrodyt i (z pomoc Ateny) Aresa, pomagajcych Trojanom. Ksiga 6. Wdz Trojan, Hektor, wraca z pola walki do miasta, wzywa kobiety, aby modliy si do Ateny, egna si we wzruszajcej scenie z on Andromach i synkiem. Diomedes i Glaukos, przekonawszy si, e czy ich dziedziczny zwizek gocinnoci, postanawiaj zaniecha pojedynku i zamieniaj si zbrojami; zob. Diomedes (Diomedowa zamiana). Ksiga 7, Po nie rozstrzygnitej walce Hektora z Ajaksem Wielkim nastpuje przerwa. Pod naciskiem Trojan Parys, cho nie chce odda Heleny, proponuje Achajom oddanie jej skarbw i wypacenie odszkodowania. Agamemnon odrzuca propozycj. W czasie zawieszenia broni Grecy obwarowuj swj obz. Ksiga 8. Zeus rozkazuje bogom nie miesza si do wojny (mimo protestw Hery i Ateny), aby zapewni Trojanom przewag. Przy jego pomocy zapdzaj oni Achajw pod sam obz, ale noc kadzie kres ich sukcesom. Ksiga 9. Agamemnon wyprawia posw do Achillesa z przeprosinami, propozycj szczodrego zadouczynienia i zwrotu Bryzejdy, ale Achilles odmawia i zapowiada, e nazajutrz odpnie do domu.

Ksiga 10. Diomedes i Odyssusz udaj si na zwiady, dowiaduj si od trojaskiego zwiadowcy Dolona o zamiarach Trojan, zabijaj go wbrew obietnicy i wracaj do obozu z pomylnymi wieciami. Ksiga 11. Agamemnon prowadzi wojska do nowej bitwy, ale zostaje ranny, podobnie jak wielu innych bohaterw gr. Achilles wysya Patrokla, aby si dowiedzia o losy bitwy. Nestor baga go, aby namwi Achilla do wzicia udziau w walce lub wysania choby Patrokla ze swymi Myrmidonami. Ksiga 12. Trojanie pod wodz Hektora wdzieraj si w umocnienia obozu achajskiego, a Grecy chroni si na okrty. Ksiga 13. Nastpuje przechylenie si bitwy na korzy Achajw, ktrym Posejdon przyszed na pomoc, korzystajc z nieuwagi Zeusa. Ksiga 14. Aby poprze zabiegi Posejdona, Hera poycza od Afrodyty pas wdzikw, zniewalajcy do mioci, rozpala w yach Zeusa miosny sza, a potem z pomoc Snu usypia go. Trojanie zostaj odepchnici, a Hektor jest ranny. Ksiga 15. Zeus budzi si i usuwa Posejdona z pola walki, a Trojanie z pomoc Apollina odzyskuj poprzednie pozycje, docieraj do okrtw achajskich i usiuj je podpali. Ksiga 16. Achilles na prob Patrokla pozwala mu wzi udzia w bitwie wraz z Myrmidonami, ale tylko dla odparcia Trojan od okrtw daje mu swoj zbroj. Patrokles jednak w zapdzie walki ciga Trojan a pod mury Ilionu, zabija Sarpedona, ale sam ginie z rki Hektora. Ksiga 17. Hektor zdziera z Patrokla zbroj Achilla. W gwatownym starciu Menelaj wraz z innymi bohaterami odbija zwoki Patrokla. Ksiga 18. Mimo ostrzee Tetydy, e pisana mu jest mier w tej wojnie, Achilles postanawia wzi udzia w walce, aby pomci mier przyjaciela. Na prob Tetydy bg-kowal Hefajstos wykuwa mu now zbroj i bogato zdobion tarcz. Ksiga 19. Achilles godzi si z Agamemnonem, obaj wyraaj al, jeden z powodu swego gniewu, a drugi - swego zalepienia. Ko Achilla, Ksantos, ostrzega go, e dzi po raz ostatni wywiezie go ywym z pola bitwy. Wiedzc, e ma rycho zgin, Achilles wyrusza jednak w bj. Ksiga 20. Achilles walczy z Eneaszem, ktrego ratuje Posejdon, a Apollo ratuje Hektora. Ksiga 21. Achilles urzdza rze Trojan. Gdy Zeus speni swe przyrzeczenie, bogowie znw bior udzia w walce: Atena kamieniem przewraca Aresa, a gdy Afrodyta chce uratowa onierza, Atena zbija j z ng ciosem w jej pikn pier; Hera naciera uszu Artemidzie; Posejdon i Apollo

ograniczaj si do wymiany sw. Ksiga 22. Wszyscy Trojanie uciekaj przed Achillesem z wyjtkiem Hektora. Priam i Hekuba radz mu si schroni za mury, ale on czeka na Achillesa na zewntrz. Gdy ten nagle rosza do ataku, Hektor ucieka, okrajc trzykrotnie mury, po czym staje do walki i ginie. Achilles zdziera z niego swoj pierwsz zbroj, a trupa przywizanego do rydwanu wlecze do obozu. Trojanie lamentuj na murach miasta. Ksiga 23. Patrokles zostaje spalony na stosie pogrzebowym. Achilles powica mu wiele byda, dwunastu jecw trojaskich i swoje dugie wosy. Odbywaj si igrzyska ku czci Patrokla. Ksiga 24. Achilles przez 12 dni zniewaa zwoki Hektora (ktre Apollo chroni od zepsucia). Matka ostrzega go przed gniewem bogw. Krl Troi, Priam, baga Achilla o wydanie zwok syna; Achilles, uznajc w starcu swego towarzysza w cierpieniu, wydaje mu zwoki syna. Pogrzeb Hektora. Zob. te Homer (Kwestia homerowa); Troja. Synne ustpy dziea - Katalog si zbrojnych gr. - wg liczby okrtw (zwany te Beocj, od Beotw wymienionych na 1. miejscu), przedstawiajcy wodzw i ich obsady (2, 484-785). Katalog si trojaskich, 2, 786-877. Gr. teichoskopia: Helena i Priam przygldaj si wodzom achajskim z murw Troi i pojedynek Menelaja z Parysem, Ks. 3. Gr. epipolesis: Agamemnon dokonuje przegldu wojska przed bitw, 4, 223-421. Czyny Diomedesa, 4, 422 i nast., Ks. 5. Spotkanie i rozpoznanie si Diomeda i Glaukosa, 6, 119-236. Poegnanie Hektora z Andromach, 6, 370-529. Gr. Doloneia: nocna wyprawa Odyssa i Diomeda, zgadzenie Dolona i krla trackiego, Rezosa, oraz schwytanie jego koni, Ks, 10. Gr. Dios apate: zniewolenie Zeusa przez Her, 14, 153-362. Kucie broni dla Achillesa, 18, 468-617: Walka Achilla z rzek Ksantos 21, 211-382. Igrzyska aobne na cze Patroklesa, 23, 257-897. Gwne wydarzenia epopei, od rozpoczcia walk do mierci Hektora, rozgrywaj si w cigu czterech dni. Wiele postaci jest silnie zindywidualizowanych i plastycznie scharakteryzowanych; zob. Achilles, Agamemnon, Ajaks (Wielki i May), Andromacha, Diomedes, Dolon, Eneasz, Glaukos (2), Hektor, Hekuba, Helena, Menelaos, Nestor, Odyseusz, Parys, Patrokles, Priam, Rezos, Sarpedon, Tersytes, Tetyda. Synne przekady Iliady: na ac. Andrea Divo de Capodistria (Wochy, Xvi w.); na hiszp. Cristobal de Mesa (Xvi-Xvii w.); Monomachija Parysowa z Menelausem (t. 3. ksigi) Jana Kochanowskiego; na ang. George Chapman (1611), Alexander Pope (1720); na nm. Leopold Stolberg (1778),. Heinrich Voss (1793); na polski F. K. Dmochowski (1791-1801), najlepszy z dotychczasowych; na ros. Nikoaj I. Gniedicz (1829); na w. Vincenzo Monti (1870); na amer.-ang. William Cullen Bryant (1870). Iliada nieszcz - o niedolach, kataklizmach, nieszczciach spadajcych na kogo raz za razem; u Demostenesa gr. Ilias kakon; u Cicerona (Do Attyka, 8, 11) ac. Ilias malorum.

Iliada w skorupce orzecha - Pliniusz (7, 21), powoujc si na Cicerona (Apud Gellium, 9, 421), opowiada, e Iliad przepisano tak drobnym pismem, e cae dzieo miecio si w skorupce orzecha woskiego. Biskup Avranches (w Normandii), Pierre Daniel Huet (1630-1721), dowid eksperymentalnie, e pergamin rozmiaru 21 na 277cm moe pomieci ca Iliad i e da si ukry w skoropce orzecha.

Ilia Muromiec - najsawniejszy bohater witoruski z kijowskiego cyklu bylin (zob.); najpeniejsze uosobienie wyobrae ludu ruskiego o doskonaym czowieku i herosie (bogatyr), rycerzu ujmujcym si za pokrzywdzonymi, walczcym z tatarskimi pohacami, obroc wiary witej, penym dumy, godnoci i, w razie potrzeby, przebiegoci. Od Xii do Xviii w. jako bohater bylin przeobraa si stopniowo z idealnego rycerza, przez "starego kozaka" gotowego do buntu przeciw krzywdzcej wadzy ksicia, w odwanego, sprawiedliwego i mdrego chopa. Karier sw zacz od pokonania zbja Sowika (Soowiej razbojnik), ktry, ukryty w koronie wielkich drzew, samym swym potnym gwizdaniem zabija przechodniw.

Ilion - ac. Ilium, staro. miasto na pn.-zach. wybrzeu Azji Mniejszej, utosamiane z Troj. Bylimy Trojanami, by Ilion - ac. fuimus Troes, fuit Ilium, ale naley to ju do niepowrotnej przeszoci; nie jestemy ju Trojanami, nie ma ju Troi; z Eneidy, 2, 325, Wergiliusza.

Iliria - lllyria, w staro. kraj na wschodnim wybrzeu M. Adriatyckiego (dzi tereny Dalmacji, Albanii i Boni) zamieszkay przez indoeuropejskich Ilirw, ktrzy w 380 pne. utworzyli samodzielne pastwo. Od czasw 1. wojny iliryjskiej 229828 pod wpywami rzymskimi, po 3. wojnie macedoskiej 171-67 pne. podbite przez Rzym, a za Augusta podzielone na prowincje: Dalmacj i Panoni.

Ilmarinen - drugi po Vinmnenie bohater fiskiego eposu narodowego, Kalewali (zob.), majcy pewne cechy bstwa powietrza (ilma 'powietrze'). Czowiek praktyczny, czynny i silny, ulubieniec kobiet, kowal o magicznej mocy.

Ilsan - bohater austriackiego poematu epickiego (Grosser) Rosengarten nm., '(Wielki) Ogrd rany', wicego si z Pieni o Nibelungach (zob.

Nibelung), napisanego 1285-90 przez nieznanego autora. Mnich, brat Hildebranda, yjcy w zamkniciu klasztornym przez 20 lat, na wezwanie Dytryka z Bem przybywa do Worms, gdzie ma si odby turniej midzy rycerzami Dytryka a rycerzami Zygfryda z Niderlandw, strzegcymi ogrodu ranego krlewny Krymhildy. Ilsan pokonuje swego przeciwnika i otrzymuje nalen nagrod: wieniec z r i pocaunek Krymhildy, ale to mu nie wystarcza, pragnie bowiem zdoby 52 wiece dla swych 52 braciszkw-zakonnikw. Pokonawszy wszystkich 52 przeciwnikw wraca do klasztoru i wkada owe cierniste wiece z r na tonsury braciszkw, aby cierpic pokutowali za jego grzechy.

Iluminacje - barwne ilustracje rkopisw rdw. na pergaminie, g. miniatury tekstowe i dedykacyjne, inicjay, marginesowe omamenty rolinne z maymi scenkami figuralnymi a. animalistycznymi (fr. dralerie); z pn. ac. illuminatio 'owietlenie'.

Iluzjonici. Iluzjonizm - w malarstwie a. rzebie to denie do wywoania iluzji (tj. zudzenia) rzeczywistoci, do zmylenia oka. Naladowanie rzeczywistoci z wiernoci tworzc zudzenie prawdy to dla wielu laikw obcych sprawom plastyki by najwyszy cel sztuki. Znawcy dali jednak, aby artysta wyraa w swoim dziele idee czy tajniki swej osobowoci. Mimo to w rnych epokach dziejw malarstwa niektrzy wielcy nawet mistrzowie mieli ambicj dokonania takiej sztuki czy tricku, aby si mogo zdawa, e natura przeglda si w ich obrazach jak w lustrze. Zeuksis z Heraklei i Parrazjos z Efezu - (ok. 440-380 pne.), synni malarze starogr. Zeuksis wystawi na pokaz malowido przedstawiajce winogrona, oddane z tak prawd, e ptaki przylatyway, aby si nimi uraczy. Wyzwa te Parrazjosa, aby przedstawi co rwnie doskonaego. Parrazjos po pewnym czasie przedstawi sdziom swj obraz. "Zdejme zason z obrazu, jeli chcesz, aby go widziano!", wykrzykn zniecierpliwiony Zeuksis. Zasona bya jednak wanie tematem obrazu. Zeuksis uzna si za pokonanego. Dziecko z winogronami - Gdy innym razem jaki wrbel prbowa dzioba owoce na obrazie Zeuksisa przedstawiajcym dziecko i winogrona, malarz zeli si i powiedzia: "Gdybym namalowa dziecko tak wiernie jak winogrona, wrbel nie omieliby si zbliy." Tak pisze Pliniusz; Seneka za twierdzi, e uwag t wypowiedzia ktry z goci malarza i e Zeuksis, powodowany dum, zaraz zabra si do retuszowania, ale nie dziecka, tylko winogron, bo chcia zachowa raczej to, co byo odbiciem jego indywidualnoci, ni to, co byo identyczne z modelem; zob. te Apelles (Bucefa; "Szewcze, trzymaj si kopyta").

Imagines - zob. Portret(y przodkw).

Iment - pot. tylko w wyraeniu: do imentu 'zupenie, cakowicie'; z wg. iment 'wkrtce'.

Imhotep - gr. Imuthes, architekt i uczony egipski czasw faraona Desera (ok. 2650-2600 pne.), twrca piramidy schodkowej w Sakkarze. Od okresu Nowego Pastwa, ok. 1570-1085, czczony jako opiekun pisarzy, a w epoce hellenistycznej, ok. 330-30 pne. - jako bg, syn Ptaha, patron medycyny. Grecy utosamiali go z Asklepiosem.

Imi - miano osobiste; nazwa; przen. sawa, rozgos, opinia, reputacja; honor, zob. Dobry (Dobre imi). Imi polskie - imi Polaka, Polski (np. rozsawi na wiecie). Imiona biblijne - W tradycji judeo-chrzecijaskiej imi miao wielkie znaczenie, zwaszcza imiona boskie. Wiele imion w Biblii nadaje osobicie Bg, np. Abraham, Sara, Izrael, Jan Chrzciciel, Jezus, zob. Gen. 17, 5 i 15; 32, 28; Ew. wg uk. 1, 13; 2, 21; echem tego bya skonno protestantw, zw. purytanw, do uywania imion ze Starego Testamentu. W Genewie pod wadz Kalwina dekretem z 30 Viii 1546 zakazano nadawa imiona inne ni biblijne, a "les noms des idoles qui ont regne au pays" (fr., 'imiona boyszcz, ktre kiedy byy tu czczone', tzn. witych) byy wyranie wzbronione. W wczesnej Polsce czsto spotyka si Abrahamw, Samuelw, Danielw i Rachele, imiona ju w Xviii w. b. rzadkie. Wiele innych imion biblijnych rozpowszechnio si trwale w caym wiecie chrzecijaskim, np. Anna (hebr. Hannah dos. 'aska'), Jan (Johanan 'Bg askaw'), Jzef (Joseph 'doda', tj. doda potomkw, rozmnoy si), Micha (Mikha'el 'kt jest jak Bg?'), Szymon (Szi.mon 'Bg wysucha'), Tomasz (aram. Te'oma 'bliniak'). Imiona greckie - Grek miewa tylko jedno imi, z dodawanym dla rozrnienia imieniem odojcowskim; imion gr. byo tysice; mwiy o walce, zwycistwie, sawie, dumie, pobonoci. Ale najczciej Grecy, nadajc te imiona, nie pamitali o ich znaczeniu, podobnie jak pniej Germanowie czy Sowianie. Niekiedy imiona powstaway przez czenie powek imion dwch przodkw dziecka, np. z imion: Lysanias dos. 'rozpraszajcy troski' i Philippos 'przyjaciel koni' tworzono Lysipposa, co wprawdzie nie miao sensu, ale byo uczczeniem pamici np. dziadka i stryja. Wielu imion pochodzcych z jzyka gr. uywa si powszechnie, np. Agata (gr. agathos 'dobry'), Aleksander (aloksandros 'obroca mw'), Andrzej (andreios

'mski, mny'), Eugeniusz (eugenes 'szlachetnie urodzony, szlachetny'), Jerzy (georgos 'rolnik'), Grzegorz (gregorikos 'czujny'), Katarzyna (katharos 'czysty; prawy'), Magorzata (margarites 'pera'), Barbara (barbara 'barbarzynka, obca'). Imiona rzymskie - Nazwisko obywatela rzymskiego byo trjczonowe, skadajce si z imienia (ac. praenomen), nazwiska rodowego (nomen genrile) i przydomka (cognomen). Liczba imion byia tak maa, e mona je byo oznacza w dokumentach bez obawy nieporozumie oglnie przyjtymi skrtami: Aulus - A., Decimus - D., Gaius (Caius) - C., Gnaeus - Cn., Kaeso - K., Lucius - L., Manius - M., Marcus - M., Publius - P., Quintus - Qu., Servius - Ser., Sextus - Sex., Spurius - Sp., Tiberius - Ti., Titus - T. My naladujemy te skrty cakiem bezmylnie, bo przy naszej obfitoci imion trudno np. odgadn, jak ma na imi A. Nowak. Rzymianin by tak prozaiczny, e potrafi nazwa syna po prostu Pitym, Szstym czy Dziesitym (Quintus, Sextus, Decimus). Obok wyej wymienionych wystpowaly (rzadziej) trzy imiona zwizane z poszczeglnymi rodami: Appius-App. (u Klaudiuszw), Mamercus - Mam. (u Emiliuszw) i Numerius - N. (u Fabiuszw). Crki nazywano imieniem rodowym ojca w formie eskiej, np. crka Marka Tulliusza Cicerona nazywaa si Tullia. Natomiast imion pochodzcych z jzyka ac. uywa si dzi mnstwo, np. August - czcigodny, wspaniay, Klara - czysta, Konstanty - stay, Cecylia - niewidoma, Klaudiusz - kulawy, Klemens miosierny, Feliks - szczliwy, Leon - lew, Marcin - marsowy, Maurycy ciemny jak Maur, Maksymilian - najwikszy, Pawe - paulus 'may', Piotr perrus 'skaa', Renata - odrodzona, Regina - krlowa, Sylwia - lena, Urszula - ursula 'niedwiedziczka', Wiktor i Wincenty - zwycizca. Imiona germaskie - byy najczciej dwutematyczne, tj. skaday si z dwch znaczcych skadnikw nie zwizanych z sob gramatycznie, np. st. nm. Adalberaht (anglos. Aethelbeorth, ang. Ethelbert) 'szlachetny +byszczcy, sawny', skd Adalbert, np. aposto Prus (w. Wojciech, ok. 956-97) i wspczesny Albrecht i Albert, np. m krlowej ang., Wiktorii. Te imiona germ. odpowiadaj budow i znaczeniem, cho nie sownictwem, imionom gr., tak e w Adalberaht odpowiada waciwie Arystofanesowi. Imiona germ. s b. popularne, np.: Arnold (st.-g.-nm. aro, arn- +waltan 'orze + rzdzi'), Fryderyk (fridu +richi 'obrona, pokj +potny, ksi', Henryk (heim +richi 'dom +jw.'), Ludwik (hlut +wig 'gony, synny +walka'), Konrad (kuoni +rat 'miay +rada'), Ryszard (richi +hart 'jw. +silny, odwany'), Zygmunt (sigu +munt 'zwycistwo +obrona'), Witold (wiru +waltan 'las +rzdzi'). Imiona polskie - stare, rodzime, pogaskie, dwuczonowe, zwykle rwnie wojownicze jak germaskie, o pniach: bor-, woj-, raci-, stan-, stoj-, ale take pochodzce np. od goci a. myli, jak Gocierad, Przemys, sawy a. miru, jak Mirosaw czy Sawomir, rodziny (siemi), wuja, stryja, jak Siemirad, Mciwuj, Sulistryj. Procz dwuczonowych, jak Jarogniew, Bronisaw, Sdzimir, Warcisaw, Bogodan, Wojciech, witopek, Bogumi, Sobiesaw, byy i jednoczonowe (rzeczowniki pospolite i przymiotniki), Baran, Szydo, Kkol, Pozna, Goszczon. Byy w uyciu te imiona skrcone a. zdrobniae, np. wich z witosawa, Kamir z Kazimira, Cieszyn z

Cieszymysa, Radochna z Radosawy. Znaczna wikszo imion pogaskich wyparta zostaje przez zapoyczone, chrzestne, ktre pojawiaj si ju w Xii w., brane naprzd od apostow (Piotr, Jakub, Jan), nastpnie od witych (Mikoaj, Wawrzyniec, Micha). Liczba ich ronie stale a do Xvi w. Imiona chrzecijaskie ulegay przetworzeniu, spolszczeniu,jak np. Bie z Benedykta, Pasek z Pawa, Bocza z Bonifacego, Idzi z Egidiusza, Piech z Piotra, Frcek z Franciszka, Nawojka z Natalii, Jaracz z Horacego, Jarosz z Hieronima, Tworzyjan z Floriana (Brama Floriaska, dawn. Tworzyjaska w Krakowie). Niekiedy tumaczono imiona na jzyk polski, jak Bonawentur na Dobrogosta, Feliksa na Szczsnego, Laurentiusa na Wawrzyca lub dawne polskie imiona, jak Lasota czy egota, identyfikowano z czasem z aciskimi, jak Silvester czy Ignatius. Imiona sekretne - istniej od tysicy lat wszdzie tam, gdzie utosamia si imi z dusz czowieka, tak jak to czyniono wczenie w staro. Egipcie. Znajc prawdziwe imi jakiej osoby mona j przekl i w ten sposb zniszczy jej dusz. W mitach i wierzeniach lud. odkrycie czyjego sekretnego imienia dawao odkrywcy wadz nad nosicielem imienia. W wielu religiach take imiona bogw s tajemnic znan tylko kapanom. Nikomu innemu nie wolno ich wymawia. Kiedy czarownik wywoywa imiona diabw lub demonw, zjawiay si i musiay sucha jego rozkazw. W religiach staro. Egiptu, Babilonu i Indii samo wypowiedzenie imienia boga zmuszao go do wysuchania modlitwy. Imienia biblijnego Jahwy (zob.) nie wymieniano nigdy, chyba przy spenieniu specjalnych warunkw. To tabu imienia boskiego uwaane byo za tak wane, e w dekalogu (zob.) zajmuje drugie, a wic niemal naczelne miejsce. Tabu imienne w stosunku do zwierzt wzbudzajcych strach lub czczonych rozpowszechnione jest na caym wiecie; zob. Niedwied; Wilk (Nie wywouj wilka z lasu). Na Sumatrze o tygrysie mwi si "prgowany", na Jawie o krokodylu - "dziadek" lub "staruszek"; u Beczuanw mwi na lwa "chopiec z brod". Najliczniejsze s eufemizmy oznaczajce diaba (zob.); por. te Rumpelstilzchen; Samson. Imionisko - zob. Przydomek. Nomen (atque) omen - ac., 'imi (i prcz tego jeszcze) wrba'; w imieniu osoby przejawia si jej charakter; z Persa, 4, 4, 73, Plauta.

Imir - Ymir, mit. skand. wg kosmogonii skand. z topniejcych lodw Niflheimu (zob.) wyoni si olbrzym Imir, z ktrego lewej pachy wyrosa pierwsza para ludzi, a ze stp - Olbrzymowie Mrozu. Imira wykarmia prakrowa Audhumla. Zwyczajem byda lubia liza sl; lic sony ld morski oswobodzia z niego czowieka Buri, ktrego syn, Borr, polubi Bestl, crk Imira, i sta si ojcem Azw (zob.). Bogowie Odyn, Vili i Ve zabili Imira. Krew jego zalaa wiat, zabijajc wszystkich Olbrzymw Mrozu z wyjtkiem Bergelmira, ktry odpyn odzi i sta si protoplast nowej rasy olbrzymw. Z trupa Imira trzej Azowie uksztatowali Midgard (zob.), wiat ludzi. Z krwi jego uczynili morza i jeziora, z ciaa - ziemi, z koci - gry, z zbw - skay i kamienie. Z brwi jego zbudowali wa

bronicy Midgardu, z czaszki utworzyli sklepienie nieba, wsparte na czterech kracach wiata przez czterech karw.

Imperator - w staro. Rzymie - majcy imperium (ac., 'wadza; uprawnienia przysugujce najwyszym urzdnikom; nieograniczona wadza dyktatora'); przede wszystkim samodzielny dowdca wojsk, ktry wraca do Rzymu po zwyciskiej kampanii, aby odby triumf. Prawo do triumfu byo te wanym skadnikiem uprawnie cesarskich, dlatego August i jego nastpcy nazywali si imperatorami. Std imperator oznacza zacz cesarza, a nazwa ta przetrwaa w tym znaczeniu we fr. empereur, ang. emperor i albaskim mbret. Ave, Imperator, morituri te salutant - zob. Gladiatorzy.

Imperatyw - nakaz, regua, norma moralna; ac. imperativus 'rozkazujcy'. Imperatyw kategoryczny - wg Immanuela Kanta: bezwarunkowy nakaz moralny, powszechnie wane prawo, ktrym si naley kierowa, aby przezwyciy egoizm i speni "powinno oglnoludzk": "Postpuj wg takiej zasady, ktr mgby chcie uczyni prawem powszechnym."

Imperia - 1455-ok. 1511, sawna kurtyzana rzymska rodem z Ferrary, nieporwnanej urody, uzdolniona muzycznie (graa piknie na lutni) i literacko (pisaa madrygay i sonety). Salon jej syn w Rzymie czasw Julusza Ii i Leona X. Bya wielk dam swobodnych obyczajw, uwielbian dla swej piknoci i dowcipu przez toczcych si w jej salonie poetw i artystw, kardynaw i bankierw. Gociom swym mawiaa podobno: "Kto do mnie przychodzi, musi by mdry i dowcipny, kto wychodzi - winien pozostawi podarunek." Po jej mierci poeta Blosio Palladio napisa w stylu hiperbolicznym: "Mars da Rzymowi imperium, a Wenus - Imperi." Imperia jako Safona - fragment fresku Parnas (1509-11) Rafaela, Rzym, Watykan, Stanza della Segnatura.

Imperia - w Rosji carskiej zota 10-rublwka, a od 1897 r. 15-rublwka; dawn. wierzch dyliansu pocztowego, omnibusu konnego, z miejscami dla pasaerw; z ros. impierial 'imperia' i fr. imperial 'cesarski; grka (omnibusu)' od ac. imperium, zob. Imperator.

Impresja - Wschodzce Soce - fr. Impression: Soleil levant tytu obrazu

Claude Moneta. Obraz ten, pokazany w kwietniu 1874 na synnej wystawie w atelier Nadara w Paryu, podsun pomys krytykowi Louisowi Leroy nazwania w paryskim "Charivari" (zob.) caej biorcej udzia w wystawie grupy artystw (nazywajcych si "Societe anonyme des artistes peintres, sculpteurs, graveurs") impresjonistami. Ta szydercza nazwa zostaa pniej przyjta przez samych artystw, gdy wskazywaa na jeden przynajmniej znaczcy aspekt ich programu.

In Coena Domini - ac., 'Przy Wieczerzy Paskiej', bulla papieska, ogaszana dorocznie w Wielki Czwartek (wito Wieczerzy Paskiej) od Xiv w. do 1770, rzucajca kltwy i ekskomuniki na wszystkich heretykw i wszelkie wadze wieckie i inne przynoszce szkod kocioowi, np. przez opodatkowywanie kleru i dbr kocielnych. Ulegaa z roku na rok zmianom stosownie do zmieniajcych si okolicznoci.

Indeks - przest. palec wskazujcy; (alfabetyczny) spis, rejestr, skorowidz; ksieczka studenta do wpisywania wykadw, ocen itp:; ac., 'wskanik'. Ksika na indeksie - w spisie dzie, ktrych wydawanie, sprowadzanie, sprzeda a. lektura jest zabroniona. Spis ksiek zakazanych - oficjalna lista ksiek publikowana przez koci kat., ktrych katolikowi nie wolno byo czyta bez zezwolenia wadz koc., zawierajca Index librorum prohibitorum i Index expurgatorius (tj. ksiek dozwolonych dopiero po usuniciu a. poprawieniu pewnych fragmentw). Pierwszy Indeks wyda papie Pawe Iv w 1559. Pius V powoa w 1571 Kongregacj Indeksu, ktra zajmowaa si jego sporzdzaniem do 1917. Ostatni Indeks wyda Pius Xii w 1940. Na Indeksie, prcz takich dzie, jak Biblie protestanckie czy dziea heretykw, jak Ariusz czy Kalwin, znajdowali si m.in.: Dante, Chaucer, Milton, Kopernik, Galileusz, Bacon, Kartezjusz, Montaigne, Pascal, Wolter, Locke, J. S. Mill, Hugo itd. Indeks zosta zniesiony przez papiea Pawa Vi w 1966.

Indra - w panteonie wedyjskim bg nieba, burzy i wojny; w hinduizmie znaczenie jego zmniejszyo si na rzecz g. trjcy bstw (Brahma, Wisznu, Siwa).

Indukt - dawn. wprowadzenie sprawy w sdzie przez powoda, na ktre oskarony odpowiada replik; oba te pisma zwano merytami; z ac. inductus 'wprowadzenie'.

Indult - przywilej papieski, zezwalajcy jakiej osobie (a. osobom) na odstpienie od przepisu kocielnego; z pn.-ac. indultum 'przywilej'.

Indygenat - dawn. przyznanie cudzoziemcowi obywatelstwa kraju, w ktrym przebywa; nadanie cudzoziemskiemu szlachcicowi (przez uchwa sejmow) szlachectwa polskiego; uszlachcenie; od rdw. ac. indigenatio 'prawo obywatelstwa'.

Ines de Castro - ok. 1330-55, najsynniejsza w dziejach Portugalii bohaterka wielkiej, tragicznej mioci; crka szlachcica kastylijskiego i Portugalki, bya dam dworu swej kuzynki Konstancji, gdy ta polubia w 1341 infanta Dom Pedro, syna krla port. AIfonsa Iv Dzielnego. Wzbudzia w infancie gorc mio i zostaa jego metres. Po mierci Konstancji Dom Pedro potajemnie polubi Ines zgodnie z dan jej obietnic (1354). Mieszkaa w Coimbrze wraz z trojgiem dzieci. Ale rosncy wci w Portugalii wpyw Kastylijczykw, zwaszcza za rodu Castro, wzburza opini. Gdy krl Alfons dowiedzia si o maestwie syna, postanowi usun synow. Z jego rozkazu zasztyletowano j 7 I 1355 koo Fontanny Mioci, w Willi ez, w obecnoci jej dzieci. Oszalay z blu Dom Pedro podnis bunt przeciw ojcu, wkrtce jednak przyszo do ugody. Gdy Dom Pedro wstpi w 1357 na tron, wywar okrutn zemst na wszystkich wmieszanych w mord na jego onie, po czym dokona koronacji zabalsamowanych zwok Ines. Oboje spoczywaj w katedrze w Alcobaca, w mauzoleum z biaego marmuru, w dwu grobowcach, zwrceni stopami do siebie, "tak, aby w dniu Sdu Ostatecznego ich pierwsze spojrzenie, gdy powstan, byo spojrzeniem mioci". Ten odwieczny temat krlewskiej mioci i pomsty, i piknej, ale niszej urodzeniem kobiety, ktra staje si ofiar racji stanu, podjo wielu autorw, urozmaicajc go na rne sposoby, ale gwnie opierajc si na epickiej relacji Camoesa i tragedii Ferreiry. Stance na mier Ines de Castro - poemat z ok. dwustu omiozgoskowcw poety i historyka port. Garcia de Resende (1470-1536). Ines de Castro - tragedia (ok. 1558, wyst. 1587) poety port. Antonia Ferreiry; pierwsza tragedia port. zaliczana do arcydzie lit. port. Luzjady - pierwsza port. epopeja narodowa Luisa Vaz de Camoesa (wyd. 1574); w Iii pieni synne oktawy o historii Ines. Nise lastimosa - hiszp., 'Nieszczsna Nise' tragedia klasyczna z uyciem chru (1577) Jeronima Bermudexa. Tego autora tragedia Nise laureada hiszp., 'Nise uwieczona', 1577, d.c. poprzedniej. Inesilla de Pinto - komedyjka hiszp. Ramona de la Cruz i Dona Ines de

Castro scena tragiczno-liryczna (Walencja 1815) de Comelli, najbardziej udane z licznych parodii dziejw Ines. La reine morte - fr., 'Martwa krlowa', dramat (1942) Henry de Montherlanta oparty na dziejach Ines. Waciwym bohaterem sztuki jest ojciec Pedra, krl, don Ferrante, posta skomplikowana i pena sprzecznoci. Ines de Castro - kantata Luigi Boccheriniego. Opera (1803) N. A. Zingarellego. mier Ines de Castro - obraz Kara P. Briuowa, Leningrad, Ermita.

Infamia - dawn. prawn. niesawa, kara pozbawienia czci, majtku i ochrony prawnej. Skazany (infamis) pozbawiony by czci (szlachectwa), nie mia monoci sprawowania jakichkolwiek funkcji czy urzdw, mg zosta przez kadego uwiziony lub zabity. Skazywano na infami za nagminne uprawianie oszczerstwa, niepoddawanie si wyrokom sdw, chronienie przestpcw, zajmowanie si handlem a. szynkarstwem przez szlachcica itd.; przen. haba, czyn haniebny, nikczemny; ac., 'niesawa, haba' od infamis 'bezecnik'.

Infantado - paac w Guadalajara w Nowej Kastylii (Hiszpania rodk.) rozpoczty w poowie Xv w. w stylu gotyckim, ze synnym dziedzicem kolumnowym, cennymi stropami kasetonowymi, freskami, obrazami i in. dzieami sztuki. Mocno uszkodzony w czasie wojny domowej, restaurowany, przeznaczony na g. archiwum Ministerstwa Wyzna Relig.

Infant(ka) - tytu ksit (i ksiniczek) domu krlewskiego w Hiszpanii i (dawn.) Portugalii; hiszp. i port. infante (dos. 'dziecko) nie pierworodny syn pary krlewskiej'. Infantka Magorzata - obraz (ok. 1653) Velazqueza, Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (ok. 1660) Velazqueza, Madryt, Prado.

Infanteria - dawn. piechota (zob.); z w. (in)fanteria.

Inferno - zob. Komedia (Dantego); Pieko.

Inflanty - kraina historyczna nad Zatok Rysk, graniczca od wschodu z jeziorem Pejpus, na poudniu z Litw, zamieszkaa przez plemiona batyckie, okrelane pniej oglnym mianem otyszw; nazwa kraju, brzmica dawn. Lifianty, Liflandia (jeszcze w Xvi w.), przez dysymilacj "I", nazwana Iflantami, aby wreszcie przez asymilacj obu zgosek przeobrazi si w Inflanty; ot. Vidzeme; nm. Livland.

Ingrida - zob. Peer Gynt.

Inka - tytu wadcy pastwa Inkw; arystokracja pastwa Inkw, spokrewniona z rodem krlewskim; Inkowie, lud rodkowoandyjski (mwicy jzykiem kiczua), ktry zaoy w epoce przedkolumbijskiej wielkie pastwo ze stolic w Cusco, czce w zwart cao liczne poprzednie organizacje plemienne i pastwowe. Wg tradycji, legendarny zaoyciel pastwa Manco Capac (ktry moe by postaci hist.) wyprowadzi swj lud z jaski grskich do doliny Cusco (ok. 1200 r.), dzi w Peru; zob. Machu Picchu.

Inkaust - dawn. atrament; ze rdw. ac. incaustum od ac. encausium 'purpurowy atrament, ktrym si posugiwali cesarze rzymscy przy podpisach' z gr. enkaustos 'wypalony; malowany gorcymi farbami woskowymi, enkaustyk'.

Inkluz - wg dawnych wierze lud. duch, sia dobroczynna w jakim przedmiocie, np. amulecie, monecie dostarczonej przez skrzata, powracajcej zawsze do waciciela dziki zawartej w niej mocy; rdw. pustelnik, asceta, zamykajcy si na cae ycie w celi, przyjmujcy pokarm przez okienko; z ac. inclusus od includere 'zawiera; ogrodzi'.

Inkrutowiny - osiedliny, przyjcie wydane z okazji wprowadzenia si do nowego mieszkania; z lit. Ikurtuves.

Inkub(us) - w demonologii zy duch, demon niewolcy kobiety w czasie ich snu; por. Sukkub(us); z ac. incuoare 'lee na czym; wylga'.

Inkunabu - ksika wydrukowana przed 1501 r.; ac. incunabula l. mn. 'powijaki; koyska; pochodzenie; miejsce urodzenia'; por. Stary

(Starodruk).

Inkwizycja (1) - wite Officium, ac. Inquisitio Haereticae Pravitatis, Sanctum Officium, instytucja kocioa kat., powoana ok. 1215 przez papiestwo do wykrywania i karania ruchw heretyckich i antykocielnych, pocztkowo g. albigensw. W 1232 sdy inkwizycji podporzdkowane zostay wadzy papiea, ktry sprawowanie ich powierzy zakonom, g. dominikanom i franciszkanom. Wyroki wykonywaa uzaleniona od kocioia wadza wiecka. Inkwizycja obja niemal wszystkie kraje europ. W 1252 wprowadzono oficjalne stosowanie tortur dla wymuszania zezna. Do wytoczenia procesu wystarczaa denuncjacja, a oskarony nie zna nazwiska oskarycieli ani wiadkw; cofnicie oskarenia nie wstrzymywao procesu; zwyk kar bya chosta publiczna, cikie, czsto doywotnie, wizienie a. mier przez uduszenie czy spalenie na stosie. Najbardziej znana bya inkwizycja hiszp. powolana w 1478 przez Ferdynanda Katolickiego za zgod Sykstusa Iv, skierowana g. przeciw moryskom i marranom (tj. nawrconym Maurom i ydom), oskaranym o potajemne wyznawanie dawnej wiary. Skazywano tam przewanie na mier. Pierwszym Wielkim Inkwizytorem w Hiszpanii by mnich dominikaski Tomas de Torquemada, ok. 1420-98, ktrego nazwisko stao si synonimem zaciekego okruciestwa. Zniesiona ostatecznie w 1834, a w wikszoci innych krajw europ. w Xviii w. W Polsce wprowadzona w 1318, podlegaa dominikanom krak. i lskim, zwalczaa g. husytw polskich, skasowana przez sejmy w 1562-65. W Xvii-Xviii w. sprawy z oskare o czary przejy sdy grodzkie i miejskie, rwnie surowe jak inkwizycja koc. Inkwizytorzy pastwa - w. inguisitori di Stato, w rdw. Wenecji trzyosobowy organ prowadzcy dochodzenia w sprawach karnych na podstawie (g. anonimowych) doniesie. Istnia do Xvii w. Legenda o Wielkim Inkwizytorze - zob. Wielki (Inkwizytor).

Inkwizycja (2) - dawn. uprawnienia sdowe, jurysdykcja; dochodzenie sdowe, ledztwo, indagacja; do czasw Stanisawa Augusta eufemistyczna nazwa tortur stosowanych "na ratuszu", "w ogrodzie" miast i miasteczek dla wymuszania zezna wiodcych delikwenta na stryczek, gdzie wisia, dopki kruki i wrony nie rozdziobay ciaa. Pozostaoci terminologii zwizanej z takimi "inkwizycjami" przechoway si jeszcze w jzyku, cho mwicy najczciej nie zdaje sobie sprawy z ich pierwotnego, nieprzenonego znaczenia. S to np.: "pal go sze", "porachowa koci", "spawi kogo", "zala sada za skr", "plecie jak na mkach", wysze ju z uycia okrzyki: "tam do kata!", "daj go katu!", czy w lit. piknej: Rozdziobi nas kruki, wrony (zob. Krok: Rozdziobi nas kruki...), lub: "Patrz na ojczyzn biedn, jak syn na ojca wplecionego w koo" (z Dziadw cz. Iii, 2, 262-63, Mickiewicza).

Ino - mit. gr. crka Kadmosa i Hatmonii, ona Atamasa, krla Teb (a. Orchomenu), ktry poprzednio, na rozkaz Hery, polubi Nefele i mia z ni dwoje dzieci, Fryksosa i Helle. Ino znienawidzia swych pasierbw i powioda ich do ofiarnego otarza, ale zoty baran uratowa im ycie; zob. Zoty (Zote runo). Ino i Atamas pomogli Zeusowi uratowa maego Dionizosa przed gniewem Hery. Hera zemcia si, poraajc Atamasa obdem, w ktrym ten zamordowa starszego z dwch synw, ktrych mia z Ino, Learchosa, wziwszy go za jelenia. Ino, uciekajc przed szalecem, skoczya z modszym, Melikertesem, do morza, gdzie za spraw wdzicznego Zeusa nereidy przyjy ich gocinnie i uczyniy bstwami morskimi, opiekunami rozbitkw, czczonymi pod imionami Leukotea i Palemon. To wanie "cienka w kostce" Ino - Leukotea rzucia toncemu w czasie burzy morskiej Odysowi swoj namiotk, ktra nie daa mu zgin; Homer Odyseja, 5, 333 i nast. Mit o Ino i Melikertesie suy wielokrotnie jako temat poetom, dramaturgom i muzykom. Z tragedii Atamas Sofoklesa i Ino Eurypidesa zachoway si fragmenty. Ino - kantata (1786) Johannesa Chr. Fr. Bacha. Opera (1828) Donizettiego; libretto: F. Romani.

Inochoda - inochodnik, inochodziec, jednochodnik, wierzchowiec idcy inochod, inochodem, skroczem, kroczem, chodzcy z krocza, tj. wyrzucajcy obie prawe, a potem obie lewe nogi. Chd ten, waciwy wielbdom i yrafom z natury, a koniom wpajany przez tresur, uwaany jest za szybszy i wygodniejszy od zwykego; por. Szapak. Zbi z inochody - dawn. zbi z tropu, z pantayku, pomiesza komu szyki.

INRI - umieszczane na krucyfiksach inicjay ac. sw: Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum, 'Jezus Nazareski krl ydowski'; por., Wulgata, Ew. wg Mat. 27, 37.

Institut de France - (wym. estitutdfr) fr., 'Instytut francuski', najwysza fr. instytucja nauk. i kulturalna, zwana pierw. Institut National, utworzona przez art. 298 "Konstytucji roku Iii" (tj. 1795, dzieo Konwentu Narodowego). Zastpia analogiczne instytuty czasw krlestwa, zniesione w 1793. Instytut skada si z nastpujcych akademii: 1. Academie Francaise zob. Akademia (Francuska). 2. Academie des Inscriptions et Belles-Lettres - fr., 'napisw i lit. piknej', za. w 1663, obecna nazwa od 1716. 3. Academie des Sciences fr., 'nauk cisych', za. w 1666.

4. Academie des Beaux-Arts fr., 'sztuk piknych', rne wydziay poczone w 1795. 5. Academie des Sciences Morales et Politiques fr., 'nauk moralnych i polit.', za. w 1832.

Instrukcje sejmikowe - zob. Laudum.

Instruktarze - w Xvi-Xviii w. zarzdzenia panw, normujce gospodark na folwarku i stosunki folwarku ze wsi. Najczciej zajmoway si administracj folwarku (zarzdem, urzdnikami, sub, ich obowizkami i prawami oraz kontrol nad nimi), poddanymi i ich stosunkiem do folwarku, niekiedy rwnie gospodark na roli, w browarach, cegielniach, tartakach, gorzelniach itd.

Insurekcja - dawn. powstanie zbrojne (zw. insurekcja kociuszkowska w 1794); pn. ac. insurectio 'powstanie'.

Insygnia - oznaki godnoci, wadzy, dostojestwa, stanu, urzdu, zasug; z ac. insignia l. mn. od insigne 'oznaka urzdowa, wadzy, honorowa'. Insygnia krlewskie - korona, bero i jabko, niekiedy rwnie inne przedmioty, jak miecz pastwowy, ornat cesarzy rz. narodu nm. Insygnia papieskie - potrjna srebrno-zota korona (tiara) w ksztacie zaokrglonego u gry stoka i 2 skrzyowane klucze (srebrny i zoty) w. Piotra. Insygnia biskupie - mitra (infua), pastora i krzy na lasce (u arcybiskupw - podwjny krzy). Wcznia w. Maurycego - zob. Wcznia. Miecz koronacyjny krlw polskich - zob. Szczerbiec.

Interdykt - koc. rz.-kat. kara kocielna naoona na osoby a. terytorium, zakazujca przyjmowania pewnych sakramentw i odprawiania pewnych czynnoci kultu relig.; z ac. interdicrum 'zakaz, nakaz (pretora)'. Gone interdykty w dziejach: W 586 biskup Bayeux naoy

interdykt na wszystkie kocioy w Rouen za zabjstwo biskupa Pretextata. W 1078 papie Grzegon Vii rzuci interdykt na Polsk za zabjstwo biskupa krakowskiego Stanisawa przez Bolesawa Ii miaego. W 1180 Szkocja dostaa si pod interdykt papiea Aleksandra Iii. W 1200 Innocenty Iii oboy interdyktem Francj, poniewa krl Filip Ii August nie chcia polubi Ingelburgi, z ktr by zarczony. W 1209 tene papie rzuci interdykt na Angli na 6 lat za panowania krla Jana. Ostatnim w historii interdyktem oglnym oboy w 1606 papie Pawe V republik weneck za uwizienie dwch ksiy.

(L')Internationale - zob. "Wyklty, powsta, ludu ziemi".

Intrata - dawn. dochd, zysk; z w. intrata, entrata 'wejcie; opata za wejcie; bilet; wpywy, dochd (dzienny)'.

Intryga - knowanie, matactwo, podstpne dziaanie dla osignicia jakiego celu; lit. wze dramatyczny; zbieg wypadkw bdcy przyczyn konfiiktu; zawizanie i przeprowadzenie akcji, ktrej tematem jest konflikt midzy postaciami utworu (sztuki, powieci); z fr. intrigue z ac. intricare 'wika, plta, gmatwa'. Intryga i mio - nm. Kabale und Liebe, tragedia mieszczaska (Frankfurt n8M 1784, wyst. pol. Podstp i mio, Lww 1818) Friedricha Schillera; "pierwszy niemiecki polityczny dramat tendencyjny" (Engels) z okresu Burzy i Naporu (zob. Sturm und Drang). Autor przedstawia rozgrywajcy si we wspczesnych Niemczech konflikt klasowy midzy buruazj i arystokracj na przykadzie miosnej tragedii crki skromnego muzyka, Luizy Miller, i Ferdynanda, syna wszechpotnego prezydenta Waltera. Luisa Miller - melodramat dramatyczny (Neapol 1848) Giuseppe Verdiego; libretto: Salvatore Cammarano, wg Schillera.

Inwalidzi. Paac (i koci) Inwalidw - fr. Hotel des Invalides, w Paryu, w Faubourg Saint-Germain, na lewym brzegu Sekwany, zbud. na polecenie Ludwika Xiv, w wikszej czci midzy 1670-74, jako schronisko dla weteranw (inwalidw i starych). Rozpoczty wg planw Liberala Bruanta, jest w znacznej mierze, cznie ze zot kopu kocioa widoczn z dala, dzieem Jules Hardouin-Mansarta, g. architekta paacu wersalskiego. W krypcie pod kopu zoono w 1840 prochy Napoleona I, sprowadzone z Wyspy w. Heleny. Mieci si tam rownie muzeum wojska. W czasie Rewolucji Fr. paac nazywano

"wityni ludzkoci" a. "wityni Marsa".

Inwestytura - w rdw. przekazanie wasalowi przez seniora nadanych dbr lennych a. urzdu przez wrczenie symbolu (grudki ziemi, wczni, chorgwi i in.) danego lenna; z ac. investire 'odziewa'. Inwestytura wiecka dochowiestwa - w Ix-X w. w pastwach karoliskich obsadzanie stanowisk kocielnych przez monarch. Symbolem inwestytury byy wrczane biskupom: piercie i pastora, a opatom: piercie i laska opacka. Przeciwko inwestyturze wieckiej wystpio papiestwo. Najostrzejszy spr o inwestytur toczy si midzy papieem Grzegorzem Vii i cesarzem Henrykiem Ijr (zob. Canossa), zakoczony konkordatem wormackim za pontyfikatu Kaliksta Ii, w 1122.

Io (wym. i-o) mit. gr. crka Inachosa, krla Argos, kapanka Hery, ukochana Zeusa. Gdy Hera zaskoczya kochankw, Zeus zmieni Io w jaowic, ale zazdrosna maonka wyprosia u niego zwierz w podarunku i kazaa je pilnowa stuokiemu Argusowi (zob.). Na polecenie Zeusa Hetmes zabi (a. upi) Argusa i uwolni jaowic. Wtedy Hera zesaa na ni olbrzymiego gza, przed ktrym cielica musiaa ucieka z kraju do kraju. Przez nazwany na jej cze Bosfor (zob.) dostaa si do Azji, a wreszcie znalaza spokj w Egipcie, gdzie Zeus przywrci jej posta ludzk. Tam urodzia Zeusowi Epafosa, ktry zosta krlem Egiptu i zaoy Memfis; wnukami jej byli Danaos i Ajgyptos; zob. Danaidy. Staro. Grecy egipscy utosamiali Io z krowiorog Izyd. Przybycie Io do Egiptu - rz. malowida cienne z Pompei, witynia Izydy, i Neapol, Mus. Naz. Io z Hermesem i Argosem - rz. malowido cienne z Domu Liwii, Rzym, oraz z Macellum, wityni Izydy, Domu Kitarzysty i in. w Pompei. Jowisz cayjcy Io - obraz (ok. 1530) Correggia, Wiede, Kunsthist. Mus. Jowisz i lo - obraz A. Schiavone (Xvi w.), Leningrad. mier Argosa - obraz (ok. 1610) Rubensa, Kolonia, Mus. Wallraf-Richartz. Merkury i Argus - obrazy: D. Teniersa St. (Xvii w.), Wiede, Kunsthist. Mus.; J. Jordaensa (Xvii w.), Lyon, Muz.; (1635-38) Rubensa, Gal. Drezdeska; (1636-38) Rubensa, Madryt, Prado; (ok. 1659) Velazqueza, Madryt, Prado. Jowisz, Junona i Io jaowica - obraz D. Teniersa, Wiede, Kunsthist. Mus.

Io opera (1757) J. Ph. Rameau.

Ion - mit. gr. syn Apollina i Kreuzy, crki krla Erechteusza ateskiego, eponimiczny bohater Jonw. Kreuza porzuca potajemnie zrodzonego chopca w powiconej Apollinowi jaskini pnocnego stoku Akropolu i baga boga o opiek nad synem. Hermes przenosi malca do Delf, gdzie Ion wychowuje si w wityni Apollina. Tymczasem Kreuza polubia Ksutosa, a e maestwo jest bezpodne, zwracaj si oboje po rad do wyroczni delfickiej; tam Apollo przyprowadza syna matce. Czynic z Iona swego protoplast, Ateczycy pragnli genealogicznie uzasadni swj prymat wrd Jonw; dlatego Eurypides w swojej wersji mitu osadza Iona na tronie ateskim. Ale pniejsi mitografowie nie umieszczaj Iona na licie krlw ateskich. Ion - tragedia (ok. 420 pne.) Eurypidesa. L'Apollonide - dramat (1888) z Derniers poemes Ch. Leconte de Lisle'a; wg Eurypidesa. The Confidential Clerk - ang., 'Zaufany sekretarz', sztuka (1954) Th. S. Eliota; mit zaczerpnity z Iona Eurypidesa i przeniesiony w czasy wspczesne.

Irena - imi gr. z eirena '(s)pokj'. Irena - 752-803, cesarzowa bizantyjska od 797 do 802. Cho sierota i bez majtku, polubiona zostaa synowi cesarza, przyszemu Leonowi Iv. Wywieraa na niego wielki wpyw, a po jego wstpieniu na tron w 775 odwaya si na przywrcenie kultu obrazw w paacu cesarskim, za co Leon kaza j wygna. Po jego rychej mierci od karbunkuu w 780 obja rzdy jako regentka w imieniu ich 10-letniego syna Konstantyna Vi. Mao si interesujc wojnami z Arabami (kalif Harun ar-Raszid zada jej armii klsk); Frankami i Bugarami, powicaa si gwnie walce z ikonoklazmem (obrazoburstwem). Udao jej si w 787 na soborze w Nicei przywrci kult obrazw. Gdy mimo penoletnoci syna nie dopuszczaa go do tronu, bunt gwardii pozbawi j regencji, ale Konstantyn wkrtce si z ni pogodzi. Powodowana dz wadzy kazaa w 797 olepi syna, aby rzdzi sama; ta bezprzykadna zbrodnia wzbudzia powszechn groz. Legenda powiada, e soce nie chciao wzej przez 17 dni. Jej wstpienie na tron posuyo w 800 roku Karolowi Wielkiemu za pretekst do przyjcia korony cesarskiej. Rewolucja paacowa pozbawia j tronu w 802; reszt swoich dni spdzia w ubstwie na wyspie Lesbos. Zaliczona w poczet witych przez koci wschodni, zapewne z powodu jej walk z obrazoburstwem.

Iris - mit. gr. uskrzydlona posanka bogw, spieszc z Olimpu na ziemi

i do gbin morza z poleceniami i wieciami od bogw, zw. od Zeusa i Hery. Jeszcze w Iliadzie Homera nie czy si ona z tcz, dopiero Hezjod jednoczy oba pojcia (co byo w powszechnym uyciu w lit. cesarstwa rz.). W Odysei Homera posem bogw jest ju tylko Hermes; ona w tej roli wystpuje jeszcze w dramacie satyrowym i komedii gr.

Irminsul - mit. germ. czczone przez Germanw (zw. Sasw) supy drewniane, przedstawiajce kolumn Nieba, na ktrej wspiera si wszechwiat. Jedn z takich kolumn zniszczono w 772 pod Eresburgiem w Westfalii na rozkaz Karola Wielkiego.

Irokezi - nadana przez Francuzw nazwa (fr. Iroguois z algonkiskiego irinakhoiw 'prawdziwe we') zwizku plemion Indian pn.-amerykaskich mwicych jzykami grupy irokua-kaddo (rodzina jz. hoka-sju). Ok. 1570 utworzyli Zwizek Piciu Narodw: Mohawk, Oneida, Seneka, Kajuga, Onondaga, a od 1728 Szeciu Narodw (wraz z Tuskarorami), czyli Lig Irokezw. Walczyli po stronie Anglikw, zarwno przeciw Francuzom w Xvii-Xviii w., jak przeciw kolonistom amer. i przeciw USA w 1812.

Iros - Irus, Amajos, mit. gr., w Odysei, 18, 1-107, Homera ebrak w Itace. "Na imi mu byo Arnajos... lecz caa modzie przezywaa go Iros, bo kademu suy za goca, rzekby, mska Iris." Usiuje przepdzi Odyssa z jego wasnego domu, ale zostaje pobity i wyrzucony przez gospodarza, rzekomego przybd; przen. biedak, ndzarz. Biedniejszy od Irosa - przysowie gr. przejte przez Rzymian i Francuzw.

Irydion - bohater tytuowy dramatu proz poetyck (1836) Zygmunta Krasiskiego. Syn bohatera Greka Amfilocha i skandynawskiej matki, wychowany przez powiernika ojca, Masyniss, na mciciela ujarzmionej przez Rzym Grecji, faworyt cezara, zdegenerowanego Heliogabala, oddaje mu swoj siostr Elsinoe jako konkubin, aby wywiera na niego tym wikszy wpyw. Chcc przeciw cezarowi uy chrzecijan, przyjmuje chrzest i przybiera mask mesjasza, wzywajc chrzecijan do odegrania czynnej roli w walce z pogaskim Rzymem, w polityce wieckiej. Doprowadza do rozamu wrd chrzecijan, ale przekonuje tylko modzie i dlatego ponosi klsk; zaszczepia jednak, zgodnie z celami szatana - Masynissy, chrzecijastwu bakcyla polityki, ktry niweczy koncepcj "krlestwa nie z tego wiata".

Is - Ys, legendarne miasto zatopione nie opodal wybrzea francuskiej

Bretanii (Finistere), ktre w Iv a. V wieku znajdowa si miao na samym brzegu morza, chronione od niego przez tam ze luzami; jedyny klucz do nich mia sam krl Gradlon. Pewnej nocy crka krla, zabawiajc si z kochankiem, dla figli skrada picemu krlowi klucz, otworzya luz, a morze zatopio miasto. Wg legendy czasami, w mgliste poranki, zobaczy mona katedr wynurzajc si z wody i usysze jej dzwony. Le Roi d'Ys - fr., 'Krl miasta Is', legenda teatralna na tematy bretoskie (Pary 1888) Edouarda Lalo, libretto: Edouard Blau. Dwie siostry, crki krla, kochaj modego Mylio; ta, ktrej uczuciem wzgardzi, otwiera luz w czasie wesela siostry, po czym auje swego czynu i rzuca si w morze, a w. Corentin sprawia cud, ktry ratuje miasto. La Cathedrale engloutie - fr., 'Zatopiona katedra', jedno z 24 preludiw na fortepian (zeszyt 1, 1910) Claude Debussy'ego, wg legendy bretoskiej.

Isabella d'Este - zob. Este.

Sir Isenbras - Isumbras, bohater r.-ang. romansu wierszem (Xiv w.), mocarny i bogaty, ale pyszny i zarozumiay. Dano mu do wyboru znoszenie cierpie za modu albo na staro; gdy wybra pierwsze, spady na niego niezliczone nieszczcia, ktre przepoiy go pokor i alem za grzechy, Przez 21 lat dokonywa wielu czynw walecznych i aktw miosierdzia, po czym y szczliwie i odzyska wszystko, co utraci.

Isengrin - Ysengrin, Isegrimm, przydomek wilka, a pniej i czowieka strasznego, okrutnego, rozbjnika, mordercy, spotykany w utworach rdw. od 1112; zob. Powie (o Lisie).

Isis - zob. Izyda.

Iskra. "Z iskry rozgorzeje pomie" - ros. Iz iskry wozgoritsia pamia, z napisanego na zesaniu wiersza ros. poety-dekabrysty Aleksandra I. Odojewskiego, 1802-39, Odpowied na pismo Puszkina (1827). Wzite jako motto zaoonego z inicjatywy Lenina i wydawanego za granic (1900-03) pisma "Iskra".

Islam - arab., 'zupene poddanie si woli Boga', religia muzumanw, mahometan, ktrej prorokiem by Mahomet, ostatnia z trzech wielkich religii monoteistycznych (po judaizmie i chrzecijastwie), zawarta w Koranie (zob.), ksidze, ktla miaa zosta objawiona Mahometowi przez Allaha za porednictwem archanioa Gabriela. Dziki niej jzyk arabski sta si jzykiem islamu. Gosi on, e Bg zesa ludziom objawienia przez swych prorokw, z ktrych ostatnim by Mahomet, a najwaniejszymi z poprzednich-Abraham i Jezus. Etosem islamu jest postawa wobec Boga. Muzumanin poddaje si jego woli, chwali go nieustannie, w nim pokada nadziej, rzadko prosi o ask, ogranicza modlitw do podziki i adoracji. Nie rozrnia modlitwy i uczynkw miosiemych - i ona, i one s niezbdne i uzupeniaj si wzajem; zob. Hadis. Pi filarw (arab. arkan) islamu - tj. podstawowych obowizkw muzumanina, nieodzownych warunkw pobonoci: 1. Wyznanie wiary (szahada) w Boga i jego ostatniego proroka (rasul, nabi); przynajmniej raz w yciu wyznawca musi powiedzie z penym zrozumieniem i szczer intencj: "Nie ma boga oprcz Boga, a Mahomet jest jego prorokiem", arab. La ilaha illa'llah Muhammadun rasulu'llah. 2. Rytualna modlitwa (salat), ktr odmawia naley 5 razy dziennie: o wicie, w poudnie, po poudniu, o zmierzchu i gdy noc zapadnie, a poprzedzi obmyciem rk i ng wod (na pustyni, gdzie woda jest bezcenna, czystym piaskiem); modlcy si ma by zwrcony twarz w kierunku (kibla) Kaaby w Mekce. 3. Jamuna (zakat), ktr dawa trzeba szczodrze; czsto o charakterze daniny publ. a. podatku pastwowego. 4. Post (saum) w okresie ramadanu (zob.). 5. Hadd (zob.). Ogrody islamu - zob. Ogrd.

Ismael - w Biblii syn Abrahama i Hagar (zob.); przen. Ismaelita, czowiek porniony ze spoeczestwem; wyrzutek, wyjty spod prawa, banita; czowiek postronny. W Gen., 16, 11-12, anio mwi do Hagary: "Oto pocza syna i nazwiesz go Ismael (hebr., 'Bg sucha'); bdzie to czowiek dziki; rce jego przeciw wszystkim, a rce wszystkich przeciw niemu, a naprzeciwko wszystkich braci swych rozbije namioty". Ismael - imi natratora w powieci Moby Dick (1851, t. pol. Biay wieloryb, 1954) Hermana Melville'a, rozpoczynajcej si od sw: Call me Ishmael ang., 'Imi moje - Ismael'.

Ismena - mit. gr. crka Edypa i Jokasty, siostra Antygony (zob.). Antygon ywcem zakopano z rozkazu krla Kreona za to, e wbrew jego zakazowi pogrzebaa zwoki swego brata, Polinika, zabitego przez drugiego brata, Eteoklesa. Chocia zbyt lkliwa, aby wzi udzia w czynie Antygony, Ismena zdobywa si jednak na owiadczenie, e pomagaa jej, i domaga si takiej samej kary. Antygona - tragedia (Ateny, ok. 440 pne., wyst. pol. Krakw 1888) Sofoklesa; najwyraziciej ukazana posta Ismeny.

Issachar - zob. Ucho (Uszy Issachara).

Issos - staroytne miasto na pograniczu Syrii i Cylicji. W 333 pne. Aleksander Wielki pobi tam krla perskiego Dariusza Iii, ktry musia ucieka z pola bitwy. Bitwa Aleksandra Wielkiego z Dariuszem Iii pod Issos - zob. Aleksander Wielki.

Istanbul - zob. Stambu.

Istm(us) - istmos, gr. isthmos, ac. isthmus, midzymorze, przesmyk, zw. Koryncki, czcy Grecj rodk. z Peloponezem; zob. Igrzyska (istmijskie).

Istota Pastwowa - zob. Czowiek.

Isztar - mit. babilosko-asyryjska bogni mioci, podnoci przyrody i wojny, utosamiania z planet Wenus; u Kananejczykw i Fenicjan-Asztarte, w Biblii - Asztoreth; odpowiednik sumeryjskiej Inanny. Bya najpowszechniej czczonym bstwem na Bliskim i rodkowym Wschodzie. Bya crk Sina (ksiyca) i siostr Szamasz (soca); wg innej wersji mitu crk a. maonk Anu, pana niebios. Jednym z obrzdw jej kultu bya prostytucja sakralna. Jako gniewn bogini wojny wyobraano j stojc na lwie z ukiem i dwoma koczanami. Isztar i Tammuz - Tammuz, asyr.-babil. odpowiednik sumeryjskiego Dumuzi

(zob. Adonis), bg wegetacji i urodzaju, opiekun trzd, towcw i rybakw, kochanek Isztar. W niewytumaczalny sposb mio bogini powoduje jego mier w peni lata, na pocztku suszy; Isztar opakuje go rozpaczliwie, a wraz z ni czyni to rytualnie kobiety, por. Biblia, Ezechiel, 8, 14. Bogini zstpowala na koniec do wiata podziemi, aby odzyska kochanka; przy kadej z siedmiu bram, przez ktre przechodzia, pozbawiano j jakiej czci odziey, a wreszcie stawaa naga przed sw straszliw siostr Ereszkigal, bogini zawiatw, ktra j zamykaa w lochu. Bogowie nie umieli jej uwolni. Dopiero Ea, bg wody, mdroci i magii, stworzy dwupciowego potwora, Asuszu-Namira, wyposaonego w zaklcia przeciw Ereszkigal, ktre okazyway si skuteczne. Wtedy wylewa na Isztar wod ycia, a ona wraz z Tammuzem powracaa na ziemi, gdzie nastawaa wiosna.

Itaka - gr. Ithake, w Odvsei Homera wyspa na M. Joskim, na ktrej mieszka i ktr wada Odyseusz. Dzi identyfikowana z wysp Ithaki a. Leukas. I tako (rzecze) Fokylides - gr. kai rode Phokylidou, tymi sowami czsto poprzedza swoje maksymy gr. poeta elegiacki Fokylides (Vi w. pne.).

Italia - nazwa staroytna, okrelajca zapewne pierw. tylko pd. cz dzisiejszej Kalabrii, wywodzona od bajecznego, eponimicznego krla Italosa a. suszniej od gr. italos 'byk' (ac. vitalus 'byczek'), w zwizku z hodowl byda. Rzymianie przejli t nazw od Grekw i ju w 1. po. Iii w. pne. rozszerzyli j na cay pwysep a do Rubikonu, a od czasw Oktawiana Augusta a po Alpy. Okrelana przez poetw jako Auzonia, Hesperia, Enotria; Itali poudniow nazywano te, z uwagi na liczne kolonie gr., Wielk Grecj; zob. Wochy. L'Italia fara da se - w., 'Wochy same sobie dadz rad', dewiza rewolucji woskiej 1849 r. Okrt bez sternika w czasie nawanicy - w. nave senza nocchiero in Kran tempesla, z Boskiej Komedii, Czyciec, 6, 77, Dantego; o Italii. Witaj, ziemio Saturna, wielka rodzicielko owocw i ludzi! - ac. salve, magna parens frugum, Sarurnia tellus magna virum! Wergiliusz o Italii (Georgiki, 2, 173). Z Italii - nm. Aus Italien, poemat symf. opus 16 (1887) Richarda Stmussa.

Itineraria - itinerariusze, ac. l. poj. itinerarium, przewodniki podry po cesarstwie rzymskim w postaci wykazw stacji i miejsc odpoczynku (ac.

mansiones) oraz odlegoci midzy nimi. Najwaniejsze z zachowanych jest Itinerarium Anlonini Attgusti z czasw Karakalli, a ok. r. 300 na nowo zredagowane (nieznanego autora). Innym przykadem jest Itinerarium Burdigalense a. Hierosolymitanum z r. 333 dla chrzec. pielgrzymw, opisujce drog z Burdigali (dzi Bordeaux) do Jerozolimy przez Arles, Mediolan, Konstantynopol i Antiochi; przen. lit., kroniki, diariusze podry, poematy opisowe np. Flis Klonowica, Wdrwki Childe Harolda Byrona, Podr na Wschd Sowackiego.

Ituriel - imi rabiniczne (hebr. 'odkrycie Boga'); w Raju utraconym, ang. Paradise Lost, Miltona. Anio, ktrego posa Gabriel, aby wraz z Zefonem odszuka Szatana ukrywajcego si w Raju. Uzbrojony by we wczni, ktrej najlejsze dotknicie ujawniao wszelki fasz i kamstwo; tknity ni Diabe objawia si w swej waciwej postaci.

Ityfalliczny - staro. gr. odnoszcy si do (pieni piewanych w czasie) uroczystoci witecznych ku czci Dionizosa a. do wyobraenia fallusa noszonego wwczas na procesjach; plast. majcy fallusa w stanie erekcji; przen. lubieny, obsceniczny; z gr. ithys 'prosty, wyprostowany'; zob. Falliczny.

Itylos - zob. Aedon.

Itys - zob. Filomela.

Iuppiter - zob. Jowisz.

Iura Stolae - ac., 'prawa stuy'; opaty, jakie w koc. chrzec. wierni skadaj kapanowi z okazji pewnych czynnoci duchownych, np. chrztu, lubu, pogrzebu; dawniej dawane dobrowolnie, w naturze, pniej obowizkowo, w pienidzu.

Ivry-la-Bataille - (wym. iwri-labataj) miejscowo nad rzek Eure, w pobliu Evreux w pn. Francji. Tutaj przyszy krl Henryk Iv pobi w 1590 wojska Ligi Katolickiej pod wodz ksicia de Mayenne.

Jeli utracicie chorgwie, podajcie za moim biaym piropuszem! synny rozkaz Henryka przed bitw.

Ivy League - (ajwyli:g) nalecy do (a. charakterystyczny dla, a. pochodzcy z) jednej a. kilku z grupy starych, cieszcych si duym autorytetem naukowym i spo. wsch.-amer. wyszych uczelni (colleges): Brown, Columbia, Comell, Dartmouth, Harvard, Pennsylvania, Princeton i Yale; nalecy do zwizku druyn sportowych tych college'w; charakterystyczny dla sposobu bycia, stylu, stroju studentw tych college'w; ang. ivy 'akademicki, naukowy', leagne 'liga'.

Iwajo - pastuch bugarski, przywdca powstania przeciw Tatarom i panom feudalnym w Bugarii w 1277-80. Pobi Tatarw, bojarw i cara Konstantyna Tichowa. Oeni si z wdow po carze, Mari, i sam wstpi w 1277 na tron. Kilkakrotnie rozbi wojska Bizancjum prbujce interwencji. Gdy zacz jako car paktowa z bojarami i Tatarami, straci uczucia ludu i wierno wojsk; bunt bojarw zmusi go do ucieczki do Tatarw, ktrzy go zgadzili w 1280.

Iwan. Iwan I Daniowicz - zob. Kalita. Iwan Susanin - zob. Susanin.

Izaak - drogi patriarcha biblijny, jedyny syn Abrahama i Sary, m Rebeki, ojciec Jakuba i Ezawa. Ofiara Izaaka - zob. Abraham.

Izabella - w Orlandzie szalonym, w. Orlando furioso (1532, t. pol. 1779), Ariosta jedna z najsubtelniejszych postaci kobiecych poematu, crka mauretaskiego krla Galicji (Hiszpania), kochajca z wzajemnoci szkockiego krlewicza Zerbina. Nie mogc go polubi z powodu rnicy wyzna, zgadza si na prob kochanka uciec z kraju pod opiek Odoryka, jego przyjaciela; ten jednak zdradziecko prbuje j (bez skutku) uwie. Izabell porywaj piraci; Roland j oswobadza; Zerbin, otrzymawszy mierteln ran, umiera w ramionach kochanki. Izabella wpada w rce zakochanego w niej do szalestwa Rodomonta; wierna pamici Zerbina, obiecuje Rodomontowi, e gdy j uszanuje, sporzdzi mu wywar z zi, ktry uczyni go niewraliwym na ciosy. Aby dowie skutecznoci wywaru, Izabella

kae Rodomontowi uderzy j w szyj mieczem. Nie podejrzewajcy podstpu rycerz cina jej gow, a potem, skruszony, grzebie j obok kochanka i wznosi mazoleum.

Izabella d'Este - zob. Este (Isabella).

Izabella I - zwana Katolick, hiszp. la Catolica, 1451-1504, crka Jana Ii kastylijskiego, polubia w 1469 Ferdynanda Ii aragoskiego. Jej wstpienie na tron Kastylii po mierci jej brata Henryka Iv w 1474 doprowadzio do trwaej unii obu wielkich krlestw Hiszpanii. Przy pomocy hertnandad (zob.) poskromia zakusy feudaw. Fanatyczka religijna, bya wraz z mem w 1478 wspzaoycielk inkwizycji (zob.) hiszp. Patronowaa wyprawom Kolumba do Ameryki. Najwikszym sukcesem byo zakoczenie reconquist (zob.); ostatnie mauretaskie krlestwo w Hiszpanii znikno po 10 latach wojny: Grenada skapitulowaa 3O Xii 1491. Izabelowy koloru mlecznej kawy - (o koniu) buany, maci brunatno-tej, o grzywie i nogach czarnych; od Izabelli I Katolickiej, ktra w czasie oblenia Grenady w 1491 lubowaa nie zmienia koszuli a do chwili zdobycia miasta; a. z arab. hizah 'lew; kolor lwiej skry'.

Izajasz - hebr. yesa' yahu 'Jahwe pomoc', ok. 770-pocz. Vii w. pne., najwikszy prorok Starego Testamentu, pisarz, polityk, doradca trzech krlw judzkich: Joatama, Achaza i Ezechiasza. Biblijne Ksigi Izajasza, najwyej pod wzgldem bogactwa jzyka (hebr.) i ksztatu artystycznego stojce dzieo prorockie, s w obecnym ksztacie utworem co najmniej trzech autorw, piszcych w trzech kolejnych stadiach historii Judy midzy 750 a 450 pne. i. cz Ksig napisa sam Izajasz a. jego uczniowie, rodkowe rozdziay (Ksigi pocieszenia, sekcja 1-2, 40-57) pisane byy po 586, gdy Jerozolima pada; ostatnia cz odzwierciedla powrt Nehemiasza do Jerozolimy i odbudow miasta i wityni. Wszystkie trzy czci napisane s w duchu mesjanistycznym. Pitnujc rozkad moralny wyszych warstw spo., przepowiadaj po upadku pastwa jego odrodzenie przez tych nielicznych, ktrzy dotrwaj do dnia pojawienia si Mesjasza. Wyobraenia Izajasza w sztuce wzesnochrzec., redniowiecznej (bizant., gotyckiej), i nowoytnej (Micha Anio, Rafael).

Izba - pomieszczenie mieszkalne w domu (wiejskim); pokj, komnata, sala; pomieszczenie o specjalnym przeznaczeniu, np. izba chorych, porodowa, przyj (w szpitalach i ambulatoriach), zatrzyma (milicyjna), wytrzewie (dla pijakw); parlament (izba wysza, nisza); wyszy urzd administracji pastw. (zazw. kontrolny), np. izba kontroli, izba administracji publ.,

sdowa, morska, skarbowa; jednostka samorzdu zawodowego a. gosp. zajmujca si sprawami jakiego zrzeszenia, np. izba lekarska, adwokacka, notarialna, syndykalna, handlowo-przemysowa, rzemielnicza, rolnicza; zob. Biay (Biaa izba); Czarny (Czarna izba). Izba Deputowanych - nisza izba parlamentu; fr. Chambre des Deputes we Francji 1871-1940; w. Camera dei Deputati we Woszech od 1947 i w in. krajach, zw. w Ameryce ac. Izba Edukacyjna, Izba Edukacji Publ. - naczelna wadza owiatowa w Ksistwie Warszawskim, utworzona w 1807, przeksztacona w Dyrekcj Edukacji Narodowej w 1812. Izba Gmin - ang. House of Commons, nisza izba parlamentu bryt. Izba Gwiadzista - ang. Star Chamber, komnata w paacu westminsterskim w Londynie, nazwana od wyobraonych na plafonie gwiazd, dawne miejsce zebra rady krl.; Trybuna Izby Gwiadzistej za. w Xiv wieku, aby utrzymywa w karbach magnatw zbyt potnych dla zwykych sdw, za Tudorw przeobraajcy si w sd kryminalny, zniesiony w 1641 przez Dugi Parlament. Izba Lordw - ang. House of Lords, izba wysza parlamentu bryt., o bardzo ograniczonych kompetencjach. Izba Ludowa - nm. Volkskammer, jednoizbowy parlament NRD. Izba Obrachunkowa - Fr. Court des Comptes, nm. Rechnungshof, najwyszy organ kontroli finansowej w niekt. krajach kapitalistycznych, zwizany z parlamentem. Izba Panw - nm. Herrenhaus, izba wysza parlamentu w Prusach 1848-1918 i Austrii 1861-1918. Izba Reprezentantw - ang. House of Representatives, izba nisza Kongresu USA; fr. Chambre de Representants parlamentu belgijskiego i wielu in. krajw.

Izbica - dawn. izba, zw. dua; dawn. may pokoik powstay przez wbudowanie przegrd do wikszej izby; w dawnych grodach skrzynia napeniona kamieniami a. ziemi, stanowica element umocnie waw obronnych; konstrukcja betonowa chronica filar mostu od uderze nurtu rzeki, kry, pyncych drzew, fal morza itp.

Izolda - zob. Tristan i lzolda.

Izrael - w Biblii imi (hebr. isra'el 'ten, ktry walczy z Bogiem') nadane przez Boga Jakubowi po jego walce z anioem (zob. Jakub: Walka); nazwa pastwa w pn. Palestynie powstaego ok. 929 pne. po oderwaniu si od Judy tzw. 10 pokole pn. pod wodz Jeroboama I; nazwa pastwa yd. w Palestynie utworzonego w 1948.

Izrafel - Izrafil, Uriel, muzumaski anio muzyki, majcy najmelodyjniejszy glos ze wszystkich stworw Allaha. W dniu Sdu Ostatecznego zadmie w trb zmartwychwstania. Wraz z Gabrielem i Michaem zapowiedzia Abrahamowi zburzenie Sodomy. Israfel - synny wiersz (1831) Edglra Allana Poe.

Izyda - Isis, gwna bogini staro. Egiptu, wcielenie Wielkiej Macierzy, stanowica wraz ze swoim bratem-maonkiem Ozyrysem i synem Horusem naczeln triad bstw. Czczona jako wzorowa ona i matka oraz jako bstwo wadajce magi. Jej pozycja narodowego bstwa Egiptu wzbogacia si w czasach hellenistycznych - Izyda staa si gwn bogini wiata rdziemnomorskiego, rdem siy twrczej, bstwem ziemi, nieba, morza i wiata zmarych, bogini przyrody. Apulejusz w Zotym ole nazywa j "matk natur". Jako patronk marynarzy aleksandryjskich czsto utosamiano j z ksiycem. Jej witym zwierzciem bya krowa; wyobraanoj z rogami krowy (a. ksiyca, ktry w 3. kwadrze widziany jest w Egipcie z rogami do gry) i tarcz soneczn a. podwjn koron, czsto z maym Horusem na kolanach. Grecy utosamiali j z Demeter, Persefon, Aten, Artemid, Her, Io. Pierwsz wityni Izydy w Rzymie wznis Kaligula na Polu Marsowym; jej gwne witynie w Egipcie znajdoway si w Amydos, Busiris i File (wyspa pierwszej katarakty Nilu).

Jabko. Amator kwanych jabek - zob. Kwany. Jabka Atalanty - zob. Atalanta.

Jabka dla Alkinoosa - zob. Alkinoos. Jabka Sodomy a. Morza Martwego - o piknym wygldzie zewn., ale z popioem zamiast miszu, po raz pierwszy opisane przez Jzefa Flawiusza. Nigdy naprawd nie istniay, chyba e szo tu o jabka atakowane przez szkodniki; przen. co, co przynosi rozczarowanie, myli piknymi pozorami, sprawia zawd. Jabka wiecznej modoci - mit. skand. magiczne zote jabka Iduny (zob.), ktrych spoywanie zapewnia bogom wieczn modo. Olbrzym Thjazi zmusi Lokiego szantaem do kradziey jabek i porwania Iduny dla niego. Gdy Azowie odkryli udzia Lokiego w kradziey, zagrozili mu mierci, jeli nie odzyska jabek i Iduny. Gdy Tbjazi poszed owi ryby, Loki w postaci sokoa dosta si do domu Thjaziego, przeobrazi Idun w orzeszek i przenis j wraz z jabkami bezpiecznie do domu. Jabko Adama - zob. Adam (Adam i Ewa; Jabko Adama anat.); Drzewa (Drzewo wiadomoci). W biblijnej historii kuszenia Ewy przez wa (Gen., 3, 1-6) nie ma mowy o jabku, ale tylko o "owocu drzewa, ktre jest w rodku raju". Rwnie muzumanie pozostawiaj spraw otwart, cho egzegeci Koranu przypuszczaj niekiedy, e mg to by kos pszenicy, winne grono a. figa. Jabko w roli owocu zakazanego wystpuje stosunkowo pno. Jabko Egila - zob. Egil I. Jabko Kidyppe - zob. Akontios i Kidyppe. Jabko krlewskie - jedno z insygniw wadzy krlewskiej: zote jabko z krzyykiem na wierzchu, symbolizujce sfer kosmiczn, wiat, kul ziemsk (fr. globe), uywane przy koronacjach, obok bera i korony, ju od staroytnoci. Jabko ksicia Achmeda - a. jabko z Samarkandy zob. Achmed. Jabko Newtona - zob. Newton. Jabko niezgody a. jabko Eris - zob. Parys (Sd Parysa); Eris. Jabko Wilhelma Tella - zob. Tell. Jabkowity - nazwa konia maci siwej (rzadziej buanej a. gniadej), o ciemniejszych okrgych pamach (tzw. jabkach). (Jak piknie) my, jabka, pyniemy! - ac. nos, poma, natamus, woay tak jabka koskie (nawz), pync w czasie powodzi razem z jabkami z sadu; przys. uyte przez Marcina Lutra przeciw oponentowi w dyspucie. Niedaleko jabko pada od jaboni - przys., jaka jabo, takie jabko, jacy rodzice, takie dzieci.

Wyspa jabek - zob. Avalon. Zbi na kwane jabko - mocno spra, sprawi lanie, cigi. Zote jabka Hesperyd - zob. Hesperydy. Zote jabka na srebrnych pmiskach - zob. Zoty. Zote jabko - w. Il pomo d'oro, zob. Zoty.

Jabonowski Stanisaw Jan - 1634-1702, jeden z najwybitniejszych dowdcw polskich, specjalista od atakw husarii (pod Chocimiem, pod Wiedniem), od 1676 hetman polny koronny, od 1683 hetman wielki. Walczy w 1655 z Moskw i Kozakami, w 1656 ze Szwedami pod Stefanem Czarnieckim, w 1673 pod Chocimiem, w 1683 pod Wiedniem, w 1684 w wyprawie na Kamieniec Podolski, w 1685 na Bukowin, skd niezwykle sprawnie przeprowadzi odwrt, w 1686 na Wooszczyzn.

Jabonowski Wadysaw - zob. Czarny (genera).

J'Accuse (wym. aku:z) fr., 'oskarzam'; zob. Dreyfus (Sprawa Dreyfusa).

Jachin i Booz - dwie wielkie kolumny z brzu ustawione przez krla Salomona w przedsionku wityni jerozolimskiej: po prawej (pd.) stronie Jachin (nazwa wyraajca prawdop. 'trwao, nieruchomo'), po lewej (pn.) - Booz ('sia'); por. Rut; zob. Biblia, 3. Ks. Krl., 7, 21; 2. Ks. Kronik, 3, 17; Ezechiel, 40, 49.

Jawigowie - Jawi, Jawingowie, Jawigi (nazwa od 'broni; wczni'), wytpiony przez ssiadw a. rozproszony bez ladu, nieliczny, kilkadziesit tysicy liczcy lud Batw prusko-litewskich, yjcy do koca Xiii w. midzy Biebrz, Niemnem, rzek g i jeziorami Mamry i niardwy.

Jad - hebr., 'rka', wskazwka w ksztacie rki z wycignitym palcem wskazujcym, osadzona na (bogato zdobionym) trzonku z drewna, metalu a. koci soniowej, suca przy lekturze Tory do zaznaczania czytanego wersetu, urzdzenie niezbdne przy studiach obszernych komentarzy zawartych

w przypisach obok tekstu, co zmusza do ustawicznego powracania do niego.

Jadwiga - polska forma nm. Hedwig, st.-g.-nm. hadu +wig 'walka +walka'.

w. Jadwiga - (tzw. lska a. trzebnicka) ok. 1174-1243, crka Bertolda, ksicia Meranu, i Agnieszki z margrabiw Mini, od ok. 1191 ksina lska, ona Henryka Brodatego, matka 3 crek i 4 synw (m.in. Henryka Pobonego), od 1209 ya w celibacie za zgod ma, ktrego skonia do ufundowania klasztoru cystersek w Trzebnicy, gdzie najczciej odtd przebywaa, oddajc si pokucie, umartwieniom i opiece nad chorymi i ubogimi. Ten zwrot w jej yciu, a bya to pierwsza udzielna ksina na ziemiach polskich, ktra rzucia zamek dla klasztoru, tuaczy mona nie tyle mierci czworga jej dzieci, co byo rzecz zwyk, ile skandalicznym, nawet na owe czasy, sprawom rodzinnym: jej siostr Agnieszk papie uzna za konkubin, bracia - Egbert, biskup Bambergu, i Henryk, hrabia Istrii - pozbawieni zostali czci, godnoci i dbr lennych za wspdziaanie z morderc ich wasnego krla, drug siostr, Gertrud, krlow wgiersk, zamordowali poddani, podobno za wiedz i zgod jej wasnego brata. Kanonizowana w 24 lata po mierci. Legenda o w. Jadwidze - w obrazach (Xiv w.) Mikoaja Pruzia z Lubienia, Brzeg. ywot w. Jadwigi - ac. Vita sanetae Hedvigis ducissae Silesiae, uoony w Xiii w., rozpowszechniony w odpisach na lsku i w Polsce, materia dla pniejszych ywociarzy.

Jadwiga - ok. 1374-99, crka Ludwika Wgierskiego i Elbiety Boniaczki, majc 4 lata, zostaa polubiona w Heimsburgu 8-letniemu ksiciu austr. z rodu Habsburgw, Wilhelmowi, przeznaczonemu na ksicia-maonka przyszej krlowej Wgier. Krlow wg. zostaa jednak jej starsza siostra Maria, Jadwiga za zasiada na tronie polskim (koronowana 16 X 1384). Wszake ju 14 Viii 1385 panowie maopolscy zawarli w Krewie (zob. Krewo) ukad z Jagie i Wielkim Ksistwem Litewskim, moc ktrego Jagielo mia ochrzci W. Ks. Litewskie w wierze katolickiej, poczy je z Polsk, otrzyma koron polsk i polubi Jadwig; ta jednak bya legaln on Wilhelma, ktry wanie zjecha do Krakowa; mia egzekwowa swoje prawa maeskie, aby dopenienie heimsburskiego lubu stosunkiem fizycznym uniemoliwio rozwizanie maestwa. 11-letnia krlowa uwaaa danie miego jej Wilhelma za suszne, zgodne z prawem boskim i ludzkim, tym bardziej e nowe maestwo z Jagie, "czowiekiem grubym i w pogastwie wychowanym" (Dugosz) budzio w niej wstrt i trwog. Jednak panowie maopolscy pokrzyowali, jak naley sdzi, plany Wilhelma i namow, czy moe i si, usunli go ze stolicy, a rozpaczliwy opr krlowej przeamali presj

moraln i doprowadzili w marcu 1386 do maestwa z Jagie. Skandal, jaki wok tej sprawy rozptali w Europie Habsburgowie i Krzyacy, oraz pomwienia o rozpust i bigami byy cikim przejciem dla modziutkiej Jadwigi i rzuciy zapewne cie na cae jej krtkie ycie. Speniajc normalne funkcj krlowej, potrafia wyj z swojej trudnej sytuacji osobistej drog pobonoci i pokuty. Wkrtce otoczy j nimb witoci. Jej stosunki z mem byy chodne, mieli oddzielne dwory, widywali si nieczsto. Zmara po pierwszym porodzie, a crka, Elbieta, umara niedugo po urodzeniu. Jadwiga zdya w dziecistwie otrzyma naleyte wyksztacenie, rozumiaa znaczenie wiedzy (rzecz prosta gwnie teologicznej) i przeznaczya wasne klejnoty na odnowienie upadajcej po mierci Kazimierza Wielkiego Akademii Krakowskiej. Jadwiga i Gniewosz z Dalewic - Gniewosz by jednym z nielicznych w kraju zwolennikw (moe agentem?) Wilhelma, a gdy ten musia uchodzi z Polski, zostawi Gniewoszowi fundusze na propagand. Gniewosz sta si orodkiem niebezpiecznych pomwie Jadwigi o stosunki fizyczne z Wilhelmem przed jej lubem z Jagie. To szarganie krlowej mogo podway ca koncepej polityczn panw krakowskich, wytoczyli wic Gniewoszowi proces o oszczerstwo, ktry odby si w Wilicy. Oskarycielem by Jako z Tczyna, ktry przedstawi sdowi dwunastu krzepkich rycerzy, gotowych do walki w obronie czci krlowej. Gniewosz, aby dowie swej racji, musiaby pokona kolejno dwunastu rbajw, wola wic wle pod aw, odwoa swoje oszczerstwa, a nastpnie sromotnie je odszczeka. Nienaruszone dziewictwo Jadwigi przed lubem z Jagie stao si prawd stwierdzon wyrokiem sdu (ac. res iudictata pro veritate habetur). Dalszych konsekweneji Gniewosz nie ponis, zosta nawet w 1406 kasztelanem sandomierskim. Jadwiga i kotlarczyk - Podanie gosi, e krlowa zobaczya, jak z Wisly wyowiono utopionego kotlarczyka, i przykrya jego zwoki wasnym kontusikiem. Krakowski cech kotlarski przechowywa kontusik do 1794, okrywajc nim w czasie pogrzebu trumn kadego zmarego towarzysza cechowego. Jadwiga i ucinieni wieniacy - Dugosz pisze, e gdy Jagieo kaza zwroci wszystko, co bezprawnie zabrano ucinionym wieniakom, ktrzy zbiegszy do Gniezna (gdzie przebywaa wanie para krlewska) z onami i dziemi, jli rozwodzi pacze i narzekania, Jadwiga "w goryczy serca" rzeka: "A kt im zy powrci?" Stopka krlowej - Wg podania, krlowa osobicie dogldaa budowy kocioa karmelitw (rozpocztego przez Wadysawa Hermana) na przedmieciu krakowskim Piaski. Raz, w 1390, ubieliwszy pantoflek wapnem, postawia nog na kamieniu w czasie, gdy pewien murarz narzeka przed ni na sw bied. Krlowa daa mu piercie, a wdziczny robotnik wyry w kamieniu odcisk jej stopki. Kamie ten w 1657 odnaleziono i wmurowano w kociele Nawiedzenia N. M. P. Psaterz krlowej Jadwigi (Floriaski) - zob. Psalm.

Jadwiga, krlowa polska - hist. opera seria (1814) Karola Kurpiskiego, libretto: J. U. Niemcewicz. Krlowa Jadwiga - dramat hist. (1860) Jzefa Szujskiego. Opera (1928) Tadeusza Joteyki. Krlowa - dramat hist. (1888) Felicjana Faleskiego.

Jadwingowie - zob. Jawigowie.

Jafet - posta biblijna, Gen., 5, 32; 6, 10; 9, 27; 10, 1-5, syn Noego, brat Chama (zob.) i Sema. W dawnej Polsce szlachta chtnie przykrawaa genealogi biblijn do swoich potrzeb, mianujc Jafeta protoplast szlachty, Sema ydw, a Chama chopw, co miao usprawiedliwia i uwiecznia przywileje szlacheckie i wyjania wyszo psychiczn, fizyczn i moraln szlachty nad reszt ludnoci, a take nienaruszalno tego stanu rzeczy: "Nie mona si sta szlachcicem, mona si nim tylko urodzi", a wocianin, choby wyksztacony, "do mierci chamem zostanie". On mwi, emy wszyscy synowie Adama, Ale my od Jafeta, a chopi od Chama: Wic nam bi, a im cierpie, nam drze, a im placi. (I. Krasicki, List Iv, Podr paska, 129-31.)

Jagiellonowie - dynastia krlewska panujca w Polsce w 1386-1572, w Wielkim Ks. Litewskim w 1377-1401 i 1440-1572, na Wgrzech w 1440-44 i 1490-1526, w Czechach w 1471-1526; zaoona przez Wadysawa Jagie, syna Olgierda, wnuka Giedymina; zob. Jadwiga; Jan (Olbracht); Kazimierz (Jagielloczyk); Niedwied; Wadysaw (Jagieo); Zygmunt (I Stary; Ii August). Jagiellonka - pop. nazwa Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie. Idea jagielloska - (synteza sformuowana w Xix i Xx w.) do mgliste pojcie, mogce oznacza zarwno federacj pastw i narodw, pastwo wielonarodowe (w przeciwiestwie do piastowskiej idei jednolitego etnicznie pastwa polskiego) w Europie rodk.-wschodniej, jak i rozprzestrzenianie si Polski na wschd, na ziemie etnicznie niepolskie; por. Piast(owska idea pastwa).

Jagoda - bot. typ owocu misistego, o caej owocni soczystej; dawn., poet. policzek.

Dziewczyna (kobieta, panna moda itd.) jak jagoda - rumiana, jdrna, rzeka, zdrowa. Na jagodach mia krg dziwnego rumieca, We wzroku, ducha penym, byszcza ar modzieca. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12, 750-51; o Jankielu.)

Jago(n) - zob. Otello.

Jahu(sowie) - ang. Yahoo, w 4. czci Podry Guliwera (1726) Jonathana Swifta, rasa brudnych, ohydnych zwierzt w ludzkim ciele, oswojonych przez ras Houyhnhnmw, cnotliwych i rozumnych koni. Podczas gdy Houyhnhnmowie reprezentuj najwysze zalety czowieczestwa w ich najczystszym ksztacie, zwierzcy Jahusowie s ich przeciwiestwem, przedstawiajc sob autorsk koncepcj degeneracji czowieka.

Jahwe - Jehowa, wspczesna rekonstrukeja staro. hebr. niewymawialnego (zob. Dekalog, 2. przykazanie) imienia Boga Izraelitw (po uksztatowaniu si monoteizmu yd. imienia jedynego Boga wszechwiata), transliteracja tzw. tetragramu, tj. czterech liter hebr. YHWH tworzcych niewymawialne i nieprzekazywalne imi Boga, zamiast ktrego uywano imion zastpczych: Adonai (zob.); Elohim (zob.). Sam Jahwe kadzie nacisk na swoj bezimienno, gdy Jakub (Biblia, Gen., 32, 29) pyta go, kim jest, odpowiada: "Czemu pytasz mnie o imi?", a Mojeszowi (Ex., 3, 14) nakazuje, aby go przedstawi ludowi jako: "Jestem, kim jestem"; zob. Imi (Imiona sekretne).

Jaj(k)o - Ab ovo ac., 'od jaja, od samego pocztku; od Adama i Ewy. Horacy (Sztuka poetycka, 147) sawi Homera, e nie rozpocz Iliady "od jaja" Ledy, z ktrego wyklua si Helena, ale przystpi od razu do sedna rzeczy, ac. in medias res. W Satyrach, 1, 3, 6, Horacy uywa wyraenia ab ovo usquead mala dos.: 'od jajka a do jabek; od zakski a do deseru; od pocztku do koca'. Cienkie i grube koce - zob. Cienki. Dzieli si jajkiem - zgodnie z polsk tradycj wielkanocn: bra ze wsplnego talerza kawaki wiconych, twardych jaj, skadajc sobie wzajem yczenia. Jaja norymberskie - zob. Norymberga.

Jajo chce by mdrsze od kury - przys., mody chce uchodzi za mdrzejszego ni stary; dziecko krytykuje zdanie rodzicw. Jajko barwione, malowane, kraszane - pisanka (we wzorki, omamenty); kraszanka (gadko malowana) wielkanocna. Jajko Kolumba - zaskakujco prosty pomys rozwizania skomplikowanego zadania, zawiego problemu; por. Wze (gordyjski). Stara hiszp. opowiastka lud. o gupim Jasiu, ktry potrafi postawi jajko na sztorc na marmurowym blacie (nadtukujc co prawda skorupk), czego nie umieli dokona mdrcy, przerobiona w 1550 przez architekta w. Vasariego na anegdot o Brunelleschim i kopule katedry fiorenckiej, a w 1565 przez Benzoniego - o Kolumbie. Jajko wielkanocne a. wicone - ugotowane na twardo, jako tradycyjna polska potrawa wielkanocna. Dawny symbol stworzenia, rodzenia si, powrotu wiosny, jako symbol Wielkanocy przyszed z Niemiec i prawdop. wzi si z koc. zakazu spoywania jaj w czasie wielkiego postu i upragnionego ich powrotu na stoy w czasie wit. Jajo druidw a. wowe - bajeczne jajo zoone wsplnie przez wiele ww i unoszone w powietrzu przez ich wsplny syk. Kto je pochwyci, musi zmyka, ile si w nogach, aby go we nie zagryzy. Jeli jednak ujdzie cao, wygra w kadym wspzawodnictwie i bdzie ulubiecem kadego wadcy. Jajo filozoficzne - rdw. odtrutka i lek przeciw zarazie: skorupk surowego jaja przeku na obu kocach, biako wydmucha, a miejsce po nim wypeni szafranem. Jajo wiata - wiele staro. ludw Bliskiego i Dalekiego Wschodu ywio przekonanie, e wiat ma ksztat jaja a. wyklu si z jaja zoonego przez Stwrc; w niektrych mitologiach ptak skada jajo wiata na fale praoceanu. Ka wszystkie jaja do jednego koszyka - fr. mettre tous les oeufus dans un meme panier, stawia wszystko na jedn kart. Kukucze jajo - podrzutek, wyrodek. Nie mona zrobi omletu nie tukc jaj - fr. on ne saurait faire une omelette sans casser des oeufus (tzn. cel uwica rodki), powiedzenie przypisywane Robespierre'owi a. Napoleonowi, ale starsze od nich obu. Omne vivum ex ovo - ac., 'wszystko, co yje, pochodzi z jaja', synne zdanie, przypisywane Williamowi Harveyowi, fizjologowi ang., 1578-1657. Ptak, ktry znosi zote jaja - zob. Zoty. Stoi za jaje - dawn. za nic; nic nie wart.

Jakimowski Marek - szlachcic polski ur. w Barze na Podolu, dosta si w bitwie pod Cecor w 1620 do niewoli tureckiej, skd sprzedano go do Egiptu na galery. W porcie Mitilini na wyspie Lesbos opanowa z pomoc galernikw okrt turecki, na ktrym przyby do Mesyny, skd wrci do Polski. Ucieczka ta uczynia go sawnym w Europie, papie udekorowa go zotym krzyem, a czyn jego opisano w relacji woskiej z 1623 pt. La conquista della galera di Alessandria nel porto Meteline coll sopra coraggio delcapitno Marco, Jakimowski Polacco...

Jakobini - fr. jacobins, pierw. nazwa dominikanw fr. (ich pierwszy klasztor w Paryu znajdowa si od 1219 przy ul. w. Jakuba, me Saint Jacques); nazwa czonkw najradykalniejszego ugrupowania polit. Rewolucji Fr. (spotykali si w 1789 w dawnym klasztorze jakobinw przy ul. Saint-Honore); przen. radykalni rewolucjonici, postpowi demokraci. Klub Jakobinw - najsynniejszy klub polityczny w czasie Rewolucji Fr., zaoony w 1789 w Wersalu przez gmp deputowanych lewicy, w tyme roku przeniesiony do Parya wraz z Konstytuant. Byli naprzd konstytucyjnymi monarchistami (jednym z przywdcw by Mirabeau), ale po ucieczce krla do Varennes w 1791 przewag zdobya radykalna grupa republikanw, w ktrej gwn rol grali Robespierre, St. Just i Marat. Po uzyskaniu przewagi w Konwencie i wadzy rzdowej (Komitet Ocalenia Publ.) radykaowie Klubu zastosowali terror wobec przeciwnikw. Upadek Robespierre'a w 1794 pooy kres ich wadzy. Jakobini polscy - radykalna grupa dziaajca w przededniu i w czasie powstania 1794.

Jak, tak, tylko - dawna gra towarzyska, w ktrej kady z uczestnikw kolejno ma co opowiedzie, nie uywszy ani razu wyrazw "jak, tak, tylko". Kade przekroczenie tego zakazu okupywano fantem.

Jak to na wojence adnie - pocztek popularnej patriotycznej Pieni onierza napisanej przez Wadysawa Tarnowskiego (pseud. Eenest Buawa) w czasie powstania 1863; piewana w wersji rnicej si w szczeglach od utworu oryginalnego, ktry brzmi: A kto chce rozkoszy uy, Niech idzie w wojence suy! Na wojence jak to adnie, Kiedy uan z konia spadnie, Koledzy go nie auj, jeszcze komi potratuj. (...) pij, kolego, a w tym grobie Niech si Polska przyni tobie. 1-6, 17-18.

Jakub - Izrael, patriarcha biblijny z ksigi Genesis, syn Izaaka i Rebeki, modszy brat bliniak Ezawa, ktry sprzeda mu swoje pierwordztwo za misk soczewicy. Z pomoc matki wyudzi od olepego ojca bogosawiestwo, podajc si za Ezawa (zob.). Aby zdoby rk Racheli, suy jej ojcu, Labanowi, przez 7 lat, ale po upywie terminu ten da mu za on starsz i brzydsz siostr Li. Za Rachel musia Jakub suy nastpne 7 lat, "a zday mu si jako kilka dni dla wielkiej mioci"; zob. Beniamin; Jzef (patriaicha). Drabina Jakubowa - zob. Drabina. 12 synw Jakuba - zob. Dwanacie (plemion Izraela). Sen Jakuba - zob. Drabina. Sen Jakuba - obraz (1639) J. Ribery, Madryt, Prado. Walka z anioem (z Bogiem) - wg Biblii, Gen., 32, 25-32, wracajc z onami i 11 synami na spotkanie Ezawa, przeprawi si przez brd Jaboku, a gdy pozosta sam, anio (Bg) zmaga si z nim a do rana. Jakub nie puci go, pki nie wymg na nim bogosawiestwa. Otrzyma te nowe imi Izrael ('walczcy z Bogiem'). ' Walka Jakuba z anioem obraz Eug. Delacroix, Pary, Saint-Sulpice. Jakub bogosawi synom Jzefa - obraz (1656) Rembrandta, Kassel, Staatl. Gemaldegal. Lia oczekujca Jakuba - obraz (1636) Rembrandta, Leningrad, Ermita; obraz niesusznie okrelany jako Danae.

w. Jakub Modszy - Jakub Mniejszy, wg Nowego Testamentu jeden z 12 apostow, syn Alfeusza (Kleofasa), rybak z Galilei.

w. Jakub Starszy - Jakub Wikszy, wg Nowego Testamentu jeden z 12 apostow, syn Zebedeusza, starszy brat Jana Ewangelisty, rybak znad jeziora Genezaret, nalea do najbardziej zaufanych uczniw Chrystusa; patron pielgrzymw, czczony zw. w Hiszpanii; zob. Santiago de Compostela. Dwr w. Jakuba - ang. Court of St. James, zob. Dwr.

Jakusidzi - zob. Nara.

Jak wspaniaa nasza posta - pocztek popularnej Pieni wojskowej (wyd. 1830) Jzefa Przerwy Tetmajera. Jak wspaniaa nasza posta, Jak si wieci w ogniu stal! Ko drze ziemi, nie chce dosta, Pjdziesz, koniu, pjdziesz w dal! Taki los wypad nam, Dzisiaj tu, jutro tam! 1-6.

Jamunik - dawn. cziowiek rozdajcy jamuny a. czowiek otrzymujcy jamuny, ebrak. Wielki jamunik - osoba zarzdzajca pienidzmi klasztoru, ktre pochodziy z jamuny, fr. Grand aumonier de France, hist. na Zachodzie, zw. we Francji od czasw Franciszka I, pierwszy jamunik krla, kapelan krlewski.

Jama (1) - sanskr., 'bliniak', mit. ind. bg mierci, bliniaczy brat Jami; wg Wed pierwszy czowiek, pn. wadca krainy zmarych. Jest koloru zielonego, czerwonooki, o czterech rkach, jedzi na bawole.

Jama (2) - d, zagbienie, rozpadlina; jaskinia, nora (zwierzca); wilczy d (zob. Wilk). Jama Michalikowa - zob. Zielony (Balonik). Smocza Jama - obszerna jaskinia wyobiona w stoku wzgrza wawelskiego, gdzie w rdw. znajdowaa si gospoda dla rybakw i flisakw. Podanie ludowe czyni z niej legowisko smoka, zgadzonego przez ksicia Kraka a. sprytnego krakowiaka Skub; zob. Smok (wawelski).

Jamb - lir. dwusylabowa stopa wierszowa o pierwszej sylabie krtkiej (a. nie akcentowanej) i drugiej dugiej (a. akcentowanej): pisany t miar wiersz jambiczny. Sowiczku mj! a le, a piej! Na poegnanie piej. (A. Mickiewicz, Do B... Z., 1-2.) Jamby, jambografia - staro. gr. i rz. utwory poet. o charakterze zoliwym, szyderczym, przemiewczym (pisywane przewanie w metrum jambicznym); w Xviii i Xix w. utwory satyry polit., zazw. o charakterze obelywym, omieszajcym.

Jan - polska, czeska i hol. forma rdw. ac. Jo(h)annes z gr. Ioannes od hebr. Johanan 'Bg askaw'; imi o wielkiej ronorodnoci form, np. fr. Jean, nm. Johann, Hans, szkoc. Ian, irl. Shane, Shawn, Sean, walij. Ewan, hiszp. Juan, w. Giovanni, ros. Iwan, Wania, wg. Janos, du.-fryz. Jens, Jes, ang. John, Johnny, Jack, bask. Iban (std nazwisko Ibanez); port. Joao; przez wiele stuleci jedno z najpopularniejszych imion w Europie i w Polsce. Czego si Ja nie nauczy, Jan nie bdzie umia - przys. Patrzaj, jak wiele imion masz z jednego Jana: Janusza i Hanusa, Iwana, lsztwana, Jonka, Jaka, Jasinka, Jacha i Jasitko; Jeden rd: wotek, ciotek, krwka i cieltko. (W. Kochowski, epigtamat Jan imi; ale Isztwan to wg. Stefan, a nie Jan.

Jan bez ziemi - ang. John Lackland, krl Anglii 1199-1216, najmodszy syn Henryka Ii i Eleonory Akwitaskiej (zob.), zw. Bez Ziemi, bo nie uczestniczy w podziale terytorium Henryka. Wstpi na tron po mierci swego brata Ryszarda I Lwie Serce. Jeden z najzdolniejszych i najkrwawszych zarazem krlw w historii Anglii, zwany przez wspczesnych kronikarzy "wrogiem natury", sta si, zw. dla pisarzy okresu elbietaskiego, mczennikiem wolnoci i prekursorem Reformacji, by bowiem jedynym monarch rd., ktry odway si otwarcie stawi czoo papieowi. Na skutek jego synnego sporu z Innocentym Iii o wybr Stefana Langtona na arcybiskupa Canterbury Anglia oboona zostaa interdyktem. W kocu Jan uleg papieowi, a nawet uzna si jego lennikiem. W rok pniej, w 1214, najecha Francj, aby odzyska utracone prowincje: Normandi, Andegaweni i Touraine. Po klsce pod Bouvines, pod naciskiem monowadcw i kleru ang., niezadowolonych z jego autokratycznych rzdw, podpisa w 1215 Wielk Kart Swbd (zob. Wielki), ac. Magna Charta Libertatum. ycie i mier krla Jana - ang. The Life and Death of King John, dramat hist. wierszem (1596-97) Szekspira; ukazuje g. epizody panowania przebiegego tyrana, nie wspominajc jednak, o Wielkiej Karcie.

Jan Chryzostom - zob. niej Jan Zotousty.

w. Jan chrzciciel - wg Biblii, Ew. wg Mat., 3, 1-17; 11, 7-15; uk., 7, 18-35, pusteInik, ktry ok. 27 ne. rozpocz nauczanie na pustyni za Jordanem, ogaszajc swoj misj prekursora Mesjasza-Jezusa, ktrego chrzci w Jordanie. Zobowizuje swoich uczniw, aby stali si uczniami Jezusa.

Nieustraszenie demaskuje grzechy swoich wspczesnych, zostaje wtrcony do wizienia, a potem city za publiczne potpienie maestwa Heroda Antypasa (zob.) z Herodiad (zob.); patron misjonarzy; jego wito 24 Vi; zob. Noc (witojaska); Salome; Sobtka. Chleb witojaski - zob. Chleb. Grosz witojaski - dawn. zadatek; 24 Vi by tradycyjnym terminem zawierania kontraktw na sub. Nie zawsze witego Jana - przys. w. Jan Lateraski - zob. Lateran (San Giovanni). witojanka - przybr wody w rzekach wskutek deszczw okoo w. Jana; deszcze w czasie sianokosw. Ziele witojaskie - zob. Dziurawiec. Wizerunki Jana Chrzciciela - w rdw. malarstwie (g. w baptysteriach) i rzebie (posgi w katedrach w Chartres, Amiens, Reims) i w sztuce nowoytnej: Donatello, L. Ghiberti, Fra Angelico, D. Ghirlandajo, Piero della Francesca, Leonardo da Vinci, Rafael, EI Greco, Caravaggio, Rembrandt, Murillo, N. Poussin i in. w. Jan Chrzciciel - oratorium (1688) Alessandra Stradelli.

w. Jan Ewangelista - wg Biblii najmodszy z apostolw Chrystusa, zw. te Boskim a. Umiowanym Uczniem, a. krtko w. Janem, rybak z Galilei, brat Jakuba Starszego, przedstawiany zazw. z kielichem, z ktrego wysuwa si w, wg legendy w. Jan mia unieszkodliwi trucizn w. kielichu podanym mu do wypicia. Tradycja gosi, e po ukrzyowaniu Chrystusa zabra Matk Bosk do Efezu. Wg przewaajcej opinii uczonych nie by on autorem Ew. wg Jana, Listw Jana Apost. ani Objawienia w. Jana (Apokalipsy); por. Patmos. Pasja wg w. Jana - oratorium (1723) J. S. Bacha; oratorium G. Ph. Telemanna.

w. Jan Lateraski - zob. Lateran.

Jan Luksemburski - 1296-1346, krt czeski od 1310, wysuwa roszczenia do korony polskiej jako spadkobierca Przemylidw, pomaga Krzyakom w akcjach przeciw Polsce i Litwie, ale na zjedzie w Wyszehradzie w 1335 zrzek si tytuu krla pol. Reprezentant kultury rycerskiej; szukajc sawy zwycia

w wielu turniejach i uczestniczy chlubnie w licznych konfliktach wojennych. Specjalnie upamitni si sw pen chwaIy mierci: mimo e straci wzrok, pospieszy na pomoc swemu fr. sprzymierzecowi, Filipoi Vi, przeciw Anglikom. W bitwie pod Crecy wjecha konno w wir walki i poleg mierci bohatersk.

(brat) Jan omignat - fr. Frere Jean des Entommeures, pena sprzecznoci posta mnicha z Gargantui i Pantagruela (1532-64) Rabelais'go, posta aroka, opoja, ignoranta, groteskowa, karykaturalna, pena wigoru, nabierajca coraz wicej cech dodatnich: gdy armie krla cika zagraaj opactwu Seuilly, brat Jan zagrzewa do walki, organizuje obron, ciera napastnikw w proch, zawsze peen ochoty i forteli. On te, zmieniony niespodzianie w renesansowego humanist, ustanawia synn i oryginaln regu kasztoru telemskiego, zob. Telema.

w. Jan Nepomucen - Nepomuk, Jan z Pomuk, patron Czech, zm. 1393. Za spiskowanie przeciw krlowi Wacawowi Luksemburskiemu z arcybiskupem praskim z rozkazu krla torturowany, a potem zrzucony z mostu do Wetawy, gdzie uton. Wg innej wersji przeciwstawia si krlowi, gdy ten zamierza samowolnie podnie pewien koci do godnoci katedry. Inna wersja, rozpowszechniana przez jezuitw, gosia, e by spowiednikiem krlowej i zosta zamordowany przez krla za odmow zamania tajemnicy spowiedzi. Kannizowany w 1729. Ten narodowy wity czeski, majcy w Pradze pikny grobowiec w katedrze w.

Wita na Hradczanach i statu na mocie Karola, by w Xviii w. popularny take w Warszawie, gdzie wzniesiono mu dwa posgi. Pierwszy, wyrzebiony przez Giovannieg Cievierotti na zlecenie marszaka Jzefa Mniszcha, postawiono przed jego paacem na Senatorskiej w 2 lata po kanonizacji Jana Nepomucena; drugi stan u wylotu Drogi Kalwaryjskiej (dzi na pl. Trzech Krzyy) w 1752 z inicjatywy marszaka Franciszka Bieliskiego, na pamitk pooenia brukw w tej czci miasta. Niechaje pamita, kto cudzym honorem trzsa bez adnego respektu, e gba zawzita i z swoim aktorem doczeka si take despektu. (Kancjonat o w. Janie Nepomucenie (Xviii w.).)

Jan I Olbracht - 1459-1501, syn Kazimierza Jagielloczyka i Elbiety Rakuszanki, krl polski od 1492. W wyprawie przeciw hospodarowi modawskiemu Stefanowi ponis klsk w lasach bukowiskich w 1497. Wooszczyzna - grb Polakw przys.

Za krla Olbrachta wygina szlachta - przys. odnoszce si do strat rycerstwa polskiego w bitwie pod Kominem na Bukowinie.

Jan Pop - polska nazwa Jana Prezbitera, zob. niej.

Jan Prezbiter - (Prester) bajeczny krl i kapan chrzec., ktry wg legendy rdw. mia panowa gdzie w gbi Azji w Xii w. Wystpuje w Orlandzie szalonym, ks. 17-19, Ariosta. Wg innej wersji, z Xiv w., by on potomkiem Ogiera Duczyka (zob.) i dotar do pn. Indii z pitnastoma baronami, pomidry ktrych podzieli ziemi, a nazwany zosta Prezbiterem, bo nawrci krajowcw. Inna legenda gosia, e by cesarzem majcym siedemdziesiciu krlw jako wasali, a ukazywa si poddanym tylko 3 razy w roku. Wiara w jego istnienie bya tak silna, e papie Aleksander Iii (1159-81) wyprawi do niego wysannika z listem; wysannik nie powrci. Pniej przypuszczano, e krlestwo jego leao w Etiopii.

Jan Iii Sobieski - 1629-96, syn wojewody ruskiego Jakuba i wnuczki hetmana S. kiewskiego, Zofii Teofili z Daniowiczw, dowodzi chorgwi w kampanii zborowskiej (1649) i beresteckiej (1651), zalubi wychowanic krlowej Marii Ludwiki, Francuzk Mari Kazimier' (Marysiek) d'Arquien. W 1665 mianowany marszakiem wielkim koronnym, a w rok pniej hetmanem polnym; w 1667 odznaczy si jako dowdca pod Podhajcami; w 1668 zosta hetmanem wielkim koronnym; w 1673 rozgromi Turkw w wietnym zwycistwe pod Chocimiem; w 1674 obrany krlem polskim; zob. Jaworw; Ko (Paasz). Odsiecz wiedeska - Kiedy sutan Mohammed Iv zagrozi Austrii, Jan Sobieski cakowicie zmieni sw polityk przymierza z Francj (1675) i Szwecj (1677) i zawar traktat przyjani z cesarzem Leopoldem I (1683). Na wiadomo o najedzie tureckim na Aust pody jej na odsiecz i na czele poczonych si polskich i cesarskich odnis pod Kahlenbergiem (koo Wiednia) 12 Ix 1683 i pod Parkanami (dzi Sturowo w Sowacji) 7-9 X 1683, druzgocce zwycistwo nad wojskami Kara Mustafy. Listy do Marysleki - Korespondencja z wyprawy wiedeskiej (wyd. 1823) i z lat 1664-83 (wyd. 1860) wiadczy o talentach literackich, zdolnociach obserwacji, wyksztaceniu, wyjtkowej na owe czasy kulturze uczu autora i jego wzruszajcej mioci do maonki. Krl popiera sztuk, zw. malarstwo i architektur - najznakomitsz budowl krlewsk by paac w Wilanowie. Odsiecz Wiednia - obraz M. Altomontego. Bitwa pod Parkanami - obraz M. Altomontego, kiew, koci farny.

Odsiecz wiedeska - malowidlo cienne (1743), Opatw, kolegiata. Obraz (1873) J. Brandta. Sobieski pod Wiedniem - obraz (1883) J. Matejki, Rzym, Watykan; ofiarowany w 200. rocznic odsieczy przez malarza papieowi Leonowi Xiii. Wizerunki krla: portrety J. Tretki; (1898) T. Barcza, Gdask. Pomnik na Agrykoli - w Warszawie duta F. Pincka (1788), postawiono z inicjatywy krla Stanistawa Augusta na pamitk zwycistwa pod Wiedniem. Nazajutrz po odsoniciu ukazaa si na cokole kartka z dwuwierszem: Sto tysicy na pomnik! ja bym dwakro oy, By Stanisaw skamienia, a Jan Trzeci oy. Jak powiadano, krl "umiecha si przyniesionemu konceptowi, mwic na, ale z gorzkim ust skrzywieniem: - A to wcale dowcipne". Nie! - to nie pomnik - to jest malowana Opery w letnich azienkach ozdoba, Ten pny posg przedwczesnego Jana! To nie Majestat Jego, ni osoba... (C. Norwid. W aziankach, 9-12 (1872).) Biret i korona - Wg lokalnego podania, w szkole nowodworskiej, w ktrej ksztaci si mody Sobieski, profesor retoryki, ks. Dbrowski, upuci raz biret wchodzc na katedr. Gdy Jan uprzejmie podnis to nakrycie gowy, profesor mia powiedzie: "Obym doy, a ujrz koron na twojej gowie." Dawny student odwiedzi mia swego profesora w przeddzie wyprawy wiedeskiej, ten za wywry krlowi zwycistwo, a sobie mier tego dnia. Kiep - wg anegdoty, kto przyapany na napisaniu pod wizerunkiem krla Jana czterech liter KIEP (zob.), sowa wwczas bardziej ni dzi obraliwego, mia si tumaczy, e s to inicjay sw: Krl Jan Europy Pan. Krl Jan i Gomua - Facecja z po. Xviii w. gosi, e przed skromnie ubranym krlem Janem sta wspaniale wystrojony szlachcic Gomua, gdy do gabinetu wszed cudzoziemski pose, ktry wziwszy Gomu za monarch, zwrci si do niego: "Sire"; na to szlachcic, ukazujc krla, powiedzia: "To jest syr, a ja jestem Gomua." Krl Jan i wczga - Krl zapyta ndzarza, komu suy, na co ten odrzek, e Bogu, a kiedy krl wyrazi zdziwienie, e suga tak wielkiego pana okryty jest achmanami, biedak doda: Jaka suba, taka i zapata." Kwarta maku - W przededniu bitwy pod Wiedniem Kara Mustafa mia przesa Sobieskiemu kwart maku, symbolizujc ni liczebn potg wojsk tureckich, a krl mia w odpowiedzi wielkiemu wezyrowi odesia kwart pieprzu,

symbolizujc wyszo mniejszej, ale bitniejszej armii. Przeniesiona w wiek Xvii rdw. anegdota o Aleksandrze Wielkim i Dariuszu. Narodziny Sobieskiego na zamku w Olesku - Wg podania lokalnego, gdy niemowl pooono na marmurowym stole, blat stou pk, ktre to zdarzenie wyoy obecny przy nim bazylianin Siemaszko jako wrce wielk chwa, ktr dziecko si okryje, ale chwaa ta rozpadnie si i nie wyjdzie narodowi na dobre. Sowo si rzeko, kobyka u pota - przys. z facecji o podlaskim szlachcicu, ktry przybywszy do Warszawy, aby poskary si krlowi, spotka pod Marymontem jakiego dworzanina. Opowiedzia mu swoj spraw i w pasji doda, e jeli krl go nie zechce wysucha, niech jego koby w zadek pocauje. Na audiencji dworzanin okaza si samym krlem Janem, ktry przyrzekszy zaatwi rzecz po myli szlachcica, spyta go, co sdzi teraz o poprzednio wygoszonej przez siebie grobie, na co rezolutny szlachciur mia odpowiedzie owym zdaniem, ktre poszo w przysowie. Anegdota jest wariantem Opowiadania o Maanie ibn Zaida i ogrodniku z ziemi Kudaa z Bani z 1007 nocy. Veni, vidi, Deus vicit - ac., 'przybyem, zobaczyem, Bg zwyciy, tak trawestacj synnego powiedzenia Cezara (zob.) donie mia Sobieski papieowi o zwycistwie pod Wiedniem; trawestacja ta jest jednak znacznie starsza od Sobieskiego.

Jan z Gry - zob. Habdank.

Jan z Kolna - legendarny polski odkrywca Ameryki w subie duskiej. eglujc na polecenie krla Chrystiana I mia w 1476 dotrze do brzegw Labradoru. Jednak wyprawa eglarza wystpujcego w rdach jako Scolvus, Scolnus a. Scolus (moe Norwega Skolpa, ktrego nic nie czyo z Polsk ani z Kolnem) dotara w 1476 tylko do Grenlandii.

Jan z Koszyczek - zob. Historia (o siedmiu mdrcach); Marchot; Sindibad (Poncjan).

Jan z Lejdy - Jan Beuckelszoon, Bockelson, Beuckels van Leyden, ok. 1509-36, hol. krawiec, mwca, aktor i poeta, w 1534 jako prorok wdrowny i anabaptysta przyby do Monasteru w Westfalii, gdzie obrano go przywdc powstania anabaptystw monasterskich. W czasie trwajcego niemal rok oblenia miasta ogosi si "krlem Syjonu", wprowadzi rzdy teokratyczne i egalitarne, zalegalizowa wieloestwo i znis wasno prywatn. Po

zdobyciu miasta przez wygnanego ksicia biskupa przywdcy nowego "krlestwa Syjonu" zostali poddani barbarzyskim torturom i w rok pniej straceni. Krl Syjonu - nm. Der Knig von Sion, epos (1889) Roberta Hamerlinga. Prorok - nm. Der Prophet, opera (1849) Giacomo Meyerbeera, libretto: E. Scribe; ze synnym Marszem proroka; oparta na dziejach Jana z Lejdy.

Jan z acuta - Xv-Xvi w., profesor Akademii Krakowskiej, autor pierwszego opracowanego w kraju podrcznika matematyki Algorilhmus linealis... ac., 'Algorytm liniowy' z 1513, wielokrotnie wznawianego.

w. Jan Zotousty - Jan Chryzostom ok. 354-407, pisarz chrzec., doktor kocioa, od 398 patriarcha Konstantynopola, najwikszy kaznodzieja kocioa wschodniego. Jego homilie, kazania i pisma odznaczaj si niezwyk piknoci stylu i pisane s w najczystszym dialekcie attyckim. Dwukrotnie wygnany, zmar w drodze na wygnanie. Nie jest twrc noszcej jego imi liturgii kocioa wschodniego.

Janczarzy - z tur. yeni ceri 'nowe wojsko', gwardia sutaska, doborowa piechota (zob.) tur. utworzona ok. 1330 z modych bracw chrzec., pniej take poddanych sutana pochodzenia nietureckiego, wieszcie, od Xvi w., rwnie Turkw. Od Xvii w. staj si potn si polit., zagraajc czstokro wadzy sutana. W 1826, po buncie sprowokowanym przez sutana Mahmuda Ii, czciowo wymordowani, a korpus ich zlikwidowano. W Xvii-Xviii w. istniay te chorgwie janczarw polskich, wzorowane na tureckich. Janczarka - strzelba janczarw tur.; w Polsce Xvii w. - lekka strzelba pochodz. wsch. o dugiej lufie i zakrzywionej kolbie. Janczarska kapela - muzyka tur. orkiestra janczarw, zoona z piszczaek i szaamai o przeszywajcym dwiku, bbnw maych i wielkich, talerzy, trjktw, buczukw i dzwonkw (od Xv w.). W Polsce za Augusta Ii, potem w caej Europie. Staa si wzorem dla orkiestr wojsk. i wpiyna na muzyk europ.; por. Marsz (turecki). Razem ze strun wiela Buchn dwik, jakby caa janczarska kapela Ozwaa si z dzwonkami, z zelami, z bbenki. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12, 679-81.) Janczary - dzwonki przy uprzy.

Janek - opera (Lww 1900) W. eleskiego; libretto: Ludomi German. Akcja rozgrywa si w Tatrach w Xviii w. i przedstawia tragiczne dzieje mioci dzielnego herszta zbjnikw, Janka, kochanka dzikiej i nieobliczalnej Marynki, do agodnej gralki Bronki, narzeczonej Stacha.

Jang - zob. Jin i Jang.

Janicek - "walny zbjnicek" zob. Pod jaworem, pod zielonym.

Janikulum - ac. Mons Ianiculus, w. Gianicolo, wzgrze Rzymu na prawym brzegu Tybru, dlatego nie zaliczane do siedmiu (zob.) wzgrz Rzymu. Ju b. wczenie poczone z miastem najstarszym mostem (ac. pons sublicius) przez Tybr. Za Oktawiana wczone w obrb miasta, utworzyo dzielnic Zatybrze, ac. Trans Tiberim, w. Trastevere; z ac. Ianus (zob. Janus) i colere 'obrabia, uytkowa (pole, ziemi)', std kolonia; 'mieszkanie Janusa', miejsce goszenia wrb.

Janko z Czarnkowa - Jan Czarnkowski, ok. 1320-ok. 1387, archidiakon gnienieski, 1363-71 podkanclerzy koronny, zausznik krla Kazimierza Wielkiego. Po jego mierci nalea do przeciwnikw rzdw andegaweskich i usiowa wykra insygnia koronne z grobu krla, za co zosta ukarany wygnaniem na 2 lata. Najwybitniejszy prozaik polsko-aciski Xiv w., autor Kroniki (zob.).

Janko Muzykant - bohater tytuowy noweli (1881) Sienkiewicza, wty chopczyna wiejski, niezwykle muzykalny, wsuchany w muzyk przyrody, marzcy o skrzypcach. Ujrzawszy przez okno we dworze prawdziwe skrzypce, zapragn je obejrze. Posdzonego o ch kradziey zatuczono na mier.

Janosik Jerzy - Jura Janosik, 1688-1713, chop sowacki z Terchowej na dolnej Orawie, od 1711 hama, przywdca bandy zbjeckiej, zoonej z ok. 30 osb, dziaajcej g. na sowackich ziemiach Liptowa, Orawy i Spisza, a take Moraw i lska, ale, wbrew legendzie, nie na Podhalu. Dokona kilkunastu napadw rabunkowych. Ujty w Klenowcu, gdzie przebywa "na zimowisku", poddany torturom w czasie ledztwa, skazany przez sd wg. w Liptowskim w. Mikulaszu na mier przez powieszenie na haku za "porednie ziobro". Wyrok wykonano 17 (a. 18) Iii 1713. Niemal wszystkie powysze dane s beletryzacj tego, co naprawd o Janosiku wiadomo, tj. e by to

zbjnik dziaajcy na Sowaczynie, ktry zgin prawdop. w 1713. Sta si jednak bohaterem legendy i pieni lud., wreszcie za, wyidealizowany i odrealniony, sowackim bohaterem narodowym, walczcym w okresie feudalizmu przeciw panujcym stosunkom spo., "rwnajcym wiat", biorcym od bogatej szlachty i kupcw, rozdajcym zagrabione pienidze ubogim. Janosika i jego "honornych" zbjnikw popycha miaa do rabunkw nie tylko wiadomo klasowa ludu poddaczego, ale i "gralska natura", nieokieznany, ognisty temperament, cigncy "dobrych chopcw" do "chodzenia pza buczki". On wanie stanowi zwykle gwny rys gralofilskich opisw i interpretacji w lit. polskiej, ktra Janosikowi powicia niejedn kart (Goszczyski, K. Tetmajer, L. Siemieski, Pol, St. Witkiewicz, Kasprowicz, eromski, Orkan i in.). Wtek Janosika w folklorze i pimiennictwie polskim (a take w plastyce, np. w drzeworytach W. Skoczylasa) jest tylko sabym odbiciem ogromnego bogactwa bajecznej tradycji zbjnickiej osnutej wok tego bohatera w Sowacji; por. Ondraszek; Pod jaworem... Taniec zbjnicki - poemat (1898) Jana Kasprowicza. Janosik Ndza Litmanowski - cz. Ii (1911) powieci epickiej Legenda Tatr K. Tetmajera. Cesarzowa posza w tan, chwia si jej perowy wian (...). A Janosik, na ksztat krla, z cesarzow sobie hula. (K. Tetmajer, Jak Janosik taczy z cesarzow, 237-38, 249-50.)

Janowiec - (dawn. Serokomla) wie nad Wis, naprzeciw Kazimierza Dolnego (woj. lubelskie). Zamek Firlejw - niegdy jeden z najwikszych w Polsce, majcy rywalizowa z Wawelem, zbud. w 1. po. Xvi w., ksztatem odpowiadajcy rzebie wzgrza, spalony przez Szwedw w 1656, odbudowany w stylu baroku, dzi w ruinie. W kilku odbudowanych komnatach muzeum.

Jansenizm - ruch relig. i spo. powstay w onie koc. katolickiego we Francji, 1640-1713, oparty na doktrynie flam. teologa, biskupa Ypres, Corneliusa Jansena, 1585-1638, goszcy religijno opart na rygoryzmie obyczajowym, a w zakresie teologii - na minimalizacji roli zasug ludzkich w dziele zbawienia. Zwalczany przez jezuitw, w kocu potpiony przez papiestwo, wywar znaczny i dugotrway wpyw na ycie intelektualne i religijne Francji. Zwolennicy doktryny Jansena (m.in. Blaise Pascal) skupiali si g. w Port-Royal (zob.).

Janus - ac. Ianus, staroitalskie bstwo biegu soca (std moe nazwa 1. miesica po przesileniu zimowym, ianuarius, stycze) a. drzwi domu, bram

miasta (ianua), przej (iani), wejcia i wyjcia w sensie dosownym, pn. przen. pocztku i koca. Przedstawiano go o dwu gowach zronitych potylicami, o twarzach zwrconych w przd i w ty, w przyszo i w przeszo. Prastara witynia Janusa na Forum Romanum w Rzymie miaa dwuskrzydowe drzwi, otwarte w czasie wojny, zamykane na czas pokoju; cesarz August szczyci si tym, e za jego panowania byy zamknite trzykrotnie, a w czasie caej poprzedniej historii Rzymu - tylko 2 razy. Janusa wzywano na pocztku wszelkich czynnoci i przedsiwzi. Gowa jego bya wyobraona na najmniejszym miedziak rz. - asie. W legendzie rz. osiad on w praczasach na wzgrzu Janikulum, skd rzdzi caym Lacjum, przyj gocinnie Saturna (Kronosa) wypdzonego z Grecji przez wasnego syna i osadzi go na Kapitolu. Kraj przeywa wwezas opiewany pniej przez poetw "zoty wiek", ac. aurea aetas; zob. Wiek (zoty). Janusowe oblicze - zagadkowe, zmienne; dwuznaczne; dwustronne.

Januszowski Jan - 1551-1613, syn azarza Andrysowicza, drukarza, prowadzi dalej, w 1578-1604, oficyn ojca w Krakowie pod nazw Drukarnia azarzowa. Architypograf krlewski od 1590, wyksztacony humanista, ukoczy studia prawnicze w Padwie w 1576, by sekretarzem Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, wyda m.in. pisma Jana Kochanowskiego (1585), napisa ok. 18 prac nauk., publicyst. i dewocyjnych, tumaczy Plutarcha i S. Orzechowskiego.

Jao - Yao, Tang Jao, wac. Fang-sun, legendarny monarcha i mdrzec chiski z Xxiv w. pne., ktry wg tradycji konfucjaskiej mia by ideaem wadcy.

Jarczak - dawn. lekkie siodo, lekka kulbaka (z tatarskiego); dawn. roczniak (zazw. o bobrach, dzikach itp.).

Jardin des Plantes (wym. ard de plt) fr., 'ogrd botaniczny', pop. nazwa Muzeum Przyrodniczego, fr. Museum d'histoire naturelle, w Paryu. W 1625 Guy de la Brosse, lekarz nadworny Ludwika Xiii, zaoy na koszt krla ogrd dla hodowli zi leczniczych, gdzie miay si te odbywa odczyty na temat przyrodoznawstwa, farmaceutyki itd. W 1640 ogrd (Jardin royal des herbes medicinales, pn. znany jako Jardin du Roi) otwarto dla publicznoci; sta si on miejscem chtnie uczszczanym przez paryan. Obecny tytu oficjalny otrzyma w 1794, po upastwowieniu w czasie Rewolucji Fr. Rozszerzajc stale swoj dziaalno, Muzeum stao si orodkie naukowym z katedrami, laboratoriami, wyspecjalizowanymi muzeami itp.; od 1792 dodano rwnie zwierzyniec, bdcy dzi fili ogrodu zool. w

Bois-de-Vincennes za. w 1930.

Jaryk - hist. pismo dypl., pisemny przywilej a. dekret tatarskich chanw Zotej (Kipczackiej) Ordy Xiii-Xv w.

Jarmarki - wielkie targi odbywane w rdw. co rok a. 2 - 3 razy do roku w staym miejscu, zazw. w zwizku z jakim witem koc. W czasie jarmarkw przestaway obowizywa ograniczenia wolnego handlu, a kupcy cigali z rnych stron, niekiedy z obcych krajw, zw. ze Wschodu. W Xvii-Xviii w. znaczenie jarmarkw zmalao wraz z rozwojem komunikacji i handlu; z nm. Jahrmarkt dosl. 'targ doroczny'. Jarmark soroczyski - ros. Soroczinskaja jarmarka, opera komiczna (Moskwa 1913) Modesta Musorgskiego; libretto kompozytora, wg opowiadania Jarmark w Soroczycach ze zbioru Wieczory. na futorze koo Dikaki (1831) N. Gogola; z pop. intermezzem Noc na Lysej Grze w 3. akcie.

Jarmuka - maa okrga czapeczka bez daszka, sukienna a. aksamitna mycka, krymka, noszona dawn. zazw. przez ydw; z tur. jagmuruk 'opocza z kapiszonem na gow'.

Jarosawl - Jarosaw, miasto i port nad Wog przy ujciu rzeki Kotorol, w Rosyjskiej FSRR; nazwane od Jarosawa Mdrego, wielkiego ksicia kijowskiego w 1016-54, ktry uczyni miasto swoj stolic jeszcze za ycia ojca, Wodzimierza Wielkiego. Miasto w 1238 zniszczone przez Tatarw, w 1463 wcielone przez Iwana Iii do Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego. W Xvi i Xvii w. rozkwit. W 1750 zaoy tu kupiec Fiodor Wokow najstarszy teatr zawodowy w Rosji, dzi Teatr Dramatyczny im. F. G. Wokowa. Na wysokim brzegu Wogi Stare Miasto (Strieka) i ruiny kremla. Klasztor Spaso-Preobraeski z Xii w., obecne budynki g. z Xvi i Xvii w., od 1787 Paac Metropolity. Kompleks budynkw otoczony murami 3-metrowej gruboci i bastionami (wita Brama z 1616 z freskami z 1664). Wrd budowli klasztomych pikna Katedra Zbawiciela (Spaso Sobor) z 1516, wielokrotnie przebud. Refektarz z Xvi w., dzwonnica i koci Cudotwrcy z Jarosawla. Cerkwie: w. Mikoaja z 1620-22, z freskami z 1640; cerkiew Boego Narodzenia z 1644 z freskami z 1683, Proroka Eliasza z trzema cebulastymi kopuami i dwiema dzwonnicami z 1647-50, freski z 1680. Z innych cerkwi wyrnia si pikna cerkiew Jana Zotoustego z 1649-54 z freskami z 1732, z 37 metrow dzwonnic oraz cerkiew Jana Chrzciciela w Toczkowie z 1671-87, z picioma kopuami; freski z koca Xvii w., wyobraaj koronacj NMP.

Jarzmo - drewniany zaprzg dla byda zakadany na kark (dla ras nizinnych) a. na czoo i rogi (dla ras grskich), obecnie zastpiony chomtem a. szlej; przen. ciar, brzemi, pta, ucisk, zaleno, niewola. Jarzmo kaudyskie - sytuacja przymusowa, z ktrej si mona wyswobodzi jedynie kosztem najwikszego upokorzenia. W 321 r. pne., w 2. wojnie samnickiej, wojsko rzymskie zostao schwytane w puapk w Wwozie Kaudyskim, ac. Fureulae Caudinae, w pobliu miasta Caudium i, rozbrojone, przej musiao gsiego pod jarzmem z trzech spis, co uwaane byo za szczyt haby; por. Liwiusz, 9, 2-6. Mie jarzmo - w Biblii, Ew. wg Mat., 11, 30: "Albowiem jarzmo moje jest mie, a brzemi moje lekkie." Jarzemka zob. Sdy.

Jarzyna - dawn. jare zboe, jara rolina, tj. (w przeciwiestwie do oziminy) siana na wiosn, wiosenna, tegoroczna, jednoroczna (g. zboe i roliny strczkowe); (dzi:) cz jadalna roliny warzywnej, warzywo (zw. w l. mn.), potrawa przyrzdzona z gotowanych a. duszonych jarzyn. Jeszcze zbyt wczenie, jeszcze na pniu stoi zboe, i mnstwo sznurw chopskiej nie ztej jarzyny. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 2, 572-73.)

Jaseka - zob. Jasa; Szopka.

Jasiski Jakub - 1761-94, poeta, jakobin polski, wychowanek Szkoy Rycerskiej, pulkownik artylerii litewskiej w kampanii polsko-ros. 1792, wszcz powstanie w Wilnie w 1794. W Warszawie rozwija dziaalno w klubie jakobinw. Zgin, dowodzc w randze generaa pn. odcinkiem obrony Pragi w czasie szturmu wojsk ros. Jako poeta przeszed z czasem od sielankowych rymw i artobliwych erotykw do wierszy politycznych, patriotyczno-rewolucyjnych, republikaskich, antyklerykalnych, antyfeudalnych, wyraajcych wiar w Rewolucj Fr. i w moliwo odzyskania wolnoci przez mobilizacj wszystkich si narodu; por. te Chciao si Zosi jagdek. Powstanie polski Mare z Jasiskiego dusz, On wasze czyny poda do wiecznej pamici, A gaszc moje rymy, wspomni dobre chci. (C. Godebski, Wiersz do legionw polskich, 468-70; Maro-Wergiliusz.) Dalej Jasiski, modzian pikny i pospny. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 65.)

Jakub Jasiski, czyli Dwie Polski - tragedia w jz. fr (1836), fragment aktu 1, A. Mickiewicza.

Jasio konie poi - bardzo popularna w folklorze europ. i wiatowym pie balladowa (w Polsce ok. stu odmian drukowanych) o dziewczynie uprowadzonej z domu przez uwodziciela imieniem Ja (w wersjach fr. Renaud, nm. Ulrich, Ulinger, flam. i du. Halewijn), ktry j zabija w lesie a. topi w rzece, a niekiedy sam zostaje przez ni zgadzony. Pie powstaa prawdop. w Xii-Xiii w. w pn: wsch. Francji, Belgii a. Niderlandach, a zapisano j w Xvi w. Jasio konie poi, Kasia wod braa, On sobie zapiewa, Ona zaplakaa. 1-4.

Jaskinia. Jaskina Odollam - schronienie malkontentw; wg Biblii, 1. Ks. Krl., 22, 1-22: "Uszed tedy Dawid do jaskini Odollam; i zeszli si do niego wszyscy utrapieni i zadueni, i gorzkiego sowa." Jaskinia Platona zob. Platon.

Jaskka - ptak z rzdu wrblowatych; galeria w teatrze, ostatni najwyszy balkon na widowni; prbny egzemplarz ksiki, broszury; rodzaj akietu o dugich poach, ukonie citych po bokach (na ksztat zoonych skrzyde jaskki), modnego w 2. po. Xix w.; fryzura: wosy sczesane od obu skroni do tyu. Jaskcze gniazda - Wg Klaudiusza Aeliana, ok. 170-235, jaskka bya witym ptakiem domowych penatw, a zranienie jej mogo domowi przynie nieszczcie. Do dzi uwaaj niektrzy gniazdo jaskki oknwki a. dymwki, lub jerzyka za dobr wrb dla domu. Przysmak chiski - potrawa z rozgotowanych gniazd (budowanych na skaach a. u wejcia do pieczar) salangan, ptakw z rodziny jerzykowatych. Jedna jaskka nie czyni wiosny - z Eryki nikomachejskiej, 1, 7, 16, Arystotelesa, wg bajki 304 Ezopa Mody utracjusz i jaskka: roztrwoniwszy wszystko, co posiada, prcz paszcza, sprzedaje i paszcz, mylc, e ju jest lato, gdy zobaczyi pierwsz jaskk; ale przychodz znw mrozy, jaskka ginie, a rozrzutnik pomstuje na ni za to, e go zwioda. Pierwsza jaskka - zapowied czego, zwiastun; jeszcze w czasach nowoytnych uchodzio za pewnik, rwnie wrd ludzi wyksztaconych, e jaskki nie odlatuj na zim do ciepych krajw, ale siedz w rzekach, stawach, bagnach, sczepiwszy si nkami, a na wiosn wyfruwaj z wody na powietrze.

... kr w kka, Po dolinie, po jeziorze, I w gb patrz, jak jaskka, Gdy zimowe zwiedza oe. (C. Norwid, Marzenie, 50-53.) Znikny ju niegi, spyny ju lody, I rzeka porusza si gadko; Jaskki szczebiocc wybiegy spod wody, Cae ich unosi si stadko. (T. Lenartowicz, Wiecznie to samo, 1-4.) Nici z tego (bd) - zob. Ni. Przylot jaskek - waza starogrecka, pelike ('naczynie na wino'), Eufroniosa (koniec Vi w. pne.), Leningrad, Ermita. Malowido na brzucu przedstawia mczyzn, modzieca i chopca; nad ich gowami wypisane s po grecku sowa, ktre kady wypowiada: "Patrz, jaskka!" - mwi mczyzna. "Tak, na Heraklesa, to jaskka!" - woa modzieniec. "Przyleciaa! Jest ju wiosna!" - cieszy si chopak.

Jasa - b a. drabinki ustawione do siebie bokiem pod ktem ostrym, otwartym ku grze, suce do zadawania siana a. pasz somiastych bydu, koniom i zwierzynie ownej. Jaseka - mae jasa, obek; herody, rozpowszechnione w Europie od Xiii w. pod wpywem franciszkanw, ustawiane w kocioach scenerie z figurkami Dziecitka, Jzefa, Marii, pasterzy, trzech krli, niekiedy ruchome; fr. sainte creche; nm. Weihnachtspiel, Krippenspiel; ang. Christmas play, rdw. boonarodzeniowe przedstawienia misteryjne z udziaem ywych aktorw; por. Szopka.

Jasny - wieccy, jaskrawy; widny, bezchmumy; beztroski, dobry; biay, blady, blond;. oczywisty; dawn. szlachetnie urvdzony, mony, np. jasny pan(icz), jasna pani. Co nie jest jasne, nie jest francuskie - fr. ce qui ne pas clair, n'est pas francais, z rozprawy Discours sur l'universaliro de la langue francaise (1784) Antoine Rivarola. Jasna Gra - "biaa gra" wys. 3407m (tzw. od biaych margli wapiennych stoku gry) w Czstochowie. Klasztor Jasnogrski - paulinw z gotyckim kocioem pielgrzymkowym, wzniesiony na Jasnej Grze ok. 1430 i wielokrotnie przebudowywany; w 1690-93 otrzyma obecny wygld bazyliki barokowej. Gotycko-barokowa kaplica przy kociele zawiera synny obraz Matki Boskiej (zob. Czstochowski: Matka Boska), cel licznych pielgrzymek. W listopadzie i grudniu 1655 klasztor bezskutecznie oblegay wojska szwedzkie, co z czasem legenda i literatura przedstawiy jako moment przeomowy w historii najazdu szwedzkiego; zob.

Kordecki; Kmicic. Obsidio Clari Montis... - (ac., 'Oblenie Jasnej Gry') dzieo hist. (ok. 1660) Stan. Kobierzyckiego, kasztelana gdaskiego; w jz. ac. Oblenie Josnej Gry zob. Jasna Polana - wie w obwodzie tulskim (RFSRR), dziedziczna posiado Lwa Tostoja, w ktrej spdzi wiksz cz ycia, napisa g. dziea i skd prowadzi dziaalno spo. wrod okolicznego chopstwa; obecnie mieci si tam muzeum pisarza. Ucieczka z Jasnej Polany - W 1910, w wieku 82 lat, w skutek konfliktu z rodzin Tostoj opuszcza potajemnie Jasn Polan, w drodze dostaje zapalenia puc i umiera na maej stacji kolejowej Astapowo. Jasna przerwa - ac. lucidum intervallum, okres zdrowia w przebiegu zaburze psychicznych; chwilowy okres oprzytomnienia z obdu czy delirium; okres spokoju i normalnych warunkw w czasach zamtu. Jasny ukad (treci) - ac. lucidus ordo, w Sztuce poet., 41, Horacego; przejrzysta konstrukcja (utworu). Najjaniejszy (pan), Najjaniejsza (pani) krl(owa) - uywane jako zwrot etykietalny, tytu. Z jasnym czoem - bez wyrzutw sumienia, bez skrupuw, zawstydzenia.

Jastrun - bot. zocie, zotokwiat.

Jastrzbie - pop. nazwa zwolennikw wojowniczej polityki zagranicznej; por. Gob (Gobie).

Jasyr - tur. esir, hist. niewola tatarska a. turecka; uprowadzeni przez Tatarw a. Turkw bracy, ktrych, jeli nie zostali wykupieni, sprzedawano w niewol.

Jaszcz - jaszczyk, dawn. drewniana skrzynka, pudo, faska, zw. na ywno; wz z amunicj artyleryjsk.

Ja i Magosia - nm. Hansel und Gretel, najsynniejsza zapewne bajka

(1812-15) braci Jacoba i Wilhelma Grimmw. Dwoje dzieci ubogiego miotlarza, brat i siostra, wdruj po lesie zbierajc jagody, bdz, po czym zasypiaj, a po obudzeniu widz przed sob liczny domek o cianach z piernika i dachu z czekolady. Mieszkajca w nim czarownica, schwyciwszy Jasia, zamyka go w klatce, rozpala piec i kae Ma1gosi pomc sobie w upieczeniu chopca, ktrego ma ochot zje. Korzystajc z nieuwagi czarownicy, dzieci wpychaj j do pieca, a same uciekaj. Ja i Magosia - ba operowa (Weimar 1893; wyst. pol. Warszawa 1902) Engelberta Humperdincka, jego najsynniejszy utwr; libretto: Adelheid Wette wg Grimmw.

Jatagan - tur., rodzaj kindau o lekko wygitej klindze, rkojeci bez jelca i o rozdwojonej gowicy, uywanego od Xvi w. przez muzumanw na Bliskim i rodk. Wschodzie.

Jatka - kram, stragan rzeniczy, misny, zw. na targowisku, w hali targowej. Jatki - dawn. rzenia, ubj byda; przen. krwawa rze, posiekanie, zabicie, poranienie mnstwa ludzi.

Jawajka - zob. Lalka.

Jawnogrzesznica - dawn. nierzdnica, prostytutka, rozpustnica; por. Biblia, Ew. wg Jana, 8, 1-11.

Jawnuta - piewogra (wodewil) Stanisawa Moniuszki; 1850, 1. wersja pt. Cyganie, 1852; 2. wersja pt. Jawnuta, Warszawa 1860, libretto wg Cyganw Knianina; z pop. krakowiakiem Wesi szczliwy krakowiaczek ci ja.

Jawor, Jaworowi ludzie - stara zabawa dziecica. acuch graczy w szeregu podchodzi pod bram utworzon przez wzniesione rce dwch uczestnikw, ktrzy ostatniego z podchodzcych odcinaj obnieniem rk od reszty, piewajc: Brama: "Jaworowi ludzie, co wy tu robicie?"

Ludzie: "Budujemy mosty dla pana starosty." Brama: "Wszystkich ludzi przepuszczamy, A jednego zatrzymamy."

Jaworw - miasto pod Lwowem w Ukr. SRR; dworek Jana Sobieskiego, gdzie zawar on w 1675 tajny ukad sojuszniczy z Ludwikiem Xiv, krlem Francji. Boe ci dej zdrowie w naszym Jaworowie - powitanie Jana Sobieskiego przez radnych miasteczka, gdy krl wraca do swego ulubionego dworku.

Jaz - ruchomy pot w poprzek strumienia, rzeki, dla poowu ryb wicierzami; zastawa, tama, grobla, zapora na rzece (staa a. ruchoma) suca do spitrzania wody dla uIatwienia eglugi rzecznej, regulacji przepywu wody w korycie rzeki a. do innych celw gospodarczych.

Jazjon - gr. Iasion, mit. gr. kochanek bogini Demeter (por. Blinita); w Odysei, 5, 125, Homera mwi nimfa Kalipso: "Tak Demeter o piknych warkoczach, idc za swoim sercem, dzielia mio i oe z Jazjonem na niwie trzykro zoranej, lecz niedugo ukryo si to przed Zeusem, ktry go swym porazi pioronem i zabi", t. J. Parandowskiego; por. Plutos.

Jazon - gr. Iason, mit. gr. heros gr., syn Aizona, hrla Jolkos w Tesalii, by, jak Achilles, wychowany przez centaura Chirona. Dorsszy, wrci do kraju, by upomnie si o tron zagarnity przez uzurpatora Peliasa, stryja Jazona. Aby si pozby bratanka, Pelias wysya go po zote runo (zob. Zoty) barana, ktre Fryksos zawiesi w witym gaju w Kolchidzie, na wsch. wybrzeu M. Czamego. Jazon uda si z 50 bohaterami (zob. Argonauci) na statku "Argo" do Kolchidy. Przy pomocy zakochanej w nim krlewny, crki Aietesa, czarodziejki Medei, speni zadania, ktre kaza mu wykona krl Kolchidy Aietes (zaora pole ziejcymi ogniem bykami, zasia smocze zby i zabi wyrosych z nich mw), zabra potajemnie zote runo, powrci z Mede do kraju i polubi. Medea namwia crki Peliasa, aby zabiy ojca (obiecaa go odmodzi, gdy go pokraj, a kawaki ugotuj); zob. te Kocio (Medei). Wygnana za to z kraju wraz z mem i dwoma synami. Jazon schroni si z rodzin w Koryncie u krla Kreona, tam wszake zuci Mede i zamierza oeni si z crk Kreona, Glauk (a. Kreuz). Rozwcieczona Medea, aby pomci si na zdradliwym mu, zabia obu ich synw, a rywalce ofiarowaa zatrut szat (od ktrej krlewna spalia si wraz z caym dworem), po czym ucieka do Kolchidy. Osamotniony, nieszczliwy Jazon zasn kiedy w soneczne poudnie w cieniu "Argo", swego statku, a ten ze staroci rozpad si, masakrujc swymi szcztkami bohatera (zob. Prometeusz: Ma prometejska).

Medea - tragedia (431 pne.) Eurypidesa. Tragedia Seneki. Tragedia (1635) P. Comeille'a. Sztuka (1946, wyst. 1953) J. Anouilha. Opera (Pary 1797) L. Cherubiniego. Zdobycie zotego runa - tragedia (1659) P. Corneille'a. Zote runo - trylogia dramatyczna (1818-21) Franza Grillparzera. Medea i Jazon - balet tragiczny (Stuttgart 1763, wyst. pol. Warszawa 1767), libretto i choreogr.: Jean Georges Noverre (Gaetano Vestris), muzyka: Johann Josef Rodolphe. Jeden z najsynniejszych baletw Noverre'a.

J - (czstotliwe: ima) przest. chwyci, wzi, uj; dzi ywe w zoeniach, np.: naj, przej, obj, wyj, poj, przyj, podj si, wzi (wz- +j), zdj (zdejm, pierw. zj, zejm). J si - przest. chwyci si (czego), wzi, uj co (w rk); wzi si, zabra si (do czego), zacz co (robi). ... nastawa na me ycie Stary Czenik - jty szaem Strzela do mnie. (A. Fredro, Zemsta, 3, 1, 51-3; Rejent do Mularzy.) Pierwotna odmiana czasownika bya: j, im, j, jty; std pojm, zajm, najm od po +im, za +im itd.

Jtrew - zob. Rodzina (ona brata).

"Jeannette" - (wym. anet) statek G. W. De Longa (zob.)

Jean Valjean - (wym. a wal) g. bohater penej kontrastowych i melodramatycznych wydarze powieci Ndznicy, fr. Les Miserables (1862, wyd. pol. 1862) Victora Hugo. Biedny chop kradnie bochenek chleba, aby nakarmi godujcych siostrzecw, za co zostaje skazany na 19 lat cikich robt. Zwolniony, ju jako zatwardziay kryminalista, chce ograbi witobliwego biskupa Myriela; jego dobro w sposb cudowny przeobraa dusz Jeana, ktry odtd staje si czowiekiem dobroczynnym i powicajcym si dla innych, cho z powodu innej drobnej kradziey jest nadal cigany przez agenta policji Javerta i grozi mu doywocie. Jean jest "ilustracj" odrodzenia moralnego pod wpywem dobroci ludzkiej, a zarazem symbolem si duchowych uciskanego przez niesprawiedliwy porzdek spo. ludu, ktre

pomog mu wyzwoli si z pt ciemnoty, upokorze i ucisku; por. Gawrosz.

Jeden. Jeden jako nic - ac. unus vir, nullus vir, przys. Jeden za osiemnacie, drugi za dwadziecia bez dwch - ac. ambo meliores, przys. obaj lepsi; wart Pac paaca, a paac Paca; obaj siebie warci; por. Arkadia (Arcades ambo); Brat (Szlachetna para). Jeden za wielu - ac. unus pro muhis, w Eneidzie, 5, 814, Wergiliusza sternik Palinurus zostaje rzucony w fale w ofierze Neptunowi, aby ratowa ycie towarzyszy. Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego - przys. Jeden z wielu - ac. unus multorum, ograniczonych, przecitnych; z Satyr, 1, 9, 71, Horacego. Kto jedno (dzieo sztuki antycznej) widzia, adnego nie widzia; kto (ju) tysic widzia, dopiero jedno widzia - ac. gui unum vidit, nihil vidit; qui mille vidit, unum vidit, aforyzm archeologa nm. Eduarda Gerharda, Xix w. Na jednego (pj, skoczy) - na jeden kieliszek (wdki). Na jednej nodze (pobiec, podskoczy) - szybko. Na jedno kopyto - jednakowy, taki sam. Trzy jednoci - zob. Trzy.

Jedenacie - 11, Downing Street oficjalna londyska rezydeneja bryt. ministra skarbu (ang. Chancellor of the Exchequer), obok siedziby premiera (nr 10). Jedenasta godzina - wg Biblii, Ew. wg Mat., 20, 6, w znaczeniu 'spnionej pory' (biblijna godzina jedenasta odpowiada dzisiejszej siedemnastej); nazwa staropolskiego sposobu budowania domw tak, aby ich elewacja frontowa bya owietlona penym socem w porze, kiedy dobiega ono poudnia. 11 tysicy dziewic - zob. (w.) Urszula.

Jedermann - zob. Kady.

Jedli, pili, po brodzie cieko - czste zakoczenie bajki a. facecji, gdzie narrator, opisujc wspaniaoci kocowej uczty weselnej, czyni jednak aluzj do podanego, choby skromnego poczstunku, zazw. w formie: "I ja tam byem, jadem i piem, po brodzie kapao, w gardle nic nie zostao"; por. te zakoczenie Pana Tadeusza, 12, 862-863, Mickiewicza.

Jednoroec - zwierz bajeczne majce jeden dugi rg wyrastajcy porodku czoa. Najwczeniej opisane przez Ktezjasa, V-Iv w. pne.; Pliniusz dodaje mu jeszcze eb jelenia, stopy sonia i ogon lwa. W rdw. przedstawiano go z bem i korpusem konia, nogami jelenia, lwim ogonem (i, oczywicie, z jednym rogiem), jako jedyne zwierz odwaajce si na atakowanie sonia, majce tak ostre kopyta, e jedno ich uderzenie rozcina soniowi brzuch. Myliwi, jak gosi legenda, przyprowadzali mod dziewic w poblie jego legowiska, a gdy zwierz j zobaczy, przybiega i kad si u jej stp (by symbolem niewinnoci), wtedy mona go byo uj ywcem. Identyfikowano go z nosorocem, antylop kosk, elandem, beis i kudu. Bajka o nim powstaa zapewne z dala od morza, wrd szczurw ldowych, ktrzy rubowao obkowany cios (siekacz) narwala wzili za rg jednoroca. Dwa jednoroce byy figurami heraldycznymi podtrzymujcymi dawny herb krlewski Szocji; gdy Jakub Vi Szkocki sta si w 1603 krlem Anglii, jednoroec zastpi walijskiego czerwonego smoka na stray ang. tarczy herb.; drugim zwierzciem pozosta lew; nieprzyja midzy jednorocem i lwem symbolizowaa stosunki anglo-szkockie; por. Dama (z jednorocem). Jednoroec - Monoceros, konstelacja rwnikowa, widzialna w Polsce zim.

Jedwabny Szlak - dawna (Ii w. pne. - Viii w. ne.) droga handlowa czca Chiny z Europ przez dolin rzeki Tarym w Kotlinie Kaszgarskiej, wzdu pn. skraju pustyni Takla Makan (a. tzw. drog poudniow, pd. skrajem pustyni), przez Pamir, Chorezm, Baktri, Indie i Syri. Na zachd przewoono jedwab, elazo i papier, na wschd - zoto, perfumy, wyroby jubilerskie, winogrona i roliny uprawne.

Jedyku(a) - zamek siedmiu wie Yedikule, twierdza zbud. w Xv w. na pd. kracu Stambuu nad m. Marmara, przeznaczona za czasw sutaskich na wizienie stanu a. dla posw pastw, z ktrymi rozpoczto wojn, jeli nie zdyli wyjecha w por; miejsce kani wielu Polakw stanu szlacheckiego wzitych w jasyr z tur. jedi '7', kulle 'wiea'.

Jefta - zob. Crka (Jefty).

Jegiermajster - (wielki) owczy dworu (carw rosyjskich); z nm. Jagermeister 'owczy'; Jager 'myliwy', Meister 'mistrz'.

Jegomo - pan (dzi zwykle o jakim nieznajomym); ludowe 'ksidz'; staropolski sposb (od Xvi w.) tytuowania szlachty, duchowiestwa, monych (nawet Krl Jegomo), take o ojcu (w rozmowie dzieci a. z dziemi), oglnie o panu, gospodarzu; skr. z powszechnego jeszcze w Xv w. jego mio; o kobiecie - jejmo, skr. z jej mio, panna - jejmocianka; w l. mn. ichmocie.

Jegrzy - jegry, dawn. specjalna formacja strzelcw wyborowych w wojsku pruskim, austr. i rosyjskim; z nm. Jager 'myliwy'.

Jehowa - zob. Jahwe.

Doktor Jekyll i Mister Hyde - (wym. dekil, hajd) bohater tytuowy powieci Dziwna historia dra Jekylla i Mr. Hyde'a (ang. The Strange Case of Dr Jekyll and Mr. Hyde; 1886, wyd. pol. 1909) Roberta L. Stevensona. Szanowany lekarz, wiadom dwoistoci swej wasnej natury, zainteresowany problemem dobra i za i moliwoci utworzenia odrbnej osobowoci zoonej z samych jego negatywnych cech, tworzy cudown mikstur, po wypiciu ktrej przemienia si w demonicznego, odraajcego pana Hyde. Tworzy rwnie odtrutk, ktra moe mu przywrci pene czowieczestwo. Stopniowo jednak niepohamowane otrostwo Hyde'a bierze gr - popenione zostaje ohydne morderstwo. Przeraony Jekyll stwierdza, e coraz bardziej traci kontrol nad tymi przeobraeniami; Hyde pojawia si rwnie wbrew woli Jekylla. Doktor na chwil przed aresztowaniem odbiera sobie ycie. Dr Jekyll and Mr. Hyde - 4 krtkie filmy ang. i amer. w latach 1908-14. Film (1920) re. Johna S. Robertsona z Johnem Barrymore. Dwie wersje amer. (1920), jedna z Hankiem Mannem, druga z Sheldonem Lewisem. Najlepsza artystycznie wersja (1931-32) re. Roubena Mamouliana z Frederikiem Marchem i Miriam Hopkins. Film (1941) re. Victora Fleminga. Der Januskopf - nm. 'gowa Janusa' (1920) re. F. W. Murnaua, z Conradem Veidtem (zaginiony).

Testament dr Cordeliera - film (1959) re. Jeana Renoira z Jean-Louis Barraultem. Dwie twarze dr Jekylla - film (1960) re. Terence Fishera. Zwariowany profesor - film (1963) re. Jerry Lewisa (parodia).

Jelec - jelce, jelca, jedlca, obk na rkojeci broni siecznej (szabli, miecza) osaniajcy do od ostrza broni przeciwnika; jelce byway rnych ksztatw: krzyowy, tarczowy, kabkowy i koszowy; za poredn. st. czes. jelec ze r.-g.-nm. hilze, helze 'rkoje'.

Jele. Jele gwny (kapitalny) - samiec owny, w penym rozwoju. Jele z krzyem - podanie wywodzce si z przedchrzecijaskich mitw ludw rdziemnomorskich, przekazywane przez benedyktynw, wystpujce w opowieciach o patronach myliwych, jak w. Hubert a. Eustachy, Wizane z rnymi kocioami i osobami historycznymi. Myliwy ciga jelenia, ktry w pewnej chwili obraca si, ukazujc krzy midzy rogami i ludzkim gosem wzywajc do wystawienia kocioa w tym miejscu. W Polsce opowiadane o rnych miejscach na Mazowszu, o Wwolnicy, o klasztorze bernardynek na witej Katarzynie w Grach witokrzyskich (gdzie anio w postaci jelenia poleci krlewiczowi wg. Emerykowi ufundowa klasztor), a wreszcie o Jeleniej Grze (std nazwa) na Dolnym lsku, gdzie jele mia poleci Bolesawowi Krzywoustemu postawienie kocioa. Nie ci jeleniowi rogi (ani ptakowi pira) - powiedzenie przypisywane hetmanowi Stanisawowi Koniecpolskiemu (przez egot Paulego). Robi z kogo jelenia - durnia, wariata.

Jemioa - dwulicienne, dwupienne krzewinki, ppasoyty drzew, rosnce na rnych gatunkach drzew w Europie, Afryce, Azji i Australii. Przez celtyckich druidw uwaane za dar nieba i czczone; w dniu noworocznym kapan cina jemio zotym sierpem w uroczystym obchodzie, w ktrym skadano ofiar z 2 bykw (por. Pliniusz, 16, 44); napj z jemioy uwaali Celtowie za odtrutk i za symbol podnoci. W mit. skand. Baldur (zob.) zgin od gazi jemioy. Szekspir nazywa j "zgubn" (Tytus Andronikus, 2, 3; sowa Tamory), co jest prawdop. echem bdnego mniemania, e jagody jemioy s trujce.

Caowanie si pod jemio - angielski obyczaj w okresie wit Boego Narodzenia, datujcy si co najmniej od pocz. Xvii w., majcy moe jaki zwizek z wierzeniami celtyckimi.

Jena - miasto nad Soaw (Saale) w okrgu Gera w pd. czci NRD. W 1558 zaoono tu uniwersytet (od 1933 im. Friedricha Schillera), ktrego rozkwit przypada na koniec Xviii i pocz. Xix w., kiedy wykadali tam F. Schiller, Hegel, Fichte, Wilhelm von Humboldt i August Wilhelm von Schlegel. Schiller napisa w Jenie trylogi Wallenstein, Goethe-Hermanna i Dorothe. Pod Jen i Auerstadtem 14 X 1806 Napoleon I odnis jedno ze swych najbardziej decydujcych zwycistw w bitwie przeciw dwu armiom prusko-saskim, dowodzonym przez ksicia Karola von Braunschweig i ksicia Hohenlohe. W 1846 Carl Zeiss zaoy tu warsztat optyczny, z ktrego powstay z czasem wielkie i synne zakady optyczne (dzi w Jenie "VEB Carl Zeiss").

Jenialkiewicz Ambroy - zob. Wielki (czowiek do maych interesw).

Jecy - cztery nie dokoczone posgi jecw (1516-34?) duta Michaa Anioa, ustawione w Xvi w. w ogrodach Boboli (zob. Ogrd), a pniej w Akademii Sztuk Piknych we Florencji; zob. te Ignudi; Niewolnik.

Jenufa a. Jej pasierbica - czes. Jeji pastorkyna, opera (dramat muz.) Leosa Janacka; libretto: kompozytor wg Gabrieli Preissowej; 1902-03, wyst. Brno 1904, wyst. pol. 1926; rzecz dzieje si na wsi morawskiej na pocz. Xx w. Jenufa, biedna, ale pikna dziewczyna, pasierbica surowej dewotki Kocielnichy, zachodzi w ci z przystojnym Stew, ktry jednak nie chce dotrzyma obietnicy maestwa. Kocielnicha ukrywa Jenuf na czas poogu i korzystajc z jej snu topi niemowl w strumieniu. Kochajcy od dawna Jenuf Laca owiadcza si jej. W czasie wesela chopi wyawiaj z rzeki zwoki dziecka, Jenufa poznaje syna. Gocie chc jej wymierzy sprawidliwo, ale Kocielnicha przyznaje si do zbrodni i idzie do wizienia. Poczciwy Laca mimo wszystko zostaje z Jenuf.

Jeremiasz - ok. 650-po 586 pne., prorok judzki, jeden z 4 tzw. "wikszych prorokw" (por. Izajasz, Ezechiel, Daniel). Dziaa w Jerozolimie, zapowiada upadek pastwa i niewol jako kar Boga za zerwanie zwizkw z Nim; uprowadzony wraz z Ezechielem ok. 598 z Jerozolimy do Babilonii, wieci wyzwolenie z niewoli i powrt z wygnania do kraju. Jego mowy, spisane przez Barucha, skadaj si na biblijn Ksig Jeremiasza; przypisywano mu te autorstwo biblijnych Trenw (Lamentacji) Jeremiasza, 5

pieni (legii) poetyckich, bdcych skarg na ruin Jerozolimy i uprowadzenie mieszkacw. Wizerunki Jeremiasza: obrazy - Piero della Francesca, Micha Anio, Rembrandt, Rubens; rzeby - Brunelleschi, Donatello. Jeremiada - skarga, narzekanie, biadanie, lament. Skargi Jeremiego - cykl lirykw (1847) Kornela Ujejskiego; por. Z dymem poarw. Gl Jeremiasza - wiersz programowy (1845) K. Ujejskiego; lit. w subie interesw narodowych.

Jermak Timofiejewicz - zm. 1584, ataman Kozakw doskich, trapi Powoe napadami rozbjniczymi, a gdy wojska Iwana Gronego deptay mu po pitach, wynis si ze swoj watah na Syberi, gdzie w 1579 poszed na sub, kupcw moskiewskich Stroganoww, ktrzy z polecenia cara kierowali kolonizacj Syberii. W 1581-82 Jermak na czele 900 Kozakw zwyciy armi Tatarw oraz Woguliczan i zaj znaczn cz chanatu syberyjskiego wraz ze stolic - Kaszykiem nad Toboem. W czasie ponownej wojny z chanem Kczum, uciekajc przed pocigiem po przegranej potyczce, uton w Irtyszu. U rozbjnikw woaskich jermak znaczy 'kocio do gotowania kaszy' i by symbolem braterstwa czonkw watahy. Jermak - miasto nad Irtyszem w ZSRR; poza tym 3 miejscowoci o nazwie Jermakowo i jedna - Jermakowskoje.

Jerozolima - dawn. Jeruzalem, hebr. Yeruszalaim, arab. Bajt al Mukaddas a. al-Kuds, miasto w Palestynie, jedno z najstarszych miast kananejskich, za. w Iii tysicleciu pne., "wite miasto" chrzecijan, ydw i muzumanw, cel pielgrzymek; klasztor Zanicia NMP z tzw. grobem Dawida, Wieczernik (Cenaculum, Xii w.), koci Nawiedzenia, klasztor franciszkanw nad grot Jana Chrzciciela; Via Dolorosa; uk Ecce Homo; "wita skaa" na wzgrzu Moria (miejsce ofiary Abrahama i wniebowzicia Mahameta), gdzie w 960 pne. krl Salomon wznis wityni jerozolimsk; zob. Arka (Przymierza); Salomon (witynia); ciana (Paczu); tame meczet Omara (zob. Kubbet es-Sachra); meczet el-Aksa, w V1I w, przebudowany z bizant. bazyliki NMP z Vi w.; koci w. Grobu na wzgrzu Golgota (Kalwaria) z grobowcem skalnym. Cztery Jerozolimy - zob. Cztery (znaczenia). Jelibym ci zapomnia, Jeruzalem, niech zapomni o mnie prawica moja Biblia, Psalm, 136, 5; tj. niech obumrze, niech strac w niej wadz; por. Babilon.

Krlestwo Jerozolimskie - pastwo utworzone z ziem zdobytych przez krzyowcw w czasie I krucjaty, 1096-99, bdce lennem papieskim na obszarze Syrii i Palestyny; jego upadek rozpocz si oddaniem Edessy w 1144, a zakoczy w 1291 utrat Akki. Nowe Jeruzalem - wg Biblii, Apok., 21, 2, miasto wite, zstpujce z nieba od Boga, niebieskie, niebiaskie. Jeruzalem - czsto pod nazw Syjonu, w lit. yd. i chrzec. symbol stolicy Mesjasza i pierwowzr miasta niebieskiega; (niebieskie, zote) rdw. miasto idealne; mit Jeruzalem niebieskiego, zabarwiony wpywami Apokalipsy, podtrzymuje atrakcyjno Jerozolimy ziemskiej i przyczynia si do organizacji wypraw krzyowych. Gofred abo Jeruzalem wyzwolona - w. Gerusalemme liberata, poemat (1581) Torquata Tassa, t. pol. 1618 Piotra Kochanowskiego. Godfryd i zdobycie Jerozolimy stanowi to epopei, ale jdro historyczne jest tak przesonite fantastycznymi epizodami, e poematu nie odczuwa si jako powieci hist. Wywar znaczny wpyw na lit. polsk do okresu romantyzmu wcznie; zob. Godfryd z Bouillon; Armida; Olindo i Sofronia; Rinaldo; Tankred (Klorynda, Erminia). Jerusalem conquistada - poemat epicki (1609) Lope de Vegi. Jeruzalem - poemat symboliczny (1804-20) Williama Blake'a, w ktrym autor wykada sw teori wyobrani; ze synnymi rysunkami autora. La Gerusalemme - liberata opera (Wenecja 1687) Carla Pallavicino, wg Tassa.

Jerycho - arab. Ariha, miasto w Palestynie na pn.-zach. od Jerozolimy, jedno z najstarszych znanych osiedli ludzkich (z Vii tysiclecia pne.); wg Biblii, Ks. Jozuego, 5, 13-16; 6, 1-27, pierwsze miasto kananejskie zdobyte przez Izraelitw; w 1099 zdobyte przez krzyowcw. Jerycho - przen. miejsce odosobnienia si, ukrycia, przeczekania na uboczu. Wg Biblii 2. Ks. Krl., 10, 5, gdy Hanon, krl Amonitw, wzi posw krla Dawida za szpiegw i odesa mu ich z brodami ogolonymi do poowy, Dawid powiedzia zniewaonym poslom: "Mieszkajcie w Jerychu, a odronie broda wasza, a wtedy si wrcicie." Mury Jerycha - przen. przeszkody dajce si obali, atwo rozpadajce si w proch; wg Biblii, Ks. Jozuego, 6, 8-20, gdy sidmego dnia oblenia 7 kapanw 7 trbami zatrbio 7 razy, mury Jerycha upady i Jozue zdoby miasto. Trba jerychoska - przen. guptas; krzykacz; zob. wyej.

Zwiadowcy w Jerychu - Prawdop. najstarsza (i jedna z najlepiej napisanych) historia szpiegowska znajduje si w biblijnej Ks. Jozuego, 2, 1-24. Jozue wysya do Jerycha dwch szpiegw dla zebrania informacji o stanie obronnoci miasta oraz nastrojach wojska i ludnoci cywilnej. Nierzdnica Raheb, ktrej dom znajdowa si w murach twierdzy, ukrywa ich przed pocigiem i bezpiecznie odsya do ich obozu w zamian za obietnic oszczdzenia jej i jej rodziny, gdy miasto zostanie zdobyte.

w. Jerzy - legendarny wity i mczennik, patron Anglii (od 1222) i Portugalii, dawn. Aragonii i Genui, opiekun rycerzy, landsknechtw, patnerzy, bezpodnych kobiet, szpitali, pasterzy (gr. georgos 'rolnik') i koni. Wg tradycji ur. w Kapadocji, by trybunem w wojsku Dioklecjana, city jako chrzecijanin w 303 w Nikomedii; jeden z wielkich witych kocioa wschodniego. W Xll w. powstaje legenda o zabiciu smoka przez witego, b. rozpowszechniona w folklorze (por. Andromeda), tu jako alegoryczny wyrz triumfu chrzecijaskiego bohatera nad zem (szatanem, pogastwem). Podobnie w. Michal, w. Magorzata, w. Sylwester, w. Marta, w. Samson, arcybiskup Dol, w. Donat, w. Klemens z Metzu, w. Roman z Rouen przedstawiani s jako zabjcy smoka; ale w. Jerzy w tej roli znalaz najczstsze odbicie w sztuce: w miniaturach i ikonach bizant. i ruskich, w plastyce Xiii-Xiv w., w dzieach J. van Eycka, Drera, Donatella, P. Uccella, Bernta Notke, Carpaccia, Rafaela, Correggia, Veronesa. w. Jerzy zabijajcy smoka - brz (t373) braci Martina i Georga von Clausenburg, Praga, dziedziniec zamkowy; pierwsza wolno stojca statua jedca (wprawdzie wielkoci mniejszej ni naturalna) od czasw antycznych. Ogromny posg w drewnie (1489) Bemta Notke, Sztokholm, Muz. Hist.; kopia w kociele w. Katarzyny w Lubece. Na wity Jury - (odmiana imienia Jerzy) nigdy. Juriew die - ros., 'dzie w. Jerzego', wito koc. na Rusi obchodzone od dnia 26 Ix 1053, daty konsekracji wityni w. Jerzego w Kijowie, ufundowanej przez Jarosawa Mdrego; rodek dwutygodniowego okresu tzw. "wychodu chopskiego" (przechodzenia na sub innego pana) w Xii-Xvi w.

Jesse - zob. Drzewa (Drzewo Jessego).

Jeszcze jeden mazur dzisiaj - pocztek popularnej pieni onierskiej z czasw powstania styczniowego 1863 pt. Ostatni mazur, napisanej przez Ludwika ubiskiego. Jeszcze jeden mazur dzisiaj, Cho poranek wita Czy pozwoli panna

Krysia? Mody uan pyta. 1-4.

Jeszcze Polska nie zgina - Polski hymn narodowy powsta spontanicznie podobnie jak Marsylianka - w gorcym nastroju Legionw polskich sformowanych we Woszech, gdy latem 1797 oyy nadzieje na wznowienie dziaa wojennych przeciw Austrii. Jzef Wybicki, przyjaciel gen. Dbrowskiego, dziaacz i pisarz patriotyczny na emigracji, wysany z Parya do Reggio Emilia, wzruszony widokiem znakw narodowych i mundurw o polskim kroju, znw otoczony mow polsk, napisa na melodi znanego starego mazurka ludowego (prawdop. tu przed 15 lipca) Pie Legionw Polskich we Woszech. Pie t, ktra przesza do historii jako Mazurek Dbrowskiego, autor odpiewa po raz pierwszy zapewne na spotkaniu ze starszyzn legionow w paacu biskupim w Reggio, mieszczcym wwczas kwater Dbrowskiego. Orkiestra odegraa j po raz pierwszy w czasie parady wojsk. dla uczczenia proklamowania Republiki Cisalpiskiej 16 Vii na Piazza Maggiore w Reggio. W pierwszej redakcji pocztek tekstu oryginalnego brzmia: Jeszcze Polska nie umara, Kiedy my yjemy. Co nam obca moc wydara, Szabl odbijemy. Marsz, marsz, Dbrowski, Do Polski z ziemi woski, Za Twoim przewodem Zczem si z narodem. 1-8. Uznanie Mazurka za hymn pastwowy nastpio poza Sejmem, w trybie administracyjnym, gdy oklnik Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publ. poda 15 X 1926 obowizujcy odtd w szkoach tekst hymnu: Jeszcze Polska nie zgina, Kiedy my yjemy, Co nam obca przemoc wzia, Szabl odbjerzemy. Marsz, marsz, Dbrowski, Z ziemi woskiej do Polski, Za twoim przewodem Zczym si z narodem. 1-8.

Jesziba - jesziwa, jeszybot, szkoa, akademia talmudyczna; yd. ortodoksyjna uczelnia rabinacka; z pn. hebr. jesziba z hebr. '(po)siedzenie'.

Jeu de Paume - (wym. d po:m) fr., 'gra znana dzi pod nazw tenisa'; rozrniano courte paume, gran na korcie krytym, i longuepaume, na otwartej przestrzeni; Jeu de Paume w Wersalu by kortem krytym. Przysiga w sali do gry w pik - (a. na korcie tenisowym) zoona 20 Vl 1789 przez przedstawicieli Trzeciego Stanu, fr. Tiers Etat. Deputowani przysigli, "e si nie rozejd, nim nie dadz Francji konstytucji". Krl zabroni im wstpu do sali des Menus-Plaisirs, gdzie zwykle obradowali, dlatego przenieli si do ssiedniej sali du Jeu de Paume.

Przysiga w sali do gry w pik - szkic (1791) do nie namalowanego obrazu J. L. Davida, Pary, Luwr.

Jezabel - zm. ok. 842 pne., krlowa Izraelska, ona Achaba (zob.), matka Atalii (zob.), pena pychy i okruciestwa przeladowczyni proroka Eliasza. Wprowadzia kult Baala (por. Biblia, 3. Ks. Krl., 16, 31), przyczynia si do niesprawiedliwego zabrania winnicy Nabota (zob. Wino) i do jego mierci. Zgodnie z przepowiedni proroka spotkaa j okrutna kara: zrzucono j z okna, w ktrym staa umalowana na powitanie krla Jehu, a psy poary jej trupa (4. Ks. Krl., 9, 30-37); przen. kobieta bez skrupuw, rozwiza, zdeprawowana, niegodziwa, zuchwaa; kobieta wymalowana.

Jeziorna - osada nad Jeziorn, blisko jej ujcia do Wisy, na pd. od Warszawy; synna papiernia Mirkw za. w 1778. Apelacja pod Jeziorn - (w Xviii w.) pojedynek; Jeziorna bya w Xviii w. miejscem pojedynkw z uwagi na swe pooenie blisko miasta, a poza zasigiem wadzy marszaka koronnego.

Jezioro. Dama Jeziora - zob. Dama. Jezioro abdzie - ros. Lebiedinoje ozjero, balet klasyczny (Petersburg 1895, druga wersja; wyst. pol. Warszawa 1900) Piotra Czajkowskiego; libretto: W. Biegiczew i W. Gelcer; temat z rnych legend o dziewczynie zakltej w ptaka; jedno z arcydzie baletu Xix w. Jezioro niemiertelnoci - wite miejsce rytualnych kpieli sikhw w Armitsar w Pendabie Wsch. (Indie). Na wyspie czwarty guru sikhw, Ramdas, wybudowa w Xvi w. Zot wityni, tak nazwan od pozacanej kopuy, przebud. w 1766, w ktrej znajduje si Granth Sahib 'pani ksiga', najwitsza relikwia sikhw. Jezioro Trazymeskie - w Etrurii (Italia), nad ktrym Hannibal odnis miadce zwycistwo nad wojskami rrymskimi w 217 pne. (2. wojna punicka). Kraj tysica jezior - Pojezierze Fiskie, cz Pojezierza Batyckiego w pd.-wsch. Finlandii. Poeci jezior - Szkoa jezior, ang. Lake Poets, Lake School, nazwa (od 1817) obejmujca 3 poetw ang.: Coleridge'a, Southeya i Wordswortha, ktrzy mieszkali w pobliu Jezior Angielskich (ang. English Lakes) w Anglii pn.

Jezuici - Towarzystwo Jezusowe (T. J.), ac. Societas Jesu (S. J.), zakon za. przez Hiszpana Ignacego Loyol w 1534 i zatwierdzony przez Pawa Iii bull z 1540. Zadaniem zakonu bya obrona katolicyzmu i papiestwa, zwalczanie reformacji i innych herezji, szerzenie wpyww kocioa na ycie spo., szeroko pojte duszpasterstwo i praca misyjna w krajach niekatolickich. Ich rosnca potga, monopol na wychowywanie modziey z wyszych sfer, bezwzgldne przeladowanie jansenizmu we Francji, konserwatyzm w stosunku do nauki mobilizoway przeciw nim oraz nowych wrogw, doprowadzajc do usunicia ich z kilku krajw w 1759-68, a wreszcie do kasaty (zniesienia) zakonu przez Klemensa Xiv bull z 1773; zosta przywrcony przez papiea Piusa Vii w 1814. Cel uwica rodki - zdanie, ktrym jezuici uzasadniali swoj gitk taktyk; ono m.in. uczynio z jezuityzmu dla wielu symbol dziaania obudnego i podstpnego. Na wiksz chwa bo - ac. ad maiorem Dei gloriam, dewiza w. Ignacego Loyoli. Sit ut sunt, aut non sint - ac., 'niech bd tacy, jacy s, albo niech ich nie bdzie wcale', wypowied generaa zakonu Lorenzo Ricciego na temat reformy zakonu, na krtko przed rozwizaniem Towarzystwa 21 Vii 1773.

Jezus Chrystus - gr. Iesous z hebr. Jehoszua, Jeszua 'Jahwe pomoc'; zob. Chrystus; imi Syna Boego wszystkich wyzna chrzec. G. rdem wiadomoci o yciu i dziaalnoci Jezusa s 4 Ewangelie (zob. Ewangelia): wg Mateusza, Marka, ukasza, Jana. Jezusa zwano rwnie Galilejczykiem (bo rozpocz dziaalno nauczycielsk w Galilei; zob.) i Nazarejczykiem (bo wychowa si w Nazarecie; zob.); zob. te INRI. Wizerunki. Ewangelie nie wypowiadaj si na temat wygldu Chrystusa. Najwczeniejsze wizerunki pochodz dopiero z Iii w. Wczeniej pojawia si w sztuce tylko jako symbol, zob. Baran(ek boy); Ichthys; wity (monogram). Pierwsze wizeronki figuralne przedstawiaj Chrystusa jako Pasterza z barankiem na ramieniu. Temat Dobrego Pasterza upowszechni si w sztuce wczesnochrzec., np. mozaika w mauzoleum Galli Placidii w Rawennie z V w. Wizerunki te nie byy portretami indywidualnymi, ale przedstawiay idealn, klasyczn posta piknego, kdzierzawego modzieca bez zarostu. Gdy chrzecijastwo stao si po 313 religi pastwow, modzieca zastpowa zacz stopniowo czowiek dojrzalszy, godniejszy, z brod, na mod wschodni, jak np. w mozaice w kociele Sta Pudenziana, Rzym (V w.), nauczyciel, a w sztuce romaskiej czsto krl, jak np. w tympanonie katedry Saint Pierre w Moissac (zob.) z ok. 1130. ycie Jezusa byo tematem niezliczonych dzie plastycznych. Najczciej ukazywany jest w towarzystwie Madonny: w Narodzeniu (Rossellino, Luini, Hugo van der Goes), Pokonie

pasterzy (Ribera), Pokonie Trzech Krli (Mantegna, Botticelli, Drer), w. Rodzinie (Sodoma, Micha Anio, Andrea del Sarto), Ucieczce do Egiptu (Bramantino, Tintoretto), Odpoczynku w drodze do Egiptu (Correggio, Dosso Dossi, Drer). Inne czsto przedstawiane sceny to: Obrzezanie (Cosimo Tura), Chrzest (Verrocchio), Przemieninie Paskie (Rafael, Giulio Romano), Ostatnia Wieczerza (Leonardo da Vinci, Tycjan, Tintoretto), Konanie w Ogrojcu (El Greco, Correggio, Mantegna, Perogino), Chrystus przed Piatem (Duccio), Cierniem koronowanie (Tiepolo, Tycjan), Kalwaria (Mantegna), Ukrzyowanie (Nicola Pisano, Fra Angelico, Tintoretto, Velazquez, Rubens), Zdjcie z krzya (Giotto, Fra Angelico, Rogier van der Weyden, Rubens, Tycjan), Pieta (Francia, Bellini, Micha Anio, Van Dyck), Zoenie do grobu (Tycjan, Francia, Rafael), Wiebowstpienie (Tintoretto). Inne synne tematy: Gody w Kanie Galilejskiej (Perugino, Veronese, Murillo), Rozmnoenie chleba (Tintoretto), Wskrzeszenie azarza (Tintoretto, Froment), Chrystus i jawnogrzesznica (Lorenzo Lotto, Palma Vecchio), Grosz czynszowy (Masaccio, Tycjan), Chrystus i Magdalena (Albertinelli), Niewierny Tomasz (Duccio), Chrystus w Emaus (Jacopo Bassano, Tiepolo, Rembrandt), Ecce Homo (Correggio, Sodoma, Rogier van der Weyden, Guido Reni, Rembrandt).

Jezus syn Syracha - zob. Eklezja(styk).

Jedziec. Czterej jedcy Apokalipsy - zob. Cztery; Apokalipsa. Jedziec Miedziany - pomnik konny Piotra I odsonity w 1782 na placu Senackim w Petersburgu, wykonany po 12 latach pracy przez rzebiarza fr. Etienne Maurice Falconeta na zlecenie Katarzyny Ii, uwaany za arcydzieo rzeby nowoytnej, "barokowe przez teatralny dynamizm, a klasyczne przez prostot", pene monumentalnego patosu. Gaz sucy za piedesta, wacy ok. 1600 ton, znaleziono w okolicy Petersburga. Gow jedca wyrzebia pomocnica rzebiarza, Marie-Anne Collot. Napis: "Piotrowi Pierwszemu Katarzyna Druga." Car Piotr wypuci rumakowi wodze, Wida, e lecia tratujac po drodze, Od razu wskoczy a na sam brzeg skay. Ju ko szalony wznis w gr kopyta, Car go nie trzyma, ko wdzidem zgrzyta, Zgadniesz, e spadnie i prynie w kaway, Od wieku stoi, skacze, lecz nie spada. (A. Mickiewicz, Pomnik Piotra Wielkiego, 57-63, Dziady cz. Iii, Wstp, 1832.) A w dumnym koniu taki pd! Dokd ty, koniu, gnasz bez pt I gdzie opucisz swe kopyta? O wadco losw wszechmogcy! Czy nie tak samo twoja do, Wzniesiona nad otchlani pusta, Szarpna Rosj tward uzd, ze

dba wspia si jak ko? (A. Puszkin, Jedziec Miedziany, ros. Miednyj wsadnik, 2; poemat historiozoficzny, t. J. Tuwim.) Jedziec Miedziany - balet dramatyczny (Leningrad 1949) Reinholda Gliera, libretto: Piotr Abolimow wg poematu Puszkina. Jedziec polski Rembrandta - zob. Lisowczycy

Jdrzejw - przed 1153 Brzenica, miasto w Niecce Nidziaskiej, woj. kieleckie, prawa miejskie od 1271. Koci w. Trjcy - gotycki, Xv-Xvi w., przeksztacony w Xviii-Xix w., nawy boczne 1762; fragmenty polichromii pnorenesansowej Xvi-Xvii w. i pnobarokowej (na sklepieniu nawy) 1754-62. Opactwo cysterskie - na pn.-zach. od miasta, pierwsze w Polsce, zwane Mniejszym Morymundem (Morimundus Minor) jako filia Morimond w Burgundii, ufundowane przez Jana (Janika) Gryfit, arcybiskupa gnienieskiego. Koci konsekrowany w 1210, w zrbie pnoromaski, przebudowany w Xv i Xviii w., polichromia 1739, barokowe stalle 1731, taka dzwonnica Xviii w. Przylegy klasztor z Xiii i 2. po. Xv w., przebudowany ok. 1730-50. Spdzi w nim ostatnie lata ycia i zmar 1223 Wincenty Kadubek, tam te npisa 4. ksig swojej Kroniki. Muzeam Gnomoniczne - najwikszy w Europie i drugi na wiecie zbir zegarw sonecznych i przyrzdw astronomicznych z Xv-Xix w. utworzony przez rodzin Przypkowskich z wasnych zbiorw (istniejcych od 1895). Dzi Muzeum im. Przypkowskich.

Jdza - jedyna zachowana w jzyku pierwotna nazwa spord licznych nazw boginek (wi, brzegi, mamun) mitologii sowiaskiej, oznaczajca niegdy eskiego demona nasyajcego kolk, kucie, bl, chorob; baba-jaga, wiedma, czarownica; zonica, ktnica, furia, sekutnica, megiera, ksantypa.

Jtry - zob. Rodzina (Zona brata).

Jzyk. Bardziej boli od jzyka jak od miecza - ac. multo quam ferrum lingua atrocior ferit. z gr., cytowane jako aforyzm Solona.

Faszywe jzyki - faszywy (zdradliwy, podstpny) jzyk w Biblii, np. Psalm, 51, 6; 119, 2 i in. Jzyczek u wagi - zob. Waga. Jzyk i do Rzymu (Krakowa, K(jowa) doprowadzi - przys. Jzyk jaszczurczy - w Biblii, Ks. Hioba, 20, 16, jzyk jak u bazyliszka, jzyk smoczy, por. Pan Tadeusz, 8, 513, Mickiewicza; o oszczercy, kalumniatorze. Jzyk najlepszy i najgorszy - wg ywotu Ezopa: speniajc rozkaz swego pana, ktry mu poleci przygotowa posiek z rzeczy najlepszych, Ezop poda do stou wdzone ozory; to samo uczyni, gdy pan kaza mu przyrzdzi posiek z rzeczy najgorszych. Pochodzenie jzyka - Rne, niezalene od siebie wzajem, tradycje przypisuj powstanie jzykw (a. jzyka okrelonej spoecznoci) bogom lub innym potgom nadprzyrodzonym. W ksidze Genesis znajduje wyraz przekonanie staro. ydw, e to Adam nazwa wszelkie stworzenia yjce na Ziemi: "Utworzy wic Pan Bg z ziemi wszystkie zwierzta i wszystkie ptactwo niebios i przyprowadzii do czowieka, aby zobaczy, jak je nazwie, a kada ywa istota miaa mie tak nazw, jak nada jej czowiek. Nada tedy Adam nazwy wszelkiemu bydu i ptactwu niebios i wszelkim dzikim zwierztom" (2, 19-20). W Indiach pzypisywano wynalazek mowy bogu Indrze; Sokrates w Platoskim dialogu Kratyl utrzymuje, e nazwy rzeczy ustalili bogowie. Biblijna opowie o Wiey (zob.) Babel wiadczy, e autorzy jej rozumieli potg, jakiej jzyk udziela ludziom w ich stosunkach ze rodowiskiem; uwaali oni, e Bg interesuje si rozwojem jzyka i sprawuje nad nim kontrol; usiowali rwnie znale przyczyn zdumiewajcego faktu, e ludzie, niekiedy ssiadujcy z sob o miedz, mwi innymi jzykami i nie rozumiej si wcale albo tylko z trudem. Wielokrotnie prbowano ustali, ktry z istniejcych jzykw jest prajzykiem ludzkoci, z ktrego pochodz wszystkie inne. Historyk gr. Herodot opisuje (2, 2), jak egipski faraon Psammetych odda pasterzowi dwoje dzieci na wychowanie, tak aby adne z nich nie syszao od urodzenia ani jednego sowa; po upywie dwch lat przybiegy do pasterza woajc: "Bekos! bekos!", co jak si okazao, znaczyo po frygijsku chleb. Psammetych wywnioskowa std, e Frygowie mwi prajzykiem ludzkoci. W chrzecijaskiej Europie przez wiele stuleci sdzono, e hebrajszczyzna, czcigodny jzyk Biblii, jest pramatk wszystkich jzykw jakomowa, ktr Bg porozumiewa si z Adamem. Dopiero w po. Xix w. postpy jzykoznawstwa pooyy kres takim spekulacjom. Rwnie prby rekonstrukcji prajzyka z elementw istniejcych jzykw musiay zawie, gdy mowa jest niemal na pewno rwienic gatunku Homo sapiens, a najwczeniejsze lady materialne jzyka - w postaci pisma - jakie znalelimy a. kiedykolwiek znajdziemy, nie mog liczy wicej ni sze tysicy lat. Zawiody take prby wywiedzenia jzyka od gosw zwierzt lub ludzkich okrzykw radoci, blu czy alu w wyniku dwikonaladownictwa (onomatopei).

Polacy nie gsi (... jzyk maj) - zob. G. Pomieszanie jzykw - zob. Wiea (Babel). Trzyma jzyk za zbami - ac. aliis lingua, aliis dentes. W jzyku nie masz koci, jak si zegnie, to si sproci - przys.

Jim - (wym. dim), Jimmy, ang. zdrobnienie od James, Jacob 'Jakub'. Jim Crow - (wym. dim krou) amer., ang. dos. 'Kuba Kruk; Murzyn; (przeznaczony) dla Murzynw'; pop. dyskryminacja (w szkolnictwie, uprawnieniach spo., komunikacji itd. do lat 70. Xx w.) Murzynw na poudniu USA, dca do utrzymania segregacji rasowej; od stereotypowej postaci Murzyna przedstawionej ok. 1828 przez amer. piosenkarza i aktora komediowego Tomasza D. Rice w piosence i tacu Wheel about, turn about, jump Jim Crow ang., 'Kr si, wier si, skacz, Jim Crow'. Lord Jim - zob. Lord (Jim).

Jingle Alfred - zob. Pickwick.

Jin i Jang - tradycyjna kosmogonia chiska rozwinita w schykowym okresie dynastii Czou, 1122 a. 1027 - 256 pne., i wprowadzona do systemu konfucjaskiego za czasw dynastii Han, 206 pne. - 220 ne.; jin to eska, negatywna zasada, zawarta np. w pasywnoci, gbinach, ciemnoci, zimnie i wilgoci w przyrodzie, czca si i wspdziaajca ze swym przeciwiestwem jang- zasad msk, pozytywn, zawart np. w dziaaniu, wyynach, wietle, cieple i suchoci. Wraz z teori piciu pierwiastkw (wu hsing: drewno, metal, woda, ogie i ziemia) wytworzyy zawie formuy rzdzce wszelkim dziaaniem ludzkim, ktre mona okreli z gry i regulowa zgodnie z wzajemnym wpywem pierwiastkw na siebie. Z nauk tych czerpano wskazwki dotyczce pomylnych dni, kandydatw do maestwa itd. zarwno w Chinach, jak i w Japonii; zob. Tai-ki.

J. K. M. - dawny skrt od Jego (Jej) Krlewska Mo.

Joanna d'Arc - (wg wczesnej pisowni Darc), pn. znana jako Dziewica Orleaska, fr. La Pucelle 'Dziewica', ok. 1412-31, fr. wita i bohaterka narodowa, crka rolnika w Domremy w dolinie Mozy. Gdy pojawia si na

polit. i militamym horyzoncie Francji w wieku lat szesnastu, wojna stuletnia bya nieomal rozstrzygnita na korzy Anglii. Poraka Francji pod Agincourt (zob.) i wystpienie Burgundczykw po stronie Anglii sprawiy, e traktat w Troyes w 1420 odmwi delfinowi Karolowi praw do tronu fr., przyznajc je krlowi ang., co wzburzyo lud fr. przeciw zaborcom zza Kanau. Spokojn modo pobonej, niewyksztaconej, wesoej dziewczyny zakciy wieci o wojnie i najazdy Burgundczykw, ktrzy podpalili Domremy i zmusili mieszkacw do ukrycia si na czas pewien w Neufchateau. Dziewczyna ju od 13 roku ycia syszaa "gosy", ktre przypisyvaa swym ulubionym witym - Michaowi, Katarzynie i Magorzacie; teraz gosy wzyway j, aby udaa si na odsiecz oblonego Orleanu i wprowadzia na tron delfin, gdy misj jej jest wybawienie Francji. Obdarzona niezwyk si przekonywania i wzniecania zapau patriotycznego, potrafia namwi gubernatora wojskowego Vaucouleurs, aby wyprawi j w podr w mskim przebraniu z szecioma towarzyszami do delfina, ktrego spotkaa w zamku w Chinon. Pokonaa jego sceptycyzm co do tej misji pewnym nie wyjanionym dotychczas "znakiem", po czym Karol zgodzi si przekaza jakie oddziay pod jej dowdztwo. Na czele tego wojska oswobodzia Orlean 8 V 1429, kilka innych miejscowoci nad Loar i pobia Anglikw od Patay. Po dugich, usilnych namowach chwiejny, apatyczny, bezwolny Karol zgodzi si uda do Reims, gdzie 17 Vii w obecnoci Joanny koronowano go, zgodnie z uwicon tradycj, w katedrze. Bya to szczytowa chwila kariery Joanny; pragna teraz prowadzi walk dalej, ale krl odwleka decyzj w nieskoczono. Jej spniony atak na Pary zosta odparty. Zreszt krl podpisa rozejm z Burgundczykami, co w owej chwili rwnao si zdradzie. Dopiero nastpnej wiosny Joanna ruszya na odsiecz Compiegn; tam wpada w zasadzk przygotowan przez Burgundczykw Jana Luksemburskiego, ktry sprzeda j Anglikom za 10000 funtw. Karol Vii nie usiowa nawet wykupi jej za wysz sum ani wymietri na innych jecw wysokiej rangi. Dla Anglikw istotn spraw byo ogoszenie Joanny heretyczk i czarownic, aby zniweczy jej wpyw na opini publiczn. Chcieli take zrzuci z siebie odpowiedzialno za jej los i dlatego oddali j sdowi inkwizycyjnemu w Rouen. Tam proces, owa golgota Joanny, toczy si od 2 Xii 1430 do 29 V 1431, a trybunaowi przewodniczy Pierre Cauchon; oskarono j w 12 punktach o czary, rozpust (wyraajc si w noszeniu krtkiej czupryny i mskiej odziey), bluniercz pych (czua si odpowiedzialna raczej bezporednio przed Bogiem ni przed kocioem) itd. Bronia si mdrze i nieustraszenie - oficjalne protokoy procesu daj najwierniejszy obraz historycznej Joanny - ale znuona badaniami i zagroona tortur wyrzeka si swych rzekomych grzesznych pogldw i skazana zostaa na doywocie. Lecz gdy w kilka dni pniej cofna swoje odwoanie, oddanoj w rce ang. sdu wieckiego i spalono ywcem na stosie 30 V 1431. W 1456 wyrok anulowano, gdy Karol Vii, ktry nie uczyni nic, aby przyj jej z pomoc w czasie procesu, w spnionym uznaniu jej zasug dla kraju zarzdzi proces rehabilitacyjny. Joanna zostaa beatyfikowana w 1909, a kanonizowana w 1920. Henryk Vi cz I - dramat hist. (1590-95) Szekspira, Joanna przedstawiona jako czarownica, wyrodna crka i rozpustnica.

Dziewica Orleaska - poemat heroikomiczny (1762) Woltera; satyra omieszajca wiar w cuda ze stanowiska owieconego racjonalizmu (Dziewica z Orleanu polski przekad pieni V pira Mickiewicza). Joanna d'Arc - poemat (1795) Roberta Southeya. Die Jungfrau von Orleans - nm., tragedia (Lipsk (801) Friedricha Schillera. Wspomnienia osobiste o Joannie d'Arc - powie biograficzna (1896) Marka Twaina. Gilles und Jeanne - dramat (1922) Georga Kaisera. wita Joanna - dramat hist. (N. Jork 1923) G. B. Shawa. Skowronek - fr. L'Alouette, sztuka (1953) Jeana Anouilha. Joanna na stosie - fr. Jeanne au bucher, oratorium dramatyczne (1937) Paula Claudela z muzyk Artura Honeggera. Poemat piewany Ferenca Liszta. Joanna d'Arc - dramat liryczny (Mediolan 1845) Verdiego, libretto: T. Solera. Dziewica Orleaska - opera (Petersburg 1881) Piotra Czajkowskiego, libretto wasne. Film. Posta Joanny odtwarzaa Geraldina Farrar (1918) w wersji Cecila B. de Mille'a. Renee Falconetti w synnym fr. fllmie niemym, natchnionym poemacie cierpienia, Passion de Jeanne d'Arc fr., 'Mczestwo J. d'A.' (1928) Duczyka C. T. Dreyera. Ingrid Bergman (1948) w wersji Victora Fleminga. Michele Morgan (1953) w Jeanne Jeana Delannoy. Jean Seberg (1957) w witej Joannie Otto Premingera wg G. B. Shawa. Joanna d'Arc asystujca przy koronacji Karola Vii - obraz J. A. D. Ingresa, Pary, Luwr. Joanna d'Arc - obraz (1886) J. Matejki, Pozna, Muz. Nar. Rzeby: F. Rude'a, Paula Dubois, E. Fremieta.

Papieyca Joanna - mityczna kobieta, ktra wg legendy rdw. miaa by w Ix w. papieem po Leonie Iv, a przed Benedyktem Iii. Bya rzekomo pochodzenia ang., cho urodzona w Niemczech. Po ucieczce w mskim przebraniu do Grecji z kochankiem, zakonnikiem benedyktyskim, przeniosa si do Rzymu, gdzie zostaa kardynaem, pniej papieem, a umara w poogu w czasie procesji. Z krtkiej wzmianki, prawdop. pniejszej interpolacji, w kronice Anastazego Bibliothecariusa (Ix w.) powstaa ta legenda,

zadziwiajco trwaa, cho wielekro obalana. Napisano na jej temat wiele utworw, zw. w okresie Renesansu; ostatecznie zburzy j Ignaz von Dllinger w 1863.

Joannici - od 1310 kawalerowie rodyjscy, od 1530 kawalerowie maltascy, najstarszy zakon rycerski; wyoniony ok. 1130 w Krlestwie Jerozolimskim z bractwa powstaego w Xi w. przy kociele i szpitalu (std nazwa Szpitalnicy) w. Jana Chrzciciela (ac. Joannis Baptistae, std nazwa) prawdop. przez kupcw z Amalli dla opieki nad pielgrzymami. Zwani te Rycerzami Biaego Krzya od koloru krzyw na lewej stronie ich czarnych paszczw (por. Krzyacy; Templariusze). Bropili Akry w 1290, zajli Rodos w 1310 i bronili wyspy przeciw Saracenom do 1525, po czym wycofali si na Kret i Sycyli, a na koniec otrzymali od cesarza Karola V Malt. Po zajciu wyspy w 1800 przez Angli zaczt si zmierzch zakonu. W 1834 siedzib przeniesiono do Rzymu. Od 1166 do 1817 nadawano zakonowi kocioy w Polsce, powstaway te komandorie, a w 1775 Wielkie Przeorstwo. Pniej tradycja przynalenoci do bractwa przechowaa si w niekt. rodach szlacheckich jako tytu honorowy "kawalera maltaskiego". Bitwa morska midzy Turkami i kawalerami maltaskimi - obraz G. van Eycka, Madryt, Prado. Oblenie Rodosu - opera (1656) Williama Davenanta (cz. Ii 1659); pierwsza opera angielska.

Job - zob. Hiob.

Jockey Club - (wym. dokej klab) stowarzyszenie za. w 1750 a. 1751 dla zarzdzania wycigami konnymi w Newmarket (zob.), obecnie sprawuje opiek nad wycigami w caej Anglii, wydaje licencje dokejom, rozstrzyga spory itd.; towarzystwo hodowli koni i wycigw we Francji, za. w 1833 na wzr ang. (Prix du Jockey Club jest fr. ekwiwalentem ang. wycigu Derby), ktre stao si przy tym najbardziej ekskluzywnym klubem towarzyskim we Francji. Czonkostwo klubu jest trudne do osignicia i cenione w wytwornm wiecie; byo te oznak wysokiej pozycji spoecznej Swanna w Poszukiwaniu straconego czasu M. Prousta.

Joga - w indyjskiej filozofii klasycznej denie do wyzwolenia indywidualnego od iluzorycznego wiata zjawisk. Karma (zob.) czowieka stawia granice takiemu wyzwoleniu, ktre joga moe rozszerzy, niekiedy jednak potrzeba szeregu kolejnych ywotw (wciele) do uzyskania stanu "biaej iluminacji wewntrznej". Wikszo systemw jogi uywa podobnych

wicze: czysto ciaa; zerodkowanie myli na jednej czstce ciaa (jak czubek nosa, ppek), aby pozby si myli o wiecie; trudne wiczenia oddechowe, niezwyke postawy itd. zmierzajce do osignicia stanu mistycznej ekstazy; sanskr. joga 'ujarzmienie; rygor, dyscyplina duchowa'.

John Bull - (wym. don) uosobienie narodu angielskiego, Anglikw; przecitnego Anglika: rubaszny, prostoduszny, dobrotliwy, uparty, uczciwy, lubicy jasne sytuacje, popdliwy, skonny do ktni, nawet z najlepszymi przyjacimi, zw. kiedy wtrcaj si w jego sprawy, lubicy si zabawi i nie gardzcy wwczas butelk wina, typ przedstawiony pierwotnie przez Johna Arbuthnota w Historii Johna Bulla, satyrze polit. z r. 1712. Sylwetka Johna Bulla jest prawdop. tworem karykaturzysty Thomasa Rowlandsona, rozsawiona jednak zostaa przez pismo humorystyczne "Punch", na ktrego amach czsto ukazywa si w dentelmen krzepki i brzuchaty, w krtkich spodniach, kurtce w cylindrze, tj. w stroju ziemianina ang. pocztku Xix w. John Bull's Other Island - ang., 'Druga wyspa Johna Bulla', tj. Irlandia, komedia (1907) G. B. Shawa. Autor przedstawia w osobie Broadbenta nowoczesnego Johna Bulla, naiwnego, bezwiednego hipokryt; jest to czowiek interesu doszcztnie wyprany z poczucia humoru, ktremu cakowity brak wyobrani i wraliwoci zapewnia sukcesy we wszystkich jego przedsiwziciach, sucych, jak mu si wydaje, interesom jego blinich.

Jokasta - gr. Iokaste, mit. gr. matka i ona Edypa.

Jolanta - opera w 1 akcie (Petersburg 1892, wyst. pol. Warszawa 1911) Piotra Czajkowskiego, libretto: Modest Czajkowski wg Crki krla Rene Henryka Hertza. Rzecz dzieje si we Francji w Xv w. Krl Rene ukrywa sw niewidom crk Jolant na zamku w Wogezach, aby nie dowiedziaa si o swoim kalectwie i o piknie widzialnego wiata. Hrabia Vaudemont dosta si przypadkiem do wntrza zamku, zakocha si od razu w krlewnie, zdradzi jej tajemnic widzenia i uzyska wzajemno uczu. Potga mioci (nie bez pomocy arabskiego lekarza Ibn Jahii) uzdrawia Jolant i prowadzi do szczcia kochankw.

Jom Kippur - zob. Sd(ny dzie).

Jonasz - hebr. yona 'gob', prorok izraelski yjcy za panowania Jeroboama Ii, 783-743 pne. Biblijna Ksiga Jonasza, prawdop. z V-Iv w. pne., pita z ksig prorokw mniejszych, opowiada, jak Jonasz, wysany

przez Boga do Niniwy, aby przepowiedzie miastu kar bo, wbrew poleceniu wsiada na okrt jadcy do Tarsis. Gdy zasn, zerwaa si burza, przeraeni eglarze rzucaj losy, aby dowiedzie si, dlaczego przyszo na nich to nieszczcie; los wskazuje na Jonasza, ktry przyznaje si do winy i sam radzi, aby go wrzuci do morza, gdy kara dotyczy tylko jego. Po wrzuceniu go do wody morze uciszyo si, a Jonasza poyka "wielka ryba" (dopiero mnisi z Lindisfarne w Anglii w X w. upowszechnili mniemanie, e to by wieloryb), w ktrej brzuchu zostaje bezpiecznie dowieziony do brzegu. Skruszony prorok udaje si do Niniwy, przepowiada niniwitom kar bo za grzechy w cigu 40 dni, powodujc ich natychmiastow skruch i popraw, za co Bg darowuje im winy. Oburzony tym Jonasz, czujc si t amnesti skompromitowany jako wieszczek, boczy si i dsa na Boga, i aknie mierci. Bg daje mu lekcj przebaczenia i miosierdzia. Przen. czowiek przynoszcy pecha, cigajcy bied, sprowadzajcy nieszczcie. Epizody z Ksigi Jonasza byway czsto tematem sztuki starochrzec. (sarkofagi, katakumby), bizant. i plastyki nowoytnej (Micha Aniol, Rubens).

Jonatan - hebr. Yehonathan 'Jahwe da', syn Saula (Xi w. pne.), bohater walk z Filistynami. Dawid i Jonatan - biblijny przykad gbokiej. przyjani, nierozcznych, kochajcych si przyjaci: "dusza Jonatana zespolia si z dusz Dawida, i umiowa go Jonatan jak dusz swoj"; 1. Ks. Krl., 18, 1. Dawld i Jonatan - obraz (1642) Rembrandta, Leningrad, Ermita. Brat Jonatan - Gdy Jonatan poleg wraz z ojcem w bitwie z Filistynami na grze Gelboe, Dawid opakuje zgon przyjaciela: "al mi ci, bracie mj Jonatanie, bye mi bardzo miy, mio twoja bya mi rozkoszniejsza ni mio kobiety!" (2. Ks. Krl., 1, 26). Rwnie Jonatana syna Matatiasza krlowie syryjscy Aleksander Epifanes i Demetriusz nazywaj w swych listach "bratem Jonatanem" (1. Ks. Machab., 10, 18; 11, 30). Wg pnej (1846) i nie powiadczonej anegdoty, Jerzy Waszyngton zwyk w okresie Rewolucji Amer. (1777), gdy tylko wyaniay si trudnoci, mawia: "Musimy si poradzi Brata Jonatana", majc na myli swego sekretarza i adiutanta pk. Jonatana Trumbulla, gubernatora Connecticut. Std (?) "Brat Jonatan" a. "Jonatan" by przez dugi czas przydomkiem mieszkacw Nowej Anglii, jankesw, obywateli USA, Amerykanw.

Jonatan Wild - zob. Wild Jonatan.

Jongleurs - (wym. gltir) rdw. zabawiacze publicznoci, nastpcy rzymskich mimw i histrionw, muzycy, akrobaci, onglerzy, treserzy zwierzt i recytatorzy poezji (ywotw witych, chansons de geste,

fabliaux, ballad bretoskich). Wystpowali na dworach szlachty, ale te w miejscach publ., zw. na szlakach pielgrzymek. W staej subie ksicia nazywali si minstrelami. Recytowali niekiedy utwory wasne, cho najczciej byy one ukadane przez truwerw. Najwikszym powodzeniem cieszyli si w Xiii w, pniej nastpi ich zmierzch, bo poszczeglne ich funkcje przejli specjalici: poeci, muzycy, piewacy, aktorzy, sztukmistrze itd.; z ac. ioculatores 'artownisie'.

Jonowie - jedno z gwnych plemion greckich, ktrego pochodzenie jest sporne; wyodrbnieni prawdop. w okresie najazdu Dorow (Xii w. pne.) jako kolonici gr. w Azji Mniejszej i na wyspach M. Egejskiego, mwicy t sam szczegln form greki, jak mwiono w Attyce i Eubei, rnicy si zawsze kulturalnie od Dorow i Eolw. Wg tradycji mieli si oni schroni w Azji Mniejszej pod naporem zwyciskich hord Dorw. Osignli tam wysoki poziom kultury, lit., nauki i sztuki, a ich miasta-pastwa zakaday z kolei wasne kolonie. Najwaniejsze z tych miast: Milet, Priene, Samos, Efez, Kolofon, Fokaja, Chios, Erytraj, Kladzomeny, Teos, Lebedos, Myus (pn. take eolska Smyrna); utworzyy one pod przewodnictwem Miletu zwizek 12 miast (gr. Dodekapolis) Jonii. Porzdek joski - w architekturze - cechujcy si lekkoci, smukoci proporcji, ozdobnoci; kolumna joska ma profilowan baz, obkowany trzon i bogat gowic z motywem limacznic (wolut). Szkoa filozofw przyrody - joska szkoa filozoficzna, pierwsza w staro. Grecji szkoa filoz., dziaaa w Vi-Iv w. w Jonii, g. w Milecie (Tales, Anaksymander, Diogenes z Apolonii - szkoa milezyjska) i Efezie (Heraklit, Kratylos, szkoa efeska).

Jordan (1) - jedyna wiksza i staa rzeka w Palestynie, pynca na poudnie w gbokim rowie tektonicznym Doliny Jordanu; w Jordanie odby si mia chnest Chrystusa. Jordan - w koc. wsch. i gr.-kat. - obrzd wicenia wody przez zanurzenie krzya w strumieniu a. rzece w wito Epifanii (Trzech Krli); od nazwy rzeki Jordan.

Jordan (2) - pierwszy biskup w Polsce od 968 do 984, wymieniany jako biskup poznaski, ale prawdop. jeszcze na statusie misjonarza papieskiego, ktry, wg okrelenia kronikarza nm. Thietmara, "bardzo si poci", aby polskie owieczki natchn duchem chrzecijastwa.

Jordan Henryk - zob. Ogrd (Ogrody jordanowskie).

Jorik - ang. Yorick, w tragedii Szekspira Hamlet (zob.) bazen zamordowanego krla, "czowiek niewyczerpany w artach, niezrwnanej Fantazji", do ktrego czaszki Hamlet wygasza na cmentarzu synn apostrof (5, 1) rozpoczynajc si od sw: "Ach, biedny Jorik!" ang. Alas, poor Yorick! Pod tym pseudonimem pisarz ang, Laurence Steme wyda 7 tomw kaza (The Sermons of Mr. Yorick, 1760fi6) i powie Podr sentymentalna przez Francj i Wochy, zob. Podr.

Jrmungander - (st. skand. jrmungandr 'wielka laska') zob. Midgard.

Joselewicz - zob. Berek Joselewicz.

Jota - (wym. chota) szybki ludowy taniec aragoski w metrum trjdzielnym, z rytmami wybijanymi w sposb charakterystyczny przez kastaniety i obcasy taczcej pary; por. te Trjgraniasty kapelusz.

Jtunheim - zob. Utgard.

Monsieur Jourdain - (wym. urd) bohater tytuowy komedii Mieszczanin szlachcicem, fr. Le Bourgeois gentilhomme (Chambord 1670, wyst. pol. Warszawa 1781) Moliera. Mieszczanin-nuworysz, pan Jourdain, czowiek trzewy i rozsdny, traci rozum, popada w mieszno i staje si upem wydrwigroszw ogarnity pragnieniem zostania szlachcicem lub przynajmniej upodobnienia si do osb wyszego stanu przez nabycie waciwych im manier i umiejtnoci. Bierze wic lekcje u nauczycieli taca, muzyki, fechtunku i filozofii, ktre s najsynniejszymi scenami sztuki. Na koniec w pociesznej "ceremonii tureckiej" zostaje przez przebieracw uhonorowny tytuem mamamuszi, czyli tureckiego wojewody. Wic ja ju 40 lat mwi proz, nie majc o tym najmniejszego pojcia! pan Jourdain do Nauczyciela filozofii, gdy ten mu owiadczy, e: "Dla wyraenia myli mamy jedynie wiersz lub proz... a wszystko, co nie jest wierszem, jest proz", akt 2, sc. 6.

Pan Jowialski - posta tytuowa komedii (1832) Aleksandra Fredry, stary, jowialny, dobroduszny, "ledwie nie zdziecinniay" facecjonista, zasypujcy otoczenie przysowiami, artami, sentencjami i bajkami, jak Mapa w kpieli, Osiokowi w oby dano, Pawe i Gawe.

Jowinian - bohater rdw. opowieci przykadnych i Gesta Xomanorum (zob. Gesta), hardy wadca wywyszajcy si nad Boga, ukarany przez anioa, ktry przybra jego posta i zasiad na jego tronie; opowie pochodzca prawdop. ze staro. folkloru yd. (por. Nabuchodonozor) i indyjskiego.

Jowisz - ac. Iuppiter dpn. Iovis, zgoska Iup- (z Iuv-), pojawiajca si te jako Dies-, jest jzykozn. identyczna z gr. Zeus dpn. Dios; -piter 'ojciec', podobnie jak przy innych rz. nazwach bstw, wyraa to samo, co nasz Pan Bg czy fr. le bon Dieu. Mit. rz. staroitalskie bstwo jasnego nieba, pogody, byskawic, pioronw i wszelkich zjawisk przyrody, patron pastwa, wojska, zawartych traktatw i dobrych stosunkw midzynar. Od czasu Tarkwiniuszw (Vi w. pne.) g. bg Rzymu, Iuppiter Optimus Maximus, ac., 'najlepszy, najwikszy'. Orodkiem jego kultu bya witynia Trjcy Kapitoliskiej (Jowisz, Junona, Minerwa), gdzie senat gromadzi si dla wypowiedzenia wojny, gdzie wdz skada ofiary i lubowanie przed wyroszeniem w pole, gdzie wywieszano dokumenty ukadw midzynar. By synem Saturna i Ops, mem Junony; w okresie hellenistycznym utosamiony z Zeusem, w cesarskim - zrwnany z wielu obcymi bogami (Hammon, Serapis, Sabazios, Dolichenus); jego imieniem nazywali Rzymianie drog pod wzgldem jasnoci planet (zob.). Przydomki Jowisza - Czczony byi m.in. jako Iuppiter Fulgur 'ciskajcy byskawice', I. Tonans 'grzmicy', I. Pluvius 'zsyajcy deszcz', I. Serenator 'wypogadzajcy'; jako I. Farreus chroni maestwo, jako Dius Fidius strzeg do dotrzymywania przysigi; I. Stator zatrzymywa chwiejce si szeregi wojsk, I. Victor 'zwycizca', I. Imperator 'wdz', I. Opitulator 'wspomoyciel' i I. Feretrius 'przynoszcy zwycistwo' zapewnia pokonanie przeciwnika. Jowialny - (humor, czowiek) pogodny, dobroduszny; pierw. urodzony pod znakiem planety Jowisz, tj. szczliwy, wesoy. Co wolno Jowiszowi, tego nie wolno woowi - ac. quod licet Iovi, non licet bovi. Kogo Jowisz (a. bg) chce zgubi, temu wprzd rozum odbiera - ac. quos Iuppiter (deus) perdere vult, dementat prius. Nim jeszcze Jowisz zapuci brod - ac. Iove nondum barbato, bardzo dawno.

Sub Iove(frigido) - ac., 'pod (zimnym) Jowiszem', tj. pod goym niebem. Ten Jowisz Fidiasza to prawdziwy Jowisz Homera - synne powiedzenie Luciusa Aemiliusa Paullusa Macedoskiego (zm. 160 pne.), konsula rz., na widok posgu Zeusa w Olimpii; zob. Fidiasz (Posg). Jupiter in Argos - opera (1740) G. F. Handla. Jupiter-Sinfonie - symfonia C-dur "Jowiszowa" KV 551 (1788) Mozarta, szczyt twrczoci symfonicznej kompozytora i ostatnie jego dzieo tego gatunku. Jowisz i Mars - fresk (1406) Taddea di Bartolo w Palazzo Pubblico w Sienie. Narodziny Jowisza - obraz A. Schiavone, Wiede, Kunsthist. Mus. Jowisz miotajcy byskawice - obraz (1554) Paola Veronese, Pary, Luwr.

Jozafat - zob. Dolina (Jozafata).

Jozue - hebr. Yehoszu'a 'Jahwe jest zbawieniem', w Biblii nastpca Mojesza, wdz Izraelitw, ktrego ycie i czyny opisuje Ksiga Jozuego (ok. Viii-Vii w. pne.), zaliczona do ksig hist., tworzca wraz z Picioksigiem tzw. Szecioksig, Heksateuch. Na 40 lat przed wprowadzeniem przez niego Izraelitw do Ziemi Obiecanej by jednym z 12 zwiadowcw wysanych do Kanaanu; tylko on i Kaleb stanli przed ludem w obronie prawdy i zaprzeczyli alarmistycznym relacjom pozostaych dziesiciu szpiegw, za co tylko oni dwaj ze swego pokolenia mogli wykroczy do Kanaanu. Jozue zdoby Ziemi Obiecan i rozdzieli j midzy pokolenia izraelskie; zob. Jeryho. Zatrzymanie soca - Wg Ks. Jozuego, 10, 12-14, w czasie zwyciskiej bitwy z Gabaonitami, aby zada im przed zapadniciem nocy ostateczn klsk, Jozue rozkazuje socu i ksiycowi stan w miejscu na niebie. "I stano soce i ksiyc, a si pomci lud nad nieprzyjacimi swymi; nie byo przedtem ani potem tak dugiego dnia"; zob. Soce ("Stj, Sioce"). Wizerunki Jozuego w sztuce bizant., rdw. i nowoytnej (Tiepolo, Poussin). Joshua - oratorium (1748) G. F. Handla.

Jzef - hebr. Ioseph '(Jahwe) doda', imi nie uywane w Polsce do Xvi w.,

pniej spopularyzowane pod wpywem bernardynw i jezuitw w zwizku z kultem w. Jzefa Oblubieca NMP (potomka Dawida, cieli z Nazaretu, ywiciela Chrystusa), a pniej jeszcze w. Jzefa Kalasantego (tj. z Calasanza, 1556-1648, zaoyciela zakonu pijarw), w Xviii w. jedno z najczstszych imion w Polsce obok Stanisawa i Jana; upowszechnione te dziki osobie ks. Jzefa Poniatowskiego.

Jzef - ostatni z patriarchw biblijnych, g. bohater opowieci koczcej Ksig Genesis, ulubiony syn Jakuba i jego ukochanej ony Racheli, jako faworyt ojca znienawidzony przez staiszych braci, ktrzy sprzedaj go w niewol karawanie Madianitw idcej do Egiptu. Tam kupuje go Putyfar i powierza mu zarzd swego domu i majtku. Zakochana w Jzefie ona Putyfara daremnie prbuje uwie piknego modzieca; odtrcona, mci si na nim, oczerniajc go przed mem jako swego niedoszego uwodziciela. Uwiziony, trafnie wykada sny dwu towarzyszom niedoli; za porad jednego z nich przyzwano Jzefa na dwr faraona, aby wytumaczy jego sen o 7 krowach chudych, ktre poary 7 krw tustych. Jzef zapowiada 7 lat urodzaju i 7 lat godu, przedstawia swj plan zapobieenia katastrofie gosp., zostaje mianowany pierwszym ministrem i obsypany askami. eni si z Egipcjank Asenat i ma z ni synw Manassesa i Efraima. Przybyym w okresie nieurodzaju i godu z Kanaanu po zboe braciom, po poddaniu ich dramatycznym prbom i szykanom, daje si pozna, wybacza im, sprowadza starego ojca; cay rd osiedla si w ziemi Gessen, w pobliu delty Nilu; por. Biblia, Gen., 37-50. ywot Jzefa - utwr dramatyczny (misterium, moralitet i komedia), "wiecka krotofila" (1545) Mikoaja Reja, wyd. anonimowo. Jzef i jego bracia - tetralogia biblijna (1933-43, wyd. pol. t. 1-3, 1961) Thomasa Manna. Jzef i jego bracia w Egipcie - oratorium (1743) G. F. Handla. Giuseppe riconosciuto - w., 'Jzef rozpoznany', oratorium (ok. 1756) L. Boccheriniego. Legenda o Jzefie - nm. Josephslegende, balet w 1 akcie (Pary 1914, wyst. pol. Warszawa 1937) Richarda Straussa, libretto: H. Kessler i H. Hofmannstahl. Epizody z ycia Jzefa wyobraano w miniaturach bizant., witraach gotyckich, plastyce nowoytnej (B. Gozzoli, Rafael, Andrea del Sarto, Tintoretto, Rembrandt, Murillo).

Jzef z Arymatei - wg Biblii, Ew. wg Mat., 27, 57-60, jeden z potajemnych uczniw Chrystusa, czonek Sanhedrynu, wyjedna u Piata zezwolenie zdjcia

ciaa Jezusa z krzya i zoy je w swoim nowym grobie; zob. te Graal.

Jzef K. - zob. K.

Ksi Jzef - zob. Poniatowski Jzef.

Jan - dynastia mongolska panujca w Chinach w 1280-1368, zaoona przez chana Kubilaja, wnuka Czyngis-chana. W pocztkowym okresie dynastia zorganizowaa komunikacj pocztow i zbudowaa sie drg i kanaw sigajc odlegych posiadoci mongolskich w Turkiestanie, Persji i pd. Rosji; rozpocz si stay kontakt z Zachodem i wymiana produktw. W tym czasie zapewne przybyy z Chin do Europy proch i druk. Z nielicznych podrnikw europ., jacy wwczas dotarli do Chin, najsynniejszy jest Marco Polo. Dynastia nie uzyskaa poparcia ani mas, ani arystokracji chiskiej i zostaa wygnana z Chin przez powstanie Czerwonych Turbanw.

Juan Fernandez - zob. Fernandez Juan.

Jubal - wg Biblii, Gen., 4, 21, protoplasta muzykw, "ojciec grajcych na harfach i fletach".

Jubileusz - wg prawodawstwa kapaskiego, Biblia, Lev., 25, raz na 50 lat umarzano dugi, uwalniano niewolnikw, zwracano wacicielom ziemi nabyt za dugi i zakazywano uprawy ziemi; rok taki obwieszczano dciem w rogi baranie i trby (hebr. jobel 'rg barani; trba; jubileusz pwiecza'; pn. ac. annus iubilaeus); koc. rz.-kat. rok jubileuszowy (od nar. Chr.), rok wity, poczony z masowym udzielaniem odpustw, wprowadzony w 1300 przez papiea Bonifacego Viii i obchodzony raz na sto lat. Okres ten Klemens Vi skrci do 50 lat, Urban Iv do 30, a wreszcie Sykstus Iv do 25 lat. Obchd - wicenie rocznicy, znaczcej upyw okrgej liczby lat od jakiego wydarzenia, urodzin lub pocztku dziaalnoci jubilata. Praktyka obchodu rocznicy wstpienia wadcy na tron jest jednak starsza od Biblii: uroczystoci Heb-Sed w staro. Egipcie w Iii tysicleciu pne. obchodzono w 30 lat po koronacji faraona, aby zademonstrowa jego nie zmniejszon sprawno jako mczyzny i wadcy; najciekawsz rytualn ceremoni obchodw by bieg faraona na przepisanym tradycj dystansie.

Jubka - zob. Jupka.

Juczny - obciony, obadowany jukami (zob.), toboami, objuczony; (o zwierzciu) uywany do przenoszenia na grzbiecie ciarw (np. osio, mu, wielbd, lama, jak, so).

Judah - zob. Ajudah.

Juda Machabeusz - zm. 160 pne., syn Matatiasza Hasmonejczyka, brat Jonatana i Szymona (zob. Machabeusze), od 165 dowdca powstania przeciw wadzy Seleucydw w Judei; po pokonaniu armii syryjskiej pod Emaus i Bet-Cur zaj Jerozolim, oczyci wityni od profanujcych j bstw gr., przywrci w niej kult Jehowy; zob. Chanukka. Jada Machabeusz - oratorium (1746) G. F. Handla; arcydzieo muzyki oratoryjnej Xviii w., hymn zwycistwa wojsk dynastii hanowerskiej w ang. wojnie domowej, w bitwie pod Culloden 16 Iv 1746.

Judasz Iszkariot - Judasz z Kariotu, wg Biblii jeden z 12 apostow Chrystusa, ktry zdradzil Go (Mat., 26, 14-16; Marek, 14, 10-11; uk., 22, 1-6) i wyda wysannikom Sanhedrynu, a zobaczywszy, e Chrystusa skazano, zdjty alem, odnis pienidze, porzuci je w wityni, odszed i powiesi si z rozpaczy; Mat., 27, 3-5. Judasz - przen. czowiek podstpny, obudny, zdradliwy; may, przesaniany i otwierany z zewntrz otwr w drzwiach do celi, zdradzajcy (ujawniajcy) stranikom, co czyni winiowie. Jadaszowe srebrniki - 30 srebrnikw, ktre obiecano Judaszowi za wydanie Jezusa; zob. Haceldama. Judaszowiec (wschodni) - drzewo Judaszowe, ac. Cercis siliquastrum, o kwiatach purpurowo-rowych, na ktrym, wg legendy, mia powiesi si Judasz; inne wersje wymieniaj figowiec, osik (ktra z tego powodu dry), bez czarny (a. lekarski); por. Marsyliusz. Pocaunek Judasza - Wg Mat., 26, 48-49, Judasz powiedzia sugom kapaskim, z ktrymi przyszed: "Kogokolwiek pocauj, on to jest, chwytajcie go", a przystpiwszy do Jezusa, rzek: "Bd pozdrowion, Rabbi!"

I pocaowa go (por. uk., 22, 48); przen. faszywa, obudna uprzejmo, czuo. Ave Rabbi, a za potem drabi - przys. Wosy Judaszowe - pomiennie rude; w rdw. przedstawiano Judasza z ognicie rud brod i czupryn, podobnie jak Kaina. Worek Judaszw - traktat wierszowany (1600) S. F. Klonowica, satyra na "ze nabywanie majtnoci". Wg jednego z poda Judasz mia worek zszyty z czterech skr: wilczej, lisiej, rysiej i lwiej, bdcy alegori wszelkich zodziejstw; poemat dzieli si odpowiednio na 4 czci, omawiajce rne gatunki zoczycw. Judasz z Kariothu - dramat (Krakw 1913) K. H. Rostworowskiego.

Judex - fr. serial filmowy w 12 epizodach (1916), re.: Louis Feuillade; bohaterem tyt. jest detektyw (Rene Creste) w czarnej welurowej pelerynie, a jego rywalk, czarnym charakterem ze wiata mtw, jest Diana Monti (Musidora). Dalszy cig (1917) Nowa misja Judexa; pastisz Judex (1963) Georgesa Franju.

Judym - bohater powieci Ludzie bezdomni (1900) Stefana eromskiego. Dr Tomasz Judym, lekarz w Cisach przy zakadzie kpielowym, wika si w beznadziejn walk o osuszenie makw, bdcych przyczyn febry, na ktr choruje udno okoliczna, a zarazem krajobrazow przynt dla letnikw, bez ktrej zakadowi leczniczemu grozioby bankructwo. Nic nie zdziaawszy wyjeda i rezygnuje z ukochanej i kochajcej Joasi Podborskiej, aby mc skoncentrowa si cakowicie na walce o swoje ideay. "Wzorzec spoeczika, szlachetny, rozhisteryzowany, ponury, peen kompleksw, tragiczny, romantyczny (w czasach pozytywizmu) ofiarnik miotajcy si samotnie wrd powszechnego sobkostwa, zmuszony do uwaania perspektyw osobistego szczcia za wizj zdrady swej humanitamej misji" (Jan Jzef Szczepaski), uosobienie bezinteresownego powicenia si w imi wyszych celw spo. ze skonnoci do cierpitnictwa i umartwie bez istotnych powodw; por. Wrg (ludu).

Judyta - hebr. Jehudhith 'Judejka; ydwka', legendarna yd. bohaterka z Betulii, g. posta biblijnej apokryflcznej Ksigi Judyty: gdy Holofernes, wdz wojsk Nabuchodonozora, krla Asyrii, oblega jej rodzinne miasto, Betuli, i odci mu dostp do rde wody, a mieszkacy dali poddania miasta, Judyta, wdowa po Manassesie, ubrana w najpikniejszy strj, udaje si do Holofemesa, zapowiada mu zwycistwo, a gdy uradowany barbarzyca wydaje uczt, po ktrej pijany zwala si bez przytomnoci na ziemi, Judyta

cina mu gow i, wrciwszy do Betulii, pokazuje gaw Holofemesa ludowi; wojsko asyryjskie ucieka. W symbolice chrzec. Judyta reprezentowaa Koci wojujcy, maonk Chrystusa w walce z szatanem a. Madonn druzgocc gow wa. Judyta - poemat (1652, wyd. 1911) Wacawa Potockiego, oparty na legendzie biblijnej. Dramat (1841) Friedricha Hebbla; tragiczna posta "dziewiczej wdowy", ofiary konfliktu midzy natur kobiety i postawionym przed ni zadaniem historycznym. Tragedia (1931) Jeana Giraudoux, dramat psychologiczny. Judith und Holofernes - komedia (1849) Johanna Nestroya, parodia dramatu Hebbla. Judyta - oratorium (ok. 1720) A. Scarlattiego. Oratorium (1716) A. Vivaldiego. Opera (1770) D. Cimarosy. Opera J. Meyerbeera. Opera (1925) A. Honeggera, libretto: Rene Morax. Judyta i Holofernes - rzeba (1455) Donatella, Florencja, przed Palazzo Vecchio. Freski: P. Giudotti, Piza, Camposanto; Micha Anio, Rzym, Sykstyna. Obrazy: Mantegna, Botticelli (Uffizi), Bronzino, Gentilezzi, Logozzi (Pitti), Domenichino, Rzym, S. Silvestre; H. Baldung; P. Veronese; G. Reni, Rzym, Gal. Doria; Caravaggio, Neapol, Mus. Naz.; Tintoretto, 3 obrazy; Goya, Madryt, Prado; Rafael; Giorgione, Leningrad, Ermita; L. Cranach St., Wiede, Kunsthist. Mus.; Mantegna; B. Strozzi; Rubens; Ostendorfer, Kolonia; Bellini, Genewa; Correggio, Strasburg; itd. Ockn si Holofernes, gdy mu gow ucito - przys. zorientowa si poniewczasie.

Judyta - ok. 1056-85, crka ksicia czeskiego Wratysawa Ii, pierwsza ona Wadysawa Hermana, matka Bolesawa Krzywoustego.

Judyta Maria - przed 1047-1102, crka cesarza Henryka Iii, w 1063-87 ona krla wg. Salomona, od 1088 ona Wadysawa Hermana.

Je-Fu - zob. Urzd (muzyki).

Juga - podzia czasu w mitologii hinduskiej, okres zawierajcy pewn

liczb (od 1200 do 4800) lat boskich, z ktrych kady rok zawiera 360 lat normalnego kalendarza. Istniej cztery Jugi: Krita, Teta, Dvapara i Kali Juga. Pierwsza bya z1otym wiekiem i trwaa 1728000 lat ("ludzkich"), kada z nastpnych jest gorsza i mniej sprawiedliwa, i szczliwa od poprzedniej; obecna, Kali Juga, jest najgorsza i bdzie trwaa 432000 lat.

Juhas - u grali polskich modszy pasterz owiec w Tatrach i Karpatach, pomocnik bacy przy letnim wypasie owiec na hali; z wg. juhasz 'owczarz' od juh 'owca'.

Juki - skrzane worki podrne, saki, w ktre iaduje si bagae przewoone na grzbiecie zwierzcia jucznego; z tur. juk 'ciar, brzemi; tadunek bydlcia'.

Jul - st. skand jol, wito germaskie trwajce 12 dni w rodku zimy, zwizane z kultem zmarych (ktrzy wtedy odwiedzali swoich potomkw pod przewodem Odyna) i kultem bstw podnoci, ktrym skadano ofiary w intencji obfitych przyszorocznych plonw. W czasach chrzec. przejto wiele obyczajw jula do obchodw Boego Narodzenia; ang. yule.

Julia - imi kilku staro. Rzymianek z rodu julijskiego, ac. gens Iulia, jednego z najznakomitszych rodw patrycjuszowskich, ktry za swego protoplast uwaa legendamego Julusa-Askaniusza (zob. Askaniusz), syna Eneasza i wnuka Afrodyty, stwarzajc w ten sposb mit o swoim boskim pochodzeniu. Z julijskiej linii Cezarw pochodzili Kajusz Juliusz Cezar i Kajusz Juliusz August Oktawian; mskie imi czonkw rodu, Juliusz (fr. Jules), rozwinite w Juliana (fr. Julien). Julia (Starsza) - 39 pne.-14 ne., jedyna crka Oktawiana Augusta i Skribonii, synna z inteligencji, byskotliwoci umysu i urody, ona Marcellusa, a po jego mierci - Agryppy, z ktrym miaa trzech synw i 2 crki. Po mierci ma zmuszona w r. 12 do polubienia Tyberiusza. Za niemoralny tryb ycia skazana przez ojca na wygnanie na wysp Pandateri, potem do Regium, gdzie zmara. Julia (Modsza) - 19 pne.-28 ne., crka poprzedniej i Agryppy. Za niemoralny tryb ycia skazana w 8 ne. na doywotnie wygnanie przez Oktawiana Augusta, co zapewne miao zwizek z wygnaniem Owidiusza. Julia (Juliet) - zob. Romeo (i Julia). Julia d'Etange - zob. Nowy (Nowa He1oiza).

Julia Domna - zm. 217, z Emesy w Syrii, druga ona cesarza Septymiusza Sewera, matka cesarzy Karakalli i Gety, kobieta wielkiej inteligencji i charakteru, wyksztacona i ambitna, patronka wszelkich sztuk, przyjacika wszystkich ludzi utalentowanych. Wsprzdzia pastwem zw. za panowania Karakalli; na wiadomo o jego mierci odebraa sobie ycie. Kalendarz juliaski - zob. Kalendarz (rzymski). Panna Julia - szw. Froken Julie, bohaterka tytuowa "tragedii naturalistycznej" (1888) Augusta Strindberga. Julia jest hrabiank, wychowan przez matk w pogardzie i nienawici do mczyzn (i do niszych klas spo.). Upokarzany przez ni narzeczony zrywa zarczyny. Julia bierze udzia w zabawie suby, flirtuje ze sucym Janem i w nagym momencie podniecenia i zapomnienia sama przeamuje wzniesion wok siebie barier czystoci niemal maniakaln, uwodzi Jana, a pniej, nie mogc wytrzyma konflikt wewntrznego wywoanego przez ten uczynek, popenia samobjstwo. Balet (Vasteras 1950) libretto (wg Strindberga) i choreografia: Birgit Cullberg, muzyka: Ture Rangstrm. Szalona Julka - zob. Szalestwo.

Julian Apostata - Flavius Claudius Iulianus, 332-363, cesarz rz. 361-63. Bratanek Konstantyna I, otrzyma cile chrzecijaskie wychowanie, wczenie jednak zwrci si ku filozofii neoplatoskiej. Od 355 wsprzdca (z tytuem cesarza) cesarza Konstantyna Ii, oderwany od spokojnego trybu ycia uczonego, wysany do Galii, okaza si niespodziewanie zdolnym wodzem i administratorem; w bitwie pod Strasburgiem (Argentoratum) zwyciy siedmiu alamaskich krlw, wypdzi Alamanw z lewego brzegu Renu i sadzi salickich Frankw midzy Moz i Skald, tworzc zalek przyszego pastwa Frankw. Po mierci Konstantyna Ii, jako cesarz, przedsiwzi beznadziejn prb odnowy spoeczestwa rzymskiego przez wskrzeszenie dawnych praw, obyczajw i kultu dawnych bogw, nie podejmujc jednak przy tym adnego systematycznego przeladowania chrzecijan. W 363 wyruszy przeciw pastwu nowoperskiemu, zagraajcemu nieustannie wsch. prowinejom cesarstwa; po pocztkowych sukcesach, tu przed osigniciem celu - stolicy Persw, Ktezyfonu - musia si zdecydowa na odwrt, w czasie ktrego zgin od ran. Ju rda antyczne daj niejednolity obraz Juliana; jeszcze wspczeni mu Ammianus Marcellinus i Libanios slawi go jako wodza, pisarza i ezcicieIa wielkiej przeszoci, ale ju wpyw rde chrzec. coraz mocniej rysuje go jako apostat (pn. ac., 'odstpca, renegat', z gr. apostates). W ocenie rdw. kronikarzy (Landolfus Sagax, Ekkehard i in.), przytaczajcych rwnie bajki i legendy (pakt z diabem, sen matki Juliana, wieszczcy, e urodzi ona drugiego Aleksandra itd.), nazywajcych go "przeciwnikiem Boga", staje si kim w rodzaju drugiego Nerona. Dopiero humanizm przynosi sprawiedliwsze oceny Juliana, a zasadniczy zwrot nastpuje w czasach Owiecenia, zw. po przeomowym artykule Woltera "Apostata" w Sowniku filozoficznym. Jego pucizna lit. zagina z

wyjtkiem Listw i fragmentw pism polemicznych. Galilejczyku, zwyciye! - ac. Galilaee, vicisti, tzn. Jezusie, zwyciye; ac. przekad z gr. rzekomych ostatnich sw Juliana, przypisywanych mu przez koci kat., ktry mier cesarza przedstawia jako kar bo, ozdabiajc j odpowiedni legend. Ostatnie sowa Nie-Boskiej komedii (zob. Komedia) Zygmunta Krasiskiego. Cesarz i Galilejczyk - norw. Kejser og Galilaeer, dramat (1873) Henrika Ibsena.

Julien Sorel - zob. Sorel Julien.

Junkrzy - wielcy waciciele ziemscy w Prusach, Meklemburgii i Holsztynie (do 1945); w Rosji carskiej - podoficerowie pochodzenia szlacheckiego (Xviii- 1. po. Xix w.), uczniowie szk oficerskich; z nm. Junker, pierw. 'syn ksicia a. hrabiego; panicz, dziedzic'; jung 'mody', Herr 'pan'.

Juno(na) - ac. Iuno, mit. rz. bardzo dawna i wana bogini italska, zakresem swych dziaa przypominajca Her (zob.) i wczenie z ni utosamiana. Bya opiekunk ycia kobiet, zw. seksualnego (a std, porednio, zwizana z ksiycem), maeskiego i macierzystwa; od czasu Tarkwiniuszw jedno z g. bstw pastwowych; maonka Jowisza. Jako Iuno Regina (ac., 'krlowa') naleaa z Jowiszem i Minerw do Trjcy Kapitoliskiej, triady najwaniejszych bstw rz. czczonych na Kapitolu; tame, w wityni mieszczcej mennic pastwow, czczono j jako I. Moneta 'napominajca; doradczyni', stad nazwa pienidza. Tam te znajdoway si jej wite ptaki - gsi - ktrych krzyk uratowa Kapitol przed nagym atakiem Gallw; zob. G. Kada kobieta miaa wasn, opiekujc si ni Junon, bdc odpowiednikiem geniusza (zob.) mczyzn. Patronowaa rodzcym jako I. Lucina 'wynoszca dziecko na wiato', na ktrej cze wiciy matki rz. 1 marca Matronalia; przen. kobieta majestatycznej, krlewskiej urody, kobieca w sposb dostojny, szlachetny. Juno - obraz Rembrandta, Los Angeles, County Mus. of Art.

Jupka - jubka, katanka, w Xvii-Xix w. kawtanik kobiecy zapinany z przodu, zalenie od mody krtka sigajcy poniej stanu, z (krtkimi) rkawami lub bez rkaww, luny a obcisy i wcity w pasie, lekki a watowany, podbity a obszyty futrem: z nm. Joppe, Juppe 'kaftan, kurtka' od arab. dubba 'spodnia suknia'.

Jurgielt - w dawnej Polsce od Xvi w. roczna pensja, paca, od (wyszych dowdcw), myto roczne czeladzi dworskiej; z nm. Jahrgeld 'opata roczna'. Jurgieltnik - obrocznik, czowiek otrzymujcy roczn pensj od krla a. magnata; od Xviii w. magnat otrzymujcy pensj od obcego rzdu w zamian za oddawane usugi, sprzedawczyk, zdrajca kraju, zaprzedaniec, przeniewierca.

Jurjew Die - zob. (w.) Jerzy.

Jurydyka - w 1554-1794 wasno prywatna magnatw, szlachty, klasztorw, znajdujca si w obrbie miasta krlewskiego i wyczona spod wadzy i sdownictwa miejskiego; z ac. iuridicus 'Prawny'.

Justynian I Wielki - Iustinianus Flavius, 483-565, cesarz bizantyjski od 527; dc do odbudowy potgi i obszaru dawnego cesarstwa rz. przedsibra wyprawy przeciw Persom, Hunom, Ostrogotom, Wandalom; zob. Akademia; Belizariusz; Hagia Sophia; Historia (sekretna); Kodeks; Nika; Rawenna (San Vitale); Teodora. Plastyka: Kolumna zwycistwa z konnym pomnikiem cesarza w Konstantynopolu przed Hagia Sophia, nie zachowana. Justynian z biskupem Maksymianem i wit - mozaika (po. Vi w.), Rawenna, San Vitale. Justynian ogaszajcy pandekta - fresk Rafaela, Rzym, Watykan, Stance. Justynian ukada swoje prawa - obraz (1826) E. Delacroix, spalony w 1871.

Jutro. Nie pytaj oto, co jutro przyniesie - ac. quid sit futurum cras, fuge guaerere, z Pieni, 1, 9, 13, Horacego. O jutrze (nie wiadomo) nic pewnego - w. di doman' non c'e certezza, maksyma Wawrzyca Wspaniaego; zob. Medyceusze.

Jutrzenka - wit(anie), zorza poranna; gwiazda zaranna; zob. Gwiazda (zaranna). Ranopalca jutrzenka - gr. rhododaktylos Eos, epitet ozdobny powtarzajcy si u Homera, np. Odyseja, 2, 1.

Jutrznia - koc. rz.-kat., ac. Matutinum, pierwsza godzina modlitwy brewiarzowej, odmawianej dawn. przez duchownych i zakony przed wschodem soca (std nazwa); przest. jutrzenka. Ciemna jutrznia - dawn. naboestwo wieczome w rod, czwartek i pitek Wielkiego Tygodnia, w ktrym po kadym odpiewanym psalmie gasi si jedn wiec (std nazwa). Jutrznie brugijskie - fr. Matines brugeoises, powstanie ludowe przeciw patrycjatowi Brugii (Flandria zach.), popierajcemu fr, gubernatora Jacques de Chatillona, i fr. zaodze miasta, 18 V 1302; wielu rycerzy fr. zamordowano w ku. Na jutrzni nabony, na msz pyszny, na nieszpor pijany - przys.

K - litera istniejca w alfabecie aciskim, ale z czasem prawie zupenie zastpiona przez C, z wyjtkiem wyrazw Kalendae, Karthago (ktre pisano rwnie przez C) oraz inicjaw pewnych wyrazw gr.: faszywym oskarycielom wypalano na czole liter K (kalumnia), a Karyjczykw, Kreteczykw i Cylijczykw (Cylicja, gr. Kilikia) okrelano jako "trzy ze K."; zob. te Kochel.

K. - W trzech nie dokoczonych i pomiertnie wydanych powieciach Franza Kafki litera ta oznacza gwn posta: Jzef K. w Procesie, nm. Der Prozess (1925), K. (geometra) w Zamku, Das Schloss (1926), i K(arl Rossman) w Ameryce (1927), gdzie jest inicjaem imienia. Mona by sdzi, e ci trzej bohaterowie Kafki s jedn postaci w trzech krytycznych momentach jej ycia: Karol Rossman ma 16 lat, kiedy przybywa do Ameryki, Jzefa K. aresztuj w 30 rocznic urodzin, a K. - geometra zblia si do czterdziestki. Jzef K., urzdnik bankowy, oskarony jest przez tajemnicz

wadz sdow o nie nazwan zbrodni, o ktrej nic nie wie. Proces przedstawia jego bezpodne poszukiwania sprawiedliwoci u wadzy, z ktr nie moe si nawet skutecznie porozumie, koczce si utrat godnoci ludzkiej i ndzn mierci. O ile Proces mona odczyta jako obraz walki o sprawiedliwo bosk, to Zamek mona by interpretowa jako poszukiwanie aski. Podobnie jak poprzednia, i ta powie przedstawia konfrontacj jednostki z niepojt biurokracj; bohater, geometra K., czyni rne wysiki, aby dosta si do tajemniczego zamku, w ktrym wada niebywale skomplikowana i niedostpna hierarchia biurokratyczna. Usiowania jego prbowano wyoy jako denie czowieka do zrozumienia sensu istnienia.

Ka - mit. egip. jeden z niematerialnych elementw osobowoci czowieka i jego indywidualny geniusz opiekuczy. Gdy ciao wydaje ostatnie tchnienie, ka opuszcza zmarego i udaje si na Zachd. Tam, przyjte i nakarmione przez Hathor (zob.), spotyka si ze swym odpowiednikiem niebiaskim, po czym wraca do grobu, gdzie przebywa przy mumii, istniejc jednoczenie w niebie. Poywienie wkadane do grobu w czasie pogrzebu przeznaczone byo dla ka. W plastyce egip. przedstawiano je w postaci dwu wzniesionych ku niebu ramion.

Kaaba - arab. Ka'ba 'dom kwadratowy'; "wite witych" islamu, witynia w Mekce, wzniesiona na rodku dziedzica wielkiego meczetu, jest rodzajem kamiennego relikwiarza architektonicznego w ksztacie prostopadocianu (10 na 127m, wys. 157m), w ktrego wsch. naronik wbudowany jest Czarny Kamie (zob. Czarny), najbardziej czczony przedmiot w islamie. Z zewntrz Kaab okrywa haftowana zasona z kiswy (czarnego brokatu), zmieniana co roku z wielk uroczystoci. Kaaba jest celem pielgrzymek (zob. Hadd) wiernych, ktrzy obchodz Kaab 7 razy i cauj Czarny Kamie (mia on by niegdy biay i z czasem sczemie od ust caujcych go pielgrzymw). Data powstania Kaaby nie jest znana, ale ju na 400 lat przed Mahometem plemiona arab. uwaay j za "wit i odwieczn"; odrestaurowana w 1630 pozostaa bez zmiany do dzi. Wg tradycji arabsko-muzum. Kaab wznis Adam na miejscu, gdzie mu wybaczono, w 200 lat po wygnaniu z Raju, a odbudowali j po potopie Abraham i Ismael. Czarny Kamie za, ktry ulecia w czasie potopu do nieba, przynis z powrotem Abrahamowi archanio Gabriel. Ku Kaabie zwraca twarz muzumanin w czasie salatu (modlitwy odmawianej 5 razy dziennie.).

Kabaa - ustna tradycja prawa mojeszowego i jego interpretacji (hebr. aabbala 'tradycja'), ktra we wczesnym rdw. rozwina si w mistyczny, ezoteryczny system interpretacji Biblii, oparty na domniemaniu, e kade jej sowo, kada litera i znak ma okultystyczne znaczenie. Popularna g.

wrd ydw, szerzya si te wrd chrzecijan. Bya to pierw. prba spirytualizacji religii judaizmu, ktra staa si nazbyt formalna, sztywna i legalistyczna. Gwnymi rdami tego systemu, opartego prawdop. na neoplatoskiej teorii emanacji, byy dwa podstawowe dziea: Sepher Jezirah ('Ksiga stworzenia') i Zohar ('Wspaniao', Xiii w.). Z czasem elementy magiczne zwulgaryzoway pojcie kabay, ktra stopniowo degenerowaa si w rodzaj onglerki literami, formuami, imieniem Boga, a nazw kabalistyki zaczto okrela niektre formy spirytyzm i okultyzmu. Wreszcie (w Polsce w Xviii w.) kabaa zacza oznacza wrenie (z kart, z rki itp.) i ksiki zawierajce wrby. Wpa, wpakowa si w kaba - w kopoty, w tarapaty.

Kabat - krtkie okrycie wierzchnie, mskie a. kobiece, obcise, czsto rozcinane wg mody niemieckiej, ze wstawkami innego koloru i materii; dawn. rodzaj ciasnej kody do zamykania winiw, sprowadzonej wraz z prawem niemieckim i torturami; z pers. kaba 'krtki kaftan'. Przekabaci - pierw. zamieni dugi strj polski na krtki niemiecki kabat; przecign na swoj stron, skaptowa, wpyn na zmian czyjego postpowania, sposobu mylenia.

Kabriolet - w Xix i na pocz. Xx w. - lekki, jednokonny, dwukoowy, resorowany powz spacerowy, zazw. ze skadan bud brezentow; w dawnej karecie pocztowej - miejsce na przodzie za kozem wonicy; typ nadwozia samochodowego ze skadan, otwieran bud; z fr. cabriolet.

Kabuki - jeden z trzech g. rodzajw japoskiego teatru klasycznego, ekspresyjny teatr aktorski powstaiy na pocz. Xvii w.; por. Bunraku; No.

Kacerz - dawn. heretyk, odstpca od koc. rz.-kat. renegat, apostata, zaprzaniec, zwolennik herezji, pogldw uznanych za bdne przez koci; st. czes. kacier z nm. Ketzer od gr. katharos 'czysty'.

Kacyk - pierw. naczelnik wsi a. rodu u Indian na Haiti; pogard. wdz plemienia "tubylcw" w Afryce a. Australii; samowolny, arbitralny, zadufany w sobie, dygnitarsko nieprzystpny, drobny urzdnik, zw. prowincjonalny; od hiszp. cacique z jz. Arawakw.

Kaczka. Pochodzenie nazwy (powiadczonej dla dzikiej kaczki w Xiv, a dla domowej w Xv w.), ktra zastpia dawn pras. ta, tka (ros. utka, lit. antis, nm. Ente, ac. anas, dpn. anatis), jzykoznawcy wywodz przewanie od pieszczotliwego skrtu imienia Katarzyna; F. Sawski - cho z powtpiewaniem - od woania "ka! ka! kacz! kacz!", inni - od kaka, gdy aroczna kaczka czsto wydala ka, zanieczyszczajc obejcie gosp. i stawy: "kaczka-sraczka", "kaczka zje, obrci si i gubi". Zob. Dziki (Dzika kaczka). Kaczka (dziennikarska) - plotka, wiadomo zmylona, z fr. canard 'kaczka; faszywa wiadomo'; jedna z prb wyjanienia etymologii nazwy: niejaki Cornelissen, aby wyprbowa naiwno publicznoci, ogosi w gazecie, e mia 20 kaczek, z ktrych jedn zabi, pokroi na kawaki i rzuci pozostaym, a one poary j apczywie. Nastpnie pokroi drug i postpi tak samo, pniej trzeci, itd., a wreszcie jedyna pozostaa przy yciu zjada wszystkie 19 kaczek - miao to by dowodem niesychanej arocznoci tych ptakw. Niech go kaczki zdepcz (zdziobi) - art. okrzyk zdumienia, zadziwienia i rodzaj pozorowanego oburzenia czyim postpowaniem.

Kadet - ucze szkoy wojskowej rnych typw w rnych krajach, pocztkowo oficerskich, pniej szk rednich oglnoksztaccych, przygotowujcych do szkoy oficerskiej; szkoy te nazywano korpusami kadetw od odrbnych formacji kadetw utworzonych w 1682 przez Ludwika Xiv we Francji; z fr. cader 'modszy; modzik; kadet'; zob. Szkoa (Rycerska).

Kadisz - w judaizmie aram.-hebr. modlitwa sawica wielko Boga i wyraajca ulego jego woli, nieodczna cz zbiorowych modlitw yd.; odmawianie kadisz po zmarych bliskich jest obowizkiem rel. mczyzny; hebr., 'wity'.

Kadubek - zob. Wincenty.

Kadmos - mit. gr. zaoyciel Teb, syn krla fenickiego Agenora. Wysany przez ojca na poszukiwanie porwanej przez Zeusa (w postaci byka) siostry swej, Europy (zob.), zbudowa w Beocji, wg wskazwki otrzymanej od wyroczni delfickiej, Kadmej, zamek przyszego miasta - Teb beockich (resztki zamku zachoway si pod dzisiejszym miastem). Gdy posa swych towarzyszy po wod

do rda, zabi ich strzegcy zdroju smok, po czym sam zosta umiercony przez Kadmosa. Ten z polecenia Ateny zasia zby smoka, z ktrych wyskoczyli zbrojni rycerze i pozabijali si nawzajem z wyjtkiem piciu Spartw, gr. Spartoi 'zasani'. Pomogli oni Kadmosowi zbudowa twierdz i zostali protoplastami szlacheckich rodw Teb. Kadmos polubi Harmoni, crk Aresa i Afrodyty, i da jej w podarku lubnym naszyjnik i peplos (zob. Harmonia); crkami ich byy Ino (ob.), Semele (zob.), Autonoe (matka Akteona) i Agawe (matka Penteusza). Kadmos i Harmonia po latach usunli si do Ilirii, gdzie zmienili si w we i zostali przeniesieni do Elizjum. Kadmejskie litery - fenickie pismo, z ktrego Kadmos, wg tradycji, utworzy mia grecki alfabet. Kadmejskie zwycistwo - rwnie tragiczne dla zwycizcy, jak i dla zwycionego; odnosi si to do walki mw, wyrosych z zbw smoka, a. do Polinika i Eteoklesa, synw Edypa z rodu Kadmosa, ktrzy w bratobjczej walce o Teby pozabijali si nawzajem. Por. Pyrros(owe zwycistwo).

Kadryl - figurowy taniec salonowy powstay z Xviii-wiecznego kontredansa, spopularyzowany we Francji za Napoleona I, potem modny w caej Europie; wykonywany przez dwie a. cztery pary ustawione w kwadrat; zoony z piciu figur, z muzyk o przemiennym metrum 6/8 i 2/4, koczcy si zwykle galopem; z fr. quadrille 'oddzia jazdy'.

Kaduceusz - kerykejon, staro. symboliczna biaa laska heroldw, posw, bdca oznak ich nietykalnoci; jej konwencjonane wyobraenie: kij opleciony par ww, zwieczony par skrzydeek; mit. gr. laska Hermesa, ktr dzierzy jako bg su i marze sennych i jako przewodnik dusz do wiata podziemnego i ktr umierza spory, std symbol pokoju i handlu; laska bazna; z ac. caduceus od gr. dor. karykeion (att. kerykeion) z karyks (keryks) 'herold'. Masz tu kaduceus polski, m nim wod, m. (St. Wyspiaski, Wesele, 2, 7, 428-29; Staczyk do Dziennikarza.)

Kaduk - (ac. caducus 'padajcy, chylcy si do upadku, bezpaski') w prawie rz. dziedzictwo, ktre nie mogo by objte, spadek bez dziedzica; w dawnej Polsce pucizna (spadek beztestamentowy) zmarego nie majcego krewnych (od 1588 - do 8. stopnia pokrewiestwa), przypadajca krlowi; zaborca, przywaszczyciel opuszczonego mienia; dawn. padaczka, epilepsja, choroba w. Walentego; dawn. diabe (ktry padaczk mia sprowadza). Prawem kaduka - (ac. iure caduco) dzi bezprawnie, bez podstawy prawnej.

Do kaduka, u kaduka, niech go kaduk, kaduk wie, po kiego kaduka? (zamiast: diabe, czart, bies). Gruby mona zestruga, ale cienki, zje kaduka, kto grubszym zrobi! (A. Fredro, Pan Jowialski, 3, 1; synny monolog Szambelana o kijkach.)

Kadzido - mieszanina ywic rnych drzew, czsto z domieszk zi aromatycznych, uywana do kadzenia (incenizacji, turyfikacji) przez sypanie jej na rozpalone wgle w kadzielnicy (trybularzu), w obrzdach wielu religii staro., rwnie w judaizmie, a std w koc. kat., prawosawnym i anglikaskim (dym ofiarny kadzida symbolizowa ma pobono, cnoty, moralno); przen. pochlebstwa, przesadne komplementy ("pali kadzida", "wo kadzide"). Pomoe jak umaremu kadzido przys. - (ze st.-gr.), nie pomoe.

Kadzielnia - wzgrze w Grzbiecie Kadzielniaskim w Grach witokrzyskich (w pd. czci Kielc), ktrego najwysza cz jest rezerwatem przyrody (jaskinia ze stalaktytami).

Kad - fasa, kufa, stgiew, due naczynie do pynw, zazw. w ksztacie citego stoka, uywane w gospodarstwie domowym (zw. wiejskim), w przemyle hutniczym, farbiarskim, papiemiczym, w browarach itd.; z ac. cadus od gr. kkdo.s 'beczka, wiadro; dzban'.

Kafarnaum - miejscowo w staro. Galilei nad jeziorem Genezaret, wg Biblii (Ewangelia) jedno z pierwszych miejse nauczania i cudw Jezusa, ktre jednak nie wywary maenia na mieszkacach miasta. Zostao wic ono wg tradycji zniszczone, zgodnie z przepowiedni w Ew. wg Mat., 11, 23.

Kaftan - lune ubranie wierzchnie, zazw. z rkawami, rnego kroju, dawn. powszechnie noszony ubir mski i kobiecy, a take rycerska odzie ochronna pod pancerz; ubir noszony w staro. na Bliskim Wschodzie; w Turcji - szata honorowa (do Xix w.); tur. z pers. Kaftan bezpieczestwa - z dugimi rkawami, ktrymi mona byo zwiza z tyu skrzyowane z przodu rce chorego w ataku szau. Stosowany przed wprowadzeniem farmakologicznych rodkw uspokajajcych. Kaftan Tryszki - ros. Triszkin katan, z bajki (1915) Kryowa pod tym

tytuem. Tryszka skraca rkawy kaftana, aby zaata okcie, i obcina poy, aby wyduy rkawy; za krtka kodra. Masz, diable, kaftan! - A to dopiero! Masz ci los! Co za pech!

Kaganek - zob. Kaganiec.

Kaganiec - pierw. garnek a. koszyk elazny z palcym si wewntrz ogniem, uywany do owietlania; przez podobiestwo do poprzedniego: plecionka (z drutu a. skry) zakadana na pysk skonnym do ksania zwierztom (psom, koniom), namordnik. Kaganek - owalna miseczka a. gamuszek z gliny a. metalu, w ktrym zapalano knot zanurzony w tuszczu i owietlano nim izb (przed wprowadzeniem lamp gazowych i naflowych). Lecz zaklinam - niech ywi nie trac nadziei I przed narodem nios owiaty kaganiec. (J. Sowacki, Testament mj, 25-26.)

Kagura - wykonywany przez szamanki (jap. miko 'wite dziewy') taniec sakralny w kulcie sinto w Japonii, obecnie stanowicy cz programu witecznych festynw wiejskich.

Kaha - gmina yd.; jej zarzd; z hebr. kahal 'zgromadzenie; gmina; eklezja'.

Kahlenberg - wzgrze w pn.-wsch. czci Lasku Wiedeskiego z widokiem na Wiede i dolin Dunaju; miejsce, z ktrego rozpocza si akcja wojsk polskich w bitwie z Turkami 12 Ix 1683; zob. Jan (Iii Sobieski, Odsiecz wiedeska).

Kain - w Biblii, Gen., 4, pierworodny syn Adama i Ewy, ktra, urodziwszy go, powiedziaa: "Otrzymaam czowieka przez Boga"; std imi Kaina, znaczce 'nabytek'. Kain by oraczem, a jego modszy brat, Abel, pasterzem owiec. Kain zoy pewnego dnia Bogu ofiar z owocw ziemi, Abel za z owiec; z nie wyjanionych w Biblii powodw Bg przyj ofiar Abla, a odrzuci ofiar Kaina (wg tradycji muzum. Bg da tu wyraz swojej niechci do maestwa Kaina z jego bliniacz siostr Aklim, zawartego wbrew woli

Adama, ktry yczy sobie, aby Kain polubi bliniacz siostr Abla, Dumell). Rozgniewany Kain zabi Abla, a gdy Bg spyta Kaina: "Gdzie jest Abel?" - Kain odpowiedzia: "Nie wiem. Czy jestem strem brata mego?" Bg za na to: "Co uczyni? gos krwi brata twego woa do mnie z ziemi; gdy j uprawia bdziesz, nie da ci owocw; tuaczem i zbiegiem bdziesz na ziemi, ale kto by ci zabi, karany bdzie siedmiorako." I woy Bg na Kaina pitno (znami), aby go nikt nie zabija. Kain zamieszka, jako wygnaniec, w ziemi Nod, na wschd od Edenu, po czym zbudowa pierwsze miasto i nazwa je Henoch, od imienia swego syna. Historia ta moe si odnosi do odwiecznej, przedstawianej ju w lit. sumeryjskiej, walki midzy koczownikami i rolnikami, ktrych zbiory byy zawsze zagroone przez wojownicze plemiona wdrownych pasterzy. Wielu egzegetw odczuwa t opowie jako pamflet przeciw rolnictwu, a Ew. wg Mat., 23, 35, i uk., 11, 51, mwi o przelanej krwi Abla jako o symbolu pogwaconej niewinnoci. w. Augustyn w swym Pastwie Boym, 14, 28 (413-426), sdzi, e walka Kaina z Ablem otwiera podzia ludzkoci na dwa rywalizujce z sob pastwa "pastwo boe" (wybranych do zbawienia) i "pastwo ziemskie" (potpionych), ktrych zmagania stanowi maj dzieje ludzkoci. Czsty temat rzeby archit., witray i miniatur rdw., wystpuje te w plastyce nowoylnej, np. u L. Ghibertiego, Tintoretta i Guercina. Pitno kainowe - pitno, znami zbrodniarza, mordercy, zabjcy brata a. rodaka; zob. wyej. W grach ywieckich Kain pak zgubi - dawne przys., bdce aluzj do band zbjeckich, grasujcych w okolicach ywca w Xvi-Xviii w.; por. Propak Jerzy. Zbrodnia kainowa - bratobjstwo. mier Abla - nm. Der Tod Abels, poemat proz w 5 pieniach (1758) poety szwajc. Salomona Gessnera. Wdrwki Kaina - ang. The Wanderings of Cain, poemat proz (1798) Samuela Taylora Coleridge'a. Kain - tragedia wierszem (182) Byrona. La conscience - fr., 'Sumienie', poemat zawarty w Lagendzie wiekw (1859-63) Victora Hugo. Drzewiej - opowie poetycka (1912) Wadysawa Orkana oparta na legendzie biblijnej o Kainie i Ablu oraz na motywach mit. z Legendy St. Wyspiaskiego; tragiczna ba o dwch braciach, osadnikach podhalaskich. Na wschd od Edenu - ang. East of Eden, powie (1952, t. pol. 1958) Johna Steinbecka; amerykaska epopeja rodzinna, w ktrej wyrazista alegoria biblijna symbolizuje walk dobrego ze zem w duszy ludzkiej.

Kajfasz - przydomek Jzefa, arcykapana yd. od 18 do ok. 37, zicia i nastpcy Annasza (zob.)

Kakus - ac. Cacus, w legendzie rzymskiej potwr, olbrzym a. zbjca, ktry mieszka w jaskini na Awentynie i napada na ludno. Gdy Herakles wraca z wyspy Erytrei z bydem zabranym Geryonowi (zob. Herakles, 10. praca), Kakus ukrad mu kilka sztuk byda, za co zosta przez bohatera zabity.

Kalais i Zetes - mit. gr. synowie boga wiatro pn., Boreasza, i Orytyi; wzili udzia w wyprawie Argonautw; zob. Fineus.

Kalamis - zob. Midas 2.

Kalchas - mit. gr. synny augur i wieszczek gr., ktry poprowadzi flot Achajw pod Troj. Zapytany o przyczyn zarazy w obozie gr., wyjania, e nie ustanie ona, pki Agamemnon nie zwrci branki Chryzejdy (zob.) jej ojcu (por. Iliada, 1, 69, Homera); przepowiada czas trwania wojny. W lit. pohomerowej wystpuje w wielu epizodach. Jego wrba uzaleniaa wyruszenie floty gr. z Aulidy od ofiarowania ycia Ifigenii (zob.). Wg Wergiliusza (Eneida, 2, 185) zbudowanie konia trojaskiego byo pomysem Kalchasa, on te mia by czonkiem zaogi zamknitej w koniu drewnianym; zob. Ko. Przepowiedziano, e umrze, gdy spotka wieszczka lepszego od siebie: Mopsus, wieszczek z Azji Mniejszej, odpowiedzia na pytanie, ktremu Kalchas nie mg da rady (liczba fig na drzewie), i Kalchas umar ze wstydu. Wg innej wersji umar ze miechu z proroctwa, e nie doyje skosztowania wina z wasnej winnicy; por. Ankajos. Jeden z gwnych i najzabawniejszych bahaterw operetki Pikna Helena (1864) J. Offenbacha.

Kaleb - zob. Jozue.

Kalefaktor - w dawnych szkoach klasztornych - ubogi ucze, ktry w zamian za utrzymanie pali w piecach, sprzta i by wykonawc kar cielesnych; porzdkowy; ze rdw. ac. calefactor 'palacz' od ac. calefacere 'ogrzewa'.

Kalendarz - lista dni, tygodni i miesicy roku z oznaczeniem wit; almanach-informator o najwaniejszych datach i sprawach przewidzianych na rok nastpny. W dawnych kalendarzach polskich, drukowanych od Xviii w. w Krakowie, wiadomoci o obchodach wit koc. ruchomych i nieruchomych, o zamieniach soca i ksiyca, przewidywania meteorolog., zapowiedzi klsk, epidemii, wojen i przewrotw polit. W kalendarzach 2. po. Xix w. wiadomoci geogr., hist., praktyczne, gospodarskie, materiay lit. i folklorystyczne. System rachuby duszych okresw czasu, oparty zazw. na cyklu zmian pr roku i faz Ksiyca; zob. te Cyzjojan; Era; Idy; Kalendy; Miesic; Tydzie; Ussher. Francuski kalendarz republikaski - (rewolucyjny) rozpoczyna rok od jesiennego zrwnania dnia z noc i by uywany we Francji od 22 Ix 1792, dnia proklamacji republiki, do 1 I 1806, kiedy Napoleon I przywrci kalendarz gregoriaski. Miesice miay po 30 dni, a w kocu roku dodawano 5 dni uzupeniajcych, w latach przestpnych 6. Projekt kalendarza uoy Gilbert Romme (1750-95), nazwy miesicy wynalaz poeta fr. Fabre d'Eglantine (1755-94): Vendemiaire (wrzesie-padz.), Brumaire (padz.-list.), Frmaire (list.-grudz.), Nivose (grudz.-stycz.), Pluviose (stycz.-luty), Ventose (luty-marz.), Germinal (marz.-kw.), Floreal (kw.-maj), Prairial (maj-czerw.), Messidor (czerw.-lip.), Thermidor (lip.-sierp.), Fructidor (sierp.-wrzesie); nazwy te wi si z sezonowymi zmianami pogody, wegetacji i upraw roli oraz winoroli. Er Rewolucji Fr. rozpoczyna rok I. Kalendarz - cykl obrazw Pietera Bruegela, wicy ycie czowieka z yciem natury. Kalendarz babiloski - pocztkowo ksiycowy, pniej (ju w Xviii w. pne.) ksiycowo-soneczny, wprowadzi tydzie zoony z 7 dni, podzia dnia na godziny (doba liczya 12 godzin) i minuty wg systemu szedziesitnego. Kalendarz berdyczowski - jeden z najpopularniejszych kalendarzy polskich 2. po. Xviii w. (w 1. po. wieku synne byy kalendarze profesorw Akademii Zamojskiej - Niewieskiego i Duczewskiego). Gdy nam prawi o pogodzie, Marnych bajek nie powiada. Deszcz stronami - kto dowiedzie, e stronami deszcz nie pada? W maju bd byskawice Moge temu wierzy miao. (...) Czek spod chmury mia pogod, A czy kiedy chmur nie stanie? Nasz Kalendarz berdyczowski To kalendarz by, mopanie! (K. Gliski, Kalendarz berdyczowski, 1-6, 9-12.) Kalendarz egipski - uoony przez uczonych egipskich, twrcw kalendarza sonecznego i podziau doby na 24 godziny. Rok liczy 12 miesicy po 30 dni i na kocu 5 dni dodatkowych; dzieli si na 3 czteromiesiczne pory roku: wylew Nilu, siew i niwa. By to rok wdrowny (ac. annus vagus), gdy jako krtszy o wier dnia od roku gwiazdowego przesuwa si przez wszystkie pory roku. By w uyciu do roku 26 pne., daty wprowadzenia kalendarza

juliaskiego. Kalendarz grecki - opiera si na roku ksiycowym, ale nie by jednolity dla calej Hellady; poszczeglne miasta-pastwa miay wiasne nazwy miesicy i rne sposoby dostosowywania roku ksiycowego do sonecznego (co kilka lat dodatkowy miesic). Poszczeglne lata nazywano imieniem archonta w Atenach, a efora w Sparcie. System okrelania lat wg olimpiad (np. rok 490 pne. - to 3. rok. 72 Olimpiady) mia charakter nie urzdowy, ale literacki. Kalendarz gregoriaski - zob. niej Kalendarz rzymski. Kalendarz juliaski - zob. niej Kalendarz rzymski. Kalendarz kocielny - opiera si na systemach sonecznym i ksiycowym, skd wynika podzia wit na stale i ruchome (jak Wielkanoc, Zielone wita, Boe Ciao). Poszczeglne dni w roku nazywane s imionami patronw. Kalendarz ksiycowy - lunarny, oparty na cyklu zmian faz Ksiyca. Kalendarz muzumaski - Rok skada si z 12 miesicy ksiycowych, przemiennie po 30 i 29 dni kady. Pocztek ery: rok 622 (zob. Hidra). Kalendarz opiera si tylko na fazach Ksiyca, cofajc si w stosunku do roku sonecznego o ok. 11 dni rocznie. Nazwy miesicy: Muharram, Safar, Rabi' 'Al-Awwal, Rabi 'AI-Achir, Dumada Al-Ula, Dumada AI-Uchra, Radab, Sza'ban, Ramadhan, Szawwal, Dhu Al-Qa'da, Dhu Al-Hidda. Kalendarz rzymski - Najstarszy, tzw. rok Romulusa, mia 10 nierwnych miesicy i rozpoczyna si 1 marca, dlatego wrzesie, padziernik, listopad i grudzie maj w acinie i w wikszoci jz. europ. nazwy oznaczajce: sidmy, smy, dziewity, dziesity. Ok. 700 pne. wprowadzono rok ksiycowy, 12-miesiczny, uzgadniany od V w. pne. co pewien czas z rokiem sonecznym przez dodawanie miesica przestpnego. W 153 pne. pocztek roku przeniesiono na 1 stycznia, kiedy konsulowie obejmowali swj urzd. Reform tego kalendarza powierzy Juliusz Cezar astronomowi aleksandryjskiemu Sosigenesowi, ktry zaproponowa rok soneczny, znany w Egipcie od V tysiclecia pne. Odtd, zamiast dodatkowego miesica, wprowadzono w latach przestpnych tylko nadliczbowy dzie, w lutym. Rok 46 pne., w ktrym wprowadzono t reform, tzw. annus confusionis (ac. 'rok zamieszania'), trwa o 67 dni duej dla wyrwnania powstaej przez lata rnicy. Kalendarz ten, zw. juliaskim a. kalendarzem starego stylu, przewysza wszystkie greckie i poprzedni rzymski tak dalece, e zdoby wiat i z niewielk poprawk, wprowadzon przez papiea Grzegorza Xiii, obowizuje do dzi. W padziemiku 1582 wyrwnano bd Sosigenesa wynoszcy rocznie 11 min. 9,6 sek., ktry od 46 pne. do 1582 wynosi ju 12 i p dnia, oraz ustalono waciwy plan opuszczania dni przestpnych w pewnych okrelonych latach przestpnych. Kalendarz z tymi poprawkami otrzyma nazw gregoriaskiego (od imienia Grzegorza Xiii) a. nowego stylu. Reform wprowadzono w krajach katolickich od razu; protestanci przyjli j niechtnie, ok. r. 1700; koci wschodni ociga si a do Xx w., w RFSRR wprowadzono j w 1918. Rzymskie nazwy miesicy: Ianuarius (od boga Janusa,

zob.), Februarius (od wita oczyszczenia, Februa), Martius (od Marsa, zob.) Aprilis (prawdop. etruskie), Maius (od bogini Mai, zob. Maja Ii), Iunius (od bogini Junony, zob.), Quinctilis ('pity'; od 44 pne., na cze Juliusza Cezara - Iulius), Sextilis ('szsty', od 8 pne., na cze Oktawiana Augusta - Augustus), September, October, November, December ('7., 8., 9., 10.'). W czasach republiki nazywano poszczeglne lata imionami konsulw sprawujcych wadz. Za Augusta, dla chronologii hist-lit., wprowadzono system datowania od zaoenia Miasta (tj. Rzymu) - ab urbe condita (753 pne.). W 556 opat Dionisios Exiguus wprowadzi datowanie od narodzenia Chrystusa - ante Christum natum, post Christum natum (pne., ne.). Kalendarz soneczny - solarny, oparty na cyklu zmian pr roku, zwizanych z obiegiem Ziemi dookoa Soca. Kalendarz ydowski - czy lata soneczne z miesicami ksiycowymi; dodatkowy miesic wcza si do kadego z 7 lat w 19-letnim cyklu. Lata licz si od "stworzenia wiata", tj. od 3760 pne. Nazwy miesicy: Nisan (zazw. marzec-kwiec.), Ijar (kwiec.-maj), Siwan (maj-czerw.), Tammuz (czerw.-lip.), Ab (lip.-sierp.), Elul (sierp.-wrz.), Tiszri (wrz.-padz.), Cheszwan (padz.-list.), Kislew (list-grud.), Tebeth (grud.-stycz.), Szebat (stycz.-luty), Adar (luty-marz.), drugi Adar (miesic przestpny).

Kalendy - nazwa pierwszego dnia miesica w kalendarzu (zob.) rzymskim. Rzymianie nazywali dni miesica inaczej ni my - zamiast oznacza je kolejnymi liczbami porzdkowymi, okrelali kady dzie liczb dni dzielcych go od najbliszych Kalend, Non (zob.) a. Idw (zob.), tak e np. 26 maja okrelano jako sidmy dzie przed Kalendami ezerwca; zob. te Grecki (Na greckie Kalendy).

Kalenica - poziomy grzbiet dachu a. strzechy, grna pozioma krawd przecicia si dwch poaci dachowych; od kau, tj. gliny, ktr miano oblepia (kali) grzbiety strzech.

Kalergis Maria - 1822-74, crka gen. Fryderyka Nesselrodego, szefa warszawskiego okrgu korpusu andarmerii, oraz Tekli z Nacz-Grskich, ona Greka-milionera Jana Kalergis, ktry w chwili maestwa by urzdnikiem ros. Ministerstwa Spraw Zagr., synna z majestatycznej urody, o penych ksztatach (une beaute opulente) i bujnych blond wosach, zdolna pianistka, uczennica Chopina, przyjmowaa w swoim salonie w Paryu (ok. 1847) znakomitoci intelektualne i artystyczne, jak Heinego, Gautiera, Musseta, Liszta, Wagnera. Wieloletnia mio Norwida, ktry jednak na koniec zrazi si do Wielkiej Damy, zimnej, wyrachowanej i mimo urody i talentw pustej, a przy tym nie wypowiadajcej si w adnej sprawie w

sposb wyrany i jednoznaczny. Mio ta znalaza wyraz w wielu utworach Norwida (Piercie wielkiej damy i in.). W 1858 pomagaa Moniuszce zwalczy trudnoci, jakie mu stwarzano przy wystawieniu Halki. Gdy polubia oberpolicmajstra warsz. Siergieja Muchanowa (od 1868 prezesa warszawskich Teatrw Rzdowych), zacza wywiera pewien wpyw na ycie teatralne Warszawy.

Kaleta - sakwa, mieszek, woreczek na pienidze a. drobiazgi, noszony dawn. przy pasie; z tur. kal(t)ta 'sakwa'. Kaletnik - miesznik, tasznik, rzemielnik wyrabiajcy kalety, portmonetki, torby podrone.

Kalewala - fiska epopeja narodowa uoona w 1. po. Xix w. przez poet i uczonego fi. Eliasza Lonnrota, ktry zebra olbrzymi ilo materiau starej poezji fi., zw. pieni epickich, przewanie jednak krtkich, ktre wykonawcy lud. pamitali tylko fragmentarycznie. Lnnrot dostrzeg pewn wi treciow, czc owe urywki, w ktrych wystpoway te same postacie: pieniarz i mag Vinminen, kowal Ilmarinen, fiski don Juan-Lemminkinen, tragiczny Kullervo i in. Doszed wreszcie do przekonania, e poematy, ktre notowa, byy w istocie szcztkami jednej wielkiej epopei; zapon wic chci zwrcenia swemu narodowi tego zagubionego eposu. 25 Ii 1835 (ten dzie jest odtd witem narodowym Kalevalapan, dniem Kalewali) ogosi poemat zoony z 32 pieni, obejmujcy prieszo 12000 wierszy; w 14 lat pniej epopeja rozrosa si niemal w dwjnasb, staa si zatem znacznie dusza od Iliady. Jest to prba poczenia oddzielnych pieni w konsekwentn cao przez wypenianie luk innymi urywkami, nieraz dopisywanymi przez Lnnrota. Dzieo jego stao si zjawiskiem o dalekosinym znaczeniu dla narodu fiskiego. W 1809 Finlandi, nalec odtd do korony szwedzkiej, odstpiono Rosji; rzd carski przystpii wkrtce do bezwzgldnej rusyfikacji kraju. Kalewala staa si wtedy symbolem duchowej niezalenoci i geniuszu narodowego Finw. Prawdziwa stara lit. nie moga si tam rozwin, bo wysze warstwy spo. mwiy, a z pewnoci ju pisay po szwedzku. Byt literacki narodu rozpocz si wic od epopei heroicznej, ktra objawia si Finom jako zapowied lepszej przyszoci. Wobec tego kwestia, czy pieni Kalewali s naprawd fragmentami jednej epopei, czy te jej plan kompozycyjny by wynalazkiem Lnnrota, zesza na drugi plan. Nazwa oznacza 'ziemi Kalewa', mitycznego bohatera, ojca g. postaci mskich utworu. Utwory Jeana Sibeliusa na temat Kalewali: symfonia Kullervo opus 7 (1892); Cztery legendy z Kalewali (Lemminkainen-Suite) opus 22 (1895); Crka Pohjoli (zob. Crka).

Kali (1) - mit. ind. bogini indyjska, crka Himawat, ona Siwy, znana te jako Durga, Uma a., Parwati, od ktrej imienia pochodzi nazwa Kalkuty

(Kali-ghat 'stopnie Kali', po ktrych wierni schodz z brzegu do Gangesu), symbolizuje zniszczenie i krwioerczo. Ma czerwone oczy, czworo rk o doniach splamionych krwi, wielkie tygrysie zby i wystajcy jzyk spywajcy krwi; nosi naszyjnik z czaszek ludzkich, nauszniki z trupw, a czarne, posmarowane krwi ciao ma opasane wami. Mimo przeraajcego wygldu jest cudownie pikna; z sanskr., 'czarna'.

Kali (2) - posta z powieci dla modziey W pustyni i w puszczy (1911) Henryka Sienkiewicza; mody, rozbrajajco naiwny w swej pierwotnej prostocie Murzyn (Nilota). "Kali si ba, ale Kali pj", r. 23. "Powiedz mi, zapyta Sta, co to jest zy uczynek? - Jeli kto Kalemu zabra krowy... - Doskonale, zawoa Sta, a dobry?... - Dobry, to jak Kali zabra komu krowy", r. 35.

Kaliban - posta z komedii Burza (ok. 1611) Szekspira; ohydny, znieksztacony dzikus, syn czarownicy Sykoraks, pierwszy mieszkaniec wyspy, na ktrej wyldowa Prospero (zob.) z crk Mirand. Faszywy i sualczy tchrz, przeciwiestwo Xviii-wiecznego "szlachetnego dzikusa" i sodkiego, poetycznego Ariela, jest typem "krajowca" wieo odkrytych ziem, takim, jakim go przedstawiali wspczeni podrnicy. Prospero w nagrod za jego usugi uczy go mowy ludzkiej i daje mu minimum okrzesania, wszystko dla wasnej korzyci jako "kolonizatora". Autor w sposb prawdziwie wieszczy wyposaa Kalibana w autentyczne reakcje przedmiotu "misji biaego czowieka". Kaliban mwi: "Wyspa ta jest moj. Po mojej matce; ty mi j wydare (...) niech przepadn za to! (...) Jestem jedynym waszym niewolnikiem, ja, co wprzd byem wasnym moim krlem (...) Mow mi dae; caa z tego korzy, e kl dzi mog; niech za to na ciebie zaraza padnie!" akt 1, sc. 2 (t. L. Ulricha). Caliban - (1878), L'Eau de Jouvence (1880) fr., 'Woda modoci', "dramaty filozoficzne" Ernesta Renana. Caliban upon Setebos - poemat Roberta Browninga ze zbioru Dramatis Personae ac., 'Postacie dramatu', wyd. 1864.

Kalidoskie owy - zob. owy

Kalif - arab. khalija 'namiestnik, nastpca', wiecki i duchowy przywdca muzum., uwaany za nastpc proroka Mahometa, zwany "przywdc wiernych".

Kalifat - urzd, godno, wadza kalifa; obszar podlegy kalifowi (632-1924). Kalif na godzin - (opowie z Bani 1001 nocy) zob. Abu Hassan. Kalif z Bagdadu - opera buffa (Pary 1800) Fr. Boildieu; libretto: G. d'Aucour de Saint-Just.

Kaligula - (ac. caligula zdrobn. od caliga 'but onierski') przydomek cesarza rzymskiego, 37-41, Kajusza Juliusza Cezara, syna Germanika i Agrypiny St. Wychowany w obozie legionistw nad Renem, gdzie onierze nadali mu ten przydomek, bo nosi dziecinne buciki na wzr onierskich. Po mierci Tyberiusza obwoany cesarzem, zdoby du popularno, jednak po przebyciu cikiej choroby (ktra bya zapewne przyczyn obdu) zmieni si cakowicie: jego krwioerczo, okruciestwo i pycha uczyniy z jego rzydomka synonim sadystycznego, zwyrodniaego despoty; zamordowany przez spiskowcw, g. senatorw. Iucitatus - (ac., 'Pobudzony') ko Kaliguli, ktrego cesarz mianowa (jakoby) senatorem i konsulem, aby omieszy senat i zademonstrowa nieograniczono swej wadzy. Niech nienawidz, byle si tylko bali - ac. oderint, dum metuant, ulubiony cytat Kaliguli (z tragedii Atreusz Lucjusza Akcjusza, 170-104 pne.). O gdyby lud rzymski mia tylko jedn szyj! - ac. utinam populus Romanus unum cervicem haberet!, sowa Kaliguli, obraonego na posplstwo za to, e podobay mu si inne igrzyska ni cesarzowi. Trzeba by albo oszczdnym, albo cezarem - ac. aut frugi hominem esse oportere aut Caesarem; sowa Kaliguli usiujcego w ten sposb usprawiedliwi swoj niesychan rozrzutno i mamotrawstwo. Kajus Cezar Kaligula - dramat (1917) Karola H. Rostworowskiego. Caligula - sztuka (Pary 1945, wyst. pol. Kielce 1957) A. Camusa, g. dzieo dramatyczne pisarza; pierwszy w roli tytuowej - Gerard Philipe. Bubi Caligula - operetka (1947) Hannsa Jelinka. Posgi: Neapol, Mus. Naz.; Rzym, Watykan (wtpl. identyczn.); Pary, Luwr(prawdop.); Wenecja, Mus. Archeolog.; Rzym, Villa Albani.

Kalikowanie - dawn. pompowanie, toczenie powietrza do miechw za pomoc

dwigni rcznej a. nonej w czasie gry na organach; czyni to sam grajcy a. specjalny kalikant; z ac. calcare 'depta; toczy (winogrona)' od calx dpn. calcis 'pita'.

Kalila i Dimna - arab. Kalila wa Dimna, Zwierciadlo ksice, arabski zbir opowiada i przypowieci moralizatorskich, wygaszanych przez zwierzta, przeznaczonych dla synw ksicych i krlewskich; jest to wolny przekad pira Ibn al Mukaffy (Viii w.) ze rednioperskiego (pahlawi) tumaczenia sanskryckiego zbiorku opowiada Paczatantra (zob.); zob. te Pilpaj.

Kalinka w ogrodzie stojaa - pie lud., znana w Polsce pnocnej i na lsku, o podrniku, ktry paci karczmarce za przespanie jednej nocy z usugujc dziewczyn; w czasie rozmowy z dziewczyn podrny dowiaduje si, e jest ona jego siostr.

Kaliope - mit. gr. muza (zob.) poezji, zw. epickiej, filozofii i retoryki, przedstawiana z tabliczk i rylcem; gr. Kalliope 'o piknym gosie'. Tyme mi serca doda, em si rymi swymi Way zetrze z poety co znakomitszymi I wdartem si na ska piknej Kalijopy, Gdzie dotychmiast nie byo znaku polskiej stopy. (J. Kochanowski, Psaterz Dawidw, wiersz dedykacyjny, 9-12.)

Kalipso - mit. gr. wg Odysei Homera nimfa, crka Atlasa. Mieszka na bajecznej wyspie Ogygii, "na ppku morza" (tj. miejscu b. odlegym od jakiegokolwiek ldu), i przyjmuje Odyseusza, ktry tam rozbi swj okrt. Cho przyrzeka mu niemiertelno, jeli zostanie jej mem, on pragnie wrci do domu; dlatego na rozkaz Zeusa, przekazany przez Hermesa, Kalipso pozwala mu odjecha w smym roku pobytu, zaopatrzywszy go w narzdzia i materiay do budowy odzi i ukazawszy mu gwiazdy, ktrymi ma si kierowa w pdry do Itaki; gr. Kalypso 'ukrywajca'. Kalypso - opera (1727) G. Ph. Telemanna; tekst: Pratorius. Calipso abbandonata - w., 'opuszczona', balet (1778) L. Baillou. Odysseus und Kalypso - obraz (1883) Bcklina, Bazylea, Muzeum.

Kalisz - nad Prosn, miasto wojewdzkie; najdawniej zawiadczona slowiaska nazwa osiedla, zapisana przez Ptolemeusza ok. 150 r. jako Kalisia, od pnia kai 'boto'. Koci w. Mikoaja - zbud. w 1253, rozbud. w Xiv w., gotycki z neogotyck wie i z renesansowymi sklepieniemi w tzw. typie kalisko-lubelskim (murator: Albin Fontana). Wyposaenie wntrz z Xvii-Xviii w. Koci i klasztor franciszkanw - z ok. po. Xiii w. Z tego czasu pozostao prezbiterium kocioa ze sklepieniem krzyowo-ebrowym. Nawy z Xiv w. przykryte sklepieniem kolebkowym z lunetami z ok. 1630, z bogat pnorenesansow dekoracj. Wyposaenie wntrza z Xviii w. Zesp budowli pojezuickich - Wczesnobarokowy koci 3-nawowy, z emporami nad nawami bocznymi, zbud.. w 1587-95 wg planw. J. M. Bernardoniego. Najstarsza witynia jezuicka w Polsce. Wyposaenie z Xvii-Xviii w. Portal g. kocioa z 1589 ma jeszcze cechy renesansowe. Do prezbiterium przylega wiea do obserwacji astronomicznych, z Xvii w., z ktrej w 1613 po raz pierwszy w Polsce obserwowano niebo przez lunet.

Kalita - (rus., 'kaleta, sakiewka') przydomek nadany przez wspczesnych (z uwagi na jego zaradno finansow) Iwanowi I Daniowiczowi, 1304-40, ksiciu moskiewskiemu od 1325 i wielkiemu ksiciu wodzimierskiemu od 1329, ktry tytuowa si "wielkim ksiciem caej Rusi" (rus. wsiej Rusi), a w historiografii nazywany by "zbieraczem ziem ruskich".

Kalka - (jzykowa) replika, wyraz a. zwrot powstay na skutek dosownego przekadu czstek skadowych obcego wyrazu a. zwrotu, przemycenie (pod pozorami swojskoci brzmienia) na grunt danego jzyka obcych mu praw gramatycznych, np. w staropolszczynie zamek znaczy tylko 'przyrzd do zamykania', jednak pod wpywem nm. Schloss, ktry prcz tego ma jeszcze znaczenie 'budowli', i nasz zamek zyska to drugie znaczenie; podmiot to kalka ac. subiectum, wiatopogld z nm. Weltanschauung (Welt 'wiat', Anschauung 'pogld'), nakad z nm. Aujlage (auf 'na', legen 'ka'), czasopismo z nm. Zeitschrift (Zeit 'czas', Schrift 'pismo'), odrodzenie z fr. renaissance (re- 'od (nowa)', naissance 'narodziny'), wzi do serca z fr. prendre a coeur itd.

Kallimach (1) - Kallimach z Cyreny, ok. 310-240 pne., w Afryce Pn., gr. poeta i filolog, uwaany za najwikszego poet gr. epoki aleksandryjskiej, pozostawi ok. 800 utworw, z ktrych cz przetrwaa. Zwolennik krtkich utworw, by autorem aforyzmu gr. moga bibllon, mega kakon 'wielka ksika, wielkie zo'; synne jest jego pikne epitafium dla przyjaciela, Heraklita

z Halikamasu: "Powiedzieli mi, Heraklicie; powiedzieli mi, e ty nie yjesz." Katullus przeoy jego Warkocz Bereniki na acin, a Owdiusz czerpa z niego, piszc Ibisa i Fasti. Sporzdzi Pinakes ('Tablice'), katalog rozumowany Biblioteki Aleksandryjskiej, zawizek naukowej historii lit. gr.

Kallimach (2) - wac. Filippo Buonaccorsi, 1437-96, w. humanista, poeta, historyk, polityk i dyplomata, zamieszany w spisek przeciw papieowi Pawowi Ii uciek z Rzymu, a w 1470 osiad w Polsce, najpierw na dworze Grzegorza (zob.) z Sanoka, w Dunajowie. Od 1472 wykada w Akademii Krakowskiej, by te, obok Jana Dugosza, nauczycielem synw Kazimierza Jagielloczyka.

Kallimachos (3) - rzebiarz gr. z V8Iv w. pne. dziaajcy w Atenach i Koryncie, wg Witruwiusza twrca gowicy korynckiej.

Kallipygos - zob. Afrodyta.

Kallisto - mit. gr. pradawna arkadyjska bogini-niedwiedzica a. jedna z form Artemidy, Artemida-Kalliste; przez redni komedi gr. przedstawiana jako jedna z towarzyszek Artemidy. Zeus zbliy si do niej w postaci Apollina, a ona zamaa lub czystoci i staa si matk Arkasa, eponima Arkadii. Wtedy Artemida zagniewana t utrat dziewictwa (a. zazdrosna Hera) zamienia j w niedwiedzic; w tej postaci zabi j na owach jej wasny syn. Zeus ulitowa si nad nimi i usadowi oboje na niebie jako gwadozbiory: Wonic i Wiek Niedwiedzic. Kallisto i Artemis - rz. malowido cienne z Pompei, Neapol, Mus. Naz. Diana i Kallisto - obraz (1559) Tycjana, Londyn, Bridgewater-Gal. Obraz (1640) Rubensa, Madryt, Prado. Obraz F. Solimeny (1657-1747), Florencja, Uffizi. Jowisz i Kallisto - obraz (1613) Rubensa, Kassel, Gal. Obraz N. Poussina (1594-1665), Cincinnati, Mus. Obraz (1756) J. H. Tischbeina St., Kassel, Gal. Kallisto - obraz Tiepola, Wenecja, Akademia.

Kalmar - miasto w pd. Szwecji nad Cienin Kalmarsk (M. Batyckie),

zaoone w Xi w. Zamek warowny z Xii-Xiii w. - z dekoracj renesansow z 1560, ktry przetrzyma 24 oblenia, dzi mieci muzeum archeol. i etnologiczne. Unia kalmarska - zwizek Danii, Norwegii i Szwecji, zawarty w 1397 w Kalmarze na skutek stara krlowej Magorzaty, wdowy po zmarym w 1380 Haakonie Vi. Unia okazaa si nietrwaa i rozpada si ostatecznie w 1523 przez wstpienie na tron szwedzki Gustawa I Wazy.

Kalokagatia - gr. kalokagathos, kalos kagathos, idea arystokratycznego wychowania w staro. Grecji, czowiek odznaczajcy si harmonijn peni zalet duszy i ciaa, "cnot" i umiarkowaniem, stawiajcy bezinteresownie swoje siy do dyspozycji krajowi i spoeczestwu; z gr. kalos 'pikny', k(ai) 'i' agathos 'dobry'.

Kalosze szczcia - zob. Szczcie.

Kalumet - fajka pokoju, fajka o dugim cybuchu z trzciny, ozdobionym pirami i wosami kobiecymi, o gwce z czerwonego kamienia, fajka obrzdowa Indian pn.-amerykaskich, ktr palono przy skadaniu ofiar i przy innych magicznych, relig. i dyplomatycznych obrzdach, symbol pokoju i przyjani; z amer.-fr., od fr. gwar., 'somka' z pn. ac. calamellus zdrobn. od ac. calamus 'trzcina'.

Kalwaria - z pn. ac. Calvaria 'skaliste wzgrze pod Jerozolim, wg Ewangelii miejsce ukrzyowania Chrystusa', z ac. 'czaszka' od calvus 'ysy', t. z aram. Aulgolta 'miejsce czaszek'; bibl. miejsce Tropiej Gowy; ysa Gra; gr. Golgotha, Golgota; sceny, stacje mki Chrystusa, cykl przedstawiajcych je obrazw a. rzeb; miejsce (zazw. ogrd na wzgrzu), gdzie je rozmieszczano, odtwarzajce symbolicznie sceneri Kalwarii w Ziemi witej, cel pielgrzymek kompanii ptnikw, ktre w czasie odpustw latem, zw. 15 Viii, wdroway, gono piewajc' i modlc si, od jednej stacji Mki Paskiej do drugiej (reprezentowanych przez kaplice a. kocioy). Najstarsza kalwaria powstaa pod Kordow (Hiszpania) w 1420. Synne s te kalwarie w Lubece (ok. 1468), Norymberdze, Bambergu; na Monte Novallo pod Novarr (Wochy) z 1480; w Plougonven (Francja) z 1554; Zebrzydowska na Pogrzu Wielickim koo Lanckorony na grze ar (ufundowana w Xvii w. przez Zebrzydowskich); Pacawska koo Dobromila na Pogrzu Przemyskim, w pobliu gry Pacaw, dzieo kasztelana lwowskiego A. M. Fredry (Xvii w.); Gra Kalwaria na Mazowszu, pod Czerskiem; w Wejherowie; a mudzi; pod Wilnem (z 1564) i in.

Droga do Kalwarii - obraz (pned 1534) Caravaggia, Neapol, Capodimonte. Kalwaria - obraz (ok. 1570) Paola Veronese. Dziad kalwaryjski - ubogi chodzcy po probie. Wiersz kalwaryjski - ndzny, czstochowski, odpustowy.

Kalwinizm - doktryna religijna stworzona przez Jana Kalwina (fr. Jean Calvin, Jean Cauvin, 1509-64) i przyjta przez kocioy ewangelicko-reformowane; zob. Ewangelia (Ewangelicy), Kalwiski Skarga zob. Grzegorz (z arnowca).

Kaakucki - przest. pochodzcy z Kalkuty, stolicy Bengalu Zach., najwikszego miasta i portu Indii.

Kaamaszka - wzek jednokonny, wybity ubem, bez budki i resorw, mniejszy od bryczki, uywany w Xvii-Xix w. g. na Litwie, Biaorusi i Ukrainie; z biaorus. kaamaka.

Kakan - wojsk. okrga tarcza pochodzenia wschodniego, spleciona z figowego yka, pokryta wzorzystym jedwabiem, z metalowym wypukym rodkiem (umbo) ozdobionym zazw. drogimi kamieniami, czsto srebrnym a. zoconym; z tur., 'puklerz'.

Kamasutra - sanskr., 'traktat o podaniu'; Kama. 'bg mioci' sutra 'komentarz; traktat'; najsynniejsze z dzie powiconych fizycznej i umysowej technice mioci, napisane prawdop. ok. roku 500 przez poet ind. Watsjajan Mallanag "zgodnie ze wskazwkami witych Ksig, ku poytkowi ludzkoci", jak zapewnia autor, ktry w czasie pisania "prowadzi pobony ywot w Benares i zajty by kontemplacj Bstwa". Gosi on m.in., e "ten, kto zaniedbuje dziewczyn, uwaajc, e jest zbyt wstydliwa, spotka si z jej pogard jako osobnik nie rozumiejcy duszy kobiecej".

Kamasze - buty mskie pop. jeszcze na pocz. Xx w., z cienkiej, mikkiej skry, z cholewk po kostki, z gumowymi cigaczami po bokach, wcigane na stop za uszy znajdujce si z przodu i z tyu; ochronne okrycie ng,

cholewki sukienne a. filcowe, osaniajce nog od stopy do poowy ydki a. do kolan; z fr. gamache od hiszp. guadamaci dos. 'skra z Ghadames (w zach. Libii)'.

Kameduli - zakon Pustelnikw Kameduw, bdcy gazi zakonu benedyktynw, ktra zamiast wsplnego ycia zakonnego, cenobii, wprowadzia anachoretyzm, ycie pustelnicze, w osobnych domkach-eremach, obowizek bezwzgldnego milczenia i surowy post. Zakon kontemplacyjny, za. w kocu X w. przez w. Romualda w Campo Maldoli (zw. pniej Camaldoli, std nazwa kameduw) koo Arezzo we Woszech. Klasztory kameduw istniej obecnie tylko we Woszech i w Polsce, dokd sprowadzi ich w 1603 Mikoaj Wolski, marszaek nadworny Zygmunta Iii, oddajc im wzgrze w Woli Justowskiej pod Krakowem, nazwane od ich biaych habitw Bielanami, podobnie jak i warszawskie Bielany od klasztoru kameduw, ufund. w 1639.

Kameny - ac. Camenae, mit. rz. bstwa italskie (nimfy rdlane), wieszczki dajce poetom dar natchnienia, utosamiane z gr. muzami (zob. Muzy); witynia ich znajdowaa si w Rzymie przy rdle w gaju za Bram Kapesk (Porta Capena); przen. dawn. poezja; muzy; ac. l. poj. Camena 'Kamena: poezja; poemat; pie'. Kameny (Muzy) lubi piew urozmaicony - ac. amant alterna Camenae dos. 'wykonywany na przemian, tzn. przez dwch pasterzy', z Eklog, 3, 59, Wergiliusza. Jedene ty rozumia, e moje Kameny Mogy jednak by godne jakiejkolwiek ceny. (J. Kochanowski, Psaterz Dawidw, wiersz dedykacyjny 7-8.)

Kamerjunkier - w Xviii i Xix w. modszy szambelan dworu w ksistwach nm. i w Rosji; z nm. Kammerjunker; Kammer 'izba', Junker zob. Junkrzy. Jaki szmer! - kamerjunkry wiszcza Jak puszczyki, Damy ogonem skrzecz jak grzechotniki. Jaki okropny szmer! miechy! wrzaski: Senator wypad z aski, z aski! z aski, z aski! (A. Mickiewicz, Dziady, cz. Iii, 6, 81-84.)

Kamiennik - kamieniarz pracujcy w kamienioomach; dawn. kamieniarz zajmujcy si obrbk kamienia; dawn. modzierz a. dziao strzelajce kamiennymi kulami, taszymi. od elaznych.

Kamie. Prbom wyjanienia niezwykych ksztatw ska i gazw zawdziczamy niezliczone legendy we wszystkich krajach wiata. W Indiach oglda mona ska, ktr zfa bogini Darwa, jedca na tygrysie, rzucia na grsk bogini Parwati (zob. Kali I), i gaz, ktry Dewadati cisn na Budd. W Atenach skaa Likabettos upuszczona by miaa przez Aten zbyt daleko, aby posuy moga jako fort obronny Akropolu. Bogini wypucia ska z rk na niespodzian wie o cudownym narodzeniu si Erichtoniosa (zob. Erecteusz), przyniesion jej przez kruka. Powszechne s w caej Polsce podania o gazach upuszczonych przez diaba (tumaczce niezrozumia obecno gazw polodowcowych na rwninach); rozpowszechnione s te legendy o kamieniach "spadych z nieba", tj. meteorytach; zob. Diana (z Efezu). Biay kamyk - zob. Biay. Czarny kamie, kamyk - zob. Czarny. Epoka kamienia - obejmuje okres od czasu wyodrbnienia si czowieka ze wiata zwierzcego (ktrego to czasu nauka nie umie jeszcze okreli nawet w przyblieniu) do ok. 2500 pne., a na ziemiach polskich do 1700 pne. Jak z kamienia - (co idzie, posuwa si, odbywa) opornie, ciko, z trudem, jak po grudzie, z wielk bied. Kamieniarze - obraz (1849) J. D. G. Courbeta, dawn. Gal. Drezdeska, zaginiony. Kamienie Brodziskiego - malownicza grupa ska piaskowca na wzgrzu Paprotna (rezerwat przyrody), na Pogrzu Wielickim w pobliu wsi Krlwka w woj. tamowskim. Kamienie mikorzyskie - dwa nieckowate kamienie arnowe z rzekomymi napisami runicznymi odkryte w 1855-56 w Mikorzynie (dzi woj. kaliskie). Po dziesitkach lat dyskusji nauk. okazay si ostatecznie falsyfikatami spreparowanymi wasnorcznie przez pana dziedzica, ktry pomys tego dziea zapoyczy zapewne od Dickensa (Klub Pickwicka, r. 11, "kamie Billa Stumpsa"; wyd. 1837). Kamienie szlachetne. U wielu ludw do dzi zachowaa si wiara w ich dziaanie magiczne. Chroniy one przed demonami, chorobami: np. szafir mia leczy serce, nefryt - nerki (gr. nephros 'nerka'), bursztyny - reumatyzm itd. Staroytni dzielili kamienie szlachetne na mski i eskie, pierwsze byy ciemniejsze, drugie janiejsze. Kady miesic by pod wpywem jakiego kamienia: stycze - hiacynt (stao), luty - ametyst (szczero), marzec heliotrop (odwaga), kwiecie - diament (niewinno), maj - szmaragd (szczcie w mioci), czerwiec - agat (zdrowie i dugowieczno), lipiec karneol, krwawnik (zadowolenie), sierpie - sard (szczcie maeskie),

wrzesie - chryzolit (chroni przed obdem), padziernik - opal (nadzieja), listopad - topaz (wierno), grudzie - turkus (dostatek). Kamienie pod wpywem znakw Zodiaku: Baran - rubin, Byk - topaz, Blinita - karbunkui (granat, rubin), Rak - szmaragd, Lew - szafir, Panna - diament, Waga hiacynt, Niedwiadek (Skorpion) - agat, Strzelec - ametyst, Kozioroec beryl, Wodnik - onyks, Ryby - jaspis. Pod wpywem planet: Saturn-turkus (ow), Jowisz - karneol, krwawnik (cyna), Mars - szmaragd (elazo), Soce - diament (zoto), Wenus - ametyst (mied), Ksiyc - kryszta (srebro), Merkury - magnetyt (rt). Kamienie w gowie - Szarlatan by czstym przedmiotem satyry malarstwa hol. i flam. Xvii w. Typowy temat - fikcyjna operacja w celu usunicia kamieni z gowy. Wdrowny znachor, wykorzystujc atwowierno prostych wieniakw, podejmowa si operacji w zamian za kury i jaja. Znajdowa chtnych pacjentw cierpicych na ble giowy a. przypadoci nerwowe, prawdziwe a. wyimaginowane, debilizm bd po prostu gupot (zob.). "Chirurg" nacina skr nad brwi, nacicie mocno krwawio, a w doni szarlatana kuglarsk sztuczk pojawiao si kilka zakrwawionych kamykw. (Jeliby milczeli) kamienie woa bd - ac. lapides clamabuni, z Biblii, Ew. wg uk., 19, 40. Kamienne tablice - z Biblii, Ex., 31, 18: "I da Pan Mojeszowi na grze Synaj dwie tablice wiadectwa kamienne, pisane palcem boym." Kamienny go zob. Don Juan. Kamienny kwiat - ros. Kaniennyj cwietok, balet fantastyczny (Moskwa 1954, wyst. pol. Warszawa 1961) Sergiusza Prokofiewa, libretto: Mira Mendelssohn-Prokofiewa i Leonid awrowski wg uralskich bani lud. ze zbioru Pawa Baowa Szkatuka z malachitu. Kamie - staropolska jednostka wagi o najrniejszej wartoci w rnych miejscach i okresach. Od 1565 obowizywa 32-funtowy - ok. 147kg; w Krlestwie Polskim od 1819 25-funtowy, nowopolski - ok. 107kg. Kamie do (czyjego) ogrdka - zoliwy przycinek, przytyk rzucony mimochodem, przymwka. Kamie filozoficzny - tajemnicza substancja, ktrej alchemicy nieustannie i bezskutecznie poszukiwali, majca wszystkie "pospolite" metale zamienia w zoto. Tym nieustannym poszukiwaniom i eksperymentom alchemikw zawdziczamy jednak narodziny chemii, odkrycie i zbadanie wielu zwizkw chem., odkrycie takich pierwiastkw, jak arsen, antymon, bizmut, fosfor; szukajc tego kamienia Roger Bacon, jeden z pierwszych w Europie, opracowa sposb produkcji prochu strzelniczego, van Helmont rozpocz badania natury gazw (i wprowadzi termin gaz do chemii), Johann Glauber poda przepisy produkcji wielu zwizkw chem., m.in. siarczanu sodu, nazwanego sol glaubersk na jego cze, a Bttger otrzyma w 1709 pierwsz w Europie bia, tward porcelan.

Kamie kensingtoski - pyta z napisem runicznym datowanym w 1362, znaleziona w 1896 w stanie Minnesota (USA), zrazu uwaana za faszerstwo, dzi traktowana jako przypuszczalny lad po wyprawie Wikingw. Kamie lidyjski - kamie probierczy (zob. niej), probierz; z Pliniusza, 33, 8, 43. Kamie milowy - stajowy, supek kamienny, przydrony, oznaczajcy odlego od jakiego miasta. Nie byy one wynalazkiem rzymskim, ale przez staro. Rzymian najczciej uywane. Najstarszy zachowany rz. kamie milowy pochodzi z ok. 250 pne. W Italii podaway odlego od Rzymu, w prowincjach zazw. od najbliszego waniejszego miasta. Kamie myski (arnowy) - koo z piaskowca a. granitu, ktrym w dawn. wiatrakach i mynach wodnych rozcierano ziarna zboa; w Biblii, Ew. wg Mat., 18, 6: "Kto by za zgorszy jednego z tych maych, ktrzy we mnie wierz, lepiej by mu byo, aby zawieszono kamie myski u szyi jego i zatopiono go w gbinach morskich"; sowa Chrystusa. Kamie na kamieniu (nie zostanie) - o budynkach, miecie - bd zniszczone, zburzone do fundamentw; z Biblii, Ew. wg Mat., 24, 2; Marek, 13, 2. Kamie - obrazy przyczyna, powd obrazy, zgorszenia; z Biblii, Izaj., 8, 14; List w. Pawa do Rzymian, 9, 33; 1. List w. Piotra, 2, 8. Kamie piekielny - lapis, azotan srebra(wy). Kamie probierczy - (dawn. probierski) sucy do rozpoznawania szlachetnych kruszcw, np. bazanit (kamie lidyjski staroytnych), bazalt, jaspis, ciemny tupek krzemienny. W Metamorfozach, 2, 676-707, Owidiusza starzec Battus, ktry zobaczy, jak Merkury kradnie bydo Apollina, dosta od Merkurego krow za dyskrecj; Merkury, nie dowierzajc mu jednak, przyj posta pasterza i zapyta Battusa, skd ma tak pikn krow; Battus wyda tajemnic i zmieniony zosta za kar w kamie probierczy; rozszerz. robierz, sprawdzian. Kamie Scone (wym. skoun) mia jakoby by przeniesiony z Tara w Irlandii do zamku Scone (koo Perth) w Szkocji; uywany jako kamie komnacyjny krlw szkockich. Edward I zabra go do Opactwa Westminsterskiego, gdzie pozostaje do dzi, ustawiony pod tronem koronacyjnym; w 1950 porwali go nacjonalici szkoccy, ale w kilka miesicy pniej wrci na miejsce. Wg legendy irl. by to kamie, na ktrym Jakub wspar gow, gdy zasn w Betelu; por. Biblia, Gen., 28, 11; zob. Drabina (Jakubowa). Kamie wgielny - dawn. narony kamie, na ktrym wspiera si wgie budynku; pierwsza cega pod now budow; akt erelecyjny wmurowany w fundamenty nowej budowli; przen. fundament, podstawa, pocztek; z BibIii, Izaj., 28, 16: "Oto ja poo na fundamentach Syjonu kamie, kamie dowiadczony, wgielny." Kamie zamiast chleba (dawa) z Bibli, Ew. wg

Mat., 7, 9; uk., 11, 11. Kamie z Heraklei - W Ionie, 533, Platona: "kamie, ktry Eurypides nazywa magnesem, a ktry jest powszechnie znany jako kamie z Heraklei"; zob. te Piercie (Piercienie Platona). Kamie z Palermo - fragment steli egip. z czasw V dynastii (ok. 2480-2350 pne.) Starego Pastwa, z wyryt kronik wydarze tego okresu; Palermo, Muzeum; inne fragmenty w Kairze i w Londynie. Kamie z Rosetty - pyta z czarnego bazaltu znaleziona w 1799 przez Boussarda, fr. oficera saperw, w casie wykopalisk dokonywanych w forcie St. Julien koo Rosetty w delcie Nilu. Na pycie w 195 pne. wyryto w jz. egipskim, pismem hieroglificznym i demotycznym, oraz w jz. greckim napis ku czci Ptolemeusza V Epifanesa, sawicy krla, e anulowa dug stanu kapaskiego. Kamie zdobyiy wojska ang. w 1801; od tego czasu jest w Muzeum Bryt. w Londynie. Jego wielka warto wynika std, e dziki przekadowi gr. sta si dla J. F. Champolliona, Thomasa Younga i in. kluczem do odczytania hieroglifw egip. Kamyki w ustach - zob. Demostenes. Kl w ywy kamie a. w ywe kamienie - szpetnie, diabami, piorunami, na czym wiat stoi, dosadnie. Koguci kamie - znajdowany w odku koguta (pomagajcy mu w trawieniu, zastpujcy w pewien sposb zby), ktry wg przesdw lud. jest potnym talizmanem zapewniajcym posiadaczowi si, odwag i bogactwo; ac. alectoria (gemma) z gr. alektor 'kogut'. Kto na ciebie kamieniem, ty na niego chlebem - przys. oparte na Biblii, Ew. wg Mat., 7, 9. Na kamieniu si rodzi - wystpowa w wielkiej liczbie, rodzi si obficie. Na wielki (ciki, gruby, niemiecki, wgierski) kamie - dawn. (ajdak, gagan, otr, rozbjnik) na wielk skal, niepospolity, wielki, nie byle jaki; od staropol. jednostki wagi, zob. wyej. Orle kamienie - gr. aetites, puste wewntrz, zoone z wielu warstw, z maym kamykiem w rodku, grzechoczcym przy poruszeniu, ktre miano rzekomo znajdowa w orlich gniazdach. Kamieniom tym przypisywano wasnoci lecznicze i moc rozpoznawania zodzieja. Obr kady kamie - odpowied dana Polikratesowi przez wyroczni delfick, gdy prosi j o wskazanie mu najlepszego sposobu znalezienia skarbu zakopanego przez Mardoniusza, dowdc wojsk perskich, na polu bitwy pod Platejami (479 pne.).

Rzuca (na kogo) kamieniem - potpia, pitnowa, gani, gromi; od kary kamienowania, tj. umiercania przez obrzucanie kamieniami, stosowanej w staro. i rdw.; wg Biblii, Ew. wg Jana, 8, 7: "Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy na ni rzuci kamieniem"; Chrystus o jawnogrzesznicy. Tuc kamienie - wykonywa najcisz prac. Trafia kosa na kamie - zob. Kosa.

Kamilla - wg Eneidy, 7, 803 i 11, 539-828, Wergiliusza, dziewczyna-rycerz z plemienia Wolskw, rozkochana w wojaczce, tak szybka w biegu, e mknc przez any zboa nie potrcia ani dba, a migajc przez morze unosia si nad grzywami fal, nie zmoczywszy sobie stp. Gdy bya dzieckiem, ojciec jej, Metabus, uciekajc, przymocowa j do wczni, powici Dianie i przerzuci przez rozlan rzek Amisenus. Spdzaa czas na owach, a gdy wybucha wojna, przyczya si do Tumusa przeciw Eneaszowi i polega w bitwie z rki Etruska Arrunsa.

Kamillus - Marcus Furius Camillus, wdz rzymski z Iv w. pne., wg oficjalnej tradycji rz. jeden z najwybitniejszych mw stanu dawnej republiki. Mia pokona Wolskw i Ekww, zdoby w 396 pne., po 10-letnim obleniu, Veii; dawnego rywala Rzymu. Gdy Gallowie spustoszyli Rzym, by nieobecny w miecie (390 pne.); dopiero gdy nieprzyjaciel otrzyma okup (zob. Brennus) i odstpi od miasta, Kamillus przepdzi Gallw z kraju. Mia za to otrzyma tytu ojca ojczyzny i przydomek "drugiego zaoyciela Rzymu". Dalsze jego wojny s najpewniej zmyleniem pniejszych historiografw rz., ktrzy za przykadem greckim zapeniali luki w kronikach swego krju dramatycznymi opowiastkami. Kamillus i nauczyciel z Falerii - W czasie oblenia miasta (dzi Civita Castellana) przez Kamilla pewien nauczyciel, popeniajc zdrad wzgldem ojczystego miasta, wysa Kamillowi swoich uczniw, dzieci szkolne, jako zakadnikw. Kamillus odesa je z powrotem, nakazujc im sprawi lanie swemu profesorowi. Kamillus - statua z brzu, Nowy Jork, Met. Mus. Ukaranie nauczyciela - obraz N. Poussina, Pary, Luwr. Sceny z dziejw dyktatora Kamilla - malarstwo cienne M. del Tasso, Florencja, Pal. Vecchio. Il trionfo di Camillo - w., 'triumf', opera (1754) Chr. W. Glucka.

Kampament - dawn. popis rycerstwa, przegld wojsk, rewia wojskowa, defilada; dawn. "okazowanie", wielka musztra, wiczenia wojskowe, manewry, wiczebny obz wojsk.; z fr. campement 'obz, obozowanie'.

Kampania - ac. Campania, kraina hist. w pd. Woszech obejmujca prowincje: Neapol, Caserta, Benewent, Avellino, Salemo, a w staro. miasta: Kumy, Kapu, Baje, Puteoli, Herkulanum, Pompej i in.; yzne, malaryczne rwniny nad Zatok Neapolitask i Salemesk i grzyste, wulkaniczne stoki Apeninw - zamieszkae kolejno przez Oskw (Viii-Vi w. pne.), Etruskw, Samnitw (podczas gdy wybrzea kolonizowali Grecy). Od 350 pne. do I w. pne. stopniowo opanowywane przez Rzymian. Nazwa pierw. ograniczaa si do okolicy Kapui, ale przez wstawienie goski "m" upodobnia si do campus 'pole'.

Kampanila - dzwonnica w formie wiey stojcej osobno obok a. w pobliu kocioa, zw. we Woszech, w architekturze romaskiej, gotyckiej i renesansowej (Rawenna, Florencja, Piza, Wenecja); z w. campanile 'dzwonnica' od campana 'dzwon'.

Kampaspe - zob. Aleksander Wielki (Apelles i Kampaspe).

Kampinos - zob. Puszcza (Kampinoska).

Kana - zob. Gody (w Kanie).

Kanaan - Chanaan, hebr. Kena'an, staro. kraj o do nieokrelonych granicach, pooony z grubsza midzy rzek Jordan a wybrzeem M. rdziemnego i midzy grami Taurus a Pwyspem Synajskim, obejmujcy tereny pniejszej Syrii, Palestyny i Fenicji; biblijna "Ziemia Obiecana" przez Boga dzieciom Izraela, Gen. 12, 7; 26, 3; 28, 13; od hebr. kana 'pochyla si', o kraju opadajcym stopniowo od Jordanu ku morzu; zob. te Cham.

Kanak - dawn. ozdobny strj fryzury damskiej ze sznurw pere a. drogich

kamieni, pn. taki ciasny naszyjnik, kolia; z tur.

Kanaparz - kanafarz, dawn. szafarz, piwniczy klasztom, braciszek, laik, majcy klucze od spiami i piwnicy w klasztorze; ze rdw. ac. canaparius 'piwniczy'.

Kancelista - przest. pisarz kancelaryjny, niszy urzdnik; ze rdw. ac. cancellista od ac. cancelli 'kraty, kratki'.

Kancjonay - piewniki relig. w jzykach narodowych, przede wszystkim protestanckie. Pierwszy wyda Luter w 1524. W jz. pol. pierwszy wyd. przez Jana Seklucjana pt. Pieni duchowne a nabone... (1547, wyd. 2 rozszerzone z 1559 pt. Pieni chrzecijaskie dawniejsze i nowe z melodi jednogosow). Najpopularniejszy by luteraski Kancjona, to jest Pieni krzecijaskie Piotra Artomiusa (Krzesichleba) z 1578, wielokrotnie wznawiany w Toruniu i Gdasku. Z katolickich kancjonaw godna uwagi jest Harfa duchowna Marcina Latemy z 1585. Ze rdw. ac. cantionale od ac. cantio 'piew, pie'.

Kandaules - zob. Gyges.

Kandelabr - duy, kilkuramienny wiecznik (zob.) stojcy; kilkuramienna latarnia uliczna; z ac. candelabrum 'wiecznik' od candela 'wieca'.

Kandyd - fr. Candide 'szczery, prostoduszny', bohater tytuowy powieci (1759) Woltera, do ktrej pomys dao straszliwe trzsienie ziemi w Lizbonie w 1755. Delikatny i rozsdny chopiec wzrasta w paacu barona Thunder-ten-Tronckh w Westfalii, wychowany przez filozofa Panglossa, ktry twierdzi, e "wszystko jest najlepsze na tym najlepszym z moliwych wiatw", fr. tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles, co jest kpin z myli Leibniza wyraonej w Teodycei, 1, 8: "Gdyby ten wiat nie by najlepszy z moliwych, Bg nie byby go stworzy." Zakochany w piknej pannie Kunegundzie, crce barona, po pierwszym pocaunku zostaje wyrzucony z domu. Wcielony si do wojska bugarskiego (czytaj: pruskiego), straszliwi obity, dezerteruje, spotyka Panglossa w katastrofalnym stanie, ale wci optymist, dowiaduje si od niego, e baron i Kunegunda zostali zmasakrowani przez wojska bugarskie. Dalej nastpuje szereg straszliwych przygd z udziaem niedobitej Kunegundy, nie do koca powieszoego Panglossa

(a pniej wiernego Kakambo), w Lizbonie nawiedzonej przez trzsienie ziemi, w ogniu autodafe, w Eldorado, we Francji, w Anglii, gdzie "od czasu do czasu zabija si jakiego admiraa dla zachcenia pozostaych", w Wenecji, Konstantynopolu (aby wykupi z niewoli Kunegund porwan przez piratw). Wreszcie kupuj kawaek ziemi i bior si do roboty. Pangloss jest zdania, e wszystkie nieszczcia wyszy im na dobre, a Kandyd odpowiada: "To prawda, ale trzeba uprawia nasz ogrdek", tj. zajmowa si swoimi wasnymi sprawami, fr. Il faut cultiver notre jardin. Dzieo jest satyr na optymizm Leibniza i Rousseau; zob. Krl (Teodor w Wenecji).

Kanikua - najgortszy okres lata; upay; z ac. Canicula dos. 'Suczka; Syriusz' (zob.), od canis 'pies'.

Kankan - taniec francuski z 2. po. Xix w. w rytmie galopu, w metrum 2/4, upowszechniony pod koniec wieku take w innych krajach, wprowadzony przez Jakuba Offenbacha do operetki (m.in. do Orfeusza w piekle), zyska rwnie popularno na estradach jako kabaretowy fr. popisowy taniec kobiet, w rytmie galopu, o pikantnych, wyzywajcych figurach; z fr. cancan. Can-Can - komedia muz. (1953) kompozytora amer. Cole Portera, 1893-1964; Pary lat 90., kawiarnie na Montmartrze, Moulin Rouge.

Kanny - ac. Cannae, w staro. wie na pd. brzegu rzeki Aufidus w Apulii, miejsce, gdzie Hannibal (zob.) w 216 pne. zada miadc klsk konsulom rzymskim L. Emiliuszowi Paulusowi i G. Terencjuszowi Warronowi z omioma legionami i wojskami sprzymierzonymi; rozszerz. wielka, decydujca klska. Manewr kannejski - dwustronne oskrzydlenie i okrenie nieprzyjaciela w celu cakowitego zniszczenia jego wojsk. Pod Kannami obie walczce armie ustawiy piechot w centrum, a jazd na skrzydach; sabsza piechota kartagiska cofna si pod naporem rzymskiej, a silniejsza numidyjska i gallijsko-hiszpaska kawaleria okrya Rzymian cakowicie i udaremnia prby wyrwania si z tego miertelnego piercienia.

Kanoniczny - oglnie przyjty, autentyczny, obowizujcy; zgodny z kanonami (reguami, normami, prawidami, wzorami, przepisami prawa koc.); dotyczcy kanonika; z ac. canon 'prawido, przepis' od gr. kanon 'prt, miara; wzorzec'. Godzina kanoniczna - zob. Godzina.

Kanon palijski - zob. Tipitaka. Listy kanoniczne - katolickie, powszechne biblijne (Nowy Testament) listy w liczbie siedmiu: List w. Jakuba, 2 w. Piotra, 3 w. Jana i List w. Judy, tak zw. od Ii w. ne., gdy skierowane s do wszystkich, a nie do poszczeglnych kociow czy osb, i dlatego, e znajduj si w kanonie, tj. w spisie ksig witych. Prawo kanoniczne - w rdw. Corpus iuris canonici, a od 1918 Codex iuris canonici, prawo obowizujce w koc. katolickim. Wiek kanoniczny - wymagany do objcia pewnych urzdw w koc.; przen. przest. wiek kobiety po pidziesitce.

Kanopy - staro. egipskie urny grobowe, gliniane, a. kamienne, czsto alabastrowe, suce do przechowywania wntrznoci zabalsamowanego zmarego (zazw. 4 kanopy na osob), ktre miay pokrywy w ksztacie gw tzw. "synw Horusa" (czowieka, pawiana, szakala a. sokoa); podobne do egipskich antropomorficzne etruskie umy grobowe z Vii w. pne.; od nazwy staro. portu (gr. Kanobos) w Egipcie na pn. wsch. od Aleksandrii.

Kanossa - zob. Canossa.

Kantar - ogowie, udzienica bez wdzida z kkiem u dou do zakadania acucha, suca do uwizywania konia w stajni, prowadzenia w rku i do atwiejszego chwytania konia puszczonego na pastwisko; uzda; z tur.

Kantaryda - zob. Hiszpaski (Hiszpaska mucha); z gr. kantharis dpn. kantharidos.

Kanterberyjskie opowieci - zob. Opowie.

Kanterowie - rd drukarzy i ksigarzy polskich w Krlewcu i Kwidzynie, 1736-1923.

Kantor (1) - przest. dyrygent chru, kapeli koc.; organista; piewak

solista a. przodownik chru w koc. protestanckim; g. piewak w synagodze; z ac. cantor 'piewak' od canere 'piewa'. Czcij, klecho, kantora - przys., szanuj mistrza, lepszego od siebie.

Kantor (2) - przest. biuro fabryki, przedsibiorstwa; kancelaria kupca, przemysowca, bankiera; instytucja handl. a. bankowa; przedstawicielstwo handl., biuro porednictwa; lada w sklepie; dawn. due biurko; z nm. Kantor 'kantor; biuro' z ac. computare '(ob)liczy' Kantorek - pulpit, niekiedy z szafkow nadstaw, oparty na stoliku a. komodzie na wysokich nkach (w Polsce w 2. po. Xviii w.), biureczko z nachylonym (do pisania na stojco) pulpitem, stawiane w Xix w. na ladzie a. na wysokim stoliku w sklepach i biurach handl. Czemu nie? chod tu, malcze, pod kantorek, Nachyl si i przy uszko; Tu biedna duszka prosi o troje paciorek. (A. Mickiewicz, Dziady, cz. Iv, 668-70.)

Kantyczki - zob. Kantyk.

Kantyk - dawn. pie religijna, rodzaj hymnu, psalmu, kolda; z ac. canticum 'pie; piew'. Kantyczki - popularne pieni nabone o ukadzie zwrotkowym, zw. koldy i pastoraki; kancjonaliki, zbiorki kold, pieni nabonych, od pocz. Xviii w. publikowane przez drukarnie zakonne (paulini w Czstochowie, misjonarze w Wilnie itd.), w Xix w. jako tanie druki sprzedawane na odpustach, jarmarkach itp.

Kanut I Wielki - ok. 995-1035, krl Danii, ktry po 1016 sta si rwnie krlem Anglii i polubi Angielk oraz zrwna w prawach Duczykw i Anglosasw. Podejmowa wyprawy na Pomorze i Sambi, a w 1027 zawar przymierze z cesarzem Konradem Ii przeciwko krlowi polskiemu Mieszkowi Ii. Wg legendy z Xii w. (opowiedzianej w Kronikach Holinsheda, 7, 13) omieszy pewnego razu otaczajcych go pochlebcw, rozkazujc falom morskim znierochomie - oczywicie na prno - aby ukaza granice swej potgi. Pie Kanuta - ang. The Song of Canute, poemat w jz. rednioang. z pocz. Xii w., przypisywany Kanutowi, ktry mia go uoy, gdy pyn odzi na rzece Ouse pod katedr w Ely, z ktrej dochodziy go dwiki choraw.

Kapa - dawn. pluwia, opocza, okrycie zwierzchnie, zw. kapaskie, zakonne, habit; dawn. sztaba; narzuta na ko, tapczan itp.; wierzchnie przykrycie konia, rodzaj ozdobnej derki; czerwona pachta do dranienia byka w czasie walki bykw; koe. rz.-kat. szata liturgiczna w ksztacie peleryny zapinanej pod szyj; okap nad kominem kuchennym; stropnica grnicza' (podtrzymujca strop); zejciwka, schody prowadzce z pokadu do wntrza statku, nakryte wodoszczeln obudow; z pn. ac. cappa 'nakrycie gowy, paszcz'.

Kapcan - przest. biedak, czowiek ubogi; z jid., 'golec, biedak' od nowohebr. kabcan 'ebrak' od kahec 'zbiera'.

Kaper - l. mn. kaprzy, kaprowie, korsarze, partyzanci morscy, prywatni waciciele statkw a. przedsibiorcy, walczcy na wasn rk, zajmujcy a. niszczcy statki nieprzyjaciela z upowanienia monarchw a. miast, zawartego w tzw. licie a. patencie kaperskim. W Xvi w. zasynli kaprzy na subie ang. krlowej Elbiety I (zob. Drake Francis) upicy okrty hiszp. i wybrzea posiadoci hiszp. Takimi "onierzami morskimi" posugiwali si rwnie: Kazimierz Jagielloczyk, Zygmunt August i Zygmunt Iii Waza. Kaper - l. mn. kapry, uzbrojone okrty nie nalece do marynarki wojennej, na ktrych kaprzy uprawiali kaperstwo; z hol. kaper 'okrt; korsarz' z kaap 'korsarstwo'.

Kapetyngowie - fr. Capetiens, trzecia dynastia krlw Francji (po Merowingach i Karolingach) panujca od 987 (Hugo Kapet, od ktrego bierze si nazwa dynastii) w prostej linii do Karola Iv Piknego (zm. 1328). Boczna linia dynastii - Walezjusze - panowaa od 1328 do 1589 (Henryk Iii), a ga Burboska - od Henryka Iv do Ludwika Filipa, tj. od 1589 do 1848. Krl Ludwik Xvi pozwany zosta w 1793 przez Konwent Narodowy jako Ludwik Kapet.

Kapitan - z pn. ac. capitaneus 'naczelny; dowdca' od ac. caput 'gowa'. Kapitan Corndrille, Fracassa (Fracasse), Matamoros, Rinoceronte, Rodomonte, Spaventa, Terremoto - itd. zob. onierz (Samochwa); Falstaff; Papkin. Kapitan Kidd - zob. Kidd William.

Kapitan Nemo - zob. Nemo. Kapitanowie przemysu - ang. Captains of Industry, tytu z ksiki Past and Present, 'Przeszo i teraniejszo', 4, 4, (1843) Thomasa Carlyle'a; menederowie, dyrektorzy wielkich przedsibiorstw kapitalistycznych. Kapitan z Kpenick - Wilhelm Voigt, 1849-1922, pruski szewc z Kpenick (dzielnica Berlina), ktry 16 X 1906 przyodzia si w mundur kapitana, podporzdkowa sobie grup onierzy, wraz z nimi zaj ratusz w Kpenick, zaaresztowa burmistrza, odesa go na gwny odwach berliski, a sam znikn z kas miejsk. Ten figiel szewca znajcego psychologi swoich rodakw, ich kult munduru i kasty oficerskiej, wywoa wesoo na caym wiecie, ktry dostrzeg w tym symbol militaryzmu i biurokracji cesarstwa nm. Kapitan z Kpenick - opowiadanie (1906) H. Hyana. Powie biogr. (1930) W. Schafera. Sztuka (1931, wyst. pol. 1932) Carla Zuckmayera; powie i "niemiecka bajka" Zuckmayera ukazuj cich tragedi filuta, ktry, raz dostawszy si do wizienia, nie moe po wyjciu z niego na wiat pruskiego porzdku odnale ju drogi do mieszczaskiej egzystencji. w figiel umoliwia mu jednak zawarcie pokoju z wrogim wiatem, gdy cho zdoby tylko pienidze zamiast paszportu, ktrego w ratuszu szuka (aby mc wyjecha z kraju, gdzie, jako byy wizie, nie mg dota karty pracy), gdy wreszcie odda si do rk wadzy, ta nie daa wiary jego zeznaniom, nie mogc przyj do wiadomoci faktu, e czowiek o tak bawaskim wygldzie mg by wzity za oficera. Nazwa Kpenick od sowiaskiego kopanik 'pole kopane'.

Kapitol - ac. Mons Capitolinus, jedno z siedmiu (zob. Siedem) wzgrz staro. Rzymu zoone z dwch poczonych nieck kopu: na pnocnej, zwanej Arx (ac., 'twierdza, zamek'), staa witynia Junony (zob: Moneta), na poudniowej, waciwym Capitolium, witynia Jowisza Kapitoliskiego, Minerwy i Junony. Kapitol by zawsze twierdz, sanktuarium i symbolem Rzymu, wspominanym g. w zwizku z ceremoniami religijnymi, zw. triumfami, a take z dziaaniami wojennymi. witynie, wielekro burzone i odbudowywane, zniszczay tak cakowicie, e w rdw. wzgrze to suyo za pastwisko dla kz (Monte Caprino). Mimo to pami o znaczeniu Kapitolu dla miasta nie zagina: w 1143 przeniesiono tam zarzd miejski; na miejscu wityni Junony zbudowano w Xiii w. koci Santa Maria in Ara Coeli. Wspczesny plac kapitoliski, w. Campidoglio, zaprojektowa w 1536 Micha Anio, zakadajc go na planie trapezu, otoczonego przez Paac Senatorw, Paac Nowy (dzi Muzeum Kapitoliskie) oraz Paac Konserwatorw; w rodku placu wznosi si pomnik Marka (zob.) Aureliusza. W d po skarpie prowadz monumentalne schody; zob. G (Gsi kapitohskie); Laur (Kapitolu); Tarpeja.

Tam, okryty taurami na weroskim polu, Dzienne rozkazy Polak dawa z Kapitolu. (C. Godebski, Wiersz do legiw polskich, 406-07; mowa o czasie, gdy genera Karol Kniaziewicz sta kwater w Rzymie.) Kapitol - budynek parlamentu (Kongresu) USA w Waszyngtonie, monumentalna budowla klasycystyczna (1793-1865); nazwa budynkw stanowych cia ustawodawczych w USA.

Kapitua - kolegium kanonikw przy katedrze a. kolegiacie; zgromadzenie przeoonych jakiego zakonu, omawiajce sprawy caego zakonu (kapitua generalna) a. pewnej prowincji zakonnej (kapitua prowincjalna); w niekt. krajach kolegium honorowe decydujce o nadawaniu a. pozbawianiu danego orderu, wywodzce si z kapituy zakonu rycerskiego (kapitua orderu); z pn. ac. capitulum 'ustp; rozdzia' od ac. 'gwka' z caput 'gowa'. Wytrze (a. natrze) komu kapitu (a. kapituy) - strofowa kogo, aja, ostro napomina, zwymyla, mocno zgani.

Kapkan - rodzaj elaz. puapki, potrzasku z przynt, stosowany dawn. (a. dzi jeszcze przez traperw i kusownikw) do owienia wilkw, lisw i kun; z ros. od tur.

Kapon - dawn. wodzianka, gramatka, polewka z wody, piwa a. wina z tartym chlebem; mody kogut kury domowej wykastrowany dla uzyskania delikatniejszego misa (produkcja dzi poniechana na rzecz brojlerw); z czes. kapoun.

Kapnicy - w dawnej Polsce biczownicy, ktrzy brali udzia w procesjach w czasie wielkiego postu a do niedzieli wielkanocnej, ukryci w wielkich kapturach, w ktrych pozostawiono tylko otwory na oczy i usta, biczowali si nawzajem, spywajc obficie krwi; por. Bicz(ownicy).

Kapota - w Polsce Xviii i Xix w. w mskim stroju narodowym (sukienny) ubir noszony na upanie, z fadami od pasa z tyu, z zaszytymi rkawami, z szamerowaniami przy zapiciu, uywany g. przez mieszczastwo, a potem rwnie przez lud; w modzie zachodniej Xviii i Xix w. szeroki paszcz, niekiedy z kapturem, noszony przez mczyzn i kobiety; dugie okrycie wierzchnie, zw. wytarte, sfatygowane, znoszone; dugie, czarne, mskie okrycie wierzchnie noszone przez lud ydowski w Polsce do 1940; z fr. capote 'paszcz'.

Kapral. Kapral Fioek - zob. Napoleon I. May kapral - zob. Napoleon I.

Kaprys. Capriccio - opera opus 85 (Monachium 1942) Richarda Straussa, tekst: Cl. Krauss. Capriccio E-dur in honorem Joh. Christoph. Bachii Ohrdrufiensis (ok. 1704), Capriccio B-Dur sopra la kantananza del suo fratello dilettissimo (1704, w., 'na odjazd ukochanego brata', Johanna Jakoba) utwory fortepianowe (klawesynowe) J. S. Bacha. Los Caprichos - hiszp., 'Kaprysy', cykl graficzny Francisca Goyi, zoony z 80 akwafort i akwatint (1793, wyd. 1797); gorzka satyra na kobiety, lekarzy, mnichw, ciemnot warstw panujcych; ndz ludu, w fantastycznej scenerii, penej czarownic, potworw i larw. Kaprys hiszpaski - etiuda orkiestrowa opus 34 (1887) Rimskiego-Korsakowa, rozbudowany utwr o charakterze potpourri, zoony z 5 czci. Kaprys woski - utwr orkiestrowy opus 45 (1880) Czajkowskiego. Kaprysy Marianny - komedia (Pary 1851, wyst. pol. Warszawa 1874) Alfreda de Musset. Marianna, ona starego sdziego Klaudia, odtrca gorce uczucie Celia i zakochuje si w krewniaku swego ma, lekkomylnym hulace Oktawie, ktry na prob Celia przemawia za nim do Marianny. Ta umawia si z Oktawem na nocn schadzk, na ktr on wysya jednak przyjaciela. Szlachetny Celio ginie z rk nasadzonych przez zazdrosnego ma opryszkw. Kapryna - fr. La Boudeuse, obraz (ok. 1718) Antoine Watteau, Leningrad, Ennita; jedno z najlepszych dzie malarza.

Kaptur (1) - nakrycie gowy w ksztacie stoka, suce jako ochrona przed opadami; cz ubioru niekt. zakonw; por. Bonifratrzy; Kapucyni. Kaptur nie czyni mnicha - ac. cucullus non facit monachum, por. Wieczr Trzech Krli, 1, 5, 62, i Miarka za miark, 5, 1, 257, Szekspira; broda nie czyni filozofa.

Kaptur (2) - w dawnej Polsce - konfederacja zawizywana na okres bezkrlewia dla ochrony interesw warstw uprzywilejowanych i utrzymania porzdku w kraju; sd kapturowy, zob. Sd; z ac. captura 'pow'.

Kapua - ac. Capua, staro. miasto w Kampanii (Wochy), - w Vi w. pne. najznaczniejszy orodek kultury etruskiej w pd. Woszech; w Iii w. pne. staa si miastem zamonym, znanym z luksusu i atwego ycia, ok. 218 rywalizowaa z Kartagin i Rzymem, w 216 przesza na stron Hannibala, w 211 zdobyta i ukarana przez Rzymian; w 456 spustoszona przez Wandalw, w 840 zniszczona cakowicie przez Saracenw z wyjtkiem kocioa NMP, std dzisiejsza nazwa ruin miasta Santa Maria di Capua Vetere (w. 'NMP Stare Kapui'). W pobliu, na miejscu staro. Casilinum, powstaa w po. Ix w. nowa Kapua. Wywczasy kapusiskie, ac. otia capuana, okres 216-15 pne., kiedy Hannibal, w oczekiwaniu na posiki z Kartaginy, przebywa w miecie ze starszyzn swojej armii, ktra miaa tam utraci wojowniczego ducha. Std Kapu staa si synonimem miejsca penego uciech, pod ktrego wpywem si gnunieje i filistrzeje; wg Florusa, 2, 6, 21 "Kapua bya Kannami Hannibala", ac. Capua Hannibali Cannae; por. Kanny.

Kapucyni - Zakon Braci Mniejszych Kapucynw (habity brzowe ze spiczastym kapturem; brody), wyodrbniony (od franciszkanw) w 1619 we Woszech, powicony g. goszeniu misji i rekolekcji, kierowaniu tercjarstwem, najuboszy z zakonw, w Polsce od 1681; z w. capuccino od capuccio 'kaptur'. Albo kapucyn, albo starosta - przys. powstae prawdop. w epoce saskiej na temat dwch drg kariery dostpnych szlacheckim chudopachokom: zakon, gwarantujcy chleb, a niekiedy take znaczenie, i suba wojskowa, mogca doprowadzi w najlepszym razie do stanowiska starosty; dzi w znaczeniu: albo si uda, albo nie, sukces albo poraka, wz albo przewz. Kapucyn(ek) - w. capuccino, typowo woski rodzaj czarnej kawy z odrobin mleka, co daje kolor habitu kapucyna. Kapucyska porcja - wielka, jako e kapucyni mogli jada tylko raz dziennie. Kapucyskie niadanie - niuch tabaki. Kolor kapucyski - kolor habitu kapucynw, cynamonowo-brzowy.

Rn (a. trzepa) kapucyna - wulg. uprawia masturbacj (o mczynie).

Kapuletw i Montekich rody zob. Romeo i Julia.

Kapuza - w dawnej Polsce mskie nakrycie gowy: czapka futrzana z 4 klapami zwizywanymi nad gow, a w czasie mrozu opuszczanymi na kark, uszy i policzki (jeszcze za Sasw noszona przez dragonw i gwardi konn koronn); kaptur; z nm. Kapuze od rdw. ac. caputium 'kaptur mnisi'.

Kara - dawne carskie wizienie katornicze nad rzek Kar w Kraju Zabajkalskim (synny i gony protest winiw, m.in. proletariatczykw, w 1889, przeciw nieludzkiemu traktowaniu winiw i winiarek); zob. Do mazura sta wesoo...

Karabela - w dawnej Polsce krzywa szabla turecka, bogato zdobiona, z reguy nie suca jako bro, ale noszona od parady, jako uzupenienie stroju polskiego. Od nazwy miasta arab. Karbala w dolinie Eufratu na pd. od Bagdadu (dzi w Iraku) a. od nazwiska patnerza Karabeli. Pamitaj i swoi, i nieprzyjaciele Jego damaskowana krzywa karabel, Ktr piki i sztyki rzeza na ksztalt sieczki I ktrej artem skromne da imi Rzeczki. (A. Mickiewicz. Pan Tadeusz, 6, 499-502.)

Karacena - naladowany z wzorw rzymskich gitki pancerz z usek metalowych naszytych na grubym skrzanym podkadzie (uski zdobiono plkami zota), uywany w Polsce do Xviii w.; od rdw. ac. corazina z pn. ac. coriacea 'skrzana' z ac. corium 'skra'.

Karaimi - niewielka grupa etniczna pochodzenia tureckiego, wyznajca religi wyodrbnion w Viii w. (w Mezopotamii) z judaizmu, uznajca Tor, ale nie Talmud; pewna ich liczba mieszka w Polsce.

Karakol - dawn. zataczanie koniem koa a. pkola; oparta na tym manewrze taktyka walki kawalerii zach.-europ. w Xvi-Xvii w.: pierwszy szereg jedcw szwadronu (kornetu) po oddaniu salwy zawraca na ty kolumny, aby zaadowa wystrzelon bro paln. Metoda walki wprowadzona przez

organizatora wojska Niderlandw, Maurycego Oraskiego, hrabiego Nassau, 1567-1625; z fr. caracoler od hiszp. caracol 'limak'; por. Kontrmarsz.

Karatakus - Caratacus, Caradoc, legendarny krl a. wdz Sylurw w Brytanii, ktry mia y w I w., syn krla Cymbelina. Opiera si skutecznie legionom rzymskim przez 9 lat, po czym zdradzony przez Carthismandu, krlow Brygantw, dosta si do niewoli w 51 r. Zawieziony do Rzymu, zosta, jak twierdzi Tacyt (Roczniki, 12, 38), uaskawiony przez cesarza Klaudiusza. Jeden z bohaterw walijskich Triad (utworw anonimowych zapisanych w manuskryptach Xiii w. i pn.).

Karawaka - hist. kult. krzy o dwch poprzecznicach (grnej zazw. krtszej), uchodzcy w Xvi i Xvii w. za cudowny rodek chronicy od morowej zarazy. Rozpowszechniany w Polsce przez pielgrzymw wracajcych z Woch, dokd dosta si z Hiszpanii. Od nazwy miasta Caravaca w pd.-wsch. Hiszpanii, gdzie krzye takie zaczto obnasza w procesjach w czasie Czarnego Moru.

Karawanseraj - na Wschodzie dom zajezdny, miejsce nocnego postoju karawany, gromady podrnych, pielgrzymw a. kupcw, wiodcych juczne zwierzta lub jadcych wierzchem przez pustyni a. niebezpieczne okolice; z pers. karwansaraj od karwan 'karawan'.

Karbonariusze - wglarze, tajne organizacje zakadane we Woszech na pocz. Xix w., zw. od 1806 w Kalabrii (pd. Wochy). Dyli do obalenia absolutyzmu i do zjednoczenia Woch. W 1814-15, jako przeciwnicy restauracji Burbonw, przyczynili si do obalenia panowania francuskiego we Woszech; brali udzia w rewolucji 1820-21 i 1831. Nazw t przybieray take stowarzyszenia rewolucyjne innych krajw Europy w 1815-37, walczce z absolutyzmem i starym porzdkiem narzuconym przez wite Przymierze (we Francji, w Polsce w Galicji). Nazwa, w. carbonari 'wglarze', od w. wypalaczy wgla drzewnego; w ich szaasach lenych odbywa si miay pierwsze tajne zebrania stowarzyszenia.

Karbowaniec - dawn. rubel na Ukrainie; nazwa od karbw na obrzeu monety, podobnie jak rubel od rubit' 'rba' o odrbanym (w przeciwiestwie do odwaonego) kawaku kruszcu.

Karbowy - na folwarku feudalnym niszy oficjalista dworski nadzorujcy chopw, ktrzy odrabiaj paszczyzn; w kapitalistycznym majtku dworskim nadzorca robotnikw rolnych, ktry z polecenia wodarza a. rzdcy rozdziela prac i prowadzi jej rejestr; nazwa od karbw (naci) na kiju, bdcym, prcz narzdzia kary, take rodzajem prymitywnych liczyde. Przede dworem ronie kierz, nas karbowy zy jak pies - z mazowieckiej pieni lud.

Karbunku - dawn. kamie szlachetny koloro czerwonego, rubin a. granat; med. czyrak mnogi a. gromadny; z ac. carbunculus 'wgielek; wglik, ropie; drogi kamie'.

Karczma - zajazd, austeria, obera, gospoda, szynk, budynek sucy jako miejsce wyszynku (miodu i piwa, a od koca Xvi w. take i gorzaki), zabaw, tacw z muzyk i pogwarek. W miar wzrostu ruchu na drogach dobudowywano pokoje gocinne i "stan" (zajazd dla wozw, pojazdw i koni). Karczma miodowa - zob. Mid. Karczma zajezdna - (w ktrej gospodarowa moe kady, kto tylko ma si i pienidze) przen. Polska za Augusta Iii; powiedzenie jednego ze wiatlejszych magnatw 2. po. Xviii w., Adama Kazimierza Czartoryskiego, o kraju, przez ktry maszeroway i w ktrym walczyy wojska ros., pruskie i austriackie. Krzy, wieniec i wiecha - W dawnych karczmach polskich zamiast szyldw oznaczano: sprzeda miodu pitnego krzyem, sprzeda wina wiecem, a wyszynk piwa i wdki somian wiech. W karczmie i w kociele wszyscy sobie rwni - przys. Karczmareczka nasza - pop. pie ludowa o karczmarce, ktra taczy z przywdc zodziei okradajcych j wanie z dobytku. Karczmareczka nasza Dobrze sobie yje, Trzech zodziei ma za cian, Z czwartym sobie pije. (1-4; z pogranicza Wielkopolski.)

Kareta - w Xix w. czterokoowy, resorowany pojazd na dwie a. cztery osoby, o nadwoziu w ksztacie zamknitego puda z opuszczanymi oknami w drzwiczkach, cigniony przez 2, 4 a. 6 koni, bdcy wynikiem unowoczenienia i uproszczenia dawniejszej karocy; z w. carretta.

Kariatyda - podpora, rzeba przedstawiajca kobiet, speniajca funkcj kolumny, filaru, ktry podtrzymuje belkowanie, balkon itp., zw. w porzdku joskim; jej mskim odpowiednikiem jest atlant; z gr. karyatides 'dziewczta, zw. tancerki z lakoskiej wsi Karyai; niewolnice, skazane na dwiganie belkowania'. Wie Karyai, ktra w czasie wojny wspieraa Persw, zostaa pniej zniszczona, jej mczyni zabici, a kobiety sprzedane w niewol.

Kariera marnotrawcy - a. ycie rozpustnika ang. Rake's Progress, a. Orgia, ang. Orgy, obraz (1734) Williama Hogartha, Londyn, Soane's Mus.

Kariolka - w Polsce 2. po. Xviii w. lekki, odkryty pojazd na drewnianych resorach, dwukoowy, jednokonny, obity skr; z fr. carriole od w. carriola. Zazdroszczono domowi, przed ktrego progiem Stanta Podczaszyac dwukolna drynduka, Ktra si po francusku zwaa karyjulka. Zamiast lokajw w kielni siedziay dwa pieski, A na kozach niemczysko chude na ksztalt deski. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 440-44.)

Karliski Kasper - obroca Olsztyna. (na pd. wsch. od Czstochowy). Pod jego dowdztwem w 1587 zaoga zamku bohatersko odpara wojska arcyksicia austriackiego, Maksymiliana Habsburga. Legenda gosi, e gdy Austriacy porwali synka Karliskiego, szecioletniego Zygmunta, i prowadzili go w pierwszym szeregu szturmujcych wojsk, bohaterski burgrabia zawoa: "Pierwej synem ojczyzny nili ojcem byem!", i przyoy sam lont do dziaa, zabijajc dziecko. Napastnik odstpi od oblenia, a Karliski si rozchorowa i zmar w kilka lat pniej; por. Byczyna. Kasper Karliski - dramat (Wilno 1858) L. W. Kondratowicza (Wadysawa Syrokomli). Bohaterstwo Karliskiego w obronie Olsztyna - obraz Kazimierza Alchimowicza, Warszawa, Muz. Nar.

Karl-Marx-Hof - nm., 'Dwr Karola Marksa', synne robotnicze bloki mieszkaniowe Wiednia, zbudowane przez socjalistyczn rad miejsk, ostrzelane przez artyleri wojsk rzdowych w czasie tumienia powstania robotnikw w lutym 1934 przeciw dyktatorskim i represyjnym rzdom kanelerza Engelberta Dollfussa.

Karlstein - zamek warowny na pd.-zach. od Pragi czeskiej, zbud. w 1348-67 dla Karola Iv Luksemburskiego przy wspudziale Macieja z Arras, przebudowany w Xvi w., restaurowany w 1887-99, skadajcy si z podgrodzia (zamek dolny) i zamku grnego (paac cesarski, donon, koci NMP ze synnymi kaplicami Wniebowzicia i w. Katarzyny); arcydzieo czeskiej architektury rdw.

Karo - dawna polska nazwa ozdobnych fotelikw (wymbianych ju w staro. Egipcie i w Rzymie, pop. w rdw. Woszech) o charakterystycznych esowato wygitych nogach, skrzyowanych noycowo pod siedziskiem, z porczami, niekiedy bez oparcia tylnego. Karo Dantego - (w. sedia Dantesca) o ukowato wygitych nogach krzyujcych si parami z przodu i z tyu; faldistorium wywodzce si od rz. krzesa kurulnego. Karo Petrarki - skadane, z porczami w ksztacie litery S i nogami krzyujcymi si po bokach parami; we Woszech od Xiv, we Francji od Xvii w. (fr. perroquet). Karo Savonaroli - z wielu krzyujcych si, wygitych listew przykrytych porczami; fr. chaise a tenaille, gdy przypominaj obcgi.

Kary - karzeki (dawn. nizioki, okietki), osoby niezwykle maego wzrostu, niekiedy zdeformowane. Wystpuj w mitach i legendach wikszoci ludw; Pliniusz podaje szczegy o caych rasach karw, opierajc si prawdop. na opowieciach podrnikw o afrykaskich Pigmejach. Kary zajmoway wane miejsce w mitologii germ., mieszkay w jaskiniach skalnych, pieczarach i pod ziemi, gdzie strzegy kroszcw i drogich kamieni. Miay wasnego krla, byy na og przyjazne ludziom, cho niekiedy okazyway, si mciwe i zoliwe; por. Krasnoludki. Wrd karw z legendy i historii znani byli m.in.: Alberyk zob. Andromeda i Conopas - po 707cm wzrostu, kary Julii, crki Oktawiana Augusta. Bebe - (Nicolas Ferry, Francuz), 82,57cm karze krla Stanisawa Leszczyskiego. Boruwaski Jzef - 1739-1837, 707cm, szlachcic polski, wychowanek miecznikowej Humieckiej, po opuszczeniu jej dworu y w Anglii; autor pamitnikw.

Coppernin - karze ksiny Walii, matki Jerzego Iii, ostatni karze nadworny w Anglii. Jakubowski Jan - 1770-1864, 887cm, prawdop. syn biaoruskiego chopa, na dworze hr. Aleksandra Zubowa w Petersburgu, autor pamitnikw. Jarvis (John) - 607cm, pa honorowy krlowej ang. Marii I. Krassowski - polski karze krlw fr. Henryka Ii i Iii Walezego. Lucius - 607cm, karze cesarza Oktawiana Augusta. Okula - karze Barbary Radziwiwny. Xit - karze krla ang. Edwarda Vi.

Karma - w buddyzmie i hinduizmie suma etycznych skutkw dobrych a. zych myli, sw i uczynkw ezowieka, wyznaczajca jego los w nowej reinkarnacji, a potem kolejno w dalszych, do czasu osignicia penego wyzwolenia (por. Nirwana; Samsara); z sanskr. karma(n) 'praca; suba; karma'.

Karmaniola - fr. La Carmagnole, tytu fr. pieni nieznanego autora. Napisana w 1792, kiedy Ludwik Xvi by uwiziony w Temple (zob.). piewana na melodi pochodzc jakoby z okolic Marsylii, staa si jedn z najpopularniejszych pieni rewolucyjnych, ulubion pieni marszow i normalnym akompaniamentem egzekucji. Gdy Bonaparte zosta pierwszym konsulem, zabroni piewania jej, podobnie jak pieni Ca ira. Skadaa si z 12 strof, uzupenianych i zmienianych w pniejszych okresach ruchw rewol., jak w 1830, 1848, 1871; por. Ca ira; Marsyliana; pierw. kaftan z konierzem, wyogami i polami, noszony w okolicy miasta w. Carmagnola w Piemoncie, a take przez oddziay, ktre przybyy do Parya w 1792 i pomagay przy szturmie na Tuilerie; z dodatkiem czarnych spodni wenianych i szkaratnej a. trjkolorowej kamizelki sta si strojem jakobinw. Oryginalna pierwsza strofa pieni brzmiaa: Monsieur Veto avait promis D'etre fidele a son pays, Mais il y a manque, Ne faisons plus quanie. Dansons la Carmagnole (...) Vive le son du canon. 1-5, 8. (fr., 'Pan Vito, tj. Ludwik Xvi, przyrzek by wiernym swemu krajowi, ale nie dotrzyma sowa, a wic nie znajmy pardonu. Taczmy Karmaniol (...), niech yje huk armat.') Karmaniol, czyli francuzi lubi artowa operetka (1840) St. Moniuszki, libretto: Oskar Milewski; (Warszawa 1972) libretto: Joanna Kulmowa.

Karmazyn - kolor intensywnie czerwony, szkaratny; dawn. cenna tkanina teje barwy; przen. w dawnej Polsce szlachcic starodawnego rodu (od upana karmazynowego, szkaratnego, malinowego, amarantowego); jaskrawoczerwona pn.-atlantycka ryba morska; w l. mn. rodajlendy, rasa kur o upierzeniu mahoniowo-metalicznym; z w. carmesino 'czerwony barwnik' z arab. (al-)kirmiz 'alkiermes; owad czerwiec; barwnik otrzymywany dawn. z tych owadw'.

Karmel - najwyszy szczyt (5287m npm.) pasma wzgrz o teje nazwie w Izraelu, na pd.-wsch. od Hajfy; wg. Biblii (3. Ks. Krl., 18) miejsce modlitwy proroka Eliasza i odwiedzin Sunamitki u proroka Elizeusza (4. Ks. Krl., 4, 8-37); hebr. Kerem-el dos. 'winnica paska'. Karmelici - zakon pustelniczy za. w 1155 na grze Karmel przez krzyowca Bertolda z Kalabrii, zmieniony na zakon klasztorny w 1242. Zakon dzieli si na 3 niezalene gazie: karmelitw bosych (o regule surowszej, za. w 1593 w Hiszpanii po soborze trydenckim), trzewiczkowych i tercjarzy; w Polsce od 1419. Gowa jak bania karmelicka - zwrot przys. warszawski, odnoszcy si do wielkiej kuli wieczcej fasad kocioa pokarmelickiego na Krakowskim Przedmieciu.

Karnak - miejscowo w Grnym Egipcie na miejscu staro. Teb, pooona na prawym brzegu Nilu w pobliu Luksoru. W okolicy ruiny wspaniaego zespou wielu wity, wrd ktrych olbrzymia witynia Amona ze synn alej baranw, dziesicioma parami pylonw, sal hypostylow (134 kolumny w 16 rzdach) itd. W czasie wykopalisk odnaleziono tablice krlewskie z imionami faraonw do Xviii dynastii.

Karnawal - okres zimowych balw, maskarad, pochodw, zabaw, od Trzech Krli (a. od Nowego Roku) do rody Popielcowej, misopust, zapusty; z w. carnevale, od ac. carrus navalis 'wz w ksztacie okrtu, uczestniczcy w procesjach witecznych ku czci Dionizosa i Izydy'. Karnawa - fr. Carnaval. Scenes mignonnes... sur 4 notes 'scenki oparte na 4 nutach' opus 9 (1834-35), 20 utworw na temat ASCH od nazwy rodzinnego miasta panny Ernestine von Fricken, przez czas krtki narzeczonej kompozytora, Roberta Schumanna. Suita baletowa w 1 akcie do muzyki Schumanna, libretto i choreografia: Michai Fokin, scenografia: Leon Bakst (Petersburg 1910; wyst. pol. Jana Ciepliskiego Pozna 1923). Uwertura koncertowa (1891) Antonina Dvoiaka, cz rodkowa tryptyku uwerturowego, najczciej wykonywana.

Karnawa rosyjski - fr. Le Carnaval russe, wariacje i improwizacje humorystyczne na skrzypce, opus 11, Henryka Wieniawskiego. Karnawa rzymski - uwertura koncertowa opus 9 (1833) Bizeta, nawizujca do motyww opery Bizeta Benvenuto Cellini (1833), ktrej akcja rozgrywa si w Rzymie, w czasie zapustw 1532. Karnawa w Wiedniu - nm. Faschingsschwank aus Wien, utwr fortepianowy opus 26 (1839) Roberta Schumanna. Karnawa zwierzt - fr. Le Carnaval des animaux: fantaisie zoologique 'fantazja zoologiczna' (1886), suita orkiestrowa Saint-Sansa na may zesp, nie wykonana za ycia kompozytora; wrd "zwierzt" wystpuj take Pianici i Osoby dugouche; zob. te abd (Umierajcy abd).

Krntnerstrasse - synna ulica eleganckich sklepw w Wiedniu biegnca od rodka miasta (pl. w. Stefana) do Ringu (gmach Opery); nm., 'ul. Karyntyjska'.

Karoca - w Xvi-Xviii w. ciki neapolitaski powz kryty, bogato zdobiony rzebami, malowidiami itp., a wewntrz wycieany kosztownymi tkaninami, od Xviii w. oszklony, uywany g. jako pojazd dworski, krlewski a. ksicy, w Polsce od lat 70. Xvi w.; z w. carrozza.

Karolingowie - druga dynastia krlw frankijskich, ktra nastpia po Merowingach, kiedy majordom Pepin May (Krtki) zdetronizowa w 751 Childeryka Iii i obwoa si krlem Frankw. Synem jego by Karol (zob.) Wielki, najwybitniejsza posta dynastii, ktra trwaa a do mierci Ludwika V w 987, ale krlestwo rozpado si pod rzdami nastpcw Karola. Nasta okres walk wewntrznych i rosncego bezadu, potgowanego przez najazdy Normanw, Wgrw i Saracenw.

Karol Wielki - ac. Carolus Magnus; fr. Charlemagne; nm. Karl der Grosse, 742-814, jedna z najwikszych postaci rdw., syn Pepina Maego (Krtkiego), krl Frankw od 768 i Longobardw od 774, cesarz rzymski od 800 (jego koronacja na cesarza daa pocztek rdw. cesarstwu zach.-rzym.). Jego imperium, ktre rozszerzy w dwjnasb w drodze bezustannych wojen, g. przeciw Sasom, rozcigao si od M. Pnocnego do Pirenejw i Ebro, we Woszech do rzeki Garigliano i od aby do Atlantyku. W swoim wielonarodowym imperjum usiowa zaprowadzi ad w drodze reform admin. i rozlegej dziaalnoci ustawodawczej. Pod koniec ycia uczyni wiele dla oywienia

kultury, owiaty, ksztacenia kleru, budowy szk i bibliotek, reformy pisma i otoczy si plejad uczonych z rnych krajw (renesans karliski); utrzymywa przyjazne stosunki z Harunem ar-Raszidem. Jego matka, Berta, crka Cariberta, hrabiego Laonu, kobieta wielkiego charakteru i gbokich zasad moralnych, pomagaa krlowi a do chwili swego zgonu w 783. Pochowany zosta w Akwizgranie; zob. Krl (etymologia); Roland (Orlando). Przeobraenie postaci Karola Wielkiego w poetycki idea chrzecijaskiego wadcy, pogromcy niewiernych, unoszonego na skrzydach legend majcych tylko luny zwizek z rzeczywistoci hist., zaczo si jeszcze za ycia krla. Dziea poetw dworskich tego okresu - od Pieni Alkuina i poematw Angilberta do ycia Karola Wielkiego Eginharda - otaczaj wadc aur legendy i zbliaj go do wielkich bohaterw klasycznych i biblijnych. Z biegiem lat posta jego przepojona zostaje atmosfer nadnaturalnoci i cudw, czynic stopniowo z mdrca - witego, a z bohatera - mczennika. W okresie rozkwitu rdw., walk midzy feudaami i bezsilnoci wadzy centralnej, Karol staje si dla poetw symbolem odlegej, penej chway przeszoci, dostojnym, agodnym, hieratycznym, kapaskim obroc wiary przed poganami; zob. Roland (Pie o Rolandzie). Ale ju w Xii-Xiii w. walki feudaw z monarchi, osabienie entuzjazmu religijnego i pocztki tendencji realistycznych w sztuce uczyniy z niego posta sab, igraszk w rkach zdrajcw, marionetk na tronie, ukryt w cieniu potnych paladynw; zob. Paladyn; Doon z Moguncji; Raul z Cambrai; Aymon. W Orlando innamorato (1506) Boiarda i w Orlandzie szalonym (1516) Ariosta tematem centralnym przestaje by walka z Saracenami; jej miejsce zajmuje rewolta panw feudaInych przeciw monarsze, konserwatywnemu, nieudolnemu obrocy przezwycionej przeszoci. W Morgante (1483) Luigi Pulciego wielki krl staje si komiczn figur starca z burleski. Plastyka: Karol Wielki i cesarz Zygmunt Drera, Norymberga, Germ. Mus. Fresk Koronacja Karola Wielkiego Rafaela, Watykan, Stance. Rysunki pirkiem (1511) Durera, Wiede, Albertina.

Karota - karotka, marchew, zw. o krtkim korzeniu; przest. zbieranie, wyudzanie datkw, naciganie przy wszelkiego rodzaju kwestach, zbirkach na cele publ.; z fr. carotre 'rodzaj marchwi; pot. sztuka, przebiego', od ac. carota 'rodzaj marchwi'.

Karpaccy Grale - dramat (1840) Jzefa Korzeniowskiego. W huculskiej wsi abie gralka Prakseda kocha modego grala Antosia Rewizorczuka. Zazdrosny strzelec Prokop namawia Mandatariusza, aby bezprawnie wcieli jedynaka Antosia do wojska; ten dezerteruje, zabija Prokopa, zostaje hersztem zbjcw i wkrtce dostaje si w rce wadz, Prakseda za wpada z rozpaczy w obd i zostaje z litoci strcona w wody Czeremoszu przez jej starego wuja, Maksyma.

Karta - zob. Karty. Karta Ateska - fr. La Charte d'Athenes, praca architekta fr. (pochodzenia szwajc.) Le Corbusiera (1887-1965) powicona problemom wspczesnego, funkcjonalnego miasta, opublikowana anonimowo w 1942 w Paryu, bdca podsumowaniem pra Iv kongresu midzynar. org. architektw CIAM, ktry odby si w 1933 w Atenach. Na podstawie krytyki funkcjonowania miast w ich wczesnym ksztacie przestrzennym narzuci on urbanistyce Xx w. na dugi czas model kracowo odmienny - osiedla wolno stojcych wysokich budynkw z obszernymi terenami midzyblokowymi, "miasto sypialniane" bez ram architektonicznych, bez wntrz urbanistycznych, z minimalnym zrnicowaniem typw domw, bez ulic i placw. Kartki z albumu - nm. Albumbltter, utwr fortepianowy opus 124 (1832-45) Roberta Schumanna. Wielka Karta Swobd - ac. Magna Charta, zob. Wielki.

Kartafilos - zob. yd (Wieczny Tuacz).

Kartagina - ac. Carthago, miasto-pastwo na wybrzeu Afryki Pn., niedaleko dzisiejszego Tunisu, kolonia fenickiego krlestwa Tyru, za. wg legendy w 814 pne., z czasem wielka potga handlowa, rolnicza i morska na M. rodziemnym. Od Vi w. kolonizowaa wybrzea pn. Afryki, zach. Sycylii, Pwyspu Iberyjskiego, Sardynii, Korsyki w walce z Grekami, Syrakuzami i Rzymem, z ktrym 3 wojny (zwane punickimi, czyli fenickimi, kartagiskimi) zakoczyy si w 146 pne. zburzeniem Kartaginy; zob. Dydona; Hannibal; Kato St.; Scypionowie.

Karta(u)na - kartan (Xvi-Xviii w.), lekkie odprzodowe dziao oblnicze wikszego kalibru, o krtkiej lufie, ktre w cigu Xvii w. zastpio cik, dugolufow kolubryn; z nm. Kartaune z w. cortana.

Kartelusz - przest. kartka papieru, zazw. zapisana, wistek (dzi tylko w formie zdrobn. karteluszek); w dawnej Polsce pisana kartka z wyzwaniem na pojedynek, rewersem na poyczone pienidze, programem zabawy kamawaowej itp.; ze rdw. ac. kartellus.

Kartuzi - zakon kontemplacyjny pustelnikw o surowej regule, za. ok.

1086 koo Grenoble (Francja) przez w. Brunona z Kolonii; w Polsce od Xiii w. Kartuzja - klasztor zakonu kartuzw; najstarsz by klasztor La Grande Chartreuse koo Grenoble. Synne s kartuzje w Champmol koo Dijon (Xiv w., zniszczona w 1793) i w Pawii we Woszech (Certosa di Pavia, Xiv w.). Nazwa od Catursiani Montes a. Catorissium, Chatrousse, wsi w Delfinacie, w pobliu pierwszego klasztoru kartuzw, a nie od La Grande Chartreuse, ktr nazwano od zakonu. Kartuzja Parmeska - fr. Chartreuse de Parme, powie (1839, t. pol. 1899 Klasztor Kartuzw w Parmie; 1923 Pustelnia Parmeska) Stendhala.

Karty - Moliwe, e karty znane byy ju staroytnemu wiatu, cho brak na to dowodw. Najwczeniejsze znane karty pochodz z Xii w. (Chiny, Korea), ale w Europie pojawiaj si dopiero w Xiv w. Figuruj na wykazie wydatkw dwom krla fr. Karola Vi za rok 1392; w 1397 burmistrz Parya zabrania gry w karty w dnie powszednie. Karty s pierwszymi dzieami miedziorytniczymi, produkcja ich w Niemczech siga pocz. Xv w., we Woszech w 1425, w Anglii dopiero w 1463 (malowane rcznie). Byy zwykle 4 "kolory", w Niemczech nazywane: serca, dzwonki, licie i odzie, we Woszech: miecze, buawy, puchary i pienidze, w Polsce wzorem niemieckim: kolor czerwienny, dzwonkowy (a. bukowy), winny i odny. Obecnie uywan powszechnie odmian: kier, karo, pik i trefl, przyjto we Francji w Xvi w. Pocztkowo w kadej maci byo po 4, potem po 9 kart: tuz, krl, wynik, ninik, semka, sidemka itd.; wszystkie maci wicia kozera (tj. bi atut). W kartach europ. krl trefl mgi pierw. oznacza herb papieski; krl pik - krla Francji, karo - krla Hiszpanii, kier - krla Anglii. Krlowie w kartach fr. nazywani s: Dawid (piki), Aleksander (trefle), Cezar (karo) i Karol (kiery), jako przedstawiciele imperiw: yd., gr., rz. i frankijskiego; krlowe to Pallas Atene (piki), Judyta (trefle), Rachela (karo) i Junona (kiery), a byy wizerunkami: Joanny d'Arc; Isabeau, krlowej-matki; Agnes Sorel, faworyty krla, i Marii Andegaweskiej, maonki krla Karola Vii. Karty byy w Polsce pocztkowo b. drogie, tak e grano w nie w Xv w. tylko przy dworze, ale w Xvi w. rozpowszechniy si. Grano w takie gry-zabawy jak: kupiec, kasztelan, wzek, skrzetuka, matus primus, bie (bicz), nosek, rus, drubart, zegarek, krl, ramsz, panfil. Za Sasw wziy gr gry hazardowe, jak chapanka (chap, kontra), tryszak (fluss, sfraszak), mariasz, pikieta (rumel), wik, faraon, boston, ecarte, stos, loteria itd.

Karuzel - hist. kult. publiczne zabawy rycerskie, popisy sztuki jedzieckiej i wadania broni, ktr w Xvii w. na dworach Europy wskrzesi miay tradycje turniejw rdw.; w Polsce po raz pierwszy w 1788 w 105 rocznic odsieczy wiedeskiej; przest. zamiast karuzela; z fr. carrousel 'karuzel (tumiej, popisy)'.

Karwasz - hist. cz zbroi husarskiej osaniajca przedrami; mankiet, wyg na rkawie; skra, ktr podszywano spodnie do konnej jazdy; z wg. karvas 'naramiennik'.

Kasa. Kasa bracka - instytucja ubezpiecze spo. grnikw (i hutnikw); kasy takie dzialay na Grnym lsku prawdop. od Xv w.; w Xix i Xx w. rwnie w innych zagbiach wglowych w Polsce. W 1950 objte oglnym systemem ubezpiecze spo. Kasa Chorych - instytucja ubezpiecze spo. w Polsce w latach 1920-34. Kasa im. Mianowskiego - zob. Fundacja.

Kasandra - gr. Kassandra, Aleksandra, mit. gr. najpikniejsza crka krla Troi, Priama, i Hekabe. Zakocha si w niej Apollo i udzieli jej daru proroczego, ale gdy nie odwzajemnia mioci boga, ten za kar sprawi, e nikt nie wierzy jej przepowiedniom; daremnie przestrzegaa Trojan przed drewnianym koniem Grekw, na prno zapowiadaa klsk miasta. W czasie gdy Achajowie pldrowali Troj, skrya si pod opiek Ateny w jej wityni, skd wywlk j jednak, a potem zgwaci Ajaks May, przywdca Lokryjczykw, odtd znienawidzony przez bogini. Przy podziale upw Kasandra dostaa si Agamemnoowi, ktry j jako niewolnic zabra z sob do Grecji. W Mykenach zostaa wraz z Agamemnonem zamordowana przez Egista i Klitajmestr; przen. zowrbna prorokini, zwiastunka katastrofy. Aleksandra - epopeja (ok. 295 pne.) poety hellenistycznego Likofrona z Chalkis; poemat, zoony z 1474 wierszy w trymetrach jambicznych, jest dugim acuchem niejasnych przepowiedni Kasandry. Kasandra - wiersz (1802) Fr. Schillera. Wiersz (1862) G. Mereditha. Wiersz (1870) D. G. Rossettiego. Kantata - (1786) J. Ch. F. Bacha. Rzeba (1843) J. Pradiera, Awinion, Muz. Rzeba (1895) M. Klingera. Ajaks i Kasandra - obraz (ok. 1617) Rubensa, Gal. Liechtenstein.

Kasata - rozwizanie, likwidacja, zniesienie, uniewanienie; z ac. cassata 'skasowana, zniesiona'.

Kasata klasztorw - a. zakonu zniesienie klasztorw przez wadze pastwowe (w Europie g. w Xviii i Xix w.) a. rozwizanie zakonu przez papiea (jak zakonu jezuitw przez Klemensa Xiv w 1773 na danie rzdw Portugalii, Francji i Hiszpanii).

Kasjopeja - gr. Kassiopeia, mit. gr. ona krla Etiopii, Cefeusza (zob.), matka Andromedy (zob.); konstelacja nieba pnocnego, widoczna w Polsce przez cay rok.

Kasper - Gaspar zob. Trzy (Trzej krlowie).

Kasperl(e) - komiczna posta teatru lud., gamo, tuman wiejski, austriacka odmiana Hanswursta (zob.), wynaleziona ok. 1800 przez komika Johanna Laroche w teatrze Leopoldstadt w Wiedniu; pniej posta w teatrze lalkowym dla dzieci; por. te Pulcinella.

Kassiterides - gr., 'wyspy cynowe', nazwa uyta najpierw przez historyka gr. Herodota, identyfikowana zwykle z wyspami Scilly i Kornwali (lub ca Brytani), skd Kartagiczycy pierwsi sprowadzali cyn do krajw rdziemnomorskich.

Kasta - jedna z warstw, grup ludnoci, tworzcych hierarchiczn struktur spo. (zazw. opart na dziedzictwie i endogamii), oddzielona od innych szczelnymi przegrodami spo., uwiconymi zwyczajem, prawem a. religi (np. w Indiach do 1950; zob. Bramini; Kszatrijowie; Parias; Siudrowie; Wajjowie); przen. odrbna grupa spoeczna, wyrniajca si bogactwem, dziedzicznymi przywilejami, specjalnoci zawodow itp.; z hiszp., port. casta 'rasa; rd; rodowd'.

Kastalia - rdo kastalskie, wite rdo w Delfach, u stp Parnasu, powicone Apollinowi i muzom; mit. gr. jedna z legend utrzymuje, e jest to imi dziewczyny, ktra utona w rdle, uciekajc przed zalotami Apollina. Od czasw hellenistycznych uwaane (zw. przez Rzymian) za rdo muz, dajce natchnienie poetom.

Kastaniety - instrument perkusyjny uywany przez tancerki hiszp., zoony z poczonych z sob muszli drewnianych (umocowanych wewntrz doni), ktre, uderzone o siebie, wydaj klekoccy dwik; z hiszp. castanetas (l. mn.) od castana 'kasztan'.

Kastor i Polluks - gr. Kastor, Polydeukes; ac. Castor, Pollux, mit. gr. i rz. herosi gr., bliniacy, zwani Dioskurami (gr. Dioskouroi 'synowie Zeusa'), synowie Zeusa i Ledy (wg innej wersji - Tyndareosa i Ledy), kochajcy si bracia, uwaani przez epick poezj za miertelnych, ale rwnie czczeni jako bstwa, opiekunowie eglarzy, ktrym wskazuj drog jako gwiazdy konstelacji Blinit (ac. Gemini) a. objawiaj si na szczytach masztw jako ognie w. Elma (zob. Ogie). Wzywali ich pomocy rozbitkowie na morzu i onierze w bitwie; obaj synli jako nieustraszeni wojownicy, Kastor by sawnym ujedaczem koni, a Polluks - piciarzem. Uciekano si do nich zreszt we wszelkich kopotach ycia jako do przyjaci ludzkoci; kult ich by szczeglnie powszechny w Sparcie i w Rzymie (witynia na Forum). Kiedy Tezeusz porwa ich mod siostr Helen, odzyskali j; brali udzia w wyprawie Argonautw. Ich ostatnim czynem na Ziemi byo uprowadzenie crek krla Leukippa, Feby i Hilejry, w czasie ich lubu z kuzynami herosw, Idasem i Linkeusem, ktrzy ruszyli w pocig za Dioskurami. W walce, jaka si wywizaa, Kastor zgin z rki Idasa, a Polluks, ktry by niemiertelny, zabi Linkeusa i zosta przez Zeusa zabrany na Olimp; tam uzyska pozwolenie, aby wraz z bratem spdza na przemian jeden dzie w Hadesie, a jeden na Olimpie. Chrzecijastwo nie zniszczyo kultu Dioskurw; przetrwali oni bd jko apostoowie Jan i Filip, bd jako wici Kosmas i Damian; przen. wierni, nieroztczni przyjaciele. Poezja: Hymn homerycki do Dioskurow. Dioskurowie 22. Idylla (Iii w. pne.) Teokryta. Castor et Pollux - opera seria (tragedia liryczna, 1737) J. Ph. Rameau; tekst: G. Bernard. Porwanie Leukippid - (tj. crek Leukipposa) ulubiony temat sztuki antycznej. Paskorzeba na fryzie Herona (2. po. V w. pne.), Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (1620) Rubensa, Monachium, St. Pinakoteka. Dioskurowie - dwie rzeby przedstawiajce dwu herosw z komi, rzymskie kopie wietnych posgw gr., prawdop. z Iv w. pne., znalezione w Termach Konstantyna i postawione. na placu Kwirynalskim w Rzymie za Sykstusa V (po Xvi w.). Dwie wielkie rzeby na szczycie schodw prowadzcych na plac Kapitoliski w Rzymie.

Kastrat - trzebieniec, kastrowany samiec; kastrowany mczyzna, eunuch, nezaniec (w. eviralo) kastrowany tu przed mutacj piewak w. (Xvi-Xviii

w.) o gosie sopranowym a. altowym, odznaczajcym si jednak u kastratw wiksz ni u kobiet si, szerszym diapazonem i szczegln barw; do czasu zakazu papieskiego (1903) kastraci piewali w chrach koc., m.in. w synnym chrze kaplicy Sykstyskiej w Watykanie. piewali te w operach w 1588-1793, kiedy obowizywa papieski zakaz wystpw scenicznych kobiet; z ac. castratus od castrare 'kastrowa'.

Kasyda - arab., 'poemat celowy', podstawowy gatunek klasycznej poezji arabskiej uformowany w czasach przedmuzumaskich, znany rwnie poezji perskiej i tureckiej. Treci kasydy jest pochwaa a. nagana osoby, rodu a. plemienia; skada si z kilkunastu do stu bejtw (par pwierszy). W okresie romantycznym naladowana przez poezj europejsk (np. Farys. Kasyda A. Mickiewicza).

Kasza - dawn. potrawa papkowata, rozgotowana (z krup, ryu, ziemniakw itp); dzi krupy, ziarna zboowe oczyszczone i uszczone, utuczone, grubo zmielone a. cae; potrawa z kaszy gryczanej a. hreczanej (tatarczanej, krakowskiej), jaglanej, jczmiennej (orkiszowej), jczmiennej-perowej, kukurydzianej, owsianej itd.; przen. zamieszanie, zamt, kopot, tarapaty. Drobna kaszka - Kaka-Maryka, zabawa dziecica, w ktrej dwoje dzieci krci si szybko w koo, trzymajc si za donie wycignitych przed siebie, skrzyowanych rk. Kasza zielecowa - z niedojrzaego yta. Kaszka z mleczkiem - rzecz atwa do wykonania a. zaatwienia. Kipi kasza - gra dziecica w pik, przy ktrej niekiedy recytuje si wierszyk: "Kipi kasza, kipi groch, lepsza kasza nili groch, bo od grochu boli brzuch, a od kaszy czowiek zdrw." Nie da sobie w kasz dmucha, nie da si zje w kaszy - nie da si wyzyska, okpi, skrzywdzi. Wle w kasz - w kopoty, tarapaty; narobi sobie bigosu.

Kasztan - drzewo z rodziny bukowatych o jadalnych owocach, rosnce w Europie pd., Afryce pn., w Chinach, hodowane w parkach; owoc tego drzewa a. owoc kasztanowca; ko cisawy (majcy barw drewna cisu), czerwonobrunatny, rudawobrzowy, jasnogniady, o barwie owocu kasztanowca; od gr. kastaneion (karnon) dos. '(orzech) z Kastanii (gr. Kastanaia) w Poncie (Azja Mn.) a. z Kastany w Tesalii".

Wyciga kasztany z ognia cudzymi rkami - zwrot przys. (fr. tirer les marrons du feu) z bajki (ks. 9, 17) La Fontaine'a Mapa i kot. Mapa Bertrand skania kota Ratona do wyjmowania z ognia pieczonych kasztanw, ktre zaraz sama zjada, a do chwili nadejcia sucej; wtedy zwierzta uciekaj.

Kasztelan - w Polsce Piastw - zarzdzajcy zamkiem a. grodem, podlegym mu okrgiem. Od Xiv w. utraci wszelkie funkcje, prcz wojskowej, i zosta tytularnym urzdnikiem ziemskim, zasiadajcym w radzie krl., a pniej w senacie. Poprzednia nazwa "pan" (np. pan krakowski - kasztelan krakowski) utrzymaa si jeszcze w Xvii w., a w wypadku "pana krakowskiego" (ktry by najwyszym godnoci senatorem wieckim) do koca Rzplitej. Nazywani byli od grodu (np. kasztelan czerski, a nie mazowiecki, gdaski, a nie pomorski); z ac. castellanus 'mieszkajcy w twierdzy' od castellum 'zamek, twierdza'. Kasztelan drkowy - powiatowy, niszego rzdu, nie majcy w senacie krzesa, tylko miejsce na awie z tyu. Kasztelan krzesowy - wyszy urzdnik zasiadajcy w senacie, godnoci niiszy od wojewody. Kasztelania - kasztelastwo, godno, urzd, wadza kasztelana; obszar objty wadz kasztelana.

Katakumby - staro. rzymskie grobowce podziemne chrzecijan, z rozbudowanym, wielopitrowym systemem korytarzy, ukonych sztolni schodkowych, z kwadratowymi komorami i kaplicami. Ciaa zmarych wmurowywano w ciany. Katakumby rz. powstay zgodnie z tradycj ydw (ktrzy nigdy nie palili zwok, ale grzebali swych zmarych), nie za, jak gosi bdna legenda, aby ukry zwoki chrzec. przed fanatyzmem pogaskim. Te podziemne budowle cmentarne byy w staro. przedsiwziciem cakowicie jawnym (na powierzchni rosn musiay przecie olbrzymie usypiska wydobytego materiau skalnego i ziemnego) i znajdoway si nie tylko w Rzymie, ale i w wielu innych miastach staro., jak Aleksandri, Syrakuzy, Neapol. W okresach przeladowa odbyway si tam jednak potajemne naboestwa; rozszerz. podziemia kociow a. budynki cmentarne, gdzie w oddzielnych wgrbieniach umieszcza si trumny zmarych; z ac. Catacumbae 'okolica pod Rzymem, przy Via Appia, z podziemnymi grobami chrzec.; podobne cmentarze w innych miejscach'.

Katalog. Katalog kobiet - gr. Katalogos gynaikon poemat gr. heksametrowy Hezjoda

(a. jego naladowcy), zachowany we fragmentach, wyliczajcy bohaterki dawnych legend wraz z opisami ich przygd i genealogi. Katalog okrtw - gr. zob. Iliada (Synne ustpy). Katalog si trojaskich - zob. Iliada jw.

Katanka - krtka suknia; dawn. a. lud. kaftan; bluza, kurtka; w Xviii w. krtka siermiga, kurtka noszona przez wojsko obcego autoramentu.

Katapulta - znana od najdawniejszych czasw historycznych machina wojenna do miotania wielkich strza a. cikich pociskw, np. kamieni, w czasach antycznych na odlego 1/47km; z ac. catapulta od gr. katapaltes.

Katarowie - oglna nazwa pop. dualistycznych rdw. grup relig. przeniesionych z Bakanw do Europy Zach., gdzie kwity w okresie upadku obyczajw hierarchii kocioa kat. w Xi-Xiii w., znane pod rnymi nazwami, jako albigensi, bogomilcy itd. Ruch ten wywodzi si z gnostycyzmu i manicheizmu; odrzuca nie tylko zewn. symbole katolicyzmu, jak sakramenty, hierarehi, cze krzya, witych, obrazw i relikwii, ale te chrzec. stosunek Boga do czowieka: Bg, rzdzcy wiatem ducha, by w konflikcie z Szatanem, panujcym nad materi. W walce z katarami rozwina si ostatecznie inkwizycja, a krucjaty, ktre wysya przeciw nim papie Innocenty Iii, zrujnoway doszcztnie wietn kultur prowansalsk; z gr. katharos 'czysty'.

Katarynka - przenony mechaniczny instrument muzyczny uruchamiany za pomoc rcznej korby wprawiajcej w ruch mechanizm, zoony z piszczaek, aparatu rozdzielajcego powietrze, miechw i waka melodycznego, na ktrym wg odpowiedniego szablonu osadzone s zgite druciki a. drewniane koeczki otwierajce kolejno kanay do piszczaek. Wynalazc katarynki by prawdop. G. Barba z Modeny (1. po. Xviii w.). Instrumenty te, uywane przez wdrownych grajkw w 2. po. Xviii i Xix w. w Europie, wyszy z uycia, nie mogc rywalizowa z przenonymi aparatami radiowymi; z nm. Kathrinchen 'Kasia', nazwa laleczki obracajcej si w Xviii w. na katarynkach w rytm melodii. Szejne katarynka - dawn. jarmarczny teatr marionetek; latarnia magiczna pokazywana dawniej w budzie na placach zabaw; marionetka; katarynka; prawdop. od nm. schnes Kathrinchen 'liczna Kasia' por. wyej. Panowie i panie! wiatowe kochanie - witamy, witamy Przelicznie u

bramy! A wita was, wita Dziewczynka przykrajna o zdrowie pyta Katarynka Szajna! (W. Pol, Szajne Katarynka, Obrazek wstpny, 1-8.)

Katarzyna - imi z gr. katharos 'czysty', imi dwu pop. witych, wielu krlowych, np. trzech z szeciu on Henryka Viii, ony Henryka V, Karola Ii, oraz dwch sawnych caryc i potnej Katarzyny Medycejskiej; gr. Katharina, fr. Cathorine, ros. Jekatierina, zdr. Katia; n.-gr. Katina, nm. zdr. Kathe, Kt(h), Kati, Trine, irl. Kathleen, w. Caterina.

w. Katarzyna z Aleksandrii - legendarna dziewica z Iv w., skazana na rozdarcie na kole zaopatrzonym w szpice, cudownie uratowana, potem cita. Przedstawiana z ksik, koron, kotem, mieczem i palm. Jej mistyczne zalubiny z Chrystusem byy ulubionym tematem malarzy Renesansu. Nic pewnego o niej nie wiadomo. G. miejsce kultu - wielki klasztor na grze Synaj. Mistyczne zalubiny w. Katarzyny - synny tryptyk (olej na desce, 1475-79) Memlinga; Brugia, Sint Janshospitaal.

Katarzyna Aragoska - 1485-1536, crka Ferdynanda Katolickiego i Izabeli kastylijskiej, od 1509 krlowa Anglii; pierwsza ona Henryka Viii. W 1533 krl, wbrew postanowieniu papiea, przeprowadzi uniewanienie maestwa, aby polubi Ann (zob.) Boleyn. Rozwd ten jest jednym z g. wydarze sztuki Szekspira Henryk Viii.

Katarzyna Austriacka - 1533-72, crka cesarza Ferdynanda I Habsburga i Anny z czes.-wg. linii Jagiellonw, od 1553 ona Zygmunta Augusta, chora na padaczk, po kilku latach separacji spdzonych w Radomiu powrcia do Austrii.

Katarzyna Howard (wym. haued) - ok. 1521-42, krlowa Anglii, pita ona Henryka Viii, ktry oeni si z ni wkrtce po rozwodzie z Ann Kliwijsk w 1540. W 1541 oskarono j o niemoralne prowadzenie si przed zawarciem maestwa; cho przyznaa si do tego, Henryk gotw by przebaczy. Kiedy jednak przedstawiono dowody podobnego postpowania po lubie, zostaa skazana i cita, bardziej ze wzgldw politycznych ni moralnych; Henryk obawia si rosncej potgi rodziny Howardw. Portret (1540-01) pdzla Holbeina Mt., Toledo (Ohio, USA), Mus. of Art.

Katarzyna Izmajowa - bohaterka noweli Lady Makbet mceskiego powiatu, ros. Ledi Makbet Mcenskowo ujezda (1866), Nikoaja Leskowa, ona zamonego kupca prowincjonalnego, kobieta pena temperamentu, nudzc si w domu Izmajoww pod nieobecno ma, zakochuje si w parobku Siergieju, a gdy jej te odkrywa ich romans, zabija go, sypic mu trucizn do grzybw. Wraca m, peen podejrze. Kochankowie morduj go, a trupa ukrywaj; zabijaj rwnie maego siostrzeca ma Katarzyny, aby ona sama tylko bya dziedziczk majtku. Zbrodnia zostaje odkryta, a oboje sprawcy zestani na katorg. Po drodze, na promie pyncym przez Wog, zazdrosna o Siergieja Katarzyna spycha rywalk do rzeki i tonie wraz z ni. Lady Makbet mceskiego powiatu - opera (Leningrad 1934; nowa wersja pt. Katarzyna Izmajowa. Moskwa 1963; wyst. pol. Pozna 1965) Dymitra Szostakowicza; libretto: Adelina Preis i kompozytor, wg Leskowa; por. Makbet.

Katarzyna Jagiellonka - 1526-83, crka Zygmunta I Starego i Bony, matka Zygmunta Iii Wazy, w 1562 polubia ksicia fiskiego Jana. Gdy otrzyma koron szwedzk, zostaa krlow Szwecji; usiowaa nadaremnie przywrci katolicyzm w tym kraju. Wraz z mem wiziona w 1563-67 przez krla Eryka Xiv; zob. Tczyski Jan Chnciciel.

Katarzyna Medycejska - 1519-89, prawnuczka. Wawrzyca Wspaniaego, crka Wawrzyca ksicia Urbino (Myliciela z Grobowca Medyceuszw Michaa Anioa) i Magdaleny de La Tour d'Auvergne, osierocona w pierwszym roku ycia, wychowana przez jednego ze swych stryjecznych dziadkw, kardynaa Juliana de Medici (bastarda), pniejszego papiea Klemensa Vii, wspartego rad innego stryjecznego dziadka, papiea Leona X (z prawego oa). Wstrzsajcym przeyciem dziecka byo oblenie Florencji przez cesarza Karola V, dajce przedsmak okropnoci wicych si z wadz polityczn. W Rzymie Klemens Vii wydaje j w wieku lat 14 za Henryka, ksicia Orleanu (majcego 14 i p roku), syna Franciszka I (zob.), pniejszego Henryka Ii. Na pocztku poycie ich nie byo zbyt szczliwe; pniej jednak jej uczucie do ma odznaczao si niema tolerancj, a cho szczerze nie cierpiaa jego faworyty, Diany de Poitiers (zob.), bya wierna Henrykowi i otoczya kultem swoje wdowiestwo po jego mierci w 1559. Bya matk trzech krlw Francji: Franciszka Ii, Karola Ix i Henryka Iii. W 1560-63 bya aktywn regentk za Karola Ix; kilkakrotnie zmieniaa orientacj polit.: wybuch wojen religijnych w 1562 sprawi, e odstpia od ugodowej postawy wzgldem hugonotw i sprzymienya si z parti katolick Franciszka Gwizjusza, wchodzc w pertraktacje z krlem hiszp. Filipem Ii. Kiedy wpyw admiraa Cofigny, przywdcy hugonotw, na Karola Ix zacz zagraa jej wadzy, planowaa zamordowanie Coligny'ego, a gdy to zawido, wzia udzia w przygotowaniu masakry Nocy (zob.) w. Bartomieja (1572). Popieraa

starania Henryka Walezego o koron polsk, a gdy uciek z Polski i obj tron fr. jako Henryk Iii (1574), wpywy jej miay jakoby znw wzrosn; ya do dugo, by zobaczy, jak walki wewntrzne i nienawici osigny szczyt w (potpionym przez ni) zabjstwie Henryka Gwizjusza. Wkrtce potem zmara, doszcztnie zapomniana. Miaa dziewicioro dzieci, wrd nich 3 crki: Elbiet, Klaudi i Magorzat, ktre wyszy za: Filipa Ii hiszp., Henryka Lotaryskiego i Henryka krla Nawarry i Francji. Katarzyna, nie bdc adn, miaa wiele wdziku: wysoka, o krlewskim sposobie bycia, wysoki czole, dumnym spojrzeniu Medyceuszw, wytwornych doniach. Pisaa biegle wiersze po wosku i listy po francusku. Jak caa jej rodzina, kochaa sztuk, zw. architektur, i sama zajmowaa si upikszaniem Luwru, Fontainebleau, Chenonceaux i Tuilerii; umocnia wpywy w. kultury we Francji.

Katarzyna Parr - 1512-48, krlowa Anglii, szsta i ostatnia ona Henryka Viii, crka wysokiego urzdnika dworu, Sir Thomasa Parra, 2 razy owdowiaa, nim Henryk polubi j w 1543. Umiaa si obchodzi z niebezpiecznym maonkiem dziki agodnemu usposobieniu i sympatii dla anglikanizmu, ale i tak pewnego razu ledwo unikna losu swych krlewskich poprzedniczek. Owdowiawszy w 1547, wywieraa znaczny wpyw na rzdy syna Henryka, Edwarda Vi. Wysza raz jeszcze za m za swego dawnego aspiranta, barona Seymur of Sudeley, ale w rok pniej zmara w poogu. Wyksztacona, biega w teologii, byta autork Lamentacji a. alw grzesznicy.

w. Katarzyna ze Sieny - 1347-80, najbardziej czczona z woskich witych, zakonnica, dominikanka, mistyczka, braa udzia w yciu polit. kocioa w okresie jego upadku, marzya - moe pierwsza - o konfederacji pastw w. i przedstawia swj projekt Gnegorzowi Xi w Awinionie. Niewyksztacona, analfabetka niemal, dyktowaa jednak wiele dzie; zachowao si ok. 380 jej listw do dostojnikw wieckich i koc.; styl, liryzm i wigor tej korespondencji ka j zaliczy do klasyki jz. woskiego. Dialogi w. Katanyny (w. Libro della divina dottrina 'ksiga boskiej doktryny') traktuj o koniecznoci reformy w kociele i potpiaj jaowy ascetyzm; uwaane za arcydzieo lit. w. W 1939 proklamowana patronk Woch. Bya to niewtpliwie jedna z najwikszych postaci rdw.

Katarzyna z Heilbronn - (nm. Katchen von Heilbronn) bohaterka wielu ludowych opowieci nm., prosta dziewczyna z ludu zakochana w szlachcicu-rycerzu. Temat ten, dziki kontrastowi gwnych postaci, pociga bardzo romantykw. Katarzyna z Heilbronn, czyli Prba ognia - nm. ...oder die Feuerprobe, dramat proz i wierszem (1810) Heinricha von Kleista.

Katechizm - ksika bdca wykadem zasad wiary, zazw. w formie pyta i odpowiedzi; z gr. karechismos 'nauczanie'. Didache - gr., 'Nauka', Nauka dwunastu Apostow, pismo wczesnochrzec., pochodzce z po. Ii w., znalezione w Stambule w 1875, opublikowane w 1883, uchodzce za pierwszy katechizm. Confessio fidei catholicae christiana... - dzieo (1553) kardynaa Hozjusza, najstarszy katechizm w Polsce. Katechizm polskiego dziecka - zob. Kto ty jeste?

Katerfelto Gustavus - szarlatan, synny pod koniec Xviii w. Pojawi si w Londynie w 1782 w czasie epidemii grypy, pokazujc swj "aparat filozoficzny" w Spring Gardens i demonstrujc mikroskop soneczny, przez ktry rozentuzjazmowane tumy oglday wymoczki pywajce w mtnej wodzie; rozszerz. szarlatan, znachor.

Katharina - sekutnica z komedii Poskromienie zonicy zob.

Katharsis - gr., 'oczyszczenie' lit. oczyszczenie, rozadowanie uczu, wzrusze (jak np. lito i strach) pod wpywem sztuki, zw. tragedii scenicznej.

Kato(n) Modszy Utyceski - Marcus Porcius Cato Uticensis, 95-46 pne., prawnuk Katona Starszego, polityk rz. o nieugitym charakterze i nieskazitelnej prawoci, ograniczony, rwnie odporny na perswazj, jak na prby przekupienia go, na pochway, jak na obelgi, zwany "sumieniem Rzymu", obroca przeywajcej si republiki, pierwowzr konserwatywnego arystokraty, a dla potomnych idealna posta wroga tyranii. Jako kwestor gosowa za wyrokiem mierci na uczestnikw spisku Katyliny, czym narazi si Cezarowi. W wojnie domowej opowiedzia si przeciw triumwiratowi, a po klsce Pompejusza pod Farsalos i jego mierci w Egipcie uda si do Utyki (na pn., zach. od Kartaginy) w pn. Afryce, gdzie na wie o zwycistwie Cezara pod Tapsus odebra sobie ycie, rzucajc si na ostrze miecza. Tradycja gosi, e ostatni noc spdzi na lekturze dialogu Fedon (o niemiertelnoci duszy) Platona. Wkrtce po jego mierci Ciceron wyda na jego cze panegiryk pt. Cato, a niezadowolony z tego Cezar odpowiedzia pamfletem Anticato; oba nie zachowane.

Pharsalia - nie dokocz. epopeja hist. Lukana (39-65 ne.) o wojnie domowej midzy Cezarem i Pompejuszem, gdzie Kato, w nimbie swego szlachetnego samobjstwa, przedstawiony jest jako obroca wolnoci przed tyrani uosobion w Cezarze. Bogowie byli po stronie zwycizcy, ale Kato - po stronie zwycionego ac. victrix causa diis placuit, sed victa Catoni, z Pharsalii, 1, 128, Lukana; o Katonie, ktry pozosta wierny Pompejuszowi pokonanemu przez Cezara. Trzeci Kato - zob. Mdrcy (Drugi Daniel). Cato - tragedia (1713) Josepha Addisona, wg Plutarcha. Caton d'Utique - dramat (1715) F. M. Dechamps. Katon w Utyce - tragedia (Rzym 1728) Pietra Metastasia. Liczne opery wg Metastasia, m.in. A. Vivaldiego (Werona 1737), Johanna Chr. Bacha (Mediolan 1762), Giovanniego Paisiello (1789). Umierajcy Kato - tragedia (1732) Johanna Chr. Gottscheda. Obrazy: fresk Perugina, Perogia, Collegio del Cambio. mier Katona obraz Le Bruna, Pary, Luwr. Obraz Delacroix, Montpelier, Muz.

Kato(n) Starszy Cenzor - Marcus Porcius Cato Maior Censorius, ok. 234-149 pne. rzymski m stanu, pisarz i mwca, utalentowany dowdca i administrator, pochodzenia plebejskiego, "homo novus" (ac., 'czowiek nowy'), wyniesiony dziki swym osobistym zaletom na najwysze stanowiska pastwowe. Jako cenzor w czasach upadku obyczajw wprowadzi podatek od zbytku; usun z senatu i listy ekwitw ludzi skompromitowanych niewaciwym trybem ycia, zwalcza wpywy kultury greckiej, dc do moralnej, ekonomicnej i socjalnej rekonstrukeji w myl starorzymskich ideaw, ktre sam jako czowiek skromnie yjcy i surowy wzgldem siebie i innych kultywowaI. Ukrywa sw rozleg wiedz pod chopskimi manierami w wyrafinowanym kulturalnie towarzystwie senatorw. W swojej polityce gosp. reprezentowa interesy wacicieli najwikszych obszarniczych majtkw niewolniczych. Po pobycie w Kartaginie, gdzie zobaczy sukcesy rolnictwa i rosncy na nowo dobrobyt dawnego wroga, zacz uporczywie domaga si zburzenia tego miasta, czego jednak mier nie pozwolia mu doczeka, cho zdoa doprowadzi do wybuchu wojny z Kartagin (3. wojna punicka, 149-146 pne.). Uchodzi za twrc aciskiej prozy literackiej; jego Pocztki (Origines) byy pierwszym dzieem hist. w jzyku ac. (zachoway si tylko fragmenty). By pierwszym mwc ac., jaki wydal swe liczne mowy (Cicero zna ich przeszo 150, do nas doszy fragmenty osiemdziesiciu). Napisa Rady dla syna, rodzaj encyklopedii obejmujcej medycyn, retoryk, prawo, rolnctwo i sztuk wojenn. Jedynym dzieem zachowanym w caoci jest: O gospodarstwie wiejskim (De agri cultura).

Disticha Catonis - synny zbir sentencji wierszem i proz, popularny w rdw. i przeoony na wiele jzykw, nie pochodzi od niego, uoony prawdop. w Iii w. ne. Potomni widzieli w Katonie ucielenienie starorz. cnt, prostoty i surowoci obyczajw. Ceterum censeo Carthaginem esse delendam - ac., 'poza tym uwaam, e Kartagin naley zniszczy', zdanie, ktrym Katon St. mia koczy wikszo swoich przemwie w senacie rz.; synonim pogldu wyaanego z uporem przy kadej okazji (ceterum censeo). Si augur augurem... - zob. Augurowie. Suum cuique - ac., 'kademu, co mu si naley', maksyma Katona St., pniej Fryderyka Ii pruskiego i in. Trzeci Kato - zob. Mdrcy (Drugi Daniel). Trzy rzeczy - "Porcjusz Kato powiada, i trzech jeno rzeczy auje: jeli kiedy wyjawi swoj tajemnic kobiecie, jeli ktry dzie spdzi w bezczynnoci i jeeli morzem uda si do miejsca, do ktrego mona si byo dosta ldem". Z Gargantui i Pantagruela, 4, 24 Rabelais'go (t. T. Boy-eleski). I Kato stary wychyla puchary - przys., z Horacego. Katoska cnota - przys. Nieugity jak Kato - przys.

Katorga - w Rosji carskiej kara cikich robt dla przestpcw polit. i kryminalnych, poczona z zesaniem (zazw. do kopal na Syberii), wymierzana take w Krlestwie Polskim (na podstawie kodeksu z 1847); miejsce tych robt; zbiorowo: katornicy; z ros. od gr. katergon 'cika praca'.

Kawa. Prahistoria odkrycia wasnoci kawy jest tematem legend. Znana w Etiopii przed r. 1000 ne., bya jakoby uywana naprzd jako potrawa: kula roztartego z tuszczem owocu stanowia dzienn porcj jada niektrych koczownikw afrykaskich; pniej produkowano wino ze sfermentowanego miszu. Napar (arab. kahva; tur. kabve) z palonych i mielonych ziarn pito ju w Xiv w. w Arabii, a potem w Egipcie i Turcji; mimo zakazw ze wzgldw relig. i polit. kawa szybko staa si powszechnym napojem muzumanw Potpiana zrazu przez koci woski jako napj pogaski, zostaa

"schrystianizowana" przez papiea Klemensa Viii i w po. Xvii w. rozprzestrzenia si w Europie. Kawiarnie podaway gociom kaw, nim zaczto parzy j w prywatnych domach w krajach islamu, w Europie i Ameryce, i od pocztku osawione byy jako orodki plotek i hazardu, a take dyskusji lit. i polit. czy miejsca spotka malkontentw polit. Pierwsza kawiarnia europ. powstaa w Londynie w 1652, druga w Paryu w 1671. W Wiedniu niejaki Jerzy Franciszek Kulczycki (Georg Franz Kolschitzky), Polak z Sambora, dragoman Kompanii Handlu Wschodniego, ktry przez czas. pewien przebywa w niewoli tur., gdzie pozna dobrze jzyk i zwyczaje tur. oraz uytkowanie kawy, w czasie oblenia Wiednia w 1683 odda due usugi cesarzowi Leopoldowi I, gdy w przebraniu przedosta si przez piercie wojsk tur. z listem o ksicia Karola Lotaryskiego z prob o pomoc. Za ten czyn Kulczycki otrzyma prawa mieszczanina wiedeskiego i plac pod budow domu na miejscu obecnego Maego Paacu Biskupiego. Prcz tego ofiarowano mu zdobyczne worki z kaw, z ktrymi nie wiedziano, co zrobi; dziki temu Kulczycki mg otworzy przy ul. Domgasse 6 pierwsz kawiarni wiedesk. Gorzka i cierpka kawa nie cieszya si zrazu powodzeniem. Sukces przyszed dopiero, gdy Kulczycki zacz kaw sodzi miodem, pniej cukrem, a wreszcie dodawa mleka. Wiede z czasem sta si, i jest do dzi, wiatow stolic kawiarni. W Polsce kawa rozpowszechnia si dopiero w Xviii w. nie bez oporw: do pierwszego "kafenhauzu" za elazn Bram w Warszawie przez dugi czas chadzaa tylko saska suba dworska; w 1763 powsta drugi przy Starym Rynku, w 1790 zasyn kafenhauz Okuniowej, miejsce propagandy "Kunicy" Kotajowskiej. Wielkim powodzeniem cieszya si "Wiejska Kawa" pani Nejbert przy ul. Wiejskiej. Do popularnoci kawy przyczynia si take komedia (jednoaktwka) Kawa (1779) Adama Kazimierza Czartoryskiego. W Malciemy, pomn, kosztowali kafy, Trunku dla baszw, Murata, Mustafy, I co jest Turkw. Ale tak szkarady Napj, tak brzydka trucizna i jady, Co adnej liny nie puszcza przez zby, Niech chrzecijaskiej nie plugawi gby! (A. Morsztyn, Do Stanisawa Morsztyna (ok. 1670).) Takice kawy jak w Polszcze nie ma w adnym kraju: W Polszcze, w domu porzdnym, z dawnego zwyczaju, Jest do robienia kawy osobna niewiasta, Nazywa si kawiarka; ta sprowadza z miasta Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku, I zna tajne sposoby gotowania trunku, Ktry ma czarno wgla, przejrzysto bursztynu. Zapach moki i gsto miodowego pynu. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 2, 497-504.) Biaa kawa - z mlekiem a. mietank. Czarna kawa - bez mleka, bez mietanki; przyjcie popoudniowe. Kawa po turecku - nie cedzona, gotowana z cukrem. Kawa po Wiedesku: Kaffee mit Schlag - kawa z mlekiem i bit mietan (kremem),

Melange - p kawy i p mleka, zwykle w szklance, Brauner - wicej kawy ni mleka, Teeschale licht - mleko z odrobin kawy, Teeschale Gold - wicej mleka ni kawy, Teeschale mit Haut - z kouszkiem, Kapuziner - troch wicej kawy ni mleka Einspanner - czarna kawa z kremem, w szklance, Schwarzer (Neger) - czarna kawa bez mleka, Mokka Trk (Trkischer Kaffee) - gotowana z cukrem i podawana w maych naczyniach miedzianych. Kawa tacujca - dawn. przyjcie popoudniowe z tacami. Niemiecka kawa - dawn. napj gotowany na cykorii. Przewrotna kawa - reg. (pomorski) kawa gotowana na mleku, bez wody.

Kawaler - z w. cavaliere 'jedziec; kawalerzysta; szlachcic; rycerz; kawaler (orderu)'. Kawaler zakonu - rycerz, czonek zakonu rycerskiego. Kawalerowie maltascy - zob. Joannici. Kawalerowie mieczowi - Rycerze Chrystusowi, ac. Fratres Militiae Christi, nm. zakon rycerski o regule templariuszy (godo: czerwony miecz pod krzyem na biaym paszczu) za. w 1202 w Inflantach dla obrony kocioa i zwalczania pogan; 22 Viii 1236 pobici przez Litwinw pod Szawlami, gdzie wikszo rycerzy zgina. W rok pniej przyczeni do Krzyakw. W Xv-Xvi w. przez sto lat faktycznie niezaleni od podupadajcego zakonu krzyackiego. W 1561 zewiecczeni. Kawalerowie rudyjscy - zob. Joannici. Marcowy kawaler - dawn. stary kawaler; zmienny, niestateczny jak marcowa pogoda. Wieczr kawalerski - przyjcie, zabawa w gronie mskim; przyjcie takie u pana modego w wigili lubu.

Zielona ruta, jaowiec, lepszy kawaler ni wdowiec - przys. wzite z pieni lud.; w teje zwrotce wyjanienie tezy: "Kawaler ciska, cauje, A wdowiec bije, katuje." Kawaler (srebrnej) ry - (nm. Der Rosenkavalier) komedia muz. (Drezno 1911, wyst. pol. Warszawa 1922) Richarda Straussa, libretto: Hugo von Hofmannsthal. miejcy si kawaler - obraz (1624) Fransa Halsa, Londyn, Wallace Coll.

Sir Kay - (wym. kej) w legendzie arturiaskiej rycerz Okrgego Stou, zoliwy samochwa, brutalny, o ostrym jzyku, wzniecajcy spory, nieudolny w walce, syn Sir Ectora, brat mleczny i seneszal (zarzdca dworu) krla Artura.

Kazanie - przemowa duchownego na wybrany temat, wygoszona do zgromadzonych w kociele, zazw. podczas naboestwa; przen. duga i nuca oracja, tyrada, perora mentorska, moralizatorska; strofowanie, reprymenda. Kazanie o ksidzu plebanie - przys.; przemwienie samochwaicze, chepliwe. Siedzi jak na niemieckim (tureckim) kazaniu - nic nie rozumiejc. Wylazem na bani i powiem wam kazanie - przys.; o prawicym moray ni std, ni zowd, od rzeczy, bez zwizku z sytuacj. Kazania witokrzyskie - najdawniejszy znany dzi zabytek prozy polskiej. Kopia starszego jeszcze oryginau z przeomu Xiii8Xiv w., o czym wiadczy archaiczno form i wyrazw. W czasie studiw w petersburskiej Bibliotece Publicznej w 1890 Aleksander Brckner natrafi na 18 pergaminowych paskw wszytych w opraw rkopimiennej ksigi, pochodzcej z biblioteki benedyktyskiej na w. Krzyu (std nazwa Kaza). Paski okazay si szcztkami jakiego zbioru kaza polskich, przeplatanych acin, pisanych piknym, wytwornym, kunsztownym jzykiem. Zachowao si jedno cae kazanie (na dzie w. Katarzyny) i fragmenty kaza na dzie w. Michaa, w. Mikoaja, Boe Narodzenie, Trzech Krli i na Gromniczn. Warszawa, Bibl. Nar. Kazania gnienieskie - zabytek skadajcy si z 103 kaza aciskich i 10 polskich, przechowywany w bibliotece kapitulnej w Gnienie, pochodzcy z koca Xiv w. Kazania rozwleke, popularne, wzorowane na ac. kazaniach, legendach, apokryfach rdw. Kazania sejmowe - (1597) Piotra Skargi. Sejmy rozpoczynay si wwczas od mszy w kociele, podczas ktrej kaznodzieja krlewski wygasza

odpowiednie kazanie. Form cyklu omiu takich kaza nada Skatga traktatowi, w ktrym przedstawi swoje pogldy na pastwo i jego ustrj: kazanie 1. O mdroci potrzebnej do rady; 2. O mioci ku ojczynie; 3. O zgodzie domowej; 4. i 5. Przeciw reformacji; 6. O monarchiej i krlestwie; 7. O prawach niesprawiedliwych; 8. O niekarnoci grzechw jawnych. Autor gromi egoizm szlachty i ucisk chopw, gosi zasad bezinteresownej mioci ojczyzny, nawouje do zgody, pitnuje zy i powolny wymiar sprawiedliwoci, mobjstwo, kradzie dobra publicznego, "lichwy i ze nabywanie majtnoci"; ladem i stylem prorokw biblijnych grozi krajowi klskami, upadkiem i niewol, jeli si nie opamita. Tpiony i znienawidzony przez wspczesnych jako wichrzyciel, przekadajcy interes kocioa nad interes pastwa, doczeka si w Xix w. legendarnej sawy wielkiego patrioty, wieszcza i proroka przyszych rozbiorw Polski. Legend t stworzy Mickiewicz w Wykadach paryskich i obraz Kazanie Skargi (1864) Matejki, Warszawa, Muz. Nar.

Kazimierz - pierw. Kazimir (ten, co mir 'pokj' kazi 'niszczy'), od Xv w. Kazimirz, od Xvi w. Kazimierz - imi nie uywane poza dynasti a do czasu kanonizacji (1527) w. Kazimierza, syna Kazimierza Jagielloczyka, pniej jedno z najpopularniejszych.

Kazimierz Jagielloczyk - 1427-92, od 1440 wielki ksi litewski, od 1447 krl, syn Wadysawa Jagiey, m Elbiety Rakuszanki (zob. Elbieta), wybitny wadca, w 1454 nada szlachcie przywileje nieszawskie, w 1454-66 prowadzi wojn (tak zwan trzynastoletni) z Krzyakami, w ktrej odzyska ujcie Wisy. Za jego panowania powstaa Historia Dugosza i otarz Wita Stwosza. Wikszo dynastii panujcych w Europie Xx w. pochodzi po kdzieli od tego krla: jego najstarszy syn Wadysaw, krl czeski i wg., wyda swoj crk Ann za cesarza Ferdynanda I Habsburga, ktremu daa 4 synw i 11 crek; z tej linii wywodzi si dynastia Sachsen-Coburg-Gotha, panujca w Belgii. Druga crka Kazimierza Jagielloczyka, Zofia, polubia margrabiego brandenburskiego, Fryderyka z Ansbach, i daa mu 10 synw i 7 crek; jej potomkowie trafili do dynastii hanowerskiej, pn. windsorskiej, panujcej w Brytanii. Pita crka polubia ksicia pomorskiego Bogusawa X, a potomkowie jej stali si czonkami dynastii szlezicko-holsztyskiej, od ktrej pochodz po kdzieli krlowie Danii i Norwegii. Szsta crka, Barbara, wysza za ksicia saskiego Jerzego i miaa z nim 10 dzieci, z ktrych crka Magdalena staa si pierwsz on elektora brandenburskiego, Joachima; z maestwa tego w linii prostej wywodz si krlowie Prus i cesarze Niemiec, Hohenzollemowie, a po kdzieli take krlowie Szwecji, Bemadotte'owie. Wreszcie pity syn, Zygmunt Stary, z maestwa z Barbar (zob.) Zapoly mia crk Jadwig, ktra poluba tego Joachima brandenburskiego: potomstwo ich weszo do dynastii ksit brunwickich, potem Nassau, potem Oraskich, a ich

potomkami po kdzieli s: dynastia holenderska, wielkich ksit Luksemburga i ksit Monako. Pnogotycki grobowiec krla w katedrze wawelskiej, dzieo Wita Stwosza, 1492-94.

Kazimierz Wielki - 1310-70, krl od 1333, syn Wadysawa okietka, ostatni z dynastii Piastw, ostatni monarcha absolutny w Polsce. Popiera kolonizacj wewn., rzemioso i handel, umocni militarnie i scentralizowa pastwo, jednoczy ziemie polskie, odzyska od Krzyakw Kujawy, prowadzi wojn o lsk, przyczy do Polski Ru Halick. Kodyfikowa prawo, wyda statuty - wilicki i piotrkowski, popiera rozwj szk i bibliotek, w 1364 zay w Krakowie pierwszy w Polsce (a drugi w Europie rodkowej o praskim) uniwersytet - Akademi Krakowsk. Wyda w 1334 przywilej dla ydw, regulujcy ich sytuacj prawn w Polsce. W okresie jego rzdw terytorium pastwa wzroso z ok. 1060007km; do ok. 2700007km;. Niejednokrotnie zarzucano mu bdy, w polityce zagr.: zrezygnowa z Pomorza i lska, podpoczdkowywa interesy kraju celom politycznym wg. Andegawenw; wymawiano mu te wady charakteru: gwatownik, ktry utopi ksidza Baryczk, zamorzy godem Maka Borkowica, poligamista. Za jego rzdw nastpi waciwy rozwj sztuki gotyckiej w Polsce: zyska przydomek "Wielki" z powodu wysokiego wzrostu. Jeden z nielicznych wadcw pol., ktrzy przeszli do legendy. Grobowiec jego znajduje si w katedrze wawelskiej; zob. Statut(y Kazimierza Wielkiego). Kazimierz Wielki i Bruzda - Wg legendy wjt wsi obzw (obecnie dzielnica Krakowa), gdzie miecia si ulubiona rezydencja krla, bywa jego czstym gociem, zanoszc mu proby miejscowych chopw. Pewnego razu maonka krlewska, Krystyna, pod nieobecno krla kazaa wyburzy domy chopskie, aby poszerzy paacowy park, ale Bruzda opar si czynnie pachokom, zabierajcym si do wykonania rozkazu, i odwoa si do monarchy, ktry poleci robt zaniecha. Rokiczanka, nie posiadajc si ze zoci, wyjechaa do Czech. Kazimierz Wielki i kobiety - Krl by 4 razy onaty: w 1325 polubi Aldon Ann (zob.), w 1341 - Adelajd, crk Henryka Ii (zob. Adelajda), w 1356 - Krystyn Rokiczank, mieszczk prask, a w 1363 - Jadwig, crk Henryka V elaznego, ksicia agaskiego. Mia z nimi 5 crek. By rwnie bohaterem skandali erotycznych: z Wgierk Klar Zach, z Krystyn Rokiczank (bigamia), z ydwk Esterk (zob.). Mia take romanse w Krakowie, wiele konkubin, a moe i maestwa morganatyczne; z tych nieprawych zwizkw mia trzech synw: Niemir, Pek i Jana. Kazimierz Wielki zasta Polsk drewnian, a wstawi murowan - przys. wzorowane na Swetoniuszu (zob. Rzym: Zastaem Rzym). Za Kazimierza wzrosa liczba miast, zbudowa przeszo 50 zamkw, a 27 miastom da mury obronne. Lokowa kilkaset wsi. Krl chop(k)w - ten szyderczy przydomek nadali Kazimierzowi, wg Dugosza, feudaowie, gdy krl, dla zachowania wewntrznej rwnowagi i

stabilnoci ustroju, gwarantujc oczywicie uprzywilejowan pozycj feudaw i rycerstwa, przeciwstawia si krzyczcym naduyciom ich wadzy. Ten ironiczny przydomek rdw. krla, ktry obroc warstwy chopskiej nie by i by nie mg, z czasem mia zosta odczytany jako pochwaa. O wieki! nie wrzd laurw, ale pord snopkw Ogocie Kazimierza, gocie krla chopkw! Bd gruby mniema, i to przydomek by pody: Std si jego zaczczyty w potomno rozwiody. (I. Krasicki, Do ks. Adama Naruszewicza, 114-17.) Do krla Kazimierza jedali chopi a z Sandomierza - przys. Uczta Wierzynka - zob. Wierzynek. Historia Polonica - Roczniki, Jana Dugosza zawieraj znakomity portret, a zarazem epitafium Kazimierza Wielkiego; pisane w sto lat po jego zgonie. Kronika rzdw Kazimierza Wielkiego Janka z Czarnkowa - zob. Janko; Kronika. Gos umarych - wiersz (1778) Adama Naruszewicza. I cho sto grodw murami otoczy, Cho dzikie w kluby praw osadzi plemi, Zo i Wielkiego Kazimierza przecie Czarnymi farby omia na wiecie. 93-96. Kazimierz Wielki - dramat (1792) J. U. Niemcewicza; utwr pisany w popiechu, zbudowany na aluzjach do aktualnej sytuacji polit. (rocznica Konstytucji 3 Maja) i Stanisawa Augusta; wystawiony przez Bogusawskiego. Rozmowy zmarych - (1798-99) Ignacego Krasickiego na wzr Lukiana (ktrego by tumaczem). W jednej z Rozmw zwolennik Kazimierza Wielkiego przeciwstawia swego umiowanego krla, ktry da krajowi pokj i dobrobyt, Bolesawowi Chrobremu, wojownikowi i zdobywcy; Chrobry ubolewa, e nie jego nazwano Wielkim. Kazimierz Wielki - poemat-rapsod (1900) Stanisawa Wyspiaskiego; zmartwychwstay krl ciska motem w mwc wiecowego, "e piersi bryzn i pad - a nard obaczy si wolny". Kazimierz - dzielnica Krakowa, dawn. miasto lokowane w 1335, wczone do Krakowa w 1796. Janko z Czarnkowa pisze: "Po drugiej stronie grodu krakowskiego, za Wis obok kocioa, ktry nazywa si Rupella (ac., 'Skaka'), Kazimierz zbudowa miasto i nazwa je od swego imienia." Kazimierz nad Wis - (Dolny) miasto i orodek wypoczynkowo-turystyczny w woj. lubelskim. Zaoenie miasta na szlaku wilanym i przecinajcym go trakcie wsch.-zachodnim przypisuje si Kazimierzowi Wielkiemu. Ruiny zamku krl. z Xv i Xvii w., wiea-donon, pnorenesansowe spichrze, takie kamienice o b. bogatej dekoracji - Krzysztofa Przybyy ("Pod w.

Krzysztofem"), Mikoaja Przybyy ("Pod w. Mikoajem"), ok. 1615, oraz Bartomieja Celeja ("Celejowska" a. "Czarna"), ok. 1635; koci parafialny (fara), pierw. gotycki (Xiv w.), przebudowany w duchu pn. Renesansu 1586-1613.

Kazimierzowski. Paac Kazimierzowski - za Bibliotek Uniwersytetu Warszawskiego, siedziba rektoratu i dziekanatw, dawna letnia rezydencja Wadysawa Iv i Jana Kazimierza, przebud. w 1736 przez C. F. Pppelmanna. W 1765-95 mieci si tu Korpus Kadetw, gdzie ksztaci si Tadeusz Kociuszko. Po 2. wojnie wiat. gmach odbudowano.

Kaznodzieja - zob. Eklezjastes; Ka.

Ka - w staropol. rozkaz, przykazanie, std kaznodzieja, ktry dzieje ('prawi') kani ('przykazanie boe'); pniej - karno, kara, plaga, wizienie, kara mierci, mka zadawana skazacom na torturach; dawn. mka, cierpienie. Mwi, e senne czucie rozkoszy i kani Jest tylko gr wyobrani. (A. Mickiewicz, Dziady cz. Iii, Prolog, 78-79.)

Kady - bohater tytuowy najsynniejszego z moralitetw (widowisk moralizatorsko-filozofujcych), prawdop. przeoonego na ang. (Everyman, ok. 1500) ze Zwierciada wiecznego zhawienia Elkerlyca (hol. Spyghel der Salicheyt van Elckerlyc), umoralniajcego dramatu (1495) Flamanda Pietera van Diest (wyst. pol. Krakw 1925), ktrego tematem jest kontrast midzy radoci ycia a nagym i brutalnym przyjciem mierci (rozwinicie Przypowieci o bogaczu i azarzu z Biblii, Ew. wg uk., 16, 19-31). Gdy Kady otrzymuje wezwanie od mierci, prbuje nadaremnie namwi swych przyjaci: Przyja, Pokrewiestwo, Bogactwo, Pikno i in., do towarzyszenia mu. Jedynie Dobre Uczynki pozostaj mu wierne, cho bez si, gdy wiadomo i Spowied musz je wzmocni, by mogy towarzyszy Kademu do grobu. Na koniec dusza Kadego wstpuje do nieba. Kady - (nm. Jedermann) dramat w I akcie wierszem (1911) Hugona von Hofmannstahla; wspczesna wersja Kadego.

Kcik dziecicy - ang. Children's Corner, utwr fortepianowy (1908) Claude Debussy'ego, o tendencjach klasycystycznych, nawizujcy do muzyki fr. klawesynistw; zawiera te taniec Murzynw amer. cakewalk, jedno ze

rde ragtime'u i jazzu w ogle.

Kcina - nazwa pogaskich wity sowiaskich, zanotowana w opisach misji Ottona z Bambergu z 1125 po acinie jako contina, ktr rekonstruowano bdnie jako gontyn (zob.), cho nazwa nie pochodzi od gontw, ale od kcy (kuczy) 'dom(ostwo)'.

Kdziel - pk (kudy, majce ten sam pie wyazowy co kdzien lnu, konopi, weny przygotowanej do przdzenia, umocowany na krlu koowrotka a. przlicy. Po kdzieli - (krewny) po matce, od strony matki; por. Miecz. Prz kdziel - dawn. o mczynie: by niewieciuchem, domatorem, oddawa si kobiecym zajciom.

Kkol - jednoroczna rolina z rodziny godzikowatych, o purpurowoliliowych kwiatach, pospolity chwast zboowy, zw. w ozimym ycie. Kto sieje kkol, zbierze kkol - przys. Lada jaka to niwa, w ktrej kkol bywa - wg egoty Paulego przys. Stefana Czarnieckiego. Przypowie o kkolu - w Biblii, Ew. wg Mat., 13, 24-30. Nieprzyjazny czowiek nasia gospodarzowi kkolu midzy pszenic, a gdy sudzy chcieli oczyci zboe z chwastw, gospodarz im nie pozwoli, aby przypadkiem, zbierajc kkol, nie wykorzenili razem i pszenicy: "niech rosn razem do niwa, a wtedy zbierzecie i spalicie kkol, a pszenic zwieziecie do stodoy". Sia (rozsiewa) kkol - dawn. przen. wznieca niezgod, wywoywa niesnaski, budzi zawi, szerzy zo.

Kpiel w Asnieres - fr. L'ne baignade, obraz (1884) Georges'a Seurata, Londyn, Tate Gall.; pierwsza wielka praca malarza, w ktrej zaprezentowa swj program neoimpresjonistyczny; por. Grand (La Grande-Jatte).

Ktski Marcin - 1635-1710, genera artylerii koronnej, jeden z najznakomitszych znawcw sztuki artyl. w Polsce. Bra udzia w wojnach ze

Szwedami (1655), wsawi si pod Chocimiem (1673) i Wiedniem (1683). Mianowany kasztelanem lwowskim (1678) i wojewod kijowskim (1684). Odbiera po zawarciu pokoju karowickiego Kamieniec z rk tureckich w 1699. Wg legendy mia wwczas nie dopuci do wysadzenia twierdzy przez ustpujce wojska tur. chwyciwszy go doni poncy lont i nie wypuszczajc go, a niebzpieczestwo mino. W 1702 zosta wojewod krakowskim, w 1706 kasztelanem krakowskim; por. Scewola.

Kciuk - paluch, pierwszy, najgrubszy, dwuczonowy (w przeciwiestwie do pozostaych, trjczonowych) palec rki; zob. te Tomasz (Tomcio Paluch). Krcc kciukiem - (ac. pollice verso) zabijaj, dlatego zdobywaj poklask; z Satyr, 3, 36, Juwenala. danie dobicia rannego gladiatora w rzymskim cyrku wyraano przez podniesienie kciuka w gr, wyprostowanie go i, by moe, krcenie nim. Obrcenie kciuka ku doowi oznaczao yczenie uaskawienia. Dzi podniesienie kciuka w gr oznacza: "Wszystko w porzdku! Dobrze poszo!" Swdzenie kciuka - wg starego przesdu byo niepomyln wrob. Druga Wiedma w Makbecie, 4, 1, Szekspira powiada: "Swdzenie moich kciukw co zego zapowiada." I na to wchodzi Makbet. Inne przysowie mwi: "Powiedzia mi to mj may palec", gdy swdzenie a. bl w palcu zapowiada np. zmian pogody. Wg innych pop. przesdw swdzenie a. zaczerwienienie uszu wskazuje, e kto mwi o nas; nagy dreszcz wskazuje, e nadepnlimy miejsce, gdzie bdziemy pochowani; swdzenie oka zapowiada wizyt przyjaciela; swdzenie doni - rychle otrzymanie prezentu; bl w kociach burz. W staro. Rzymie augurowie zwracali specjaln uwag na mocne koatanie serca, drganie powieki i swdzenie kciuka, grone zwaszcza u lewej rki.

Kean Edmund - (wym. ki:n), 1789-1833, syn wdrownej aktorki, porzucony przez matk. Po penej przygd modoci i wystpach na scenie w podrzdnych rolach zabysn w 1814 jako Szajlok w Kupcu weneckim Szekspira. Osiga triumfy w wielu rolach, m.in. Ryszarda Iii, Otella, Jagona, Makbeta i Krla Leara Szekspira. Uwaany za najwikszego tragika 1. po. Xix w. Jego drugi syn, Charles John, 1811-68, by take aktorem i dyrektorem teatru. Kean ou Desordre et genie - fr., 'Kean a. Rozpusta i geniusz', dramat (1836) Aleksandra Dumasa ojca, przedstawiajcy Keana widzianego oczami wczesnego romantyzmu, nonkonformist, kochajcego sw sztuk, ale gardzcego krytyk i prawidami przyjtymi przez spoeczestwo, bohatera ustawicznych skandali i awantumiczych romansw, tolerowanego dla swego talentu wielkiego tragika.

Keaton Buster - (wym. ki:tn baste), 1895-1966, genialny komik amerykaskich burlesek kina niemego, "czowiek, ktry si nigdy nie mieje", jeden z najwybitniejszych aktorw farsy filmowej obok Chaplina. Bra take udzia w filmie dwikowym, g. w rolach epizodycznych. The Buster Keaton Story - film o Keatonie (1957) S. Sheldona.

Kecalkoatl - zob. Quetzalcoatl.

Kedar - zob. Namiot(y Kedara).

Kefalos i Prokris - mit. gr. bohater attycki, Kefalos, syn Dejona (a. Dejoneusa), krla Fokidy, a. Hermesa i Herse, crki Kekropsa. Polubi Prokris, crk ateskiego krla Erechteusza; i m, i ona, oboje uwielbiali polowanie. Pewnego dnia Jutrzenka (Eos), zakochana w Kefalosie, porwaa go na Olimp, a gdy wci tskni za on, Eos poradzia mu wyprbowa onin wierno. Kefalos zjawi si w swym domu w przebraniu i zdoa uwie wasn on; gdy da si pozna, ona ucieka na Kret, gdzie krl Minos (a. Artemida) ofiarowa jej ogara Lelapsa (gr. lalaps 'orkan'), zaczarowanego psa, ktry chwyta kade cigane zwierz, i dzid, ktra nie chybiaa celu (pewna trudno mogaby wynikn, gdy czarodziejskim ogarem poszczuto zakltego lisa pustoszcego tebask okolic, ktry by nie do schwytania; Zeus uchyli si od rozwizania tej sprzecznoci, zmieniajc psa i lisa w kamie). Darami tymi Prokris udobruchaa ma, ale sdzc go wedug siebie, podejrzewaa o zdrad; pewnego razu, gdy powodowana zazdroci ledzia go na owach zza krzaka, Kefalos, wziwszy j za sarn, ugodzi Prokryd niechybn dzid. Temat sztuk teatr., poezji, wielu oper. Piram: Kefalulo Prokrusy nie kochal tak czule. Tyzbe: Ni Prokrusa tak wierna bya Kefalule. (W. Szekspir, Sen nocy letniej, 5, 1; wg t. St. Komiana) mier Prokris - obraz (pocz. Xvi w.) Piera di Cosimo, Londyn, Nat. Gall. Obraz Claude Lorraina, Londyn, Nat. Gall. Kefalos i Prokris - fresk (1521) B. Luiniego, dla Casa Rabia w Mediolanie, Waszyngton, Nat. Gall. Obraz Van Alsloota i de Clercka (1608), Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (1644) Guercina, Gal. Drezdeska. Porwanie Kefalosa - fresk A. Carracciego, Rzym, Pal. Famese. Obraz (1728) F. Solimeny, Wiede, Paac ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. Kefalos - obraz (1630-35) N. Poussina, Londyn, Nat. Gall.

Aurora i Kefalos - obraz F. Houchera, Pary, Hotel Soubise.

Kekrops - mit. gr. najstarszy krl Attyki, zrodzony z ziemi attyckiej, z wami zamiast ng, zaoyciel grodu Kekropii, zawizku Aten. W sporze midzy Aten i Posejdonem stan po stronie bogini (zob. Atena). Mia 3 crki: Herse, Aglauros i Pandrosos (zob. Erechteusz), boginki pokrewne horom i nimfom, spuszczjce ros na pola i ki. Pniejsi pisarze przedstawiali go jako dobroczyc ludzkoci, ktry wynalaz pismo, wprowadzi monogami i grzebanie zmarych. Crki Kekropsa i mody Erichtonios - (por. Erechteusz) obraz (1615-17) Rubensa, Gal. Liechtenstein. Obraz J. Jordaensa, Wiede, Kunsthist. Mus. Merkury zakochuje si w Herse, ktra z siostrami udaje si do wityni Minerwy - obraz J. Boeckhorsta, Wiede, Kunsthist. Mus.

Keller Helen Adams - dziaaczka i pisarka amer., 1880-1968; choroba pozbawia j wzroku i suchu w 19 miesicu ycia. Odcita od moliwoci porozumiewania si z otoczeniem, dziewczynka poznaa wreszcie stosunki midzy sowem a rzecz dziki kompetencji i bezmiernej cierpliwoci swojej oddanej nauczycielki, Anne Sullivan Macy, ktra bya jej sta towarzyszk od 1887 do swej mierci w 1936. Kiedy Helen miaa 10 lat, Anne nauczya j mwi. Helen okazaa si niezwykle zdolna i czynia szybkie postpy, a w 1904 skoczya Radcliffe College cum laude. Jest autork wielu ksiek, m.in. autobiograficznej Historii mego ycia (1903, wyd. pol. 1904); nauczya si kilku jzykw obcych, a nawet "sucha" koncertw naskrkiem doni i twarzy. Jedzia z odczytami po caej Ameryce, Europie i Japonii, gromadzc fundusze na ksztacenie niewidomych; bya doktorem honoris causa wielu uniwersytetw wiata.

Kendo - specjalna forma jap. diu-ditsu, m.in. dla wojskowej walki wrcz; starodawna, ceremonialna szermierka jap. na kije bambusowe trzymane oburcz.

Kepi - czapka wojskowa ze sztywnym otokiem i daszkiem, z mikkim, opadajcym ku przodowi a. twardym, cylindrycznym denkiem, wprowadzona w 2. wierci Xix w. i pniej w ronych armiach, we Francji uywana do dzi; z fr. kepi od szwajc: nm. Kappi, zdrobn. od Kappe 'czapka'.

El-Kerak - al-Karak, Krak, miasto w Jordanii, orodek handl. na

przeciciu drg, staroytne Kir Moab (wzmiankowane w Biblii take jako Kir Hareset, Kir Haresz i Kir Heres), warowna twierdza Moabitw, odgrywajca te znaczn rol w czasie wypraw krzyowych. Krak des Chevaliers - (fr., 'kawalerw') najwiksza forteca, jak krzyowcy europ. zbudowali w Syrii i Palestynie, jeden z najwspanialszych zachowanych przykadw rdw. architektury militarnej. Krak zbudowali joannici (zob.) na miejscu dawnej muzumaskiej twierdzy i zajmowali go od 1142 do 1271, kiedy zosta zdobyty przez sutana egip. Bajbarsa I (z linii Mamelukw bahryckich). Otoczony jest podwjn lini murw z szerok fos w midzymurzu. Mieci do 2000 ludzi zaogi.

Kerameikos - (gr., od kerameus 'garncarz') targowisko garnkw, orodek miejskiego ycia w staro. Atenach, z agor (zob.) otoczon niegdy piknymi budowlami, ozdobion posgami, zob. Aristogejton i Harmodios. W teje dzielnicy, w pn.-zach. czci Aten, za murem miejskim mieci si cmentarz, rwnie dla polegych na polach bitew.

Kery - mit. gr. duchy zmarych przynoszce nieszczcie; demony nieszczcia i mierci, czarne crki Nocy, napadajce na ludzi znienacka; przen. nieszczcie, choroba, los, mier; z gr. Keres.

Kerykejon - zob. Kaduceusz.

Kibi - dawn. pak, drewniana cz uku; przest. talia, stan, figura kobiety, jej korpus midzy ramionami a biodrami; z ros. kibit' zob. Kibitka.

Kibitka - szeroki kryty wz na koach a. pozach, uywany w Rosji carskiej; namiot koczownikw Azji zbudowany z erdzi krytych skrami, wojokiem a. kor brzozow; z ros., 'pauba wozowa; lekki wz' od kibit' 'uk' z tur. kibit, kibet 'sklep, skadzik' od arab. kubbat 'sklep(ienie); kopua'; por. Kibi. Leci kibitka; andarm powonika Wali kuakiem, powonik onierzy Wali biczyskiem, wsrzstko z drogi zmyka, Kto si nie umkn, kibitka na wbiey. Gdzie? - Kto w niej jedzie? - Nikt nie mie zapyta. (A. Mickiewicz, Dziady, cz. Iii. Ustp, Droga do Rosji, 139-143.)

Kichanie. Znaczna cz ludnoci wiata wierzy do dzi, e kichanie jest rodzajem niewielkiego grzmotu w gowie, stanowicego bezporedni znak od bogw, wieszczcy dobry a. zy los. Staro. Rzymianie witali kichnicie sowami: Absit omen!, aby nie stao si zapowiedzi nieszczcia. Wg tradycji papie Grzegorz I Wielki (zob. Grzgorz) by pierwszym, ktry kaza wiernym reagowa na kichnicie odpowiednikiem naszego: "Na zdrowie" czy "Bg strzeg". W Persji i Indiach uwaano, e kichanie wyrzuca z ciaa demony i ze duchy; powiadaj, e gdy Hiszpanie przybyli na Floryd, kacyk kichn, a cay dwr podnis donie, bagajc Soce o odwrcenie zej wrby. Gdy kto na jednym kocu miasta kichnie, na drugim mwi mu: Na zdrowie! przys., o miejscowoci penej plotkarzy.

Kidd William - ok. 1645-1701, znany jako Kapitan Kidd, pirat szkocki, ktrego nazwisko stao si niemal synonimem pirata. Zamony waciciel okrtu, przez pewien czas na subie Wilhelma Iii Oraskiego zwalcza fr. kaprw, pniej piratw na O. Indyjskim. W 1699 rne okolicznoci, m.in. bunty zaiogi, pchny Kidda na drog piractwa; gdy zupi pewn liczb statkw, wadze brytyjskie ogosiy go oficjalnie piratem. Kiedy zapewniono go, e zostanie uaskawiony, zawin do Bostonu; aresztowany i wysany do Anglii, zawisn na szubienicy. Po mierci sta si zarwno w Anglii, jak i w USA bohaterem legendy i wielu ballad, a ducha jego widziano w licznych miejscach; usiowano te odszuka bajeczny skarb, jaki Kidd mia jakoby zakopa gdzie w Nowej Szkocji czy w jednym z wielu innych miejsc. Wpyw legendy Kidda jest wyrany w Zotym uku (The Gold Bug, 1843) E. A. Poego i Wyspie Skarbw (Treasure Island, 1883) Roberta L. Stevensona.

Kidyppe - zob. Akontios i Kidyppe.

Kieca - dawn. paszcz na zbroj, z grubej tkaniny (u magnatw byway jednak i sobolowe, podszyte zocist mor jedwabn); dawn. koc, gunia, paszcz onierski; zdrobniae kiecka tylko o sukni kobiecej, spdnicy; z wg. kesce 'paszcz' od tur. kecze 'gruba materia weniana.

Kiedy bdzie soce i pogoda - szeroko znana pie ludowa pochodzenia szlacheckiego. Kiedy bdzie soce i pogoda, W stpe, Jasiu, do mego ogroda, Nawchasz si kwiatka pachncego, Napatrzysz si rumieca mojego. 1-4.

Kiedy ranne wstaj zorze - pierwsze sowa Pieni porannej (1792) Franciszka Karpiskiego, jednego z najpopularniejszych tekstw poetyckich w jz. polskim. Kiedy ranne wstaj zorze, Tobie ziemia, Tobie morze, Tobie piewa ywio wszelki, Bd pochwalon, Boe wielki! 1-4.

Kielce - miasto w Grach witokrzyskich, w dolinie Silnicy (dopyw Bobrzy); nazwa od imienia Kielec, znanego z dokumentw z 1206, od pnia kie 'zb oczny'; dawna odmiana: Kiece dpn. Klec: zob. Kadzielnia. Zesp dawnego paacu biskupw krakowskich zbudowanego przez Tomasza Ponciniego w 1673-41 dla biskupa Jakuba Zadzika; czworoboczna rezydencja wczesnobarokowa z czterema naronymi wieami.

Kielich - z nm. Kelch od ac. calix; por. Puchar. Kielich goryczy - cierpienie, bole, strapienie; w Biblii, Ew. wg Mat., 26, 39; uk., 22, 42, sowa Jezusa w Ogrojcu: "Ojcze mj, jeli mona, oddal ode mnie ten kielich." Kielich krwi zob. Graal. Czoem bijcy w marmur Chrystusowy, Kiedym si skary na kltwy i zdrady, Tom si i o ten kielich krwi octowy Upomnia. J. Sowacki, Beniowski, 1, 257-60. Kielich w. Bonifacego - zob. Bonifacy.

Kie - jeden ze stokowatych zbw mieszczcych si u ssakw midzy siekaczami a trzonowcami, "zb oczny". Wzi na kie - uprze si, zawzi, zaci, zbuntowa, chcie postawi na swoim; pierw. o koniu, ktry pod wpywem strachu a. zoci chwyta wdzido jedca czy wonicy w kurczowo zacinite ky (uniemoliwiajc kierowanie sob) i ponosi.

Kiezno - cz uzdy wkadana koniowi do pyska, z przymocowanymi do niej wodzami a. lejcami - zwykle wdzido a. munsztuk, w prymitywnych warunkach kawaek drewna a. postronek.

Kiezna - (przest. kieza) zakada koniowi kiezno; przen. poskramia, ujarzmia, hamowa, wzi w karby, w ryzy, w gar. On lubi huczny lot olbrzymich ptakw, A rozhukanych koni On nie kieza. (J. Sowacki, Beniowski, 5, 471-72.)

Kiep - pierw., w Xv-Xviii w., wulgarna i b. nieprzyzwoita nazwa eskich genitaliw, w Xvii i Xviii omawiana jako "cztery litery" (dzi omwienie to przeszo na inny wyraz nieprzyzwoity, rwnie przypadkiem czteroliterowy), oznaczajca od Xvii w. te (w przen.) gupca, cymbaa, durnia, niezdar, niedorajd. Z czasem znaczenie pierwotne zostao doszcztnie zapomniane, a pozostao tylko przenone, wprowadzone do lit. przez Trylogi Sienkiewicza. Podobnie potoczyy si losy przymiotnika kiepski i przyswka kiepsko, rozumianych dzi tylko w znaczeniu przenonym; por. Kobieta. By stary mg, a mody mia, tedy by adny kiep nie by ca - przys. staropolskie. Kiep wybierze laur poety, Gdy rzemioso ma zyskowne! (Or-Ot (A. Oppman), Jacek Karwasz. bibliopola, 11-12.)

Kierat - urzdzenie techn. suce do przenoszenia ruchu i siy pocigowej zwierzt (koni, muw, osw, byda) do napdu obrotowych czci maszyn (dzi zazw. stacjonarnych maszyn rolniczych, jak mae mockarnie, sieczkarnie itp.) za porednictwem wau przegubowego; symbol wytonej, cikiej, jednostajnej, niewdzicznej pracy; z nm. Kehrrad dos. 'koo obrotowe'.

Kierdel - stado owiec (zw. na Podhalu); stado kozic, muflonw; ze sowack. krdel.

Kiereja - opocza, szuba, obszerny paszcz podbity futrem, ubir wierzchni pochodzenia tureckiego uywany w Xvi-Xviii w. przez szlacht w czasie podry, odmiana lud. kierei na Kujawach w Xix w.; z tur. kerege, kereke, 'opocza' z ker 'rozciga'.

Kiereszowa - przest. ci, rani, drasn, kancerowa, kaleczy; ywe do dzi w formach: pokiereszowa, pokiereszowany; z wg. kereszt 'krzy'.

Kierezja - rodzaj bogato wyszywanej sukmany krakowskiej z duym konierzem haftowanym, wykadanym na plecy; nazwa od karazji, sukna pocztkowo importowanego z Anglii; od ang. kersey 'grube sukno z dugiej weny, zazw. prkowane' od Kersey, miejscowoci w hrabstwie Suffolk (wsch. Anglia).

Kiermasz - rdw. uroczysto wiejska, festyn, odpust z okazji rocznicy powicenia kocioa (Flandria, Belgia, Holandia), pn. z okazji wita patrona parafii; zabawa lud. w dzie targowy, poczona z jarmarkiem; wystawa jakich artykuw zwizanych z kultur (np. ksiki, grafika, zabawki), poczona ze sprzeda, czsto pod goym niebem, w stoiskach; z nm. Kirmes(se). Kiermasz flamandzki - obraz (1635-36) Rubensa, Pary, Luwr.

Kiernoz - knur, wieprz nietrzebiony.

Kiernozia - miasteczko w woj. pockim, dawn. tradycyjnie przedmiot drwin jako z zacianka zabitego deskami (por. Pacanw); mieszkacy, jak powiadano, uwaali, e rodek wiata by w Kiernozi, na plebanii, w rodku stoowego pokoju, pod lamp.

Kierpce - na Podhalu gralskie, pytkie obuwie z jednego kawaka skry, wizane rzemykami; zob. Chodak.

Kierz - dawn. krzak, krzew; krzak urobiono od kierz tak jak pniak od pie.

Kierzanka - kierzonka, malnica, prymitywne naczynie drewniane w ksztacie maej konwi z tokiem do wyrabiania masa (maszyna do wyrobu masa a. margaryny - kierznia, maselnica, masielnica); z nm. Kerne, hol. karn.

Kij.

Kiedy Bg dopuci, to i z kija spuci - przys.; to i z kija wystrzeli; zob. Zajc (Wyszed jak ksidz...). Kij odlewany - dawn. mocne uderzenie kijem wymierzone na odlew, z rozmachem, gwatownie. Kij samobij - w bajkach: czarodziejski kij, ktry sam bije na rozkaz waciciela. Nie w kij dmucha - to nie drobnostka, nie byle co; prawdop. dotyczyo pierw. kija, kijasa, kulawca (zob. Kulawka), kielicha bez nogi, uywanego przez szlacht w dawnej Polsce, z ktrego musiao si wypi zawarto duszkiem, bez zaczerpnicia oddechu (bez dmuchania), bo inaczej pijcy musiaby zosta obryzgany winem. Przez kij kogo przesadzi - dawn. da mu szko, nauczy moresu. Zakwitajcy kij - motyw bajeczny, legendarny i biblijny; paka Madeja (zob.) podlana jego zami zakwita jak jabonka. Mojesz w Biblii, Num., 17, 8, czyni przy wyborze na arcykapana prb lasek - laska Aarona zakwia jak krzew migdaowy. Kandydaci do rki Marii Panny - wg legendy maryjnej, skadaj w wityni jerozohmskiej rzgi, a rzga Jzefa zakwita. Achilles w Iliadzie, 1, 240, Homera przysiga uroczycie na drewniane bero, znak swojej wadzy krlewskiej, e pki ono nie zakwitnie, nie wemie udziau w wojnie trojaskiej. Zwiza w kij - woy kij (szabl, szpad, rapier itp.) midzy okcie i midzy kolana delikwenta, a nastpnie przywiza je ptami do kija.

Kijacy - mieszkacy wsi podkrakowskiej Piaski Wielkie, trudnicy si od dawna a do koca Xix w. skupem byda, poktnym ubojem i zaopatrywaniem Krakowa w miso; Linde pisze, e "znani byli z osobliwej rzetelnoci. Bez pienidzy, z kijem w rku, rozchodzili si po dwch w woj. krakowskim i sandomierskim, zakupywali woy na kredyt u obywateli, dajc im w zastaw swoje kije, a po sprzedaniu wow rzenikom oddawali co do grosza dug, a kije oswobadzali z zastawu. Nie byo przykadu, aby kijak nie dotrzyma sowa. U stou paskiego mieli zawsze miejsce poczesne."

Kijw - miasto i port nad Dnieprem, stolica Ukr. SRR, jeden z najstarszych orodkw grodowo-miejskich wschodniej Sowiaszczyzny, usytuowany na przeciciu najwaniejszych szlakw wodnych i ldowych Europy Wschodniej, od koca X w. stolica wczesnofeudalnego pastwa ruskiego, a do po. Xii w. jedno z najbogatszych miast Europy, pniej podupadajce, w 1240 zniszczone niemal cakowicie przez Tatarw. Od 1362 Kijw naleal do

Litwy, w 1569-1667 do Korony, nastpnie do Rosji, od 1934 stolica Ukrainy Radzieckiej (przeniesiona z Charkowa). Jedno z gwych miast zabytkowych w ZSRR: pozostaoci Zotej Bramy (1037), sobr Sofijski (ok. 1037, rozbud. w 2. po. Xi i Xvii-Xviii w. z przepysznymi mozaikami bizantyjskimi, sarkofagiem Jarosawa Mdrego i freskami z Xi-Xii w.); klasztor awra (zob.) Peczerska; przepikna barokowa cerkiew Andrejewska W. W. Rastrellego z 1748; gwn ulic miasta jest Kreszczatik; zob. te Podole.

Kikimora - w folklorze ros. rodzaj duszka domowego, ktry we dnie kryje si za piecem, a nocami wyrabia rne brewerie, bawic si g. przyborami do przdzenia, wrzecionem, przlic, kdziel, a niekiedy pilnie i szybko przdc (na Syberii znano take len Kikimor); przen. (w jz. ros.) domator-odludek. Kikimora - obraz symfoniczny (1910) Anatola K. Ladowa, osnuty na ros. bani ludowej.

Kikineis - zob. Gra (Kikineis).

Kiliski Jan - 1760-1819, jeden z przywdcw i bohaterw insurekcji warszawskiej 1794, mieszczanin z Trzemeszna, od 1788 mistrz szewski w Warszawie, waciciel domu przy ul. Szeroki Dunaj 145 (dzi nr 5, odbudowany w 1954), radny miejski od 1791, od 1793 bra udzia w przygotowywaniu powstania, a 17 i 18 Iv 1794 przyczyni si walnie do opanowania Warszawy i ucieczki zaogi ros. wraz z Igelstrmem. Mianowany pukownikiem przez Kociuszk, dowodzi 20. regimentem piechoty. W czasie oblenia Warszawy dwkrotnie ranny, a po upadku powstania wielokrotnie wiziony. Pamitniki Jana Kiliskiego szewca a zarazem pukownika Xx regimentu... (1830) opis powstania kociuszkowskiego. "Cae ycie nosi si po polsku: czysto, gustownie, nawet elegancko przybrany, w kontuszu, upanie i czerwonych safianowych butach. Dobrego wzrostu, pikny ws zdobi wyraziste, dorodne i mwic jego oblicze; posta skadna, ruchawa i pena ycia. Nieprzyjaciel prozy, nieraz dowcipne ukada wierszyki, gdy bra miar na trzewik u jakiej magnatki albo pierwszej piknoci, a syn ze swego kunsztu i tylko obuwie damskie Kiliskiego byo jedynie poszukiwane i w modzie. Lubi i wiele pisa tych wierszykw, ktre czytajc J. U. Niemcewicz poda mu przyjacielsk rad, aby porzuci te bajdy i wzi si do napisania swoich Pamitnikw." K. W. Wjcicki, Spoeczno Warszawy, Xi (1875-76). Pomnik Kiliskiego - duta St. Jackowskiego postawiono w 1936 przy pl.

Krasiskich w Warszawie. W czasie okupacji nm. w 1942, gdy Niemcy zakryli napis na pomniku Kopernika: "Mikoayowi Kopernikowi Rodacy", pyt z napisem: "Dem grossen Astronomen Nicolaus Copernicus', 11 Ii 1942 "Wojtek" (Alek. Dawidowski) z Szarych Szeregw, nalecy do grupy "Wawer", ktra przeprowadzaa akcje Maego Sabotau, odkrci nm. tablic i ukry j (dzi w Muzeum Historycznym na Rynku). W odwet za to okupanci przenieli w nocy pomnik Kiliskiego do Muzeum Narodowego, a nazajutrz na murze Muzeum pojawi si wielki napis: "Ludu Warszawy - jam tu! Jan Kiliski." W 1959 pomnik ustawiono na ul. Podwale, naprzeciw wylotu ul. Kapitulnej. Historia szewca Jana Kiliskiego - (1843) Wincentego Pola; napisana z humorem, stylizowana na pie dziadowsk. Szewc do skry... - zob. Szewc. ...w perspektywie sinej Miasto Stare; A dalej jeszcze we mgle, ktra tam si mroczy, Szka okien - jak zielone Kiliskiego oczy, Czasami uderzone pomieniem latarni, Niby oczy cichego upiora spod darni. (J. Sowacki, Uspokojenie, 8-12.) W Pieniach woasz: Czynu! Czynu! Czynu! czynu nard czeka! A ty drysz przed piersi gminu (...) Drysz, gdy w marze mgle zawieci Grona, stara twarz Kiliskich. (J. Sowacki, Odpowied na "Psalmy przyszoci", 5-7, 11-12.)

Kimerowie - (p)koczowniczy lud pochodzenia indoeurop., w Viii w. pne. przybyy (prawdop. ze stepw kubaskich) do Azji Mniejszej, gdzie wojowa z Frygi i Lidi. W Kimerach wspomnianych przez Homera niektrzy uczeni dopatrywali si Cymbrw (Germanw zamieszkujcych w staro. Jutlandi) a. Kimrw (Celtw mieszkajcych w staro. Brytanii, pn. zgermanizowanych); zob. Ciemnoci (Kimeryjskie ciemnoci).

Kimi-Ga Jo - nazwa i pocztek pastwowego hymnu japoskiego; anonimowy tekst pochodzi z najstarszej (905 ne.) antologii poezji jap. Kokinwakasiu, melodi skomponowa Hajasi Hiromori w 1888.

Kinderszenen - zob. Scena (Sceny dziecice).

Kinda - dugi obosieczny sztylet, prosty a. zakrzywiony; pugina, handar turecko-kaukaski; z ros. od arab. chandar.

B. Kinga - (wersja polska imienia Kunegunda, dopiero od Xiv-Xv w.), 1224-92, crka krla Wgier Beli Iv, zalubiona w 1239 ksiciu krakowsko-sandomierskiemu Bolesawowi (Wstydliwemu), przyniosa znaczny posag, uyty na obron przed Tatarami, w zamian otrzymujc od ma w wianie ziemi sdeck. Kinga nie miaa dzieci - dawna tradycja gosi, e co rok prosia ma o odoenie o rok dopenienia malestwa. Funduje w Starym Sczu klasztor klarysek, do ktrego wstpuje w 1279, po mierci ma; luby zakone przyja w 1289; beatyfikowana w 1690. Pozostao po niej niewiele wiadomoci hist. osnutych licznymi podaniami lud., zbudowanymi przewanie z wtkw znanych z apokryfw i ywotw witych. Kinga i sl - Legenda gosi, e krlewna, dowiedziawszy si od wysannikw Bolesawa o braku soli w Polsce, pojechaa do up wgierskich i rzucia tam pierscie lubny. Przywiezieni przez ni grnicy zaczli kopa w okolicach Krakowa, w Wieliczce a. Bochni, natrafili na bogate zoa soli, a w pierwszej bryle znaleli piercie wrzucony do szybu w Marmarosz, na Wgrzech. ywot w. Kingi - (ac. Vita ei miracula sanctae Kyngae) napisany w Xiv w. jakoby przez spowiednika Kingi, przerobiony w Xv w. przez Dugosza, zgodnie z obyczajem rdw. peen powiastek o charakterze bani i legend. Ducissa Cunegundis - ac., 'Ksina Kunegunda', powie hist. (1923) Stanisiawa Wasylewskiego.

Kinkiet - lampa z pytk blaszan odbijajc wiato, uywana dawniej do owietlania sceny teatralnej; ozdobna lampa na kroksztynie przytwierdzonym do ciany; z fr. quinquet; por. Rampa. Ujrze wiato kinkietw - (a. rampy) o utworach scenicznych: by wystawionym w teatrze; operze, operetce itd.

Kiosk - letni paacyk, pawilon ogrodowy, lekki i ozdobny, budowla charakterystyczna dla dawn. architektury egip., tur. (Yildiz Ksk, Cinili Ksk w Stambule) i iraskiej; naladowany ze wzorw archit. muzum. pawilon ogrodowy w ksztacie ozdobnej altany w ogrodach sentymentalnych i romantycznych Xviii i Xix w.; may pawilon handl., budka z gazetami, sodyczami, napojami itp.; z fr. kiosque od tur. ksk.

Kipiel - fala przybojowa, silnie pitrzca si i rozbijajca przy brzegu, okryta wysok spienion grzyw; wzburzona, pienica si, kipica woda (morska); topiel, wir, to, nurt.

Kipryda - zob. Afrodyta.

Kipu - urzdzenie skadajce si z gwnego sznura, z przywizanymi do niego mniejszymi rnokolorowymi sznurkami (wizanymi w supeki), uywane przez dawnych Peruwiaczykw do rachunkw i rejestrowania waniejszych wydarze; z hiszp. quipo z jz. keczua quipu; zob. te Niedzica.

Kirasjerzy - cika jazda (Xvii-Xix w.) noszca kirysy, uzbrojona w cikie szpady i pistolety, uywana do rozstrzygajcych atakw w szyku zwartym, zw. w armiach Fryderyka Ii Pruskiego i Napoleona I; fr. l. poj. cuirassier 'kirasjer' od cuirasse; zob. Kirys.

Kircha - zbr, pot. koci protestancki; z nm Kirche 'koci'.

Kircholm - (dzi Salaspils) wie o 137km na pd. od Rygi (otewska SRR), na lewym brzegu Dwiny, miejsce wietnego zwycistwa J. K. Chodkiewicza nad wojskiem szwedzkim pod dowdztwem krla Karola Ix dnia 27 Ix 1605. Wojsko polskie w sile 3110 jazdy, 1040 piechoty i 7 dzia rozbio armi szw. liczc ok. 11000 onierzy, z ktrych polego dwie trzecie, co zmusio Karola do odstpienia od Rygi. By to pierwszy wielki sukces husarii (zob.) polskiej. Bitwa pod Kircholmem - obraz Ksawerego Pillatiego. Obraz (1925) Wojciecha Kossaka.

Kirke - w Odysei, 10, 210, Homera boginka-czarodziejka mieszkajca na bajecznej wyspie Ajaja, crka Heliosa i okeanidy Perse, synca ze znajomoci magii i trujcych zi. Dom jej otaczay dzikie zwierzta przez ni oswojone (pniej utrzymywano, e byli to ludzie zmienieni w zwierzta, por. Eneida, 7, 19, Wergiliusza). Gdy Odyseusz wyldowa na jej wyspie, przyja go i jego towarzyszy czarodziejskimi zioami, po ktrych zapomnieli o kraju ojczystym, po czym zmieniaa ich kolejno dotkniciem rdki w winie. Tylko Odys unikn tego losu, obdarzony przez Hermesa, odtrutk, rolin moly. Natarszy na Kirke z mieczem, zmusi j, aby przywrcia towarzyszom ludzk posta. Odys spdza u niej rok cay, yjc z ni wrd zabaw, obsugiwany przez nimfy, a gdy decyduje si j opuci, Kirke wysya go do Hadesu, aby zasign wroby u Tejrezjasza, nastpnie

sama udziela mu rad na dalsz drog. Ich synem mia by Telegonos; wg Teogonii, 1011, Hezjoda byo ich dwch: Agrios i Latinos, eponim Lacjum. O posugiwaniu si rozumem przez zwierzta - dialog z Moraliw, 2, Plutarcha, zainspirowany przez Odysej Homera. Odys prosi Kirke, aby jego towarzyszy uczynia z powrotem ludmi, ona za, wtpic, czy wyszoby to im na dobre, przystaje, pod warunkiem jednak, e sami wyra na to zgod. Ale oni wol pozosta wieprzkami. Myl t naladuje La Fontaine w bajce Towarzysze Ulissa (1688-94), Fenelon w Dialogach umarych (1712) i inni: zwierzta potpiaj ludzkie szalestwa, bdy i wady. Circe - tragedia (1675) T. Comeille'a. The wine of Circe - ang., 'wino', wiersz D. G. Rossettiego. Ulysses - powie (1922) Jamesa Joyce; pobytowi Ulissesa (Odyssa) u Kirke odpowiada rozdz. Xv z halucynacjami, orgiami i domami publicznymi. Circe - opera (1685) H. Purcella; tekst: Davenant. Obraz (1513) Dosso Dossi, Londyn, Coll. Benson. Obraz E. Burne-Jonesa, Londyn, pryw. Opera (1947) W. Egka. Odyseusz i Kirke - obraz B. Sprangera, Wiede, Kunsthist. Mus.

Kirkut - cmentarz ydowski; z nm. Kirchhof 'cmentarz'.

Kirys - cz zbroi pytowej, zoona z napiernika i naplecznika, noszonej przez rne formacje wojsk. w Xvii-Xix w., a do dzi przez kirasjerw; z fr. cuirasse 'pancerz' od cuir 'skra'.

Kismet - u muzumanw (zw. ludw tureckich) los przeznaczony czowiekowi od Boga, fatum, konieczno, fatalno; tur. z arab. kisma 'przeznaczenie'.

Kiss me, Kate! - zob. Poskromienie zonicy.

Kiszczanka - zob. Ostatni (Ostatnie ciel z obory)

Kicie - basayk, dawna bro tatarsko-turecka, brya oowiu uwizana

rzemieniem do drewnianego trzonka, uywana jeszcze niekiedy w Xix w. przez opryszkw; z kazasko-tatarskiego kistan 'maczuga, paka'.

Kitajka - dawn. tafta, gadka tkanina jedwabna (niekiedy bawelniana); dawn. laska nabijana krzemieniami; od ros. Kitaj 'Chiny', skd owe jedwabie pochodziy; w Xviii w. produkowano je take w fabrykach Antoniego Tyzenhauza w Grodnie.

Kitara - najpopularniejszy obok aulosu instrument solowy staro. Grecji (u Homera - forminga), strunowy (7 do 20 strun), szarpany paeczk (plektron), z pudem rezonansowym w ksztacie rozszerzonej u dou litery U; gr. kithara.

Kitty Hawk - (wym. ho:k) wie w pn.-wsch. Pnocnej Karolinie (USA), miejsce, gdzie odby si pierwszy lot maszyny ciszej od powietrza (1903) wykonanej przez Orville'a Wrighta.

Kii - wyspa na jeziorze Onega w Karelskiej ASRR. Cerkiew Przemienienia Paskiego - zbud. w 1714 na cze zwycistw nad Szwecj w wojnie pnocnej (zdobycie Finlandii w 1713-14), najsynniejsza i najpikniejsza rosyjska drewniana cerkiew wieowa. Wzniesiona na planie wynikajcym z poczenia regularnego omioboku i krzya greckiego, stanowi bry 16-boczn skomponowan piramidalnie uskokami zwieczonymi kokosznikami i cebulast kopuk. cznie 22 kopuki z du, centraln kopu porodku.

Kjartan - zob. Gudrun 3.

Klaka - grup zorganizowanych a. wynajtych oklaskiwaczy w teatrze, na operetce itp.; poklask, aplauz, brawa wywoane przez tak grup; z fr. claque 'klaka, szapoklak'. Ju w staroytnoci, w republikaskim Rzymie, byo to znane zjawisko, ktre jednak wywaro silny wpyw na ycie teatru dopiero w czasach cesarstwa. Dziaalno klakierw (ac. plausores) prowadzia do podziaw wrd publicznoci, a nawet do bijatyk na widowni. Pierwszy zinstytucjonalizowa klak niejaki M. Sauton, zaoywszy w 1820 w Paryu "Biuro zapewniajce powodzenie aktorom i sztukom teatru". Clagueurs dzielili si na: commissaires, ktrzy uczyli si sztuki na pami aby mc

zachwala jej zalety, rieurs, ktrzy mieli si gono z dowcipw i artw, pleureurs, g. kobiety, przykadajce do oczu chusteczki w momentach wzruszajcych; chatouilleurs, wprawiajcy widzw w dobry humor, i bisseurs, ktrych zadaniem byo woa "bis!". Oficjaln instytucj klakierw wprowadzia w 1860 pierwsza scena Francji, Comedie Francaise.

Klan - patriarchalny zwizek rodowy u Celtw (Irlandczykw i Szkotw) z siln wadz naczelnika (przeytki organizacji klanowej zachoway si, zw. na Podgrzu Szkockim, jeszcze w Xix w.); podgrupa plemienna u ludw pierwotnych, oparta na wsplnocie przodkw; z ang. clan.

Klaryssa - zob. Clarissa Harlowe.

Klasycyzm - kierunek w lit. i sztuce nawizujcy do grecko-rzymskich wzorw antycznych, zw. uksztatowany w Xvii i Xviii w. (w muzyce w Xviii i pocz. Xix w.). Klasyczny - antyczny, odnoszcy si do staro. kultury gr. i rz., zw. od V do Iv w. pne.; naladujcy wzory staroyne; doskonay, wzorowy, powszechnie uznany, zgodny z przepisami obowizujcymi w sztuce; typowy, tradycyjny; dcy do harmonii, umiaru, rwnowagi treci i formy; z ac. classicus 'pierwszorzdny'. Klasycystyczny - stylizowany na wzr sztuki antycznej; dotyczcy klasycyzmu Xviii w., neoklasycyzmu. Symfonia klasyczna - D-dur opus 25 (1917) Sergiusza Prokofiewa, przejrzysta w fakturze i formie, o prostej budowie, nawizujca do symfoniki Haydna, b. popularna. Dzieo wane, bo przyczynio si do oywienia na nowo stylu neoklasycznego.

Klaus - Peter bohater legendy nm., pasterz kz z Sittendorfu, trafia pewnego dnia do gbokiej kotliny, gdzie 12 rycerzy gra w milczeniu w krgle; poczstowany winem, zapada w sen, a gdy si budzi, wraca do wsi i zdumiewa si jej odmienionym wygldem; wreszcie zdaje sobie spraw z tego, e przespa 20 lat; prototyp postaci Rip Van Winkle'a; por. te Siedem (Siedmiu picych z Efezu).

Klauzura - zakaz wchodzenia osb wieckich do pewnych czci klasztoru; cz klasztoru zamknita dla osb z zewntrz; zakaz wychodzenia zakonnic

poza teren klasztoru; z ac. clausura 'zamknicie; odosobnienie'.

Klawesyn - klawicymba, harpsychord, w. (clavi) cembalo, cymbai, dawny (Xiv-Xviii w.) instrument muz. klawiszowy, strunowy, w ksztacie fortepianu, w ktrym nacinicie klawisza powoduje szarpnicie struny pirkiem; ze rdw. ac. clavicymbalum.

Klawicymba - zob. Klawesyn

Klecha - od Xv w. nauczyciel bez studiw wyszych, wykadajcy w szkole parafialnej, obowizany do posug kocielnych, utrzymywany przez parafian, zmuszany te przez plebanw do koszenia, do zwoenia i rbania drew, w Xvii-Xviii w. wyparty z kociow przez organistw; pogardl. ksidz, posugacz kocielny; forma zgrubiaa od kleryka (zob.).

Klechda - ba, bajka, podanie; wyraz pochodzenia lit., wprowadzony przez K. W. Wjcickiego w 1837 w tytule jego zbioru Klechdy, staroytne podania i powieci ludu polskiego i Rusi, znaleziony przez autora u Tadeusza Czackiego (O litewskich i polskich prawach, 1800) w cytacie z nie zachowanej do dzi tragedii Sofrona (1550) Sebastiana czycanina, gdzie wyraz ten moe znaczy bajk a. zaklcie czarownicy. W Xx w. ponownie upowszechniony dziki St. eromskiemu (Wierna rzeka. Klechda domowa, 1912) i B. Lemianowi (Klechdy sezamowe, 1913).

Kleck - miasto nad ani (Biaorus. SRR) w obwodzie miskim; 5 Viii 1506 miejsce bitwy, w ktrej 6000 jazdy polsko-litewskiej pod dowdztwem Michaa Gliskiego, marszaka nadwornego litewskiego, odnioso zdecydowane zwycistwo nad Tatarami, biorc licznych jecw i uwalniajc tysice osb z jasyro.

Kleftowie - greckie grupy ruchu oporu, gwnie chopi, ktrzy nie chcieli si podporzdkowa wadzy tureckiej po zaborze Grecji w po. Xv w. i prowadzili walk partyzanck w grach. Po wojnie o niepodlego 1821-29, w ktrej odegrali znaczn rol, ci z nich, ktrzy trwali przy dawnym trybie ycia, stali si z czasem rozbjnikami, dlatego ich nazwa (nowogr. klephtes) oznacza dzi 'zodziei, rabusiw'. Stworzyli tzw. Pieni kleftw, wasn; heroiczn poezj w jz. ludowym.

Klejma - dawn. rozpoznawczy znak (cecha) bartnika na drzewach zawierajcych bar; z biaorus. klejmo 'znak, cecha' a. z ros. klejmo 'stempel; pitno'.

Klejnot - drogocenny kamie; wyrb jubilerski; (w l. mn.) kosztownoci, biuteria; przen. co szlachetnego, wzniosego, rzecz rzadka, drogocenna; zob. Kamie (Kamienie szlachetne); Kornelia; z r.-g.-nm. kleinot (dzi Kleinod). Klejnot szlachecki - cz herbu nad hemem a. koron, bdca odrbnym znakiem a. powtrzeniem goda z tarczy; przen. szlachectwo. Klejnoty koronne - zob. Insygnia (krlewskie).

Klelia - ac. Cloelia, wg legendy (Liwiusz, 2, 13; Plutarch, 6, 19) moda dziewica rzymska, ktra po nieszczliwej wojnie Rzymian z krlem Etruskw Porsenn zostaa mu, wraz z towarzyszkami, odesana w charakterze zakadniczki, po czym ucieka, przebywajc wpaw Tybr. Wzbudzio to w Porsennie taki podziw, e gdy honorowi Rzymianie odesali j mu po raz drugi, zwolni nie tylko j, ale i reszt zakadniczek. Upamitnia jej odwag mia posg konny na Via Sacra. Clelie, histoire romaine - fr., 'Klelia, historia rz. ', synna powie w 10 tomach (1654-60) Madeleine de Scudery, osnuta na legendzie Klelii, z licznymi dygresjami, epizodami i dyskusjami. Na kocu cz. I autorka umiecia gon Carte de rendre, map czuoci, alegoryczn map uczu miosnych, narysowan przez ni przy pomocy bywalcw jej salonu. Klelia - obraz Rubensa, Gal. Drezdeska; ucieczka Klelii przez Tybr.

Kleobis i Biton - mit. gr. wg Herodota, 1, 31, miodziecy z Argos, synowie kapanki Hery. Kiedy w czasie wita Hery matka ich musiaa pojecha witym wozem do wityni, a woy nie wrciy na czas z pola, synowie wprzgli si do wozu i zawieli matk do sanktuarium odlegego o 45 stadiw (ok. 87km). Zgromadzeni Argiwowie podziwiali si modziecw, a Argiwki zazdrociy matce tych wzorw synowskiej mioci. Uradowana czynem i saw synw matka pomodlia si przed obrazem Hery, aby bogini uyczya im najwyszego dobra, jakie osign moe czowiek. Hera spucia na nich sen w wityni, z ktrego si wicej nie obudzili. Kleobis i Biton - posgi legendarnych braci, dzieo Polimedesa z Argos, ofiarowane przez Argiwezykw Delfom (wspomina o tym Herodot); odkryte pod

koniec Xix w.; Delfy, Muzeum.

Kleopatra Vii - zw. Wielk, 69-30 pne., z dynastii Ptolemeuszw, ostatnia (od r. 51.) krlowa egipska, raczej atrakcyjna ni pikna, wyksztacona, znajca 7 jzykw, dobra organizatorka, odwana, pena ycia, niezmiernie ambitna; jedyna z macedoskiej dynastii umiejca mwi po egipsku, cieszca si popularnoci u poddanych. Swoje obowizki relig. wypeniaa jeli nie z wiar, to z politycznie waciwym zapaem (jako mistyczna crka boga soca Ra). Jej dwa gwne romanse miay zapewne charakter czyst polityczny i ambicjonalny, cho legenda jeszcze za ycia uczynia z niej rodzaj bogini mioci. Wstpia na tron razem ze swym bratem i (wg egip. zwyczaju) mem Ptolemeuszem Xiii Dionizosem. W 48 kamaryla dworska wygnaa j z Aleksandrii; udaa si do Syrii, gdzie spotkaa Cezara. Jako jego kochanka skorzystaa z jego pomocy w odzyskaniu korony, zwyciajc w wojnie domowej, podczas ktrej zgin jej m. Wysza wic za drugiego brata, Ptolemeusza Xiv, ale rzdzia sama. Urodziwszy Cezarowi syna Ceariona, mieszkaa przez 2 lata w Rzymie, gdzie Cezar traktowa j jako faworyt i postawi jej posg w wityni Wenus, protektorki jego rodu; niechtnie widziana przez Rzymian, po mierci Cezara i Ptolemeusza Xiv wrcia do Egiptu, gdzie otoczona przepychem znw rzdzia sama. W 41 zwizaa si z Antoniuszem, ktry da si jej oczarowa bez reszty, a w 36 polubi j; miaa z nim dwch synw i crk. Egipskie pienidze i silna flota byy mu potrzebne tak przeciw Partom, jak i w polit. walce o wadz w Rzmie z Oktawianem. W 34 jako "bg i dobroczyca" (Dionizos-Ozyrys) ogosi swoj maonk, "Izyd", wadczyni Wschodu (krlow krlw). W 31 doszo do ornej rozprawy midzy Oktawianem i Antoniuszem, ktry w bitwie morskiej pod Akcjum (z powodu sabotau zag a. zdrady Kleopatry) ponis klsk, a na faszyw wie o mierci Kleopatry przebi si mieczem. Usiowaa zmikczy serce przybyego Oktawiana widokiem martwego rywala, on jednak, zimny i wyrachowany, nie uleg jej pokusom, mylc tylko o zabraniu jej ywej do Rzymu dla ozdobienia swojego triumfu; aby tego unikn, popenia samobjstwo, dajc si uksi kobrze krlewskiej (zw. pniej wem Kleopatry) w rami a. w pie; okularnik by wysannikiem boga Ra, znaczyo to wic, e krlowa powrcia do domu swego sonecznego ojca. Jej troje dzieci po Antoniuszu wychowaa Oktawia, siostra Oktawiana i rozwiedziona ona Antoniusza; Cezariona zgadzono z rozkazu Oktawiana w 30 roku pne.; zob. Cezar. Iga Kleopatry - nazwa kadego z dwch obeliskw egipskich, z ktrych jeden znajduje si na Nabrzeu Tamizy (ng. Thames Embankment) w Londynie, a drugi w Central Parku w Nowym Jorku. Postawi je w Heliopolis faraon Totmes Iii ok. 1600 pne., a Oktawian August kaza je przenie do Aleksandrii ok. 9 pne. Nie maj one nic wsplnego z Kleopatr; por. Kolumna (Pompejusza). Krlowo, trzeba ci bdzie odwagi - rzekomo ostatnie sowa Oktawiana do Kleopatry, ktre mona rozumie jako odnoszce si do jej przyszej roli w Rzymie a. jako zacht do samobjstwa.

Nos Kleopatry - Pascal w Mylach, 2, 162, czynic aluzj do stosunkw krlowej z Cezarem i Antoniuszem, pisze: "Gdyby nos Kleopatry by krtszy, inne byoby oblicze wiata", fr. Le nez de Cleopatre, s'il eut ete plus court, toute la face de la terre aurait change; ilustracja wpywu przypadku na bieg historii. Pera Kleopatry - Wg tradycji, na jednej z uczt wydanych dla niego przez krlow, Antoniusz zdumia si bogactwem przyjcia, na co Kleopatra wyja z kolczyka bezcenn per, rozpucia j w kwasie i wypia na cze swego gocia, aby dowie potgi swego uczucia i pogardy dla bogactwa. Jednak ocet nie rozpuszcza pery, a mocniejsze kwasy nie nadaj si do konsumpcji, anegdota jest wic albo bdnie powtrzona, albo zmylona. Wiersze ac.: Pie 1, 37, Horacego; Eneida, ks. 8, Bitwa pod Akcjum. Cleopatre captive - fr., 'pojmana', pierwsza tragedia w jz. fr. (1552) z pierwsz bohaterk teatru fr., pira Etienn Jodelle'a; wg Plutarcha. Antoniusz i Kleopatra - tragedia historyczna (ok. 1606-07) Szekspira. mije Kleopatry - hiszp. Los aspides de Cleopatra, "komedia" Francisca Rojasa Zorrilli (Xvii w.); jedna z tragedii "zotego wieku". All for Love - ang., 'Wszystko dla mioci', tragedia biaym wierszem (1678) Johna Drydena. Noce egipskie - nie dokoczone opowiadanie (1837) Aleksandra Puszkina (z wierszem o Kleopatrze). Noc Kleopatry - dusza nowela (1845) Teofila Gautiera, pierwsza z jego "opowieci archeologicznych". Cezar i Kleopatra - zob. Cezar. Kleopatra - tragedia (1597) Samuela Daniela. Dramat (1879) pisarza w. Pietro Cossa; wg Plutarcha. Nie dokocz. tragedia - hist. (1870-78) C. Norwida. Sztuka (1955) Ludwika Hieronima Morstina. Opera seria (Petersburg 1790) Domenica Cimarosy. Oratorium (1835) Hectora Berlioza. Balet (Pary 1909, wyst. pol. Warszawa 1920) Diagilewa, z muz. A. Arienskiego i in. (pierw. wersja Noce egipskie, M. Fokina, Petersburg 1908). Balet-pantomima (1925) Reinholda M. Gliera (wg Puszkina). Film (1917) Jamesa G. Edwardsa z Thed Bar w roli tytuowej. Film (1934) Cecila B. De Mille'a z Claudette Colbert. Film (1963) J. L. Mankiewicza z Elisabeth Taylor. Obrazy: Guido Reni, Padovano, Delacroix, Veronese, Rubens, Tiepolo, R. Mengs, Cl. Lorrain.

Kleparz - od Xiv do koca Xviii w. miasto pod Krakowem, pniej pn.-zachodnia dzielnica Krakowa; plac Kleparski by miejscem targw na konie i zboe. Chudzino z Kleparza, niech ci Bg przysparza - dawn. przys., prawdop. art oparty na kalamburze ("klepa bied"); por. Leajsk. Kleparska mucha - wielka, koska, dokuczliwa, natrtna; moliwe, e mwiono tak o kleparskich ebrakach a. prostytutkach, a pniej oglnie o natrtach.

Klepisko - boisko, tok, rwna, gadka paszczyzna z mocno ubitej, uklepanej gliny zmieszanej z plewami a. sieczk, znajdujca si w stodole midzy ssiekami (niekiedy na podwrzu), gdzie mci si zboe (dawn. cepami) i czyci ziarno; gliniana podoga w izbie; miejsce do tacw na wsi.

Klepsydra - zegar wodny (a. piaskowy) zoony z dwch naczy poczonych wskim kanalikiem, przepuszczajcym z grnego do dolnego naczynia okrelon ilo wody (a. piasku) w okrelonym czasie; afisz zawierajcy nekrolog, ogoszenie o czyim zgonie; z gr., dos. 'zodziejka wody', gdy woda "przekrada si" przez kanalik.

Klerk - w rdw. uczony, zw. duchowny, student, zw. wdrowny, wagant; zw. 1918-39 intelektualista, uczony, artysta stronicy od spraw ycia polit., ideologii, sporw wiatopogldowych, "zaangaowania" spoecznego, cenicy niezawiso swych pogldw. La Trahison des clercs - fr., 'Zdrada klerkw', ksika (1927) pisarza fr. Juliena Bendy identyfikuje, nazywa i analizuje postaw klerka, uprawiajcego kult czystej Sztuki i Myli, mwicego "krlestwo moje nie jest z tego wiata", wyraziciela prawd wiecznych i uniwersalnych. Przykady wielkich klerkw w dziejach: Platon, w. Tomasz, Leonardo da Vinci, Malebranche, Spinoza, a przede wszystkim Sokrates.

Kleryk - duchowny, nie laik; pop. alumn seminarium duchownego; z pn. ac. clericus 'kapan', od ac. clerus 'kler, duchowiestwo'. Kleryk na kleryku dziesiciny nie bierze - rdw. ac. clericus clericum non decimat, przys.; swj swego nie skrzywdzi.

Klpa - klempa, osza, samica (osia) przen. kobieta rozlaza, ociaa, niechlujna, fldra.

Klienci - ac. clientes, w staro., zw. republikaskim Rzymie (V-I w. pne.) wolni, penoprawni, ale niezamoni obywatele pozostajcy w dziedzicznej zalenoci od monych patronw, czonkw poszczeglnych rodw rz., bdcy na usugach opiekuna i wzajem korzystajcy z jego. pomocy materialnej i prawnej.

Klimek. Klimkiem rzuca - dawn. sfaszowa, blagowa, zmyla, kama; echo polemik relig. w Polsce 2. po. Xvi w., toczcych si midzy katolikami a protestantami, m.in. o tradycje, na ktrych si koci (obok Biblii) opiera, a ktre protestanci nazywali "zdradycjami" i negowali. W tym wypadku szo o "Klementyny", pisma teologiczne przypisywane papieowi Klemensowi I z I w., uwaane przez protestantw za sfaszowane; zdrobn. od Klemens.

Klin. Klin klinem wybija - ac. clavum clavo pellere, zwalcza podobne podobnym, zym ze przegania; wyraenie spotykane ju u Arystotelesa w Polityce. Pismo klinowe - kuneiformiczne, pismo ideograficzno-sylabiczne stworzone przez Sumerw, przejte do wasnych jzykw przez Akadw, Babiloczykw, Asyryjczykw, Hurytw, Hetytw, Urartyjczykw i Elamitw. Przypominajcy kliny ksztat znakw wynika z formy odcisku, jaki rylec trzcinowy zostawia na mikkich (przed stwardnieniem) tabliczkach glinianych. Wbija klin - (midzy dwie osoby) usiowa porni, skci, powani z sob obie strony. Zabi klina w gow - postawi przed trudnym do rozwizania problemem; (zabi sobie klina w gow) nie mc si oswobodzi od nkajcych myli o czym.

Klingsor - zy czarownik ze rdw. legendy nm. W poemacie Parzifal (1200-16) Wolframa von Eschenbach i w misterium scenicznym Parsifal (1882) Wagnera jest przeciwnikiem rycerzy bractwa Graala. Wystpuje te

pod imieniem Klinschora w Wartburskim turnieju poetyckim (zob. Wartburg), gdzie jest mistrzem Henryka d'Ofterdingen i przeciwnikiem Wolframa w sawnym konkursie poetyckim; zob. Wartburg.

Klio - mit. gr. muza (zob.) historii, przedstawiana ze zwojem papirusu; z gr. Kleio od kleos 'sawa'.

Klipa - moneta nieokrga, kwadratowa, rzadziej trjktna, szecio-, omioktna, zazw. z okrgym stemplem; rodzaj gry chopicej, palanta, z zastruganym na kocach drewienkiem zamiast piki; ze szw. klippa 'kraja; ci noycami'; por. Pliszki.

Klitajmestra - Klitemnestra, gr. Klytaim(n)estra, mit. gr. crka krla Sparty, Tyndareosa, i Ledy, siostra Heleny, Kastora i Polluksa, ona Agamemnona, matka Ifigenii, Elektry i Orestesa. W Iliadzie Homera Agamemnon owiadcza, e woli od niej sw brank Chryzejd. W Odysei mwi si o niej jako o kobiecie uczciwej, ktra dugo opieraa si zalotom Egista, w czasie gdy Agamemnon by pod Troj; po jego powrocie Egist zabi go w zmowie z Klitajmestr, ona za sama zabia Kasandr, przywiezion z Troi kocank ma. W 8 lat potem Orestes pomci mier ojca zabijajc Egista i prawdopodobnie take matk, co u Homera Nestor (Odyseja, 3, 306 i nast.) tylko ubocznie daje do zrozumienia.

Klocek - may kloc, polano; kilka ksiek oprawionych razem; narzdzie do rcznej roboty koronek klockowych; deska z wyrytym na niej rysunkiem, przeznaczonym do odbijania na papierze, tkaninie itp.; z nm. Klotz. Klocki - rne drobne przedmioty (drewienka, kurze nogi, indycze szyje, skorupki od jaj, koci), ktre dawn. w rod popielcow chopcy przypinali ukradkiem, dla artu, na plecach osb dorosych (w niekt. okolicach - osb, ktre w ubiegym karnawale nie wstpiy w zwizki maeskie); ukadanka dziecinna z kolorowych szecianw. Wysokie i Niskie Klocki - (obcasy) dwie wielkie partie polityczne w pastwie Liliputu w powieci Podre Guliwera Jonathana Swifta, rnice si wysokoci obcasw u trzewikw, zwane rwnie Tramecksan i Slamecksan; Wysokie maj skonnoci konserwatywne, a Niskie - radykalne; por. Liliput.

Klondike - (wym. klondajk) region (i rzeka) w pn.-zach. Kanadzie w terytorium Jukon, na wschd od granicy Alaski. Odkrycie zota w 1896

spowodowao tam "gorczk zota" w latach 1897-98, ktra ogarna ok. 30000 osb przybyych ze Stanw Zjedn.

Klorynda - zob. Tankred (i Klorynda).

Kloto - zob. Mojry.

Kluba - hist. kloba, blok torturowy do wycigania staww badanym; przen. porzdek, ryzy, miara, umiar, rygor, karby; z g.-nm. Klobe (dzi Kloben) 'dyby; imado; blok, krek blokowy'. Wzi (uj) w kluby - w ryzy, w karby, poskromi, trzyma ostro, ograniczy, zmusi do posuchu.

Klucz - przyrzd do otwierania i zamykania zamkw i kdek; przen. sposb osignicia, opanowania, zrozumienia, wyjanienia czego; system znakw sucy do nadawania depesz, kodowania i odczytywania szyfru, tajnego pisma; zob. Bryk; komentarz objaniajcy w podrcznikach jz., mat.; szyk lotu zbiorowego niektrych ptakw (urawi, bocianw, gsi) w czasie migracji, w ksztacie litery V, ze szpicem w kierunku lotu; archit. zwornik, rodkowy, szczytowy kliniec uku a. niekt. typw sklepe; hakowato zakoczona erd zaczepiona o lemi, element konstrukcyjny dachu chat wiejskich; wykaz do oznaczania zwierzt, rolin wg systematyki nauk.; muz. znak na pocztku piciolinii, okrelajcy bezwzgldn wysoko wszystkich linii (stosowane w notacji od X w.); przest. kilka folwarkw, wsi pod wsplnym zarzdem. Klucz Dawidowy - w Biblii, Izaj., 22, 22-25: "I dam klucz domu Dawidowego na rami jego (tj. Eliachima); i otworzy, a nie bdzie, kto by zamkn, i zamknie, a nie bdzie, kto by otworzy; i wbij go jako gwd na pewnym miejscu... i zawiesz na nim wszystk saw domu ojca jego." Nard mi aden nie zbawi ni stworzy; Wieczno pamitam przed wiekiem; Klucz Dawidowy usta me otworzy, Rzym nazwa czekiem. (C. Norwid, Moja ojczyzna, 13-16.) Klucze w. Piotra - Sowa Chrystusa do w. Piotra w Biblii, Ew. wg Mat., 16, 19: "I tobie dam klucze krlestwa niebieskiego", stay si podstaw symboliki skrzyowanych kluczy w. Piotra (oznaczajcych peni wadzy papiea jako gowy kocioa i nastpcy w. Piotra), a take popularnego wyobraenia w. Piotra jako klucznika i odwiernego u bram Nieba.

Klucz i Biblia - uywane niegdy jako prba sdu boego. Bibli otwierano na Ksidze Rut, 1, a. na psalmie 50, umieszczano w tym miejscu klucz od drzwi, tak aby rczka wystawaa; Bibli zwizywano sznurkiem, a oskarzyciel i oskarony trzymali j wsplnie czubkiem serdecznego palca. Oskarony musia recytowa sowa, ktrych dotykay zby klucza: "Boe, obmyj mi od nieprawoci mojej i oczy mi od grzechu!" Jeli by winny, klucz winien by zwrci si ku niemu, a ksiga upa na podog; zob. te Sd (boy). Powie z kluczem - fr. roman a clef, zawierajca jedn a. wicej postaci wzitych z ycia, ktrych rozpoznanie, pod zmienionymi przez autora imionami, jest czsto trudne a. niemoliwe dla czytelnika nie znajcego rodowiska (np. Wsplny pokj Z. Uniowskiego). Zoy (odda) klucze - przekaza sprawowane funkcje, wadz itd., ustpi. Oddanie a. odebranie kluczy od gospodarstwa byo u staro. Rzymian form rozwodu. Klucznik - szafarz na dawnych dworach; dawny odwierny miejski, str bram miasta. Wtem cika marzeniami na pier spada gowa, I tak usn ostatni Klucznik Horeszkowa. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 5, 904-05.)

Kluczyna - zob. Socha (Sochowy dach).

Kluki - zob. Sdy.

Kaj - jedno z miasteczek, ktremu przypada w udziae rola reprezentowania maomiasteczkowoci a. guchej prowincji, w artobliwej mowie pot., zwykle przez kontrast do pooonego w pobliu duego miasta (w przypadku Grjca, Woomina jest nim Warszawa, w przypadku Kaja - Krakw) albo przez pooenie daleko od wikszych orodkw; por. Pipidwka.

Kapacz - trajkotka, przest. koatka drewniana wydajca haaliwy terkot; przen. przest. papla, gadua; por. Grzechotka.

Kobuk - czarny, pilniowy kapelusz gralski; kopak (zob.) ozdobny, wysokie cylindryczne nakrycie gowy, biae a. fioletowe, wyszych duchownych gr.-kat.; zob. te Krasnoludki; z tur. kalpak 'wysoka spiczasta czapa'.

Koda - kloc, pie zwalonego drzewa, duy kawa drzewa; dawn. gwar. drewniana zasuwa, skobel, zamek wiszcy, kdka; dawn. dyby, wilk, 2 belki z pkolistymi wyciciami, w ktre zakuwano nogi przestpcw; rodzaj ula; dawn. fasa, dua beczka do pynw a. na kapust, zawierajca 62 garnce a. 4 korce; dawn. korzec ryb. Nie godzi si kody przez pie wali - dawne przys.: pracowa bez celu, gupio, nadaremnie. Rzuca kody pod nogi - przeszkadza czemu, hamowa jak dziaalno, utrudnia przeprowadzenie sprawy.

Konica - jeden z czterech drkw umocowanych na osiach i przytrzymujcych skrzyni wozu (w wozie drabiniastym - drabiny).

Kos Panny - zob. Spika.

Kus(ak) - zob. Ko (Chody).

Kusownik - osoba. polujca bezprawnie i w sposb niszczycielski na cudzym owisku, zajmujca si kusownictwem. Kusownik, czyli Gos Natury - nm. Der Wildschutz oder Stimme der Natur, opera komiczna (Lipsk 1842) Alberta Lortzinga, libretto kompozytora wg Der Rehbock (nm. 'Kozio') Augusta Kotzebuego. Akcja toczy si w Niemczech na pocz. Xix w. na zamku hrabiego von Ebersbach do wawo, g. dziki temu, e baronowa Freimann przebiera si za mczyzn (aby si przyjrze baronowi Kronthal, kandydatowi na jej drugiego ma), potem za Magosi, narzczon Baculusa, a baron, nie poznany, przebywa na zamku jako koniuszy. Wszystko koczy si szczliwie, a "kusownik" Baculus (ktry, jak si okazuje, zabi tylko wasnego osa) zostaje zrehabilitowany.

Kuszyn - wie w obwodzie smoleskim (Ros. SRR); miejsce wielkiego zwycistwa odniesionego 4 Vii 1610 przez wojsko polskie (6800 jazdy, 200 piechoty, 2 dziaa) pod dowdztwem hetmana S. kiewskiego nad armi ros. kniazia D. Szujskiego (30000 ludzi) i posikujcym j korpusem szwedzkim (5000 ludzi), zdajcymi na odsiecz Smoleskowi. Dziki zaskoczeniu

liczniejszego nieprzyjaciela i wielkiemu sukcesowi husarii (zob.) polskiej otwarta zostaa przed kiewskim droga na Moskw.

Kykie - anat. wynioso kostna; przest. knykie.

Kmicic Samuel - (Xvii w.) pukownik wojsk polskich, chory orszaski, starosta krasnosielski, dobry onierz, znany z odwagi, ale niezdyscyplinowany, awantumik i gwaciciel porzdku, skazany na banicj (ktr zdj z niego sejm 1670 roku za zasugi w wojnach ze Szwedami i Moskw). By wsporganizatorem konfederacji wojskowej przeciw hetmanowi wielkiemu litewskiemu Januszowi Radziwiowi (1655), stojcemu po stronie Szwedw. Dorobi si duego majtku, a w 1676 zosta stranikiem wielkim litewskim. Andrzej Kmicic - g. bohater powieci Potop (1886), drugiego ogniwa Trylogii H. Sienkiewicza; mody chory orszaski (ktrego prototypem by Samuel Kmicic), dzielny, ale hulaka i zabijaka, niepohamowany w popdach, narzeczony "sensatki" Oleki Billewiczwny, ktra usiuje go nadaremnie oderwa od "komilitonw" i wychowa moralnie. Pozwany o gwaty, rabunki i porwanie, skompromitowany przez swoj lojalno dla Janusza Radziwia, a take przez oszczerstwa Bogusawa Radziwia, Kmicic postanawia suy ojczynie i pod imieniem Babinicza dokonuje cudw odwagi w obronie Czstochowy i walce ze Szwedami w wwozie tatrzaskim, czym rehabilituje si w oczach krla. Na czele czambuu tatarskiego bierze do niewoli Bogusawa Radziwia, nastpnie ratuje (niewiadomie) ycie Olece na Litwie. Przez rok cay walczy z Rakoczym, a na koniec przeywa chwil triumfu, gdy w kociele upickim w obecnoci Oleki odczytuj uniwersa krlewski, w peni go rehabilitujcy. Nagrodzony starostwem, otrzymuje rk wiernej a do koca narzeczonej.

Kmie - ze rdw. ac. comes 'komes, dostojnik zarzdzajcy okrgiem adm., hrabia', w Xi-Xiii w. baron, kasztelan, komes z orszaku krla a. ksicia, zasiadajcy na radach (wiecach), o ktrym najstarsza zachowana wzmianka w poniszej "pieni wielkanocnej", najdawniejszym dodatku (z 1. po. Xv w.) do Bogurodzicy; w czasach kolonizacji na prawie nm. chop gospodarujcy na prawie czynszowym; pniej zamony gospodarz, wolny chop, wocianin, dzi przest. Adamie, ty Boy kmieciu, Ty siedzisz u Boga w wiecu, Domieci twe dzieci, gdzie krluj anieli. (Pie Bogurodzica, 6 zwrotka (21-23); domieci - 'doprowad')

Kmotr - dawn. kumoter, kum; przest. gwar. ojciec chrzestny; rozszerz. gwar. kompan, kolega, kamrat, towarzysz, krewniak; ze rdw. ac. compater 'ojciec chrzestny'; r. . kmocha, kuma.

Des Knaben Wunderhorn - nm., 'Cudowny rg chopca', synny zbir nm. pieni lud. (Heidelberg 1806-08) Achima von Amim i Clemensa Brentano. Sta si rdem natchnienia i motyww wikszoci nm. poetw lirycznych romantyzmu i ich nastpcw, jak Eichendorft Uhland, Mrike, Geibel, Greiti; Heine, Lenau, a sporod innych - Longfellow, a take licznych muzykw, jak Weber, Schubert, Schumann i Gustav Mahler, ktrego teksty do Ii, Iii i Iv Symfonii pochodz przewanie z tego zbioru, jak rwnie 10 pieni z 1888 oraz Revelge i Der Tambourg sell z 1899. Da te braciom Grimm pomys stworzenia ich synnego zbioru bajek; zob. Bajka.

Knapiusz Grzegorz - Knap, Knapski, Cnapius, 1564-1639, leksykograf, filolog. Uczy si w szkole jezuickiej w Putusku, w 1583 wstpi do ich zakonu. Przez kilkanacie lat wykada w szkoach jezuickich gramatyk, matematyk, retoryk, potem zajmowa si kazuistyk, polemik teolog, i sownikarstwem. Jego g. dzieem jest sownik Thesaurus Polono-Latino-Graecus (...) in tres tomos divisus ac., 'Skarbiec polsko-acisko-grecki (...) w 3 tomach'; tom l, najobszerniejszy, polsko-ac.-gr., z 1621, gdzie do niezwykle bogatego sownictwa polskiego autor dobra odpowiedniki z jzykw klasycznych; tom 2, ac.-pol., z 1626, rodzaj indeksu do czci 1 (oba tomy czsto wznawiano, zazw. w skrceniu, pniej bez greki); tom 3 Adagia polonica, z 1632, zawierajcy prcz przysw bezlik zwrotw przysowiowych i potocznych, z odpowiednikami ac. i gr. Jest to najwybitniejsze dzieo caej dawnej filologii polskiej. Neologizmy Knapiusza - Spord licznych neologizmw utworzonych w sowniku przez Knapiusza utrzymao si w ywym jzyku 7 terminw przyrodniczych (chrocik, czerwonak, koniopoch, mrwkolew, nosoroec, opal, yworodny), 5 innych rzeczownikw (obieg, przeistoczenie, skarbnik, sownik, sypialnia) i 6 przymiotnikw (zawy - w znaczeniu 'zy wyciskajcy' - nadzwyczajny, pijalny, powtarzalny, przenony, uywalny); wg J. Puzyniny.

Kne - rzekomy archaizm uywany przez niekt. pisarzy hist. zamiast ksi.

Kniahini - dawn. ksina (na Rusi).

Knia - hist. ksi (na Litwie i na Rusi). Knia Igor - zob. Igor wiatosawowicz.

Knickerbocker Dietrich - (wym. nikeboke) posta imaginacyjna, stworzona przez pisarza amer. Washingtona Irvinga, ktry przypisa mu autorstwo swej heroikomicznej Historii Nowego Jorku (1809) i opowiadania Rip Van Winkle (zob.). Stary jegomo, may, ywy, ekscentryczny, w staromodnym odzieniu, pasjonujcy si histori i legendami swego kraju, spdza cay dzie zamknity w pokoju wrd ksiek i papierzysk, a potem spaceruje po miecie suchajc nowin i obserwujc ludzi. Pewnego dnia znika, pozostawiajc swe dzieo, Histori Nowego Jorku. Osoba i nazwisko Knickerbockera szybko zyskay ogromn popularno w krajach anglosas. Imi jego otrzymay: szkoa literatw w Nowym Jorku, przegld lit., statek parowy, pumpy (bufiaste spodnie po kolana), wreszcie nazwano tak mieszkacw legendarnego Xix-wiecznego Nowego Jorku, przedmiotu nostalgii wspczesnych nowojorczykw.

Knieja - zob. Las.

Knossos - starokreteskie miasto, tu obok rdw. i dzisiejszego miasta, zwanego dawniej Kandia, a obecnie znw, jak w staro., Herakleion (wym. nowogr. iraklio). Wykopaliska ang. archeologa Evansa od 1899 odkryy ruiny wspaniaego paacu Minosa, bajecznego wadcy Knossos z Ii tysiclecia pne., najstarsze dzieo wysokiej kultury w Europie, osignicie cakiem nie znanego dotychczas ludu; rodek paacu zajmuje dziedziniec dugoci 557m, otoczony przez wielopitrowy kompleks budowli mieszkalnych, reprezentacyjnych, kultowych i pomocniczych. Wygodne azienki i urzdzenia toaletowe z biec wod wiadcz o rozwinitej cywilizacji, a pozostaoci malowide ciennych z okresu pnominojskiego - o rozwoju sztuk plastycznych. Zawio przej przez pokoje, korytarze i schody paacu zbudowanego na nieregularnym planie (dostosowanym do warunkw terenowych) skania do umiejscowienia tu wanie mitu o Labiryncie (zob.); por. te Ariadna; Dedal; Minos; Pary (Paryanka).

Knut - batog, harap, nahaj(ka), postronek a. rzemie przywizany do paki, bicz uywany w carskiej Rosji, m.in. jako narzdzie chosty; uderzenie knutem; z ros. O Slowianinie!... Dugo pod knutem wytrzymujc bicia, Drc jak otruty pies, co tylko skomli, Bdziecie sucha grajcych na drumli Poetw?...

(J. Sowacki, Beniowski, 7, 349-53.)

Knykie - spojenie stawowe u palcw rki; kady zginajcy si czon palca, zw. pierwszy; por. Kykie.

Knyp - zob. Gnyp.

Koberger Anton - ok. 1440-1513, drukarz, wydawca i ksigarz nm. w Norymberdze, znany w kraju i za granic dziki swym filiom europ., m.in. w Krakowie, Wrocawiu i Lwowie, a przede wszystkim dziki liczbie, rnorodnoci tematycznej i wietnej szacie graficznej wydawanych dzie oraz obfitoci ilustracji Michaela Wolgemuta (nauczyciela Drera) i Wilhelma Pleydenwurffa. Najsynniejsze edycje tej oficyny to: Biblia (1483), Schatzbehalter (zbir modlitw) w. Fridolina (1491) i Weltchronik nm., 'Kronik wiata', Hartmanna Schedla (1493) z 1809 drzeworytami, wrd ktrych znajduje si najstarszy zachowany widok Krakowa.

Kobierzec z Bayeux - (wym. baj) a. Kobierzec krlowej Matyldy, przechowywany w muzeum w Bayeux w Normandii (pn. Francja), w rzeczywistoci nie jest kobiercem (dywanem), ale pasem z ptna wym. 70,347m na 0,507m, haftowanym wen w omiu kolorach. Haft ten jest cennym dokumentem dziejw i kostiumu swoich czasw: jest on kronik podboju Anglii przez Normanw, poczynajc od hodu Harolda u Wilhelma normaskiego (pniejszego Wilhelma I Zdobywcy) w 1063, a koczc na mierci Harolda pod Hastings w 1066. Wsaci Sasi walcz pieszo oszczepami i toporami, osaniajc si tarczami z charakterystyczn wypukoci w rodku; Normanowie konno, z dugimi tarczami i lancami z proporczykiem, s nie tylko ogoleni, ale przewanie nosz wielkie tonsury. Na bordiurach tkaniny widniej sceny z polowania, wici rolinne i wyobraenia zwierzt. Tradycja przypisuje to dzieo Matyldzie, onie Wilhelma, i jej damom dworskim, ale obecnie uwaa si, e tkanin wykonali przed 1078 artyci ang. z Canterbury na zamwienie biskua Odona.

Kobieta - wyraz pojawia si w Xvi w. i oznacza 'niewiast wszeteczn, rozpustn' (moe przez skojarzenie z kob 'chlew'). W satyrze Marcina Bielskiego Sjem niewieci (1586) obraone posanki mwi o swych mach: "Chocia oni nas zow biaogowy, przdki, ku witszemu zeleniu kobietami zow." Ale ju w Xvii w. wyraz zacz nabiera godnoci: J. Ch. Pasek nazywa kobiet urocz wdwk. Cakowitej rehabilitacji wyrazu dokonaa dopiero Myszeida, 4, 151-52 (1775) Ignacego Krasickiego sowami: "Mimo tak

wielie pc naszej zalety, my rzdzim wiatem, a nami kobiety' (powiedzenie Katona St. z Moraliw Plutarcha); zob. te Biaogowa; Cezar (ona Cezara); Fraucymer; Niewiasta; Pani; Perykles (i kobiety); Podwika. Czego chce kobieta, tego i Bg chce - fr. ce que femme veut, Dieu le veut. Femme fatale - (wym. fam fatal) fr., kobieta przynoszca zgub, sprowadzajca nieszczcie, amica serce, karier, ycie mczyzny; por. Kirke; Syrena. Gadatliwe i wcibskie - ac. verbosae et curiosae, mwice, czego nie powinny; z Wulgaty, 1. List do Tymot 5, 13; chodzi tu o mode wdowy. Kobieta trzydziestoletnia - fr. La Femme de trente ans, Julia, bohaterka tytuowa powieci (1831-34) Balzaka, ktry po raz pierwszy w lit. "odkry" spraw wieku kobiety i psychologi kobiety 30-, 40-letniej, wg poj wczesnych do podstarzaej. Kobieta zmienna jest (jak pirko na wietrze) - w. (a donna e mobile (qua (piuma al vento), z opery Rigoletto (1851) Verdiego; fr. souvent femme varie; bien fol est qui s'y fie 'gupi, kto jej ufa' przypisywane Franciszkowi I, ok. 1530; niesta i zmienn jest zawsze kobieta; ac. varium et mutabile semper Jemina z Eneidy, 4, 569, Wergiliusza. Kobieta z przeszoci - przest. ktra miaa w yciu przygody erotyczne. Kobiety nie bij nawet kwiatem - rzekomo przys. japoskie. Kobiety niezrwnane - wg muzumanw zob. Cztery (niezrwnane kobiety). Kobiety s najsilniejsze, ale przede wszystkim zwycia prawda - z apokryfu biblijnego 1. Ks. Ezdry, 3, 12; por. wyej Myszeida Krasickiego. Krucho (sabo) kobiety - starop. krechko (ac. fragilitas), pojcie to, uznawane przez spoeczno szlacheck, przynioso kobietom starop. pewne ulgi prawne; por. w Hamlecie, 1, 2, Szekspira: "Saboci, na imi ci kobieta", ang. Frailty, thy name is woman!; sowa Gustawa w Dziadach, 4, 960, Mickiewicza: "Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!"; w Marchocie (1521) Jana z Koszyczek: "Przemienna, jakoby mikki wiatr"; w oryginale ac. quasi mollis ar. Niezrozumiana, zapoznana - fr. femme incomprise. Przychodz, aby popatrze i aby je widziano - ac. spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae, ze Sztuki kochania, 1, 99, Owidiusza. Szukajcie kobiety! - fr. cherchez la femme! jeli nie wida jawnej przyczyny jakiej sprawy; przypisywane Josaphowi Fouche.

Tak czyni wszystkie - zob. Cosi fan tutte. Zrodzone, aby cierpie, ac. pati natae, z Epistulae morales, 95, Seneki M. Kobieta waca per - (Vanitas, ac. 'prno') obraz (ok. 1663) Vermeera, Waszyngton, Nat. Gall. "Powiedz wierzcym kobietom, aby opuszczay oczy i strzegy swego wstydu, i nie pokazyway swych wdzikw, i osaniay piersi, powaby swe ukazujc tylko swemu mowi lub ojcu, teciowi, szwagrom, pasierbom, bratankom, siostrzecom, ich onom i niewolnicom, sugom-rzezacom i dzieciom. Nie pozwl kobiecie umylnie tak porusza nogami, aby zdradza swe ukryte uroki." Koran, 24, 31.

Kobold - w lud. podaniach niemieckich-karzeek, duszek, zoliwy a. opiekuczy krasnal domowy, kryjcy si pod belkowaniem a. za piecem; por. Rumpelstilzchen; gnom pilnujcy skarbw podziemnych; z nm., 'gnom, chochlik'.

Koburgowie - Sachsen-Coburg-Gotha, ksica dynastia nm. w Turyngii, ga linii ernestyskiej Wettinw, panujca w Koburgu. W 1826, przy nowym podziale posiadoci ernestyskich, Ernest Iii Sachsen-Coburg otrzyma ksistwo Gotha i przybra imi Ernesta I, ksicia Sachsen-Coburg-Gotha; jego brat Leopold zosta w 1831 Leopoldem I krlem Belgw, a jego modszym synem by ksi Albert, maonek ang. krlowej Wiktorii, ktry zapocztkowa dom panujcy Brytanii (od 1917 uywajcy nazwiska Winsor).

Kobya - pot. klacz; pot. artyku, utwr lit. ciki, wielkich rozmiarw; wulg. babsko wielkie jak piec. Flandryjska kobya - krl ang. Henryk Viii (zob.) o swojej czwartej onie, Annie Kliwijskiej (de Cleves), ktr polubi w styczniu 1540, rozwid si za w lipcu tego roku. Jedzi na kim jak na ysej kobyle - postponowa, traktowa z gry, wzgardliwie, pomiata kim. Sowo si rzeko, kobyka u potu - zob. Jan (Iii Sobieski). Wjecha na kogo jak na ys koby - zbeszta, wyaja, natrze uszu, zmy gow, hukn na kogo ordynarnie (i zazw. niesusznie). Wyjeda z czym jak z ys koby na targ - popisywa si (wyrwa si

z) czym bezwartociowym, niewartym funta kakw.

Kobza - rodzaj lutni o wypukym korpusie rezonansowym i krtkiej szyjce, o 2-6 strunach (do gry solo) a. 8-12 strunach (do akompaniamentu), uywanej przez muzykantw rumuskich, a dzi jeszcze niekiedy w Modawii, Dobrudy, na Wooszczynie i Bukowinie; w Polsce znana w Xvi-Xvii w.; przez ukr. z tur. kopuz 'rodzaj jednostrunnej gitary'; por. Dudy.

Koc - w dawnej Polsce kouch, bam futra, skadany przez stron sdziemu przy odwoywaniu si do wyszej instancji, jako wadium, ktre przepadao w wypadku zatwierdzenia poprzedniego wyroku; takie wadium zoone w pienidzu; pled, rodzaj derki; z nm. Kotze 'koc; gunia'.

Kochanie. Kochanie wieku tego - wspczeni o Janie Kochanowskim. Sztuka kochania - zob. Mio.

Kochanowska Orszula - bohaterka jednego z najwaniejszych dzie Renesansu polskiego, Trenw (1580), Jana Kochanowskiego, zmara w wieku lat trzech creczka poety, w ktrej widzia spadkobierczyni jego lutni, przysz poetk, "Safo sowiesk". 19 trenw, "pomnik blu ojcowskiego", poeta opatrzy dedykacj: "Orszuli Kochanowskiej, wdzicznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie, ktra cnt wszytkich i dzielnoci panieskich pocztki wielkie pokazawszy, nagle, nieodpowiednie, w niedoszym wieku swoim, wielkim a nieznonym rodzicw swych alem zgasa - Jan Kochanowski, niefortunny ociec, swojej namilszej dziewce z zami napisa. Nie masz ci, Orszulo moja!"

Kchel - oznaczana inicjaem K a. KV (Kchel-Verzeichnis) numeracja Kchela, nadana 626 kompozycjom Mozarta w katalogu chronologiczno-tematycznym dzie tego kompozytora, nm. Chronologisch-thematisches Verzeichnis smtlicher Tonwerke Wolfgang Amade Mozarts, Lipsk 1862, uoonym przez austr. muzyka-samouka Ludwiga Aloisa Kchela, 1800-77, ktrego nawisko weszo w ten sposb do historii muzyki.

Kocio - due naczynie metalowe; (w. timpano) instrument muz. z gropy

membranofonw, duy, pkolisty rezonator miedziany, na ktrym napita jest membrana ze skry olej a. cielcej, uderzana drewnianymi pakami o filcowej (gumowej) gwce. Kocio garnkowi przygania, a oba smol - kto wytyka drugiemu wady, od jakich sam nie jest wolny. Kocio Medei - sposb przywrcenia utraconej modoci (por. Lekarstwo); mit. gr. czarodziejka Medea, crka Aietesa, krla Kolchidy (zob. Jazon), pocia starego barana na kawaki w kotle, po czym wyszo z kota mode jagni. Crki Peliasa chciay, aby przywrcia w ten sam sposb modo ich ojcu; ale Medea nie wymwia magicznych sw i starzec zmar. Kocio z Gundestrup - (wie w pd. Jutlandii, Dania) srebrny kocio celtycki z I w. pne. z paskorzebami wyobraajcymi popiersia bstw, sceny mitologiczne i wojenne.

Kociuba - narzdzie do wygarniania wgli z pieca chlebowego; pogrzebacz; drek elazny z yk na kocu do mieszania roztopionego metalu w hutach; z tur. ksbe.

Kocz - dwu-, cztero- a. szeciokonny powz czterokoowy, (p)kryty, zawieszany na acuchach a. pasach rzemiennych (od Xvi w.) a. resorowany (Xix w.); wg. nazwa wgierskiego wozu od wsi Kosc nad Rab na Wgrzech (podobnie jak landara od Landau), gdzie zaczto wyrabia kocze. Koczobryk dawn. kryta bryczka na resorach, ksztatem przypominajca kocz.

Kodeks - (ac. codex 'pie; kloc; deska; deseczka, tabliczka kryta woskiem do pisania rylcem; ksiga; spis; zbir przepisw prawnych'). Rozcinano kloc drewna na cienkie deseczki, przedziurawiano je z jednego brzegu, aby mc pewn liczb tabliczek poczy nici. W ten sposb, zamiast zwoju papirusowego, powsta prototyp ksiki. Tabliczki zapisywano z obu stron (oszczdno materiau!) i odwracano przy czytaniu. Ta forma ksiki, przeznaczona zrazu dla uczniw, upowszechnia si na pocz. ne., gdy desecki zastpiono pergaminem i papierem; kart nie numerowano, ale skadki zaopatrywano w kustosze i reklamanty (zob.). Zbir przepisw prawa, akt normatywny regulujcy pewn dziedzin stosunkw spo. Czarny kodeks - zob. Czarny. Kodeks Behema - iluminowany rkopis (ornament rolinny na kadej stronie, 27 miniatur, inicjay) zawierajcy roty przysig i ustawy cechowe oraz odpisy przywilejw nadanych miastu, ofiarowany w 1505 radzie miejskiej

Krakowa przez Baltazara Behema, notariusza miejskiego i mionika sztuki. Miniatury stanowi bezcenn ikonografi ycia miasta i pracy rzemielnikw owego czasu. Od 1825 w Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie. Kodeks Dziayskich - zob. Acta Tomiciana. Kodeks gregoriaski - zbir konstytucji cesarskich od Hadriana do Dioklecjana (Ii-Iii w.) uoony ok. r. 300 przez prawnika rz. Gregorianusa, Kodeks Hammurabiego jeden z najstarszych na wiecie (Xviii-Xvii w. pne.), wydany w jz. akadyjskim przez krla Babilonii Hammurabiego w celu usystematyzowania i unifikacji obowizujcych praw (karne, prywatne, rzeczowe, maeskie, procesowe). Cz kar nosia charakter odwetowo-symboliczny (oko za oko, ucicie rki za uderzenie ojca). Tekst na steli z diorytu odnaleziono w 1901 w Suzie; Pary, Luwr. Kodeks Justyniana - zbir prawa rzymskiego wydany w Vi w. z polecenia cesarza Justyniana I Wielkiego (zob.), nazwany w rdw. Corpus iuris civilis ac., 'Zbir prawa cywilnego'; podstawa Kodeksu Napoleona. Kodeks karzcy Krlestwa Polskiego - pierwszy polski kodeks karny, uchwalony przez sejm w 1818, obowizujcy do 1847, wzorowany na austr. kodeksie karnym z 1803 i francuskim z 1810. Kodeks Lipit Isztara - kodeks praw w jz. akadyjskim, uoony w 1. po. Xix w. pne. na polecenie Lipit Isztara, krla Isinu. w pn. Babilonii; zachowao si ok. 40 artykuw kodeksu. Kodeks Mendozy - manuskrypt aztecki przedstawiajcy w obrazkach dzieje ludu meksykaskiego od 1324 do 1502 wraz z opisem obyczajw i przekadem na jz. hiszp. Otrzyma go pierwszy wicekrl Nowej Hiszpanii (Meksyku) Antonio de Mendoza i przesa cesarzowi Karolowi V. Kodeks wraz ze statkiem, ktry go wiz, sta si upem fr. okrtu wojennego. Andre Thevet, fr. geograf krlewski, sprzeda go Anglikom; Oxford, Bibl. Bodlejska. Kodeks Napoleona - fr. Code Napoleon, Code Civil, fr. kodeks cywilny z 1804, uoony za konsulatu Napoleona Bonapartego z jego osobistym wspudziaem. Wielokrotnie nowelizowany i uzupeniany, obowizuje do dzi we Francji. By wzorem dla wielu kodyfikacji w innych krajach, m.in. wszed w ycie w 1808 jako kodeks cywilny w Ksistwie Warszawskim. Kodeks natury, czyli Prawdziwy duch jej praw - fr. Code de la nature ou Le veritable esprit de ses lois, dzieo filozoficzne Morelly'ego (Xviii w.), wyd. w Amsterdamie 1755 (wyd. pol. 1953), anonimowo (autor do dzi nie jest cakowicie zidentyfikowany); praca przypisywana Diderotowi, a nawet umieszczona (w 1773) w wydaniu jego Dzie. Autor przedstawia koncepcj rozumnego ustroju komunistycznego, znoszcego wasno prywatn, zapewniajcego wszystkim obywatelom utrzymanie i zatrudnienie oraz wprowadzajcego powszechny obowizek pracy. Swoj teori sp., bdc racjonalistyczn form komunizmu utopijnego, opiera na "prawie naturalnym", z ktrym ustrj wasnoci prywatnej jest, wg autora, w

sprzecznoci. Kodeks supraski - synny kodeks z biblioteki klasztornej. bazylianw w Supralu (woj. biaostockie), wywieziony w czasie 2. wojny wiat. przez Niemcw, odzyskany w 1968; Warszawa, Bibl. Nar. Kodeks witosawowy - w jz. ac., zawierajcy prawa Kazimierza Wielkiego i Jagiey w t. pol. witosawa z Wocieszyna z 1449 oraz prawa ksit mazowieckich w t. pol. ks. Macieja z Roana z 1450. Kodeks Ur-Nammu - wydany w jz. sumeryjskim pod koniec Iii tysiclecia pne. przez krla pastwa Ur w Mezopotamii, jeden z najstarszych znanych zbiorw praw na Bliskim Wschodzie, zachowany tylko w uamkach. Srebrny kodeks - ac. codex argentus, rodzaj ozdobnych kodeksw pisanych srebrnymi literami na pergaminie zabarwionym purpur, np. przekad Ewangelii na jz. gocki, dokonany przez biskupa Wulfila w Iv w.; Uppsala (Szwecja), Bibl. Uniw. Zoty kodeks - ac. codex aureus, rodzaj ozdobnych kodeksw pisanych zotymi literami pa purpurowym pergaminie; Eskunal (Hiszpania); Monachium, Bibl. Pastw. (RFN).

Kodros - bajeczny krl Aten. Gdy doryjscy Heraklidzi najechali Attyk, wyrocznia delficka zapowiedziaa im zwycistwo, jeli oszczdz ycie Kodrosa. Usyszawszy o tej przepowiedni, krl powici si za swj kraj, polegszy w bitwie. Wg pniejszej wersji, przebrany za drwala uda si do obozu Dorw, gdzie wszcz ktni z onierzami i zosta zabity, wobec czego Dorowie zaprzestali dalszej walki. Ateny za ogosiy zabitego krla herosem i uwaajc, e nikt nie jest wart nosi po nim korony, naday jego synowi, Medonowi, godno archonta. Wersja mao przekonywajca, gdy krl-heros powinien raczej pomnoy szeregi monarchistw.

Kogut - dawn. kur (zob.), w mit. gr. i rz. powicony Apollinowi, bogu soca, gdy obwieszcza wschd soca, Hermesowi, gdy wzywa ludzi do ich codziennych zatrudnie, i Asklepiosowi, bo "kto rano wstaje, temu Pan Bg daje (zdrowie)". Wg legendy muzum. prorok spotka w pierwszym niebie koguta tak olbrzymich rozmiarw, e siga grzebieniem drugiego nieba: Jego pianie zrywao ze snu o witaniu wszelkie stworzenie z wyjtkiem czowieka. Ulamowie powiadaj, e Allah uycza askawego ucha tym, co czytaj Koran, proszcym o ask, a take kogutom, ktrych pianie jest bosk melodi; zob. Bazyliszek. Chantecler - (wym. szatekler) posta z fr. Powieci o Lisie (zob. Powie) z Xii w., kogut przeladowany przez Lisa Renarta, morderc drobiu, szuka sprawiedliwoci u Lwa, ale Lis udaje martwego, a w trakcie pogrzebu

chwyta Chanteclera i ucieka z nim. Napadnity przez brytana musi puci Chanteclera, a inne zwierzta chwytaj i wi Renarta; spr koczy si pojedynkiem, w ktrym Kogut zwycia. Sztuka (1910) Edmonda Rostanda; Chantecler uwaa si za kapana Soca, zanosi do niego mody co rano i rzdzi samowadnie na podwrku; daremnie Baant dowodzi, e to nie Kogut sprowadza jutrzenk, e nawet gdyby zaspa, Soce i tak wzejdzie. Czerwony kur - zob. Czerwony. Kogutek wielkanocny - zwyczaj lud. w niekt. okolicach Polski: chopcy obnosz a. obwo po wsi koguta (dawn: ywego, pniej zrobionego z paku i ustrojonego w pira), skadaj yczenia, piewaj i otrzymuj datki; wizerunek koguta wycity z blachy, umieszczany na szczytach wie, zw. kocielnych; zob. Kurek. Kogut galuski - zacz si ukazywa jako fr. godo narodowe na flagach itp. po raz pierwszy za czasw Rewolucji Fr. Jego pochodzenie jest niepewne; Gallowie nie uywali tego goda. Moe to by wynikiem nieporozumienia: ac. gallus znaczy 'kogut' i 'Gall'. Nalaz kogut per (w gnoju) - ac. gallus unionem in fimento reperit, przys. wg bajki Ezopa Kogut i perla (w t. Biernata Plugawi cnoty nie maj): kogut, grzebic w mietniku, znalaz drogi kamie (per, jaspis) i odrzuci go jako niejadalny, wic bezuyteczny. Pianie koguta - Staro. ydzi dzielili noc na 4 strae: Pocztek stray (Biblia, Treny Jerem., 2, 19), Stra pnocna (Ks. Sdziw, 7, 19), Pianie koguta i Stra poranna (Ex., 14, 24); por. Ew. wg Marka, 13, 35-36: "Czuwajcie tedy, bo nie wiecie, kiedy pan domu przyjdzie: z wieczora czy o pnocy, czy kiedy kur zapieje, czy z poranku, aby nagle przyszedszy nie znalaz was picych. " Wg tradycji staro. upiory i widma znikaj, gdy koguty zaczynaj pia a. gdy trzeci kur zapieje, bo powicony Heliosowi kogut pianiem zmusza do ucieczki demony nocy i mroku, Hekate, pn. diaba. Na obrzdzie Dziadw (A. Mickiewicz, Dziady, cz. 2, 513) Gularz mwi: Czas odemk drzwi kaplicy. Zapalcie lampy i wiecy. Reszta pnoc, kogut pieje, Skoczana straszna ofiara. Uci koguta - w piewie zapia, przej nagle do piskliwego dyszkantu. Walka kogutw - zob. Walka. Kogut winien - wic na niego! On sprawca wszystkiego zego! On le poradzi, On grad sprowadzi (...) On zepsu rol, On zniszczy pole! (I. Krasicki, Kogut 19-23, 25-26.) Zoty kogucik - zob. Zoty.

Kohelet - zob. Eklezjastes.

Kohinur - zob. Diamenty.

Kohorta - ac. cohors dpn. cohortis, staro. batalion piechoty (zob.), jednostka taktyczna w wojsku rzymskim liczca zrazu 300, pniej 600 onierzy, dziesita cz legionu, skadajca si z trzech manipuw (kompanii).

Kokosznik - kika, kiczka, ros., dawne, pn.-rosyjskie kobiece nakrycie gowy, z jedwabiu a. innego materiau, w ksztacie otwartej korony, ktrej pokrg cz przedni, tzw. czko, haftowano i bogato zdobiono.

Kolada - zmylona bogini sowiaska, wynika z pomieszania poj: wyraz ten jest w jz. pd. i wsch.-sowiaskich odpowiednikiem polskiej koldy, a nie, jak dawniej sdzono, nazw obrzdu a. bstwa.

Kolasa - kolaska, czterokoowy wz gospodarski bezresorowy na drewnianych osiach, uywany na Rusi w Xvii-Xviii w.; lekka odkryta bryczka, zazw. resorowana, uywana w Polsce Xviii i Xix w., pojazd skromny, cho pniejsi pisarze hist. nazw t nieraz bdnie okrelaj wytworne, magnackie karety, karoce; z ukr.

Kolator - dawn. patron, fundator kocioa, ktry mia "prawo prezenty", tj. przedstawiania biskupowi kandydata na wakujce beneficjum (zob.) przy kociele; z ac. collator 'ktry znosi, zbiera, gromadzi (datki, ofiary); ofiarodawca'.

Kolberg Oskar - 1814-90, znakomity etnograf polski, wyda w 1842-45 Pieni ludu polskiego (z melodiami), a w latach 1857-90 olbrzymie dzieo Lud. Jego zwyczaje, sposb ycia, mowa, podania, przysowia, obrzedy, gusa, zabawy, pien); muzyka i tace (23 "serie") i publikowane rwnolegle w latach 1882-91 Obrazy etnograficzne (11 tomw). Dzieo Kolberga zawiera olbrzymi materia wiadomoci o wsi i folklorze polskim Xix w., przynoszc 12500 pieni, 1250 poda, 670 bajek, 2700 przysw, 340 zagadek, 15

widowisk. Jest to pierwsze w Polsce systematyczne opracowanie zbiorw pieni ludowych.

Kolbuszowa - miasto na Paskowyu Kolbuszowskim w woj. rzeszowskim; wie naleca do Lubomirskich i Ostrogskich otrzymaa w 1690 prawa miejskie. Meble kolbuszowskie - typ mebli wyrabianych w Kolbuszowej i w pobliskiej okolicy w 2. po. Xviii i 1. po. Xix w. (miasto byo producentem mebli zapewne ju od 2. po. Xvii w.), meble skrzyniowe (biurka, kantorki, sekretery, komody, szafy, praski, kredensy, rzadziej kanapy i krzesia) o formach pnobarokowych i klasycystycznych, fornrowane i bogato intarsjowane.

Kolchida - gr. Kolchis, staro. kraina u podna gr Kaukazu, na wschodnim wybrzeu M. Czarnego, synna w legendzie gr. jako cel podry Argonautw (zob.) i ojczyzna Medei.

Kolczuga - zbroja z drobnych kek elaznych a. stalowych, uywana przez rycerstwo na kaftany, kaptury, rkawy, rkawice, nogawice, noszone w Polsce od Xi do pocz. Xviii w., na Zachodzie od Xii do 2. po. Xiv w.; nazwa od kolca 'koa, kka'. Kolczy - dawn. zrobiony z kek, z ogniw.

Koleba - dawn. koyska; szaas pasterski, schronienie grskie w zagbieniu skalnym, jama pod gazami nadajca si na nocleg a. przeczekanie deszczu. Kolebka - koyska; przen. pocztek, zawizek, pierwotna siedziba czego; wygodny pojazd podrny czterokoowy z duym, otwartym z bokw pudem, z ozdobnymi zasonami z tkaniny, zawieszany na acuchach a. pasach rzemiennych, w Polsce od Xii do po. Xviii w.

Kolegiata - koci, w ktrym istniaa (a. istnieje) kapitua kanonikw; ze rdw. ac. collegiatus 'nalecy do cechu, bractwa'.

Kolegium - zesp (organ zoony z) osb wsplnie obradujcych, opiniujcych, orzekajcych, rozstrzygajcych; zebranie, narada tego

zespou; dawn. szkoa rednia, fakultet szkoy wyszej; dawn. bursa przy zakadach nauk. dla profesorw i studentw; z ac. collegium 'zrzeszenie'; zob. te Collegium. Kolegium jezuitw - w Putusku zob. Putusk (gimnazjum). Kolegium Kardynalskie - wite Kolegium, rodzaj przybocznej rady papieskiej, ktra po mierci papiea zawiaduje kocioem i dokonuje obioru nowego papiea na konklawe w Kaplicy Sykstyskiej w Watykanie. Kolegium Lubraskiego - zob. Akademia (Lubraskiego). Kolegium Nowodworskiego - w Krakowie za. w 1588 jako szkoa przygotowujca do studiw w Akademii Krakowskiej; wykadano tu, inaczej ni u jezuitw, take histori Polski i matematyk. Fundatorem szkoy (dzi Liceum im. Nowodworskiego) by Bartomiej Nowodworski, 1544-1624, kawaler maltaski.

Koldy - pierw. pieni lud. zwizane z obrzdami Nowego Roku i z obyczajem skadania ycze pomylnoci w gospodarstwie i w domu w porze godw, za co naleay si podarki. Miejsce tych pieni zajy inne, zwizane tematycznie z Boym Narodzeniem (fr. Noel; ang. carol; nm. Weihnachtslied), wywodzce si z ac. hymnologii i pocztkowo, w Xv-Xvi w., bdce zazw. t. z ac. a. czes. Doszy one do rozkwitu w Xvii-Xviii w. (pastoraki, koldy zakonne, stanowe), rozgos uzyskay te niektre koldy autorskie, jak J. abczyca z Symfonii anielskich (Przybieeli do Betlejem pasterze, Przy onej grze, 1630), Franciszka Karpiskiego (Bg si rodzi), T. Lenartowicza (Mizerna, cicha stajenka licha); dawn. upominki dawane na Boe Narodzenie; dawn. okres chodzenia po koldzie (od Boego Narodzenia do Nowego Roku); z ac. Kalendae '1. dzie miesica'. Chodzenie po koldzie - koldowanie, zwyczaj obchodzenia domw przez koldnikw ze piewaniem kold i pastoraek, z przedstawieniami zwizanymi z ewangeliczn i lud. tradycj Boego Narodzenia (zob. Szopka), czsto, zalenie od regionu, z koz, gwiazd a. turoniem. A czyje to nowy trzem? Ja obejd okolem. Nie mogem tam nai dwierzec, Jedno mae okienko (...) Maszli nam daci, Nie daj nam dugo staci, Bo nas bdzie uzibiaci. 1-4, 23-25. Z najwczeniejszej zapisanej "koldy gospodarskiej" w druku (Ungler, Krakw) Rurale iudicium, to jest Ludycje wiene na ten nowy rok 1544. bdcej zapewne star parodystyczn Pieni rdw., odczuwan jako archaicznaju w Xvi w.

Koliszczyzna - antyszlacheckie powstanie chopw ukraiskich w 1768 pod

wodz Kozaka siczowego Maksyma eleniaka, ktre wybucho z powodu zaostrzenia paszczyzny, narzucania obrzdku unickiego i zawizania konfederacji barskiej, wrogiej dyzunitom. Gdy elenik podsun si pod Huma (gdzie schronio si tysice szlachty, ydw i duchowiestwa unickiego), przeszed na jego stron setnik milicji nadwomej Potockich, Iwan Gonta; z jego pomoc powstacy zdobyli Huma i wymordowali ca ludno (tzw. rze humaska). Powstanie krwawo stumiy wojska rosyjskie i polskie. Wywolao ono take ruchy chopskie w Krakowskiem (Muszyna), na Woyniu, Mazowszu, w Sieradzkiem i na Litwie. Nazwa od polskiego wyrazu kolej, co na Ukrainie Xviii w. znaczyo "kolejn stra, usug dworsk uzbrojonych chopw". Zamek kaniowski - powie poetycka (1828) Seweryna Goszczyskiego, oparta na motywach koliszczyzny. Koliszczyzna i stepy - powie hist. (1838) Edwarda Tarszy (pseudonim Michaa Grabowskiego).

Kolno - zob. Kolonia.

Kolokacja - hist. wie szlachecka podzielona na czci nalece do rnych wacicieli; dawn. kolejno wierzycieli przy upadoci; z ac. collocatio 'umieszczenie; uporzdkowanie'. Kollokacja - powie obyczajowa (1847) Jzefa Korzeniowskiego.

Koloman - I zob. Uczony.

Kolombina - Arlekinetta, jedna z najtypowszych postaci w. commedia dell'arte, wychowanica Pantalona, kochanka Arlekina (z ktrym zazw. ucieka z domu), przebiega pokojwka, sprytna, pozornie naiwna, w rzeczywistoci zoliwa. Jej pani jest w Xviii w. zwykle Rozaura, ktr Kolombina czsto zdradza przez plotkarstwo a. chciwo. Jej odmianami s: Korallina, bardziej zapalczywa, i Smeraldina, inspiratorka i spryna intryg. Szczytem kariery tej postaci by koniec Xvii w., kiedy w jej roli wystpowaa synna Caterina Biancolelli, crka Domenica i Orsoli, ze znakomitej rodziny w. aktorw commedia dell'arte; w. colombina 'gobka'.

Kolonia - nm. Kln, z rzymskiej Colonia Agrippinensis, z 50 r. ne., miejsce urodzenia Agrypiny Modszej, matki Nerona, pniej ony cesarza

Klaudiusza, miasto nad Renem, . w zach. czci RFN; zob. Gurzenich; Krzy (wg.). Katedra w. Piotra - olbrzymia, picionawowa gotycka bazylika, z trzynawowym transeptem, obejciem i wiecem kaplic promienistych; fasada o dwu wieach. Kamie wgielny obecnej budowli pooono w 1248, gdy istniay jeszcze ruiny drugiej katedry romaskiej (za. ok. 800), ktre prowizorycznie odbudowano i pozostawiono a do czasu powicenia nowego chru w 1322. Rzut poziomy katedry jest o 1/3 wikszy ni katedry strasburskiej. W 1350 rozpoczto wznosi fasad zach.; w 1450 poudniowa wiea urosa do wysokoci zachodniego chru i tak pozostaa a do zakoczenia jej budowy w 1868. Za. w 1840 Towarzystwo Budowy Katedry doprowadzio j do koca w t881. Styl wityni, przejty z katedry w Amiens, zosta tu wyostrzony i wzbogacony; wspaniaa nawa g. ma 447m wysokoci; wntrze i skarbiec zawieraj bezcenne dziea sztuki. (relikwiarz Trzech Krli; Zwiastowanie. ok. 1440, Stephana Lochnera i in.). Kto dziewice chce widzie, niech do Kolna jedzie - dawne przys.; w kociele w. Urszuli w Kolonii (starop. Kolno) miay, wg rdw. legendy, by pochowane dziewice (w liczbiejedenastu tysicy) towarzyszce w. Urszuli w drodze z Anglii do Francji, a zamordowane przez Hunw. Miasto Trzech Krli - Kolonia; wg legendy Magowie mieli tam zosta pogrzebani.

Kolor - dawn. wstka, szarfa damy serca, noszona przez rycerza na tumieju a. wyprawie wojennej; dawn. mundur, (od)znaki, ubir noszony przez jakie rodzaje broni, formacje wojsk; znak kadego z 4 zespow kart w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn.: dzwonek, czerwie, wino, od; z ac. color zob. te Barwa; Ma. Tycjanowski kolor wosw - zotorody; ulubiony przez malarza wi. Tycjana (Tiziano Vecellio, 1488-1576), g. przedstawiciela koloryzmu weneckiego, kolor wosw kobiet na jego obrazach.

Koloratka - biay konierzyk zapinany z tyu, noszony przez duchownych wyzna chrzecijaskich.

Kolos - gr. kolosss, wyraz przedgrecki, oznaczajcy pierwotnie posg, nawet maych rozmiarw; prawdop. dopiero sawa olbrzymiego Kolosa rodyjskiego nadaa wyrazowi znaczenie posgu wielkoci nadnaturalnej, a potem, w przenoni, rzeczy a. osoby niezwykle duej, potnej. Kolos na glinianych nogach - wielkie mocarstwo, przedsibiorstwo,

instytucja, ktrym nie rokuje si dugiego ywota; zob. Daniel (Posg). Kolos Nerona - odlany ok. 58 przez Zenodorosa, wyszy o 27m od Kolosa z Rodos, przemianowany przez Wespazjana na posg Heliosa, przeniesiony przez Hadriana w poblie Amfiteatru Flawiuszw, ktremu pniej nadano z tej racji nazw Koloseum. Kolos rodyjski - zob. Helios. Kolosy Memnona - dwa gigantyczne posgi faraona Amenhotepa Iii, ok. 1417-1379 pne., siedzcego na tronie, kady zjednej bryy rowawotego kwarcytu (wys. prawie 187m), jedyny relikt grobowej wityni wadcy, w pobliu antycznych Teb Zachodnich, naprzeciw Luksoru. W 27 pne. trzsienie ziemi uszkodzio pnocny posg, ktry odtd wydawa zacz melodyjne dwiki o wicie. Greccy i rzymscy turyci zjedajcy tu licznie, aby podziwia to zjawisko i przy okazji wyskrobywa swoje imiona na piedestale posgw, dowiadywali si od przewodnikw, e piewajcy kolos jest posgiem bohatera mit. gr. Memnona (zob.), ktry o wschodzie soca skary si swojej matce, bogini Eos; wrd tych turystw wyliczy by mona wielu pisarzy i poetw rzymskich, a take wodzw, jak Germanik, i cesarzy, jak Hadrian i Septymiusz Sewer, ktry kaza odrestaurowa niszczejce posgi. Po tym remonce "Memnon" zamilk jednak na zawsze.

Koloseum - rdw. nazwa Amfiteatru Flawiuszw, ac. Amphitheatrum Flavium, w Rzymie, najwikszego amfiteatru staroytnoci; zbudowany za Flawiuszw na miejscu Zotego Domu Nerona, rozpoczty przez Wespazjana, otwarty w r. 80 ne. przez cesarza Tytusa studniowymi igrzyskami. Budowla eliptyczna, obwd 5247m, osie 188 i 156, arena 86 i 54, cztery pitra, wys. 48,57m; pod aren korytarze, klatki dla zwierzt i rekwizytomie. Walki gladiatorw odbyway si do 405, a ulubione przez Rzymian szczucie dzikich zwierzt do 526. Ostatnie igrzyska za Teodoryka w 528. Od tego czasu amfiteatr popad w ruin, przez dugie okresy suy jako kamienioom dla budowli rz. (jeszcze w Xvi w.); od 1744 otoczony opiek jako miejsce mczestwa pierwszych chrzecijan; pod skuteczn opiek dopiero od po. Xix w.; pozostaa ok. 1/3 cz caoci; zob. wyej Kolos Nerona.

Kolubryna - szlanga, serpentyna, wownica, spiowe a. eliwne cikie dziao oblnicze o dugiej, grubociennej lufie, uywane w Xvi-Xvii w.; z ac. colubrina 'wowa(ta)' od coluber, colubra 'w' .

Kolumb Krzysztof - w. Cristoforo Colombo; hiszp. Cristbal Coln, 1451-1506, ur. prawie na pewno w Genui, syn tkacza, pracowa przez kilka lat u ojca, potem by agentem handl., nastpnie odby szereg podry morskich, a w 1477 osiedli si w Lizbonie; polubi crk eglarza portug.

Obraca si w towarzystwie ludzi morza w okresie dalekich wypraw morskich Portugalii. Jego modszy brat Bartomiej by kartografem w Lizbonie, moliwe, e towarzyszy Bartolomeu Diazowi (zob.) w wyprawie do przyldka Dobej Nadziei. Wielu wierzyo wwczas, e od wybrzey Japonii opisanych (jako Cipangu) przez Marco Polo dzieli zachodnie wybrzee Europy tylko kilka dni podry morskiej. Powtarzano synne proroctwo Seneki: "Przyjdzie czas, kiedy objawi si olbrzymia nowa ziemia, bo zjawi si eglarz, ktry odkryje nowy wiat i Thule (Islandia) nie bdzie duej kracem wiata", i zdanie Arystotelesa, e "okrt, ktry by wyruszy z Zachodu z Eurosem (wiatrem wsch.), osignby wybrzea Indii". Czy najwikszy z prorokw Starego Testamentu (Izajasz, 66, 19) nie wkada w usta Boga sw: "Pol ich do narodw... na morze... do wysp dalekich... do tych, ktrzy nie syszeli o mnie i nie widzieli chway mojej"? Przede wszystkim jednak mapa Florentyczyka P. Toscanellego, dziea Piusa Ii i Imago mundi (Obraz wiata) doktora uniwersytetu paryskiego Pierre d'Ailly (zachowa si egzemplarz tej ksiki pokryty uwagami Kolumba), a wic prace wspczesnych mu niemal autorw, utwierdziy Kolumba w mniemaniu, e najszybciej dotrze mona do Azji pync na zachd. Wrd wielu, ktrzy w to uwierzyli, on odznacza si najwikszym uporem w obliczu przeciwiestw i rozczarowa; nie mogc uzyska poparcia dworu Jana Ii portugalskiego, zwrci si o pomoc do Hiszpanii, gdzie po omiu latach usiowa Kolumba, tu po zdobyciu Grenady, Ferdynand Katolicki i Izabella zgodzili si na jego warunki (wyekwipowanie trzech statkw, a po udanej wyprawie dziedziczny tytu admiraa oceanu i wicekrla ziem odkrytych oraz szlachectwo). Dnia 3 Viii 1492 wpuszyl z Palos (Hiszpania) trzema maymi statkami: "Santa Maria", "Pinta" i "Nia", a 12 X wyldowa na maej wyspie nazwanej przez niego San Salvador (Watling Island w grupie Bahamw), 28 X odkryto Kub, 6 Xii Santo Domingo (Haiti), po czym nastpi powrt do Hiszpanii, gdzie przyjto go z najwyszymi honorami. Otrzyma du flot 17 statkw, z ktrymi w 1493-96 odby drug wypraw; dotara ona do Maych i Wielkich Antylw. W trzeciej wyprawie w 1498-1500 poeglowa dalej na poudnie, odkry wysp Trynidad i dotar do stago ldu, odkrywajc ujcie rzeki Orinoko. Doniesienia o zych warunkach w kolonii hiszp. na Haiti skoniy par krlewsk do wysania tam niezalenego gubematora, Francisco de Bobadilla, ktry aresztowa Kolumba i odesa go w kajdanach do kraju, gdzie natychmiast zwrcono mu wolno i wszystkie godnoci, ale sawa i znaczenie jego imienia zaczy mija; inni eglarze (m. in. Amerigo Vespucci) podrowali ju po Nowym wiecie i okrelili znaczn cz linii brzegowej pn.-wsch. Ameryki Poudniowej. Dopiero w 1502 zdoa wyruszy z czterema marnie wyekwipowanymi statkami w czwart i ostatni wypraw, ktra dotara do Przesmyku Panamskiego. W 2 lata po powrocie Kolumb umar, cakowicie zapomniany i opuszczony, a do ostatniej chwili sdzc, e dotar do wybrzey Azji Wschodniej. Warto tu moe wspomnie, e nie nazwano by tylu krajw, stanw, miast Nowego wiata Kolumbiami (Colombia, Coln, Columbia, Columbus) i nie obchodzono by tam uroczycie rocznic "odkrycia" (w pojciu cakiem europocentrycznym) w 1492 kontynentu zamieszkaego w owym czasie przez miliony ludzi o bogatej i dawnej kultune, olniewajcej rzebie i architekturze, a take dugiej historii, gdyby Europejczycy nie wydarli tej ziemi i jej bogactw prawowitym wacicielom w drodze ludobjstwa i grabiey. Gdyby barka, ktra w Xv w. dopyna do wyspy Flores na Azorach ze zwokami dwch Indian, przywioza

ich ywych do brzegw uropy, i tak zapewne nie obchodzilibymy rocznic "odkrycia" Europy. Mimo to jednak, jeeli nawet jest prawd, e Kolumb nie by pierwszym Europejczykiem, ktry znalaz si na Nowym wiecie, bo uprzedzili go o 500 lat wikingowie Leif Ericsson i Thorfinn Karlsefni, to jest, on przecie jednym z najwikszych podrnikw i odkrywcw w dziejach. Biblioteka Kolumba - zob. Sewilla. Jajko Kolumba - zob. Jajko. Christophe Colomb - feeria dramatyczna (1927, wyst. Pary 1929) Michela de Ghelderode. Opera-oratorium (Berlin 1930) Dariusza Milhauda, libretto: Paul Claudel. Nowy wiat odkryty przez Kolumba - hiszp. El Nuevo Mundo descubierto por Coln, komedia heroiczna wierszem (1614) Lope de Vegi. Christoph Columbus - uwertura (1835) Richarda Wagnera.

Kolumna - pionowa podpora archit. w ksztacie walca z gowic, majca rwnie znaczenie dekoracyjne; niekiedy wolno stojca, w charakterze pomnika; z ac. columna 'sup, filar'; por. Pity (Pita kolumna). Kolumna Aioki - cesarza Indii, w Samath, w stanie Uttar-Pradesz, na pn. od Waranasi (wite miejsce buddyzmu); opatrzona inskrypcjami, z Iii w. pne.; gowica z 4 lwami w Delhi, Muz. Nar. Kolumna dorycka, joska, koryncka - zob. Dorowie, Jonowie, Korynt (Porzdek dorycki itd.). Kolumna londyitska - (a. Monument) obkowana, rzymsko-dorycka, z wapienia portlandzkiego, wys. 61,57m, zbudowana w Billingsgate, na Fish Street Hill, przez Christophera Wrena dla upamitnienia wielkiego poaru Londynu w 1666, ktry wybucht opodal, na Pudding Lane. Stara inskrypcja, zatarta w 1831, gosia, e poar wzniecia "zdrada i zo kliki papieskiej dla przeprowadzenia swego strasznego zamiaru -zagady religii protestanckiej i swobd staroangielskich, oraz by wprowadzi papiestwo i niewol". Kolumna Marka Aureliasza - zob. Marek Aureliusz. Kolumna Meniusza - w staro. Rzymie, do ktrej przywizywano za kar przestpcw, zw. zodziei i dunikw; przen. sup haby, wstydu. Kolumna Nelsona - zob. Nelson. Kolumna (Sup) Pompejusza - z czerwonego granitu, koryncka, wys. 307m, wzniesiona w Aleksandrii przez Publiusza, prefekta Egiptu, na cze

Dioklecjana. Nie ma nic wsplnego z Pompejuszem; por. Kleopatra Vii (Igla). Kolumna Trajana - zob. Trajan. Kolumna Wielkiej Armii - na pl. Vendorne w Paryu, wzniesiona na miejscu zburzonego w czasie Rewolucji Fr. konnego pomnika Ludwika Xiv (plac nazywa si Place Louis-le-Grand) na wzr rzymskiej kolumny Trajana, z rozkazu Napoleona I, w 1810. Otacza j spirala reliefw z brzu ze zdobytych pod Austerlitz armat nm. i austriackich (kolumn nazwano wtedy Kolumn Austerlitz); reliefy przedstawiaj gwne bitwy Napoleona od 1805 do 1807. Zwieczonoj posgiem Napoleona w stroju Cezara, duta Chaudeta, zastpinym przez rojalistw za Restauracji wielk lili burbosk (Jleur de lis), ktr Ludwik Filip zastpi z kolei w 1833 posgiem cesarza w surducie i maym kapelusiku (dluta Seurre'a); ten ustpi znw, w 1863, kopii poprzedniego posgu Napoleona I. Kolumn wywrcono w czasie Komuny Paryskiej w 1871, a ustawiono na nowo w 1874. Kolumna ygmunta (Iii Wazy) - wzniesiona w 1644 na pl. Zamkowym w Warszawie przez Wadysawa Iv ku czci ojca, projektu Constantego Tencalli; posg duga Clemente Molliego; figura w zbroi, z mieczem i krzyem, nawizuje do idei rycerza chrzec. (ac. miles christianus). W 1711 kolumna tak si spodobaa bawicemu w Warszawie Piotrowi I Wielkiemu, e August Ii Sas postanowi mu j ofiarowa, ale brak odpowiednich machin uniemoliwi spenienie tego zamiaru. Wg legendy ludu warszawskiego, w chwilach niebzpiecznych dla miasta krl wznosi rk z mieczem w gr-zjawisko to zauway miano w czasie najazdu szwedzkiego, a potem w 1792, 1794, 1807, 1809 i w 1813. W latach 1886-87 dokonano generalnego remontu niszczejcej kolumny. W 1944, po powstaniu warszawskim, Niemcy zwalili kolumn; posg si jednak zachowa i wystawiony by w 1945 w Muzeum Narodowym jako g. eksponat wystawy "Warszawa oskara"; w 1949 kolumn odbudowano. Prniak zygmuntowski - nazwa gromadzcych si wok kolumny Zygmunta tragarzy i traczy w czasach Ksistwa Warszawskiego. Co nam zdrady! - Jest u nas kolumna w Warszawie, Na ktrej usiadaj podrne urawie, Spotkawszy jej liciane czoo wrd oboka; Taka zda si odludna i taka wysoka! J. Sowacki, Uspokojenie. 1-4. Kolumny strzelneskie - z ok. 1180-90, odkryte w 1946 we wntrzu norbertaskiego kocioa w. Trjcy w Strzelnie na Pojezierzu Kujawskim (woj. bydgoskie), 4 wspaniae kolumny midzynawowe wys. 47m, rednicy 627cm, z nich 2 z bogat dekoracj figuraln: 36 postaci ludzkich, uosabiajcych zapewne cnoty i grzechy; zob. Strzelno.

Koacz - obrzdowe ciasto weselne nazwane od ksztatu kolistego, czsto dekorowane, nadziewane (serem, makiem, mas orzechow itd.); placek pszenny; zob. Praca (Bez pracy...); por. Korowaj.

Koacze grunt wszystkiemu, a mona rzec miele: Bez koaczy jakoby nie byo wesele. Lask w prg uderzono;ju koacze daj, A przed koaczami panie nadobnie piewaj. Sz. Szymonowic, Sielanki, 12, Koacze, 105-08.

Koczan - pochwa, futera na strzay do uku, w Polsce uywany do koca Xvii w.; z tur.; por. Sajdak.

Koduny - regionalna potrawa litewska: podawane w rosole a. oblane tuszczem gotowane pieroki nadziewane farszem z siekanego a. mielonego misa woowego a. baraniego, zmieszanego z baranim ojem, z przyprawami; ze r.-g.-nm. kaldaunen 'flaki' ze rdw. ac. calduna.

Koo - (o)krg, obwd, paszczyzna koa; taniec sowiaski, w ktrym uczestnicy tworz krg, trzymajc si za rce; koowrt; dawne narzdzie tortur (wplatano w koo, gruchocc koci delikwenta) a. kary habicej (siedzenie na kole); hist. rada sowiaska zebrana i obradujca w kole, obradujcy sejmik, zgromadzenie radnych. Bdne koo - zob. Bdny. Koa cherubw - w Biblii (Ezechiel, 10, 9-10): "I spojrzaem, a oto obok cherubw byy cztery koa, po jednym obok kadego cheruba, a koa wyglday jak blask chryzolitu". Koo duchowne - dawn. trybuna mieszany z szeciu deputatw wieckich i tylu duchownych, w sprawach dotyczcych osb duchownych. Koo Fortuny - zob. Fortuna. Koo garncarskie - prastare (Mezopotamia, koniec Iv tysiclecia pne.) urzdzenie do formowania naczy z gliny: okrgly stolik wprowadzany w ruch obrotowy nogami (a. mechanicznie), na ktrego blacie (tarczy) ksztatuje si rcznie naczynia z bry gliny. Koo Iksjona - zob. Iksjon. Koo kredowe - klasyczna sztuka teatru chiskiego z czasw dynastii Juan (1280-1368), niekiedy przypisywana Li Hsing-Tao. Sprzedana przez zuboaych rodzicw poborcy podatkowemu, panu Ma, na naonic urocza Czang Hi-tang daje mu syna. Pani Ma, zawistna o sw pozycj gwnej ony i spadkobierczyni, truje ma i przekupuje wiadkw, aby dowie przed sdem, e syn konkubiny jest naprawd jej, pani Ma, dzieckiem. Nowy cesarz, ktry ma rozstrzygn spraw, kae umieci chopca w kole kredowym, a kada zniewiast ma uj go za rczk, aby wycign go z koa na swoj stron.

Ktrej si to uda, otrzyma dziecko. Pani Ma wychodzi zwycisko z proby, bo Czang Hi-tang nie chciaa czyni synkowi krzywdy. To przekonuje cesarza, e prawowit matk jest konkubina; por. Salomon (Wyrok salomonowy). Kaukaskie koo kredowe - nm. Der kaukesiche Kreidekreis, sztuka (1944-15, wyst. Berlin 1954, wyd. pol: 1953) Bertolta Brechta oparta na chiskim Kole kredowym w adaptacji Klabunda. Koo modlitewne - zob. Myn (modlitewny). Koo rycerskie - dawn. koo szlachty przy elekcjach a. poselskie (w odrnieniu od senatorskiego) na sejmie; chorgiewne, na ktrym omawiano sprawy chorgwi, hiberny, odu itp. Kwadratura koa - zob. Kwadrat. Nie ruszaj moich k - zob. Archimedes. Pite koo u wozu - zob. Pity. Zaczarowane (zaklte) koo - z bajek lud., z ktrego nie mona (a. trudno) si wyrwa, wydoby, wyj, nie znajc odpowiedniej formuy, gdy zostao zakrelone przez nadprzyrodzone moce. Zaczamwane koo - ba dramatyczna (Krakw 1899) Lucjana Rydla; machinacje polskiego diabla-szlachcica Boruty, ktremu przy pomocy niemieckiego diaba Kusego udaje si obfity pow dusz, z dusz Wojewody na czele. elazna pozycja rodzimego repertuaru popularnego, uchodzca pocztkowo za objawienie artystyczne.

Koodziej - stelmach, rzemielnik wyrabiajcy koa i inne czci wozw i sa (do pocz. Xx w.).

Koo mego ogrdecka - pop. piosenka ludowa. Koo mego ogrdecka zakwitaa jabonecka. 1-2.

Koomyja - miasto nad Prutem w Ukr. SRR; por. Pipidwka; nazwa od zej drogi, w ktrej s koomyje, gbokie wyboje napenione wod, a. od potoku Myja, wpadajcego tam do Prutu. Anglik z Koomyi - przys. Lipsze u nas w Koomyi - przys., ktrego pochodzenie wyjania anegdota

podana przez Augusta Bielowskiego (1857): Jzef Potocki, starosta halicki, niatyski itd., bdcy w cisych stosunkach ze St. Leszczyskim i dworem fr., posa raz do Parya swego kozaka nadwomego, rodem z Pokucia, a gdy ten wrci ze swojej misji, starosta zapyta go, jak mu si podobao ycie w Paryu, na co Pokuciak odpowiedzia powyszym zdaniem, ktre weszo w przysowie. Koomyjka - taniec i piew ukr. grali karpackich w metrum 2/4, zbliony do pol. i sow. tacw gralskich, skadajcy si z szeregu kolejnych elementw: koo, riuna, wysoka, pieriedok (przodek), trisunka (trzsionka), dribieko (drobny); nazwa od koo a. od Koomyja.

Koowrotek - skonstruowany ok. 1530 przez Jurgensa z Norymbergi prosty warsztat przdzalniczy o napdzie pedaowym (nonym), sucy do przdzenia nici z lnu, konopi i przdzy wenianej, wyszy ju dzi. z uycia. Koowrotek Omfali - zob. Omfale. Magorzata przy koowrotku - zob. Magorzata (Gretchen).

Kopak - wysoka czapka bez daszka pochodz. tur., ksztatu walca a. zakoczona spiczasto, a. szersza u gry; w rdw. tatarska; w Xvi w. polska i litewska; w Xvi-Xvii w. ruska; w Xviii w. noszona w Polsce przez kobiety i dzieci; w 1790 nakrycie gowy piechoty pol. zamiast kapeluszy; w 1800 w wojsku fr.; w Ksistwie Warszawskim noszony przez artyleri konn i szaserw; do poowy Xix w. przez grali tatrzaskich; z tur. kalpak; zob. Kobuk.

Kotryna - szpaler, kotra, w dawnej Polsce obicie cienne a. zasony z tkaniny a. papieru, wykonywane technik drzeworytnicz (z klockw), a nastpnie malowane; w Xvi-Xviii w. wykadano nimi ciany dworw i kociow drewnianych; kotryniarstwo w sztuce lud. przetrwao a do Xix w.; z w. coltrina 'zasona'.

Kotun - (od kietrania si, koysania kudw, z ros. kotat'), gociec (zob. Gocie), gwodziec (choroba wiercca w gowie jak gwd), ac. plica (czsto te plica polonica 'polska', gdy kotun, dawniej powszechny, na Zachodzie znik nierwnie wczeniej), zbity kb wosw na gowie powstay skutkiem brudu, niemycia i nieczesania gowy, poczony zwykle z wszawic, uwaany za objaw magicznej choroby zadanej przez czary, przy czym obcicie kotuna sprowadza miao parali i mier osoby nim dotknitej. Przesd ten, dawniej powszechny, w Xix w. powoli ustpujcy, dotrwa jeszcze w

odleglejszych zaktkach kraju do pocz. Xx w.

Komedia - jeden z podstawowych gatunkw dramatu, obejmujcy utwory o nastroju wesoym, charakterze lekkim, pogodnej tematyce, czsto satyryczno-obyczajowej, o akcji ywej, penej perypetii, niespodzianek, powika sytuacyjnych, komizmujzykowego i charakterologicznego, koczcej si pomylnie dla bohaterw (ang. happy end); z ac. comoedia od gr. komoidia z kmos 'zabawa wiejska; procesja witeczna; oda piewana podczas procesji'. Commedia dell'arte - zob. Komedia - w. Commedia, najwaniejsze dzieo Dantego (zob.), od 1555 (wyd. weneckie Giolita) nazywana Bosk Komedi (La Divina Commedia), poemat epicki w stu pieniach, pisany tercyn, podzielony (po pieni wstpnej w cz. I) na 3 czci po 33 pieni; tytu dziea wynika z jego charakteru: rozpoczynajc si w smutku, zda ku szczliwemu zakoczeniu; jest to wspaniaa poetycka summa rdw. wiedzy i umysowoci, zwrcona caa ku przeszoci, ogromny pomnik "zachowawczoci". Teologia, kosmologia i angeologia poematu, oparta mocno na systemie w. Tomasza z Akwinu, nie ochronia jednak poety od zarzutu odszczepiestwa, gdy uwaajc koci swoich czasw za "ladacznic", ktra przestaa ju suy Bogu, umieci np. siedmiu papiey w piekle. Poemat jest nie tylko ekspozycj przyszego ycia, ale te dzieem sucym podniesieniu moralnemu, penym symboli i aluzji opartych na rozlegej wiedzy Dantego w zakresie filozofii, astronomii, historii i przyrodoznawstwa; postacie napotykane w owej podry zazerpnite s z dziejw antycznych, z mitologii i z wspezesnego autorowi wiata, nie wyczajc osobistych przyjai i wrogw; wdrwka ta jest take alegori denia jednostki ku Bogu, a spoeczestw ku pokojowi na ziemi. Data powstania poematu nie jest znana, Dante rozpocz prac nad nim prawdop. ok. 1307, cz I i Ii byy zapewne gotowe w 1314, cz Iii w 1320. Cz I: Pieko - w. Inferno. Zbdziwszy w ciemnym lesie w Wielki Pitek 1300 r., poeta spotyka ducha Wergiliusza, ktrego uwaa za wcielenie najwyszej wiedzy dostpnej czowiekowi; Wergiliusz proponuje mu wdrwk przez Pieko i Czyciec, zaznaczajc, e po Raju oprowadzi go osoba godniejsza, po czym wiedzie go tam, gdzie dusze cierpi wieczyste kary stosownie do swoich grzechw; w przedsionku cierpi dusze tych, ktrzy za ycia nie czynili ani za, ani dobra; dalej 9 krgw Pieka zstpuje po zajcym si stoku w gb ziemi; w pierwszym krgu pokutuj duchy czyste, ale nie ochrzczone, oraz wielcy mowie staroytnoci pogaskiej; w drugim - dusze ludzi zmysowych (zob. Paolo i Francesca); w trzecim - obartuchy; w czwartym-chciwi i rozrzutni; w pitym-potpieni za gniew, zazdro, pych i pesymici; w szstym (strasznym grodzie Disa) - heretycy; w sidmym ci, ktrzy uywali gwatu wobec blinich (mordercy), wobec siebie (samobjcy) i wobec Boga i Natury (bluniercy, sodomici, lichwiarze; w smym strczyciele, uwodziciele, rozpustnicy, nierzdnice, witokupcy, magowie i

wrbici, oszuci, hipokryci, zodzieje, faszywi doradcy, podegacze do zamieszek spoecznych i religijnych, faszerze i kamcy; najohydniejsi grzesznicy-zdrajcy rodu, zdrajcy ojczyzny (zob. Ugolino) i zdrajcy dobroczycw zamarznici w lodzie; na samym dnie pieka, w trzech paszczach Lucyfera, pokutuj: Judasz, Brutus i Kasjusz. Cz Ii: Czyciec - Purgatorio. Wergiliusz prowadzi Dantego na gr czycow, gdzie przebywaj dusze, ktre na ziemi zwlekay z pokut; spotykaj ludzi zmarych nag mierci, obserwuj pokutujce dusze ksit i wadcw; droga prowadzi spiral wok stoka gry ku duszom coraz mniej grzesznym; wdrowcy spotykaj wic kolejno pokutujcych za pych, zawi, gniew, lenistwo, skpstwo, aroczno, zmysowo; Wergiliusz zostawia Dantego u wejcia do raju ziemskiego, gdzie Matylda, reprezentujca idea ycia czynnego, prowadzi go do jego ukochanej, Beatrycze (zob. Beatrycze 1, ideau ycia kontemplacyjnego, nosicielki aski boskiej i objawienia; poeta, zanurzony w Lecie (zob. Lete), zapomina swych win; z Beatrycze spadaj zasony i ukazuje mu si w penym blasku urody; wrd alegorycznych zjaw i przemian, przedstawiajcych chwile przeomowe kocioa, Beatrycze przygotowuje poet do wejcia do Raju. Cz Iii: Raj - Paradiso. Po przebyciu sfery ognia Beatrycze i Dante wznosz si do pierwszego nieba, na Ksiyc (gdzie s dusze tych, co nie wypeinili lubw), na Merkurego (czynicy dobro), Wenus (duchy miujce), Soce (uczeni), Marsa (bojownicy za wiar), Jowisza (sprawiedliwi), Satuma (duchy kontemplatywne) i do smego nieba, gwiazd staych. Dziewitym niebem jest Primum Mobile, podzielone na 9 chrw anielskich, a poza nim znajduje si Empireum, rzeka promienistej wiatoci, w ktrej rodku jest dwr Boga w ksztacie biaej ry. W czsie tej wdrwki Beatryeze odpowiada na pytania Dantego dotyczce natury za i dobra, grzechu pierworodnego, transsubstancjacji, aniow, odrodzenia moralnego ludzkoci itd. w. Piotr, w. Jakub, w. Jan egzaminuj poet na rne tematy, a w. Bernard wyjania mu rozmieszczenie dusz w mistycznej Ry. Na koniec poeta kontempluje tajemnic Trjcy w. Komedia Francuska - zob. Comedie-Francaise. Komedia ludzka - fr. La Comedie humaine, Honore de Balzaca; tytu nadany przez autora (w 1842) oglnemu zbiorowi jego dzie powieciowych, zawierajcemu zarwno gotowe, jak i projektowane dopiero powieci i opowiadania, zamierzonemu jako panorama spoeczestwa fr. w okresie Konsulatu, cesarstwa, Restauracji i monarchii lipcowej. W poszczeglnych tomach postaci (w sumie dwa tysice) pojawiaj si wielokrotnie, w rnych okresach swego ycia, odgrywajc raz gwne, raz podrzdne role; przedstawione s wszystkie warstwy spoeczne. Dewiza Komedii brzmi: Pienidze wszystko mog, a interes wasny, nie skrpowany ju wizami religii, autorytetu wadzy czy rodzicw, jest nadrzdnym motywem postpowania czowieka, kroczcego drog wybrukowan pienidzmi do sukcesu a. bankructwa. Komedia ludzka dzieli si na 3 g. dziedziny studiw: obyczajowe, filozoficzne i analityczne; grupa pierwsza dzieli si z kolei na sceny z ycia prywatnego, prowincjonalnego, paryskiego, politycznego,

wojskowego i wiejskiego. Z najbrdziej znanych wymieni mona powieci: Ojciec Goriot (1835), Urszula Mirouet (1841), Eugenia Grandet (1833), Kawalerskie gospodarstwo (1842), cykl Srracone zudzenia (1837, 39, 43), Cezar Birotteau (1837), Blaski i ndze ycia kurtyzany (1838-47), Kuzynka Bietka (1846), Kuzyn Pons (1847), Szuanie (1829), Lekarz wiejski (1833) i Wiejski proboszcz (1839). Komedia ludzka zawieraa, w chwili mierci jej twrcy, 95 dzie stworzonych w cigu niecaych lat dwudziestu (1829-48), do ktrych trzeba doda 4 powieci naszkicowanych a. projektowanych. Komedianci - fr. Les Enfan ts du Paradis 'dzieci raju', liryczne arcydzieo filmowe w stylu melodramatu (1945); re. Marcel Crne, wg scenariusza Jacques'a Preverta, opartego na biografii wielkiego mima fr. J.-B. G. Deburau (zob.); w roli g. Jean-Louis Barrault, w innych: Arletty, Pierre Brasseur, Pierre Renoir i Maria Casares. Komedia omyek - ang. Comedy of errors, komedia (1592 a. 94) Szekspira, adaptacja komedii Bracia (ac. Menaechmi) Plauta, jedna z najwczeniejszych i najmniej dojrzaych sztuk Szekspira. Komedia paszcza i szpady - hiszp. comedia de capa y espada, gatunek dramatyczny w teatrze hiszp. Xvi i Xvii w. (Lope de Vega, Calderon), ktrego nazwa wywodzi si ze zwykego stroju jego bohaterw, noszonego na ulicy; g. motywami akcji s mio i szlacheckie poczucie honoru; zawiy i romantyczny wtek peen jest nieporozumie co do tosamoci osb i ich zamiarw. Komedia skoczona - w. finita la commedia, poegnalne sowa aktorw; rwnie przen. Komedie rybatowskie - zob. Rybat. Nie-Boska komedia - metafizyczny dramat romantyczny (wyd. bezimiennie w 1835) Zygmunta Krasiskiego, 21-letniego autora, przedstawiajcy walk i zagad reprezentantw kracowo odmiennych racji - Hrabiego-poety Henryka, ktry w obliczu rewolucji zamyka si wraz z reszt skazanych na zagad arystokratw w Okopach w. Trjcy i wodza mas rewolucyjnych, Pankracgo, oraz triumf racji uniwersalnej, symbolizowany przez wizj Chrystusa, zwyciskiego Galilejczyka, pojawiajcego si jako deux ex machina nad pobojowiskiem.

Komerae - (l. mn.) przest. plotki, -intrygi, nieporozumienia towarzyskie; z fr. commerage (1. poj.) 'plotki' od commere 'kum(oszka)'.

Komes - rdw. dostojnik zarzdzajcy okrgiem admin., hrabia; zob. Diuk; z ac. comes dos. 'idcy razem; towarzysz; doradca cesarza rzymskiego'.

Komiega - komiga, staropolski galar zboowy, mniejszy ni dubas, pierwotnie wyrabiany z jednego komu, tj. kloca (std nazwa), ksztatu czworobocznego, bez masztu, z obsug 9 do 11 flisw, sucy do jednorazowej podry w d rzeki, po czym sprzedawany w Gdasku na rozbirk; zaoga wracaa pieszo do domu; mniejsze nazywano komiaskami a. komikami, a cakiem mae - komieczkami. Szczliwa rzeko! po twym pojd grzbiecie Ochotniej statki z tym, co wsypi kmiecie, I prone szkody bd twoje pawy, Niosc w komigach zboe do yawy! K. Miaskowski, Ecloga na wjazd JWP. M. Ks. Wawrzyca Gembickiego..., 157-61 (1612).

Komiliton - przest. towarzysz broni; kolega, zw. uniwersytecki; z ac. commilitio.

Komisarz - urzdnik majcy specjalne penomocnictwa, obarczony pewn misj, powoany do pewnych zada; w dawnej Polsce delegat sejmu do wykonania okrelonych czynnoci; po 1638 mianowany przez hetmana przywdca Kozakw; od 1764 czonek komisji skarb. a. wojsk., powoanych przez sejm; w Polsce midzywoj. osoba penica z nominacji i czasowo funkcje na stanowisku obieralnym; oficer policji; dawn. rzdca, administrator dbr ziemskich; (komisarz ludowy) w ZSRR 1917-46 minister; (komiarz wojskowy) w ZSRR 1918-42 przedstawiciel partii w wojsku, w 1935-42 stopie wojsk. oficera polit.; ze rdw. ac. commissarius 'upowaniony'. Ledwie szlachcic na wioszczyn Z pkiem dugw si wydrapie, Ju mie musi komisarza! A. Fredro, Zemsta, 1, 8.

Komisja Edukacji Narodowej - Komisja Edukacyjna, wac. Komisja nad Edukacj Modzi Narodowej Szlacheckiej Dozr Majca, pastwowy zarzd owiaty w Polsce 1773-94, podlegajcy krlowi, pierwsza w Europie pastwowa instytucja owiatowa majca charakter odrbnego ministerstwa; w 1783 wydaa Ustawy, zbir przepisw regulujcych prac szk, zreformowaa Akademi Krakowsk i Wilesk, zorganizowaa szkoy wydziaowe (pastwowe szkoy wieckie), gdzie obok aciny uczono jz. polskiego, matematyki, przyrody, historii, geografii i etyki wieckiej; stworzya stan nauczycielski i wyrobia dla niego szacunek; otworzya szkoy parafialne dostpne dla dzieci chopskich; powoaa Towarzystwo (zob.) do Ksig Elementamych, ktre opracowao i wydao m. in. Gramatyk jzyka polskiego i Elementarz.

Kominiak - przest. chleb kominy, razowy, ciemny, onierski, przeznaczony dla wojska; z nm. Kommissbrot.

Komitet - grupa osb powoanych do wykonania okrelonych zada; organ kierowniczy, nadzorczy, o specjalnych penomocnictwach; organ administracji pastw. na wysokim szczeblu; z fr. comite od ac. committere 'czy; powierza; przedsibra'. Komitet Bezpieczestwa Powszechnego - fr. Comire de surete generale, powoany przez konwent Rewolucji Fr. w padzierniku 1792 jako organ policyjny; rozwizany w padzierniku 1795. Komitet Ocalenia Publicznego - fr. Comite de salut public, powoany w marcu 1793 dekretem konwentu Rewolucji Fr. jako nadzwyczajny organ wykonawczy dla wydawania zarzdze w dziedzinie polityki wewn., zagr. i obrony oraz dla kontroli organw admin.

Komnata - pokj mieszkalny, gabinet pana domu w dawnych rezydencjach wielkopaskich, paacach, zamkach, ogrzewany kominkiem, std nazwa od rdw. ac. caminata 'izba z paleniskiem, kominem'; dzi o pokoju a. sali o bogatym wystroju plast. w zamku, paacu, dworze gotyckim a. renesansowym.

Komnenowie - dynastia panujca w cesarstwie bizant. 1057-59 i 1081-1185; chocia nie moga zniweczy si, ktre wkrtce pojej upadku pooyy kres cesarstwu bizant., miaa na og wadcw zdolnych, ktrzy na czas pewien przywrcili w pastwie autorytet wadzy; panowanie ich zaznaczyo si renesansem hellenizmu i znacznym oywieniem intelektualnym; zob. Anna (Komnena).

Komora - w feudalnym mieszkaniu szlacheckim (Xv-Xvi w.) pomieszczenie do przechowywania ubra, sprztu, ywnoci, bielizny, odpowiednik zach.-europ. garderoby; alkierz (na Mazowszu i Kurpiach), kle (na wschodzie Polski), w paro- a. kilkoizbowej chaupie polskiej niewielka izba mieszkalna, suca nieraz take do spania; w jz. owieckim-klatka piersiowa dzikich zwierzt; z ac. camara, camera 'sklepienie'. Komora celna - przest. urzd celny. Komora potrzebnych - zob. Bank pobony. Komora luzowa - zamykana cz kanau w obrbie luzy, tworzca stopie wodny.

Komor a. na komorze (mieszka, siedzie) - przest. mieszka w cudzym pomieszczeniu, zw. na wsi, za czynszem a. za odrobek. Znajdziesz po wojnie, nieboe, Znajdziesz po wojnie, Pustki z powrotem w komorze, Ran w skrze hojnie. H. Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, 3, 4.

Komornik - w Xi-Xii w. wysoki urzdnik ksicia, camerarius; u Piastw lskich najwyszy urzdnik dworski; w sdach polskich Xii-Xiv w. dorczyciel pozww; wysannik, zastpca do nadzorowania przesyek, pojazdw, przewozw wojewody, starosty, podkomorzego w dawnej Polsce; geometra, mierniczy w dawnej Litwie; od Xiv do Xix w. bezrolny chop sucy u ziemianina a. innego chopa, za komor i kawa gruntu zobowizany do odrobku paszczyzny pieszej; egzekutor sdowy. Komornicy - krtka powie (1900) Wadysawa Orkana (Franciszka Smreczyskiego) o ndzy i wyzysku biedoty gralskiej.

Kompania - towarzystwo; pielgrzymka; spka handlowa; wojsk. pododdziaf, cz batalionu; z fr. compagnie 'towarzystwo' od pn.-ac. companio 'wsplnie jedzcy chleb; kompan' z panis 'chleb'. Dla kompanii (da si Cygan powiesi) - przys., dla towarzystwa. Dotrzyma (komu) kompanii towarzyszy; umie dotrzyma kroku kompanom, sprosta im, by dobrym kompanem. Kompania honorowa - oddzia wojska oddajcy honory wojskowe witanej osobistoci. Kompanie handlowe - stowarzyszenia kupcw, zazw. do prowadzenia handlu zagranicznego, g. w Anglii, Holandii, Francji, w Xvii-Xviii w. Kompania Handlu Czarnomorskiego - polska kompania handl. dziaajca w 1778-87, zao. przez bankierw warsz. i grup magnatw dla wytyczenia nowych szlakw handl. przez M. Czarne (Cherso), wobec utraty po I rozbiorze dostpu do Batyku i prohibicyjnych ce nakadanych przez Prusy. Kompania Hudsoska - Hudson's Bay Company, ang. kompania handl., ktra otrzymaa przywilej od Karola Ii w 1670 na handel (g. futrami i skrami) na terenach lecych na zachd i pn. zachd od Zatoki Hudsona, z poleceniem odkrycia pn.-zach. przejcia do Pacyfiku. Po wyganiciu przywileju w 1869 wikszo jej terytoriw przekazano, za odszkodowaniem, Dominium Kanady; zob. te Hudson Henry.

Kompania Ruska a. Moskiewska - ang. kompania handl. dziaajca w 1554-1649, majca prawo bezcowego handlu w Rosji, przyznane jej przez Iwana Iv Gronego, i monopol na handel z pastwem moskiewskim w Anglii. Kompauia Wschodnioindyjska - ang. East India Company, najpotniejsza w dziejach kompania handl. za. w 1600. W 1773-1858 zarzdzaa administracj polit. Indii. Po stumieniu powstania (1858) podporzdkowano posiadoci angielskie w Indiach bezporednio Koronie brytyjskiej, a w 1874 kompani rozwizano. Nazywano j pop. John Company na wzr Jan Kompanie, pop. nazwy holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej 1602-1798. Kompanie - fr. matelotages, zob. Flibustierzy.

Kompars - przest. statysta w teatrze; przen. figurant, osoba nie odgrywajca w sprawie istotnej roli; z fr. comparse od w. comparsa 'zjawa; osoba grajca niem rol'.

Kompozycja - w rdw. prawie karnym okup skadany przez przestpc dla uchronienia si przed krwaw zemst rodow; zob. Basarunek; Gowa (Gwszczyzna); Nawizka; ukad, budowa dziea sztuki (lit., muz., plast.); dzieo sztuki, zw. muz.; teoria tworzenia utworw muz.; zesp czci skadowych; preparat, mieszanina, stop; z ac. compositio 'poczenie' od componere 'skada razem'.

Komput - dawn. liczba, poczet, etat; spis, rejestr; w Xvii-Xviii w. wojsko komputowe, etatowe, zacine (w przeciwiestwie do pospolitego ruszenia, wojsk ordynackich itp.), o okrelonej liczbie i ustalonym odzie, utrzymywane przez skarb Rzplitej a. przez powiaty; od pn.-ac. computare 'liczy'.

Komtur - hist. w niektrych zakonach rycerskich (krzyackim, joannitw) zwierzchnik domu zakonnego, potem, w pastwach tych zakonw, naczelnik grodu, zwierzchnik komturii, okrgu adm.-wojsk.; z nm. od rdw. ac. commendaror.

Komuna - zesp ludzi czcych si w celu wspycia na zasadzie wsplnoty majtku i pracy; wsplnota; hist. gmina (wiejska a.) miejska; samorzd miejski; z fr. commune 'najmniejsza jednostka adm. we fr. systemie samorzdu lokalnego', od ac. communis 'wsplny'.

Komuna miejska - ac. communitas civium, gminna organizacja samorzdowa w rdw. miastach Europy, powstaa na skutek uniezalenienia si miast od terytorialnej wadzy feudalnej. Komuna Paryska - fr. La Commune de Paris i La Commune Insurrectionnelle, 1789-94, organ miejskiego samorzdu Parya, zwoany po upadku Bastylii, ktry wybra mera i stworzy gwardi narodow, zastpiony w sierpniu 1792 przez Komun rewolucyjn, zoon w wikszoci z jakobinw, ktra przyczynia si do obalenia monarchii i powoaa trybuna rewolucyjny. Skoczya si po upadku Robespierre'a (kiedy zgilotynowano 70 jej czonkw). Od tego czasu, a do 1977, Pary nie mia mera. Komuna Paryska Iii-V 1871 - fr. La Commune, pierwszy w dzicjach rzd klasy robotniczej utworzony w Paryu przez powstanie lud. przeciw rzdowi Thiersa po klsce w wojnie z Prusami. Zapocztkowaa nacjonalizacj dbr koc., socjalizacj zakadw przem., oddzielenie kocioa od pastwa, rwnouprawnienie kobiet itd. Tymczasem rzd w Wersalu uformowa regulam armi pod dowdztwem gen. MacMahona dla walki z wojskiem komunardw. Wojna domowa trwaa 3 miesice i bya w istocie powtrnym obleniem Parya. Wreszcie Komun pokonano, a w czasie walk i pniejszych (do 1875) represji zgino ponad 30000 komunardw. W Komunie dziaali i walczyli liczni Polacy z Jarosawem Dbrowskim i Walerym Wrblewskim, generaami Komuny, na czcle. Komuna Paryska miaa wielkie znaczenie dla dalszego rozwoju midzynar. rnchu robotniczego. Komunardzi - uczestnicy Komuny Paryskiej 1871.

Komunik - komonik, jezdny rycerz, kawalerzysta; lekkozbrojny oddzia jazdy "jadcy komunikiem", tj. bez obcienia taborami i artyleri, aby wedrze si szybko i niespodzianie gbokim zagonem na tyy nieprzyjaciela; od dawnego komo 'ko'.

Koncert - publiczne (take w RTV) wykonanie utworw muz.; forma zespoowa utworu muz., pierw. wokalna (D. Ortiz, 1553), pniej czysto instrumentalna (od 1720), zazw. (od czasw Vivaldiego) trzyczciowa, zbudowana wg zasad cyklu sonatowego (bliej okrelana przez instrument solisty, np. koncert fortepianowy, skrzypcowy); z w. concerto 'porozumienie, koncert' od ac. concertare 'wspzawodniczy; spiera si'; zob. Brandenburgia (Koncerty brandenburskie). Concerto grosso - w., forma koncertu powstaa w 2. po. Xvii w. (A. Stradelli), przeciwstawiajca grup instrumentw solowych (concertino) zespoowi instrumentw o obsadzie koncertowej (ripieni). Koncert europejski - polit. hist. porozumienie 4 mocarstw: Rosji, Austrii, Anglii i Prus, zawarte w Chaumont 9 Iii 1814 dla ustabilizowania

stosunkw w Europie po pokonaniu Napoleona. Koncert na flecie (Fryderyk Ii w Sans-Souci) obraz (1852) Adolfa Menzela, Berlin. Koncert wiejski - obraz (ok. 1509) Giorgiona, Pary, Luwr; zob. niadanie na trawie.

Koncerz - dugi, prosty, spiczasty miecz do przebijania nieprzyjaciela zwalonego na ziemi a. walczcego pieszo, zazw. przytroczony bez pochwy u sioda cikiej jazdy, uywany w Europie od X V w., w Polsce, Wgrzech i na Wschodzie do po. Xviii w., zwany "wczni tureck"; z czes. konii 'miecz przypasany u sioda'.

Koncypient - przest. pocztkujcy urzdnik, kancelista, referent biurowy, adwokacki, notarialny itp.; z ac. concipiens dpn. concipiendis od concipere 'otrzyma; pocz'.

Kondemnata - w dawnym prawie polskim zaoczny wyrok skazujcy, ktry, jeli termin by zawity (prekluzyjny, ostateczny) a. jeli pozwany nie stawi si przed sdem ju po raz trzeci, powodowa mg zawieszenie praw szlacheckich (pozwany nie mg posowa ani sejmikowa do czasu uchylenia kondemnaty); z ac. condemnatio 'skazanie'.

Kondeusze - fr. Conde, francuski rd arystokratyczny, modsza linia dynastii Burbonw za. przez Ludwika l, pierwszego ksicia Conde, 1530-69, przywdc hugonotw fr. Ludwik Ii, zwany Wielkim Kondeuszem, 1621-86, by znakomitym dowdc w wojnaeh Ludwika Xiv; we Frondzie (zob.) przyczy si do nieprzyjaci dworu, a nawet szuka przymierza z Hiszpani przeciw niemu; pniej uaskawiony i przywrcony do godnoci naczelnego wodza. Zasuy si te jako opiekun literatury. I on, i jego syn Franciszek-Ludwik parokrotnie kandydowali do tronu polskiego. Synn oracj pogrzebow nad trumn Wielkiego Kondeusza wygosi J. B. Bossuet.

Kondotierzy - (w. l. poj. condottiere 'przywdca') w (pn.) Woszech Xiv-Xvi w. dowdcy oddziaw najemnych na subie miast-pastw i drobnych ksistw, ktrzy podejmowali si za odpowiednim wynagrodzeniem dokonywania cile okrelonych operacji wojsk. i w okresie bezustannych zatargw i konfliktw ofiarowywali swe usugi najlepiej paccemu, przechodzc atwo od jednego patrona do drugiego. Bya to gra niebezpieczna, wymagajca

duych umiejtnoci wojsk., umiarkowania w dziaaniu i utrzymania karnoci w szeregach. Niektrzy z nich, jak Muzi Attendolo i Francesco I Sforza (zob.), sami stali si arystokracj, inni, jak rody Gonzagw (zob.) i Montefeltrw (zob.), sprzedawali swe usugi wojsk., mimo e byh ju szlacht i wadcami ksistewek. Do najsynniejszych naleeli: Colleoni (zob.), Gattamelata (zob.), Guarnieri, Lando, Francesco da Carmagnola, Braccio da Montone; zdarzali si wrd nich nawet cudzoziemcy, jak Anglik Sir John de Hawkwood, ktry walczy na subie Florencji. Portret konny Sir Johna Hawkwooda - fresk przeniesiony na ptno (1436) Paola Uccella, Florencja, Katedra.

Konfederacje - w dawnej Polsce od koca Xiii w. zwizki miast, od po. Xiv w. szlachty, majce na celu obron swoich interesw a. realizaej da politycznych; w czasie bezkrlewia zwane kapturami, powoywane do utrzymania spokoju w pastwie. Synne byy konfederacje rdw., jak Maka Borkowica 1352-54, Spytka z Melsztyna (prohusycka, 1439), jak piotrkowskie z 1406-07 w Maopolsce (przeciw roszczeniom duchowiestwa). W okresach wybujaej potgi magnatw zawizyway si w obronie krla, jak konfederacja gobska 1672 lub przeciw krlowi, jak konfederacja szczebrzeszyska 1672, tarnogrodzka 1715, barska 1768-72, targowicka (zob. Targ) 1792-93. Konfederacj nie uznawan przez krla nazywano rokoszem, a obejmujc wikszo wojewdztw - konfederacj generaln. Konfederacje wojskowe zawizywano dla osignicia wypaty zalegego odu. Dzi zwizek pastw suwerennych utworiony dla realizacji pewnych celw polit., liga; z pn.-ac. confoederatio 'umowa; ugoda'. Konfederatka - czapka-rogatywka, sukienna, wysoka, z kwadratowym denkiem, bez daszka, karmazynowa a. granatowa, obszyta barankiem, ozdobiona niekiedy czaplim pirem, rozpowszechniona w okresie konfederacji barskiej, noszona g. przez szlacht, w Xix w. take przez mieszczan, a w 1863 przez powstacw. Konfederaci barscy - dramat w jz. fr. (Les Confisders de Bar, 1836, wyst. Krakw 1872) Adama Mickiewicza; egzemplarz utworu zagin z wyjtkiem aktw I i Ii.

Konfesaty - (s)pytki, tortury, wymuszanie zezna i przyznania si do winy w czasie bada, indagacji, ledztwa; zabronione uchwa sejmu z 1776; z ac. confessio 'wyznanie'.

Konfraternia - zob. Bractwo.

Konfucjusz - Kung-cy, Kung-fu-cy, Kung Ciu, Czung-ni, 551-479 pne., myliciel chiski i mdrzec, ktry wywar wielki wpyw na ycie spo. Chin, twrca doktryny filoz. i etycznej, ktra staa si oficjaln ideologi, a od 195 pne. religi pastwow. Konfucjusz, ktrego ycie wczenie otoczyy legendy, sta si przedmiotem kultu jako zaoyciel religii, mimo e nie zajmowa si w rzeczywistoci kwestiami religii i metafizyki, a deniem jego byo przywrcenie zachwianej wadzy dynastii Czou i tradycyjnych wizi spoecznych. Jego pogldy zachoway si w pismach jego uczniw i naladowcw; zob. Cztery (Czteroksig Sy-szu); Pi (Picioksig Wu-cing).

Konfuzja - przest. zakopotanie, zmieszanie, zaenowanie, konsternacja; zamieszanie, niead, rozgardiasz, zamt; z ac. confusio 'zamieszanie'.

Kongreswka - zob. Krlestwo (Polskie).

Koniakw - wie w tzw. Bramie Koniakowskiej (obnienie midzy Beskidem lskim a Beskidem ywieckim), pooona w wle dziaw wodnych midzy dorzeczami Odry, Dunaju i Wisy;. znana w kraju i za granic z wyrobu koronek.

Koniczyna - Trifolium ac., 'trjlistna', rodzaj rolin motylkowatych wystpujcy w ok. 3000 gat., o liciach przewanie trjdzielnych. Czterolistna koniczyna - zob. Cztery. Koniczyna biaa (rozesana) - przyjta jako godo narodowe Irlandii, bo (wg pnej tradycji) uywa jej w. Patryk, patron Irlandii, do ilustracji doktryhy Trjcy w.; ang. shamrock.

Koniec - zob. Cienki (Cienkie i Grube Koce). Cokolwiek czynisz, czy rozwanie i patrz koca - ac. quidquid agis. prudenter agas et respice finem, przys. Koniec wiata - Wg legendy rabinicznej wiat ma trwa 6000 lat, liczc od dnia stworzenia, 7 X 3761 pne., czego miayby dowodzi nastpujce okolicznoci: 1. imi Boga (Jahweh) zawiera 6 liter; 2. hebr. litera m wystpuje w ksidze Genesis 6 razy; 3. patriarcha Henoch, ktry wg Biblii (apokryficzna, apokaliptyczna Ksiga Henocha) po 365 latach witobliwego

ywota wzity zosta do nieba ywcem, by szstym pokoleniem od Adama (Set, Enos, Kajnan, Malaleel, Jared, Henoch); 4. Bg stworzy wiat w 6 dni; 5. szstka zawiera trzy pary-pierwsze 2000 lat praw natury, nastpne 2000 lat prawa pisanego i ostatnie 2000 lat prawa aski. Wg Zotej legendy Jakuba da Voragine w. Hieronim odnale mia w hebrajskich rocznikach 15 znakw poprzedzajcych sd ostateczny, a pojawiajcych si w cigu kolejnych 15 dni: 1. morze wzniesie si na 15 okci, 2. morze opadnie, 3. potwory morskie uka si i zarycz, 4. morze si zapali, 5. z rolin wydzieli si krwawa rosa, 6. budynki run, 7. kamienie rozpkn si i bd si tuc o siebie, 8. trzsienie ziemi, 9. wyrwnanie si ziemi, 10. ludzie wyjd z pieczar i bd si bka bez sowa, 11. koci powstan z grobw, 12. spadn gwiazdy, 13. wszystko, co ywe, umrze, 14. niebo i ziemia zapon i 15.bdzie nowe niebo i nowa ziemia, a wszyscy zmartwychwstan; por. Antychryst; Sd (ostateczny). Koniec wieczy dzieo - ac. finis coronat opus, i pozwala nam dopiero oceni je w peni. (Oto) koniec Polski - ac. Finis Poloniae zob. Maciejowice.

Koniecpolski Stanisaw - ok. 1590-1646, jeden z najwybitniejszych dowdcw polskich, hetman polny koronny od 1619, wojewoda sandomierski od 1625, hetman wielki kor. od 1632, kasztelan krakowski od 1633. Studiowa w Akademii Krakowskiej; bra udzia pod Chodkiewiczem w obleniu Smoleska; w 1620 pod Cecor dosta si do niewoli tur., z ktrej wrci dopiero w 1623; obj naczelne dowdztwo w wojnie ze Szwedami, pokona Gustawa Adolfa pod Trzcian. Jako hetman wielki przebywa przewanie na poudniowym wschodzie, walczc z Kozakami i Tatarami; za jego pienidze zbudowano wg planw Beauplana twierdz Kudak, aby uj Kozakw w karby; jego ostatnim wielkim zwycistwm byo pobicie Tatarw pod Ochmatowem w 1644. Jako jeden z najbogatszych magnatw kresowych i waciciel wielkich posiadoci na Podolu interesowa si szczeglnie ruchem kozackim i by zwolennikiem rzdw silnej rki na Ukrainie; dlatego cho bardzo popularny wrd szlachty, znienawidzony by przez Kozakw, uwaajcych go za ciemiyciela i przeladowc. Utalentowany dowdca jazdy, dy jednak do podniesienia liczebnoci piechoty, doceniajc rosnce znaczenie broni palnej; wprowadzi te dragoni.

Kniggrtz - zob. Sadowa.

Konik - por. Ko. Konik morski - zob. Morski.

Konik zwierzyniecki - zob. Lajkonik.

Koniuszy - dawny urzd dworski, istniejcy ju prawdop. w Xi w., w Xv w. sta si urzdem honorowym (wielcy koniuszowie w Koronie i na Litwie); zarzdzajcy stajni krlewsk (koniuszy krlewski); por. Masztalerz.

Konkieta - przest. sukces we flircie, zalotach, mioci, podbj serca; z fr. conquete 'zdobycie; zabr'.

Konkokcja - przest. a. art. (dobre) trawienie, (waciwe) funkcjonowanie (odka); z ac. concoctio 'trawienie'.

Konkubina - przest. kochanka, naonica, metresa, utrzymanka, kobieta yjca w konkubinacie, zwizku nie zalegalizowanym, pozamaeskim; z ac. concubina.

Konkurs - publiczne przyrzeczenie nagrody za najlepsze wykonanie jakiego zadania wedug oceny sdu konkursowego, fr. jury (wym. iiri); z ac. concursus od concurrere 'biec razem'. Konkurs na "Apoteoz Wenecji" - malowido, majce ozdobi strop odrestaurowanej po poarze sali Wielkiej Rady (w. del Gran Consiglio) w weneckim Paacu Dow, rozpisano w 1585; wygra go i malowido wykona Paolo Veronese. Owalny plafon, d. 97m, okolony drewnian ram, ukazuje Wenecj jako monarchini na podniebnym tronie, otoczon dworem. Konkurs na pnocne drzwi Baptysterium - we Florencji, rozpisany przez rad kupcw florenckich w 1401: drzwi miay by wzorowane na poudniowych drzwiach Andrea Pisana (z 1326), a zatem dwuskrzydowe, podzielone na 28 kwadratowych pl wypenionych reliefami z brzu; zwyciy Lorenzo Ghiberti (przed Filippo Brunelleschim) i wykona dzieo w 1403-24. Tematem s sceny z Ewangelii: ycie Chrystusa, ewangelici i doktorzy. W latach 1425-52 Ghiberti wykona take drzwi wschodnie Baptysterium, arcydzieo zwane Drzwiami Raju, przedstawiajce sceny ze Starego Testamentu od stworzenia Adama do wizyty krlowej Saby u krla Salomona. Konkurs na rzeb niewiernego Tomasza - patrona cechu budowniczych, ktra miaa by umieszczona po stronie wschodniej w kociele Orsanmichele we Florencji, w jednej z nisz mieszczcych posgi patronw wikszych cechw (Arti Maggiori), ogoszony na pocz. lat szedziesitych Xv w. Z niszy tej

usunito uprzednio spiowy posg Donatella, przedstawiajcy w. Ludwika, patrona wrogiego miastu stronnictwa gwelfw. Zwyciy Andrea Verrocchio (przed 'Luca della Robbi'), tworzc grup rzebiarsk Spotkanie zartwychwstaiego Zbawiciela z niewiernym Tomaszem, ustawion w niszy dopiero po 1480.

Konkwista - podbj Ameryki rodkowej i Poudniowej, zw. Meksyku i Peru, przez konkwistadorw, zdobywcw, zaborcw hiszpaskich i portugalskich; z hiszp. conquistador 'zdobywca' od conguista 'podbj': por. Reconqmsta.

Konopie - (Cannabis) rodzaj jednorocznych, dwupiennych rolin zielnych, uprawianych (konopie siewne) w Polsce od czasw przedhist. na wkno do wyrobu lin i ptna oraz na nasiona do wytaczania oleju; zob. Patagruel(ion). Wyrwa si jak filip z konopi - zob. Filip. W tej zielonej, pachncej i gstej krzewinie, Koo domu, jest pewny przytuek zwierzynie i ludziom. Nieraz zajc zdybany w kapucie Skacze skry si w konopiach bezpieczniej ni w chrucie, Bo go dla gstwi ziela ani chart nie zgoni, Ani ogar wywietrzy dla zbyt tgiej woni. W konopiach czowiek dworski, uchodzac kaczuka Lub pici, siedzi cicho, a si pan wyfuka. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 6, 309-16.

Konrad - imi germ., st.-g.-nm. kuoni +rat 'miay +rada', skr. m. in. Conni, Conny, Cord, Kuno, Kunz, Kurt, zdrobn. Konradin; imi dynastyczne krlw i cesarzy nm., piastowskich ksit lskich i mazowieckich, w Xix w. imi romantyczne. Conrad - dowdca bandy korsarzy archipelagu gr. w powieci poetyckiej Korsarz (1814, wyd. pol. 1820) Byrona. Nienawidzcy ludzi, zabijajcy bez wyrzutw sumienia, otoczony tajemnic, samotny, ascetyczny, ogarnity potn namitnoci do Medory, po jej mierci znika bez ladu. Konrad - z Iii czci Dziadw Mickiewicza (tzw. Dziady drezdeskie, Pary 1832) przeobraony w wizieniu wileskim z Gustawa (zob.) nieszczliwego kochanka - w Konrada, ogamitego mioci do swego udrczonego narodu, cierpicego wraz z nim, natchnionego poet-winia, ktry, upojony twrcz potg i pych, w tytanicznym, prometejskim zrywie Improwizacji mierzy si z Bogiem, na koniec jednak popada w moc Szatana. Wydobywa z niej Konrada pokorny suga boy, ksidz Piotr, ktry w Widzeniu dostrzega przyszo narodu, wyzwolonego przez wskrzesiciela nazwanego

kabalistyczn liczb 44, wodza i zbawc, wieszcza i Mesjasza narodu, zapewne samego Konrada; po swym blunierczym buncie odzyskuje on ask sdu niebiaskiego, bo "kocha nard", "kocha wiele" i "kocha wielu". Konrad Wallenrod - bohater tytuowy "powieci historycznej z dziejw litewskich i pruskich" (Petersburg 1828) Mickiewicza, Litwin, pojmany za modu i wychowany w Zakonie Krzyackim, zostaje Wielkim Mistrzem i przyczynia si do klski wrogw swej ojczyzny niedonie kierowan kampani, ktrej wynik "kruszy potg Zakonu". Std walenrodyzm dwulicowo, obuda, wyraajca si w sueniu wrogom w sposb, ktry ma im przynie zgub, w uprawianiu sabotau. Konnd Wallenmd - opera (Lww 1885) Wadystawa eleskiego, libretto: Zygmunt Sarnecki i W. Noskowski-ada, wg Mickiewicza; zapewne najlepsze dzielo sceniczne eleskiego.

Konsolacja - dawn. pocieszenie, pociecha, pociechy (tj. dzieci); dawn. stypa pogrzebowa, popijawa po biesiadzie; z ac. consolatio 'ulga, pociecha'.

Konstancja - (ac., 'staa') imi znane u Piastw; na jego popularno wpyno te nazwisko w. Stanisawa (zob.) Kostki, bo Kostek by pop. zdrobnieniem Konstantego, a Kostka-Konstancji.

Konstancja - 1588-1631, crka arcyksicia austr. Karola Habsburga i ksiny bawarskiej Marii; krlowa polska, druga ona Zygmunta Iii Wazy, matka m. in. Jana Kazimierza. Maestwo z Zygmuntem doszo do skutku mimo sprzeciwu partii antyhabsburskiej z kanclerzem Janem Zamoyskim na czele.

Konstancja - nm. Konstanz, miasto nad Jeziorem Bodeskim w miejscu wypywu Renu, w Badenii-Wirtembergii (pd. RFN); castellum rzymskie za. na pocz. Iv w. przez cesarza Konstanejusza Chlorusa (std nazwa). Sobr konstancjeski - 1414-18, sobr powszechny zwoany do Konstancji przez papiea Jana Xxii i cesarza Zygmunta w celu zakoczenia tzw. schizmy papieskiej (a. zachodniej) i potpienia nauk Wiklefa, Husa i Hieronima z Pragi. Na soborze tym Krzyacy oskaryli Wadysawa Jagie i Witolda o sprzyjanie pogastwu; broni ich Pawe Wodkowic, rektor Akademii Krakowskiej.

Konstanty - Konstantyn, ac. Constantinus 'stay'; imi cesarzy, poczynajc od Konstantyna Wielkiego, a na Konstantynie Xi Paleologu koczc; pop. dziki kocioowi, uwaajcemu Konstantyna Wielkiego za rz. protektora chrzecijan; od imienia tego pochodzi nazwisko Kociuszko.

Konstantyn wielki - Flavius Valerius Constantinus, ok. 280-337, cesarz rzymski od 306; dokoczy reform rozpocztych przez Dioklecjana; w 313 w Mediolanie ogosi swobod wyznaniow dla coraz liczniejszych ju chrzecijan, aby uzyska ich poparcie; nie przeladowa jednak kultw politeistycznych. Pod koniec ycia, upatrujc w kociele element jednoczcy imperium, zwalcza na soborze nicejskim w 325 herezje arianizmu i donatystw, a na ou mierci przyj chrzest. W 330 przenis stolic pastwa do Bizancjum, zwanego odtd Konstantynopolem; por. w. Helena; Krzy ("Pod tym znakiem"); Labarum.

Konstantynopol - w latach 330-1453 nazwa dawnego Bizancjum (zob.); pniej Stambu (Istanbu).

Upadek Konstantynopola - Zdobycie miasta przez osmaskich Turkw pod wodz sutana Mahometa Ii dnia 25 V 1453 miao nie mniejsze znaczenie ni odkrycie Ameryki, ktre nastpiio prawie 40 lat pniej. Wielu historykw uwaa obie te daty za koniec okresu redniowiecza; droga do Indii zostaa ostatecznie zamknita, a w poszukiwaniu drogi morskiej uwaga Europy coraz mielej zwraca si zacza ku niezmierzonym przestrzeniom O. Atlantyckiego i (wok Przyldka Dobrej Nadziei)Indyjskiego. Konstantynopolitaskie sobory powszechne - 1. w 381 zatwierdzi uchway soboru nicejskiego; 2. w 553 zwoany w celu pojednania si monofizytw z kocioem; 3. w 680 powicony herezji monoteletw oraz 4. w 869-870 potpi Focjusza.

Konstelacje - zob. Gwiazdozbiory.

Konstytuanta - zgromadzenie ustawodawcze powoane do uchwalenia konstytucji. Konstytuanta 1789-91 - fr. Assemblee Nationale Constituante, ustawodaweze Zgromadzenie Narodowe w okresie Rewolucji Fr., ktre dokonao wielu reform, takich jak zniesienie przywilejw stanowych, zmiana systemu podatkowego, konfiskata ziem kocielnych; Konstytuanta uchwalia te Deklaracj (zob.)

Praw Czowieka i Obywatela oraz konstytucj 1791.

Konstytucja - ustawa podstawowa ustalajca zasady ustroju pastwa, wadz naczelnych, okrelajca prawa i obowizki obywateli; dawn. uchwaa sejmowa; z ac. constitutio 'ustanowienie; w1aciwo'. Konstytucja 3 maja 1791 - zawieraa podstawowe zasady ustroju Polski, zreformowanego na Sejmie Czteroletnim. Pierwsza w Europie, druga na wiecie (po konstytucji Stanw Zjedn.) sformuowana na pimie ustawa zasadnicza. Panujc religi mia by katolicyzm przy tolerancji uznanych przez pastwo wyzna; szlachta korzysta miaa z dotychczasowych przywilejw z pewnymi ograniczeniami; znacznie uszczuplono wpywy magnaterii; w prawie wyborezym feudalnym cenzus szlacheckiego urodzenia zniesiono na rzecz buruazyjnego cenzusu posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dbr i umoliwiono nobilitacj; zapewniono miastom moliwo rozwoju; utrzymano poddastwo chopw. Wiadz pastwow podzielono na prawodawcz (sejm, w ktrym uchwaiy zapadaj wikszoci giosw; liberum veto i konfederacje zniesiono), wykonawcz (dziedziczny krl ze Stra, czyli rad ministrw, mianowan przez niego i odpowiedzialn przed sejmem i przed nim) i sdownicz (sprawowan tylko przez ustanowione sdy). Zniesiono uni lubelsk, a wic podzia pastwa na Koron i Litw, tworzc jednolite pastwo polskie po raz pierwszy w czasach nowoytnych. Ta "ostatnia wola konajcej ojczyzny", mimo swych ogranicze i ustpstw na rzecz dawnych instytucji polskich, bya wielkim, postpowym dzieem odradzajcego si narodu, przeomow chwil w spoecznym i polit. yciu kraju. Ju w po. 1792 reformy te zostay obalone; przekreliy je: interwencja wojsk Katarzyny Ii, konfederacja targowicka (zob. Targ) i uchway sejmu grodzieskieg'z 1793.

Konsulat - ac. consulatus, w republice rzymskiej najwysza godno pastwowa, urzd sprawowany przez dwch corocznie wybieranych konsulw. Forma rzdu we Francji po zamachu stanu (18 brumaire'a) Bonapartego; w skad konsulatu wchodzi triumwirat (3 konsulw, w tym 2 z gosem doradczym), senat, trybuna i izba deputowanych; pierwszym konsulem zosta Bonaparte, od 1802 doywotnio, a w 1804 senat nada mu tytui cesarza. Dzi-urzdowa placwka konsula, przedstawiciela pastwa w obcym kraju, reprezentujcego tam interesy prawne, gosp. i adm. swoich wspobywateli. Konsulat morski a. Ksiga konsulatu morskiego - rodzaj kodeksu prawa morskiego, spisanego w Xiii w., zredagowanego ostatecznie ok. 1370 w Barcelonie w jzyku kataloskim (Consolat de mar). Przeoony na wiele jzykw, stosowany do Xviii w. w rejonie rdziemnomorskim, przyczyni si do upowszechnienia idei i podstaw prawa morskiego. Za konsulatu Planka - ac. consule Planco, gdy byem jeszcze mody i wawy; z Pieni, 3, 14, 28, Horacego.

Konsyliarz - przest. a. art. lekarz, doktor medycyny; dawn. doradca, radca (jako tytui); z ac. consiliarius 'doradca'.

Kontenans - rezon, kura, swoboda w zachowaniu si, pewno siebie; z fr. contenance 'zawarto; rozlego; postawa'.

Kon tiki - Tici Viraqocha, bstwo pra-Inkw, ktre stwonyo wiat i ludzi, a. bg soca Inkw, a. wg innej legendy olbrzym, krl Peru, ktry wyruszy na Pacyfik tratw z drzewa balsa wraz z grup swych biaych, brodatych poddanych. "Kon-Tiki" - nazwa tratwy z pni drzew balsa, na ktrej uczony norweski Thor Heyerdahl (ur. 1914) wraz z picioma towarzyszami przepyn w 1947 w cigu 101 dni z Peru do archipelagu Tuamotu (na wsch. od Tahiti) w Polinezji, aby zademonstrowa, e dawni mieszkacy Peru mogli skolonizovva wyspy O. Spokojnego. Tratw zbudowanti nie uywajc metalu i wzorujc si na tratwach Inkw. Obecnie znajduje si ona na pwyspie Bygdy w Oslo; zob. te "Ra".

Kontrakty - w dawnej Polsce od Xvi w. zjazdy doroczne szlachty w rnych miastach (poznaskie, krakowskie, lwowskie, dubieskie itd.) w celu zawierania umw gospodarczych, transakcji handlowych i kredytowych, zw. na produkcj roln, odbywane g. w styczniu i trwajce dwa do czterech tygodni; z ac. contractus l. poj. 'ukad'.

Kontredans - taniec rozpowszechniony, zw. we Francji, w 2 po. Xviii w., figurowy, z szeregiem ewolucji tanecznych wykonywanych przez stojce naprzeciw siebie pary; muzyka skadaa si z regulamych okresw 8-taktowych. Rozwinity z ang. lud. taca wiejskiego, na pocz. Xix w. przeobrazi si w kadryla; z fr. contredance od ang. country-dance '(zbiorowy) taniec wiejski'.

Kontrmarsz - kontramarsz, dawn. strzelanie salwami przez kolejne szeregi piechoty i wycofywanie si ich w porzdku na tyy kolumny dla naadowania broni palnej; oparta na tym manewrze taktyka walki piechoty zach.-europ. w Xvi-Xvii w.; w terminoogii wojskowej Xviii-Xix w. zmiana kierunku marszu o 180 (nieraz wielokrotnie powtarzana przez rone oddziay) dla uzyskania

dogodniejszej sytuacji taktycznej przed bitw a. w czasie jej trwania; por. Karakol.

Kontusz - w dawnej Polsce od Xvi w. suknia wierzchnia duga, z rozcitymi rkawami (luno zwisajcymi a. zarzucanymi na plecy jako tzw. wyloty), zapinana z przodu na haftki a. guzy, otwarta u gry i odsaniajc noszony pod spodem upan. Kontusz w Xviii w. staje si strojem narodowym szlachty i mieszczastwa (rniy si barwami i tkaninami). Pas tkany przenoszono z upana na kontusz. Zarzucanie wylotw, przywilej mczyzn starszych a. powaniejszych, poczone z pokrcaniem wsw mogo oznacza gotowo do uycia szabli (a. zalotne popisywanie si dziarskoci w polonezie), trcenie zarzucanym wylotem kogo stojcego z tyu byo okzywaniem lekcewaenia i zniewag. Kontusz by strojem odwitnym, na co dzie wystarcza starszy od niego upan; zob. Pas (Polski pas kontuszowy). Hulaj dusza bez kontusza, Szukaj pana bez upana!. L. Kondratowicz (W. Syrokomla), Hulaj dusza, 7-8.

Konwencja - umowa midzynarodowa dotyczca specjalnych zagadnie; wszelka umowa normujca jakie sprawy; umowno; utarte normy, zwyczaje, stereotypy mylenia a. postpowania; zebranie lokalne czonkw partii polit. w USA a. delegatw stanowych, krajowych, dla sformuowania platformy partyjnej a. wyboru kandydata na urzd (np. gubernatora, prezydenta); z ac. conventio 'ukad; zgoda'. Konwencje, berneskie - 1. umowa midzynarodowa, chronica wszelkie utwory lit., nauk. i artystyczne bez wzgldu na sposb i form ich wyraania, podpisana w Bernie (Szwajcaria) 9 Ix 1886, a pniej wielokrotnie poprawiana i uzupeiniana; 2. umowa midzynarodowa z 9 X 1874, na podstawie ktrej utworzono wiatowy Zwizek Pocztowy; 3. umowa z 14 X 1890 o midzynarodowych przewozach kolejowych. Konweneje genewskie - W 1862 Szwajcar Jean Henry Dunant napisa Wspomnienie o Solferino (fr. Un Souvenir de Solferino), w ktrym odmalowa cierpienia rannych na polu bitwy pod Solferino (zob.) i wzywa do stworzenia towarzystw pomocy ofiarom wojny. Poparcie opinii publicznej dla tej idei doprowadzio do zwoania midzynarodowej konferencji w Genewie z udziaem l6 krajw, na ktrej 22 Viii 1864 uchwalono konwencj w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych (tzw. konwencj Czerwonego Krzya, od znaku, ktrym postanowiono oznacza szpitale, ambulanse itp. dla ich ochrony). Konwencja ta bya zmieniana, rozszerzana i uzupeniana w 1906, 1929 i 1949 (o ochronie ofiar wojny, o traktowaniu jecw, o ochronie osb cywilnych w czasie wojny). 17 Vi 1925 podpisano wielostronn umow midzynar., tzw. Protok dotyczcy zakazu uywania na wojnie gazw trujcych i rodkw bakteriologicznych.

Konwencje haskie (pokojowe) - przyjte na midzynarodowej konfereneji 15 Vi - 18 X 1907 w Hadze z udziaem 44 pastw, dotyczyy m. in. form pokojowego zaatwiania sporw, rozpoczynania krokw nieprzyjacielskich, regulaminu wojny ldowej, praw i obowizkw osb i pastw neutralnych, sytuacji prawnej statkw handl. nieprzyjaciela i bombardowania przez siy morskie.

Konwent - zgromadzenie; zakon, klasztr, zakonnicy klasztoru; z ac. conventio 'ukad; zgoda'. Konwent Narodowy - Zgromadzenie Narodowe, fr. Convention Nationale, powstae z wyboru w dwu-stopniowym gosowaniu, najbardziej pamitne i demokratyczne zgromadzenie prawodawcze Rewolucji Fr., ktre w 1792 zastpilo Legislatyw, fr. Assemblee Legislative, i zostao w 1795 rozwizane przez dyrektoriat. Na pierwszym posiedzeniu Konwent uchwali obalenie monarchii, skaza na mier Ludwika Xvi (1793), wypeni zadanie, dla ktrego zosta powoany, uchwalajc now konstytucj (natychmiast zniesion, aby kontynuowa rzdy rewolucyjne); powoa Trybuna Rewolucyjny, Komitet (zob.) Ocalenia Publicznego i Komitet Bezpieczestwa Powszechnego, wprowadzi kalendarz (zob.) republikaski i system metryczny, uchwalit szereg reform socjalnych i dotyczcych szkolnictwa; zob. te "Bagno"; "Gra"; Jakobini; Komuna (Paryska); yrondyci.

Konwersi - laicy, w niekt. zakonach cile klauzurowych i kontemplacyjnych, bracia zakonni bez wyksztacenia, nie skadajcy lubw uroczystych, speniajcy prace fizyczne i zaatwiajcy poza klasztorem sprawy niezbdne dla ycia zakonnego. W zakonach kontemplacyjnych eskich rol t spenia drugi niszy chr zakonnic, tak zwane konwerski; z ac. conversio 'odwrcenie'.

Konwikt - w Polsce Xvii-Xviii w. kolegium, szkoa przyklasztorna z internatem usytuowanym zazw. poza jej budynkiem; intemat dla uczniw (z surowym regulaminem) prowadzony przez tak szko; wychowankowie kolegium, internatu, konwiktu; z ac. convictus 'zayo; biesiada; wspycie'.

Konwisarz - rzemielnik wyrabiajcy, odlewajcy przedmioty z cyny; z nm. Kannegiesser, przest. 'konwisarz; domorosy polityk(ier)'; por. Ludwisarz.

Ko - zob. Bachmaty; Chabeta; Chomto; Cug; Cugle; Drygant; Duha; Dzianety; Hippica; Houyhnhnms; Kantar; Kobya; Lejce; Luzak; Mierzyn(ek); Oblader; Obladra; Ogowie; Podjezdek; Podkowa; Podogonie; Rumak; Strzemi; Szkapa; Szleja; Szory; wierzopa; Uzda; Waach; Wodze; Wz. Chody koni: Stp - powolny, czterotaktowy; ko podnosi i stawia kolejno na krzy kad z ng. Kus - szybszy, dwutaktowy; ko podnosi i stawia jednoczenie po 2 nogi lew przedni z praw tyln, nastpnie praw przedni z lew tyln. Galop - trjtaktowy, niesymetryczny, susowy, najszybszy; przy galopie z prawej nogi ciar ciaa opiera si kolejno na lewej tylnej nodze; na prawej tylnej i lewej przedniej; oraz na prawej przedniej, po czym nastpuje przelot w powietrzu. Cwa - karier, szybsza, czterotaktowa odmiana galopu. Inochd - zob. Inochoda. Szap - zob. Szapak. Darowanemu koniowi nie zaglda si w zby - ac. noli equi dentes inspicere donati, w. Hieronim w przedmowie do swego aciskiego Komentarza do Listw do Efezw (Biblia) przytacza to "przysowie ludowe", tumaczc niektrym krytykom, e nie powinni szuka bdw w jego rozdawanych bezpatnie pismach. Drewniany ko: 1. Ko trojaski - zob. niej. 2. Latajcy ko - z Opowieci o hebanowym koniu z Tysica i jednej nocy. 3. Clavileno - hiszp., 'Kokowiec', magiczny drewniany rumak mogcy jakoby unosi si w przestworzach, ktrego dosiad Don Kiszot wraz z Sanczo Pans, aby uda si na spotkanie z olbrzymem Malambruno. Ko si jednak nie ruszy z miejsca i spon od zapalonych kakw przytknitych mu do ogona; z Don Kiszota, 2, 41, Cervantesa. 4. Drewniana kobya - narzdzie kary uywane dawn. w niektrych armiach: delikwenta sadzano na ostrej krawdzi jej grzbietu z rusznic przywizan do kadej jego stopy i trzymano w tej bolesnej pozycji przez okrelony wyrokiem czas. Grupy koskie - W zalenoci od wpyww rodowiska naturalnego i hodowli: 1. Konie prymitywne - np. islandzkie, mongolskie, jakuckie, kirgiskie.

2. Konie pkulturalne - uszlachetnione konie zwyke. 3. Konie kulturalne - np. penej krwi (angielskiej), araby, kusaki; z koni zimnokrwistych: perszerony, ardeny, belgi itp.; konie pkrwi, jak hanowery, oldenburgi, fr. angloaraby, huntery, trakeny. W zalenoci od charakterystyk organicznych: 1. Ciepokrwiste - (gorcokrwiste) lekkie, suche, szybkie, do uytku pod wierzch, jak araby, penej krwi, kusaki. 2. Zimnokrwiste - cikie, masywne, silne, powolne, stpaki (mogce w stpie ucign wielkie ciary), jak perszerony, belgi, ardeny. (Nazwy te charakteryzuj temperamenty koni, a nie ich temperatur ciaa). Jakby go na sto koni wsadzi - szczliwy, wes, kontent, rad. Kady ma swego konika - pasj, upodobanie, hobby. Konia! konia! moje krlestwo za konia! - ang. A horse! a horse! my kingdom for a horse!, z Ryszarda Iii, 5, 4, Szekspira. Konia kuj... - zob. aba. Konia z rzdem da - stawi w zakad; goosowne echo dawnych magnackich, wielkopaskich gestw. Konie Diomedesa - zob. Diomedes 2. Konie krla Francji mieszkaj lepiej ode mnie - fr. Les chevaux du roi de France sont mieux loges que moi, sowa Ernesta Augusta, elektora Hanoweru, 1629-98, na widok stajni Ludwika Xiv w Wersalu. Konie Rezosa - zob. Rezos. Konie suchaj retoryki - przys., stoj o godzie. Konie z Marly - synna para koni numidyjskich wyrzebiona przez Guillaume Coustou Starszego dla paacu (dworu) w Marly (zob.); dzi w Paryu na Placu Zgody u wejcia do Champs Elysees. Konie z Bazyliki w. Marka w Wenecji - czwrka zoconych rumakw z brzu nad portalem katedry, prawdop. z Iv w. pne., wywiezionych z wyspy Chios do Konstantynopola na rozkaz cesarza bizant. Teodozjusza; zabrane w 1204 do Wenecji przez dow weneckich w czasie 4. krucjaty, w 1797 przewiezione na rozkaz generaa Bonapartego (por. Popioy, 1, 12, eromskiego) do Tuilerii w Paryu, w czasie powrotnej podry morskiej utopione, potem wyratowane, podczas 1. wojny wiat. wywiezione do Rzymu, w czasie 2. wojny ukryte w

klasztorze w Praglia koo Padwy. Konik morski - zob. Morski. Konik Zwierzyniecki - zob. Lajkonik. Ko biay, czerwony, wrony i powy - zob. Cztery (Czterej jedcy Apokalipsy). Ko i kosko - zob. Antystenes z Aten (Platonie, widz zawsze konia...). Ko i wielbd - zob. Wielbd. Ko, jaki jest, kady widzi - definicja hasa Ko w Nowych Atenach (1746) ks. Benedykta Chmielowskiego. Ko jako godo, emblemat, atrybut - W sztuce chrzec. przedstawia mia odwag i hojno; jest atrybutem w. Marcina, Maurycego, Jerzego i Wiktora, ktrzy wyobraani s na koniu; jego wizerunki w katakumbach symbolizowa miay prawdop. krtkotrwao ycia doczesnego. Ko ma cztery nogi, a potknie si, ac. errat interdum quadrupes, a c dopiero czowiek! Ko morski - zob. Morski. Ko Pana Jezusa - eufemistyczne okrelenie osa, tj. gupca. Aluzja do triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy na olicy (por. Biblia, Ew. wg Mat. 21, 1-11) i zwizanej z tym wydarzeniem, pop. w rdw. i a do koca Xviii w., procesji w Niedziel Palmow, kiedy w pochodzie wok kocioa jecha na osioku czowiek przebrany za Jezusa (pniej uywano figury z drewna). Koskie szerokoci - ang. horse latitudes, region ciszy midzy 30 i 35 szer. pn. nazwany tak moe dlatego, e aglowce wiozce konie do Indii Zach. a. Ameryki musiay cz adunku wrzuca do morza, aby uly statkowi zaskoczonemu przez cisz morsk. Koski ogon - zob. Ogon. Ko trojaski - mit. gr. ogromny drewniany ko z ukrytymi wewntrz wojownikami, pozostawiony pod Troj w 10. roku wojny przez Grekw, ktrego Trojanie wprowadzili do miasta, co stao si powodem ich klski; przen. zdobycz przynoszca zgub; zowrogi, niebezpieczny podarunek. Nie ufajcie koniowi, Trojanie! - ac. equo ne credile, Teucri!" z Eneidy, 2, 48, Wergiliusza. Czymkolwlek to jest, lkam si Danaw (Grekw), nawet gdy skadaj dary -

ac. guidguid id est. limeo Danaos ei dona feremes, z Eneidy, 2, 49, Wergiliusza; ostrzeenie Laokoona na widok konia drewnianego przed murami Troi; por. Odyseja, 8, 493, Homera. Ko trojaski - rzymskie malowido cienne z Domu Livii w Pompei, Rzym, Palatyn. Ko turek, chop Mazurek, czapka magierka, szabla wgierka - przys., rzeczy najlepsze. Ksita i renie koni - zob. Dariusz I. Maci koni: siwy, gniady (jasnobrunatny, kasztanowaty), kasztan (zob.), kary (czarny), biay, szpak (ciemnosiwy), czamy, buany (powy, tawy), wrony (kruczy, czarny, kary), myszaty (szary, popielaty), srokaty (pstry, aciaty, ctkowany), dropiaty (ctkowany, zw. siwo i czerwono), powy (ty z odcieniem szarym), deresz (zob.), cisawy (kasztanowaty, jasnogniady, czerwonobrunatny, o barwie drewna cisu), pleniwy (kasztanowaty, jasnogniady, biao nakrapiany), jabkowity (siwy, rzadziej buany a. gniady, majcy tzw. jabka, okrgawe ciemniejsze plamy), izabelowy (zob. Izabella I), rydzy (czerwonoty, rudy, ryy), tarantowaty (biay w plamy kare, gniade a. kasztanowate, owalne a. nieregularne), mrozisty (mroziasty, pleniwy, z siwymi wosami rozsianymi na sierci czarnej, brunatnej a. czerwonej); dalej najrniejsze zoenia, jak: skarogniady, gniadomyszaty, rydzopleniwy, elaznosiwy (wrono- a. popielatosiwy). itd. Pitnacie zalet dobrego konia - Wg Wynkyna de Worde, ang. drukarza, pomocnika Caxtona, dobry ko winien mie 3 cechy mczyzny, 3-kobiety, 3 lisa, 3 - zajca i 3 - osa (1496). Mczyzny - miao, dum, wytrzymao. Kobiety - pikn pier, pikne wosy, ustpliwo. Lisa pikny ogon, krtkie uszy, dobry chd. Zajca - wielkie oko, such gow, szybki bieg. Osa - duy podbrdek, paskie i wysokie kopyta. Dugie i krge krzye, posta nieprzerosta, Szyja z wypukych piersi w gitki uk wyniosa, Ostre ucho, niewielka gowa, pene oko, Czoo niewskie, nozdrza rozwarte szeroko, Suche kolano, krtka, lecz gadka pcina, Noga, co si w odstpie ni plcze, ni zgina, Paskie kopyto, mikka i rozpierzcha grzywa, Odlegy ogon, ktry cienki wos okrywa, Sier powabna poyskiem, a ktrej pokrycie Zdradza i kad y, i kade krwi bicie, S cech nadobnego i dzielnego konia. K. Komian, Ziemiasiwo polskie, 2, 645-55 (1839). Poarty przez konie - ac. praeda caballorum, zrujnowany przez koszty utrzymywania stajni, stadniny; z Satyry, 11, 193, Juwenala. Rasy koni najbardziej znane: Angielskie - wycigowe ang. (penej krwi), myliwskie (huntery); z pocigowych: Shire, Clydesdale, Suffolk.

Austriackie - lipicany. Francuskie - kusaki fr., angloaraby (czystej krwi i pkrwi), sportowe anglo-normandy; z pocigowych: perszerony, ardeny, buldony. Niemieckie - trakeskie, wschodniopruskie, hanowerskie, holsztyskie, meklemburskie; z pocigowych: reskie, belgi. Polskie - arabskie, poznaskie, mazurskie, maopolskie, lskie; z pocigowych: sztumskie, soklskie. Skandynawskie - gudbrandsdale, fiordy. w ZSRR - kusaki oriowskie, konie doskie, budiennowskie, terskie, achai-tekiskie, kabardyskie, wiackie; z pocigowych: wodzimierskie, toryjskie. Sejaski ko - z Geliusza, 3,9,6, przen. co, co przynosi pecha (por. Jonasz). Wg tradycji Gnaeus Seius mia konia argiwskiego z rasy Diomeda, gniadosza niezwykej urody, ktry jednak przynosi nieszczcie swoim wacicielom. Kolejny z nich, Korneliusz Dolabella, ktry kupi go za 100 000 sestercji, zosta zabity w Syrii w czasie wojny domowej. Nastpny, Kajus Kasjusz, po klsce republikanw pod Filippi w 42 pne. na wasn prob zosta zabity przez swego wyzwoleca. Ostatni, Marek Antoniusz, po bitwie pod Akejum w 31 pne. odebra sobie ycie, zabijajc jednak przedtem pechowego konia. Konie sawne w mitach i historii - (wybr): Akwilin - ('orli') ogier Rajmunda z Tolozy, wyhodowany nad brzegami Tagu; z Jeruzalem wyzwolonej, 7, 89, Tassa. AI Borak - (arab., 'byskawica') mlecznobiaa klacz Mahometa o orlich skrzydach i ludzkim obliczu, ktra zawioza proroka z ziemi prosto do sidmego nieba. Alfana - ('klacz') klacz Gradassa z Orlanda szalonego Ariosta. Arejon - ('wojenny') mit. gr. cudowny ko Heraklesa zrodzony przez Posejdona przez uderzenie trjzbem o ziemi (a. z Demeter jako klaczy). Mwi ludzkim gosem i bieg niebywle prdko; podarowany Adrastowi (zob.) uratowa mu ycie w nieudanej wyprawie przeciw Tebom. Babieka - Bawieka, ko Cyda (zob.). Gdy mody Rodrygo mia sobie wybra konia, pomin najszlachetniejsze wierzchowce.i wybra niepozorego rebca. Ojciec chrzestny nazwa wtedy chopca Babieca (hiszp., 'prostaczek'), a Rodrygo przenis to imi na konia. Ten przey swego pana o dwa i p roku, ale nie pozwoli si dosi nikomu innemu. Pogrzebano go przed wrotami klasztoru w Waleneji, a na tym miejscu zasadzono dwa wizy.

Bajardo - zob. Balios - (gr., 'srokaty') mit. gr. jeden z cudownych koni podarowanych Peleuszowi przez Posejdona; nalea pniej do Achillesa. Ojcem Baliosa, podobnie jak Ksantosa, by wiatr zachodni, Zefir, a matk harpia Podarge. Biay Surrey - ulubiony ko Ryszarda Iii, krla Anglii. Brigliadoro - (wym. briliadpro) (w., 'zota uzda') synny ko Orlanda, ustpujcy tylko Bajardowi w szybkoci i czarodziejskich waciwociach. Bucefa - zob. Aleksander Wielki; Apelles. Celer - (ac., 'szybki') ko cesarza rz. Lucjusza Werusa; karmiony migdaami i rodzynkami, przykrywany krlewsk purpur, mieszka w paacu cesarza. Clavileno - zob. wyej Drewniany ko, 3. Copenhagen - ko Wellingtona w bitwie pod Waterloo; por. niej Marengo. Czarna Bess - zob. Turpin Dick. Ferant d'Espagne - (st.-r., 'rumak z Hiszpanii') siwek Olivera, jednego z paladynw Karola Wielkiego. Grani - (szary) bajecznie szybki rumak Zygfryda z st.-germ. sagi Pie o Nibelungach (zob. Nibelung). W operze Wagnera Zmierzch bogw suy Brunhildzie. Gringolet - ko Gawaina (zob.). Haizum ko archanioa Gabela (wg muzumanw). Hippokampos - mit. gr. jeden z koni Posejdona; mia tylko dwie przednie nogi, a tylna poowa ciaa bya ogonem smoka a. ryby. Hrimfaksi - mit. skand. rumak Nocy; piana spadajca mu z pyska pokrywa ziemi ros. Incitatus - zob. Kaligula. Jasiek i Pikador - najbardziej wsawione konie w zawodach jedzieckich w Polsce w okresie midzywojennym pod rotmistrzem Adamem Krlikiewiczem. Kantaka - biay ko Gautamy zob. Budda. Kasztanka - klacz marszaka Jzefa Pisudskiego.

Ko Gonnelli - nadwomego bazna ksicia Ferrary, syn z przeraliwej chudoci, "skada si tylko ze skry i koci" (ac. Osso atque pellis totus erat; z Plauta). Ko sejaski - zob. wyej Sejaski ko. Ksantos - (gr., 'ty') mit. gr. jeden z cudownych koni Achillesa. Wg Iliady, 19, Homera, gdy pan jego uczyni mu wyrzut, e pozostawit Patrokla martwego na polu bitwy, Ksantos obrci gow i powiedzia Achillesowi, e sam wkrtce umrze, nie z winy swego konia, ale z wyroku nieubaganego przeznaczenia (por. Osio: Olica Balaama.). Ksantos jest u Homera rwnie nazw rzeki Skamander i miasta na jej wybrzeu. Lamri - ('skoczna') klacz krla Artura. Marengo - biay ogier Napoleona I w bitwie pod Waterloo; por. wyej Copenhagen. Marokko - ko przyuczony do wykonywania rnych cudownych sztuk przez niejakiego Banksa pod koniec panowania krlowej Elbiety I. Powiadano, e jednym z jego wyczynw miao by wdrapanie si na wie kocioa w. Pawa. Wg wspczesnej anegdoty pewien terminator wzywa swego majstra, aby wyszed na ulic i zobaczy to dziwo; a majster na to: "Odczep si, gupcze, po c mi oglda konia na szczycie, kiedy mog zobaczy tylu osw na dole!" Kiedy Banks uda si w 1601 do Parya, uwiziono go podejrzewajc, e sztuki Marokka s dzieem czarnej magii. Paasz - jasnopowy ko krla Jana Iii Sobieskiego, ktremu uratowa ycie pod Parkanami i pod ktrym chodzi w czasie odsieczy wiedeskiej. Pegaz - zob. Phrenikos - (gr., 'rozumny'), Frenikos, ktry zwyciy w wycigu na 73. Olimpiadzie, ko Hierona z Syrakuz. Rabican - ko Karola Wielkiego. Reksz - rumak Rustama (zob.). Roan Barbary - (ang., 'deresz berberyjski') ulubiony ko Ryszarda Ii, krla ang. Jake mi serce bolao, gdym patrza W dzie koronacji w Londynie, jak jecha Bolingbroke na twym arabskim dereszu, Na tym, ktrego dosiada tak czsto! W. Szekspir, Ryszard Ii, 5, 5; Pachoek do Ryszarda Ii; t. L. Ulrich. Rosabelle - ulubiony wierzchowiec Marii Stuart. Rosynant - zob.

Sleipnir - mit. germ. szary omionogi rumak Odyna, galopujcy z rwn atwoci po ldzie i po morzu, symbol wiatru, mogcego d z omiu stron wiata. Szibdiz - wiatronogi Bucefa perski, wierzchowiec wadcy iraskiego Chusrawa (Chosroesa) Ii Parwiza; zob. Farhad i Szirin. Tachebrune - ko Ogiera Duczyka (zob.). Tarant - zob. Czarniecki Stefan. Turnian - cisawy, ysy ko krla Stefana Batorego. Vegliantino - (w., 'straniczek'), synny ogier Orlanda; we fr. romansie Veillantif ogier Rolanda. Woida - cisawy ko krla Stefana Batorego. Napisa wielki jenera omini, e ko, nie czowiek, dobr jazd czyni. A. Mickiewicz, Dziady cz. Iii. Ustp, Przegld wojska, 79-80. Czciej ko w twardej krydze chodzi nauczony Jedca zmiata, a w biegu munsztuk pozwolony atwiej utrzyma nili wodze mocno jte; Prno wdzido wciga ju raz na kie wzite. Sz. Szymonowic, Lumia rokoszaska, 151-54.

Kopa - staropolska jednostka handl. a. obrachunkowa wynoszca 60 sztuk {np. 60 groszy srebrnych), jeszcze w pocz. Xx w. uywana na wsi przy liczeniu jaj, rakw, snopw, erdzi, klepek itd.; sterta siana, somy; snopy zboa poukadane we waciwy danemu regionowi sposb; kopulasty wierzchoek grski; hist. na dawnej Litwie i Rusi zebranie gminne, gromadzkie w celu badania spraw poszlakowych o przestpstwa. Kopa kop rodzi - przys., pienidz rodzi pienidz. Kop lat! - od bardzo dawna (nie widzielimy si); okrzyk powitalny.

Kopciuszek - Popielucha, Smotrucha, bohaterka bajki wywodzcej si ze staroytnoci (Egipt a. mit. gr.-rz.) i znanej na wszystkich kontynentach (ok. 700 wariantw). Powstae na jej temat utwory lit. i muz. opieraj si jednak g. na wersjach Ch. Perraulta ze zbioru Contes de ma mere l'Oye (fr., 'Bajki Babci Gski' 1697) i zbioru braci Grimm (1812-15). Dziewczyna bez matki, brudna od sadzy (kopciu, std imi polskie) i popiou

(std Popielucha, fr. Cendrillon, nm. Aschenbrodel, Aschenputtel, ang. Cinderella, ros. Zouszka, w. Ceneretola, hiszp. Cenicienta), przeladowana przez macoch posugujca jej crkom wyniosym i brzydkim, pikna i cnotliwa. Gdy one jad na bal do paacu krlewskiego, Kopciuszek musi zosta w domu, jednak dobra wrka ubiera j w pikny strj i wysya powozem na bal, przykazujc jej wszake opuci zabaw z wybiciem pnocy. Krlewicz zakochuje si w niej, ale gdy pnoc wybija, Kopciuszek ucieka, pozostawiajc w popiechu pantofelek, dziki ktremu udaje si krlewiczowi odnale dziewczyn swych marze i wzi j za on. Kopciuszek - opera (Pary 1810) Nicolasa Isouarda. Opera komiczna (Rzym 1817, wyst. pol. Warszawa 1829) Gioacchina Rossiniego; libretto: A. Foretti; jedna z najlepszych oper kompozytora z akcj przeniesion ze sfery bajecznej na grunt realny; partia Angeliki (Kopciuszka) napisana na alt koloraturowy. Opera komiczna (Pary 1899) J. Masseneta. Komedia muzyczna (Florencja 1942) Massima Bontempelli. Balet fantastyczny (Moskwa 1945, wyst. pol. Bytom 1953), muzyka: Sergiusz Prokofiew, libretto: Nikoaj Wokow wg bajki Ch. Perraulta, choreogr.: Piotr Wiliams. Cendrillonnette fr., 'Kopciuszeczek', operetka (Pary 1890) Paula Ferriera; libretto: G. Serpette i V. Roger.

Kopczyski Onufry - 1735-1817, gramatyk i pedagog, ksidz, nauczyciel szk pijarskich i Collegium Nobilium. Z polecenia Komisji Edukacji Narodowej napisa Gramatyk dla szk narodowych (1778-83), po raz pierwszy w Polsce wprowadzony oficjalnie do szk podrcznik tego przedmiotu, pierwsze systematyczne ujcie jzyka polskiego, oraz Nauk czytania i pisania, cz Elementarza dla szk parafialnych narodowych (1785), w ktrej po raz pierwszy w Polsce czy nauk czytania z nauk pisania, zaczynajc od wyrazw i drog analizy dochodzc do liter, z ktrych uczniowie ukadaj inne wyrazy (tzw. metoda analityczno-syntetyczna). Gramatyka Kopczyskiego wywara wpyw nie tylko na pisowni, ale oddziaaa powanie na jzyk, zw. pimienny, a jej Przypisy teoretyczne i dydaktyczne stay si na dugie lata podstaw pogldw wyksztaconego ogu na jzyk ojczysty. On wreszcie wprowadzi do jzyka polskiego takie wyrazy,jak: pisownia, skadnia, iloczas, goska, samogoska, spgoska, imiesw, przyimek, przyswek, spjnik, wykrzyknik, cudzysw i nawias.

Kpenick - zob. Kapitan (z Kpenick).

Koper - (woski), koperek, fenku, rolina zielna z rodziny baldaszkowatych z owocem o palcym smaku i sodkawym zapachu, od czasw staro. znany jako rolina lecznicza, a przede wszystkim jako afrodyzjak,

std "je wgorza z koprem" (dwa afrodyzjaki naraz) znaczyo 'prowadzi ycie rozpustne'. Koper symbolizowa pochlebstwo, rwnie wrd zi rozdawanych przez obkan Ofeli w Hamlecie, 4, 5, Szekspira. Sdzono te, e leczy oczy i e jest ulubion potraw wy, ktrym przywraca wzrok, gdy na staro lepn.

Koperczaki - w Xviii w.-umizgi, zaloty; komplementy; pochodz. niepewne; z wg. kopesag 'figiel' a. od czasownika koperta si 'przewraca si'; kopertki, kopyrtki 'kozioki' z kopera, kopyra 'zjc', ywe jeszcze w czasowniku wykopyrtn si. Stroi, pali, ci, sadzi koperczaki a. Uderza, i, sun, posuwa, puszcza si w koperczaki - przest. umizga si, zaleca.

Kopernik Mikoaj - 1473-1543, ksidz, wielki astronom polski, poza tym ekonomista, prawnik i medyk; ur. w Toruniu, odbywa studia w Krakowie, Bolonii, Padwie i Ferrarze; g. jego dzieem, zawierajcym wykad teorii heliocentrycznej (dowodzcej, e Ziemia obraca si dokoa swej osi oraz, razem z innymi planetami, dokoa Soca) jest praca O obrotach sfer niebieskich (zob.), na ktrej ogoszenie przez dugie lata nie mg si zdecydowa. Pierwszy egzemplarz dziea, drukowany w Norymberdze, autor otrzyma ju na ou mierci. W czasie wojny polsko-krzyackiej 1519-21 fortyfikowa Olsztyn i kierowa jego obron. W 1526 wyda traktat O monecie (ac. Monetae cudendae ratio), bdcy poszerzon wersjjego projektu reformy walutowej z 1517. W 1509 ogosi swj ac. przekad gr. Listw (zob.) Teofilakta Simokatty (Vi w. ne.); zob. te Frombork. Oda na cze Kopernika - (1808) Ludwika Osiskiego. Pomnik - pomysu St. Staszica, duta Thorvaldsena, postawiono w Warszawie w 1830; por. Kiliski. Wstrzyma soce, ruszy ziemi, Polskie wydao go plemi. J. N. Kamiski, Kopernik (1828). Stj, Soce, powstrzymaj swj bieg - zob. Soce. Kopernik - obraz (1873) Jana Matejki, Krakw, Uniwersytet Jagielloski.

Kopersztych - dawn. miedzioryt, rycina; z nm. Kupferstich; Kupfer 'mied', Stich 'ukucie; sztych'.

Kopia - bro drzewcowa kujca rdw. jazdy rycerskiej, zoona z dugiego (do 47m) drzewca i osadzonego na nim masywnego grotu ozdobionego proporcem; w Europie Zach. do Xvi w.; w Polsce od Xvi do po. Xviii kopia husarska, wzorowana na wg. i tur. kopiach, z drzewcem do 5,57m, dronym dla lekkoci, suca praktycznie tylko raz, bo kruszya si przy uderzeniu. Kopia rycerska - rdw. najmniejszajednostka organizacyjna cikozbrojnej jazdy rycerskiej (odpowiednik pocztu wjedzie zacinej), zoona z rycerza-kopijnika, giermka i kilku pachokw (poddanych chopw). Kopiejka - rosyjska moneta zdawkowa, od Xvi w. (rwnie w ZSRR) setna cz rubla; od kopii, z ktr pierw. wyobraony by car na monecie. Kruszy kopie - z kim, o co, o kogo, w czyjej obronie, dawn. walczy na kopie; przen. walczy, spiera si o co, broni jakiej a. czyjej sprawy; nm. Eine Lanze jur jemand brechen.

Kopiec - sztucznie usypany pagrek dla uzyskania miejsca widokowego (np. w ogrodach krajobrazowych Xviii i Xix w.) a. dla upamitnienia wielkich wydarze a. ludzi. Kopce (burakw, kartofli itp.) - suce do przechowywania zim podw rolin okopowych (dla ochrony przed przemarzniciem) w wymoszczonych doach, a. na powierzchni ziemi pod warstw somy i ziemi. Kopce (graniczne) - dawn. wzgrki ziemi, niekiedy z zatknitymi w nich supkami, wytyczajce granic gruntw. Pamitaj, chopcze, e tu stay kopce - dawne przys.; na procesjach wzdu granic pl w dniu w. Marka bito chopcw wiejskich na kopcach granicznych, aby na cae ycie pamitali ich pooenie. Kopiec Krakusa, Kraka - (zob.) w krakowskiej dzielnicy Podgrze, na wzgrzu Lasoty, stokowaty kopiec wys. 167m, legendama mogia bajecznego zaoyciela Krakowa; usypany prawdop. ok. Vii w. ne. Kopiec Wandy - w Krakowie, w rejonie doliny rzeki Dubni, wys. 297m, legendarna mogia ksiniczki Wandy (zob.), crki Kraka; na szczycie niewielki pomnik przedstawiajcy ora na cokole ozdobionym paskorzeb z wizerunkiem miecza i kdzieli, symbolami Wandy (projekt Jana Matejki). Z kopca widok na panoram Krakowa i kombinatu; kopiec usypany prawdop. ok. Viii w. ne. Kopiec Kociuszki - w krakowskiej dzielnicy Zwierzyniec, wys. 347m; ze szczytu wspaniaa panorama miasta od zachodu; kopiec usypano w 1820-23; obok niewielkie muzeum z pamitkami po Tadeuszu Kociuszce.

"Jaki widok mg stan do wsplzawodnictwa z piknoci widoku na zamglone wiee Krakowa, na zamek tumanem przesonity, widziany z bo, ponad ktrymi czuwa pomnik bohatera, poderwanie si ziemi ku niebu, pomnik niemy jak polska dola, bez oblicza i formy, jedyny w wiecie a wiecznej peen poezji!" (St. eromski, Nawracanie Judasza, 3.) Popatrz no, modziecze, trzy pagrki liczne Byszcz ponad Wis, gdyby piersi mliczne. Przy twoje usta i sodycz wysysaj, Na ich onie gow do snu ukoysaj. E. Wasilewski, Krakowiaki, 1, 5, 41-44. Naszej Wandy grb zielony Na mogilskich kach, A Kociuszki z drugiej strony, Krakus na Krzemionkach. (T. Lenartowicz, Marcin Borelowski Lelewel, 33-36.) Kopiec Pisudskiego - na krakowskim Sowicu, usypany w 1935-37.

Kopiejka - zob. Kopia.

Kopieniak - w Polsce 2. po. Xvi i 1. po. Xvii w. rodzaj peleryny kroju wgierskiego, z sukna, weny a. (p)jedwabiu na podszewce, z konierzykiem, rozcitymi rkawami, guzami i ozdobami przy zapiciu, noszonej do narodowego stroju polskiego; z wg. kpenyeg 'peleryna'.

Kopyto - Rozszczepione kopyto zob. Diabe. Trzasn kopytami - umrze. Wyciqgn kopyta (nogi) - umrze. Kopytkowe - rogatkowe, opata pobierana dawniej za przejazd a. przepdzenie byda przez rogatki miejskie.

Kora - zob. Persefona:

Korab - w Xiii-Xvi w., dzi przest. poet. statek wodny; z pn. ac. carabu.s 'd skrzano-ozinowa' od ac., 'krab'. 1 1 75 0 2 108 1 4b 1 32 1

Koral - Rzymianie zawieszali paciorki korala czerwonego na koyskach i na szyjach niemowlt dla dobrego wyrzynania si zbw i uchronienia dziecka od padaczki; wieszczkowie uwaali go za amulet przeciw piorunom, trbie powietrznej, poarowi i katastrofie statku; wg Paracelsa koralowy naszyjnik chroni dziecko od drgawek, czarw, rzuconego uroku i trucizny; z gr. kordllion.

Koran - arab. al-kur an 'odczyt; recytacja', wita ksiga islamu, wg wyznawcw religii objawiana przez Boga Mahometowi przez wiksz cz jego ycia w Mekce i Medynie, jest jako zbir recytacji tekstem liturgicznym, odmawianym z pamici, a nie ksik do czytania. Dopiero za trzeciego kalifa, Osmana, ukazao si pierwsze oficjalne wydanie Koranu, zredagowane w cigu piciu lat (651-656) w Medynie przez komisj wyznaczon przez kalifa, zoon z trzech mekkaczykw pod kierownictwem Zajda ibn Sabita. Inne teksty Koranu zniszczono. Dzisiejszy podzia ksigi na sury i wersety (ajaty arab., 'znaki cudowne') odnosi si do tekstu osmaskiego; 114 sur bardzo ronej dugoci uoono kolejno (z wyjtkiem pierwszej) od najduszej do najkrtszej. Zawieraj one przepisy dogmatu, kultu i rytuau, prawa kamego i cywilnego, nakazy moralne oraz opowieci czerpane z Biblii (Stary i Nowy Testament). Wstpn sur (zob. Fatiha) nazwano do niefortunnie, z powodu czstego jej wygaszania, "ojczenaszem islamu". Dwie ostatnie sury (113 i 114) uchodz wrd ludu za rodek przeciw czarom i nieszczciu. Sura 112 wyraa w jednym zdaniu podstawowe wyznanie wiary w jednego Boga, przeciwstawne politeizmowi i chrzeijaskiej nauce o Trjcy w.; jest ona, obok sury 1, najczciej recytowana. Koran napisany jest klasycznym jzykiem arabskim, co znaczy rwnie, e klasyczny jzyk arabski jest jzykiem Koranu.

Korbacz - dawn. kaczug, harap, bicz z krtkim trzonkiem i dugim (plecionym) rzemieniem; z wg. korbacs od osm.-tur. kyrbacz; por. Bizun.

Korbut Gabriel - 1862-t936, historyk lit. polskiej i bibliograf, wspzaoyciel Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, napisa podstawowy podrcznik bio- i bibliograficzny Literatura polska od pocztkw do wojny wiatowej (t. 1-3, 1917-21; wyd. 2, t. 1-4, 1929-31). Podejmujc cig dalszy tego dziea, Instytut Bada Lit. wydaje Bibliografi literatury polskiej, zw. "Nowym Korbutem".

Kord - od Xiii w. krtki miecz uywany przez jazd, pniej (Xvi w.) cika szabla uytkowa; wszelka bro sieczna; z wg. kard 'mieczyk' od pers. kard 'n'.

Kord bro, szabla strj - dawne przys., przeciwstawiajce kord lekkiej broni reprezentacyjnej (jak pniejsza karabela). Z kordem a boso - dawn. o biednej szlachcie zagonowej, zaciankowej; zob. te Mazur.

Kordecki Augustyn - 1603-73, przeor klasztoru paulinw na Jasnej Grze(zob. Jasny) w Czstochowie, ktrego od 18 Xi do 25 Xii 1655 broni przed wojskami szwedzkimi pod dowdztwem gen. Burcharda Mllera, majc do dyspozycji tylko niewielk chopsko-mieszczask zaog w forteczce. Powstanie ludowe na Podgrzu, podsycane przez wieci o obronie klasztoru, oraz informacje o zblianiu si wikszych si polskich wpyny na decyzj Mllera, aby odstpi od Czstochowy. Obron klasztoru potrafi wykorzysta propagandowo Jan Kazimierz do zorganizowania oglnonarodowej walki z najedc-heretykiem. Nova Gigantomachia... - ac., pamitnik (1657, t. pol. Pamitnik oblenia Czstochowy roku 1655; wyd. w t. pol. 1858) A. Kordeckiego. Opis przebiegu oblenia, odbiegajcy od prawdy hist., wyolbrzymiajcy czyny autora i znaczenie wojsk. obrony miasta; przyczyni si do powstania penej cudw legendy. Przeor paulinw - b. pop. widowisko sceniczne (1874) Juliana Moersa z Poradowa (wac. Elbieta Tuszowska).

Kordegarda - dawn. pomieszczenie dla stray paacowej, zazw. w pobliu g.bramy; z fr. corps de garde 'odwach'. Nowa Kordegarda - budynek klasycystyczny zbud. ok. 1780 na zachd od Paacu na Wyspie w azienkach; mieci si w niej letnia kawiarnia Trou-Madame (nazwa dawnej gry zrcznociowej uprawianej w pawilonie, ktry sta na tym miejscu). Stara Kordegarda - budynek midzy Wielk Oficyn i wsch. brzegiem stawu w azienkach, wzniesiony w 1793-94; wystawy sztuki wspczesnej.

Kordelierzy - pot. nazwa Stowarzyszenia Przyjaci Praw Czowieka i Obywatela, fr. Ge Club des amis des droits de l'homme et du citoyen, fr. klubu rewolucyjnego za. w 1790 przez G.J. Dantona, J.P. Marata, C. Desmoulins'a i J.R. Heberta. Miejscem ich spotka by dawny klasztor franciszkanw-kordelierw (std nazwa) w Paryu, a organem prasowym "Ami du Peuple" fr., 'Przyjaciel Ludu', Marata. Wpywy klubu byy najwiksze w okresie sporu z yrondystami (1792), pniej zmniejszyy si zw. po

mierci Marata, gdy klub sta si g. kwater hebertystw. Przywdcw klubu cito w 1794 z rozkazu Robespierre'a pod zarzutem dzialalnoci kontrrewolucyjnej.

Kordia - mocny, wyborny, szlachetny trunek (nalewka, wino itd.); dawn. lek wzmacniajcy (serce); z ac. cor dpn. cordis 'serce'.

Kordian - modzieczy bohater tytuowy dramatu (1834) Juliusza Sowackiego, podobnie jak autor "nieodrodne dzieci wieku", rozdarty przez sprzeczne uczucia, ogarnity pragnieniem wielkiego czynu, porywajcej idei, obezwadniony przez niezdolno do jej realizacji, drczony przez "jaskczy niepokj", kocha si nieszczliwie, bka si po Europie. Zraony materializmem narodu sklepikarzy, Anglikw, i piknej, wyrachowanej Woszki-kochanki, utraciwszy wiar w Watykanie na widok papiea trzymajcego stron wrogw ojczyzny, wreszcie (na iglicy Mont Blanc) dostrzega ide, ktrej warto si powici. W Warszawie staje si dusz spisku; nie potrac wznieci w spiskowcach zapau, sam postanawia zabi cara Mikoaja, ktry si wanie koronowa na krla polskiego. Na chwil przed dokonaniem czynu zaamuje si pod wpywem Strachu i Imaginacji. Imi, wymylone przez Sowackiego z ac. cor dpn. cordis 'serce', weszo do kalendarza imion polskich.

Kordowa - hiszp. Cordoba, miasto w Andaluzji (pd. Hiszpania), kolonia kartagiska Korduba, potem Colonia Patricia Rzymian, zburzona w 572 przez Gotw, przeya okres rozkwitu za kalifatu kordobaskiego, zw. za panowania Abd ar-Rahmana Iii, 912-61, jako orodek filozofii, nauki, kultury i sztuki muzum. Viii-X wieku. W 1236 wczona do Kastylii. Dawny meczet - tzw. Mezquita, niegdy gwny meczet Maurw, jeden z najwikszych na wiecie, wzniesiony na fundamentach chrzec. bazyliki Wizygotw pod wezwaniem w. Wincentego. Przy niewielkiej wysokoci (11,57m) meczet ma 1757m dugoci i 1357m szerokoci. Jedna z najwspanialszych, a zarazem najwczeniejsza budowla Maurw w Hiszpanii, rozpoczta w 785, w 833-48 znacznie rozszerzona, 961-90 znw powikszona. Olbrzymi, czworoboczn sal modw dzieli 856 kolumn na 19 naw; ronorodno materiaw, g. bialego i kolorowego marmuru, ale take granitu, porfiru i jaspisu, pomnaa jeszcze wielk rozmaito kolumn podtrzymujcych podkowiaste czy zwielokrotnione uki, zbudowane z dwubarwnych, ukadanych przemiennie klicw. Po powrocie chrzecijan wbudowano tam chrzecijaski chr, a ca budowl powicono jako katedr NMP. W 1523-1607 wycito w lesie arabskich kolumn przestrze 55 na 157m i wybudowano w niej wg planw architekta Hernana Ruiza St. bazylik w swoim rodzaju pikn, ale rac w porodku meczetu. Ju cesarz Karol V powiedzia w 1526, gdy odwiedzi Kordow: "Budujecie co, co mona i gdzie

indziej znale, a zniszczylicie rzecz jedyn na caym wiecie!"

Kordyban - zob. Kurdyban.

Koriolan - Gnaeus Marcius Coriolanus, wg legendy patrycjusz rzymski i dzielny wdz z Vi-V w. pne., zdobywca miasta Wolskw Corioli, za co otrzyma przydomek Koriolan. Jego niech do plebejuszy miaa si szczeglnie ostro wyrazi w czasie klski godu, kiedy zada, aby zboa, ktre wreszcie nadeszo z Sycylii drog morsk, nie wydawa ludowi dopty, dopki nie zgodzi si na likwidacj instytucji trybunatu ludowego. Wygnany za to z Rzymu, dumny i mciwy arystokrata ofiarowa swe usugi Wolskom i na czele ich wojska pomaszerowa na Rzym; dopiero u bram miasta, ulegajc probom swej matki, Weturii, i ony, Wolumnii, zdecydowa si na ukady, za co jednak zosta przez Wolskw potraktowany jako zdrajca i zabity (491 pne.?). Moliwe, e legend osnuto wok eponimicznego bohatera a. boga miasta Wolskw Corioli. Koriolan - tragedia (1608) Szekspira wg Plutarcha. Tragedia (1623-28) Aleksandra Hardy'ego. Dramat (1748) Jamesa Thomsona. Tragedia neoklasyczna (1804) Heinricha Josepha von Collin. Opera (Wiede 1717) Antonia Caldary, libretto: Pariati. Uwertura c-moll opus 62 (1807) Beethovena, introdukcja orkiestrowa do tragedii von Collina, bez bezporedniego zwizku z tragedi Szekspira.

Korn - zob. Komowie.

Kornelia - Cornelia, 11 w. pne., crka Scypiona Afrykaskiego St., po mierci ojca wysza za Semproniusza Grakcha ((iracchus) i miaa 12 dzieci, kolejno chopcw i dziewczta, z ktrych pozostao przy yciu troje: dwch synw, Tyberiusz i Gajusz (synni trybunowie ludowi, reformatorzy,jeszcze za ycia matki zamordowani przez przeciwnikw polit.), oraz crka, Sempronia (ona Scypiona Afrykaskiego Modszego). Gdy m Kornelii umar w 154 pne., mimo e jeszcze moda, nie chciaa wyj powtmie za m, odrzucajc nawet rk krla Egiptu, Ptolemeusza Vii, ale powicia si wychowaniu w kulturze gr. swoich dzieci; wg jednych podtrzymywaa w synach denie do rewolucyjnych reform, wg innych powstrzymywaa ich zapa. Bya jedn z najzdolniejszych i najbardziej wyksztaconych Rzymianek; jej niewtpliwie zawdziczali synowie swj niezwyky dar wymowy. Tradycja lit. uczynia z niej wzr matrony rzymskiej, idealny obraz ony i matki czcej w sobie wszystkie cnoty patrycjuszki. Przekazane przez historyka Neposa dwa wiksze fragmenty jej listu do syna Gajusza (ze 124 pne.) nale do najoryginalniejszych i wywierajcych najsilniejsze wraenie ustpw prozy

ac., bdc swoistym stopem starorzymskiej siy i kobiecej czuoci (cho niektrzy wtpi o ich autentycznoci; Ciceron jednak zna i ceni jej listy). Po mierci synw mieszkaa w Misenum, otoczona artystami, pisarzami, odwiedzana przez mw stanu. Gdy zmara, wzniesiono jej posg z napisem "Kornelii, matce Grakchw"; zob. Komeliusze. Klejnoty - Gdy odwiedziaj pewna matrona rzymska i pokazaa jej swoj niezwykle kosztown biuteri, Kornelia przyprowadzia swych obu maych synkw i powiedziaa: "A oto s moje klejnoty."

Korneliusze - ac. Comelii, od cornu 'rg' a. cornus 'dere'; w staro. Rzymie jeden z najdawniejszych i najsawniejszych rodw patrycjuszowskich, ktry rozgazi si na wiele rodzin, wrd ktrych byy take i plebejskie. Najbardziej znani Korneliusze to Scypionowie (zob.); zob. te Kornelia. W wojnie domowej przedstawiciele rodu wystpowah po obu stronach: Lucjusz Korneliusz Sulla by przywdc optymatw, a Lucjusz Korneliusz Cynna, wraz z Mariuszem, stronnikiem popularw.

Kornet - usztywniony czepiec kobiecy, czsto wysoki, z ptna, mulinu, lekkich jedwabi a. koronki, zdobiony haflem, wstkami, kwiatami, o krochmalonych rogach, o zmieniajcych si wg mody ksztatach od Xvi do Xviii w., zachowany do dzi w uroczystych strojach ludowych pewnych regionw i w nakryciach gw sistr zakonnych; we Francji Xvi w. kwadratowy sztandar lekkiej jazdy; oficer, ktry go nosi; jednostka lekkiej kawalerii (odpowiadajca szwadronowi) cudzoziemskiego autoramentu w dawnej Polsce; w Rosji od pocz. Xix w. do 1917 najniszy stopie oficerski w kawalerii; piston, instrument muz. dty blaszany, stosowany g. w orkiestrach dtych; z fr. cornette i w. cornetro od ac. cornu 'rg'.

Kornowie - niemiecka rodzina wrocawskich ksigarzy i wydawcw wielu ksiek polskich pisarzy, poetw, uczonych, polskich podrcznikw szkolnych i ksiek dla modziey. Firm za. w 1732 Johann Jacob Korn (1702-56); od 1762 prowadzi j jego syn, Wilhelm Gottlieb Korn (1739-1806), ktry mia skady take w Poznaniu, Warszawie i Lwowie, a w 1793 uruchomi wasn drukarni. Od 1785 ksigarni i wydawnictwo prowadzi syn jego, Johann Gottlieb Korn (1765-1837).

Koromyso - ukr., przest. jarzemka, kluki, sdy, nosido do wiader z wod.

Korona - (wkadany na gow cesarza, krla) symbol wadzy monarszej uywany od wczesnego rdw., zwykle w postaci zotej obrczy z liliami, krzyykami, klejnotami itp.; heraldyczna korona rangowa w hierarchii feudalnej (ksica, hrabiowska, baronowska itd.); przen. wadza monarsza; waluta rnych krajw; pajk, wiecznik wiszcy, zazw. mosiny (ozdobiony wisiorkami szklanymi nazywano w Xviii w. lustrem, dzi-yrandol); z ac. corona 'wieniec; gzyms' od gr. korne 'przedmiot zakrzywiony; piercie'; zob. Egipski(e korony); Wieniec. Korona cierniowa - a. ciemista wieniec ciemiowy, woony na gow Chrystusa wg Biblii, Ew. wg Mat., 27, 29; Marek, 15, 17; Jan, 19, 2; przen. mka, cierpienie. Korona Krlestwa Polskiego - ac. Corona Regni Poloniae, od po. Xiv w: nazwa okrelajca zazw. ziemie podlege wadzy krla polskiego i wszystkie ziemie historycznie i etnicznie polskie. Od unii lubelskiej Korona, jako przeciwstawienie Litwy, oznaczaa ziemie tzw. koronne, lece w obrbie Rzplitej, wydzielone granic w 1569 od Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Do Korony po rozum, do Litwy po pienidze - dawne przys. Korona mczeska - symbol hodu, czci za mk, za mier mczesk. Korona Polska... herby i familie rycerskie - podstawa heraldyki pol., najbogatsze rdo informacji o szlachcie pol. z wydanych w dobie przedrozbiomwej; herbarz (t. 1-4; 1728-43) opracowany przez jezuit Kaspra Niesieckiego, 1682-1744, oparty w znacznej mierze na dokumentach i drukach okolicznociowych, odznaczjcy si krytycyzmem, ktry autorowi przynis wiele przykroci ze strony nie do uhonorowanej w herbarzu szlachty. Po rozbiorach herbarz uznawano jako materia dowodowy przy legitymacjach szlacheckich. J.N. Bobrowicz opracowa i opublikowa w 1839-46 drugie, rozszerzone wydanie. Korona w. Stefana - symbol wadzy krlewskiej na Wgrzech od Xiv w. do 1944. Korona w. Wacawa - tradycyjne (od Xiv w.) pojcie, odnoszce si do terytorium obejmujcego Czechy, Morawy, lsk i uyce. Korona Wschodu - Antiochia, za. w 300 pne. stolica pastwa Seleucydw,jedno z gwnych ekonomicznych i kulturalnych centrw wiata hellenistycznego, a od 64 pne. jedno z najwikszych miast cesarstwa rz. Korona ywota - w Biblii, Apok. 2, 10: "Bd wiemy a do mierci, a dam ci koron ywota." elazna korona Lombardii - korona staroytnych krlw longobardzkich, uyta ju przy koronacji krla Longobardii Agilulfa w 591. W 774 Karol Wielki zdetronizowa ostatniego krla, Dezyderiusza, i sam ukoronowa si

elazn koron jako wadca Italii; uczynili to take: Henryk Luksemburski (cesarz Henryk Vii) w 1311 jako krl Lombardii, Fryderyk Iii w 1452 i Karol V w 1519. W 1805 Napoleon I sam woy j sobie na gow w czasie koronacji na krla Woch. Nazwa korony pochodzi od wtopionego w ni wskiego paska elaza, ktry wg legendy mia by przekutym gwodziem z Krzya w., znalezionego przez w. Helen, matk cesarza Konstantyna Wielkiego. Poza tym korona jest zota, wysadzana drogimi kamieniami. Koronacje w Polsce - odbyway si pocztkowo w Gnienie (pierwsza Bolesawa Chrobrego - 1025), od 1320 (koronacja Wadysawa I okietka) w Krakowie, trzykrotnie w Warszawie (Stanisaw Leszczyski, Stanisaw August i Mikoaj I Romanow). Koronacja Dariusza - w. lncoronazione di Dario, opera (1716) Antonia Vivaldiego. Koronacja Poppei - w. Incoronazione di Poppea, opera (Wenecja 1642) Claudia Monteverdiego, libretto: G.F. Busenello wg Rocznikw Tacyta, poezji Wergiliusza i Horacego. Dzieo 74-letniego kompozytora bdce hymnem na cze mioci i jednym z najznakomitszych arcydzie w historii muzyki.

Koronczarka - synny obraz (1665) Jana Vermeera z Delft, peen spokoju wizerunek kobiety zaprztnitej prac; Pary, Luwr.

Koronis - mit. gr. crka krla Lapitw, Flegiasa, ukochana Apollina, ktrego zdradzia ze miertelnikiem Ischysem. Kruk, ktry przynis bogu t wiadomo, sta si na rozkaz rozgniewanego Apollina czarny (dotychczas bowiem kruki byy biae jak nieg; zob. Kruk), a Koronis, noszca w onie maego Asklepiosa (zob.), zgina od strzay Apollina a. wg innej wersji na stosie, przy czym bg zdy uratowa swego synka z pomieni. Rozzoszczony ojciec Koronis (gr. Phlegyas 'podpalacz') podpali przez zemst wityni Apollina w Delfach; brat Koronis, Iksjon (zob.), spali swego tecia i sam w Tartarze wpleciony jest w ogniste koo. Caa rodzina wydaje si odbiciem jakiego lokalnego kultu ognia, wzniecanego przez oczyszczajce promienie Apoflina, boga soca.

Koronny - zob. Korona (Krlestwa Polskiego). Dobra koronne w dawnej Polsce krlewszczyzny, dobra pastwowe pozostawione do wycznej dyspozycji krla. Hetman wielki koronny - zob. Hetman. Insygnia, klejnoty koronne - koronacyjne, symbolizujce wadz krlewsk; zob. Insygnia (krlewskie).

Kanclerz, miecznik, podskarbi itp. koronny - urzdnicy i dostojnicy krlewscy w Koronie. Koronny osio, oszust, otr, zodziej itp. - wielki, najwikszy, najpospolitszy, zawoany, skoczony. Koronny wiadek - gwny, najwaniejszy. Maszt koronny przest. grotmaszt, gwny maszt.

Koronowo - miasto nad Brd'w woj. bydgoskim, za. w 1368 przez opactwo cysterskie w Byszewie, ktre przenioso si tutaj; miejscowo nazwano pocztkowo Nowe Byszewo, pniej za, z uwagi na nazw opactwa,- Corona Mariae - nazwano je Koronowem; 10 X 1410 miejsce bitwy, w ktrej wojsko polskie pod dowdztwem marszaka nadwornego Piotra Niedwiedzkiego, wojewody brzesko-kujawskiego Macieja z abiszyna i wojewody poznaskiego Sdziwoja z Ostroroga pobio oddzia krzyacki i wzio do niewoli jego dowdc, wjta nowomarchijskiego Michaa Kuchmeistra von Stemberg, przyszego wielkiego mistrza zakonu (1414-22).

Korowaj - dawn. ros.-ukr. odpowiednik obrzdowego koacza, placka weselnego a. witecznego.

Korowd - gromada ludzi posuwajcych si jeden za drugim, pojedynezo a. parami, czsto ze piewem, z muzyk; orszak, pochd taneczny; acuch z osb trzymajcych si za rce; w l.mn. ceregieIe, ceremonie, certowanie si, wymawianie si, robienie trudnoci; w l.mn. zbdne, kopotliwe starania, zabiegi.

Korpus kadetw - zob. Kadet; Szkoa (Rycerska).

Korrigan - w folklorze bretoskim zoliwy duszek, karze a. wrka umiejca przepowiada przysze wydarzenia, przybierajca dowoln posta, poruszajca si szybko jak myl, umiejca leczy rany i choroby. Wrki te maj p metra wzrostu, dugie, falujce wosy, ktre lubi rozczesywa, ubieraj si w powczyste, biae suknie z tiulu i piknie piewaj; przebywaj chtnie w pobliu rde.

Korsarze - kaprzy, dawn. partyzanci morscy uprawiajcy kaperstwo, upicy obce okrty a. statki z upowanienia panujcych a. miast, pywajcy na uzbrojonych okrtach nie nalecych do marynarki wojennej; por. Drake Francis; Piraci. Korsarz - poemat (1814) Byrona; zob. Konrad (Conrad). Lara - tytuowa posta nastpnego poematu (1814) Byrona (waciwie ten sam korsarz Conrad pod innym imieniem), prawdziwie bajronowski, romantyczny, otoczony mg tajemnicy bohater. Powraca do swoich woci w Hiszpanii wraz z paziem Kaledem (przebran Gulnar, by hurys haremu Sei???a Paszy), zostaje rozpoznany i miertelnie ranny. Umiera na rkach Kaleda.

Korso - planty, szeroka aleja miejska, miejsce spacerw i przejadek, deptak, promenada; z w. corso '(prze)big; kurs; korso'. Korso kwiatowe - defilada (karnawaowa) ozdobionych i ukwieconych pojazdw, g. we Woszech i pd. Francji.

Korsu - miasto nad rzek Ro (dopywem Dniepru), w obwodzie czerkaskim (dzi Korsu Szewczenkowski w Ukr. SRR), gdzie 26 V 1648 szeciotysiczne wojsko koronne pod dowdztwem hetmanw Mikoaja Potockiego i Marcina Kalinowskiego ponioso straszliw klsk (na tzw. Krutej Bace) z rk Bohdana Chmielnickiego i pukownika Krzywonosa, stojcych na czele armii kozacko-tatarskiej. Obaj hetmani dostali si do niewoli, a z pogromu ocalao zaledwie ok. tysica jazdy pod dowdztwem pukownika Koryckiego, ktry potrafi si przedrze przez piercie nieprzyjacielskich wojsk.

Korsykanin - przez wiele lat wzgardliwy epitet Napoleona Bonapartego jako konsula i cesarza, bdcy aluzj do jego miejsca urodzenia (Genua odstpia Korsyk Francji w 1768, zaledwie na 15 miesicy przed narodzeniem si Napoleona). Uywano te, zw. w Anglii, okrelenia "korsykaski parweniusz".

Kortez - zob. Cortes.

Kortezy - nazwa parlamentu hiszp.; z hiszp. cortes 'w Xii-Xiii w. przedstawicielstwo kleru i rycerstwa w Kastylii, Aragonii i Leon'; od corte 'dwr'.

Korybanci - mit. gr. oiszak Kybele (zob.), towarzyszcy jej w orgiastycznym tacu przy haaliwej muzyce; kapani-rzezacy Kybele, wystpujcy jako demony-korybanci w czasie jej wit, w orgiastycznych procesjach i ceremoniach; niekiedy utosamiani z kuretami (zob.); gr. l.poj. Korybas dpn. Korybantos.

Korydon - sielankowy pasterz z Wergiliusza i Teokryta; idylliczny wieniak; zakochany po uszy modzieniec. Kady ulega swoim skonnociom (chtkom, namitnociom, naogom) Korydon o swoich uczuciach w Eklodze, 2, 65, Wergiliusza.

Korynna - imi gr. Krinna, zdrobn. od kre 'dziewcz'; gr. poetka liryczna z Tanagry w Beocji; z utworw jej zachoway si tylko fragmenty. Wg legendy miaa pewnego razu pokona Pindara w konkursie poetyckim, co pokierowao pani de Stael przy wyborze imienia swego wyidealizowanego autoportretu. Korynna, czyli Wochy - fr. Conne ou G'Italie, powie (1807, wyd. pol. 1857) pani de Stael. Na tle krajobrazu woskiego nawizuje si uczucie midzy genialn i pikn poetk Korynn, wanie uwieczon na Kapitolu, a melancholijnym i powcigliwym Anglikiem, lordem Oswaldem Nelvilem. Lord kocha, ale cofa si przed oenkiem, lkajc si aury tajemniczoci otaczajcej Korynn orazjej temperamentu artystycznego i chcc wypeni wol ojca, ktry przed mierci poleci mu oeni si z Lucyll Edgermond. Oswald wraca do Anglii z postanowieniem polubienia Korynny, ale ulegajc presji rodziny eni si z konwencjonaln Lucyll, a Korynna umiera z alu. Powie, zrodzona z podry woskiej i romansu autorki z modym dyplomat Holsteinem, stanowia dla caego pokolenia idealne wyobraenie romantycznej i namitnej mioci. Pewien krytyk Xx w. (Ernest Weekley) okreli j jako "jedn z najnudniejszych powieci wszystkich czasw".

Korynt - gr. Krinthos, prastare miasto (istniejce ju w neolicie), o przedgr. nazwie. Dziki dogodnemu pooeniu w Grecji r. przy drogach handlowych przez Istm (zob.) jedno z najwikszych miast handl. staroytnoci. W 146 pne., dla zniszczenia konkurenta, zburzone barbarzysko przez Rzym; odbudowane przez Cezara; w 1858 zniszczone przez trzsienie ziemi. W okresie najwikszego rozkwitu (650-550 pne.) wany orodek sztuki, architektury, rzemiosa artystycznego (kratery, wazy, zwierciada, trjnogi, tkactwo itd.), synny z bogactw, luksusu i rozrywek; ok. 51 ne. jedna z pierwszych gmin chrzec. zaoona przez apostoa Pawa; por. Biblia, Listy Pawa Ap. do Koryntian.

Do Koryntu przyj nie kademu atwo - ac. non cuivis homini contingit adire Corinthum, z gr., z Listw, 1, 17, 36, Horacego; przys. rozumiane rozmaicie: nie kadego sta na tak podr; kurtyzana Lais bya b. kosztowna; Koryntianie kazali przyjezdnym sono paci za usugi i towary; Korynt by wymarzonym celem podry eglarzy dziki licznym uciechom materialnym i duchowym, jakich im dostarcza; wejcie do portu korynckiego byo trudne dla aglowcw; przen. nie kady moe osiga najwysze cele. Koryntki - rodzynki gr., drobne, bez nasion, barwy od jasnotej do ciemnobrunatnej; nazwane od Koryntu nie jako hodowcy, ale eksportera. Koryntianka, koryntwna, cra Koryntu - prostytutka, kokota; aluzja do heter (por. Lais), z ktrych miasto syno w staro. Mied koryncka - stop miedzi ze zotem i srebrem. Oblenie Koryntu - ang. The Siege of Corinth, opowie poetycka (1816, wyd. pol. 1820) Byrona, opisuje oblenie w 1715 przez Turkw Koryntu,bdcego wwczas w rkach Wenecjan. Turcy, prowadzeni przez zdrajc Alpa, ktry kocha crk weneckiego gubematora miasta, Minottiego, dostaj si do wntrza twierdzy, ale Minotti podpala prochy i wysadza w powietrze zwycizcw wraz ze zwycionymi i z sob samym. (Fr. Le Siege de Corinthe) druga wersja (1826) opery Mahomer 11 (Neapol 1820) Gioacchina Rossiniego; libretto: L. Balocchi (w.) i A. Soumet (fr.). Porzqdek koryncki - w architekturze odmiana porzdku joskiego rnica si od niego dekoracj kapitelu w ksztacie kosza z limi akantu i opartymi o nie czterema wolutami podpierajcymi abakus.

Korzec - wczesnordw. sowiaska miara cia sypkich, g. zboa. W Polsce od Xiv do Xviii w. uywano ok. trzystu lokalnych korcy najrniejszej pojemnoci. Wg lustracji z 1569 cztery korce owicimskie rwnay si piciu krakowskim; korzec proszowski, pilzneski, bocheski mia ptora krakowskiego, a lelowski, somnicki i jasielski po 2 krakowskie; wg konstytucji z 1764 warszawski korzec skarbowy zawiera ok. 1207l, a korzec nowopolski, od 1819, liczy 1287l. Korzec dzielono na 32 garnce; od kory (podobnie jak kopiec od kopy), z ktrej pierwotnie robiono naczynia miernicze. Kry wiato (wiec) pod korcem - wg Biblii, Ew. wg Mat., 5, 15; Chrystus do apostow: "Wy jestecie wiatoci wiata... a nie stawia si zapalonej wiecy pod korcem, ale na wieczniku." W korcu maku si dobra, znale - pasowa do siebie, odpowiada sobie doskonale pod kadym wzgldem.

Kosa - przest. warkocz, dugie splecione wosy (dziewczce); przyrzd do cinania trawy i zboa skadjcy si z krzywego ostrza osadzonego na dugim drzewcu; mierzeja czca si tylko jednym kocem z ldem (np. kosa Helu); zob. Kosynierzy; Racawice, Kosy - dawna nazwa konstelacji Warkocz Bereniki, Coma Berenices. Trafia kosa na kamie - (ac. novacula in cotem) przys., trafi frant na franta.

Kosmas - ok. 1045-1125, pierwszy kronikarz czeski; jego Chronica Boe'morum (cz. I-od potopu do 1038, cz. Ii - 1039-92, cz. Iii - 1093-1125) jest najstarsz zachowan kronik czesk. Zawiera ona rwnie informacje o wczesnej historii Polski.

Kosmos - gr., 'porzdek; wszechwiat; ozdoba', wszechwiat pojty jako system uporzdkowany i harmonijny, przeciwiestwo chaosu, statyczny Wszechwiat rzdzony wiecznymi prawami (u filozofw gr.); wszechwiat w rozumieniu wspczesnej fizyki i kosmologii, termin uywany zw. po ukazaniu si Kosmosu (1845-58) Aleksandra Humboldta (zob.).

Kosowe pole - serb. Kosovo Polje, kotlina w Jugosawii, w pd. Serbii, gdzie ksita serbscy i boniaccy pod wodz ksicia serbskiego azarza ponieli w dzie w. Wita (Vidov dan) 1389 klsk w bitwie z armi tureck dowodzon przez sutana Murada I. Na skutek tej klski Serbowie utracili niepodlego na prawie 500 lat. Rycerz i bohater serbski Milo Obili, udajc dezertera, zdoa zasztyletowa sutana Murada w jego namiocie. Sutanem zosta syn Murada, Bajazyt I (zob.). Bitwa i wydarzenia z ni zwizane sjednym z g. tematw lud. poezji serbskiej, stamtd za znalazy drog do literatury.

Kossuth Lajos - (wym. koszut lojosz), 1802-94, rewolucyjny bohater narodowy Wgier, przywdca partii niepodlegociowej, organizator i wdz rewolucji 1848-49, przewodniczcy Komisji Obrony Narodowej, gwny organizator armii narod. Z jego inicjatywy sejm wg. proklamowa w 1849 niepodlego Wgier. Przez kilka miesicy by regentem; po upadku rewolucji przebywa na emigracji i nie wrci do kraju mimo proponowanej mu amnestii. Kossuth - poemat symf (1903) Beli Bartka.

Koster - (Coster) Laurens Janszoon, 1405-84, zakrystian jednego z kociow w Haarlemie (Holandia), uwaany przez wielu za twrc ruchomych czcionek drukarskich; nazwisko jego brzmiao Laurens Janszoon, a Koster (hol. 'zakrystian') to przydomek. Przypisuje mu si udzia w produkcji drukw wczesnoholenderskich, zw. donatw (zob.), ale sprawa ta jest nadal otwarta.

Kostera - kostyra, kosternik; dawn. naogowy gracz w koci a. w karty, hazardzista, szuler; dawn. kutwa, sknera, skpirado, liczykrupa; dawn. kobieta sucha, kocista, chuderlawa, skra i koci.

Kostka Napierski Aleksander Leon - ok. 1620-51, przywdca najwikszego w Polsce przedrozbiorowej wystpienia chopskiego na ziemiach etnicznie polskich. Kapitan w subie szwedzkiej, walczy w czasie wojny 30-letniej w Niemczech, po mierci Wadysawa Iv wrci do kraju. W 1650851 uoy z Bohdanem Chmielnickim plan rozszerzenia powstania chopskiego na Polsk. Wraz z M. Radockim i S. towskim zmobilizowa oddzia chopw i, wykorzystujc nieobecno wojsk zaabsorbowanych wojn na Ukrainie, obsadzi zamek czorsztyski, skd uniwersaami wzywa chopw do uderzenia na szlacht w celu uwolnienia si z poddastwa, co znalazo szeroki oddwik na caym Podhalu. Gdy powstanie zagrozio ju Krakowowi, biskup krak., Piotr Gembicki, stumije do atwo i zdoby Czorsztyn; przywdcw powstania stracono przez wbicie na pal na Krzemionkach pod Krakowem. Bunt Napierskiego - dramat hist. (1899) Jana Kasprowicza. Maryna z Hrubego - pierwsza cz (1910) powieci Legenda Tatr Kazimierza Tetmajera.

Kostucha - mier (wyobraonajako kociotrup, zwykle z kos).

Kostucha Jakub - Xviii-Xix w., najstarszy znany z nazwiska polski,poeta ludowy, samouk z Krakowskiego.

Kosynierzy - onierze piesi (povstacy, partyzanci) uzbrojeni w kosy osadzone na sztorc (pionowo) na drzewcu. Wyraz upowszechniony od czasu powstania kociuszkowskiego 1794, kiedy w braku lepszej broni niektre oddziay uzbrojono cakowicie a. czciowo w kosy; podobnie w powstaniach

Xix w. "Masz, dzieciuchu, kos. Przypatrz si,jak osadzona. Tu oto ostrze zoone na dzierak, pierscieniem elaznym i klinkiem umotowane. Czasami bywaj okazje u nas, e si na sztorc oprawia, i wtedy kosiarze ju si kosynierami zw i kosz wrae iby. Narzdzie to tedy szanowane i nobilitowane." M. Rodziewiczwna, Lato lesnych ludzi, Znj.

Kosz - (1) naczynie uplecione z wikliny. Do kosza! (redakcyjnego) - nie do druku. Dosta (da) kosza, odkosza - odpraw, rekuz, odmown odpowied w konkurach, przy owiadczynach o rk; por. Arbuz. Kosz masztowy - zob. Bocian(ie gniazdo). Na koszu (o)si, zosta, by - zosta pominitym, wystrychnitym na dudka, dozna zawodu; nie wyj za m; pierw. o karze, jak poniej. Rzeza si w koszu - W dawnej Polsce kara zniesawiajca (pochodz. nm.): w koszu zawieszano nad wod a. bagnem przestpcw winnych obrazy moralnoci, zw. nierzdnice. Delikwenci musieli w kocu odci powrz i wpa w boto, co odczuwano jako sytuacj habic i omieszajc; por. Kot (Cign kota).

Kosz - (2) dawn. tabor,'obz wojskowy ordy tatarskiej; warowny obz Kozakw na Siczy Zaporoskiej; komenda takiego obozu; z tur. kosz 'obz; wojsko'. Ataman koszowy - zob. Ataman.

Koszaka - rodzaj plecionego koszyka z wikliny z przykrywk. Koszaki-opaki - (ple, gada) bzdury, gupstwa, banialuki; por. Duby.

Koszar(a) - szaas, miejsce ogrodzone dla owiec (rzadziej byda) na hali grskiej (rzadziej w polu, w lesie), gdzie owce s dojone i nocuj; z rum. casare.

Koszer - w judaizmie - zgodny z przepisami rytualnymi stan potraw, naczy i sztucw uznanych za "czyste", koszerne; por. Trefny (1); jid. z hebr. kaszer 'waciwy, odpowiedni'.

Koszka - ul z warkoczy somianych zwinitych w ksztat dzwonu a. walca, na drewnianej podstawie, nie rozbierany, stosowany ju w staro. Rzymie, w rdw. Francji i pn.-zach. Niemczech, od Xvii w. znany te w Polsce.

Koszula - z czes. kosile od pn. ac. casula 'paszcz z kapic, habit; ornat' od ac., 'chatka'. Bliska koszula, ale blisza skra - ac. ego proximus mihi 'jestem sobie najbliszy'. Blisza koszula ciau ni sukmana (suknia, kaftan) - przys. ac. tunica proprior palliost z komedii sentymentalnej Dzie trzygroszowy, ac. Trinummus Plauta. Czarne koszule - zob. Czarny. Koszula (tunika) Nessosa - zob. Dejanira; Herakles. Nosi koszul w zbach - art. by maym dzieckiem. miertelna koszula - koszula wkadana na zmarych i na skazacw. elazna koszula - zob. elazny.

Koci - kociotrup zob. Ko.

Koci - z czes. kostel od ac. castellum 'zamek, twierdza'; por. Bnica; Cerkiew. Gowa kocioa - (rz.-kat.) papie. Kocioy wschodnie - na BIiskim Wschodzie - autonomiczne grupy kociow, powstae w rnych okresach dziejw chrzecijastwa,jak kocioy prawosawne (zob. Schizma: wschodnia), jak odczone w V-Vii w. kocioy chaldejski, ormiaski, koptyjski, syryjsko-jakobicki, etiopski, jak katolickie kocioy wsch.

Koci ma zdrowy otdek - nm. die Kirche hat einen guten Magen, z Fausta, cz. I, sc. 9, Goethego. Koci P. Marii w Paryu - fr. Notre Dame de Paris, powie romantyczna i "gotycka" (1831, wyd. pol. 1846) Victora Hugo, dziejca si w Xv w. Quasimodo, garbaty dzwonnik z Notre Dame, usiuje ratowa cygask tancerk Esmerald przed zakochanym w niej zbrodniczym archidiakonem Frollo, daremnie jednak. Udaje mu si wszake zrzuci Frolla z wiey katedry na bruk. Sama katedra jest gwnym bohaterem powieci. Esmeralda - poemat w 4 aktach V. Hugo oparty na powieci, wyst. Pary 1836 z muzyk Louise Benin. Opera (Moskwa 1847) Aleksandra Dargomyskiego. Koci rzymski - kat., z obrzdkiem aciskim. Koci ubogi - idea Arnolda z Brescii, ok. 1100-55, mnicha lombardzkiego, kaznodziei ludowego, ucznia Abelarda, dajca od kocioa rezygnacji z dbr ziemskich i ograniczenia si do funkcji duchownych. Amolda stracono na yczenie papiea Hadriana Iv. Ksi kocioa - zob. Ksi. Nauczy (kogo) gwizda po kociele - dawn. oduczy zuchwalstwa, tupetu, da lekcj grzecznoci. Ojcowie kocioa - zob. Ojciec. Pokaza (komu) dudka na kociele - wystrychn na dudka, zakpi; zadrwi z kogo. Pj pod koci - i na ebry; ebra. Siedem kociow Azji - zob. Siedem. Wtpi o tym koci boy - art. to rzecz niepewna, problematyczna, pod znakiem zapytania, wtpliwa.

Kociuszko Tadeusz - 1746-1817, polski bohater narodowy, wzr patriotyzmu i odwagi, uczciwoci, skromnoci i umiowania wolnoci; genera, Najwyszy Naczelnik Si Zbrojnych Narodowych. Po naukach u pijarw w Lubieszowie i w warszawskiej Szkole Rycerskiej pojecha jako stypendysta do Parya, gdzie doksztaca si m.in. w inynierii wojsk. Wraca do Polski w 1774, ale w rok pniej (zob. niej Kociuszko i Sosnowska) wyjeda do Ameryki i bierze udzia jako pukownik, a potem genera brygady, w wojnie o niepodlego Stanw Zjedn. Twrca fortyfikacji Saratoga i West Point. Po powrocie do kraju jeden z organizatorw wojska polskiego; odznaczy si jako dowdca pod Dubienk (zob.). Po Targowicy bierze na emigracji udzia wprzygotowaniach do powstania. W 1794 Najwyszy Naczelnik powstania narod.

przeciw Rosji i Prusom; 4 Iv zwycistwo pod Racawicami (zob.); po klsce pod Maciejowicami (zob.) dostaje si do niewoli ros. W kocu 1796, zwolniony przez cesarza Pawa I, udaje si na emigracj. Przeciwny wizaniu sprawy polskiej z Napoleonem, odmawia mu wsppracy. Zmar w Solurze (Szwajcaria). W Polsce wczenie otoczony legend; imi jego zwizao si z polskimi tradycjami demokratycznymi, ideaami rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej. Zwoki jego sprowadzono do kraju i zoono na Wawelu; zob. Cyncynat (The Cincinnati). Adieu Kociuszki z Juli - piosenka Jana Czeczota do melodii tzw. Poloneza Kociuszki, opartego na starej pieni, ktrej refren powtarza si w wierszu Czeczota: "A kiedy odjedasz, bywaj zdrw,8 O mojej przyjani dobrze mw." Julia, wzorowana na Ludwice Sosnowskiej (zob. niej), wzita z Pierwszej mioci Kociuszki (1820), "sceny lirycznej" Konstantego Majeranowskiego. Dywizja Kociuszki - Pierwsza (Warszawska) Dywizja Piechoty im. Tad. Kociuszki, utworzona z inicjatywy Zwizku Patriotw Polskich w ZSRR w 1943, wesza pniej w skad 1 Korpusu Polskich Si Zbrojnych i I Armii WP. Finis Poloniae! - zob. Maciejowice. Fundacja Kociuszkowska zob. Fundacja. Gra Kociuszki - ang. Mount Kosciusko, najwyszy szczyt grski w Australii, wys. 22347m npm., w Grach nienych (Alpy Australijskie), zdobyty i nazwany przez P.E. Strzeleckiego (zob.). Kopiec Kociuszki - zob. Kopiec. Kociuszko - monumentalna monografia (1894) Tadeusza Korzona, wyd. w stulecie insurekcji, dzieo zamykajce okres historiografii pozytywistycznej. Kociuszko i Sosnowska - Nieszczliwa mio, synna w kraju i za granic. Kociuszko w 1775, mody oficer i zwyky szlachcic, zakocha si w piknej wojewodziance Ludwice Sosnowskiej, z wzajemnoci, ale dumny wojewoda (i dorobkiewicz wiszcy u klamki carskich ambasadorw) odmwi mu jej rki i rzek, jak chce tradycja, "Synogarlice nie dla wrbli, a crki senatorskie nie dla szlachcicw", i zmusi crk do wyjcia za ksicia Jzefa Lubomirskiego. Konfiikt z Sosnowskim i gorycz klski osobistej skoniy Kociuszk do wyjazdu do Ameryki. Ludwika przeya go i do koca ycia pozostaa wierna swej pierwszej mioci, o ktrej, jak powiadano, miaa go zapewnia, odwiedzajc go, gdy by ju stary, w Szwajcarii. Kociuszko w Petersburgu - sztuka hist.-patriotyczna Adama Staszczyka, 1850-1909. Krakowiak Kociuszki - zob. Gowacki Bartosz ("Bartoszu, Bartoszu").

Marsz Kociuszki - pop. nazwa Pieni Kawalerii Narodowej, piewanej po raz pierwszy w kampanii 1792: ywo nam serca porusza ochota, e si do wojny otwierj wrota. 1-2. Na rewolncj 1794 - oda Fr.D. Knianina, w ktrej Kociuszko ukazany jest jako zbawca ojczyzny i niewinny Baranek. Obrczki kociuszkowskie - odznaczenia wojskowe w ksztacie obrczek, z napisem "Ojczyzna swemu obrocy", rozdawane przez Kociuszk zasuonym wojskowym zamiast orderw. Patrz, Kociuszko, na nas z nieba - pierwsze sowa Poloneza (1831.) Rajnolda Suchodolskiego, poety i powstaca 1831, polegego w obronie Warszawy; zob. te piew (Oto jest wolnoci piew). Pogrzeb Kociuszki - gony wiersz (1853) Komela Ujejskiego. Przysiga Kociuszki. 24 Iii 1794 na Rynku Gwnym w Krakovie Kociuszko zaprzysig (w obecnoci wojska i tumw mieszkacw oraz modziey noszcej jego sylwetki i bandolety z napisami: "Wolno lub mier" a. "Za Prawa i Wolno"), e powierzonej sobie wadzy "na niczyj prywatny ucisk nie uyje, lecz jedynie dla obrony caoci granic, odzyskania samowadnoci i ugruntowania powszechnej wolnoci uywa bdzie". Przysiga Kociuszki - obraz (1797 Fr. Smuglewicza, Pozna, Muz. Nar. (depozyt Muz. Nar, w Warszawie). Obraz (ok. 1816) Michaa Stachowicza, Krakw. Muz. Nar. Przysiga - wiersz Marii Konopnickiej. Insurekeja - trzeci tom (1918) trylogii Rok 1794 W. St. Reymonta. Uniwersa poaniecki - zob. Wyspa Kociuszki - ang. Kosciusko Island w Archipelagu Aleksandra, naprzeciw pd.-wsch. wybrzey Alaski. Wiersz na rocznic zgonu Kociuszki - (1865) Teofila Lenartowicza; duch bohatera przemawia z emfaz do potomnoci. Za ycia drcz wielkich ze losy. - Niestety, Po mierci - ndzne poety. K. Brodziski, Na chwalcw Kociuszki. Obrazy: portret (1790) J. Kosiskiego; portret (1792) J. Grassiego; portret (po 1794) K. Wojniakowskiego; rysunki z powstania J.P. Norblina i A. Orowskiego.

I te same portrety na cianach wisiay. Tu Kociuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma Podniesionymi w niebo, miecz oburcz trzyma; Takim by, gdy przysiga na stopniach oltarzw, e tym mieczem wypdzi z Polski trzech mocarzw Albo sam na nim padnie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, I, 56-61. Pomniki: Pomnik konny umieszczony na wawelskim bastionie Wadysawa Iv w 1899, projektu Leonarda Marconiego; zniszczony w czasie 2. wojny wiat. przez Niemcw, odtworzony w 1960 dziki zachowanym modelom gipsowym. Pomnik w ogrodzie imienia bohatera w Akademii Wojsk. w West Point nad Hudsonem (USA), wzniesiony ok. 1830. Pomnik na pl. Lafayette'a, naprzeciw Biaego Domu w Waszyngtonie USA). Pomniki w Chicago, Filadelfii, Milwaukee, Cleveland i in. miastach USA.

Ko - Gapi si jak wrona w ko zob. Sroka. Koci - staroytna gra hazardowa; Rzymianie mieli dwojakie kostki do gry: 1. tali, kostki napistkowe zwierzt (cielt, owiec, kz i antylop) a. przedmioty podobnego ksztatu z metalu, koci soniowej lub z kamienia, majce 4 cianki reprezentujce 1, 3, 4 i 6 punktw; oraz 2. tesserae, szecienne, podobne do naszych kostek do gry. W Polsce bya to najdawniejsza gra, wspominana ju przez kroniki Xii w., zaciekle i bezskutecznie zwalczana (m.in. przez Statut wilicki 1347). Rzuty koci nazyway si z niemiecka: es, tuz, dryja, kwater a. kwader, cynk a. cynek i zez a. zyz. W Xvii w. kosterstwo (zob. Kostera) zostao u szlachty wyparte przez inne gry (karty, szachy, warcaby). Koci zostay rzucone! - zob. Cezar. Kociotrup - szkielet ludzki. Kociotrup przy uczcie - zwyczaj w staro. Egipcie; Plutarch opisuje, e pod koniec egipskiej uczty suga wnosi kociotrupa i woa do goci: "Spjrzcie na to! Jedzcie, pijcie i weselcie si, bo jutro umrzecie!" Herodot twierdzi, e uywano do tego szkieletw drewnianych, ok. 457cm wysokoci. Ko niezgody - jej powd, przyczyna. Ko soniowa - handlowa nazwa ciosw sonia i mamuta, kw morsa i hipopotama, sucych do wyrobu rnych ozdobnych przedmiotw i do rzeb ju w epoce kamiennej, na stam. Bliskim Wschodzie i w zasigu kultury egejskiej, oraz w Chinach, a w Europie Zach. a do Xviii w. Wybrzee Koci Soniowej - pastwo w Afryce Zach. nad Zatok Gwinejsk; stolica Abidan.

Ko z koci moich i ciao z ciaa mego - ac. os ex ossibus meis, et caro de carne mea, z Wulgaty (Gen., 2, 23); Adam o Ewie. Niewdziczna ojczyzno, nie bdziesz miaa nawet (moich) koci - ac. ingrata patria, ne ossa guidem habebis, powiedzenie przypisywane Scypionowi Afrykaskiemu Starszemu; zob. Scypionowie. Nie wierz, e Bg zajmuje si gr w koci - zob. Einstein. Oby z koci naszych powsta mciciel - zob. Zemsta. Porachowa (policzy) komu koci - obi, spra na kwane jabko; pierw,. o jednej z "inkwizycji", tj. tortur stosowanych (a do czasw Stanislawa Augusta) do wydobywania zezna w ledztwie. Rozeszo (rozlazo) si po kociach - skoczyo si (spezo) na niczym, nie dao rezultatw, nie doszo do skutku. Spnionym (dostaj si) koci - ac. tarde venientibus ossa, kto pno przychodzi, sam sobie szkodzi. Z kociami (uczciwy, poczciwy, dobry itp.) - prawdziwie, do gruntu, z gruntu, na wskro, pod kadym wzgldem. Z krwi i koci (Polak; onierz, mieszczucb itd.) - z pochodzenia, rdzenny, rodowity, z dziada pradziada; autentyczny, z natury, prawdziwy. Zoy (pooy) koci - by pogrzebanym, pochowanym.

Kot - oswojony ok. 4000 pne. w Nubii; w Egipcie od ok. r. 2000 pne. jako zwierz domowe cenione i otoczone czci. Egipsk bogini radoci i zabawy, Bastet (zob.), uosobienie seksu, przedstawiano jako kotk a. kobiet z gow kotki. Zachowaa si wielka liczba cmentarzy egip. z mumiami kotw. W staro. Grecji koty byy osobliwoci (Egipejanie ich nie sprzedawali); nawet w czasach hellenistycznych malarze przedstawiali je na obrazach jako mae tygrysy; w Pompei nie znaleziono kocich koci. Koty w wikszej liczbie pojawiy si dopiero za czasw cesarstwa rz.; szanowano je, w przeciwiestwie do psw, bo si nie paszcz przed czowiekiem i zachowuj nieco niezawisoci. Do Chin dotary przez Babilon i Indie w Vi w. ne. W rdw. Europie byy rzadkoci; wg wezesnego przesdu diabe chtnie pojawia si w ksztacie czarnego kota, ktry wraz z sow mia by ulubionym towarzyszem czarownic. W dawnej Polsce kot domowy zaj miejsce oswojonej asiczki i by, podobnie jak pies, chroniony obyczajem: kto kota zabi, habi si, bo byo to zajcie hyclowskie; wjz. owieckim zajc; z nm. Katze od pn. ac. catta. A a! - kotki dwa, szare bure obydwa... - pop. koysanka.

Biega (lata) jak kot z pcherzem - wszdzie go peno, nie moe sobie miejsca znale. Cign kota - dawna kara habica przecigania przez wod (bagno) sznurem, ju w Xvi w. bya raczej nabieraniem nowicjuszw w wojsku a. wrd dworzan, frycwk: delikwenta okrcano jednym, a kota - drugim kocem sznura na dwch brzegach stawu - kto kogo przecignie. Kotu pomagali wszyscy, wic nowicjusz musiai znale si w wodzie; por. Kosz 1 (Rzeza si). Drze z kim koty - spiera si, kci, uera, i na udry; prawdop. od zwykego zachowania si przy prymitywnej grze w koci zwanej kotami, kutami. Kocia koyska - zabawa dwojga dzieci kawakiem szpagatu, wymagajca pewnej zrcznoci palcw (ang. cat's cradle). Kocia muzyka - zob. Muzyka. Koci eb - tpa gowa nie mogca nic spamita; zob. te Baszta (w Toruniu), w l.mn. bruk z kamienia polnego. Kociokwik - katzenjammer, kac, pochmiel, gltwa, ze samopoczucie (nazajutrz) po przepiciu; przen. przykre otrzewienie, niesmak do siebie samego; kalka z nm. Katzenjammer. Kota nazywam kotem, a Roleta szelm- fr. J'appelle un chat un chat et Rolet un fripon, z Satyr, 1, 57, N. Boileau-Despreaux. Kota w worku kupowa, targowa - fr. c'est mal achat de chat en sac, kupowa na lepo, nie obejrzawszy, nie sprawdziwszy towaru. Przysowie w wielu krajach Europy notowane ju w Xiii w., a zatem w okresie, kiedy kot by jeszcze (przynajmniej na pnoc od Alp) rarytasem, a wic zapewne i przedmiotem handlu na jarmarkach. Kot, kot, pani matko - pie lud. a. wojskowa prawdop. z koca Xviii w., spopularyzowana przez Aleksandra Fredr w Zemcie, a powtmie przez Leona Schillera w Kramie z piosenkami; por. Cruleku. Cru moja, dzieci moje, co u ciebie szepce? Pani matko dobrodziejko, kotek mleko chlepce, Oj, kot, pani matko, kot, kot, Narobi mi w pokoiku oskot. A. Fredro, Zemsta, 1, 3, 212-15. Kot, ktry chodzi wasnymi drogami - ang. The Cat that walked by himself, bohater tytuowy opowiadania ze zbiorku Takie sobie opowiadania, ang. Just so stories (1902) Rudyarda Kiplinga. Dziki kot, przyjrzawszy si z ukrycia,jak jaskiniowy czowiek oswaja psa przy pomocy pieczeni baraniej, a konia i krow garci soczystej trawy, usiuje skaptowa jaskiniow kobiet pochlebstwami, aby, nie tracc wolnoci, uzyska dostp do ciepego

mleka. Kobieta przyrzeka, e jeli kiedykolwiek wypowie 3 sowa na pochwa kota, pozwoli mu wchodzi do jaskini, mimo e kot nie chce by ani przyjacielem, ani sug. Kot pieszczot uspokoi pacz niemowlcia; zabawiajc si glinian kulk rozmieszy je; na koniec zjad mysz, ktrej si kobieta lkaa. W ten sposb kot, trzykrotnie przez kobiet pochwalony, uzyska stay wstp do jaskini i prawo do miseczki mleka, nie rezygnujc, jak inne zwierzta domowe, ze swej niezalenoci. Kot morski - zob. Morski. Kot Mruczysaw - monarcha kotw, szwagier Rominagrobisa, posta z poematu heroikomicznego Myszeis, 3 (zob. Mysz) Ignacego Krasickiego; nm. Ka(er Murr bohater fantastycznej powieci Kora Mruczysawa pogldy na ycie (nm. Lebensansichten des Katers Murr, 1821, t. pol. 1958) E,T.A. Hotimanna; uczony kot-samochwa, fikcyjny autor pamitnika (satyry na filisterstwo i przecitno) przeplatanego fragmentami historii kapelmistrza Jana Kreislera, jednej z najywszych i najoryginalniejszych postaci, jakie zrodzia wyobrania HofTmanna; por. Kreisler(iana); Raminagrobis. Kot to zwierz najsilniejsze w wiecie - ros. Sil'nieje kszki zwieria niet, w bajce Mysz i szczur (1816) Kryowa. Na wie, e kot dosta si w pazury lwa, szczur tumaczy Myszy, e kot na pewno obedrze lwa ze skry. Kot w butach - fr. Le chat botte, bohater bajki rozpowszechnionej od dawna w folklorze europ., u nas spopularyzowanej przez przekady, z Bajek Babci Gski, fr. Contens de ma Mere'l'Oye (1697) Ch. Perraulta i zbioru braci Grimm. Pewien mynarz zostawia w spadku trzem swoim synom odpowiednio: myn, osa i kota. Najmodszy, ktry otrzyma kota, ali si na swoj dol, ale przedsibiorczy kot, za pomoc wielu czelnych i zuchwaych podstpw, m.in. przedstawiajc swego ubogiego pana jako bajecznie majtnego markiza de Carabas, sprawia, e krl ofiaruje mynarczykowi rk swej crki i nastpstwo tronu. Kot z Cheshire - (wym. czszer) posta z ksiki dla dzieci Przygody Alicji w krainie czarw (ang. Alie's Adventures in Wonderland, 1865, wyd. pol. 1910) Lewisa Carrolla: "Wielki kot lea na zapiecku i szczerzy zby od ucha do ucha. - Czy mogaby mi pani powiedzie, spytaa Alicja... dlaczego pani kot tak si umiecha? - Bo tojest Kot z Cheshire odpowiedziaa Ksina" (r. 6). Mia on zwyczaj stopniowego znikania, poczwszy od ogona, a na umiechu koczc. Kto zawiesi kotu dzwonek? - fr. Qui pendra la soneae au cha(?, z ballady Kot i myszy poety fr. Eustache Deschamps, ok. 1346-ok. 1406. Miar kotek mwi - stpol. przys., tumaczce artobliwie kocie miau jako miara, tzn. jako wezwanie do (nieprzekraczania) miary, do umiaru, umiarkowania, wg renesansowej (przejtej od staro. stoikw) zasady umiarkowania; por. Zoty (rodek). Odwraca (wywraca, obraca, przewraca, wykrca) kota ogonem -

przeinacza fakty, znieksztaca prawd, przedstawia co w faszywym wietle, w sposb wykrtny. Pierwsze koty za poty - pierwsze prby czsto si nie udaj. Popdzi komu kota - nastraszy, wystraszy kogo. Pan kotek by chory i lea w eczku, I przyszed kot doktor "Jak si masz, koteczku!" St. Jachowicz, Chory kotek, 1-2, Wlaz kotek na potek i mruga, adna to piosenka, nieduga. Pop. piosenka dziecinna.

Kotelnia - okres zbiorowego wykotu owiec, odbywajcego si w Polsce zim, trwajcego od miesica do 6 tygodni.

Koturny - obuwie na wysokiej podeszwie czcej si z obcasem (pierw. dla podwyszenia aktorw w staro. teatrach gr. i rz.); w staro. Grecji wysoki do kolan but uywany do polowania; z gr. kthornos l.poj. przez tac. cothurnus; zob. te Sanday. Koturnowy - przen. przesadnie podniosy, uroczysty, napuszony, patetyczny (styl).

Kotwica - w symbolice chrzec. oznacza nadziej, zgodnie z wersetem biblijnym (List w. Pawa do ydw, 6, 19): "Nadzieja, ktr mamy jak kotwic duszy bezpieczn i mocn".

Kotylion - zbiorowa zabawa figurowa, przy ktrej tancerze nosz ozdobne oznaki, inne dla kadej pary; oznaka, "order" (maskotka, wstka, bukiecik itp.) przypinany taczcym; z fr. cotillon 'spdnica; kotylion'.

Kotzebue Otto - (wym. kocebu:), 1788-1846, syn dramatopisarza nm., Augusta, eglarz ros., w 1803-04 uczestniczy pod dowdztwem I.F. Kruzenszterna w pierwszej ros. wyprawie morskiej dokoa wiata. W 1816 jako dowdca "Ruryka" opyn przyldek Horn, odkry kilka wysp archipelagw Tuamotu, Marshalla i Samoa, osign morze Beringa, ktrego map uzupeni (jedna z cienin nosi nazwisko Kotzebuego). Na statku towarzyszy mu niemiecki przyrodnik i poeta Adelbert von Chamisso, przyjaciel Chateaubrianda, autor Przedziwnej historii Schlemihla (zob. Schlemihl), ktry zrelacjonowa t podr wietn proz w swoim Opisaniu podry dokoa wiata, nm. Beschreibung einer Reise um die Welt.

Kowal zawini... - zob. Osiek (Sprawa).

Koza - rodzaj zwierzt z rodziny pustorocw, od b. dawnych czasw zwizany w wierzeniach z ide grzechu i z legendami o diabach, ktrzy chtnie mieli si pojawia jako kozy a. kozy; zob. Kozio (w oczach); areszt, wizienie; may piecyk elazny z rur; deska z podprkami uywana, zw. dawniej, do przenoszenia cegie na plecach; muz. zob. Dudy; Kozio (ofiarny); Capefla. Koza dre oze - przys. acuszkowe pop. od pocz. Xviii w. na wsch. kresach Rzplitej: "Koza dre oze, a wilk koze, a chop wilka, a pan chopa, a pana jurysta, a juryste diabw trzysta"; por. Hagada; Idylla. Koza skiryjska - o kim uytecznym, ale trudnym w poyciu; kozy z wyspy Skiros na M. Egejskim byy synne z mlecznoci, ale bardzo narowiste. Przysza koza do woza - o kim, kto przymuszony okolicznociami zwraca si z interesem czy prob do osoby a. instytucji, z ktr nie chcia mie do czynienia, od ktrej si odegnywa. Raz kozie mier - zob. mier. W kozi rg zapdzi - zob. Rg. W Pacanowie kozy kuj - zob. Pacanw. Kozy, ucieszne kozy, ma trzodo jedyna! Tu, kdy to zarosa poziema leszczyna, Tu grycie list zielony, grycie chrocik mody. Sz. Szymonowic, Sielanka I, Daphnis, 1-3,

Kozacy - pochodzca z rnych klas spo., gwnie z chopw, grupa ludnoci na Ukrainie i w pd.wsch. Rosji, wytworzona w cigu Xv i Xvi w., stanowica swoisty wolny stan w feudalnej Rzplitej i pastwie moskiewskim, z odrbn organizacj wojskow. Kozacy zaporoscy na Ukrainie, podlegajcy nominalnie Rzplitej, w praktyce byli niezaleni; z czci ich tworzono regularne oddziay wojskowe (Kozacy rejestrowi); mieszkacw obozw warownych (siczy) i osad (paanek) nazywano Kozakami siczowymi, a przebywajcych w stepach myliwych, rybakw, bartnikw itd. - siromachami. Kozacy doscy, kubascy, uralscy w subie pastwa moskiewskiego uzyskali wolno osobist i samorzd z obieranymi atamanami, sotnikami i esaulami. W 1920 zlikwidowano Kozactwo jako odrbny stan. Kozacy - formacje wojskowe w Rosji, Polsce, Prusach i Turcji, w ktrych

skad wchodzili Kozacy; w dawnym wojsku polskim jazda redniozbrojna autoramentu polskiego, zwana od Xvii w. jazd pancem a. pancernymi (na Litwie-petyhorcami). Kozak - czonek ukraiskiej wsplnoty kozackiej; onierz odpowiedniej terytorialnej formacji wojsk.; w Xvi i Xvii w. onierz lekkiej jazdy; dawn. suga na dworze wielkopaskim; bot. kolak; muz. narodowy taniec ukraiski mczyzn, spokrewniony z hopakiem, w metrum 2/4, ywy, skoczny, taczony zwykle parami, z wyrzucaniem ng, podskokami i prysiudami (przysiadami), w tempie szybkim, przyspieszanym pod koniec taca; taczony przy muzyce ludowych instrumentw lutniowych; zob. Tam na grze jawor stoi. Zapa Kozak Tatarzyna... - zob. Tatarzy.

Kozera - kozyr, tromf dawn. atut, kolor atutowy w kartach, karta atutowa; gracz w karty; burda, awantura. Nie bez kozery - dawn. nie bez ktni, awantury; przest. nie bez powodu, nie bez przyczyny, nie bez racji (pierw. w kartach o zagraniu, ktre mona tumaczy tylko posiadaniem atutw w rku).

Kozienice - zob. Puszcza (Kozienicka).

Kozietulski Jan Leon Hipolit - 1781-1821, pukownik wojsk polskich. Po ukoczeniu szkoy kadeckiej w Warszawie wstpi w 1806 do legionw polskich. Jako dowdca szwadronu pulku szwoleerw gwardii Napoleona I zyska sobie saw przez zdobycie w Hiszpanii w 1808 przeczy Somosierra; odznaczy si w 1809 pod Wagram; zosta mianowany baronem cesarstwa fr.; bra udzia w kampanii 1812. Po upadku Napoleona wstpi do armii Krlestwa Polskiego i zosta dowdc 4 puku uanw. Wwz Samosierry - wiersz Marii Konopnickiej, w ktrym poetka umiercia swego bohatera ju w 1808: A wtem Napoleon Na Polakw skina: Skoczy Kozietulski, W czwrki jazd zwina. Na wiarusw czele Jak piorun si rzuci, Wzia pierwsza bateri, Ale ju nie wrci. 13-20.

Kozio - samiec kozy (zob. Koza); siedzenie dla wonicy w pojedzie konnym; muz. (lubny; wielkopolski) typ dud (zob. Dudy); stojak, podprka; umocnienie kalenicy dachu somianego; samiec sarny; przyrzd gimnast. do skokw; odbicie si piki od ziemi; l.mn. (w kozy) sposb ustawiania

karabinw, wspartych o siebie ukonie; przen. czowiek uparty. Jak kozio w kapucie - (niepotrzebny; siedzi; boczy si; wstydzi si) wyraenie przysowiowe. Kozio ofiarny - zob. Azazel; przen. czowiek, na ktrego niesusznie zrzuca si cal odpowiedzialno za co. Kozio w oczach - wg dawnych wierze lud. diabe w postaci koza odbija si w renicach czarownic. Od dawna koza czono z szatanem, z pojciem grzechu, a zw. z rozpust i lubienoci. Wg dawnego przesdu lud. szkocko-ang. kozio nigdy nie daje si widzie przez pene 24 godziny, bo co dzie odwiedza diaba, ktry przeczesuje mu brod. Koza doi prno - ac. mulgere hircum, przys. Mie koza na czole, postawi koza - dawn. by w zym humorze, okazywa gniew, niezadowolenie; by nieprzystpnym. Odczy owce od kozw - zob. Owca. Pie koza - zob. Tragedia. Wywraca, fika koza (a. kozy) - wykona caym ciaem szybki obrt w paszczynie pionowej.

Kozioroec - alpejski kozio skalny, objty ochron gatunkow; Capricomus, konstelacja widoczna w Polsce latem. Kozio Morski, dziesity znak zodiaku, pochodzenia babiloskiego, z gow koza i ogonem ryby, utosamiany przez niektrych z koz, ktra wychowala maego Zeusa (por. Amaltea), inni identyfikowali go z bokiem Panem; umieszczano go n sztandarach legionw Oktawiana Augusta. Zwrofiik Kozioroca - rwnolenik o 23 st. 27 min. szerokoci poudniowej, gdzie soce raz w roku przechodzi przez zenit; por. Rak (Zwrotnik Raka).

Koma prutkow - wsplny pseudonim 4 poetw rosyjskich: Aleksieja K. Tostoja i braci Aleksieja, Wadimira i Aleksandra emczunikoww, uywany przez nich w publikacjach satyrycznych w po. Xix w. i majcy by wcieleniem doprowadzonej do absurdu przecitnoci i banau. Nikto nie obnimiet nieobjatnowo - ros., 'nikt nie ogarnie rzeczy nieogarnionej', jeden z aforyzmw Komy Prutkowa.

K - gruby kij, sup, erdi; pal (zaostrzony).

Krnik - miasto nad Jeziorem Krnickim, na Pojezierzu Gnienieskim, w woj. poznaskim, o 207km na pd.-wsch. od Poznania; do koca Xvi w. wasno potnego rdu Grkw, pniej Szodrskich, Dziayskich i Zamoyskich; nazwa od wyrazu kora. Zamek - neogotycki na wysepce otoczonej fos, zbudowany w 1845-60 przez Tytusa Adama i Jana Kantego Dziayskich, czciowo na planie, fundamentach i z wykorzystaniem fragmentw budowli wczeniejszych (Xv-Xviii w.), obecnie muzeum mieszczce zbiory sztuki i rkopimienne, a take bibliotek, gromadzone przez Dziayskich, przekazane w 1925 pnez Zamoyskich, wraz z ogrodem botanicznym i arboretum, pastwu. Od 1952 siedziba Zakadu Dendrologii i Arboretum Krnickiego PAN; zob. te Biblioteka (Krnicka).

Krab - niewidoczna goym okiem mgawica w konstelacji Byka, pozostao po supernowej zaobserwowanej przez Chiczykw w 1054; rozszerza si nadal z prdkoci ok. 1300 km8sek; jedno z najsilniejszych rde promieniowania radiowego; odlega od nas o ok. 3600 lat wietlnych.

Krach - kryzys, bankructwo, upadek; gwatowne przesilenie ekonomiczne, zaamanie si kursw giedowych; upadek jakiego przedsiwzicia; z nm. Krach 'trzask'. Krach Giedy na Wall Street - zaamanie si w padzierniku 1929 Nowojorskiej Giedy Akcyjnej, spowodowane przez masow spekulacj akcjami, ktrych ceny niepomiernie wzros1y w czasie, kiedy gospodarce zagraaa nadprodukcja. Nagy kryzys zaufania wywoa paniczn wyprzeda akcji, karkoomny spadek ich wartoci, zamykanie bankw i fabryk, masowe bezrobocie i kryzys ekonomiczny, ktry rozprzestrzeni si na reszt wiata, zw. na Europ; por. Credit-Anstalt.

Krhwinkel - (wym. krej...) synonim niemieckiego,plotkarskiego miasteczka, prowincji zabitej deskami, gdzie Jean Paul (Paul Friedrich Richter, 1763-1825) umieci akcj satyry (1801) Das heimliche Klaglied der jetzigen Mnner, a Kotzebue komedii (1803) Die deutschen Kleinstadter, por. Abdera; Schildburg.

Kraina - kraj, ojczyzna; dzielnica, prowincja, ziemia stanowica pewn

cao pod jakim wzgldem, okolice, strony. Kraina Cieni - zob. Elizjum. Kraina lenistwa - zob. Kukania. Kraina mlekiem i miodem pynca - kraj yzny, bogosiawiony, ziemia dobra i przestronna, obiecana Mojeszowi przez Boga w Biblii, Ex., 3, 8, idea plemienia pasterskiego, gdy opywanie mlekiem i miodem (inaczej ni w Egipcie, zasobnym w zboe) wskazuje na obfito pastwisk i kwiatw; zob. Kukania. Kraina umiechu - nm. Das Land des Lachelns, operetka (Berlin 1929, wyst. pol. Warszawa 1935) Franza Lehara, libretto: Ludvig Herzer i Fritz Lhner-Beda; uwieczona wielkim sukcesem przerbka dawnego niewypau Lehara, operetki ty kaftan, nm. Die gelbe Jacke (1923) z librettem Victora Leona. Jedno z najlepszych dzie kompozytora. Kraina Wielkich Jezior - Pojezierze Giyckie; najniej pooona, rodkowa cz Pojezierza Mazurskiego, zawierajca m.in. jeziora niardwy i Mamry. Kraina Wschodzcego Soca - a. Kwitncej Wini - Japonia. Krainy polskie - (przyrodniczo-lene): Batycka, Mazursko-Podlaska, Wielkopolsko-Pomorska, Mazowiecko-Podlaska, lska, Wyw rodkowopolskich, Sudecka, Karpacka. Jest kraina, w tej krainie, Kdy dzielny yje lud, Stara Wisa z dawma pynie, Najpikniejsza z naszych wd. Karol Kucz, Wisa, 1-4. Gdzie dusza jego? - w krainie pamitek. A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, 1, 99.

Kraj - (od kraja) przest. skraj (szaty), kraniec (wiata), krawd, brzeg, koniec, granica; obszar (objty granicami), terytorium, kraina, pastwo, ojczyzna. Co kraj to obyczaj - przys. Znasz-li ten kraj... - zob. Mignon. Kraj Jczmienny, pasibrzuchw - zob. Kukania. Kraj Latarnikw - zob. Latarnia.

Krajcar - zob. Grajcar 1.

Krajczy - do Xiii w. urzdnik dworski, ktry kraja potrawy ksice i krlewskie i podawa je czenikowi; w Xiv-Xvi w. urzd krajczego przeobrazi si w tytularn godno (przed podstolim i po podczaszym) wielkiego krajczego koronnego i w. k. litewskiego oraz krajczych ziemskich.

Krak - legendarny zaoyciel Krakowa. Wg Kroniki Wincentego (zw. Kadubkiem) przybyy z Karyntii Grakch-Krak zostaje obwoany krlem. Postanawia uwolni swj grd od gniedcego si w zaomach skay potwora, ktry porywa bydo, a w braku byda ludzi; synowie krla podrzucili smokowi krow wypchan siark, ktr potwr poar i zdech. Wtedy modszy brat napad na starszego, zabi go jako rywala do dziedzictwa tronu, potem za przyjty jako zwycizca skama, e brat zgin w walce z potworem; gdy bratobjca wstpi na tron, oszustwo szybko wyszo na jaw, a jego skazano na wygnanie. Wg Kroniki Wielkopolskiej Krak nie jest Grakchem, ale Krukiem (etymologia suszna zreszt, bo Krakw grd. znaczy 'grd Kraka', tj. Kruka; imi wrce pomylno); zob. Kopiec (Krakusa); Rkawka; Wanda.

Krakatau - wyspa midzy Jaw i Sumatr w Cieninie Sundajskiej, z czynnym wulkanem, ktry wybuchem 27 Viii 1883 spowodowat jedn z najgroniejszych katastrof wulkanicznych w historii: zniszczy wiksz cz wyspy, spowodowat tsunami (wielk fal morsk) do wys. 367m, ktra zabia 35000 osb na Jawie i Sumatrze, i dosiga przyldka Horn. Py skalny i popi unosi si w atmosferze Ziemi przez przeszo rok, zabarwiajc obraz Soca na niebiesko, a Ksiyca na zielono. Wybuch by syszalny w promieniu 30007km.

Krak des chevaliers - zob. Kerak.

Krakowiak - krakowianin, krakus, mieszkaniec Krakowa a. Krakowskiego; taniec lud. ziemi krakowskiej uwaany za narodowy, w takcie 2/4, rednim tempie, z charakterystycznymi synkopami, przenoszcymi akcenty na sabe czci taktu; Xviii-wieczna nazwa oglna dwumiarowych tacw krakowskich o rnych nazwach miejscowych, jak skalmierzak, szopieniak, wiliczak, proszowiak a. okrelajcych waciwoci ruchowe, jak goniony, suwany, cigany, mijany, dreptany, przebiegany; zob. Albomy to jacy tacy; Na Wawel, na Wawel; Wesoy (szcz1iwy). Krakowiak - na fortepian i orkiestr opus 14 (1828) Chopina. Liczne krakowiaki na fort. (np. opus 2, 5, 7, 25) Z. Noskowskiego. W balecie Pan

Twardowski L. Ryckiego. W operze Iwan Susanin M. Glinki. Krakowiak fantastyczny - (1889) Paderewskiego. Cud mniemany, czyli Krakowiacy i grale opera - (Warszawa 1794) Wojciecha Bogusawskiego, muz. Jana Stefaniego. Krakowiak Stach kocha mynarzwn Basi, obiecan przez ojca gralowi Bryndasowi. Gdy ma doj do walki w lesie midzy przybyymi na krypach gralami, chccymi pomci rekuz, a krakowiakami, pragncymi odbi zagamite bydo, student wdrowny Bardos sprawia "cud", rac grali prdem elektrycznym, i doprowadza strony do zgody. Zabobon, czyli Krakowiacy i grale - (Nowe Krakowiakt) wodewil (zabawa dramatyczna), Warszawa 1816, Karola Kurpiskiego, libretto: Jan Nepomucen Kamiski; trawestacja Cudu mniemanego Bogusawskiego, niezwykle populama, ktra zupenie zamia swj pierwowzr i pozostaje w repertuarze do dzi. Ma Francuz menuety, Ma Hiszpan bolery, Ma Woch kanconety, Ma Niemiec sztajery: Trudne to s trele, Lecz pie krakowiaka Wnet budzi wesele I cieszy Polaka. Stanistaw Stanyski, Krakowiak, 17-24. Krakowianka, krl i kat - pop. pie ludowa o piknej dziewczynie (zazw. krakowiance) odtrcajcej mio pana (krla), za co ten kae j straci; nastpnie kat chcej polubi, ale ona odmawia rki take katu, zostaje wic cita, a dusza jej na anielskich skrzydach unosi si do nieba. W zabawie dziecicej towarzysz tej pieni ruchy wymienionych trzech osb. Pie jest prawdop. echem czeskiej legendy o w. Dorocie. Zaszumiaa leszczyna, biaa rosa plonuje - i stoi tam liczna Krakowianka, biae kwiaty zrywuje. (...) "Kiej nie byam panow, nie myl by katow, cinaj, cinaj moj bia szyj, bo ja si mierci nie min." 1-4, 21-24.

Krakowski. Krakowskie gadanie - niepowane, czcze, mao warte, bez znaczenia (por. Austria); moe pierw. o przepowiedniach meteorologicznych i politycznych zawartych w pop. kalendarzach (almanachach, prognostykach, iudiciach, praktykach, koniekturach, minucjach) pisanych, a potem drukowanych w Krakowie Xv i Xvi w. Zob. te Ludycje wiene. Krakowskie Przedmiecie - najpikniejsza ulica Warszawy, dawna droga od Bramy Krakowskiej do Czerska, do koca Xv w. zwana Czerskim Przedmieciem, a do 1582 Bernardyskim Przedmieciem (od klasztoru bemardynw). W Xvii-Xviii w. zabudowana paacami - Czapskich (Krasiskich, Raczyskich), Potockich (Czartoryskich), Kazimierzowskim, Uruskich, Tyszkiewiczw (Potockich), Koniecpolskich (Radziwiw, Namiestnikowskim), kocioami w. Krzya, Wizytek, Karmelitw, w. Anny, i kamienicami mieszczaskimi. W

1862 rozszerzona przez wyburzenie bloku domw na miejscu dzisiejszych skwerw z figur Matki Boskiej Passawskiej i pomnikiem Mickiewicza. Hotele: "Europejski" z 1855-59 (zburzony w 1944, odbud. 1962) i "Bristol" z 1901. Krakowski trzewik, poznaska panna, wilicka ema, przemylskie piwo wg dawnego przysowia - najlepsze w Koronie. Okrgy jak Rynek krakowski - tzn. kwadratowy, nieokrgy.

Krakw - nazwa miasta od jakiego nieznanego Kraka (zob.), tj. Kruka, osoby o ptasim imieniu, czsto wystpujcym w ksicych rodzinach sowiaskich; w Vii w. usypano na prawym brzegu Wisy kopiec Kraka (Krakusa, moe wodza plemienia?). Grd Wwel-Wawel wzniesiono w Viii a. Ix w. (moe stolica Wilan?). Ibrahim (zob.) ibn Jakub z Tortosy wspomina (960-65) o Krakowie jako o orodku handlu na drodze do Pragi. Od koca X w. wchodzi w skad pastwa polskiego, od 2. po. Xi w. siedziba zwierzchniego ksicia polskiego; prawa miejskie od 1257. Od Xiv w. do 1596 stolica pastwa; do Xviii w. miejsce koronacji krlw; w 1364 Kazimierz Wielki zakada Akademi Krakowsk (zob.); od 1505 J. Haller prowadzi tu pierwsz oficyn drukarsk; w Xiii w. powsta tu pierwszy w Polsce teatr liturgiczny, od Xiv w. z udziaem osb wieckich. Pierwsze pismo polskie, "Merkuriusz Polski Ordynaryjny", ukazao si w Krakowie w 1661. Zob. te: Baran (Paac pod Baranami); Barbakan (krakowski); Biblioteka (Jagielloska); Brama (Floriaska); Collegium (Maius; Novum); Dom (Matejki); Emaus; Hejna (mariacki); Jama (Smocza); Kazimierz (dzielnica); Kolegium (Nowodworskiego); Kopiec (Krakusa; Wandy; Kociuszki; Pisudskiego); Kociuszko (Przysiga); Krakowiak; Krypta (w. Leonarda; Mickiewicza; Sowackiego); Lajkonik; Muzeum (Czartoryskich); Planty; Rkawka; Smok (wawelski); Sukno (Sukiennice); Targ (Krakowskim targiem); Uniwersytet (Jagielloski); Wanda; Wawel; Wiea (Ratuszowa); "Zielony (Balonik)". Koci w. Andrzeja - ufundowany ok. 1086 przez Wadysawa Hermana i jego on Judyt. W 1241 okoliczni mieszkacy przetrwali w nim oblenie Tatarw. 3-nawowa bazylika romaska z transeptem, w zach. fasadzie 2 smuke wiee o hemach z 1639. Koci w. Anny - przykad sztuki polskiej epoki rozwinitego baroku. Zbud. 1689-1703, trjnawowa bazylika na planie krzya ac. z kopu porodku, wg planw Tylmana z Gameren; dekoracja stiukowa wntrz Baltazara Fontany, polichromia Karola Dankwarta; stalle w prezbiterium Szymona Czechowicza (Xviii w.); grobowiec w. Jana Kantego, profesora Akademii Krak. Koci i klasztor dominikanw - zbud. w pocz. Xiii w., pniej prze- i rozbudowywany. Tu po raz pierwszy w Krakowie zastosowano do budowy ceg. Koci jest bazylik 3-nawow z wiecem kaplic; w prezbiterium brzowa pyta nagrobna Kallimacha (Filippa Buonaccorsi, zob. Kallimach 2) projektu

Wita Stwosza, wykonana w Xv w. przez Piotra Vischera w Norymberdze; kruganki niezwykej piknoci; najstarsza cz budowli to obecny refektarz z ok. 1225. Koci i klasztor franciszkanw fundowany prawdop. przez Henryka Pobonego dla przybyych w 1237 z Pragi braci mniejszych. Jednonawowy na planie krzya gr., ukocz. w 1269, rozszerz. w Xiv-Xv w.; poary w latach 1465-1655 i w 1850 zniszczyy rdw. wyposaenie wntrza i spowodoway zawalenie si wiey. Wyposaenie wntrza neogotyckie; w krugankach klasztornych - cenne malowida cienne z Xv w., portrety biskupw Piotra Tomickiego, Piotra Gamrafa (ok. 1530) i Andrzeja Trzebickiego (1664); grobowce Bolesawa Wstydliwego i jego siostry Salomei. Polichromie prezbiterium i transeptu (1895) St. Wyspiaskiego oraz jego synne witrae: Bg Ojciec (nad chrem) i B. Salomea i w. Franciszek (w prezbiterium). Stacje Mki Paskiej Jzefa Mehofiera. Std w 1289, gdy Krakw zdobywa ksi wrocawski Henryk Ii, ucieka w habicie mniszym Wadysaw okietek. Krlowa Jadwiga miaa si w klasztornym refektarzu spotyka ze swym pierwszym mem, Wilhelmem Habsburgiem. Tu Wadysaw Jagielo przyjmuje chrzest w 1386. Tu w zakrystii w 1461 mieszczanie krakowscy zabili Andrzeja Tczyskiego; zob. Pie (o zabiciu Jdrzeja Tczyskiego). Koci w. Katarzyny - Wielka 3-nawowa bazylika rozpoczta przed 1363, przeznaczona dla przybyego z Pragi zakonu augustianw, ukoczona w 1426 (po skrceniu o jedno przso). Sklepienie wykonane przez mistrza Hanusza w 1505 na wzr sklepienia w kociele Mariackim zastpiono w Xix w. nad naw g. drewnianym; w 1420-30 przybudowano krucht z kamiennych ciosw, o bogatej dekoracji gotyckiej; na pn. od kocioa zbudowano w Xiv w. klasztor z krugankami. Koci Mariacki - gotycka 3-nawowa bazylika z transeptem, wzniesiona w pocz. Xiv w. na miejscu wityni romaskiej, zburzonej prawdop. przez Tatarw ok. 1241. W 1350-60 powikszono prezbiterium, w 1392-97 przebudowano nawy, pniej otoczono koci wiecem kaplic. Nad fasad wznosz si 2 wiee: wysza (807m) o formie gotyckiej, nakryta w 1478 hemem gotyckim, z dodan w 1666 na iglicy zocon koron; z wiey tej stranik gra co godzin hejna (zob.); nisza, nakryta po 1548 pnogotycko-renesansowym hemem, zawiera 5 dzwonw, z ktrych najwikszy, odlany w 1438, zwany Pzygmuntem, wnie mia na wie, wg podania, Stanisaw Cioek, syn wojewody mazowieckiego. Wg legendy o braciach budowniczych, starszy, ukoczywszy sw wie, nie chcc, by brat dokoczy swojej, zabi brata, przerywajc w ten sposbjej budow, po czym, wyznawszy sw zbrodni, skoczy z wiey na ziemi; zob. N (w Sukiennicach). Na frontonie kocioa wielkie okno z maswerkow dekoracj z Xv w., z witraem wg projektw Jzefa Mehoffera i St. Wyspiaskiego. Po lewej stronie przedsionka kaplica w. Antoniego, zw. te Zoczycw, gdzie przygotowywano na mier i skd wyprowadzano skazanych przestpcw na miejsce kani. W uku tczy, oddzielajcym naw gwn (wys. 287m) od prezbiterium, krucyfiks z koca Xv w. przypisywany Witowi Stwoszowi; praw naw zamyka ogromny kamienny krucyfiks gotycki, dzieo Wita Stwosza. W prezbiterium polichromia Jana Matejki z 1889-92, pnorenesansowe, pitrowe nagrobki Celatich i Montelupich (monych, spolszczonych rodw woskich w Krakowie),

wczesnobarokowe stalle (1. po. Xvii w.) i synny, olbrzymi otarz, poliptyk o wymiarach 11 na 13, wykonany w drzewie lipowym w 1477-89 przez Wita Stwosza, w Xvii-Xviii w. przemalowywany i nieumiejtnie restaurowany, rozebrany i wywieziony przez Niemcw w czasie 2. wojny wiat., rewindykowany w 1946, poddany gruntownej konserwacji i ustawiony na dawnym miejscu w 1957. W oknach prezbiterium witrae z ok. 1370-1400, wykonane prawdop. przez Mikoaja, zwanego vitreatorde Cracovia, uchodzce za jedne z najpikniejszych w Europie. Koci paulinw na Skace - trzeci na tym miejscu: romask rotund w. Michaa, gdzie, wg legendy, mia zgin w. Stanisaw Szczepanowski, rozebrano w Xv w. i zastpiono przez koci gotycki, zburzony w Xviii w. W 1734-51 zbudowano koci barokowy o 2 wieach i 3 nawach wg projektw A. Muntzera i A. Solaego. W krypcie od 1882 mauzoleum zasuonych Polakw; spoczywaj tam: Jan Dugosz, Wincenty Pol, Lucjan Siemieski, Jzef I. Kraszewski, Teofll Lenartowicz, Adam Asnyk, Henryk Siemiradzki, Stanisaw Wyspiaski, Jacek Malczewski, Karol Szymanowski, Tadeusz Banachiewicz, Ludwik Solski. Koci w. Piotra i Pawa - pierwszy koci barokowy w Krakowie, budowany w kocu Xvi w. dla przybyego w 1583 zakonu jezuitw. Z powodu bdw budowy rozebrany i wzniesiony na nowo w 1619 przez Giovanniego Trevana z Lombardii na wzr rzymskich kociow wczesnego baroku: Il Gesu i S. Andrea della Valle, z wielk kopu na przeciciu nawy g. i transeptu. Plac przed kocioem odgradzaj od ulicy Grodzkiej rzeby 12 apostow na wysokich postumentach, wykonane ok. 1723 przez Daniela Hella i Ferdynanda Kilcza; w prezbiterium na rodku grb ks. Piotra Skargi. Koci w. Salwatora - na Zwierzycu jeden z najstarszych zabytkw budownictwa krakowskiego (X w.), kamienny, jednonawowy, kilkakrotnie przebudowywany. Koci w. Wojciecha - maa budowla centralna na planie kwadratu, przykryta kopu, z niewielkim prezbiterium i dwiema kaplicami, zbud. w pocz. Xii w. na miejscu kocioa z X-Xi w. Pod fundamentami odkryto fragmenty budowli drewnianej. W kociele, wg legendy, mia wygasza kazania w. Wojciech. Koci znajduje si na pd.-wsch. naroniku Rynku G., u wylotu ul. Grodzkiej. Bonica Stara - (w dawnej ydowskiej dzielnicy Kazimierz) najstarsza z polskich synagog, z Xv-Xvi w., o architekturze gotycko-renesansowej, nawizujcej do stylu bonic: ratyzboskiej, wormackiej i praskiej, ok. 1570 przebudowana przez Mateusza Gucciego, a po zniszczeniach dokonanych przez Niemcw w czasie 2. wojny wiat. odrestaurowana w 1955-59. Mieci Oddzia Judaistyczny Muzeum Hist. m. Krakowa. Clvitas Crarnvja: kup sobie jako i ja - przys.; i w Krakowie nic darmo. Nie od razu Krakw zbudowany - przys., wg ac. Roma non fuit una die condita, 'nie w jednym dniu Rzym zbudowano'.

Krakus - zob. Krak; Krakowiak.

Kralka - w dawnych kartach polskich krlowa a. dziesitka; z czes. kral 'krl'.

Krasiczyn - wie nad Sanem, na Podgrzu Dynowskim, w woj. przemyskim, do 1540 liwnica; nazwa zmieniona po przejciu wsi wraz z okolicznymi dobrami przez Krasickich. Zamek - renesansowo-manierystyczny, rozpoczty pod koniec Xvi w. przez Stanisawa Krasickiego, ukoczony w 1618 przez jego syna, Marcina, przy udziale Galeazzo Appianiego. Wzniesiony na planie czworoboku z olbrzymim wewn. dziedzicem, ktry obiegaj podcienia o arkadach wspartych na filarach, czterema okrgymi basztami na naroach - Bosk, Papiesk, Krolewsk i Szlacheck (nazwy symbolizuj aprobowan przez fundatora hierarchi spo.) - i bram wjazdow. Ozdobiony wspania aurow attyk.

"Krasin" - lodoamacz radzieckiej floty arktycznej, ktry w gonej akcji ratunkowej ocali w 1928 cz zaogi sterowca "Italia" z zakoczonej katastrof wyprawy Umberto Nobilego na Biegun Pn.; od nazwiska dyplomaty radz. Leonida B. Krasina, 1870-1926.

Krasnoludki - ludki, krasne ludki, kranita, (u)bota, krasnale, wg wierze lud. nm.-skand. i bat. dobre duszki domowe; skrzaty, kobuki, choboty, wg wierze lud. (w Niemezech, na uycach i w pn. Polsce) demony opiekucze, ktre znosz niektrym ludziom bogactwa w pienidzach, zbou, klejnotach itd.; kraniaki, krasnoludy, malekie istoty o duych gowach, ubrane na czerwono (std nazwa), w folklorze nm., batyckim, czeskim, sowackim, pomorskim i lskim; w zamian za pozostawione poywienie, mleko, opiekuj si inwentarzem, zw. komi, i pomagaj gospodarzom w cudowny sposb w trudnych momentach ycia; wystpuj w bajkach lit. (Andersen, bracia Grimm, Konopnicka itd.) i fllmowych (Disney); por. Kary. Die Wichtelmiinner - nm. 'Krasnoludki', bajka braci Jacoba i Wilhelma Grimmw. Szewc-atacz, popadszy w skrajn ndz, pozosta z jednym tylko kawakiem skry, ktry wszake pewnej nocy zmieni si w pikn par pantofli. Otrzymawszy za nie dobr zapat, szewc mg kupi skr na dwie pary, ktre ju nazajutrz rano pojawiy si na jego stole. W ten tajemniczy sposb nasz partacz wkrtce si wzbogaci, ale chcc zobaczy, kto czyni te

cuda, zaczai si wraz z on; o pnocy zobaczy,jak dwa mae ludki bior si do dziea i produkuj byskawicznie par za par. Tajemniczy dobroczycy byli jednak tak le odziani, e wdziczni maonkowie przygotowali im na wita Boego Narodzenia liczn, ma wyprawk; gdy krasnoludki j ujrzay, przystroiy si w nowe ubiory, zaczy w nich paradowa, robi wytworne miny i gesty, po czym dumnie wymaszeroway z izby i odtd wszelki such o nich zagin. O krasnoludkach i sierotce Marysi - powie (1896) Marii Konopnickiej, utwr klasyczny, ktry da pocztek nowoczesnej polskiej literaturze dziecicej na wysokim poziomie artystycznym.

Kraszanka - zob. Jajko (barwione).

Krates z Mallos - w Cylicji (Azja Mniejsza), 1. po. Ii w., filozof-stoik, gramatyk; ok. r. 150 zbudowa pierwszy globus ziemski, na ktrym kontynenty przedstawi jako 4 pokrge wyspy.

Kreda - z ac. creta, skr. od terra creta 'glinka, kreda'. Na kred - na kredyt (moe czciowo przez skojarzenie z tym wyrazem), na podstawie zapisu zrobionego kred, na dug, bez pienidzy. Podwjn kredk pisa oszukiwa przy zapisywaniu nalenoci za towar wzity na kredyt. y z kredk w rku - zapobiegliwie, skrztnie, oszczdnie, liczc si z groszem.

Kredens - bufet, mebel skrzyniowy w formie szafki, sucy do przechowywania naczy i bielizny stoowej (Wochy, Francja od Xv w.); dawn. w paacach i dworach wydzielona i otoczona tralkami cz jadalni, pniej osobna izba przy jadalni do przechowywania i wydawania subie zastawy stoowej, bdca pod opiek kredencerza (kredensarza); z fr. credence i w. credenza.

Kreisler - gwny bohater dwch najsymniejszych utworw E.T.A. Hoffmanna: Kreisleriana i Kot Mruczysaw (zob. Kot). Kreisleriana - (1814) utwr zawierajcy eseje krytyczne, notatki, listy,

dygresje, fantazje i rozwaania, przewanie w tonie satyrycznym, zawsze na tematy muzyczne, czciowo ogaszane uprzednio w "Allgemeine Musikalische Zeitung" w Lipsku. Kreisler by z pocztku tylko pseudonimem, pod ktrym Hoffmann zacz w 1806-07 pisywa artykuy krytyczne. Z czasem jednak Kreisler zacz istnie wasnym yciem dziwacznej figury kapelmistrza-odludka w niedbaym odzieniu, o osobliwych manierach, zawsze zaabsorbowanego muzyk, a przecie wsuchanego w tysiczne odgosy przyrody, aby na koniec sta si ideaem muzyka, wrogiem zbdnej wirtuozerii i pedanterii akademickiej. Zbir stanowi dla wspczesnych nie tylko satyr na obyczaje muzyczne epoki, ale rodzaj proklamacji romantycznej koncepeji muzyki. Koncepcj t wyraa w muzyce m.in. Schumann, ktry podlega wpywom lit. Hoffmanna w takich utworach, jak np. Sceny lene (Waldszenen), Davidsbundler (zob. Davidsbund) i Kreisleriana, cykl miniatur fort., opus 16 (1836), pie namitnej mioci do Klary Wieck w czasie, gdy uczucie ich napotykao na najwiksze przeszkody.

Kreml - kremlin, ros., grd warowny na wzgrzu, centrum adm. miast dawnej Rusi, mieszczce paac ksicia, cerkwie i inne budowle pastwowe; kremle zachoway si m.in. w Astrachaniu, Gorkim, Kazaniu, Koomnie, Rostoku i Suzdalu, jednak najbardziej znany jest kreml moskiewski. Kreml moskiewski - za, w 1156 jako niewielka drewniana twierdza, od Xiv w. rezydencja wielkich ksit moskiewskich, pniej carw rosyjskich, wielokrotnie prze- i rozbudowywany, w 1485-95 otoczony wysokim murem z 19 basztami, m.in. Spassk, z bram i zegarem-kurantem z Xix w. Paac (Granowitaja Paata) wzniesiono 1487-91, a w 1475-1508 sobory: Uspienski (koronacyjny), Bagowieszczenski (paacowy), Archangielski (z mauzoleum wielkich ksit i carw), oraz wie-dzwonnic Iwan Wielikij dokoczon w 1600, wys. ok. 807m. Z Xvii w. pochodz: paac carski Tieriemnyj Dworiec i cerkiew 12 Apostow, z Xviii w. - arsena i Paac Senatu, z Xix w. Wielki Paac Kremlowski i Oruejnaja Paata (arsena); w Kremlu zgromadzono wspaniae zbiory sztuki, zw. zdobniczej. W 1961 zbudowano Paac Zjazdw; w 1930 pod murem kremlowskim wzniesiono monumentalne mauzoleum W.I. Lenina; od 1918 Kreml jest siedzib Rady Najwyszej i Rady Ministrw ZSRR; zob. te Armata ("Car Puszka"); Dzwon ("Car Kooko"). Kreml - fantazja orkiestrowa (1890) Aleksandra Gazunowa.

Kremona - zob. Cremona.

Krenela - zob. Blanki; z fr. crenelage 'karbowanie, zbkowanie'.

Kreon - (1) mit. gr. krl Teb, brat Jokasty, szwagier Edypa, wuj Antygony, Ismeny, Eteoklesa i Polinika. By regentem po mierci ma Jokasty, Lajosa; zosta krlem po mierci Eteoklesa w wojnie Siedmiu przeciw Tebom; skaza na mier crk Edypa, Antygon, i aujc tego poniewczasie, straci take swego syna Hajmona.

Kreon - (2) krl Koryntu, ojciec Kreuzy (zob.).

Kreska - (dawn. te kryska) krtka, cienka linia; dawn. gos w wyborach, w gosowaniu. Ani dnia bez kreski - zob. Apelles. Dobra (za) kreska dawn. nota, opinia. Pi na kreski - dawn. na kredyt (karczmarz zaznacza kresk narysowan kred kady wypity, a nie zapacony kielich). Przyjdzie (przysza) na kogo kreska (kryska) - czyja kolej, konieczno ustpienia, poddania si losowi, czyj koniec, kres. Przysza kryska na Matyska - przys., przyszed kres, koniec (figli, puszenia si, szelmostw, ycia); przest. o czowieku, zw. o chopie a. o kocie. Przyszo do kresek - dawn. przyszo do gosowania. Szy kreski - dawn. odbywao si gosowanie.

Kreszczatik - zob. Kijw.

Kreta - najwiksza wyspa gr. na M. rdziemnym, pooona na pd.-wsch. od Peloponezu. Jed na Kret! - fr. Allez, partez pour'la Crete! zob. Helena (Pikna Helena). Kreteczycy zawsze kamcy, ze bestie, brzuchy leniwe - powiedzenie przypisywane Epimenidesowi (cytowane w Biblii, List do Tytusa, 1, 12), ale take Medei, onie Jazona; w sporze z Tetyd o to, ktra z nich jest pikniejsza, prosiy Kreteczyka Idomeneusza, aby rzecz rozstrzygn; on wybrat Tetyd, na co Medea powiedziaa: "Kreteczycy zawsze kami", i przekla ich, aby nigdy nie mogli powiedzie prawdy; zob. te Czowiek

(Kady czowiek...); Paradoks(y Eubulidesa). Kreteski byk - zob. Byk (kreteski). Kultura kreteska - zob. Egeusz (Kultura egejska); Knossos; Minos.

Kretes - tylko w wyraeniu przyimkowym: z kretesem doszcztnie, ze szcztem, cakowicie, zupenie, kompletnie (przegra, straci, przepa, skompromitowa si, zniszczy kogo itd.).

Kretschmer Ernst - zob. Typ(y psychiczne).

Kreutzer Rodolphe - (wym. krdzer), 1766-1831, skrzypek, kompozytor i pedagog fr., nadworny skrzypek Napoleona I i Ludwika Xviii, jeden z klasykw fr. wiolinistyki, autor m.in. 40 oper, 19 koncertw, z ktrych kilka, wraz ze zbiorem 40 etiud, czyli Kaprysw na skrzypce solo, suy do dzi jako podstawowa skrzypcowa lit. pedagogiczna; w 1798 pozna w Wiedniu Beethovena; zob. Lodoiska. Sonata Kreutzerowska - na fort. i skrzypce A-dur, opus 47 (1803), Beethovena, dedykowana w 1805 Rodolphowi Kreutzerowi, ktrego kompozytor bardzo lubi. (Ros. Krejcerowa sonata) powie (1889) Lwa Tostoja, otwierajca trzeci okres twrczoci pisarza, przeywajcego gboki kryzys etyczny i religijny, opatrzona biblijnym mottem z Ew. wg Mat., 5, 28: "Wszelki, ktry patrzy na niewiast, aby jej poda,ju j scudzooy w sercu swoim." ona Pozdnyszewa, dna nowych wrae, znajduje je przy modym skrzypku Truchaczewskim; Sonata Kreutzerowska Beethovena, ktr oboje graj z zapaem, oywia ich uczucie i budzi zazdro ma.

Kreuza - mit. gr. 1. (Glauka) crka krla Koryntu, Kreona, dla ktrej Jazon porzucit Mede. 2. Crka krla Aten, Erechteusza, matka Iona (zob.). 3. Crka Priama, ona Eneasza.

Krew - pynna tkanka krca w zamknitym ukadzie naczyniowym krgowcw; temperament, natura, charakter, usposobienie; pochodzenie, pokrewiestwo, rd, rasa, potomstwo; zob. Krwawy. Bgkitna krew - zob. Bkitny. Braterstwo krwi - w niektrych, zw. dawn., kulturach, przyja zawarta

midzy czonkami rnych plemion przy ceremoniale mieszania krwi wypywajcej z zacitego palca. Czowiek krwi - m krwi, czowiek splamiony krwi, czowiek popdliwy, zapalczywy, wybuchowy, gwatowna, nieobliczalna natura; w Biblii, 2. Ks: Krl, 16, 7, nazwano tak krla Dawida; purytanie nazywali tak krla ang. Karola I. Czystej (penej) krwi - w zootechnice o zwierztach a. rasach hodowanych w czystoci, bez domieszek obcej rasy, np. konie arabskie czystej krwi, konie angielskie penej krwi; przen. prawdziwy, typowy, w caym tego sowa znaczeniu (np. romantyk). Do nagej krwi - zbyt wiele, w nadmiarze. Do ostatniej kropli krwi - do koca, do upadego, do ostatka, do ostatniego tchu, do mierci. Do pierwszej krwi - (pojedynkowa si) a do zranienia ktrego z przeciwnikw. Gos krwi - instynkt, popd naturalny; poczucie wizi rodowej, rodzinnej. Idzie jak krew z nosa - zob. Nos. Krew i ziemia - nm. Blut und Boden, wi narodu z ras i gleb; z hitlerowskiej ustawy nm. o dziedzicznych folwarkach (29 Ix 1933). (Naga) krew kogo zalewa - zostaje raony udarem mzgu, insultem, apopleksj; wcieka si, zoci, wpada w gniew, pasj, furi, ponosi go zo, szewska pasja. Krew czyja spadnie na kogo - czyja mier, mka obciy kogo win, obarczy jego sumienie. Krew nasz dugo lej katy - pocztek hymnu proletariatu polskiego Czerwony sztandar (1882) Bolesawa Czerwieskiego; utwr oparty (tytu, melodia i refren) na pieni komunardw fr. z 1871 pt. Drapeau Rouge ("Dans la fumee et le desordre") nie jest przekadem, ale dzieem oryginalnym. Krew nasz dlugo lej katy, Wci pyn ludu gorzkie zy, Nadejdzie jednak dzie zapaty, Sdziami bdziem wtedy my! Dalej wic, dalej wic, wzniemy piew, Nasz sztandar pynie ponad trony, Niesie on zemsty grom, ludu gniew, Przyszloci rzucajc siew, A kolor jego jest czerwony, Bo na nim robotnikw krew! 1-12. Krew nie woda - dawn. krew gstsza ni woda, krewny bliszy ni inny blini, atwiej przyj przysiug od krewniaka ni od obcego, woda szybko wyparuje i nie zostawi ladu, krew przeciwnie, zwizki rodzinne s przeto silniejsze i trwalsze od innych; temperament daje o sobie zna; popd

seksualny jest rzecz naturaln. Krew to cakiem osobliwa ciecz - nm. Blut ist ein ganz besonderer Saft, z Fausta, cz. I (Pracownia Fausta) Goethego; sowa Mefistofelesa. Krew z krwi i ko z koci - wyraenie przys. oparte na cytacie z Biblii; zob. Ko (Ko z koci). Krew z mlekiem - biao-rumiana cera. Krew, znj, zy i pot - ang. blood, toil, tears and sweat, sowa Winstona Churchilla w przemwieniu w Izbie Gmin 13 V 1940, po przyjciu funkcji premiera: "Nie mam nic innego do obiecania jak krew, znj, zy i pot"; wg Anatomii wiata Johna Donne, 1572-1631. Krwi i elazem - nm. durch Blut und Eisen, Otto von Bismarck, premier Prus, pn. kanclerz Rzeszy nm., powiedzia w 1862: "Wielkie problemy wspczesnoci nie rozstrzygn si mowami i uchwaami wikszoci (parlamentamej)... ale krwi i elazem." Krwiopijca zwierz (jak np. pijawka a. osawiony amerykaski nietoperz wampir) ywice si krwi ssakw; przen. czowiek cigncy zyski z cudzej pracy, pasoytujcy na innych, wyzyskiwacz, doprowadzajcy innych do ruiny. Ksi (ksiniczka) krwi - z rodu krlewskiego po mieczu (od strony ojca). Ktokolwiek by wyla krew czowieka, bdzie wylana krew jego - z Biblii, Gen., 9, 6. Mie co we krwi - mie co w swojej naturze, usposobieniu, temperamencie, jako cech wrodzon, odziedziczon. Na jakim wybrzeu zabrako naszej krwi? - ac. quae caret ora cruore nostro? w ktrym to dalekim kraju nie przelewali krwi nasi onierze?, z Pieni, 2, 1, 36, Horacego. Napsu komu krwi - dokuczy, podrani, dopiec, zale za skr, zada bobu, zgnbi. Niebieska krew - zob. Bkitny (Bkitna krew). Przypiecztowa krwi - odda (a. narazi) ycie w jakiej sprawie, przypaci yciem, gow, gardem, pooy ycie, gow, way ycie, nadstawi gowy, garda, karku, skry dla jakiej idei, sprawy. Rola Krwi - zob. Haceldama. Weszo w krew - w nag, w przyzwyczajenie, stao si drug natur.

Wzy krwi - zwizki pokrewiestwa.

Zimna krew - zob. Zimny. Z krwi i koci - prawdziwy, w caym tego sowa znaczeniu; rdzenny, rodowity, z dziada pradziada. Zmy (obmy) obraz we krwi - pojedynkowa si z tym, kto znieway. Z zimn krwi - zob. Zimny.

Krewa - w dawnej grze w karty zwanej kwindecz - przegrana, wiksza liczba oczek, ni gra wymaga; przen. wulg. niepowodzenie, fiasko, bieda; z fr. crever 'zdycha'. Krewki - dawn. krechki 'saby, kruchy, amliwy' od kruchy; przez zmian brzmienia zmiana znaczenia na: 'w ktrym burzy si krew, porywczy, popdliwy' (dopiero w Xix w.).

Krewny. Krewni - zob. Rodzina. Krewny po Adamie - zob. Adam. Krewny po kdzieli - zob. Kdziel (Po kdzieli). Krewny po mieczu - zob. Miecz (Po mieczu).

Krewo - miejscowo w Biaorus. SRR, niegdy w oszmiaskim powiecie; ruiny gotyckiego zamku wielkich ksit lit. z koca Xiv w.; na zamku tym w 1382 uduszono stryja Jagiey, ksicia Kiejstuta. Unia krewska ukad Jagiey z Polakami z 14 Viii 1385, okrelajcy warunki, na jakich mia polubi Jadwig i obj tron polski.

Kreza - kryza, kruszka, fryza (w Polsce Xvi-Xvii w. trepele, treperele, teperele), wprowadzony z mody hiszp. do in. krajw w 2. po. Xvi w. i utrzymujcy si do po. Xviii w. fadowany konierz z cienkiej, biaej tkaniny obszytej koronk, usztywniony krochmalem a. drutem, noszony przez kobiety i mczyzn, zachowany do Xx w. w niekt. ludowych strojach kobiecych; z dawn. nm. Kross 'konierz koszuli' (dzi Gekrose 'kreza; krezka; flaki') od kraus 'kdzierzawy'.

Krezus - gr. Kroisos, ostatni krol Lidii od ok. 560 do 546 pne. syncy z olbrzymich bogactw i std ju w staroytnoci imi jego stao si synonimem bogacza. Opanowa miasta gr. na wybrzeu Azji Mn., ale pniej utrzymywa przyjazne stosunki z Grekami, przyczyni si do odbudowy wityni Artemidy w Efezie i wysya dary wotywne do Delf. W 546 krl Persw, Cyros Ii Wielki, zwyciy Krezusa, wzi go do niewoli, a Lidi wcieli do imperium perskiego. Dalsze losy Krezusa s tematem legend, przekazanych m.in. przez Herodota, 1, 26-91. Krezus i Cyrus - Gdy Cyrus skaza Krezusa na spalenie na stosie, Apollo w ostatniej chwili uratowa skazaca, przenoszc go do kraju Hiperborejw. Wg innej legendy Krezus na stosie przypomnia sobie sowa Solona: "Nikogo, nim umrze, nie mona nazwa szczliwym", i trzykro gono przywoa imi Solona, co zainteresowao Cyrusa, ktry uaskawi Krezusa, a w kocu zaprzyjani si z nim i otaczat go szacunkiem. Krezus i Solon - zob. Solon (i Krezus). Krezus i wyrocznia - Przed wyruszeniem na Persj Krezus zapyta wyroczni delfickiej, jaki bdzie rezultat jego wyprawy. Wyrocznia odpowiedziaa, e jeeli zaatakuje Persw, to zniweczy wielkie pastwo. Uradowany Krezus kaza wojskom przekroczy graniczn rzek Halys. Okazao si jednak, e owym zniweczonym pastwem miaa by Lidia, a nie Persja.

Krgle - bardzo rozpowszechniona na wiecie gra polegajca na ciskaniu drewnianej kuli po torze w celu przewrcenia najwikszej liczby spord dziewiciu duych figur drewnianych o ksztacie butelki; figury suce do tej gry; z nm. Kegel 'stoek'. Krgielnia - sala do gry w krgle; tor krgielny do toczenia kul z urzdzeniem do stawiania krgli. (Potrzebny) jak pies w krgielni - fr. camme un chien dans un jeu de quilles, niepotrzebny, zbdny, zawadzajcy.

Krel - kroek, drewniany walec do nawijania przdziwa, umieszczany w przlicy.

Kriss Kringle - w. Mikoaj Holendrw pennsylwaskich (w rzeczywistoci Niemcw, ktrzy emigrowali licznie do Pennsylwanii, USA, od 2. po. Xvii w.); w wigili Boego Narodzenia, przyodziany w dziwny strj, z futrzan czap na gowie, odwiedza ma sypialnie wszystkich grzecznych dzieci, gdzie

zostawia prezent w poczosze zawieszonej uprzednio w oczekiwaniu jego odwiedzin; z g.-nm. dial. Christkindle 'Dziecitko Jezus'.

Kriszna - sanksr., 'czarny', jeden z bohaterw Mahabharaty (zob.) z czasem ubstwiony; jedno z najwikszych bstw hinduizmu, bg ognia, byskawic, burzy, niebios i soca, uwaany zwykle za 8. wcielenie boga Wisznu (por. Awatar). Wg jednej z legend Kamsa, krl-demon Mathury (midzy Agr i Delhi), wyrzdzi tak wielkie spustoszenia, e Brahma prosil Wisznu o oswobodzenie wiata od tej plagi. W tedy Wisznu wyrwa sobie dwa wosy, jeden biay, drugi czarny, i przyrzeki, e pomszcz one zbrodnie krlewskiego demona; czamy wos sta si Kriszn. Wg innej legendy Kriszna by synem Wasudewy i Dewaki, urodzonym wrd plemienia Jadawa w Mathurze, ukrywanym przez rodzicw u pasterzy, aby ocali go przed chccym go zabi wujem, krlem Kams, ktremu wywrono, e zostanie zgadzony przez siostrzeca. Kriszna zabija wuja i zostaje krlem Jadaww. Czsto wyobraano go grajcego na swym cudownym flecie, gdy przy wietle ksiyca wabi do siebie taczce pasterki. Dla Arduny na polu bitwy (zob. Bhagawadgita) by nosicielem pociechy i natchnienia. By te Apollinem Indii, ubstwianym przez kobiety.

Kriuki - pismo nutowe, uywane w Xiii-Xvii w. do zapisu pieww liturgicznych cerkwi prawosawnej, w postaci jednogosowej "notacji znamiennej".

Krok - (1) (ac. gradus) naturalna rz. miara dugoci, ok. 0,747m; (passus) rzymski krok podwjny ok. 1,487m; w Polsce krok zwyczajny liczy 0,72-0,867m, a krok podwjny (geometryczny) ok. 2,237m. Od wzniosoci do miesznoci tylko jeden krok - fr. du sublime au ridicule il n'y a qtiun pas, powiedzenie Napoleona I w czasie ucieczki z Rosji w grudniu 1812. To ledwie jeden kroczek dla (przybyego tu) czowieka, dla ludzkoci za krok olbrzymi - ang. That is one small step for a man; one giant step for mankind, powiedzenie kosmonauty amer. Neila A. Armstronga, pierwszego czowieka na Ksiycu, w chwili zejcia na ld "Morza" Spokoju 21 Vii 1969. Tylko pierwszy krok jest trudny - zob. (du) Deffand.

Krok - (2), Crocco, Grecko, Groh, mit., wg Kosmasa pierwszy ksi Czechw, wadca peen cnt i mdroci, ojciec Libuszy (zob.), mitycznej zaoycielki Pragi (czeskiej).

Krokodyl - gad czczony w staro. Egipcie jako symbol bstwa (krokodyl nilowy). Krokodylowe zy - przysowiowy zwrot staro. Grekw (krokodeilou dakrya) i Rzymtan (crocodili acrymae) o ludziach wspczujcych nieszczciu tych, ktrym sami to nieszczcie zgotowali (oparty na dawnym przesdzie, e przed zjedzeniem ofiary krokodylowi ciekn zy); zy obudnika, hipokryty; faszywe wspczucie. Paradoks krokodyla - starogr. pewna matka, ktrej krokodyl porwa dziecko, prosi go, aby je zwrci. Krokodyl obiecuje, e odda jej dziecko,jeeli powie ona prawd w odpowiedzi na jego pytanie; brzmi ono: "Czy oddam ci dziecko, czy nie?" Jeeli powie: "Nie", on zatrzyma dziecko, bo nie powiedziaa prawdy, a jeeli powie: "Tak", a on nie odda dziecka, ona skamie, nie otrzyma wic dziecka zgodnie z warunkami. Ptak krokodylowy - siewka afrykaska, Pluvialis aegipticus, ktra na grzbiecie krokodyla wyjada pasoytujce na nim owady, a nawet podobno zapdza si do otwartej paszczy w pogoni za muchami. Jeli nie chcesz mojej zguby, Krokodyla daj mi, luby. A. Fredro, Zemsta, 2, 8, 488-89; Klara do Papkina.

Kromer Marcin - 1512-89, kronikarz i pisarz, m stanu. z pochodzenia mieszczanin, od 1544 sekretarz Zygmunta Augusta, od 1579 biskup warmiski. Autor ac. kroniki De origine et rebtis qestis Polonorum, 'O pochodzeniu i czynach Polakw' (1555, t. pol. 1611: O sprawach, dziejach i wszystkich innych potocznociach koronnych polskich); doprowadza histori Polski do mierci Aleksandra (1506); przerbka kronik Jana Dugosza i Bernarda Wapowskiego, bronica niezalenoci kocioa od wadzy wieckiej i podnoszca zasugi magnatw; bez wikszego znaczenia jako rdo. Uzupenieniem tej kronikijest ksiga-informator ac. Polonia, sive de situ, populis, mnribus, magislratibus et repuhlica regni Polonici... (1577, t. pol. Wadysawa Syrokomli 1853: Polska, czyli O pooeniu, obyczajach, urzdach Rzplitej Krl Pol) krtka encyklopedia wiadomoci o Polsce Xvi w., ktr na prob autora wrczono Henrykowi Walezemu zaraz po wjedzie do Polski, "jako e przybywa do krain i ludw zupenie sobie nie znanych", a dziki informatorowi "nie bdzie si ju czu obco w pastwie tych narodw, nad ktrymi ma panowa". Nadzieje te si nie ziciy.

Kromlech - dolmen; krg monolitw. zazw. otaczajcych dolmen a. kopiec, z okresu neolitu, g. w Bretanii i Anglii; z walij. cromlech dos. 'zgita pyta'.

Kronborg - zob. Helsingor.

Kronika - dzieo hist. okresu przednaukowego; opis, zapis waniejeszych wydarze uoonych wg ich nastpstwa (czsto nie wyjaniajcy zwizku przyczynowego), w kolejnoci dat; rdw. kroniki wiata, roczniki, kroniki narodowe dynastyczne; z gr. chronikk 'roczniki' od chronos 'czas'. Chronica Boemorum - zob. Kosmas. Kronika Anglosaska - ang. Anglo-Saxon Chronicle, skompilowana przez zakonnikw pracujcych w rnych orodkach (zw. Winchester, Canterbury i Peterborough), stanowi przewanie suchy zapis chronologiczny w jzyku krajowym wypadkw w Anglii od pocz. ne. do po. Xii w. Zawiera te ywsze i szczegowsze ustpy, zw. opis walki z Duczykami w 893-97 i godu podczas wojny domowej za krla Stefana. Cz przed 893 moe, napisa (a. inicjowa) krl Alfred. Kronika Dalimila - a. Kronika czeska lub bolesawska, czes. Kronika eska nebo boleslavska, pierwsza wierszowana kronika w jz. czeskim; w Xvii w. historyk jezuita Bohuslav Balbin nada (bdnie zreszt) autorowi kroniki po raz pierwszy imi Dalimila; pisano j w latach 1308-26. Do 1125 jest naladownictwem kroniki Kosmasa (zob. Kosmas), pniej opiera si na innych rdach, jednak bez cisoci chronologicznej i krytycyzmu; ton jest mocno antyniemiecki. Kronika Galla (zob. Gallowie) Anonima - kronika ksit polskich, napisana 1113-16 na podstawie informacji dworskich przez nieznanego cudzoziemca w formie panegiryku na cze Bolesawa Krzywoustego, po acinie, jzykiem o niepospolitej wartoci artystycznej. Autor przeplata zrytmizowan "proz rymowan" ustpami wierszowanymi ("epilogami"). Kronika skada si z 3 ksig (poprzedzonych dedykacjami): I - do narodzin Bolesawa Krzywoustego, Ii - okres 1086-1109, Iii - okres 1110-13. Wszystkie pniejsze kroniki opieraj si na fundamentach Kroniki Galla. Kronika Janka z Czarnkowa - (zob. Janko) utwr pamitnikarski, napisany po ac. w 1376-87, opisujcy okres Kazimierza Wielkiego i jego siostry Elbiety, matki Ludwika Wgierskiego, zw. za dzieje opozycji wielkopolskiej za Ludwika i w czasie bezkrlewia. Utwr niezwykle ywy, interesujcy, peen plotek dworskich i atakw na przeciwnikw polit. kronikarza, daje barwny obraz ycia u schyku dynastii Piastw. Kronika Kromera - zob. Kromer. Kronika Nestora - zob. Powie (doroczna).

Kronika paryjska - zob. Marmur (Marmor Parium). Kronika Polakw - ac. Chronica Polonornm, napisana przez Macieja z Miechowa (zob. Miechowita) w 1510-19 po acinie, pierwsza drukowana historia Polski oparta na Dugosza i zastpujca jego nie wydane dzieo. Autor doprowadzi j do 1506; w ostatniej czci stworzy utwr samodzielny, ywy, humanistyczny. Kronika Sarmacji Europejskiej - ac. Sarmatiae Europeae descriptio, napisana w 1578 przez historyka polskiego (pochodzenia woskiego), Aleksandra Gwagnina (wac. A. Guagnini), obejmuje czasy panowania Zygmunta Augusta; t. na wiele jzykw, na polski w 1611. Cho oparta w znacznej mierze na Macieju Stryjkowskim, wzbogacona wasnym interesujcym materiaem hist. Kronika skandaliczna - fr. Chronique scandaleuse, nazwa nadawana niekiedy (bez dostatecznych powodw) kronice Journal de Jean de Roye fr., 'Dziennik Jeana de Roye', obejmujcej panowanie krla fr. Ludwika Xi. Kronika Thietmara - zob. Thietmar. Kronika wielkopolska - napisana po ac. ok. 1295, wyd. 1730 w Gnienie a. Poznaniu (t. pol. 1822), opowiada histori ksit i krlw "wielce rozlegego krlestwa polskiego, czyli krlestwa Lechitw" od zarania dziejw do 1272. Autotstwo przypisywano dawn. biskupowi poznaskiemu, Boguchwaowi, dzi przypisuje si Gocawowi (Godysawowi) Baszce z pniejszymi uzupenieniami Janka z Czamkowa. Po raz pierwszy w lit. polskiej wyraa si tu wiadomo wsplnoty sowiaskiej: autor powtarzaza kronikarzem czeskim podanie o synach ksicia Panonw, Lechu, Rusie i Czechu, eponimicznych protoplastach Lechitw, Rusinw i Czechw; przekazuje te podania o Szczerbcu (zob.), o Walgierzu (zob.) Udaym i Helgundzie, o Piotrze Wostowicu i in. Kronika Wincentego (zob.) zw. Kadubkiem - Historia polska, Kronika Polakw, ac. Historia polonica... Chronica Polonorum, skada si z 4 ksig obejmujcych histori Polski do 1202, traktowan jako odskocznia do rozprawy umoralniajcej, alegorycznej, naginajcej bez skrupuw fakty do dydaktycznego morau, wyoonego rozwlekle, sztucznie i kwiecicie. Mimo to gboki patriotyzm i religijno autora sprawiy, e Kronika bya niezmiemie poczytna, a od Xv w. uywana jako podrcznik szkolny i uniwersytecki; jeszcze do czasw Naruszewicza uwaano j za dzieo autorytatywne. Kronika wprowadzia wiele legend, jak o Kraku i Wandzie, jak relacje o mitycznych przewagach polskiego ora nad Aleksandrem Wielkim i Cezarem. Napisana na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego (ukoczona w kilkanacie lat po jego mierci), Kronika gloryfikuje krla jako monarch dbajcego o interesy monowadcw, cieszya si wic u nich szczeglnie dobr opini. Kronika wszytkiego wiata - Marcina Bielskiego (zob.) napisana po polsku, wyd. 1551, jedyna w lit. starop. prba przedstawienia historii powszechnej,

dawnej i wspczesnej (czasw zygmuntowskich, z ciekawymi postaciami, obrazkami ycia codziennego, pieniami pop.); przeredagowana przez syna autora, Joachima, i wyd. w 1597, staa si jako Kronika polska na lat 200 skarbnic informacji o dawnej Polsce dla szerokich mas szlachty polskiej. Kronika wyspy Paros - zob. Marmur (Marmor Parium). Kroniki - Ksigi Kronik, Ksigi Paralipomenon (gr. paraleipomena 'rzeczy pominite'), dwie ksigi Biblii, obejmujce dzieje od Adama a do edyktu, ktrym Cyrus, krl perski, pozwala Izraelitom wrci z niewoli babiloskiej do ojczyzny; w znacznej czci powtrzenie treci 2-4 Ks. Krl. Kroniki Anglii, Szkocji i Irlandii - (1577) zwane Kronik Holinsheda, cho Rafael Holinshed napisa tu tylko Histori Anglii. rdo wielu sztuk Szekspira i innych dramaturgw epoki elbietaskiej. Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego - zob. Dugosz Jan.

2 Kronos - mit. gr. tytan, najmodszy syn Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi), przywdca swych braci-tytanw, za rad matki wykastrowa ojca (ktry dlatego oddali si od Ziemi i pozostawi miejsce dla tytanw). Osignwszy wadz nad wiatem, Kronos polubi siostr Re i mia z ni dzieci: Hesti, Demeter, Her, Hadesa, Posejdona i Zeusa, ktre (z wyjtkiem ostatniego) zaraz po urodzeniu poyka, gdy wiedzia, e jedno z nich, z woli przeznaczenia, ma mu odebra wadz; zamiast Zeusa Rea podaa mu kamie owinity w pieluchy, ktry szybko poar. Zeus, wychowany potajemnie na Krecie, dorsszy, wystpi do walki z ojcem i zmusi go do zwrcenia poknitego rodzestwa i oddania wadzy. Opowie ta ma charakter tak prymitywny i niepodobny do innych mitw gr., e zapewne pochodzenie jej jest przedhelleskie. Nowszej daty i innego typu jest znane z Pindara zakoczenie dziejw Kronosa, ktry zrzucony wraz z tytanami do Tartaru, zostaje uaskawiony i rzdzi jako wadca Wysp Bogosawionych. Wadanie jego na Ziemi okrelano jako Zoty Wiek ludzkoci, czas, kiedy ludzie byli najszczliwsi, bo rwni. Tym moe tumaczy si jego zwizek z gr. witem zw. Kronia, obchodzonym w Attyce w okresie niw, kiedy panowie i niewolnicy razem ucztowali. Przedstawiany z sierpem. U Rzymian, utosamiony z Saturnem, sta si cywilizatorem ltalii.

Krosno - warsztat tkacki (dzi maszyna) do tkania przez przeplatanie nitek osnowy przez nitk wtku, wynalazek uwaany za jedno z najdoniolejszych osigni cywilizacyjnych czowieka pierwotnego (pierwsze warsztaty ok. 5000 pne.). Do Polski krosno tkackie przybyo z Chin przez Bizancjum i z czasem znalazo si w kadym domu, chopskim czy szlacheckim,

gdy wszdzie wyrabiano ptna lniane na bielizn, samodzia na siermigi, zgrzebne ptno paczene na grob odzie i worki, mieszane tkaniny z lnu i weny na kilimki, ratuchy, ubiory zimowe i in. Na krosnach haftowano jedwabiem, zotem, srebrem itd. Paska skrzynka, w ktrej wdrowni szklarze wiejscy (kroniarze) nosili szyby szklane.

Krotochwila - dawn. dowcip, figiel, art, rozrywka, zabawa, uciecha; krtki wesoy utwr sceniczny o czysto rozrywkowym charakterze, oparty na komizmie sytuacyjnym, nieporozumieniach, grotesce i bazenadzie, farsa; t. z nm. Kurzweil 'krotochwila'. Wszake te wszystkie wiata krotofile udz ciekawe zmysy krtk chwil, Bo czy to byska, czy puka, czy wieci, Wszystko z nikczemnym dymem na wiatr leci. A. Naruszewicz, Fajerwerk z ludzi, 29-32.

Krowa. Dojna krowa - zota ya, zoty interes, stae rdo dobrego dochodu. Krowa morska - zob. Morski. Krowa pyskiem doi - daj krowie w obie, ona da i tobie; ty jej daj w obku, ona tobie w szkopku. Pomnik krowy - w Leeuwarden, stolicy Fryzji (pn. Holandia), symbol bogactwa i sawy Fryzw i synnej, czarno-biaej rasy byda fryzyjskiego. Ruda (a. czarna) krowa w kropki bordo gryzie traw krcc mord - art. wierszyk dla nie mogcych wymwi goski "r"; por. Ostrg; Piotr (Nie pieprz, Pietrze...); Przepirka (Leciay trzy...). Siedem krw tustych - zob. Jzef (patriarcha). wita krowa - zob. wity. Wytukby (wymczyby) na jaowej krowie ciel - o zdziercy, pijawce, odrzyskrze a. o nudziarzu, mczybule, mantyce, gldzie, marudzie.

Krowodrza - dawna osada podmiejska Krakowa, dzi cz miasta na pn. od

Rynku Gwnego. Krowoderskie zuchy - krotochwila ze piewami i tacami (Krakw 1910) Stefana Turskiego o fumach i fanaberiach wzbogaconych rzemielnikw, chccych koniecznie uchodzi za wysz sfer. Zosia Gzymsik, crka mistrza murarskiego, zdobywszy wyksztacenie, po wielu komplikacjach staje przed otarzem z synem dziedzica Kozika, dawnego waciciela zakadu pogrzebowego, ktry si dorobi na morowej zarazie i udaje potomka Kossikw, szlachty wgierskiej. Brat Zosi, Kazek, koczy wysze studia i dostaje wreszcie rk Wandy Kaczek, crki krakowskiego tapicera, niedoszego rajcy miejskiego, mimo sprzeciww "pani radczyni", ktra marzy o ziciu z "sosjety".

Krcica - w Xvii i Xviii w. pistolet skakowy o krtkiej lufie i niewielkiej dononoci, g. do samoobrony. Wtem ksidz dostat z rkawa krcic: "Pal, Tadeuszku! krzykn, pal jak w jasn wiec!" A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 9, 305-306; dosta - 'wydosta, wyj'.

Krl - wadca koronowany, monarcha; figura w kartach, szachach, grze w krgle; od imienia Karla - Karola Wielkiego, poyczka sowiaska z Ix w., kiedy jeszcze or midzy spgoskami ulegao przestawce - z k-or-l utworzyo si k-ro-l (co ju w Xi w. byoby' niemoliwe). Arcychrzecijaski krl - tytu krlw Francji od po. Xv w. Choroba krlw - zob. Choroba. Co krlowie w szalestwie uczyni, to skrupia si na Grekach - ac. quidquid delirant reges, plectuntur Achivi, z Listw, 1, 2, 14, Horacego (o Agamemnonie i Achillesie); rozszerz. krlowie broj, a poddani pokutuj. Dla krla pruskiego - fr. pour le roi de Prusse, za darmo, dla cudzej korzyci; dla gupstw, bahostek. Gnuni krlowie - fr. les rois faineants, zob. Merowingowie. Grzeczno krlw zob. Ludwik Xviii. Jeeli flozofowie nie zostan krlami w naszych pastwach, albo ci, ktrych dzi nazywamy krlami i wadcami, nie zabior si serio do filozofii... to kopoty nie przestan drczy naszych krajw, a moe i caej ludzkoci z Republiki, 5, 473D, Platona; najsynniejsza zapewne sentencja fitozofa, ktra przycigna uwag niezliczonych pisarzy, od Polibiusza, Cicerona, Boecjusza i Rabelais'go do G.B. Shawa; ulubiona maksyma Marka Aureliusza, ktry sam by najsynniejszym przykadem

krla-filozofa, cho wielu innych wadcw, jak Konstantyn W ielki, Jakub I, Fryderyk Ii Pruski i Napoleon I, pretendowao do tego miana. Krl - kierki, ang. king, gra karciana. Krl baweny - nafty, stali itp. przest. najwikszy w kraju, zw. w USA, potentat jakiej dziedziny przemysu a. handlu. Krl chopw - przydomek (pierwotnie ironiczny) krla Kazimierza (zob.) Wielkiego. Krl wieczek - zob. wieczek. Krl Dagobert - zob. Dagobert I. Krl Dawid - A. Honeggera 2ob. Dawid. Krl-dobrze - ac. rex bene, zoliwy przydomek krla czes. i wg. Wadysawa Ii Jagielloezyka, powstay na skutek jego notorycznej skonnoci do ustpstw wobec magnaterii. Krl-Duch - w historiozoficzno-fantastycznym, nie dokoczonym, ostatnim (1847) poemacie (oktaw) Juliusza Sowackiego Krl-Duch, duch-geniusz wasny narodu, wcielajcy si kolejno w coraz nowe postacie dziejowe: w Popiela, Piasta, Mieczysawa (Mieszka I) i Bolesawa miaego. Krl-dziecko - wg Biblii, Eklezjastes, 10, 16: "Biada krajowi, ktrego krl jest dzieckiem, a ktrego ksita od rana ucztuj." Krl-dentelmen - Kiedy w 1849 rozpoczyna panowanie krl w. Wiktor Emanuel Ii, minister d'Azeglio powiedzia mu: "Historia liczy tak niewielu krlw, ktrzy s dentelmenami (ludmi honoru), e piknym zadaniem byoby teraz rozpocz tak seri." W kocu tego roku proszono krla, aby wpisa si na list spisu ludnoci Turynu; w rubryce "zawd" napisa: Re galantuomo w., 'Krl-dentelmen'. Krl elfw - du. Eller-Konge; nm. Erlknig; ang. Erlking, niekiedy t. bdnie jako krl olch; zoliwy duch mieszkajcy w lasach, wabicy dzieci, aby je nastpnie zabi. Legenda raczej literacka, spopularyzowana dopiero przez synny wiersz Goethego Der Erlknig zob. Elfy (Erlknig). Krl Francuzw - tytu nadany w 1830 Ludwikowi Filipowi dla podkrelenia faktu, e krl obrany zosta przez Izb Deputowanych. Krl i opat - facecja powstaia prawdop. w Vii w. ne. wrd ydw na Bliskim Wschodzie a. w Egipcie, popularna w caej Europie w kilkuset wariantach, w Polsce co najmniej od Xvi w. Krl a. cesarz, chcc zagarn majtek zamonego klasztoru, uzalenia jego dalsze istnienie od udzielenia przez mnichw trafnej odpowiedzi w cigu jednej doby na trzy pytania-zagadki, np.: 1. Co ja jestem wart? 2. Gdzie jest rodek wiata? 3.

Co ja myl? Opat i zakonnicy daremnie ami sobie gowy, gdy pastuch, ktry dowiedzia si o kopocie, podejmuje si udzielenia sam odpowiedzi i nazajutrz, przebrany za opata, odpowiada po sowizdrzalsku na wszystkie pytania, np.: 1. 29 srebrnikw (o jeden mniej, ni dawano Judaszowi za Pana Jezusa), 2. W naszym klasztorze (co krl moe sam odmierzy krokami na 4 strony wiata), 3. Krl myli, e ja opat, a ja jestem pastuch. Rozweselony wadca kapituluje. Krl i wglarz - czes. Kral a uhlir, opera opus 14 (1871, nowa wersja 1874, wyst. Praga 1921) Antonina Dvoraka. Krl jazzu - przydomek muzyka amer. Paula Whitemana (1890-1967), ktrego orkiestra (od 1919) staa si najsynniejsz z modnych zespow tanecznych swego czasu; przyczyni si niemao do komercjalizacji jazzu; rwnie tytu filmu (1930) o Whitemanie. Krl jest nagi - zob. Cesarz (Nowe szaty...). Krl Kloc - w bajce Ezopa aby domagajce si krla Zeus zrzuca im drewniany kloc, a kiedy skar si na jego bezczynno, posya im bociana, ktry je poera z apetytem; przen. krl rzdzcy statecznie i w pokoju, ale nie dajcy odczuwa swej wadzy; wybr midzy sab a tyrask wadz; por. aba (Chciay aby krla...). Krl Kofetua - poemat symf. (1911) Ludomira Ryckiego. Krl krla - nazywano tak kardynaa Richelieu, 1585-1642, z powodu jego wpywu na krla fr. Ludwika Xiii. Krl krlw - tytu wielu dawnych wadcw Wschodu, jak iraski szachinszach, etiopski negusa nagast; przen. w Biblii i modlitewnikach chrzec. Bg. Krl kurkowy - zob. Bractwo (kurkowe); Kurek. Krl lasw - db, ktry nie tylko opiera si burzom, ale take pozwala wyrasta w swoim cieniu kruchym krzewinom. Krl Lasu - ac. Rex nernorensis, kapan Diany, ktry musia uama zot ga (podobnie jak to uczyni Eneasz przed zejciem do Hadesu) i zabi w pojedynku swego poprzednika, nim obj swe funkeje w witym Gaju Diany koo Arycji nad jeziorem Nemi w Grach Albaskich (rodk. Italia). Omwienie tego mitu otwiera dzieo Jamesa G. Frazera Zota Ga, ang. The Golden Bough, i wyjania jego tytu. Krl Lear (Lir) - zob. Lear. Krl Marek - zob. (krl) Marek. Krl mw - mit. gr. tytu nadawany zarwno Zeusowi, jak i Agamemnonowi.

Krl miasta Is - zob. Is. Krl mimo woli - fr. Le Roi magre ui, jedno z arcydzie fr. opery komicznej (Pary 1887) Emmanuela Chabriera. Krlem jest Henryk Walezy, a rzecz dzieje si w fantastycznej Polsce, gdzie, bez troski o prawd historyczn, przeciw krlowi wybucha bunt, na szczcie zaegnany, a w czasie ucieczki Henryka z Polski dociga go wiadomo o powstaniu ludowym, ktre opowiada si za nim, wobec tego krl wraca i panuje dugo i szczliwie! Krl olch - zob. wyej Krl elfw. Krlowie maj dugie rce - ac. an nescis longas regibus esse manus? 'Czy nie wiecie, e ...?' z Heroid, list 17, w. 166, Owidiusza; ich wadza daleko siga. Krlowie maj wiele uszu i oczu - z Cyropedii, 8, 2, 12, Ksenofonta. Autor opisuje, jak Cyrus rozsnu szerok sie szpiegw, rozdajc prezenty i godnoci, a w kocu poddani jego obawiali si szepn cho sowo przeciw wadcy. Krlowie s miertelni, ale Rzplita jest niemiertelna - powiedzenie krla Stanisawa Leszczyskiego. Krl panuje, ale nie rzdzi - ac. rex regnat et non gubernat, z sejmowego przemwienia (1605) kanclerza Jana Zamoyskiego. Krl pasterz - w. 11 re pastore, dramat muz. Pietra Metastasia, wyst. w Wiedniu 1751 z muzyk Giuseppe Bonno. Muzyk do tego dramatu pisao pniej wielu innych kompozytorw, m.in. Gluck (Wiede 1756) i Mozart (Salzburg 1775). Krl Petaud - zob. Petaud. Krl Pnocy - Mieszko I, wg okrelenia Ibrahima (zob.) ibn Jakuba. Krl Roger - zob. Roger Ii. Krl Rzymu - zob. Orltko. Krl rzymski - zob. Rzymski. Krl si bawi - fr. Le Roi s'amuse, dramat hist. wierszem (Pary 1832) Victora Hugo. Trybulet, garbaty bazen krla fr. Franciszka I, wychowuje w sekrecie przed dworem ukochan crk, Blanche. Dworacy odkrywaj jej istnienie, a krl, udajc zwykego studenta, uwodzi j, nie wiedzc zreszt, kim ona jest. Dowiedziawszy si o tym, Trybulet ponie zemst i nasya skrytobjc na krla spieszcego na randk z Blanche. Gdy jednak ma ju wrzuci do Sekwany worek z ciaem krla, ciegi puszczaj, a byskawica

owietla twarz Blanche, ktra dowiedziawszy si o planach ojca, daa si zabi pod oson nocy, ratujc w ten sposb ycie swego uwodziciela; zob. Franciszek (I); Rigoletto; Trybulet. Krl Soce - fr. Le Roi-Soleil, Ludwik Xiv. Krl swingu - tytu przyznany klarnecicie chicagowskiemu Benny Goodmanowi (ur. 1909), ktry w latach 30. Xx w. tchn nowe ycie w jazz amer. Krl Teodor w Wenecji - w. Il re Teodoro in Venezia, opera (1784) Giovanniego Paisiello, wg Kandyda Woltera. Krl Ubu - (A. Jarry) zob. Ubu. Krl umar; niech yje krl! - fr. Le roi est mort; vive !e roi!, okrzyk, ktrym zawiadamiano oficjalnie z okna paacu krl. zgromadzone tumy o mierci krla fr., po raz pierwszy po mierci Karola Vii w 1461, po raz ostatni po mierci Ludwika Xviii w 1824. Krl w kadym calu - z Krla Leara, 4, 6, 109, Szekspira; krl Lear o sobie. Krl walca - Johann Strauss modszy, 1825-99, ktry doprowadzi do doskonaoci form walca wiedeskiego i napisa m.in. takie walce, jak Nad piknym, modrym Dunajem (1867), ycie artysty (1867), Opowieci Lasku Wiedeskiego (1868), Wino, kobieta i piew (1869), Wiedeska krew (ok. 1871) i Walc cesarski (1888). Krl wczgw - (ang. The Vagabond King) romantyczna komedia muz. o fr. poecie i wczdze Francois Villonie (Nowy Jork 1925; wyst. pol. Warszawa 1937) Rudolfa Frimla; libretto: Brian Hooker i W. H. Post wg sztuki Justina McCarthy'ego If I Were King, forma przejciowa od komedii muz. do musicalu; film z Jeanette MacDonald i Dennisem Kingiem (1930); film z Kathryn Grayson i Oreste Kirkopem (1955). Krl w Thule - zob. Thule. Krl wymowy - przydomek retora gr. Arystydesa Eliusza, gr. Ailios Aristeides, 129-189, stawianego jako mistrza wymowy obok Demostenesa i Isokratesa. Krl Yvetot - zob. Yvetot. Krl z narodem, nard z krlem - haso olbrzymiej manifestacji w Warszawie na w. Stanisawa, 8 V 1791, ku czci krla stojcego na czele reformatorw, ktrzy 5 dni wczeniej, poniekd w drodze zamachu stanu, uchwalili Konstytucj 3 Maja. Miaa ona, jak si spodziewano, odrodzi nard i pastwo.

senat i posy Po dniu Trzeciego Maja w ratuszowej sali Zgodzonego z narodem krla fetowali; Gdy przy tacu piewano: "Wiwat Krl kochany! Wiwat Sejm, wiwat Nard, wiwat wszystkie Stany!" A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12, 686-90; koncert Jankiela. Krl zwierzt - lew. Krl cik - (Picrochole) zob. (krl) cik. Krl ycia - przydomek pisarza ang. Oscara Wilde'a, synnego w swoim czasie nie tylko ze swej twrczoci, ale take ze stylu ycia; por. Paradoks (Lord). Ksiga czterech krlw - zob. Cztery. Ksiga krlw - zob. Szah-Name. Malowany krl - krl tylko z nazwy, nominalny, nie majcy wadzy. Niech yje krl! - ac. vivat rex, z Wulgaty, 1. Ks. Krl., 10, 24; por. God save the King. Po krlewsku - zob. Aleksander Wielki (i Poros). Trzej krlowie - zob. Trzy; Magowie. Ubu krl - zob. Ubu. W myli twojej nie uwaczaj krlowi... bo ptaki powietrzne gos twj zanios - z Biblii, Eklezjastes, 10, 20. Za krla Olbrachta wyginia szlachta - zob. Jan (I Olbracht). Za krla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa - przys.; zob. Pas; Sasi. Zarazem i krl wielki i rycerz waleczny - z lliady, 3, 179, Homera; o Agamemnonie; by to ulubiony wers Aleksandra Wielkiego, ktry zawsze mia przy sobie Iliad i Odysej; cytowane w Memorabiliach, 3, 2, 2, Ksenofonta, ktry nie pojmuje, co mogo skoni Homera do wychwalania u swego bohatera tych wanie zalet, ktrymi ten si nie odznacza. Z chopa krl - zob.

Krlestwo - kraj rzdzony przez krla; krl z krlow; wadza krlewska, rzdy, panowanie krla. Krlestwo moje nie jest z tego wiata - z Biblii, Ew. wg Jana, 18, 36; Jezus do Piata. Krlestwo niebieskie - wg wierze chrzec. miejsce, gdzie przebywaj dusze zbawionych wiemych. Krlestwo Polskie a. Kongresowe - pop. Kongreswka, krlestwo utworzone w 1815 na Kongresie Wiedeskim z ziem Ksistwa Warszawskiego (bez Poznaskiego) jako monarchia poczona z Rosj uni personaln. Krlestwo rodka - dawn. cesarstwo chiskie (pooone jakoby w rodku wiata).

Krlewita - dawn. dzieci, potomkowie krla; hist. pot. polscy magnaci majcy dobra na kresach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, nieograniczon wadz, wasne wojska, a czsto i prowadzcy wasn polityk zagraniczn.

Krlewna nieka - nm. Schneewittchen; ang. Snow-White; fr. Blanche-Neige, tytuowa bohaterka pop. bajki, pikna krlewna o biaej cerze (std nazwa), wygnana przez macoch, chroni si pod opiek zbjcw a. karzekw. Jednak macocha dowiaduje si od magicznego zwierciada o miejscu jej pobytu i, zawistna o jej urod, trzykrotnie wywouje jej letarg; za trzecim razem opiekunowie nie potrafi ju zbudzi krlewny i wkadaj j do szklanej trumny. Przejedajcy krlewicz budzi j pocaunkiem i bierze za on, a krlow-czarownic spotyka zasuona kara. Bajka znana we Woszech w Xvii w., spopularyzowaa si i przenikna do folkloru dziki wersji braci Grimm, a saw wiatow osigna przez film Disneya; por. picy (pita krlewna). Opatrznoci boskiej dzieo - udramatyzowana wersja bajki zamieszczona w Komediach i tragediach (1754) Urszuli Radziwiowej. Snow-White and the Seven Dwarfs - ang., 'nieka i siedmiu krasnoludkw', pierwszy penometraowy film kreskowy w kolorze (1938) Walta Disneya.

Krlewszczyzny - w dawnej Polsce - dobra ziemskie nalece do krla; poradlne, rodzaj dawnego podatku; por. Ekonom(ie); Chleb (zasuonych).

Krlik - krl, z dawn. nm. Kuniklin, Kuniglin (dzi Kaninchen), z ac. cuniculus 'krlik; jama, dziura w ziemi (wykopana jakoby przez krliki)'; nazwa bdnie t. z nm., bo rozumiano nm. formy faszywie, jako zdrobnienie od Knig 'krl'. Krlik dowiadczalny - czowiek, na ktrym dokonuje si dowiadeze medycznych, psychologicznych itp., rwnie o kobietach poddawanych zbrodniczym zabiegom operacyjnym w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Krlikarnia - paacyk na planie kwadratu z okrg sal centraln, zwieczony kopu, ozdobiony klasycystycznym portykiem kolumnowym, wzniesiony w 1789 przez D. Merliniego na skarpie wilanej na Wierzbnie w Warszawie; wzorowany na Villa Rotonda (koo Vicenzy) Andrea Palladia. Spalony w 1879 i 1939, po odbudowie w 1964 mieci muzeum rzeb X. Dunikowskiego. Nazwa czy si z terenem hodowli i polowa na krliki, ulubionym zajciem krolw saskich.

Krlowa - monarchini; ona krla; matka, samica zdolna do rozrodu (u mrwek, termitw, pszcz, trzmieli); hetman, figura w szachach (biaa i czarna a. czerwona). Biaa krlowa - Maria Stuart (zob.), nazwana tak od biaego stroju aobnego, jaki nosia w 1560 po mierci ma, krla Francji, Franciszka Ii. Kaesz mi, krlowo, rozdrapywa bolesne rany - ac. infandum, regina, iubes renovdre dolorem, z Eneidy, 2, 3, Wergiliusza; sowa, ktrymi Eneasz zaczyna opowiada Dydonie o wziciu Troi. Krlowa Adriatyku - Wenecja. Krlowa Bona umara - zob. Bona. Krlowa Francji - fr. La Reine de France, symfonia B-dur (ok. 1785-86) Josepha Haydna. Krlowa kwiatw - ra. Krlowa Mab - zob. Mab. Krlowa-matka - matka panujcego krla, wdowa po jego poprzedniku i ojcu. Krlowa mioci - Afrodyta a. Wenus. Krlowa Niebios - Matka Boska; u staro. Egipcjan Izyda, u Fenicjan i Kananejczykw Asztarte, u Grekw Hera, u Rzymian Junona i Hekate, a zw. Diana, czyli Ksiyc, zwana te Krlow Nocy i Krlow Pyww (tj.

przypyww i odpiyww). W Biblii, Jeremiasz, 7, 18: "Synowie zbieraj drewna, ojcowie podniecaj ogie, a niewiasty skrapiaj tuszczem, aby zrobi placki dla krlowej niebios", tj. dla Asztarte. Krlowa Nocy - posta z opery Czarodziejski flet (zob. Czarodziejski) Mozarta, symbolizujca Noc wraz z jej. tajnikami, koszmarami i urokami, ale take niewiadome moce instynktu, rwnie niezbdne do ycia jak moce rozumu; Cereus wielkokwiatowy, gatunek kaktusa. Krlowa pozy - zob. Bemhardt Sarah. Krlowa przedmiecia - wodewil (1899) Wadysawa Powiadowskiego, libretto aktora krakowskiego, Konstantego Krumowskiego, osnute na tle ycia podmiejskiej wwczas dzielnicy krakowskiej Zwierzyniec. Krlowa rzdzi barw - ac. regina regit colorem, krlowa (hetman) w pozycji wyjciowej w szachach stoi na polu swojej barwy, biaa na biaym, czarna na czamym. Krlowa Saby - Gounoda zob. Saba (La reine). Krlowa sportu - lekka atletyka. Krlowa Wieszczek - ang. Faerie Queene, alegoryczny poemat epicki (ks. I-Iii, 1590; Iv-Vi, 1596) Edmunda Spensera, pisany stancami 8-wersowymi z dodanym dziewitym wersem (schemat rymowy ababbcbcc); t form metryczn, stworzon przez autora, naladowali pniej Keats, Shelley i Ryron. Jest to wspaniae dzieo poetyckie Renesansu, stanowice wan dat w lit. ang.; poeta pracowa nad nim 20 lat i napisa tylko 6 z zamierzonych 12 ksig. Zaoeniem alegorii i jej licznych personifikacji i symboli miao by, zgodnie z panujc mod, zbudowanie moralne czytelnika. Ale nad kaznodziej wzi gr artysta, malarz i muzyk sowa, przedstawiajcy w rytmicznej defiladzie szeregi wspaniaych, barwnych obrazw, skomplikowanych przygd, bajecznych i symholicznych, ktre si wi z sob i rozdzielaj, gdzie bogowie Olimpu, fauny i driady mieszaj si z rycerzami i panamifeudalnymi. Pierwsz ksig autor dedykowa krlowej Elbiecie I, ktra jest ow "Krlow Wieszczek", a take Belphoebe, Mercill i Glorian. Kawaler Czerwonego Krzya, przypominajcy w. Jerzego, broni dziewicy Uny. 2. ksiga zawiera legend o Sir Guyonie, czyli Umiarkowaniu; 3. ksiga legend o Britomarcie, czyli Czystoci; 4. o Cambelu i Triamondzie, czyli Przyjani; 5. o Artegalu, czyli Sprawiedliwoci; 6. o Sir Calidorze, czyli Dwornoci. Tym arcydzieem (bez ktrego rwnie zjby pierwsze miejsce wrd poetw elbietaskich, jeli nie liczy dramaturgw) Spenser w peni zasuy sobie na miano "poety poetw". Krlowo! Boe, ycie jest przecie pikne! - nm. Knigin! O Gott, das Leben ist doch schn!, z Don Karlosa, 4, 21, Friedricha Schillera; markiz Poza do krlowej Elbiety de Valois. O! wsi, biaa atasem kwiatw jaboni (...). Twoja przeszo?... - to

wczora; A przyszo?... Ty nie amiesz gow, Zawsze u ciebie pora: W-czasw krlowo!... C. Norwid, Wie, 1 i 7-10.

Krucjaty - wyprawy krzyowe, szereg wypraw wojennych przedsiwzitych przez europ. chrzecijan midzy Xi a Xiv w. w celu zdobycia Ziemi witej na niewiernych (Saracenach); rozszerz. wszelkie wyprawy zbrojne podejmowane z inicjatywy papiey przeciw poganom a. przeciwnikom kocioa, dla rozprzestrzeniania a. przywrcenia wiary katolickiej. Wiele przyczyn sprawio, e apele papiey znalazy posuch nie tylko wrd ksit i rycerstwa feud., ale take wrd chopw; a w jednym wypadku nawet u dzieci. Udzia Polakw w krucjatach byt znikomy: prawdopodobnie chrzecijastwo w Polsce nie byo jeszcze zbyt mocne, a prcz tego nie brako pogan w najbliszym ssiedztwie; ale i na wyprawy religijne przeciw nim nie starczao zapau; moe powodem by brak skonnoci do fanatyzmu relig., co ilustruje anegdota z pocz. Xiii w., opowiedziana nie bez humoru przez Dugosza: Leszek Biay wymwi si przed papieem, e nie moe speni naoonego na obowizku udziau w krucjacie, bo w Ziemi witej zabrakoby mu miodu i wystudzonego piwa, do ktrego przywyk, a zwykej wody pi nie moe. Krucjaty wziy sw nazw od krzyw rozdawanych na soborze w Clermont (ac. crux dpn. cruci.s 'krzy'). 1. krucjata - proklamowana przez Urbana Ii w 1095 na synodzie w Clermont (w Owernii, rodk. Francja). Odzyskanie Grobu w., Jerozolimy (ziemskiej, obrazu Jeruzalem niebieskiej) i Ziemi w. rwnao si odbyciu penej pokuty. Zapa relig., perspektywa ekspansji terytorialnej dla arystokracji i bogatych upw dla wszystkich rozstrzygny (obok innych przyczyn) o entuzjastycznym przyjciu wezwania. Wyprawa kilkudziesiciu tysicy chopw rozproszona i wybita w drodze; niedobitki zniesione przez Turkw (1096). Druga wyprawa, rycerstwa (m.in. Godfryd z Bouillon, jego brat Baldwin I, Rajmund z St. Gilles, hrabia Tuluzy, Bohemond I, ksi Antiochii, Tankred, Robert z Normandii i Robert Ii Flandryjski), 1097-99, opanowaa Ma Armeni i Edess (gdzie Baldwin zaoy hrabstwo), Antiochi i Jerozolim. Zaoono Krlestwo Jerozolimskie z Gotfrydem z Bouillonjako wadc o tytule advocatus Sancti sepulchri ac., 'obroca Grobu w.' 2. krucjata - 1147-49, proklamowana przez w. Bernarda z Clairvaux po odbiciu Edessy przez Turkw, wyruszya pod wodz cesarza Konrada Iii i krla Francji Ludwika Vii. Rywalizacja przywdcw, zawi i zdrada byy przyczyn klski pod Damaszkiem. 3. krucjata - 1189-92, nastpia po zdobyciu przez Saladyna w 1187 Jerozolimy i Askalonu. Ogosi j Grzegorz Viii; wzili w niej udzia m.in. krl ang. Ryszard Lwie Serce, krl. fr. Filip Ii August i cesarz Fryderyk I Barbarossa (ktry zmar w czasie krucjaty). Wyniki jej byy znikome. 4. krucjata - 1202-04, prawdop. z namowy Wenecji odwiedziona od wyprawy na Egipt, zdobya, spustoszya i obrabowaa stolic cesarstwa bizantyjskiego Konstantynopol na spk z Wenecjanami, z ktrymi krzyowcy

podzielili si bajecznymi upami i utworzyli acikie cesarstwo Konstantynopola 1202-04. Krucjata dziecica dosza do skutku w 1212 (bezgrzeszno dzieci miaa pokona Saracenw), poprowadzona przez chopca-wizjonera-pasterza Stefana z Cloyes do Marsylii, skd ok. 30 000 dzieci w wieku 10-16 lat popyno nie do Jerozolimy, jak zamierzay, ale do pn. Afryki, gdzie te, ktre nie wymary w drodze, armatony sprzedali w niewol. Dzieci z Niemiec giny masowo w drodze przez przecze szwajc. gr. cz, ktra dotara do Brindisi, sprzedano Maurom w niewol. 5. krucjata - 1217-21 , bya wypraw na Egipt, g. orodek potgi islamu, pod wodz krla wg. Andrzeja Ii, ksicia austr. Leopolda Vi i Jana z Brienne. Zdobyto wprawdzie Damiett, ale musiano j ewakuowa po klsce wyprawy na Kair. 6. krucjata - 1228-29, przedsiwzita przez cesarza Fryderyka Ii, bya wizyt dyplomatyczn dla zawarcia zawieszenia broni, skutkiem ktrej muzumanie oddali (na 15 lat, jak si okazao) Jerozolim i inne wite miejsca. 7. ktucjat - 1248-54, zorganizowa krl fr. Ludwik Ix na wie o wziciu Jerozolimy przez egipskich Mameukw i klsce chrzecijan pod Gaz. Znw Egipt by celem ataku, znw pada Damietta i znw nie powid si marsz na Kair. Ludwik, po wyjciu z niewoli, powici 4 lata na umacnianie fortyfikacji chrzec. w Ziemi w. 8. krucjata - Upadek w 1268 Jafiy i Antiochii skoni Ludwika Ix do przedsiwzicia w 1270 kolejnej wyprawy krzyowej, tym razem na Tunis. Przerwaa j mier krla. 9. krucjat - 1271-72, prowadzi ksi Edward (pniejszy krl ang. Edward I). Wyldowa w Akne, ale wycofa si po zawarciu rozejmu. W 1289 muzumanie zdobyli Trypolis, a w 1291 Akr, ostatni chrzec. punkt oporu; Krlestwo Jerozolimskie przestao istnie. Wyprawy krzyowe na Ziemi wit skoczyy si. Opery: Ii crociato in Egitto w., 'Krzyowiec w Egipcie' (Wenecja 1824) Meyerbeera. I Lombardi alla prima crociata wi., 'Lombardowie w 1. krucjacie' (Mediolan 1843) Verdiego, przerbka w 1847 pt. Gerusalemme w., 'Jerozolima', wg Tommaso Grossiego (epos, 1826), libretto: Solari. Die Kreuzfahrer nm., 'Krzyowcy' (1845) Louisa Spohra.

Kruk - wg tradycji i legend ptak zej wrby, wieszczcy mier, przynoszcy zaraz i nieszczcia. Przesdy te powstay prawdop. z tego powodu, e kruki (i mylone czsto z nimi gawrony) cign za wojskiem na froncie w oczekiwaniu uczty z trupw ludzkich. W sztuce chrzec. kruk jest symbolem Opatrznoci, bo kruki, wg Biblii, karmiy Eliasza (zob.). Biay kruk - zob. Biay; Koronis. Kruk - ang. The Raven, poemat (1845) E.A. Poego, zapewne najbardziej

znany wiersz zachodniej pkuli. Tajemniczy kruk odpowiada na pytania autora nieodmiennie ponurym: Nevermore, 'ju nigdy'. Kruki Odyna - zob. Huginn i Muninn. Kruk krukowi oka nie wykole - ac. cornix cornici nunquam effodit ocellum, przys., swj do swego lgnie. Krukom wszystko wybacz, a gobie zadrcz! - ac. dat veniam corvis, vexatcensura columbas!, z Satyr, 2, 63, Juwenala; moralizatorzy pobaaj mczyznom, a potpiaj kobiety (za to samo). Pa kruki - dawne przys., zawisn na szubienicy. Rozdziobi nas kruki, wrony - zawiniemy na szubienicy; zwrot z pieni Idzie olnierz borem, lasem (zob.). Tytu opowiadania i zbioru opowiada (1895) Stefana eromskiego; zob. Inkwizycja 2. Ze kruki, ze jaja - ac. corvi mali malum ovum 'zego kruka ze jajo', przys. pochodzenia starogr. (V w. pne.) Wg anegdoty kto uczy si sofistyki (a wic i adwokackich kruczkw) u mistrza Koraksa ('Kruka'), z ktrym si umwi, e zapaci za nauk, gdy wygra pierwszy proces; gdy jednak zwleka z podjciem si sprawy, mistrz wytoczy mu proces o t zwok.. Wtedy pozwany owiadczy, e gdy wygra, nie bdzie musia paci z mocy wyrdku, a gdy przegra - z mocy umowy. Sdzia umorzy spraw i zakoczy rzecz sentenej o kruku i jaju.

Krupnik - zob. Krupy.

Krupp - niemiecki koncern hutniczo-grniczy i maszynowy, za. w 1811 w Essen przez Friedricha Kruppa. By najwikszym nm. producentem i dostawc broni, uzbrajajc Niemcy w 1857-1945. Prawnuczka zaoyciela, Bertha Krupp, polubia Gustawa von Bohlen und Halbach, ktry przybra nazwisko Krupp. W 1943 z rozkazu Hitlera koncem wrci w wyczne posiadanie syna Gustawa, Alfreda Kruppa, ktry w 1948 skazany, w 1951 uaskawiony przez amer. wadze okupacyjne, w 1955 odzyska w RFN zakady; po jego mierci w 1967 przestay by wasnoci rodziny Kruppw; zob. Dugi (Maks), Groby (Gruba Berta).

Krupy - (surowe, me gotowane) ziama zboowe oczyszczone i uszczone; kasza, z ktrej robi si potrawy; opad w postaci drobnych grudek lodowych. Krupnik - zupa jarzynowa a. misna zasypana kasz (krupami); napj alkoholowy, zazw. 40-procentowy, sporzdzony na wdce, miodzie i korzeniach, podawany zwykle na gorco; dawn. czowiek wyrabiajcy krupy a.

handlujcy nimi. Liczykrupa - sknera, skpiec, dusigrosz, kutwa.

Kruszwica - miasto nad jeziorem Gopo, na Pojezierzu Kujawskim, w woj. bydgoskim; w X w. jeden z gwnych orodkw pastwa Polan, w X w. monarchii wczesnopiastowskiej: siedziba biskupstwa (do 1159) i kasztelanii (Xii w.), podupada w Xiii w.; prawa miejskie w 1422; miasto zniszczone przez Szwedw w 1655-57. Kolegiata w. Piotra i Pawa - z 1. po. Xii w. (pierw. koci benedyktynw), bazylika o 3 nawach z transeptem, pierw. z dwuwieow fasad (obecna wiea z Xvi w.); romaski portal kolumnowy, romaska chrzcielnica i mensy w apsydach bocznych. Mysia Wiea - na pwyspie (dawnej wyspie) nad Gopem, w ktrej, wg synnej legendy, mia zgin poarty przez myszy krl Popiel (zob.), jest w rzeczywistoci pozostaoci gotyckiego zamku kazimierzowskiego z Xiv w., w 1655 zajtego przez Szwedw, a potem przez nich spalonego i zburzonego. Pozostaia po nim jedynie omioboczna wiea (wys. 327m) z rozlegym widokiem na miasto, jezioro i okolic.

Kruzensztern - Iwan (Adam) F., 1770-1846, podrnik i admira rosyjski, ktry w latach 1803-06 kierowa pierwsz ros. wypraw morsk dokoa wiata, na statkach "Nadieda" i "Newa". W wyprawie bra udziat F.F. Bellingshausen (zob.).

Kruganek - cig komunikacyjny biegncy wzdu zewntrznej ciany budynku w jednej a. kilku kondygnacjach, najczciej od strony dziedzica, z jednej a. kilku stron, na ktry otwiera si arkadami filarowymi a. kolumnowymi, przykryty stropem a. sklepieniem krzyowym; w klasztorach rdw. kruganek otacza w kondygnacji parterowej wirydarz (zob.); z nm. Kreuzgang.

Krwawy - por. Krew. Krwawa ania Sztokholmska cicie ok. 80 przywdcw opozycji szwedzkiej na rozkaz krla duskiego Chrystiana Ii w dniach 8 i 9 X 1520, po zagarniciu przez niego tronu Szwecji. Krwawa Niedziela - zdawienie manifestacji robotnikw petersburskich, kierowanej przez popa G.A. Hapona, 22 I 1905. W wyniku dokonanej przez wojsko masakry zgino ponad 1000, a rannych byo ok. 2000 osb. Tragedia ta przyczynia si znacznie do wybuchu rewolucji 1905-1907.

Krwawe - (w uyciu rzeczownikowym) dawn. grzywna sdowa za zabjstwo; dawn. prawo zezwalajce wonemu wysanemu na miejsce zbrodni na zabranie sobie odziey zabitego czowieka. Krwawe wesele - inna nazwa Nocy (zob.) w. Bartomieja, ktra odbya si w czasie uroczystoci weselnych Henryka Iii krla Nawarry (pniejszego Henryka Iv) i Magorzaty (crki Katarzyny Medycejskij). Krwawy chrzest - pierwsza bitwa, w ktrej kto bierze udzia, zw. jeeli zosta ranny; zob. Chrzest (ogniowy). Krwawy grosz - ciko zarobiony pienidz. Krwawy sd - nm. Das Blutgericht, pie buntu tkaczy lskich, anonimowa, piewana na nut pop. piosenki lud. Es liegt ein Schloss in Oesterreich, "Marsylianka ndzarzy" (Wilhelm Wolff, "miae zawoanie bojowe proletariatu" (Karol Marks), towarzyszce powstaniu tkaczy lskich w 1844. Pie liczy 12 strof, z ktrych 7 przewija si przez akcj Tkaczy (1894, wyst. pol. 1904), dramatu Gerharta Hauptmanna na temat powstania 1844; t. pol. wyd. 1898 Edmunda Libaskiego. Straszliwszy tutaj mamy sd Ni ten, co dusi skrycie, Wyroku nie ogosz nam, Gdy zabra id ycie. 1-4. Krwawy trybuna - krwawa rada, rada zaburze, sd wyjtkowy ustanowiony w 1567 w Antwerpii przez namiestnika Niderlandw, ksicia Alb, jako organ represji wobec opozycji przeciw wadzy hiszpaskiej.

Krygi - (l.poj. kryg) nienaturalne ruchy, dygi, ukony; dawn. wdzido koskie; z r.-g.-nm. krieg 'dwig, uraw'.

Krymhilda - Kriemhild, Krimhild, Grimhild, Kremold, Hildico, Ildico, Sienild, bohaterka Pieni o Nibelungach, nazwana Gudrun w Vlsunga Saga (zob.) i w tetralogii operowej Piercie Nibelunga Wagnera; zob. Nibelung.

Krymka - maa, okrga ezapeczka bez daszka; uszyta z alpaki, kamlotu, jedwabiu itp., rzadziej z haftowanego aksamitu (tiubietiejka); z ukr., od nazwy Pwyspu Krymskiego, gdzie bya ona nakryciem gowy Tatarw.

Krynolina - obszerna spdnica w ksztacie dzwonu, upita na obrczach a. sztywnej wosiance, noszona przez elegantki w latach 1840-65; podobnie: fortugay, spdnice na obrczach z trzcin (hiszp. verdugos) w Hiszpanii od 1468 i rogwki (fr. paniers), spdnice rozpite na 2-8 krgach fiszbinowych we Francji Xviii w., take i w Polsce; z w. crinolino dos. 'materia o wtku z wosia i osnowie z lnu'.

Krypa - dua, przewozowa, otwarta, paskodenna, czworoboczna, wyduona d rzeczna do przewozu towarw, czasami z pomieszczeniem mieszkalnym na rufie, uywana od Xix w.; barka; z nm. Krippe 'b, obek; szopka'.

Krypta - staro. podziemny korytarz sklepiony; starochrzec. sklepione pomieszczenie z grobem witego w katakumbach; (na p) podziemne sklepione pomieszczenie, usytuowane zwykle pod prezbiterium kocioa, gdzie skadano relikwie a. chowano zmarych; z ac. crypia 'sklepienie; jama' od gr. krypie z krypts 'ukryty'. Krypta grobowa Mickiewicza i Sowackiego - w katedrze wawelskiej, pod posadzk nawy, z wejciem naprzeciw kaplicy Lipskich; w biaym, kamiennym grobowcu zoono tu w 1890 zwoki Adama Mickiewicza, a w grobowcu z czarnego marmuru w 1927 Juliusza Sowackiego. Krypta w. Leonarda - w katedrze wawelskiej, z pocztku Xii w., pozostao drugiej wawelskiej katedry, fundowanej przez ksicia Wadysawa Hermana. Surowa, romaska, trzynawowa krypta z ciosw kamiennych; nawy oddzielone omioma kolumnami o krtkich trzonach. Krypta stukolumnowa - w podziemiach katedry romaskiej w Gurk w Karyntii (pd. Austria), trzynawowej bazyliki z transeptem, zbud. w 1043, przebud. w 1140-1200.

Kryska - zob. Kreska.

Kryspin - (ac. crispus 'kdzierzawy') imi witego, Rzymianina patrycjuszowskiego rodu, ktry wg tradycji mia z bratem, Kryspinianem, uda si pod koniec Iii w. do Soissons, aby nawraca tam Gallw, zarabiajc na utrzymanie szewstwem. Skazani przez cesarza Maksymiana na mier, przetrwali wszelkie prby zgadzenia ich, pki im w kocu nie ucito gw. Zostali patronami szewcw.

Kryspinady - prezenty na cudzy koszt; w. Kryspin mia szy darmo buty ubogim ze skry nie bdcej jego wasnoci. Kryspin - posta z w. commedia dell'arte, szelmowski, otrowski suga, mistrz intryg, ktry przeszed do komedii hiszp. jako typ "Gracioso", a pniej, na pocz. Xviii w., do komedii fr. w Kryspinie, rywalu swego pana (1707) A.-R. Lesage'a i w Spadkobiercy uniwersalnym (1708) J.-F. Regnarda.

Krystyna - imi gr.-ac. Christi(a)na r.. od christianus 'chrzecijanin'. w. Krystyna, umczona za Dioklecjana, wg legendy nie utona wrzucona do wody z kamieniem myskim u szyi, std patronka mynarzy i eglarzy. W Polsce imi czstsze pod wpywem Krzysi Drohojowskiej z Pana Woodyjowskiego Sienkiewicza. Krystyna, crka Lawransa - norw. Kristin Lavransdatter, bohaterka tytuowa trylogii powieciowej (1920-22, wyd. pol. 1929) Sigridy Undset, arcydziea pisarki norweskiej (laureatki Nagrody Nobla 1928). Imponujca, cho nie zawsze sympatyczna posta Krystyny, dumnej, pysznej, ale zdolnej do bezgranicznej mioci, upartej dziewczyny, trudnej w poyciu ony, cudownej matki, na epickim tle skandynawskiego redniowiecza (pocz. Xiv w.), gdy pogaskie ideay wikingw ustpuj nowej etyce chrzecijaskiej. Krysia leniczanka - nm. Frsterchristl, najpopularniejsza operetka (Wiede 1907, wyst. pol. Warszawa 1908) Georga Jarno, libretto: Bernhard Buchbinder, wprowadzajca ladem Ptasznika z Tyrolu Zellera elementy folkloru. Rzecz dzieje si w Wiedniu w 1764. Cesarz Jzef Ii jest dobrotliwym partnerem "rezolutnej, modej leniczanki". Synna aria Krysi z I aktu: "Cesarzu, cesarzu, potne imi twe!"

Krystyna - 1626-89, krlowa Szwecji 1632-54, z dynastii Wazw, crka Gustawa Ii Adolfa. Wychowawcy uczynili z niej jedn z najwyksztaceszych kobiet swego czasu, ale starajc si wychowa j jak chopca, wzmocnili wrodzone tendencje do wielkiej swobody zachowania. Gdy przeja rzdy z rk regenta Oxenstierny, ktrego Richelieu nazwa "niewyczerpanym rdem mdroci", moda krlowa przekomie puszczaa jego rady mimo uszu, demonstrujc zarozumiao, agresywno, chwiejno, ktre przesaniay wielkie zalety jej intelektu. Pocztkowe zainteresowanie sprawami pastwowymi ustpio szybko upodobaniom humanistycznym, ktre przycigny na jej dwr wielu artystw i uczonych, jak Kartezjusza, Hugona Grotiusa i wielu innych, z ktrymi dyskutowaa bez koca, nie troszczc si o godzin dnia czy nocy. Kartezjusz zazibi si, idc na lekcj z krlow o pitej rano. Wielu jej rozmwcw byo take jej faworytami, gdy pragna y jak mczyzna nie rezygnujc z przywilejw kobiety, ale nie chciaa, wbrew naciskom doradcw, wyj za m, aby si nie wiza; wolaa, z braku dziedzica, wyznaczy swego kuzyna Karola (pniej Karola V) na nastpc

tronu. Kaptowaa sobie zwolennikw rozdawaniem tytuw, pienidzy i dbr krlewskich, ktrych liczba w czasie jej panowania stopniaa do poowy. Znuona obowizkami i brakiem popularnoci u poddanych, abdykowaa w 1654 pod naciskiem opozycji, opucia kraj w mskim przebraniu, przesza na katolicyzm i osiedlia si w Rzymie. Dwukrotnie prbowaa powrci do kraju i odzyska tron, ale bez skutku. W Rzymie przebywaa do mierci w otoczeniu ludzi sztuki i nauki, kolekejonowaa ksiki i obrazy, ale kapryno usposobienia i niekompetencja finansowa utrzymyway jej interesy w stanie permanentnej katastrofy; zob. te Akademia (arkadyjska). Kristina - dramat (1900) Augusta Strindberga; najbardziej znane z dzie lit. na ten temat, daje obraz krlowej odpowiadajcy mizoginicznej koncepcji autora (kobieta deprawuje i niszczy mczyzn), ale jak najdalszy od prawdy hist. Krlowa Krystyna - film (1934) Roubena Mamouliana z Gret Garbo w roli tytuowej.

Krystyna de Pisan - zob. Christine de Pisan.

Krysztaowy. Krysztaowy czowiek - (a. charakter) szlachetny, nieskazitelny, uczciwy. Paac Krysztaowy - ang. Crystal Palace, chluba epoki wiktoriaskiej, pierwszy wielki budynek przeznaczony na wystaw powszechn, zbudowany w londyskim Hyde Parku w 1851 cakowicie ze szka i elaza. Po zamkniciu wystawy przeniesiony w 1854 do Sydenham, gdzie dodano mu dwie wiee, przez wiele lat grujce nad okolic; urzdzano w nim wystawy, koncerty itp. Zniszczony przez poar w 1936, budynek zosta zrwnany z ziemi w 1941, gdy stanowi dogodny punkt orientacyjny dla lotnictwa nieprzyjacielskiego. Sfera krysztaowa - zob. Sfera (niebieska). Sklepienie krysztaowe - archit. utworzone z paskiej czaszy przez obcicie jej czterema paszczyznami pionowymi, z wcitymi wizkami ostrosupw, w ktrym gsta siatka eber i eberek, przecinajc si, tworzy figury geometryczne. Wrenie z kuli krysztaowej - prastara forma przepowiadania a. jasnowidzenia, oparta na domniemaniu, e pewne osoby potrafi, patrzc dugo i uparcie w wypolerowan kul krysztaow, zobaczy wydarzenia przysze albo dziejce si obecnie w jakim odlegym miejscu. Sceny te maj si im rzekomo przedstawia rwnie wyranie jak na matwce aparatu fotograficznego.

Krywua - laska obrzdowa uywana na obchodach kultowych i weselnych w dawnej Litwie, obsyana, aby zwoywa lud na wita i wiece; z lit. kriwule.

Krzak gorejcy - zob. Mojesz.

Krzemieniec - miasto w Ukr. SRR, w obwodzie tarnopolskim. W 1226 wymieniony jako grd warowny ksistwa halicko-woyskiego, nalea do Litwy od po. Xiv w.; prawa miejskie w 1438; od 1569 nalea do Korony; w 1638 pierwsza drukarnia i szkoa; po bitwie korsuskiej w 1648 miasto zdobyte i zamek (z Xv w., rozbudowany przez krlow Bon w Xvi w.) zburzony przez Krzywonosa; w 2. rozbiorze przyczony do Rosji; w 1919-39 nalea do Polski; miejsce urodzenia Juliusza Sowackiego. Liceum Krzemienieckte - synna uczelnia mieszczca si w dawnym (ok. 1720) kolegium jezuitw, przebudowanym przez J. Kubickiego w 1804 na szko, noszc w 1805-19 nazw Gimnazjum Woyskiego. Wysoki poziom, czynicy z niego orodek ycia umysowego, zaskarbi mu u wspczesnych przydomek Aten Woyskich. Zlikwidowane w 1831 po upadku powstania listopadowego (reaktywowane w zmienionej formie w okresie 1922-39). Zaoycielem Liceum by Tadeusz Czacki przy wspudziale Hugona Kotaja. Wykadowcami byli m.in. Alojzy Feliski, Joachim Lelewel, Jzef Korzeniowski, Ludwik Osiski, Micha Wiszniewski, Euzebiusz Sowacki, a uczniami - m.in. Antoni Malczewski, Feliks Bernatowicz, Maurycy Gosawski, Karol Sienkiewicz.

Krzesany - taniec bdcy skadnikiem taca gralskiego, pod wzgldem ruchowym utosamiany z drobnym, charakteryzujcy si tzw. krzesaniem, tj. uderzaniem pit o pit; melodie (tzw. nuty) do krzesanego s w tempie do ywym, metrum 2/4.

Krzesiwo - zob. Hubka.

Krzeso - dawn., dzi art., zaszczytna godno, urzd, stanowisko (krzeso senatorskie, kasztelaskie, biskupie, prezydialne itd.). Krzeso drkowe - w senacie dawnej Polski niszy urzd senatorski, urzd senatora drkowego.

Krzeso elektryczne - zob. Fotel (elektryczny). Kasztelan krzesowy - zob. Kasztelan. Ale nie do si w krzele sporym i wygodnym, Trzeba jeszcze co wicej: by siedzenia godnym; Bo krzeso nie nadaje rozumu i cnoty. I. Krasicki, Kasztelan, 17-19. Po c (zaraz) ama krzesa? - zob. Aleksander Wielki (Aleksander Macedoski by bohaterem...).

Krzeszw - wie w kotlinie rdgrskiej nad rzek Zadm (dopyw Bobru), 7 km na pd. od Kamiennej Gry, w woj. jeleniogrskim. Opactwo benedyktynw - za. w 1242 przez ksin Ann, wdow po Henryku Ii Pobonym. W 1292 ksi widnicko-jaworski Bolesaw I osadzi tu cystersw sprowadzonych z Henrykowa. Dawne opactwo naley do najpikniejszych zabytkw pnego baroku na lsku; koci z 1728-30, z wntrzem o wystroju rokokowym; na portalu i fasadzie rzeby praskiego rzebiarza Prokoffa, stalle i organy A. Dorasila, freski G.W. Neuherza; w rokokowej kaplicy-mauzoleum grobowce Piastw widnickich: Bolesawa I i Ii (Xiv w.), oraz ich on; dwupitrowy gmach klasztorny z 1774.

Krzta - przest. odrobina, kroszyna, dziebo, krztyna; dzi tylko: krzty, ani krzty, bez krzty. Do krzty - przest. zupenie, cakiem, doszcztnie.

Krzyszkowo - wie w woj. poznaskim, gdzie w 1157 cesarz Fryderyk (zob.) I Barbarossa zawar pokj z Bolesawem Kdzierzawym, ktry sta si lennikiem cesarza, zoy mu hod i zapaci pokany okup; jednak celu wyprawy nm. na Polsk Fryderyk nie osign, bo nie udao mu si umieci na tronie krakowskim wygnanego ksicia Wadysawa Ii.

Krzysztof - imi gr.-ac. Christoph(orus) 'nioscy Chrystusa'; rdw. Krzysztof, wity koe. wsch. i zach., wg legendy gr. barbarzyca, z rodu olbrzymw psiogowcw (Kynokefalw), po nawrceniu ponosi mier mczesk za czasw Dioklecjana; inna legenda przedstawia go jako syryjskiego

olbrzyma-pustelnika, ktry, pokutujc za dawne grzechy, przenosi podrnych przez rzek; pewnego razu, przenoszc dziecko, powiedzia: "Dzieci, wystawio mnie na wielkie niebezpieczestwo, nigdym jeszcze nie dwiga ciszego brzemienia"; na co dziecko odparo: "Nie dziw si, bo nosi na sobie cay wiat i grzechy jego", po czym objawio si jako Chrystus (legenda ta jest zapewne odbiciem lud. etymologii imienia). Kult witego na Wschodzie od Vi w. Czczony jako patron rycerzy, podrnych, poszukiwaczy skarbw, eglarzy, wreszcie automobilistw; chronicy od powodzi, ognia i trzsienia ziemi. Populamy i w Polsce: pie z Xvi w., kamienica pod Cristophorem (dzi Krzysztofory) w Krakowie, relief na kamienicy Przybyy przy rynku w Kazimierzu nad Wis. Obrazy: J. van Eycka, H. Memlinga, P.P. Rubensa i in. La legende de St. Christophe - opera-oratorium (Pary 1920) Vincenta d'Indy.

Krzywula - krzywy, zakrzywiony kij, pastora itd.

Krzywua - krzywosz, krzywio, znany tylko z nazwy instrument muz. dty drewniany o zakrzywionym ksztacie, uywany w Xvii w. w polskich orkiestrach wojskowych; moliwe, e bya to polska nazwa krummhornu (kromornu).

Krzywy - nieprosty, wygity (znaczenie zachowane do dzi): dawniej prcz tego, przen. zy, niecny, winien ("com ja ci krzyw?"), opaczny, faszywy, nieyczliwy; std: Krzywda dawn. 'fasz, kamstwo; obelga, blunierstwo'; dzi tylko: 'szkoda wyrzdzona niezasuenie'. By komu krzyw(ym) - niechtnym, nieprzyjaznym, nieprzychylnym, nieyczliwym, wrogim. Krzywa przysiga - dawn. krzywoprzysistwo. Krzywa Wiea - zob. Wiea. Krzywe zwierciado - w pewien sposb wygite, zdeformowane, odbijajce postacie ludzkie w ksztatach groteskowo znieksztaconych, karykaturalnie wypaczonych; przen. karykatura czego (rwnie abstrakcji).

Krzy - motyw ornamentalny i znak symboliczny znany wikszoci kultur od zamierzchych czasw. Uywany w Kartaginie w celach dekoracyjnych. Krzye runiczne stawiali na granicach posiadoci Skandynawowie; wznoszono je na

grobach krlw i bohaterw. Cicero donosi (De divinalione, 2, 27 i 80, 81), e laski augurw miay ksztat krzya. By rwnie symbolicznym znakiem witym Egipcjan. Dwie babki drodowe z krzyem odkryto w Herkulanum. Krzy by witym symbolem u Aztekw na dugo przed Cortesem; czczono krzy w Cozumel i Palenque, w Tabasco symbolizowat boga soca; by emblematem Quetzalcoatla jako wadcy 4 stron wiata i 4 wiatrw. Cz krgosupa powyej miednicy; dawn. osona rkojeci szabli; z tac. crux dpn. crucis 'krzy'. Krzy staro. narzdzie kary mierci, ktre przyszo od Scytw i Asyryjczykw przez Persw do Kartagiczykw i (po I. wojnie punickiej) do Rzymian, stosowane przez nich do nie-Rzymian i do niewolnikw (kara zniesiona przez cesarza Konstantyna Wielkiego); godo chrzecijastwa (przedstawiajce narzdzie mki Chrystusa); przen. wiara chrzecijaska. Z drzewem Krzya w. czy si bardzo wiele legend (por. w. Helena); wg tradycji mia zosta zrobiony z 4 rodzajw drzewa: palmy, cedru, oliwki i cyprysu. Uycie krzya jako przedmiotu kultu w chrzecijastwie byo jednym z celw ataku ikonoklastw bizantyjskich i zostao w 787 rehabilitowane przez 2. sobr nicejski. Krucyfiks (krzy z postaci Jezusa) by ju wtedy rozpowszechniony, ale posta pocztkowo malowano a. wyobraano w paskorzebie na krzyu (styl ten zachowa si na chrzec. Wschodzie); realistyczna figura umierajcego Jezusa, upowszechniona w okresie Renesansu, popularna jest u rz.-katolikw do dzi, rwnie w postaci maych, prywatnie posiadanych krucyfiksw. Krzy by godem krucjat (zob.), a std-emblematcm templariuszy, kawalerw maltaskich i Krzyakw, a od rycerstwa przeszed do heraldyki (ktra rozrnia prawie 300 odmian krzya), do chorgwi, orderw i odznacze; por. Karawaka; Labarum. Do najbardziej znanych odmian nale: krzy aciski (n. ac. cruix immissa 'spuszczony') o wyduonej dolnej poowie supa (najbardziej kojarzcy si z Ukrzyowaniem); krzy grecki o czterech promieniach rwnej dugoci; w. Andrzeja (crux decus sata 'ksztatu rz. cyfry X'); krzy w. Antoniego a. tau 'gr. litera T' (crux commissa dos. 'zczony') w ksztacie lit. T; kotwicowy, z rozwidleniami w ksztacie ramion kotwicy na 4 kocach; podwjny, powstay przez naoenie na siebie krzya greckiego i krzya w. Andrzeja; widlasty, w ksztacie lit. Y; z uchwytem (crux an.rata), ANKH, klucz ycia, w staro. Egipcie symbol ycia; maltaski (rycerski) grecki o promieniach rozszerzajcych si od rodka i rozwidlonych u koca (oznaka joannitw); trjlistny (cru.x stellata 'gwiadzisty'), grecki, z trjlistkiem koniczyny a. gwiazd na 4 kocach; laskowany. grecki o 4 ramionach koczcych si prostopad krtk kresk; lotaryski, w grnej czci supa przekrelony mniejszymi ramionami, czteroraminny; papieski, w grnej i dolnej czci supa przekreloy mniejszymi ramionami, szecioramienny; prawosawny, papieski z dolnymi mniejszymi ramionami ustawionymi ukonie; zdwojony, utworzony przez 4 krzye ac. schodzce si w rodku podstawami; swastyka (crux gammata dos. 'krzy gamma'), gammadion, krzy grecki o 4 promieniach zaamanych w poowie dugoci pod ktem prostym w tym samym obrotowym kierunku; litewski (jagielloski) w ksztacie 2 krzyy greckich poczonych wsplnym pionowym promieniem; jerozolimski, laskowany z 4 maymi krzyami laskowanymi umieszczonymi midzy ramionami duego. Czerwony Krzy - zob. Czerwony.

Droga krzyowa - zob. Droga. Krzy komentatora - (ac. crux interpretum) trudne do zrozumienia i wyjanienia miejsce tekstu. Krzyowa sztuka - dawny polski sposb walki na szable, zw. krzywe; nazwa rzekomo od dwch krzyujcych si ci: pierwszego z gry, drugiego poziomego na odlew zza ucha. Ujawszy repier, lekko jakby szpad dwigna I nad gowami goci byskawic mign. Przypominajac polskie fechtarskie wykrty: Krzyow sztuk, myca, cios krzywy, raz city, Cios kradziony... A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12, 314-18; o Kniaziewiczu. Krzyowy ogie - jednoczesny ostrza tego samego celu z wielu stron. Krzyowy ogie (pyta) - na ledztwie, w czasie przesuchania, zasypywanie przesuchiwanego gradem pyta, aby nie zostawi mu czasu na konsekwentne faszowanie zezna. Krzy paski - zob. niej Znosi krzy. Krzy (Poudnia) - (ac. Crux) konstelacja nieba poudniowego, w Polsce niewidoczna, z czterema jasnymi gwiazdami tworzcymi krzy; zawiera Worek Wgla, ciemn mgawic pyow. Krzy wgierski - pop. nazwa krucyfiksu mistrzw koloskich z ok. 1410 w kociele w. Seweryna w Kolonii; dawne malowido na drzewie lipowym;jak czsto w gotyku, odstpiono od tradycyjnego ksztatu i utworzono krzy z dwch rozwidlajcych si gazi. Krzy, wieniec i wiecha - zob. Karczma. Krzyyk - znak muz. podwyszajcy nut o p tonu; pot. przest. dziesitek lat (np. "idzie mu na pity krzyyk", tj skoczy 40. rok ycia). Krzy(yk) na czym postawi (pooy) - zrezygnowa z czego ostatecznie, nie bra wicej w rachub, uzna co za stracone, zakoczone, niewarte dalszych zachodw, machn na co rk, wybi sobie to z giowy. Krzy(yk) na drog (da komu) - by zadowolonym z czyjego odjazdu,

odejcia; odprawi z niczym a. z wymwk. Lee krzyem - twarz w d, z rozkrzyowanymi ramionami, zazw. na znak pokuty. Nosi (bra, dwiga) swj krzy - brzemi swych cierpie i trosk; por. Biblia, Ew. wg Mat., 10, 38; uk., 14, 27; aluzja do starorzymskiej ustawy nakazujcej skazanym na ukrzyowanie nie swj krzy na miejsc egzekucji. Ognisty krzy - ang. Fiery Cross a. Fire-cro.s.s, dawny sygna bdcy wezwaniem klanw szkockich na rozpoczynajc si wojn. Byt to krzy drewniany z jednym ramieniem opalonym w ogniu, a drugim unurzanym we krwi zwierzcej (symbol ognia i miecza; por. Ogie), przesyany od klanu do klanu. Symbol przejty od Szkotw przez Ku-Klux-Klan (zob.), sucy jako sygna do akcji: duy drewniany krzy zatknity w ziemi i podpalany o zmierzchu, aby by widoczny w caej okolicy. Podpisa si krzyykami - (zamiast liter), jak to czyni analfabeci. Pod tym znakiem zwyciysz - ac. In hoc signo vinces, wg legendy cesarz rz. Konstantyn Wielki (zob. Konstanty) w czasie marszu na Rzym ujrze mia na niebie wieccy krzy z podpisem greckim: En touto nika 'tym zwyciysz', po czym pokona Maksencjusza pod Saxa Rubra w pobliu Rzymu, 23 X 312. Podobne legendy opowiadano take o innych zdobywcach; por. Danebrog. Rycerze Czerwonego Krzya - zob. Templariusze. Sd krzya - rodzaj sdu boego wprowadzonego za panowania Karola Wielkiego; oskarony i oskaryciel musieli skrzyowa ramiona na piersi, a kto z nich duej wytrzyma w tej pozycji, wygrywa spraw. Wyprawy krzyowe - zob. Krucjaty. Zakon krzyowy - zob. Krzyacy. Znak krzya uczyni - narysowa krzy w powietrzu w obrzdowym gecie bogosawiestwa (np. na drog); przeegna si. Znosi krzy paski (od kogo), mie z kim krzy paski - mie utrapienie, skaranie boskie, udrk, zmartwienia.

Krzyacy - przyjta w Polsce nazwa nm. zakonu rycerskiego (w Niemczech zw. Deutscher Orden 'Zakon Nm.'), oficjalnie: Zakon Szpitala NMP Domu Niemieckiego w Jerozolimie, za. w 1190 w Syrii, oparty na reguach templariuszy i joannitw. Zadaniem braci bya opieka nad pielgrzymami i chorymi oraz walka z niewiernymi; zachowywali celibat, nosili na zbroi

biay paszcz z czamym krzyem na lewym ramieniu; na czele Zakonu sta mistrz i kapitua. W 1226 wezwani przez Konrada Mazowieckiego do Polski, dla walki z Prusami; w 1231-33 opanowali ziemi chemisk; wspomagani przez ksit piastowskich podbili Prusy do 1283 i utworzyli tam pastwo zakonne; w 1237 poczyli si z zakonem Kawalerw Mieczowych (zob. Kawaler) w Inflantach; w 1308-09 zajli cae Pomorze Gdaskie i przenieli siedzib wielkiego mistrza z Wenecji do Malborka. Ekspansja zakonu przeciw Litwie i zagroenie Polski doprowadziy do zawarcia unii polsko-litewskiej w Krewie (zob. Krewo). W 1409 rozpoczli tzw. "wielk wojn" z Polsk, w ktrej ponieli w 1410 decydujc klsk pod Grunwaldem. W wojnie trzynastoletniej 1454-66 utracili Pomorze i zostali lennikami Polski; w 1525 wielki mistrz Albrecht Hohenzollern przeszed na luteranizm i sekularyzowa Prusy Krzyackie; zob. Hod (pruski). Krzyacy w Inflantach sekularyzowali Zakon w 1561. Lecz krzyackiego gadu nie ugaszcze Nikt ni gocin, ni prob ni dary. A. Mickiewicz, Grayna, 308-09.

Krzymo - chryzmo, olej w. (mieszanina oliwy i balsamu) powicany przez biskupa, uywany przy niektrych sakramentach i ceremoniach liturgii kat.; z ac. chrisma, od gr. 'ma'.

Krzytopr - synny renesansowo-manierystyczno-barokowy zamek w typie Palazzo inforiezza, w., 'pac otoczony fortyfikacjami', wzniesiony w 1631-44 w Ujedzie nad Koprzywiank (woj. tarnobrzeskie) przez Wawrzyca Senesa z Gryzonii (wsch. Szwajcaria) dla Krzysztofa Ossoliskiego. Jedna z najkosztowniejszych budowli swego czasu - nawet oby w stajniach byy marmurowe; plan budynku stanowi podobno istne kalendarium: 4 baszty, 12 wielkich sal, 52 pokoje i 365 okien. W kilkanacie lat po wybudowaniu zupiony przez Szwedw, reszta spona w 1770; ju przed rozbiorami w ruinie. Nazwa od wizerunku krzya i herbowego topora w marmurze, widniejcego przy wjedzie.

Ksantos - zob. Ko (Ksantos).

Ksantypa - gr. Ksanthippe, ona Sokratesa, zapewne druga, z ktr oeni si prawdop. pno, gdy pozostawi po sobie trzech maoletnich synw. Wrodzy kobietom cynicy urobili jej po wszystkie czasy opini sekutnicy, ktliwej jdzy, ktra zatruwaa ycie swemu mowi (poycie z ni miao

by dla niego wiczeniem w cierpliwoci). W podobny sposb traktuje j ju Ksenofont w Uczcie, 2, 10, Aelianus, Atenajos z Naukratis, Diogenes Laertios i in. Anegdoty na jej temat wymylano zapewne po to, aby dowie niszoci umysowej kobiety jako istoty z natury niezdolnej do filozofowania; przen. kobieta za, zoliwa, ktnica, wiedma. Obrona Ksantypy - dramat (Warszawa 1939) Ludwika Hieronima Morstina, najwikszy sukces teatralny autora.

Kserkses I - staropers. Khshayarsha, ok. 517-ok. 465, krl perski 486-65 pne., syn Dariusza I Wielkiego, chcia zrealizowa nieudany ojcowski zamiar podbicia Grecji, ale po klskach pod Salamin i Platejami, jak rwnie po cikich stratach poniesionych przez jego wojska od godu i zarazy w marszu przez Hellespont, zrezygnowat z walki. Budowa paace w Persepolis i Ekbatanie, finansowa fenickie prby opynicia Afryki. Zamordowany wraz z synem, na skutek spisku paacowego przez komendanta swojej stray przybocznej, Artabanosa. Identyfikowany z biblijnym Ahaswerem (zob.). Biczowanie morza - Herodot opisuje, jak Kserkses w marszu na Grecj kaza swoim egipskim i fenickim inynierom przerzuci przez Hellespont mosty z Azji do Europy. Fenicjanie budowali je z lin z biaego lnu, Egipcjanie z lin papirusowych. Po przerzuceniu mostw nadesza burza, ktra wszystko rozbia i rozerwaa. Kserkses, gboko dotknity t wieci, kaza wymierzy Hellespontowi 300 batw i spuci do morza par kajdan oraz wysat katw, aby napitnowali cienin rozpalonym elazem. Pacz Kserksesa - Opowiadano, e kiedy Kserkses odbywa w Abydos, nad HeIlespontem, przegld 1 700 000 wojska rnych narodowoci zamieszkujcych imperium perskie w przededniu wymarszu przeciw Grecji, rozpaka si na widok tego morza ludzkiego i powiedzia: "I pomyle, e za sto lat nikt z nich nie bdzie ju y!" Paka Kserkses, zgarnwszy Wschd cay na Greki, e za sto lat (dosy czas zamierzy daleki) aden si z tych na wiecie ywo nie ostoi; A w kilka dni, o ktrych za sto lat si boi, Wszytkich do szcztu zgubi. W. Potocki, Wojna Chocimska, 4, 1139-43. Kserkses - w. Serse, opera (Pary 1660) Cavallego (Piero Fr. Caletti-Bruni), libretto: Niccol Minato. Tragedia (1714) P. J. de Crebillona (ojca). Opera (Londyn 1738) G. F. Handla, libretto: N. Minato.

Ksidz - znaczy jeszcze w Xvi w. nie tylko jak dzi 'duchownego', ale i 'wieckiego panujcego', oznaczanego pniej, dla uniknicia nieporozumie, wycznie zdrobnieniem (od ksidz): ksi, ksicia, ksiciu, co cignito do ksicia, ksiciu.

Ksidz mi zakazowa - pop. piosenka ludowa. Ksidz mi zakazowa, abym nie caowa Za wiele, za wiele, A ja sobie musz uradowa dusz W niedziele, w niedziele. Ksia obora - ksia grud, boa rola, cmentarz, w wyraeniach: Pj na ksi obor umrze, Patrze na ksi obor by jedn nog w grobie. Ksie praacie, czemu tak nie yjecie, jako nauczacie? - przys. Kto ma ksidza w rodzie, temu bieda nie dobodzie - przys. Niemia ksidzu ofiara, pjd, ciel, do obory - przys.

Ksi - hist. wyraz obejmujcy dwa rdw. tytuy zachodnioeuropejskie rnego pochodzenia: 1. ac. princeps, fr. prince, nm. Frst-tytu wielkich feudaw rdw., przekazywany niekiedy potomkom jako tytu arystokratyczny, 2. ac. dux, fr. duc, nm. Herzog-w pastwie Karola Wielkiego dostojnik zarzdzajcy prowincj, majcy rwnie wadz wojskow, ktrego potomkowie albo utrzymywali wadz nad terytorium (jak nm. krlowie i ksita a do 1918), albo (jak we Francji) zadowoli si musieli tylko tytuem arystokratycznym; tytu dzi uywany przez panujcych w karowatych pastewkach, przez czonkw panujcych dynastii i rodw arystokratycznych; dawne zdrobnienie wyrazu ksidz 'wadca'; zob. Ksidz. Ksi - w. Il Principe; ac. De Principatibus, dzieo Niccolo Machiavellego (zob. Makiawel), najpilniej studiowane, najbardziej wychwalane i oczerniane dzieo literatury politycznej wiata, napisane od lipca do grudnia 1513 w willi zw. Albergaccio w pobliu San Casciano, dokd si Makiawel usun, popadszy w cakowit nieask u nowych wadcw Florencji, Medyceuszw. Ksika, wydana pomiertnie w 1532 w Rzymie, uwaana jest za rdo doktryny politycznej zwanej od nazwiska autora makiawelizmem, zalecajcej stosowanie podstpu, przemocy i obudy przy realizacji zamierze, nacechowanej cynizmem, przewrotnoci i brakiem skrupuw w deniu do osignicia celw uznanych za godziwe, w myl zasady "cel uwica rodki". Autor prezentowa tu jednak raczej praktyk polityczn wspczesnych Woch ni wasne przekonania. Ksi ujmuje szeroko problematyk wadzy, poczwszy od filozoficznej dyskusji o naturze i pochodzeniu ksistwa a do praktycznych komentarzy na temat stosunkw midzy ksiciem i jego poddanymi; chwalc bezwzgldno Borgii wobec jego wrogw, autor potpia bezsensowne okruciestwo. Obserwujc wosk polityk z cynizmem, widzi, jeden z pierwszych, polityczny interes Woch w deniu do wyzwoIenia si od obcych najedcw i do zjednoczenia. Uchodzi on take za odkrywc pojcia "racji stanu" i pierwszego teoretyka powszechnego obowizku suby wojskowej. Ksika jest jednym z arcydzie literatury i prozy woskiej; przetumaczono j wkrtce na wikszo jzykw europ. (wyd. pol. 1868); cieszya si niezrwnan popularnoci; bya te celem

niesychanie ostrych oskarze i obelg, zw. w 2. po. Xvi i 1. po. Xvii w. Ksi Asturii - tytu nastpcy tronu hiszpaskiego. Ksi ciemnoci - zob. Szatan. Ksi, cn psy wie - wyraenie przys., art., oznaczajce arystokrat bez majtku. Ksi Igor zob. Igor wiatosawowicz (Knia lgor). Ksi kocioa - wysoki dostojnik kocielny, majcy tytu z nadania papieskiego; kardyna. Ksi krwi - zob. Krew. Ksi maonek - ang. prince consort, m krlowej, nie majcy wadzy ani tytuu krewskiego. Ksi muzykw - przydomek kompozytora flam. Josquina des Pres, ok. 1450-1521, wybitnego reprezentanta szkoy flamandzkiej, twrcy polifonicznych utworw chralnych, relig. i wieckich, ktry wiksz cz ycia spdzi we Woszech. Ksi Piemontu - tytu nastpcy tronu dynastii sabaudzkiej, dawnych krlw Woch. Ksi poetw polskich - Ignacy Krasicki (przydomek nadany przez wspczesnych). Ksi tego wiata - zob. Diabe. Ksi d'Urbino - obraz (1465) Piero della Francesca, Florencja, Uffizi. Ksi Walii - tytu nadawany brytyjskiemu nastpcy tronu (ktry rodzi si jako ksi Kornwalii). Nie miejcie ufnoci w ksitach, w synach czowieczych, w ktrych nie masz zbawienia! z Biblii, Psalm 145, 3. Udzielny ksi - wadajcy dzielnic, ksistewkiem, obszemymi wociami itd. Wielki ksi - zob. Wielki (ksi; Wielka ksina Gerolstein).

Ksika - pierw. zdrobnienie od ksiga (zob.), do Xvi w. tylko w l. mn.: ksigi, w funkcji l. poj., pierw. knigi z prasow. rdosowu koniga 'litery', ktry w innych jzykach sow. da formy kniga, kniha.

Ksi Wielki - wie na pn.-wsch. od Miechowa, w woj. kieleckim. Paac Mirw - na wzgrzu, z zaoeniem ogrodowym z Xvi w., pnorenesansowo-manierystyczny, zbud. w 1585-95 dla biskupa Piotra Myszkowskiego, najwybitniejsze dzieo architektoniczne Santi Gucciego (lekko przebudowane w Xviii i Xix w.), na planie prostokta z obustronnie wysunit czci rodkow bryy; po bokach wolno stojce, jednakowe pawilony mieszczce pierw. bibliotek i kaplic.

Ksieni - przest. opatka, ac. abatissa, przeoona niekt. klasztorw, w ktrych skada si luby uroczyste; wyraz powstay przez cignicie, z ksigyni - dawn. 'panujca; przeoona klasztoru', r. . od ksidz (zob.).

Ksiga - por. Ksika; Kodeks; Biblioteka; Biblia. Biaa ksiga - zob. Biay. (I) ksiki maj swoje losy - ac. habent sua fata libelli; por. te niej Los ksiek zaley... Ksiga czterech krlw - zob. Cztery. Ksiga dobrej mioci - hiszp. Libro del buen amor, synny obszemy poemat poety hiszp. Juana Ruiza (Xiv w.), napisany w wizieniu, gdzie autor spdzi 13 lat z rozkazu biskupa Toleda. Podstaw poematu jest autobiograficzna opowie otrzykowska z licznymi wstawkami bajecznymi, lirycznymi i przypowieciami dydaktycznymi; "mio" w tytule naley rozumie jako chrzecijaskie umiowanie cnoty. Dzieo to byo tematem nie koczcych si dyskusji lit. w Hiszpanii. Ksiga drg i krlestw - dzieo oglnogeograficzne geografa hiszp.-arabskiego Abu Ubayd al-Bakriego (2. po. Xi w.), kompendium wczesnej wiedzy geogr., zachowane we fragmentach. Autor zamieci tam sprawozdanie Ibrahima ibn Jakuba (zob.) z podry do Niemiec i krajw ociennych, m.in. do Polski. Ksiga dungli - ang. The Jungle Book (1894, wyd. pol. 1900) i Druga ksiga dungli, The Second Jungle Book (1895, wyd. pol. 1902) Rudyarda Kiplinga, historia Mowgliego, "maego czowieka" zabkanego w indyjskiej dungli, ktry przyjty zosta do spoecznoci zwierzt, wychowany przez wilczyc, nauczony prawa dungli przez niedwiedzia Baloo, czam panter Baagher i pytona skalnego Kaa; dorsszy, powraca do ludzi; jedna z najsynniejszych powieci dla dzieci.

Ksiga Elblska - (tzw. Codex Neumannianus) najstarszy zbir polskiego prawa zwyczajowego (z Xiii i Xiv w.), zredagowany w rdw. jzyku niemieckim dla wadz zakonu krzyackiego na uytek podlegej mu ludnoci polskiej. Rkopis odnaleziono w bibliotece miejskiej w Elblgu w Xix w.; orygina zagin w czasie 2. wojny wiat. Ksiga Henrykowska - kronika klasztoru cystersw w Henrykowie (zob.) zaoonego w 1227 przez ksicia Henryka Brodatego, zawierajca spisane po ac. dzieje ich opactwa. Ksig I napisa opat Piotr w 1268-73, ksiga Ii powstaa po 1310 (wyd. 1854, t. pol. 1949); zob. Daj a ja pobrusz, a ty poczywaj. Ksiga krlewska - w Bibl. Jagielloskiej w Krakowie, dawana od po. Xvi w. do podpisu znakomitym gociom wstpujcym w progi Akademii Krakowskiej, takim jak np.: Henryk Walezy (1574), Stefan Batory (1578), Anna Jagiellonka (1576 i 84), Zygmunt Iii Waza (1588), krlewicz Wadysaw (Iv; 1608), car Dymitr Samozwaniec, Jan Zamoyski (1578), Jan Iii (1684), Maria Kazimiera, Stanisaw August (1787), Kociuszko, Franciszek Jzef I (1851 i 80) itd. Ksiga krlw - zob. Szah-Name. Ksiga ksig - Biblia. Ksiga Manu - zob. Manu 2. Ksiga Marco Polo, Opisanie wiata, zob. Polo Marco. Ksiga Mdroci - zob. Mdro. Ksiga Mormonw - pismo wite kocioa mormoskiego, wyd. po raz pierwszy w 1830, objawione jakoby zaoycielowi kocioa, Josephowi Smithowi, w 1827, jako "rwnolege do Biblii". Ksiga Rogera - zob. Roger Ii. Ksiga Saadiego - pers. Sandi Name, dzieo zawierajce 2 najsynniejsze utwory poety pers. Saadiego: Bustan (zob.) i Gulistan (zob,). Ksiga snobw - zob. Snob. Ksiga wiatoci - zob. Zohar. Ksigga zamknita na siedem pieczci - wg Biblii, Apok., 5, 1; niejasna, niezrozumiaa, zagadkowa. Ksiga z Kells - synny manuskrypt z Viii a. Ix w. zawierajcy 4 Ewangelie z przedmowami, streszczeniami i tablicami kanonicznymi, napisany majusku irl. ze wspaniaymi iluminacjami, wiadectwo wczesnej kultury celt., obraz wczesnordw. Irlandii, "kraju witych i uczonych";

sporzdzony prawdop. w Kells, w hrabstwie Meath (Irl.); Dublin, Trinity College. Ksiga Zmarych - nazwa dana na pocz. Xix w. zbiorowi formu magicznych i zakl na zwojach papirusowych znajdowanych w grobach a. sarkofagach egip., przy zmarym. Pochodz z okresu Nowego Pastwa ok. 1570-1085 pne.; sporzdzali je kapani tebascy dla zmarych z zamonych domw. W Ksidze umieszczano take opis egip. systemu kosmogonii i genealogii bogw oraz "spowied negatywn", tj. wyznanie bezgrzesznoci, do wygoszenia przed sdem Ozyrysa. Dodatkowo zaopatrywano zmarego w przewodniki po pastwie zmarych, takie jak np. Ksiga nowych drg (rednie Pastwo), Ksiga krainy podziemnej, Ksiga bram (Podziemia) a. Ksiga jaski (Nowe Pastwo).' Ksiga ycia - w Licie do Filipian, 4, 3, w. Pawe pisze o swych pomocnikach, e ich "imiona s w ksidze ycia", tajemniczej ksidze zawierajcej spisy wybranych i zbawionych, por. Apok., 20, 12. Ksigi dla syna Marka - ac. Libri, ad Marcum Jilium, zob. Kato Starszy (Rady dla syna). Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego - dwa mae traktaty (1832) Adama Mickiewicza, bdce rodzajem ewangelii polskiej czy katechizmu, dla emigracji po powstaniu listopadowym. Pierwszy jest wykadem historii ludzkoci "od pocztku wiata a do umczenia narodu polskiego", nowego apostoa ludzkoci, Chrystusa narodw, ostoi wiary i wolnoci, ktrego zmartwychwstanie nastpi wkrtce, a "wojna powszechna za wolno ludw" zniesie ucisk narodowy na caym wiecie. Drugi traktat to przewodnik postpowania dla "pielgrzymw polskich", dcych do "ziemi witej, Ojczyzny wolnej" przez obcy im, despotycznie rzdzony, kupiecki, zmaterializowany, bawochwalezy wiat. Ksigi uzupenia Modlitwa pielgrzyma i Litania pielgrzymska. Ksigi sybilli(skie) zob. Sybilla. Ksigi wieczyste - w dawnej Polsce rkopimienne akta sprzeday i kupna, zastawu, rkojmi itd. dotyczce nieruchomoci ziemskiej: zapisy i kwity, ugody i reformacje, sprzedae, manifesty i relacje. Nie wolno ich byo wynosi z kancelarii, a za wydarcie karty lub sfaszowanie zapisu grozia urzdnikowi kara mierci. Dzi - urzdowe rejestry ujawniajce prawa rzeczowe na nieruchomociach (do 1946 nazywane te ksigami hipotecznymi a. gruntowymi). Ksigi wiedzy astronomicznej - hiszp. Libros del saber de astronomia, najsynniejsze dzieo krla Kastylii, Alfonsa X Mdrego, 1220-84; pierwszy utwr hiszp. prozy naukowej. Jak przy wszystkich swoich pracach nauk., krl, uoywszy plan pracy, powierzy jej realizacj najsynniejszym uczonym swoich czasw, takim jak uczony arabski Rabisag z Toledo, ydowski - Judas de Cohen, uczeni woscy Giovanni z Messyny i Gherardo z Cremony, hiszpascy - Guillen Arremn d'Aspa, Gil de Tibaldo, Ferrando z Toleda; uczeni ci, dziki przekadom z arabskiego i chaldejskiego oraz dowiadczeniom wasnym, znacznie ucilili teorie Ptolemeusza. Dzieo zawiera: katalog znanych podwczas gwiazd, Ksigi Alfonsyskie, opisujce

rne instrumenty obserwacyjne zgromadzone przez krla w jego paacu San-Servando, i Tablice Alfonsyskie, zob. Alfons (X). Los ksiek zaley od pojtnoci czytelnika - ac. pro captu lectoris habent sua fata libelli; trudno przewidzie, ktra ksika przemwi do wyobrani czytelnika; z Terenejana Maura (Iii w.) De liueris..., 1, 1286. Pani Ksiga - Granth Sahib, zob. Jezioro (niemiertelnoci). Strze si czowieka jednej ksiki - przys., ac. cave ab homine unius libri; jednak Tomasz z Akwinu twierdzi, e jest "czowiekiem jednej ksiki" (homo unius libri), poniewa czyta tylko Bibli; por. Czowiek. wiat cay nie pomieciby ksig, ktre by naleao napisa - Biblia, Ew. wg Jana, 21, 25. Tworzeniu wielu ksig nie ma koca Biblia, Eklezjastes, 12, 12. Zota ksiga - w ktrej zapisuje si uroczyste wydarzenia i nazwiska zasuonych. adna ksika nie jest tak za, aby pod jakim wzgldem nie przynosia poytku - ac. nullus est liber tam malus, ut non aliqua parte prosit, z Listw, 3, 5, 10, Pliniusza Modszego jako ulubione powiedzenie Pliniusza St. ta ksiga - zob. ty.

Ksistwo warszawskie - utworzone przez Napoleona I na mocy traktatu tylyckiego 7-9 Vii 1807 jako pastwo niepodlege, w sojuszu z Francj, utworzone z ziem Ii i Iii zaboru pruskiego (bez Gdaska) z 104 tys km2 i ok. 2,6 mln ludnoci; po wojnie 1809 rozszerzone o odebrany Austrii Krakw z okrgiem, o Kieleckie i Lubelskie. Ksiciem warsz. zosta krl saski Fryderyk August. Ksistwo byo tylko formalnie niepodlegie, nie miao nawet Ministerstwa Spraw Zagr. Napoleon traktowat je jako rodek do ewentualnych rozgrywek politycznych i rdo posikw wojsk.; w 1813 zajte przez wojska ros.; w 1815 zlikwidowa je kongres wiedeski.

Ksiacy owiccy - ludno terenw rolniczych rodk.-zach. Mazowsza, dawnych posiadoci feudalnych arcybiskupa gnienieskiego (std prawdop. nazwa). Charakterystyczne barwne stroje lud. byy jeszcze w uyciu przed 2. wojn wiat., pniej niemal tylko jako kostiumy zespow piewu i taca a. na uroczystociach, jak na procesjach owickich w Zielone witki, w dniu Matki Boskiej Zielnej, a przede wszystkim w Boe Ciao, przycigajcych turystw z kraju i z zagranicy. ywe s jeszcze natomiast tradycje rkodziea lud. w ceramice, haftach i wycinankach.

Ksia obora - zob. Ksidz.

Ksina owicka - tytu przybrany, po nadaniu w 1820 dbr owickich wielkiemu ksiciu Konstantemu, przez jego drug on, Joann Grudzisk, 1799-1831.

Ksiniczka - crka ksicia. Ksiniczka czardasza - nm. Csardasfrstin, operetka (Wiede 1915, wyst. pol. Warszawa 1917) Imre Kalmana, libretto: Leo Stein i Bla Jenbach. Najpikniejszy, obok Wesoej wdwki, przykad nowej operetki wiedeskiej, najwikszy sukces kompozytora, ktremu wyjtkowe bogactwo arii i melodii Ksiniczki zapewnio wiatow saw. S to m.in.: "Artystki, artystki, artystki z variete", "Tak cakiem bez dziewcztek na nic wiat", "Bo to jest mio, ta gupia mio". Ksiniczka dolarw - nm. Die Dollarprinzessin, operetka (Wiede 1907, wyst. pol. Warszawa 1908) Leo Falla, libretto: A. M. Willner i Fritz Grunbaum wg komedii Gattiego i Trothy; rozsawia nazwisko kompozytora. Ksiniczka Trebizondy - fr. La Princesse de Trebizonde, operetka (Baden-Baden 1869) J. Otienbacha; jego 72. operetka, jeden z najtrwalszych sukcesw kompozytora. La Princesse de Navarre - fr., 'Nawarry', komediobalet (1745) J. Ph. Rameau. La Princesse jeune - fr., 'moda', opera (1872) Saint-Sansa.

Ksiyc - w pierw. znaczeniu 'may ksidz (tj. pan, panujcy)' w przeciwiestwie do "wielkiego ksidza" - Soca. Czowiek na Ksiycu - powszechna i dawna legenda europ. dopatrujca si w niewyranych dla goego oka cieniach na powierzchni satelity jakiej postaci ludzkiej umieszczonej tam za kar (niekiedy w nagrod). W Polsce widziano tam Adama i Ew, w. Jerzego na biaym koniu, mistrza Twardowskiego, zawieszonego midzy. niebem i ziemi (bo, niesiony przez diaba, zaczepi si kontuszem o rg Ksiyca), wreszcie Kaina z pak. Rozpowszechnione i u nas, i gdzie indziej (zw. w krajach protestanckich) byy wersje o czowieku ukaranym za prac w wito, w nocy (wtedy Ksiyc wciga go promieniami), za zbieranie chrustu w niedziel (aluzja do biblijnej opowieci o czowieku skazanym na mier za zbieranie drew w

sabat; Num. 15, 32-6). Czyni do nich aluzje Szekspir w Burzy, 2, 2 ("Stefano: Byem kiedy chopcem na Ksiycu. Kaliban: Jam ci tam widzia...Nieraz mi moja wskazywaa pani ciebie, psa twego i widy w twym rku", t. L. Ulricha), i we nie nocy letniej, 3, 1 ("Pigwa: Ktry z was moe przyj z krzakiem chrustu i latark... i wyobraa osob Ksiyca", t. St. Komiana), oraz Dante w Niebie, 2, 49-51 ("Co za mga to pynie po owym ciele? Na Ziemi z niej klec powie o ciernie noszcym Kainie", t. E. Porbowicza), gdzie Beatrycze wyjania poecie pochodzenie plam ksiycowych. W realistycznym micie Xx w. pierwsi ludzie na Ksiycu to Neil A. Armstrong i Edwin E. Aldrin, kosmonauci amer., ktrzy wyldowali na nim 21 Vii 1969. 1 1 75 0 2 108 1 4b 1 32 1 Bujda ksiycowa - zob. Bujda. Kalendarz ksiycowy - zob. Kalendarz. Ksiycowy Pierrot - zob. Pierrot. Ksiycowy wiat - w. Il mondo della luna, opera komiczna (Eisenstadt 1777) Josepha Haydna, libretto oparte na komedii Goldoniego. art zorganizowany kosztem mieszczucha Buonafedego, ktremu mniemany astrolog Ecclitico daje rodek nasenny; po przeniesieniu go do odpowiednio udekorowanego ogrodu wmawiaj mu, gdy si budzi, e znajduje si u cesarza Ksiyca; por. Abu Hassan. Limbus Ksiyca - zob. Limbus. Mody ksiyc - nowy ksiyc, ksiyc na modziku, w ksztacie cienkiego sierpa, rosncy, z rogami zwrconymi w lewo (na pkuli pn.). Pikny widok... wspaniae pustkowie - zob. Aldrin E. E. So na Ksiycu - iluzoryczne odkrycie, fatamorgana; Sir Paul Neal (Xvii w.) ogosi, e odkry sonia na Ksiycu. Okazao si, e do wntrza teleskopu dostaa si myszka, ktr Neal wzi za sonia na obserwowanym satelicie. Samuel Butler napisa na ten temat poemat satyryczny pod tyme tytuem. Sonata ksiycowa - nazwa nadana przez jednego z krytykw najpopulamiejszej sonacie (guasi una fantasia opus 27 nr 2; 1801) Beethovena, dedykowanej licznej hrabiance Julii Guicciardi, nieszczliwej mioci kompozytora, ktrej, wg romantycznych legend i domysw, wiat zawdzicza ma w utwr. Zamienie Soca (i Ksiyca) - zob. Soce.

Kszatrijowie - rycerze, druga z kolei (po braminach, kapanach) dawna

kasta hinduska; sanskr. kszarrija 'wojownik, rycerz'.

Ktesibios - grecki mechanik z Aleksandrii (Iii w. pne.), ktry dokona mia wielu wynalazkw, a wrd nich czterech o wielkim znaczeniu: zegar wodny (horologium) wskazujcy godziny rnej dugoci, zalenie od pory roku, organy wodno-powietrzne (hydraulis), dziao pneumatyczne (niepraktyczne, gdy zbyt szybko si zuywao), a przede wszystkim pomp-sikawk poarow (siphon) rczn, na wzr ktrej budowane s wspczesne, mechaniczne.

Kto ty jeste? - Polak may - pocztek popularnego wierszyka patriotycznego dla dzieci Katechizm polskiego dziecka Wadysawa Bezy (1847-1913). Kto ty jeste? - Polak may. Jaki znak twj? - Orze biay. Gdzie ty mieszkasz? - Midzy swemi. W jakim kraju? - W polskiej ziemi. 1-4.

Kuba - Kubu, zdrobnienie od Jakub. Zob. Bg (Jak Kuba Bogu). Kuba Rozpruwacz - (ang. Jack the Ripper) nieznany osobnik, ktry w 1888-89 popeni 9 morderstw na prostytutkach; sam nada sobie to imi, ktre stao si gone. Kubu fataIista - fr. Jacques le fataliste, posta tyt. powieci (wyd. pomiert. 1792-96, t. pol. 1915) Denisa Diderota, przypominajca troch Figara Beaumarchais'go, troch Sanczo Pans z Don Kiszota Cervantesa, troch kaprala Trima z Trislrama Shandy Sterne'a w niespjnoci i dygresyjnoci swego nieposkromionego gadulstwa, a troch samego autora; fatalista (tj. determinista, uwaajcy, e yciem rzdz lepe, przypadkowe siy, e czowiek udzi si, i nimi rzdzi), ktry jednak dziaa niekonsekwentnie, wbrew swoim tezom, protestujc przeciw zu, wierzc w sprawiedliwol w dobro i uczucie. Kubu rozmawia z panem na wszelkie moliwe tematy, bez adu i skadu, o swych aosnych przygodach z kobietami, o wolnoci, skaleczonym kolanie, determinizmie itd., przeplatajc to mnstwem anegdot, spord ktrych najtreciwsza mwi o strasznej zemcie pani de la Pommeraye na jej kochanku, margrabi des Arcis.

Kuban - dawn. apwka.

Kubbet es-sachra - meczet Omara (zob. Omar I), synna "witynia na

Skale", na wzgrzu Moria w Jerozolimie, omioboczna budowla z psferyczn kopu na cylindrycznym tambune, zbud. w 687-91 na pycie wityni jerozolimskiej (zob. Salomon), a zatem na witej Skale, na ktrej, wg legendy, Abraham (zob.) zoy ofiar. Pierwotnie koci bizantyjski (przebudowany). W legendzie muzum. jest to miejsce wniebowstpienia Mahometa.

Kubek w kubek - w Xv-Xviii w. dwa stykajce si krawdziami kielichy, z ktrych dwie osoby mogy (przy pewnej zrcznoci) pi jednoczenie, ofiarowywane zazw. jako prezent lubny; identyczny, zupenie taki sam, wykapany; jota w jot, kropka w kropk, identycznie; z ac. cupa, zob. Kufa.

Kubilaj - mong. Chubilaj, 121 5-94, wnuk Czyngis-chana, pierworodny syn Tuuja, od 1260 wielki chan mongolski, w 1264 przenis stolic z Karakorum do Tatu (obecny Pekin), w 1271 proklamowa mong. dynasti Jang w Chinach, w 1279 podbi Chiny pd. Jednak jego wyprawy na Japoni, pd.-wsch. Azj i Indonezj nie powiody si. Popiera chisk nauk i sztuk, a faworyzujc buddyzm, okazywa innym religiom tolerancj; rozwija handel zagr., zreformowa kalendarz, rozpoczt emisj banknotw, zaoy akademi cesarsk w swojej wspaniaej stolicy. Odwiedzio j kilku Europejczykw, m.in. Marco Polo, ktry pozostawi jej opis.

Kubrak - w Xvii-Xviii w. krtki ubir kobiecy cile przylegajcy do figury; w Xviii w. rodzaj skromnego, pciennego a. sukiennego kontusza dla suby; kapota, surdut; rodzaj kurtki z lichego sukna; z ukr., 'biedak' od tur. kubur 'okrycie' a. ze rdw.-ac. cubrum 'odzie'. Masz, diable, kubrak! - masz tobie! a to dopiero! tego jeszcze brakowao!

Kucja - zob. Kutia.

Kucza - kuca, zdr. kuczka, przest. stary, may, lichy dom; buda kramna, szaas, namiot, szopa. Std polska nazwa yd. jesiennego wita Namiotw Sukkot: Kuczki, Kucki, gdy ydzi modlili si i spoywali posiki w szaasach na pamitk pobytu na pustyni po wyjciu z Egiptu.

Kuczma - w Polsce Xvi-Xviii w. - okrga czapka futrzana bez daszka o

denku z niebieskiego sukna; dawn. derka na konia; z wg. kuscma.

Kudak - dawna twierdza poska na Zaporou, nad Dnieprem, tu naprzeciw ujcia Samary, przy pierwszym wikszym porohu dnieprowym, zw. Kojdackim, wzniesiona w 1635 z inicjatywy Stanisawa Koniecpolskiego (zob.), wg planw Guillaume'a Beauplana na wzr twierdz hol., aby przeci komunikacj midzy Zaporoem a reszt Ukrainy i zapobiega rozszerzaniu si powsta. Jednak zaraz po wybudowaniu twierdzy zdobyli j Kozacy pod wodz Sulimy, wycinajc zaog w pie. W 1637 odbudowano warowni i wzmocniono waami i fosami. Po wybuchu powstania Chmielnickiego Kudak, cakiem odcity od Rzplitej, dugo broni si w 1638 pod wodz Krzysztofa Grodzickiego; brak ywnoci i amunicji zmusi go do poddania si Maksymowi Nestorence, ktry nie dotrzyma warunkw honorowej kapitulacji. Na miejscu spalonego Kudaku powstaa wie Stare Kajdany.

Klifa - wielka beczka, kad drewniana o pojemnoci od kilku do kilkudziesiciu hl, w jakich dawn. leakowao piwo w browarach; gba, morda; pysk (psa legawego); ociay grubas, fasa, bela; pijaczyna; z nm. Kufe 'kad' od ac. cufa.

Kufstein - zob. Geroldseck.

Kuglarz - sztukmistrz, magik, dawn. te wdrowny aktor, marionetkarz; przen. krtacz, oszust; z nm. Gaukler od gaukeln 'pokazywa sztuki; figlowa; fruwa'. Kuglarz Madonny - fr. Le Jongleur de Notre-Dame, opera (Monte Carlo 1902) Julesa Masseneta; libretto: M. Lena.

Kujawy - historyczna dzielnica Polski, pooona midzy jeziorem Gopem, Wis i grn Noteci. Nazwa, przez pewien czas rozszerzona te na ziemi dobrzysk, pojawia si po raz pierwszy w Bulli (zob.) gnienieskiej z 1136. Do pocz. Xlll w. stolic Kujaw bya Kruszwica, a od ok. 1248 Inowrocaw. Kujawiak - trjmiarowy taniec lud. w spokojnym tempie, o rytmach mazurkowych, pochodzcy z Kujaw, taczony parami, pynnie, bez przytupywa, z obrotami jak w walcu, z przypiewkami; nazwa zanotowana po raz pierwszy w 1827; mieszkaniec Kujaw.

Jak Kujawy, to Kujawy! Stara bieda za mna k'sobie, A ja od sieb' migiem drobi; Jak si bieda od sieb' ruszy, Ja znw k'sobie, co mam duszy! (...) Jak Kujawiak si okrci, Na bok z drogi, wszyscy wici! M. Konopnicka, Na Kujawach, 24-28, 39-40.

Kukania - Szlarafia, fr. Cocagne, ang. Land of Cocaigne, nm. SchlarafFenland, "kraina mlekiem i miodem pynca", kraj nierobw i pasibrzuchw, gdzie poty grodzi si kiebasami, pieczone prosita biegaj po ulicach, gdzie w rynsztokach pynie wino, a w rzekach mleko, gdzie domy kryje si plackami i gdzie kto duej sypia, ten wicej zarabia, w folklorze polskim zwany niekiedy Krzczelowem a. Krajem Jczmiennym, kraj marze. wiat rdw., wci zagroony godem, zaspokaja tym mitem swoje aknienie jada i napoju. Opisana w dwch dzieach lit. Xiii w.; zob. te Bengodi; z w. cuccagna 'obfito'. Pieczone gobki nie przyjd same do gbki - przys., tzn. ycie to nie Szlarafia (Kukania)! Kraina lenistwa - obraz (1567) P. Bruegela St., Monachium, St. Pinakoteka.

Kukieka - zob. Lalka; przest. buka, niekiedy ze sodkiego ciasta. Dla przyjaciela (a. ssiada) najlepiej kukiek kupi, bo jeli mu si nie podoba, tedy j sam zjesz - dawne przys. Kukieki mistrza Piotra - hiszp. EI Retablo de Maese Pedro, 'Estrada mistrza Piotra', opera w 1 akcie Manuela de Falli, adaptacja muzyczna i sceniczna (Sevilla 1923) synnego epizodu z Don Kiszota, 2, 26, Cervantesa. W szopie obok obery w Manczy Aragoskiej mistrz Piotr urzdza przedstawienie teatru kukieek; wrd widzw jest rwnie Don Kiszot; gdy jednak na scenie szlachetny, Gayferos uwalnia z fortecy pikn Melisandr i ucieka wraz z ni przed pogoni, Don Kiszot wpada na scen i ciosami sztyletu kadzie trupem przeladowcw damy - drogocenne kukieki mistrza Piotra. Jeste pose, ale po kukieki - przys., tj. posyany po buki. Nie zasaniaj, bo nie miechowska kukieka - przys., w Miechowie wypiekano dawniej kukieki "przertki" z porowatego, przejrzystego ciasta.

Ku-Klux-Klan (wym. kju:klakskln) nazwa 2 tajnych organizacji terrorystycznych w USA: 1. 1865-69 w pd. stanach, za. przez byych konfederatw wojny secesyjnej dla utrzymania supremacji biaych nad

Murzynami; 2. 1915-58, ultranacjonalistyczna, konserwatywna, rasistowska, skierowana nie tylko przeciw Murzynom, ale take przeciw ydom, katolikom, darwinistom, pacyfistom, imigrantom itd.; pniej dziaajca sporadycznie i plegalnie; Ku-Klux rzekomo z gr. kyklos 'krg, koo'; zob. Krzy (Ognisty).

Kulawka - kuszyk, kusztyk, kulawiec, kij, kijas, szklany kielich bez nki i bez podstawy, ktry mona byo postawi tylko do gry dnem, a wypi naleao od razu, do dna; kulawek uywano w Xviii-wiecznej Polsce i Anglii; por. Ryton. Nie w kij dmucha - zob. Kij.

Kulbaka - dawn. drewniane siodo tatarskie, uywane rwnie przez Kozakw, Wgrw i Polakw; w Xviii i Xix w. siodo wojsk., zazw. o wysokim tylnym ku, kryte skr, z mantelzakiem przytroczonym z tyu, a olstrami z przodu.

Kulebiak - duy pieczony pierg nadziewany farszem z misa a. ryby, jarzyn (kapusty), ryu, z przyprawami; nazwa i potrawa pochodz. ros. (kulebiaka).

Kulfon - w Polsce Xviii w. dukat obernity (obcinany); moneta wytarta w obiegu; niezdara, gupiec, pokraka; wielki nos, nochal; dua, niezgrabna noga, kulas; krzywo nabazgrana, nieczytelna litera, bazgro.

Kulibin Iwan - 1735-1818, mechanik-wynalazca ros., samouk. Spord wielu jego projektw (jak pojazd pedaowy, most jednoprtowy d. 3007m, proteza nona, wycig osobowy, telegraf optyczny, parowiec) aden niemal nie zosta zrealizowany. W 1767 zbudowa najbardziej skomplikowany mechanizm owych czasw - zegar w ksztacie jaja, a pniej zegarek kieszonkowy, wskazujcy prcz godzin, minut i sekund dni tygodnia, miesice, pory roku i fazy ksiyca.

Kulig - kulik, staropolska zabawa zapustna, orszak w kilkoro (kilkanacie, kilkadziesit) sa, z muzyk, czsto w przebraniach, ktry zajeda bez zaproszenia do kolejnych dworw okoliczych, tam wrd zabawy i tacw ogoaca spiami, po czym, zabierajc z sob gwatem gospodarzy,

pdzi co ko wyskoczy na kolejn wizyt.

Kulikowe pole - rwnina w widach Donu i Niepriadwy, synna ze zwycistwa wielkiego ksicia wodzimierskiego Dymitra (zwanego dla upamitnienia tego zwycistwa Doskim) nad wojskami tatarskimi chana Mamaja w 1380, ktre zapocztkowao wyzwalanie si Rusi z zalenoci od Ordy. Bitwa staa si tematem wielu utworw. Zadoszczyzna - staroruska opowie poetycka z Xiv-Xv w. spisana przez Sofonija, mnicha z Riazania, opiewajca zwycistwo na Kulikowym Polu.

Kulturkampf - nm., 'walka o kultur'; w 1871-78 walka rzdu pruskiego (Bismarcka) z katolicko-separatystyczn opozycj; prowadzona dla powstrzymania wpyww papiea, zachowania "czystoci" kultury nm. i uzalenienia kocioa kat. od pastwa. Jej wynikiem byo wprowadzenie wieckoci szk w Prusach i obowizku lubw cywilnych, a take uzalenienie od pastwa obsady stanowisk koc. Na terenach polskich Kulturkampf czy polityk antykocieln z dziaalnoci germanizacyjn i antypolsk.

Kum - zob. Kmotr.

Kumys - sfermentowane mleko klaczy a. olicy, uywane jako napj przez koczownikw Azji rodkowej; z ros., od tur. kymyz.

Kuna - niewielkie, smuke, futerkowe, g. misoerne zwierz z rodziny asicowatych, ktrego skrki, podobniejak skrki biaek, popielic i wiewirek, wizane w pki po kilkadziesit sztuk, suyy w Polsce do Xiii w. za monet zdawkow; hist. kunica, odmiana prgierza, elazna obrcz przytwierdzona do supa a. do drzwi kocielnych, do ktrej przywizywano acuchem z obro za szyj przestpcw a. "rozpustnikw" dla ich pohabienia, na kilka dni lub godzin, np. na czas naboestwa; dawn. elazny uchwyt na pochodni.

Kunaksa - staroytna miejscowo nad Eufratem, o kilkanacie km na zach. od wspczesnego Bagdadu, pod ktr w 40l pne. rozegraa si rozstrzygajca bitwa midzy Cyrusem M. a jego bratem Artakserksesem Ii, opisana przez Ksenofonta w Anabazie, zob. Anabaza l. Armia Cyrusa, w ktrej walczyo

10000 greckich najemnikw pod wodz Spartanina Klearcha, bya ju o krok od zwycistwa, gdy Cyrus poleg w walce. Jego zdemoralizowane wojsko rozproszyo si, a Artakserkses zosta panem sytuacji. Odwrt dziesiciu tysicy Grekw na pnoc, ku morzu, stat si najbardziej pamitnym wydarzeniem tej kampanii.

Kunegunda (nm. Kunigunde, st.-g.-nm. kunni+gund 'rd+walka') maonka cesarza nm. Henryka Ii, Wg legendy oskarona o niewierno maesk, poddaa si sdowi boemu i przesza, nie uszkodziwszy stp, po rozarzonych do czerwonoci lemieszach; po mierci ma wstpia do klasztoru; zm. 1033. Cesarzowa Kunegunda - rzeba (przed 1237) u Drzwi Adama katedry w Bambergu (przedstawiajca moe anioa?). Prba ogniowa ces. Kunegundy - relief (pocz. Xvi w.) Tilmana Riemenschneidera na grobowcu ces. Henryka i ces. Kunegundy w katedrze w Bambergu.

B. Kunegunda - zob. Kinga.

Kunegunda - legendarna pani na zamku Chojnik (nm. Kynast) koo Sobieszowa (woj. jeleniogrskie) zbudowanym w 1364, spalonym w 1675. lubowaa, e wyjdzie za rycerza, ktry konno objedzie skrajem zwieczenia murw zamkowych, a potem przygldaa si z zimn krwi, jak jeden kandydat po drugim spadat w przepa. W kocu pewien nieznany rycerz dokona tej sztuki i zdoby jej serce, ale, zgorszony jej okruciestwem, odjecha. Temat znanych wierszy poetw nm. Teodora Krnera i Friedricha Rckerta. cieka Kunegundy - prowadzi do ruin zamku Chojnik.

Kunigund - dama rwnie okrutna, jak pani z Chojnika, posta z wiersza Rkawiczka (nm. Der Handschuh) Fr. Schillera (t. A. Mickiewicz), ktra poddaa rycerza Delorges prbie odwagi, proszc go o przyniesienie rkawiczki rzuconej midzy lwa i tygrysa; rwnie i ten rycerz dokona czynu i wzgardzi askami damy. W t. Mickiewicza dama nosi imi Marta, a rycerz - Emrod.

Die Kunst der fuge - nm., 'Sztuka fugi', cykl 19 utworw J. S. Bacha, zoony z 14 fug (prostych, podwjnych i potrjnych), kocowej fugi nie

dokoczonej, poczwrnej, na temacie BACH, oraz 4 kanonw na temat z wariacjami. Bach nie okreli instrumentw stanowicych obsad wykonawcz dziea, muzyka objawia si tu w postaci czystej, uduchowionej. Warto tego pnego dziea dla kultury jest niezmierna, zawiera ono kwintesencj sztuki Bacha, jest ostatnim, wzniosym wyrazem jego geniuszu, istn kopalni bezcennych skarbw; do niedawna uwaane za prac teoretyczn, a nie za muzyk yw, zostao wykonane po raz pierwszy na pamitnym koncercie Karla Straubego w 1927, w kociele w. Tomasza w Lipsku. Jest to rodzaj Bachowskiego testamentu, synteza trudu caego ycia w dziedzinie fugi, dzieo jego ostatnich lat, gdy kompozytor wiedzia, e gust epoki oddala si nieuchronnie od wszystkiego, co byo istot jego muzyki.

Kunsthistorisches Museum - nm., muzeum sztuki w Wiedniu, pod wzgl. wielkoci czwarta galeria wiata, ktrej podstaw byy zbiory Habsburgw, arcyksicia Ferdynanda (kolekcjonerstwo), arcyksicia Leopolda Wilhelma (malarstwo), jak rwnie zbiory Karola I Stuarta i ksicia Buckingham. W latach 1871-81 wzniesiono na Burgringu dwa symetryczne gmachy, jeden dla muzeum sztuki (do ktrego przeniesiono w 1891 wszystkie cesarskie zbiory), drugi dla muzeum historii naturalnej (nm. Naturhistorisches Museum). Muzeum sztuki obejmuje zbiory sztuki staro., rdw. i nowo. (m.in. 900 arrasw i gobelinw) oraz galeri obrazw, m.in. Pieter Bruegel, Perugino, Rafael, Tycjan, Giorgione, Tintoretto, Velazquez, van Eyck, Rembrandt, Rubens, van Dyck, Hals, Holbein, Drer, Altdorfer.

Kupaa - kupalnocka, kupaowa noc, odpowiednik polskiej sobtki (zob.) witojaskiej u Sowian wschodnich, dawna uroczysto ludowa, ktrej tradycyjne obrzdy przesilenia sonecznego, jak rozpalanie stosw, skakanie przez nie, pieni i tace, zbieranie zi itp. s pozostaociami przedchrzecijaskich sowiaskich ceremonii kultowych. Nazwa prawdop. od kpieli, ktrej dopiero od 23 czerwca, wigilii w. Jana, zaywa wolno byo bezkarnie, bo w. Jan Chrzciciel, stojc w wodzie (zob. Jordan), przewica z niej wszelakie rusaki, topielice i dziwoony.

Kupido - mit. rz. bg mioci, podobnie jak Amor utosamiony z gr. Erosem, przedstawiany jako nagi chopczyk z ukiem i strzaami; od ac. cupido 'podanie'. Kupido i Psyche - zob. Amor (i Psyche). Chopczyk z rczk uzbrojon Skoczy by mi raz na ono, I zapawszy mnie za szyj, Ukaza strzaeczek dwoje, Wiesz, kogo nimi przeszyj? Temiry serce i twoje. S. Trembecki, Kupido, 1-6.

Kupiec wenecki - Antonio, bohater tytuowy, cho nie najwaniejszy (zob. Szajlok; Porcja 2) komedii Szekspira (Londyn, ok. 1597, wyst. pol. Lww 1844), ktrego spotyka katastrofa finansowa, gdy wszystkie jego okrty wiozce towary zatony; dlatego nie moe spaci Szajlokowi dugu. Szekspir popenia tu zabawn omyk, nie biorc pod uwag okolicznoci, e Republika Wenecka to pastwo, przynajmniej w dziedzinie handlu i finansw, znacznie bardziej zaawansowane cywilizacyjnie ni elbietaska Anglia. Jego kupiec Antonio nie ubezpieczy swych statkw, co byo nie do pomylenia w Wenecji, wezesnym centrum ubezpiecze morskich; jedna z uliczek prowadzcych do Rialto nazywaa si ju wwezas Calle della Sicurta (ul. Ubezpieczeniowa), a agenci ubezpieczeniowi spisywali w Wenecji Xvi w. z klientami umowy na drukowanych formularzach! Inna sprawa, e uwzgldnienie tej sytuacji zburzyoby fabu sztuki.

Kur - zob. Kogut. Czerwony kur - zob. Czerwony. Pierwszy (drugi; trzeci) kur a. pierwsze (drugie; trzecie) kury - pora pierwszego (drugiego; trzeciego) piania kogutw, znak, e jest pnoc (wit, brzask; wczesny ranek, rano); zob. te Kogut (Pianie koguta). Puci kura - podpali, wznieci poar, podoy ogie, puci czerwonego koguta, puci z dymem.

Kura. Kura domowa - przen. kobieta pochonita cakowicie sprawami domu, rodziny, mieszkania, nie majca innych ambicji ani szerszych horyzontw mylowych. Kura faraona - zob. Faraon. Kura w garnku - zob. Henryk Iv. Kury im sadzi (a. maca) - w czasie powstania listopadowego gen. Jzef Chopicki mia si wyrazi lekcewaco o Piotrze Wysockim i podchorych: "Kury im maca, a nie rewolucj robi!" Nierade kury na wesele, ale musz - kury byy tradycyjn potraw weseln na wsi. Ptak, ktry znosi zote jaja - zob. Zoty. Rodem kurki czubate - dziedzicznie, z pochodzenia, od urodzenia. wite kury - w staro. Rzymie w czasie wojny augurowie wryli czsto o przebiegu operacji wojennych z dobrego (znak pomylny) a. zego

(niepomylny) apetytu witych kur. Wart czaruej kury - dawne przys., zwariowa, zbzikowa, postrada zmysy. Obkanych usiowano leczy, przykadajc im do gowy wieo zabit czarn kur, aby przeszed w ni demon z gowy chorego. Wiwat kura, choby i pypciowata! - hiszp. viva la gallina, aunque sea su pepita!, lepsze jest wrogiem dobrego; nie gardmy rzeczami maymi; z Don Kiszota, 2, 5, Cervantesa.

Kurant - melodia wygrywana przez zegar, pozytywk, tabakierk; przyrzd wygrywajcy melodi, umieszczony w zegarze, pozytywce itp.; carillon; (przy)piew; biegniki, pasae muz.; taniec fr. z Xvii w. o takcie nieparzystym, rytmie punktowanym; cz suity barokowej; z fr. courante 'taniec; kursywa'. Trafi frant na franta (i wyci mu kuranta) - przys., trafia kosa na kamie, trafi swj na swego (i da mu si we znaki; zada mu bobu; wyaja go); por. Frant. Zegar kurantowy - poczony z mechanicznym instrumentem muz., zazw. z kurantem fletowym (mechanizm napdzany ciarkiem, podobniejak w katarynce), dzwonowym (mechanizm uruchamia motki, zwykle w zegarach wieowych) a. z pozytywk; pop. w Xviii w. Nawet stary stojcy zegar kurantowy W drewnianej szafie pozna, u wnicia alkowy, I z dziecinn radoci pocign za sznurek, By stary Dbrowskiego usysze mazurek. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 69-72. Ten zegar stary gdyby wiat Kuranty ci jak z nut; Zepsuty wszake od stu lat, Nakrca prny trud. S. Moniuszko, Straszny dwr, 3, 1; tekst: Jan Chciski.

Kura - przest. rezon, animusz, kontenans, fantazja, ochota, odwaga, mstwo; z fr. courage 'mstwo, odwaga'.

Kurcjusz Marek - Marcus Curtius, rzymski bohater etiologicznego mitu, ktry mia wyjani nazw Lacus Curtius, stawu na rzymskim Forum, wyschnitego ju za czasw Augusta. Dzielny mody rycerz, ktry skoczy w penej zbroi na koniu do przepaci, jaka nagle otworzya si na Forum w czasie trzsienia ziemi. Speni w ten sposb wrb wieszczkw, e przepa si zamknie, gdy zoony zostanie w ofierze mocom podziemnym najwikszy skarb Rzymu (tj. odwany rycerz); por. Decjusze (devotio). Obrazy: G. Campi, Cremona, Pinakoteka; P. Veronese, Wiede, Kunsthist. Mus.

Kurdesz - pie biesiadna pop. w Polsce Xviii w.; wyraz z refrenu tej piosenki; dawn. kompan, dobry towarzysz; z osm. tur. kar(yn)dasz 'bliniak; brat; towarzysz'; dos. 'zrodzony z tego ona' od karym 'ono'. Ka przynie wina, mj Grzegorzu miy, Bogdaj si troski nam nigdy nie niy, Niech i Anulka tu zasidzie z nami, Kurdesz, kurdesz nad kurdeszami! F. Bohomolec, Kurdesz, 1-4.

Rurdyban - dawn. cenny gatunek skry kozowej, wyprawianej pierw. przez Maurw w Kordowie; wyroby z takiej skry; z hiszp. cordoban od nazwy miasta Kordowa w Hiszpanii. Kurdybanek - bluszczyk kurdybanek, bylina z rodziny wargowych, o niebiesko-fioletowych kwiatach;leczy nieyty odka.

Kureci - gr. kouretes, mit. gr. pbogowie zamieszkujcy Kret; chronili maego Zeusa ukrywanego przed ojcem, Kronosem, ktry chcia go pokn. Aby zaguszy pacz niemowlcia, kureci taczyli, uderzajc wczniami o tarcze. Uwaano ich take za kapanw a. synw Rei, niekiedy utosamiano z korybantami (zob.).

Kurek - kogut(ek), kogucik; wizerunek koguta w drzewie, somie, metalu, np. obnoszony na wsi po dyngusie a. bdcy celem do strzelania na zawodach; chorgiewka metalowa na wiey budynku, zw. kocioa, wskazujca kierunek wiatru; kran; cz zamka broni palnej, spadajca na iglic za pocigniciem spustu (cyngla); dawn. czop u beczki z winem; dawn. (l.mn.) przyrzd do ciskania palcw osoby torturowanej; zdrobn. od kur 'kogut'. Kurek na kociele - chorgiewka na wiey, poruszajca si z wiatrem; dawny symbol czujnoci, ze swego miejsca na szczycie wiey widziany z daleka; tak jak kogut pianiem zapowiada nadchodzcy dzie, tak i kurek na wiey wskazuje znajcemu si na rzeczy,jaka bdzie pogoda; rwnie o czowieku chwiejnym, zmiennych przekona. I std to, e przechodzi partyi tak wiele, Nazywany by dawniej Kurkiem na kociele, e jak kurek za wiatrem chorgiewk zwraca. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 6, 507-9; o Macieju Dobrzyskim. Kurka strzeli - trafi celnie, odznaczy si; zob. te Bractwo (kurkowe).

Pan Kurek z pann Maglownic - art. o tytuomanii.

Kure - zob. Kurze.

Kurfirst - zob. Elektor.

Kurhan - od neolitu do rdw. - mogia w ksztacie nasypu a. kopca, nieraz o konstrukcji drewnianej a. kamiennej, okrytej ziemi, z grobem ciaopalnym a. szkieletowym lub z wiksz ich liczb; kopiec usypany na pamitk jakiego wydarzenia a. na czyj cze; z ukr. od tur. kurgan 'ogrd'.

Kuriacjusze - w legendarnej historii rz. trzej bracia z italskiego miasta Alba Longa, ktrzy stoczyli walk z trzema Horacjuszami (zob.), przedstawicielami Rzymu.

Kuriusz Dentatus - Manius Curius Dentatus, rzymski bohater plebejski, czterokrotny konsul, cenzor w 272 pne. Po zwyciskim doprowadzeniu do koca 3. wojny z Samnitami pokona Sabinw, Senonw, Pyrrusa, Lukanw, po czym wrci na swoj zagrod, odmawiajc udziau w upach. Podobnie jak o Fabrycjuszu (zob.) tworzono retoryczne opowieci o jego skromnym pochodzeniu, wstrzemiliwoci i nieprzekupnoci, pochodzce g. od Katona, ktry go idealizowa. Poselstwo Samnitw pragnce go przekupi miao go odwiedzi w jego chatce, gdzie wanie gotowa rzep; odpowiedzia im, e wikszym zaszczytem jest pokona tych, co maj zoto, ni posiada je samemu.

Kurlandia - tot. Kurzeme, hist. pd. ez dawnych Inflant (zob.), pooona nad M. Batyckim i Zatok Rysk, a na wsch. a po Dwin; plemiona Kurw i otyszw podbite w 1290 przez kawalerw mieczowych i Krzyakw; od 1561 do 1795 lenno polskie pod wadz ksit kurlandzkich; z nm. Kurland dos. 'Kraj Kurw'.

Kurna chata - dymna chata, rozpowszechniony dawniej, a utrzymujcy si jeszcze w Xix w. w Maopolsce, na Podkarpaciu, w Tyrolu i Styrii typ budynku mieszkalnego na wsi, nie majcego komina. Dym z ogniska (kuchni) uchodzi z tzw. czamej izby przez drzwi, a z czasem przez specjalnie

dobudowan sie a. przez kap (kaptur) na strych i szparami a. dymnikami na zewntrz.

Kurza stopa - nazwa wschodniego skrzyda zamku krl. na Wawelu, na wysokim podmurowaniu skarpowym, gdzie mieci si ulubiony pokj Zygmunta I.

Kurze - kure, hist. obz kozacki, stanica; oddzia Kozakw zaporoskich pod wodz atamana (Xvi-Xviii w.); dawn. szaas, zagroda na Ukrainie; z ukr. kuri od tur. knren 'krg (jurt): obozowisko'.

Kusejr Amra - Kusayr Amra, jeden z najwaniejszych zabytkw muzum. sztuki arabskiej, zameczek myliwski pooony' na wschd od ujcia Jordanu, zbudowany ok. 715 za panowania kalifa Walida I z dynastii Omajjadw; wielka sala ze sklepieniem kolebkowym, bogato zdobiona malowidami, z przylegajc do niej ani; dzi w ruinie.

Kustosz - staro., rdw. kustoda, sygnatura u dou pierwszej a. ostatniej stronicy skadki rkopisu, okrelajca jej kolejno w manuskrypcie (ksice), rwnie pierwsza sylaba a. pierwszy wyraz ze stronicy nastpnej (por. Reklamant); nazwa godnoci (praatury) w niektrych kapituach; zwierzchnik kilku klasztorw bernardyskich a. franciszkaskich; pracownik muzeum, archiwum, biblioteki, majcy nadzr nad zbiorami; z ac. custos 'stranik'.

Kusza - rczna bro miotajca, rozwinita w rdw. z uku, w ktrej uk elazny a. stalowy, umocowany na drewnianej kolbie, mg by napinany rcznie a. przy pomocy dwigni lub korby i miota kamienie i kawaki elaza a. bety (strzay); mimo znaczniejszej siy przebicia i dononoci bya trudniejsza od uku w obsudze i powolniejsza w dziaaniu; w bitwie pod Crecy (zob.) angielscy ucznicy, szyjc szybko ze swoich blisko dwumetrowych ukw, tak bardzo growali nad synnymi kusznikami genueskimi, walczcymi po stronie Francuzw, e wkrtce potem kusze wyszy z uycia jako bro wojenna, cho pozostay jako bro myliwska i tarczowa do Xviii w.

Kuszaba - Paprzyca, herb z wizerunkiem kamienia myskiego (starop. kuszaba) osadzonego na elaznej osi (starop. paprzyca) - na polu tarczy - i

omiu ebkw szczenicych w hemie. Wg rdw. legendy nm. wizerunki te upamitni miay niedosz zbrodni hrabiny Altdortkiej, ony rrekomego protoplasty potnego rodu Welfw (nm. 'szczenit', zob. Gwelfowie), ktra ukaraa swoj poddank, matk trojaczkw (gdy dowodzio to jakoby zapodnienia przez kilku mczyzn), a wkrtce potem sama wydaa na wiat 12 synw. Wpadszy w panik kazaa, korzystajc z nieobecnoci ma, utopi niemowlta z wyjtkiem jednego; hrabia jednak przypadkiem znalaz si przy myskim strumieniu w sam czas, aby zastpi drog kobiecie nioscej dzieci w koszyku i nie dopuci do przestpstwa. W sekrecie przed on odda synkw na wychowanie mynarzowi, a gdy podroli, sprowadzi ich na zamek i rozgosi wystpek hrabiny; dziki wstawiennictwu synw przebaezy jej jednak i zwrci jej cae potomstwo: por. te Paprzyca.

Kuszyk - kusztyk, zoh. Kulawka.

Kutia - kucja, tradycyjna potrawa obrzdowa, zw. dawn., na Litwie i Rusi: pszenica (kasza, ry) gotowana, przyrzdzana z makiem, miodem (bakaliami); wieczerza wigilijna na Rusi; z ukr. od nowogr. kuki, kukia 'bb' z gr. kkkos 'ziarno'.

Kutubija - meczet w Marrakeszu, w rodk. Maroku, arcydzieo sztuki mauretaskiej z Xii w., z czworobocznym minaretem wysokoci 687m, grujcym nad miastem. Podobniejak Girald w Sewilli, zbudowali go Andaluzyjczycy za panowania Almorawidw.

Kuty (Frant, otr, wyga, szelma) - kuty na cztery nogi szczwany, sprytny, chytry, przebiegy; z jzyka wonicw - konie przed zim, na ld i grud, kuto na 4 nogi, nieraz "na ostro", nabijajc podkowy hacelami przeciwlizgowymi, a na wiosn (czciowo przynajmniej) rozkuwano; por. Frant.

Kuzyn. Kuzynek mistrza Rameau - fr. Le Neveu du Rameau, dos. 'bratanek; siostrzeniec', bohater tytuowy pamfietu satyrycznego w formie dialogu (napisanego ok. 1761-74; wyd. nm. w t. Goethego 1805, wyd. fr. 1821 t. z t. nm.!, a dopiero w 1890 wyd. fr. z oryginalnego manuskryptu; t. pol. 1953) Denisa Diderota; bratanek fr. kompozytora Jeana Philippe Rameau, orygina, pomyleniec, pasoyt, czcy lenistwo i zmysowo z pasj muzyczn, darem przedrzeniania i cakowiciejawnym cynizmem i zdeprawowaniem. Dialog rzuca wiato na zepsucie spoeczestwa, pokrywane hipokryzj, ktrej przynajmniej nie mona zarzuci bohaterowi, szczeremu i

konsekwentnemu w swym znieprawieniu. Kuzynka Bietka - fr. La Cousine Bette, bohaterka tytuowa powieci (1847) Balzaca, jednej ze "scen z ycia paryskiego" jego Komedii ludzkiej (zob.), chopka z Wogezw, Lisbeth Fischer, chciwa, zawistna, nie mogca darowa kuzynce Adelinie jej urody i cnoty, a take maestwa z baronm Hulot. Skomplikowane intrygi, majce doprowadzi Hulotw do ruiny, spezaj na niczym, a rozczarowana Bietka umiera. Kuzyn Pons - fr. Le Cou.sin Pons, bohater tytuowy powieci (1847)-Balzaca, jednej ze "scen z ycia paryskiego" (tworzcej wraz z Kuzynk Bietk Ubogich krewnych) jego Komedii ludzkiej (zob.), Sylvan Pons, yjcy z mizernej renty muzyk, ma dwie namitnoci: kolekcjonerstwo dzie sztuki (w ktrych utopi ca ojcowizn) i dobre jado (konsumowane u bogatych krewnych przy akompaniamencie drwin i afrontw); sprzeczki rodzinne wpdzaj go w chorob, a przy ou mierci konsjerka, lekarz, poktny doradca i krewni knuj i intryguj, aby przywaszczy sobie jak najwiksz cz jego zbiorw, ktre okazay si wielk fortun.

Kunica - hamernia, dawmy typ zakadu hutniczego z dymark (zob.) i motem o napdzie wodnym. Kunica Kotajowska - dom Kotaja na Solcu w Warszawie i grono zbierajcych si tam publicystw i dziaaczy skupionych wok Kotaja, stanowicych lewic obozu reform czasw Sejmu Czteroletniego (1788-92). Do najczynniejszych uczestnikw naleeli: Franciszek Salezy Jezierski, zwany "Wulkanem gromw Kunicy" (ktre ciskano na rodzim reakcj), Franciszek Ksawery Dmochowski i Jan Dembowski. Kunica Kotajowska - praca hist. (1885) Wadystawa Smoleskiego, ktry wprowadzi t nazw do lit. historycznej.

Kv - zob. Kchel.

Kvasir - zob. Mid (Natchnienia).

Kwadrat - (Dure, osio) kwadratowy kompletny, zupeny, ostatni; wyszego stopnia, podniesiony do kwadratu. Kwadratura koa - niewykonalna za pomoc cyrkla i linijki konstrukcja kwadratu, ktrego pole rwne jest polu danego koa; rozszerz. rzecz nie do

osignicia, niewykonalna.

Kwadryga - u staro. Grekw i Rzymian dwukoowy rydwan zaprzony rwmolegle w 4 konie, uywany do wycigw i uroczystych pochodw, rwnie jako wz honorowy, na ktrym pniej jedzili cesarze rz.; czsto wyobraana na monetach rz.; w czasach nowo. znana rzeba K. F. Schinkla na Bramie Brandenburskiej w Berlinie; ac. quadriga od guadriiugus 'czwrka w zaprzgu'; iugum 'jarzmo; zaprzg'.

Kwakrzy - ang. Quakers 'drcy', od drenia z bojani boej, pop. nazwa ugrupowania religijnego w Anglii (nie uywana przez jej czonkw) noszcego nazw Towarzystwa Przyjaci a. Wyznawcw wiata, za. z inicjatywy George'a Foxa w po. Xvii w. G. orodek kwakryzmu i jego organizacj stworzy jednak William Penn w stanie Pennsylwania (USA). Sekta odrzuca wzszystkie sakramenty, obrzdy, kapastwo, uwaajc, e postpowaniem kadego czowieka kieruje wewntrzne wiato Ducha w.; nie uznaje rnicy stanw, suby wojskowej, rozrywek, uprawia programowo pacyfizm (otrzymaa pokojow nagrod Nobla 1947) i filantropi. Kwakrzy odznaczaj si prostot ubioru i mowy.

Kwarciany - zob. Kwarta.

Kwarta - w Polsce od Xiv w. wicr wikszej jednostki miary pojemnoci, zw. wier garnca, wynoszca ok. 1 l, dzielca si na 4 kwaterki; podatek wynoszcy wier wszystkich dochodw netto z dbr krlewskich, ustanowiony w 1562 przez krla Zygmunta Augusta na utrzymanie staego wojska zacinego, std czwarcizna, wojsko kwarciane, stae wojsko zacine dla ochrony pd.-wsch. granic Rzplitej przed najazdami Tatarw i Woochw, liczce do 4000 onierzy; muz. odlego (intenva) midzy dwoma dwikami, z ktrych wyszy notowany jest na 4. miejscu w stosunku do niszego; z ac. quarta 'czwarta (cz)'.

Kwartnik - pgroszek, srebrna moneta, bdca w Xiv-Xvi w. powszechnym rodkiem obiegowym w Polsce i na Litwie, wartoci p grosza (wierci dawnego skojca), pniej 1/3, 1/4 i 1/6 grosza, wznowiona w 1766 jako miedziak; z ac. guartus 'czwarty'.

Kwany - Amator kwanych jabek rzeczy dziwacznych, nie podanych przez

nikogo, niedobrych, nieciekawych, podejrzanych, ryzykownych, zabronionych przez prawo. Kwane winogrona! - zob. Wino(grona). Kwany jak ocet siedmiu zodziei - bardzo kwany; zob. Ocet (siedmiu zodziei). (Spra, zbi) na kwane jabko - bolenie, dotkliwie.

Kwatera - mieszkanie, pomieszczenie na pobyt czasowy (zw. wojska w czasie wojny); archit. segment wielodzielnego okna; malowane a. rzebione pole skrzyde otarza; element kompozycyjny ogrodw o zaoeniach geometrycznych; ze st.-fr. guartier 'dzielnica; wiartka' od ac. quartus 'czwarty'.

Kwef - w Polsce Xvii i Xviii w. zdobione haftem kobiece nakrycie gowy (i twarzy) z gazy, mulinu, rbka a. koronek, pniej w kolorze czarnym, przybranie gw wdw i matron; nakrycie gowy zakonnic; z fr. coiffe 'czepek; nakrycie gowy'; zob. te Czarczaf. Kwefi - nakrywa, okrywa, przesania gow a. twarz kwefem.

Kweres - skweres, dawn. dochodzenie, ledztwo; przest. zamt, rwetes, kram, zamieszanie, galimatias, ambaras, bieda, kopot; z ac. quae res 'co za sprawa'; jeszcze w Xvi w. tak pisane, pniej dopiero zczone w jeden wyraz, podobnie jak: psikus, (da) odkosza, zapasy (A. Briickner).

Kwesta - zbieranie datkw pieninych a. w naturze, zazw. na cele publiczne, dawn. na klasztor. Chodzi z gb po kwecie - wchodzi (wmeldowywa si, wtranala, wpycha, pakowa, wlizgiwa) na przyjcia, bankiety w celu najedzenia si bezpatnie do syta smacznego i drogiego jada. Kwestarz - dawn. czonek zakonu ebrzcego, zazw. bernardyn, czowiek byway, dowiadczony, ostrony, peen humoru i dowcipu, obrotny, jedcy od dworu do dworu po datki w naturze i gotowinie dla klasztoru, zwykle mile widywany na zabitej deskami prowincji jako go z szerokiego wiata, rdo wiadomoci, plotek i anegdot; z ac. guaestus od guaerere 'szuka; pyta'.

Wszake na Litwie stare powiada przysowie: Szczliwy czowiek jako kwestarz w Nehrymowie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 461-62.

Kwiat - Kwiaty s symbolami wiosny (jednej z czterech pr roku), wchu (jednego z piciu zmysw), Flory i Aurory, nadziei i logiki (jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych, rdw. artes liberales); zob. Roliny. Bkitny kwiat - zob. Bkitny. Kwiat Adonisa - zob. Adonis. Kwiatek u koucha - rzecz nieodpowiednia, niestosowna, nie pasujca, elegancja nie na miejscu. Kwiat Hawajw - operetka (Lipsk 1931, wyst. pol. Warszawa 1932) Pala Abrahama, libretto: A. Griinwald, E. Fldes i F. Lhner-Beda. Kwiatki w. Franciszka z Asyu - w. Fioretti di San Francesco, anonimowy przekad na dialekt toskaski zaginionego dzi tekstu ac. Actus beati Francisci er sociorum eius ac.; 'Czyny w. Franciszka i jego uczniw', brata Ugolino da Montegiorgo. Najpikniejszy utwr lit. powstay pod wpywem franciszkaskim, peen czaru i poezji, zawierajcy 53 "kwiatki", tj. opowieci o czynach i cudach dokonanych przez witego i jego towarzyszy' (Xiv w., t. pol. cz 1858; cao 1892; St. Witkiewicza kilka rozdziaw gwar gralsk 1907; L. Staffa 1910). Kwiat modziey - ac. Jlos iuvenum, z Liwiusza, 8, 8. Kwintowi ludzie, kwiatowe dzieci - ang. Flower People, Flower Children nazwa nadawana w 1964 prahippisom z San Francisco, uywajcym motyww kwiatowych jako symboli pokojowoci ich protestu przeciw spoeczestwu. Kwiat paproci - bajeczny kwiat, ktry ma zakwita raz w roku, w noc witojask; ten, kto go znajdzie i zerwie, stanie si szczliwy i bogaty, a kiedy zechce - take niewidzialny. Chciaem ci kwiat paproci odda w tym hukiecie - Niestety, kwiat ten szczcia na ziemi nie ronie. J. Sowacki, Melodia, 2, 6-7. Kwiat poetw - ac. flos poetarum, kwiat (wybr, elita) poetw; z Casina, Prol., 18, Plauta. Kwiaty za - fr. Les Fleurs du mal, zbir wierszy (1857, wyd. pol. 1894) poety fr. Charlesa Baudelaire'a. Panieski kwiatek - dawn. dziewictwo. Kwiaton - fleuron, charakterystyczny motyw archit. gotyckiej, kamienny

zazw. element dekoracyjny w ksztacie 4-ramiennego pku stylizowanych kwiatw a. lici, w jednej a. kilku kondygnacjach, wieczcy hemy wie, szczyty, pinakle, wimpergi itp.

Kwidzyn - miasto w ptli rzeki Liwy przy krawdzi doliny Wisy, w woj. elblskim; obok starej osady Prusw Krzyacy zbud. w 1233 zamek Marienwerder, a w Xiv w. katedr i zamek dla kapituy; stolica biskupstwa pomezaskiego 1285-1587. Zamek biskupi - zbud. w I. po. Xiv w. na planie czworoboku z wieami na naroach i danskerem, oraz trzynawowa katedra z masywn wie, barokowym otarzem i gotyckim tronem biskupim stanowi jednolity zesp gotyckiej architektury obronnej typu krzyackiego; z zamku ocalao skrzydo pn. i zach. oraz dansker; w katedrze zachowaa si gotycka mozaika i polichromia (ok. 1380) i pnogotyckie stalle (ok. 1500).

Kwietna ka - zob. Ogrd (mioci).

Kwindecz - w Polsce Xviii w. hazardowa gra w karty pochodzenia francuskiego; z ac. qnindecim '15'.

Kwinta - odlego (interwa) midzy dwoma dwikami, z ktrych wyszy notowany jest na 5. miejscu w stosunku do niszego; najciesza struna skrzypiec; z ac. guinta 'pita'. Spuci z basu na kwint, spuci, zwiesi nos na kwint - spuci z tonu, spokornie, spotuinie, straci na minie, stuli ogon, schowa dudy w miech.

Kwiryci - satro. oficjalna, a przy tym najstarsza nazwa penoprawnych obywateli tworzcych nard rzymski; ac. Quirites, l.mn. od Quiris.

Kwiryna - zob. Siedem (wzgrz Rzymu).

Kybele - gr. Megale Meter, ac. Magna Mater, 'Wielka Macierz', frygijska bogini wiosny, podnoci, urodzaju; gr i obronnych miast, czczona w caej

Azji Mn. jako Wielka Macierz Bogw, utosamiana przez Grekw i Rzymian z Re, niekiedy z Demeter; zob. Attis; Fontanna (Kybele); Korybanci; Kureci.

Kyffhuser - (wym. kufhojzer) grupa wzgrz w pn. Turyngii (NRD) na pd.-wsch. od Harcu; grota Barbarossy. Saga o Kyfthuser jest wyrazem nadziei na powrt minionej wietnoci rycerskiej, w tym ksztacie rozpowszechniona w rnych krajach: Karol Wielki we wntrzu gry czeka na dzie swego powrotu; t ba przeniesiono potem na cesarza Fryderyka Ii Hohenstaufena (zob.) i na Fryderyka I Barbaross (zob.), a zlokalizowano w Kyfthuser; zob. te Rycerstwo (picy rycerze).

Kynosarges - w staro. miejsce za murami Aten, od strony wsch. zawierajce sanktuarium Heraklesa i gimnazjum, w ktrym wykada Antystenes; zob. Cynik.

Kypselos - zob. Skrzynia.

Kyrie elejson - (gr. Kyrie eleeson 'Panie, zmiuj si nad nami') we mszy katolickiej i liturgii protestanckiej; czsty refren pieni nabonych; por. Biblia, Psalm 122, 3 i in.

Kytera - Cytera, wyspa Afrodyty (Wenery), mioci, wyspa na M. rdziemnym naprzeciw pd.-wsch. wybrzea Peloponezu, w staro. synca kultem Afrodyty. Podr (na Cyter) - zob. Podr. Wyjazd na Cyter - obraz (1717) A. Watteau, Pary, Luwr. Obraz (1718) A. Watteau, Berlin, Paac Charlottenburg. W sztuce Trzy kuzynki, fr. Les Trois cousines (1700) Dancourta modzie ze wsi przygotowuje si do odpynicia odzi na wysp Cyter, do wityni Mioci. Watteau wsawi ten temat, malujc go nieraz.

Lab - krlowa i czarodziejka, Kirke arabska z Bani z 1001 nocy, ktra kadego modego cudzoziemca, przybywajcego do jej miasta, zabiera do swego paacu, spdza z nim 40 dni i nocy, po czym zmienia go w konia, mua, osa a. ptaka. Rwnie krl Badr Basim, ktry jako rozbitek przypyn na to wybrzee, nie unikn podobnego losu i przemieniony zosta we wstrtne ptaszysko. Dopiero krlowa Dulannar i jej matka Farasza, najpotniejsze czarodziejki wiata, wybawiy krla z niewoli Lab i przywrciy mu ludzk posta.

Labarum - ac., g. chorgiew wojsk. cesarstwa rzymskiego (a do czasw pnobizantyjskich), opatrzona przez Konstantyna Wielkiego symbolami chrzecijaskimi (krzy w wiecu, monogram XP imienia Chrystusa), czsto przedstawiana na pniejszych monetach; por. Krzy (Pod tym znakiem...).

Labdakos - mit. gr. krl Teb, wnuk Kadmosa, ojciec Lajosa i dziad Edypa, zaoyciel dynastii Labdakidw.

Labirynt - staro. budowla o rozmylnie skomplikowanym ukadzie sal, korytarzy i przej, z ktrej osoba niewtajemniczona nie moe znale wyjcia; przen. pltanina, gmatwanina (drg, przej, wydarze, zjawisk), zawia sytuacja. Labirynt kreteski - najsynniejszy, legendarny labirynt zbudowany przez Dedala na polecenie krla Minosa, siedziba Minotaura, ktrego zabi Tezeusz przy pomocy Ariadny. Legenda ta powstaa, by moe, pod wpywem wspomnie o wielkim paacu w Knossos (zob.). Nazw t przenieli Grecy (np. Strabon) na inne skomplikowane budowle, jak np. wityni grobow Amenemhata Iii w egip. oazie Fajum (Ii tysiclecie pne.), grobowiec krla etruskiego Porsenny koo Clusium (dzi Chiusi) i in. Labirynt ogrodowy - (starop. bdnik, bdyniec) w ogrodach renesansowych i barokowych krta drka ujta w ciany ywopotw. Porykiwanie (Minotaura) z Labiryntu - ac. muqiturn Lahvrinthi, "czemu bym mia opisywa temat tak ograny, pospolity?" Z Satyr, 1, 53, Juwenala.

Labry - ozdoby hemu umieszczonego nad tarcz herbow (na zachodzie Europy od Xiv, w Polsce od Xvi w.) w postaci udrapowanego paszcza a. licia akantu; z ac. labrum 'warga; krawd'.

Labu - dawn. ksiyna, kapelan, ksidz elegant, niby-ksidz, zw. o pseudoksiach z Francji, zatrudnianych w polskich domach szlacheckich jako guwernerzy; z fr. l'abbe 'opat; ksidz'.

Lacedemon - gr. Lakedaimon, staro. nazwa Sparty, miasta i pastwa Lacedemoczykw, Spartan.

Lachesis - zob. Mojry.

Lachy - Lachowie, dawn. Polacy (uywane na Litwie i Rusi); mieszkacy nizin, rwnin, Polacy z niu w jz. grali polskich. Dzisiejsze Lach, dawn. *Lch, jest form utworzon prawdop. od Ldzianie, Ldzice, z lda, ldo 'pole, ugr, nieuytek'; por. *Gold, lud zamieszkujcy *go-ldy, std Goldzinowo; podobnie wg. Lengyel, lit. Lenkas. Strachy na Lachy - prne strachy, pogrki, nie ma strachu, nie ma si czego obawia; przys. uywane m.in. przez Bohdana Chmielnickiego.

Lacplesis - "Rozpruwacz niedwiedzi", legendarny otewski bohater narodowy, jako niemowl wykarmiony przez niedwiedzic, otrzymuje z jej mlekiem nadludzk si zaklt w jego uszy, ktre przybray ksztat uszu niedwiedzich. Bohater dokonuje wielu niezwykych czynw i zawsze wychodzi zwycisko z walk. Syn czarownicy, znajc tajemnic siy Lacplesisa, obcina mu uszy; obaj przeciwnicy, walczc, wpadaj do Dwiny, gdzie zmagaj si w falach rzeki do dzi dnia.

La dolce vita - zob. Sodkie ycie.

La donna e mobile - zob. Kobieta (zmienna jest).

Ladrowanie - dawn. obszywanie skr; okrywanie cakowicie zbroj czowieka a. konia; zbroja cakowita; z nm. Leder 'skra'.

Lady - (wym. lejdi) ang. tytu szlachecki kobiet; dama (dworu); (wielka) pani. First Lady - zob. Pierwszy (Pierwsza dama). Lady Godiva - zob. Godiva. Lady Hamilton - zob. Hamilton Emma. Lady Macbeth - zob. Makbet. Lady of Shalott - zob. Dama (z Shalott). Lady of the Lake - zob. Dama (Jeziora).

Laertes - (1) gr. Laertes, w Odysei Homera krl Itaki, ojciec Odyseusza.

Laertes - (2) w flamlecie Szekspira "szlachetny modzian", syn Poloniusza, brat Ofelii.

de La Fayette (wym. lafajt) Marie Madeleine, 1634-93, ksina, powieciopisarka fr.; po separacji z mem osiada w Paryu. Utalentowana, inteligentna i wyksztacona, cieszya si przyjani ludzi wybitnych, takich, jak Menage, Huet, Segrais, pani de Sevigne, a w pniejszych latach, 1665-80, La Rochefoucauld. Jej najsynniejsza powie, Ksina de Cleves (1678, t. pol. 1928), jest niewtpliwym arcydzieem lit. Xvii w., ktre zastpujc grnolotne frazesy i nieprawdopodobne przygody niekoczcych si romansw pani de Scudery prostot, szczeroci, wnikliw charakterystyk postaci i zwartoci konstrukcji nobilitowao ten gatunek literacki. W jej paryskim salonie (zob.) spotykao si wielu pisarzy i uczonych.

Lagado - w Podrach Guliuera, 2, 4-6, Jonathana Swifta stolica kraju Balnibarbw, ktrej domy si wprawdzie wal, ale ktra szczyci si Akademi Wynalazkw, gdzie uczeni spdzaj czas nad takimi projektami, jak wyciganie promieni sonecznych z ogrkw, robienie saletry i prochu z lodu czy rozpoznawanie barw dotykiem i wchem.

Lai - (wym. le) w rdw. literaturze fr. krtki narracyjny a. liryczny poemat wierszem omiozgoskowym, czsto na tematy miosne. prawdop. pochodzenia bretoskiego, zazw. nieznanych autorw, z wyjtkiem ok. tuzina lais Marie de Franec; nazwa stosowana niekiedy do fabliaux (zob.). Wygaszane a. piewane przy akompaniamencie instrumentu muz. przez fr. truwerw w Xii-Xiii w. i przez nm. minnesangerw (Leich) w Xiv w.

Lais - staro. imi dwch (a. trzech?) synnych z piknoci heter (kurtyzan gr.) dziaajcych w Koryncie. Najsynniejsza bya starsza, Koryntyjka, z V-Iv w. pne.; oddawaa si cynikowi Diogenesowi, ktrego kochaa, bezinteresownie, natomiast od bogatego, a nie kochanego filozofa Arystypa z Cyreny, ktry co rok przyjeda do niej na 2 miesice, wymagaa kosztownych podarunkw. Na staro staa si jdz i pijaczk. Modsza, pochodzca z Sycylii, rywalka Fryne, bya crk przyjaciki Alkibiadesa, wodza i polityka ateskiego. Miaa te by przyjacik wielkiego malarza Apellesa, co jednak jest mao prawdopodobne, gdy musiaa by starsza od niego przynajmniej o 35 lat. Po zampjciu wyjechaa do Tesalii, gdzie, jak gosi tradycja, zazdrosne matki zakuy j na mier w wityni Afrodyty szpilkami do wosw. Demostenes utrzymuje, e cena spdzonej z ni nocy wynosia 10000 drachm attyckich.

Lajkonik - konik zwierzyniecki, zabawa lud., ktra odbywaa si tradycyjnie po procesji w oktaw Boego Ciaa na ulicach Krakowa, gdzie harcowa w czerwonym stroju, z turbanem na gowie, w tych butach, na barwnym drewnianym koniu, udajcy Tatara flisak ze Zwierzyca, otoczony orszakiem innych niby-Tatarw. Tradycj zwizano, prawdop. do pno, z napadem Tatarw na Krakw w 1281 i ze zmylonym nad nimi zwycistwem w pobliu Bramy? Wilnej; jeden z wczkw (flisakw), usyszawszy o napadzie, mimo oglnego popochu mia skrzykn druyn flisack, uratowa miasto i wrci w stroju i na koniu zabitego dowdcy ordy. Naprawd za jest to pamitka po rdw. uroczystociach cechowych. Wiosenny obrzd lud. z motywem taca na koniku znany by w czasach zamierzchych w wielu krajach, jak w Japonii, Tybecie, Gruzji, Francji, Wfoszech, Niemczech, Flandrii i Hiszpanii, oraz gdzie indziej w Polsce, jak obrzd krla majowego w Zielone witki na Kujawach, w Poznaskiem i na lsku; konik trembowelski, ktrego obchd pamitano jeszcze na pocz. Xx w.; take w Krakowskiem obchd tzw. Pucherw w Palmow Niedziel z podobnymi harcami. Obecnie obchd Lajkonika (w czapraku projektu St. Wyspiaskiego z 1904) rozpoczyma doroczne obchody Dni Krakowa. Pochodzenie nazwy niepewne, moe od nm. Lai 'wieckie bractwo cechowe' - byaby to jedyna pozostao po bractwie cechowym flisakw, istniejcym na Zwierzycu w Xiv-Xviii w.

Lajla i Madnun - para kochankw z legendy arabskiej, ktra bya pocztkiem caego cyklu romansowego literatury perskiej, tureckiej i urdu. Dzieje tych wschodnich odpowiednikw Romea i Julii oparte s na historycznym by moe wtku mioci poety arabskiego Kajs ibn al-Mulawwaha o przydomku Madnun (arab., 'szalony (z miloci)'), yjcego prawdop. w Vii a. V lll w. ne., ktry umar z mioci do piknej Beduinki Lajli. Przypisywane mu wiersze arab. s zapewne apokryfem, ale ciesz si popularnoci w wiecie muzumaskim. Lajla i Madnun - synny poemat (1188) poety perskiego Nizamiego. Madnun jest tutaj synem krla Arabii, ktremu rodzice Lajli odmwili rki crki; na p oszalay z rozpaczy, daremnie prbuje j porwa, po czym usuwa si na pustyni. Lajla wychodzi za innego, ale niekiedy odwiedza umiowanego, a owdowiawszy polubia go, jednak wkrtce umiera, powodujc swym odejciem rychy zgon "szalonego". Rwnie synny poemat mistyczny poety perskiego Damiego z Heratu, 1414-92; kochankowie symbolizuj tu mio bosk, a dzieje ich s ilustracj denia duszy do doskonaoci. Madnunowi udaje si wygna ze swego serca wspomnienie Lajli, a gdy ona, wolna ju, przybywa do niego, odtrca j, mwic: "Mio ziemska nie ma ju dla mnie wartoci!", po czym umiera samotnie, a Lajla po mierci czy si z nim w jednym grobie. Ulubiony temat miniaturzystw' perskich.

Lajstrygonowie - lud olbrzymw-ludojadw w Odysei, 10, 82, Homera, mieszkajcy w Telepyli, krainie biaych nocy, "gdzie pasterz nawouje pasterza i ten, co wyprowadza, mija si z tym, co wraca" (prawdop. echo opowieci jakiego podrnika o letnich nocach na Pnocy), umiejscawianej przez staro. Grekw, gdy jeszcze nie uwaali tego kraju za cakowicie bajeczny, na Sycylii a. w Formii (w Lacjum). Ciskajc odamy skalne Lajstrygonowie zatopili 11 okrtw Odyseusza, a zaog ich poarli. Odys uratowa si ucieczk na ostatnim okrcie.

Lak - atwo topliwa twarda masa barwy czerwonobrzowej, bdca mieszanin ywic (kalafonii, szelaku, damary itp.), smoy, rozpuszczalnika, substancji mineralnych i barwicych, odlewana w ksztacie lasek. Lak a. wosk, na ktrym odciskano pieczcie, pierw. zawieszano przy dokumentach na osobnym sznurze, pniej umieszczano na samym dokumencie, wreszcie w miejscach, gdzie schodziy si zoone rogi arkusza, na ktrym napisany by list, aby ochroni w ten sposb tajecnnic korespondencji; z arab. i sanskr. W braku laku dobry i opatek - przys.; do piecztowania dokumentu a. listu; lepszy rydz ni nic.

Lakme - bohaterka tytuowa opery (Pary 1883, wyst. pol. w jz. w.

Warszawa 1896); kompozytor: Leo De(ibes; libretto: Edmond Goudinet i Phillippe Gille; posta wzorowana na piknej Tahitance Rarahu z powieci Le Mariage de Loti fr., 'Maestwo Lotiego' (1880), Pierre Lotiego. Crka hinduskiego kapana zakochuje si w angielskim oficerze, Geraldzie, a gdy on chce j porzuci, Lakme zaywa trucizn. Synna "aria z dzwoneczkami", legenda o crce pariasa, piewana przez Lakme.

Lakonia - kraina hist. w Grecji, w pd. Peloponezie; ok. 1100 pne. podbita przez Dorw, staa si terytorium potnego pastwa ze stolic w Sparcie, zwanego rwnie Spart; gr. nazwa Lakonike pochodzi od pop. skrtu Lakon z wyrazu Lakedaimonios, zob. Lacedemon. Lakoski - dotyczcy (pochodzcy z) Lakonii. Lakoniczny - oszczdny w sowach, zwizy, lapidarny, treciwy. Szczegln zwizioci wypowiedzi odznaczali si Spartanie. Filip Ii Macedoski napisa do przywdcw Sparty: "Gdy wkrocz do Lakonii, zrwnam Lacedemon z ziemi"; eforowie spartascy odpowiedzieli mu jednym tylko sowem: "Gdy".

Lakszmi - w hinduizmie jedna z maonek boga Wisznu, matka Kamy (zob. Kamasutra), bogini pikna, bogactwa, rozkoszy i szczcia, ktra wg Ramaiany zrodziia si, jak Afrodyta, z piany morskiej, mianowicie z oceanu mlecznego, gdy bogowie wraz z demonami wzburzaIi wod, aby wydoby z odmtw amrit (zob.).

Lala. Jak ta lala - doskonay, bez zarzutu, bardzo adny; dobrze, wietnie. Pj do lali - umrze.

Lalka - posta widowiska wystawianego przez teatr lalkowy; zalenie od techniki poruszania lalki odrnia si m.in. nastpujce rodzaje lalek: Jawajka - ktrej gow i korpus porusza od dou rka ukrytego aktora umieszczona wewntrz lalki, wspomagana przez tzw. czempurity (druty, patyki) poruszajce jej rce, a niekiedy take nogi; Kukieka - lalka polska, umieszczona na kiju, majca swobodnie zwisajce koczyny, poruszana od dou przez ukrytego aktora; Marionetka - zawieszona nimi na krzyaku, za ktrego porednictwem

poruszaj ni animatorzy przechyleni przez barier pomostu ukrytego nad gm krawdzi portalu sceny; Pacynka - lalka rkawiczkowa, nakadana na do; palce poruszaj gow i rce pacynki. Postacie lalkowe - zob. Hanswurst, Kasperl(e), Piekelharing, Pietruszka (Ii), Poliszynel, Pulcinella, Punch i Judy; poza tym: Widuszka w Indiach, Karagz w Turcji, Semar na Jawie, Cristoval Pulchinela w Hiszpanii. Widowiska lalkowe pojawiy si ju w staro. Egipcie; w Polsce (szopka) w Xvi w. Lalka norymberska - zob. Norymberga. Lalka w wertepie - zob. Wertep. Lalka - tytu powieci (1890) Bolesawa Prusa, odnosi si do autentycznej Ialki dziecinnej, ktrej kradzie jest przedmiotem procesu, a nie do panny Izabeli Lckiej, "lalki salonowej"; zob. Rzecki; Wokulski.

La Mancha (wym. mancza) wyynna kraina w pd.-wsch. czci Kotliny Nowej Kastylii (prowincja Ciudad Real) w Hiszpanii; wsawiona przez Cervantesa jako ojczyzna Don Kiszota. Rycerz z La Manczy - zob. Don Kiszot.

Lambert - dawne imi fr. pochodzce z nm. Lambert, Lamprecht, ze st.-g.-nm. lant+beraht 'ziemia+wietny, synny'. w. Lambert - zm. w pocz. Viii w. w Maastricht, znany w rdw. Polsce; imi jego nadano przy chrzcie Mieszkowi Ii, 990-1034.

Lament - gony pacz, kanie, poczone z aobn skarg, narzekaniem, biadaniem, zawodzeniem, wyrazami alu; dzieo sztuki lit. a. plast. dajce wyraz alowi, skardze, narzekaniu itp.; z ac. lamentum. Lament chopski na pany - anonimowa satyra wierszem zoona z 43 czterowersowych strof 11-zgoskowca, zaczynajca si od sw "Niestoty nam na ze pany", gdzie skarga na ciary paszczyzny czy si z wyjanieniem przyczyn krzywdy spo. rdw. przypowieci o Nierwnych dzieciach Ewy, ktra, zawstydzona sw nadmiem podnoci, ukrya w czasie boskich odwiedzin cz dzieci w jakim schowku. Dlatego omino je bogosawiestwo i dostay si im "plugawe" zajcia pasterzy, oraczy, wczkw i rzemielnikw. Utwr ten wprowadzono jako intermedium Chorus

rusticorum do ac. moralitetu jezuickiego Antitemiusz, czyli mier grzesznika, wystawianego w latach 1618-24 w kolegium jezuitw w Poznaniu. Lament kejski - zy symonidowe, przysowiowe okrelenie reakcji suchaczy na treny (chralne pieni aobne) poety gr. Symonidesa z Keos (ok. 556-ok. 468 pne.). Lament opatowski - zob. Opatw.

Lamentacje - koc. rz.-kat. biblijne Treny Jeremiasza (zob. Jeremiasz) odmawiane w brewiarzu w Wielk rod, Czwartek i Pitek, dawn. piewane podczas tzw. ciemnych jutrzni, zawierajce skarg na ruin Jerozolimy, jej ucisk i niedol w czasie oblenia, uprowadzenie ludnoci i osamotnienie; lit., muz. pie aobna, tren, elegia, np. czterogosowe Lamentariones Wacawa z Szamotu z 1553, Giovanniego Palestriny z i 588, uzupen. w 1640 przez Gregorio Allegriego.

Sir Lamerok - Lamorak de Galis, w legendzie arturiaskiej (zob. Artur) jeden z rycerzy Okrgego Stou, syn krla Pellinora i brat Sir Percivala, rycerz ustpujcy dzielnoci tylko Lancelotowi. Zabity przez Sir Gawaina z powodu cudzoonych stosunkw z matk Gawaina, Margawse, maonk krla Lota.

Lamia - wg starogr. wierze lud. upir a. wampir wysysajcy krew ludzk, z czasem bajeczna porywaczka dzieci, ktr niaki straszyy niegrzeczne dziecko; wg pnego mitu majcego wyjani to wierzenie, Lamia bya kochank Zeusa, ktra za spraw zazdrosnej Hery oszalaa i zabijaa wiasne, a potem i cudze dzieci; w rdw. ac. czarownice nazywano Lamiae; zob. te Lemury. Lamia - poemat (1820) Johna Keatsa. Lamia jest czarodziejk o ciele wa i gowie kobiety, przemienion przez Merkurego, w zamian za wywiadczon przysug, w pikn dziewczyn. Jej szczliwe poycie z modym Licjuszem w paacu wzniesionym magiczn sztuk czarodziejki koczy si, gdy preceptor modzieca, Apolloniusz, odkrywa jej tajemnic. Ona znika wraz z paacem, a Licjusz umiera z alu. Tre zaczerpnita, przez Anatomi melancholii, 3, 2, l, I, Burtona, z ycia Apolloniusza, 4, Filostrata, ur. ok. 170 ne.

Lampa - Prymitywnych lamp uywano w Grecji ju w epoce neolitu, powszechne byy take w cywilizacji egejskiej. Od ok. 600 pne. na nowo wprowadzone do Grecji ze Wschodu, w Italii od lii w. Wykonywano je z gliny, brzu, marmuru, srebra, czsto o piknych ksztatach, bogatej dekoracji,

wielopomienne; w sensie uytkowym jednak byy to kaganki olejne o nikym pomyku (aby unikn przykrego kopcenia), na og gorsze od (uywanych rwnie) wiec. Suyy nie tylko do owietlania wntrz, ale te jako ofiary wotywne dla bstw i przybory sepulkralne, zob. niej. Lampy wieciy marnie i niedostatecznie od staroytnoci do ok. 1830, kiedy wynaleziono szka (cylindry szklane) do lamp oliwnych; z gr. lampas 'pochodnia'. (Dzieo) cuchnie lamp (oliwn) - zob. Oliwka. Gada do lampy - mwi bez odzewu, posuchu, nadaremnie; przemwi dziad do obrazu. Lampa Aladyna - przen. magiczny przedmiot speniajcy wszystkie yczenia posiadacza (zob. Aladyn). Lampa prawa - przydomek wie1kiego prawnika w. Irneriusa (Wameriusa), ok. 1070-ok. 1130, ktrego wykady rozsawiy bolosk szko prawa (1119), przebraon z czasem (1200) w uniwesytet. Lampy -ow. wilcze oczy. Lampy sepulkralne - grobowcowe, u Rzymian byy przez rodzin otaczane opiek przez dugie okresy czasu, wg tradycji - przez stulecia, a legenda utrzymywaa, e lampy, te nigdy nie gasy. Za czasw pontyfikatu Pawa Iii, 1534-49, miano znale nietknit lamp w grobowcu Tulii, crki Cicerona (I w. pne.). Jedna tylko iskra jest w czowieku (...) Czasem t iskr oko niebianki zapali. Wtenczas trawi si w sobie, wieci sama sobie Jako lampa w rzymskim grobie. A. Mickiewicz. Dziady, cz. 4, 506, 517-519. Nowe lampy za stare - zob. Aladyn.

Lampart - pantera; przest. uwodziciel, rozpustnik, hulaka, birbant, lekkoduch, ktry si lampartuje, prowadzi ycie rozpustne, hulaszcze; z pn.-ac. nazwy leopardus, odzwierciedlajcej rdw. pogld, e zwierz to jest mieszacem lwa (leo) i pantery (pardus). W sztuce chrzec. jako lamparta (panter) przedstawiano biblijn besti (Apok., 13, 1-8) wysza z morza, o 7 gowach, 10 rogach i koronach, lwiej paszczy i niedwiedzich apach. Lampart morski - zob. Morski. Lampart nie moe zmieni swoich plam - przys. oparte na Biblii, Jeremiasz, 13, 23: "Czy Murzyn moe odmieni swoj skr, a lampart swoje prgi?"; por. Ryszard Ii, 1, 1, Szekspira.

Lamus - komora, wire, rupieciarnia; przen. skad niepotrzebnej starzyzny; dawn. spiarnia, skad sprztw gospodarskich, zbroi, uprzy, przechowalnia dokumentw, ksig, skarbiec, przy dworach, domach wiejskich, mieszczcy si w budynku drewnianym (rzadziej murowanym), niekiedy z podcieniem i piterkiem ozdobnym; z nm. Lehmhaus 'dom z gliny,'.

Lanca - kawaleryjska bro drzewcowa z wskim grotem i proporczykiem, w Polsce powszechnie przyjta (jako jedna z odmian dawnej kopii, zob.) od koca Xviii w. do 1939: z nm. Lause od ac. lansea 'dzida, kopia'. Nie masz pana nad uana, A nad lanc nie masz broni! W. Pol, Pie uanw, 1-2. Las Lanzas - (hiszp., 'Lance') zob. Breda.

Lancaster - (wym. lankeste) dynastia panujca w Anglii od 1399 do 1461, boczna linia Plantagenetw, z czerwon r w herbie; zob. Wojna (Biaej i Czerwonej Ry); York.

Lancelot - posta z wielu romansw cyklu (zob.) bretoskiego, zwizana z legend krla Artura; najsynniejszy z rycerzy Okrgego Stou, paajcy grzeszn mioci do krlowej Guinevere, ony krla Artura, wcielenie ideau rdw. rycerza bretoskiego w stopniu wyszym jeszcze ni jego nastpca, Perceval. Dzielny wojownik i cudowny mionik, ktry nie cofa si przed adnym upokorzeniem, nawet przed skompromitowaniem si jako tchrz na turnieju,jeli tego zechce damajego serca. Po raz pierwszy wystpuje jako wana posta w utworach Chretien de Troyes (2. po. Xii w.), a peni rozkwitu osiga w Morte Darthur (zob. Artur) Mallory'ego (ok. 1469), podobniejak i inne postacie arturiaskie. Wg wikszoci wersji jest synem krla Bana, obroc i kochankiem krlowej Guinevere, ulubiecem krla Artura; staje si ojcem Sir Galahada ze zwizku z Elaine, ktr pod wpywem czarw wzi za krlow. Ta zazdroci sw pozbawia go na czas duszy rozumu. Lancelot dokonuje licznych czynw dla niej, m.in. ratuje j od stosu, wreszcie, wygnany przez krla, toczy z nim wojn, w ktrej rani miertelnie Sir Gawaina. Wrciwszy do Anglii, zastaje wiadomo o mierci krla, rozwizaniu Okrgego Stoiu i zoeniu lubw zakonnych przez krlow; sam zostaje rwnie mnichem i umiera wkrtce po swej umiowanej. Lancelot jest te jedn z g. postaci w ldyllach krlewskich, ang. Idylls of the King (1889) Alfreda Tennysona, w poemacie narracyjnym Lancelot (1920) Edwina A. Robinsona, rodkowym utworze trylogii arturiaskiej, oraz w sztuce Rycerze Okrgego Stou, fr. Chevaliers de la Table ronde (1937) Jeana Cocteau; por. te Paolo i Francesca.

Lancknechci - onicrze zacini piechoty (zob.) nm. Xv-Xvi w. uzbrojeni w piki, halabardy, miecze i rusznice; dawn. odacy; w I. poj. lancknecht, dawna hazardowa gra w karty; z nm. Landsknecht 'piechur; lancknecht'.

Landara - cika, wielka, zwykle 4-osobowa konna kareta podrna; duy, niezgrabny, zniszczony powz; z nm. Landauer'lando'.

Lando - dwu- a. czterokonny, czteromiejscowy powz z opuszczan w przd i w ty bud (Xviii-Xix w.); z fr. landau od nm. Landauer, od nazwy miasta Landau w Nadrenii-Palatynacie (RFN).

Landshut - miasto nad Izar w Bawarii (RFN), gdzie 21 Iv 1809 Napoleon zwyciy armi arcyksicia austriackiego Karola. Koci w. Marcina - jeden z najwspanialszych gotyckich kociow halowych, wg projektu H. Stetthaimera, budowany w 1392-1500; portale bogato ozdobione figurami; wiea wys. 1327m. We wntrzu, midzy innymi rzebami, dwa dziea rzebiarza renesansowego Hansa Leinbergera: nadnaturalnej wielkoci Madonna i Koronacja Marii. Trausnitz - zamek z Xiii-Xvi w., z romask kaplic. Wesele landshuckie - wielki doroczny festyn lud. obchodzony w Landshut w rocznic wesela ksicia Jerzego Bogatego z Jadwig Jagiellonk w 1475.

Lansjer - taniec towarzyski, odmiana kadryla, zwana te kadrylem dworskim, fr. quadrille de la cnur, wprowadzona w 1856 w Paryu (taczona w mundurach lansjerw, z lancami) przez baletmistrza Laborda; kawalerzysta uzbrojony w lanc, od Xviii w. (w Polsce; w in. krajach od Xix w.) zwany uanem; z fr. lancier 'lansjer (uan; taniec)'.

Lanval - bohater trzeciej ze zbioru (ok. 1180) pieni (fr. lais, zob. Lai) z legend bretoskich poetki fr. Marie de France (zob. Maria), jeden z rycerzy dworu krla Artura. Zakochuje si z wzajemnoci w piknej wrce, ktra daje mu bogactwo i szczcie pod warunkiem, e nikomu nie zdradzi ich mioci. Wszake zazdrosna krlowa Guinevere zmusza go, aby si przyzna, e kocha inn, po czym ze zoci oskara go, jak ona Putyfara Jzefa, e chcia j uwie. Krl Artur przysiga, e jeli Lanval nie dowiedzie swej

niewinnoci, zostanie stracony; z tej sytuacji bez wyjcia ratuje Lanvala jego wrka i zabiera go na wysp Avalon (zob.). Sir Launfal - ang. wersja pieni Marie de France, napisana w po. Xv w. przez Thomasa Chestre.

Laodamia - zob. Protesilaos i Laodamia.

Laodycejski - letni, obojtny, zw. w sprawach religijnych, spo., polit.; od wersetu w Biblii, Apok., 3, 14, 1 5, w ktrym w. Jan zwraca si do kocioa w Laodycei (jednego z "siedmiu kocioIw" Apokalipsy w miecie frygijskim nad rzek Likos, zaoonym przez Antiocha Ii, 261-246 pne., i nazwanym na cze jego ony, Laodycei, gr. Laodikeia): "Nie jeste ani zimny, ani gorcy".

Laokoon - mit. gr. legendarny ksi trojaski, brat Anchizesa, kapan Apollina a. Posejdona. Protestowa przeciw wprowadzeniu pozostawionego przez Grekw drewnianego konia (z ukrytymi w nim bohaterami gr.) w mury Troi (por. Eneida, 2, 40-56, 199-231, Wergiliusza), a gdy wraz z synami skada ofiar Posejdonowi, dwa wielkie we wysuny si z morza i zadusiy ojca i obu synw, po czym wczogay si pod otarz w wityni Ateny. Wedug jednej z wersji bya to kara Apollina za zamanie celibatu kapaskiego, wg innych sprawka Ateny, nieprzyjaciki Trojan, nie chccej dopuci, aby rady Laokoona uratoway miasto; zob. te Ko (trojaski). Laokoon - jedna z najsawniejszych rzeb staroytnoci, grupa marmurowa przedstawiajca obu synw i ojca w miertelnych uciskach ww. Niewiadomego autorstwa i daty (ok. po. Ii w. pne. lub pniej); wg Pliniusza (Historia naturalna) dzieo szkoy pergamoskiej, praca trzech rzebiarzy rodyjskich, Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa. Znaleziona w Rzymie w 1506 w ruinach Zotego Domu Nerona, czciowo zrekonstroowana, obecnie Rzym, Belweder Muz. Watykaskiego. W Xvi-Xvii w. przedmiot zachwytw jako synteza sztuki antyku, temat dyskusji, wierszy; nieustannie kopiowana, sztychowana. Rzeba (1623) Adriaena de Vries, Drottingholm. Fresk-Giulia Romana, Mantua, Corte reale. Obraz EI Greca, Belgrad. Tragedia Sofoklesa, zachowana tylko we fragmentach. Esej (1766) Gottholda Ephraima Lessinga, w ktrym autor przyjmuje jako punkt wyjcia grup Laokoona i formu Horacego (Sztuka poetycka, 361) ut pictura poesis ac., 'praca malarza przypomina prac poety', nastpnie bada przyczyny odmiennoci traktowania tematu przez rzebiarzy i przez Wergiliusza, ktry t scen opisa; ukazuje zasadnicze rnice midzy poezj a plastyk (dzieo nie dokoczone).

Laomedon - mit. gr. krl Troi, ktremu Apollo i Posejdon wsplnie wznieli mury miasta, nie otrzymali jednak umwionej zapaty. Za kar Apollo zesat zaraz, a Posejdon potwora morskiego, poerajcego ludzi i zwierzta. Aby kraj wyzwoli od tych plag, Laomedon musia, wg orzeczema wyroczni, da swoj crk, Hezjon, na poarcie potworowi; krl obiecuje wic temu, kto uratuje crk i zabije potwora, boskie rumaki, ktre Zeus ofiarowa niegdy Trosowi, dziadkowi Laomedona, jako odszkodowanie za porwanego na Olimp Ganimedesa. Herakles przybywa do Troi, zabija potwora i uwalnia Hezjon, ale krl, zgodnie ze sw natur, odmawia mu obiecanej nagrody. Pniej Herakles z wojskiem pocign na Troj, zburzy miasto i zabi wiaroomnego Laomedona; z Hezjon oeni si Telamon, towarzysz Heraklesa. Brata swego, Podarkesa, Hezjona wykupia z niewoli, dlatego przybra on imi Priamos, gr. 'wykupiony', zosta krlem i odbudowa Troj; zob. Priam.

Laon - (wym. la) miasto w pn. Francji. Katedra Notre Dame - wczesnogotycka, zapewne pierwsza wielka budowla, ktra zerwaa cakowicie ze stylem romaskim. Jedna z najwikszych katedr we Francji (ok. 1155-ok. 1225),jedyna, z wyjtkiem Tournai w pd. Belgii, dajca wyobraenie o tym, jak katedra fr. miaa wyglda w zamierzeniu jej twrcy, gdy niemal adnej nie zbudowano do koca zgodnie z planem architekta. Ma pi wysokich wie (a miaa mie ich siedem), dwie od strony fasady, jedna na przeciciu i po jednej na kocach transeptu; trzynawowa bazylika o czterech kondygnacjach: wielkie arkady, emporia, triforium i okna. Najsilniej pod wzgldem plastycznym rozczonkowana fasada katedralna: u podstawy 3 gbokie, wcite przedsionki portalowe, wyej po raz pierwszy zastosowana rozeta, ujta midzy dwie synne wiee, wys. 567m, kwadratowe u podstawy, zakoczone omioktnymi dzwonnicami; bogata dekoracja rzebiarska, witrae z Xiii w.

Lapa - tylko w dawn. zwrotach: Wzi kogo na lap - zadrwi, zwie, oszuka, wywie w pole, wzi na kawa. Zagi lap na kogo - zamierzy co szkodliwego przeciw komu, na czyj szkod; por. Parol.

La Palisse - zob. Prawda (Prawdy La Palisse'a).

La Perouse - Jean Fransois de Galaup (wym. laperu:z), 1741-ok. 1788, eglarz fr. W 1785 uda si dwoma statkami, "Astrolabe" i "Boussole", w podr dokoIa wiata na polecenie Akademii Nauk i Medycyny oraz krla Ludwika Xvi, z misj uzupenienia odkry Jamesa Cooka. Wyprawa zabraa z sob wielu uczonych; w 1786 zbadano wybrzea Patagonii, Wysp Wielkanocn, Sandwich. wybrzea Ameryki od Alaski ku poudniowi, FiIipiny, w 1787 Tajwan, M. Japoskie, Sachalin i Kamczatk, skd jeden z pasaerw, baron J. B. de Lesseps, uda si przez Syberi do Parya ze sprawozdaniem z wyprawy. Opisa to potem w ksice Od Kamczatki do Francji. Stamtd wyprawa skierowaa si na poudnie do Mikronezji, na Samoa, gdzie podrni zachwycali si "piknymi i atwymi kobietami, piknymi mczyznami, zakrywajcymi sw nago limi", dopty, dopki nie zabito kapitana "Astrolabe" z 11 marynarzami. W 1788 La Porouse zawija do Botany Bay w Australii, skd w lutym wysya ostatni swj list, po czym kieruje statki do Melanezji. Po wieloletnich poszukiwaniach znaleziono lady ich katastrofy u wybrzey melanezyjskiej wyspy Vanikoro. Cienina La Perouse'a - midzy Sachalinem a wysp Hokkaido, czca M. Ochockie z Japoskim.

Lapis niger - zob. Czarny (kamie).

Lapitowie - zob. Uczta (Lapitw).

Laputa - w Podrach Guliwera, 3, 2 (1726), Swifta, krlestwo, ktre bohater zwiedza w swej trzeciej podry, pooone na wyspie fruwajcej w powietrzu dziki systemowi magnesw, zamieszkaej przez pseudouczonych, szarlatanw naukowych, zajtych cudacznymi wynalazkami (maszyna do pisania ksiek, reforma jzyka itp.), zdradzanych przez ony. Byli tak zatopieni w spekulacjach mylowych, e najci "budziciele", stale kroczcy za nimi, musieli, uderzajc ich po uszach i ustach wydtymi pcherzami z grochem, nakania do suchania i mwienia. Bya to satyra na nauk wspczesn (m.in. na Newtona i teori grawitacji) i szyderstwo z perspektyw, ktrych si Xviii wiek dopatrywa w rozwoju nauki.

Lara - w hiszp. zaginionym poemacie epickim (hiszp. cantar de gesta, por. Chansons de geste) Pie o siedmiu synach Lary, hiszp. Canfar de las siece infantes de Lara, ktrego cz zachowaa si w Kronice krla Alfonsa X Mdrego (zob. Alfons) i w Kronice z 1344, przydomek Gonzalo Gustiosa, pana na Salasie (w Asturii), ojca siedmiu braci z Legendy n synach Lary (rekonstrukcja Menendeza Pidala z 1896). Gonzalo Gonzalez, najmodszy z synw, ciga na siebie nienawi i vendett swej ciotki, Lambry, zabijajc

jej kuzyna, Alvara Sancheza, na turnieju majcym uwietni jej maestwo z Ruy Velazquezem. Ten da od gubematora Kordowy, Almanzora, kary mierci dla Gonzala. Wielkoduszny Maur zadowala si uwizieniem modzieca. Intrygi Velazqueza doprowadzaj do mierci w walce z Maurami pozostaych braci, pomszczonych pniej przez ich przyrodniego brata, Mudarr, zrodzonego przez mauretask niewolnic; zob. te Korsarze (Lara). Siedmiu synw Lary - tragedia wierszem (Sewilla 1579) Juana de la Cueva. Bkart Mudarra i 7 synw Lary - komedia (1612) Lope de Vegi.

La Rabida - Monasterio de la Rabida w prowincji Huelva (pd.-wsch. Hiszpania), nad ujciem Rio Tinto do Atlantyku, naprzeciw miasta Huelva. Synny klasztor franciszkanw z Xiv-Xvii w., prawdop. na miejscu wity: fenickiej i rzymskij. Pierw. ufortyfikowane sanktuarium eglarzy, wdrowcw, rozbitkw, bronice ujcia rzeki przed napadami korsarzy. Przyjto tu Krzysztofa Kolumba, gdy w 1485, wyczerpany, prosi o chleb i wod dla swego syna Diega, wracajc z Portugalii, gdzie daremnie usiowa pozyska krla Jana Ii dla swych planw podry na zachd. Koci klasztorny jednonawowy z gotyckim sklepieniem w stylu mudejar z Xv w.

Larendogra - dawn. woda lawendowa, kwiatowa a. rozmarynowa, uywana jako pachnido a. dla trzewienia w razie saboci i omdlenia damy; z fr. (eau dej la reine d'Hongrie '(woda) krlowej Wgier'.

Lari fari - dawn. (przeom Xix i Xx w.) bzdury, brednie; pochodz. nieznane.

La Rochelle - zob. (La) Rochelle

Larousse Pierre Athanase - (wym. larus), 1817-75, leksykograf fr., wydawca i wspautor wspaniaego, olbrzymiego i wyczerpujcego Wielkiego powszechnego sownika Xix w., francuskiego, hist., geogr., mitol., bibliogr., lit., naukowego itd., fr. Grand dictionnaire universel du Xix siecle..., wyd. w Paryu w 15 tomach 1866-76 z 2 tomami suplementu w 1877-90. Byo to pierwsze dzieo synnej serii sownikw, encyklopedii, kompendiw itd. Larousse'a, wyd. przez Claude i Paula Auge. Popularny jednotomowy May Larousse, fr. Nouveau petit Larousse illustre, ukazuje si od 1924 r.

Lars - zob. Porsenna.

Larum - dawn. alarm, pobudka, wezwanie do broni, bicie na trwog; wrzawa, zgiek, haas; z w. allarme dos. 'do broni; alarm'. "Dlaboga, panie Woodyjowski! Larum graj! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty si nie zrywasz? szabli nie chwytasz?" H. Sienkiewicz, Pan Woodyjowski, 56; z mowy pogrzebowej ksidza Kamiskiego w kociele stanisawowskim.

Larwa - dawn. maska; dawn. maszkara, straszydo, mara, upir, widziado; posta modociana niektrych zwierzt (po wyjciu z oson jajowych), rnica si znacznie budow i wygldem od postaci dojrzaej (imago); z ac. larva 'duch (zmarego, przeladujcy ywych), widmo; maska'. Same si z mogi ruszaja pokady I larwy staj widomie. A. Mickiewicz, To lubi. Ballada, 19-20.

Lary - ac. Lares, mit. rz. czczone w Rzymie duchy opiekucze domu i szczcia rodzinnego, zagrd, pl, drg, podrnych, pastwa. Pod wpywem sztuki gr. przedstawiano lary w postaci statuetek taczcych modziecw w wiecach i podkasanych szatach, z rogiem obfitoci w rku, skdspywaa woda do wiaderka. Ojciec rodziny modlisi do larw domowych (ac. l. poj. Lar familiaris) codziennie, egna si z nimi wyjedajc, wita powracajc; zob. Penaty. Lararium - miejsce kultu, otarzyk larw (i zazw. te penatw) w domach, w miejscach, gdzie graniczyo z sob kilka posiadoci, na rozstajnych drogach itd. Lary i penaty - przen. sprzty, ruchomoci domowe; ognisko domowe, gniazdo rodzinne, dom.

Las - jako okrelenie wielkich obszarw zadrzewionych wystpuje pno obok starszej nazwy br i dlatego nie stosowano tego wyrazu w nazwach plemion i osiedli, czsty jest natomiast w nazwach odosobowych (np. imi Lasota); pierwotna nazwa lasu to drzewa, wyraz las oznacza rwnie 'drewno' (budulec); zob. te Drzewa. Br - las iglasty; stary, gsty, wielki las. I borem, lasem - wdrowa daleko, dugo, ukrywiac si; zob. Idzie

onierz... Za borami, za lasami - za sidm gr, za sidm rzek, bardzo daleko. Debra, debrza, debrze - zarosy parw, jar, wwz, wd; urwisko lene w grach; wska dolina lesista. Dungla - wiecznie zielony las midzyzwrotnikowy. Gaj - zob. Grd, grond - lud. wiey a. wilgotny las liciasty a. liciasto-mieszany, gwnie grabowy; zob. te Grd. Knieja - wielki, gsty las, br; poa lasu dziko zarosa, trudna do przebycia. Las dziewiczy - pierwotny, dziko rosncy, nie tknity ludzk stop. Las galeriowy - (pod)rwnikowa dungla niowa, rosnca w dugich pasmach nad rzekami. Las gowy - zagospodarowane przez czowieka i zrnicowane gatunkowo (zazw. db, jesion i in.) niowe zbiorowisko lene. Las monsunowy - tropikalny, na pocztku okresu suszy traccy licie, a potem kwitncy. g - las na yznej glebie o bogatym podszyciu i obfitym runie: wierzbowo-topolowy nad rzekami, olchowo-jesionowy na skrajach lasw, wizowy na stromiznach nadrzecznych i podgrski (olchowo-wierzbowo-jesionowo-jaworowy) nad potokami; zob. te Lg (ka). Matecznik - trudno dostpny ostp w kniei, miejsce staego przebywanie (ostoja) zwierzyny, zw. grubej. Ols - las liciasty na glebach podmokych, bagiennych, zoony z olszy czarnej z domieszk brzozy omszonej a., na teranach mniej bagnistych, z olszy czarnej, jesionu i wierku, rwnie z domieszk brzozy. Ostp - cz kniei, w ktrej gruba zwierzyna ma swoje legowiska; miejsce w lesie otoczone sieciami a. potami dla osaczenia zwierzyny. Puszcza - zob. Regle - (w l. poj. regiel) lud. (Podhale) lasy grskie na stromiznach 1200-15007m; pitro wysokociowe (reglowe), na ktrym te lasy rosn; ze st.-nm. rigel 'strome stoki grskie'.

Sad - ogrd owocowy, plantacja drzew i krzeww owocowych. By sad. - Drzewa owocne, zasadzone w rzdy, Ocieniay szerokie pole; spodem grzdy. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 2, 403-04; owocne - owocowe. Tajga - las iglasty pasa borealnego (plnocno-kontynentalnego) Eurazji i Kanady (pierw. tylko o lasach Syberii), w ktrym wystpuj w rnych poczeniach i proporcjach g. wierk, modrzew, joda, sosna, limba z domieszk liciastych: brzoza, topola, osika, wierzba, olsza. Zagajnik - lasek, may gaj, gaik; rzadziej: zarola. Las w rdw. - to pustkowie, schronisko dobrowolnych i mimowolnych uczestnikw ucieczki od wiata (ac. fuga mundi): pustelnikw, kochankw, bdnych rycerzy, zbjcw wyjtych spod prawa. Z puszcz wychodz wilkoaki i jeszcze straszniejsze potwory, jak choby w prowansalski smok ujarzmiony przez w. Mart. Std w rdw. postp oznacza karczowanie, walk z puszcz, inaczej ni w staroytnej, cywilizowanej Italii, gdzie las nie by nikomu straszny, a Wergiliusz w Eklogach, 2, 60, pisa (w 37 pne.): "Nawet bogowie mieszkali w lasach... lasy podobaj si nam nade wszystko." Las Ardeski - ang. Arden, las pokrywajcy niegdy rodkowe hrabstwa Anglii (Mildlands), ktrego resztki dzi jeszcze zdobi "liciaste hrabstwo Warwick"; miejsce wikszej czci akcji komedii Jak wam si podoba (1598-1600) Szekspira. (Fr. Ardennes) falista wyyna pn.-wsch. Francji, Belgii i pn. Luksemburga, rozcita wskimi dolinami, do dzi pokryta w wikszoci lasami; schronisko czterech synw Aymona (zob.), gdzie w. Hubert (zob.) z myliwego sta si pustelnikiem, a w. Tybald z Provins z rycerza - pustelnikiem i smolarzem. Gaste foret - st.-fr., 'puszcza', las, w ktrym schronia si matka Percevala (zob. Parsifal) po mierci w rycerskich zmaganiach jej ma i starszych synw, aby uchroni modego Percevala od takiego losu (wg Chretien de Troyes). Las Birnam - maszerujcy na pole bitwy, wieszczcy zgub Makbetowi. Nie tknie Makbeta aden cios morderczy, Pki las Birnam ku duzynaskiemu Wzgrzu nie pjdzie walczy przeciw niemu. W. Szekspir, Makbet, 4, 1; t. J. Paszkowski. Las Broceliande - miejsce czarw Merlina (zob.) i Damy (zob.) Jeziora. Lasek Buloski - zob. Pary (Bois de Boulogne). Las Mans - gdzie bkaa si aonie Berta o Wielkich Stopach (zob.), gdzie oszala nieszczliwy krl Francji, Karol Vi. Las Moreski - w ktrym schronili si Tristan (zob.) i Izolda.

Las Oberon - gdzie Huon z Bordeaux (zob.) zosta zaczarowany przez kara. Las Odenwald - gdzie Zygfryd (zob. Nibelung) koczy swe tragiczne owy pod ciosami Hagena. Las Teutoburski - nazwa literacka, upowszechniona dopiero w Xix w., odgrzebana przez literatw nm. w Rocznikach Tacyta (ac. Teutoburgiensis saltus) w Xviii w. W lesie tym, prawdop. midzy rzekami Ems i Lippe (dzi RFN), w 9 roku ne. wdz germaski Arminiusz zada straszliw klsk dowdcy rzymskiemu Warusowi, wycinajc w pie 3 legiony, co zmusiio Augusta do poprzestania na granicy Renu; zob. Oktawian August: "Oddaj (mi moje) legiony!" Lasy Bnulonnais - gdzie szuka schronienia prekursor (i prototyp?) Robin (zob.) Hooda, awanturnik Eustachy Mnich z pocz. Xiii w. "Pustkowie" Cistertium - gdzie osiad w. Robert z uczniami w Xi w. "Pustkowie" Grande Chartreuse - fr., 'Wielka Kartuzja', gdzie w Xi w. osiad w. Bruno z towarzyszami. Selva oscura - w., 'ciemny las', w ktrym zbkany Dante rozpoczyna (Boska Komedia, Pieko, 1, 1-6) sw wdrwk po piekle, czycu i niebie: W ycia wdrwce, na poowie czasu, Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi, W gbi ciemnego znaaziem si lasu. Jak ciko sowem opisa ten srogi Br, owe stromych Puszcz pustynne dzicze, Co mi dzi jeszcze nabawiaj trwogi. T. E. Porbowicz. Silva mellifiua - ac., 'lasy miodem pynce', rdo korzyci dla chopw, dla biedoty, chwali w Polsce Gall Anonim. Las, bo nie lni - ac. lucus a non lucendo, staro. art. paradoksalna etymologia od cechy, ktrej brak; absurdalna derywacja, nielogiczne wyjanienie; ac. lucus ('lasek') pochodzi by mia od lucere ('lni, wieci'), bo nie lni, niejanieje (!); por. Pies (bo nie pieje). Las rzeczy - zob. Silva rerum. Im dalej w las, tym wicej drzew - przys. Nauka nie posza w las nie posza na marne. Nie byo nas, by las, nie bdzie nas, bdzie las - przys. wyraajce lekkomylne i tragicznie bdne przekonanie o nieprzebranej obfitoci zasobw lenych i nieszkodliwoci rabunkowej gospodarki czowieka; przen. o krtkotrwaoci ycia ludzkiego. Drzewa moje ojczyste! jeli Niebo zdarzy, Bym wrci was oglda, przyjaciele starzy, Czyli was znajd jeszcze? czy dotd yjecie? (...) Pomniki nasze! ile co rok was poera Kupiecka lub rzdowa, moskiewska

siekiera! Nie zostawia przytuku ni lenym piewakom, Ni wieszczom, ktrym cie wasz tak miy jak ptakom. A. Mickicwicz, Pan Tadeusz, 4, 23-25, 35-38. Nie widzie lasu spoza drzew - nm. den Wald vor lauter Baumen nichi sehen, gubi si w szczegach, nie ogarniajc caoci; z Historii Abderytw (1774) Christopha Martina Wielanda. Osadnicy leni - w dawnej Polsce ludzie trudnicy si eksploatacj (i niszczeniem) lasw (zob. Budnik): wglarze palcy drzewo na wgiel, maziarze wyrabiajcy ma, smolarze pdzcy smo z tej mazi, potanicy wydobywajcy pota z popiou, dziegciarze, destylujcy dziegie z brzeziny, producenci klepek i gontw (wszystkie te wyroby szy gwnie na eksport przyczyniajcy si do powstawania fortun paskich; powiadano: "Gdyby nie byo potau, nie byoby ekwipau"), hutnicy i rudnicy, wreszcie bartnicy hodujcy dzikie pszczoy; zob. Bar; Maziarze; Mielerz; Rudnik. To jeszcze w lesie - rzecz daleka od ukoczenia, ktrej koca jeszcze nie wida, znajdujca si jeszcze nie wiedzie gdzie. Wiedeski Las - zob. Wiede. W lesie... do lasu - (w okresach powsta polskich Xix w.; w czasie okupacji 1939-45) w partyzantce, do partyzantki. Las - pierwszy litewski poemat symfoniczny (1900) Mikalojusa Czurlonisa.

de La Salle Rene Robert Cavelier - (wym. lasal) 1643-87, podrnik i badacz fr.; w 1667 prowadzi gospodarstwo rolne w Kanadzie, w pobliu Montrealu; cho nie mia wyksztacenia inynierskiego (by zewiecczonym jezuit), zasyn jako budowniczy fortw i fortyfikacji. W 1678 Ludwik Xiv powierzy mu misj zbudowania szeregu fortw w Nowej Francji, z ktrych mona by dokonywa wypraw badawczych; La Salle zbudowa na brzegach Ontario forty Frontenac i Conti (istniejcy do dzi, w pobliu wodospadu Niagary). Spynwszy w 1682 po Mississippi, osign przez prawy kanat delty Zatok Meksykask i w imieniu krla obj uroczycie w posiadanie ziemi, ktr nazwa, od imienia krla, Luizjan; po pobycie we Francji powrci do Luizjany z 200 oInierzami, ale mimo niesychanych wysikw, nie zdoa ani tym, ani (w 1686) nastpnym razem odnale ujcia Mississippi od strony morza. W roku 1687 zosta zamordowany przez dwch towarzyszy w okolicznociach do dzi nie wyjanionych. Topografi delty zbada dopiero Le Moyne d'Ibervifle w 1699.

Lascaux - (wym. lasko) jaskinia w Dordogne w pd.-zach. Francji, na ktrej cianach odkryto w sierpniu 1940 (czterech chopcw natrafio na jaskini w poszukiwaniu zaginionego psa) malowida i rysunki z okresu

kultury magdaleskiej (koniec paleolitu), wykonane farbami ziemnymi (czarna, czerwona, brunatna), przedstawiajce zwierzta w ruchu, czsto nadnaturalnych rozmiarw, bizony, jelenie, konie stepowe, kozioroce, nosoroce. Te wspaniae i zdumiewajce dziea paleolitycznych artystw, suce prawdop. celom magicznym, udostpniono publicznoci w 1948, ale na powrt zamknito w 1960, gdy malowida zaczy niszcze od spowodowanych przez obecno tumw zmian w skadzie powietrza; por. Altamira.

Laska - kij drewniany a. prt metalowy, na grnym kocu zagity a. zakoczony ozdobn rczk lub gowic. Od czasw przedhistorycznych oznaka wadzy, autorytetu, godnoci, dostojestwa, potgi, nieraz nadprzyrodzonej, przewodzenia w radzie, sejmie. Lask bya buawa hetmaska wielka i polna mniejsza, take regimentarska. Z zakrzywionej laski pasterskiej wywodzi si pastora biskupi, z krtkiej laski ze stylizowan gak - bero krlewskie, z dugiej o duej gace - godo odwiemych, o maej gace - godo marszakw weselnych, sejmowych, koronnych, wielkich, nadwornych, trybunalskich i prymasowskich. Laska Aarona - zob. Aaron. Laska (laseczka) czarnoksiska - czarodziejska, magiczna, suca czarnoksinikowi do czynienia czarw; dzi suy jako atrybut magikom, sztukmistrzom, kuglarzom, prestidigitatorom. Laska malarska - zob. Malarstwo. Laska miernicza - miara dugoci w ksztacie drewnianej tyki, znana w Polsce od Xii w., jedno- a. dwuprtowa (dugoci 7 i 1/2 a. 15 okci). Laska opolna - uywana w Polsce piastowskiej do zwoywania kmieci na wiece i do sdu przez uderzanie ni w drzwi chaty. Marszaek starej laski - dawn. marszaek poprzedniego sejmu. Poda, zoy projekt do laski (marszakowskiej) - przedstawi projekt (ustawy) marszakowi sejmu.

Las Lanzas - zob. Breda (Poddanie Bredy).

Las Meninas - zob. Meninas.

Las Vegas - miasto na pd.-wschodzie stanu Nevada (USA), o par godzin

drogi od Los Angeles. Od 1945 niezliczone kasyna gry, nocne kluby, tysice automatw do gry (tzw. "jednorkich bandytw") oraz salony ang. hazardowej gry karcianej bingo (beano).

Latajcy. Latajgca Forteca - ang. Flying Fortress, Boeing B-17 ciki amer. bombowiec strategiczny uywany w wyprawach bombardujcych na Niemcy od sierpnia 1942 do maja 1945. Latajce spodki - nazwa nadana ok. 1947 przedmiotom widywanym na niebie, uwaanym przez niektrych za statki zwiadowcze przybye z przestrzeni kosmicznej. Zdaniem licznych wiadkw s one okrge, owietlone, bezgone i poruszaj si z olbrzymi szybkoci w rnych kierunkach; nazywane z czasem oficjalnie Niezidentyfikowanymi Obiektami Latajcymi (NOL) na wzr ang. UFO (Unidentified Flying Objects), okazuj si zwykle, po zbadaniu przez specjalistw, balonami meteorologicznymi a. zudzeniem optycznym. Te, ktrych nie zdoano wyjani, s, by moe, pochodzenia nie tyle kosmicznego, ile psychologicznego. Latajcy dywan - W Opowieci o ksiciu Achmadzie i wrce Pari-Banu z Bani z Tysica i jednej nocy (zob. Tysic) trzej bracia, synowie sutana Indii, zakochani w swej kuzynce, piknej ksiniczce Nur an-Nachar, rozjedaj si z woli ojca po wiecie w poszukiwaniu jakiego najosobliwszego i najcudowniejszego przedmiotu; ktry z nich go zdobdzie, zostanie mem ksiniczki. Najstarszy z braci, Husajn, zdobywa latajcy kobierzec; redni, Ali, rurk, przez ktr wida wszystko, co si chce zobaczy; najmodszy, Achmad, jabko uzdrawiajce wszelkie choroby. Gdy bracia porwnywali przywiezione cudownoci, ujrzeli prze rurk, e Nur an-Nachar jest umierajca; wtedy latajcy dywan przenis ich natychmiast do jej oa, a jabko j uzdrowio. Wszystkie trzy przedmioty na rwni przyczyniy si do uratowania ksiniczce ycia, konkurs zatem nie zosta rozstrzygnity. Latajcy Holender - legendamy kapitan statku-widma, bdzcego po oceanach od bieguna do bieguna; zobaczenie tego statku (ktry rwnie nazywaj "Latajcym Holendrem") przynosi nieszczcie. Kapitan, ktremu cyklon nie pozwala opyn Przyldka Burz, kl si na pieko, e go opynie, choby mu to miaio zaj wieczno ca. Diabe chwyta go za sowo i skazuje na wieczn tuaczk po morzach, bez odpoczynku; zob. te Holender (Latajcy Holender). Okrt-widmo - ang. The Phantom Ship, Powie (1839) kpt. Fredericka Marryata; Philip Vanderdecken poszukuje ojca, kapitana "Latajcego Holendra". Pamitniki pana von Schnebelewopskiego - fragment powieciowy Heinricha Heinego; w rozdz. 7 autor podejmuje star legend, wzbogacajc j o nowy wtek: tuaczka Holendra si skoczy, gdy jaka kobieta nie zawaha si by mu wiern a do mierci.

Holender Tuacz (nm. Der fliegende Hollnder) - opera romantyczna (Drezno 1843, wyst. pol. Lww 1902) Richarda Wagnera; libretto kompozytora wg H. Heinego. Wierna Holendrowi Senta rzuca si ze skay w morze, piorun uderza w statek i nieszczsny kapitan ginie. "Latajcy Szkot", ang. Flying Scotsman, pocig-ekspres z King's Cross (Londyn) do Edynburga.

Latarnia - rdo wiata umieszczone wewntrz puszki o szklanych cianach (latarnia rczna, uliczna, morska itd.), dawn. o ciankach z przetuszczonego papieru, z pytek. rogowych, alabastrowych itp.; archit. nadbudwka w postaci wieyczki nad dachem a. kopu, z licznymi oknami, zwieczona wasnym hemem, owietlajca wntrze od gry; wilczy eb, wilcze oko; z nm. Laterne od ac. laterna. Kraj Latarnikw - szarlatanw literackich, pedantycznych uczonych, doktorw, profesorw, praatw itd., wykpionych jako "latarnie" przez Rabelais'go w Gargantui i Pantagruelu, 5, 33, z aluzjami do duchowiestwa obradujcego na soborze trydenckim (1545-b3). Latarnia Diogenesa - zob. Diogenes. Latarnia Kleantesa - (gr. filozofa, stoika, ucznia Zenona) symbol cisoci naukowej. Latarnia zmarych - w rdw. (g: w pid. Niemczech i we Franeji) kamienna latamia na cmentarzach, majca ksztat smukej wieyczki a. supa ze rdem wiatia w grnej czci. Miasto latarni - w Historii prawdziwej, gr. Alethes historla, Lukiana z Samosat, ok. 125-185 ne., satyrze na pody wyobrani poetw, jego najsynniejszym dziele, na ktrego wstpie uprzedza czytelnika, e nie powie ani sowa prawdy - miasto pooone w p drogi midzy Plejadami i Hyadami, poniej Zodiaku, zamieszkae przez Latarnie, gdzie wyrok mierci wykonywano przez zdmuchnicie przestpcy. Na latarni! - fr. A la.lanrerne!, okrzyk i zwyczaj (wieszania na latarni), wprowadzone w Paryu w czasach Rewolucji Fr.; wiele lamp w dawnym Paryu miao ksztat ciennych kinkietw, nadajcych si szczeglnie do tego celu; zob. Ca ira. wito latarni - (lampionw) chiskie wito lud., obchodzone dorocznie w czasie pierwszej peni ksiyca. Wg tradycji wywodzi si ono std, e crka sawnego mandaryna pewnego wieczoru wpada do jeziora; ojciec i ssiedzi, uzbrojeni w latarnie, pobiegli, aby jej szuka, i wreszcie wydobyli z wody, zdrow i ca.

Lateran - grupa budynkw na Mons Coelius w Rzymie, gdzie w I w. ne. sta paac rodu Lateranw (Laterani), skonfiskowany przez Nerona za rzekomy udzia Plautiusa Laterana w planowanym zamachu na cesarza. Paac, wielokrotnie przebudowywany, by wasnoci cesarsk jeszcze za Konstantyna Wielkiego; cesarz Septymiusz Sewer, 193-211, kaza kilka budynkw zburzy, a na ich miejscu (gdzie dzi stoi bazylika w. Jana) wznie Castra Nova Equitum Singularium (ac., 'nowe koszary gwardii konnej'), ktrej resztki, wraz z pozostaociami dawniejszych budynkw, znaleziono w czasie wykopalisk z 1938. Znaczn cz dawnej posiadoci Lateranw ofiarowa cesarz Konstantyn papieowi Melchiadesowi, 311-14, dla zbudowania wielkiego kocioa (nazwanego kocioem Zbawiciela); tu przy nim Konstantyn wznis paac, ktry si sta rezydencj papiey a do pocztku tzw. "niewoli babiloskiej" papiey (zob. Awinion) w 1309-77. W 1308 paac spon; odbudowany w 1586 przez Fontan w 1/4 poprzedniej wielkoci; naley, wraz z bazylik, do pastwa watykaskiego od 1929; obecnie Muzea Lateraskie (Musei Lateranensi). San Giovanni in Fonte - koci zwany zazw. Battisterio, w., 'baptysterium', uwaany za najstarsze baptysterium w chrzecijastwie (432-40), zbud. na miejscu ani paacowej Lateranw. San Giovanni in Laterano - bazylika w. Jana na Lateranie, najwyszy rang koci wiata katoliekiego, do dzi koci diecezjalny papiea jako biskupa rzymskiego, a przeto Matka i Gowa wszystkich kociow kat., jedyny obok bazyliki w. Piotra, w ktrym papie osobicie odprawia msze. Bazylika w dugiej swej historii od czasw Konstantyna niemal w kadym stuleciu ulegaa uszkodzeniom i restauracjom. Dzisiejszy jej ksztat pochodzi z po. Xvii w. (F. Borromini); wntrze 5-nawowe, dugoci 1307m, ma wygld wspaniay, ale nieco zimny; majestatyczna fasada g., dzieio Alessandra Galilei (1736) skada si z dwupitrowego portyku i attyki z posgami; 5 portali otwiera si na atrium. Obelisk - najstarszy i najwyszy w Rzymie (317m, z podstaw 477m) stoi na rodku placu w. Jana, w. Piazza San Giovanni in Laterano, postawiony za faraona Totmesa Iii (Xv w. pne.) przed wityni w Karnaku w Egipcie, w 357 pne. przewieziony do Rzymu na specjalnie w tym celu zbudowanym statku. Znaleziony w trzech czciach w 1587 w ruinach Circus Maximus. Na yczenie papiea Sykstusa V, wielbiciela obeliskw, postawiony w 1588 na obecnym miejscu. Sobory lateraskie - Pi soborw powszechnych odbyo si w paacu i bazylice na Lateranie: 1. W 1123 zwoany przez papiea Kaliksta Ii by pierwszym soborem powszechnym obradujcym na Zachodzie; okreli zasady celibatu, potpi symoni i konkubinaty duchownych. 2. W 1139 zwoany przez Innocentego Ii ustali zasad nietykalnoci

osobistej kleru. 3. W 1178-79 zwoany przez Aleksandra Iii uniewani dekrety antypapiey wyznaczonych przez cesarza Fryderyka (zob.) Barbaross; ustali minimum 2/3 gosw koniecznych do obioru papiey. 4. W 1215 zwoany przez Innocentego Iii potpi albigensw i waldensw, dajc haso do zbrojnej wyprawy krzyowej przeciw nim; wprowadzi obowizek spowiedzi wielkanocnej. 5. W 1512-17 zwoany przez Juliusza Ii, zakoczony za Leona X, wystpi przeciw rozkadowi moralnemu i deprawacji kleru, cofn si jednak przed konieczn reform.

Latinus - legendarny krl Latynw, ac. Latini;zob. Eneasz (Eneida, Ks. 7); acina.

Latona - zob. Leto.

Latopisy - (ros. l. poj. letopis 'rocznik, kronika'), specyficzny, rodzimy gatunek historiograficzno-epicki w literaturze ruskiej Xi-Xvii, a gdzieniegdzie i Xviii w. Kroniki doroczne o wydarzeniach politycznych. wojennych i kocielnych, zwaszcza z dziejw narodowych, czerpice rwnie obficie z zasobu folkloru, opowiada podrnikw, posw i onierzy, legend, poda biblijnych i nowelistyki staro. W kolejnych redakcjach (tzw. zwodach) wykorzystano dawne latopisy, rozszerzane, przerabiane i uzupeniane.

Lato - dawn., dzi gwar. tego roku, w tym roku; por. oni. Latosi - dawn., dzi gwar. tegoroczny.

Latyfundia - wielkie majtki ziemskie w staro. Rzymie (zw. od Ii w. ne.) oparte na pracy niewolnikw, pniej take i kolonw (drobnych dzierawcw przypisanych do ziemi); wielkie posiadoci feudalne w rdw. i w czasach nowoytnych; z ac. latifundia l.mn. od latifundium. Latyfundia zgubiy Itali - ac. latifundia perdidere Italiam, z Historii naturalnej, 18, 7, 35, Pliniusza St.

Lauda - pie pochwalna, woski utwr liryczny, wzorujcy si na balladach o treci relig., rozpowszechniony w rdw. i wczesnym Renesansie, komponowany dla konfraterni wieckich. Wybitnym wczesnym mistrzem tej formy by Jacopone da Todi, 1230-1306. Po rozwiniciu si w form dramatyczn, z dialogiem i akcj, staa si woskim odpowiednikiem misteriw, zwanym sacra represenlazione (Xv w.); w. z ac. laudare 'chwali'; por. Laudum.

Laudum - l. mn. lauda, w Polsce uchway sejmikw ziemskich (Xiv-Xviii w.); uchway zjazdw (wiecw) sdowych (Xiv-Xv w.); postanowienia zjazdw konfederackich szlachty (od Xv w.); rdw. ac. 'wyrok rozjemczy; uchwaa'.

Laur - z ac. laurus 'laur, wawrzyn'; por. Laura. Drzewo laurowe - laur zob. Wawrzyn. Krople laurowe - lek z gorzkich migdaw, stosowany dawn. na uspokojenie. Laureat - staro. gr.-rz. poeta a. zwycizca w zawodach, nagrodzony wiecem wawrzynowym; zdobywca nagrody za wybitne osignicia twrcze; z ac. laureatus od laurea 'wieniec wawrzynowy'. Laurka - dziecinne powinszowanie wykaligrafowane na arkuszu papieru, ozdobione kolorowym rysunkiem. Laur Kapitolu - wieniec wawrzynowy, nagroda poetycka przyznawana przez cesarzy a. papiey od rdw. poczwszy; jednym z takich laureatw by poeta polsko-aciski Maciej Sarbiewski, uwieczony w 1623 przez papiea Urbana Viii; zob. Kapitol. ...droszy ni laur Kapitolu Wianek, rkami wieniaczki osnuty, Z modrych bawatkw i zielonej ruty. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog, 127-9. Laur olimpijski - staro. gr. wawrzyn, ktrym wieczono gowy zwycizcw igrzysk olimpijskich. Laur olimpijski - zbir wierszy Kazimierza Wierzyskiego wyrniony w 1928 zotym medalem na konkursie lit. Ix Olimpiady. Laurowo - dawn. uroczycie, dostojnie, pompatycznie.

Byo w Ojczynie laurowo i ciemno. C. Norwid, Vade-mecum, I, Klaskaniem majc obrzke prawice, 5. Licie laurowe - licie bobkowe, licie wawrzynu szlachetnego, uywane jako przyprawa a. rdo olejku aromatycznego stosowanego w kosmetyce i farmakologii. Spocz na laurach - zadowoli si dotychczasowymi osigniciami; przesta si rozwija, ksztaci, tworzy itp. Wieniec laurowy - zob. Wieniec. Zbiera laury - cieszy si uznaniem za swoje osignicia.

Laura - imi eskie, skr. od Laurentia, Laurenzia, ac., 'kobieta z Laurentium (koo Rzymu)', pop. wizane z ac. laurus 'laur, wawrzyn' w sensie 'uwieczona wawrzynem', dziki Petrarce uwaane za imi poetyczne od czasw Renesansu a do romantykw', jak np. w zbiorze lirykw Laura (1597) Roberta Totty, w poemacie Beppo Byrona (ona bohatera), w serii wierszy do Laury Fr. Schillera, w wierszu Gaura i Filon Fr. Karpiskiego, Przypomnienie i Do Niemna A. Mickiewicza, Ostatnie wspomnienie (Do Laury) J. Sowackiego. A niech wie kada poetyczna Laura, Kada sawantka z twarz bardzo blad I ksiycow... J. Sowacki, Podr do Ziemi w. z Neapolu, 3, 19, 1-3. Laura - ukochana poety w. Francesco Petrarki, ktr pozna w kociele w. Klary w Awinionie 6 Iv 1327 i zapon do niej od razu wielk mioci. Czy Laura bya kobiet z krwi i koci, czy wytworem wyobrani Petrarki, czy symbolem natchnienia poetyckiego, czy punktem przecicia si jego konfliktw psychicznych - nie wiadomo. Mylano dawniej, e bya to niejaka Laura de Noves z Awinionu, ur. w 1308, ona szlachcica fr. Hugues de Sede'a, matka 11 dzieci, zmara na zaraz w 1348. Obecnie zarzucono t teori. W kadym razie bya przedmiotem adoracji i podania, marzy o niej i myla rwnie po jej mierci; pieci imi ukochanej w igraszkach sownych: Laura, Lauretta, lauro, laurea, l'aura, l'oro, czc je z wawrzynem poetyckim, z podmuchem wiatru, ze zotem, a pikno jej z urokiem przyrody, ktra stanowia dla niej idealne to. Petrarka pozosta w pamici pokole jako "piewak Laury". Ona jest tematem ogromnej wikszoci utworwjego zbioru (Il) Canzoniere (zob.; por. te rdo: Vaucluse'y) oraz Triumfw (w. I Trionfi), szeciu utworw pisanych w 1352 dantejsk tercyn.

Laurenziana - zob. Biblioteka.

de La Valette - Emilie Louise de Beauharnais, 1780-1855, crka markiza de Beauharnais, siostrzenica cesarzowej Jzefiny. Gdy zaleca si do niej Ludwik, brat Napoleona I, ten wyda j za swego adiutanta, hrabiego de la Valette, i mianowa go naczelnym dyrektorem poczt; odwoany ze stanowiska w 1814, otrzyma wyrok mierci za ponowne objcie swych funkcji w czasie Stu Dni (zob. Sto). Mimo e surowy wyrok oburzy opini publ., Ludwik Xviii nie chcia skorzysta z prawa aski; pozwoli jednak na odwiedziny ony i crki w wizieniu, w przeddzie stracenia. Pani de La Valette ubraa w swoje suknie ma, ktry wyszed, ronic zy w chusteczk, podtrzymywany przez crk. Stranik, wrciwszy do celi, znalaz tam hrabin, ktra go pochwycia i trzymaa ze wszystkich si, aby opni pocig; uciekinier ukrywa si na poddaszu Luwru, po czym udao mu si zbiec do Bawarii. Usyszawszy o wydarzeniu, krl spokojnie stwierdzi: "Pani de la Valette spenia swj obowizek." Hrabia mg wrci do kraju po piciu latach, ale jego ona dostaa tymczasem pomieszania zmysw.

Laweta-w Xvii i Xix w. podstawa dziaa z drzewa a. metalu, czsto na koach; z nm. Lafette od fr. l'affut 'czaty. zasadzka; laweta'. Bez rury oe nie moe - przys., laweta bez lufy nie wystrzeli.

Lawinia - mit. rz. crka Latynusa, ona Eneasza, ktry na jej cze nazwa zaoone przez siebie miasto Lawinium.

Laxdale saga - zob. Gudrun 3.

Layard Sir Austen Henry - 1817-94, podrnik i archeolog ang., w 1845-51 prowadzi wykopaliska na ziemiach dawnej Asyrii i odnalaz ruiny Niniwy, paace pene skarbw i bibliotek Asurbanipaa. Czyni poszukiwania niemal bez funduszw, przemierzajc kraj konno i naraajc si na liczne niebezpieczestwa. Pisa pniej: "Tsknot za przygodami, ktra doprowadzia mnie do odkrycia ruin Niniwy, zaczerpnem z Bani z 1001 nocy." W pniejszym yciu by kolejno bryt. wiceministrem spraw zagr., ambasadorem w Madrycie i Stambule.

Lazar - zob. azarz (ksi).

Lazaret. Lazaron - zob. azarz (z Betanii).

Lazurowy - modry, niebieski, bkitny, koloru nieba; ze rdw. ac. lazur(ium) od arab. lazaward, lazuward 'lazuryt; niebieski'. Klasztor Lazurowych Obokw (Xiv w., pocz. Xvi w.), z pagod (Xviii w.) w Pekinie (Chiny). Lazurowa Grota - w. Grotta Azzurra, pikna, malownicza grota w skaach wybrzea Capri (Wochy), dugoci 577m, z otworem wysokoci ok. 1,27m; na p zanurzona w wodzie morskiej. Zaamujce si w niej wiato soneczne w pewnych porach dnia nadaje wntrzu groty synne bkitne zabarwienie. Odkryta przypadkowo przez poet nm. Augusta Kopischa, 1799-1853. Lazurowe Wybrzee - fr. Cote d'Azur, rdziemnomorskie wybrzee Francji midzy Menton a Cassis.

Ld - cz skorupy ziemskiej znajdujca si nad poziomem morza. Ld stay - ac. terra Jirma, duy obszar ziemi nie bdcy wysp; ziemia w przeciwstawieniu do morza; kontynent. Wenecjanie nazywali tak cz pwyspu woskiego znajdujc si pod ich wadz, a Hiszpanie swoje posiadoci na kontynencie amerykaskim (w odrnieniu od Antyli). Leander - zob. Hero i Leander.

Krl Lear - (wym. li:r), krl Lir, legendarny krl Brytw, bohater tytuowy tragedii (1606, wyst. pol. w przerbce Ducisa, Warszawa 1805) Szekspira. Stary, pyszny i prny krl, samowadny egoista, postanawia podzieli swj kraj, jeszcze za ycia, midzy 3 crki, Goneryl, Regan i Kordeli. Dwie starsze zapewniaj go o swym bezgranicznym uczuciu, najmodsza, brzydzca si takimi frazesami, owiadcza, e kocha ojca tak, jak jej kae obowizek crki, za co zostaje wydziedziczona i wygnana (jednak krl fr. bierze j za on). Krlowi Lirowi, ktry zamierza prowadzi wystawne ycie z wielk wit, goszczony kolejno przez starsze crki, szybko spadaj uski z oczu: Goneryla go odtrca, a Regana nie wpuszcza do domu podczas burzy, symbolizujcej jakby wewntrzn katastrof zadufanego w sobie wadcy, ktry pod koniec ycia odkrywa prawdziw posta wiata i natur ludzk - na wp obkany i dopiero teraz, w tragizmie swym, peen majestatu. Kordelia z wojskiem lduje w Brytanii, aby zdetroizowa siostry i uratowa ojca, ale zostaje schwytana i powieszona w wizieniu, a ojciec umiera nad jej ciaem. Analogiczna opowie znaiduje si w Gesta Romanorum (zob. Gesta), w romansie fr. Perceforest (zob.) z Xiv w. oraz w Kronikach Geoffreya z Monmouth (Xii w.), skd wzi j Holinshed (zob. Kronika), bezporednie rdo Szekspira. Imi Lear pochodzi od Lyr,

boga morskiego staro. Brytw. Z rol Krla Lira cz si nazwiska najwikszych aktorw teatru ang., jak Richard Burbage, David Garrick, J. P. Kemble, Edmund Kean, Charles Kean, Henry Itving, Charles Laughton, John Gielgud, Laurence Olivier. Krl Lear - uwertura symfoniczna opus 4 (1832) Hectora Berlioza. Muzyka do Krla Lira (1858-61) Milija Baakirewa. Stepowy krl Lir - ros. Stepnj korl' Lir,. nowela (1870) Iwana Turgieniewa.

Learchos - zob. Ino.

Lec wietliki, lec, lec... - zob. Lizystrata.

Lech - twrca pastwa polskiego z legendy literackiej, ktry mia by bratem Czecha i Mecha (Rusa), bajecznych zaoycieli-eponimw pastwa czeskiego i ruskiego. W Polsce podanie o Lechu pojawia si w Kronice wielkopolskiej, jest to jednak prawdop. pniejsza interpolacja. "Ten Czech z Lechem bratem, ktre nam i Czechom ju za napewniejsze przodki kronikarze naszy podawaj, ciagn za sob jeszcze nieco wtpliwoci, e potomkowie nie owszejki si do przodkw swoich zna mog." J. Kochanowski. O Czechu i Lechu historyja naganiona ('krytyczna'), 6-10; nie owszejki - niezupenie. Ocknij si, Lechu, przerwij sen twardy, Czuwa na kark twj bisurman hardy. Pie anonimowa na zdobycie Kamieca w 1672 przez Turkw. 1-2. Lechita - dawn. potomek Lecha, Polak; nazwa lit. wprowadzona przez Wincentego Kadubka: "Poloni seu Lechitae", nawizujca do legendy o Lechu a. do Lachw, zob. Lachy.

Lecha - dawn., zw. na Podlasiu i pn. Mazowszu, nazwa kawaka pola zawierajcego ok. piciu zagonw;, pot. szeroki zagon, grzda, smuga, niwa, wikszy obszar grontu. Oto jest lecha ziemi, pugami gsto zryta, A czas nastanie, kmiecie, i wzronie anem yta. J. Tuwim, Mdro, 3-4 (1913).

Lechowe pole - z nm. Lechfeld, nizina midzy rzekami Lech i Wertach na pd. od Augsburga w Bawarii (RFN), gdzie rozegraa si synna bitwa 10 Viii 955, w ktrej krl nm. Otton I zwyciy Wgrw, kadc kres ich ekspansji.

Monsieur Lecoq - bohater licznych powieci pisarza fr. Emila Gaboriau, 1832-73, uwaanego za twrc powieci kryminalnej; jeden z najwczeniejszych synnych detektyww w lit. wiatowej; por. Vidocq.

Lecouvreur Adrienne - (wym. lkuwrqr), 1692-1730, synna aktorka fr. Debiutowaa na prowincji w 1707, w Comedie-Francaise w 1717, zyskujc od razu saw tak w tragedii, jak i w komedii, dziki zastpieniu panujcego dotychczas w rolach krlowych pompatycznego deklamatorstwa naturalnoci i prostot, bdcymi wynikiem pracy, talentu, inteligencji i bezbdnego poczucia stylu. Jej wdzik, skromno i rozum przyczyniy si do podniesienia pozycji aktora we Francji; miaa przyjaci wrd najlepszych umysw swego czasu. Po licznych przygodach uczuciowych staa si kochank Maurycego Saskiego, marszaka Francji, wybitnego dowdcy (naturalnego syna elektora saskiego, pniej krla pol., Augusta Ii Mocnego i hrabiny Marii Aurory Knigsmarck), ktry j porzuci dla hrabiny de Bouillon. Nie wyjanione okolicznoci poprzedzajce zgon Adrianny w 38. roku ycia, tu po tym zerwaniu, zrodziy nieuzasadnion plotk, e zostaa otruta przez rywalk. Przyjaciel Adrianny, Wolter, w synnym licie potpi koci za odmow udzielenia pogrzebu najwikszej aktorce swego czasu za to tylko, e nie wypara si swego zawodu przed mierci. Adrienne Lecouvreur - dramat (1849) Eugene Scribe'a i Ernesta Legouve. Opera (Mediolan 1902) Francesca Cilea, libretto oparte na dramacie Scribe'a i Legouve.

Leczenie gupoty - zob. Gupota.

Leda - mit. gr. krlewna etolska, maonka Tyndareosa, krla Sparty, ktr Zeus zobaczy, gdy kpaa si w Eurotasie, zakocha si w niej i zdoby j przybrawszy posta abdzia. Leda zoya pniej dwa jaja, z ktrych wykluli si Kastor i Polluks (Polideukes) oraz Helena. Wg innej wersji tylko Helena i Polideukes byli dziemi Zeusa, a Kastor i Klitajmestra - Tyndareosa; ulubiony temat plastyki antycznej. Leda - obraz (ok. 1532) Correggia, Berlin. Obraz (1550-60) Tintoretta, Floreneja, Uffizi. Leda z abdziem - obraz Leonarda da Vinci, Rzym, Col. Spindon. Plafon

Peruzziego w Villa Famesina w Rzymie. Obraz Veronesa, Gal. Drezdeska. Obraz L. Silvestra M., Drezno. Leda atomica - 'atomowa', obraz (1945) Salvatore Dali, Col. Gala Dali.

Lederwerki - w Xviii i Xix w. pasy rzemienne, podtrzymujce tornister, adownic, tasak i bagnet onierza; nm. Lederwerk 'wyroby skrzane'.

van Leeuwenhoek Antony - (wym. ljwnhu:k), 1632-1 723, hol. przyrodnik i wytwrca mikroskopw. By praktykantem u sukiennika w Amsterdamie; lupy, ktrych musia uywa przy badaniu jakoci sukna, stay si same przedmiotem jego zainteresowania. Zaj si ich amatorsk produkcj, co doprowadzio go do skonstruowania ulepszonego mikroskopu; z czasem zbudowa ich ok. 250 sztuk, a niektre z nich daway dobre obrazy powikszone 270-krotnie. Obserwacje przy pomocy mikroskopw doprowadziy Leeuwenhoeka do licznych odkry: da pierwszy dokadny opis czerwonych ciaek krwi i plemnikw, pierwszy zobaczy pierwotniaki i bakterie; prace jego znalazy uznanie jeszcze za jego ycia. Zostat czonkiem Royal Society (zob.).

Lefebvre Catherine - zob. Madame (Sans Gene).

Legenda - opowie z ycia bohaterw, zazw. witych i mczennikw, nie znajdujca potwierdzenia w materiale hist.; opowie fantastyczna o wydarzeniach hist., oparta zazw. na podaniach lud.; klechda, mit; wyjanienie symboli na mapach, tabelach, wykresach itp.; napis na medalu, monecie; ze rdw.-ac. 'opis ywota a. wydarzenia' z ac. legere 'zbiera, wybiera, czyta'. Legenda aurea - zob. Zoty (Zota legenda). Legenda o kazaniu w. Franciszka do ptakw - zob. (w.) Franciszek (z Asyu). Legenda o niewidzialnym grodzie Kitieu i o dziewicy Fiewronii - ros. Skazanie o niewidimom gradie Kitiee i o diewie Fiewronii, opera-legenda (1904, wyst. Petersburg 1907) N. Rimskiego-Korsakowa, tekst W. Bielskiego wg dwch staroruskich legend lud. z Kroniki Kitiea zamieszczonej w Pieniach M. Kirejewskiego. Legenda o przykadnych niewiastach - ang. The Legend of Good Women, poemat w kupletach heroicznych (1372-86, wyd. 1532) Geoffreya Chaucera. Krlowa Alcesta wzywa poet do zaprzestania krytycznych uwag o wiernoci

kobiet i do goszenia chway dam wiernych w mioci; poeta zapoycza z rnych rde 9 legend o antycznych bohaterkach: Kleopatrze, Tysbe, Dydonie, Medei, Lukrecji, Ariadnie, Filomeli, Filis, Hypermestne. Legenda o w. Aleksym - zob. (w.) Aleksy. Legenda o w. Elbiecie - zob. (w.) Elbieta (z Turyngii). Legenda o w. Krzysztofie - zob. Krzysztof (La legende...). Legenda o w. Urszuli - zob. Urszula. Legenda o trzech towarzyszach - zob. (w.) Franciszek (z Asyu). Legenda o Wielkim Inkwizytorze zob. Wielki (Inkwizytor). Legenda wiekw - fr. La Legende des siecles, dziesity i najobszerniejszy zbir wierszy (1877-83) Victora Hugo, zawierajcy poematy epickie o szerokim zasigu tematycznym: historie biblijne, antyku gr.-rz., rdw., wspczesne i wizje przyszoci a do dnia sdu ostatecznego; 2. i 3. seri opublikowano pomiertnie w 1886 i 1891. Legenda - utwr na skrzypce opus 17 Henryka Wieniawskiego. Utwr na fort. opus 16 As-dur Ignacego Paderewskiego. Legenda Batyku - opera (Pozna 1924) Feliksa Nowowiejskiego, libretto: Waleria Szalay-Groele i Krystyna Jeewska; rzecz dzieje si na sowiaskim wybrzeu Batyku w czasach przedhistorycznych. Legenda o w. Franciszku z Paoli - (Kalabria), kroczcym po falach (Cieniny Messyskiej) utwr fort. Ferenca Liszta. Zota legenda zob. Zoty.

Legia - staro legion (zob.); ochotniczy oddzia wojska; gromada, rzesza, mnstwo. Legia Cudzoziemska - fr. Legion Etrangere, fw. formacja wojsk. utworzona w 1792 z oddziaw cudzoziemskich wojsk najemnych na subie fr., zorganizowana na nowo w 1831 dla suby w Algierii, rekrutowana z cudzoziemcw, bez dociekania ich przeszoci, a nawet tosamoci. Hiszpask Legi Cudzoziemsk (tercio) stworzono w 1920 - walczya przeciw powstacom marokaskim, a w wojnie domowej przeciw republice. Legia Honorowa - odznaczenie francuskie, nadawane za zasugi wojsk. i cywilne, ustanowione w 1802 przez Bonapartego jako pierwszego konsula, dzielce si na 5 klas.

Legia Naddunajska - utworzona w Republice Batawskiej (Holandia) w 1799 przy poparciu Francji, pod dowdztwem gen. K. Kniaziewicza, a po jego ustpieniu, jako 3. pbrygada polska, wysana na San Domingo w kocu 1801. W roku nastpnym, po wielkich stratach, przestaa istnie. Legia Nadwilaska - sformowana w 1808 z czci Legionw Dbrowskiego i jazdy Legii Naddunajskiej. Braa udzia w kampanii hiszp. i ros. Napoleona I. W 1813 wcielona do korpusu ks. Jzefa Poniatowskiego.

Legion - z ac. legio dpn. legionis 'legion; puk; wojsko', jednostka wojska rzymskiego liczca teoretycznie 6000 piechurw (w praktyce zawsze mniej; zob. Centuria; Kohorta; Manipu); ochotniczy oddzia wojska (zwykle w l.mn.); gromada, rzesza, mnstwo; imi diaba (por. Biblia, Ew. wg Marka, 5, 9; uk., 8, 30, t. rwnie jako "wojsko"; Dziady. cz. Iii, 3, 105, Mickiewicza). Legion Bajoski - bajoczycy, pierwszy polski ochotniczy oddzia wojsk. w sile kompanii, utworzony we Francji w 1914, wcielony do 1. puku Legii Cudzoziemskiej, po duych stratach rozwizany w 1915. Legion Mickiewicza - ochotnicze formacje wojskowe polskie (w sumie ok. 500 onierzy) organizowane przez Adama Mickiewicza w Rzymie, istniejce przez 15 miesicy w 1848-49 i biorce udzia w walkach o niepodlego i zjednoczenie Woch. Legiony polskie - ochotnicze polskie oddziay wojsk., sformowane z inicjatywy Jzefa Pisudskiego z organizacji niepodlegociowych, walczce w czasie 1. wojny wiat. u boku wojsk austr. przeciw Rosji. Legiony polskie na Wgrzech - uformowane w 1848-49 pod dowdztwem gen. Jzefa Wysockiego; po upadku powstania przeszy do Turcji, gdzie zostay rozbrojone. Legiony polskie we Woszech - utworzone przez gen. Jana Henryka Dbrowskiego w 1797, walczce po stronie Francji i jej sprzymierzecw, republik Lombardzkiej i Cisalpiskiej. Po upadku Rzplitej pierwsza polska formacja wojsk. sformowana na obczynie; dzieje Legionw polskich byy tematem wielu utworw lit. Xix i Xx w.; por. Jeszcze Polska...

Legnickie pole - wie na pd.-wsch. od Legnicy w woj. legnickim; tutaj 9 Iv 1241 dziesiciotysiczna armia polska ksicia Henryka Pobonego, zoona z rycerstwa lskiego, niedobitkw rycerstwa maopolskiego, posikowych oddziaw joannitw i templariuszy, zostaa rozbita przez liczebnie sabszych (8000) Tatarw; zob. Batu-chan. Henryk Pobony poleg w tej bitwie; zob. te Gorze si nam stao!

Koci benedyktynw - z klasztorem wzniesionym w miejscu, gdzie wg tradycji zgin ksi Henryk, wg projektu Kiliana Ignaza Dientzenhofera w 1727-33. Jedna z najpikniejszych budowli barokowych na lsku, na planie elipsy, z bogat polichromi wntrza pdzla malarza bawarskiego C. D. Asama (1733), przedstawiajca m.in. scen odnalezienia na pobojowisku ciaa ks. Henryka przez matk, w. Jadwig lsk.

Leif Ericsson - ok. r. 1000 ne., skandynawski odkrywca Ameryki, syn Eryka (zob.) Czerwonego. Ur. prawdop. na Islandii, spdzif modo w Grenlandii, a w 999 odwiedzi Norwegi, gdzie przyj chrzest i otrzyma od krla Olafa Tryggvasona misj nawrcenia Grenlandii. Wg Sagi o Eryku Czerwonyrn Leif w drodze powrotnej do Grenlandii w r. 1000 zboczy z kursu na poudnie i wyldowa w nieznanym kraju, gdzie znalaz winorol i jaki gatunek dzikiej pszenicy, zabra ich prbki ze sob i wrci do Grenlandii. Wg Sagi Olafa Tryggvasona Leif po ochrzczeniu Grenlandii uda si powtrnie, ok. 1002, na pd.-zachd i przezimowa w Vinlandzie, ziemi umiejscawianej rnie przez rnych uczonych (od Nowej Fundlandii a do Wirginii); jednak caa ta wyprawa nosi wci charakter na wp legendarny. Posg Leifa w Bostonie (USA). Leif lduje w 1001 na wybrzeu Nowegu Swiata - obraz (1899) Edwarda Marana, Waszyngton, Nat. Gall.

Lejbik - przest. luny akiet damski; kaftan; dawn. obcisy stanik damski; hist. gma cz munduru wojsk.; z nm. Leibehen 'ciako; stanik; kaftanik' od Leib 'ciao'.

Lejce - pasy rzemienne poczone z wdzidem, ktrymi wonica kieruje koniem w zaprzgu; por. Cugle; Wodze.

Lejda - Leiden, miasto nad Starym Renem w delcie Renu, w pobliu wybrzea M. Pnocnego, w Holandii; osada rzymska Lugdunum Batavorum, w rdw. Leithis, prawa miejskie w 1200, od Xiv w. znany orodek wkienniczy. Miasto zasyno jednak g. dziki swemu uniwersytetowi za. w 1575, najstarszemu w Niderlandach i jednemu z najsawniejszych na wiecie w Xvii-Xviii w. zarwno jako orodek teologii protestanckiej, jak i nauk cisych i medycyny. Tam wynaleziono butelk lejdejsk (najstarsz uytkow posta kondensatora elektr.); tam prof. dr Herman Boerhaave (1668-1738) po raz pierwszy w historii zorganizowa klinik uniwersyteck i pierwszy mierzy temperatur pacjentw termometrem; wykadali tam: Lipsius, Scaliger, Arminius i Kartezjusz. W Lejdzie mieszkao wielu Ojcw Pielgrzymw przed wyruszeniem do Ameryki. Tam by orodek drukarstwa,

stworzony w 1580 przez rodzin Elzevirw; tam urodzili si Jan z Lejdy (zob. Jan), malarze Rembrandt i Jan Steen. Lejda braa czynny udzia w walce Niderlandw przeciw wadzy hiszp. Oblegan w 1573-74 niemal przez rok przez wojska hiszp. i cierpic dotkliwy gd uratowa przed poddaniem si Wilhelm Milczcy (Wilhelm I Oraski, hrabia Nassau), kaza otworzy luzy. Woda zatopia okolic i kilka tysicy oblegajcych, co pozwolio flocie ebrakw Morza, fr. Gueux de la mer, wpyn do miasta i dostarczy mieszkacom ywno; Hiszpanie odstpili od oblenia. Od Xviii w. miasto zaczo traci na znaczeniu.

Lejek norymberski - prba wlewania a. wbijania do gw rzeczy, ktrych si nie da przekaza, jak np. talentu literackiego, muzycznego, aktorskiego, uzdolnie dziennikarskich itp. przy pomocy podrcznika, kursu, szkoy specjalnej itp. Z tytuu ksiki Lejek poetycki do napenienia gw w cigu szeciu godzin niemieck sztuk rymotwrcz Georga Ph. Harsdrffera, wyd. w Norymberdze w 1647, anonimowo.

Lek(arstwo) - zob. Bezoar; Driakiew; Kocio (Medei); Moly; Nepentes; Panaceum; Piguka. Ani na lekarstwo - ani troch, wcale. Bywaj leki gorsze od choroby - ac. graviora quaedam sunt remedia periculis maksyma Publiusza Syrusa, ok. 43 pne.; por. liipokrates (Na kracowe zo...). Dobry lek zawsze gorzki - aforyzm Konfucjusza. Jak na lekarstwo - bardzo mao (czego). Lekarstwa na mio - zob. Mio. Leki z ziemi - (tj. zioa) w Biblii, Eklezjastyk, 38, 4: "Najwyszy stworzy lekarstwa z ziemi, a czowiek mdry nie bdzie si nimi brzydzi." Podobne leczy si podobnym - ac. similia similihtrs curantur, dewiza homeopatycznej szkoy med., za. ok. 1796 przez S. C. F. Hahnemanna, przypisywana przez autora Hipokratesowi; zob. Hipokrates (Przeciwne leczy si...). Pomoe jak umaremu kadzido - przys. ze st.-gr.; (lek) nie pomoe wcale. Ten sam lek zarazem szkodzi i pomaga - ac. res eadem vulnus opemque feret, Tristia, 2, 20, Owidiusza, o ubocznym, toksycznym dziaaniu lekw.

Lekarz - zob. Asklepios; Galen; Hipokrates; Paracelsus; Vesalius. Lekarzu, ulecz samego siebie! - ac. medice, cura to ipsum!, z Wulgaty, Ew. wg uk., 4, 23. Mimo lekarzy yjemy a do mierci - przys. fr. Pewnie, szybko i przyjemnie, ac. tuto, celeriter, iucunde, zasada leczenia, goszona przez filozofa i lekarza rodem z Bitynii, Asklepiadesa, ok. 120-56 pne. W obecnoci lekarza nic zaszkodzi nie moe - ac. praesente medico nihil nocet, art., zazw. o potrawach, napojach itd. Lekarz mimu woli - fr. Le Medecin malgre lui, komedia proz (1666) Moliera. Lucynda, ktrej ojciec, Geront, nie chce wyda za ubogiego Leandra, udaje nag niemot; zwykli lekarze nie potrafi jej uleczy. Przekupiony Sganarel, dawny lekarski suga, wystpuje w roli doktora i bierze z sob Leandra jako aptekarza. Lucynda odzyskuje mow i ucieka z Leandrem, a gdy ten dostaje znaczny spadek po wuju, Geront godzi si na maestwo. Mymy to wszystko zmienili - fr. Nous avons change tout cela, i teraz uprawiamy medycyn zupenie nowym systemem; z Lekarza mimo woli, 2, 6, Moliera; odpowied Sganarela na zarzut Geronta, e szuka u pacjenta wtroby po lewej stronie. Lekarz wasnego honoru, -hiszp. El Medico de su honra, komedia heroiczna (1637) Calderona de la Barca.

Lekcja - jednostka zaj szkolnych a. nauczania prywatnego; zadanie domowe do odrobienia przez ucznia; (lekcja mszalna) epistoa, ustp z Biblii czytany we mszy po Oracji a przed Ewangeli; (lekcja brewiarzowa) ustp z Biblii, ywotw witych a. urywki pism ojcw kocioa odmawiane w jutrzni; filol. jeden z wariantw tekstu a. ze sposobw odczytania tekstu rkopimiennego; z ac. lectio 'czytanie'. Lekcja anatomii doktora Deymana - obraz (1656) Rembrandta, Amsterdam, przewyszajcy odwag ujcia i realizmu synn Lekcj doktora Tulpa. Lekcja anatomii doktora Egbertsza - obraz (1619) Thomasa de Keysera, Amsterdam, Rijksmus., ze szkieletem porodku kompozycji. Lekcja anatomii doktora Tulpa - obraz (1632) Rembrandta, Haga, Mauritshuis; pierwsze wybitne dzieo malarza, ktre przynioso mu rozgos.

Lekki. Cudze rce lekkie, ale niepoyteczne - przys. Kobieta lekka, lekkich obyczajw - dama z pwiatka; kokota; kurtyzana; prostytutka. Lekka atletyka - dyscyplina sportowa obejmujca wiczenia naturalnych form ruchu: chd, bieg, skok i rzut. Lekka bro - lekkiego, maego kalibru, o lufach z ma rednic przewitu. Lekki chleb - lekki kawaek chleba; atwy, nie fatygujcy sposb zarobkowania; niekiedy, naiwnie, o nierzdzie, prostytucji. Mie lekk rk - szczliw rk, szybko i atwo osiga cele swej pracy; by rozrzutnikiem, utracjuszem, lekkoduchem. Niech ci ziemia lekk bdzie - ac. Sit tibi terra levis, napis na nagrobkach, zwrot uywany na zakoczenie mw pogrzebowych; na rzymskich nagrobkach czsto w formie inicjaw S.T.T.L. Z lekkim sercem - beztrosko, lekkomylnie, niefrasobliwie. Lekka kawaleria - nm. Leichte Kavallerie, operetka (Wiede 1866) Franza Suppego, najwybitniejsza z austriackich operetek wojskowych, ktrej wesoy nastrj zmrozia wkrtce po premierze wie o klsce wojsk austriackich w decydujcej bitwie z Prusakami pod Sadow. Czem wooskie chorgwie letkie nazywaja? Bo zawsze ciko bior, letko uciekaj. H. Falcki, Wojsko serdecznych nowo rekrrutowanych na wiksz chwa efektw (1739); dowcip sparafrazowany przez Henryka Sienkiewicza w powieci Ogniem i mieczem, 1, 3. Lekko, owieczki moje, lekko nastpujcie: pi tu pikna Neera, spania jej nie psujcie. Sz. Szymonowic, Sielanka 13, Zalotnicy, 51-2.

Lelek - lelek kozodj, rodzina rzdu kozodoi, obejmujca 67 gatunkw zmierzchowych i nocnych, o duych oczach, ywicych si mami i duymi chrzszczami; gwar. nietoperz; w polskiej demonologii lud. jedna z nazw diaba; moe z wg. lelek 'duch, dusza'.

Lelio - posta z w. commedia dell'arte i teatru w. Xvi i Xvii w.; kochanek romansowy i awanturniczy, przekadajcy dziaanie nad serenady,

rywal i przeciwiestwo statecznego, spokojnego i sentymentalnego amanta Florynda, zawadiaka gardzcy sualczoci, czasem w niezgodzie z prawem, czsto po prostu gupi (ale z wdzikiem). Wystpuje m.in. w komediach Kamca, w. Il Bugiardo (Wenecja 1750) i Kobiece plotki, I Petegolezzi delle donne (1751), Goldoniego, i w komedii Niespodzianka mioci, fr. La Surpri.se de l'amour (1722) Marivaux.

Lelum polelum - Lel i Polel, leli, ileli, przypiewy staropolskich pieni wiosennych, w ktrych walczce z pozostaociami pogastwa duchowiestwo dopatrywao si nazw rzekomych bstw sowiaskich a. imion diabw, a Dugosz dopatrzy si imion sowiaskich odpowiednikw Kastora i Polluksa (!). Idzie jak lelum polelum - ospale, powczc nogami. Lelum polelum - pijak; pijastwo. Lelum Polelum, Fistum Pofistum - niewart funta kakw, niucha tabaki, miechu wart, do bani, do kitu, poal si Boe. Kastor z bratem Polluksem janieli na czele, Zwani niegdy u Sowian Lele i Polele. A. Mickiewicz. Pan Tadeusz, 8, 63-64.

Le mans - zob. (Le) Mans.

Lemiesz - w pugu - ostrze podcinajce skib, n krojcy gleb; por. Miecz (I przekuj...). Lemieszka - reg. wsch. praucha, potrawa z praonej mki pszennej, ytniej, a. gryczanej ze sonin a. mlekiem.

Lemnos - dzi Limnos,jedna z najwikszych wysp na M. Egejskim, w pobliu Cieniny Dardanelskiej; wg mit. gr. spad na ni Hefajstos strcony przez Zeusa z Olimpu i zaoy sw kuni w kraterze wulkanu Mosychlos. Czyny lemnijskie - okrutne; Argonauci, zatrzymawszy si na Lemnos, znaleli tam pastwo kobiet, ktre pozabijay swoich mw; zob. Hypsipyle.

Lemury - ac. Lemures, Larwy, mit. rz. duchy zmarych usiujce szkodzi ywym, straszce noc pod postaci widm i szkieletw (w przeciwiestwie do

dobroczynnych duchw opiekuczych, larw i penatw). W ich wito, Lemuria, obchodzone 9., 11. i 13. maja, usiowano zarazem pojedna si z nimi i wypdzi je z poblia domu; por. Dziad(y). Ojciec rodziny, wyszedszy z domu boso, rzuca poza siebie 9 razy gar bobu (a. grochu) i mwi za kadym razem, nie ogldajc si: "Przez ten bb wykupuj siebie i swoich", a gdy duchy, jak sdzono, zbiegy si do bobu, wszczynano haas, bijc w miedziane miednice i woajc znw 9 razy: "Manos esite paterni!" ac., 'odejdcie, duchy ojcw!'; por. Lamia. Lemury - ac. Lemuridae, nazwana imieniem rzymskich Lemurw rodzina w podrzdzie mapiatek o piercieniowatych oczodoach i dugich ogonach, yjca stadami w lasach Madagaskaru. Lemuria - kontynent midzy Madagaskarem i Pwyspem Malajskim; wg zarzuconej ju teorii mia istnie przed milionami lat, a potem zaton.

de Lenclos Ninon - wac. Anne Lenclos, (wym. laklo) 1620-1705, kurtyzana francuska synna ze stosunkw miosnych z wieloma znakomitociami wczesnej Francji, z czaru, dowcipu, intelektu, kultury i lojalnoci. W jej salonie bywali pisarze,jak Boileau, La Fontaine, Racine, Moliere, libertyni (zob.), artyci i arystokraci. Przyjacikami jej byy pani de la Fayette i pani de Maintenon; przyjacimi: Wielki Kondeusz, La Rochefoucauld, Scarron, Lufly, Saint-Evremond. W testamencie pozostawia 1000 fr. na zakup ksiek synowi swego notariusza Aroueta, 10-letniemu Francois-Marie, ktry z czasem zyska saw jako Wolter; jej Listy wydano w 1866. Clelie - fr., 'Klelia', powie w IO tomach (1654-60) pani Madeleine de Scudery, w ktrej sportretowaa Ninon jako Klaryss. Portret namalowany przez P. J. Mignarda, Bruksela, Muzeum. jeli Bg rzeczywicie musi dawa kobiecie zmarszczki, mgby przynajmniej umieszcza je na podeszwach" - powiedzenie Ninon, gdy bya ju niemoda.

Leningrad - 1703-1914 Petersburg, ros. Sankt-Pietierburg, 1914-24 Piotrogrd, Pietrograd, miasto nad New przy jej ujciu do Zatoki Fiskiej, zbudowane na ziemiach odebranych Szwedom w 1703 na pocztku wojny pnocnej przez cara Piotra I, na tzw. Wyspie Zajczej, pod oson twierdz Petropawowskiej i Kronszotu (pn. Kronsztad). Uzyskany przez Rosj dostp do Batyku da jej "okno na Europ", a zbudowane tu stocznie, kunie, fabryki prochu itd. umoliwiy powstanie floty morskiej. Wydany przez Piotra I zakaz budownictwa murowanego w caej Rosji poza Petersburgiem spowodowa napyw architektw i rzemielnikw nad New; tysice chopw i onierzy z caej Rosji budowao stolic w niesychanie trudnych warunkach, co spowodowao wielkie straty w ludziach. Domy i ulice budowano po zatwierdzeniu planw przez naczelnego architekta miasta. W

pierwszej po. Xviii w. zbud. m.in. Admiralicj (zob.), 12 Kolegiw, w drugiej po. - Paac Zimowy i witynie, a New i kanay ujto w granitowe nabrzea; w 1724 powstaa Akademia Nauk; w 1713 zaoono Ogrd Apteczny, przeksztacony w 1824 w Ogrd Botaniczny; zob. te "Aurora"; Ermita; Newski Prospekt; Piotr (I; Chatka; Pomnik); Pole (Marsowe); Smolny. Paac Taurydzki - zbud. w 1 783-89 przez I. J. Starowa, zwizany jest z histori Rewolucji Padziernikowej. Tam Lenin 4 Iv 1917 przedstawi synne "tezy kwietniowe", tam wielokrotnie przemawia na konferencjach, kongresach i sesjach w okresie 1917-20; od Tauris, staro. nazwy Krymu, od plemienia Taurw. Paac Zimowy - pnobarokowy olbrzymi paac zbud. w 1754-64 przez W. W. Rastrellego, obecnie mieci muzeum Ermita (zob.); rezydencja carw ros. do lutego 1917, potem siedziba Rzdu Tymczasowego, zdobyta 788 Xi 1917 przez siy rewolucji. Sobr w. Izaaka - katedra budowana wg planw Auguste de Montferranda przez 40 lat (1818-58) i przez 440000 robotnikw, mieszczca 13000 osb; olbrzymia kopua, wys. 1027m, jest trzeci pod wzgldem wysokoci na wiecie; do budowy i dekoracji uyto 43 rodzaje mineraw. Twierdza Petropawowska - tj. w. Piotra i Pawa, wzniesiona dla obrony przyszego miasta nad New przed Szwedami. Kamie wgielny pooono 16 V 1703;jest to zarazem data zaoenia miasta. W po. Xviii w. twierdz przemieniono w jedno z najciszych wizie dla "politycznych". Byli tam wizieni i straceni dekabryci: Radiszczew, Pestel, Rylejew, Kachowski, Murawiow-Aposto, Bestuew-Riumin. W 1862-64 przebywat tam Czernyszewski, pniej narodnicy, rewolucjonici, cznie z A. I. Ulianowem (bratem Lenina), Michajowem, Baumanem i Maksymem Gorkim. Po rewolucji twierdz zmieniono w muzeum. Znajduje si tam sobr w. Piotra i Pawa, najwyszy budynek rdmiecia, z iglic sigajc wys. 1227m, zbud. 1712-33 przez D. Trezziniego. Katedra NMP Kazaskiej - zbud. w 1811 wg planw Woroniczina, mierzy 797m wys. i 72,57m dugoci; kopua wsparta na 56 kolumnach; wewntrz grobowiec generaa Michaia Kutuzowa. Dzi Muzeum Religii i Ateizmu. Symfonia leningradzka - Vii symfonia (C-dur Dymitra Szostakowicza, pisana w 1941, w czasie oblenia Leningradu, w oblonym miecie; prawykonanie: Leningrad 1 Iii 1942.

Lenino - wie w obwodzie mohylewskim (Biaoruska SRR), gdzie 12-13 X 1943 po raz pierwszy uczestniczya w walce z wojskami nm. Pierwsza Dywizja im. T. Kociuszki pod dowdztwem generaa Zygmunta Berlinga; dywizja wchodzia w skad radzieckiej 33. armii Frontu Zach. Na pamitk tego wydarzenia ustanowiono w Polsce dzie 12 X Dniem Wojska Polskicgo.

Lenora - dawny wtek baniowo-balladowy, pojawiajcy si w lit. w. w po. Xvi w'. (nowela Tragiczna mio O. Lando): dziewczyna, ktrej ukochany nie powrci z wojny, przywouje go; on zjawia si na koniu i zabiera j z sob do ich nowego domu, ktry jak si okazuje, jest grobem polegego kochanka, na cmentarzu. Ona prbuje si ratowa za pomoc krzyyka lub modlitwy, a kochanek albo porzuca j na drodze, albo zabiera z sob do grobu. Wtek znany w Xviii w. w folklorze skand.; pop. ballada ang. ogoszona w 1765 w Roligues of Ancient English Poetry ang. 'Zabytkach poezji staroang.', przez Thomasa Percy; zob. te Poliksena; Protesilaos i Laodamia. Lenora - synna ballada nm. (1770) Gottfrieda Augusta Biirgera, dziki ktrej motyw Lenory zrobi wielk karier u poetw romantycznych; t. (czy naladowana) przez A. E. Odyca, Lacha Szyrm i in. Poemat symfoniczny (1875) Henri Duparca z inspiracji ballady Burgera. William and Helen - wiersz (1796) Walter Scotta, naladowany z Lenory Brgera. Ludmia (1808), Swietana (1812), Lenora (1831) - gone parafrazy Lenory Brgera poety ros. Wasilija ukowskiego. Romantyczno (1822), Ucieczka (1832) - ballady Mickiewicza, w ktrych podj on wtek Leonory Brgera.

Lenormand - Marie Anne (wym. lnorma), 1772-1843, synna wrbitka francuska, zwana Sybill z Przedmiecia Saint-Germain. Zacza dziaa w Paryu w przededniu Rewolucji Fr., przyjmowaa wizyty wielu znakomitoci, wywrya szafot Saint-Justowi i Robespierre'owi, a po uwizieniu wielu arystokratycznym wspwiniom; rwnie Napoleon I wysya j do wizienia parokrotnie. Na jej "system" powoyway si wrbiarki Europy i Ameryki przez cay Xix w.

Leon - imi mskie; z gr. leon 'lew' a. skr. od Leonard st.-g.-nm. Lewenhard (lewo+hart) 'lew + silny, miay'; imi kilkunastu papiey i kilku cesarzy bizant.

Leon afrykaski - ac. Leo Africanus, wac. AI-Hasan ibn Muhammad al-Wazzan, ok. 1485-ok. 1554, podrnik mauretaski po Afryce i Bliskim Wschodzie. W drodze powrotnej z Egiptu by porwany przez piratw weneckich i jako niewolnik posany papieowi Leonowi X, ktry, zainteresowany obszarem wiadomoci Araba, nakoni go do przyjcia chrztu w 1520 i do

opisania swoich podry afrykaskich. Opis Afryki i jej dziww', w. Descrizione dell 'Africa e delle cose notabili che ivi sono, ukaza si w 1526 i by przeoony na liczne jzyki; stanowi przez dugi czas g. rdo wiadomoci o Afryce, a jedyne - o Sudanie. W 3 lata pniej Leon powrci do Afryki i do islamu.

Leonidas - krl i bohater spartaski z rodu Agiadw; panowa 491-480 pne., obroca Termopil (zob.) przed wojskami krla pers. Kserksesa I. Dowiedziawszy si, e zdrajca Efialtes przeprowadzi Persw na tyy bronionego przesmyku, odesa sprzymierzecw, a sam z 300 spartanami pozosta, by, atakowany z obu stron, broni tego miejsca, pozbawionego ju wszelkiej wartoci strategicznej, dla zasady, zgodnie ze spartaskim pojciem honoru, a do mierci ostatniego czowieka. Przechodniu, powiedz Sparcie, e leymy tutaj, posuszni jej prawom synny napis na pomniku Spartan polegych pod Termopilami (Simonides, ok. 480 pne.); John Ruskin nazwa to epitafium "najpikniejszym zestawieniem sw, dokonanym kiedykolwiek przez czowieka". Kato Starszy opowiada o czterystu Rzymianach, ktrzy polegli w sposb rwnie bohaterski jak Spartanie w Termopilach, ale zostali zapomniani, bo Rzymianom braknie "wzniosoci krasomwstwa greckiego", ktre si uwidocznio w niemiertelnym epigramie termopilskim. Na Termopilach. bez zotcgo pasa, Bez ezerwonego ley trup kontusza, Ale jest nagi trup Lconidasa, Jest w marmurowych ksztatach pikna dusza. J. Sowacki. Podr do Ziemi witej z Neapolu. Pies Viii. Grb Agamemnona. 15, 85-88. niadajmy teraz, bracia - zob. Hades. To dobra nowina, bo jeeli Medowie zakryj soce swymi strzaami, bdziemy walczy w cieniu, a nie w socu - wg Dziejw, 7, 226, Herodota, sowa Dienekesa, jednego z trzystu Spartan pod Termopilami, na wie, i Medw jest tak wielu. e gdy wypuszcz swe strzay, mnstwem ich zaciemni soce. Leonidas pod Termopilami - obraz (1805-14) J. L. Davida, Pary, Luwr.

Leonora - posta z opery (1814) Beethovena Fidelio (zob.), noszcej pierwotnie tytu Leonora.

Leopolita - zob. Biblia (Leopolity).

Lepanto - w. nazwa greckiego portu Nafpaktos nad Zatok Korynck; staro. Naupaktos, zdobyte w 456 pne. przez Ateny, stao si wan atesk baz morsk w czasie wojny peloponeskiej; 7 X 1571 rozegraa si tu bitwa morska midzy flot witej Ligi (zob. Liga) pod wodz don Juana de Austria i flot tureck pod dowdztwem Alego Paszy. Armada sprzymierzonych skadaa si g. z okrtw hiszp., weneckich i papieskich i liczya 207 galer, 6 wikszych galeasw weneckich z cikimi dziaami, 30000 wojska, 12900 zaogi i 43000 wiolarzy. Flota turecka - 222 galery, 60 mniejszych statkw, 750 dzia, 34000 wojska, 13000 zaogi i 41000 wiolarzy. Bitwa skoczya si cakowitym niemal zniszczeniem floty tur. (zaledwie 40 okrtw zdoao uciec), 8000 Turkw zgino, 10000 wzito do niewoli, a ok. 12000 chrzec. galernikw uwolniono. Chrzecijanie stracili 12 galer, mieli 7500 zabitych i tylu rannych (jednym z nich by Cervantes, ktry straci w walce lew rk). Bya to niewtpliwie najwiksza bitwa morska czasw nowoytnych, ostatnia bitwa midzy flotami galer wiosowych i pierwsza wielka klska tur. zadana przez pastwa chrzec., decydujca w tym sensie, e przegrana Ligi daaby Turkom wadz w basenie M. rdziemnego. Katolicka Europa radowaa si na wie o tym triumfie; Tycjan, Tintoretto i Veronese przedstawiali bitw w obrazach i na plafonach (Wenecja, Paac Dow, Akadmia). Skcona Liga nie umiaa jednak zwycistwa wyzyska.

Leporello - lokaj i powiernik Don Juana w operze Don Juan (1787) Mozarta, suga-zrzda woskiej komedii i opera buffa, w ktrym otrostwa jego pana budz lk (z uwagi na wasne zbawienie), a zarazem imponuj mu, co uwidacznia si szczeglnie wyranie w upodobaniu, z jakim w synnej arii "katalogu" wylicza nieszczsnej Elwirze 1003 kochanki Don Juana, chcc jak gdyby, aby czstka tj wtpliwej chway przypada jemu samemu. Rwnie suga Don Juana w tragedii Kamienny go (1830) Puszkina i w Don Juanie, (1862) Aleksieja K. Tostoja; przest. nazwa folderu (druku zoonego w kilkoro) - od imienia Leporella, ktry kolekcjonowa podobizny kochanek swego pracodawcy.

Lepszy rycerz ni panosza - zawarte w ac. dziele Commentarium de Republica emendanda..., 2, 7, 'O poprawie Rzplitej ksigi czwore' (wyd. czc. 1551, cao 1554 i 59, t. pol. 1577 C. Bazylika) Andrzeja Frycza-Modrzewskiego zdanie polskie, bdce zapewne jedyn (poza odrcznymi dedykacjami) pucizn polsk pisarza. Znaczy ono: "Zacniejszy jest stan rycerza ni prostego szlachcica'; panosza - rdw. 'prosty szlachcic bez herbu; wodyka; suga, pachoek; (Xvi w.) satrapa; (Xvi-Xvii w.) hardy bogacz; std w r.. 'buta paska' i panoszy si 'bogaci; (od Xviii w.) wynosi si nad innych, przewodzi' (A. Siudut).

Ler - w mit. goidelskiej (gaelskiej) bg morza, ojciec Manannana; mia

trzech synw i crk, Fionnual. Zazdrosna macocha zmienia ich w tabdzie i skazaa na bkanie si przez 900 lat po jeziorach i morzach Irlandii. Przed kocem tego okresu zjawi si jednak w. Patryk, wygna starych bogw, a abdziom pozwoli wrci do domu; przyjy one chrzecijastwo i wrciy do ludzkiej postaci. Jako ludzie byli jednak ju starcami i wkrtce zmarli.

Lesbia - imi, ktrym wielki liryk rzymski, Katullus z Werony, ok. 84-54 pne., nazwa i wsawi w swych wierszach ukochan Klodi, pikn, ale o zej sawie siostr trybuna ludowego Klodiusza, dajc w epigramach i in. diobnych, powiconych jej utworach wyraz mioci a. nienawici do niej. O pacz, Wenero! Paczcie, Kupidynki! Paczcie wy wszyscy, co tkliwiej czujecie: umar wrbelek, rozkosz mej dziewczynki, ktrego ona ukochaa przecie wicej od oczek swych... Katullus, Na mier wrbla Lesbii, 1-5; It. W. Zechenter.

Lesbos - wyspa gr. we wsch. czci M. Egejskiego; dogodne pooenie na szlakach handlowych sprzyjao kulturowemu rozwojowi wyspy w Vii-Vi w. pne. Staa si ona ojczyzn liryki eolskiej, poetw Terpandra, Alkajosa, Safony, Ariona, ma stanu i mdrca Pittakosa, filozofa Teofrasta. Lesbizm - safizm, mio lesbijska, homoseksualna, stosunki miosne kobiety z inn kobiet; od nazwy wyspy Lesbos, gdzie w Vii-Vi w. najwiksza poetka gr. Safona (zob.) skupiaa wok siebie mode dziewczta, ktre ksztacia, darzc je egzaltowan przyjani, bdc g. motywem jej namitnych pieni. Miar(k)a lesbijska - gitka miarka, uywana w staro. Grecji przez murarzy do mierzenia powierzchni zakrzywionych, profili wklso-wypukych itd.; przen. miara, regua postpowania gitka, idca na rk, wygodna.

Lestek - wg Kroniki Galla ksi polski, syn Siemowita i dziad Mieszka I; por. Leszek.

Lestrygoni - zob. Lajstrygonowie.

Leszczyska - Maria zob. Maria.

Leszek - imi ksit piastowskich z okresu rozdrobnienia feudalnego: ksi mazowiecki i kujawski ok. 1162-86, ksi inowrocawski ok. 1277-ok. 1320, ksi raciborski po 1235-1336, Leszek Biay, ksi sandomierski i krakowski, ok. 1187-1227, Leszek Czamy, ksi krakowski i sandomierski, ok. 1241-88, od Lestek, Lstek ze starop. (Xiv-Xv w.) rzeczownika le dpn. lci 'zdrada, obuda'. Cikie ksie pleszki na nasze Leszki - dawne przys., utyskiwanie szlachty na duchowiestwo; pleszka - tonsura. Mawiano za krla Leszka (b. dawno): ten dom zdobi, kto w nim mieszka dawne przys.

Leszno - miasto na Rwninie Leszczyskiej, stolica wojewdztwa, dawna siedziba magnackiego rodu Leszczyskich na pograniczu Wielkopolski i lska, wzmiankowana w 1393 jako Leszczno (std przymiotnik leszczyski); prawa miejskie w 1547 z nadania Zygmunta Starego. W Xvi-Xvii w. przybya z Czech i Moraw liczna kolonia przeladowanych w ojczynie braci ezeskich i tkacze ze lska, dziki czemu powstay w miecie pierwsze warsztaty jedwabnicze i sukiennicze; take ydzi leszczyscy trudnili si hafciarstwem i tkactwem; w Xvii w. dziaay tu 2 drukarnie. W odwet za poddanie si protestanckiego miasta Szwedom Polacy spalili Leszno w 1655, a w 1707 Sasi spldrowali i spalili miasto w wojnie ze Stanisawem Leszczyskim. W 1834-50, mimo postpujcej germanizacji, wychodzio tam czasopismo ilustrowane "Przyjaciel Ludu". Gimnazjum za. (naprzd jako szkoa protestancka) pod koniec Xvi w. z inicjatywy Rafaa Leszczyskiego, sympatyka braci czeskich; przycigao studentw protestanckich z caego kraju; od 1628 wykada w nim, a nastpnie zostat kierownikiem Jan Amos Komensky, pedagog czeski, reformator szkolnictwa i twrca nowoczesnej pedagogiki; po spaleniu Leszna (a take licznych manuskryptw Komenskiego) przez wojska polskie w 1655 Komensky wyjecha do Amsterdamu.

Lete - mit. gr. rzeka Zapomnienia w Hadesie; napiwszy si z niej wody, dusza zmarego tracia pami o swoim yciu na Ziemi; gr. lete 'zapomnienie'.

Leto - gr. Leto, ac. Latona, mit. gr.-rz. tytanka, z ktr Zeus spodzi Apollina i Artemid (Dian), nie moga znale schronienia, gdzie wydaaby dzieci na wiat, gdy caa Ziemia, ulegajc namowom zazdrosnej Hery (Junony), odmwia nieszczsnej matce miejsca. Tylko wyspa Delos, dotd rwnie tuacza jak Leto, udzielia jej azylu i od tego czasu sama zakotwiczya si w dnie morskim i nosi now nazw zamiast dawnej Ortygia (gr., 'przepircza'). Zrodzone tam dzieci zostay zawsze wierne matce i

broniy jej przeciw napaci Tytiosa (zob.) i obelgom Niobe (zob.). Apollo, Leto i Artemis - relief, metopa najstarszej wityni w Selinuncie (ok. 550 pne.), Palermo, Muzeum. Porwanie Leto przez Tytiosa - relief skarbca w Foce Sele (ok. 540 pne.). Artemis i Leto - relief, metopa ze wityni Nemezis w Rhamnus (430-420 pne.), Rzym, Villa Albani.

Leukadia - zob. Skaa (Leukadyjska).

Leukippos - mityczny krl Messenii, ktrego obie crki, Leukippidy Feb i Hilejr, porwali Dioskurowie; zob. Kastor i Polluks.

Leukotea - gr. Leukothea 'biaa bogini', zob. Ino.

Leuktry - gr. Letiktra, otwarta rwnina w Beocji midzy Platejami a Tespiami, wsawiona przez zwycistwo wodza Tebaczykw, Epaminondasa, nad Spartanami w 371 pne., koczce okres hegemonii Sparty w Grecji; Epaminondas zastosowa tu now taktyk wojenn, ukony szyk falangi; por. Filip (Ii Macedoski).

Leverkhn Adrian - kompozytor muzyki wspczesnej, g. bohater powieci Doktor Faustus (1947) Thomasa Manna, komponujcy, jak Arnold Schnberg, gwnie technik dwunastodwikow. Pragnc w swej twrczoci wznie si w najwysze strefy Sztuki, zawiera pakt z potgami za, wzorem Fausta z legendy rdw., i zostaje zmiadony przez siy, ktre rozpta. Jednak jego wspaniaa muzyka pozostanie pomnikiem swego twrcy. Nazwisko jest aluzj do leben khn nm., 'y odwanie'.

Le vite de piu eccellenti architetti... - zob. ywoty (najwybitniejszych architektw).

Leviticus - (pn. ac., 'dotyczcy Lewitw'; zob.) Ksiga Kapaska, trzecia ksiga biblijnego Picioksigu (zob. Pi); po hebr. nazywa si

Wayyiqra, przypisywana tradycyjnie Mojeszowi. Rozwija przepisy odnoszce si do kultu, do maestwa, moralnoci, dobroczynnoci, blunierstwa, roku jubileuszowego, uczynionych lubw itd. Zawiera take opowie o wykroczeniu i ukaraniu Nadaba i Abiu, synw Aaronowych (10, 1-2).

Lew - "krl zwierzt", wystpujcy czsto w legendach i symbolice. Od 1164, gdy Filip 1, ksi Flandrii, przyj go jako godo, lew sta si pop. emblematem heraldycznym, przedstawianym w najrniejszych pozycjach (goda Anglii, Szkocji, Etiopii, Iranu, Sri Lanki itd.). Najpopulamiejszym lwim godem XX w., ruchomym, a od 1928 r. take ryczcym, jest znak handlowy amer. wytwrni filmowej Metro-Goldwyn-Mayer; zob. Androkles. Dzielnie, lwie, zarycza! - ang. Well roared, lion, z komedii Sen nocy letniej, 5, 1, Szekspira; o pyszakowatym, chepliwym, nadtym mwcy. Gdzie lwia skra jest za krtka, trzeba j uzupeni skr lisa - uwaga wodza i polityka spartaskiego Lizandra (zm. 395 pne.) w odpowiedzi na zarzut, e zbyt chtnie ucieka si na wojnie do podstpw. w. Hieronim i lew - Historia o Androklesie (zob.) i Iwie znalaza odbicie w wielu legendach, z ktrych najsynniejsza tyczy w. Hieronima (zob.). Pewnego razu, gdy wity wykada, do sali wszed lew i podnis przedni ap. Wszyscy suchacze uciekli, ale Hieronim widzc, e apa jest skaleczona, wycign z niej cier i opatrzy ran. Wdziczny lew nie opuszcza odtd Hieronima i widnieje na wikszoci jego wizerunkw. I (wazi) do jaskini lwa (a. lwu w paszcz) - w najniebezpieczniejsze miejsce; z 246. bajki Ezopa. Jedno tylko, ale lwa - W bajce 240. Ezopa dumna odpowied lwicy na drwic uwag lisa, e "krlowa zwierzt" urodzia tylko jedno dziecko. Lepszy jest pies ywy anieli lew zdechy - z Biblii, Eklezjastes, 9, 4. Lew - ac. Leo, konstelacja rwnikowa i znak Zodiaku; w Polsce widoczna zim i wiosn. Lew Cheronejski - zob. Cheroneja. Lew Judy - Lew by godem plemienia Judy; rwnie Chrystusa nazywano "lwem plemienia Judy"; w Biblii, Gen., 49, 9, Jakub mwi o swym synu: "Szczeni lwie, Juda (...) czai si jak lew i jak lwica; kt go sposzy?" Wadcy Etiopii nosili m.in. tytu "Zwyciskiego Lwa Plemienia Judy", "Wybraca Boego" i "Krla Krlw". Lew May - ac. Leo Minor, konstelacja nieba poudniowego; w Polsce widoczna zim i wiosn.

Lew morski - zob. Morski. Lew nemejski - zob. Herakles (1. praca). Lew Pnocy - przydomek krla szwedzkiego Gustawa 11 Adolfa, 1594-1632, jednego z najwikszych dowdcw w dziejach. Jestem Papkin, lew Pnocy, Rotmistrz sawny i kawaler. A. Fredro, Zemsta, 3, 4. Lew ryczcy - zob. Diabe (jako lew). Lew salonow -y wiatowiec byszczcy w salonach, zdobywca i uwodziciel kobiet. Lwia Brama - synne gwne wejcie do akropolu w Mykenach w Argolidzie (Peloponez), z reliefem wyobraajcym dwie lwice wspite przednimi apami na cokole z kolumn (Xiii w. pne.); zob. Mykeny. Dwa lwy stoj w Mycenach teraz - a wiatr sucha Jaszcznreczek. ktre tam po kamieniach bdz. J. Sowacki, Zawisza Czarny, (Red. Ii), sc. Iv, 504-05. Lwia cz - ac. pars leonina, znacznie wiksza cz; zob. niej. Lwia spka - ac. societas leonina, w ktrej gwn, Iwi cz korzyci przysdzi sobie mocniejszy z partnerw prawem silniejszego. Wg bajki Ezopa Lew, Osio, Lis i Wilk, ta czwrka zwierzt upolowaa wsplnie jelenia, ktrego nastpnie Lew podzieli na 4 rwne czci; ale gdy kady ze wsplnikw chcia ju sign po swoj, Lew rzecze: "Hola, poczekajcie wprzd, a zgosz swoje pretensje. Pierwsz wiarik dostaj jako wsplnik, drug za moj odwag, trzeciej nie mog si zrzec z uwagi na apetyty mojej rodziny; kto za podaje w wtpliwo moje prawo do czwartej, prosz, niech wystpi."' Na to wsplnicy lwa odeszli bez sowa. Jak wida, lwia cz wynosi te moe 4/4, czyli cao. Lwie serce - wielkie mstwo, nieustraszono, odwaga; por. Ryszard (Lwie Serce). Lwi pazur - wielki talent widoczny nawet w drobiazgach; zob. niej Malowa lwa... Lwy Landseera z brzu - (1868), dzielo Edwina Landseera, na cokole pomnika Nelsona w Londynie na Trafalgar Square. (Malowa) lwa wedug pazura - ac., t. z gr., ex ungue leonem (pingere); z czci (wnioskowa) o caoci; (rozpozna mistrza) po "lwim pazurze" (widocznym w jego dziele). Poniewa zowi si lwem - ac. quia nominor leo, usprawiedliwienie

przemocy silniejszego; z bajki (1, 5) Fedrusa; podany przez lwa powd, dla ktrego naley mu si gwna, lwia cz upu. Skrzydlaty lew - emblemat w. Marka Ewangelisty (zob. Ewangelia), gdy zaczyna swoj Ewangeli od przedstawienia Jana Chrzciciela na pustyni, gdzie yj lwy; rwnie godo Wenecji jako miasta w. Marka (katedra, plac). Symbol zmartwychwstania - Wg tradycji lwy rodz si martwe i pozostaj takie przez 3 dni, pki lew-ojciec nie dmuchnie na nie i nie wetchnie w nie ycia. Inna tradycja gosi, e lew, jedyny spord kotw, rodzi si (a take sypia) z otwartymi oczami. Obie s niezgodne z rzeczywistoci. lady odstraszaj - ac. vesligia terren, lady innych, tj. poprzednikw, ktrym si nie powiodo; z Listw 1, 1, 74, Horacego, wg 246. bajki Ezopa. Odpowied lisa (na pytanie chorego lwa, czemu si lis nie przyblia) na widok ladw prowadzcych do jaskini i braku ladw powrotnych. Tu przebywaj lwy, ac. hic sunt leones, tak oznaczano kraje nieznane, biae plamy na mapach. Na lwa srogiego bez obrazy wsidziesz I na ogromnym smoku jedzi bdziesz. Z Biblii, Psalm 90, 13, t. J. Kochanowski, Psaterz Dawidw,, Psalm 91 "Kto si w opiek poda Panu swemu", 27-28.

Lewada - (1) polana, ka w lesie; z ukr. lewaga.

Lewada - (2) sport. poderwanie konia do wspicia na tylnych nogach; z fr. lever 'podnie'.

Lewental Franciszek Salezy (Salomon) - 1839-1902, warszawski ksigarz i wydawca; w 1862 zakupi drukarni Jana Glcksberga; by wydawc "Kosw" od 1865 do 1890 i wspwacicielem "Kuriera Warszawskiego" od 1887 do 1902. Wydawa m.in. Bibliotek Najcelniejszych Utworw Lit. Europejskiej i zbiorowe edycje dzie pisarzy wspczesnych.

Lewiatan - nazwa legendamego potwora morskiego, w Biblii czsto oznaczajca zo, wa morskiego, wieloryba, krokodyla (Izajasz, 27, 1; Hiob, 41), a nawet wielki okrt (Psalm 103, 25-6); przen. rzecz, istota monstrualnie ogromna, kolosalna; z hebr. Liwjathan 'istota o wijcym si ciele'; por. Behemot.

Lewiatan - trzecia i ostatnia cz (1651), napisana po ang., dziea, w ktrym Thomas Hobbes wykada swj system (Elementa philosophiae, 1640-51), zawierajca filozofi prawa i pastwa.

Lewica i prawica - pojcie lewicy jako radykalnego, postpowego skrzyda jakiego ciaa ustawodawczego a. jakiej partii, a prawicy jako skrzyda konserwatywnego, zachowawezego, wstecznego, pochodzi by moe od cakiem przypadkowego usadowienia si radykaw we fr. Zgromadzeniu Narodowym w 1789 po lewej rce przewodniczcego. Inni twierdz, e w parlamencie bryt. radykalniejsi czonkowie Izby siadali po lewej stronie ju od pocztku Xviii w. Jeszcze bardziej cofa nas w czasie cytat z Koriolana, 2, 1, Szekspira, gdzie Meneniusz, ktry jest patrycjuszem, zwraca si do dwch trybunw, Sycyniusza i Brutusa, z pytaniem: "Czy wiecie, co o was mwi, tu w miecie, ludzie z prawego rzdu?" (tj. co my, konserwatyci, mwimy o was, radykaach?). Znaczy to, e polit. sens wyrazu lewica znany by ju od pocz. Xviii, a wyrazu prawica od pocz. Xvii w. (Gdy dajesz jamun) niech nie wie lewica twoja, co prawica twoja czyni, ac. nesciai sinistra tua quid faciat dextera tua, z Wulgaty, Ew. wg Mat., 6, 3.

Lewici - wg Biblii potomkowie plemienia Lewi, przeznaczonego do niszych sub religijnych; przen. duchowni chrzec. niszego stopnia; od imienia Lewiego, trzeciego syna Jakuba, biblijnego protoplasty Lewitw.

Leziwo - dawn. przyrzd bartniczy do wspinania si na drzewa do wysoko umieszczonych barci pszczelich zwykle wyobionych w starej sonie (rzadziej jodle czy dbie); pleciony rzemie z ptlami na kocach a. aweczka podcigana na sznurach.

Leajsk - miasto w woj. rzeszowskim, w 1. po. Xvii wieku stao si miejscem odpustowym w zwizku ze wzniesieniem w 1618-28 pnorenesansowego kocioa (polichromia S. Stroiskiego; synne organy Jana Gowiskiego z 1682, powikszone w 1716) i klasztoru bernardynw w 1637; orodek sukiennictwa w Xviii-Xix w. Zabiera si do Leajska - do spania, do leenia; art. oparty na kalamburze; por. Kleparz. Chcesz dobrze spa, wic myli z swojej wye bice; Zta droge do Leajska, gdy na Mylenice. W. Kochowski, Epigramata polskie, ks. 2, Sen wczesny.

Ldzianie - Ldzice, dawne plemi sowiaskie na ziemiach polskich; zob. Lachy.

Ldwie - anat. cz plecw po obu stronach krgosupa, midzy ebrami a miednic, krzy; pot. uda; przen. genitalia mskie (w dawn. wyraeniu: "Syn z ldwi moich", tj. syn rodzony). I w wielkiej chwale sidzie, I podne jego ldwie Sawi bda, hen z gry, Anielskie chry. Boy (T. eleski), Swka, Pochwaa ojcostwa, 67-70; o Stanistawie Sierosawskim.

Lia oczekujca Jakuba - zob. Jakub.

Libacja - ac. libatio, gr. sponde, w staro. gr.-rz. ofiara z napoju, skadana zwykle wraz z innymi, przewanie krwawymi ofiarami; take w kulcie zmarych ofiary z pynw (zazw. wino, woda, mleko, oliwa). Pyn wylewano z paskiej czary ofiarnej na pocztku i na kocu ceremonii na ponce zwierz; przy zwykych posikach domowych skadano w ofierze (prawdop. Hestii) odrobin poywienia; przed piciem wina, ktre stanowio nieodczn cz posiku, strcano kilka kropel z kielicha na podog dla Dobrego Daimona, tj. dla szczcia domu, i troch wina nie rozcieczonego, aby nawiza z Daimonem czno duchow. Na ucztach, gdy zabrano pmiski i zaczynaa si formalna popijawa (sympozjum), ofiarowywano zazw., przynajmniej w Atenach, 3 libacje: Zeusowi, herosom i Zeusowi Soterowi, tj. Wybawcy, niegronemu, domowemu bstwu. Podobne obrzdy znali te Germanowie na cze Thora, a nawet wezeni chrzecijanie ku chwale w. Michaa; pot. uczta, pijatyka; biba, popijawa.

Liberia - zob. Barwa; w Xvii w. mundur urzdnikw dworskich; w Xix w. mundur dla suby; uniform suby w hotelach i restauracjach; ze rdw. ac. liberata '(szata) dostarczona'. Cywilizacji dwie - widz ustawnie: Jedna - chce wszystko odkrywa na serio, Druga - chce wszystko pokrywa zabawnie wietna liberia!... C. Norwid, Sieroctwo, 5-8,

Libertacja - w dawnej Polsce zwolnienie od powinnoci, wiadcze publ., podatkw; uwolnienie z poddastwa; ze rdw.-ac. libertatio od ac.

libertas 'wolno'.

Libertyni - nazwa nadawana w Xvii i w pocz. Xviii w. wolnomylicielom, sceptykom, spadkobiercom intelektualnym Rabelais'go i Montaigne'a, wyznawcom doktryn materialistycznych, racjonalistycznych (ktrzy przygotowywali grunt dla Woltera i encyklopedystw), epikureizmu religijnego czy wprost ateizmu, atakowanych przez teologw (Garasse, Mersenne), zwalczanych pnez Bossueta, Pascala itd. M.in. skutkiem tych atakw wyraz libertyn straci z czasem sens pierwotny i zacz oznacza czowieka rozpustnego, amoralnego, zw. w sprawach pci, zdeprawowanego, jak Don Juan czy Valmont z Niebezpiecznych zwiqzkw, Choderlos de Laclosa; z fr. libertin (l.poj.) od ac. libertinus 'wyzwolony'.

Liberum veto - ac., 'wolne "nie pozwalam"', w Polsce od 1652 do 1791 pot. prawo zrywania sejmu przez jednego posa okrzykiem: "nie pozwalam" a. "protestuje si". Okrzyk ten uniewania wszystkie uchwaiy danego sejmu, przy czym pose nie by obowizany do uzasadnienia swego protestu. Prawo to, odrzucajce zasad wikszoci gosw, oparte na zasadzie "nic o nas bez nas", w "gos wolny" demokracji szlacheckiej, uwaano powszechnie za "renic zotej wolnoci", zaliczano je do tajemnych witoci, na ktrych Polska staa. Liczne byy jednak gosy krytyczne, m.in. Stanisawa Leszczyskiego, Stanisawa Konarskiego, Jzefa Wybickiego, Hugona Kotaja, Stanisawa Staszica. Zlikwidowaa liberum veto dopiero Konstytucja 3 maja 1791; zob. te Gos (wolny wolno ubezpieczajcy); "Nic o nas bez nas"; Siciski Wadysaw; Veto. Zepsuli wszystko, tkna si mieli okrutnicy Liberum veto, tej to wolnoci rzenicy. Przedtem bez adnych intryg, bez najmniejszej zdrady Jeden pose mg wstrzyma sejmowe obrady, Jeden Ojczyzny caej trzyma w rku wag, Powiedzia: "Nie pozwalam", i uciek na Prag, J. Ursyn Niemcewicz, Powrt posa, 1, 2; mwi starosta Gadulski, zakuty eb szlachecki, przeciwnik reform.

Libia - gr. Libye, u staro. Grekw Afryka, traktowana pierwotnie jako cz Azji, potem jako oddzielny kontynent; u Rzymian - pustynna Afryka pn.; dzi - pastwo w Afryce pn., graniczce od wsch. z Egiptem, od zach. z Tunezj i Algieri.

Libusza - czes. Libue, wg legendy zapisanej w Chronica Boemorum (zob. Kosmas), zaoycielka Pragi czeskiej, crka Kroka, wadczyni Czech, ktra wraz z mem, Przemysem Oraczem, miaa da pocztek dynastii Przemylidw; zob. Krok (2).

Zaoenie Pragi - nm. Die Grndung Prags, dramat hist.-romantyczny w rymowanych jambach (1815) Clemensa Brentano.

Libussa - sztuka (zaczta w 1831, wyd. pomiertnie w 1872) Franza Grillparzera. Libue - opera (1872, wyst. Praga 1881) Smetany, libretto: J. Wenzig; obecny na premierze (odbytej z okazji otwarcia Teatru Narodowego w Pradze) kompozytor by ju od lat szeciu zupenie guchy.

Liceum - gr. Lykeion. ac. lyceum, zakad gimnastyczny (gymnasion, zob. Gimnazjum) przy wityni Apollina Likejosa (gr. lykeios 'wietlisty', std nazwa); perypatetycka szkoa filozoficzna zaoona w tym zakadzie przez Arystotelesa w 335 pne., ktra a do 269 pne. miaa istotne znaczenie dla rozwoju filozofii i nauki gr., kierowana kolejno przez Arystotelesa, Teofrasta z Eresos i Stratona z Lampsakos (jej uczniami byli m.in.: Eudemos z Rodos, Menon, Dikajarch, Arystoksenos z Tarentu); dzi przen. szkoa rednia rnych typw. Liceum Krzemienieckie - zob. Krzemieniec. Liceum Warszawskie - pierwsza w Polsce uczelnia o nazwie liceum, pastwowa, pruska, za. w 1804; dyrektorem by Samuel B. Linde. Le lycee - fr., 'liceum', od czasw Napoleona I nazwa fr. pastwowych szk rednich (w odrnieniu od utrzymywanych przez miasta, instytucje, koci, zwanych college). Do synnych licew paryskich nale: Lyce Condorcet (za. w 1804, dawne Lycee Bonaparte), Lycee Henri Iv (za. w 1804 jako Lycee Napoleon), Lycee Louis-le-Grand (od 1682, dawne College de Clermont, pierwsza szkoa jezuicka w Paryu, za. 1562), Lycee Saint-Louis za. 1820 na miejscu dawnego College d'Harcourt.

Licho - bieda, kopot, ambaras, kram; eufemistycznie o diable w niezliczonych zwrotach, jak np. do licha, niech licho porwie, na licho si zda, po kiego licha, licha warte, pal licho, licho wie, licho wzio (umar), licho nadao, podkusio, zy jak licho, nie bud licha, licho nie pi itd. dawn. liczba nieparzysta; zob. Cetno i licho; Diabe.

Lichtarz - wiecznik (zob.) do osadzenia pojedynczej wiecy; z nm. Leuchter.

Lichtuga - maa jednostka pywajcego taboru portowego suca do przewozu adunkw ze statkw do magazynw portowych a. na inne statki; z nm. lichren 'lichtowa, przeadowa cz adunku, aby zmniejszy zanurzenie statku'.

Licytacja - publiczna sprzeda ruchomoci a. nieruchomoci w drodze przetargu osobie a. instytucji dajcej najwysz cen; aukcja; w kartach wstpne zapowiadanie coraz wyszej gry; z ac. licitatio 'zaofiarowanie (czego)'. Holenderska licytacja - ang. Dutch auction, na ktrej cena wywoawcza jest stopniowo obniana a do chwili, kiedy znajdzie si nabywca.

Liczba - Przed wprowadzeniem obecnego, pozycyjnego systemu zapisywania liczb wykonywanie dziaa arytmetycznych byo tak trudne, e czowiek biegy w rachunkach wydawa si obdarzony nadnaturaln potg; to mogo by jedn z przyczyn, dla ktrych mistyczna wykadnia liczb bya tak szeroko rozpowszechniona; w staro. wcielano j do systemw relig. i filozof.; wiele liczb powtarza si w Biblii; zob. Trzy; Siedem; Dziewi; Dziesi; Dwanacie; Trzynacie; Czterdzieci. Ksiga Liczb - zob. Numeri. Liczba apokaliptyczna, Liczba bestii - 666, mistyczna liczba, ktrej znaczenia usioway si nadaremnie domyli cae pokolenia komentatorw, zawarta w biblijnej Apokalipsie, 13, 18: "Kto ma rozum, niech zrachuje liczb bestii, bo jest to liczba czowieka, 666." U kabalistw liczb czowieka bya suma liczb odpowiadajcych literom jego imienia, usiowano wic przypasowa to proroctwo do rnych postaci (przy pomocy arytmetycznych sztuczek), jak np. Nerona, Dioklecjana, Lutra, Mahometa, Pawa V, Sylwestra Ii, Napoleona, a nawet Wilhelma Ii Hohenzollema i Hitlera. Liczba podwjna - ac. dualis. Oprcz l.poj. i mn. wiele jzykw miao jeszcze podwjn. Znaczy to, e podwjno czy parzysto wyraana bya nie liczb dwa, ale kocwk gramatyczn; np. w jz. starogr. aner 'mczyzna', andre 'dwaj mczyni', andres 'mczyni'. Liczba ta, cho ju u Homera archaiczna i zastpowana przez l.mn., forsowana bya sztucznie przez szko i lit. gr. jeszcze tysic lat po Homerze. W staropolszczynie spotykamy l. podw. przy wszystkich rzeczownikach niezbiorowych, przymiotnikach, zaimkach i formach osobowych czasownika. Forma ta bya jeszcze bardzo ywa w Xv w. (nie wykluczaa, inaczej ni w grece, uycia liczebnika dwa): dwa kmiecia, dwie rybie, dwiema kroloma, oczu moju, rku naszu, od naju, midzy nama, dwiema wiadkoma lepszyma, wynidziewa, idzieta. Ale ju w Biblii (zob.)

krlowej Zofii obok przykadw liczby podwjnej, jak dwie pokoleni, poj dwie enie, dwu rowu, mamy, prcz spodziewanej l. podw., take l. mn.: dwa roki, oba progi. Od Jana Kochanowskiego formy l. podw. szybko zanikaj, u Piotra Skargi jest ich bardzo mao, a ostatecznie gin w poowie Xviii w. z maymi wyjtkami, jak dwie jabice, dwie jaja., w wyniku art. archaizowania, jak dwie babie (Pan Tadeusz, 6, 365). Niektre formy l. podw. (cho ju w znaczeniu l. mn.) zachoway si w nazwach narzdw ciaa wystpujcych parzycie: oczu, uszu, oczyma, uszyma, rkoma (a. w l. mn. oczami, uszami, rkami) i w rku, co ma dzi znaczenie l. poj. (J. Wepsi). Symbolika liczb gr. szkoy pitagorejczykw - (V-Iv w. pne.) jedynka oznaczaa punkt, dwjka-lini, 3 - figur geometryczn pask, 4 - ciao geometryczne, 5 - wasnoci cia fizycznych, zw. barw, 6 - ycie, 7 ducha, 8 - mio, 9 - roztropno, sprawiedliwo, 10 - doskonao wszechwiata. wite liczby - Wikszo kultur miaa wite a. magiczne liczby. Pochodzenie niektrych da si wyjani (np. 7, tradycyjna liczba "planet"), o innych mona przypuszcza, e s pozostaoci jakiego starego i prymitywnego sposobu liczenia (np. 5, odnoszce si, by moe, do liczby palcw jednej doni), jeszcze inne s cakiem zagadkowe. W staro. Grecji trjka bya rozpowszechniona we wszystkich rytuaach, zw. magicznych; trzykro wzywano zmarych, a take bogw (Zeus, Atena, Apollo; Charyty), trzykro powtarzano zaklcia; w Rzymie powszechne byy trjce bogw (Jowisz, Minerwa, Juno na Kapitolu; Jowisz, Mars, Kwirynus); std (3x3) wana jest te dziewitka: 9 muz, dziewiciu korybantw, kuretw; 4 to liczba Hermesa, 7 - Apollina, 12 - magiczna jako liczba znakw Zodiku. Grecy mieli te zwyczaj zaokrgla wysze liczby do pidziesiciu, zob. np. Danaidy; Nereusz. Liczbowe wartoci liter gr. byy podstaw skomplikowanego systemu wrb: kady wyraz, kade imi gr. daway si rwnie odczyta jako suma liczb: tak te naley zapewne tumaczy, wg wartoci liczbowych liter aramejskich, biblijny werset Ap., 13, 17-18: "I eby nikt nie mg kupowa ani sprzedawa, tylko ten, co ma cech albo imi bestii, albo Iiczb jej imienia. Tu jest mdro." Por. Babilon (Liczby).

Liczman - w Xvi-Xix w. metalowy eton, marka, rodzaj monety prywatnej a. bitej przez instytucje dla uatwienia drobnych rozlicze, zastpujcej pienidze przy grach, zw. karcianych; przen. rzecz bez wartoci, surogat, namiastka; frazes, puste sowo.

Liczykrupa - zob. Krupy.

Liczyrzepa - Rzepolicz, Rzepir, urobiona po odzyskaniu lska w 1945,

bezsensowna (duch grski liczcy rzepy!) kalka jzykowa nm. formy Rbezahl. nazwy mciwego ducha Karkonoszy, jaka pojawia si u humanistw lsko-nm. w Xvi w. (wg St. Rosponda); zob. Rbezahl; Skarb(nik).

Lido - nazwa piaszczystych mierzei pn.-adriatyckich, oddzielajcych zatok od morza i tworzcych lagun; z w., 'brzeg morski; plaa; mierzeja'. Lido di Venezia - podugowata wyspa piaszczysta zamykajca wejcie do Laguny Weneckiej, naleca do zespou miejskiego Wenecji; pop. kpielisko o wiatowej sawie od pocz. Xix w., z pikn pla, Lido Lansbury'ego - ang. Lansbury's Lido, za. w 1930 kpielisko pod goym niebem na jeziorze Serpentine w Hyde Parku w Londynie.

Lidzbark warmiski - miasto nad yn w woj. olsztyskim, dawny grd pruski w Pogezanii; w 1241 sta tu ju zamek krzyacki; prawa miejskie w 1308; w systemie murw obronnych 3 kanay; od 1350 siedziba biskupw, przeniesiona z Fromborka, zwana Heilsberg; w Xiv w. otoczony murami; w latach 1466-1772 nalea do Polski, pniej do Prus; w czasie 2. wojny wiat. zniszczony w 55%; w 1945 powrci do Polski. Dziki malowniczemu pooeniu i zabytkom zyska nazw Pery Warmii. Zamek biskupi - w zakolu Lyny, monumentalny zabytek rdw. wieckiej archit. gotyckiej, zbud. 1350-1400 na planie kwadratu, z wewn. dwukondygnacjowym gotyckim krugankiem arkadowym; pikne sale I pitra, sklepione gwiadzicie z malowidami ciennymi z Xiv-Xvi w.; w pd. skrzydle kaplica zamkowa o wystroju rokokowym; kamienne portale renesansowe i barokowe. By siedzib wielu biskupw zasuonych dla kultury polskiej, jak Jan Dantyszek, Marcin Kromer; ostatni biskup polski w tym zamku, Ignacy Krasicki, pisa tu swe najcenniejsze prace; w 1506-12 przebywa tu Mikoaj Kopemik. W 1749 znaleziono w bibliotece biskupiej i ogoszono drukiem Kronik Galla Anonima. Od 1959 w zamku mieci si Muzeum Regionalne.

Ljebestraum - nm., 'Marzenia miosne', trzy bardzo popularne w transkrypcji fortepianowej pieni Ferenca Liszta.

Ljedertafel - nm., dos. 'st pieniarski', nazwa nm. chrw mskich, uprawiajcych piew jako rozrywk w czasie towarzyskich spotka przy stole biesiadnym. Dla pierwszego z nich., za. w 1809 w Berlinie przez K. F. Zeltera, pisali pieni m.in. Weber i Schumann; pniej zespoy takie o repertuarze popularniejszym, ludowym, przyczyniy si do rozwoju nm.

kultury muz. i poczucia jednoci narodowej. Z czasem "styl Liedertafel" oznacza zacz polednie, tandetne produkcje piewacze.

Liga - nazwa niektrych organizacji spo. a. midzynar.; prba monety; koalicja, przymierze, sojusz; sport. grupa druyn rozgrywajca mecze o mistnostwo w ligowym systemie rozgrywek; ze rdw.-ac. 'zwizek'. Liga - fr. La Ligue, Liga Katolicka, wita Liga, stowarzyszenie kierowane przez Henryka, trzeciego ksicia de Guise, zaoone w 1576 w Pikardii (Franeja) dla obrony religii kat. przed kalwinistami. Liga Augsburska - za. w 1686 w Augsburgu przez cesarza LeopoIda I, zrzeszajc Bawari, kilka in. pastewek nm. i Holandi, do ktrych przyczya si Hiszpania, Szwecja i Anglia. Liga toczya w 1688-97 wojny z Francj Ludwika Xiv. Liga Katolicka ksit katolickich Rzeszy - za. 1609 w Monachium dla przeciwstawienia si unii ksit protestanckich z 1608. Liga Lombardzka - za. w 1167 przez miasta pn. Woch dla pokrzyowania zamiarw Fryderyka Barbarossy narzucenia Italii wadzy cesarskiej. Liga Narodw - zwizek pastw utworzony w 1919 na konferencji pokojowej w Paryu, majcy zapobiega naruszeniom pokoju wiatowego; rozwizany formalnie w 1946. wita Liga - powoana przez papiea Juliusza Ii (Hiszpania, Wenecja, pn. cesarz Maksymilian I i krl ang. Henryk Viii) w 1511, ktra w 1512 zmusia Francj do ewakuacji pn. Woch. Zawizana w 1571 przez papiea Piusa V (Hiszpania, Wenecja, kilka in. pastw w., kawalerowie maltascy) przeciw Turcji, odniosa zwycistwo pod Lepanto (zob.). Powoana przez papiea Innocentego Xi (cesarstwo, Polska, Wenecja, potem Rosja) przeciw Turcji w 1684, wkrtce po zwycistwie Jana Iii pod Wiedniem.

Ligawka - lud. dty instrument muz. ok. 27m dugoci, uywany do Xix w. na Mazowszu, odpowiednik pomorskiej bazuny, podhalaskiej trembity i huculskiej trombity, wykonany zazw. z pnia modej olchy przecitego wzdu, wydronego i po zoeniu, owinitego tykiem. Instrument, moe najstarszy z instrumentw muz. w Polsce, uywany jest tylko pod goym niebem i zwykle, z uwagi na ciar, w czasie gry oparty o pot; zob. te Rg (alpejski).

Ligia - zob. Lugiowie.

Lik - dawn. 'liczenie'; pn. 'liczba, ilo, suma'; dzi tylko: bez liku, 'bez miary, niezmiernie wiele'.

Likaon - gr. Lykaon, mit. gr. krl Arkadii, znany wraz ze swymi 50 synami z okruciestwa. Gdy Zeus w ludzkiej postaci zszed na ziemi, aby si przekona, co warci s ludzie, Likaon poczstowa go pieczeni z zabitego chopca, moe dlatego, e rozpozna boga i chcia sprawdzi jego wszechwiedz. Rozgniewany Zeus zabi Likaona wraz z rodzin uderzeniem pioruna a., wg innej wersji, zmieni go w wilka, a na ca ludzko spuci potop; zob. Deukalion. Mit jest moe echem dawnego arkadyjskiego obyczaju skadania ofiar ludzkich jakiemu wilczemu bstwu, wypartemu pniej przez Zeusa Lykajosa, majcemu sanktuarium na Lykajonie, 'Wilczej Grze', w Arkadii. Mit przemiany ludzi w wilki (zob. Wilkoak) by ywy w caej Europie do Xix w. Motyw poczstunku potraw z ciaa dziecka zob. Atreusz; Tantal.

Likejon - zob. Liceum.

Liktorzy - w staro. Rzymie woni towarzyszcy wyszym urzdnikom; zob. Fasces.

Likurg - gr. Lykonrgos, (1) mit. gr. krl trackich Edonw, przeciwnik orgiastycznego kultu Dionizosa, wygna boga i jego niaki z krlestwa. Dionizos uciek do nimfy morskiej Tetydy, a na Likurga zesa obd (krl, mylc, e wycina nienawistne winorole, zarba wasnego syna) i mier: poddani wywlekli go z paacu i rozszarpali komi; rozszarpywanie, rwnie przez psy a. menady, byo czsto kar stosowan za pogard okazywan bogom; por. Akteon; Orfeusz; Penteusz. Mit o Likurgu, podobnie jak mit o Orfeuszu i Penteuszu, wiadczy o silnym oporze, jaki napotyka w Grecji ekstatyczny kult Dionizosa, pochodzcy prawdop. z Tracji lub z Azji Mniejszej (z Lidii a. Frygii). Likurgia - trylogia tragiczna Ajschylosa, zachowana we fragmentach. Walka Bachusa z Likurgiem - obraz Bonaventury Genellego, Monachium, Gal. Schack.

Likurg - (2) legendarny prawodawca Sparty, o ktrym nie wiadomo nic

pewnego, wg tradycji twrca konstytucji spartaskiej i systemu wojskowego. Najwczeniejsza wzmianka o nim jest u Herodota, wg ktrego mia by twrc geruzji (zoonej z 28 obywateli liczcych powyej 60 lat i dwch krlw) i eforatu (zob. Eforowie). Przypisywano mu rne daty ycia midzy 1100 pne. a 600 pne.

Likurg z Aten - (3), 396-324 pne., synny mwca ateski zaliczony do kanonu dziesiciu mwcw (zob. Dziesi), ucze Platona i Sokratesa. Jego staraniem odbudowano w kamieniu teatr Dionizosa, zw. odtd teatrem Likurga, oraz zebrano i ustalono teksty tragedii Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa i in. Zachowaa si tylko jedna jego mowa.

Lilia - rolina wystpujca w przeszo 80 gatunkach, majca od staro. due znaczenie w symbolice i ceremoniaach religijnych rnych narodw. U Rzymian bya symbolem nadziei, w sztuce chrzec. wyraa czysto, niewinno, dziewictwo. Wg tradycji miaa ona wyrosn ze spadych ez Ewy opakujcej wygnanie z Raju; w scenach Zwiastowania czsto wyobraano archanioa Gabriela z lili w rku, podczas gdy druga lilia stoi w wazonie obok klczcej Marii; lilia bywa rwnie atrybutem w. Jzefa Oblubieca NMP. Wystpuje te w herbach i godach rodw, np. Burbonw, a. miast, np. Floreneji, Lille, i jako motyw dekoracyjny, np. we fr. rzemiole art.; w podhalaskiej twrczoci lud. pod nazw leluja. Lilia dolin - W biblijnej Pieni nad Pieniami, 2, 1-2: "Oblubienica: Ja jestem narcyzem Saronu, lili dolin. Oblubieniec: Jak lilia midzy cierniami, tak przyjacika moja midzy dziewcztami." Lilie - zob. Staa si nam nowina. Lilie francuskie - fr. Les Fleurs de lis, godo krlw fr. wszystkich linii dynastii Kapetyngw (zob.) i monarchii fr. prawdop. ju od Ludwika Vii, 1137-80, a na pewno od Ludwika Ix, 1226-70; od Karola V, 1364-80, tylko 3 stylizowane lilie w herbie. Herbem Chlodwiga, 481-511, miay by trzy czarne ropuchy, ale wg legendy, stary pustelnik z Joye-en-Val otrzyma pewnej nocy w swej celi od anioa bkitn tarcz dziwnej piknoci, ozdobion trzema zotymi liliami byszczcymi jak gwiazdy, z rozkazem oddania jej krolowej Klotyldzie; ta wrczya j mowi. Tarcza przynosia szczcie i staa si z czasem godem pastwa. Tasso w Jeruzalem wyzwolonej nazywa Francuzw zotymi liliami, w. gigli d'oro. "Przypatrzcie sie liliom polnym, jak rosn: nie pracujq ani nie przd; a powiadam wam: nawet Salomon w caej chwale nie by tak przyodziany jak kada z nich." Biblia, Ew. wg Mat., 6, 28-29; uk., 12, 27.

Lilienthal Otto - inynier nm., konstruktor szybowcw latajcych, "pierwszy czowiek, ktry lata", odby w 1891 pierwszy lot d. 157m na szybowcu zbudowanym wraz z bratem, a w nastpnych latach ponad 2000 dalszych lotw (do 3507m). W czasie ostatniego lotu spad i zmar od doznanych obrae. Autor wanych prac naukowych z dziedziny teorii lotu. Medal Lilienthala - nagroda midzynarodowa za wybitne osignicia w szybownictwie,

Liliput - ang. Lilliput, kraina, do ktrej si dostaje Guliwer (zob.), w powieci Podre Guliwera (1726) Jonathana Swifta, cesarstwo zamieszkae przez maych ludzikw, liliputw, wys. ok. 137cm. W ich maoci, poczonej z przekonaniem o niezmiernym znaczeniu ich spraw, ceremoniaw, sporw i ambicji, Swift ukazuje mao poczyna ludzi, Europejczykw, ktrzy si uwaaj za panw stworzenia.

Liltth - w tradycji talmudycznej i folklorze yd. demon, prawdop. pochodzenia babiloskiego, majcy nawiedza w czasie burzy odludne miejsca, zagraajc zwaszcza dzieciom i kobietom w ciy. W Biblii, Izajasz, 34, 14, wspomniana jest przelotnie jako (zalenie od tumaczenia) "jdza", "upir nocny" czy te "sowa botna". Wg legendy hebr. bya pierwsz on Adama, ale tak samowoln i zoliw, e Adam nie mg z ni wytrzyma, a ona opucia Raj i bka si do dzi w wyszych regionach powietrznych. Wg legend arabskich polubia diaba i staa si matk zych duchw. Pojawia si te w Faucie (cz. I, Noc Walpurgi) Goethego.

Limbus - ac., 'krawd, skraj'; w wierzeniach chrzec. - otcha, skraj, przedsionek pieka, mieszczcy dusze zmarych, ktrym na ziemi dobro i zo byo rwnie obojtne, zw. za te, ktrym droga do Nieba jest zamknita bez ich winy, jak dusze zmarych nie chrzczonych dzieci a. ludzi szlachetnych i sprawiedliwych, poetw i filozofw staro., ktrzy yli przed narodzeniem Chrystusa; por. Al Araf. Limbus fatuorum - ac., 'raj gupcw'. Wg rdw. scholastykw gupcy, jako nieodpowiedzialni za swe uczynki, nie mog by karani w czycu ani dosta si do Nieba, przebywaj przeto w specjalnym "raju gupcw"; por. te Raj (gupcw). Limbus Ksiyca - legendama kraina ksiycowa, gdzie przechowuje si wszystko, co zmarnowano na Ziemi: stracony czas, roztrwonione bogactwa, nie dotrzymane przyrzeczenia, nie wysuchane modlitwy, daremne zy, bezowocne prby, nie spenione marzenia, ponne nadzieje, prne chci; w Orlandzie szalonym Ariosta Astolf przekonuje si w czasie swej ksiycowej podry, e apwki wisz tam na zotych i srebrnych haczykach, aski ksit

przechowywane s w miechach, nieproduktywne talenty trzyma si w urnach opatrzonych imionami itd. Limbus patrum - ac., 'raj ojcw', wg wierze chrzec. przedpiekle, w ktrym przebyway dusze patriarchw i prorokw przed Odkupieniem, a ktre Chrystus, "wstpiwszy do piekie", zabra do Nieba. Wg innych wersji dostan si do Nieba dopiero w dniu sdu ostatecznego. Limbus auerorum - ac., 'raj dzieci', dla dzieci nie chrzczonych a. nie odpowiedzialnych jeszcze za swoje postpki przed mierci.

Limeryk - humorystyczny, czsto absurdalny, groteskowy, zazw. nieprzyzwoity wierszyk ang. o mieszanym metrum (jamb z anapestem), zoony z 5 wersw, z ktrych 1., 2. i 5. maj po 3 stopy i rymuj si, a 3. i 4. po dwie i rymuj si. Pierwszy wers koczy si zazw. nazw miejsca pochodzenia bohatera utworu. Limeryki pisano na wszelkie moliwe tematy, rwnie religijne i filozoficzne; z ang. limerick od ang. nazwy miejscowoci Luimneach w Irlandii.

Limes - ac., w staro. Rzymie granica midzy polami uprawnymi a. biegnca wzdu granicy pastwowej lini umocnie ziemnych, waw, fos, drg strategicznych, obozw legionw (castrum, castellum), wie straniczych (burgus) i fortw, w Germanii, Brytanii, prowincjach naddunajskich, na Wschodzie.

Lincoln - miasto nad rzek Witham w hrabstwie Lincoln w Anglii; staro. fort. bryt., rz. Lindum (Colonia); wany orodek pod panowaniem Duczykw w Ix w. Katedra - rozpoczta 1192, korpus nawowy 1213-55, portal chru i przedsionek ok. 1270; dwuwieowa, gotycka, jedna z najwikszych w Anglii, z bogatym wyposaeniem wntrz; 10-boczny kapitularz (Charterhouse) z centralnym filarem (wachlarzowe sklepienie i biegnce wkoo ebro wiodce); synny dzwon Great Tom of Lincoln, ang., 'Wielki Tom'.

Lincoln Abraham - 1809-65, prezydent Stanw Zjedn. Ameryki 1861-65, przeciwnik niewolnictwa. Po wystpieniu stanw Poudnia z Unii doprowadzi do zwyciskiego koca wydan buntowniczej Konfederacji stanw wojn (zwan secesyjn), a w kilka dni potem, w teatrze Forda w Waszyngtonie, obecny w loy na galowym przedstawieniu, zosta miertelnie ranny przez zamachowca, fanatyka Konfederacji; zob. te Gettysburg (Ordzie).

Lincoln Center (for the Performing Arts) - ang., 'Orodek widowiskowy im. A. Lincolna', w Nowym Jorku (USA), kompleks budynkw na gmym, zachodnim Manhattanie. Budow zakoczono w 1966 wzniesieniem nowej Opery Metropolitalnej (Metropolitan Opera House). Orodek zawiera take: now Filharmoni, Teatr Stanu Nowy Jork i teatr Vivian Beaumont. Mauzoleum Lincolna - ang. Lincoln Memorial, budynek w stylu klasycznym wzniesiony wg planw Henry Bacona w 1922 w parku Potomac w Waszyngtonie, D.C. w USA, z 36 kolumnami reprezentujcymi 36 stanw istniejcych w chwili mierci prezydenta i jego posgiem (wys. 107m) w pozycji siedzcej, duta amer. rzebiarza Daniela Ch. Frencha. Abraham Lincoln - brz (1887) Augustusa St. Gaudensa, Chicago, Lincoln Park.

Lincz - ang. lynch, zob. Prawo (linczu).

Lind Jenny - zob. Szwedzki (sowik).

Lindbergh Charles - 1902-74, pilot amer., 21 V 1927 zadziwi wiat cay, ldujc w Paryu po samotnym, nieprzerwanym locie transatlantyckim z Nowego Jorku w 33 godz. 12 min. na samolocie ldowym "Spirit of St. Louis". Po pierwszym w dziejach przelocie bez zatrzymania si z Nowego Jorku do Parya zgotowano mu w kraju bezprzykadnie entuzjastyczne powitanie i mianowano pukownikiem. Gdy kidnaperzy (porywacze dzieci) zabili mu synka w 1932, przenis w 1935 swoj rodzin do Anglii. W 1938, po inspekcji europ. lotnictwa wojskowego, przekonany o wyszoci Niemiec, propagowa polityk zaspokajania da Hitlera (ang. appeasement), a po wybuchu wojny wygasza w Ameryce przemwienia przeciw przystpieniu USA do wojny. W 1954 zosta generaem brygady.

Linde Samuel Bogumi - 1771-1847, leksykograf polski, autor pomnikowego Sownika jzyka polskiego (1807-14, w 6 tomach), zawierajcego ok. 60 000 hase wydobytych z drukw (inaczej ni sowniki Mczyskiego i Krapiusza, czerpice z ywej mowy) z okresu od 1550 do 1800 (nie uwzgldniajc rkopisw). Dzieio to w chwili ukazania si nie miao rwnego sobie nie tylko w nauce sowiaskiej, ale i wiatowej, wyprzedzajc inne sowniki pod wzgldem bogactwa zebranego materiau, cytatw, odcieni znaczeniowych. Jest take pierwszym sownikiem porwnawczym sowiaskim, wydanym w czasie, kiedy nie istniaa jeszcze gramatyka porwnawcza. Stanowi osignicie nauki polskiej doby Owiecenia, obmylane i wykonane w duchu Xviii wieku, jego metodami i rodkami.

Linijka - rodzaj lekkiego,jednokonnego pojazdu z wskim, podunym siedzeniem na poprzecznych resorach a. wprost na osiach, z oparciem dla stp, do jazdy okrakiem.

Linos - mit. gr. stara, obrzdowa pie religijna, piewana przy winobraniu (por. Chmiel), zawierajca przypiew ailinon, rozumiany przez niektrych jako 'Aj, (biedny) Linon!', a. jako fenickie ai lanu 'Biada nam!' Niezrozumia nazw usiowai wyjani mit o opakiwanym Linonie, piewaku zabitym przez Apollina za to, e omieli si z nim rwna, a., wg innej wersji, o nauczycielu muzyki Heraklesa, ktry za zwrcon mu uwag, w przystpie zoci, rzuci w mistrza kitar i zabi go, a., wg wersji argolidzkiej, o synku Apollina i ksiniczki Psamate, porzuconym przez matk i poartym przez psy; bg dopty przeladowa Argos plagami, dopki miasto nie dao mu zadouczynienia; por. Lelum Polelum.

Linz - Symfonia Linzka C-dur, KV 425 (1783) Mozarta, dzieo pokrewne symfoniom Haydna, powstao w rekordowym tempie. Wracajc z Salzburga do Wiednia, Mozart zatrzyma si w Linzu, gdzie za 5 dni mia da koncert utworow wasnych, tj. tzw. podwczas "akademi". Nie majc przy sobie adnej ze swoich symfonii, napisa w cigu kilku dni now, nazwan pniej od miejsca jej powstania. Linzertorte - pieczony tort z wykwintnego ciasta cukiemiczego, z siekanych migdaw, masa, mki, kakao, cukru, jaj, korzeni, nadziany demem a. konfiturami, przykryty mas ozdobion kratownic; nm., 'tort linzki'.

Liones - Lionas, Lyonesse, w legendzie artuaskiej kraina, dzi zatopiona, midzy przyldkiem Land's End Pwyspu Komwalijskiego a wyspami Scilly (pd.-zach. Anglia), miejsce urodzenia Tristana.

Lipa czarnoleska - ulubione drzewo Jana Kochanowskiego w Czamolesie (zob.). Gociu, sid pod mym liciem, a odpoczni sobie! Nie djdzie ci tu sfoce, przyrzekam ja tobie (...) Jabek wprawdzie nie rodz, lecz mi pan tak kadzie Jako szczep napodniejszy w hesperyskim sadzie. J. Kochanowski, Na lip (Gociu, sid...), 1-2, 11-12; kadzie - ceni.

...Nie mw: "Co lipie Do wirszw?" - skacz lasy, gdy Orfeus skrzypie. J. Kochanowski, Na lip (Uczony gociu!), 9-10. Wszak lipa czarnoleska, na gos Jana czua, Tyle rymw natchna! A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 39-40. Lubiem lip, co nad sawnym Janem Cie rozstrzelony zbieraa pod siebie (...) Ta lipa dla nas, jak Partenon grecki, Ma peno smutku niewymwionego. J. Sowacki, Podr do Ziemi witej, 6, 49-50, 61-62. Wszystkie kwitnce sodko lipy w Polsce caej Pachn imieniem twoim, Kochanowski Janie! L. Staff, Lipy, 7-8.

Lipicany - konie lipickie (zob. Ko), szlachetna rasa koni wierzchowych i wyjazdowych redniego wzrostu, wyhodowana w austriackiej stadninie dworskiej, 1580-1918, w Lipizzy koo Triestu; obecna hodowla w Piber koo Kflach w Styrii (Austria); dzi g. siwki; klasyczne konie Hiszpaskiej Szkoy Jazdy (zob. Hiszpaski) w Wiedniu; nm. Lipizzaner.

Lipkowie - dawna nazwa Tatarw osiadych w Wielkim Ksistwie Litewskim; od znieksztaconego: litewski -lipkowski; por. Mulimowie.

Lipowiec - zamek we wsi Babice, nie opodal Chrzanowa w woj. katowickim, zbudowany na pocz. Xiv w. na miejscu dawniejszego, przebudowany w 1732, zrujnowany w kocu Xviii w., dzi okazaa ruina. By czciowo rezydencj biskupw krakowskich, a od Xiv w. wizieniem dla przestpcw duchownych (nie podlegajcych jurysdykcji wieckiej); std za sawa zamku. Kmie na grosz, Pan na kmiecia, ksidz na pana owiec, Na ksidza czart po mierci, na wiecie Lipowiec, Ale na tego tylko, co owiec nie strzye, Z skr drze, nic nie umie, tylko same krzye. W. Potocki, Ogrd fraszek.

Lipsk - nm. Leipzig, miasto nad Bia Elster, w pd. NRD; grd i osada sowiaska, pniej w marchii minieskiej, nastpnie w Saksonii; magdeburskie prawo miejskie nadane w 2. po. Xii w.; od Xv w. wany orodek handlu midzynarodowego (Targi Lipskie); przez dugi czas stolica nm. obrotu ksikami, drukarstwa i handlu futrami; w 1409 uniwersytet za. przez nm. profesorw i studentw, ktrzy opucili Prag czesk; w 1519 synna publ. dyskusja teologiczna midzy Marcinem Lutrem i teologiem katolickim Johannem Eckiem; w 1539 zwycia w Lipsku reformacja; w 1723 kantorem w kociele w. Tomasza zostaje Jan Sebastian Bach (grobowiec J.S. Bacha w kociele); zob. te Gewandhaus; Piwnica (Auerbacha).

Bitwa Narodw - bitwa pod Lipskiem, decydujce zwycistwo wojsk koalicji: Prus, Austrii, Rosji i Szwecji, dowodzonych przez Bluchera, Schwarzenberga, Benningsena i Bernadotte'a, nad armi Napoleona, 16-19 X 1813. Naczelny dowdca oddziaw polskich, ktre bohatersko osaniay odwrt wojsk Napoleona, ksi Jzef Poniatowski (zob.), mianowany na polu bitwy marszakiem Francji, poleg przy przeprawie przez Elster. Pomnik Bitwy Narodw - nm. Vlkerschlachtdenkmal, przysadzisty, cho kolosalny (wys. 917m) pomnik-budynek (1913).

Lir - zob. (Krl) Lear.

Lira - nazwa rnych strunowych instrumentw muz.; z gr. lyra. Lira grecka - (klasyczna) wg legendy wynaleziona przez Hermesa, o pudle rezonansowym pierw. ze skorupy wia obcignitej membran ze skry (pn. drewnianym), ramionach z rogw kolich a. jelenich poczonych jarzmem (poprzeczk), od ktrego biego do rezonatora siedem strun szarpanych palcami a. plektronem; jeden z atrybutw Apollina; por. Amfion; Arion; Linos; Orfeusz. Lira - rdw. instrument smyczkowy o 1-3 strunach i korpusie gruszkowatym. Lira da braccio - pop. w Xvi-Xvii w. instrument smyczkowy podobny do skrzypiec o 5 strunach melodycznych i 2 burdonowych; w. braccio 'rami'. Lira da gamba - pop. w Xvi-Xviii w., g. we Woszech i we Francji, wiksza, o niszym stroju odmiana liry da braccio, trzymana w czasie gry na kolanach; 13 strun melodycznych i 2 burdonowe; w. gamba 'kolano'. Lira korbowa - pop. w rdw. Europie, potem instrument wdrownych ebrakw i grajkw lud. (lyra rustica), a po przelotnej modzie na ni na dworach i w salonach, jeszcze w Xix w. wystpowaa w pd.-wsch. regionach Polski, na Ukrainie i Biaorusi jako lud. instrument lirnikw; korpus podobny do korpusu gitary, krtka szyjka, 1-2 struny melodyczne i 2-4 burdonowe pocierane kkiem (speniajcym rol smyczka) wysmarowanym kalafoni i obracanym korbk. Lira wojskowa - odmiana dzwonkw uywana w orkiestrach dtych: szereg pytek stalowych w ramie metalowej ksztatu liry (czasem zastpowanych dzwonkami), uderzanych paeczk a. moteczkiem. Lirnik wdrowny - zazw. niewidomy piewak, przygrywajcy na lirze korbowej; przen. poeta.

Lirnik mazowiecki - nadany sobie przez Teofila Lenartowicza przydomek charakteryzujcy jego twrczo, ktry przylgn potem do poety na stae; por. tytuy jego zbiorw: Lirenka (1855), Nowa lirenka (1859) i poemat Opowiadanie mazowieckiego lirnika (1865). Liro ty moja piewna! z czarodziejskiego drewna Snad ciebie wyrobiono! Skoro wezm ci w rce, gdy tw rczk zakrc, Zaraz mi kipi ono. L. Kondratowicz (W. Syrokomla) Lirnik wioskowy, 1-4.

Lis - ma w bajkach i legendach niezbyt zasuon opini najchytrzejszego i najprzebieglejszego zwierzcia; zob. Lew (Gdzie Iwia skra...); Powie (o Lisie). Farbowany lis - czowiek faszywy, obiudnik, hipokryta, faryzeusz; oszust. Lisie, pomknij si, kuno, przed st, sobolu, za st, a ty, baranie, za piec - dawne przys., jakie odzienie, takie raczenie: bogatych, strojnych goci sadzano na najlepszym miejscu; ubosza szlachta chodzia w lisach, szaraczkowie w baranicach, a ydzi w kunach. Lis i winogrona - zob. Wino (Kwane winogrona). Szczwany lis - zob. Szczwa (Szczwany...). Lis - fr. Le Renard, burleska w 1 akcie (Pary, Balety Ros. Diagilewa, 1922) Igora Strawiskiego, choreogr. Bronisawa Niyska; balet ze piewem. Lisia czapa - jasny krg dokoa Ksiyca. Liszka - dawn. lis; ow. samica lisa; pot. gsienica (larwa motyla a. bonkwki). Kada liszka swj ogon chwali - o lisie; take przen. Lisiura - futro z lisw, okrycie wierzchnie podbite lisami. Lisowaty - powy, rudawy, rudy (jak lis). Dziesi lisowatych do jednego biaokurowatego na porad chodz - uczy Marcin Marcina, wid lepy kulawego, lepiec lepego wiedzie; lisowaty rudy, ryy jak lis; biaokurowaty - blondyn, rudy, ryy.

Lisowczycy - lekka, nieregularna jazda polskich "elearw", "wolentariuszw", sformowana na pocz. Xvii w. przez pierwszego ich dowdc,

Aleksandra Jzefa Lisowskiego (zm. 1616), liczca w rnych okresach od 2000 do 20000 onierzy, uzbrojona w spisy, krzywe szable, rohatyny i rusznice (a. uki z sajdakiem), jedca na lekkich koniach komunikiem (bez wozw i taborw), dlatego szybka w pochodach. Lisowczycy nie brali odu, ywili si upem, stawali si postrachem mieszkacw okolic, w ktrych przebywali, nkajc ich, upic i dopuszczajc si okrutnych gwatw. Zarazem jednak ich sprawno w boju i ruchliwo przynosia im europejsk saw. W 1623 sejm pozbawi ich czci rycerskiej. Walczyli w subie Dymitra Samozwaca Ii, cesarza Ferdynanda przeciw Czechom pod Bia Gr, przeciw Rakoczemu pod Homonn; pod Cecor i Chocimiem; nad Renem, w Lombardii, Wenecji; w 1636 powrcili do Polski, po czym oddziay ich ulegy rozproszeniu. Co hultaj, to lisowczyk - dawne przys. Przewagi elearw polskich, co ich niegdy lisowczykami zwano... przeciwko heretykom... w leciech paskich od 1619 a do 1623, krtko na prdce zgromadzone - ksika (Pozna 1623, w drukami Jana Wolraba) Wojciecha Dbockiego (zob.) z Konojad, w latach 1621-22 kapelana lisowczykw; pamitnik obejmuje gwnie wypraw nad Ren w czasie wojny 30-letniej. Jedziec polski - obraz (ok. 1655) Rembrandta, Nowy Jork, Gal. Fricka; w galerii krla Stanisawa Augusta figurowa jako Cosaque a cheval fr., 'Konny Kozak', wisia w Paacu azienkowskim. W 1814 kupi go za 150 dukatw ksi Ksawery Drucki-Lubecki, potem sta si wasnoci biskupa wileskiego Hieronima Stroynowskiego;jego bratanica, Waleria ze Stroynowskich Tarnowska (ona Jana Feliksa Tarnowskiego z Dzikowa), dopatrzya si w obrazie domniemanego portretu swego pradziadka, pukownika Stanisawa Stroynowskiego, jednego z dowdcw lisowczykw. Odtd nazywano Jedca polskiego Lisowczykiem, cho namalowany byt w 20 lat po znikniciu tej formacji wojskowej z dziejw.

List - pismo do jakiej osoby a. instytucji; dawniej ten sam wyraz oznacza list papierowy i list na drzewie, a rzeczownik zbiorowy by licie (tak jak ciernie, pierze), z ktrego w Xvi w. utworzono nowy rzeczownik w l.poj.: li, oznaczajcy tylko 'organ roliny' w odrnieniu od rzeczownika list, oznaczajcego ju tylko 'pismo'. Lettres de cachet - nakazy aresztowania a. wygnania z kraju bez postpowania sd., wystawiane w imieniu krlw fr. do 1789; fr., dos. 'listy opiecztowane'. Lettres de grace - zarzdzenia krlewskie we Francji do 1789, znoszce a. agodzce kary; fr., dos. 'listy aski'. List Bellerofonta - zob. Bellerofon(t). List bezpieczestwa - elazny, konwojowy, opany, glejt(owy), dokument

gwarantujcy nietykalno osoby a. rzeczy, zazw. pod okrelonymi warunkami, ac. salvus conductus; zob. Piernacz. List dobrego urodzaju - dawn. dowd pochodzenia z prawego oa, ktry musia przedstawi przybysz do miasta, pragncy uzyska prawo mieszczanina. List do w. Piotra - paszport na tamten wiat w postacilistu od miejscowego parocha (proboszcza) a. nawet wadyki (biskupa), w ktry niegdy zaopatrywano zmarego na Rusi pd. List goczy - publiczne ogoszenie wadz sd. a. organw ledczych, wzywajce do ujcia osoby oskaronej o przestpstwo. List (patent) kaperski - zob. Kaper (l.mn. Kaprzy). List majestatyczny - nazwa dokumentw wydawanych przez cesarzy nm., gwarantujcych poddanym pewne prawa a. przywileje. List otwarty - skierowany do okrelonego adresata, ogoszony publicznie, zazw. w prasie. List pasterski - publiczna odezwa biskupa ordynariusza do diecezjan, odczytywana z ambon kociow diecezji; zob. te niej Listy Apostolskie. List poetycki - wiersz, poemat, skierowany do rzeczywistego a. fikcyjnego adresata (Horacy; Krasicki; Naruszewicz; Trembecki i in.). List przypowiedni - od Xvi w. wydane przez krla rotmistrzowi upowanienie do zwerbowania nowej roty a. chorgwi jezdnych. List rekomendacyjny - dawn. polecajcy. List si nie rumieni (ze wstydu) - ac. epistola non erubescir z Listw, 5, 12, Cicerona. List Uriasza - zob. Betsabee. List uwiczy - w dawn. prawie polskim urzdowy dokument uprawniajcy kogo do objcia w posiadanie nabytego majtku. List wdowi - w dawn. Polsce przywilej uzyskiwany przez wdow, dziki ktremu nie podlegaa pozywaniu przez sdy w cigu roku od mierci ma. List wierzytelny - dawn. uwierzytelniajcy; dokument legitymujcy dyplomat cudzoziemskiego w pastwie, w ktrym ma sprawowa swoje funkeje. List wyzwolenia - dowd wydawany dawniej czeladnikowi, stwierdzajcy, e zna rzemioso. List zapowiedni - list inhibicyjny, w dawn. prawie polskim zwalczana

rnymi przywilejami forma wtrcania si krla w szlachecki wymiar sprawiedliwoci: pismo krla do sdu, zakazujce pozywania okrelonej osoby a. wyrokowania w jakiej sprawie. List elazny - zob. wyej List bezpieczestwa. Listy - Obok dziennikw, pamitnikw, autobiografii, rwnie prywatne listy pisarzy, artystw, mw stanu, uczonych itd. uzyskuj nieraz rang art.-lit., jak np. listy Cicerona (zob.), w. Hieronima, w. Augustyna, Heloizy i Abelarda (zob.), Petrarki, Erazma z Rotterdamu, Stanisawa Hozjusza, Stanisawa Karnkowskiego, Radziwiw: Czarnego, Rudego i Sierotki, Salomona Rysiskiego, Karola Chodkiewicza, Galileusza, Spinozy, Jana Sobieskiego do Marysieki (zob. Jan Iii), pani de Sevigne do crki, Woltera, Rousseau, Diderota, Mirabeau, korespondeneja Friedricha Schillera z Goethem, W. Humboldtem i C.G. Ktimerem, korespondeneja Goethego z pani von Stein i z Bettin Brentano, Stendhala, Byrona, Keatsa, Balzaka (do pani Haskiej), listy Sowackiego (do matki), listy Chopina, Thackeraya, Zygmunta Krasiskiego, Roberta i EIizabeth BrotLnmg, Sainte-Beuve'a, George Eliot, Turgieniewa, Flauberta, Dostojewskiego, Baudelaire'a, Swinbume'a, Czechowa, Orzeszkowej, Henry Jamesa, Gide'a, Prousta. Tomasza Manna, F. Kafki; D. H. Lawrence'a, Katherine Mansfield; por. te Powie (epistolarna). Listy z nieba - utwory nalece do pop. literatury apokryficznej, odpowiadajcej potrzebom szerokich warstw, cho potpione przez koci. Spotykane na Wschodzie chrzecijaskim ju w Vi w.; znane rwnie w Polsce Xvi-Xvii w., zawieray proroctwa, przyrzekay sto lat odpustu, odpomo na kule, bogactwa itd. Utwory lit., krytycznolit., polit., publicystyczne itd. w formie listw np.: Ars poetica - zob. niej List do Pizonw. Epistola taxans matrimonium Vladislai regis cum Elisabeth Granowska contraMum ac., 'List ganicy maestwo zawarte przez krla Wadysawa z Elbiet Granowsk', paszkwil na Granowsk (zob. Elbieta) napisany przez Stanisawa Cioka w formie bajki zwierzcej. Heroides - zbir fikcyjnych listw miosnych mitycznych bohaterek (heroin), w 2. wyd. uzupeniony trzema parami listw z odpowiedziami adresatw, napisany przez Owidiusza w okresie szczliwej, spdzonej w Rzymie modoci. Lettre du voyant - fr., 'List jasnowidzcego', synny list Artura Rimbaud napisany w 1871 do jego przyjaciela Demeny'ego, stanowicy przewrt w dziedzinie poezji, punkt wyjcia nowych aspiracji poetyckich i now koncepej twrczoci art. List do d'Alemberta o przedstawieniach - fr. Lettre sur les spectacles,

dzieo polemiczne J.J. Rousseau ogoszone w 1758, w ktrym autor atakuje d'Alemberta za artyku Genewa w Encyklopedii, twierdzc, e: "Nie naley yczy sobie otwarcia teatru w Genewie, gdy przedstawienia prowadz do zepsucia obyczajw", a poza tym s strat czasu i pienidzy. List do Janusza Radziwia - napisany przez Daniela Naborowskiego, 1573-1640, poet, ucznia Galileusza, dworzanina biraskich Radziwiw, do swego potnego mecenasa, zawierajcy synny cytat: "akiem bywaem, za co Bogu dzikuj. I przyznasz mi to W. Ks. Mo, e nie to sromota umie co, ale nic nie umie." List do ksigarza krakowskiego Szymona - napisany przez Biernata z Lublina, w ktrym autor z pozycji humanisty potpia kar mierci i nietolerancj religijn (w jz. ac.). List do Pizonw a. Sztuka poetycka - ac. Epistula ad Pisones; Ars poetica, rozprawa o poezji, ze szczeglnym uwzgldnieniem tragedii, napisana heksametrem przez Horacego prawdop. w ostatnich latach ycia poety, ok. 13-8 pne., adresowana do niejakiego Pizona (Piso) i jego dwch modych synw; jest to jedyne powane starorzymskie dzieo krytyki lit., napisane przez kogo, kto sam by wielkim poet; wpyw lit. Sztuki by ogromny, zw. w Xvii i Xviii w. List o lepcach, do uytku widzcych - fr. Lettre sur les aveugles a l'usage de ceux qui voient, krtki traktat naukowy i filozoficzny ogoszony w 1749 przez Diderota. Wyobraenia i sposb mylenia osb niewidomych od urodzenia s ilustracj tezy, e caa nasza wiedza wywodzi si z zakresu dziaania zmysw. Ateistyczne i materialistyczne tendeneje traktatu zaprowadziy autora do wizienia w Vincennes. Listy Apostolskie - cz Biblii (Nowego Testamentu), skadajca si z listw w. Pawa pisanych (50-65) do chrzecijan rnych gmin (do Rzymian, 2 do Koryntian, do Galatw, Efezjan, Filipian, Kolosan, 2 do Tesaloniczan, do ydw) a. do okrelonych osb (listy tzw. pasterskie: 2 do Tymoteusza, biskupa Efezu, 1 do Tytusa, biskupa Krety, omawiajce zadania duszpasterzy; 1 do Filemona) oraz z listw innych apostow, ktre nazwano katolickimi a. powszechnymi, bo odnosiy si do ogu chrzecijan (1 w. Jakuba, 2 w. Piotra, 3 w. Jana i 1 w. Judy Tadeusza); por. wyej List pasterski. Listy Chesterfielda do syna, ang. Letters to his Son and to his Godson 'do syna i do chrzeniaka', pisane przez Philipa Dormera Stanhope'a, lorda Chesterfield, 1694-1773, do syna Philipa Stanhope'a (wyd. 1774) i chrzeniaka, rwnie Philipa Stanhope'a (wyd. 1890) od roku 1737, pene rozsdnych rad, zw. w zakresie dobrych manier dobrze urodzonego wiatowca, pisane nieskazitelnym jzykiem, stanowi portret idealnego, Xviii-wiecznego gentlemana. Wspczenie potpiane za chodny cynizm i za kilka ustpw sprzecznych z moralnoci, w ktrych autow zachwala intryg (odwodzc od bardziej prostackich wystpkw). Zdaniem dr Samuela Johnsona Lisry te uczyy kokociej moralnoci i obyczajw nauczyciela taca.

Listy ciemnych mw - ac. Epistolae obscurorum virorum, synny zbir satyrycznych listw (1515-17), wydanych anonimowo, napisanych bezporednio przed pocztkiem Reformacji w obronie uczonego hebraisty J. Reuchlina przez humanistw, zwolennikw Renesansu, przeciwko O. Gratiusowi i dominikanom koloskim. Jest to parodia barbarzyskiej aciny i scholastycznej umysowoci uniwersytetw niem. Listy Krzysztofa Opaliskiego do brata, ukasza - tom listw z lat 1641-53, ktry zachowa si z prywatnej korespondencji braci, magnatw, pisarzy politycznych i satyrykw, wany zabytek prozy staropolskiej (peen makaronicznych wtrtw ac., w. i in.), ywo charakteryzujcy autora,jego klas i jego czasy. Listy o gucie, czyli o smaku - praca (1779) poety Jzefa Szymanowskiego, najwybitniejszego polskiego krytyka lit. swego czasu, w ktrej przedstawi swoje pogldy na poezj rokokow jako nosicielk satysfakcji estetycznyeh, nie obcion zadaniami moralnymi czy obywatelskimi. Listy o polskiej literaturze - praca (1820) poety i krytyka lit. Kazimierza Brodziskiego, rozwijajca niektre zaoenia rozprawy O klasycznoci i romanzycznoci (1818), rozszerzajc program literatury narodowej o nowe wtki (folklor, badanie kultury sowiaskiej, stosunek do swojskiej przyrody). Listy o tacu i balecie - fr. Lettres sur la danse et sur les ballets, praca (1760) tancerza i baletmistrza fr. Jean-Georges Noverre'a, uwaanego za twrc nowoczesnego baletu. Jeden z najwaniejszych tekstw kiedykolwiek napisanych o sztuce taca i pantomimy, podziwiany przez Woltera, Diderota i d'Alemberta. Listy patriotyczne - najwaniejsze dzieo publicystyczne (1777-78) Jzefa Wybickiego, autora Mazurka Dqbrowskiego, dramatopisarza. Autor daje analiz wczesnej sytuacji Polski w wietle Xviii-wiecznych doktryn polit.-ekon., domaga si humanitamych i sprawiedliwych praw dla chopw, oskara okruciestwo szlachty, stosujcej nieludzki wyzysk chopw wbrew interesom gospodarczym kraju. Listy perskie - fr. Lettres persanes, pierwsze dzieo Monteskiusza (1721, wyd. pol. 1778), ktre przynioso mu od razu saw. Zbir fikcyjnych listw pisanych i otrzymywanych przez dwch Persw (Rica i Usbek), przebywajcych w Paryu pod koniec panowania Ludwika Xiv. Listy daj satyryczny obraz wspczesnego spoeczestwa fr., jego instytucji spo. i polit., od krla i jego ministrw, przez koci, uniwersytet, finanse, do poetw, graczy i rozpustnikw. Listy spod Lwowa - synne artykuy publicystyczne (wyd. 1860) poety Kornela Ujejskiego, walczce odwanie i namitnie z wstecznictwem i wiernopoddacz sualczoci pewnych pisarzy, domagajce si w literaturze powrotu do romantycznych ideaw narodowych.

Listy Teofilakta Symokatty - zbir fikcyjnych listw, dzieo historyka bizant. z 1. po. Vii w., t. z gr. na ac. przez Mikoaja Kopemika, wyd. 1509 u Hallera, dedykowane wujowi astronoma, ukaszowi Waczenrodemu. Autor, wg sw tumacza, "tak pomiesza lekko z powag, swawol z surowoci, e czytelnik moe z nich wybiera, jak z kwiatw w ogrdku, co mu przypada do smaku." Listy ziemianina do pewnego przyjaciela z inszego wojewdztwa - broszura polit. (1744) Stanisawa Poniatowskiego, wojewody mazowieckiego, ojca krla Stanisawa Augusta, w ktrej proponowa reform podatkow, podniesienie ceny trunkw, zorganizowanie nowoczesnej armii i potpia naduywanie zotej wolnoci. Listy z Paragwaju - staa rubryka felietonw Aleksandra witochowskiego (1879) w redagowanej przez niego w Warszawie gazecie codziennej "Nowiny". Listy z Pontu - ac. Epistulae ex Ponto 'Listy znad Morza Czarnego', pisane z wygnania, adresowane do ony i do znajomych w Rzymie w latach 12-16 ne., elegie Owidiusza, wyraajce tsknot za Rzymem i proby o uchylenie wyroku wygnania. Prowincjaki - fr. Les Provinciales, skrcony tytu, jakim zwykle okrela si jedyne wielkie dzieo teologiczne Blaise Pascala, ktre ukazao si za ycia autora (1656-57, t. pol. 1921) w formie 18 listw, zawierajcych ostry atak na kodeks moralny jezuitw i wyznawan przez nich teori aski. Dzieo zakazane przez koci jako heretyckie i umieszczone na indeksie. Sztuka poetycka - zob. wyej List do Pizonw. List miosny - obraz (ok. 1769) Fragonarda, Nowy Jork, Metropolit. Mus.

Lista - spis, wykaz, rejestr. Lista cywilna - wg ang. civil lisc, nazwa powstaa w Anglii w 1689, oznaczajca wydatki budetowe na uposaenie gowy pastwa (monarchy wraz z rodzin i dworem); w dawnej Polsce skarb krlewski oddzielono od pastwowego ju za Aleksandra Jagielloczyka w 1504; dochody skarb krl. czerpa z regaliw (zob. Regalia) i krlewszczyzn (zob.). Lista proskrypcyjna - zob. Proskrypcje.

Liszka - pot. gsienica; zob. te Lis.

Li - zob. List. Li figowy - zob. Figa.

Litera - z ac. lit(t)era 'litera alfabetu; przen., zw. w l.mn.: list; dokumenty; literatura; wiedza, uczno'. ' Bo litera zabija, a duch oywia - ac. littera enim occidir, spiritus autem vivificat z Wulgaty, 2. List Pawa Ap. do Koryntian, 3, 6; trzymanie si litery prawa (dosownego brzmienia, strony formalnej) czyni je martwym; a duch (istotna tre, istotny charakter) powinien by wskazwk jego stosowania. Czowiek trzech liter - zob. Czowiek. Cztery litery - zob. Cztery. Litera pitagorejska, samijska - zob. Samos. Litera prawa, przepisu - zob. wyej Bo litera... Litera uczy, litera szkodzi - ac. littera docet, littera nocet. Martwa litera - ustawa, przepis, zarzdzenie, prawo pozostajce tylko na papierze, nie respektowane, nie wykonywane przez nikogo. Prawdopodobiestwo wystpowania liter - W przecitnym tekcie polskim na jedno F, , przypada: 4, 6, 7, 8, 10, 11H, 12G, B, 13, 17L, 18J, U, 23M, 24, 25K, P, 29D, T, 31Y, 36C, 37R, S, W, 43N, 55Z, 61O, 64E, 77I, 78A. Rne obliczenia daj nieco rne wyniki. Skada litery - sylabizowa, uczy si czyta. Zjada litery - mwic, czytajc, opuszcza goski, piszc opuszcza litery tekstu.

Litewski. Choodziec litewski - zob. Chodnik 2. Hetman wielki litewski - zob. Hetman. Koduny litewskie - zob. Koduny. Napa litewska - dawne wyraenie przys., naga, niespodziewana napa; echo rdw. najazdw zbrojnych Wielkiego Ksistwa Litewskiego na ssiednie ziemie polskie i ruskie.

Pia, zaciga po litewsku - mwi po polsku na sposb kresowy, zwyky na wschodnich ziemiach dawnej Rzplitej, przecigajc samogoski. Statuty litewskie - zbiory praw Wielkiego Ksistwa Litewskiego: Statut I z 1529, Ii z 1566 i Iii z 1588, spisane w urzdowym w Ksistwie jzyku staroruskim. Ostatni obowizywa do 1840. Rapsodia litewska - fantazja muz. na orkiestr, opus 11 (1906) Mieczysawa Karowicza, muzyczne wspomnienie dziecistwa w rodzinnym Wiszniewie, jedyna kompozycja Karowicza oparta na autentycznej muzyce lud.

Litkup - dawny obyczaj zapijania dobitego (przez donone bicie wzajemne w donie) targu dla uprawomocnienia aktu kupna-sprzeday i uczynienia go nieodwracalnym, w obecnoci wiadkw (litkupnikw) i porednikw (machlerzy, faktorw), na koszt nabywcy; do dzi zwyczaj lud. w niektrych okolicach Polski; na dawn. Rusi barycz, mohorycz; z st.-g.-nm. litkouf; lit 'gorcy napj', kauf 'kupno'.

Littre Emile - 1801-81, historyk i filozof fr., przedstawiciel pozytywizmu, ucze i popularyzator Comte'a, zasyn jednak g. jako filolog i leksykograf. Jego Sownik jz. fr. (1863-72 w 4 tomach, suplement w 1877, cao przedrukowana w 1950) jest prawdop. najwikszym sownikiem uoonym kiedykolwiek przez jednego czowieka, a do dzi jeszcze niezrwnanym w swoim rodzaju dzieem, gdy idzie o zmiany zachodzce w znaczeniach i uywaniu wyrazw. By te autorem m.in. podstawowego studium o Comcie (1863) i tumaczem Hipokratesa.

Lituania - (rdw.-ac. 'Litwa') cykl rysunkw (1864-66) Artura Grottgera, Krakw, Muz. Nar.; powstay pod wraeniem powstania styczniowego (1863).

Lity - tworzcy jednolit, zwart mas, masywny, peny, jednorodny; (o rolinach) wystpujcy w skupieniach jednogatunkowych; dawn. dziergany zotem, przetykany zotymi nimi, zotolity; dawn. lany, odlany z kruszcu:

Litygant - dawn. czowiek, ktry si litygowa, procesowa; mia rozpraw sdow, by stron w procesie; z ac. litigans dpn. litigantis od litigare 'prawowa si, pienia, mie proces'.

Livingstone David - (wym. liwingstoun), 1813-73, szkocki misjonarz, odkrywca i badacz Afryki. Od 10. roku ycia pracowa w fabryce przdzy bawenianej, ksztacc si jednoczenie w celu zdobycia kwalifikacji misjonarza-lekarza; skoczy medycyn w 1840 i uda si do pd. Afryki. W kraju Beczuana oeni si z crk kierownika stacji misyjnej, Mary Motiat. W czasie licznych podry pasja odkrywcza zacza bra gr nad prac misyjn; Livingstone odkrywa jezioro Ngami (1849), rzek Zambezi (1851), wodospady Zambezi (1855), ktre nazwa imieniem krlowej Wiktorii, i jez. Niasa (1859). Po powrocie do Anglii w 1864 napisa ksik o swoich wyprawach: Opowie o ekspedycji do Zambezi i jej dopyww. Mianowany konsulem bryt. w Afryce rodkowej, pojecha z zamiarem zwalczania handlu niewolnikami (plagi, za ktrej rozptanie chrzecijaska Europa bya w tak znacznym stopniu odpowiedzialna) oraz zbadania dziau wodnego regionu Niasa-Tanganika; po dokonaniu licznych dalszych odkry przyby w 1871 do Udidi nad Tanganik, mocno osabiony trudami wyprawy. Tymczasem w Anglii niepokojono si brakiem wiadomoci od niego od trzech lat; w marcu 1871 przysza informacja z Zanzibaru, e jacy Arabowie widzieli biaego czowieka chorego i bez rodkw do ycia na zachd od Tanganiki. Wwczas waciciel gazety "New York Herald", J.G. Bennet, wysa jednego ze swych reporterw, Henry M. Stanleya, na poszukiwanie Livingstone'a. Stanley odnalaz go w Udidi; spotkanie to zasyno na caym wiecie: 10 Xi Stanley zauway dziwacznie ubranego dentelmena w czerwonej kurtce i czapce ze zotymi galonami, le wygldajcego, osaniajcego oczy od soca doni. Dziennikarz zbliy si, uchyli somianego kapelusza i zapyta: "Dr Livingstone I presume?" ang., 'jak mniemam'. Gdy Livingstone, zaopatrzony przez Stanleya, wrci do si, ruszyli obaj na wsplne, bezskuteczne zreszt poszukiwania rde Nilu, po czym Stanley wrci do Europy, a doktor uciliwymi marszami dotar do dungli po wsch. stronie jeziora Bangueolo. Osabionego gorczk, pod koniec niesionego przez Murzynw na noszach, znaleziono go rano 1 V 1873 w namiocie bez ycia. Eskorta postanowia zabalsamowa zwoki sol i spirytusem; z Zanzibaru przewieziono je do Anglii. Pochowany jest w Opactwie Westminsterskim.

Liwia druzylla - Livia Drusilla, zw. te Juli, 58 pne.-29 ne., ona Tyberiusza Klaudiusza Nerona, matka cesarza Tyberiusza i Klaudiusza Druzusa (ojca cesarza Klaudiusza). Po rozwodzie w 38 polubia Oktawiana Augusta i zachowaa mio ma do koca jego ycia. Maestwo to byo bezdzietne. Mdra, dumna, niezwykle urodziwa, maomwna, pena powagi kobieta umiaa sta si Oktawianowi niezbdn dziki swemu wdzikowi, wyrozumiaoci dla jego sabych stron, umiejtnoci postpowania i wiernoci. Wywieraa znaczny wpyw na cesarza i jego polityk; po jego mierci otrzymaa tytu Augusty; szanowana bya przez lud jako wzr ony i matki. Stanowia ogniwo czce rd klaudiaski z julijskim w dynastii julioklaudiaskiej. August testamentem uczyni j wspregentk Tyberiusza, ten jednak nie da si jej miesza do swoich rzdw. Pomawiano j o przestpcze machinacje dla zapewnienia nastpstwa tronu dla syna. Tacyt pisa w Rocznikach, 1, 10: "Jako matka zowroga dla pastwa, jako macocha zowroga dla domu Cezarw."

Bya jednak postaci wybitn.

Liwiusz - zob. Sto czterdzieci dwie ksigi.

Lizystrata - gr. Lysistrate 'rozpuszczajca armie', Gromiwoja, Bojomira, bohaterka tytuowa komedii (411 pne., wyst. pol. Krakw 1895) Arystofanesa. W 21. roku wojny peloponeskiej gospodyni ateska, pikna i dzielna Lizystrata, zwouje wiec kobiet z caej Grecji i wzywa je do pooenia kresu wojnie przy pomocy strajku: kobiety zamkn si na Akropolu i nie dopuszcz do siebie mw i kochankw, dopki nie zawr oni pokoju. Kobiety zrazu wzdragaj si przed tak wielk ofiar, wkrtce jednak ulegaj perswazji swej przywdczyni i dotrzymuj lubu. Zrozpaczeni mczyni kad kres wojnie. Lizystrata - najpopulamiejsza operetka (1902) Paula Lincke wg Arystofanesa, z gatunku operetki "berliskiej", ze synn idyll w rytmie gawota Lec wietliki, lec, lec...

Lloyd's - ang. Corporations of Lloyd's, londyski midzynarodowy "rynek" ubezpiecze (z wyj. ubezpiecze na ycie i od poaru) i centrum informacji morskich i lotniczych, obecnie na Lime Street, przy Leadenhall Street, za. przez grup kupcw, armatorw i agentw ubezpieczeniowych w 1688 w kawiarni Edwarda Lloyda w Londynie; std nazwa; zob. Dzwon ("Lutine"). Rejestr Okrtowy Lloyda - ang. Lloyd's Register of Shipping, towarzystwo powoane w 1760 do nadzoru i klasyfikacji statkw, kierowane przez komitet przeszo stu armatorw, ajentw ubezp., stocznie itd. Publikuje ono rejestry, dajce szczegowe informacje o wszystkich statkach i jachtach morskich.

Lobgesang - Mendelssohna, zob. Hymn.

Locha - maciora, samura, samica wini a. dzika, po wydaniu pierwszego potomka.

Loch ness - zob. Potwory.

Locusta - zawodowa trucicielka yjca w Rzymie ok. 54 ne. Otrua Klaudiusza i Brytanika, usiowaa pozbawi ycia Nerona; stracona za czasw Galby; przen. osoba mordujca tych, ktrymi ma si opiekowa, ktrych ma pielgnowa.

Lodi - miasto nad Add w Lombardii (pn. Wochy), miejsce pierwszego synnego zwycistwa Bonapartego nad Austriakami - 10 V 1796 - w pierwszej kampanii woskiej.

Lodoiska - opera heroiczna (Pary 1791, t. pol. Wojciecha Bogusawskiego) Luigi Cherubiniego, o tematyce polskiej, sukces czasw Rewolucji Fr. Opera (1791) Rodolphe'a Kreutzera (zob.).

Lodomeria - zlatynizowana nazwa ksistwa wodzimierskiego, uywana w nazwie dawnego zaboru austriackiego: Galicja i Lodomeria; zob. Galicja 1.

Lodowe pobojowisko - zob. Pejpus.

Loggia - (wym. lodda) w., w rdw. miastach woskich od Xiv w. otwarty, ozdobny pawilon, niekiedy pitrowy, otwierajcy si arkadami na 3 a. 4 strony, przeznaczony na uroczystoci publ., zebrania gildii, organizacji miejskich i cechowych. W okresie Renesansu pomieszczenie otwarte na zewntrz, zwykle przesklepione, usytuowane w elewacji budynku, charakterystyczne zw. dla paacw i will, np. loggie ratusza poznaskiego; paacyku w Woli Justowskiej; w zamku Szafracw w Pieskowej Skale; balkon wnkowy. Loggia della Signoria a. dell'Orcagna, a. dei Lanzi - najsynniejsza na wiecie, na Piazza della Signoria we Floreneji, budowla pena wdziku, rozpoczta w 1376 przez Benci di Cione i Sim. Talenti, z trzema pkolistymi arkadami w gotyckim stylu fiorentyskim; u gry rzeby przedstawiajce Cnoty, wg rysunkw A. Gaddiego, 1384-89; pod loggi mieci si kilka synnych rzeb: Porwanie Sabinek Giambologny; Perseusz z gow Meduzy arcydzieo Benvenuta Celliniego (brz); Herakles i Nessos (1599) Giambologny; Ajaks z ciaem PatrokIa, kopia z gr. oryginau z Iv w. pne., Porwanie Polikseny (1866) P. Fediego; pod tyln cian 5 rzymskich posgw kobiecych.

Lohengrin - w st.-fr. Li loheren Gerin, fr. Gerin le Lorrain, 'Gerin Lotaryezyk', legendamy bohater, posta z anonimowego poemaciku fr. Rycerz abdzia, fr. Le Chevalier au cygne, z Xiii w., ktry przeszed pn. do nm. tradycji lit. Wystpuje m.in. u Wolframa von Eschenbacha w Parzivalu (zob. Parsifal); Lohengrin, syn Parzivala, rycerz w. Graala, przywoany zostaje z Monsalwatu (zob.) do Antwerpii, aby stan w obronie ksiniczki Elzy z Brabantu przeciw wasalowi jej ojca, Telramundowi, i jego onie, czarownicy Ortrudzie. Udaje si tam przez morze na odzi cignionej przez abdzia, pokonuje Telramunda i polubia Elz pod warunkiem, e ona nie zapyta go nigdy,o imi ani o pochodzenie. Jednak gdy pewnego dnia rycerz powroci z wojny, Elza, z namowy hrabiny de Cleves, zadaje mu to pytanie, na ktre, zgodnie ze lubem zoonym Graalowi, Lohengrin musi odpowiedzie w obecnoci ludu, po czym odpywa, aby znikn na zawsze; przedtem jednak abd, ktry by zaczarowanym przez Ortrud bratem Elzy, Gotfrydem, przybiera z powrotem ludzk posta. Lohengrin - romantyczna opera (Weimar 1850, wyst. pol. Lww 1877) Richarda Wagnera, oparta w zasadzie na legendzie, zbliona ju do dramatu muzycznego. Synne opowiadanie o Graalu, Parsifalu i o pochodzeniu Lohengrina (In fernem Land), szczytowy punkt Iii aktu (2. odsona).

Lokacja - ulokowanie, umiejscowienie; w dawn. Polsce (od Xiii w.) zakadanie wsi a. miast, zwykle na prawie nm., na wzr Magdeburga (zob.) a. Lubeki; miasto a. wie zaoone w ten sposb; dokument, przywilej lokacyjny; z ac. localio 'umieszczenie; najem'.

Loki - mit. skand. jeden z Azw (zob.), bg za i ktni, szatan, ktry z olbrzymk Angrbod spodzi trzy potwory: wa Midgardu (zob.), wilka-Fenrisa (zob. Fenrir) i He (zob. Hel); by przyczyn mierci Baldura (zob.). Jedna z pniejszych legend przedstawia go jako przywdc demonw walczcych z bogami w miertelnych zapasach Ragnarku a. koca wiata; zob. te Andvari.

Lokman - bajeczna posta mdrca wspomniana ju przez przedmuzumaskich poetw; mia y przez 7 pokole spw (tj. 560 lat). Mahomet w 31. surze Koranu przypisuje mu kilka aforyzmw, a pniejsze przekazy uzupeniaj to dalszym materiaem, zaczerpnitym przewanie z gr. bajek Ezopa. Legenda przedstawia go, podobnie jak Ezopa, jako niewolnika o odraajcym wygldzie.

Lola de valence - synny portret gwiazdy andaluzyjskiego zespou

baletowego La Flor de Sevilla (1862) Edouarda Maneta, Pary, Luwr. Pord tylu piknoci wiru stolecznego Rozumiem, przyjaciele, e si serca wa; Jednak w Loli de Valence niebiosa nas darz Czarem dziwnym klejnotu rowo-czarnego. Ch. Baudelaire, Lola de Valence, ze zbioru Kwiaty za; t. Bohdan Wydga. Czterowiersz ten mia zosta umieszczony na obrazie (ale nie zosta).

Lola Montez - pseudonim sceniczny Marii Dolores Gilbert, 1818-61, irlandzkiej tancerki i awanturnicy. Crka oficera, polubia w 1837 kapitana Jamesa, z ktrym si po trzech latach rozwioda. Uczya si taca i wystpia w Londynie jako "Lola Montez, tancerka hiszpaska", ale bez sukcesu. Lepiej si jej powiodo w Brukseli, Warszawie, Paryu i Berlinie, skd wydalono j za owiczenie szpicrut oficera. Jej uroda, niezwyky wdzik i przygody stay si legendarne. W 1847 w Monachium zostaa kochank krla Ludwika I Bawarskiego, ktry naturalizowa j jako hrabin von Landsfeld i bogato wyposay, a ona wsprzdzia krajem. W odpowiedzi na demonstracje studentw przeciw niej krl zamkn uczelni, ale wobec wrogiej reakeji opinii otworzy j znowu. W czasie rewolucji 1848 krl abdykowal, a Lola ucieka i nadal prowadzia ycie pene przygd w Bernie, Londynie, w Australii i Amervce. Umara w Nowym Jorku w biedzie, pozostawiajc interesujce Pamitniki (do 1848).

Lolita - bohaterka tytuowa powieci (1958) ros.- -amer. pisarza Vladimira Nabokova, 12-letnia "nimfeczka" majca przygod miosn z profesorem Humbertem Humbertem; film (1962) Stanleya Kubrieka, oparty na tej powieci; rozszerz. dowiadczony erotycznie podlotek.

Lombard - instytucja kredytowa udzielajca poyczek, zazw. na cele konsumpcyjne, pod zastaw ruchomoci, przedmiotw i papierw wartociowych a. towarw. Od nazwy hist. krainy woskiej, Lombardii (synnej w rdw. i wczesnych czasach nowoytnych z bankierw i lichwiarzy), dawnej Longobardii, od nazwy germ. ludu Longobardw. Lombard Street - ulica w City londyskim, tradycyjnie zwizana z bankowoci; przen. londyski rynek pieniny, finansici; od dziaajcych tam niegdy bankierw lombardzkich. Lombard Street Curlicue - ang. 'zakrtas', "Najpokrtniejsza Ulica wiata", synna ulica w San Francisco (USA), ktra wspina si na wzgrze Russian Hill omioma zakrtami w ksztacie litery U, dawn. zwana Jacob's Ladder, 'Drabina Jakubowa'; zob. Drabina.

Lon - przetyczka (zatyczka) do osi, koek elazny, drewniany a. gwd, chronice koo wozu od spadnicia.

Londyn - stolica Brytanii; rzymski obz warowny z ok. 75 ne., ktry sta si wanym centrum handl. prowincji; od Xi w. faktyczna stolica kraju i najwiksze miasto wyspy; zob. te Big Ben; British Museum; Buckingham Palace; Burlington House; City; Downing Street; Fleet Street; Lido (Lansbury'ego); Mansion House; Most (Londyski); National Gallery; Soho; Tate Gallery; Tower; Trafalgar (Square); Victoria and Albert; Westminster; Whitehall. Katedra w. Pawa - stoi na szczycie Ludgate Hill, gdzie, wg tradycji, miaa sta rzymska witynia. Pierwszy koci na tym miejscu spali si w 1087; zastpia go katedra zbud. w kocu Xiii w., ktra z czasem zniszczaa; w po. Xvii w. powierzono jej restauracj Inigo Jonesowi. Projekty dalszych napraw przygotowa Christopher Wren, ale w 1666 wielki poar Londynu zmieni katedr w niemal cakowit ruin; polecono Wrenowi oczyci miejsce i wznie now budowl. Plan Wrena w ksztacie krzya gr., z kopu na rodku, zmieniono, dodajc dug naw i chr, wg rdw. tradycji. Wren zbudowa dzisiejsz katedr w 1675-1710, jako budowl trzynawow w ksztacie krzya ac., z olbrzymi kopu (szerokoci wszystkich trzech naw, wys. 1107m). Katedra w stylu klasycyzmu ang. z mocnymi elementami baroku; zob. te Pomnik (Jeli szukasz...).

Longchamp - (wym. lsz) paryski tor wycigowy nad Sekwan, na pd.-zach. skraju Lasku Buloskiego, gdzie rozgrywaj si m.in. synne gonitwy Grand Prix de Paris i Prix de l'Arc de Triomphe. Wycigi w Longchamp - obraz (1866-74) Edouarda Maneta.

Longinus - Longin, imi rz.; wg legendy imi legionisty rzymskiego, ktry przebi wczni bok ukrzyowanego Chrystusa, po czym nawrci si i ponis mier mczesk. Wg tradycji wczni t mieli wykopa krzyowcy w czasie 1. krucjaty w jakim kociele w Antiochii i dokona t wczni masakry muzumanw. lmi spopularyzowane w Polsce przez Sienkiewicza. Longinus Podbipita - jeden z bohaterw powieci Ogniem i mieczem (1884) Sienkiewicza. Naiwny, dobroduszny, dziwaczny Don Kiszot litewski, chudy, wysoki siacz, "bdny rycerz", ostatni potomek rodu, Longinus lubowa zachowa czysto, pki nie zetnie jednym zamachem swoim grunwaldzkim mieczem Zerwikapturem trzech gw pohacw. lubu dopenia w obronie murw Zbaraa (nazwany za to przez Prusa "gilotyn w ludzkim ciele"). Podczas proby przedarcia si przez obozy wojsk oblegajcych Zbara ginie osaczony

przez Tatarw od strza ucznikw, jak w. Sebastian.

The Loop - (wym. lu:p) ang., dos. 'ptla', gwne centrum magazynw i wielkich sklepw w Chicago, zajmujce 7 blokw (tj. przestrze midzy omioma przecznicami) przy State Street; tu za nim znajduje si osawiona dzielnica slumsw. Nazwa od obejmujcej to centrum ptli elaznych estakad, po ktrych biegnie kolej nadziemna.

Lord - tytu przysugujcy parom Anglii i czonkom Izby Lordw; tytu zwizany z niektrymi wysokimi stanowiskami w Anglii, np.: lord wielki szambelan, pierwszy lord admiralicji, lord burmistrz (ang. Lord Great Chamberlain, First Lord of Admiraity, Lord Mayor); ang., 'pan, wadca; magnat (przemysowy itp.); Bg; par; lord'. Lord Jim - (wym. dim) bohater tytuowy powieci (1900) Josepha Conrada (Korzeniowskiego). Za modu, bdc jednym z oficerw statku "Patna", ktry jak si wydawao, ton, Jim ratowat swoje ycie, pozostawiajc 800 pasaerw, pielgrzymw muzumaskich, swemu tosowi; zostali jednak uratowani. Jim bka si po wiecie w poszukiwaniu rehabilitacji moralnej; wreszcie, jako Tuan Jim (Lord, Pan Jim), zdobywa zaufanie krajowcw Patusanu i aby odkupi dawn win - zdrad zasad obowizku zawodowego pozwala, aby go, niewinnego, zabito za cudz zbrodni. Lord Paradox - zob. Paradoks. Lord Protektor - zob. Protektor.

Lorelei - (wym. lorelj), Lore-Ley, Lurlei, nazwa stromej skay wdzierajcej si w nurty Renu pod Bingen, o ktr prd rozbija odzie. Staa si ona natchnieniem romantycznej legendy literackiej: Clemens Brentano wymyli posta czarodziejki o tym imieniu, ktra zgrzeszya i aknie mierci, gdy opuci j ukochany. Kiedy biskup skazuje j na zamknicie w klasztorze, ona topi si w Renie (ballada Lore-Ley w powieci Godwi, 1801). Jej posta, ju jako bohaterki "starej bani", bya natchnieniem take innych poetw, przede wszystkim za Heinricha Heinego, ktry uniemiertelni w swej balladzie z Die Heimkehr w Das Buch der Lieder (1827, wyd. pol. 1879), zowieszcz, pikn syren na skale, czeszc zote wosy, ktrej cudowny piew staje si zgub wiolarzy - odzie ich rozbijaj si na skaach. Ballada ta z muzyk Friedricha Silchera staa si rodzajem pieni lud. (Hitler, nie mogc uzna jej za nieby, nakaza, z uwagi na ydowskie pochodzenie autora, okrela j w podrcznikach jako utwr anonimowy). Loreley - nie dokoczona opera (1847) Mendelssohna. Opera (1863) Maxa

Brucha. Opera (Helsinki 1887) Fredrika Paciusa, autora perwszej opery fi. (Kung Karls jakt, 1852) i hymnu narodowego Finlandii.

Lorenzaccio - zob. Medyceusze (Lorenzinc de'Medici).

Lorenzo magnifico - zob. Medyceusze (Wawrzyniec Wspaniay).

Loreto - miasto w Marche, w prow. Ankona (rodk. Wochy) w pobliu Adriatyku, cel pielgrzymek zwizanych z kultem Matki Boskiej; zob. Domek (Loretaski). Loretanki - nazwa eskich zgromadze zakonnych amer., irl. i fr. Loretka - fr. lorette, dawn. kobieta z pwiatka, z paryskiej dzielnicy Matki Boskiej Loretaskiej.

Los - dola, koleje ycia, bieg wydarze; przeznaczenie; por. Fatum; Fortuna; Mojry; Szczcie. Kady jest kowalem swego losu - ac. faber quisgue suae fortunae, sam jest gwn przyczyn swoich sukcesw i klsk. Opornego los (si) wlecze - ac. fara nolentem trahunt, skrt z Listw, 107, 11, Seneki M. Zawiza (zawiqzywa) komu los - pokrzyowa plany yciowe, przeszkadza w karierze, rozwoju, miesza szyki, przysparza trudnoci. Symfonia losu (a. przeznaczenia) - V symfonia c-moll, opus 67 (1808) Beethovena. Nazwana od motywu, skadajcego si zaledwie z 4 dwikw, z ktrego rodzi si pierwsze Allegro. Kompozytor mia okreli ten motyw sowami: "Tak puka los (przeznaczenie) do wrt." Staroytne mojry nie byy tak dobrze wychowane. Nieznajomy wrg jaki miesza ludzkie rzeczy Nie majc ani dobrych, ani zych na pieczy. Kdy jego duch wienie, aden nie ule; Praw-li, krzyw-li, bez braku kadego dosie. J. Kochanowski, Tren 11, 5-8; nieznajomy wrg- nieprzewidziany los, nie ule - nie ujdzie cao.

Lot - w Biblii, Gen., 11, 13, 19, syn Arana, bratanek Abrahama. Wraz z

on i dwiema crkami zamieszka w Sodomie, ktr Bg chcia zniszczy za grzechy jej mieszkacw, jeli nie znajdzie si wrd nich choby dziesiciu sprawiedliwych. Tam przybywaj do Lota dwaj anioowie; sodomici maj wzgldem nich lubiene zamiary, ale zostaj poraeni lepot. Anioowie wyprowadzaj Lota z rodzin z miasta skazanego na zagad i nie pozwalaj im oglda si za siebie. Gdy deszcz siarki i ognia spad na miasto, ona Lota nie moga powstrzyma ciekawoci, obejrzaa si i obrcona zostaa w sup soli. Lot zamieszka w grach z crkami, ktre w czasie dwch nocy kolejno spay z ojcem (spiwszy go uprzednio winem do nieprzytomnoci), aby, zapewni mu potomstwo. Innych mczyzn nie byo po katastrofie Sodomy. Jedna urodzia syna Moaba, protoplast Mohabitw, druga - Ammona, praojca Ammonitw. Lot z crkami - obraz (1537) A. Altdorfera, Wiede, Kunsthist. Mus. Lot z rodzin opuszcza Sodom - obraz (ok. 1615) Rubensa, Wiirzburg, Martin-v.-Wagner Mus. Obraz (ok. 1625) Rubensa, Pary, Luwr.

Krl Lot(h) - w legendzie arturiaskiej krl Orkadw (ang. Orkney) i m siostry krla Artura, Margawse (zob.), ojciec Gawaina, Garetha i, wg wczeniejszej wersji, Modreda.

Lotaryski - zob. Krzy.

Lotis - zob. Priap.

Lotos - gr. lotos, ac. lotus, 'jaka rolina'. W Odysei, 9,84, Homera Odyseusz w swojej wdrwce morskiej przybywa do kraju Lotofagw ('Lotosojadw', umieszczanego przez komentatorw zazw. w libijskiej Syrcie) i wysya na zwiady trzech towarzyszy, ktrym Lotofagowie daj skosztowa lotosu. "Skoro jednak kto zje lotosu miodny owoc,ju ani wraca nie chce do ojczyzny, ani da wieci o sobie" (t. J. Parandowskiego), wic Odys musia ich, paczcych, si sprowadzi na okrty. Nie znaleziono jednak nigdy ani bajecznego ludu Lotofagw, ani tej roliny o cudownych owocach. Pniej przeniesiono homerow nazw na rne roliny grzybieniowate, nawodne, o ozdobnych kwiatach. Lotos egipski czczony by w Egipcie jako symbol stworzenia wiata i powicony Ozyrysowi i Izydzie; jest rwnie symbolicznym kwiatem religii i lit. indyjskiej: zarwno Brahm, jak i Budd przedstawia si siedzcych na lotosie; lotos wyrastajcy z botnistego stawu wiejskiego wyobraa wyanianie si wiata z ciemnoci; licie nie zbrukane wod to atman (zob.), ja nie skaona pokusami zmysw, a kwiat otwierajcy si rankiem i zamykajcy wieczorem symbolizuje wieczyst

przemienno dni i nocy Brahmy. Wg tradycji islamu lotos ronie w sidmym niebie po prawicy Boga; por. Myn (modlitewny).

Loudun - (wym. lud) miasto w Poitou (dep. Vienne, Francja zach.), miejsce synnego procesu o czary w 1632-34. Do Loudun zjecha mody, przystojny, zdolny proboszcz, Urban Grandier, zmci spokj w miasteczku, oczarowa kobiety, rwnie zakonnice w niewielkim klasztorze urszulanek dla niezamonych szlachcianek. Spowiednik zakonnic, kanonik Mignon, i przeoona, Matka Joanna od Aniow, dowiedzieli si ze spowiedzi o tsknotach modych mniszek i, czujc si zagroeni, zaprzysigli zemst Grandierowi. Przeoona i siostra suebna uday optanie przez diaby za spraw Grandiera, a za nimi rwnie inne mniszki. Zjedaj do miasteczka egzorcyci, ale nie mog diabw wypdzi; sprawa dosza do wadz wieckich, ktre miay oko na Grandiera, zwizanego z miejscowymi feudaami, przeciwnymi zburzeniu fortyfikacji miejskich, a wic wzmocnieniu wadzy monarchy, Ludwika Xiii. Komisarz krlewski Laubardemont zjeda do miasta pod pretekstem nadzorowania rozbirki murow, donosi kardynaowi Richelieu, e Grandier pisa na niego paszkwile i posya zakonnicom nasienie szatana, aby wydaway na wiat potwory z pieka rodem, i otrzymuje od wszechpotnego ministra pozwolenie na wielki proces polityczny przeciw Grandierowi. Na procesie przeorysza zeznawaa wraz z innymi zakonnicami, e Grandier w kompanii diabw jawi si nocami w ich celach, gwacc je i blunic w. Urszuli. Sd skazuje Grandiera na stos; ezgekucja odbya si 18 Viii 1634. Czarownica - fr. La Sorciere, ks. 2, r. 7, dzieo (1862) Julesa Micheleta. Diaby z Loudun - ang: The Devils of Loudun, powie (1952) Aldousa Huxleya. Opera (Hamburg 1969) Krzysztofa Penderecloego, wg Huxleya. Matka Joanna od Aniow - opowiadanie (1943) Jarosawa Iwaszkiewicza; parafraza historii o optanych mniszkach, przeniesiona na dalekie kresy dawnej Rzplitej, do Ludynia, dokd zjeda ksidz Suryn. Film (1961) Jerzego Kawalerowicza wg opowiadania Iwaszkiewicza, z Lucyn Winnick i Mieczysawem Voitem w rolach g.

Lourdes - (wym. lurd) miasto u podna Pirenejw we Francji; w grocie Massabielle cztemastoletniej pasterce, Bernadette Soubirous, miaa si w 1858 ukaza Matka Boska, aby uwiadomi j i wszystkich chorych o cudownych' waciwociach uzdrawiajcych miejscowych wd. Wizja ta uczynia z Lourdesjeden z g. rz.-kat. orodkw pielgrzymek osb chorych.

Lowelas - uwodziciel, poeracz sere, Gbertyn, donuan; od nazwiska

Roberta Lovelace (wym. lawlejs), bohatera powieci Clarissa (zob.) Harlowe Samuela Richardsona.

Lozanna - fr. Lausanne, miasto na pn. brzegu Jeziora Genewkiego, na stokach Mont Jorat, stolica kantonu Vaud (Waadt) w pd.-zach. Szwajcarii; orodek handl. i stolica biskupstwa w Vi w.; w 1536 miasto przyjo reformacj i przyczyo si do Szwajcarii; miejsce wielu konfereneji midzynarodowych, orodek zegarmistrzowski i drukarski. Protestancka szkoa teologii, za. w 1537, staa si synnym orodkiem kalwinizmu, przeksztacona w 1890 w uniwersytet. Katedra Notre Dame - rozpoczta w 1175, powicona w 1275 przez papiea Grzegorza X w obecnoci krla Rudolfa I Habsburga; czciowo zniszczona przez poar w 1299; wiee nie ukoczone; najwaniejszy zabytek gotyku w Szwajcarii.

Lubaczw - miasto nad Lubaczwk (dopywem Sanu), na Paskowyu Tarnogrodzkim, w woj. przemyskim, stary grd ruski zajty w 1344 przez Kazimierza Wielkiego, ktry wznis tutaj zamek. Zniszczony przez Kozakw i Tatarw w Xvii w. W pobliskiej wsi Hucisko, w 1717-18, kasztelan krakowski Adam Mikoaj Sieniawski zaoy hut szka, w ktrej wyrabiano pikne, artystyczne naczynia stoowe i wieczniki.

Lubczyki - lubystki, roliny milonicze, w folklorze polskim stanowice, zw. dawniej, rodek zapewnienia sobie mioci osoby ukochanej. Z zi takich za najskuteczniejszy uwaano nasirzat (nazwa mwica, e kochankowie bd na si rze, czyli spoglda), in. jzycznik, bdcy malek paproci o jednym listeczku, z ktrego pochwiastej nasady wychodzi cienki kos zarodowy, jakby w wysuwajcy si z zieleni, aby skusi Ew. Lud nazywa go te samostrza, samojzrza, masiera, maszerdon, pjd za mn, szalona mio. Byy te liczne inne lubczyki, jak nietota a. toje; dziewiciomik a. przywrt, zw. na Podhalu wyrwilacem; firletka; bajeczny odolan; czartopoch; trjziele; nocny cie; Adamowy korze, drzczka itd.; por. Napj (miosny). Nasirzale, nasirzale, Rw ci miale, Pici palcy, szst doni. Niech si chopcy u mn goni itd. Jeden z licznych wariantw formuty magicznej przy rwaniu nasirzalu. Lubczyk ogrodowy - Levisticum officinale, bylina z rodziny baldaszkowatych, o odydze do 27m wysokoci, tych kwiatach zebranych w baldachy; uprawiany od staroytnoci dla przypraw kuchennych z korzenia i ziela. Moczopdny korze uwaany by przez lud za napj miosny a. afrodyzjak (zob. Afrodyta), dzi stosowany przy wyrobie kostek bulionowych.

Lubi - wie nad Odr w woj. wrocawskim, gdzie ksi lski Bolesaw Wysoki osadzi w 1175 najstarszy na lsku konwent cystersw, sprowadzonych z klasztoru Pforta w Saksonii. Konwent skasowano w 1810. Dawne opactwo cystersw - jeden z najwikszych i najpikniejszych zespow barokowych na lsku. Ok. 1200 zbudowano pierwszy koci, na pocz. Xiv w. gotycki klasztor, kaplic ksic z nagrobkami Piastw lskich i koci. Zesp rozbudowany w okresie baroku: w 1681-1739 powsta paac opacki i klasztor mieszczcy tysic cel, jeden z najwikszych w Polsce, o froncie dugoci 2237m, ze wspania polichromi barokow, a koci, gotycka bazylika trzynawowa i dwuwieowa, otrzyma barokow fasad i taki wystrj wntrza. Klasztor i koci powanie zniszczone w czasie 2. wojny wiat.

Lublin - miasto wojewdzkie nad Bystrzyc; w Xii w. grd obronny, w Xiii w. kilkakrotnie niszczony przez najazdy Tatarw, Litwinw i Jawingw; prawa miejskie nadane w 1317 przez Wadysawa okietka; Kazimierz Wielki otacza miasto murami; prawo skadu i przywileje celne uzyskane w 1392 od Wadysawa Jagiey tworz z Lublina oywiony orodek handlu; rozkwit miasta w Xvi w. i na pocztku Xvii; od Xv w. synne jarmarki. Dziaa tu Biernat z Lublina, a poeta Sebastian Klonowic by w 1594 burmistrzem miasta; w 1630 zaoono drukarni polsk. Na jednym z odbytych tu sejmw, 28 Vi 1569, zawarto uni polsko-litewsk. Koci dominikanw - najcenniejszy z sakralnych obiektw miasta, zbud. w 1342 przez Kazimierza Wielkiego; pierwomie gotycki, po licznych przebudowach - w stylu renesansowym; fasada pnorenesansowa; wiea-dzwonnica z dekoracj sgraffitowo-freskow (Xvii w.); wewntrz freski z Xvii w., nagrobki renesansowe z Xvi w.; kaplica Firlejw z 1615, najpikniejsza pnorenesansowa kaplica Lubelszczyzny. Stary Ratusz - wzniesiony w 1389, od 1579 mieci trybuna koronny; liczne przebudowy, m.in. przez Dominika Merliniego w stylu klasycystycznym. Zamek gotycki - wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego na wzgrzu zamkowym, rozbudowany od 1341, z kaplic w. Trjcy z 2. po. Xiv w.; wielobocznie zamknite, krtkie prezbiterium, kwadratowa nawa z gotyckim sklepieniem ebrowym opartym najednym supie; polichromia wykonana przez malarzy ruskich w Xv w. na polecenie Wadysawa Jagiey. W 1824-26 zamek przebudowano w stylu neogotyckim i przeznaczono na wizienie; odbudowa i rekonstrukcja w 1954 - obecnie dom kultury i muzeum.

Lubostro - wie w dolinie Noteci w woj. bydgoskim, orodek wypoczynkowy.

Paac - zbud. przez Stanisawa Zawadzkiego w 1800, jeden z najpikniejszych paacw klasycystycznych w Polsce. Budowla na planie kwadratu z czterema portykami z okrgym salonem w rodku, na wzr Villa Capra (tzw. Villa Rotonda) koo Vicenzy (Wochy) Andrea Palladio. W paacu koncerty dawnej muzyki polskiej podczas dorocznych festiwali bydgoskich.

Lubystka - lubystek, reg. lubczyk.

Lucyfer - lud. Lucyper, ac. Lucifer, dos. 'nosiciel wiata; gwiazda zaranna, Wenus-Jutrzenka'; gr. Phosphros, imi nadane upademu anioowi, ksiciu ciemnoci, szatanowi, przez nieporozumienie: w Biblii, Izajasz, 14, 12, prorok, urgajc pysze Nabuchodonozora, krla babiloskiego pokonanego przez Medw, woa: "Jake nisko upada z nieba, gwiazdo zaranna!"; por. te Ew. wg uk., 10, 18. T upad gwiazd (Wenus) oddano w ac. przekadzie jako Lucifer, co z czasem bdnie odniesiono do upadego z niebios anioa, ksicia ciemnoci, strconego do piekie ze swego miejsca po lewicy Boga przez archanioa Michaa za to, e sprzeciwi si stworzeniu kobiety, Ewy. W Doktorze Faustusie Marlowe'a i w Piekle Dantego Lucyfer jest wadc pieka. W Raju utraconym Miltona Lucyfer po upadku nosi imi Szatana. Wg apokryfw biblijnych i tradycji folklorystycznych Lucyfer wystpi do walki z archanioem Michaem na gwiazdozbiorze Wielkiej Niedwiedzicy (Wielki Wz, Wz Dawidowy, Wz Anielski). Pokonany, zosta w piekle przykuty do kamiennego supa acuchem. Lucyfer przez rok cay usiuje go przegry a. przepiowa zbami samobjcw, ale w Wielk Sobot acuch zrasta si znowu i tak co rok a do Dnia Sdu; zob. te Diabe. To jest wz Anielski. Na nim to przed czasy Iecha Lucyper, Boga gdy wzywa w zapasy, Mlecznym gocicem pdzc w cwa w niebieskie progi, A go Michat zbi z wozu, a wz zruci z drogi. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 8, 81-84.

Lud. Czarny lud - ruchowa gra dziecica; na haso: "Boicie si czarnego luda?", i na odzew: "Nie!", grupa dzieci biegnie ku zbliajcemu si "czarnemu ludowi" i usiuje nie da mu si schwyta. Dobro ludu (winno by) najwyszym prawem (rzdzcych) - ac. salus populi suprema lex, z dziea O prawach, 3,3,8, Cicerona; wg tradycji - z rz. prawa12 tablic. Gos ludu to gos Boga - ac. vox populi vox Dei, z Listu do Karola Wielkiego (r. 800) mnicha, teologa i filozofa anglos. Alkuina. Lud - zob. Kolberg Oskar.

Lud herbowy - szlachta. Lud milczy (bezsilny w obliczu bezprawia) - ros. nard bezmwstwujet, take iron. o milczeniu wiadkw oburzajcych postpkw. Tragedia Puszkina Borys Godunow (1831) koczy si scen, w ktrej bojar Mosalski,jeden z mordercw wdowy po Borysie i jego syna, ogasza ludowi, e Maria Godunowa i jej syn otruli si. Lud w przeraeniu milczy. Lud zbrojny - wojsko, onierze. O gdyby lud rzymski... - zob. Rzymski. Wielka niewiadoma - ac. Magnum ignotum, lud. Wielki nieznajomy, fr. Le grand inconnu, wielka niewiadoma, lud; przypisywane P. J. Proudhonowi.

Ludgarda - ok. 1261-ok. 1283, crka Henryka I Pielgrzyma, ksicia meklemburskiego, i Anastazji, crki Barnima I, ksicia zachodniopomorskiego, ona Przemysa Ii, ksicia wielkopolskiego, pniejszego krla polskiego. Wg nie opartego na adnych dowodach podania zostaa uduszona na polecenie ma, bo nie daa mu potomka. "Przemysaw (...) poj Lukierd (...) Pisz o tym krlu, i (...) nielitociwy uczynek (...) uczyni nad (...) Lukierd, ktr potajemnie pannom jej udawi kaza, nie majc do niej przyczyny adnej, jeno t, e niepodna bya, jakoby to na wolej jej byo, a nie w rkach boskich (...) Pisze Dugosz, i jeszcze pie starowieck zasta, ktr zoono o tej Lukierdzie a o Przemysawie i piewano j w wielkiej Polszcze, w ktrej prosia go, aby j w jednej koszulce do domu odesta, a okruciestwa tego nad ni nie czyni." M. Bielski, Kronika wszystkiego wiata (1551). Powiejcie, wiatry, od wschodu! Z wami do mojego rodu Pol skarg, obcion Mioci moj skrzywdzon. F. Karpiski, Duma Lukierdy, czyli Luidgardy, 1-4; pie hist. Ludgarda - tragedia narodowo-hist. (ok. 1808, wyst. 1816) Ludwika Kropiskiego; bardzo pop. w swoim czasie.

Ludwik - st.-g.-nm. Hludowig (hlut + wig) 'gony, synny +walka'; nm. Ludwig, fr. Louis, st.-fr. Chlodovig (Clovis), ang. Lewis, w. Lodovico, prowans. Aloyssius, hiszp. Luis, wg. Lajos. Imi wielu cesarzy rz: nm. i 18 krlw fr. (jeli liczy Ludwika Xvii, maego Delfina, ktry zmar od zego traktowania go po egzekucji rodzicw); pop. w Polsce od Ludwika Wgierskiego (Ludwik I Wielki, 1326-82), wnuka okietka, syna Karola

Roberta Andegaweskiego, krla wg. od 1342, polskiego od 1370, ojca Marii i Jadwigi (zob.).

Ludwik Xi - 1423-83 z dynastii Walezjuszw, krl Franeji od 1461; w walce z feudaami i z Burgundi dy skutecznie do zjednoczenia wszystkich ziem fr. Popiera wczesn sztuk drukarsk i zaoy poczt pastwow. Car tel est notre (bon) plaisir fr., 'Bo taka jest nasza (dobra) wola', forma przyzwolenia, zatwierdzenia krlewskiego, uyta po raz pierwszy w edykcie Ludwika Xi z 1472. Forma z bon dopiero od Ludwika Xvi. Dziel i rzd - zob.

Ludwik Xiv - 1638-1715, krl Francji od 1643, z burboskiej linii dynastii Kapetyngw, syn i nastpca Ludwika Xiii. W okresie jego maoletnoci regentk bya jego matka, Anna Austriaczka, a rzdzi kardyna Mazarin jako premier, po ktrego mierci w 1661 krl panowa jako monarcha absolutny, wadca zdolny i ambitny. Doprowadzi armi, flot, finanse, gospodark kraju do rozkwitu, jak rwnie kultur dworsk (Wersal). Popiera rozwj literatury i sztuki, ktre byszczay za jego rzdw takimi nazwiskami, jak Corneille, Racine, Molier, La Fontaine, Boileau, Bossuet, Fnelon, La Bruyere, La Rochefoucauld. Jednak panowanie jego byo zarazem szeregiem wojen i podbojw (prowadzonych przez wielkich dowdcw, jak Turenne, Wielki Kondeusz, Vendme), ktre z czasem przywiody Francj na skraj ruiny ekonomicznej. W 1660 polubi hiszp. infantk Mari Teres, z ktr mia syna, Ludwika, Wielkiego Delfina; pojej mierci w 1683 oeni si potajemnie ze swoj faworyt, pani de Maintenon (zob.); przen. (fr. Louis-quatorze) plast. barok fr., styl fr. czasw Ludwika Xiv. Krl Soce - fr. Le Roi-Soleil, Ludwik Xiv. Nec pluribus impar - ac., 'Rwny nawet kilku (socom)', niezrwnany, wywyszony nad wszystkich na wiecie; dewiza Ludwika Xiv, ktrego emblematem byo soce. Pastwo to ja - zob. Pastwo (to ja). Wielki monarcha - fr. Le grand monarque, Ludwik Xiv. Wielki wiek - zob. Wiek. Wiek Ludwika Xiv - zob. Wiek.

Ludwik Xv - zw. le Bien-Aime, fr., 'ukochany', 1710-74, krl Francji od

1715, syn Ludwika, ksicia Burgundii, prawnuk Ludwika Xiv, majc 15 lat polubi Mari (zob.) Leszczysk, panowa samodzielnie od 1741. W okresie 1758-70 faktyczn wadz sprawowa minister Choiseul. Rzdy Ludwika Xv, dzielone zreszt take z aktywnymi politycznie faworytami krlewskimi, zw. pani de Pompadour (zob.) i pani du Barry (zob.), charakteryzoway si przegrywanymi wojnami, upadkiem finansw, gospodarki i dworu. Doday wszake jego panowaniu wietnoci wielkie nazwiska pisarzy i filozofw (encyklopedyci, Wolter, Rousseau, Montesquieu i in.); przen. (fr. Louis-quinze) plast. rokoko fr., styl czasw Ludwika Xv; zob. Luidor.

Ludwik Xvi - 1754-93, od 1774 krl Francji, wnuk Ludwika Xv, w 1770 polubi Mari Antonin (zob.). Legislatywa pozbawia go wadzy w sierpniu 1792, a 21 I 1793 zosta city; przen. (fr. Louis-seize) styl klasycystyczny w sztuce fr., rozwijajcy si ok. 1750-90.

Ludwik Xviii - 1755-1824, przeszo 20 lat na emigracji (w Warszawie w 1801-04), od 1814 (po abdykacji Napoleona) krl Francji. W 1815, w cigu Stu Dni Napoleona, przebywa w Gandawie, a po bitwie pod Waterloo powrci do Parya, na tron. Wnuk Ludwika Xv. Punktualno jest grzecznoci krlw - fr. I'exactitude est la politesse des rois, powiedzenie Ludwika Xviii.

Ludwik Filip I - 1773-1850, wstpi na tron ir. po obaleniu Karola X przez rewolucj lipcow w 1830. Sam zosta obalony przez rewolucj lutow 1848 i emigrowa do Anglii; pochodzi z orleaskiej linii Burbonw: przen. (fr. Louis-Philippe) plast. styl (faza rozwojowa) meblarstwa fr. za Ludwika Filipa I, uproszczony, ciki, dostosowujcy formy klasycyzmu, empire'u i restauracji do potrzeb mieszczastwa.

Ludwika - imi eskie urobione od Ludwik (zob.), spopularyzowane w Polsce przez ksiniczk mantuask Mari (zob.) Ludwik, on Wadysawa Iv, potem Jana Kazimiena. Gdyby nie byo panny Ludwiki, Toby nie byo w Polsce muzyki. Panna Ludwika za p ztotego Kazaa se gra do dnia biaego. Pocztkowe sowa pop. taca podlaskiego, zw. "cygan", stanowice rodzaj przysowia. Louise - fr., 'Ludwika, Luiza', opera (ktra bya gonym wydarzeniem art. w 1900, w roku wystawy paryskiej) Gustave Charpentiera, tekst kompozytora; kontynuacj jej byy jego opery Julien i Mio na przedmieciu. Dziea te odchodz od przewaajcego w Xix w. romantycznego

dramatu lirycznego i wyraaj realistyczne tendeneje przeomu wieku oraz gorce zainteresowanie kompozytora losem klasy robotniczej. Wkrtce po premierze paryskiej Luiz grano na scenach warszawskiej i Iwowskiej.

Ludwisarz - w Xiii-Xix w. rzemielnik, ktry odlewa dzwony, lufy dziaowe, posgi, wieczniki itd. z brzu, spiu, mosidzu i miedzi; z nm. Rotgiesser, przest. 'odlewacz miedzi'; rot 'czerwony'; por. Giser; Konwisarz.

Ludycje wiene - druk z 9 kartek wyd. w Krakowie w 1543 u Unglera pt. Rurale iudicium, to jest Ludycje wiene na ten nowy rok I544, parodia synnych kalendarzy krakowskich zawierajca prognozy roczne (tj. iudicia) pogody, klsk ywioowych, "o pokoju i walce", "o dobrym zdrowiu i powietrzu", "o poywnoci na ten rok" i przepisy na lekarstwa i czary dla gospody. Anonimowy autor wykpiwa przesdy i zabobony, spotykane na wsi jeszcze w Xx wieku. Wymiewa te z chopska przekrcane terminy: almanachy-lachmany, astronom-ostromdr, praktyka-prandyka, iudicia- ludycje itd. Produkt kultury dworskiej a. uniwersyteckiej.

Ludzie wolni s brami - w. Gli uomini liberi sono fratelli, dewiza legionw Dbrowskiego, nadana przez Napoleona Bonaparte, wyszywana na szlifach utrzymanych w barwach lombardzkich.

Lugh - goidelski (gaelski) bg sioca i byskawic, wynalazca sztuk i patron handlu, czsto czony z rzymskim Merkurym.

Lugiowie - Ligiowie, lud nieznanego pochodzenia, ktry w I-Ii w. ne. zamieszkiwa grne dorzecze Wisy i Odry i wchodzi w skad wielkiego zwizku plemiennego zwanego "pastwem Marboda". W Xix w. historyk Wojciech Ktrzyski zalicza Lugiw do Sowian, a Ligia, bohaterka Quo vadis? (1896) Sienkiewicza, i jej potny rodak Ursus s Lugiami-Sowianami i, oczywicie, chrzecijanami.

Luidor - ludwik, zota moneta fr. (1640-pocz. Xix w.) z popiersiem a. gow krlw fr. na awersie, od 1791 z wyobraeniem geniusza Republiki; zota dwudziestofrankwka do 1928; por. Napoleon(dor); z fr. louis (d'or) '(zoty) ludwik'.

Luidor pod Varennes - Wg anegdoty wygrawerowana na luidorze (ktrym Ludwik Xvi paci oberycie w Varennes) podobizna krla spenia rol listu goczego i zdradzia Ludwika, uciekajcego w 1791 z Parya w przebraniu.

Luiza - zob. Ludwika.

Lukrecja - ac. Lucretia, w rz. legendzie pikna i cnotliwa ona Tarkwiniusza Kollatinusa, krewnego krla Tarkwiniusza Pysznego. Najstarszy syn krla, Sekstus, pocignity urod i skromnoci Lukrecji, odwiedza j pod nieobecno ma; przyjty gocinnie jako krewny, nocuje w jej domu, a w nocy wchodzi do jej sypialni z nagim mieczem w rku i kae jej by uleg, ale napotyka stanowczy opr. Grozi jej wic, e j zabije, a przy zwokach jej uoy trupa niewolnika i opowie pniej, e zabi ich, przyapawszy na gorcym uczynku. Lukrecja ulega mu, ale nazajutrz wzywa ma i ojca, opowiada, co si stao, i da pomszczenia jej honoru; po czym zabija si ciosem sztyletu w serce. Wtedy Lucius lunius Brutus (zob.) zaprzysig nad ciaem Lukrecji zemst domowi krlewskicmu. By to pocztek rewolucji, ktra obalia monarchi rz. Lit. rz. pena jest odniesie do Lukrecji jako wzoru wiernoci kobiecej i cnt starorzymskich. Por. Mandragora (Makiawela); Clarisa; Volpone; por. powie Thomasa Hardy'ego Tessa d'Urberville (1891, wyd. pol. 1893). Wierna jak Lukrecja - przys. Tragedia von der Lukrecia - dramat (1527) Hansa Sachsa; pierwsze dzieo autora na temat antyczny. The Rape of Lucrece - ang., 'Gwat na Lukrecji', poemat (1594) Szekspira. Walka "czerwieni" cielesnej urody z "biel" cnoty wzniosej duszy, oczyszczonej ze zmazy krwi spywajc ze miertelnej rany. Dramat (1630) Thomasa Heywooda. Lucrece - dramat (1792) Antoine Vincenta Amaulta. Tragedia (1843) Francois Ponsarda; nawrt do klasycyzmu w peni okresu romantycznego. Pour Lucrece - fr., 'Dla Lukrecji', wydana pomiertnie sztuka (1953) Jeana Giraudoux. Lucrezia - kantata (1706) G. F. Handla, na sopran i klawesyn, napisana prawdop. dla pierwszej piewaczki dworu toskaskiego, Lucrezii d'Andre. The Rape of Lucretia - opera (1946) Benjamina Brittena wg sztuki Andre Obeya. Obrazy: Botticelli; A. Diirer, 1518; liczne portrety L. Cranacia St.; Guida Reni i Fr. Trevisani, oba w Monachium, St. Pinakoteka; J. vanCleve, Veronese (1580-85) i Palma Vecchio (po 1520), wszystkie Wiede,

Kunsthist. Mus.; Tycjan, Wiede, Akad. d. bild. Knste; G. Reni i Tintoretto, Madryt, Prado; Padovano, Luca Giordano-Gal. Drezdeska; Rubens; Rembrandt.

Lukrecja (gadka) - bylina z rodziny motylkowatych, rolina lecznicza, ktrej korze zawiera sodk substancj uywan w cukiemictwie, browarnictwie i jako rodek wykrztuny; z ac. liquiritia. Nudny (sodki) jak lukrecja - przys.

Luksemburg - fr. Luxembourg, nm. Luxembmg, stolica Wielkiego Ksistwa Luksemburg; osada powstaa w kocu X w. opodal zamku hrabiw Luksemburg, otrzymaa prawa miejskie w 1244. Luksemburgowie - panujca w Xiii-Xv w. w Luksemburgu, Czechach, Brandenburgii, na Wgrzech, wywodzca si z hrabiw Luksembmg, dynastia cesarzy rz.-nm.; wygasa w 1437 ze mierci Zygmunta I Luksemburskiego. Ogrd Luksemburski - fr. Jardin du Luxembourg, jeden z najpikniejszych ogrodw Parya, mimo e bardzo okrojony w 1782 i 1866. S tam jeszcze 3 wizy zasadzone podobno przez krlow Mari Medycejsk w 1612, a wrd niezliczonych posgw i monumentw (na og miernej wartoci) zwracaj uwag: Fontanna (zob.) Medyceuszw i pomnik E. Delacroix. Dawniej ulubione miejsce malarzy (Watteau) i poetw (Verlaine), dzi odwiedzany g. przez studentw z pobliskiej Sorbony i przez dzieci. Paac Luksemburski - dawna rezydencja krlewska, niegdy Paac Senacki, bud. od 1615 przez Salomona de Brosse dla Marii Medycejskiej; przymiony saw Ogrodu (zob. wyej). Hrabia Luksembarg - zob. Hrabia.

Luksor - miasto nad Nilem w prowincji Kena w Egipcie, o ptora km na zach. od Kamaku, zajmujce cz obszaru staro. Teb. witynia, najwikszy monument staroytnoci w miecie, wspaniaa ruina wityni Amona-Ra, zbud. przez faraona Amenhotepa Iii (na miejscu wczeniejszej budowli) w okresie Nowego Pastwa, rozbudowanej przez nastpnych faraonw, zw. Ramzesa Ii, ktry kaza na jej terenie wznie wiele swoich olbrzymich posgw. Zachoway si dwa. Stay tam rwnie 2 obeliski, z ktrych jeden ustawiono w 1836 na placu Zgody w Paryu.

Lukullus - zob. Uczta (lukullusowa).

Lulka - dawn. fajka; z tur. liile. Jedz, pij, lulki pal, Tace, hulanka, swawola. A. Mickiewicz, Pani Twardowska. Ballada, 1-2.

Lumiere - (wym. lumi:r) bracia: Auguste Marie Louis, 1862-1954, i Louis Jean, 1864-1948, chemicy fr., wynalazcy kinematografu (1895) opartego na kineskopie Edisona i bdcego poczeniem projektora filmowego, kamery zdjciowej i kopiarki filmowej; zob. Wyjcie robotnikw z fabryki.

Luna - rzymska bogini Ksiyca utosamiona do wczenie z greck Selene i, podobnie jak ona, czona z Dian i Hekate. Miaa wtyni na Awentynie, najstarsz, wzniesion jakoby za krla Serwiusza Tuliusza w Vi w. pne., i na Palatynie. Luna i Hory - obraz (1580) Tintoretta, Berlin.

Luperkal - ac. Lupercal, jaskinia na zboczu wzgrza palatyskiego w staro. Rzymie, powicona Luperkusowi, czyli faunowi (zob.) jako bstwu wilczemu. Z nim i z jaskini wie si legenda o Romulusie i Remusie, karmionych przez wilczyc; od ac. lupus 'wilk'. Luperkalia - dawne rzymskie wito oczyszczenia i podnoci, obchodzone a do pnej staroytnoci 15 lutego; std ac. nazwa lutego februarius od febntare 'oczyszcza'. Kapani bstwa, luperkowie (ac. luperci 'wilki'), przyodziani tylko w skr wieo zabitego capa-tryka, biegali wok wzgrza palatyskiego i uderzali przechodniw rzemieniami ze skr zwierzt ofiamych. Bezdzietne kobiety miay od ich dotknicia odzyskiwa podno.

Lusitania - zob. Luzytania.

Lustr - dawn. blask, poysk; dawn. sufitowy wiecznik krysztaowy; iryzacja, tczowe barwy zdobice wyroby ceramiczne i szko; z fr. lustre. Lustr dworski - dawn. polor, ogada dworska.

Lustro - zob. Zwierciado. Lustro jeziora, stawu, rzeki itp. powierzchnia wody. Pi do lustra bez towarzystwa, w samotnoci.

Lunia - okuty drek drewniany, obejmujcy elaznym piercieniem koniec osi koa wozu drabiniastego i podtrzymujcy drabin; z nm. Lunse.

Lutecja - ac. Lutetia, Lutefia Parisiorum, fr. Lutece, staro. osada na wyspie na Sekwanie (ac. Sequana, fr. Seine), stolica celtyckiego plemienia Parizjw (ac. Parisii), dzisiejsza Cite w Paryu.

Luteranizm - wyznanie ewangelicko-augsburskie, jedno z wyzna protestanckich powstaych w Niemczech w Xvi w., ktre za rdo wiary uznaje tylko Bibli, odrzucajc sakramenty z wyjtkiem chrztu i komunii, zgodnie z przedstawionym w 1530 na sejmie w Augsburgu przez stany ewangeliekie (6 ksistw i 14 miast nm.) wykadem nowej wiary, zredagowanym przez Melanchtona i zwanym odtd Augsbmskim Wyznaniem Wiary; od nazwiska zaoyciela, Marcina Lutra.

"lutine" - zob. Dzwon ("Lutine").

Lutnia - dawny instrument muz. strunowy (6-16 strun) szarpany, o wypukym korpusie rezonansowym o ksztacie migdaowym, z krtk szyjk i mocno wygit ku doowi gwk. Przybya z krajw arabskich do Europy we wczesnym rdw., z czasem wyparta przez mandolin i gitar. Ze r.-g.-nm. lute od w. liuto z arab. al ud; zob. Bekwark. Lutnia (Lyra) - konstelacja nieba pn., w Polsce widoczna latem i jesieni. "Lutnia" - tradycyjna nazwa wielu polskich chrw amatorskich: lwowska (1880); warszawska (1886), najsynniejsza, utrzymywaa niemal przez p wieku wysoki poziom art. pod kierunkiem Piotra Maszyskiego; krakowska (1890); dzka (1892); czstochowska (1900) i w orodkach pol. za granic. Lutnictwo - sztuka budowy instrumentw muz. strunowych szyjkowych, g. skrzypiec; zob. Cremona.

Lutnista - obraz (1595) Caravaggia, Leningrad, Ermita; synny przykad realizmu gatunku trompe I'oeil.

Ltzen - miasto w okrgu Halle (NRD), pierw. osada stowiaska Lucin; w Xiii w. zamek; w Xv prawa miejskie. W czasie wojny 30-letniej krl szwedzki Gustaw Ii Adolf zwyciy 16 Xi 1632 cesarskie wojska Wallensteina, ale sam poleg w bitwie. Po stronie cesarskiej mierteInie ranny zostat Pappenheim. W dniu 2 V 1813 Napoleon I pokona wojska prusko-rosyjskie pod pobliskim Grossgrschen. W bitwie tej generat pruski Gerhard Johann Schamhorst zosta miertelnie ranny.

Luwr - fr. Le Louvre (z pn.-ac. lupara 'przybory do poowania na wilki' z ac. lupus 'wilk'), stary paac krlw fr. na prawym brzegu Sekwany w Paryu, wg tradycji miejsce, na ktrym sta domek myliwski krla Dagoberta I (zob.). Filip-August zbudowa tu rozpoczty w 1190 zamek obronny, rozbudowany przez Karola V, ktry otoczy go fos. Przebudowa w stylu renesansowym za Franciszka I i Henryka Ii; rozszerzony przez Katarzyn Medycejsk, Henryka Iv, Richelieu i Ludwika Xiv. Paac poczono z Tuileriami w 1857. Muzeum - fr. Musee du Louvre, mieci si w dawnym paacu krlewskim; g. muzeum sztuki we Francji, jedno z najwikszych na wiecie, zawierajce liczne zbiory, z ktrych najwaniejsze s zbiory malarstwa i rzeby. Ich podstaw byy kolekcje krlw fr., poczwszy od okresu Renesansu, zw. od Franciszka I, powikszone przez Ludwikw - Xiv i Xvi, otwarte dla publicznoci od 1793, ogromnie wzbogacone upami, zagrabionymi w czasie wojen Rewolucji i Cesarstwa w wielu krajach Europy i w Egipcie. Po upadku Napoleona, mimo bezpardonowej rewindykacji, Francja oddaa tylko cz, ok. 5000, dzie sztuki. Od tego czasu wzbogacane przez zakupy i legaty. Muzeum jest szczeglnie bogate w dzieIa Rembrandta, Rubensa, Tycjana i Leonarda da Vinci (Mona Lisa!) oraz w arcydziea malarstwa fr. Najsynniejsze rzeby to Wenus z Milo i Nike z Samotraki.

Luzak - w dawnej Polsce posugacz towarzysza z chorgwi jazdy; w kawalerii pol. 1918-39 ordynans konny; ko idcy luzem (nie zaprzony, nie osiodany).

Luzjady - (port. Os Lusiadas 'Luzytani, potomkowie mitycznego Luza, syna Bachusa; Portugalczycy') portugalska epopeja narodowa w 10 pieniach (Lizbona 1572), arcydzieo wielkiego port. poety Renesansu, Luisa Vaz de Camoes (wym. kmaisz). G. temat dziea to dzieje odkrycia drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gama (zob. Gama), a take dzieje sukcesw wojennych

i eglarskich Portugalczykw. Poemat powsta w okresie tuaczki poety, a rkopis ocalono z katastrofy morskiej, ktrej statek wiozcy autograf uleg w drodze do Goa. T. pol. Jacka Przybylskiego (Krakw 1790), Dionizego Piotrowskiego (1880) i Adama M-skiego (Jadwiga Trzeszczkowska. 1890).

Luzytania - ac. Lusitania, staro. cz Pwyspu Iberyjskiego (obecnie Portugalia i cz zach. Hiszpanii) wydzielona za czasw Augusta jako prowincja rzymska; nazwa od bitnego plemienia iberyjskich Luzytanw, pokonanego przez Rzymian w 139 pne.; poet. Portugalia. "Lusitania" - transatlantyk bryt. linii "Cunard", ktry w 1909 zdoby Bkitn Wstg Atlantyku (zob. Bkitny), a w czasie 1. wojny wiat., 7 V 1915, storpedowany bez uprzedzenia przez nm. okrt podwodny U-20, zaton z ok. 1200 pasaerami, wrd ktrych byo ok. 120 obywateli USA. Spowodowane tym oburzenie wywoao w Ameryce nastroje sprzyjajce przystpieniu do wojny.

Luni ludzie - hultaje, w dawnej Polsce od Xv w. ludzie (zazw. zbiegli chopi) bez staego zajcia i miejsca zamieszkania, bez majtku, pracujcy sezonowo, dorywczo, nie dajcy si, mimo uchwalanych przeciw nim praw, wczy w system feudalnej gospodarki folwarcznej i paszczynianej.

Lww - (ukr. Lwiw) miasto nad Petwi, na krawdzi Wyyny Podolskiej, na wielkim europejskim dziale wodnym, za. w po. Xii w. na Rusi Halicko-Woyskicj, nazwane na cze Lwa, syna Daniela Halickiego, w 1349 przyczone do Polski wraz z Rusi Halick, otrzymao w 1356 prawa magdeburskie. W Xv-Xviii w. gwne miasto pd.-wsch. ziem Rzplitej, od pocztkw swych zbiorowisko ludnoci wielonarodowej (autochtonw ruskich, Niemcw, Polakw, Ormian i ydw). Arcybiskupstwo rz.-kat. od 1412, biskupstwo prawosawne od 1539, ormiaskie od 1626. W 1572 drukamia ruska, w 20 lat pniej - polska. Rozwj architektury w okresie baroku. Od 1772 siedziba wadz austr. Krlestwa Galicji i Lodomerii. Uniwersytet za. w 1783, jeden ze znakomitszych w Europie. W 1817 za. Ossolineum (zob.). W okresie midzywojennym jest stolic wojewdztwa w Polsce. Od 1939 w Ukr. SRR; w 1941-44 okupowany przez Niemcw. Katedra ormiaska - jeden z najcenniejszych zabytkw ormiaskiej archit. w Europie wsch.; cz najstarsza (obecne prezbiterium) z Xiv i Xv w., na planie krzya, zwieczona kopu o 12-bocznym tamburze, z namiotowym dachem. Cz rodk. z Xvii w. ze stropem kasetonowym. Katedra aciska - gotycko-barokowa, trzynawowa o sklepieniu halowym, za. przez Kazimierza Wielkiego w 1370, przebud. w Xviii w. Kaplica Kampianw (rodziny patrycjuszowskiej) renesansowa z rzebami Pfistera i

Henryka Horsta, z koca Xvi w. i 1609-29. Obok katedry, w miejscu dawno nie istniejcego cmentarza, kaplica Boimw, mauzoleum lwowskiej rodziny kupieckiej, z 1609-17, w stylu pnego Renesansu nm. Cerkiew wooska - bizantyjsko-renesansowa, z Xvi-Xvii w., ozdobiona pikn wie renesansow. Koci bernardynw - pnorenesansowy z 1600-30, trzynawowa bazylika o smukej fasadzie g., z fasad wsch. opatrzon okrgym wykuszem i pikn wie zegarow. Koci dominikanw - 1744-64, rokokowy, na planie elipsy, o piknej kopule. Kruganki gotyckie w przylegym klasztorze. Katedra w. Jura - unicka, za. w 1746-62 na planie krzya gr., rokokowa, z eliptyczn kopu. U szczytu ciany frontowej - posg konny w. Jerzego.

Lxx - (70) skrt od Septuaginta (zob.).

Lyon - (wym. li) miasto u ujcia Saony do Rodanu, depart. Rhne, w rodk. Francji, jedno z najwikszych miast przemysowych kraju; za. w 43 pne. jako kolonia rzymska Lugdunum, za cesarstwa gwny orodek Galii, od ok. 470 rezydencja krlw burgundzkich, w 534 zajty przez Frankw, od 1032 nalea do cesarstwa niemieckiego. Miejsce Xiii (1245) i Xiv (1274) soboru powszechnego, z ktrych drugi wyda orzeczenia dogmatyczne o pochodzeniu Ducha w. od Ojca i Syna (ac., filioque). W Xv w. wany orodek drukarstwa (1. wyd. Garganrui i Pantagruela Rabelais'go, wydania Dantego, Petrarki i in.). Orodek yrondystw w czasie Rewolucji Fr.

abd - Przedmiertny piew abdzia to bajka, cho bardzo stara; abdzie nie piewaj w zwykym sensie tego slowa, ale gatunek zwany gdcem a. abdziem krzykliwym, wystpujcy na pnocy Szkocji, w Skandynawii i Azji (w Polsce tylko na przelotach), wydaje rne gosy, robice osobliwe wraenie, zw. w wykonaniu chralnym. W abdzi piew wierzyli tacy pisarze, jak Platon, Arystoteles, Eurypides, Cicero, Seneka, Marejalis, wtpili za o nim Pliniusz i Klaudiusz Aelianus. Wg legendy gr.,

dusza Apollina, boga muzyki i poezji, wchodzi w abdzia, a pitagorejska bajka twierdzi, e to samo czyni dusze wszystkich dobrych poetw. Dlatego od czasw antycznych nazywano wielkich poetw abdziami, np. abd mantuaski (Wergiliusz, zob. Mantua Bard), abd Avonu (Szekspir; urodzi si w Stratford-on-Avon) itd.; zob. te Jezioro (abdzie); Leda. Czarny abd - gatunek wystpujcy w Australii i Tasmanii, dawniej w Starym wiecie nie znany, bdcy synonimem rzadkoci, rzeczy nie spotykanej; biay kruk. abdzie dziewice - zob. Vlund. abdzi piew - abdzia pie przedmiertna; w jednej z bajek Ezopa. W tragedii Agamemnon Ajschylosa Klitajmestra porwnuje przedmiertne, natchnione sowa Kasandry z aobnym krzykiem umierajcego abdzia. Cicero w rozprawie O mwcy, 3, 2, 6-8, czyni to samo porwnanie na temat Luciusza Liciniusza Krassusa, jednego z najwikszych mwcw przed Ciceronem, zmarego po wygoszeniu mowy; przen. ostatnie dzieo autora, ostatni wystp, ostatnie przejawienie si talentu, dzieo koczce jaki okres. abdzi piew - nm. Schwanengesang, zbir pieni Franza Schuberta opublikowany wkrtce po mierci kompozytora (1828). abd - ac. Cygnus, konstelacja nieba pn., widziana w Polsce latem i jesieni, z ok. dwustu gwiazdami widocznymi goym okiem, z jasnymi i ciemnymi mgawicami. abd dirkeski - zob. Dirke. Ptak Faetona - zob. Faeton. Rycerz abdzia - Lohengrin (zob.). Rzadki ptak na ziemi, na ksztat czarnego abdzia - ac. rara avis in terris nigroque simillima cycno, z Satyr, 6, 165, Juwenala; o "cnotliwej i szlachetnej onie". Umierajgcy abd - zob. Karnawa (zwierzt); miniatura choreograficzna w 1 akcie, muzyka Saint-Saensa (fragment suity Karnawa zwierzt), choreografla: Michai Fokin (Petersburg 1907, wyst. pol. Warszawa 1914); balet przetrwa do dzi w niezmienionym ksztacie; taczyy go m.in.: Anna Pawowa, Galina Uanowa, Maja Plisiecka, Alicja Markova, Margot Fonteyn, Halina Szmolcwna, Maria Pawiska.

acina - jzyk aciski, jeden z jzykw indoeuropejskich, ktrym w Viii w. pne. mwili mieszkacy Lacjum (pocztkowo zajmujcego obszar midzy lewym brzegiem Tybru, Gr Albask i M. Tyrreskim, potem rozrastajcego si w miar podbojw dokonywanych przez Rzym), Latynowie (ac. Latini,

mieszkacy Latium, std lingua latina 'jzyk aciski, lacina'; por. Latinus). Najstarszym zabytkiem pisma ac. jest napis na zotej agrafie (ac. fibula; zob. Zoty) z Praeneste z ok. 600 pne. Najdawniejszy napis rzymski znaleziono w 1899 na Forum Romanum w Rzymie na steli (ac. Lapis niger 'czarny kamie'; zob. Czarny) prawdop. z ok. 500 pne. Ameryka aciska - Ameryka Poudniowa i rodkowa, cznie z Meksykiem, obejmujca kraje mwice jzykami romaskimi (pochodzcymi z aciny): hiszpaskim i portugalskim. Cesarstwo aciskie - pastwo feudalne zaoone przez uczestnikw Iv krucjaty po zdobyciu w 1204 Konstantynopola; przestao istnie w 1261, gdy cesarze nicejscy opanowali Bizancjum. Da komu acin - nauczk, ofukn, wyaja, przetrzepa skr, da lanie; ze szkolnego jzyka w dawnej Polsce (por. niiej Nota linguae). Disce puer latinae - zob. Stefan (Batory). Dzielnica aciska - fr. Quartier Latin, nazwa dzielnicy uniwersyteckiej w Paryu, na lewym brzegu Sekwany, rozcigajcej si z grubsza od rzeki do Gry w. Genowefy i od ulicy du Bac na zachodzie do ul. Cardinai-Lemoine na wschodzie. Przez setki lat orodek artystw, pisarzy, studentw, intelektualistw i "cyganerii" wszelkiego rodzaju z wielu krajw. Zwana te pays latin fr., 'kraj ac.' Od aciny, ktra bya wsplnym jzykiem studentw rdw. rnych narodowoci. Krzy aciski - zob. Krzy. acina klasyczna - jzyk warstw wyksztaconych zachodniej czci Cesarstwa Rzymskiego w okresie I w. pne. - I w. ne.; jzyk najlepszych pisarzy Zotego Wieku aciny (ok. 80 pne. - 14 ne.), takich jak: Cicero, Cezar i Salustiusz (proza), Wergiliusz, Horacy, Tybuflus, Propercjusz i Owidiusz (poezja). acina kuchenna - niepoprawna, bdna, kiepska. Nota linguae - ac., 'znak, pitno jzyka', w szkoach jezuickich do koca Xviii w. i pijarskich (do 1830) nagana za rozmow po polsku zamiast po acinie, w myl wczesnej zasady szkolnej: "Kto nie umie po acinie, bdzie musia pasa winie." Drewnian tabliczk z literami N.L. dawano uczniowi, ktry przez nieuwag odezwa si po polsku. Kto j otrzyma, stara si odda j dalej i tak przez dzie cay wdrowaa od ucznia do ucznia. Kto j mia w chwili, gdy profesor o ni zapyta, dostawa kilka plag w do albo w siedzenie. Obrzdek aciski - rz.-kat., w odrnieniu od wschodniego. agiel aciski - trjktny, rozpity na dugim wygitym drzewcu (rejce) skonie zawieszonym na maszcie; po w. nazywa si vela alla trina 'agiel

trjktny (dos. potrjny)', co skrcono potem na vela latrina, a wic jakby 'agiel kloaczny', pniej za uprzyzwoicono dalszym skrtem: vela latina 'agiel aciski', cho z acin nie mia nic wsplnego, bdc w istocie pochodzenia arabskiego.

ada - wymylona przez Jana Dugosza bogini sowiaska, ktrej imi zaczerpn (podobnie jak Lelum Polelum; zob.) z przypieww starop. pieni wiosennych: ado, ado! ('oblubieniec, oblubienica'), uwaajc je za inwokacj do dawnego bstwa sowiaskiego.

agw lubuski - miasteczko na Pojezierzu Lubuskim, midzy jeziorami Ciecz (Trzeniowskim) i agowskim, w woj. zielonogrskim, wzmiankowane w 1258; w 1347-1810 siedziba komturw rycerskiego zakonu joannitw; prawa miejskie w 1808-1923. Zamek joannitw - zbud. w po. Xiv w., przebud. w Xviii-Xix w.; na parterze sala z gotyckim sklepieniem; w sali rycerskiej zbir zbroi; z wiey zamku wspaniay widok na miasteczko, jeziora, wzgrza i lasy.

an - wka, dawna podstawowa jednostka powierzchni rolnej na wsi polskiej, mierzona czasem pracy, iloci wysiewu a. okrelana jako obszar wystarczajcy dla osadnika, zarazem podstawowa jednostka, od ktrej ustalano wysoko wiadcze feudalnych (dlatego chopi starali si zwiksza, a dwory zmniejsza powierzchni anu). Liczy przewanie od 17 do 26 hektarw. Z nm. Leh(e)n 'gospodarstwo wiejskie okrelonej wielkoci'. anowe - w dawnej Polsce podatek gruntowy (od po. Xiii w. do 1629; pniej zastpiony podymnym) pacony od anu przez chopw, a wg ustalonych indywidualnie stawek przez ludno bezroln; por. Pobr; Poradlne. Piechota anowa - zob. Piechota.

ania - samica jelenia a. daniela. ania kerynejska - zob. Herakies, 3. praca. ania Sertoriusza - Kwintus Sertoriusz, Rzymianin obdarzony geniuszem wojennym, na prob walecznego iberyjskiego plemienia Luzytanw stan w 80 pne. na czele ich rewolty przeciw Rzymowi, zorganizowa armi hiszpask i przez 8 lat prowadzi walk z senatorskimi dowdcami. Zosta zdradziecko zamordowany przez Perpenn, wasnego oficera. Wg legendy mia oswojon ani, ktra chodzia za nim jak pies i przekazywaa mu wskazwki od Diany

(tak przynajmniej twierdzi, aby dodawa Luzytanom ducha); zob. te Luzytania. Dziewczyna jak ania - dorodna, urodziwa, adna, zdrowa, hoa. Les Biches - fr., 'anie; przen. dziewczyny-kociaki', balet z chrem w I akcie, muzyka i libretto: (wg pomysu Jeana Cocteau) Francis Poulenc; choreografla: Bronisawa Niyska (Monte Carlo 1924, Balety Ros. Diagilewa). Sielanka towarzyska, flirty i Plsy.

acut - miasteczko na Podgrzu Rzeszowskim, w woj. rzeszowskim, za. przez Kazimierza Wielkiego, ktry osadzi tu kolonistw z bawarskiego Landshut (std nazwa); prawa miejskie w 1367; w Xv-Xvi nalea do Pileckich, w Xvi-Xvii do Stadnickich, m.in. do Stanisawa, zwanego "diabem acuckim" (zob. Diabe), w Xvii w. do Lubomirskich, w Xix i Xx (do 1945) do Potockich. Zamek - zbud. w 1629-41 dla Stanisawa Lubomirskiego, w charakterze twierdzy, na planie prostokta z wewn. dziedzicem i czterema wieami alkierzowymi na naroach, otoczony fortyfikacjami bastionowymi. W 1657 wytrzyma oblenie Szwedw; po poarze w 1683 przebudowany, ponownie w 2. po. Xviii i na pocz. Xix w. (wntrza rokokowe i klasycystyczne). W 1885-1915 przeksztacony z zewntrz w stylu neobaroku fr. Obecnie muzeum (bogate zbiory wywiezione za granic przez Alfreda Potockiego w 1944). W otoczeniu pikny park ang. (30 ha, rezerwat), aleje wiekowych lip, stare dby; Oraneria z 1802; romantyczny Zameczek sprzed 1807; Glorieta z 1810; jedyne w Polsce, synne Muzeum Powozw z 1930, w dawnej wozowni zamkowej; Ujedalnia z 1830. Od 1961 w maju doroczne Dni Muzyki Kameralnej.

apcie - postoy, dawne obuwie sowiaskie, wyplatane technik krzyow z yka (g. lipy i wizu), wkadane na nog owinit onuc i przewizane nawokami ze sznurka.

apserdak - przest. pot. apciuch, oberwus, oberwaniec, obszarpaniec, gagan; dawn. pot. lekc. chopak ydowski, ydziak; chaat yd., kapota yd.; z jid., 'oberwaniec'; ab z nm. Leib 'ciao' (poczenie na wzr nm. Leibrock, Leibwasche) i pol. serdak.

aska Beata - z Kocielskich ona nadupana spiskiego, Olbrachta askiego, ktra przedsiwzia wycieczk w gb Tatr w 1565, stajc si w ten sposb pierwszym historycznie stwierdzonym turyst w Tatrach.

aszcz Samuel - ok. 1590-1649, stranik koronny, znany zabijaka, warcho i narwaniec, na ktrym ciyo 37 infamii i 236 banicji (neutralizowanych wszake potn protekcj hetmana Stanisawa Koniecpolskiego), majcy przy tym adn kart wojenn w walkach ze Szwedami i Turkami, zaprowadzi wrd szlachty mod podgalania wosw, przyjt w caej Rzplitej; zob. te Delia (aszcza). aszczowa czupryna - taka,jak nosi Samuel aszcz, podgolona.

aszt - w Xiv-Xix w. w portach nadbatyckich (i podobnie w caej pn. Europie-nm., ang. last '12 workw weny; 12 tuzinw skr; 12 beczek ledzi') najwiksza miara ziarna, czasami soli, pniej wgla, liczca 60 korcw gdaskich, 30 polskich, rwnie okrtowa miara objtoci; w Polsce do Xviii w. rwny ok. 33007l, w 1764-ok. 3600, od 1819 (w Krlestwie Polskim) 38407l.

awa - duga deska na podprkach, siedzenie kilkuosobowe; w dawnej Polsce stragan, kram, stoisko targowe; dawna kawaleryjska taktyka rozgrywania bitwy: atak frontowy w szyku zwartym z rwnoczesym oskrzydlaniem a. w miar monoci otaczaniem przeciwnika oddziaami w szyku lunym (harcownikami), stosowana naprzd przez Tatarw, a potem kolejno podejmowana przez Kozakw, Litwinw i Polakw (np. przeciw Turkom w czasie odsieczy wiedeskiej 1683). I pod aw - dawn. pj w niepami, w zapomnienie. Kawa na aw, kaw na aw - (powiedzie rzecz) prosto z mostu, bez ogrdek, wrcz, wprost, otwarcie, nie owijajc w bawen, zagra w otwarte karty. awa miejska a. sdowa - w dawnej Polsce (od Xiii w.) w miastach lokowanych na prawie nm. organ sdowniczy w sprawach cywilnych i kamych zoony z awnikw pochodzcych z obioru przez rad miejsk a. mianowanych przez pana miasta. awa szkolna - szkoa (zw. we wspomnieniu). aw - gromad, zwartym szeregiem, gromadnie, hurmem. Zasi na awie oskaronych - bra udzia w rozprawie sdowej w charakterze oskaronego; mie wytoczone przeciw sobie postpowanie sdowe w sprawie karnej.

Zasi na awie poselskiej, sejmowej, senatorskiej - dawn. zosta posem, senatorem.

awra - w kociele wsch. (od V w.) pustelnie anachoretw yjcych oddzielnie; skupione przy kociele a. kaplicy; wielki mski klasztor prawosawny podlegajcy bezporednio synodowi; ros. i ukr., z gr. laura 'uliczka; boczny korytarz'. awra Peczerska - klasztor w Kijowie zbud. w po. Xi w. przez ksicia Jarosawa Mdrego, wielekro przebudowywany, z soborem Uspieskim z 1073-78, przebudowanym w Xviii w. w stylu tzw. baroku ukr., zburzonym w czasie 2. wojny wiat., z nadbramn barokow cerkwi Troick z Xii w., przebudowan w Xviii w., z Wielk Dzwonnic z 1731-45. Niegdy orodek latopisarstwa i przekadw, wany dla rozwoju kultury ruskiej. awra Troicko-Siergijewska - w Siergijewie (od 1930 Zagorsku) synny zesp architektoniczny z soborami: Troickim z Xv w., z malowidami Andrieja Rublowa (mnicha teje awry), i Uspienskim z Xvi w., cerkwiami: Duchowsk z Xv w., Zosimy i Sawwatija oraz nadbramn loanna Priedtieczy obie z Xvii w. - Smolensk z Xviii w.; refektarz z cerkwi i paac carski Czertogi z Xvii w.; kaplica Nakadieznaja z Xvii w.; dzwonnica z Xviii w.; mury obronne z basztami z Xvi-Xvii w.; muzeum hist.-artystyczne.

azariew Michai P. - 1788-1851, podrnik i admira rosyjski; bra udziat w 3 wyprawach morskich dokoa wiata; w 1819-21 wraz z F. F. Bellingshausenem (zob.) opynt kontynent antarktyczny. W 1827 sta na czele eskadry w bitwie pod Navarino (zob.).

azarz - z hebr. el'azar 'Bg pomg'. azarz - z Betanii wg Biblii, Ew. wg Jana, 11, 1, brat Marii i Marty, przyjaciel Jezusa, wskrzeszony przez niego w 4 dni po mierci, patron trdowatych, pod ktrego wezwaniem wzniesiono wiele szpitali. Od jego imienia pochodzi wyraz lazaret, przest. 'szpital wojskowy, polowy', przez w. lazzarerlo 'szpital zakany' z lazzaro 'trdowaty; ebrak', od czego znw zgrub. forma lazzarone daa polskie lazaron, przest. 'azik, bezdomny wczga (neapolitaski), yjcy z dorywczych posug a. ebraniny'. Lazarus Laughed - ang., 'azarz mia si', dramat poetycki (1927) Eugene O'Neilla; mistyczna afirmacja ycia; 7 chrw w maskach symbolizuje rne okresy ycia ludzkiego. Lazzaro - w., 'azarz', sztuka (1928) Luigi Pirandella.

azarz ebrak - wg Biblii, Ew. wg uk., 16, 19-31, okryty wrzodami ndzarz, ktry lea u wrt bogacza, daremnie czekajc najaki okruch zjego stou; po mierci bogacz smay si w ogniu piekielnym, a azarza anioowie zanieli na ono Abrahama; zob. Abraham (ono). Biedny jak azarz - bardzo biedny, ndzarz. Lazar - azarz, bohater ludowej epiki serbskiej, ksi Serbii, ok. 1370-89, ktry zjednoczy pod swoj wadz pnocne i rodkowe ziemie serbskie; zgadzony przez Turkw po bitwie na Kosowym Polu (zob.).

azienki - Park azienkowski, park i zesp paacowy w Warszawie na terenach Ujazdowa, w miejscu, gdzie w rdw. by zwierzyniec przy zamku ksit mazowieckich. W 1764 Stanisaw August kupi od St. H. Lubomirskiego zamek wraz ze zwierzycem, w ktrym znajdoway si: Ermita (dzi po drugiej stronie ul. Agrykola) i pawilon w ksztaicie groty mieszczcy ani, stojcy na wyspie w rodku stawu. Prace w azienkach trway ok. 30 lat; przebudowano ani na paac, rozplanowano park, w ktrym wzniesiono wiele pawilonw mieszkalnych i 2 teatry. Park jest harmonijnym poczeniem regularnego ogrodu fr. i krajobrazowego parku romantycznego - pierwszy tworzyli Schneider i Schultz w 1766-76, drugi, od 1784, J. Ch. Schuch, ktry przeksztacajc park w stylu ang., zachowa jednak pewne elementy parku fr. (prosty bieg gwnych alei); zob. te Biay (Dom); Ermita; Jan (Iii, Pomnik na Agrykoli); Kordegarda; Pomaraczarnia; Warszawa (Pomnik Fr. Chopina). Amfiteatr na Wyspie - nad stawem zbud. w 1790 przez J. Ch. Kamsetzera na wzr antycznego teatru w Herkulanum. Widownia w ksztacie pkola i scena na wyspie ze sztucznymi ruinami wityni rz.; na parapecie muru okalajcego widowni 18 posgw przedstawiajcych Tragedi, Komedi, Trembeckiego, Niemcewicza i 14 staro- i nowoytnych dramaturgw (T. Righi wg projektu A. Lebrun). Paac Mylewicki - zbud. w 1775-79 przez D. Merliniego dla ksicia Jzefa Poniatowskiego, zaoony na planie podkowy, czcy elementy rokoka i wczesnego klasycyzmu. Paac na Wyspie (na Wodzie) - dawny pawilon mieszczcy ani zbud. ok. 1690 przez Tylmana z Gameren dla St. H. Lubomirskiego, wczesnego waciciela Ujazdowa. Stanisaw August kaza paac rozbudowa i ozdobi w stylu wczesnego neoklasycyzmu; dokonano tego w 1775-77, 1784, 1788 i 1792-95 wg projektu D. Merliniego przy wspudziale J. Ch. Kamsetzera. Paac skada si z korpusu gwnego, dobudowanych skrzyde bocznych i pawilonw czcych si z paacem kolumnadami nad wod. Najpikniejsze wntrza to sala Balowa (a. Biaa), gabinet Portretowy (a. Zielony), sala Salomona, Rotunda, sala Malinowa (a. Galeria) i sala Jadalna, w ktrej odbyway si synne "obiady czwartkowe" (zob.). Wntrza, zniszczone przez Niemcw w 1945, zostay zrekonstruowane.

Wodozbir - zob. Cecylia (Metella).

azik z Tormesu - bohater tytuowy pierwszej hiszpaskiej powieci otrzykowskiej (niepewnego autorstwa, wyd. Burgos 1553) La rida de Lazarillo de Tormes y de sus fortunas y, adversidades hiszp., 'Przygody azika z Tormesu, jego dole i niedole', arcydziea, ktre wywaro wielki wpyw na lit. hiszp. i znalazo wielu naladowcw (jak Idzi Blas itd.), utwr o tendencjach antyklerykalnych i antyszlacheckich. Autobiografia syna mynarza znad brzegw Tormesu, koo Salamanki. Chopiec rozpoczyna karier spryciarza i oszusta jako przewodnik lepca, ktrego okrada z pienidzy i ywnoci; peni sub u rnych ubogich a. hultajskich pracodawcw, a w kocu osiga stanowisko miejskiego obwoywacza; por. Sowizdrza.

ania. ania rosyjska - parowa, bania, znana od czasw najdawniejszych, g. w krajach sowiaskich, u Baftw i Finw; par otrzymywano przez polewanie rozpalonych kamieni wod. ania rzymska - kpiel w gorcym, suchym powietrzu, po ktrej nastpuj kpiele wodne i natryski; zob. Termy. ania pod Messalk - zob. Messalka. Order ani - wysokie odznaczenie brytyjskie, drugie z kolei po Orderze Podwizki, ustanowione jako order wojsk. przez Jerzego I w 1725 i bdce rzekomo przywrceniem ordem ustanowionego przez Henryka Iv w 1399 (nazwa od ani, do ktrej trzeba byo pj przed dostaniem si w poczet nobilitowanych); w 1815 stworzono 3 klasy orderu, a w 1847 rwnie klas cywilnych rycerzy orderu. Da komu cierk po ani - przys., musztarda (a. yka) po obiedzie; poniewezasie. Sprawi komu ani - da baty, lanie, cigi, way, wcir, upnia, wyoi skr; od zwyczaju smagania si w ani parowej brzozowymi gazkami dla pobudzenia' obiegu krwi; dawniej czynili to take specjalni winnicy, chostacy.

ka. Kiedy czowiek k kosi, lada baba deszcz uprosi - przys., najatwiej o deszcz wtedy, kiedy jest najmniej podany. ka kwietna - zob. Ogrd. (mioci). ki asfodelowe - zob. Asfodel.

Ola (cz)ka - zob. Osio.

tka - owad z rzdu waek, zwykle niebieski, o boniastych skrzydach, latajcy nad stojcymi wodami; lalka z teatru kukiekowego, kukieka, niegdy wykonywana i puszczana w ruch przez tkarzy, wdrownych kuglarzy, skomorochw; w ludowym budownictwie sowiaskim pionowy sup drewniany z wyobionymi z dwch stron rowkami, w ktre wpuszczano belki zwane sumikami a. zaciosane bierwiona.

czyca - miasto nad Bzur, w woj. pockim, znajdowao si pierwotnie na miejscu obecnej wsi Tum (na wschd od dzisiejszego miasta). Odbyway si w nim liczne wiece pastwowe, synody koc. i zjazdy. W 1267 czyca otrzymaa prawa miejskie. Po zniszczeniu jej przez Krzyakw w 1331 przeniesiono j na obecne miejsce, a Kazimierz Wielki wznis zamek, ktrego fragmenty stoj do dzi, i otoczy miasto murem. Zamek i okoliczne bagna stanowiy w tradycji folkloru miejsce przebywania diabw pod przewodem Boruty (zob.). Bi si (a. pi) po czycku - tgo, dobrze. czycanie piskorze, Kujawiacy mtynarze, Dobrzyniacy jazgarki - (ryby z rodziny okoniowatych), bo pierwsi yj wrd bagien, drudzy na dobrych glebach, trzeci wrd rybnych jezior. Piskorek czycki - przezwisko czyckich mieszczan i okolicznej szlachty; zob. wyej czycanie...

g - pol. podmoka ka, zazw. z przepywajcym przez ni strumieniem, z zarolami i wiklin; ka w dolinie rzeki (smuna, nadrzeczna), na terenach o utrudnionym odpywie wd (nadbrzena, zakolowa, rozlewiskowa) a. na glebach bagiennych, muowo-botnych (zastoiskowa, rdpolna, dolinowa); zob. Las (Las gowy; g).

k - pkole, kabk, uk; przednia a. tylna kula w siode; siodo polskie z dwiema kulami podniesionymi w gr - z przodu i z tyu; uk, element architektoniczny zakrzywiony i podparty na obu kocach; geol. synklina, niecka, wgbienie midzy fadami skorupy ziemskiej.

kawica - wie o 77km od ywca, w woj. bielskim. Koci drewniany zbud. ok. 1547, o konstrukcji zrbowej (wiecowej, z poziomych bali

tworzcych zrby), otoczony sobotami (zob.), z wie z ok. 1641; w nawie cenna polichromia pnorenesansowa z 1630 figuralno-rolinna; czci pnogotyckiego tryptyku z pocz Xvi w.

odygowice - wie w Kotlinie ywieckiej, nad ylic (dopyw Soy), woj. bielskie. Koci drewniany z Xvii-Xviii w. otoczony sobotami (zob.), z wie; obrazy Antoniego Krzstkiewicza z ywca.

okie - dawna miara dugoci oparta na dugoci ludzkiego przedramienia wraz z doni, od stawu okciowego do koca rodkowego palca, stanowica trzeci cz snia i dzielca si na 2 stopy; okie kupiecki krakowski od Xv w. i krlewski od 1764 wynosiy niecae 60 cm, inne od 47,5 do 78 cm. okciami wieci - mie ubranie wytarte na okciach; y w biedzie. okciem i miark (y) - dawn. by kupcem. Trzy okcie ziemi - zob. Trzy. okietek, oktek, pidzimyk - dawn. czowiek niskiego wzrostu; por. Kary. ...od szczytu wie a do zagonw Rozbiorem kraju forma pokrzywdzona wola O okie z trzciny w rku Paskiego anioa. C. Norwid, Promethidion, Bogumi, 227-29.

oktusza - dua chustka kobieca osaniajca plecy, noszona na wsi w niektrych okolicach Polski; dawniej take pachta z grubego biaiego ptna, przecierado; z nm. Lack(en)tuch. Urza czowieka nagiego, Przyrodzenia niewieciego, Obraza wielmi skaradego, oktusz przepasanego. Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci, 25-28 (Xv w.); obraz - posta, ksztat; wielmi - wielce; skarady szkaradny, brzydki.

om - dawn. omot, trzask, haas; dawn. wyom, luka; dawn. (zw. w l.mn.) gruzy, rumowiska, ruiny; suche odamki gazi, drzew, chrust, suche todygi; zom, pokruszone a. odupane kawaki; brya, blok, cios skalny, odam skay; (zw. w I.mn.) kamienioom; prt elazny do podwaania, wyamywania, kruszenia, amania czego. Tu las by rzadszy; sycha z gbi ryk, trzask omu, A z gstwy, jak z

chmur, wypad niedwied na ksztat gromu. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 626-27.

oni - dawn., dzi gwar. zeszego roku, rok temu; por. Lato. oski - dawn., dzi gwar. zeszoroczny; ubiegy, zeszy (rok); dzi zazw. w wyraeniu: oskiego roku.

ono - brzuch, podbrzusze, wntrznoci; przen. wntrze, gb, gbia; podoek, miejsce na udach osoby siedzcej; poet. pier, piersi. Na onie Abrahama - zob. Abraham (ono). Na onie Morfeusza - zob. Morfeusz (W objciach).

otrzyk - huncwot, hultaj, szelma, nic dobrego, ze ziele; dawn. take rzezimieszek, rabu. Powie otrzykowska - zob. Powie.

owczy - w dawnej Polsce urzdnik dworski nadzorujcy zwierzyn krlewsk, organizujcy polowania; od Xiv-Xvi w. godno tytularna, honorowa, osobna dla Korony i Litwy; prcz wielkiego owczego koronnego i litewskiego byli te owczy ziemscy i wojewdzcy; urzdnik owiecki w powiatach i kkach owieckich. Pan i Pani Leo Hunter - (ac.-ang., dos. 'owca lwa') w Klubie Pickwicka (zob. Pickwick) Dickensa para maeska polujca na znanych ludzi (m.in. na lwy salonowe) dla uwietnienia swoich przyj, ktra zaprasza pana Pickwicka i jego towarzyszy do swego domu; w przekadzie pol. (1870) Wodzimierza Grskiego wystpuj jako pastwo Chasselionowie, bo czytelnikom polskim owego czasu francuszczyzna bya blisza; fr. chasser 'polowa', lion 'lew'. Pani Hunter jest autork ody Do konajcej abki, uznanej przez wszystkich obecnych za arcydzieo.

owicz - miasto w Kotlinie Warszawskiej, w woj. skiemiewickim, nad Bzur, orodek ziemi owickiej, yznej krainy rolniczej o bogatym folklorze i synnych chopskich strojach (zob. Ksiacy owiccy). Grd wczesnoredniowieczny, od pocz. Xii w. nalea do arcybiskupstwa gnienieskiego; w 1236 zniszczony przez Litwinw; otrzymat prawa miejskie

w 2. po. Xiii w. Po okresie rozkwitu w Xv-Xvi w. liczne poary i wojna szwedzka doprowadziy do wyludnienia miasta; ponowny rozwj pod koniec Xviii w. Cenne zabytki architektury sakralnej (kocioy: w. Ducha, pobernardyski, popijarski itd.), klasycystyczny ratusz i poczta, gmach pomisjonarski (Muzeum owickie), renesansowo-barokowy Stary Rynek; zob. Ksina owicka. Kolegiata - renesansowo-barokowa z ok. 1464, przebud. 1652-54 i 1656-58, na fundamentach gotyckich, z dwiema wieami barokowymi, z cennym wyposaeniem: grobowce renesansowe arcybiskupw Uchaskiego i Przerernbskiego; tryptyk gotycko-renesansowy z Xvi w.; ambona i stalle z Xviii w.; kaplica w. Wiktorii z 1575-80, przebud. 1783; w podziemiach groby 12 prymasw.

owiec - dawn. owca, myliwy, ten, kto poluje. Czarny owiec - zob. Smtek. Duy owiec - zob. Nemrod. Dziki owiec G. A Biirgera - zob. Strzelec (potpiony). owca posagw - (a. posagowy) ktry szuka kandydatki na on wycznie z duym posagiem. Synni owcy - zob. Adonis; Atalanta; Kamilla; Meleager; Nemrod; Orion.

owy - dawn. polowanie, zw. na grubego wierza; pierw. chwytanie zwierzyny ywcem w puapki, sieci, doy, odawianie; por. Myliwy; Pojedziemy na tw...; Siedzi zajc pod miedz... Kalidoskie owy - mit. gr. owy na olbrzymiego dzika zesanego przez Artemid na Etoli, kraj krla Kalidonu, Ojneusa, ktry zaniedba zoenia bogini nalenych ofiar. Dzik pustoszy okolic i niszczy zasiewy. Syn krla, Meleager (zob.), zorganizowa wielkie owy, na ktre sprosi m.in. Jazona, Dioskurw, Atalant, Tezeusza, Admeta, Peleusa, Pejritoosa i Telamona; dzika zabi Meleager. Kalidoskie owy obraz N. Poussina, Madryt, Prado. Obraz z warsztatu Rubensa, Wiede, Kunsthist. Mus.

oe - (wielkie) ko; przest. oysko (rzeki, strumienia). Dziecko (z) nieprawego oa - nielubne, ur. poza zwizkiem maeskim.

Dzieli oe - (czyje a. z kim) y z nim (ni) pciowo. oe boleci - ko obonie, ciko chorego. oe dziaowe - zob. Laweta. oe Prokrusta - przen. system, doktryna, polityka itp., ktre (w sposb gwatowny) zmuszaj do dostosowania si do czego a. do ulegania czemu bez wzgldu na indywidualne rnice a. szczeglne okolicznoci; gr. Prokroustes, przydomek attyckiego rozbjnika Damastesa (Polypemona), ktry wg mitu gr. napada midzy Megar i Atenami na podrnych i torturowa, dopasowujc ich do rozmiarw swego oa, przez rozciganie ciaa a. przycinanie ng; zabity przez Tezeusza. oe miertelne - ko umierajcego. oe tortur - dawn. miejsce tortur. Madejowe oe - zob. Madej(owe oe). Wic e mie bd niespokojne oe, Smutno mi, Boe! J. Sowacki, Hymn, 35-36; mowa tu o grobie poety.

d. d Charona - zob. Charon. d gupcw - zob. Statek (gupcw). d Piotrowa - przen. koci rz.-kat.; zob. (w.) Piotr. d z Oseberg - odkryta w 1904 w kurhanie z czasw wikingw (Ix w.) w Oseberg u zach. wybrzey Oslofiordu, w Norwegii, drewniana d d. 21,4 m, szer. w najszerszym miejscu 5,1 m. Miecia zwoki krlowej z caym wyposaeniem do podry na tamten wiat: ozdobny wz, 4 pary sa, namioty, siodo, ka, krosna, ama, ubiory, tkaniny oraz szkielety zwierzt pocigowych i domowych. W jednej odzi z kim pywa - dzieli jego losy, dol i niedol. O biaoskrzyda morska pawaczko, Wychowanico Idy wysokiej, odzi bukowa...! J. Kochanowski, Odprawa posw greckich, 424-26.

ub - kora drzewa (zw. lipy, wizu a. sosny) zdejmowana w czasie krenia sokw, suca dawnej wsi sowiaskiej do wyrobu pudeek, miarek, siewnic, do wyplatania wozw, bryk itd.; dzi do wyrobu koszyczkw na owoce mikkie, opraw do sit itd.; obrcz z kory, kko; w l.mn. budka z ubu na

wozie a. saniach; wz z tak budk. ubianka - koszyk z ubu na mikkie owoce. ubiany - zrobiony z ubu; kryty ubem. ubie - dawn. drewniany futera na uk a. koczan na strzay; sajdak.

ucja - ac. Lucia, r.. od Lucius 'Lucjusz' z lux dpn. lucis 'wiato', imi niegdy jakoby dawane urodzonym o brzasku dnia. ucja z Lammermooru - Lucy Ashton, bohaterka tytuowa powieci Narzeczona z Larnmermooru, ang. The Bride of Lammermoor (1819, t. pol. F. S. Dmochowskiego, 1828) Walter Scotta, zakochana z wzajemnoci w modym Ravenswoodzie, ktry uratowa jej ycie. Oba rody dzieli nienawi. Dumna matka Lucy zmuszaj do polubienia lorda Bucklow. Po uroczystoci zjawia si Ravenswood i wyzywa na pojedynek brata i ma Lucy; teje nocy Lucy przebija sztyletem ma, traci zmysy i umiera, a Ravenswood ginie w drodze na miejsce pojedynku. (W. Lucia di Lammermoor) opera (Neapol 1835, wyst. pol. Warszawa 1844) Gaetano Donizettiego, libretto: Salvatore Cammarano, wg Walter Scotta.

uk - linia, krzywizna pkolista. k, element archit., konstrukcyjny a. dekoracyjny zakrzywiony i podparty na obu kocach. Rczna bro miotajca uywana we wszystkich krajach jako bro myliwska i bojowa, w Europie od epoki kamiennej do Xvii-Xviii w. (obecnie w ucznictwie sport.), skadajca si z czyska (prtu) i ciciwy wyrzucajcej strza, ktra ma grot osadzony na drzewcu (promieniu) zaopatrzonym zwykle w opierzenie (lotki). ucznik przy strzelaniu trzyma czysko brzucem do siebie, grzbietem do celu, ujmujc doni za rodek czyska zwany majdanem. Ciciwa swymi ptlami zaoona jest na zaczepy (wycicia na kracach grnego i dolnego ramienia). uk noszono w futerale zwanym ubiem, a strzay w koczanie; cay komplet tuczniczy zwano sajdakiem. Prymitywny instrument muzyczny, prawdop. prototyp wszystkich instrumentw strunowych. uk dzienny - droga zakrelona przez ciao niebieskie na sferze od wschodu do zachodu soca. uk nocny - droga zakrelona przez ciao niebieskie na sferze od zachodu do wschodu soca. uk triumfalny - zob. Tere fere kuku, strzela baba z uku! - okrzyk wyraajcy powtpiewanie o prawdziwoci sw rozmwcy poczone z artobliw kpin; a kuku!; prawda

bya!; trajlu-bajlu!; akurat; baj baju, bdzicsz w raju!; ple, pleciugo, bye dugo.

ukasiewicz Ignacy ada - 1822-82, aptekarz Iwowski, w 1852 otrzyma w laboratorium aptecznym naft z ropy naftowej, w rok pniej skonstruowa pierwsz lamp naftow, ktrej uy do owietlenia wystawy apteki Mikolascha we Lwowie. Nastpnie wprowadzi owietlenie naftowe w szpitalu lwowskim. W okolicach Gorlic i Jasa zaoy pierwsze destylarnie ropy naftowej. Z powodu braku funduszw i poparcia nie mg rozpowszechni swego wynalazku na wiecie. Rwnie w 1852, niezalenie od ukasiewicza, otrzyma naft Abraham Gesner (1797-1864), geolog kanadyjski, a w rok pniej wprowadzi j na rynek USA.

ukasiski Walerian - 1786-1868, polski bohater narodowy, dziaacz patriotyczny; major 4 puku piechoty liniowej Ksistwa Warszawskiego. W 1819 zaoy wraz z Kazimierzem Machnickim tajny zwizek pod nazw Wolnomularstwo Narodowe, a po jego rozwizaniu by wspizaoycielem w 1821 Narodowego Towarzystwa Patriotycznego, zmierzajcego do zjednoczenia dawnych ziem Rzplitej z Krlestwem Polskim. W 1822 aresztowany i skazany na 9 lat cikiego wizienia w Zamociu, gdzie zorganizowa nieudany bunt winiw, za co przeduono mu kar dwukrotnie. Po wybuchu powstania listopadowego przewieziony do twierdzy Szlisselburskiej, gdzie przebywa w kracowo cikich warunkach a do mierci. W 1863-64 napisa Pamitnik, wyd. w 1960.

ukasz - imi mskie, z ac. Lucas 'pochodzcy z Lukanii (pd. Italia)'.

w. ukasz - ucze i towarzysz podry misyjnych w. Pawa; wg tradycji z Ii w. autor trzeciej Ewangelii i Dziejw Apostolskich. Lekarz z Antiochii, wg pniejszych legend malarz i portrecista Matki Boskiej; patron malarzy i lekarzy. Symbolem jego jest w, gdy swoj Ewangeli zaczyna od opisu ofiary skadanej przez Zachariasza, a w by zwierzciem ofiamym. Bractwo w. ukasza - zob. Bractwo. Passio et Mors Domini Nostri Jesu Christi, secundum Lucam - ac., Pasja wg w. ukasza, oratorium (1965) Krzysztofa Pendereckiego.

uk triumfalny - monumentalna budowla w ksztacie bramy, z otworem przelotowym przykrytym ukowato, wzniesiona dla uczczenia i upamitnienia

wadcy, bohatera, zwycistwa itd., opatrzona wyobraeniami zwizanymi z przedmiotem czci i odpowiednimi napisami, forma pomnika wynaleziona prawdop. przez staro. Rzymian, wznoszona w caym cesarstwie. Na jego dawnym terytorium przetrwao do dzi 125 ukw triumfalnych. W czasach nowoytnych, po odrodzeniu si tej formy pomnika typu rzymskiego, wznoszono je w rnych miastach Europy i Amcryki (cho ju nie zawsze jako uki triumfalne w sensie rzymskim), m.in.: Porte Saint-Denis (1673) i Porte Saint-Martin (1674) w Paryu, oba zbud. przez Ludwika Xiv, Brama Brandenburska w Berlinie (1791), Siegestor w Monachium (1850), uk Waszyngtona w Nowym Jorku. Arc de Triomphe - w Paryu, najsynniejszy, cho architektonicznie nie najbardziej udany, uk triumfalny we Francji, wzniesiony w latach 1806-36 na placu Gwiazdy, dzi de Gaulle'a, wg planu Chalgrina, ku chwale zwycistw armii napoleoskich. 11 Xi 1920 zbudowano pod nim Grb Nieznanego onierza (l. wojny wiat.); zob. Marsylianka (Wymarsz ochotnikw...). Inny paryski uk triumfalny, na zach. stronie placu du Cawrousel, upamitnia zwycistwa Napoleona z 1805 r. Arco della Pace - w., 'uk pokoju' w Mediolanie, budowla neoklasyczna (1807) Luigi Cagnoli, z trzema arkadami, posgiem Pokoju i czterema Wiktoriami na koniach. Zwany te Arco del Sempione. Brama Narwska - ros. Narwskije Triumfalnyje Worota, na placu Strajkw, Poszczad Staczek, w Leningradzie, zbud. w 1814 z drzewa, a w 1834 z granitu i cegy (W. P. Staszow), dla upamitnienia obrony kraju przed inwazj Napoleona w 1812. uk Alfonsa I Aragoskiego - w Neapolu, arcydzieo w. Renesansu, zbud. midzy 1453 a 1467, prawdop. wg planw F. Laurany; wielki relief przedstawia TriumfAlfonsa I. uk Konstantyna - w Rzymie, tu obok Koloseum, zbud. ok. 315 na cze cesarza; potrjny uk, zoony z fragmentw dawniejszych monumentw zrcznie poczonych w now cao architektoniczn. uk Septymiusza Sewera - na rzymskim Forum, naprzeciw Kurii, zbud. w 203 na pamitk zwycistw cesarza i jego synw nad Partami, Arabami i Adiabenianami; paskorzeby przedstawiaj sceny z tych kampanii. uk Trajana - w Benewencie (w Kampanii, Wochy pd.), wzniesiony w 114; paskorzeby przedstawiaj sceny z ycia cesarza. uk Tytusa - na rzymskim Forum, na kocu Sacra Via, wzniesiony w 81 na pamitk zwycistw Tytusa i Wespazjana w wojnie ydowskiej (70 ne.); pojedynczy uk; dwie wspaniae paskorzeby zdobi wntrze uku: na jednej Rzym powozi kwadryg cesarsk, na ktrej stoi Tytus i symboliczna figura Zwycistwa; na drugiej - triumfalna procesja dwigajca upy wojenne z Jerozolimy wraz ze skarbami zrabowanymi ze wityni Salomona: zotym otarzem, srebmymi trbami i siedmioramiennym wiecznikiem.

Marble Arch - ang., 'uk Marmurowy', wzorowany przez Nasha na uku Konstantyna, sta pierw., od 1828, przed paacem Buckingham; przeniesiono go na obecne miejsce u pn.-wsch. wejcia do Hyde Parku w 1851. Puerta de Alcala - uk triumfalny na Plaza de la Independencia w Madrycie, o piknych proporejach, wzniesiony w 1778 przez Wocha Sabatiniego; wraz z monumentaln fontann Kybele (hiszp. Cibeles) na Plaza de la Cibeles, najczciej wymieniany jako symbol Madrytu.

uszczewska Magdalena (Nina) - z towskich, 1806-69, zaoycielka synnego warszawskiego salonu lit., w tym salonie paacu Sapiehw, gdzie gromadziy si w latach 40. Xix w. znakomitoci intelektualne i artystyczne, m.in. Teofil Lenartowicz, Cyprian Norwid, Narcyza michowska, Aleksander Wielopolski, Micha Baliski, Gustaw Zieliski, January Suchodolski, Jan Baranowski, Antoni Waga, Aleksander Przedziecki, Ignacy Komorowski, Jzef Sikorski, synne piknoci: Franciszkowa Potocka i Maria Kalergis. Czytano fragmenty dzie nauk. i lit., dyskutowano na wszystkie tematy. Z jej inicjatywy przeoono ac. pisma Kopernika na jz. pol. (wyd. 1854). Od 1848 salon przeniesiono do paacu Saskiego. Od 1852 crka Niny, Jadwiga, uywajca pseudonimu Deotyma (zob. Diotima), improwizowaa przed gomi na zadane tematy, a w 1869, po mierci rodzicw, sama otworzya na rogu Krlewskiej i Marszakowskiej salon, w nim za - ju jako poetka i "krlowa ideau" - organizowaa synne "czwartki literackie".

ut - jednostka wagi uywana przez kupcw i mincerzy w Europie od rdw. do pocz. Xx w., w Polsce od Xii w. (1/32 funta), wynoszca w rnych miejscach i czasach od ok. 12,5 do 17,57g. ut szczcia - odrobina szczcia jako niezbdny warunek powodzenia, waniejszy ni funt rozumu.

uyce - uica, nm. Lausitz, kraina historyczna midzy Nys Luyck i ab, dzi w NRD. Kultura uycka - kultura archeologiczna powstaa na ziemiach uyckich, lskich i wielkopolskich w rodk. okresie epoki brzu, ok. 1300-1100 pne., a potem rozszerzya si stopniowo na ziemie pomorskie, Pojezierza Mazurskiego, ziemie zabuaskie, pn. Sowacj, pn. Morawy, ziemie na wschd od rodkowego biegu Laby; rozkwit ok. 700-450 pne.

yk - yczek, haust; pogard. mieszczanin, mieszczuch; od noszonego przez

nich niegdy taniego upana z yka (tj. z wkien konopnych).

yko - floem, tkanka rolin naczyniowych, przewodzca substancje organiczne; warstwa wknista midzy kor waciw a bielem drzewa. Drze (zdziera) z kogo yko (yka) - bez litoci wykorzystywa, wyciga pienidze, obcia daninami, skuba, zdziera. I w yka - i w niewol, by wzitym w yka, skrpowanym ykiem, powrozem, by pozbawionym wolnoci. Od yczka do rzemyczka - (od rzemyczka do koniczka, bdzie szubieniczka) o coraz mielszych kradzieach. Quando si yka dr, tunc ea drzy - kiedy, si yka dr, wtenczas je drzyj; najstarsze przysowie polskie (ac.-polskie) zachowane w rkopisie Bibl. Jagielloskiej z 1407; chopi polscy i ruscy nosili przez stulecia obuwie z yka lipowego, dartego na wiosn. Sucho si to yko nie odrze - nie ujdzie to na sucho, bezkarnie.

ysy - (czowiek) bez wosw na gowie; (o zwierzciu) wyliniay, nie pokryty sierci; (o koniu, bydle domowym) majcy "ysin", "gwiazdk", "strzak", bia plam od nozdrzy, midzy oczami, do czoa; (o miejscu) pozbawiony rolinnoci, goy. Jedzi na kim jak na ysej kobyle - pomiata nim, traktowa ze wzgard, lekcewaeniem. Ora w kogo jak w ysego konia - wyzyskiwa, kaza ciko pracowa, ora jak woem, robi kim jak bydem. Znaj si jak yse konie - doskonale. ysa Gra - ysogra miejscowoci w pobliu grodzisk i uroczysk wczesnosowiaskich, panujce pooeniem nad okolic, zwizane prawdop. z kultem (moe wiatowita?) i obrzdkami pogaskimi; w pniejszych podaniach ludowych miejsce, w ktrym zlatuj si czarownice na schadzki z diabami; por. Brocken; Noc (Walpurgi); Sabat (czarownic). Noc na ysej Grze - zob. Noc. ysa Gra - wity Krzy, szczyt we wsch. czci ysogr, drugi po ysicy pod wzgldem wysokoci; na pd. Puszcza (zob.) Jodowa; w Viii-X w. najwikszy w Polsce centralnej orodek kultu pogaskiego. W 1. po. Xii w. zaoono klasztor benedyktynw i koci, zniszczone w (260 przez Tatarw,

odbudowane przez Bolesawa Wstydliwego, ktry sprowadzi i obdarzy przywilejami benedyktynw z Monte Cassino. Kolejne poary, zniszczenia i odbudowy; w 1818 kasata klasztoru; od 1825 cikie wizienie. W czasie powstania styczniowego kwatera Mariana Langiewicza, ktry stoczy tu bitw z wojskami ros.; w czasie 2. wojny wiat. obz zagady jecw radzieckich. Koci - pnobarokowy, fragmenty romaskie; wntrze klasycystyczne, obrazy F. Smuglewiczn; kaplica i nagrobek Olenickich z 1620; grb Jeremiego Winiowieckiego. Klasztor - z piknym wirydarzem otoczonym krugankami gotyckimi z Xv w.; portale barokowe; muzeum witokrzyskicgo Parku Narodowego.

yszczyski Kazimierz - ok. 1634-89, podsdek ziemi brzesko-litewskiej, autor ateistycznego traktatu O nieistnieniu Boga, ac. De non existentia Dei, w ktrym zarzuca teologom i duchowiestwu, e "gasz naturalne wiato rozumu", wzbudzajc strach przed Bogiem, aby utwierdzi swj autorytet. Zosta przez sd sejmowy skazany w 1689 na mier za niewiar w Boga, city na Rynku Starego Miasta w Warszawie i spalony. Z traktatu (prawdop. spalonego wraz z autorem) zachoway si cytaty przytoczone w przemwieniu sejmowym przez oskaryciela publicznego.

ywa - do po. Xix w. na rzekach polskich statek towarowy, aglowo-wiosowy, z zaog do dziesiciu ludzi; dawn. paskodenne, podugowate czno, bajdak; ponton; przyrzd do lizgania si po lodzie; w l.mn. pozy u sa zakoczone ostrym prtm metalowym; reg. na wschodzie narty.

zy - por. Pacz. Brama ez - zob. Brama. Dolina ez - zob. Dolina (ez); por. Pad (paczu). Krokodylowe zy - zob. Krokodyl. Ktrzy siej ze zami, bd z radoci - z Biblii, Psalm 125,5. Kt im zy powrci? - zob. Jadwiga (krlowa: i ucinieni wieniacy). zy Eos - zob. Eos. zy heraklitowe - zob. Heraklit z Efezu.

zy megarejskie - pacz nieszczery, umylnie, sztucznie wywoany; krokodylowe zy; Megara, miasto w Grecji rodk., syna w staroytnoci z handlu cebul. zy symonidowe - zob. Lament (kejski). Na otarcie ez - na pocieszenie, podtrzymanie na duchu, osuszenie ez, ukojenie alu. Ostentacyjny deszcz - ac. ambitiosus imber, w Satyriconie, 17, Petroniusza; o zach kobiecych. Paka krwawymi zami - rozpacza, desperowa, bole (nad czym). S zy rzeczy - ac. sunt lacrymae rerum; nawet rzeczy pacz; oto zy dla naszych nieszcz; w Eneidzie 1,462, Wergiliusza Eneasz na widok obrazw wojny trojaskiej w wityni Junony. Std gniew i zy - ac. inde irae et lacrymae, z Satyr, 1,168, Juwenala. Std te zy! - ac. hinc illae lacrymaef, aha! std te zy!, o to wic chodzio! to bya prawdziwa przyczyna! z Andria, 1, 1, 99, Terencjusza: Simo dziwi si zom swego syna na pogrzebie ssiadki, pki nie spostrzeg w kondukcie jej piknej siostry. Umiech przez zy - W Iliadzie, 6, 484, Homera Andromacha, egnajc si z Hektorem idcym na miertelny bj, odebraa od niego ich synka Astyanaksa i "wzia go na swe wonne ono, umiechajc si przez zy".

Krlowa MAB - w Xv-wiecznej walijskiej i angielskiej legendzie krlowa wrek a. elfw (godno nadana pniej Tytanii, zob.), okrelona przez Szekspira, Romeo i Julia, 1, 4, jako "akuszerka wrek", ktra dla nich wydobywa z mzgw ludzkich sny. Mab co noc si wwierca W mzgi kochankw, co ni o mioci, W nogi dworakw, co marz ukony, W palce prawnikw, co garn apwki, Lub w usta kobiet nice pocaunki. W. Szekspir, Romeo i Julia, 1, 4; tl. J. Iwaszkiewicz; sowa Merkucja.

Mabinogion - nazwa nadana zbiorowi jedenastu anonimowych opowieci walijskich z Xi-Xiii w. (wyd. po raz pierwszy ok. 1400) przez ich tumaczk najz. ang. (1838-49), Lady Charlotte Guest; walij. mabinogi 'wiczenie d1a modych bardw'. Treci ich s stare legendy celtyckie o charakterze 'mitologiczno-folklorystycznym, m.in. wtki o dzieciach Llyra (bstwo morza mit. bryt.) i najwczeniejsze walij. romanse o krlu Arturze.

Macaire - zob. Pies (z Montargis).

Maceba - hebr. massebha, ydowska stela nagrobkowa, pionowa pyta kamienna z inskrypcjami i paskorzeibami. W Polsce najdawniejsze z Xiii w.

Machabeusze - ydowski rd kapaski, znany pierw. jako Hasmoneusze, ktry pod wodz Matatiasza, a pniej jego synw Jochanana, Szymona, Judy (zob.) Machabeusza (od ktrego otrzymaa nazw caa dynastia i ktry przej po ojcu przywdztwo), Eleazara i Jonatana, wznieci powstanie przeciw panowaniu Seleucydw w 167 pne., a po wyzwoleniu wikszej czci Judei ustali dynasti kapanw-krlw panujc a do czasw Heroda I Wielkiego (37 pne.). Czyny ich opisuje Biblia w 1. i 2. Ksidze Machabejskiej. Machabeusze - opera bohaterska (Berlin 1875) Antona Rubinsteina. Machabeusze - obraz (1830-42) Wojciecha K. Stattlera, Krakw, Muz. Nar.

Machiavelli Nicolo - zob. Makiawel.

Machiku - rdw. w murach obronnych wysunity ganek z otworami w pododze, przeznaczonymi do miotania przez nie pociskw i poncych paku w czasie oblenia, od Xiv w. wprowadzany w miejsce drewnianej hurdycji (zob.); z fr. machicoulis.

Machu Picchu - (wym. mczu pikczu) odkryte w 1911 warowne miasto dawnych Inkw, ok. 80 km na pn.-zach. od Cuzco w Peru, mieszczce si wysoko na skalistym wskim siodle midzy dwoma szczytami grskimi; dobrze zachowane ruiny budynkw i tarasw z wielkich kamieni.

Maciej - imi mskie z gr. Matthias, z hebr. Mattihyah, zob. Mateusz; u Dugosza take forma Mako. Imi apostoa dziaajcego w Etiopii, wybranego po Wniebowstpieniu Chrystusa na miejsce Judasza. Bywa te Mach, Matiasz, Matys(ek); Maciej, Maciek, Matys - od rdw. imi typowo chopskie, ju w Xvi w. znaczyo rwnie 'chop' (por. niej Gupi Maciek), a take 'kot'. Dobra psu mucha, a Matiasowi potka biedak (a. kot) zadowoli si byle czym. Gupi Maciek - dawn. dumy, ograniczony chop, gbur; pomyleniec. Maciej Dobrzyski - z Pana Tadeusza Mickiewicza, najstatszy ze szlacheckiego, mazurskiego rodu Dobrzyskich, osiadego od 400 lat na Litwie, ktrego mezyni nosili wycznie imiona Maciej a. Bartomiej, a dla odrnienia mieli przydomki, czyli imioniska. Wic Matyjasz Dobrzyski, ktry sta na czele caej rodziny, zwan by Kurkiem na kociele. Potem, z siedemset dziewidziesit czwanym rokiem, Odmieniwszy Drzydomek ochrcci si Zabokiem; To Krlikiem Dobrzyscy mianuj go sami, A Litwini nazwali Makiem nad Makami. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 6, 821-26. Maciej z Miechowa - zob. Miechowita. Maciej Korwin - 1440-90, krl wg. od 1458, syn Janosa Hunyadiego. Mecenas nauki i sztuki Odrodzenia, zaoyciel uniwersytetu w Preszburgu (Bratysawa), towarzystwa naukowego, drukar. Gromadzi cudzoziemskich uczonych i artystw na swym dworze, cenne zbiory rkopimienne w swojej bibliotece (Corvina). Maciejwka - okrga mska czapka sukienna, granatowa a. szarosina, ze skrzanym daszkiem, noszona powszechnie na polskiej wsi przed I. wojn wiat., potem przez ludzi starszych, a od czasu 2. wojny wiat. cakowicie wyrugowana, g. przez mae, paskie berety; przed I . wojn wiat. i podczas niej noszona przez organizacje strzeleckie Galicji i Legiony Polskie szarosina, pniej charakterystyczne nakrycie gowy Jzefa Pisudskiego. Makowa grusza - sporna, stojca na granicy dwch posiadoci. Mdry jak Makw kot - (co wieczk zjad, a po ciemku siedzia) gupi. Niech Pociej Macieja... - zob. Pociej. Nienapchany (nienaarty) Maciek - obartuch; chop; odek; kot. Przysza kryska na Matyska - zob. Kreska. Umar Maciek, umar - znana piosenka ludowa.

Umar Macick, umar, juz ley na desce, eby mu zagrali, podskocyby jesce, Ro w Mazurze taka dusa, Gdy mu graj, to si rusa. Oj dana dana dana, dana dana. 1-5 W koo Macieju - wci, w kko, to samo, na ten sam temat, dokoa Wojtek (zob. Wojciech).

Maciejowice - wie w dolinie Wisy, w woj. siedleckim, w 1507-863 miasto. Miejsce decydujcej bitwy w powstaniu kociuszkowskim: 10 X 1794 ros. korpus gen. Iwana Fersena (12000-14000 onierzy) rozbi dywizj Karola Sierakowgkiego (6200 oinierzy), na ktrej czele sta Tadeusz Kociuszko; dywizja Adama Poniskiego (ok. 4000) spnia si na bitw. Kociuszko dosta si do niewoli. Po klsce Kociuszki wojska ros. pobiy pod Kobyk oddziay generaa Mokronowskiego i po caonocnym szturmie zajy Prag, dokonujc rzezi ludnoci i grabiey jej mienia. Finis Poloniae! - ac., 'Oto koniec Polski!', okrzyk przypisany faszywie Kociuszce po klsce pod Maciejowicami przez urzdow "Sdpreussische Zeitung" z 25 X 1794. Faszowi temu zaprzeczy Kociuszko stanowczo w licie z 12 Xi 1803 do Louis Philippe de Segura. Hope, for a season, bade the world farewell, and Freedom shrieked - as Kosciusko fell! Th. Campbell, The Pleasures or Hope, 1, 381 (1799); (ang., 'Nadzieja na czas jaki opucia wiat, - a Wolno wzniosa lament - gdy Kociuszko pad').

Macierz - zob. Matka. Macierz Szkolna - nazwa kilku zasuonych dla rozwoju owiaty w Polsce stowarzysze: Macierz Polska - we Lwowie, za. w 1880 przez J. I. Kraszewskiego. Macierz Szkolna Ksistwa Cieszyskiego - za. w 1885, m.in. przez Pawa Stalmacha. Polska Macierz Szkolna - w Warszawie, za. w 1905 m.in. przez Henryka Sienkiewicza, Ignacego Chrzanowskiego, Antoniego Osuchowskiego i Jana Gralewskiego. Polska Macierz Szkolna - w Gdasku, za. w 1921. Wielka Macierz Bogw - zob. Kybele.

Mackenzie Sir Alexander - (wym. mekenzy), ok. 1764-1820, kanadyjski kupiec futrzany i podrnik-badacz; ur. w Szkocji, w 1774 przyjecha z rodzicami do Nowego Jorku; w Montrealu ok. 1779 zatrudniony w przedsibiorstwie handlu futrami; w 1788, jako wsplnik futrzarskiej North West Company, zarzdza wanym okrgiem futrzarskim Athabasca. Ze swojej siedziby w Fort Chipewyan nad jeziorem Athabasca Mackenzie wyruszy w podr badawcz w 1789, dotar do Wielkiego Jeziora Niewolniczego, a potem popyn w d wypywajcej z niego wielkiej rzeki (nazwanej pniej Mackenzie) do M. Arktycznego. Rozczarowany, gdy sdzi, e rzeka pynie do Pacyfiku, uda si w 1793 w drug podr, w gr rzeki Peace i jej dopywu Parsnip, przeby kontynentalny dzia wodny, odkry rzek Fraser i dotar do O. Spokojnego, odbywajc jako pierwszy czowiek biay podr w poprzek Ameryki Pn. na pnoc od Meksyku. Otrzyma szlachectwo w 1802; w 1808 wrci do Szkocji na stae. Mackenzie - zatoka M. Beauforta (M. Arktyczne) u pn. wybrzey Ameryki Pn. Rzeka w Kanadzie zach., druga pod wzgldem wielkoci w Ameryce Pn. Gry w pn.-zach. Kanadzie, cz Gr Skalistych. District Mackenzie okrg adm. w Kanadzie, w dorzeczu rzeki Mackenzie.

Macpherson James - 1736-96, poeta i pisarz szkocki; zob. Osjan; Fingal.

Maczicze - taniec pochodzenia brazylijskiego, modny w Europie ok. 1890, podobny do two-stepa; z port. maxixe.

Madame - fr., 'pani; matka (skr. Mme)'; hist. od Xvii w., uyte bez dodania nazwiska, grzecznociowy tytu najstarszej crki fr. krla a. delfina (nastpcy tronu) lub ony najstarszego brata krla (Monsieur); dawn. o nauczycielce, guwemantce Francuzce; od ma dame 'moja pani'.

Madame Bovary - zob. Bovary Emma.

Madame Butterfly (wym. baterfiaj) przydomek gejszy Cho-cho-san, tytuowej bohaterki opery (Mediolan 1904, wyst. pol. Warszawa 1908) Giacoma Pucciniego; lihretto: Luigi lllica i Giacomo Giacosa wg tragedii w I akcie (1900) Davida Belasco i J. L. Longa, adaptowanej z noweli Longa (1897), oraz wg komedii lirycznej Madame (.'hrysantheme (Pary 1893) Andre Messagera, opartej na powieci (1887) Pierre Lotiego. Porucznik marynarki amer., Pinkerton, eni si w Japonii z mod gejsz Cho-cho-san, ktra dla

niego porzuca wiar ojcw. Wkrtce po lubie Pinkerton odjeda. Ona, urodziwszy synka, przez 3 lata wiernie czeka na ma, odrzucajc zaloty bogatego ksicia. Gdy Pinkerton z now, amerykask on wraca po syna, Butterfly oddaje go, po czym przebija si sztyletem (butterfly ang., 'motyl').

Madame Deficit - fr., 'Pani Deficyt', pogardliwy przydomek Marii Antoniny (zob.), ktrej rozrzutno bya w oczach ludu przyczyn katastrofalnego stanu finansw francuskich.

Madame Mere - fr., 'Pani Matka', przydomek Letycji Ramolino, matki Napoleona Bonaparte, ktr przywiz do Parya w 1799, gdy zosta pierwszym konsulem. Bya to dumna Korsykanka, trzymajca si z dala od intryg dworskich.

Madame de Pompadour - zob. Pompadour.

Madame Roland - zob. Roland de la Platiere.

Madame Sans-Gene - fr., 'Pani Bezceremonialna', synny przydomek, z ktrym zwizane s autentyczne postacie dwch Francuzek: Marie Therese Figueur - 1774-1861, mynarzwna z Pontoise, zacigna si w 18. roku ycia do batalionw federalistw burgundzkich, staa si jecem republikanw, przesza na ich stron, walczya i zostaa ranna we W oszech, bya pod Austerlitz, wojowaa w Prusach i w Hiszpanii. Jej onierskie maniery i niewyparzony jzyk przyniosy jej przydomek Sans-Gene, ale gdy przedstawiono j Napoleonowi tu przed bitw pod Waterloo, stracia rezon, mwia do cesarza "generale" i nie otrzymaa adnego dowodu aski. Potem polubia leniczego i doya w skromnych warunkach pnej staroci. Catherine Hubscher - 1753-1826, ur. w Alzacji, osiada w Paryu, przy ul. Poissoniere, jako praczka. Wysza tam w 1783 za swego krajana, modszego od siebie o 2 lata syna stolarza, sieranta Francois Joseph Lefebvre'a; byo to szczliwe maestwo z mioci, ale z czternaciorga dzieci adne nie wyyo. M zosta w 1793 generaem brygady, w 1800 senatorem, a w 1804 marszakiem cesarstwa; za zdobycie Gdaska otrzyma w 1807 tytut ksicia Gdaska. Catherine, marszakowa i ksina, dumna z byskawicznego awansu ma i caym sercem oddana Napoleonowi, bawia dwr swoj naturalnoci,

prostot, brakiem manier, plebejskim jzykiem. "Obywatelu ministrze, dalicie nam pyszne arcie" - powiedziaa raz po obiedzie Talleyrandowi. Nie nazywano jej jednak Sans-Gene. Przeya ma o 15 lat, nie ukazujc si wszake publicznie, gdy jak powiadaa: "Bywaam w Tuileriach, kiedy to byo u nas; teraz, kiedy to jest u nich, nie czuabym si tam ju u siebie." Madame Sans-Gene - komedia (Pary 1893, wyst. pol. Krakw 1894) Victoriena Sardou i Emile'a Moreau; pseudohistoryczna komedia mioci i intrygi dworskiej, ktrej bohaterka, Catherine Hubscher, majca cechy obu autentycznych pa, staa si postaci niemal legendam (m.in. dziki premierowej kreacji wielkiej aktorki fr. Rejane), typem kobiety o jzyku obrotnym i ostrym, o niezwykle pociesznym sowniku, wywoujcej skandale bez zej intencji, szczerej i penej swoistej godnoci, a przy tym bystrej i rozumnej. Film (1925) Leonce Perreta z Glori Swanson w roli Catherine Hilbscher.

Madame Tussaud - zob. Tussaud Marie.

Madame Veto - Maria Antonina zob. Veto.

Madej - imi mskie od ac. Amadeus. Madejowe oe - ogniste, nabite noami i kolcami; bajka znana w caej niemal Europie, skadajca si z 3 skadnikw: dziejw dziecka zaprzedanego diabu przez ojca, opisu wdrwki przez pieko (rdw. visio) i opowieci o pokucie rozbjnika. Mody kleryk udaje si na wdrwk do pieka, aby odebra diabom cyrograf ojca, zaprzedajcy dusz nie narodzonego jeszcze syna w zamian za wybawienie z cikiej opresji; po drodze nocuje u zbjcy Madeja, ktry dowiedziawszy si o celu podry kleryka, darowuje mu wyjtkowo ycie pod warunkiem, e modzieniec dowie si w piekle, jaka kara czeka Madeja po mierci za jego zbrodnie. W drodze powrotnej, z cyrografem w kieszeni, kleryk opowiada o ou przygotowanym w piekle dla Madeja, penym noy itp., ktre widzia na wasne oczy. Zbjca staje si pokutnikiem, zasadza w ziemi sw maczug i podlewa j przez wiele lat, a drewno zakwita i pokrywa si owocami - kade jabko przedstawia jedn z Madejowych zbrodni. Po latach kleryk, ju jako biskup, przejazdem w tej okolicy, widzi starca-pustelnika modlcego si pod jaboni, z ktrej pospaday ju wszystkie odpokutowane grzechy z wyjtkiem dwch jabek-zamordowanych rodzicw; wreszcie i one spadaj, a ciao Madeja (on to by bowiem owym pustelnikiem) rozpada si w proch; zob. Remiasz. Madejowe oe - poemat balladowy (1909) Lucjana Rydla.

La Madeleine - (wym. madl:n) a. koci w. Marii Magdaleny w Paryu, o fasadzie wychodzcej na rue Royale i plac Zgody, na wzr antycznej wityni gr., otoczony 52 kolumnami korynckimi, z bogato zdobionym fryzem. Rozpoczty w 1764 przez Pierre d'Ivry, mia mie ksztat krzya ac. z kopu; budowl rozebrano. Nowa konstrukcja Coutura z 1777 zostaa nie dokoczona. W 1806 na rozkaz Napoleona I, ktry chcia tu wznie "wityni Chway" ofnierzy Wielkiej Armii, budowana wg nowego planu przez tego d'Ivry, a od 1828 przez Huvego. Powicona w 1842 ju jako koci.

Mademoiselle - fr., 'panna (skr. Mfle)'; hist. we Francji, uyte bez dodania nazwiska, tytu pierwszej ksiniczki krwi (do czasu zampjcia) a. crki brata krlewskiego (Monsieur); od fr. ma demoiselle 'moja panna'. La Grande Mademoiselle - tak nazywano powszechnie Ludwik Orleask, ksin Montpensier, 1627-93, crk Gastona Orleaskiego, brata krla fr. Ludwika Xiii.

Madison James - 1751-1836, prezydent USA w 1809-17, wspredaktor konstytucji Stanw w 1787. Madison Avenue - aleja w Nowym Jorku, od 40. lat Xx w. centrum amer. przemysu reklamowego, nazwana ku czci prezydenta J. Madisona; przen. reklama amer. jako organizacja, przemys; co co ma charakterystyczne cechy amer. przemysu reklamowego. Madison Square Garden - w Nowym Jorku - jedna z najwikszych hal sportowych wiata, w ktrej odbywaj si zawody bokserskie, zapanicze, hokejowe, jedzieckie, ywiarskie, tenisowe, koszykwka i wystawy psw.

Madog ab Owaain Gwynedd - legendarny odkrywca Ameryki przed Kolumbem, by (jeli w ogle istnia) synem Owaina Gwynedda (zm. w 1170), ksicia Gwyneddu w pn. Walii. Zirytowany sporem midzy brami o dziedzictwo po zmarym ojcu, poeglowa na zachd, a po upywie roku powrcit do Walii, zebrat druyn dla skolonizowania odkrytej przez siebie ziemi, wyruszy z ni na zachd w dziesi statkw, po czym such o nim i o jego wyprawie zagin. Niektrzy sdz, e ekspedycja Madoga dotara do gmego biegu Missouri i e czonkowie jej s przodkami Indian Mandanw. Wiele publikacji z Xvii i Xviii w. przynosi opowieci mieszkacw pogranicza o biaych Indianach mwicych po walijsku. Wikszo etnografw nie daje wiary tej historii, ale rzecz nie jest definitywnie rozstrzygnita. Madoc - poemat epicki (1805) poety ang. Roberta Southeya., oparty na

legendzie o Madogu; Madoc przepywa ocean, zakada na zachodnim kontynencie koloni na ziemiach odebranych Aztekom.

Madonna - Matka (zob.) Boska, zw. wyobraana w plastyce (w. ze st.-w. ma donna 'moja pani'). Istniej liczne typy ikonografii Madonny, nazywane od ikon przechowywanych w Konstantynopolu, jak: Blacherniotissa - Platytera, stojca, z rkami uniesionymi gestem orantki, z medalionem a. Chrystusem Emanuelem w mandorli. Eleusa - stojca, z dziecitkiem na rku, obejmujcym j za szyj. Hodegetria - Przewodniczka, stojca, z bogosawicym dziecitkiem na lewym ramieniu. Koimesis - Zanicie NMP, Maria na ou mierci w otoczeniu 12 apostow i Chrystusa trzymajcego jej dusz w postaci dziecka w powijakach. Kyriotissa - Nikopoia, Zwyciska, stojca a. tronujca, z dziecitkiem na kolanach. Liczne s te typy Madonn w sztuce zach.-europ., jak np.: Assunta - (Wniebowzita) w gwiadzistej koronie na tle promieni soca, z sierpem ksiyca u stp. Immaculata - (Niepokalana) charakterystyczna dla okresu manieryzmu i baroku. Krlowa Niebios - zob. Krlowa. Madonna w krzewie ranym. Maesta - (majestat) tronujca, z dziecitkiem na kolanach, w otoczeniu witych i aniow; charakterystyczne dla malarzy w. Xiv w. Mater Dolorosa - Matka Bolesna. z dziecitkiem, anioami i narzdziami mki; zob. Stabat Mater. Pieta zob. Pikna Madonna - charakterystyczny dla Xv w. wizerunek Madonny jako ideau piknoci kobiecej. Popularne tematy plastyki: Nawiedzenie, Narodzenie, Pokon Trzech Krli, w. Rodzina, Sacra Conversazione (zob.), Sposalizio (zob.), Zwiastowanie (zob.) i in. Madonna Benoisa a. z kwiatkiem - obraz (1478) Leonarda da Vinci, Leningrad, Ermita.

Madonna burmistrza Meyera - obraz (1526) Hansa Holbeina M., Darmstadt, zamek. Madonna Conestabile - obraz (ok. 1500) Rafaela, Leningrad, Ermita. Madonna della Sedia - (z dziecitkiem, siedzca) obraz (1516) Rafaela, Florencja, Pal. Pitti. Madonna i wici z donatorem F. Montefeltre - obraz Piero della Francesca (ok. 1472-75), Mediolan, Brera. Madonna o dugiej szyi - w. dal collo lungo, obraz (1534-40) Parmigianina, Florencja, Pal. Pitti. Madonna Radnych - obraz (1445) Lluisa Dalmana, Barcelona, Museo de Arte de Catalua. Madonna Sykstyska - obraz (ok. 1513) Rafaela, Gal. Drezdeska, nazwany od w. Sykstusa (w. San Sisto), figurujcego na obrazie; namalowany dla benedyktynw z San Sisto (Piacenza); sprzedany w 1754 Augustowi Iii Saskiemu. Madonna Tempi - obraz na drzewie (ok. 1507) Rafaela, Monachium, St. Pinakoteka. Madonna wrd ska - obraz (1483-93) Leonarda da Vinci, Pary, Luwr; inna wersja Londyn, Nat. Gall. Madonna ze szczygem - obraz (1505) Rafaela, Florencja, Gal. Pitti. Madonna z Castelfranco - ze w. Liberiuszem i Franciszkiem, obraz Giorgiona, Castelfranco, katedra. Madonna z kanclerzem Rolin - obraz (1436) Jana van Eycka, Pary, Luwr. Madonna z r - obraz (1528-30) Parmigianina, Gal. Drezdeska. Madonna z ryb - obraz Rafaela, Madryt. Prado; zob. Rafa. Madonna z Solury - obraz (1522) Hansa Holbeina M., Solura, nm. Solothurn, fr. Soleure. Madonna z zup mleczn - obraz w kilku wersjach Gerarda Davida (po 1515), Bruksela, Krl. Muz. Sztuk Piknych; Strasburg, Heemstede; Nowy Jork, Kol. Pannwitz; Filadelfia; Madryt. Mus. L. Galdiano. Zalubiny Madonny - zob. Sposalizio.

Madrygal - forma maego poematu sielankowego uksztatowanego w poezji w. Xiv w. (Petrarka), o treci zazw. frywolnej i charaktere artobliwym; w Xv-Xvii w. jeden z gatunkw poezji dworskiej o tematyce miosnej z motywami mitol. i pasterskimi. Wiersz, zoony zwyke z 6-10 wersw, zawiera dowcipnie przesadny i wyszukany komplement pod adresem damy (rodzaj uprawiany w Polsce m.in. przez Wespazjana Kochowskiego i J. A. Morsztyna); wiecka forma muzyki wokalnej pop. g. we Woszech w okresie rdw., Renesansu i baroku; z w. madrigale.

Madziar - Wgier; z wg. Magyar.

Madnun - zob. Lajla i Madnun.

Maecenas - zob. Mecenas.

Maeldune - Maildun, bohater starej legendy irl., ktry wyruszy na statku pomci mier ojca zabitego przez rabusiw na krtko przed urodzeniem si Maeldune'a. Dopiero po przewdrowaniu wielu krajw i stracie trzech braci mlecznych przebacza swoim wrogom za namow witobliwego mdrca.

Maeve - zob. Medb.

Mafia - tajna organizacja sycylijska powstaa w Xv w. dla ochrony wasnoci i ycia przed naduyciami obcej wadzy. Po zjednoczeniu Woch w 1860 nabraa charakteru przestpczego, specjalizujc si w wendecie, szantau, nieproszonej "opiece" i morderstwach; zbliona charakterem do camorry (zob.); wszelkie prbyjej likwidacji nie day dotychczas rezultatu. W okresie prohibicji w USA rozszerzya si, przez emigracj, na Stany Zjednoczone jako Cosa Nostra; rozszerz. tajne stowarzyszenie terrorystw polit.; midzynarodowa wpywowa organizacja przestpcza; rozgaziona klika, gang.

Magdalena - zob. Maria Magdalena.

Magdeburg - miasto nad ab w zach. NRD; grd saski, wspomniany w 805 jako siedziba grafa frankijskiego, w X w. wane centrum kultury i handlu z krajami sowiaskimi; w 937 za. klasztor benedyktyski; od 968 arcybiskupstwo; jedno z najwikszych i najzamoniejszych miast rdw. w Niemczech; podczas nalotu 16 I 1945 wiksza cz miasta zburzona; po wojnie odbudowa. Katedra - Pierwotn katedr, za. w 955 przez Ottona I, zastpiono po poarze w 1207 now budowl, zaplanowan wg schematu gotyku fr. jako pierwszy wielki koci nm. Ale liczne przerwy w budowie i zmiany jej kierownictwa zniweczyy ten zamiar. Katedra jest gotyck bazylik na planie krzya ac., z prezbiterium z obejciem i empor (Bischofsgang) i 2-wieow fasad. Powicona w 1363; fasada i wiee ukoczone dopiero w 1520. Saw katedry s pene fantazji kapitele gotyckie dolnego obejcia prezbiterium, z figurami ludzi i zwierzt, z ornamentami rolinnymi. Liczne rzeby ze wszystkich okresw sztuki nm. od Xii w. Synny cykl Panien mdrych i gupich (zob. Panna) na Rajskich Wrotach, portal z 1240-50. Pkule magdeburskie - wydrone, szczelnie dopasowane pkule metalowe, przy pomocy ktrych fizyk nm. Otto Guericke w 1654 w Magdeburgu dowid, e powietrze wywiera cinienie, demonstrujc, e po usuniciu powietrza ze rodka pkul nie mona byo ich rozczy si omiu koni. Obali tym ostatecznie prastary pogld, e "natura nie znosi prni". Prawo magdeburskie - prawo miejskie Magdeburga, ktre od koca Xii w. byo wzorem dla innych miast wschodnioniemieckich i uksztatowao tzw. prawo niemieckie (magdeburgi) w Polsce, a take na Litwie i Ukrainie.

Magellan Ferdynand - Farnao de Magalhaes, ok. 1480-1521, eglarz i odkrywca portug. Ur. w arystokratycznej rodzinie, wychowa si jako pa na dworze krl., suy w Indiach port., bra w 1511 udzia w zdobyciu Malakki, w 1513-14 suy w Maroku, gdzie zosta ranny i okula. Oskarony o naduycia finansowe przy podziale upu, unikn wprawdzie sdu, ale straci aski krla Manuela I, ktry odrzuci jego propozycj przedsiwzicia wyprawy morskiej na Wyspy Korzenne (Moluki) drog zachodni. Magellan uda si wic do Hiszpanii, gdzie plan jego w 1518 zaakceptowa krl Karol I (pniejszy cesarz Karol V) i zleci mu dowdztwo nad fiotyll zoon z 5 karawel: "Trinidad", okrtu admiralskiego, "Sant Antonio" (komandor Juan de Cartagena), "Concepcin" (kapitan Quesada), "Victoria" (Luis de Mendoza), "Santiago" (kapitan i pilot Juan Serrano). Flotylla wyruszya z portu Sanlucar de Barrameda 2O Ix 1519 z zaog ok. 270 ludzi. Znajdowa si tam rwnie Woch z Vicenzy, Antonio Pigafetta, histonograf wyprawy, ktry notuje, e 4 kapitanowie nienawidzili Magellana z tej tylko racji, e oni byli Hiszpanami, a on Portugalczykiem. Osignwszy wybrzee Ameryki Pd., skierowano si na poudnie, poszukujc cieniny, ktr mona by przepyn kontynent w poprzek; gdy w styczniu 1520 okazao si, e Rio de la Plata nie jest cienin, ale rzek, admira,

mimo oporu zag i dowdztwa, wzi kurs na poudnie. W czasie zimowania w Patagonii (Iii-Viii 1520) Magellan brutalnie zdawi bunt: Mendoz kaza udusi, Quesadzie ci gow w obecnoci 14 majtkw zakutych w acuchy, a Cartagen pozostawil na brzegu wraz z ksidzem. W dniach 21-27 X odkry i zbada cienin, nazwan pniej jego imieniem, przez ktr dotar 28 Xi do oceanu. Archipelag na pd. od cieniny, na ktrym dostrzeono ognie, nazwa Ziemi Ognist, a ocean-Pacyfikiem, tj. O. Spokojnym. Z piciu karawel pozostay tylko trzy, bo "Santiago" zatona jeszcze na Atlantyku w czasie burzy, a "Sant Antonio" zdezerterowaa pod oson nocy i poeglowaa do Hiszpanii. W czasie eglugi po Pacyfiku przez 2 miesice nie zobaczono ldu, a przez 3 obywano si bez wieego poywienia; 6 Iii 1521 osignito archipelag Marianw, a w 10 dni pniej Filipiny, gdzie Magelln zosta zabity, gdy wmiesza si w potyczk midzy dwiema grupami krajowcw. W krtce potem spalono nie nadajc si do eglugi "Concepcin", a pozostae dwie karawele odwiedziy Borneo i Moluki, gdzie wzito adunek korzeni. Z uszkodzonej "Trinidad", ktr musiano porzuci, tylko czterech ludzi wrcio do Hiszpanii. "Victoria", pod dowdztwem Juana Sebastiana del Cano, przepyna O. Indyjski i mina Przyldek Dobrej Nadziei; na Wyspach Zielonego Przyldka przyszo do zatargu z Portugalczykami, ktrzy zatrzymali 13 ludzi zaogi. Wreszcie 6 Ix 1522 karawela wpyna do portu Sanlucar, z 18 zaledwie ludmi na pokadzie, ukoczywszy pierwsz podr naokoo wiata. Cho Magellan nie doy koca podry, sukces jej by niewtpliwie zasugjego umiejtnoci i determinacji. Podr dowioda niezbicie sferycznoci Ziemi, istnienia wielkiego oceanu, oddzielajcego Azj od Ameryki, i zrewolucjonizowaa pogld na stosunek powierzchni ldw do powierzchni mrz na globie ziemskim. Pierwsza podr dokoa wiata z flotyll Magellana - w. Relazione del primo viaggo intorno al mondo... relacja z pierwszej rki z podry Magellana wyd. w t. fr. w 1522 (rkopis w. w Bibl. Ambrozjaskiej w Mediolanie) Antonia Pigafetty, ktry wrci cao do Hiszpanii na karaweli "Victoria". Cienina Magellana - midzy ldem Ameryki Pd. i wyspami Ziemi Ognistej, d. ok. 550 km. Oboki Magellana - dwie nieregularne galaktyki niewidoczne w Polsce: Wielki Obok w konstelacji Dorado (Zota Ryba) i May Obok w konstelacji Tucana (Tukan), najblisi ssiedzi naszej Galaktyki. Pierwszy ich opis pochodzi od Magellana, ktry obserwowa je w czasie swej wyprawy.

Magenta - (wym. madnta) miasto w Lombardii, 24 km na zach. od Mediolanu, gdzie w 1859 Napoleon Iii wraz z Sardyczykami odnist decydujce, cho kosztowne zwycistwo nad Austriakami, zagradzajcymi mu dostp do Mediolanu, dokd maszeroway jego wojska pod dowdztwem Mac Mahona na pomoc Cavourowi.

Magia - uprawianie czarw, czarnoksistwo; prastara umiejtno rzekomego opanowywania si przyrody przy pomocy zakl, gestw i rnych in. czynnoci. Cel magii zbliony jest do celu nauki: poytkowanie i zmienianie natury, poznawanie rzdzcych ni praw i posugiwanie si t wiedz dla swoich celw; w pniejszych czasach np. chemia wyrosa z magicznej sztuki alchemicznej. Magia rni si od religii tym, e szuka sposobw zawadnicia siami nadprzyrodzonymi i zmuszenia ich do dziaania, podczas gdy religia je czci, stara si je przebaga i udobrucha; z gr. magela od magos 'czarodziej, mag'. Biaa magia - zob. Biay. Czarna magia - zob. Czarny.

Magielona - Pikna Magielona, fr. romans rycerski z po. Xv w., t. ok. 1570 na jz. polski za porednictwem nm. a. czeskim, a w Xix w. t. ponownie z nm. i rozpowszechniany przez wydawnictwa straganowe, skd przedosta si do ustnej tradycji lud. Przygody pary kochankw, Piotra z Prowansji i Magielony, ksiniczki neapolitaskiej. Piotr, zabkany w odzi na morzu, wpada w rce piratw, staje si ulubiecem sutana, ktry pozwala mu wreszcie wrci do ojczyzny. Piotr znajduje ukochan w ufundowanym przez ni szpitalu, po czym oboje wyruszaj do Neapolu, aby tam z bogosawiestwem rodzicw Magielony, wzi lub. Skradziony przez kruka piercie Piotra odnajduje si w brzuchu zowionej ryby; por. Polikrates.

Magierka - madziarka, batorwka, w Polsce Xvi-Xvii w. czapka wgierska z grubego sukna, bez daszka, o gwce paskiej, okrgej a. kwadratowej, obszytej barankiem, zazw. ozdobiona kit, pirkiem a. barwnymi sznurkami; z wg. Magyar; zob. Madziar.

Magistrat - zarzd miasta, rada miejska, wadze municypalne, samorzd miejski; siedziba zarzdu miejskiego - ratusz; w Polsce do 1950; z ac. magistratus 'magistratura, zesp wyszych urzdw w staro. Rzymie'.

Magna Charta Libertatum - zob. Wielki (Wielka Karta Swobd).

Magna Graecia - zob. Wielki (Wielka Grecja).

Magna Mater - ac., 'Wielka Macierz', zob. Kybele.

Magni Valeriano - (wym manji), ok. 1587-1661, dziaajcy w Polsce uczony, humanista, filozof i teolog woski, krytyk arystotelizmu scholastycznego, sympatyk protestantyzmu, przeciwnik jezuitw. Eksperymentator naukowy. Wybudowa dla czci Warszawy wodocigi.

Magnieicat - oparta na tekstach Starego Testamentu radosna pie dzikezynienia, ktr w Ew. wg uk., 1, 46-55, piewa Maria Panna, powitana przez sw kuzynk Elbiet w domu Zachariasza. Zaczyna si ona: "Wielbi dusza moja Pana i rozradowa si duch mj" (wg Wulgaty, ac.: magnificat anima mea Dominum et exultavit spiritus meus). Tekst ten mwi si a. odpiewuje w koc. rz.-kat. w czasie nieszporw od pocz. Vi w. Poczwszy od Xv w. stworzono liczne opracowania wielogosowe tej pieni, z ktrych najsynniejsze jest Magnificat (1723) Jana Sebastiana Bacha. Autorami innych byli m.in. Orlando di Lasso, Palestrina, Mikoaj z Radomia, Mikoaj Zieleski, Marcin Mielczewski, Jacek Rycki.

Magowie - dziedziczna kasta kapaska u staro. Medw i Persw. Sdzc, e zjawiska astronomiczne i meteorologiczne maj t sam natur i pochodzenie, obserwujc zmienny wygld Soca, Ksiyca, pooenie wzajemne gwiazd i planet w rnych porach roku i warunkach atmosferycznych, magowie dochodzili do wniosku, e midzy zjawiskami na niebie i na ziemi istnieje wi, a przeszukujc niebo dla odnalezienia znakw woli bogw dotyczcych losw krla i kraju, zgromadzili wiele obserwacji astronomicznych, pozwalajcych im do cile przepowiada pewne zjawiska na niebie. To doprowadzio ich do wniosku, e mog te przewidywa wydarzenia ziemskie; w ten sposb narodzia si astrologia. Kapani religii babilosko-asyryjskiej, zajmujcy si, prcz astrologii, take magi; cudotwrcy, czarnoksinicy, czarodzieje. W Biblii, Ew. wg Mat., 2, 1-12, trzej mdrcy ze Wschodu, ktrych legenda rdw. nazwaa Trzema Krlami (zob. Trzy) z Kolonii; z gr. magos 'czarodziej' z ira.

Mahabharata - sanskr., 'wielka wojna Bharatw', indyjska epopeja-encyklopedia, najwaniejsza w caej lit. ind., a by moe i wiatowej, licca ok. 120000 dwuwierszy podzielonych na 19 ksig, pisana sanskrytem, przewanie wierszem, przypisywana legendarnemu Wjasie, w istocie dzieo licznych generacji, prawdop. Iv w. pne.-Iv w. ne. W swym ksztacie pierwotnym utwr opowiada dzieje i czyny staroytnego rodu krlewskiego Bharatw. Bharata by synem krla Duszjanta i Siakuntali (zob.) uniemiertelnionej w synnym dramacie Kalidasy. Poemat relacjonuje

walk midzy dwiema rywalizujcymi z sob liniami tego sawnego rodu, potomkami braci Kuru i Pandu: stu Kaurawami i picioma brami Pandawami; ich walka o tron koczy si 18-dniow bitw, w ktrej gin wszyscy przywdcy prcz Pandaww i ich sprzymierzeca - Kriszny (zob.), awatara boga Wisznu. Z piciu Pandaww najdzielniejszy jest Judhiszthira, najstarszy, ktry na koniec zdobywa tron, i Arduna, ktry w zawodach zdobywa gwn nagrod - rk piknej Drapaudi i przywozi j do domu. Matka jego, nie znajc jeszcze charakteru tej nagrody, wyraa yczenie, aby podzielono j sprawiedliwie midzy braci; Drapaudi staje si wic on piciu Pandaww. Po mierci Kriszny Judhiszthira, znuony wadz, wyrusza wraz z brami, on i psem na gr Meru, aby dosta si do nieba Indry. Tylko Judhiszthira i pies docieraj do koca drogi, a gdy psu wzbraniaj wstpu do nieba, Judhiszthira odmawia wejcia; pies okazuje si Dharm (zob.), bogiem sprawiedliwoci: wszyscy Pandawowie dostaj si do nieba. Prcz waciwej opowieci dzieo zawiera mnstwo utworw rnej treci (o charakterze encyklopedycznym, dydaktycznym, mitologicznym, legend, bajek itd.), z ktrych najsynniejsza jest Bhagawadgita (zob.) oraz epizody: Nal i Damajanti (zob.), Sawitri (zob.) i ksiga Hariwansia 'genealogia Harego, tj. Wisznu'; por. Rama.

Mahatma - w Indiach tytu osoby godnej czci z racji jej wzniosych zasad, mdroci i bezinteresownoci, pozbawiony jednak znaczenia teologicznego; najbardziej znanym czowiekiem, do ktrego stosowano ten tytu, byt Gandhi; z sanskr. mahatman dos. 'wielkoduszny; mdry' od mahat 'wielki' i atman 'dusza'.

Mahdi - arab., 'prowadzony (przez Boga)'; w islamie duchowy i doczesny przywdca wiernych (imam), ktry ma si pojawi przed kocem wiata, muzumaski Mesjasz, dziki ktremu islam zatriumfuje na ziemi, a muzumanie dostan si do raju, z wyjtkiem kobiet. Wiara w jego nadejcie, powszechna wrd najuboszych, pozbawionych innej perspektywy poprawy losu, jest jednym z dogmatw szyitw. Co pewien czas w Persji i Egipcie pojawiali si osobnicy podajcy si za Mahdiego. Z nich znaczenie historyczne zdoby tylko Muhammad Ahmad al-Mahdi, 1848-85, przywdca relig. w anglo-egipskim Sudanie. Ogosi si Mahdim w 1881 i na czele oddziaw derwiszw pokona wojska egipskie, a po zajciu Egiptu przez Angli zniszczy armi generaIa Hicksa, oblega i zdoby Chartum broniony przez gen. Gordona i wkrtce potem zmar. Mahdystw pokonaa ostatecznie w 1898 armia anglo-egipska pod dowdztwem gen. Kitchenera, ktry kaza zniszczy grb Mahdiego, a zwoki zatopi w Nilu. Legenda jednak gosi, e Mahdi nie umar, ale pi w pieczarze, aby si kiedy zbudzi i pokona Szatana.

Mahomet - Muhammad ibn Abd Allah, ok. 570-632, prorok islamu, jedna z wielkich postaci dziejowych; ur. w Mekce (w zach. Arabii), bdcej wwczas

orodkiem handlu na zbiegu drg karawanowych i celem pielgrzymek pogaskiego kultu (zob. Kaaba), wychowany przez wuja, w wieku lat 24 oeni si z Chadid (zob.); z maestwa tego urodzia si m.in. Fatima (zob.), jedyne dziecko Mahometa, ktre go przeyo. Gdy mia 40 lat, poczu si wybrany przez Boga na proroka Arabw pozbawionych dotd prorokw; w wizji, jaka go nawiedzia, kazano mu gosi now wiar. Odtd przez cae ycie mia objawienia, ktre - spisane i zebrane - utworzyy Koran (zob.), wit ksig islamu (zob.). W Mekce zdoby tylko garstk zwolennikw i wielu wrogw (miasto yo gwnie z bawochwalezego kultu, cigajcego pielgrzymw, nie sprzyjao wic abstrakcyjnemu jedynobstwu), ktrzy postanowili go zgadzi. Dowiedziawszy si o tym, Mahomet noc uciek (zob. Hidra) do Jatrib, nazwanego pniej Medyn, arab. Madinat annabi 'miasto proroka', gdzie mia ju zwolennikw. Zorganizowa tam gmin muzum., zbudowa modelowe pastwo teokratyczne, std te pniej rzdzi swym byskawicznie rozrastajcym si imperium. Doszo do bitwy midzy oddziaami proroka a Korejszytami z Mekki, pod Badr, gdzie fanatyczni mahometanie pobili na gow znacznie silniejszego przeciwnika; w 630 prorok pomaszerowa na Mekk, ktra pada bez walki. Kaaba, po zburzeniu posgw bokw, z zachowanym jednak Czarnym (zob.) Kamieniem, znw staa si miejscem pielgrzymek, teraz ju muzumaskich. Mahomet umar na rkach ony, Aiszy, przekazawszy rzdy swemu teciowi, Abu Bekrowi. Jego 10 on i kilka konkubin byo w oczach Zachodu rdem podziwu, wesooci i zawici, naley jednak pamita, e wysoka miertelno mczyzn u staro. i wczesnordw. Semitw czynia dla nich z poligamii biologiczn konieczno, niemal obowizek moralny. Imi Muhammad 'uwielbiany' prorok przybra w okresie hidry, przedtem nazywat si prawdop. Kotham a. Halabi; zob. te Abbasydzi; Omajjadzi; Sunna; Szyici. Chorgiew Mahometa - zielona, przechowywana w meczecie Ejab w Stambule (Sandakszarif 'sztandar wodza'). Gobica Mahometa - Wg jednej z licznych legend o proroku mia on gobic, ktr karmi ziarnami pszenicy umieszczanymi w jego uchu. Gdy bya godna, siadaa mu na ramieniui wyjmowaa dziobkiem ziamka z ucha; czyni tak, aby sdzono, e ptak szepce mu na ucho polecenia Allaha. Mahomet i gra - Legenda gosi, e gdy proszono proroka o ukazanie swej nadprzyrodzonej mocy, ten wezwa gr Safa, aby do niego przysza, a gdy si to nie stao, przypisa ten wynik asce Allaha, bo gdyby gra usuchaa, przygniotaby jego i widzw; moliwe jednak, e opowie ta i pozostae po niej przysowie: "Nie przysza gra do Mahometa, Mahomet przyszedt do gry" (ktre znajdujemy w eseju O miaoci Francisa Bacona, z 1597), jest, wraz ze swym drwicym moraem, "Kaza pan, musia sam", rodem z jakiej humanistycznej facecji renesansowej. Mahomet i ksiyc - Habib Mdry wezwa proroka, aby dowid swego posannictwa, rozcinajc ksiyc na p; gdy prorok wznis rce i wygosi odpowiednie wezwanie, ksiyc spyn na szczyt Kaaby, wszed Mahometowi przez rkaw pod paszcz, rozdzielii si na poowy, z ktrych kada skoczya z powrotem na niebo, jedna na wschd, druga na zachd, aby si po pewnym

czasie znw poczy. Mahomet i pajk zob. Pajk. Nie ma Boga prcz Boga, Mahomet jego prorokiem - arab. La ilaha illa'llah Muhammadun rasulu'llah. Zob. Islam (5 filarw). Podr do nieba - Legenda gosi, e prorok w cudowny sposb przenis si na swym koniu Al Boraku (zob. Ko) z Mekki do Jerozolimy, a potem a do sidmego nieba, o dwa strzelenia z uku od tronu Allaha; zob. Niebo (By w sidmym niebie). Raj Mahometa - ogrd z czamookimi hurysami, dostpny wycznie dla mczyzn, i to dopiero po przejciu przez most Al Sirat (zob.) Raj Mahometa i zwierzta - Dziewicioro zwierzt dopuszczonych do muzumaskiego raju: Al Rakim, pies muzum. wersji Siedmiu (zob. Siedem) picych z Efezu; olica Balaama, zob. Osio; mrwka Salomona, o ktrej powiedzia w Biblii, Ks. Przypowieci, 6, 6: "Id do mrwki, o leniwcze, a przypatruj si drogom jej i ucz si mdroci!" wieloryb Jonasza (zob.); baran, ktry uwiz za rogi w cierniu i zosta ofiarowany przez Abrahama Bogu na caopalenie zamiast Izaaka, Gen., 22, 13; ciel, ktre Abraham uwarzy odwiedzajcemu go Bogu w towarzystwie anioiw, Gen. 18, 7; Al Adha, najszybszy z wielbdw proroka, i Al Borak, najciglejszy zjego rumakw; kukuka Balkis (muzumaskiej krlowej Saby, zob.). Trumna Mahometa - w Medynie zawieszona bya, wg legendy, w powietrzu, bez oparcia. ony Mahometa - Po mierci Chadidy mia 9 on (wszystkie go przeyy): Aisza (zob.); Sauda, wdowa po Sokramie, opiekunka crki proroka, Fatimy; Hafsa, 28-letnia wdowa; Zeinab, ona Zaida, ktra si rozwioda, aby wyj za proroka; Barra, branka, crka szejka arabskiego; Rehana, crka Szymona, branka ydowska; Safija, ona Kenany, ktry zosta stracony; Omm Habiba, crka Abu Sufiana; Majmuna, 51-letnia wdowa, ktra przeya wszystkie pozostae ony. Spord konkubin najwaniejsza bya Maria (zob.). Mahomet - tragedia (1742) Woltera; bohater przedstawiony jako okrutny szalbierz, ktry korzystajc ze swego religijnego autorytetu, bez skrupuw, przy uyciu trucizny, usuwa rywala, zagradzajcego mu drog do serca piknej Palmiry; autor w 1745 zadedykowa sztuk papieowi Benedyktowi Xiv. Komisarz Maigret - najsynniejszy z bohaterw ksiek pisarza fr. pochodzenia belg. Georgesa Simenona (ur. 1903), g. posta okoo setki powieci i nowel tego autora, komisarz policji kryminalnej, jeden z archetypw powieciowego detektywa Xx wieku. Urodzi si on (w wyobrani pisarza) we wrzeniu 1929 w hol. miasteczku Delfzijl, gdzie postawiono (w rzeczywistoci) Maigretowi pomnik w 1966. Pierwsz ksik serii maigretowskiej bya Pietr-le-Letton (1930); ksiki tej serii byy

wielokrotnie ekranizowane i t. na liczne jzyki.

Maik - zob. Gaj (Gaik).

Markiza de Maintenon - Francoise d'Aubigne, 1635-1719, wmuczka Agryppy d'Aubign, bohatera hugonockiego, urodzona w wizieniu, gdzie odsiadywa wyrok za faszerstwo jej ojciec, ktry zdradzi protestantyzm. Otrzymaa chrzest katolicki; spdzia z rodzin kilka lat na Martynice, ale po mierci ojca wrcia do Francji z matk, ktra powierzya jej wychowanie ciotce-protestantce, niezmiernie skpej. Oddana do urszulanek zostaa znw nawrcona na katolicyzm i staa si bardzo nabona. W 16. roku ycia, aby unikn klasztoru, wysza za poet Scarrona, zreumatyzowanego kalek, i pielgnowaa go a do jego mierci w 1660; dziki jego pozycji staa si znana w sferach intelektualnych i lit. Parya, a renta po mu wyzwolia j na koniec z biedy. Dostaa posad guwernantki dzieci, ktre pani de Montespan miaa z Ludwikiem Xiv, zdobya jej zaufanie, a z czasem uczucie krla; jej pobono, rozsdek, pogoda ducha i nieposzlakowane prowadzenie si zapewniy jej przyja krlowej i pani de Montespan; krl nada jej tytu markizy w 1688, ale przedtem jeszcze, po mierci Marii-Teresy w 1683, zczy si potajemnie zim 1685-86 morganatycznym maestwem z Francoise. Bdc niemal krlow, pozostaa tym, czym bya, podpor jego staroci, dyskretn i nadskakujc, Sa Solidite, jak j nazywa; nie miaa jednak wpywu najego decyzje polityczne, nie bya odpowiedzialna za dragonady (terroryzowanie hugonotw przez kwaterujce u nich wojsko) ani za odwoanie edyktu nantejskiego (zob.), co najwyej za nominacje nieudolnych generaw. Jednak lud uwaa za przyczyn wszystkich nieszcz zewntrznych i wewntrznych, jakie spaday na Francj, wanie j, "starego koczkodana", fr. la rieille kuenon, jak j zwano; wreszcie nie odwaaa si pokazywa publicznie. Gdy w 1715 krl straci przytomno, szybko opucia Wersal i schronia si do Saint-Cyr, do zaoonej przez siebie w 1686 instytucji dla niezamonych modych szlachcianek. Tam zamkna si, nie przyjmujc nikogo. Tylko Piotr Wielki umia raz jeden sforsowa te drzwi. Tam te zmara majc lat 84.

Mainz - zob. Moguncja.

Maja - (1) w filozofii indyjskiej iluzja, zudzenie, pozr, potna sia, tworzca kosmiczn uud rzeczywistego bytu wiata materialnego, bdcego w istocie odbiciem jedynej rzeczywistoci - Brahmana, bezosobowego bstwa, prarda wszechrzeczy; z sanskr. maya 'moc magiczna; magia; uuda'.

Maja - (2) mit. gr. crka Atlasa, jedna z plejad, matka Hermesa; mit. rz. italska bogini przyrody, utosamiona pniej z greck Maj, matka Merkurego; zob. Miesic (Maj).

Maja - (3) (wym. mcha) hiszp., skrt imienia Maria. Maja desnuda - hiszp., 'Maja naga' i Maja vestida hiszp., 'Maja ubrana' dwa obrazy (ok. 1800) Francisca Goyi y Lucientes, Madryt, Prado. Oba niezwykej piknoci, sawne dziea, ukazujce jedno nag, a drugie kusicielsko przyodzian mod kobiet lec, wspart na poduszkach, zwrcon do widza twarz-mask, wyranie nie nalec do korpusu, obie nazwane imieniem Maja. Ich bezwstydna uroda, tajemnica ich twarzy, dzieje obrazw - miay nalee do ksicia Godoya, a Inkwizycja uwaaa je za wyuzdane - plotka, twierdzca, e oba miay by wprawione w jedn ram, co pozwalao nag ukrywa pod ubran, a wreszcie legenda o romansie Goyi z ksin Alby, wszystko to wzbudzio przekonanie, e ksina pozowaa kochankowi do obu obrazw i e dlatego zasioni jej twarz cudz twarz. W rzeczywistoci nie wiadomo, kim bya modelka obu obrazw. Na podstawie dekretu krl. zostay one przeniesione w 1901 z Akademii San Femando do Muzeum Prado w Madrycie.

Majdan - plac, dziedziniec, podwrze we wsi; plac w obozie wojskowym, gdzie dzielono i sprzedawano od rki upy; miejsce, gdzie karczuje si las i obrabia drewno; pot. rzeczy, dobytek, baga, tumok, tob; cz drzewca uku trzymana w doni w czasie strzelania; dawn. osada robotnikw lenych; dawn. piec do zwglania drewna; dawny zakad produkujcy pota a. saletr; z tur:, 'obszemy plac', poyczka z Xvii w. przez tatarski czsta na wschodzie Polski w nazwach lenych polan i karczunkw, gdzie palono wgiel drzewny, pdzono smo, np. Majdanek Lubelski, Majdan Krlewski; odpowiednikiem na zachodzie kraju s Budy; wyraz wraz z islamem przeniesiony z Turcji i Persji do Indii, np. znany park Majdan w Kalkucie.

Majka - (lekarska) zob. Hiszpaski (Hiszpaska mucha).

Majstersztyk - kunsztownie, misternie, mistrzowsko wykonane dzieo, zw. rzemiosa a. techniki; arcydzieo; zrczna, przebiega, sprytna sztuczka, manewr, trik; z nm. Meisterstck 'arcydzieo, fr. chef d'oeuvre'. Majstersztyk, sztuka mistrzowska - w rdw. cechach skomplikowany i zazw. niepraktyczny przedmiot, jaki czeladnicy (tzw. towarzysze) spoza krgu

rodzin mistrzowskich musieli wykona po dugoletniej wdrwce po obcych miastach i krajach i zoy, wraz z wysok opat wstpn, aby mc zbudowa wasny warsztat. W ustawach cechowych opisane byy majstersztyki wymagane przez takie cechy, jak garbarski, garncarski, hafciarski, introligatorski, koodziejski, zegarmistrzowski, zotniczy itd. Majstersztykiem sztuki falarskiej byy piy; konwisarskiej - konwie, misy i talerze cynowe; miechowniczej - woski wacek, czyli mieszek na pienidze, i rkawice ze skry kozowej wyszywane jedwabiem; patnerskiej - gownia (klinga) miecza z pochw z rzemienia niegadzonego. Murator dawa wizerunek kamienicy i abrys (plan) do niej; mydlarz - 3 rodzaje myda - z masa, sada i oju; ryngmacher - woski zamek z czterema ryglami; tokarz - czamo-biae szachy, koowrotek z kkiem dwoistym i flasz z drewna jaworawego.

Makama - arab., dos. 'zebranie', gatunek prozy narracyjnej w lit. arabskiej X-Xii w., obyczajowo-satyryczne opowiadanie otrzykowskie, czsto w formie dialogu, z bohaterem i narratorem jako g. postaciami, pisane jzykiem b. wyszukanym.

Makaronizm - makaron(izowanie) rodzaj groteskowego wiersza, gdzie stosunkowo nieliczne wyrazy rodzime z kocwkami aciskimi wplecione s, dla osignicia humorystycznego rezultatu, w tekst napisany po acinie. Twrc tej formy by Woch Tito Odasi (Odaxius) z Padwy, w nie dokoczonym utworze (1490) Macaronea. Spopularyzowa j jego ucze, Teotilo Folengo (Merlinus Coccaius), mnich mantuaski, ktry wyda utwr Liber macaronicum (1517), rapsod poetycki z wyrazw z rozmaitych jzykw. Pierwszym wybitnym makaronist polskim by Jan Kochanowski, najpopularniejszym za Stanisaw Orzelski. Inn, znacznie mniej zabawn form makaronizowania byo wplatanie wyrazw aciskich w polski tekst, ktre stao si przykr, dokuczliw manier polskiego stylu, zw. w Xvii i Xviii w. w utworach lit., np. w Pamitnikach Paska, zwaszcza za w korespondencji nawet takich ludzi, jak Jan Kochanowski, Jan Zamoyski, mowach i aktach urzdowych; potpiali j m.in. ukasz Grnicki, Krzysztof Opaliski i Wacaw Potocki. Nigro patet muro sadzis fumosa culina: Sunt ibi ter centum kuchtores arte magistri Ad nutum stantes, si quis vult pascere brzuhum. Pars portat drewnos, pars truncat, parsque nakadat Qui rzezat kuros, verubus qui figit acutis Pieczenias, gsias, schabas, porcosque nadzianos. S. Orzelski, Macaronica Marfordi Mdzikovii poetae approbati, Macaronice 1, 54-59 (1623-24). (Przekad E. Samowskiej: Wida kuchni o czarnym murze, okopcon sadzami: Jest tam trzystu kucharzy, w sztuce swej mistrzw Gotowych na skinienie, gdy, kto brzuch napa pragnie. Cz nosi drzewo, cz rbie, a cz nakada; Jeden zabija kury, inny na rony ostre Pieczenie nadziewa, gsi, schaby,

nadziane prosita. Wiersze makaronicrne Marforda Mdzikowskiego, uznanego poety. Wiersz makaroniczny.)

Makarow Stiepan - 1849-1904, wiceadmira, oceanograf, badacz polarny, eglarz. Odby w 1886-89 podr dokoa Ziemi na korwecie "Witia", prowadzc badania, zw. Pacyfiku. W 1899 i 1901 przedsiwzi dwie wyprawy, na Spitsbergen i na Now Ziemi, na zbudowanym wg wasnych planw pierwszym wielkim lodoamaczu "Jermak". W czasie wojny ros.-jap. poszed na dno wraz z krownikiem "Petropawowsk", ktry najecha na min.

Makbet - (Macbeth) rycerz szkocki. Zabi w 1039 krla Duncana jako uzurpatora tronu, do ktrego Makbet mia lepsze prawo. Zdobywszy wadz, Makbet okaza si ksiciem sprawiedliwym, ale stronnicy syna Duncana, Malcolma, wzniecili bunt i zabili Makbeta w 1056; by on tanem (ang. thane hist. 'baron') Cromarty (Glamis) i Moray (Cawdor). Na dziejach jego, zawartych w Knonice (zob.) Holinsheda, opar Szekspir swoj tragedi Makbet (ok. 1606, wyd. 1623, wyst. pol. 1812), studium strachu, nocy i samozniszczenia. Demoniczne moce budz w rycerzu Makbecie upion dz wadzy, przepowiadajc mu godnoci, o jakich wiadomie nie marzy, a ona jego, Lady Makbet, w ktrej na wie o tych proroctwach budzi si mroczna, szataska potga za, nakania go do pjcia drog zbrodni a do koca. Wrd mgie i ciemnoci Pnocy rozwija si nieubaganie barokowy dramat krwi i grozy, zakoczony samobjstwem Lady Makbet i mierci Makbeta od miecza Macdufia; por. Duch (Banka); Trzy (Czarownice). Makbet - opera (Floreneja 1847; 2. wersja Pary 1865; wyst. pol. Warszawa 1849) Giuseppe Verdiego, libretto: Francesco M. Piave wg Szekspira. Poemat symfoniczny, opus 23 (1890), Richarda Straussa. Obrazy: J. Reynolds, E. Delacroix (Lady Makbet), J. B. Corot. Lady Makbet mceskiego powiatu - zob. Katarzyna (Izmajowa).

Makiawel - Niccolo Machiavelli, 1469-1527, historyk i dyplomata florencki, jeden z najgoniejszych pisarzy politycznych i spoecznych Renesansu, autor m.in. Ksicia (zob.), Mandragory (zob.) i Belfagora (zob.). Makiawelizm - zob. Ksi. Pomnik duta Bartoliniego, Florencja; portret pdzla Bronzina, Rzym, Gal. Doria.

Makrokosmos - makrowiat, Wielki wiat, w doktrynach filozoficznych (od Demokryta i Aystotelesa do koca Xviii w.) przyjmujcych odpowiednio kadej czci ciaa ludzkiego i kadej podstawowej czci wszechwiata, wszechwiat nazywany jest makrokosmosem, a czowiek, w stosunku do niego, mikrokosmosem, mikrowiatem, Malym wiatem; obecnie makrokosmosem oznacza si Wszechwiat w odrnieniu od mikrokosmosu, tj. wiata czstek elementarnych; z gr. makros, 'dugi (w czasie a. przestrzeni); wielki'; zob. Kosmos.

Malaga - miasto w Andaluzji (pd. Hiszpania), nad M. rdziemnym; staro. Malaca za. przez Fenicjan, zdobyta przez Kartagin, nastpnie port rzymski, od 571 miasto wizygockie, od 711 arabskie, w 1487 zdobyte przez Hiszpanw; miejsce urodzenia Pabla Picassa; orodek upraw i produkcji synnych win. Gibralfaro - z arab. debel 'gra' i gr. pharos 'latarnia morska', cytadela na stromym wzgrzu nad morzem, twierdza od pradawnych czasw, obecna zbudowana w Xiv w. przez Jusufa I; zaarcie broniona przez Maurw w 1487. Katedra - renesansowa bud. na miejscu meczetu od 1538; po trzsieniu ziemi w 1680 budowana na nowo; jedyna asymetryczna wiea powicona dopiero w 1783; wntrze jasne i obszerne, trzynawowe na planie prostokta, otoczone wiecem 15 kaplic i otarzy; najwaniejsza jest Capilla Mayor wg planu Alonsa Cano; modlce si, klczce figury wyrzebi w 1681 Pedro de Mena, ulubieniec Malagi; fasada (1720) Vincente Acero, ucznia Churriguery.

Malagigi - zob. Maugis.

Malarstwo - zob. Aleksander (Apelles i Kampaspe); Apelles; Zeuksis. I ja jestem malarzem! - zob. Cecylia. Laska malarska - malstok, laska z lekkiego drewna zakoczona elastyczn stopk, suca dawniej malarzom za oparcie dla kici prawej rki przy malowaniu partii obrazu wymagajcych precyzji wykonania i pewnoci pocigni pdzla. Malarnia - pracownia malarska, w ktrej ksztacili si rwnie uczniowie, zw. w okresie 1750-1850, np. malarnia Bacciarellego na Zamku Warszawskim, w ktrej, w deniu do stworzenia malarstwa narodowego, ksztatcono artystw sumptem krla Stanisawa Augusta i wysyano za granic na studia, nadajc stypendia.

Malarstwo tablicowe - rdw. obrazy malowane temper na drewnie. Malarz swojej haby - hiszp. El pintor de su dishonra, komedia obyczajowa (1651) Calderona de la Barca. Tylko Bg Wszechmocny tworzy malarzy - ang. only God Almighty makes painters, angielski portrecista (pochodzenia nm.) Sir Godfrey Kneller, 1646-1723, do swego krawca, ktry prosi go, aby uczyni z jego syna malarza.

Malatesta - w., dos. 'za gowa', rd woski, ktry rzdzi Rimini i pobliskimi miastami przez niemal 3 stulecia - Xiii-Xv w. W 1239 Malatesta da Verrucchio, potny przywdca gwelfw, zosta podest Rimini. Najbardziej znany byt jego wnuk, Paolo (zob. Paolo i Francesca), zabity przez swego brata, Giovanniego. W Xiv i Xv w. kilku czonkw rodu zostao kondotierami w subie rnych pastw w.; najsynniejszy z nich to Gismondo, Sigismondo Pandolfo Malatesta, 1417-68, typowy w. wadca renesansowy, opiekun lit. i sztuki (zbudowa Tempio Malatestiano w Rimini), a przy tym okrutnik i awanturnik polityczny. Gismondo Malatesta - freski Piero della Francesca, Rimini, Tempio Malatestiano. Portret na fresku Benozzo Gozzoli, Florencja, Pal. Medici-Riccardi. Anonimowy portret, Florencja, llflizi.

Malbork - miasto na ulawach Wilanych, na prawym brzegu Nogatu, w woj. elblskim; osiedle, powstae wok budowy zamku komturskiego (Marienburg) rozpocztej w 1274, otrzymao w 1276 miejskie prawo chemiskie. W czasie wojen polsko-krzyackich kilkakrotnie nadaremnie oblegane; Krzyacy ustpili z miasta ostatecznie w 1460; do 1772 stolica wojewdztwa; od 1817 odbudowa zamku jako symbolu pruskiej ekspansji na Wschd; w czasie walk o miasto w 1945 najstarsza jego dzielnica zniszczona, w tym czciowo zamek. Zamek krzyacki - jeden z najcenniejszych zabytkw gotyckiej architektury obronnej w Europie (Xiii, Xiv i Xv w.); Przedzamcze (wielka zbrojownia, ludwisarnia, kaplica w. Wawrzyca, Baszta Malankowa), Zamek redni (Sala Krlewska, siedziba wielkiego komtura, szpital, komnaty gocinne), paac wielkiego mistrza (1398) i Zamek Grny (sala kapitulna, skarbiec, "Zota Brama", sala rycerska, refektarz konwentu, sypialnie); w czasie odbudowy po 1945 uszkodzony przez poar; w zachowanej czci mieci si muzeum. Z Maryjenburskiej wiey zadzwoniono, Dziaa zagrzmiay, w bbny uderzono; Dzie uroczysty w krzyowym Zakonie: Zewszd komtury do stolicy piesz. A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, I, Obir, 1-4.

Malbrouk s'en va-t-en-guerre fr., 'Malbrouk wyrusza na wojn', stara piosenka fr., w Xviii w. bdnie czona z wyprawami wojennymi wielkiego dowdcy i znakomitego polityka ang. Johna Churchilla, ksicia Marlborough, 1650-1722. piewana bya znacznie wczeniej o ksiciu de Guise (Gwizjuszu) i pochodzia prawdop. ze rde hiszp. a. arabskich. Malbrouk czy Malpronc, ktry by zapewne krzyowcem, idzie na wojn; jego ona wdrapuje si na wie, widzi powracajcego pazia, ktry przynosi jej wie o mierci ma. Niaka piewaa t piosenk jako koysank jednemu z dzieci Marii Antoniny; melodia i sowa (przeszo 20 zwrotek) spodobay si krlowej i spopularyzoway si dziki niej; Beaumarchais wprowadzi melodi do Wesela Figara. Malbrouk s'en va-t-en guerre, Nul sait quand reviendra. Il reviendra z'a Paques- Mironton, mironton, mirontaine... Ou a la Trinite. 3-7. (fr., 'nikt nie wie, kiedy powrci; powrci na Wielkanoc a. na wit Trjc').

Male parta (male dilabuntur) - przys. ac. 'le nabyte (marnieje)'; le nabyte nie bywa dobrze poyte, mae parta do czarta, nieprawy nabytek nie idzie na poytek.

Malle babbe - Hille Bobbe, Czarownica z Haarlemu, obraz (ok. 1635-40) Fransa Halsa, Berlin, Mus. Dahlem.

Malleus maleficarum - zob. Mot (na czarownice).

Malmaison - (wym. Malmeza) paac na zach. skraju Parya, zbudowany w Xvii w. na miejscu rdw. kolonii trdowatych yjcych pod opiek opactwa St. Denis, kupiony w 1799 i rozbudowany przez Josephine de Beauharnais, wwczas generaow Bonaparte. W okresie Konsulatu ulubiona rezydencja Bonapartego. Po rozwodzie cesarzowa Josephine mieszkaa w Malmaison z dziemi a do swej mierci w 1814. Kupiony przez finansist D. Osirisa, odrestaurowany i w 1904 darowany narodowi, mieci dzi interesujce muzeum epoki napoleoskiej.

Malowanka - w Xviii-Xix w. tkanina z baweny a. lnu, drukowana a. rcznie malowana z uyciem szablonu; dekoracja zazw. z motywami rolinnymi malowana na cianach izb wiejskich a. na papierze; wiejska spdnica w malowane wzory a. w drukowany ciemnoniebieski dese (Xix w.); obrazek, rycina, ornament,

wycinanka z byszczcego papieru (kolorowe kwiaty, zwierzta, figurki), bdce przedmiotami sztuki lud. a. przeznaczone dla dzieci, w ksieczkach, seriach obrazkowych itp.; dawn. pisanka, kraszanka.

Maltaski - dotyczcy (nalecy do) Malty, wyspy na M. rdziemnym. Kawalerowie a. rycerze maltascy - zob. Joannici. Krzy maltaski - zob. Krzy. Maltaczyk - joannita; bonoezyk, boloczyk, rasa maych psw pokojowych o dugiej sierci, czarnym nosie i b. ciemnych oczach; rasa osw; rasa bezrogich kz mlecznych; rasa gobi o wzniesionym, wachlarzowatym ogonie; mieszkaniec Malty. Zakon maltaski - zob. Joannici.

Maluta Skuratow - wac. Grigorij Bielski, zm. 1572, ulubieniec i prawa rka cara Iwana Gronego w kierowaniu opricznin (gwardi rzdzc si samowol i bezprawiem, yjc z grabiey ludnoci, powoan do umocnienia absolutnej wadzy cara). Pami jego przetrwaa w pieniach ludu; sta si symbolem okruciestwa i bezwzgldnoci.

Malwina - imi (st.-g.-nm. mahal +wini 'sdy +przyjacika') literackie; w poematach osjanicznych (zob. Osjan) Macphersona crka Toskara, narzeczona Oskara, syna Osjana. Cairbar zabija Oskara tu przed ich zamierzonym lubem; Osjan adresuje do niej wiele wierszy. Przekady polskie Tymienieckiego, Knianina, a przede wszystkim Ignacego Krasickiego; w lit. pol. pierwszy pisze o niej Ludwik Kropiski (1805): Mio malujca obraz Malwiny. Malwina, czyli Domylno serca - najwybitniejszy polski romans sentymentalny (1816) Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej. Dzieje niezwykej mitoci pene "scen wzitych z ycia" obyczajowego wczesnej Warszawy. Dziki niemu imi to zyskao w Polsce jeszcze wikszy rozgos.

Madrat - madr, w dawnej Polsce dziesicina pacona w zbou; ze rdw. ac. maldrata 'zawarto jednego madra' od d.-nm. Malder 'madr, miara zboa' z mahen 'mle'; zob. te Sep.

Madrzyk - przest. serek z sodkiego mleka; (madrzyki) pierogi z serem a. rodzaj semika; zdrobn. z madr zob. Madrat. (Zoy) rce w madrzyk, a buzi w ciup (zoy) donie na krzy, wewntrznymi ich powierzchniami wzajem do siebie (przybieraj one wtedy razem ksztat pieroga, madrzyka), a wargi stuli tak, aby si z nich nie wyrwao adne niepotrzebne sowo dawniej idealna pozycja skromnej i dobrze wychowanej panny przy gociach.

Magorzata - imi powszechne w rdw., rwnie u Piastw; (nm. Margarete, zdrobn. Grete, Gretchen (zob.); ang. Margaret; fr. Marguerite; w. Margherita; z gr. margarttes 'pera'). Magorzata - Gretchen, poetyczna posta modej, naiwnej dziewczyny w Faucie Goethego. Kochajca Fausta, uwiedziona przez niego, topi ich dziecko. W scenie wiziennej, na kocu cz. I, odmawia ucieczki z Faustem, gdy woli by zbawiona przez cierpienie. Magorzata przy koowrotku - nm. Gretchen am Spinnrade, pie opus 2 (1814) Schuberta. Trzy Magorzaty - czsto wymieniane w historii lit. Xvi w.: Magorzata d'Angouleme a. d'Alenson a. z Nawarry - 1492-.1549, ur. jako ksiniczka d' Angouleme, siostra krla Franciszka I (zob.), na ktrego dworze zajmowaa poczesne miejsce dziki swej kulturze, inteligeneji, zaletom charakteru i religijnoci poczonej z toleranej. Znaa acin, woski i hiszpaski, studiowaa hebrajski; zachwycaa si Platonem i protegowaa jego tumaczy na jz. fr.; popieraa, wbrew Sorbonie, ewangelizm (wczesn faz reformacji we Francji). W 1509 polubia na przekr sercu, dla racji stanu, ksicia d'Alencon, a owdowiawszy wysza za krla Nawarry, Henryka, ktrego gorco kochaa, dopki jego niewierno maeska i gburowato nie odstrczyy jej od niego. Jej dwr w Nerac sta si orodkiem kultury Odrodzenia we Francji; bya protektork i obroczyni humanistw, ktrych przeladowali teologowie, takich jak Lefevre d'Etaples, Marot, Des Periers, Peletier du Mans czy Kalwin, a ktrych idee mogyby ich narazi na wizienie lub mier. Jej g. dzieem lit. by Heptameron (zob.), pisaa te wiersze i sztuki, jej idee relig. wyraaj poematy: Dialog w formie nocnego widzenia (1525) i Zwierciado grzesznej duszy (1531). Bya jedn z najciekawszych postaci kobiecych Renesansu. Magorzata Sabaudzka - 1523-74, crka krla Franciszka I, siostra Henryka 11, ona Philiberta-Emanuela Sabaudzkiego. Pisaa wiersze i bya patronk modej szkoy poetyckiej, ktrej przewodzi Ronsard. Magorzata de Valois - 1553-1615, zwana Krlow Margot, fr. La reine Margot, trzecia crka Henryka Ii i Katarzyny (zob.) Medycejskiej. W dziecistwie, w Amboise, miaa za towarzyszk Mari (zob.) Stuart, swoj przysz bratow. Jej rozlege wyksztacenie i wyjtkowa uroda uczyniy z niej, gdy pojawia si na dworze, przyjacik poetw i krlow mody.

Katoliczka, ze wzgldw polit. musiaa polubi w 1572 hugonot, krla Nawarry, pniejszego Henryka Iv; wesele ich byo wstpem do Nocy (zob.) w. Bartomieja, rzezi hugonotw, w czasie ktrej Magorzata uratowaa pewnego szlachcica protestanekiego, ukrywszy go w swojej komnacie; pomoga te uciec mowi. Oboje yli odtd w faktycznej separacji a do rozwodu (take ze wzgldw polit.) w 1599. Jako jej amantw wymieniano m.in. Henryka Gwizjusza, Bussy d'Amboise i La Mole'a straconego za udzia w spisku popieranym przez Magorzat. Zdaniem Richelieu'go nie zdradzia nigdy podwjnej tradycji rodw Walezjuszw i Medyceuszw - bya zawsze ostoj i protektork pisarzy. Jej samej take nie brako zdolnoci twrczych: pisaa wiersze, nie bez pewnej pomocy swego sekretarza Maynarda, i pamitniki, adresowane do Brantme'a, aby pomc mu w pisaniu jego ywotw pa swawolnych, zawierajce wiele interesujcych ustpw, m.in. ywy opis Nocy w. Bartomieja. I listy, i pamitniki odznaczaj si tym samym jdrnym i potoczystym stylem. Marguerite Gautier - zob. Dama (Kameliowa). Portret infantki Magorzaty - obraz Velazqueza, Madryt, Prado. w. Magorzata - obraz (ok. 1565-66) Tycjana, Madryt, Prado. Magorzatka - zob. Za grami, za lasami.

Mamazja - dawna nazwa sodkich win poudniowych; fr. malvoisie, ang. malmsey, ze rdw. ac. Malmasia 'Malvasia (Monemvasia), miasto i port na pd.-wsch. Peloponezie (Grecja), skd w rdw. sprowadzano wina do Wenecji'.

Maogoszcz - wie nad rzek Lasocin przy pd.-wsch. kracu Pasma Maogoskiego w woj. kieleckim; wczesnordw. grd kasztelaski i osiedle, zburzone przez Tatarw w poi. Xiii w:, rozbudowane za Kazimierza Wielkiego, prawa miejskie w 1408. W 1863 stoczyli tu powstacy kilka utarczek z wojskami ros., a 24 Ii 1863 bitw, w ktrej ok. 2400 powstacw pod wodz Mariana Langiewicza i Antoniego Jezioraskiego musiao si cofn do granicy austriackiej po stracie 300 zabitych i 500 rannych, pod naporem oddziaiw ros. (ok. 4000), dowodzonych przez Czengierego, Dobrowolskiego i Goubowa.

Maopolska - hist. dzielnica Polski, kraina nad grn i rodkow Wis, midzy Karpatami na pd., ksistwami lskimi na zach., Pilic na pn: zach., Mazowszem na pn., ziemiami chemsk i przemysk na wsch. oraz nie dochodzc do gmego biegu Wisoka na pd.-wsch. Nazwa, ac. Polonia Minor 'Modsza Polska', miaa j odrnia od starszej dzielnicy kraju, poznasko-kaliskiej. Po 1919 nazwy tej uywano czsto i bdnie na

okrelenie ziem byej Galicji (zob. Galicja 1). Szczytowym okresem znaczenia politycznego Maopolski by Xiv-Xv w., kiedy monowadztwo maopolskie kierowao pastwem wynoszc je do najwyszej potgi, a take wspdziaao, wraz z dworem krlewskim, stolic biskupi, Wszechnic Jagiellosk i znakomitymi rodami mieszczaskimi, we wspaniaym rozkwicie ycia kulturalnego w Xvi w.

May - Bez maa prawie, nieomal. Maa Dorrit - bohaterka tytuowa powieci (1855-57, wyd..pol. 1925) Charlesa Dickensa bdcej atakiem na nieudolno biurokracji (ang. Circumlocution Office 'Ministerstwo Przelewania z Pustego w Prne') i praktyk zamykania dunikw w wizieniu za dugi. Amy Dorrit, urodzona w wizieniu Marshalsea, spdza tam wraz z ojcem i rodzestwem wiksz cz ycia. Jej narzeczony, spdziwszy tam rwnie czas pewien, polubia Ma Dorrit. Wreszcie, po uporczywej walce z biurokratyczn administracj pastwow, wszystko koczy si dobrze. Maa Emilia - w powieci David Copperfield (1849-50; zob.) Ch. Dickensa, Em'ly Peggotty, zarczona z Hamem Peggotty, zakochuje si w jego dawnym koledze szkolnym Steerforthcie i, uwiedziona przez niego, ucieka z nim; pniej emigruje do Australii. Maa Ewa - w powieci Chata wuja Toma (1852, wyd. pol. 1901) Harriet Beecher Stowe; crka waciciela Toma, uwielbiana przez Toma. Maa Nell - bohaterka powieci Magazyn osobliwoci (ang. The Old Curiosity Shop, 1840) Ch. Dickensa, Nell Trent, mieszka z dziadkiem, wacicielem magazynu. Dziadek przegrywa poyczone pienidze i traci sklep. Wraz z wnuczk id na ebry, a gdy brat jego w kocu ich odszukuje, Nell ju nie yje. Maa Niedwiedzica, May Wz, ac. Ursa minor, konstelacja nieba pnocnego z Gwiazd (zob.) Polarn; w Polsce widoczna przez cay rok. Grecy kierowali si w podrach morskich Wielk, Fenicjanie - Ma Niedwiedzic. Tales radzi Grekom naladowa Fenicjan, gdy maa jest bliej Bieguna Pn. Nazywano j te Kynosura, 'psi ogon', a. Pies Kallisto; zob. Kallisto; Wielki (Wielka Niedwiedzica). Maa serenada - zob. Eine kleine Nachtmusik. Maa Strana - dawniej miasto, dzi jeden z zespow zabytkowych rdmiecia Pragi czeskiej. Mae kobietki - czyli Meg, Jo, Beth i Amy, popularna ksika dla modziey (ang. Little Women, 1868, 1869, wyd. pol. 1876) Luizy May Alcott. Bohaterk jest Jo March, urwis o zdolnociach literackich; Meg, jej starsza, pikna siostra, polubia modego nauczyciela; delikatna,

muzykalna Beth umiera modo; Amy, artystyczna natura i modnisia, wychodzi w kocu za Lauriego, ktry daremnie si zaleca do Jo; wreszcie Jo staje si on miego, starego profesora Niemca. W nastpnych tomach - dalsze dzieje rodziny. Czarujcy film (1933) wg powieci, re. George Cukor; natchniona kreacja Katharine Hepbum w roli Jo. Mae tragedie, ros. Malen'kije tragiedii, cztery "sceny dramatyczne" biaym wierszem (1830) Aleksandra Puszkina: Skpy rycerz, ros. Skupoj rycar', studium skutkw skpstwa; Mozart i Salieri przedstawia zawi Salieriego o geniusz artystyczny Mozarta i legendame otrucie go przez Salieriego; Kamienny go - zob. Don Juan; Uczta podczas dumy, Pir wo wriemia czumy, przekad z ang. dramatu The City of the Plague, 'Zadumione miasto' (1816), Johna Wilsona; ukazuje wpyw miertelnego zagroenia na ludzkie zachowanie si. May John - (wym. don), ang. Little John, gwny towarzysz Robina (zob.) Hood w ang. cyklu balladowym Robin Hood. Potny osiek, zwany naprzd John Little a. John Nailor, spotyka Robina i sprawia mu porzdne lanie, po czym, ju jako jego wiemy kompan, zostaje na nowo ochrzczony jako Little John, a Robin jest ojcem chrzestnym. May kapral - zob. Napoleon I. May ksi - bohater tytuowy opowieci (fr. Petit prince; 1943) Antoine'a de Saint-Exupery. Chopczyk, znaleziony przez autora - pilota na rodku Sahary,jest to go z innej planety, na ktrej kocha r, mylc, e jest jedyna na wiecie. Na Ziemi spotyka pustynnego lisa-feneka, ktry ofiaruje mu przyja tylko pod warunkiem, e zostanie przez niego oswojony: Ksi daje si ugry jadowitemu wowi i roztapia si w mroku nocnym, porwany nostalgi za sw planet i r - ju jedn z wielu. May lord - bohater tytuowy synnej ksiki dla dzieci (ang. Little Gord Fauntleroy, 1886, wyd. pol. 1889) pira pisarki ang. Frances Hodgson Bumett. 7-letni chopczyk Cedric Errol zdobywa serce swego "strasznego dziadunia", ktry wydziedziczy syna z lordowskiego tytuu i majtku za polubienie Amerykanki. Wiktoaskie cudowne dziecko ubrane w czarne aksamity z koronkowym konierem, potrzsajce zotymi lokami, nie budzi ju dzi sentymentalnych wzrusze, ale symbolizuje pewien Xix-wieczny typ ubranka chopicego a. piknego, rozpieszczonego, zniewieciaego chopczyka. Mie co w maym palcu - umie co, zna co doskonale, znakomicie si w czym orientowa.

Maestwo - Maestwa kojarz si w niebie wg Midrasz (zob.), Genesis Rabbah, 68 (ok. 550). Nie znaczy to oczywicie, e dusze w raju zawieraj maestwa, ale e maestwa zawarte na Ziemi s dla siebie z gry przeznaczone.

Maestwo morganatyczne - zawarte przez czonka rodu krlewskiego a. arystokratycznego z osob stanu niszego, ktra przez ten zwizek nie zmienia swego stanu ani, wraz z dziemi, nie dziedziczy tytuw, lenna itp. swego maonka; ze rdw. ac. (matrimonium ad) morganaticam dosi. '(maestwo na) poranny (podarek)', od st.-g.-nm. morgan 'poranek'. Nie e si - rada Biasa (zab.) z Prieny dana pewnemu czowiekowi, ktry pyta, czy ma si eni, czy te y samotnie. Bias odpowiedzia: "Na pewno wybierzesz sobie on adn albo brzydk; jeli adn, bdziesz si ni dzieli z innymi, jeli brzydk, ycie twoje stanie si nie do zniesienia; nie e si zatem." Portret maonkw Arnolfini - jeden z najsynniejszych obrazw wiata (1434) pdzla Jana Van Eycka, Londyn, Nat. Gall. Pena spokojnej symetrii scena rodzajowa z domowego ycia mieszczaskiego, zawierajca redniowieczn jeszcze symbolik sakramentu maestwa i stanowica apoteoz wiernoci maeskiej. Wielka tajemnica - maestwo, wg Biblii, List w. Pawa do Efezjan, 5, 28-32: "Kto miuje on swoj, miuje samego siebie ... Dlatego opuci czowiek ojca i matk swoj i zczy si z on swoj, i bd dwoje w jednym ciele. Jest to wielka tajemnica." Wze maeski - wzy maeskie, zwizek maeski. Zawizywanie takiego wza byo czci ceremoniau zalubin w staro. Rzymie; pan mody rozwizywa wze (ac. nodus Herculeus 'wze heraklejski') paska panny modej; zob. Pas (Rozpi pas).

Mambrino - w Orlandzie szalonym (1532) Ariosta krl mauretaski, ktrego zaczarowany zoty hem chroni waciciela od ran; hem ten zdobywa Rinaldo. W Don Kiszocie Cervantesa czsto mwi si o tym hemie; bohater spotyka cyrulika jadcego na ole i osaniajcego sw gow od deszczu midzian miednic; Don Kiszot wzi go za rycerza w hemie Mambrina i natarszy na balwierza zdoby na nim w czarodziejski hem (1, 4, 21).

Mamelucy - dawna egipska gwardia dworska, pierw. zoona z bracw-niewolnikw tureckich i kaukaskich, ktra opanowaa sutanat w latach 1210-1517, a zostaa ostatecznie wytpiona a. rozproszona w 1811; z arab. mamrk dos. 'niewolnik'.

Ma Mere L'oye - zob. Bajka (Bajki Babci Gski).

Mamertinus - zob. Wizienie (Carcer).

Mammon - Mamon, aram. dos. 'zysk; majtek' w Biblii oznacza pienidz jako boka. Ew. wg Mat., 6, 24: "Nie moecie suy Bogu i Mammonowi"; uk., 16, 9: "Mammon niesprawiedliwoci." W rdw. uosobienie chciwoci i skpstwa, demon wielbicych dobra doczesne, ponty i mamida wiata. Mamona - dobra materialne, bogactwo, zoto; art. pienidze, forsa; zob. te Mamuny.

Mamun - al-Mamun, 'Abu'I-'Abbas 'Abd Allah al-Ma'mun, ok. 786-834, sidmy kalif Abbasydw, drugi syn Haruna ar-Raszida, zwolennik wielkiej sekty racjonalistw (mutalizytw) i przyjaciel Persw, przeladowca ortodoksw. Dlatego panowanie jego miao przebieg burzliwy. Opiekun artystw i uczonych, zw. znajcych grek. Zaoy obserwatorium astr. w Bagdadzie, akademi medyczn oraz Dom Mdroci, Baj tal-Hikma, gdzie tumaczono dziea filozofw i uczonych gr. najz. arabski. Jego panowanie byo okresem rozkwitu kultury: pisa wwczas poeta Abu Tammam, al-Buchari wyda pomnikowy zbir tradycji relig., dziaa prawnik Ahmed ibn Hanbal.

Mamuny - mamony, w dawnych wierzeniach lud. ze duchy w postaci wysokich, chudych kobiet owinitych w biae pachty. Zabieraj poonicom nowo narodzone dzieci i ka sobie usugiwa; umiej take odmienia dzieci; kobieta, ktra bya suc mamuny, jeli powrci midzy ludzi, zostanie czarownic; zob. te Mammon.

Mam'zelle nitouche - zob. Nitouche.

Manannan - syn Lera, bg panteonu goidelskiego (gaelskiego), opiekun eglarzy i kupcw, temat wielu legend. Jego ulubionym miejscem bya wyspa Man, ktra jakoby miaa wzi swoj nazw od niego. Lokalna tradycja uczynia z niego z czasem trjnogiego olbrzyma, umieszczonego rwnie w herbie wyspy.

La Mancha - zob. La Mancha.

Mandaryn - europejska nazwa dostojnika i uczonego w Chinach cesarskich; z port. mandarin. Czerwony guz - zob. Czerwony. Dialekty mandaryskie - europ. nazwa grupy dialektw chiskich, z ktrych najwaniejsze s pekiski i nankiski, obejmujcej pn. i rodk. Chiny a do rzeki Jang-cy i niektre tereny na pd. od niej. Dziewi stopni mandaryskich - oznaczano nastpujcymi guzami na czapce: 1. rubin, 2. koral, 3. szafir, 4. nieprzejrzysty bkitny kamie, 5. kryszta, 6. nieprzejrzysta biaa muszla, 7. zoto rzebione, 8. zoto gadkie, 9. srebro. Gremium mandaryskie skadao si z 27 osb. Przy ich obiorze brano pod uwag: przynaleno do rodziny cesarskiej, dugotrwao suby, pikne uczynki, znajomo lit. klasycznej, zdolnoci, zapa, szlachetno, arystokratyczne pochodzenie. Zabi mandaryna - fr. tuer !e mandarin, formua wprowadzona przez Balzaka w powieci Ojciec Goriot (1834), obrazujca dany przez Rastignaca przykad skrupuu sumienia: czy zgodziby si wzbogaci pod warunkiem, e zabita zostanie nie znana mu osoba w dalekim kraju, np. jaki stary mandaryn w Chinach? Rastignac przypisuje ten przykad (niesusznie) J. J. Rousseau. Cudowny mandaryn - wg. A Csodalatos Mandarin, balet-pantomima w 1 akcie (prapremiera Kolonia 1926; wyst. wg. Budapeszt 1945; wyst. pol. Gdask 1960) Beli Bartoka; libretto: Menyhert Lengyel.

Mandeville - Bernard de Mandeville, 1670-1733, pisarz ang. pochodzenia hol., lekarz i myliciel spo.; zob. Bajka (o pszczoach). Sir John Mandeville - rzekomy autor ksiki podrniczej Podre Sir Johna Maundevile'a napisanej w po. Xiv w. po fr., t. na ac., ang., nm. i inne jzyki, niezwykle poczytnej w Europie (take w Polsce). Podre te maj uchodzi za sprawozdania z wasnych wdrwek Mandeville'a po krajach Wschodu, ale w rzeczywistoci s tylko kompilacj, g. z Williama z Boldensele, z brata Odoryka z Pordenone i z encyklopedii Speculum majus Wincentego z Beauvais (zob. Wincenty). Dzieo to w sposb ciekawy czy geografi i przyrodoznawstwo z pen cudw (fontanna modoci, zote mrowiska) fikcj.

Mandorla - w ikonografii chrzec. aureola w ksztacie migdaa (elipsy o ostrych kocach, owalu) otaczajca ca posta bstwa a: witego, zw. za Chrystusa a: Madonn w sztuce starochrzecijaskiej i rdw.; zarzucona przez malarzy Renesansu; w., 'migda (owoc)'.

Mandragora - lecznicza bylina rdziemnomorska o rozgazionym korzeniu (alrauna), przypominajcym posta ludzk, ktremu od staro. przypisywano wasnoci magiczne i ktry by tematem wielu legend i tradycji zwizanych z pochodzeniem roliny, jej waciwociami narkotycznymi, nasennymi, magicznymi i zwikszajcymi popd pciowy, a zw. powodujcymi zajcie w ci. Istnieje tradycja, e mandragora ronie tylko pod szubienic, rodzc si z sokw nasiennych wisielca; e dziaa jako lubczyk, jak czapka niewidka, e ujawnia ukryte skarby. Chocia w Korei uprawiano j na handel, to w rdw. Europie zrywano j potajemnie, w warunkach znacznego ryzyka: nie wolno byo roliny dotkn ani wasnorcznie wyrwa z ziemi. Trzeba byo przywiza j do ogona psa godzonego przez 3 dni. Gdy zwabiono go kawakiem misa, pies biegnc wyrywa mandragor, ktra wydawaa wtedy przeraliwy wrzask; pies gin od tego wrzasku, a amator roliny albo umiera, albo wariowa, jeli sobie na czas nie zatka uszu. Staroytni Grecy uywali tej roliny jako rodka znieczulajcego przy operacjach, a w jej wasnoci jako afrodyzjaku wierzyli tak mocno, e nawet Afrodycie dawano czasem przydomek Mandragoris. Bylin t zwano te rolin Kirke, wierzc, e wanie naparem z mandragory czarodziejka zamieniaa ludzi w zwierzta. We Francji alrauna udzielaa niewraliwoci na ciosy, przepowiadaa przyszo i wskazywaa metale podziemne, a czynia to jeszcze skuteczniej,jeli ubierano j w jedwabie, regularnie kpano i myto. Spoywana, stanowia rodzaj piguki koncepcyjnej; w tym charakterze wystpuje ju w Biblii, Gen., 30, 14-16, jako narzdzie zawiej intrygi; w Polsce, gdzie mandragora nie ronie, sprowadzano j za wielkie pienidze z zagranicy, czciej jednak przenoszono zwizane z ni wierzenia na swojskie roliny: pokrzyk i przestp; z gr. mandragras. Mandragora, czyli napj zapadniajcy - w. La Mandragola, komedia z canzonami (Rzym 1524, wyst. pol. Warszawa 1910) Niccolo Machiavellego (zob. Makiawel). Mody Callimaco uwodzi pikn i cnotliw Lukrecj, wiern on tpego prawnika florenckiego Nicii, marzcego tylko o dziecku. Callimaco, wystpujcy w charakterze lekarza, ktry zwalcza bezpodno za pomoc mandragory, dostaje si do oa Lukrecji dziki protekcji ochoczych rajfurw, m.in. jej matki i zakonnika Fra Timoteo. Mandragora - balet-pantomima (Warszawa 1920) Karola Szymanowskiego, w stylu commedia dell'arte; Krl, Kapitan i Doktor kochaj Kolombin, ktr wie uczucie z Arlekinem.

MAndricardo - w Orlandzie szalonym (1532) Ariosta syn Agricana, krla Tartarii. Przybywa do Europy w zbroi Hektora, aby zdoby miecz Hektora, Durandan (zob. Miecz), znajdujcy si obecnie u Orlanda, i pomci mier ojca; uprowadza Doralis, narzeczon Rodomonta; walczy z Orlandem bez rezultatu. Otrzymuje miecz, gdy Orlando w obdzie si go pozbywa, wreszcie ginie z rki Rogera.

Manele - ozdoby kobiece na rk, bransolety a. naramienniki; pot. drobiazgi osobiste, manatki, klamoty; z w. l. poj. maniglia 'rczka, trzonek; klamka', zdrobn. od mano 'rka'. Zabieraj swoje manele - (manatki, gaganki) i id si bawi sam(a).

Mane, Tekel, Fares - zob. Uczta (Baltazara).

Manewry jesienne - wg. Tatarjaras, nm. Herbstmanver, operetka (Budapeszt 1908, wyst. pol. Warszawa 1910) Emmericha Kalmana; libretto: Karl von Bakonyi i Robert Bodanzky; pierwsza operetka kompozytora. Ju w niecay rok po prapremierze grano j w Theater an der Wien, co zapewnio jej wielk popularno. Synna "piosenka huzarska" z refrenem: "Pjd, pjd, kotku biay, i causa daj!"

Manfred - imi germ., skand. forma nm. Manfried, st.-g.-nm. man +fridu, czowiek +pokj, schronienie'. Manfred - bohater tytuowy dramatu wierszem (1817) Byrona, nkany wyrzutami sumienia z powodu jakiej tajemniczej zbrodni, przebywa w sercu Alp, z dala od ludzi. Duchy wiata, ktre wzywa, mog mu da wszystko prcz upragnionego zapomnienia. Pojawia si duch ukochanej Astarte, za ktrej mier Manfred czuje si odpowiedzialny, i przepowiada mu zgon ju nazajutrz. Demonom, ktre si zgosiy po jego dusz, Manfred odmawia prawa do swej osoby, ale po ich znikniciu umiera. Manfred - poemat dramatyczny, opus 115 (1848-51), Roberta Schumanna, skadajcy si z piknej Uwertury (moe najlepszego utworu orkiestrowego Schumanna) i 15 numerw na sola, chr i orkiestr. Symfonia opus 58 (1885) P. Czajkowskiego. Oba utwory zwizane z dramatem Byrona.

Manhattan - jedna z piciu dzielnic Nowego Jorku, pooona gwnie na wyspie Manhattan, ok. 207km dugoci i 47km szerokoci w najszerszym miejscu, oddzielonej od ldu rzek Hudson od zach., East River (Rzek Wschodni) od wsch. i Harlem River od wsch. i pn.; z innymi dzielnicami i z New Jersey cz j liczne mosty, tunele i promy. Jest to najwiksze na wiecie skupienie wysokociowcw i najwaniejszy orodek flnansowy i dyspozycyjny kapitalizmu. Zob. te: Broadway; Carnegie Hall; Central Park; Columbia University; Empire (State Building); Greenwich (Village); Harlem; Lincoln (Center); Madison (Ave.; Square Garden); Metropolitan Museum ofArt;

Muzeum (Guggenheima; Sztuki Wspczesnej); Pity (Pita Aleja); Rockefel ler Center; SoHo; Times (Square); Wall Street. Nazwa od plemienia indiaskiego Manhattanw z algonkiskej rodziny jzykowej, mieszkajcych w Xvii w. na wyspie i wsch. brzegu Hudsonu. Holendrzy kupili od nich wysp w 1626, a w czasie wojen 1640-45 wytpili ich niemal doszcztnie. Manhattan - zbiornikowiec-lodoamacz amer. o wypornoci 115000 ton, pierwszy statek handl., ktry zdoby (1969) Przejcie Pn.-Wschodnie, aby otworzy drog morsk ze wschodu przez Cienin Ks. Walii do rde ropy naftowej na Alasce. Manhattan cocktail - koktejl z ytniej whisky, sodkiego wermutu, zazw. z dodatkiem "angielskiej gorzkiej" i z wini na dnie. Manhattan project - (wym. proudekt) ang., 'przedsiwzicie', amer. kryptonim programu zbudowania bomby jdrowej w czasie 2. wojny wiat.

Manicheizm - synkretyczny (czcy zasady mazdaizmu, chrzecijastwa, buddyzmu i gnostycyzmu), dualistyczny system relig.-filozoficzny, utworzony przez Maniego (Manesa, Manicheusza), Persa z Ekbatany, ok. 216-276, rozpowszechniony w cesarstwie rzymskim od Iii do Iv w., a pniej w rodk. i wsch. Azji, goszcy odwieczny konflikt dobra (duch, wiato) i za (materia, ciemno), Boga i Szatana, demonw i aniow, ktrzy zesali na wiat prorokw szerzcych prawdziw wiedz, takich, jak Abraham, Zaratustra (Zoroaster), Jezus, z ktrych Mani by ostatnim. Zostat on ukrzyowany przez fanatycznych magw ok. 276 ne. Wpywy jego widoczne s w pogldach albigensw, waldensw, bogomilw i patarenw.

Manieryzm - kierunek w plastyce midzy okresami penego Renesansu i baroku w sztuce w., od 1520 do 1590-1600. Znaczenie nazwy nie jest sprecyzowane, pochodzi od w. ntaniera 'styl indywidualny twrcy'. Manieryci nie studiowali natury, ale przetwarzali i naladowali perspektywy, skrty, proporcje, modelunek anatomiczny mistrzw pocztku wieku, zw. Michaia Anioa i Parmigianina.

Manifest - dawn. protest publiczny, skarga wniesiona do sdu w sprawie krzywdy osobistej; ordzie, odezwa wadzy zwierzchniej do narodu; deklaracja programowa partii polit., organizacji spo., grupy lit., art.; manifest okrtowy, dokument zawierajcy spis adunkw statku w danym rejsie; z ac. manifestus a. manufestus 'wzity rk; namacalny, jawny'. Manifest komunistyczny - podstawowy dokument teoretyczny midzynar. ruchu robotniczego, napisany przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, wyd. w 1848 w Londynie, ukazujcy histori jako dzieje kolejnych walk klasowych, w

ktrych nowe klasy przychodz na miejsce starych, skierowany bezporednio do proletariatu, ktry w rewolucji "nie ma nic do stracenia, prcz swych kajdan", i po raz pierwszy formuujcy przewodnie haso internacjonalizmu proletariackiego: "Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!" Manifest poaniecki - zob. Uniwersay (Uniwersa poaniecki).

Maniow - posta z galerii typw ukazanych w powieci Martwe dusze (zob. Martwy) Nikoaja Gogola; od nazwiska Maniowa utworzono w jz. ros. pojcie maniowszczina, oznaczajce czcz gadanin, bezpodne marzycielstwo, sentymentalizm ukrywajcy pustk duszy, bierny, niefrasobliwy, beztroski stosunek do rzeczywistoci, cechy Maniowa, ktre czyni z niego, wg niektrych, prawdziw karykatur "piknej duszy" (nm. die schne Seele) romantyzmu.

Manipu - kompania piechoty (zob.) w wojsku rzymskim w okresie wczesnej republiki, skadajca si z dwch centurii i liczca od 60 do 200 onierzy; na przeomie Iii i Ii w. pne. na miejsce manipuw wprowadzono kohorty; z ac. manipulus 'narcze; wizka'.

Manitu - Wielki Duch, jedno z bstw Indian algonkiskich, duch wadajcy siami natury; nadnaturalna sia, dajca moc duchom, bstwom i zjawiskom przyrody; por. Orenda.

Manko Kapak - legendarny zaoyciel dynastii Inkw w Peru. Wg najpopularniejszej wersji legendy, 4 bracia: Man ko Kapak, Ajar Anka, Ajar Kaczi i Ajar Uczu, mieszkali wraz z czterema siostrami: Mama Okjo, Mama Uako, Mama Ipakura i Mama Raua, w Pakkari-Tampu, 'gospoda witu'. Zebrali ssiednie plemiona, pomaszerowali do doliny Cuzco, pokonali mieszkajce tam plemiona i zaoyli pastwo Inkw. Wg innej legendy Manko Kapak by synem Soca, ktry wraz z on mieszka na wyspie jeziora Titicaca. Otrzyma od ojca lask ze zota z rozkazem wyruszenia na wdrwk i osiedlenia si w miejscu, gdzie laska zniknie w ziemi. Stao si to na wzgrzu nad miejscem, gdzie potem stano Cuzco.

Manliusz - rz. patrycjuszowskie nazwisko rodowe. Manliusz Kapitoliski - Marcus Manlius Capitolinus, konsul w Iv w. pne. Wg rzymskiej tradycji, po zajciu Rzymu przez Gallw (zob. Brennus), broni twierdzy kapitoliskiej i obudzony przez gsi (387) powicone Junonie

(zob. G), odpart niespodziany szturm nocny. Wtedy te otrzyma przydomek Kapitoliski. Jest to prawdop. mit etiologiczny, majcy wyjani przydomek noszony przez jedn z gazi rodu Manliuszw, zamieszkujc Kapitol jeszcze przed najazdem Gallw. W kryzysie powojennym Manliusz prawdop. popar plebs przeciw Kamillusowi (zob.), a moe nawet prbowa rewolty, w ktrej zgin. Wg legendy mia zosta strcony ze Skaly Tarpejskiej, a potomkowie rodu nie uywali odtd imienia Marcus. Manliusz Torkwatus - Titus Manlius Torquatus; tradycja lud. i fantazja kronikarzy uczynia go wcieleniem cnoty i dyscypliny rzymskiej. Mia zabi w pojedynku olbrzymiego Galla i zabra mu ulubion ozdob szlachty celtyckiej - zoty acuch na szyj (ac. torgues), zyskujc w ten sposb przydomek Torkwatus (361 pne.). Jest to prawdop. mit etiologiczny, usiujcy wyjani pochodzenie przydomka jednej z linii rodu. By dwukrotnie dyktatorem i trzykrotnie konsulem; w 340 wraz z Decjuszem (zob.) pokona Kampanw i Latynw w bitwie pod Trifanum. Przed bitw wydano zakaz wyjedania na harc z Latynami; jednak syn Manliusza, wyzwany przez jednego z latyskich rycerzy, ruszy do walki z nim, zabi go i przywiz ojcu zdobyte tupy; ojciec kaza go straci. Std okrelenie "rzdy manliaskie" stao si synonimem rzdw bezwzgldnych i surowych.

Manna - b. drobna kasza z pszenicy; manna niebieska, wg Biblii, Ex., 16, 4-36, jado spuszczane przez Boga z nieba co dzie (w pitki w dwjnasb, w sabat wcale nie) w czasie 40 lat wdrwki Izraelitw po pustyni Synaj. Manna bya, wg Biblii, "jako ziarno kolendra biaa, a smak miaa placka z miodem". Ten dugotrway cud usiowano wyjani racjonalnie, utosamiajc mann z sokiem tamaryszku bd ze sodk wydzielin rnych owadw yjcych na krzewach pustytmych, bd z krusznic jadaln (porostem mannowym, dawn. misecznica). Manna w. Mikoaja z Bari - (zob. Mikoaj) nazwa trucizny bez barwy i zapachu, sprzedawanej przez notoryczn trucicielk w. z Xvi w., Tofan, ktra przyznaa si do otrucia przeszo szeciuset osb ow "wod Tofany", w. Acgua Tofana. ywi si mann bo - (a. niebiesk) y nie wiadomo z czego, bez staych rodkw utrzymania; nie dojada.

Manneken-pis - fontanna ze synn figurk siusiajcego chopczyka, brz Jerome Duquesnoy (1619) w Brukseli. Chopczyk, ulubieniec mieszkacw i turystw, przystrajany bywa, zalenie od rocznic i in. okolicznoci, w rne kostiumy i mundury.

Manoa - zob. EI Dorado.

Manon Lescaut - (wym. man lsko) bohaterka tytuowa powieci psychologicznej Historia Manon Lescaut i kawalera Des Grieux (osobne wyd. 1733, t. pol. 1881) abbe Prevosta, 7. tom jego Pamitnikw dobrze urodzonego, fr. Memoires d'un homme de qualite, bdca wcieleniem Pikna ("jej urok by nie do opisania... bya pena takiej delikatnoci i sodyczy... jak sama Mio") tak pozbawionego moralnoci i staoci uczu, tak beztrosko, frywolnie nie rozrniajcego dobra od za, e swym brakiem skrupuw sprawiajcego nieodparte wraenie niewinnoci. 17-letni kawaler des Grieux, utalentowany i wietnie zapowiadajcy si student filozofii, spotyka j, gdy wbrew jej chciom maj j odda do klasztoru, zakochuje si w niej desperack miioci i porywa j. Namitno prowadzi go przez szereg cikich przej i upokorze; aby zaspokoi jej kaprysy i kosztowne wymagania, mimo jej licznych zdrad, kradnie, kamie, zapoycza si, dostaje si do wizienia, idzie z ni na wygnanie, ciko rani w pojedynku o ni syna gubernatora Luizjany. Wreszcie Manon umiera z wyczerpania w jego ramionach na pustyni, dokd uciekli przed konsekwencjami pojedynku. Des Grieux wraca do Europy - cikie przeycia uczyniy z niego dojrzaego czowieka. Manon - opera (Pary 1884, wyst. pol. Lww 1901) Julesa Masseneta; libretto: Henri Meilhac i Philippe Gille wg abbe Prvosta; dziki tej operze Manon staa si postaci populam na caym wiecie, ale spycon w porwnaniu z oryginaem, sentymentaln i banaln. Manon Lescaut - dramat liryczny (Turyn 1893, wyst. pol. Warszawa 1895) Giacomo Pucciniego; libretto: kompozytor oraz G. Ricordi, M. Praga, D. Oliva i L. Illica wg abbe Prevosta; pierwsze dzieo kompozytora, ktre stao si pocztkiem jego wiatowej kariery, znacznie wierniejsze ksice abbe Prevosta ni dzieio Masseneta i gbiej rysujce do mroczny w gruncie rzeczy charakter heroiny.

Manowce - (l.mn. od manowiec) droga boczna, bdna; przen. nieprawa, niewaciwa, nieuczciwa, wykrtna, pena wybiegw; bezdroe, wertepy.

Manru - opera (Drezno 1901, wyst. pol. Lww 1901) Ignacego Paderewskiego, lihretto: Alfred Nossig wg powieci Chata za wsi J. I. Kraszewskiego; pierwsza opera polska w rodzaju porednim midzy oper a dramatem muzycznym, gdzie partie orkiestry traktowane s na sposb symfoniczny, z motywami przewodnimi.

Le Mans - (wym. l ma), miasto nad rzek Sarthe w pn.-zach. Francji;

grd galijski, orodek Cenomanw, pn. rzymska twierdza Suindinum, od Iv w. siedziba biskupstwa; najstarsza we Francji karta swobd w 1039; w 1793 i 1799, w okresie wojen wandejskich orodek rojalistycznych powsta szuanw przeciw Rewolucji Fr. Katedra - romasko-gotycka; pierwsza budowla ok. 1085; nowa ok. 1145; w 1215-54 dobudowano do starszego korpusu naw picionawowy chr katedralny z podwjnym obejciem i siedmioma promienistymi kaplicami; uki przyporowe rozwidlone w ksztacie litery Y; emaliowana pyta grobowa Gotfryda Plantageneta ok. 1145.

Mansion House - (wym. manszn haus) oficjalna rezydencja urzdujcego Lorda Mayora Londynu zbudowana midzy 1739 i 1752; sala bankietowa zw. Egyptian Hall.

ai-Mansur - zob. Almanzor.

Mantelzak - dawn. tumok podrny, toboek; sakwa skrzana w siodle; z nm. Mantelsack 'tumok; zawinitko'; Mantel 'paszcz'; Sack 'worek'.

Mantineja - w staro. miasto gr., stolica wsch. Arkadii na Peloponezie; w 418 pne. krl Sparty Agis odnis tu zwycistwo nad Argos, Atenami i Elid; w 362 Epaminondas pokona tu Spartan po raz ostatni; w 223 miasto zburzone przez Zwizek Achajski i odbudowane przez Antygona Dosona jako Antigoneja. Dawn nazw przywrci mu dopiero w 1. po. Ii w. ne. rz. cesarz Hadrian. W 207 pne. odnis tu zwycistwo nad Spart Filopojmen, wdz Zwizku Achajskiego. W odrnieniu od innych obwarowanych miast gr. Mantineja staa porodku rwniny.

Mantolet - mantelet, mantelecik, w Xvii-Xix w. krtka pelerynka damska, zazw. z kapturem; pelerynka uywanajako wierzchni ubir chrowy przez niektrych duchownych; z w. manteIetta zdrobn. od mantella 'paszcz damski'.

Mantra - zob. Om.

Mantua - w. Mantova, miasto na Nizinie Lombardzkiej w pn. Woszech, nad rzek Mincio, dopywem Padu. Bard (a. abd) mantuaski - Wergiliusz, rodem z Andes koo Mantui. Kapitulacja mantuaska - Na wiosn 1799 r. Ii legia legionw polskich we Woszech, utraciwszy w bitwie z wojskami Ii koalicji pod Magnano dwie trzecie stanu, zamknita zostaa wraz z Francuzami w Mantui, ktr oblegaa armia austriacka. Przy kapitulacji Francuzi podstpnie wydali Polakw Austriakom, ktrzy przemoc wcielili legionistw do swojej armii. Palazzo del Te synna manierystyczna willa Gonzagw, 1524-35, budowla i dekoracje wntrz (liczne freski) Giulia Romano; Sala Gigantw; wystrj malarski jednej z sal pozoruje walce si mury, "temat ruiny", wnoszcy ulubiony przez barok element dynamiki i niepokoju. San Andrea - bazylika projektu L. B. Albertiego zbud. 1472-94, transept, kaplice obejcia chru, prezbiterium i krypta 1597-1600, kopua nad przeciciem si naw, projektu Filippa Juvary, 1732-82; jednonawowe wntrze sklepione beczkowo, z 5 kaplicami po kadej stronie nawy. Alberti, wzorujc si na antycznej bazylice Konstantyna i termach Karakalli, stworzy jedn z najsynniejszych budowli renesansowych, majc wielkie znaczenie dla rozwoju architektury renesansu i baroku.

Mantyka - (1) mantyka. dawn. sakwy, mieszek, podwjna torba (ebracza) przewieszona przez rami; dawn. ebractwo, ebrak, dziad, nudziarz, zrzda, tetryk, mczybua, burczymucha, pia, maruda, glda, ledziennik; z ac. mantica 'worek, sakwa'.

Mantyka - (2) wrbiarstwo, sztuka przepowiadania przyszoci; z gr. mantike.

Manu - (1) mit. ind. praojciec ludzkoci, emanacja Brahmy, ocalony, jak Noe, z potopu, jeden z cztemastu kolejnych Manu, tworzcych ad wiata w poszczeglnych erach trwajcych po cztery miliardy lat kada.

Manu - (2) rzekomy twrca (ktry y nie wiadomo kiedy: Xii w. pne: Iii w. pne.?) indyjskiej ksigi Manu (kodeksu Manu), traktujcej o etyce, prawach, porzdku spo., stworzeniu wiata i wdrwce dusz.

Manua - dawn. ksika podrczna, brulion, notatnik; klawiatura wieloklawiaturowego instrumentu muz., np. organw; z ac. manualis 'rczny' od manus 'rka'.

Manutius Aldus - zob. Aldyny.

Many - u staro. Rzymian pierw. og zmarych, czczony zbiorowo, uwaany za nieprzyjazny yjcym i diatego nazywany eufemistycznie manes 'dobrotliwi'; dusze przodkw; dusza osoby zmarej; std napisy na nagrobkach: DMS-Dis Manibus Sacrum 'powicone manom' zmarego; miejsce pobytu zmarych i bstwa nim wadajce.

Maka - dawn. lewa rka, lewica; dzi jeszcze tylko w wyraeniu: "Zay kogo z maki", dawn. 'przerzuci niespodzianie bro sieczn z prawej rki do lewej dla zadania ciosu; oszuka, wyprowadzi w pole, podej podstpnie'; z w. manca 'lewa rka'; manco 'lewy; wadliwy'; mancare 'brakowa', z czego nasze manko, makut i mankament; por. Na odlew.

Marat Jean-Paul - 1743-93, rewolucjonista fr., ur. w Szwajcarii, studiowa medycyn w Anglii, praktykowa jako lekarz w Londynie i Paryu, by autorem cennych prac naukowych, m.in. medycznych. Po wybuchu Rewolucji Fr. rzuci nauk dla polityki, sta si jednym z najbardziej zapalczywych dziennikarzy rewolucyjnych, uwaa si za apostoa Wolnoci. Zaoy pismo "Ami du Peuple" (fr., 'Przyjaciel Ludu', zob. Przyjaciel), w ktrym zaciekle atakowa monarchi i potencjalnych zdrajcw rewolucji, czym zdoby sobie mir u sankiulotw i wystawi si na przeladowania. Jako deputowany z Parya w Konwencie (i w swoim pimie) gromi yrondystw, pochwala "masakry wrzeniowe" 2-5 Ix 1792, wzywa do nasilania terroru. W czasie gdy ukrywa si przed przeladowaniami w kanaach Parya, nabawi si choroby skry; wynikajce z niej cierpienia agodziy tylko ciepe kpiele. Po wydarzeniach, ktre spowodoway upadek yrondy, a w ktrych bra czynny udzia, przybya do Parya 25-letnia fanatyczka, Charlotte Corday z Normandii, przepeniona dz zemsty za klsk yrondystw. 13 Vii 1793 wkrada si do mieszkania Marata i zasztyletowaa go w kpieli; zgilotynowano j w 4 dni pniej. May Marat - opera (Rzym 1921) Pietro Mascagniego, libretto: G. Forzano. Mczestwo i mier Jean-Paul Marata... - dramat (Berlin 1964, wyst. pol. Pozna 1967) Petera Weissa; teatr (szpitala psychiatrycznego) w teatrze; konflikt midzy ide rewolucyjn i kracowym indywidualizmem.

mier Marata - obraz (1793) Jacques Louis Davida, hod zoony przyjacielowi, ofierze fanatyzmu, przyjacielowi ludu; Broksela, Mus. Royaux des Beaux-Arts. Drzeworyt Edvarda Muncha, Brema, Kunsthalle.

Maraton - w staro. Grecji miejscowo na pn.-wsch. wybrzeu Attyki, pooona na yznej rwninie, gdzie w 490 pne. Ateczycy pod dowdztwem Miltiadesa pokonali Persw pod Artafemesem i Datisem, g. dziki przewadze hoplitw w walce wrcz, kadc tym zwycistwem podwaliny potgi Aten. Do dzi zachowa si kurhan, bdcy mogi 192 polegych Ateczykw. Maraton - bieg maratoski, dyscyplina sportowa rozgrywana w terenie na trasie 421957m, wprowadzona na olimpiadzie ateskiej w 1896 w zwizku z legend goszc, e onierz gr. wysany do Aten z wieci o zwycistwie pod Maratonem przebieg w penej zbroi ca drog (przeszo 427km), krzykn: "Zwycistwo!", i pad martwy z wyczerpania. Maraton - populamy niegdy wiersz (1845, wyd. 1847). Kornela Ujejskiego, bdcy przejrzyst aluzj hist. do aktualnej sprawy walki o niepodlego Polski.

Marble arch - zob. uk triumfalny.

Marburg an der Lahn - miasto nad rzek Lahn, dopywem Renu, w Hesji (RFN), wymienione po raz pierwszy w 1138. Artykuy marburskie - tezy przedstawione przez Marcina Lutra w czasie dysputy religijnej na zamku marburskim 1-3 X 1529 midzy Lutrem, Zwinglim i Melanchtonem, ktre posuyy za podstaw augsburskiego (zob.) wyznania wiary. Elisabethkirche - halowy koci w. Elbiety, 1235-83, najwczeniejsza budowla penego gotyku w Niemczech; dwie smuke wiee fasady ukoczono w 1360; cenne wyposaenie wntrz, m.in. witrae, relikwiarz w. Elbiety z Xiii w., synna rzeba Pietd, ok. 1350. Szkoa marburska - jedna z gwnych szkI filozoficznych neokantyzmu: H. Cohen, P. Natorp, E. Cassirer.

Marcel - gwna posta, a zarazem narrator cyklu powieciowego W poszukiwaniu straconego czasu (1913-27) Prousta. O imieniu jego dowiadujemy si dopiero w poowie cyklu, jego nazwiska autor nie zdradza. Pod wieloma wzgldami ycie jego przypomina biografi autora.

Marceli - ac. Marcellus, l.mn. Marcelli, plebejski, pniej patrycjuszowski rd rz., odgazienie rodu Klaudiuszw; imi mskie, fr. Marcel, w. Marcello; zob. Miecz (Rzymu).

Marchot - Marolf, Marchiandus, Marcolphus, nm. Markolf, 'imi w.; sjka, ptak przedrzeniajcy gosy'; bohater apokryficznej opowieci lud. pochodzenia ydowskiego, popularnej w rdw., majcej charakter budujcego dialogu religijnego, ktra w Xii w. przeksztacia si w utwr humorystyczny o sprytnym i rubasznym prostaku patajcym figle "mdrcowi Paskiemu" na tronie. W Xvi w. wydawano t opowie jako (ac.) Disputationes quas dicuntur habuisse inter se mutuo rex Salomon skpienzissimus et Marcolphus facie deformis et turpissimus, tamen- ut Jertur- eloquentissi- mus. Wyda j w 1521 w Krakowie Hieronim Wietor w znakomitym przekadzie Jana z Koszyczek pt. Rozmowy, ktre mia krl Salomon mdry z Marchotem grubym a spronym, a wszako, jako o nim powiedaj, barzo zwymownym, z figurami (obrazkami) i gadkami (zagadkami) miesznymi. Rubaszny a chytry wieniak w rozmowie z mdrcem zapdza go sprytnie i bezczelnie w kozi rg. Krl zadaje prostakowi szereg zagadek, ktre ten rozwizuje, wystawiajc mdrca na pomiewisko. Rozpuciwszy pogosk, e krl chce wprowadzi poligami, doprowadza do ataku kobiet na Salomona. Skazany za szubienic, prosi krla o pozwolenie wybrania sobie drzewa na ni, nie moe znale odpowiedniego i unika w ten sposb powroza. Marchot gruby a sprony - jego narodzin, ycia i mierci misterium tragikomiczne (1920, wyst. Lww 1934) Jana Kasprowicza. Syna poetowego narodziny - wiersz (1917) Juliana Tuwima.

Marcin - imi ac. Martin(us), rozwinite z Martius 'marsowy, dotyczcy rz. boga wojny, Marsa'. Jak w potrzebie: mj Marcinku, prosz ciebie; gdy potrzeba przeminie: suchaj, chamie Marcinie - przys. Marcinek, Marcin - imi diaba najczciej wymieniane w dawnych polskich procesach czarownic. Olszowy Marcin - pokraka, grubianin, cymba. Uczy Marcin Marcina, a sam gupi jak winia - przys.

Marcin Krl z urawicy - Marcin Polak z Przemyla, Martinus Rex de Peremislia, ok. 1422-przed 1460, matematyk, astronom, doktor medycyny, lekarz, nazywany Rex in medicinis ac., 'krl medycyny', autor Opus geomerriae (ok. 1450), pierwszej w Polsce geometrii praktycznej. Pierwszy w Polsce posikowa si nowoczesnymi zwizkami trygonometrycznymi.

w. Marcin z Tours - ok. 316 - ok. 397, syn legionisty rzymskiego, pustelnik pod Poitiers, organizator najstarszego klasztoru w Galii i in. klasztorw, biskup Toms od 371, aposto Galii, jeden z najpopularniejszych witych Francji, patron oberystw i pijakw, otoczony legendami zaczerpnitymi g. z jego najstarszego ywota Vita Sancli Marlini, spisanego ok. r. 400 przez jego ucznia, Sulpiciusa Severusa. Legenda przedstawia go jako legionist rz. penego miosierdzia, ktry ujrzawszy nagiego ebraka u bram miasta, rozerwa swj paszcz na p i poow nakry nieszczsnego. Teje nocy ukaza mu si we nie Chrystus nakryty ow poow paszcza, co spowodowao nawrcenie Marcina. Jego wito (11 Xi) zwizane jest z wieloma obyczajami lud. we Francji i w in. krajach, take w Polsce. G w. Marcina - Na w. Marcina, kiedy gsi s najsmaczniejsze i najtuciejsze, a chopi skadali z nich panom danin, objadano si gsin bez miary. Wg legendy g tak dokuczya w. Marcinowi, e kaza j zabi i spoy na koacj, od czego umar; odtd g jest mu "powicana" na w. Marcin. Obyczaju tego dotycz liczne przysiowia, jak: "Na Marcina g do komina", "wito Marcina duo gsi zarzyna" itd., wrono te o nadchodzcej zimie z wygldu koci piersiowej zjadanej gsi. Marcinowe ytko - diaba warte wszytko - jako spnione, podobnie jak owies siany na w. Jana 24 Vi a. trawa koszona na w. Michaa 29 Ix. Starszy Pan Bg ni wity Marcin - dostojniejszy, czcigodniejszy. wity Marcin na biaym koniu jedzie - w niegu, rzekomo zapowied ostrej zimy. Plastyka: w. Marcin wyobraany jako konny legionista rz. (a. jako biskup) dzielcy si paszczem z ebrakiem, na mozaikach starochrzec., w sztuce rdw. i nowoytnej: G. David, J. Fouquet, El Greco, Van Dyck, J. Jordaens.

Marcin z Urzdowa, ok. 1500-73, ksidz, botanik i lekarz, profesor Akademii Krakowskiej, w 1563 kanonik sandomierski, lekarz hetmana Jana Tamowskiego; autor Herbarza polskiego (zob. Herbarz).

Marcinkowski - (Martin) Filip Maurycy, ok. 1785-1854, genera, rodem z

Warszawy, suy w 1803-07 w brytyjskiej flocie wojennej, m.in. bra udzia w bitwie pod Trafalgarem; walczy o wolno narodw Ameryki ac., bra udzia pod Simonem Bolivarem w szturmie na Cartagen jako dowdca korpusu, a od 1815 dowodzi oddziaami ochotnikw przybyych z Europy.

Marco Polo - zob. Polo.

Mardi Gras - (wym. gra) fr., dos. 'Tusty Wtorek', ostatni dzie karnawau (przed rod popielcow) we Francji obchodzony rnymi zabawami, por. Fasching; karnawa w Nowym Orleanie (Luizjana), najwikszy i najbarwniejszy w USA, trwajcy kilka dni, ktremu towarzysz bale i pochody z pochodniami; podobne obchody w Mobile (Alabama) i in. miastach.

Mardocheusz - Mardochaj, Mordechaj, bohater biblijnej Ksigi Estery; zob. Estera.

Mardana - zob. Ali Baba.

Marek - imi ac. Marcus od boga Marsa (zob.). Krl Marek - ang. King Mark, w legendzie arturiaskiej krl Kornwalii, m Izoldy (zob. Tristan), posta tragiczna i szlachetna, zw. u Gotfryda ze Strasburga, mimo niegodnej sytuacji zdradzonego ma; w Morte Darthur Malory'ego natomiast jest to zdradziecki tchrz, dybicy na ycie Tristana. Ksidz Marek - Marek Jandoowicz, ok. 1713-1804, karmelita, jeden z przywdcw konfederacji barskiej, posta osnuta legend szlacheck, przedstawiajc go jako wrbit i cudotwrc; temat licznych utworw lit. Ksidz Marek bohater tytutowy dramatu (1843) J. Sowackiego; wyidealizowana posta mistycznego proroka, pomiennego patrioty, przywdcy narodu, witego niemal. Nocny Marek - kto, kto w nocy pracuje, studiuje a. wczy si noc po ulicach, po lokalach. Poszed Marek na jarmarek, kupi sobie o, postawi j pod stodo, ukrad mu j kto; zlitowali si ssiedzi, uradzili co, poszed Marek na jarmarek, kupi drug o... itd. z kolejn numeracj dalszych osi, art. niby ludowy wierszyk bez koca; art. o nie koczcym si opowiadaniu a.

zaatwianiu sprawy. Tuc si jak Marek po piekle - zob. Pieko.

Marek Aureliusz - Marcus Aurelius Antoninus, 121-180, cesarz rz. od 161, jeden z najbardziej wyksztaconych ludzi swego czasu. Gdy wstpi na tron, caa Italia i wszystkie prowincje ujrzay w nim ziszczenie si marzenia Platona o krlu-filozofie. Na nieszczcie sawa jego jako filozofa i dugi okres pokoju pod Hadrianem i Antoniusem zachciy do buntw wewntrz granic pastwa i omieliiy plemiona germaskie i sarmackie do napaci. Wbrew swym pokojowym tendencjom Marek, uzdolniony dowdca, musia prowadzi dugotrwae wojny, ktre cho nieodmiennie zwyciskie, nie potrafiy jednak zaegna germaskiego niebezpieczestwa; po raz pierwszy uy on jednych plemin germaskich do obrony granic przed innymi Germanami, co stao si z czasem niezbdn, ale w kocu zgubn dla Rzymu praktyk. Wojska walczce na Wschodzie sprowadziy na Rzym i prowincje zaraz, ktra osabia kraj i wyludnia cae okolice. Prawo Marka i lojalno w stosunku do Lucjusza Werusa (ktrego uczyni wspwadc - precedens ten mia si kiedy fatalnie odbi na sile i spoistoci cesarstwa) i Kommodusa (ktrego naznaczy w 177 wsprzdc, a pniej nastpc) daa ze skutki: obaj okazali si niegodni tych nominacji; zob. te Matka (obozw). Kolumna Marka Aureliusza - na Piazza Colonna w Rzymie, zbud. w kocu Ii w. ne. na cze jego zwycistw nad Germanami. Wzorowana na kolumnie Trajana, z pasem reliefowym obiegajcym 30-metrowy sup, przedstawiajcym czyny wojenne cesarza w 116 scenach. Na szczycie, na miejscu posgu cesarza, postawiono w Xvi w. posg w. Pawa. Pomnik Marka Aureliusza - jedyny posg konny wadcy antycznego Rzymu, zachowany tylko dziki nieporozumieniu, bo wzity za pomnik chrzec. cesarza Konstantyna Wielkiego; gdy nieporozumienie si wyjanio, zapa do niszczenia dzie sztuki pogaskiej zdy ju min; posg ze zoconego brzu, postawiony na Kapitolu w Rzymie ok. 164 r.; por. Gattamelata (Pomnik), Poniatowski Jzef (Pomnik); por. te. Dziady, cz. Iii, Ustp, Pomnik Piotra Wielkiego, 32-56, Mickiewicza. Rozmylania - gr. Ta eis heautn 'sobie samemu', dziennik pisany przez Marka Aureliusza po grecku, prawdop. w cigu ostatnich 10 lat ycia, w rnych okolicznociach, take na wojnie, w obozach, gdzie Marek spdzi wiele lat. Rzecz nie przeznaczona do publikacji, zachowana dla potomnoci niemal cudem, ogoszona drukiem (po gr.) po raz pierwszy w 1599 w Zurychu (wyd. pol. 1913). Cesarz zawar w tym dziele pogldy filozoficzne, reprezentatywne dla pnego stoicyzmu eklektycznego. Ideaem jego byo ycie zgodne z natur. Mimo swego egalitaryzmu da, aby kady na swym przez los wyznaczonym miejscu - czy niewolnik, czy cesarz - spenia, jak najlepiej potrafi, swoj rol, kierujc si wobec blinich sprawiedliwoci i humanitaryzmem. Dzieo to wywaro znaczny wpyw na czytelnikw, poczwszy od cesarzy Justyniana i Juliana, a do Petrarki i Fryderyka Ii Pruskiego.

Niestety, stoicka "samowystarczalno" okazaa si grona dla cesarstwa, nie popieraa szerokiego dowiadczenia administracyjnego opartego na osobistych kontaktach, potgowaa biurokracj. Ostatnie sowa Marka Aureliusza - obraz E. Delacroix, Pary, Luwr.

w. Marek Ewangelista - zm. ok. 74, Jan Marek, ucze i wspmisjonarz w. Piotra, Pawa i Barnaby. Wg tradycji autor Ewangelii wg Marka, ktra bya streszczeniem mw w. Piotra, spisanym na prob gminy rzymskiej. Wg pniejszych legend zaoycieI i biskup gminy chrzec. w Aleksandrii, gdzie mia ponie mczesk mier; zwoki jego przewieziono do weneckiej bazyliki w. Marka wzniesionej specjalnie w 829-32 jako relikwiarz dla nich; zob. te Ewangelia (Ewangelici); Lew (Skrzydlaty lew); Wenecja (Bazylika w. Marka). Obrazy: m.in. Fra Angelico, Durer, Bllini, Carpaccio, Tycjan, Lucas van Leyden, Tintoretto, Jordaens. Pasja wg w. Marka - oratorium (1731) J. S. Bacha, fragment.

Marek Kurcjusz - zob. Kurcjusz.

Marengo - wie w pobliu (dzi przedmiecie) Alessandrii w Piemoncie (pd.-zach. Wochy), gdzie 14 Vi 1800 rozegraa si sawna bitwa midzy wojskami fr. pod dowdztwem Bonapartego a Austriakami dowodzonymi przez Michaela Melasa. Melas by ju bliski zwycistwa, gdy przybya dywizja gen. Louisa Desaix (ktry poleg w bitwie) i zmienia cakowicie obraz sytuacji; rozgromieni Austriacy cofnli si do Mincio.

Margawse - Morgause, w legendzi arturiaskiej krlowa, ona krla Lota; synami jej byli rycerze: Gawain, Gareth, Gaheris i Aggravaine. W Morte Darthur (ok. 1469) Malory'ego synem jej jest te Sir Modred, ojcem jego za krl Artur. Gaheris ucina jej gow znalazszy j sam na sam z kochankiem, Lamerokiem."

Margrabia - margraf tytu niektrych ksit nm.; markiz; zob. Diuk; z nm. Markgraf.

Marguerite Gautier - zob. Dama (kameliowa).

Margutte - polbrzym, arok, szubrawiec, wspaniay kompan i wierny przyjaciel Morganta (zob.) w poemacie Luigi Pulciego. Prototyp Rabelaisowskich olbrzymw, Gargantui i Pantagruela, nazywany "pierwszym i najwikszym skoczonym otrem w literaturze".

Maria - z hebr. Miriam, imi Matki Jezusa Chrystusa, nie nadawane w Polsce przez setki lat, bo uwaano by to za brak szacunku dla Matki Boskiej, za obraz lub nawet witokradztwo, podobnie jak dzi nie nadaje si w Polsce - inaczej ni w Hiszpanii - imienia Jezus. Ksiniczka ruska Maria, crka wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza, wychodzc za Kazimierza Odnowiciela otrzymaa dlatego inne imi - Dobronega (zob.). Dugosz, piszc o mierci Marii, krlowej wg., siostry krlowej Jadwigi, dodaje: "Nie godzi si adnej niewiecie... przybiera imienia Marii." Jednak przybyym z Francji w Xvii w. Marii Ludwice i Marysiece, krlowym polskim, nie zmieniano ju imienia. Protestanci polscy zaczli go uywa w 2. po. Xvi w., a katolicy w po. Xviii w.; z czasem (m.in. po Mickiewiczowskiej Maryli i Marii Malczewskiego) Maria staa si jednym z najpopularniejszych imion polskich a do lat 30. Xx w.; odtd nadaje si je, zw. w miastach, coraz rzadziej; por. Ave Maria; Bogurodzica; Madonna; Magnificat; Marta; Matka (Boska). Koci Mariacki - zob. Krakw.

Maria - bohaterka tytuowa pierwszej polskiej romantycznej powieci poetyckiej, "powieci ukraiskiej" (1825) Antoniego Malczewskiego, osnutej na wydarzeniach z koca Xviii w., gdy magnat Franciszek Salezy Potocki, uwaajc, e syn jego popeni mezalians enic si z Gertrud Komorowsk, nasa na ni swych ludzi, ktrzy j utopili. Autor przenis akcj w Xvii w., czasy wojennego zamtu, osnuwajc j byronowsk atmosfer poetyckiej beznadziei i smutku w melancholijnym i niezwykym krajobrazie rodzimej egzotyki ukraiskiej. I pusto - smutno - tskno, jak gdy szczcie minie, I pusto - smutno tskno w bujnej Ukrainie. 1466-67. Maria - opera (1904) Henryka Melcera wg Malczewskiego. Opera (1906) Romana Statkowskiego wg Malczewskiego.

Maria - wg tradycji muzum. niewolnica koptyjska, ktr Mahomet otrzyma

w podarunku od pewnego kupca aleksandryjskiego i przyj do swego haremu. Obdarzya go jedynym mskim potomkiem, Ibrahimem, ktry jednak wkrtce umar. Jedna z czterech "niezrwnanych kobiet" islamu; zob. Cztery.

Maria Antonina - Marie Antoinette, 1755-93, krlowa Francji od 1774, przedostatnia z 16 dzieci cesarzowej Marii Teresy i cesarza n.-nm. Franciszka I, polubia w wieku lat 15 delfina, pniejszego Ludwika Xvi. Nieszczliwa w maestwie przez 7 lat nie skonsumowanym z powodu znieksztacenia, ktre Ludwik pozwoli sobie zoperowa dopiero po usilnych namowach swego szwagra, Jzefa Ii, lekkomylnie rzucia si w wir zabaw. Niestarannie wyksztacona, ale pena wieej urody mimo habsburskiej wargi i takiego nosa, otaczaa si kompromitujcymi j gupcami i rozpustnikami, trwonic coraz wicej pienidzy; czynio to "Austriaczk" coraz bardziej niepopularn. Gwnym jej doradc by ambasador austriacki, pomawiano j wic o knucie spiskw na korzy Austrii. Niewtpliwie jednak Maria Antonina niewiele rozumiaa z tego, co si dziao w jej przybranej ojczynie; jej wpyw na decyzje krla w pierwszych dwu latach rewolucji oceniano przesadnie. Wraz z krlem przewieziono j z Wersalu do Parya (1789); pokrzyowano jej prb ucieczki z rodzin w 1791. Gdy wybucha wojna z Austri, Maria, identyfikujc interesy dynastii z interesami Francji, zdradzia Austriakom fr. plan kampanii; oskarzona o zdrad, osadzona zostaa wraz z krlem w Temple (1792), a po straceniu krla uwiziona w Conciergerie, skazana na mier przez Trybuna Rewolucyjny i cita. W ostatnim okresie ycia "Wdowa Capet", jakj szyderczo przezwano, okazaa niemao hartu, odwagi i godnoci; zob. te Madame (Deficit); Veto. Jeli nie maj chleba, niech jedz ciastka - fr. s'ils n'ont pas de pain, qu'ils mangent de la brioche, powiedzenie o godujcych chopach faszywie przypisywane Marii Antoninie. Rousseau wspomina w Wyznaniach, ks. 6 (ok. 1768), a wyrazia si tak ok. 1740 "pewna ksiniczka", Maria Antonina przybya za do Francji w 1770. Naszyjnik diamentowy - skandal dworski w 1785-86: hrabina Jeanne de la Motte-Valois i Cagliostro wmwili kardynaowi de Rohan, e dziki ich porednictwu moe odzyska aski krlowej Marii Antoniny. Hrabina zorganizowaa korespondencj midzy kardynaem a krlow, wrczajc mu podrabiane przez siebie listy, a nawet doprowadzia do potajemnej rozmowy midzy kardynaem a osob grajc rol krlowej. Wielki jamunik, uwierzywszy, e Maria go kocha, zaj si kupnem na raty, jakoby w jej imieniu, diamentowego naszyjnika olbrzymiej wartoci, ktry hrabina podja si wrczy krlowej; daa go jednak mowi, ktry go wywiz do Londynu i po kawaku sprzeda. Nastpi sensacyjny proces, zakoczony skazaniem hrabiny na napitnowanie i doywotnie wizienie (po roku ucieka do Londynu) oraz uniewinnieniem kardynaa, ktry wszake straci sw pozycj na dworze. Sprawa wystawia jednak ancien regime na mieszno, a niech do krlowej wzmoga si niepomiernie w najbardziej krytycznym dla niej czasie, gdy powszechnie sdzono, e maczaa palce w tym skandalu, cho nikt tego nie zdoa dowie.

Naszyjnik krlowej - fr. Le Collier de la reine powie (1860) Alexandre Dumasa-ojca. Portrety Marii Antoniny pdzla Vigee-Lebrun.

Maria Kazimiera - Marysieka, 1641-1716, krlowa polska od 1674, crka Henryka margrabiego de La Grange d'Arquien i Francoise de la Chartre de Brillebaut, ochmistrzyni krlowej polskiej Marii Ludwiki (Gonzaga). W Polsce polubia w 1658 Jana Zamoyskiego, wojewod kijowskiego, a po jego mierci - Jana Sobieskiego (w 1665), ktrego uprzednio rozkochaa w sobie i pozyskaa dla partii francuskiej, dziki czemu otrzyma tron. Jako krlowa mieszaa si nieustannie do spraw pastwowych, sprzedawaa urzdy, powodujc si swymi kaprysami i wygrowanymi ambicjami. Obraona na Ludwika Xiv, ktry nie przyzna jej ojcu tytuu para, porzucia stronnictwo fr. i przyczynia si do zawarcia sojuszu z Austri w 1683. Pod koniec panowania Jana Iii prowadzia na wasn rk ukady z Francj. W czasie bezkrlewia jej gorszce spory z najstarszym synem, Jakubem, o podzia skarbw krlewskich przekreliy szanse jego kandydatury do tronu. W 1699 wyjechaa do Rzymu; w 1714 do Francji. Pikna, ale chciwa, zmienna, ktliwa, wywara ujemny wpyw na sprawy polskie i obniya autorytet bezgranicznie kochajcegoj ma; pami u potomnoci zapewniaj jej tylko jego listy do niej, pene uczucia i uroku; zob. Jan (Iii, Listy do Marysieki); Marymont; Marywil. Portrety Marysieki: Martin Altomonte, portret alegoryczny, z dziemi; Jan Tretka, Wilanw, paac; Francois Desportes, Norymberga, Germanisches Mus.; Jerzy Szymonowicz-Sieminigowski. Jutrzenka - portret alegoryczny Marysieki Claude Callota, Wilanw, paac, plafon.

Maria Leszczyska - Maria Karolina, 1703-68, crka Stanisawa Leszczyskiego, krla Polski 1704-09 i 1733-36, po detronizacji ojca, jako dziecko, przebywaa z nim w Wissemburgu (Alzacja). Pozbawiona urody, o 7 lat starsza od 15-letniego krla, nie miaa wielkich szans jako kandydatka na krlow Francji. Jednak regent Louis Henri ksi de Bourbon i panna de Prie, jego metresa, j wanie wybrali ze spisu stu ksiniczek (na ktrym znajdoway si m.in. krlewna ang. i przysza caryca Elbieta), liczc na wdziczno zahukanej prowincjuszki, ktra pozwoli im zachowa wadz. Maestwo z Ludwikiem Xv odbyo si w Strasburgu w 1725. Krla reprezentowa zastpca. Moda krlowa, pierwsza Sowianka dynastii Burbonw, ktr wywiad regenta okreli jako "dobrego zdrowia, jedynie z odrobin podagry w opatce", daa mowi dziesicioro dzieci w czasie krtszym ni 10 lat. Wyczerpana tylu macierzystwami, udrczona wpywem kolejnych faworyt na krla, ya w odosobnieniu, nie wpywajc na polityk,

szukajc pociechy w nielicznych wiernych przyjaniach i dobrej kuchni. Po stracie piciorga dzieci mier delfina w 1765 i ojca w 1766 przyspieszyy jej wasny koniec. Portrety: Maurice de La Tour; Louis Tocque; Jean-Marc Nattier (1748), Dijon, Mus. de Beaux-Arts. Rzeba: posg (1731) Guillaume Coustou-ojca, Pary, Luwr.

Maria Laach - opactwo benedyktyskie nad jez. Laacher See, w grach Eifel, w Nadrenii-Palatynacie (RFN), za. w 1096-1112 przez Henryka Ii von Salm. Koci klasztomy uk. 1220, jedna z najpikniejszych budowli romaskich w Niemezech, bazylika trjnawowa, dwuchrowa, z transeptem i 6 wieami w artystycznie zrnicowanych grupach po 3 na obu kocach kocioa; ciany zewn. rozczonkowane fryzami arkadkowymi i lizenami (pilastrami bez gowic i baz); przed apsyd zach. paradisus (przedsionek kolumnowy); wewntrz sklepienie krzyowe.

Maria Ludwika - Ludwika Maria, z Gonzagw de Nevers, 1611-67, crka Karola I, ksicia mantuaskiego, i Katarzyny lotaryskiej, ur. i wychowana we Franeji, nie znajca jz. woskiego; starsza siostra Anny (tzw. princesse Palatine), pikna, ambitna, miaa romans z Gastonem Orleaskim i z markizem de Cinq-Mars, nim w pnym na owe czasy wieku lat 35 zdecydowaa si, skuszona blaskiem tronu, do polubienia starego, bo 51-letniego zrzdy, krla polskiego Wadysawa Iv. Owdowiawszy w 3 lata pniej, wysza za kolejnego krla polskiego, przyrodniego brata Wadysawa, Jana Kazimierza. Za jego panowania, w burzliwych dla kraju czasach, miaa znaczny wpyw na sprawy pastwowe i nominacje na wysokie stanowiska; zorganizowaa na dworze mocn parti fr., szerzya w Polsce kultur, sztuk i mody Wersalu; w czasie najazdu szwedzkiego okazywaa wielk odwag osobist. Bya dusz oporu w Gogwku, gdy Jan Kazimierz tchrzy. Mwila piknie po acinie ku zachwytowi Polakw; mecenasowaa wynalazkom; sprowadzia do Polski wizytki, aby opiekoway si ubogimi i chorymi; upikszya stolic wieloma budowlami. Portrety: Justus van Egmont, Warszawa, Muz. Nar.; Peeter Danckers de Rij; Jerzy Daniel Schultz.

Maria Magdalena - tzn. 'z Magdali' nad jeziorem Genezaret, w., kobieta, ktr wg Biblii Chrystus mia uleczy ze zych duchw (Ew. wg uk., 8, 2), obecna na pogrzebie Chrystusa, jedna z tych, ktra zobaczya, e grb jest pusty (Ew. wg Mat., 27, 56 i 61; 28, 1; Marek, 15, 47; 16, 1; uk., 8, 2; Jan, 19, 25; 20), utosamiana wg tradycji z pokutujc jawnogrzesznic, ktra namacia olejkiem nogi Chrystusa (uk., 7, 36-49),

niekiedy identyfikowana z Mari z Betanii, siostr azarza i Marty, uk., 10, 39. Wg jednej z legend miaa si uda z misj do pd. Francji, gdzie pokutowaa przez 30 lat, i zmara w Vezelay (koci romaski Magdaleny). Inna legenda gosi, e cesarz bizantyjski Leon Vi sprowadzi jej zwoki do Konstantynopola. Wizerunki Marii Magdaleny w rdw. rzebie, witraach i freskach; przedstawiano j zw. jako pokutnic, w scenie mycia ng, scenie w ogrojcu, przy ukrzyowaniu i pogrzebie, czsto jako rudowos; m.in. Botticelli, Carlo Crivelli, Tycjan, L. Cranach St., Lucas van Leyden, Guercino, Correggio, Rubens, Corot, Delacroix. Nie dotykaj mnie! - ac. noli me tangere, wg Wulgaty, Ew. wg Jana, 20, 17; wizerunek przedstawiajcy Chrystusa, gdy po zmartwychwstaniu pojawia si Marii Magdalenie. Po raz pierwszy jako relief z koci soniowej na relikwiarzu z Brescii (Lombardia), z Iv w. Noli me tengere - drzwi brzowe z kocioa w. Michaa, Hildesheim, katedra. Obraz Juana de Flandes (ok. 1465-ok. 1519), Madryt, Paac Krlewski. Obraz (ok. 1525) Correggia, Madryt, Prado. Obraz (1513) Holbeina M., Hampton Court, Zbiory krl. Maria Magdalena - oratorium (1873) J. Masseneta.

Maria Medycejska - Marie de'Medici. 1573-1642, krlowa Francji, crka Franciszka I Medyceusza, wielkiego ksicia Toskanii. W 1587, po mierci jej ojca, jego nastpca, Ferdynand I, ktry utrzymywa dobre stosunki z dworem fr. (jego ona bya wnuczk Katarzyny Medycejskiej), pomg Henrykowi Iv w zdobyciu korony i planowa wydanie za niego Marii, swojej bratanicy. y on wprawdzie w separacji z bezdzietn Magorzat de Valois, ale wszystko zdawao si wskazywa na Gabriell d'Estres jako nastpczyni albo na Henriett d'Entragues, faworyt, ktra miaa pisemn obietnic maestwa, jeli urodzi krlowi syna. Jednak Gabriella zmara nagle w 1599, a Henrietta urodzia martwe dziecko. Krlowa Magorzata, crka Katarzyny Medycejskiej, dowiedziawszy si, e jej nastpczyni bdzie take z rodu Medyceuszw, zgodzia si na uniewanienie maestwa. Maria urodzia Henrykowi delfina (przyszego Ludwika Xiii), Gastona Orleaskiego, . Elbiet (przysz on Filipa Iv hiszpaskiego), Henriett Mari (ktra polubia Karola I Stuarta) i Krystyn, ksin Sabaudii. Krlowa Maria, bujna blondyna, nie bez urody, wkrtce nabraa tuszy, staa si gona i zrzdna, co przypisywano mieszczaskiemu pochodzeniu Medyceuszw. Henrietta d'Entragues nazywaa j "grub bankierwn". Po zabjstwie Henryka w 1610 zostaa regentk za Ludwika Xiii. dna wadzy, jak wszyscy Medyceusze, nie miaa jednak do rozumu ani inteligencji; odsunwszy doradcw ma, otoczya si faworytami. Stracia popularno przez swoje intrygi i prohiszpask polityk; sprowadzia do Francji jezuitw. Jednoczenie dawaa upust medyceuszowskim zamiowaniom do architektury; w 1615 zlecia Salomonowi de Brosse budow paacu Luksemburskiego. Gdy Ludwik Xiii dors,

kaza zgadzi jej ulubieca Conciniego, a przyjacik Galigai straci jako czarownic, matk za osadzi w 1617 w Blois. Ucieka stamtd w dwa lata pniej, spuciwszy si noc z okna po sznurze, a po nieudanej prbie zamachu stanu pojednaa si z synem za porednictwem Richelieu'go. W 1630, pragnc za wszelk cen wrci do wadzy, maczaa palce w spisku Marillaca, po czym musiaa ucieka z kraju. Znalaza przytuek w Holandii; umara w biedzie. Historia Marii Medycejskiej - cykl 21 malarskich kompozycji alegorycznych, wykonanych 1622-25 przez Rubensa na zamwienie Marii, bdcych apoteoz jej ycia i rzdw, Pary, Luwr, Galeria Medycejska. Portrety: Frans Pourbus M.; A. van Dyck.

Maria Stuart - Mary Queen ofScots, 1542-87; krlowa Szkocji w 1542-67 i Francji w 1559-60. Koron miaa ju w koysce, gdy ojciec jej, krl Szkocji Jakub V, zmar w 6 dni po jej narodzeniu. Jej matka, Maria ksina de Guise, zarczya j z Franciszkiem, delfinem fr., i wysaa do Franeji w 1548, gdzie wychowano j na najwietniejszym dworze Europy. Jak ksiniczce renesansowej przystao, poznaa grek i acin, uprawiaa muzyk i poezj. Delfina polubia w 1558. Po mierci Marii Tudor wystpia jako pretendentka do korony ang. przeciw Elbiecie I, jako uzurpatorce z nieprawego oa. To roszczenie, z ktrego nigdy nie zrezygnowaa, spowodowao niemal 30 lat walki polit. midzy obiema krlowymi, czcej si z wspzawodnictwem midzy dwiema kobietami: Mari modsz o 9 lat, pikn, pen wdziku, uwodzc i zwodzc wszystkich, i Elbiet, ostron i tward dziewic-despotk, czu jednak na dusery faworytw. Po mierci ma i matki-regentki Maria wrcia do Szkocji, gdzie przez pierwsze 4 lata rzdzia chlubnie; na danie potnego Johna Knoxa zgodzia si uzna prezbiterianizm za religi panujc i przystaa na prawa nakazujce kar mierci za zdrad maesk i za czary, nie chciaa jednak porzuci katolicyzmu ani zgodzi si na ustawy wprowadzajce przymus uczszczania do kociow protestanckich. W 1565 polubia, wbrew protestom Elbiety, swego kuzyna, Henryka Stuarta, lorda Damleya, potomka Magorzaty Tudor, majcego takie same prawa do tronu ang. jak Maria. Ale Damley take chcia rzdzi, co wzbudzio niech krlowej, ktrej zausznikiem sta si teraz Woch Dawid Rizzio, naprzd jej muzyk, a nastpnie sekretarz. Zazdrosny Damley, namwiony przez odsunitych od wpyww lordw, wpad ze spiskowcami do pokojw Marii w czasie obiadu i zamordowa Rizzia w jej obecnoci. Chora i w ciy, umiaa zaegna katastrof i z pomoc J. H. Bothwella i innych lojalnych lordw zniweczy spisek. W 1566 urodzia syna, pnyszego Jakuba Vi Szkockiego i I Angielskiego. Wkrtce zakochaa si w dzielnym i brutalnym Bothwellu; nieznani sprawcy wysadzili w powietrze dom Damleya, ktrego znaleziono na podwnu uduszonego; powszechnie podejrzewano o ten mord Bothwella, ale sd go uniewinni, co nikogo nie przekonao. Maria nie tylko nie ukaraa czowieka powszechnie poczytywanego za morderc jej ma, ale z caym cynizmem polubia go w 3 miesice po mierci Damleya, budzc uzasadnione podejrzenie o wspudzia w tej zbrodni. Szkoci chwycili za bro; Bothwell ratowa si ucieczk, Maria musiaa abdykowa na rzecz syna;

mogc schroni si we Francji, ucieka do Anglii, w naiwnym przekonaniu, e Elbieta pomoe jej odzyska tron szkocki. Zamiast azylu znalaza tam wizienie, ktre miao trwa 19 lat; na pocztku z pozorami swobody ruchu, spotka, korespondencji, potem przenoszona z zamku do zamku, coraz bardziej ograniczana, wreszcie po prostu zamknita pod stra. W 1586 odkryto spisek Anthony Babingtona, byego pazia Marii, na ycie Elbiety. Mari oskarono o wspudzia, osdzono i skazano na mier, a Elbieta, jakoby w roztargnieniu, podpisaa wyrok. Mari cito. Elbieta na t wiadomo udaa al i gniew, a Mari pochowano w Opactwie Westminsterskim. Nie ulega wtpliwoci, e braa udzia w intrygach przeciw Elbiecie w cigu tych 19 lat, jednak sd, ktry Mari skaza, opiera si na sfaszowanych dowodach i faszywych wiadkach. Godno i odwaga, zjak przyja wyrok, a take upokorzenia dzielnie znoszone przez dugie lata kazay potomnoci zapomina o jej wadach i winach, a jej tragiczne dzieje uczyniy z niej jedn z najsawniejszych bohaterek okresu romantyzmu; zob. Krlowa (Biaa). Corona tragica - (ycie i mier krlowej Szkocji) poemat epicki (1627) Lope de Vegi. Maria Stuart - tragedia (1789) Vittoria Alfieri. Tragedia (wyst. 1800, wyd. 1801 , wyst. pol. 1820, wyd. pol. 1850) Friedricha Schillera. Dramat wierszem (1830) Juliusza Sowackiego. Tragedia wierszem (1881) Algernona Ch. Swinburne'a; 2 inne tragedie tego autora na jej temat to Chastelard i Bothwell. Maria Stuart w Szkocji - dramat (1864) Bjrnstjerne Bjrnsona. Wiersze: Robert Bums, William Wordsworth, Algemon Ch. Swinburne.

Mariamne - Mariamme, Miriam, moda i pikna dziewczyna z rodu Machabeuszw (Hasmoneuszw), ktrej dzieje opowiada historyk yd. Jzef Flawiusz (ok. 37 - ok. 103). W 37 pne. polubia Heroda I Wielkiego (zob.), ktry skaza na mier jej ojca, Jana Hyrkana Ii. Nie darzc mioci ma niszego od niej pochodzeniem, wykorzystuje swoj now godno i gorc mio krla, by miesza si do spraw pastwowych i popiera swych faworytw. W 29 pne. Herod w napadzie zazdroci, by moe nie uzasadnionej, kaza j straci. W tradycji teatralnej Mariamne jest typem kobiety dumnej i nieszczliwej, nazbyt gardzcej swym mem, aby nawet myle o zdradzie, idcej na mier niemal radonie, gdy widzi w niej jedyne godne siebie wyzwolenie. Zazdro, najwiksze zo, hiszp. El mayor monstruo, los celos, tragedia (wyd. 1635) Pedra Calderona de la Barca, zw. take Tetrarca de Jerusalen, 'Tetrarcha Jerozolimy', oparta na Wojnie ydowskiej Flawiusza. Mariamne - tragedia (1600) Alexandra Hardy'ego. Tragedia (1636) Tristana l'Hermite (wac. Francois L'Hermite), rwnie popularna w Xvii w. jak Cyd. Tragedia Woltera.

Herod i Mariamne - dramat (1848) Friedricha Hebbla.

Marianna - imi eskie znaczce 'maryjna; suka Marii', nie za Maria+Anna; eska odmiana imienia Marian. W czasach, kiedy nie uywano imienia Maria (zob.) jako witego, staje si, zw. w Xvii-Xviii w., popularna, ale w Xix w., wraz z wzrostem popularnoci imienia Maria, wychodzi niemal z uycia. Marianna - fr. Marianne, kryptonim tajnego fr. stowarzyszenia republikaskiego z lat 50. Xix w., majcego na celu obalenie Napoleona Iii; uosobienie rzdw republikaskich, potem Republiki Francuskiej wyobraonej jako posta kobieca w czapce frygijskiej, a dla cudzoziemcw - Francji, narodu francuskiego. Marianna - bohaterka komedii proz Kaprysy Marianny (Pary 1851, wyst. pol. Warszawa 1874) Alfreda de Musset; moda ona starego Klaudia odtrca namowy wesoego lekkoducha Oktawa, aby odwzajemnia mio jego przyjaciela, niemiaego Celia, ale pod wpywem kaprysu zgadza si na randk z Oktawem. Ten w przypywie lojalnoci wysya na to spotkanie Celia, ktry ginie, zabity przez zbirw Klaudia. Oktaw opuszcza Mariann. Marianna - bohaterka powieci ycie Marianny (1731-41) Pierre de Marivaux; opowiada ona dzieje swego sierocego ycia pod opiek hipokryty i bigota Climala, usiujcego j uwie. Relacjonuje komplikacje w stosunkach uczuciowych z Valville'em, ktremu stryj Climal odmawia pomocy, mszczc si na nieczuej dla niego Mariannie; jej kolejna protektorka, ktra okazuje si matk Valville'a, ma dla syna inne plany maeskie. Dalsze przeszkody i trudnoci na drodze do maestwa cnotliwej, ale nieco kokieteryjnej Marianny zostaj na koniec szczliwie pokonane.

Mariasz - krl i dama tego samego koloru w rku jednego z partnerw gry w karty; dawna gra w karty nazwana tak, bo para krlewska dawaa 20 a. 40 punktw; od fr. mariage 'maestwo'. Dobra nasza bez mariasza - pierw. wygrywamy i bez pary krlewskiej wjednym kolorze; przen. o sukcesie osignitym mimo niepomylnych okolicznoci.

Maria - przest., a. art., iron. polubienie kogo; maestwo; mariasz (zob.); od fr. mariage 'maestwo'.

Marie de France - poetka fr. koca Xii w., o ktrej niewiele pewnego wiadomo. Wikszo swych utworw pisaa, jak si zdaje, w Anglii, na dworze Henryka Ii Plantageneta. Moliwe, e bya jego przyrodni siostr z nieprawego oa, a take przeoon klasztoru Shaftesbury w 1181-1215. Wyksztacona, znaa, prcz francuskiego, angielski i acin. Napisaa pewn liczb lais (zob. Lai; t. pol. Pieni, 1959) o mioci i przygodach, czarodziejkach i cudach, tworzc narratywn odmian pieni onglerw bretoskich; dedykowaa je "szlachetnemu krlowi", prawdop. Henrykowi Ii. Jest te autork fr. wersji ac. legendy o Czycu w. Patryka.

Marienberg - zamek w Wrzburgu (zob.) otoczony murami z 11 wieami (Xiv w.) z przedromask (706) rotund NMP, beffroi i budynkami mieszkalnymi (Xiii, Xvi-Xviii w.); dzi Mainfrankisches Museum.

Marienburg - zob. Malbork.

Marignano - (wym. marinjano), dzi Melegnano, miasto nad rzek Lambro (dorzecze Padu) w Lombardii (pn. Wochy); w rdw. osada obronna. W okresie wojen woskich 13-14 Ix 1515 bitwa midzy krlem fr. Franciszkiem I i jego weneckimi sprzymierzecami z najemnym wojskiem szwajcarskim ksistwa Mediolanu; tzw. "bitwa olbrzymw", jedna z najkrwawszych w wojnach w., rozstrzygnita na korzy Franciszka I. Dowioda ona wyszoci artylerii i kawalerii nad cieszc si dotd saw niezwycionej piechot szwajc. W dniu 8 Vi 1859 Napoleon Iii pobi pod Marignano wojska austriackie.

Marina city - (wym. siti) dwie wiee mieszkalne wys. 1807m, 61-pitrowe, o przekroju koowym, w centrum Chicago na brzegu Chicago River, zbud. przez Bertranda Goldberga; na niszych pitrach usugowych zbud. spiralnie i pozbawionych okien-parking, na wyszych-restauracje, bary i 421 kawiamie, supermarket, teatr, lodowisko, sadzawka dla kajakw, galeria sztuki.

Marineland - (wym. mari:nland) nazwa dwch oceanariw pod goym niebem, gdzie mona oglda walenie i ryby moiskie; pierwsze zbudowane o 297km na pd. od St. Augustine (Floryda, USA), drugie w Los Angeles (Kalifomia, USA); oba synne z niezwykle inteligentnych delfinw.

Marionetka - zob. Lalka; przen. czowiek bez znaczenia, bdcy bezwolnym,

posusznym narzdziem w czyich rkach; z fr. marionette 'marionetka; manekin' od Marion, zdrobn. od Marie 'Maria'.

Mariposa - rzeczka i miasto w Kalifomii. (nazwa hiszp. Arroyo de las Mariposas 'strumie motyli'); rzeczka odkryta przez Hiszpana Morag w 1806, nazwana od obfitoci fruwajcych nad ni o wicie i zmierzchu motyli. Nazwa znana z tytuu noweli Henryka Sienkiewicza Wspomnienie z Maripozy (1882) o spotkaniu w podgrskiej miecinie kalifornijskiej z sdziwym pionierem-pszczelarzem Putramentem, mwicym polszczyzn Xvi w., czytujcym co dzie Bibli Wujka, aby nie zapomnie mowy ojcw.

Markab - najjaniejsza gwiazda w konstelacji Pegaza, barwy biaej.

Markietan - (r.. markietanka), bazamik, dawn. handlarz, kramarz obozowy, ktry sprzedawa onierzom ywno i drobne artykuy codziennego uytku; w czasie wojny odkupywa przedmioty pochodzce z upu, rabunku czy kradziey, pielgnowa rannych i reperowa podarte mundury; z nm. Marketender z w. merca(ta)nte 'handlarz'.

Markiz - wywodzcy si od margrabi tytu szlachecki we Francji, Woszech, Hiszpanii i Anglii, poredni midzy ksiciem i hrabi; zob. Diuk; z fr. marquis od st.-fr. marche 'granica, kresy, marchia'.

Marko krlewicz - serb. Kraliewi, ok. 1335-94, ksi serbski, ktry po mierci ojca, Wukaszina, w 1371, przej wadz w zach. Macedonii, od 1385 wasal sutana Bajazyta I Jydyryma; poleg w bitwie pod Rowinami, walczc po stronie Turkw z hospodarem wooskim Mircz Starym. Ta do drugorzdna posta historyczna staa si herosem Cyklu Marka Krlewicza, jednego z najbogatszych, najpikniejszych i najpopulamiejszych zbiorw lud. pieni epickich Sowian pd. Wikszo powiconych mu pieni naley do pucizny poet. Serbw i Chorwatw, ale te i lud. epika bugarska traktuje go jako bohatera narodowego. Epizodyjego legendarnej biografii, czsto sprzeczne z sob, nadaj mu jednak mocn i spjn osobowo przystrojon we wszystkie moliwe cnoty i zalety: dobry syn, rycerz najpikniejszy, najsilniejszy, najodwaniejszy, pobony, sprawiedliwy, obroca sabych, ulubieniec wrek, oddany, wierny wasal sutana, ale hardy, weredyk, zuchway. W sumie do bliski ideaom rdw. rycerza Zachodu.

Marly - wspaniay dwr wiejski na p drogi midzy Wersalem i Saint-Germain, zbud. przez Mansarta dla Ludwika Xiv, w miejscu stosunkowo odludnym, gdzie krl mgby wypoczywa; po obu bokach byy mae pawilony dla wity krl. Posiado sprzedano, a budynki zostay zburzone w czasie Rewolucji Fr. Konie z Marly - zob. Ko. Machina z Marly - synna pompa, ktra czerpaa wod z Sekwany w takiej obfitoci, e tworzya rzek i kaskady w ogrodach Marly.

Marmur - z ac. marmor. Marmor Parium, Kronika paryjska, stela marmurowa z wyspy Paros, kronika polit., kulturalnych, a zw. lit. wydarze od czasw mitycznych (Kekropsa w Atenach) do wspczesnych (264-263 pne.) autorowi. Ze steli majcej pierw. wymiary 82 na 2007cm zachoway si 2 fragmenty: jeden, znaleziony w 1627 w Smymie, dzi w Oxfordzie, drugi znaleziony w 1897 na Paros, dzi w tamtejszym muzeum. Datowana wg krlw attyckich a. archontw jest wanym rdem chronologii. Marmury Elgina - ang. Elgin Marbles, synny zbir staro. rzeb greckich, wyrwanych w 1801-03 z budowli ateskich na polecenie lorda Thomasa Bruce Elgina, ambasadora bryt. w Stambule, zakupionych w 1816 przez British Museum w Londynie. M.in. posgi z przyczkw, metopy i pyty fryzu Partenonu, Kora z Erechtejonu, fryz ze wityni Nike.

Marna - fr. Mame, rzeka we Francji, prawy dopyw Sekwany. Bitwa aad Marn - w czasie I. wojny wiat., decydujca dla wczesnego okresu wojny, kiedy cofajca si V i Vi armia fr. oraz bryt. korpus ekspedycyjny zatrzymay nm. ofensyw na Pary i 5 Ix 1914 rozpoczy kontratak, podtrzymywany ciganymi szybko posikami z innych armii. Niektre z tych wojsk, doszedszy w drodze na front do Parya, byy tak wyczerpane forsownymi marszami, e gen. Gallieni, wczesny gubernator wojskowy miasta, zarekwirowa wszystkie takswki paryskie, aby dowiozy onierzy do linii frontu. 9 Ix zacz si oglny odwrt Niemcw. Tzw. druga bitwa nad Marn 15 Vii - 5 Viii 1918, ostatnia prba ofensywy nm. na froncie zach., zakoczya si decydujc kontrofensyw wojsk fr. i amer. poczon z atakiem Haiga pod Amiens.

Marno - prno, znikomo, bezcelowo, czezo; to, co jest bezcelowe, bezwartociowe, prne. Niech ci (go, j, was, ich, je) marnoci ogarn! - gwar. okrzyk wyraajcy zo, zniecierpliwienie, gniew; niech ci g kopnie, diabli

wezm Marno nad marnociami i wszystko marno - ac. vanitas vanitatum et omnia vanitas, z Wulgaty, Eklezjastes, 1, 2; 1, 14; 12, 8; "wszystko prno na wiecie" (M. Rej).

Maro - zob. Wergiliusz.

Marpessa - mit.gr. crka Euenosa. Gdy midzy Apollinem i Idasem (Idas wraz z Lynkeusem bracia-bliniacy, messescy odpowiednicy bliniakw lakoskich-Dioskurw, ktrych byli kuzynami) wybuch spr o ni, Zeus rozstrzygn go, pozostawiajc decyzj Marpessie. Ona, obawiajc si, e bg j porzuci, gdy jej modo minie, wybraa Idasa.

Marrani - ydzi hiszp. i portug., ktrzy przyjmowali formalnie chrzest dla uniknicia przeladowa relig., zw. 1391-1492; por. Moryskowie; z hiszp. l.poj. marrano 'winia'; spoywanie wieprzowiny jest wzbronione przez religi mojeszow i islam.

Mars - staroitalski Mars, Mavors, Mamers, etruski Maris, bstwo wegetacji, w mit. rz. bg wojny, pn. utosamiony z gr. Aresem, ale znacznie waniejszy, gwne obok Jowisza i Kwiryna narodowe bstwo rz. Jego imieniem nazwano pierwszy wiosenny miesic roku, marzec (Mensis Martius). Wraz z Re Sylwi spodzi blinita Romulusa i Remusa. Powicone mu byy: wilk, dzicio i db; zob. Ancile. Mars Gradivus - kroczcy przed wojskiem na polu bitwy (od ac. gradus 'stopie; krok'), mia star wityni na Via Appia, na zewntrz miasta. Mars Ultor - 'Mciciel', by bogiem na wzr gr., zwizanym z Wener (jak Ares z Afrodyt), w ktrej, jako matce Eneasza, czczono pramatk dynastii julijskiej. Oktawian August wznis mu wityni na Forum. Pole Marsowe - zob. Pole. Mars - rzeba (1567) J. Sansovina, Wenecja, Paac Dow. Obraz (1655) Rembrandta, Glasgow, Mus. Obraz (1640-58) Velazqueza, Madryt, Prado. Mars i Amor - rzeba (1809-11) Thorvaldsena, Ropenhaga, Mus. Thorv. Mars i Wenus - rzeba (1816) Canovy, Londyn, Buckingham Pal. Obraz (ok. 1477) Botticellego, Londyn, Nat. Gall. Obraz Paola Veronese, Wiede,

Kunsthist. Mus. Minerwa i Mars - obraz Tintoretta, Wenecja, Paac Dow. Mars, Wenus i trzy Gracje - obraz Tintoretta, Chicago, Art Institute. Mars, Wenus i Amor - obraz (ok. 1625) Rubensa, Berlin. Obraz (ok. 1630) Rubensa, Londyn, Dulwich College. Walka Minerwy z Marsem - obraz J. L. Davida, Pary, Luwr. Mars - 4. planeta Ukadu Sonecznego, znana w staroytnoci, nazwana imieniem rz. boga wojny. Marsjanie - w powieci Wojna wiatw ( 1898) H. G. Wellsa, poszukujc cieplejszego globu, dokonuj inwazji Ziemi, posugujc si maszynami komunikacyjnymi, wojennymi itp. ywi si krwi zwierzt, na Ziemi ludzk. Pustosz Angli, g. mierciononymi promieniami i gazem duszcym, ale wkrtce sami padaj ofiar ziemskich drobnoustrojw, na ktre nie s uodpomieni. W wigili Wszystkich witych (dzie obchodzony w USA maskaradami i pataniem figlw) 1938 reyser Orson Welles nada przez radio realistyczn wersj Wojny wiatw w formie komunikatw z aktualnie dziejcych si wydarze (m.in. reporta z New Jersey opisujcy ldowanie ogromnego statku kosmicznego), o zniszczeniu Nowego Jorku przez Marsjan itd. Obliczono, e spord szeciu milionw suchajcych audycji przynajmniej milion wzio j na serio; wiele tysicy pakao, modlio si albo uciekaio z domu, oczekujc z chwili na chwil koca wiata. Przez dugie godziny wszystkie linie telefoniczne byy zablokowane; panik zanotowano w caych Stanach. Mademoiselle Mars - fr., 'Panna Mars', wac. Anne-Francoise-Hippolyte Boutet, 1779-1847, znakomita aktorka paryska z aktorskiego rodu; w 1795-1841 graa w Comedie-Francaise; najlepsza w rolach komediowych Moliera i Marivaux. Miaa wszelkie zalety sceniczne - talent, urod, inteligencj i gos, ktry do koca nie utraci modzieezej wieoci; zachwyca si ni Napoleon I, podziwiali j romantycy, m.in. Sowacki.

Marsjasz - gr. Marsyas, mit. gr. satyr a. sylen frygijski, ktry znalaz skonstruowany przez Aten, ale pniej wzgardzony i porzucony przez ni aulos (zob.), osign mistrzostwo w grze na nim i w zuchwaiej pysze wyzwa samego Apollina do wspzawodnictwa w agonie muzycznym, w ktrym zwyciony mia by wydany na ask i nieask zwycizcy. Apollo, ktry gra na kitarze, zwyciy, kaza Marsjasza powiesi na drzewie i obedrze ze skry. Atena i Marsjasz - rzeba (brz) Myrona (V w. pne.), zrekonstruowana na podstawie kopii rz.

Marsjasz grajcy na fiecie i taczcy - (tzw. Sylen Borghese), rzeba szkoy Lizyppa, ok. 300 pne. Apollo i Marsjasz - obraz (ok. 1505) Pietra Perugina, Pary, Luwr. Obraz (przed 1545) Tintoretta. Obraz (1637) J. Ribery, Neapol, Mus. Naz. Obraz Tiepola, Wenecja, Akademia. Ukaranie (obdarcie ze skry) Marsjasza - obraz G. Reniego, Turyn, Pinakoteka. Obraz J. Ribery, Bruksela, Muzeum. Obraz (ok. 1570, a. pn.) Tycjana, Kremertz, Paac Arcybiskupi.

Marsylianka - fr. La Marseillaise, francuski hymn narodowy, napisany 25826 Iv 1792 przez wczesnego kapitana saperw w Strasburgu, Claude Josepha Rouget de Lisle, 1760-1836. Gdy nadesza wiadomo o wypowiedzeniu wojny Austrii, mer miasta, ktry podejmowa kilku oficerw majcych wyruszy na front, wyrazi al z powodu braku hymnu narodowego i namawia Rouget de Lisle'a do skomponowania go. Wg tradycji, mody oficer uoy tego wieczoru sowa i muzyk Pieni wojennej armii Renu, fr. Chant deguerre pour L'arrnee du Rhin, cho autorstwo muzyki bywao kwestionowane. W czerwcu pie pomaszerowaa z wojskiem na poudnie. W lipcu piewali j ochotnicy przybyli z Marsylii do Parya, zgromadzeni na placu Bastylii; Pary pochwyci t pie i nazwa j Marsyliank. piewano j na polu bitwy pod Valmy i odtd staa si hymnem narodowym zatwierdzonym oficjalnie uchwa Konwentu 14 Vii 1795. Zabroniona przez ezas pewien za Napoleona I i znw za Restauracji, zatwierdzona ponownie jako hymn fr. przez Izb Deputowanych 14 Ii 1879. Pniejsi kompozytorzy uywali motyww Marsylianki w swoich utworach, jak np. Robert Schumann w muz. do wiersza H. Heinego Dwaj grenadierzy (1840) i Piotr Czajkowski w uwerturze Rok 1812, opus 49 (1878); por. Chant du depart; Karmaniola. Allons, enfants de la patrie! Le jour de gloire est arrive! Contre nous de la tyrannie L'erendard sanglant est leve. 1-4. Tekst polski wg przekadu czsto piewanego w Polsce: Do broni, hej! Ojczyzny dzieci, Czas wiecem chway okry skro. Patrzcie, jak krwi ten sztandar wieci, Ktry tyranw trzyma do. Marsylianka, wac. Wymarsz ochotnikw roku 1792, fr. Le depart des volontaires de 1792, synny olbrzymi relief (1833-36) Francois Rude'a na uku Triumfalnym na Place de l'Etoile (de Gaulle'a) w Paryu.

Marsyl(iusz) - w. Marsiglio, fr. Matsile, ang. Marsilius, w romansach rdw. krl Saracenw, ktry wraz z chrzecijaskim zdrajc Ganelonem (zob.) obmyla atak przeciw Rolandowi "pod drzewem, na ktrym Judasz si powiesi"; por. Judasz(owiec).

Marsz. Kiszki (komu) marsza graj - burcz z godu. Marsz Mierosawskiego - zob. Do broni, ludy!... Marsz na miejsce stracenia - w Symfonii fantastycznej, cz. Iv (1827) Hectora Berlioza. Marsz Rakoczego - wgierski marsz narodowy, ulubiony utwr przywdcy wg. powstania 1703-11, nazwany jego nazwiskiem; melodia z Xviii w. niewiadomego autora; ostateczna forma W. Ruzicki (zm. 1823); synne instrumentacje: w Potpieniu Fausta (zob. Faust) H. Berlioza i w Xv Rapsodii wgierskiej (1871) Ferenca Liszta. Marsz Sokow - zob. Ospay i gnuny... Marsz turecki - nazwa kompozycji pisanych na wzr haaliwej muzyki kapel janczarw tureckich, znanej w Europie od czasw najazdw tur. w Xv-Xviii w., modnej na przeomie Xviii i Xix w., np. w uwerturze do Uprowadzenia z seraju (1781) i Alla turca w Sonacie fortepianowej A-dur Mozarta; w Symfonii wojskowej (1794) Haydna; w muzyce do Ruin ateskich (1812) Beethovena. Marsz Zwizku Dawida - zob. Davidsbund. Marsz uaww - synna pie ze zbiotu piewy powstacze 1863 (zob. uawi) Wodzimierza Wolskiego. Marsz, marsz, uawy, Na bj, na krwawy, wity a prawy - marsz, uawy, marsz! 9-11.

Marszaek - (1) pierw. koniuszy, stajenny, nadzorca stajni krlewskich w pastwie Longobardw, w Anglii Vii-Ix w. (horstegn), w pastwie Frankw, w Niemczech (st.-g.-nm. maranscalc 'koniuszy', std nazwa polska), w Polsce i in. krajach urzdnik zarzdzajcy dworem ksicym a. krlewskim, jeden z najwyszych dostojnikw pastwowych. Laska marszakowska - zob. Laska . Marszaek dworski - prywatny funkcjonariusz krlewski od czasw Jana Iii, zarzdzajcy na co dzie dworem, utrzymujcy porzdek w komnatach i subie nadwornej. Marszaek dworu - prywatny urzdnik (ochmistrz) zawiadujcy dworem krlowej od czasw Kazimierza Wielkiego, pniej te krlewiczw, poszczeglnych dygnitarzy wieckich i duchownych.

Marszaek krajowy - w Galicji od 1861 przewodniczcy galicyjskiego sejmu krajowego z siedzib we Lwowie i wydziau krajowego. Marszaek Krlestwa Polskiego - rdw. ac. mareschalcus Xegni Poloniae, od Xiv w. tytu jedynego marszaka krla a. dworu; w Xv-Xvi w. sta si rodzajem premiera, marszakiem wielkim koronnym. Marszaek nadworny - rdw. ac. mareschalcus curiae, zastpca marszaka wielkiego koronnego, z wadz ministerialn, sprawujcy nadzr nad dworem krlewskim. Marszaek sejmowy (sejmu) - poselski, od koca Xv w. obierany przez szlacht przewodniczcy obrad izby poselskiej i jej przedstawiciel wobec krla i senatu; w 1919-39 i od 1945 marszaek sejmu przewodniczy sejmowi, wybierany spord posw na okres kadencji sejmu. Marszaek senatu - w 1922-39 spenia w senacie analogiczne funkcje jak marszaek sejmu w sejmie. Marszaek szlachty - przewodniczcy samorzdu szlacheckiego od 1772 w zaborze rosyjskim, obierany na sejmikach powiatowych; od 1863 z nominacji. Marszaek wielki koronny - od Xv-Xvi w. pierwszy minister; by mistrzem ceremonii na dworze, prowadzi obrady senatu, sprawowa sdy w miejscu przebywania krla, peni wadz policyjn; czuwa nad osob i bezpieczestwem krla; z czasem zacz te zawiadywa porzdkami miejskimi w Warszawie jako stolicy; mia zbrojn stra marszakowsk, bdc, obok gwardii krl., pod jego rozkazami, i wasne sdy marszakowskie, ktrych drakoskie wyroki wykonywaa stra; zob. Artykuy (marszakowskie); Bieliski Franciszek. Marszaek wielki litewski - od czasu unii lubelskiej odpowiednik marszaka wielkiego koronnego dla Litwy; w gronie ministrw zajmowa drugie miejsce po marszaku wielkim koronnym. Marszaek ziemski - na Litwie, obok marszaka wielkiego litewskiego i marszaka nadwornego, jego zastpcy, by trzecim rodzajem marszaka, nie znanym w Koronie. Ulica Marszakowska - zob. Bieliski Franciszek. Marszaek weselny - na weselach wiejskich - pierwszy swat, starszy drba, starosta wesela. Marszaki - betlejki, herody, szopka, jaseka, widowisko lud. zwizane z podaniami o narodzeniu Chrystusa.

Marszaek - (2) w rdw. Francji wysoki oficer wojskowy podporzdkowany

pierw. tylko naczelnemu dowdcy wojsk krl., konetablowi. Z czasem liczba ich wzrosa, bywali te marszakowie w prowincjach u ksit feudalnych; w 1788 byo we Franeji 20 marszakw. Godno zniesiona przez Rewolucj Fr. w 1793, przywrcona przez Napoleona pod nazw marszakw Cesarstwa; po 1815 przywrcono nazw marszakw Francji. Tytu przejty przez wiele innych pastwjako najwyszy stopie wojskowy. Marszakowie Cesarstwa - 19 V 1804, nazajutrz po inauguracji Cesarstwa we Francji, Napoleon mianowa pierwszych 18 marszakw (potem liczba ich wzrosa do 25): swoich towarzyszy broni, dowdcw korpusw w synnych bitwach, swoich reprezentantw w zdobytych krajach. Wikszo z nich bya zawodowymi onierzami przed Rewolucj; pochodzili przewanie z (drobno)mieszczaskich rodzin, kilku ze szlachty, nieliczni tylko (Augereau, Lannes, Ney) z biedoty. Po upadku cesarza (a niekiedy i przedtem) znaczna wikszo zaprzysiga wierno restaurowanej monarchii. Pierwsza lista: Charles P. F. Augereau, Jean B. J. Bernadotte, Louis A. Berthier, Jean-Baptiste Bessieres, Guillaume M. A. Brune, Louis N. Davout, Jean-Baptiste Jourdan, Francois Ch. Kellermann, Jean Lannes, Francois J. Lefebvre, Andre Masscna, Bon-Adrien J. de Moncey, Edouard A. C. J. Mortier, Joachim Murat, Michel Ney, Catherine D. Perignon, Jean M. Ph. Serurier, Nicolas J. Soult. Pniejsze promocje: Claude-Victor Perrin (zw. Victor), Jacques E. J. A. Macdonald, Auguste Fr. L. Marmont, Nicolas Ch. Oudinot, Louis G. Suchet, Laurent Gouvion-Saint-Cyr, ksi Jzef Poniatowski promowany w 1813 przed bitw pod Lipskiem, w ktrej zgin. Buawa marszakowska - zob. Buawa.

Marta - imi eskie z aram. Martha dos. 'pani; wadczyni'. Marta i Maria - wg Biblii, Ew. wg uk., 10, 38-42; Jan, 11, 1; 12, 2-3, siostry azarza (ktrego Jezus wskrzesi) w Betanii. Gdy siostry przyjmoway Jezusa w swoim domu, Maria wsuchiwaa si w jego sowa, usiadszy u jego stp, Marta za krztaa si, aby go ugoci, co spowodowaIo wymwk: "Marto, Marto, troszczysz si o wiele rzeczy, a tylko jedna jest wana"; std, zw. w zwrotach: "Marty wiata tego" i w rdw., i p. alegorii chrzec. "droga Marty", Marta jest symbolem ycia czynnego, postawy aktywnej, w przeciwiestwie do kontemplacyjnej "drogi Marii". Marta - imi, ktre przybiera Lady Harriet Durham, bohaterka romantyczno-komicznej opery (Wiede 1847, wyst. pol. Warszawa 1850) Friedricha von Flotow Marta, czyli Kiermasz w Richmondzie, nm. Der Markt zu Richmond, udajc na rynku w Richmondzie dziewczyn poszukujc pracy. Gdy przyja zadatek, musi i za swym pracodawc, romantyznym Lionelem; ten zakochuje si w niej, ale ona, ju jako dama, odtrca mio skromnego dzierawcy. Jednak gdy si okazuje, e jest on w istocie synem hrabiego Derby, Lady Harriet ofiarowuje mu sw rk, ktr on teraz z dum odtrca. Wszystko koczy si szczliwie. Libretto: Wilhelm Friedrich; zarodkiem opery byo widowisko baletowe Lady Harriet (1843) z muzyk Flotowa,

Burgmiillera i Deldeveza. Marta - bohaterka tytuowa gonej powieci-manifestu (1873) Elizy Orzeszkowej; pani z dobrego domu, wadliwie wychowana, nie przygotowana do samodzielnego ycia, gdy popada w bied, zmuszona do pracy dla chleba, bezradna, naraona na upokorzenia, ginie tragicznie.

Martwy - por. Umary. Martwa dolina - w ktrej rzeka przestaa pyn. Martwa fala - falowanie utrzymujce si przez czas pewien po uciszeniu si wiatru. Martwa litera (prawa) - zob. Litera (Bo litera zabija...; Martwa litera). Martwa natura - plast., g. w malarstwie, wyobraenie przedmiotw, przewanie uytkowych: naczy stoowych i kuchennych, kwiatw, owocw, artykuw spoywczych, zabitych zwierzt itp., zestawionych tak, aby stworzy ciekaw kompozycj ksztatw i barw i efektown gr wiate. Martwa pagina - stronnica ksiki opatrzona nad a. pod kolumn tekstu tylko kolejnym numerem, bez powtrzonego tytuu dziea, ksigi, rozdziau itp.; por. ycie (ywa pagina). Martwa rka - zob. Dobra martwej rki. Martwe dusze - osoby fikcyjne (zmare) figurujce w wykazach, ewidencjach, spisach osb rzeczywistych (ywych); rozszerz. nieaktywni czonkowie stowarzyszenia, organizacji, ograniczajcy si do niezbdnych tylko, czysto formalnych dziaa (np. pacenie skadek). Tytu synnej satyrycznej powieci (1842, wyd. pol. 1876) Nikoaja Gogola o Cziczikowie (zob.), aferzycie skupujcym w celach spekulacyjnych od ziemian "dusze" zmarych chopw paszczynianych, ktrzy przed kolejnym "spisem rewizyjnym" wykazani s jeszcze jako yjcy; sawna, groteskowa galeria ziemian: Maniow (zob.), Koroboczka, Nozdriow (zob.), Sobakiewicz, Pluszkin (zob.) - to postacie, ktrych nazwiska stay si pojciami w jz. rosyjskim. Martwe pole - cz pola bitwy poza zasigiem obstrzau nieprzyjacielskiego. Martwe zakole - pozostao zakola rzecznego (zatoka rzeki, jezioro zakolowe, moczar), gdzie przestaa pyn woda rzeczna. Martwy inwentarz - inwentarz gospodarski z wyczeniem zwierzt. Martwy jzyk - ktrym nikt si obecnie nie posuguje (z ewent. wyjtkiem

jzykoznawcw, kapanw w czasie ceremonii relig. itp.), jak sanskryt, starogrecki, ac., fenicki, poabski itd. Martwy sezon - pora roku odznaczajca si niewielk aktywnoci, nisk frekwenej, maymi obrotami, maym ruchem, np. w handlu, w hotelach, w uzdrowiskach, orodkach wypoczynkowych. Morze Martwe - hebr. Yam ha-Mawet, arab. Bahr al-Maut, wielkie sone jezioro bezodpywowe na pograniczu Izraela i Jordanii, o zasoleniu 22-23% (rednie zasolenie wd powierzchniowych oceanw - 3,5%), na wysokoci 3347m poniej poziomu morza. Jest to biblijne Morze Sone, Morze Wschodnie, Morze Rwniny, ac. Lacus Asphaltites, arab. Bahr Lut 'Morze Lota'. Sodoma i Gomora wznosiy si na pd.-zach. brzegu morza. Owoce Morza Martwego - zob. Jabko (Jabka Sodomy). Rkopisy znad Morza Martwego - zob. Qumran.

Martyrologium - pierw. spis mczennikw chrzec. uoony wg dni kalendarza (pierwszy spisano w V w.); spis wszystkich witych kat., z ktrego wyjtki przypadajce na dany dzie czyta si w prymie brewiarzowej; ac. z gr. martys dpn. mkrtyros 'wiadek; mczennik'.

Mary - nosze dla zmarych; wzniesienie, na ktrym stawiaj trumn z ciaem zmarego; trumna ze zwokami na takim wzniesieniu; z czes. od nm. Bahre 'nosze'. Lee, spoczq na marach - nie y, by martwym. Widzie kogo na marach - widzie (kogo) umarym.

"Mary Celeste" - bryg amer., ktry wyroszy z Nowego Jorku do Genui; dostrzeony na pn. Atlantyku 5 Xii 1872 przez bryt. aglowiec handlowy. Bryg by opuszczony przez zaog, ale znajdowa si w doskonaym stanie; brak byo odzi ratunkowych, a o losie zaogi nie udao si nigdy nic dowiedzie. Jedna z nieodgadnionych "tajemnic morza".

Maryla - zob. Wereszczakwna Maryla.

Marymont - od fr. Mariemont 'wzgrze Marii', na cze Marii Kazimiery

Sobieskij, ktrej na pn. od Warszawy, blisko Bielan, Tylman z Gameren zbudowai paacyk letni, pniej wiele razy przebudowywany. Synne myny, stojce w Xviii w. przy drodze do Marymontu, dostarczay znanej w Polsce mki marymonckiej. Dzi cz oliborza. Delikacik, elegancik, paniczyk z marymonckiej mki maminsynek, pieszczoch, modni, gogu.

Maryna - polski lud. strunowo-smyczkowy instrument muz. wielkoci kontrabasu, o korpusie rezonansowym w ksztacie trapezu, prostych bokach, 3 strunach i kontrabasowej szyjce, ktra przechodzi przez pudo instrumentu i tworzy rwnoczenie jego nk; na gwce umocowane s brzczce przy poruszaniu maryn mosine talerzyki; instrument uywany przez kapele ludowe w Szamotulskiem.

Marywil - fr. Marie-ville 'miasto Marii', z inicjatywy kriowej Marii Kazimiery zbudowana w 1691-95 na gruntach dawnej upy solnej (gdzie dzi znajduje si znaczna cz pl. Teatralnego w Warszawie oraz gmach Teatru Wielkiego i Narodowego) centralna hala targowa ze sklepami, garkuchniami i zajazdami oraz z kocioem i klasztorem kanoniczek (znajdujcymi si naprzeciw gwnego wjazdu, od strony ul. Senatorskiej). Zbudowany prawdop. g. przez Tylmana z Gameren, na wzr paryskiego Palais Royal, przeznaczony g. dla towarw zagranicznych, luksusowych. Mieciy si tam take zakady przemysowe, synne ksigarnie (Grofla, Chr. G. Nicolai, Fr. Pfatfa) i drukamia Grlla. W zwizku z regulacj pl. Teatralnego, ktr rozpocza przebudowa paacu Jabonowskich na nowy ratusz, przystpiono w 1825 do burzenia wieo odremontowanego Marywilu. Na tym miejscu Corazzi, Schuch i Kozubowski wznieli gmach Teatru Wielkiego, pozostawiajc kamienic kolumnow Aignera jako wschodnie skrzydo korpusu Teatru.

Marzanna - rzekoma bogini sowiaska wymylona przez Dugosza, ktry j wzi z pieni wielkopostnych, kiedy dzieci na lsku i w Wielkopolsce w Xiv i Xv w. obnosiy i topiy lalk-Marzann (Marzank, Dziewank), symbol zimy i mierci, w 4. niedziel (ac. Laetare) wielkiego postu. Moliwe, e ten obrzd (a z czasem zabawa) przyszed na lsk przez Czechy z Norymbergi, gdzie syny niegdy obchody wynoszenia mierci w niedziel Laetare.

Masakra na chios - obraz (1824) Eugene Delacroix, Pary, Luwr; ukazuje scen z wydarze roku 1822, w czasie greckich walk wyzwoleczych, kiedy Turcy dokonali rzezi mieszkacw wyspy Chios; rze opisana m.in. w Les massacres de Chio przez Victora Hugo.

Masaniello - (wym. maza...), wac. Tommaso Aniello, 1620-47, neapolitaski sprzedawca ryb, przywdca powstania ludowego w Neapolu, ktre trwao tylko kilka dni, w lipcu 1647, a wywoane zostao wysokimi podatkami, nakadanymi na ludno przez wicekrla hiszp., bezporednio za - nowym podatkiem na ywno. Po opanowaniu miasta Masaniello wymg na wicekrlu obietnic odwoania niektrych podatkw. Szybkie zwycistwo uderzyo mu jednak do gowy; nie chcia odda wadzy, a nawet zacz rozprawia si z przeciwnikami polit. Zosta zamordowany przez swoich wasnych zwolennikw, niewtpliwie przekupionych przez wicekrla, a potem uczczony wspaniaym pogrzebem; zob. te Niemy (Niema z Portici).

Maska - zasona na twarz a. cz twarzy, przylegajca do niej, z otworami na oczy; czowiek w masce, posta przebrana, z zasonit twarz; odlew twarzy czowieka ywego a. zmarego (maska pomiertna); wyobraenie twarzy ludzkiej jako dzieo sztuki (lud.) a. do celw magicznych lub relig.; twarz aktora ucharakteryzowana do roli; hi.st. przednia, ruchoma cz przybicy, osaniajca twarz; forma widowiska dramatycznego pochodzca prawdop., tak jak dramat w ogle, od obchodw wit urodzaju, rna w rnych krajach, ale zawsze niemal koczca si improwizowanymi tacami, w ktrych bior udzia aktorzy wraz z widzami. W Xvi-Xvii w. maski wprowadzono do teatrw dworskich, gdzie postaci w fantastycznych ubiorach wystpoway w scenach dialogowych i pantomimach, w songach i tacach. Komedia maski - dawn. commedia dell'arte. Maska sepulkralna - w kulturach o rozwinitym kulcie zmarych (staro. Egipt, Mykeny, Etruria, Inkowie itd.) wyobraenie twarzy zmarego nakadane na twarz mumii, na wieko urny popielnej itp. elazna Maska - zob. elazny. Maska Czerwonego Moru - opowiadanie (1841) Edgara A. Poego. W czasie szalejcej zarazy ksi Prospero z tysicem dam i rycerzy chroni si w niedostpnej warowni, a po upywie p roku urzdza wielki bal maskowy. Pojawia si na nim o pnocy kto w masce i stroju Czerwonego Moru - sam Mr wanie; wszyscy biesiadnicy umieraj. Etiuda symfonicznta na harf i orkiestr (1909) Andre Capleta. Balet (1922) Nikoaja Czerepnina. Balet (1960-61) Wojciecha Kilara, wszystkie wg Poego. Masques et bergamasques fr.,'Maski i bergamaski', tj. tace z Bergamo w Lombardii, intermedium liryczno-choreograficzne w 1 akcie (Monte Carlo 1919) Gabriela Faure, libretto: R. Fauchois. Maski - cykl utworw fortepianowych, opus 34 Karola Szymanowskiego. Balet (Gdask 1963) J. Jarzynwny-Sobczak do muz. Szymanowskiego.

Masoneria - zob. Wolnomularstwo.

Masora - n. -hebr. masorah 'tradycja' z hebr. masoreth, zbir komentarzy o charakterze statystycznym, gramatycznym i semantycznym do hebr. tekstu Biblii, pierw. przekazywanych ustnie, a midzy Vi a X w. spisanych przez uczonych yd. zwanych masoretami.

Mastaba - w archeologii nazwa grobw egip. (okresu Starego Pastwa) w ksztacie citego ostrosupa o podstawie prostoktnej (przekrj pionowy w ksztacie trapezu), z czci podziemn, w ktrej chowano zwoki; z arab. mastabah 'awa kamienna'.

Maszkara - dawn. maska(rada), bal maskowy; brzydka gba, poczwara, potwr, straszydo, posta wzbudzajca obrzydzenie, strach; maszkaron; z w. mascherone 'morda, pysk.'

Maszkaron - maskaron, motyw dekoracyjny w ksztacie stylizowanej gowy ludzkiej a. na p zwierzcej, o groteskowych rysach i zazw. zawiych splotach wosw; z w., zob. Maszkara.

Maszoperia - rdw. spka handlowa okrtowa, rybacka a. kombinowana (u rybakw kaszubskich do niedawna); z hol. maatschappij 'towarzystwo'.

Masztalerz - hist. starszy stajenny, sprawujcy piecz nad masztalni (komor a. wozowni, gdzie znajdoway si zaprzgi, sioda, czapraki itd.), komi i sub stajenn; dzi wykwalifikowany pracownik stadniny; od czes. ma(r)sztal z nm. Marstall dawn. 'masztarnia, masztalnia, stajnia'.

Ma - (od maza) smarowido; barwa sierci u zwierzt, zob. Ko; dawn. kolor, zw. kolor kart do gry; zob. Karty.

Malacz - bardzo sodkie wino wgierskie; z wg. maslas.

Mata Hari - 1876-1917, bohaterka jednej z najgoniejszych afer szpiegowskich, tancerka hol., ktra nazywaa si wac. Margaretha Geertruida Zelle. Zdobya rozgos w Paryu dziki swoim interpretacjom autentycznych tacw Indonezji (wwczas kolonii hol.). W 1907 zacza prac w wywiadzie nm., a w czasie 1. wojny wiat. przekazywaa Niemcom wane informacje wojskowe, otrzymane od wyszych oficerw alianckich, z ktrymi miaa intymne stosunki. W 1917 aresztowana, skazana i stracona przez Francuzw.

Matecznik - zob. Las.

Matematyczne zasady filozofii przyrody - ac. Philosophiae naturalis principia mathematica, najwaniejsze, wiekopomne dzieo (1687) Isaaca Newtona,jeden z najgenialniejszych tworw myli ludzkiej; najwaniejsze dzieo nauk. Xvii w., dajce si porwna pod wzgldem wpywu na umysy tylko z O obrotach cia niebieskich (1543) Kopemika i O powstawaniu gatunkw (1859) Darwina. Zrozumiae jedynie dla nielicznych wspczesnych autora. Newton poda w nim swoje synne 3 zasady dynamiki (zob. Newton), sformuowa prawo powszechnego cienia i opart na nim teori ruchu cia Ukadu Sonecznego, dowid m.in., e torami ich s stokowe (elipsa, parabola, hiperbola). "W Marnmatycznvch zasadach Newtona nauka cisa o przyrodzie staa si faktem. Zdobycze Newtona stay si nie tylko fundamentem dalszego rozwoju fizyki, ale te wzorem dla innych umitnoci specjalnych (...) i miar naukowej doskonaoci dla metodologii. (...) Newton zbudowat nauk o przyrodzie niezalenie od takiej czy innej filozofii. I niebawem ta usamodzielniona nauka zaja naczelne miejsce, zajmowane dotd przez filozofi" (W. Tatarkiewicz).

Mater et magistra - ac., 'matka i mistrzyni', sowa rozpoczynajce encyklik Jana Xxiii opublikowan 14 Vii 1961, ktra krytykuje ostro liberalizm ekonomiczny i krzywdy spoeczne, popiera postp oraz przemiany spoeczne i ekonomiczne, zaleca wspprac wierzcych i niewierzcych, broni prawa wasnoci prywatnej i racjonalnoci podstaw ustroju kapitalistycznego.

Mateusz - imi mskie z hebr. mattanya 'dar Jahwe', tj. to samo, co Dorota, Teodor, Bogdan, Boydar, b. popularne, uywane wymiennie z imieniem Maciej (zob.).

w. Mateusz Ewangelista - aposto, y w I w., jego imi miao pierw. brzmie Lewi; celnik z Kafarnaum. Od Ii w. przypisuje mu si autorstwo pierwszej Ewangelii, ktr napisa mia midzy 51 a 60 r. w Palestynie, w jz. aram.; dochowa si tylko przekad gr.; zob. te Ewangelia (Ewangelici). Czsty temat sztuki rdw. Plastyka: Carpaccio, Caravaggio, Veronese, Poussin, Rembrandt (obrazy); Ghiberti (rzeba). Pasja wg w. Mateusza - oratorium (1729) J. S. Bacha, jedno z najwspanialszych dzie w historii muzyki. Wykonane za ycia kompozytora przeszo bez wraenia, potem zupenie zapomniane. Odkry je na nowo Felix Mendelssohn-Bartholdy i poprowadzi w Singakademie w Berlinie w setn rocznic prawykonania, co zapocztkowao renesans muzyki J. S. Bacha, trwajcy do dnia dzisiejszego.

Mateusz Malarz - nm. Mathis der Maler, opera (Zurych t938) Paula Hindemitha, libretto kompozytora, osnute na yciu malarza nm. Matthiasa Grunewalda, wac. Mathis Nithart, ur. midzy 1460 a 1480, zm. 1528. Szczytowym punktem opery jest wizja artysty, ktra miaa natchn go do stworzenia jego najwikszego dziea: skrzyde otarza z Isenheim, ok. 1512-15, obecnie w muzeum w Colmar.

Matinka - starowiecki poranny strj kobiecy, luny kaftanik zdobiony koronkami, wstkami itp.; z fr. matinee 'poranek'.

Matka - pierwotnie maci, dpn. macierze, biernik macierz (przed Xiv wiekiem skr. do ma) i oboczna forma mianownika - macierz; w Xvi w. zwycia forma matka; w Xvii w. forma ma nabiera odcienia archaicznego a. ujemnego; por. Krlowa (pszcz itd.; Krlowa-matka). Jaka ma, taka na, jakie matki, takie dziatki - Wg Wulgaty, EzechieI, 16, 44, prorok zwraca si do wystpnej Jerozolimy, ktra przyja pogaskie zwyczaje poprzednich mieszkacw, Chananejczykw, sowami: "Jaka matka, taka i jej crka!", ac. Sicut mater, ita et filia eius. Mater Dolorosa - zob. Stabat Mater. Mater Matuta - staroitalska bogini poranka, kobiet i porodu, ktrej wito, Matralia, obchodziy matki 11 Vi. U schyku republiki identyfikowana z gr. Leukote jako opiekunka eglarzy i portw. Matica - serb., 'matka, krlowa pszcz', nazwa stowarzysze kult.-nauk.

zakadanych w Xix w. w krajach pd. i zach.-sow., zwizanych z ruchem odrodzenia narodowego: Matica Srpska (serbska) 1826; eska (czeska) 1831; Hrvatska (chorwacka) 1839; Maica Serbska (serbouycka) 1847; Matica Slovenska (sowacka) 1863; Slovenska (soweska) 1864. Matka - ros Mat', powie (1907) Maksyma Gorkiego, wac. Aleksieja Pieszkowa, osnuta na tle wypadkw w czasie demonstracji I maja w Sormowie i Ninim Nowgorodzie w 1902. Ukazuje przeobraenie wystraszonej starej kobiety w nieugit bojowniczk sprawy rewolucji, ktrej powici si jej syn, Pawe Wasow. Matka Boska - Najw. Maria Panna, por. Bogurodzica; Czstochowski; Madonna; Ostry (Ostra Brama): Gromniczna - Oczyszczenie NMP, 2 Ii. Jagodna - Nawiedzenie NMP, 2 Vii. Jasnogrska - 26 Viii. Roztworna - Zwiastowanie NMP, 25 Iii. Siewna - Narodzenie NMP, 8 Ix. Szkaplerzna - 16 Vii. niena - 5 Viii. Zielna - Wniebowzicie NMP, 15 Viii. Matka czeladna - gospodna, dawn. kobieta utrzymujca gospod rzemielnicz, gospodyni. Matka Grakchw - zob. Kornelia. Matka Joanna od Aniow - zob. Loudun. Matka krlw - zob. Elbieta (Rakuszanka). Matka obozw - Faustyna Modsza, Anna Galeria, l25-175 a. 176, cesarzowa rzymska, ona Marka (zob.) Aureliusza, nazywana tak przez legiony w Germanii i na Wschodzie, gdy towarzyszya mowi we wszystkich kampaniach wojennych; w pniejszych czasach twierdzono, co byo zapewne oszczerstwem, e prowadziia ycie rozpustne podobnie jak Messalina, e syna, Kommodusa, miaa z jakim gladiatorem. Cesarz kocha j bardzo; mieli z sob dziesicioro dzieci. Matka parlamentw - parlament brytyjski. Matka rodzaju ludzkiego - zob. Ewa.

Matka Shipton - ang. Mother Shipton, 1488-1561, prorokini z hrabstwa York (w Anglii), ktrej przepowiednie opublikowano w dugi czas po jej mierci. Kolejne wydania zawieray zdumiewajco trafne wrby przeszych, ale nie przyszych wydarze. Synna przepowiednia: "Wozy bd jedzi bez koni", jest wstawk wydawcy z 1862, kiedy ju nietrudno byo to przewidzie. Matka w. Piotra - zob. (w.) Piotr (Zazdrosny jak...). Matka weselna - dawn. matka panny modej. Matka Wiernych - zob. Aisza. Matka wszystkich yjcych - zob. Ewa. Matka Ziemia, Matka-Rodzicielka - Gaja (zob. Gaja I). Kiedy Lucius Iunius Brutus (zob.) po mierci Lukrecji (zob.) wzi udzia w poselstwie do Delf, aby zapyta wyroczni, ktry z trzech kandydatw powinien nastpi po Tarkwiniuszu, odpowied brzmiaa: "Ten, ktry pierwszy pocauje swoj matk." Brutus natychmiast rzuci si na ziemi i ucaowa j, mwic: "Cauj Ci, Matko Ziemio!" Zosta przeto wybrany konsulem. Matka ywicielka - zob. Alma Mater. Matki - tajemnicze postacie z Fausta (cz. Ii, Ciemna galeria) Goethego, boginie starsze od Boga z Prologu w niebie, w swym gbinowym krlestwie straniczki wszystkich ksztatw, jakie przybra moe egzystencja: "cigych ksztatowa i przeksztace sprawa, odwiecznej myli odwieczna zabawa... one nie widz ci, bo widz tylko cienie" (t. F. Konopki). Nie dostrzegajc jednostek, widz archetypy, istot rzeczy. Ich nazw nasun Goethemu rozdzia 20. ycia Marcellusa Plutarcha, gdzie mowa jest o starym miecie sycylijskim Engyium, znanym z kultu bogi zwanych Matkami. Matki - ac. Matres, Matrones, w mit. celt.-germ. bstwa chtoniczne urodzaju, podnoci i szczcia rodzinnego, wyobraane jako trzy kobiety z koszami owocw, czczone, zw. w rzymskich prowincjach nadreskich. Mleczna matka - mamka, kobieta karmica piersi cudze dziecko. Moja matka - marmur (1908) Ivana Mestrovicia, Belgrad, Muz. Nar. Moja Matka G - zob. Bajka (Bajki Babci Gski). Mutter Courage - nm., 'Matka Courage', Wczga Courage, bohaterka powieci Wunderseltsame Lehensbeschreibung der Ertzbetrugerin und Landstrtzerin Courasche nm., 'Zadziwiajcy opis ywota arcyoszustki i wczgi' (1670), nm. pisarza barokowego Hansa Jacoba Christofhela von Grimmelshausen (majcej by rzekomo odpowiedzi na Przygody Simplicissimusa tego autora; zob. Simplicissimus), prostytutka, "wielka szelma", przywdziawszy mundur rajtara dla ratowania honoru, staje si w czasie wojny

30-letniej on kapitana, potem porucznika, pniej markietank, wreszcie przyjta do taboru Cyganw ginie wraz z nimi na stosie. Posta jej staa si rdem inspiracji dla Mutter Courage, bohaterki sztuki Mutter Courage und ihre Kinder (nm. '... i jej dzieci', Zurych 1941, wyst. pol. Warszawa 1959) Bertolta Brechta. Rzecz dzieje si w tyme okresie i w tych samych okolicznociach, ale bohaterka, Anna Fierling, matka trojga dzieci z rnych ojcw,jest postaci odmienn. Chce osign jak najwiksze zyski z wojny, a wychodzi z niej biedniejsza ni przedtem, postarzaa i zamana strat wszystkich swych dzieci. Synna rola Heleny Weigel, ony Brechta. Najlepsza matka - ac. Optima mater. Neron w pierwszym dniu swego panowania da trybunowi stray wartowniczej to haso, aby uczci sw matk, Agrypin Modsz. Panna matka - zob. Panna. Staa Matka Boleciwa - zob. Stabat Mater. Wielka Macierz Bogw - zob. Kybele.

Matnia - dawn. gwna siedziba, siedlisko, orodek; rodkowa cz sieci rybackich cignionych, gromadzca zowione ryby; sida, puapka na zwierzyn; przen. zasadzka, puapka, potrzask, sytuacja bez wyjcia.

Matuzalem - Matuzal, Matusala, ang. Methuselah, wg Biblii, Gen., 5, 25-27, potomek Seta, syn Henocha, dziadek Noego; najdugowieczniejszy z ludzi wspomnianych w Biblii, y bowiem 969 lat; przen. czowiek, ktry doy b. pniej staroci. Matuzalowe lata - matuzalowy wiek, wiek b. podeszy, pna staro.

Matysek - zob. Kreska (Przysza kryska...); Maciej.

"Maud" - nazwa statku, na ktrym Roald Amundsen (zob.) w 1918-20, a w 1920-23 Harald Ulrich Sverdrup odbyli polarne podre badawcze po M. Arktycznym wzdu wybrzey Syberii i Alaski, nie zrealizowawszy zamiaru przedostania si z Cieniny Beringa przez Biegun Pn. do Grenlandii, gdy pola lodowe okazay si przeszkod nie do sforsowania.

Maugis - (wym. mo:i) fr.; Malagigi (wym. maladidi) w.; w chansons de

geste Doon z Moguncji (zob.), Czterej synowie Aymona (zob. Aymon), w poematach Morgante (zob.) Pulciego, Orlando innamorato Boiarda i w Orlandzie szalonym Ariosta (zob. Roland) magik, zodziej, posta pena humoru, kpiarz, wierny przyjaciel, kamca bez skrupuw, posuguje si sztuk magiczn a, medyczn, aby si ratowa w trudnych sytuacjach, umie nadawa sobie i innym dowoln powierzchowno, a take korzysta z usug demonw.

Maur(us) - zm. 1118, biskup krakowski od 1109. Ok. 1110 wystawi najstarszy znany dokument polski przeznaczony dla polskiego odbiorcy, dla kocioa w Pacanowie. Epitafium jego, odkryte w 1937 w katedrze wawelskiej, jest jedn z najstarszych inskrypcji w Polsce.

Mauritshuis - (wym. mauritshs) budowla renesansowa w Hadze (Holandia pd.), zbud. 1633-34 jako prywatna rezydencja Jana Maurycego de Nassau, dzi Krlewskie Hol. Muzeum MaIarstwa, synna galeria malarstwa hol. i flam., zawierajca szereg najwikszych dzie Rembrandta; hol., 'Dom Maurycego'.

Fra Mauro - zm. 1459, wenecki zakonnik kamedua, synny kartograf, autor dwch map Ziemi, z ktrych jedna, wykonana na zamwienie krla Portugalii, Alfonsa V Afrykaczyka, nie zachowaa si; druga, przechowana w Bibliotece w. Marka (Biblioteca Marciana) w Wenecji, to jedno z najwaniejszych dzie kartograficznych poprzedzajcych odkrycie Ameryki.

Maurowie - ac. Mauri, Maurusii, w staro. plemiona berberyjskie zamieszkujce Mauretani (pn.-zach. wybrzea Afryki); w chrzec. lit. rdw. - muzumanie, zw. berberyjsko-arabscy mieszkacy pn.-zach. Afryki; po zdobyciu Pwyspu Pirenejskiego przez Arabw - muzumaska ludno Hiszpanii; zob. Moryska (Moryskowie).

Mauzoleum - monumentalny grobowiec, zw. w formie wolno stojcej budowli; z ac. mausoleum od gr. Mausoleion, wspaniaiy grobowiec Mausolosa, satrapy Karii 377-352 pne., w Halikamasie, zaliczany do siedmiu cudw wiata staroytnego, rozpoczty przez Mausolosa, ukoczony przez jego maonk i siostr, Artemizj. Zburzony przez trzsienie ziemi przed Xv w. Artemizja - obraz (1634) Rembrandta, Madryt, Prado. Wdowa po Mauzolosie otrzymuje prochy swego ma w pucharze, ktry ma wychyli, aby zespoli si ze zmarym. Istniej rne interpretacje treci obrazu.

Mauzoleum Hadriana - Zamek w,. Anioa, zob. Hadrian. Mauzoleum Lenina - na placu Czerwonym w Moskwie pod murem kremlowskim, wzniesione w 1930 wg planw A. W. Szczusiewa. Mauzoleum Lincolna - zob. Lincoln (Mauzoleum).

Ma vlast - zob. Moja ojczy,zna.

"Maxim" - paryska restauracja i nocny lokal, spopularyzowany na wiecie przez ari Dania z operetki Wesoa wdwka (zob. Wesoy) Lehara (Wiede 1905): "Wieczorem jest Maxim8 z repertuarem swym8 tam ju czekaj na mnie8 niefrasobliwe panie:8 Lolo, Dodo, u-u,8 Clo-Clo, Margot, Frou-Frou..."

Mayence - zob. Moguncja.

Mayerling - wie w Austrii Dolnej, w dolinie rzeki Schwechat, na pd.-zach. od Wiednia, gdzie 30 I 1889 w krlewskim zamku myliwskim (obecnie klasztor karmelitw) znaleziono zwoki austr. nastpcy tronu, arcyksicia Rudolfa, ur. 1858, i jego kochanki, baronwny Marii Vetsera. Szczegy ich tajemniczej mierci nie zostaiy wyjanione; komunikat oficjalny stwierdzi samobjstwo obojga. Przypuszczano jednak powszechnie, e Rudolf, zrozpaczony ojcowskim rozkazem zerwania tego romansu, zastrzeli Mari, po czym odebra sobie ycie. Grb Marii znajduje si nie opodal, w Heiligenkreuz, i opatrzony jest inskrypcj wg Biblii, Hiob, 14, 2: "Wyrasta jako kwiat i zostaje zdeptany." Rudolf za, wraz ze 137 innymi Habsburgami, spoczywa w cesarskim grobowcu pod kocioem kapucynw na Neuer Markt w Wiedniu. Nieszczliwy romans Rudolfa i Marii by tematem wielu filmw, m.in. filmu z Danielle Darrieux i Charles Boyerem (1937), re. Anatole Litvak, oraz z Catherine Deneuve i Omarem Sharifem (1968), re. Terence Young.

"Mayflower" - (wym. mejflauer) ang., 'kwiecie majowe', trjmasztowy galeon adownoci 1807t., na ktrym 102 "pielgrzymw" (zob. Pielgrzym) wyruszyo z Plymouth w Anglii i przybyo po 63-dniowej podry do Massachusetts w listopadzie 1620. Przed wyldowaniem zawarli oni synny Mayflower Compact, tj. ukad o tymczasowym rzdzie kolonii, kierujcym si wol wikszoci. Pewien czas upyn na poszukiwaniu odpowiedniego miejsca

na koloni, wreszcie wybr pad na okolic nazwan Plymouth. W 1894 utworzono w Nowym Jorku Towarzystwo Potomkw Mayflower, a w 3 lata pniej towarzystwo oglnonarodowe. Ubiegajcy si o czonkostwo musia dowie swego pochodzenia od ktrego z pasaerw galeonu; stao si ono czym w rodzaju amerykaskiego indygenatu szlachectwa. "Mayflower Ii" - zbud. w Anglii, kopia "Mayflower", ktra poeglowaa w 1957 z Plymouth (Devon) do Plymouth (Massachusetts) i tam zostaa na stae zakotwiczona.

Mazanki - polski lud. strunowo-smyczkowy instrument muz. przypominajcy ksztatem mae skrzypce, o korpusie rezonansowym i szyjce wykonanych z jednego kawaka drewna oraz lekko wypukej pycie wierzchniej. Uywanejako instrument towarzyszcy dudom na Ziemi Lubuskiej do pocz. Xx w., obecnie zastpione przez skrzypce.

Mazdaizm - zoroastryzm, dualistyczna religia staroiraska, w ktrej najwysze z bstw, Ahura Mazda (Ormuzd), bg dobra i wiata, walczy przy pomocy ameszaspentw (dobrych duchw) z Arymanem (zob.), bogiem za i ciemnoci, wspomaganym przez dewy (ze duchy). Zreformowana prawdop. w Vii-Vi w. pne. przez Zaratustr (zob.). Od imienia (Ahura) Mazda, dos. '(Pan) Mdry; r.-pers. Ormuzd'; zob. Awesta.

Mazepa - wac. Jan (Iwan) Mazepa Koodyski a. Koledyski, ok. 1644-1709, ze spolonizowanej ruskiej rodziny szlacheckiej osiadej na Woyniu, syn Adama Stefana, podczaszego czemihowskiego, atamana kozackiego, zwolennika ugody z Rzplit; ok. 1657 na dworze krl. w charakterze pazia, po powrocie ze studiw zagr. zosta dworzaninem pokojowym. Dwr krl. opuci po mierci ojca lub dopiero w 1668, po abdykacji Jana Kazimierza; osiad w rodzinnycH Mazepicach i wstpi na sub do hetmana Piotra Doroszenki, wybi si wrd Kozakw i sam zosta obwoany hetmanem. Po 1696 pozyska wzgldy i zaufanie Piotra I Wielkiego; w 1705 zawar porozumienie z krlem szwedzkim Karolem Xii i ze Stanisawem Leszczyskim, w ktrym przyrzek przyczy Ukrain Zadnieprzask do Polski, w zamian za co mia otrzyma lenne ksistwo z wojewdztw witebskiego i poockiego. W 1708 da haso do powstania, ale tylko znikoma czstka starszyzny kozackiej opowiedziaa si za nim; Mazepa musia ucieka do obozu Karola Xii, a po bitwie pod Potaw zbieg wraz z nim w 1709 do Turcji, gdzie zmar. Wojska ros. zajyjego stolic, Baturyn, i zastosoway srogie represje przeciw "mazepicom", a cerkiew prawosawna oboya go kltw. Mazepa sta si ulubionym tematem lit. i muz., zw. romantycznej. Pamitniki - z okresu 1656-88 Jana Chryzostoma Paska. Autor opisuje, jak w padziemiku 1661, bdc przejazdem na wsi pod Zielon Puszcz, spotka

Mazep, wracajcego do krla bdcego wwczas w Grodnie. Mazepa oskarzy Paska bezpodstawnie o przynaleno do antykrlewskiej konfederacji wojsk. Dopiero w rok pniej, na dworze w Warszawie, Pasek da Mazepie za to w gb, cho ten krla ju by przeprosi za to oszczerstwo. Tame Pasek opowiada o amorach Mazepy z on Falbowskiego, jego ssiada na Woyniu, zakoczonych przyapaniem kochankw przez zdradzanego ma, ktry upozorowa wyruszenie w dalek podr. Mazep przywizano nagiego na wznak do wasnego konia, ktrego popdzono przez gstwin len, do domu, gdzie poranionego suba poratowaa. Znacznie sroej ukara Falbowski niewiern on. Mazeppa - powie poetycka (1819, t. pol. 1826) Byrona, oparta na ustpie z Historii Karola Xii (1731) Woltera, zawierajcym romantyczn przygod ukaranych kochankw, opowiedzian przez Paska. Dumka Mazepy - wiersz-dumka (1825) Bohdana Zaleskiego. Duma o Mazepie - wiersz (1829) w Les Orientales Victora Hugo. Potawa - poemat (1828) Aleksandra Puszkina. Romantyczna mio starego hetmana Kozakw, Mazepy, do modej Marii, crki Koczubieja, wiernego sugi cara, ktra ucieka z domu do Mazepy; ten, aby si pozby Koczubicja, ktry szuka pomsty, oskara go faszywie o zdrad. Mazepa - tragedia hist. (1840) Sowackiego, oparta o anegdot Paska, zbudowana na wzr dramatw hist. Victora Hugo i Dumasa. Obudny, rozpustny i nielojalny krl Jan Kazimierz z Mazep w gocinie u Wojewody, ktrego mod on cz potajemne, platoniczne wizy uczuciowe z pasierbem Zbigniewem. Mazepa - trylogia hist. (1926-29, wyd. pol. cz. I-Ii 1937) pisarza ukr. Bohdana Lepkiego. Mazepa - poemat symf. (1854) Ferenca Liszta, oparty na Etiudzie koncertowej d-moll (1837) Liszta. Opera (Moskwa 1884, wyst. pol. Warszawa 1922) Piotra Czajkowskiego, libretto: Wiktor Burenin, wg 1 cz. poematu Potawa A. Puszkina. Opera (1885, wyst. Warszawa 1900) Adama Muchheimera, polskiego kompozytora i dyrygenta. Balet (Warszawa 1958), muz. Tadeusza Szeligowskiego, libretto: Irena Turska wg Sowackiego, choreogr.: Stanisaw Miszczyk. Obrazy: Boulanger, Vernet, Chasseriau, Devilly.

Maziarze - dziegciarze, dawn. ludzie wyrabiajcy ma, smarowido do mazania osi k, czam, pynn smo, dziegie.

Mazowsze - historyczna dzielnica Polski w dorzeczu rodkowej Wisy. Weszo w skad pastwa Piastw w pocz. X w. Granice uksztatoway si w

Xiv-Xv w. wzdu biegu Suprali, Narwi, Biebrzy, Bugu, Pilicy, Rawki, Bzury, od Gostynina do Kuczborka (przez Sierpc i uromin) i wzdu puszcz mazurskich; od 1234 niezalene; po 1313 rozbicie dzielnicowe. Od Xv w. do 1526 zaleno lenna od Polski, potem stopniowo, dzielnicami wczane do Korony, a od 1569 integralna cz prowincji wielkopolskiej, z g. orodkiem w Warszawie. "Mazowsze" - pastwowy zesp pieni i taca w Karolinie k. Warszawy, za. w 1949 przez Tadeusza Sygietyskiego, od 1955 pod kierownictwem Miry Zimiskiej-Sygietyskiej.

Mazur - Mazowszanin, mieszkaniec Mazowsza - w dawnej Polsce krainy, potem dzielnicy, pooonej na uboczu, kresowej, rnej obyczajowo, niszej kulturalnie, zamieszkaej przez "goot" drobnoszlacheck z zaciankw mwicy "mieszn" gwar mazursk (mazurzcy), siejcy re (tj. yto), tatark i proso zamiast pszenicy. Amator jagy, nieuk, uparty, zawzity, szczwany cichapk, porywczy, waleczny ("z kordem a boso"), przedmiot niezliczonych drwin i artw (e rodz si lepi, pod ciemn gwiazd i maj czarne podniebienie), tak gorliwy katolik, e gotw zabi tego, co by w jego obecnoci post zama. Dobry czowiek, ale Mazur - dawne przys. Mazur niewiele mierzy, miejc si uderzy - dawne przys. Rozmia si, by Mazur na em - na widok pszennej buki, niespotykanej dawniej na ubogim Mazowszu, gdzie siao si przewanie yto, proso i gryk. Mazurowie mili, gdziecie si popili: W Warce na gorzace, w Czersku na zym piwsku? Mazurowie naszy od jaglanej kaszy Sone wsy maj, w piwie je maczaj. Kiermasz wieniacki, 1612-15. Mazur, mazurek - oglna nazwa pewnej liczby polskich trjmiarowych tacw ludowych i art., take pieni tanecznych, na 3/4 a. 3/8, w ywym tempie, z akcentami padajcymi na rne czci taktw. Po raz pierwszy wystpuje dopiero od 1752. Nazwa od nazwy regionu. Mazurek - zob. wyej Mazur; utwr muz. bdcy stylizacj tacw: mazura, kujawiaka a. oberka (Chopin, Szymanowski); rodzaj tradycyjnego ciasta wielkanocnego: sodki, zwykle lukrowany placek z kruchego ciasta z naoon mas bakaliow, konfiturow, marcepanow itp., przekadany migdaami, rodzynkami, figami itp.; gatunek wrbla, mniejszy od wrbla domowego, przebywajcy z dala od osad ludzkich. Jeszcze jeden mazur dzisiaj - zob. Mazur Dwernickiego zob. Grzmi pod Stoczkiem armaty. Mazurek Dbrowskiego - zob. Jeszcze Polska...

I z dziecinn radoci pocign za sznurek, By stary Dbrowskiego usysze mazurek. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 71-72. Mazur kajdaniarski - zob. Do mazura sta wesoo... Mazurzenie - cecha gwar polskich, polegajca na zastpowaniu spgosek dzisowych sz, , cz, d przez spgoski zbowe s, z, c, dz (psenica, zyto, cekam, drozdze). Wystpuje w dialekcie mazowieckim wraz z Mazurami, maopolskim prcz okolic Przemyla i Rzeszowa, pnocnolskim oraz w okolicach Wielenia (tzw. Mazurzy Wielescy), Rawicza i we wsi Chwalim.

Maa - dawn. wz kryty, zaprzgany w kilka wow a. koni, uywany przez czumakw na Ukrainie; z ukr.

Mczyski Jan - Leporsky, Zajczek, ok. 1520-przed 1584, polski humanista protestancki, leksykograf; odby studia filologiczne w 1543-51 w Wittenberdze u Melanchtona, w Strashurgu u Dasipodiusa, w Zurychu u Frisiusa i Gcsnera, najwikszych sownikarzy swego czasu. W 1564 wyda w krlewieckiej oficynie drukarskiej Jana Dauhmana w 500 egzemplarzach dzieo o 1030 dwuszpaltowych stronicach Lexicon latino-polonicum ex optimis latinae linguae scriptoribus concinnatum ac., 'Sownik ac.-polski zaczerpnity z najlepszych pisarzy jzyka ac.', pierwszy obszemy, metodycznie opracowany sownik ac.-pol. zawierajcy ok. 21 000 wyrazw, dzieo wybitne, powitane gorco przez pisarzy katolickich, m.in. Rojzjusza, Jana Kochanowskiego, Solikowskiego, mimo i uoone przez rnowierc i niewolne od narzeczowych (z Sieradzkiego, gdzie autor si urodzi) naleciaoci i nie zawsze szczliwych nowotworw jz.; przymii go dopiero Thesaurus Knapiusza; zob. Knapiusz.

Mdro - wiedza, umiejtno jej stosowania, zdrowy sd, przezorno, rozum, rozsdek; w l.mn. rzeczy mdre, powiedzenia, sdy, pogldy; por. Mdry; Mdrcy. Ksiga Mdroci - jedna z ksig Biblii, zwana dawniej niesusznie Ksig Salomona. Jej autorem nie jest Salomon, ale nieznany hellenista ydowski, mieszkajcy prawdop. w Aleksandrii za panowania Ptolemeusza Vii Fiskona, 170-117 pne. Autor zachca do praktykowania cnoty, ktra wiedzie do wiecznej szczliwoci w yciu przyszym, wychwala przymioty mdroci i na przykadzie dziejw Izraela dowodzi gupoty i niemoralnoci bawochwalstwa. Mdro przedwieczna, wcielona, najwysza - Bg. Zby mdroci - ostatnie tylne zby trzonowe, wyrzynajce si midzy 17 a

25 rokiem ycia. "Mdm woa gono na ulicy, na placach gos swj podnosi, na czele gromad woa, wygasza swoje mowy u bram miasta." Biblia, Ksiga Przypowieci, 20. "Mdm zakryta i skarb niewidziany, c za poytek z obojga?" Biblia, Eklezjastyk, 41, 17. "W wielkiej mdroci jest wiele kopotu." Biblia, Eklezjastes, 1, 18.

Mdry - przydomek wielu wadcw, np. Alfons X Mdry (zob.); Fryderyk Mdry, 1463-1525, elektor saski; Karol V Mdry, 1337-80, krl Francji; Robert Andegaweski, 1278-1343, krl Neapolu; por. Mdro; Mdrcy. (Bdcie) mdrzy jako we, a proci jak gobie - ac. Prudentes sicnt serpentes, er simplices sicut columbae z Wulgaty, Ew. wg Mat., 10, 16. Jaje chce by mdrsze od kury - zob. Jaj(k)o. Mdra dziewczyna - bajka rozpowszechniona na wszystkich kontynentach Starego wiata, czciowo zapewne pochodzenia wschodniego, znana take w Polsce. Crka pomaga ojcu przeladowanemu przez krla a. pana, podpowiadajc mu rozwizania zagadek a. chytre sposoby speniania nonsensownych rozkazw wadcy, ktry wreszcie chce poj j za on pod warunkiem, e wykona trzy postawione przez niego zadania. Ma pojawi si we dworze odziana i nie odziana, przyj i zarazem przyjecha, a wreszcie sprawi, aby si z ugotowanych jaj wykluy kurczta. Dziewczyna zjawia si owinita w sie, przyjeda na kozie przebierajc nogami po ziemi i obiecuje wykona trzecie zadanie po otrzymaniu prosa wyrosego z gotowanego ziarna siewnego. Dziewczyna zostaje krlow, ale nie wolno si jej miesza do polityki. Przekracza ten zakaz w susznej sprawie, ale krl wypdza j, pozwalajc jej zabra z sob tylko jedn, najcenniejsz rzecz. Ona zabiera pogronego we nie ma, ktry, wzruszony, czyni j na powrt krlow. Mdrej gowie do dwie sowie (por. Liczba: podwjna); mdremu (to, co powiedziano) wystarczy; z Persy, 4, 7, 19, Plauta: (dictum) sapienti sat (est). Mdry Polak... - zob. Polak. Odwa si by mdrym - ac. sapere aude, z Listw, 1, 2, 40, Horacego. Panny mdre i panny gupie - zob. Panna. "Biada wam, ktrzy jestecie mdrzy we wasnych oczach!" - Biblia, Izaj., 5, 21.

"Nie bd nazbyt sprawiedliwy ani mdry wicej, ni potrzeba, aby nie zgupia." - Biblia, Eklezjastes, 7, 17.

M. M boleci - Chrystus; por. te Biblia, Izaj., 53, 3. M krwi i m Beliala - w Biblii, 2. Ks. Krl. 16, 7, Semej o Dawidzie; zob. Belial. M opatrznociowy - ktry jak dziedzin ycia, nauki, sztuki podnis z upadku, uratowa od grocych jej niebezpieczestw. M przeznaczenia - zob. Napoleon (I). M stanu - wybitny polityk a. dyplomata. M zaufania - czowiek obdarzony zaufaniem zespou, do ktrego naley, speniajcy odpowiedzialne funkcje spoeczne dla (w imieniu) czonkw grupy, zaogi, stowarzyszenia itp.

Mchat - zob. Teatr (Artystyczny).

Meander - manowczyk, droga cygaska, motyw sztuki starogr., ornament cigy w ksztacie linii (a. kombinacji linii) zaamujcej si rytmicznie pod ktem prostym; zakole, zakrt koryta wijcej si leniwie rzeki; z lac. Maeander od gr. Maiandros 'rzeka w Azji Mniejszej (dzi Menderes) o bardzo krtym biegu'.

Meble kolbuszowskie - zob. Kolbuszowa.

Meccano - nazwa handl. pomysowego zestawu zabawkowego czci konstrukcyjnych, wprowadzonego na pocz. Xx w., zoonego z perforowanych cienkich listew metalowych, rubek i nakrtek, kek, blokw itp., pozwalajcych modym chopcom budowa najrnorodniejsze wozy, dwigi, urawie i in. konstrukcje wasnego pomysu.

Mecenas - protektor, zw. sztuk, nauk, literatury i pisarzy; w Krlestwie Polskim do 1876 obroca mogcy stawa w najwyszej instancji; std do dzi, tylko w Polsce, grzecznociowy tytu uywany w stosunku do adwokatw. Od

nazwiska arystokraty rz. pochodzenia etruskiego, Mecenasa (Gaius Maecenas, zm. w 8 pne.) zaufanego przyjaciela, doradcy i agenta dyplomatycznego cesarza Oktawiana Augusta. Luksusowy tryb ycia i pozoma indoleneja Mecenasa ukryway jego si, zdecydowanie i czujno. Cho nigdy nie sprawowa oficjalnych funkcji, powoywany by w chwilach krytycznych do zastpowania nieobecnego cesarza w Rzymie. Jego wpyw na pryncypat Augusta jako patrona literatury by ogromny; by przyjacielem i dobroczyc Horacego, a Wergiliusz napisa Georgiki za jego rad. Swj olbrzymi majtek zapisa Augustowi. Jeli znajd si Mecenasowie, nie zabraknie te, (mj) Flakku, Wergiliuszw - ac. sint Maecenates, non derunt, Flacce, Marones, z Epigramw, 8, 56, Marcjalisa.

Meczet - muzumaski dom modlitwy; z tur. mesded od arab. masdid 'miejsce kultu, witynia'; nm. Moschee; ang. mosque; fr. mosquee; ros. mieczet'.

Medb - Maeve, w cyklu ulsterskim lit. goidelskiej (gaelskiej) krlowa Connachtu, ona Aililla, zawzity wrg bohatera Cuchulaina (zob.), ktrego mierci staje si w kocu przyczyn.

Medea - zob. Jazon.

Medici - zob. Medyceusze.

Mediolan - w. Milano, stare osiedle celtyckie, od 222 pne. rzymskie Mediolanum; w 313 cesarz Konstantyn Wielki wydaje edykt mediolaski, gwarantujcy chrzecijanom swobod wyznania. Po inwazjach barbarzycw Mediolan staje si woln komun i popada w konflikt z Fryderykiem Barbaross, stajc na czele Ligi Lombardzkiej. Od 1277 do 1447 miastem rzdzi rd Viscontich, a od 1499 do 1535 rd Sforzw; w 1555-1714 naley do Hiszpanii, w 1714-96 do Austrii, 1797-1814 stolica Republiki Cisalpiskiej, 1815-59 naley ponownie do Austrii, od 1861 do zjednoczonych Woch. W czasie 2. wojny wiat. powanie zniszczone, pniej odbudowane; g. miasto Lombardii na Nizinie Padaskiej nad rzek Olona (Wochy pn.); zob. Biblioteka (Ambrozjaska); Brera; Ostatni (Ostatnia wieczerza); (la) Scala. Katedra - najwikszy monument architektury gotyckiej we Woszech, rozpoczty w 1386, budowany Xv-Xvi w., ukoczony w Xix w., bezwieowy, z

biaego marmuru, ozdobiony 135 pinaklami i 2245 posgami. Wntrze w ksztacie krzya ac., 5-nawowe z trjprzsowym transeptem i trjbocznie zakoczon apsyd. Jedyny koci w., w ktrym starano si odtworzy atmosfer wielkich katedr Pnocy. Kapela katedralna za. w Xiv w. dla kultywowania piewu ambrozjaskiego. Sant Ambrogio - (wym. Ambrodo) bazylika w. Ambroego,jedno z najwaniejszych dzie architektury romasko-lombardzkiej; za. w 386 przez w. Ambroego, biskupa Mediolanu (mia tu, wg tradycji, ochrzci w 387 w. Augustyna); przebud. midzy 789 i 859, przybraa obecny ksztat midzy 1098 i 1128; kruganek Bramantego z 1492. Wntrze jest prototypem bazyliki lombardzkiej, ma naw g. i 2 boczne z galeriami, kopu i gbok apsyd. Mieci si tam niemao reliktw wczesnochrzec., a take wielki otarz w. Ambroego z 835 r., ozdobiony zotymi i srebrnymi reliefami. Jeden z najczcigodniejszych zabytkw chrzec. na Zachodzie.

Meduza - mit. gr. jedna z trzech Gorgon (zob.), miertelna; Perseusz cit jej gow, kiedy spaa; dokona tego posugujc si zwierciadem, aby uniknjej wzroku, ktry by go zmieni w kamie, po czym gow t podarowat Atenie. Ta odtd nosia j na napierniku a. na egidzie. Sztuka archaiczna przedstawiaa Meduz-Gorgon o twarzy odpychajcej, wykrzywionej, ale od ok. 400 pne. wyobraano j take jako kobiet pikn. Jako ukochan Posejdona i matk Pegaza przedstawiano j niekiedy w postaci pklaczy-pkobiety podobnej do centaurw. Meduza - tzw. Medusa Rondanini, rzeba hellenistyczna o piknej twarzy; kopia: Monachium, Gliptoteka (gowa). Gowa Meduzy - obraz, Florencja, Uffzi, przypisywany dawn. Leonardowi da Vinci, obecnie anonimowi flam. Shelley zobaczy ten obraz w Uffizi pod koniec 1819 i powici mu wiersz, bdcy rodzajem manifestu romantycznej koncepcji pikna. Obraz (1588) Caravaggia, Florencja, Uffizi. Obraz (ok. 1614) Rubensa, Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (2. po. Xvii w.) Pierre Pugeta, Pary, Luwr. Perseusz zabija Meduz - plafon Peruzziego, Rzym, Villa Farnesina. Tratwa "Meduzy" - obraz (1819) Theodore Gericaulta, ktry pod pretekstem przedstawienia aktualnego wydarzenia-dramatycznych losw gromady rozbitkw z korwety "Meduza"-daje romantyczn metafor treci oglnoludzkich; najsynniejszy obraz malarza; Pary, Luwr. Meduza - opera (Warszawa 1912) L. Ryckiego.

Medyceusze - Medici, rd woski, ktry kierowa losami Florencji od Xv w. do 1737, nieznanego pochodzenia, moe chopskiego, moe wrd protoplastw

byli cyrulicy, pigularze; o czym mogoby wiadczy nazwisko Medici, w., 'medycy', i herb rodu z szecioma pigukami, w. palle, skd nazwa zwolennikw Medyceuszy - paleschi. Jako kupcy i bankierzy Medyceusze doszli do wielkiego majtku, przez maestwa spokrewnili si z najwikszymi rodami Europy, w 1569 otrzymali tytu wielkich ksit Toskanii, wydali trzech papiey (Leona X, Klemensa Vii i Leona Xi), dwie krlowe Francji (zob. Katarzyna Medycejska i Maria Medycejska) i kilku kardynaw. Wzrost ich znaczenia we Florencji zbieg si z triumfem klasy kapitalistw nad cechowym rzemiosem i kupiectwem. Medyceusze zawadnli miastem w 1434 i do 1532 zachowywali pozory szacunku dla demokratycznj konstytucji miasta, gdy sprawowali faktyczn wadz nie obejmujc oficjalnych urzdw; stopniowo jednak zmienili mod, idealistyczn republik florentysk w pastwo autokratyczne i monopolistyczne. Wypdzani z miasta i pozbawiani wadzy od 1494 do 1512 i od 1527 do 1530, odzyskiwali j przy pomocy pienidzy i potnych koneksji. Doprowadzili Florencj, zw. w Xvi w., do rozkwitu ekonomicznego i ekspansji. Ich tyrania, nepotyzm, rywalizacja wewntn klanu, nie cofajca si przed zbrodni, dosigy szczytu dopiero w Xvii i Xviii w. Rd ten liczy kilku niezwykej klasy patronw sztuki, literatury i nauki, jak Cosimo St., Wawrzyniec Wspaniay, Ciiuliano, dziki ktrym nazwisko rodu stao si synonimem skutecznego popierania rozwoju sztuk piknych. Gwn jednak przyczyn ich sawy u potomnych bya nie tyle ich szczodro, znawstwo i temperament artystyczny, ile pomylna okoliczno, e mogli swj patronat roztoczy nad tak znakomit plejad wielkich ludzi jak Fra Angelico, Botticefli, Brunelleschi, Castagno, Donatello, Lippi, Micha Anio, Alberti, Pollaiuolo, Michelozzo, Ghiberti, Gozzoli, Rafael, Uccello, della Robbia, Ghirlandaio, Verrocchio i in., i stworzy z Florencji ich rkami najwspanialsz skarbnic sztuki w Europie od czasw Aten Peryklesa. Potg bankow i polit. rodu zapocztkowat Giovanni di Bicci de Medici, 1360-1429. Jego starszy syn, Cosimo de'Medici, da pocztek starszej linii, do ktrej zaliczaj si m.in. Piero de'Medici (Piero il Gottoso (Podagryk)) 1416-69; Wawrzyniec Wspaniay (Lorenzo il Magnifico); Piero (Nieszczliwy), 1471-1503; Giovanni, papie Leon X, 1475-1521; Giuliano, ksi de Nemours; Lorenzo Ii, ksi Urbino, zm. 1519; Giuliano, 1453-78, i jego syn z nieprawego toa Giulio, 1478-1534, papie Klemens Vii; Alessandro 1511-37. Syn Giovanniego di Bicci, Lorenzo, 1395-1440, zapocztkowa modsz lini; s to m.in. Giovanni delle Bande Nere; wielcy ksita Toskanii Cosimo I, Ferdynand I, Cosimo Ii; Ferdynand Ii, Cosimo Iii i Gian Gastone, 1671-1737. Cosimo de'Medici - zw. Starszym, 1389-1464, pierwszy z rodu wadca Floreneji od 1434, respektowa instytucje republikaskie miasta, oy szczodrze na artystw (Brunellesehi, Donatello i in.), przyciga najwybitniejszych humanistw swego czasu na swj dwr. By zaoycielem synnej biblioteki (zob.) Laurenziana. Po mierci Florentyczycy nadali mu tytu ojca ojczyzny, Pater Patriae. Portrety: na Gesku B. Gozzoli, Florencja, Pal. Medici-Riccardi; J. da Pontormo (1557), Uffizi; Botticelli w Poktonie trzech krli (1475-76), Uffizi; fresk G. Vasariego Ghiherti i Brunellecchi przynosz Cosimie model S. Lorenzo, Florencja, Pal. Vecchio. Giuliano de'Medici - 1479-1516, ksi de Nemours, modszy syn Wawrzyca

Wspaniaego, brat papiea Leona X, patron sztuki i lit. Posg duta Michaa Aniola zob. Florencja (San Lorenzo). Portret (ok. 1515) Rafaela. Katarzyna Medycejska - zob. Katarzyna. Lorenzino de'Medici - 1515-47, z modszej linii; towarzysz zabaw i orgii okrutnego Alessandra de'Medici, snu plany zamordowania ksicia, moe na skutek przekona republikaskich. Przy pomocy najtego zbira zasztyletowa Alessandra w 1537 i zbieg do Wenecji, ale przewidziane powstanie nie nastpio. Lorenzaccio - dramat hist. (1834, wyst. Pary 1896 z Sar Bernhardt w roli tyt.) Alfreda de Musset. Lorenzino (Lorenzaccio) bierze udzia w orgiach Alessandra, aby wkra si w jego zaufanie, staje si jego szpiegiem, strczycielem i baznem. Mord na znienawidzonym tyranie jest wprawdzie spraw suszn, ale cynizm i rozpusta stay si tymczasem drug natur Lorenzina. Daje si wic, zwyciony zwycizca, dobrowolnie zamordowa przez zbira, czujc wstrt do swego splugawionego ycia. Lorenzo de'Medici Ii, ksi Urbino, 1492-1519; patron artystw i humanistw, uniemiertelniony przez Michaa Anioa jako Il Pensieroso w Kaplicy Ksit; zob. Florencja (San Lorenzo); ojciec Katarzyny Medycejskiej. Maria Medycejska - zob. Maria. Wawrzyniec Wspaniay - Lorenzo de'Medici, zw. Magnifico, 1449-92, od 1469 wadca Florencji; wnuk Cosima Starszego. Jedna z najwikszych postaci w. Odrodzenia; dobry polityk, stanowczy, ale gitki i tolerancyjny; patron sztuki, lit. i nauki, jakiego Europa nie znaa od czasw Mecenasa, sam niezy poeta i uczony. Inspirowany przez papiea Sykstusa Iv, zaniepokojonego powodzeniem rzdw Wawrzyca, spisek Pazzich doprowadzi do zamachu na ycie Wawrzyca w 1478; jego brata Giuliana zasztyletowano w czasie mszy w katedrze, Wawrzyca tylko zraniono, a spisek upad. W czasie jego rzdw wielko i dobrobyt Florencji osigny nowe szczyty; przymierza z Wenecj i Mediolanem wzmocniy bezpieczestwo miasta. Wawrzyniec sta si absolutnym panem Florencji, do ktrej przycign najwietniejsze nazwiska Woch. Malarstwo, rzeba, muzyka, filozofia i poezja kwity na jego dworze jak nigdzie indziej; imi jego stao si symbolem mecenatu sztuk piknych. Jeli nie liczy wygldu zewntrznego, by on niemal wcieleniem platoskiego "czowieka doskonaego". Ok. 1490 napisa swj najsynniejszy wiersz, rozpoczynajcy si: Quant' e bella giovinezza, Che si fugge tuttavita. Chi vuol esser lieto sia, Di doman' non c'e certezza. (w., 'Jak Pikna jest modo, jednakie ucieka od nas; kto si chce weseli, niech to czyni teraz, jutro jest niepewne'). Portrety: na freskach B. Gozzoli, Florencja, Pal. Medici-Riccardi i

Ghirlandaio (1485) tame; G. da San Giovanni, Florencja, Pitti; Boticcelli w Pokonie trzech krli (1475-76). Uffezi.

Medyka - wie w woj. przemyskim, 87km na wsch. od Przemyla; graniczna stacja przeadunkowa, wesp z urawic jeden z najwikszych w Europie "suchych portw". Do 1772 siedziba starostwa niegrodowego; wasno Lubomirskich, potem Pawlikowskich. Jan Gwalbert Pawlikowski, 1792-1852, zaoy tu na pocz. Xix w. bibliotek i zgromadzi znaczne zbiory rycin, map, monet itd., ktre pomnoy jego syn, Mieczysaw. Zostay one w 1921 przekazane Zakadowi Ossoliskich. Wnuk Mieczysawa, Micha, prowadzi w Medyce w 1925-39 wasne wydawnictwo, Bibliotek Medyck.

Medykament - przest. lek(arstwo); z ac. medicamen(tum) 'lek; plaster; ma; trucizna; czary'.

Medyna - miasto w dolinie Wadi al-Hamd, w prowincji Hidaz, w zach. Arabii Saudyjskiej, drugie z witych miast islamu. Nazwa arab. Medinat en-Nabi,'miasto Proroka (tj. Mahometa)', a. Medinat Rasul Allah, 'miasto proroka Allaha'. Przed ucieczk Mahometa (zob. Hidra; Mahomet) w 622 z Mekki miasto nazywao si Jatrib. Meczet al-Haram (obecny budynek z 1481-87), wg tradycji postawiony na miejscu domu Mahometa, zawiera grb proroka, Fatimy (zob.) i pierwszych kalifw, Omara i Abu Bekra.

van Meegeren Hans - 1889-1947, malarz hol., faszerz obrazw Xvii-wiecznego malarza hol. Jana Vermeera van Delft. Wykona 7 pcien w latach 1936-42, opartych na obrazach Vermeera. W Chrystusie w Emaus czy postaci, gowy, rce, talerze, dzbany na wino z rnych oryginalnych wczesnych Vermeerw. Obrazem zachwycano si jako arcydzieem, jako najwczeniejsz ze znanych prac Vermeera. Rzecz zabawna, e faszerstw Meegerena nigdy, nie wykryto. Po 2. wojnie wiat. aresztowano go za sprzeda okupantom obrazu przypisywanego Vermeerowi i oskarono o kolaboracj. Wtedy Meegeren postanowi si ujawni jako faszerz, co byo mniejszym przestpstwem. Udowodni za prawdziwo swych zezna, gdy namalowa kolejnego "Vermeera" w wizieniu.

Mefisto(feles) - Mefistofil(es), posta demonicznego, diabelskiego kusiciela z legendy o Faucie, majca cechy zarwno demonologii chrzec., w ktrej jest jednym z siedmiu g. diabw, jak i pogaskiej tradycji germaskich koboldw, nigdy jednak nie identyfikuje si z upadym anioem Lucyferem. W pierwszej zapisanej wersji legendy - Historii doktora Fausta

(1587)-jest on jedpym ze zwykych demonw, znanych ze rdw. misteriw, ktry ma suy Faustowi przez czas pewien, aby na koniec zabra jego dusz do pieka. W sztuce Christophera Marlowe'a Tragiczna historia doktora Hausta (wyst. 1588, druk. 1604) staje si ju postaci renesansowego libertyna, pen jednak tragizmu istoty wyszej pozbawionej Boga, uwizionej w czeluci piekie. W Faucie (1806-32) Goethego jest to peen sarkazmu i drwiny intelektualista Owiecenia, demon dobrze widziany w niebie, duch przeczenia (zob. Duch) niezbdny w organizacji wiata, aby podny i twrczy niepokj, jaki wnosi, nie da ludzkoci pogry si we nie zudnego optymizmu; dlatego Bg chtnie z nim rozmawia i zawiera ukady, w ktrych Mefistofeles nieodmiennie przegrywa jako "czstka owej siy, ktra wci pragnie zego, a wci dobro tworzy" - nm. ein Teil von jener Kraft, die stets das Bse will und ,stets das Gute schafft, bo Faust na kocu swej drogi bdzie zbawiony. W Scenach z "Fausta" Goethego na chr i orkiestr (1844-53) Roberta Schumanna wystpuje on jako abstrakcyjny Zy Duch drczcy Magorzat w scenie w katedrze. W Symfonii faustowskiej (1854-57) Ferenca Liszta temat Mofista zajmuje ca 3. cz utworu. Odgrywa te istotn rol w operze Potpienie Fausta (1846) Hectora Berlioza i w operze Faust (1859) Charlesa Gounoda. Walc Mefisto poemat choreograficzny (1857) Liszta. Mefistofele opera (Mediolan 1868, wyst. pol. Warszawa 1882) Arriga Boita; libretto kompozytora wg Fausta Goethego; elementy polskiego folkloru muz. we woskiej operze: obertas w I akcie, rytmy mazura w duecie Fausta i Mefistofelesa.

Megale syntaksis - zob. Almagest.

Megality - monumentalne obeliski a. budowle cyklopowe z wielkich bry kamiennych, przewanie neolityczne, zazw. suce celom kultowym a. jako grobowce, spotykane na caym wiecie z wyjtkiem Ameryki, zw. jednak we Francji, Anglii, Irlandii i na Malcie; zob. Dolmen; Kromlech; Menhir; z gr. megas 'wielki' i lithos 'kamie'.

Meiningeczycy - (wym. maj...) nadworny zespt teatralny ksistwa Meiningen, dziaajcy w latach 1860-1908, odznaczajcy si wysokim poziomem reyserskim, aktorskim i scenograficznym, z repertuarem g. klasyki nm., fr. i ang. (Szekspir, Molier, Goethe, Schiller, Kleist), ale take i wspczesnym (Ibsen). W latach 1874-90 wystpowali w wielu krajach Europy na synnych tournees, m.in. w Warszawie w 1885.

Meistersingerzy - (wym. maj...) poeci i kompozytorzy nm., ktrzy usiowali w Xiv-Xvi w. wskrzesi rdw. kunszt minnesingerw. Prowadzili ycie osiade, dziaali w Norymberdze, Moguncji, Strasburgu, Monachium, Augsburgu, Frankfurcie i Wrocawiu, zrzeszeni w gildie muz. na wzr cechw (wywodzili si zreszt zwykle ze rodowiska rzemielniczego), rzdzce si prawami zebranymi w tzw. tabulaturach. Dzielili si na stopnie: Schiiler, Schulfreud, Singer, Dichter, stopie otrzymywany za now pie do przekazanej melodii, i Meister, twrca nowej melodii. Najsynniejsi byli Hans Sachs i Hans Folz; z nm. Meistersinger (a.-sanger) 'piewacy mistrzowie' od Meister 'mistrz' i singen 'piewa'. piewacy norymberscy - nm. Die Meistersinger von Nrnberg, opera komiczna (Monachium 1868, wyst. pol. Warszawa 1908) Richarda Wagnera. Akcja rozgrywa si w Norymberdze niedugo po wystpieniu Marcina Lutra. Rk piknej Ewy Pogner, ktra z wzajemnoci kocha modego rycerza frankoskiego, Waltera von Stolzinga, ojciec jej ofiarowuje jako nagrod w konkursie pieni. G. rywalami s: Walter i pisarz miejski Beckmesser, karykatura krytyka muz. Eduarda Hanslicka, ktry dokuczy kompozytorowi jako poecie, Walter nie zna zawiych prawide mistrzowskiego piewu, ale z pomoc szewca Hansa Sachsa, wielkiego poety, pokonuje rywala.

Mekka - miasto w prowincji Hidaz w zach. Arabii Saudyjskiej, najwaniejszy orodek religijny, i cel pielgrzymek muzumanw, wite miasto ze wityni Kaaba (zob.), miejsce urodzenia Mahometa (zob.) ok. 570. Miasto powstao dokoa przedmahometaskiego, pogaskiego miejsca kultu, teje Kaaby; przen. miejsce uwaane za centrum jakiej dziaalnoci, orodek okrelonych zainteresowa, cel de, pielgrzymek znawcw, amatorw, hobbystw itd.; por. Hidra; Medyna.

Meksyk - hiszp. Ciudad de Mexico, miasto na obszarze Mesy Centralnej, na wys. ok. 22007m npm., stolica Meksyku, za. w 1521 na ruinach Tenochtitlanu; pierwsze miasto typu europejskiego na Pkuli Zach. Miasteczko uniwersyteckie - synne, ogromne, nowoczesne zaoenie urbanistyczno-archit., zaprojektowane w 1946-51 przez Maria Pani i Enrique del Moral, zrealizowane w 1950-54, z licznymi budowlami, jak biblioteka, jak wysoka, oszklona baszta rektoratu z monumentalnym malowidem D. A. Siqueirosa na fasadzie frontowej, jak Akademia Medyczna, stadion uniwersytecki itd. z reliefami, malowidami, mozaikami, m.in. Diego Rivery, J. C. Orozco i in. Biblioteka uniwersytecka - najsynniejsza i najpikniejsza budowla miasteczka uniw., zbud. w 1952 przez Juana O'Gormana, Gustava Saavedr i Juana Martineza de Velasco. Dziesiciopitrowy prostopadocian ksigozbioru pokryty jest cakowicie z czterech stron wspania, bogat, barwn mozaik opart gwnie na motywach sztuki przedkolumbijskiej,

dzieem Juana O'Gormana. Ksigozbir wznosi si nad obszernym, przeszklonym pawilonem czytelniano-biurowym.

Melampus - mit.gr. synny wieszczek, pierwszy miertelnik, ktry by lekarzem, a na dodatek psychiatr, kapan Apollina (a. Dionizosa). Uratowane przez niego od mierci we polizay mu uszy, gdy spa, a kiedy si zbudzi, rozumia mow ptakw i zwierzt. Krl Filakus uwizi go za prb kradziey synnego krlewskiego byda, ktrego zada, jako podarunku lubnego, ojciec narzeczonej Biasa, brata Melampusa; kiedy jednak Melampus przepowiedzia, e dach paacu Filakusa si zapadnie (o czym si dowiedzia od rozmawiajcych z sob w cianie koatkw) i dziki temu uratowa ycie krlowi, ten zaofiarowa wieszczkowi wolno i bydo, jeli wyleczy syna krlewskiego, Ifiklusa, z impotencji. Melampus wywnioskowa z podsuchanej rozmowy dwch spw, e Ifiklus, jako dziecko, przerazi si widoku ojca zbliajcego si z zakrwawionym noem, ktrym przed chwil trzebi tryki. Wieszczek wyleczy miodzieca napojem przygotowanym z rdzy osiadej na nou (por. Achilles: Wcznia). Wyleczy te trzy crki Projtosa ogarnite obdem a. wszystkie argolidzkie kobiety porwane dionizyjsk ekstaz i, jako kapan apolliski, ograniczy orgiastyczny charakter nowego kultu Dionizosa.

Melancholia - synny miedzioryt (1514) Albrechta Drera, jeden z jego tzw. "mistrzowskich sztychw" o treci alegorycznej. Zapatrzona ponuro przed siebie, siedzca, skrzydlata, potna posta kobiety, z gow wspart na pici, zatopiona w mylach, nie widzca tczy i promyka nadziei na niebie, otoczona symbolami miary, wagi, rzemios i rachunku, ale te postaciami bawicego si skrzydlatego dziecka i picego psa, symbolizujcymi, by moe, bezporedni, naturalny, beztroski stosunek do ycia.

Melchior - zob. Trzy (Trzej krlowie).

Melchizedech - tajemnicza i wspaniaa posta biblijna "kapana Boga najwyszego", krla sprawiedliwoci, krla Salemu, krla pokoju, ktry "bez ojca, bez matki, bez rodowodu nie ma ani pocztku dni, ani koca ycia", "kapan na wieki", ktry wystpuje raz jako posta historyczna, a raz jako figura osoby (czy kapastwa) Mesjasza lub rodzaj samorodnej siy; por. List w. Pawa do ydw, 5-7. Wg Gen., 14, 18-24, Melchizedech wyszed na spotkanie Abrahama wracajcego z pomylnej wyprawy przeciw zbuntowanym krlom Pentapolu, ktrzy zupili Lota, synowca Abramowego, pobogosawi mu, jemu za Abraham wydzieli dziesicin ze wszystkiego; koc. rz.-kat. uchwyt w ksztacie pksiyca, sucy do przytrzymywania hostii w

monstrancjach. Spotkanie Melchizedecha z Abrahamem - mozaiki (V w.) w Sta Maria Maggiore w Rzymie; w San Apollinare in Classe i San Vitale (Vi w.) w Rawennie. Emaliowany otarz (Xii w.) Mikoaja z Verdun w Klostemeuburg. Obrazy: szkoa Rafaela, Rzym, Watykan, Loggie; Tintoretto, Wenecja, Scuola di San Rocco; Rubens, Madryt, Prado.

Meleager - mit. gr. heros, syn Ojneusa (a. Aresa) i jego ony Altei. Istniej dwie wersje mitu o Meleagrze: wg pierwszej, starszej (w ktrej spotykamy jeszcze magiczne wyobraenie o "zewntrznej duszy" czowieka, mogcej mieci si w dowolnym przedmiocie; obowizek zemsty rodowej jest tam silniejszy od mioci macierzyskiej), przy jego narodzinach przepowiedziay mojry, e bdzie y tylko dopty, dopki si nie dotli gownia ponca na palenisku. Altea wyja wic gowni z ognia i przechowaa j starannie; gdy chopiec dors, ojciec jego zapomnia zoy ofiar dzikczynn Artemidzie w czasie doynek; za kar bogini zesaa potwornego dzika, ktry pustoszy niwy Kalidonu. Meleager zwoa wic herosw caej Grecji, by wzili udzia w synnych owach kalidoskich (zob. owy) na owego dzika. Pierwsza zrania go Atalanta, a zabi Meleager. Zakochany w Atalancie, jej ofiarowa trofea - eb i skr zwierzcia; oburzeni tym wujowie Meleagra odebrali jej upy, doszo do starcia, w ktrym Meleager zabi obu braci swej matki. Ta pomcia ich, wrzucajc fataln gowni w ogie. Meleager natychmiast zmar. Nowsza, epicka wersja mitu (por. Iliada, 9, 529-99, Homera) pomija spraw gowni i stawia mio maesk panad zwizki krwi. U Homera, po mierci wujw na owach, przychodzi do wojny midzy Kalidonem i Pleuronem, a gdy Altea przekla (tylko!) syna za zabicie jej braci, Meleager wycofuje si z walki. Pooenie Kalidoczykw staje si krytyczne. Dopiero na proby swej ony, Kleopatry, crki Idasa i Marpessy (zob.), bierze udzia w walce, pokonuje nieprzyjaci, ale sam ginie. Mit dostarcza tematw sztuce antycznej (reliefy, rzeby statuaryczne, wazy) i tragedii gr. (Sofokles, Eurypides, zachowane fragmenty). Meleager - wczesny dramat (1899) St. Wyspiaskiego. Meleager i Atalanta - obraz (1613-15) Rubensa, Kassel, Gal. Obraz (ok. 1628) J. Jordaensa, Madryt, Prado. Obraz (ok. 1635) Rubensa, Monachium, St. Pinakoteka.

Melegnano - zob. Marignano.

Melies Georges - 1861-1938, filmowiec francuski, twrca widowiska filmowego. Nakrci pierwszy film, Une partie de canes fr., 'Gra w karty',

w 1896; zaoy w 1897 w Montreuil pierwsze studio filmowe wiata "Star-Film". Przed 1914 nakrci ok. piciuset filmw. Stowarzyszenie fr. krytykw film. i TV przyznaje doroczn nagrod imienia Meliesa.

Melikertes - zob. Ino.

Melissa - dobroczynna wrka w Orfandzie ,szalonym (1532) Ariosta, ktra uwalnia Rogera (Ruggiera) spod wadzy piknej czarodziejki Alcyny (zob.).

Melizanda - Melisendra, Melisinda, crka Baldwina Ii, krla Jerozolimy, i ona Fulka, jego nastpcy tronu. W rdw. romansie hiszpaskim jest crk Karola Wielkiego i on Gaiferosa, krewniaka Rolanda; zostaje porwana przez Maurw i uratowana przez Gaiferosa. Legenda ta wspomniana jest w Don Kiszocie, 2, 26, Cervantesa; zob. te Pelleas i Melizanda.

Melpomene - mit.gr. muza (zob.) piewu, pniej tragedii, przedstawiana z mask tragiczn; gr., 'piewaczka' od melpein 'piewa'.

Meluzyna - najsynniejsza z czarodziejek folkloru starofrancuskiego, rusaka wodna o postaci wa, zamieszkaa w rdle Lusignan w Poitou, legendarna protoplastka rodw Lusignan, Rohan, Luksemburg i Sassenaye, ktra staa si cudnej urody kobiet, ale gdy zamkna swego ojca w grskiej jaskini, bronic honoru matki, za kar w kad sobot zmienia si od pasa w dt w wa a. smoka. Polubia Rajmonda, hrabiego Lusignan, pod warunkiem, e nie bdzie jej oglda w soboty; daa mu bogactwo, szczcie i dziesiciu synw, z ktrych kady, z wyjtkiem jednego, ma jak niesamowit, nie cakiem ludzk cech. Na koniec m podglda j w czasie sobotniej kpieli, a ona znika; pniej jednak przeraliwym gosem ostrzega, ilekro ktremu z czonkw rodu grozi nieszczcie. Opowieci, o Meluzynie, fr. Roman de Melusine, spisa w Xiv w. Jean d'Arras, zapewne na zamwienie jednego z panw Lusignan, rycerzy fr., ktrzy w czasie wypraw krzyowych kupili Cypr i rzdzili wysp przez 300 lat. Jeden z ostatnich ich potomkw, Pierre de Lusignan, poszukujc pomocy przeciw sutanowi, by gociem na synnej uczcie u Wierzynka (zob.) w Krakowie. Romans przetumaczy na proz nm. Thring von Ringoltingen w 1456. Bya to jedna z najulubieszych ksiek dla ludu, poczwszy od 1. wyd. w 1474 a do drukw straganowych w Xviii w.; t. pol. Marcina Siennika (1569): Historia wdziczna o szlachetnej i piknej Meluzynie teraz nowo z jzyka niemieckiego na polski przeoona, miao liczne wydania a do Xix w., a w przedrukach odpustowo-jarmarcznych jeszcze w Xx w.

Meluzyna - meluzynka, w Xvii w. dziewczyna lekkich obyczajw; dawn. yrandol, zw. z wyobraeniami kobiet o wowych ogonach; dawny herb Warszawy, widniejcy na starych pieczciach, z kobiet o ogonie smoczym a. wowym, a nie, jak obecna syrena, rybim. Nowa Meluzyna - nm. Die neue Melusine, opowie fantastyczna (przed 1797) Goethego, zamieszczona w Latach wdrwki Wilhelma Meistra (1821). Pikna Meluzyna - uwertura opus 32 (1833) F. Mendelssohna-Bartholdy do libretta operowego F. Grillparzera (nie zrealizowanej opery).

Memfis - stolica Starego Pastwa staro. Egiptu, ok. 3400-ok. 2445 pne., zaoona prrez Menesa, pierwszego krla zjednoczonego Egiptu, na prawym brzegu Nilu powyej wierzchoka delty strzegca dostpu do grnego biegu rzeki. Znaczny port rzeczny, orodek handl. i relig. Zachoway si ruiny wityni Ptaha, paacu Merenptaha i Serapejonu, dwa kolosalne posgi Ramzesa Ii i liczne domy mieszkalne. Memfis pozosta wan metropoli w czasie dugotrwaej dominacji Teb jako stolicy i dopiero po 2500 latach istnienia zagrozio jego pozycji powstanie Aleksandrii; ale jeszcze w czasach rzymskich by ludnym i potnym miastem, budzcym podziw Rzymian. Muzumanie, ktrzy wdarli si tam w Vii w., nie chcc z rozmysem uzna jako stolicy ani Memfisu, ani Teb, ani Aleksandrii, zaoyli now rezydencj, AI-Fustat-Kahira, pniejszy Kair, ktrego bliskie ssiedztwo skaniao ludno Memfisu do przeprowadzki. Miasto si wyludnio, domy, witynie, ulice zaczy si rozpada. Podrnik arabski Abd el-Latif, ktry ok. 1200 zwiedzi Egipt i oglda ruiny Memfisu, pisa, e "oczy widza pene s cudw mccych rozum i urgajcych jakimkolwiek prbom opisu; im duej patrz, tym wikszy napenia mnie podziw", po czym autor opisuje budowle z du dokadnoci, oburzajc si jednak na swoich wspczesnych, traktujcych ruiny Memfisu jako kamienioom.

Memnon - mit. gr. syn Titonosa i Eos (Jutrzenki), ksi etiopski (asyryjski, suzaski, perski, hetycki; egipski?); przyby do Troi na pomoc swemu wujowi Priamowi przeciw Grekom, zabi Antylocha, syna Nestora, ale sam poleg z rki Achillesa. Na prob Eos Zeus obdarzy go niemiertelnoci. Kolosy Memnona - zob. Kolos. Memnon - pie Schuberta do sw J. Mayrhofera.

Menady - gr. Mainades l.mn. od mainks dos. 'szalona; kobieta ogarnita ekstatycznym szaem dionizyjskim'; bachantki, tyjady, kobiety wprowadzone

przez Dionizosa w stan ekstazy. W wiecach z bluszczu, lici dbu, szyszek jody, w skrach zwierzcych sawiy potg Dionizosa pieni, muzyk i tacem, biegay po grach i lasach, prowadzc ywot zwierzcy, wyzbyty trosk, obaw i konwencji ycia spoecznego, ywiy si surowym misem upolowanych zwierzt. Menady tragedii i mitu gr. byy zintensyfikowanym i wyidealizowanym odbiciem trackich bachantek, towarzyszyy Dionizosowi w jego triumfalnych podrach z Lidii a. Frygii do Tracji a. Grecji, niszczc jego wrogw, takich,jak Penteus i Orfeusz, zajmoway si jednak take zbiorem winogron i wytaczaniem wina. Symbolizoway przebudzenie si pierwotnych instynktw i poczenie z bujnymi siami natury w kulcie swego bstwa. Od po. Vi w. malarze waz gr. lubuj si w przedstawianiu ich bachanalii, nocnych tacw, zabaw miosnych z satyrami i sylenami; zob. te Bachus (Bachantki). Szalejca menada - rzeba przypisywana Skopasowi, kopia rz., Drezno.

Mendel - zwyczajowa miara liczeniowa, oznaczajca w Polsce, od Xiv w., zwaszcza na wsi, przy obliczaniu jaj, drobiu, snopw zb, wier kopy, czyli 15 sztuk; 15, niekiedy 14 a. 13, snopkw zboa, uoonych, zw. na Podkarpaciu, na krzy a. w krg, kosami do rodka, na polu; z nm. Mandel '15 a. 16 sztuk'.

Mendog - Mindowe, ksi litewski, od 1253 krl, w 1223-36 zjednoczy ziemie litew., przyczy Ru Czarn, w 1251 przyj chrzest, zyska poparcie Zakonu i tytu krlewski od papiea Innocentego Iv. W 1260 porzuci chrzecijastwo, zerwa z Zakonem i pomg mudzi, ktra odniosa zwycistwo nad Krzyakami nad jeziorem Durba. Zabity przez spiskowcw w 1263. Mendog - tragedia historyczna (1826-27) Euzebiusza Sowackiego. Mindowe - modzieczy dramat (1829) Juliusza Sowackiego. Czy kwitnie gaj Mendoga pod farnym kocioem? A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 30.

Mendyk - dawn. dziad, ebrak; mnich ebrzcy; z ac. mendictis 'ebrak'.

Menelaos - mit. gr. krl Sparty, syn Atreusza, modszy brat Agamemnona; wybrany przez Helen spord licznych zalotnikw, ktrzy zaprzysigli sobie wzajemn pomoc. Po uprowadzeniu Heleny przez Parysa w czasie pobytu jej ma na Krecie Agamemnon na danie brata wzywa byych zalotnikw do

wyprawy na Troj, ktra odmwia wydania Heleny. W Iliadzie Homera Menelaos traktowany jest przez autora z pewn ironi jako posta (w stosunku do Agamemnona) drugiego planu. Odznacza si on jednak w pojedynku z Parysem, przy obronie ciaa zabitego Patrokla i jako czonek zaogi konia trojaskiego. Po zdobyciu Troi pojednany z on, zabiera j do Sparty. W Odysei Homera Menelaos yje szczliwie w domu ze swoj pikn i szanowan maonk, dziki ktrej, jako crce Zeusa, i on ma zapewnione po mierci Elizjum; zob. te Hermiona (I). U pniejszych pisarzy Menelaos jest na og postaci odpychajc i mieszn czy wrcz niegodziw, jak w Agamemnonie (458 pne.) Ajschylosa, Ajaksie (ok. 424 pne.) Sofoklesa, przedstawiany jako czowiek maoduszny w Andromace (ok. 431 pne.) Eurypidesa,jako posta komiczna w Lizystracie (411 pne.) Arystofanesa. W Ifigenii w Aulidzie (ok. 411 pne.) Eurypidesa nalega, wbrew Agamemnonowi, aby zoy w ofierze Ifigeni, a gdy si z tego wycofuje, jest ju za pno. W literaturze francuskiej jest synonimem rogacza, postaci groteskowej, atwowiernego gupca; por. operetk Pikna Helena (1864) J. Offenbacha, dramat satyryczny Proleusz (1913) Paula Claudela i sztuk Wojny trojaskiej nie bdzie (1935) Jeana Giraudoux. Czsty temat plastyki gr. (wazy, rzeby). Menelaos z ciaem Patrokla - tzw. Grupa Pasquino, rzeba hellenistyczna; kopia rz.: Rzym, Pal. Braschi.

Meng-cy jedno z dzie Czteroksigu (zob. Cztery) kanonu Konfucjusza, traktat nazwany imieniem autora, myliciela i reformatora chiskiego, ok. 372-289 pne. Meng-cy, Mencjusza, wac. Menk Ko, kontynuatora dziea Konfucjusza.

Menhir - pojedynczy, nie ociosany, megalityczny blok kamienny ustawiony na sztorc, bdcy zabytkiem jednej z kultur neolitycznych; bret. men 'kamie' i hir 'dugi'.

Las Meninas - obraz (1656) Velazqueza, Madryt, Prado; synne arcydzieo, autoportret malarza przy pracy w na wp przyciemnionej sali, widzianego oczami portretowanej wanie przez niego pary krlewskiej, widocznej w odbiciu zwierciada wiszcego w gbi, tu przy drzwiach otwartych na schody ze stojcym na nich urzdnikiem dworskim. Na pierwszym planie infantka, dwrki, karlica i pies, towarzyszcy parze krlewskiej; hiszp., 'panny dworskie, mode osoby ze znakomitych rodw, wychowujce si na dworze i dotrzymujce towarzystwa dzieciom krlewskim'.

Meniski (Mesgnien) Franciszek - ur. 1623 w Lotaryngii, zm. 1698 w

Wiedniu, gramatyk i leksykograf, orientalista, ktry m.in. wyda w Gdasku w 1649 gramatyk fr. i w. dla Polakw oraz gramatyk polsk dla cudzoziemcw. Nobilitowany przez Sobieskiego w 1680 zmieni nazwisko Mesgnien na Meniski.

Menora - u ydw siedmioramienny wiecznik liturgiczny; jeden z symboli wityni Jerozolimskiej i judaizmu, wyobraony te na herbie Izraela, dosta si, wraz z innymi kosztownociami z upw wzitych w czasie zdobycia Jerozolimy w roku 70 (ukazany jest jako jeden z upw na paskorzebie tuku triumfalnego Tytusa w Rzymie), do wityni Pokoju (ac. Templum Pacis) w Rzymie; w 455, po spldrowaniu Rzymu przez Wandali, do Kartaginy; po pokonaniu Wandali przez Belizariusza (zob.) w 534 - do Konstantynopola. Nastpnie z powrotem do Jerozolimy, jako dar Justyniana dla tamtejszych chrzecijan. Od tego czasu zagin. Hebr., 'wiecznik, lichtarz'.

Mentor - mit.gr. w Odysei Homera mieszkaniec Itaki, stary przyjaciel Odyseusza, ktry, odpywajc na wojn trojask, pozostawia pod opiek Mentora swj dom. Posta Mentora przybieraa Atena towarzyszc Telemachowi w podry na Pylos i udzielajc modziecowi rad (jako wcielenie mdroci), a take pomagajc Odyseuszowi w walce z zalotnikami Penelopy. Imi to uywane bywa pop. jako synonim dowiadczonego doradcy, przewodnika (yciowego), wychowawcy, zw. od czasu ukazania si Przygd Telemacha, fr. Aventures de Telemaque, 1699, t. pol. Historyja Telemaka (1750), Francois Fenelona.

Mentyk - z ros. mientik; zob. Dolman.

Menuet - francuski taniec lud. (Poitou, Limousin, Prowansja) w takcie 3/4, w tempie umiarkowanym, od ok. 1650 taniec dworski, taczony parami, otwarty, o ruchach posuwistych, krokach drobnych, z ukonami, pniej pop. taniec towarzyski; od koca Xvii do koca Xviii w. taniec stylizowany w suicie barokowej (J. S. Bach) i cyklu sonatowym (Haydn, Mozart); ponownie w Xx w. (Menuet antique M. Ravela, Menuet G-dur Paderewskiego itd.); fr. od menu 'drobny'.

Meonides - zob. Homer.

Mercator - zlatynizowane nazwisko Gerharda Kremera, nm., 'kupiec; kramarz'; 1512-94, wybitny kartograf flamandzki, twrca nowoczesnej kartografii matematycznej. Wprowadzi do kartografii odwzorowanie walcowe wiernoktne, na ktrym kada loksodroma kursu statku odwzorowuje si jako linia prosta, zwane "rzutem Mercatora" i uywane dotychczas. W 1585 Mercator rozpocz prac nad wielkim atlasem, ktry zosta ukoczony przez jego syna i wydany w 1594; w nim po raz pierwszy wyraz "atlas" (zob.) uyty zostat jako okrelenie zbioru map.

"Merkuriusz Polski Ordynaryjny", Merkuriusz (zob. Merkury), pose bogw, tu w sensie 'kurier, goniec, roznoszcy wieci'; ordynaryjny w znaczeniu 'periodyczny, ukazujcy si regularnie'. Pierwsza znana gazeta polska, tygodnik pojawiajcy si w 1661, naprzd w Krakowie, pniej w Warszawie. Ukazao si w sumie 41 numerw, z czego 12 jako "ekstraordynaryjne"; nakad wynosi ok. 100-250 egzemplarzy. Gazeta powstaa z inicjatywy dworu Jana Kazimierza i Marii Ludwiki; drukowaa j oficyna Jana Aleksandra Gorczyna, a wydawc i redaktorem by Hieronim Pinocci, zarzdca mennicy krak. i sekretarz Jana Kazimierza. Rok ukazania si "Merkuriusza" przyjto jako dat rozpoczynajc dzieje prasy polskiej.

Merkury - mit. rz. syn Mai i Jowisza, ktremu suy za posaca, odpowiednik greckiego Hermesa, przede wszystkim jako bg handlu (ac. merx 'towar'), zw. zboem, i zysku, dlatego przedstawiany czsto take z workiem pienidzy; Merkury przej atrybuty i wyobraenia Hermesa w sztuce. Figa Merkurego - ac. ficus ad Mercurium: pierwsz fig zebran z figowca Rzymianie powicali Merkuremu; std przysowiowo o wszelkich pierwszych owocach, rezultatach, pierwszych pracach. Merkury - najmniejsza i najblisza Socu planeta Ukadu Sonecznego. Nie z kadej kody uczynisz Merkurego - ac. non ex quovis ligno Mercurius fit, powiedzenie majce pochodzi od Pitagorasa; nie kady uczcy si da si wyksztaci na uczonego; uwaano, e na posg Merkurego najlepiej nadaje si drewno bukszpanu. Palec Merkurego - w chiromancji - may palec; spiczasty oznacza dar wymowy, tpo zakoczony - zdrowy rozum; zob. Palec (May). Merkury - brz (1540-45) J. Sansovina, Wenecja, Loggetta. Brz (1563) Giovanniego da Bologna, Florencja, Bargello. Obraz (1636-37) Rubensa, Madryt, Prado. Studnia Merkurego - (1599) Adriaena de Vries, Augsburg. Trzy Gracje i Merkury - zob. Gracje.

Merkury i Psyche - brz (1593) Adriaena de Vries, Pary, Luwr. Merkury wicy sanda - brz (Xviii w.) J. B. Pigalle'a, Nowy Jork, Metrop. Mus. Merkury zabijajcy Argusa - rzeba (1818) Thorvaldsena, Kopenhaga, Muz. Thorvaldsena. Rozstanie Merkurego z Antwerpi - obraz (1634-35) Rubensa, Leningrad, Ermita. Merkury kradnie bydo Apollina - obraz Claude Lorraine'a, Rzym, Pal. Doria. Merkury - symfonia nr 43 Es-dur (ok. 1774) Haydna.

Merlin - tajemnicza posta celtyckiego czarodzieja-pieniarza i wieszczka, zwizana z arturiask rycersk legend Okrgego Stou. Przedstawiany jako bajeczny mdrzec, ktry y w Vi w. w grach Szkocji, towarzysz ksit bretoskich w walce z barbarzyskimi najedcami, bard podnoszcy swymi pieniami rycerstwo na duchu, bohater i patriota, kolejno mag, prorok, poeta i wojownik. Znajdujemy go w Proroctwach Merlina (1134) i ywocie Merlina (1140) Geoffreya of Monmouth, gdzie jest nieomylnym wieszczkiem, ktry popada w obd po mierci braci; w poemacie Merlin (Xiii w.) Roberta de Boron, gdzie jako syn demona i dziewicy jest wcieleniem dwoistej natury ludzkiej, wewntrznej walki midzy dobrem i zem, duchem i materi; odnajduje wreszcie spokj dziki mioci do czarodziejskiej Vivien (zob. Dama: Jeziora); znajdujemy go te m.in. u Ariosta, Rowleya, Wielanda, Goethego, Tiecka, Uhlanda, Edgara Quineta, Tennysona, K. L. Immermana, Lenaua, Eichendortia i Heysego.

Merope - mit.gr. maonka Kresfontesa, krla Messenii, ktrego wraz z dwoma synami zamordowa Polifontes, po czym zmusi Merop do maestwa z sob. Tymczasem Merope ukrya swego trzeciego syna, Ajpytos (a. Kresfontesa), w Etolii, aby tam wyrs na mciciela ojca i braci. Polifontes naj mordercw, ktrzy jednak daremnie szukali kryjwki chopca; ten za, gdy dors, wrci do Messeny, zabi Polifonta i przej wadz nad krajem. Kresfontes - tragedia Eurypidesa zachowana we fragmentach. Merope - tragedia (1713) Francesca S. Mafiei. Tragedia (1736, wyst. 1743) Woltera. Tragedia (1798) Vittoria Alfieri. Tragedia (1858) Matthew Amolda. Opera (1716 i druga w 1740) Scarlattiego.

Merowingowie - dynastia panujca w pastwie Frankw, nazwana od Meroweusza, wodza Frankw salickich, ktry sta si krlem wszystkich Frankw. Po jego mierci w 457 krlestwo podzielono midzy jego 4 synw, ale wnuk; Chlodwig, zjednoczy je i znacznie rozszerzy, po czym znw zostao podzielone midzy trzech jego synw. Dynastia rzdzia a do mierci Dagoberta I (zob.), kiedy to faktyczna wadza przesza w rce majordomw, fr. maires du palais, urzdnikw dworskich. Ostatni z "gnunych krlw" - fr. les rois faineants, Childeryk Iii, zosta w 751 zdetronizowany i osadzony w klasztorze przez majordoma Pepina Maego (Krtkiego), protoplast dynastii Karolingw.

Mesjasz - gr. Messias od aram. Meszicha, hebr. Masziach 'namaszczony olejem; pomazaniec; Mesjasz', w judaizmie czowiek, ktry bdzie wysany przez Boga na ziemi, aby odbudowa Izrael i sprawiedliwie rzdzi, idea rozwijana u ydw zw. w okresach niewoli a. klski, wskazana szczeglnie jasno w Biblii, Izajasz, 9, 6-7: "Albowiem dzieci narodzi si nam, i syn nam jest dany (...) i nazw go: Cudowny Doradca (...) Ksi Pokoju. Potna bdzie wadza i pokj bez koca na tronie Dawida i w jego krlestwie, gdy utrwali i oprzej na prawie i sprawiedliwoci." Ten wadca przywrconego Syjonu mia by z domu Dawida, zrodzony w Betlejem, por. Micheasz, 5, 2. Jezus uwaa si, i jest przez chrzecijan uwaany, za Mesjasza, o ktrym mwi cay Stary Testament. Imi Chrystus (zob.) jest gr. przekadem sowa Mesjasz. Chrzec. idea Mesjasza rni si jednak zasadniczo od tradycyjnego ideau judaistycznego elementem zbawienia przez cierpienie; przen. oczekiwany odkupiciel, wybawiciel. Legenda o Jzefie della Reyna - Rozczarowanie, jakie sprawi upadek Sabataja (zob.) Cwi, nieszczsnego pretendenta do roli Mesjasza, przynis, jako rekompensat zawiedzionych oczekiwa, wzmoone zainteresowanie ydw ezoterycznym mistycyzmem Kabay i liczne legendy o mistrzach rozporzdzajcych cudownymi, faustowskimi potgami, takich jak Izaak Luria czy Chaim Vital Calabrese. Jedn z nich jest pikna legenda o Xv-wiecznym kabalicie Jzefie della Reyna, ktry wraz z picioma uczniami wyrusza w wiat na wdrwk, aby przepdzi Szatana i otworzy drog Wyzwolicielowi. Duchy proroka Eliasza i rabbiego Szymona ben Jochaja, cho przestrzegaj przed t wypraw, udzielaj na koniec bogosawiestwa, a anio Metatron zaopatruje Jzefa w ochronne zaklcia i zioa. Jednak u koca drogi Szatan i jego ona Lilith napadaj na wdrowcw w postaci olbrzymich psw. Jzef je poskramia; wtedy one skaml o jado. Litujc si nad nimi, Jzef daje im troch zi; natychmiast pojawia si caa armia diabw. Dwaj uczniowie umieraj z przeraenia, dwaj popadaj w obd; tylko Jzef z jednym uczniem pozostaje przy zdrowych zmysach. Mesjasz w niebie pacze, a Eliasz chowa zoty rg zbawienia. Rozlega si gos, ktry mwi Jzefowi, e daremny jest trud tego, kto usiuje przyspieszy kroki Odkupiciela.

Mesjasz - oratorium (Dublin 1742) G. F. Handla, jedno z najwikszych arcydzie w historii muzyki; tekst zestawiony przez Karola Jennesa z wersetw biblijnych; skomponowane dla lrlandczykw; zapewnio kompozytorowi saw wiatow. Mesjanizm - wiara w przyjcie Mesjasza; ruch ideologiczny a. system idei, wg ktrych zbawienie ludzkoci a. wyzwolenie relig. czy polityczne narodu nastpi po przyjciu Mesjasza; mistyczna wiara w posannictwo wasnego narodu, wybranego przez Boga do wypenienia zbawczej misji. Mesjada - epopeja wierszowana, ktrej tematem jest ywot i mka Chrystusa, np. Mesjasz (1748-73) Friedricha Gottlieba Klopstocka.

Mesmeryzm - zob. Zwierzta (Magnetyzm).

Messalina - Valeria Messalina, ok. 24-48, trzecia ona rz. cesarza Klaudiusza, polubiona mu w 41 r., matka Brytanika i Oktawii. Z pocztku prowadzia si dobrze, pniej ataki nimfomanii rzuciy j w objcia rozpusty zarwno na dworze cesarskim, jak i w lupanarach Subury. Pilnowaa swoich interesw bd dostarczajc Klaudiuszowi piknych konkubin, bd mordujc grone rywalki, jak np. Juli, pikn siostr Kaliguli, czy ludzi stojcych na drodze jej zamiarom, iak np. Waleriusza Azjatyka, ktrego ogrody chciaa przej. Przecigna strun wywoujc pod nieobecno ma skandal nazbyt ju wielki, gdy wzia oficjalny lub z Gajuszem Syliuszem, najprzystojniejszym modziecem w Rzymie. Wie o tym wytrcia Klaudiusza ze zwykej biernoci; na rozkaz cesarza wyzwoleniec jego, Narcyz, zasztyletowa j w ogrodach Azjatyka, a Syliusza zmuszono do samobjstwa. Satyry Juwenala, pisma Tacyta, Pliniusza, Swetoniusza wyrobiy jej trwa opini "zego ducha Klaudiusza", rozwizej dziewki i okrutnicy, a imi jej stao si synonimem rozpusty i wyuzdania. Messalina - powie (1901) Alfreda Jarry. Opera (1907) I. de Lara; libretto wg dramatu (1899) A. Silvestre'a i E. Moranda. ona Klaudiusza - fr. La Femrne de Claude, komedia (1873) Aleksandra Dumasa-syna.

Messalka - przydomek Lucyny Messal, wac. Lucyny Mischal-Sztukowskiej, 1886-1953, niezmiernie popularnej i lubianej piewaczki i tancerki od 1909, wielkiej gwiazdy operetki warszawskiej, o piknym gosie sopranowym i bujnym temperamencie. ania pod Messalk - dawna pop. nazwa ani mieszczcej si w podziemiach domu przy Krakowskim Przedmieciu 16 w Warszawie, w ktrym

przez szereg lat mieszkaa Messalka.

Messidor - dziesity miesic francuskiego kalendarza republikaskiego. czerwiec-lipiec; por. Kalendarz; z ac. messis 'niwa' i gr. dor 'dar'.

Meszt - przest. papucie, domowe pantofle; pbuty; z osm.-tur. mest 'pantofle bez obcasw'. The Mest - zob. Metropolitan Opera House

Metale - dzielono dawniej na dwie klasy: szlachetne i pospolite; do szlachetnych a. doskonaych zaliczano tylko zoto i srebro, one te jedynie uywane byy w heraldyce. Metale w alchemii: Zoto (Apollo; Soce), Srebro (Diana; Ksiyc), Rt (Merkury), Mied (Wenus), elazo (Mars), Cyna (Jowisz), Ow (Satum).

Metamorfoza - przeobraenie (si), przeksztacenie si z jednej formy w inn, zmiana wygldu zewn.; z gr. metamorphosis. Metamorfozy - tytu wielu dzie antyku gr.-rzym. opowiadajcych w formie epickiej o cudownych przemianach ludzi (postaci mit.) w rne zwierzta, rda, drzewa i in. roliny, gazy i ciaa niebieskie, a. czerpicych z tradycji folkloru i bani na temat okrelonych osb. Mity takie s znane w caym wiecie indoeuropejskim; por. Odyseja, 10, Homera - Kirke przemienia towarzyszy Odyssa w winie. (ac. Metamorphoseis) - aciski poemat epicki ujty w heksametry, zoony z przeszo 12000 wersw i 15 ksig, jeden z najbardziej znaczcych utworw lit. staro. Rzymu, pira Owidiusza; zawiera 246 bajek o przemianach, uoonych w chronologiczn opowie cig od chaosu poprzedzajcego stworzenie wiata a do apoteozy Juliusza Cezara. Prac przerwao w 8 r. ne. wygnanie Owidiusza do Tomi(s). Dzieo byo przez wiele stuleci rdem niezliczonych aluzji lit.; zob. te Zoty (osio).

Metella - zob. Cecylia (Metella).

Metis - gr., 'mdro', mit. gr. uosobienie mdroci, crka Okeanosa i

Tetydy, pierwsza maonka Zeusa, ktry gdy usysza wrb, e ona jego urodzi wpierw crk, a potem syna - przyszego krla bogw i ludzi, pokn Metis. We waciwym czasie wyskoczya mu z gowy crka - Atena; syn za, ju odtd niegrony, pozosta w brzuchu Zeusa i przepowiada mu dobre i ze wydarzenia.

Metojkowie - metekowie, wolna ludno napywowa w miastach staro. Grecji, nie majca penych praw obywatelskich; gr. metoikoi l. mn. od metoikos 'przesiedeniec'.

Meton - zob. Cykl (ksiycowy).

Metresa - przest. kochanka, utrzymanka, faworyta, naonica, konkubina; z fr. mai'trerso.

The Metro-Goldwyn-Mayer - amer. koncern filmowy w Hollywood powstay w 1919 z poczenia Metro Pictures Corporation i Goldwyn Company, oraz od 1924 Louis B. Mayer Pictures; zob. te Lew.

Metropolitan Museum of Art - ang. 'Miejskie Muzeum Sztuki', w Nowym Jorku, za. w 1870, otwarte na obecnym miejscu w Central Park przy 5. Alei w 1880; najwiksze muzeum w Ameryce, jedno z najbogatszych na wiecie.

Metropolitan Opera House - pierwszy budynek operowy w USA, przy Broadwayu i 39. ulicy w Nowym Jorku, gdzie pierwsza premiera, Faust Gounoda, odbya si 22 X 1883; jedna z przodujcych scen operowych wiata, przeniesiona w 1966 do nowego budynku w Lincoln Center (zob.).

Metzell Ludwik - 1764-1848, inynier budowlany, od 1827 czonek warszawskiego Tow. Przyjaci Nauk; po 1795 zaoy synny park Zofiwk w Humaniu w dobrach Szczsnego Potockiego; zbudowa pierwsz w Krlestwie Polskim szos, tzw. trakt zakroczymski, w 1816-19.

Meum Est Propositum in Taberna Mori - zob. Arcypoeta.

Mezalians - przest. a. art. maestwo osb nierwnych stanem, niestosowne; zob. Maestwo (morganatyczne); z fr. mesalliance.

Mezopotamia - staroytna kraina na Bliskim Wschodzie, w dorzeczu Tygrysu i Eufratu, rozcigajca si od Zatoki Perskiej i Pustyni Syryjsko-Arabskiej do gr Zagros i Kurdystaskich, obecnie wchodzca w skad g. Iraku i Syrii, w niewielkiej mierze Iranu i Turcji, w staroytnoci zajmowana przez Akad, Sumer, Asyri i Babiloni, stanowica przez przeszo 2500 lat wielki orodek cywilizacji i kultury, kolebk cywilizacji europejskiej; z gr. Mesopotamia 'Midzyrzecze' od mesos 'rd, w porodku' i potamos 'rzeka'.

Mezquita - zob. Kordowa (Dawny meczet).

Mezuza - zwitek pergaminu z wypisanymi wersetami z Biblii, Deut., 6, 4-9 i 11; 13-21, zamknity w rurce i przytwierdzany do odrzwi domw religijnych ydw jako przypomnienie o wierze w Boga i jako rodzaj amuletu chronicego dam od zego; z hebr., dos. 'odrzwia'.

Mciski. Proces Mciskiego z Matk Bosk - przys., proces nie do wygrania, beznadziejny. Hrabia Mciski usiowa a do mierci wyprocesowa od jasnogrskich paulinw w Czstochowie skarby oddane w czasie wojny szwedzkiej klasztorowi na przechowanie przez jednego z przodkw hrabiego. Usiowania te nie odniosy skutku.

Mdrcy - por. Mdro; Mdry; Salomon. Drugi Daniel - ang. A second Daniell, w komedii Kupiec wenecki, 4, 1. 340, Szekspira, Gracjano okrela w ten sposb Porcj jako mdrego sdziego, porwnujc j do biblijnego Daniela (zob.), rozstrzygajcego spraw Zuzanny (zob.) i starcw. Wiele innych postaci mitu i historii dao pocztek podobnym zwrotom przysowiowym: Rzymianie nazywali "trzecim Katonem" cztowieka wielkiej prawoci i wielkiego rozumu; "drugim Salomonem" nazywa si mdrca a. wybitnego sdziego; "drugim Odyssem" czowieka niezwykej przebiegoci; "drugim Heraklesem" wielkiego siacza; "drugim Judaszem" zdrajc itd.

Historia o siedmiu mdrcach - zob. Sindibad. Maksymy siedmiu mdrcw - gr.: Kleobulos z Lindos powiada: "Najlepsze jest umiarkowanie", gr. metron kriston; Chilon z Lacedemonu: "Znaj siebie samego", gnothi seauton; Periander z Koryntu: "Panuj nad gniewem", cholon krateein; Pittakos z Mityleny: "Wszystko w miar", meden ngan; Solon z Aten: "Patrz na koniec ycia (osoby, ktr oceniasz)", erma d'horcin biotoio; Bias z Prieny: "Ludzie przewanie s li", tous pleonas kakious, a Tales z Miletu: "Nie rcz za nikogo", enkyen pheugein; z Antologii greckiej, 9, 366. Rne maksymy przypisywali rni autorzy rnym mdrcom gr. Mdrcy z Gotham zob. Gotham. Mdrzec Krotony - zob. Pitagoras. Mdrzec samijski - zob. Samos. Mdrzec z Chelsea - Thomas Carlyle. smy mdrzec, Stertinius, ac. Stertinius, sapientum octavus, Horacy w Satyrach, 2, 3, 296, dodaje do listy siedmiu mdrcw Stertiniusa, filozofa, ktry mia napisa 220 tomw o stoicyzmie, oczywicie aden z nich si nie zachowa; ironiczne powiedzenie "smy mdrzec" weszo w przysowie. Siedmiu mdrcw - starogr. myliciele i mowie stanu z Vii i Vi w.pne., wyrniajcy si praktyczn mdroci yciow, ktrym przypisywano synne gnomy, sentencje, aforyzmy; wymieniano tu przeszo dwudziestu Cirekw okresu przedfilozoficznego, spord nich zawsze jednak nastpujcych czterech: Talesa z Miletu (zob.), Solona (zob.), Pittakosa z Mityleny (zob.) i Biasa z Prieny (zob.); na pozostaych trzech miejscach stawiano dowolnie m.in.: Kleobulosa z Lindos, Periandra z Koryntu (zob.), Scyt Anacharsisa, Chilona z Lacedemonu, Ezopa (zob.), Milona ze Sparty i wieniaka Mysona.

Mka - wielkie cierpienie, bole, mczarnia, katusze, tortury, torturowanie, katowanie kogo, droga krzyowa, cierniowa. Bra na mki - dawn. torturowa winiw, skazacw, w celu wymuszenia zezna. Bredzi, ple itp. jak na mkach, jak Piekarski (zob.) na mkach - gada gupstwa, ple androny, bzdurzy. Mka Paska - katowanie Jezusa prowadzonego na mier; droga krzyowa; Boa Mka, krzy przydrony, kapliczka z ukrzyowanym Chrystusem. Mki Tantala - zob. Tantal.

Mtowanie - zob. Wyliczanki.

Miara - miarka. Dawne miary w Polsce uywane zob. Achtel, Anta(ek), Beczka, Cal, Centnar, wiertnia, Fasa, Funt, Gamiec, Grzywna, Huba (2), Kamie, Koda, Kopa, Korzec, Kwarta, an, aszt, okie, ut, Mendel, Mila, Morga (1), Oko, Pid, Prt, Se, Staje, Stopa, Sznur, Wiertel, Wka. Miarka za miark - wet za wet, jak miark mierzysz, tak ci odmierz. Miarka za miark - ang. Measure for measure, komedia (1604, wyst. pol. 1902) Szekspira. Miary nowopolskie - uywane w Krlestwie Kongresowym od 1819, oparte na ukadzie metrycznym. Pier... nie podug miary krawca - zob. Pier. T sam miar, ktr mierzycie, bdzie wam odmierzone - z Biblii, Ew. wg uk., 6, 38; por. Mat., 7, 2; Marek, 4, 24. Wszystko w miar - gr. meden agan, w niczym za wiele; aforyzm przypisywany Pittakosowi z Mityleny lub Kleobulosowi z Lindos, ale take Chilonowi, Solonowi i Sokratesowi.

Miasto. Granitowe miasto - zob. I pozna Kain on sw (...) i zbudowa miasto, i nazwa je imieniem syna swego Henoch - z Biblii, Gen., 4, 17. Miasteczko Okurow - ros. Gorodbk Oktirow, tytu noweli (1909) Gorkiego; nazwa symbolizujca zdziczenie obyczajw i brzydot ycia mieszczaskiego w miasteczku powiatowym w carskiej Rosji. Miasto dzwonw - Strasburg. Miasto fiokami wieczone - zob. Ateny. Miasto Latarni - zob. Latarnia. Miasto lilii - zob. Florencja. Miasto Braterskiej Mioci - ironiczny, ale etymologicznie suszny przydomek Filadelfii (USA), z gr., philadelphia 'braterska mio'.

Miasto otwarte - (dawn. otworzyste) wojsk. okrelenie miasta, ktre nie bdzie bronione przez zajmujce je dotychczas wojska z powodu jego wartoci hist., art., bd z racji obecnoci wielu rannych, chorych, a zatem zgodnie z prawem midzynarodowym, nie podlegajce ostrzeliwaniu czy bombardowaniu. Miasto paacw - Rzym czasw Augusta; Kalkutta. Miasto-pastwo - zob. Polis. Miasto Proroka - (Mahometa) Medyna; zob. niej Miasto ucieczki. Miasto przemysowe - fr. La cite industrielle, synny projekt miasta przemysowego podzielonego na funkcjonalne strefy (zakady pracy, mieszkania, urzdy, tereny wypoczynkowe) przedzielone pasami zieleni, opracowany w 1901 przez urbanist fr. Tony Gamiera (1869-1948). Miasto siedmiu wzgrz - zob. Siedem (wzgrz Rzymu). Miasto Soca - Baalbek (Heliopolis) w rodk. Libanie, w staro. fenicki orodek kultu boga soca, Baala. On (Heliopolis) w staro. miasto w Dolnym Egipcie, orodek kultu soca. Rodos, miasto na wyspie Rodos, w staro. gr. orodek kultu soca; zob. Helios (Kolos Rodyjski). (ac. Civitas solis) tytu synnej utopii komunistycznej (1602, wyd. 1623, wyd. pol. 1955) Tommasa Campanelli, jedno z najdojrzalszych dzie reformatorskiej myli renesansowej. Miasto stu wie - Pawia w Lombardii, San Gimignano w Toskanii (Wochy). Miasto wiata - fr. La Ville lumiere, Pary; przydomek ten ma pochodzi z 1470, kiedy Zbir listw Gasparina z Bergamo (Gasparinus Barzizius, 1370-1431, w. uczony) ukaza si jako pierwsza ksika z pierwszej drukami zaoonej we Francji, dedykowana Paryowi, "stolicy krlestwa, ywicielowi muz, ktry, podobnie jako soce wiato, rozsiewa na cay wiat wiedz". Miasto tak ludne, ach, jako jest samotne! - ac. Quomodo sedet sola civitas, plena populo!, z Wulgaty, Treny Jerem., 1, 1. Miasto Trzech Krli - zob. Kolonia. Miasto ucieczki - (zbiegw; schronienia) wg Biblii, Deut., 4, 43; Jozue, 20, 1-8, miasta po obu stronach Jordanu, w ktrych schroni si mg przed zemst rodow nierozmylny zabjca: Cedes, Sychem, Kariatarbe (Hebron), Bosor, Ramot i Golan. (Miasto Proroka) u muzumanw Medyna w Arabii, gdzie schroni si Mahomet uciekajc przed spiskowcami z Mekki; zosta gorco przyjty, gdy wszed do miasta w 622 r.; zob. te Hidra. Miasto umarych - cmentarz. Miastu i wiatu - zob. Rzym (Urbi et orbi).

Miejska przyja: konwie na piwo a rona na piecze nie broni - dawne przys., nie aowa przyjacielowi rzeczy bezwartociowych, niepotrzebnych. Od zaoenia miasta - ac. ab urbe condita, zob. Sto czterdzieci dwie ksigi. Ojcowie miasta - zob. Ojciec. Pierwszy warunek szczcia to urodzi si w sawnym miecie - z ywota Demostenesa, 1, Plutarcha; sowa autora (Eurypidesa?) hymnu pochwalnego na zwycistwo Alkibiadesa. Swite miasto Koptw - Aksum w prowincji Tigre w pn. Etiopii, orodek relig. kocioa koptyjskiego. Wieczne miasto - Rzym. Wolne miasto - zob. Wolno. Zakazane miasto - Lhasa w Tybecie (Chiny), przez dugie lata niedostpne dla cudzoziemcw.

Micawber Wilkins - (wym. miko:ber) synna posta z powieci Dawid Copperfield (zob.) Dickensa, komiwojaer zawsze bez grosza i po uszy w dugach, artystyczna dusza zabkana w wiat handlu, zapatrzona w obrazy wasnej, promiennej imaginacji, gdzie niepowodzenia pynce z realnej rzeczywistoci nie maj dostpu, zawsze pogodny, nieugity optymista, peen nadziei, e "wszystko si odmieni na lepsze", co te si w kocu staje.

Michalik Jan - waciciel cukiemi krakowskiej, w ktrej dziaa "Zielony Balonik"; zob. Zielony.

Micha - imi mskie, hebr. mikha'el 'kt jak Bg', zdrobn. Mi, rwnie o niedwiedziu, nm. Michael, zdrobn. Michel, rwnie art. 'Niemiec', port., hiszp. Miguel, wg. Mihaly, rum. Michai, ros. Michai, zdrobn. Misza; imi kilku cesarzy bizantyjskich. Archanio Micha - wg Biblii jeden z najwyszych ksit anielskich, anio opiekuczy narodu izraelskiego (Daniel, 10, 13-21), ktrego chrzecijastwo przyjo jako witego, ducha opiekuczego kocioa, obroc wiemych, pogromc szatana. Wg Apok., 12, 7-9: "I rozegraa si wielka bitwa na niebie: Micha i anioowie jego stoczyli bj ze smokiem (...) I zrzucony zostat ogromny smok, w starodawny, zwany diabem i szatanem, ktry zwodzi cay wiat." Przyswojony take tradycji islamu; w

rdw. jeden z g. patronw rycerstwa. Wyobraany jako pikny modzian o powanym obliczu, uskrzydlony, odziany w bia szat a. w zbroj, noszcy wczni i tarcz, ktrych uywa do walki ze smokiem-szatanem; na obrazach Sdu Ostatecznego przedstawiano go z szalami wagi, na ktrej way dusze zmartwychwstaych umarych; zob. te Mont-Saint-Michel. Plastyka: mozaiki bizant., malarstwo i rzeba drw.: Drer, Picro della Francesca, Rafael, Rubens i inni.

Michol - wg Biblii, 2. Ks. Krl., 6, 16-23, crka Saula, ktra w czasie uroczystego przenoszenia Arki Przymierza na Syjon, wrd radoci ludu, ujrzaa przez okno Dawida podskakujcego i taczcego z caej mocy, i wzgardzia nim, a gdy wrci z pochodu, porwnaa go, krla izraelskiego, do bazna. A on jej odrzek: "Przed Panem, ktry (...) przykaza mi, abym by wodzem (...) gra bd i uni si, i bd maym w oczach swoich." Za kar Michol nie urodzi si syn.

Mickey Mouse - zob. Mysz(ka Miki).

Midas - (1) krl Frygii, 2. po. Viii w., syn Gordiosa, odebra sobie ycie w czasie najazdu Kimerw.

Midas - (2) legendamy krl Frygii, syn Gordiosa i Kybele, synny z bogactw. Midas i Apollo - W czasie konkursu muzycznego midzy Apollinem grajcym na kitarze a Panem (a. Marsjaszem; zob.) grajcym na aulosie Midas, jako jedyny spord sdziw, gosowa za Panem. Rozelony Apollo sprawi, e krlowi wyrosy ole uszy; Midas ukrywa je pod spiczast czapk, ale musia zwierzy si swemu balwierzowi Kalamisowi. Ten, duszc si od sensacyjnego sekretu, ktrego nie mg nikomu zdradzi, uly sobie, wyszeptawszy tajemnic do doka wygrzebanego w ziemi, ktry znw ziemi przysypa. Wyrose w tym miejscu sitowie szumem swym roznosio z wiatrem po caej Frygii wie, e Midas ma ole uszy. Midas i sylen - Midas mia ogrd, ktry niekiedy odwiedzali sylenowie a. satyrowie. Ciekaw ich synnej mdroci, krl domiesza wina do wody ciekncej ze rda, dziki czemu pewien sylen upi si i pozwoli si schwyta. O tym, jak mdro zwierzy Midasowi, rozmaicie mwiono; wg Arystotelesa: "Najwikszym szczciem czowieka jest nie urodzi si, a gdy si ju urodzi - zaraz umrze."

Midas i zoto - Dionizos, w zamian za wypuszczenie sylena na wolno, obieca speni dowolne yczenie Midasa. Chciwy bogactw krl zada, aby wszystko, czego tknie, zmieniao si w zoto; gdy jednak i poywienie stawao si zotem, Midas prosi o cofnicie tego daru. Za rad bstwa wykpa si w Paktolu i straci t moc, a rzeka odtd nosia zoty piasek. Midas - komedia (1589) J. Lyly. Sd Midasa - opera (1778) A. Gretry'ego; libretto: d'Hele. Obraz A. Schiavone, Hampton Court. Tantal i Midas - fresk B. Peruzziego, Rzym, Villa Farnesina. Midas przed Bachusem - obraz (1632-36) N. Poussina, Monachium, St. Pinakoteka.

Midgard - mit. skand. region poredni midzy niebem i piekem, siedziba ludzi, Ziemia poczona tcz z niebam, siedzib bogw, zob. Asgard; ze skand. mid- 'rodkowy' i gard(h) 'miejsce ogrodzone; dwr'. W Midgardu - Jormungander, potworny w mitologii skand., zrzucony przez Odyna do oceanu, gdzie rs tak dugo, a otoczy swym cielskicm ca Ziemi i pokn wasny ogon.

Middelharnis - zob. Aleja (w Middelharnis).

Midrasz - hebr., 'wyjanianie; komentarz'. interpretacja, egzegeza, badanie, komentowanie ksig Starego Testamentu w formie wyjanie poszczeglnych wersetw a. kaza, zawierajce normy postpowania (Halacha) a. dydaktyczne powiastki i sentencje (zob. Hagada), przekazywane ustnie przez rabinw i uczonych w Ii-Vi w., spisane w Xi w.

Miechowita - Maciej z Miechowa, wac. Maciej Karpiga, ok. 1457-1523, lekarz nadworny w modych latach krlewicza Zygmunta, pniejszego Zygmunta Starego, wybitny profesor medycyny na uniwersytecie, wyksztacony na Akademii Krakowskiej, w Padwie i Bolonii, omiokrotny rektor, 1501-19, Akademii Krak., historyk, geograf, astrolog, autor Kroniki (zob.) Polakw i dziea Tractatus de duobus Sarmatiis, 1517; t. pol. 1535 Andrzeja Glabera z Kobylina pt. Polskie wypisanie dwojej krainy wiata, zawierajcego etnografi i geografi ziem pol., lit. i ruskich, w ktrym prostuje tradycyjne, jeszcze Ptolemeuszowe legendy, krce na Zachodzie o wsch. Europic, dzieo wybitne, mimo 18 wznowie tak doszcztnie zaczytane, e

znane dzi tylko z jedynego zdefektowanego egzemplarza. Jeden z pierwszych Polakw znajcych teori Kopernika. Miechowicine grzyby - dawne przys., rzecz pracochonna, ale bezuyteczna; wg art. przepisu Miechowity: grzyby naley dugo dusi, zaprawi do smaku korzeniami, usmay na male, po czym wyrzuci za okno, aby nikomu nie zaszkodziy.

Miecz - bro biaa o prostej rkojeci z prostym a. ku doowi wygitym jelcem i gowni prostej, dugiej, zwajcej si ku kocowi, opatrzonej z obu stron strudzin. Suy do rbania nieprzyjaciela. Uywany od epoki brzu do Xvi w. W cigu Xvi w. wyparty w Polsce przez szabl, pozostajc jeszcze dugo potem oznak stanu rycerskiego. W rdw. bro jazdy rycerskiej, w Xvi w. - duga, dwurczna bro piechoty; zob. te Toledo (Miecze toledaskie). I przekuj miecze swoje na lemiesze - ac. et conflabunt gladios suos in vomeres, z Wulgaty, Izajasz, 2, 4; Micheasz, 4, 3; Joel, 3, 10. Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie - przys. wg Biblii, Ew. wg Mat., 26, 52; por. Sida (Zapa si). Miecz Boga - Chalid ibn al-Waled, zm. 642, dowdca arabski, ktry pomaga mekkaczykom w walce przeciw Mahometowi i mieszkacom Medyny (625), a pniej przeszed na islam i zosta muzumaskim zdobywc Syrii. Nazwany tak za swe czyny w bitwie pod Mut. Miecz Damoklesa - zob. Damokles. Miecz delficki - zob. Delfy. Miecz ducha - zob. Duch. Miecz obosieczny - majcy ostrza z obu stron gowni; w Biblii, Przypowieci Salomona, 5, 2-4: "Nie suchaj chytroi niewieciej, kapicym bowiem plastrem miodu wargi nierzdnicy, a gardo jej gadsze ni oliwa, lecz koniec jej gorzki jak pioun i ostry jak miecz obosieczny"; por. List do ydw, 4, 12. Miecz Rzymu - przydomek Marcellusa (Marcus Claudius Marcellus, zm. 208 pne.), jednego z najwybitniejszych dowdcw rzymskich, zdobywcy i barbarzyskiego upiecy Syrakuz. Miecz to bro odwanych - Napoleon Bonaparte do Gaspara Gourgauda na w. Helenie ok. 1816. Innym razem Napoleon powiedzia jednak: "S tylko dwie siy na wiecie: miecz i rozum; na dusz met miecz zawsze ulega rozumowi."

Miecz w rku szalonego - przys. Multan dawn. ciki, szeroki miecz katowski; dawn. kat; od Multanw, dawnej nazwy Modawii. Nie dawaj dziecku miecza - ac. ne puero gladium. Ogniem i mieczem - zob. Ogie. Po mieczu (krewny) - po ojcu, od strony ojca; por. Kdziel. Prawo miecza - zob. Prawo. Przypasany do miecza - ac. hic homo alligatus ensi, onierz niskiego wzrostu; wojak mimo woli. Synne miecze - Dla rdw. rycerza miecz, podobnie jak ko, by jednym z najcenniejszych skarbw, obdarzanych nieraz, z uwagi na swe indywidualne cechy i zalety, imieniem. Romanse rycerskie, zw. z cyklu arturiaskiego i Karola Wielkiego, pene s takich imion. Poniej wybr bardziej znanych (nazwy fr. odnosz si do une epee 'miecz' i dlatego s w r..): Angurvadel - miecz Frithjofa (zob.), pomienny w czasie wojny, a arzcy si matowo w czasie pokoju. Arondight - miecz Lancelota (zob.). Balisarda - w Orlandzie szalonym Ariosta synny miecz wykuty przez czarodziejk Falerin w ogrodzie Orgagna; mia moc przecinania nawet substancji zaczarowanych; otrzyma go Ruggiero (zob. Roger), aby zabi Orlanda; zob. Roland. Balmung - w Pieni o Nibelungarh miecz Zygfryda wykuty przez Vlunda (zob.). W zawodach o pierwszestwo Vlund rozcina do pasa innego kowala ciciem tak gadkim, e tamten go nie zauwaa; dopiero gdy prbuje si poruszy, rozpada si na dwoje. Caujmniewzad, fr. Baise mon cafl, dwurczny miecz Gymnastesa z powieci Gargantua i Pantagruel, 4, 41, Rabelais'go. Colada - jeden z mieczw Cyda. Courtain - jeden z mieczw Ogiera (zob.) Duczyka; drugim byt Sauvagine. Curtana - tpy miecz w. Edwarda Wyznawcy, ostatniego krla anglosaskiego, ok. 1002-66, z dynastii Wessex. Miecz aski, noszony przed krlami ang. w czasie koronacji, nie posiadajcy ostrego koca i dlatego krtki (st.-fr. curt, ac. curtus); symbol miosierdzia. Durandan(a), Durandal, Durendal, Durindana - magiczny miecz Rolanda

(Orlanda), niegdy uywany przez Hektora; w niektrych romansach ofiarowany Rolandowi przez Karola Wielkiego, w innych przez Maugisa; zob. Dwa miecze - zob. Wadysaw (Jagieo). Ekskalibur - Caliburn, miecz krla Artura w cyklu arturiaskim; magiczn si utkwiony w skale, mg zosta z niej wyrwany tylko przez prawowitego krla Anglii. Artur jedyny spord rycerzy wycign miecz ze skay. W Morre Darthur (ok. 1469) Malory'ego miecz jest podarunkiem dla Artura od Damy Jeziora. W ostatniej bitwie Artur, miertelnie ranny, rozkazuje Sir Bediveremu zwrci Ekskalibur jezioru: Sir Bedivere wrzuca miecz do wody, z ktrej wynurza si rami w biaym zotogowiu, chwyta miecz za rkoje i znika w jeziorze; z ac. ex call(e) liber(are) 'oswobodzi ze skay'. Flamberge - Floberge, jeden z mieczw Karola Wielkiego a. Rinalda, a. Maugisa; 'tncy pomienie'. Glorius - miecz Oliwiera (zob.), ktrym poci na kaway 9 mieczw wykutych przez Ansiasa, Galasa i Munificana. Gram - 'troska', jeden z mieczw Zygfryda a. Odyna. Haute-claire - 'byszczcy', miecz Oliviera. Joyeuse, 'radosny', jeden z mieczw Karola Wielkiego. Merveilleuse - 'cudowny', miecz Doona (zob.) z Moguneji, tak ostry, e oparty ostrzem o kloc drzewa, przecina go bez uyci siy. Mimung - mit. skand. magiczny miecz wykuty przez Vlunda (zob.); mieczem tym lepy Hdur zabi Baldura (zob. Azowie). Nagelring - miecz Dytryka (zob.) z Bern. Philippan - miecz Marka Antoniusza; nazwa od zwycistwa nad spiskowcami w 42 pne. pod Filippi. Sauvagine - zob. wyej Courtain. Scyzoryk - zob. Rapier. Szczerbiec - zob. Tizona - jeden z ulubionych mieczw Cyda, zob. Zerwikaptur - zob. Longinus (Podbipita). Taniec miecza - tace rnych ludw gralskich, Szkotw, Gruzinw i in., wykonywane z mieczami lub szablami w rku a. zatknitymi w ziemi lub uoonymi na krzy na pododze.

Miecznik - w Polsce rdw. urzdnik nadworny noszcy miecz przed panujcym; w Xiv-Xvi w. urzd przeksztaci si w tytularny, najczciej honorowy; w Xvi w. s miecznicy wielcy: koronny i litewski, dalej wojewdzcy, ziemscy, powiatowi; w dawnej Polsce patnerz wyrabiajcy miecze i inn bro bia; orka, ssak morski z rodziny delfinw; wcznik, ryba morska z rzdu okonioksztatnych.

Mied - Jedziec Miedziany zob. Kto nie ma miedzi, niech doma siedzi - dawne przys., kto nie ma pienidzy. Miedziana gowa - Legendy o cudownej miedzianej gowie umiejcej mwi pochodz ze Wschodu i s czstym tematem rdw. romansw. W romansie st.-fr. Walentyn i Orson (zob. Walenty) olbrzymia gowa na zamku wielkoluda Ferragusa (zob.) z Portugalii powiada kademu, kto zasiga jej rady, rzeczy przesze, teraniejsze i przysze. Wg legendy ang. Roger Bacon sporzdzi sobie tak miedzian gow, ktrej si zawsze potem radzi; aluzje do tej gowy spotyka. si nieraz w lit.; ang. Brazen head. Miedziane czoo, czoo z miedzi, czowiek bezwstydny, (bez)czelny, z wytartym czoem, zuchway, cyniczny, bez czci i wiary; z Biblii, Izajasz 48, 4. Miedziany wiek - zob. Wiek (zoty). Mied brzczca - z Wulgaty, 1. List do Koryntian, l3, 1: "Chobym mwi wszystkimijzykami ludzkimi i anielskimi, a mioci bym nie mia, stabym si jako mied brzczca albo cymba brzmicy", ac. "velut aes sonans, aut cymbalum tinniens".

Mielerz - stos polan drzewa przykrytych ziemi z chrustem dla ograniczenia dostpu powietrza; w mielerzach i w doach wyoonych kamieniami a. wylepionych glin przez dugie stulecia wypalano wgiel i popi z drewna; por. Las (Osadnicy); z nm. Meiler.

Mierziczka - (wym. mier-zi...) dawn. obrzydzenie, wstrt, niesmak, antypatia. Mierzi - (wym. mier-zi) obrzydza, zohydza; wzbudza wstrt, odstrcza, odpycha, czyni nienawistnym.

Mierzyn(ek) - mujdzinek, hester, hetka podjezdek, ko maego wzrostu, zazw. ko roboczy, pocigowy, nazwa uywana dawn. g. w Krlestwie Polskim i na Wileszczynie; z ros. mierin 'waach'. od mong. morin, mrin; por. Ko.

Miesic - oznacza dawniej zarwno okres czasu (okoo 1/12 czci roku),jak i Ksiyc, ktry w tym mniej wicej okresie przechodzi przez wszystkie swoje fazy, np. od nowiu do nowiu; zob. Kalendarz. Miodowy miesic - pocztkowy okres maestwa, pierwsze dni, tygodnie (zw. spdzone poza domem), miesice maestwa. Tradycja gosi, e wg staro. zwyczaju pastwo modzi przez 30 dni po lubie pijali rozcieczony mid dla pokrzepienia si. W powiastce filoz. Zadig, czyli Los, rozdz. 3 (1747), Woltera czytamy: "Zadig dowiadczy, e pierwszy miesic maestwa jest (...) miesicem miodu (fr. la lune du miel), drugi za miesicem piounu." Nazwy miesicy - Reforma kalendarzowa wprowadzona przez Juliusza Cezara bya na tle poprzedniego chaosu tak znakomita, e reszta Europy przeja ten kalendarz w caoci;jzyki romaskie i germaskie, a take jz. litewski wziy wraz z kalendarzem juliaskim i nomenklatur ac. Ani Niemcom, ani Francuzom nie powiody si na dusz met prby wprowadzenia nazw rodzimych. Rodzime nazewnictwo jz. sowiaskich (nie wszystkich, bo ros. i serb. nazwy miesicy pochodz z ac.) jest w kulturze europ. oryginalnym wyjtkiem. U Sowian miesice oznaczay pierw. okresy o nierwnej dugoci, zwizane z zajciami gosp., stanem przyrody, rolnictwem czy nawet ju witami koc.; podziay te byy i w czasie, i w nazwach chwiejne. Po przyjciu chrzecijastwa, gdy koci narzuci kalendarz juliaski z podziaem na 12 mies., Polacy, podobnie jak Czesi, zastpowali nazwy ac. rodzimymi w sposb do bezadny i rny w rnych okolicach. Polskie nazwy mies. pojawiaj si w rdach dopiero pod koniec Xiv w., ale jeszcze w Xvi w. wykazuj wahania. Stycze - a. tycze od tyk, ktre sporzdzano; ledzie, od lodu; luty. Luty - 'srogi', bo mrony; siecze; strpacz, bo drogi strzpi i szronem cina; gromnicznik od wita NMP Gromnicznej; misopustnik. Marzec - to ac. Martitss, powicony Marsowi; brzezie. Kwiecie - a. dbie lub ykwiat, od kwiatw wywabianych przedwczenie z ziemi ciepem promieni sonecznych. Maj - od ac. Maius, ku czci Mai, matki Merkurego. Czerwiec - a. czyrwie od owada czyrwia a. czyrwca, ktrego poczwarki w tym czasie zbierano a. od czerwia pszczelego; zok 'konik polny'; ugornik.

Lipiec - lipie, od podbierania barci a. kwitnicia lipy. Sierpie - od sierpa niwnego. Wrzesie - od wrzosu; witomichalski od w. Michaa; pajcznik od babiego lata. Padziernik - od padzierzy (odpadkw lnu a. konopi); winnik od winobrania, ale to z tradycji nm. Listopad - od listu (tj. licia), ktry wwczas opada. Grudzie - od grudy 'zamarznitej ziemi'; prosie moe od prosa a. proszenia, czyli modw, lub prosicia bitego na wita; godnik od Godw, tj. Boego Narodzenia. Ruski miesic - dugi okres, bardzo dugo; na Rusi, gdzie utrzymywa si kalendarz juliaski, miesic koczy si pniej ni wg kal. gregoriaskiego; oczywicie pniej si te zaczyna, ale o tym w cigu miesica zapominano, zw. wieo po wprowadzeniu kal. gregoriaskiego u rz.-katolikw (1582). Popamitasz ruski miesic - popamitasz bardzo dugo. Smoczy miesic - okres czasu midzy dwoma kolejnymi przejciami Ksiyca przez ten sam wze.

Mieszczanie. Mieszczanie - sztuka (Moskwa 1902, wyst. pol. Krakw 1902) Gorkiego; obraz filisterstwa i pospolitoci prowincjonalnej rodziny Biezsiemionoww i bezsilnego, bezcelowego buntu modego pokolenia. Mieszczanie z Calais - zob. Calais. Mieszczanin szlachcicem - zob. Jourdain.

Mieszko - imi pierwszego ksicia Polski powtarza si w dynastii Piastw do Xiv w. stale w formie zdrobniaej, a dotd jego pierw. pene brzmienie nie jest pewne. Dugosz odtworzy je w formie penej Miesaw 'majcy osign saw', Kromer proponuje Miecislao, "gui gladio gloriam sibi pariturus sit' ac., 'ktry mieczem mia sawy dostpi'. Tak powsta Mieczysaw, potworek typologiczny i sowotwrczy, bo nie tworzono imion od nazw broni, a rzeczownikowe pierwsze czony imienia nie koczyiy si na -y. Imi Mieczysaw nadawano dopiero od pocz. Xix w. (Maria Karplukwna).

Mieszko I - pierwszy hist. przedstawiciel dynastii Piastw, ksi polski od ok. 960, zm. 992, wg kroniki GalIa syn Siemomysa, zob. te Dagome. Za jego panowania ziemie polskie zjednoczyy si etnicznie w jedno pastwo, za co zasuenie nazwany zosta "budowniczym pastwa polskiego". Okoo 965 polubi chrzecijask ksiniczk czesk Dobraw, z ktr mia pierworodnego syna Bolesawa (Chrobrego), po czym nawiza stosunki z papiestwem, w 966 przyj chrzest (prawdop. 14 Iv w Ratyzbonie), a w 968 sprowadzi misj biskupa Jordana (z pn. Woch a. z Nadrenii ?) do Poznania, ktry wkrtce sta si siedzib pierwszego polskiego biskupstwa. W 2 lata po mierci Dobrawy polubi crk margrabiego Dytryka z Marchii Pnocnej, Od. Prcz tych dwch maonek Mieszko mia zapewne, wczesnym zwyczajem ksit i bogaczy, wiele innych on (kronikarz przypisuje mu tylko siedem) i "popanic".

Midzynarodwka - zob. Wyklty powsta, ludu ziemi.

Miso. Miso armatnie - ang. food for powder dos. 'pokarm dla prochu'; Falstaff w dramacie Henryk Iv, cz. 1, 4, 2, Szekspira; o onierzach wysyanych na mier w czasie wojny dla egoistycznych interesw wadcw. Misopust - ostatki, kuse dni, trzy ostatnie dni zapustne (niedziela, poniedziaek i wtorek do pnocy) przed wielkim postem, obchodzone w dawnej Polsce hucznie, powicone ucztom, pijatyce, wesoym zabawom, tacom, kuligom, maszkarom, w ktrych przebierano si za chopw, ydw, Cyganw, niedwiedzia, konia, koz, bociana. Zwyczaj odpowiadajcy misopustowi karnawaowi wielu krajw europ., z pochodami, balami maskowvmi; ucztami, widowiskami, piewami. Jest on echem tradycji starorzymskich bachanaliw czy saturnaliw. Kalka z ac. carniyrivium 'poniechanie misa; rozstanie si z misem'. Misopust albo Tragicocomedia - anonimowy pop. moralilet maskaradowy (1622) zaliczane do polskich komedii mieszczaskich. Podochoceni kamraci przebieraj pijanego kompana za wou, ktrego chytry oberysta usiuje cichaczem zaszlachtowa. Misopusty, zapusty, Nie chc pastwo kapusty. Wol slrny, jelenie I ubrowe pieczenie. Kiermasz wieniacki, pocz. Xvii w. Rzuca misem - ly, kl, ordynarnie wymyla, przeklina.

Mignon - (wym. mij) fr., 'delikatny, adny; pieszczoch, faworyt'; modziutka, pikna, delikatna i tajemnicza bohaterka (autor dugo waha si, czy ma to by chopiec, czy dziewczyna) powieci Lata nauki Wilhelma

Meistra, nm. Wilhelm Meisters Lehrjahre (1794-96, wyd. pol. 1893) Goethego. Posta, dla ktrej autor napisa ca t ksik, jak stwierdza w licie z 1814; p-Cyganka, trawiona tsknot za rodzinnymi Wochami, ktr Wilhelm wykupi od zncajcych si nad ni wdrownych akrobatw, zakochuje si bez pamici w swym wybawicielu. Beznadziejna mio i nostalgia za krajem sprawiaj, e Mignon usycha z alu i umiera. Subtelna posta dziewczyny-elfa czy chochlika, wzorowana zapewne na Precjozie (zob.) Cervantesa, staa si wzorem caej serii postaci u romantykw (Novalis, Achim von Amim, Brentano, E. T. A. Hoffmann, Kleist), a piosenki (nm. Lieder) Mignon, zw. Kennst du das Land? (nm., Znasz-li ten kraj?; zob. Ankwiczwna: do H***) natchny licznych muzykw romantycznych (Beethoven, Schumann, Schubert), ale bez wikszego powodzenia. Lepiej udao si to Hugonowi Wolfowi (1890). Mignon - opera (Pary 1866, wyst. pol. Warszawa 1873) Ambroise Thomasa; libretto: Jules Barbier i Michel Carre wg Goethego, tre znacznie zmieniona i spycona; najpopularniejsza opera francuska: tysic przedstawie w cigu 30 lat po premierze.

Mikado - cesarz japoski; nazwa uywana w Japonii od Ix w. jako omwienie waciwego tytuu cesarza-tenno; z jap. mi- 'wity; szanowny'; kado'brama; drzwi'. Mikado - burleska-operetka (Londyn 1885, wyst. pol. Warszawa 1887) Arthura Sullivana, libretto: William Schwenk Gilbert; najpopularniejsza po Wesoej wdwce operetka wiata. Czarny mikado - ang. The Black Mikado, uwspczeniona wersja operetki (Londyn 1975) grana w obsadzie murzyskiej.

Miklaszewicz Feliks - (Mikaszewicz), ok. 1740-1801, konfederat barski rodem z Litwy', uczestnik amer. wojny o niepodlego. Majc list kaperski Kongresu amer., walczy na morzu na swych okrtach "Scotch Trick" i "Prince Radziwil".

Mikoaj - imi gr. Niklaos, to samo, co Nikodem(os), od nike 'zwycistwo' i laos a. demos 'lud', dawniej (i ostatnio) b. popularne, przeksztacone na formy: Mikosz, Miklos, Mikua, Nicz, Niklos, Niklot; ros. Nikoaj, Kola; nm. Nikolaus, Klaas, Klas, Klaus, Niels, Niklas; ang. Nicholas, Nick; du. Nils; w. Niccol; od niego pochodz, prcz atwo rozpoznawalnych, jak Mikoajczyk, Mikoajski itp., rwnie takie nazwiska, jak: Miklaszewski, Niklewicz, Nycz(aj), Koiak(owski), Koaczkowski, Mikulicz.

w. Mikoaj - zm. ok. 342, biskup Miry w Azji Mn., jeden z najpopularniejszych chrzec. witych na Wschodzie, gdzie nazywaj go "cudotwrc", i Zachodzie, take w rdw. Polsce. Jego legenda tworzy si w Ix-X w., w 1087 szcztki jego miay by skradzione przez kupcw w. i przewiezione z Miry do Bari, dla wikszej chway tego miasta. O yciu jego wiadomo niewiele, a i to jest wtpliwe; mia by obecny na soborze nicejskim i tam zdzieli Ariusza pici w szczk. Jest patronem miasta Aberdeen, dawnej Rosji, kancelistw parafialnych, uczonych, lombardzistw, eglarzy, maych chopcw, piekarzy, zodziei, podrnych, dziewic pragncych wyj za m, obroc dobytku przed wilkami i ogniem. Przybywa na Boe Narodzenie z podarkami dla dzieci. Mimo tych wszystkich i innych, nie wymienionych tu, zalet, koci kat., nie mogc go uzna za posta autentyczn, zdj go oficjalnie ze spisu witych w 1969, zezwalajc wszake na kulty lokalne; jego dniem jest 6 Xii. Wyobraano go w stroju biskupim, z trzema zotymi kulami a. mieszkami ze zotem lub trzema maymi chopcami albo kotwic; liczne wyobraenia epizodw z jego ycia wystpoway w sztuce rdw., na witraach katedr gotyckich i na freskach renesansowych; malowali go m.in. Fra Angelico i Rafael; zob. Manna (w. Mikoaja). w. Mikoaj i dziewice - Zota legenda opowiada, jak wity pomg pewnemu szlachcicowi, tak biednemu, e postanowi zebra posag dla swych trzech crek czynic z nich ladacznice. Dowiedziawszy si o tym, Mikoaj wrzuci kolejno trzy mieszki ze zotem szlachcicowi przez okno do mieszkania w cigu trzech nastpujcych po sobie nocy, co pozwolio obdarzy dziewczta posagiem zachowujc je w cnocie. Trzej uczniowie - W czasie klski glodu wity Mikoaj mieszka u oberysiy, ktry, nie majc misa, zamordowa trzech chopcw, pokraja i posoli ich ciaa, zamierzajc nakarmi nimi goci. Mikoaj przywrci chopcw do ycia. w. Mikoaj i dzieci - Wg obyczaju niemieckiego, w wigili wita w. Mikoaja kto z dorosych przebiera si w strj biskupi i rozdawa podarki "grzecznym dziatkom". Obecny zwyczaj, przeniesiony z Niemiec ok. 1840 (zob. Choinka) do wielu krajw wiata, nawet niechrzec., jak np. Japonia, kae wkada dzieciom w noc wigilijn przed Boym Narodzeniem do poczoszek zabawki i inne prezenty, w czasie gdy dzieci pi, aby je znalazy zaraz po zbudzeniu si, albo jak w Polsce, ka prezenty w ukryciu przed dziemi pod drzewkiem; por. Abonde; Befana; (Frau) Berta; Kriss Kringle; Santa Claus.

Mikoaj Dowiadczyski - bohater tytuowy Mikoaja Dowiadczyskiego przypadkw przez niego samego opisanych na trzy ksigi rozdzielonych (1776) Ignacego Krasickiego, powieci obyczajowo-dydaktycznej o wychowaniu modego szlachcica-obywatela na wzr podobnych fr. traktatw-romansw, jak

np. Emil, czyli o wychowaniu (1762) J. J. Rousseau, przenoszcej do lit. polskiej rwnie inne rodzaje Xviii-wiecznej powieci europejskiej, jak utopi (cz Ii, pobyt na wyspie Nipu, zob.) I Powie przygodow (cz Iii. "awantury" w Ameryce Pd., Hiszpanii i Paryu). Wrciwszy do rodzinnej wioski, do Szumina, Mikoaj "za punkt najwikszy gospodarstwa wzi sobie szczliwo swoich poddanych". "W przecigu lat dziesiciu dworak w Warszawie, w Paryu galant, oracz w Nipu, niewolnik w Potosi, szalony w Sewilli zosta w Szuminie filozofem."

Mikrokosmos - zob. Makrokosmos; ac. mikros 'may; krtki'.

Mikua Sielaninowicz - tj. 'syn sielanina, kmiecia', chop, rolnik, drugi po Ilii Muromcu chopski bohater bylin (zob.) ros., pogodny, jowialny, odznaczajcy si bajeczn si. Rycerz Wolga wiatosawowicz, jadcy z druyn po danin do trzech miast, syszy o 3 dni jazdy gos oracza, wyrzucajcego lemieszem najwiksze kamienie z ziemi; Wolga zaprasza go, aby z nimi jecha. W drodze Mikua przypomina sobie, e zostawi w brudzie soch klonow, ktr trzeba z ziemi wycign i rzuci za krzaki. Wolga posya ca swoj druyn, aby tego dokonaa, ale przerasta to ich siy; Mikua wraca i przerzuca soch przez krzaki jedn rk. Jest on rodzajem symbolu potgi ycia osiadego, boskim herosem-rolnikiem.

Mila - rzymska miara dugoci, ac. milia passnum dos. 'tysice krokw; ok. ptora km' od mille passur '1000 (podwjnych) krokw'. Cztery mile za piec - zob. Piec. Dziesi mil niczego - krajobraz polski (mazowiecki); z powieci Bez dogmatu (1891) Henryka Sienkiewicza: "Te paskie ugory, mokre ki (...) dworskie topole na kracu widnokrgu, na koniec przestrze polna, zakoczona opask lasu, owo dziesi mil niczego, jak mwi Niemcy'." Kamie milowy - zob. Kamie. Mila angielska - ang. statute mile, 1760 jardw, ok. 16097m. Przeci zim czy latem - czy polem, czy lasem, Mio angielsk mil przejecha si czasem. A. Fredro, Cudzoziemczyzna. 1, 3; obraz zalepionego, niezbyt rozgarnitego anglomana. Mila kwadratowa - ang. The Square Mile, londyska City. Mila morska - 18527m; ang., amer. ok. 18537m.

Mila polska - rozmaitej wartoci w rhych czasach i okolicach; odrniano mil ma ok. 62507m, redni ok. 70307m, wielk 78107m; dawna polska mila geograficzna liczya 71467m, mila nowopolska od r. 1819 - ok. 85347m. Cztery calw Inb palcw w swojej liczy mierze Do; tyle doni stopa; krok za pi stp bierze, A dwa okcie krakowskie trzem wystarcza stopom. Sto dwadziecia pi krokw staje czyni chopom. Om staja wymierzonych woska mila daie, Polak za na ppici mil woskich przestaje. S. Solski, Geometra polski (1683); o redniej mili polskiej. Mila z hakiem - dawn. charakterystyczna informacja otrzymywana w drodze, mogca oznacza rwnie dobrze ptorej mili, jak i cztery mile.

Milanion - zob. Atalanta.

Milczenie. Jeli gupcem, czynisz mdrze, jeli mdry-gupi Symonides z Keos, ok. 475 pne., na widok biesiadnika przy stole, przez cay czas uparcie milczcego (wg Plutarcha). Kto milczy, ten (zdaje si) zezwala() - ac. gui tacet, consentire videtur, ten uchodzi za wyraajcego zgod. Lud milczy - zob. Lud. Milczc woaj - ac. cum tacent clamant, z Mowy przeciw Katylinie, 1, 8, Cicerona; ich milczenie jest wymowne. Milczenie amyklajskie - Stare, ju w Iliadzie, 2, 584, Homera wspomniane miasto Amyklaj na Peloponezie, na wschd od Sparty, wg legendy za. przez Amyklasa, ojca Hiacynta (zob.), po najedzie Dorw zachowao swych wolnych mieszkacw achajskich. Zaja je Sparta, tu przed pierwsz wojn messesk (ok. 750 pne.), gdy jak gosi legenda, mieszkacy, znueni faszywymi alarmami o zblianiu si nieprzyjaci, zabronili rozpowszechniania takich wieci, nie zdyli wic przygotowa obrony. Milczenie ludw jest lekcj dla krlw - fr. la silence des peuples est la leyon decs rois, z kazania J. B. de Beauvais, wygoszonego na pogrzebie Ludwika Xv, 27 Vii 1774. Mowa jest srebrem, milczenie zotem - zob. Mowa. Nie mog milcze - ros. Nie mogu moczat', tytu artykuu (1908) Lwa Tostoja, wzywajcego rzd do zaprzestania egzekucji, dokonywanych wwczas masowo (okres reakcji stoypinowskiej) na rewolucjonistach i uczestnikach "rozruchw agramych".

Reszta jest miczeniem, ang. the rest is silence, z Hamleta, 5, 2, Szekspira; ostatnie sowa umierajcego Hamleta. Wiea Milczenia - zob. Wiea (Milczenia). Wrd szczku ora milcz prawa (a. muzy) - ac. inter arma silent leges (Musae) w czasie wojny praworzdno (a. twrczo art.) schodzi na drugi plan. I wtedy to ja, wziwszy mj zawy raniec, Zmwiem za nim pacierz potnym milczeniem. C. Norwid. Sieroty'. 85-86.

Miles gloriosus - zob. onierz (Samochwa).

Millennium - okres tysica lat; tysiczna rocznica istnienia, tysiclecie; wg Biblii, Apok., 20, 1-10, tysicletnie panowanie Chrystusa na ziemi w czasie, gdy "smok, w stary, diabe i szatan" bdzie zwizany i zamknity pod piecz na dnie przepaci, po czym zostanie zwolniony na krtki czas, aby zwodzi narody; zob. Gog i Magog; przen. okres niezmconej szczliwoci a. panowania cnoty, dobrych rzdw itp.; n.-ac. z ac. mille 'tysic' i annus 'rok'.

Milon z Krotonu w pd. Italii (Magna Graecia) synny siacz i zapanik z koca Vi w. pne., ktry poprowadzi do zwycistwa wojska Krotonu przeciw Sybaris w 510 r., szeciokrotnie zwyciy w zapasach na igrzyskach olimpijskich i tyle razy na pytyjskich. Pauzaniasz, 6, 14, przytacza kilka przykadw jego niezwykej siy: przenis raz czteroletniego byka przez cay stadion, zabi go uderzeniem pici, a nastpnie zjad caego w cigu jednej doby. Wg legendy prbowa w podeszym ju wieku rozerwa pie zamanego dbu, ale rce uwizy mu w szczelinie; bezbronnego poary wilki.

Miltiades z Aten - ok. 550-489 pne., wdz i polityk ateski z arystokratycznego rodu Filaidw, by tyranem Chersonezu Trackiego i, uzaleniony od Dariusza I Hystaspesa, krla Persw, musia wzi udzia w jego wyprawie przeciw Scytom w 512, w ktrej, jak twierdzi pniej, usiowa mu szkodzi, a po upadku powstania greckich miast joskich w Azji Mniejszej wrci do Aten. W 490, jako jeden z dziesiciu strategw, zdoa przekona polemarcha Kallimacha do swego planu bitwy pod Maratonem przeciw przewaajcym siom perskim. Uniemiertelni si wspaniaym zwycistwem, jakie tam odnis; Ateczycy uczcili go posgiem wzniesionym w Atenach. Gdy

jednak namwi ich do podjcia pod jego dowdztwem wyprawy przeciw wyspie Paros, zakoczonej niepowodzeniem, przekona si o niewdzicznoci rodakw, ktrzy skazali go na zapacenie grzywny w wysokoci 50 talentw za straty poniesione w wyprawie. Wkrtce potem zmar od ran otrzymanych pod Paros. Syn jego, Kimon, zapaci grzywn z olbrzymiego majtku odziedziczonego po ojcu. W 1953 odnaleziono w Olimpii hem Miltiadesa zoony jako wotum w wityni Zeusa. Laury Miltiadesa - Temistokles (zob.), ateski m stanu, mia si wyrazi: "Laury (tj. zwycistwo) Miltiadesa (pod Maratonem) nie dj mi zasn"; przen. sukcesy, ktre nie daj spokoju wspzawodnikowi, koledze.

Miosierny Samarytanin zob. Samarytanie.

Mio. Bstwa mioci - zob. Bstwa. Gdy bieda w drzwi zaglda, mio kominem ulata - przys. Gorca mio, sanna droga, krogulcze pole-niedugo trwaj - przys.; droga utarta w niegu do jazdy saniami i okres polowania na przepirki, do ktrego przyuczano dawniej krogulce, odmian jastrzbia. Jarzyna z mioci - w Biblii, Ks. Przypowieci, 15, 17: "Lepiej jest by proszonym na jarzyn z mioci ni na ciel tuste z nienawici." Jego mio, wasza mio - w dawnej Polsce zwrot tytularny, pierw. w stosunku do krla i wielmow, pniej w powszechnym uyciu wrd szlachty; zob. Jegomo; Waszmo Pan. Koniec (ostatnia z) moich mioci - ac. meorum finis amorum, z Pieni, 4, 11, 31, Horacego. Kto mioci nie zna, ten yje szczliwy, i noc ma spokojn, i dzie nietskliwy - przys.; por. te Dziady, cz. Iv, 48-49, Mickiewicza (Pie gminna). Lepiej wieczr, by si dobrze spao, a z rana powtrzy, by si pamitao - przys.; inna wersja: Z wieczora mio rado. a po ranu zdrowie. Mioci anielskie - zob. Harot i Marut. Mio jest mocna jak mier - ac. quia fortis est ut mors dilectio, z Wulgaty, Pie nad Pieniami, 8, 6-7: "Bo mio jest mocna jak mier, twarda jak otcha jest zazdro (...) Wody mnogie nie mogy ugasi mioci i rzeki nie zatopi jej; choby da za ni cae swe mienie, ona wzgardzi nim jako nicoci."

Mio, ktra porusza soce i inne gwiazdy - w. L'amor che mouve il sole e l'altre stelle, ostatni wers Boskiej Kornedii (Raj, 33, 145) Dantego. Mio lesbijska - zob. Lesbos. Mio na wiek si nie oglda - ros. Lubwl wsje wozrasty pokorny, 'kady wiek ulega mioci; z pematu Eugeniusz Oniega, 8, 29 (1832), Puszkina, tum. A. Wayka. Mio platoniczna - zob. Platon. Mio wasna - ambicja, poczucie godnoci, honoru, dumy, godno osobista. Mio wszystko zwyciga - ac. omnia vincit Amor, z Eklog, 10, 69, Wergiliusza. Mio zalepia - przys., wg Praw, 5, 4, Platona. Miojest zawsze wdziczna - ac. lepidumst amare semper, 'zawsze jest sodko kocha'; z Cistellaria, w. 313, Plauta. Mio z mioci si rodzi - ac. si vis amari, ama 'jeli szukasz mioci, kochaj', Hekaton cytowany w Ad Lucilium, 9, 6, Seneki. Napj miosny - zob. Lubczyki; Napj. Pas mioci - zob. Afrodyta (Pas Afrodyty). Pierwsza mio - zob. Pierwszy. Pochwaa mioci - zob. Mied (brzczca). Roliny mionicze - zob. Lubczyki. Stara mio nic rdzewieje - fr. on revient trnrjours a ses premiers amours, 'powraca si zawsze do pierwszej mioci; z opery Joconde (1814) Isouarda. mier nie rozdwoi, co mio spoi - przys. Dzieje mioci od pierwszego wejrzenia, napotykajcej na ustawiczne przeszkody, ale sigajcej za grb (nieraz wsplny dla wiernych do miecci kochankw), maj dawn, od wczesnego rdw., tradycj lit., zawiadczon przez niezliczone romanse; por. Tristan (i Izolda); Romeo i Julia; Ty pjdziesz gr; Owicimowie. wita mioci kochanej ojczyzny... - zob. wity. To stara historia, a przecie wiecznie nowa - nm. Es ist eine alte

Geschichte, doch bleibt sie immer neu, mio nieszczliwa, nie odwzajemniona; z Lyriches Intermezzo, nr 60, H. Heinego. Wiara, Nadzieja, Mio - zob. Wiara. Wolna mio - poycie kobiety i mczyzny nie zwizanych wzem maeskim. Zakochani (s jak) szalecy - ac. amantes amentes, parafraza z Kupca. Prolog, 81, Plauta a. z Dziewczyny z Andros, 1, 3, 13, Terencjusza. Intryga i mio - zob. Intryga. Lekarstwa na mio - ac. Remedia amoris, palinodia (utwr bdcy odwolaniem) wasnego poematu Sztukka kochania Owidiusza; rady mdre, zoliwe, groteskowe, rozwize, poparte przykadami z mitologii, z aluzjami do bohaterek jego wasnych Heroid. Mioci - ac. Amores, zbir wierszy elegijnych Owidiusza; dzieo modziecze, opowie o imaginacyjnej mioci poety, ktry podrwiwa z mioci. (Fr. Amours) synny zbir liryki mifosnej (1552, 1555-56) Pierre de Ronsarda, zawierajcy 350 wierszy, przewanie sonetw, a take pieni, elegii i madrygaw; zbir ten da mu pozycj przywdcy Plejady (zob.) i saw najwikszego poety fr. swego czasu. Nie igra si z mioci - fr. On ne badine pas avec I'amour, komedia (wyd. 1834, wyst. Pary 1861, wyst. pol. 1872 pt. Ostronie z ogniem) Alfreda de Musset. Perdykan chtnie by usucha namowy ojca i oeni si ze sw kuzynk Kamill, ale ona go odtrca. Aby j ukara, zaleca si do modej wieniaczki, Rozalki, i obiecuje jej maestwo. Wreszcie w Kamilli budzi si uczucie, modzi padaj sobie w objcia; Rozalka umiera z alu. Kamilla i Perdykan rozstaj si, nie pragnc tak drogo okupionego szczcia. O mioci - fr. De I'amour, dzieo (1822, wyd. pol. 1905) Stendhala, utwr eseistyczny, w ktrym autor na zimno opisuje rne stadia "choroby duszy zwanej mioci"; moe to by mio namitna (np. Heloizy i Abelarda), miostka, mio fizyczna i mio z prnoci. Narodziny mioci, opisane w synnym ustpie 1. ksigi (rozdz. 2), porwnuje autor do procesu krystalizacji gazi wrzuconej w czelu kopalni soli w Salzburgu; po paru miesicach ga wydobywa si okryt lnicymi krysztakami; tak zakochany stroi w tysice powabw ukochan kobiet. Stracone zachody mioci - ang. Love's Labour's Lost komedia (ok. 1594, wyst. pol. 1886) Szekspira. Krl Nawarry, Ferdynand, wraz z trzema dworzanami lubuj sobie unika przez 3 lata kobiet, aby powici si studiom. Przyjeda jednak urocza ksiniczka francuska z trzema wesoymi damami dworu; mimo e Ferdynand umieszcza je za miastem, mimo zoonych lubw, kady z czterech panw zakochuje si wjednej z Francuzek. Mio triumfuje.

Sztuka kochania - ac. Ars amaroria, poemat w 3 pieniach Owidiusza; wzbudzi zgorszenie, ale sta si od razu sukcesem, czynic 40-letniego poet bezspornie arbitrem elegancji wytwornego towarzystwa w Rzymie; obraz obyczajw rz. czasw Augusta. Zwady miosne - fr. Le Depit amoureuz, wczesna komedia (1656) Moliera. Alegoria mioci - obraz (40. lata Xvi w.) Agnola Bronzina, Londyn, Nat. Gall. Mio niebiaska i mio ziemska - modzieczy obraz (1515-16) Tycjana, Rzym, Gal. Borghese, z jedn odzian i jedn prawie nag postaci kobiec, siedzcymi na dwch kracach sarkofagu, w agodnie ciepym krajobrazie. Tytu nie pochodzi od Tycjana, a znaczenie obrazu jest zagadk, cho mona si tu doszukiwa rdw. symboliki przeciwstawiajcej cnot grzechowi, duszy - zmysy, kobiecie - bogini. Niewtpliwie za widoczny jest tu wpyw Giergiona. wito mioci - obraz (1716-19) A. Watteau, Gal. Drezdeska. Mio czarodziejem - a. Czarodziejska mio, hiszp. El Amor brujo (wym. brucho), balet hiszp. w 1 akcie, ze piewem; muzyka: Manuel de Falla; libretto: Gregorio Martinez Sierra (Madryt 1915, wyst. pol. Pozna 1958), ze synnym "rytualnym tacem ognia" modej Candelas; w postaci suity symfonicznej najpopularniejsze dzieo kompozytora. Mio do trzech pomaraczy - w. L'Amore delle tre melarance, bajka teatralna (Wenecja 1761) Carla Gozziego, wg synnej bajki ze zbioru Bajka bajek, w. Lo cunto de li cunti, Giambattisty Basile, wyd. pomiertne w 1634-36. (Ros. Lubow k triom apelsinam) opera (Chicago 1922) Sergiusza Prokofiewa; libretto kompozytora wg Gozziego. Mio i ycie kobiety - nm. Frauenliehe und -leben, cykl pieni, opus 42 (1840), Roberta Schumanna, do sw A. von Chamisso. Mio poety - nm. Dichterliebe, cykl pieni, opus 48 (1840), R. Schumanna, do sw H. Heinego. Ciko, kto nie miuje, ciko, kto miuje, Naciej, kto miujc aski nie zyskuje. I. Kochanowski, Z Anakreonta, 1-2.

Mim - w staro. Grecji i Rzymie farsa, skecz realistyczno-obyczajowy, komiczna scenka rodzajowa z udziaem 2-3 aktorw; aktor wystpujcy w mimie; z ac. mimus od gr. mimos 'aktor'. Mimodram - zob. Pantomima.

Mimi - suchotnicza bohaterka Scen z ycia cyganerii (zob. Cyganeria) Murgera, maa kwiaciarka Lucylla, zwana Mimi, spotyka przypadkiem swoj dawn mio, Rudolfa, i zamieszkuje z nim. Poeta Rudolf idealizuje sw 22-letni, egoistyczn, niezbyt wiern, marzc o luksusach kochank; w warunkach cygaskiej biedy dochodzi do star i rozsta, w kocu Mimi rzuca Rudolfa dla pewngo wicehrabiego. Przeczytawszy jednak poemat Rudolfa o ich mioci, porzuca hrabiego i wraca do ycia w biedzie, aby odkupi sw win; trawiona przez grulic, umierajca, kae jednak w drodze do szpitala zatrzyma powz, aby przypatrze si z zawici witrynie luksusowego magazynu.

Mimi Pinson - paryska gryzetka (ekspedientka sklepowa), bohaterka tytuowa opowiadania (1845) Alfreda de Musset, typowa posta cyganerii studenckiej aciskiej dzielnicy Parya czasw monarchii lipcowej 1830-48, cyganerii portretowanej m.in. przez Musseta, Murgera i Gautiera. Jest to typ dziewczyny a. kobiety wesoej, dowcipnej, o dobrym scrcu, znajcej ycie, a yjcej lekkomylnie, z dnia na dzie, czcj prostoduszn pobono (chadza co rano na msz) z czysto instynktownym rodzajem moralnoci czy amoralnoci, jednak nie pozbawionej rezerwy i odcienia ironii. Dziewczyny typu Mimi Pinson s "dobre, mie, bezinteresowne, al wic, jeli kocz w szpitalu". Ale, jak powiada sceptyczny student-filozof i szaawia Marcel: "Kto daje to, co ma, i robi to, co moe, ten chyba jest w porzdku."

Mimir - mit. germ. skandynawski bg mdroci, wieszczek, olbrzym mieszkajcy w jaskini pod Drzewem Wszechwiata Igdrasil (zob. Drzewa), gdzie bije rdo Mimira (Mimisbrunnr), w ktrym ukryta jest caa mdro wiata. Odyn ofiarowa jedno oko za pozwolenie napicia si tej wody i dlatego zosta najmdrszym z bogw.

Mina - (1) w staro. Grecji jednostka wagi =ok. 4367g i walutowa jednostka obliczeniowa =100 drachm =600 oboli =1/60 talenta, nigdy w staroytnoci nie bita jako moneta; z ac. od gr. mna.

Mina - (2) dawn. wygld, pozr. postawa; wyraz twarzy; z fr. mine 'wygld; wyraz twarzy'. Gsta, tga mina - zadzierzysta, dziarska. Marsowa mina - grona, surowa, sroga.

Mina baabaska - zob. Baaban. Nie straci, nie traci miny - nie (s)traci kontenansu, rezonu, pewnoci siebie, kurau, ducha. Rzadka mina - niewyrana, niepewna.

Mina - (3) dawn. kopalnia mineraiw; przest. podkop podziemny przeznaczony do umieszczenia w nim materiau wybuchowego; adunek materiau wybuchowego w specjalnej obudowie, z urzdzeniem zapalajcym (miny ldowe i morskie); z fr. miner 'podminowa, podkopa' od mine 'kopalnia kruszcu'. W minach kruszec kujac motem, Pomyl: ta mina szara To elazo - z niego potem Zrobi kto topr na cara. A. Mickiewicz. Dziady. cz. Iii, 2, 1, 423-26.

Minaret - wysoka wiea przy meczetach i medresach, z ktrej muezzin, dzi ju czsto przez megafon z nagrania magnetofonowcgo, zwouje 5 razy dziennie muzumanw na modlitw wezwaniem zwanvm ezan; z tur. minare od arab. mannra 'latarnia; lampa'.

Mincarstwo - danwn. mennictwo, bicie monet i medali przez mincarzy (mincerzy), pracownikw a. zarzdcw (mincmistrzw) mennicy, produkujcych pienidze metalowe na prostych przyrzdach do Xviii w.; z nm. Mnzer 'mincarz' od Mnze 'moneta'.

Mindowe - zob. Mendog.

Minerwa - mit. rz. italska a. etruska bogini rzemios, sztuki i literatury; razem z Jowiszem i Junon tworzya tzw. Triad (Trjc) Kapitolisk, majc wityni na Kapitolu; od koca Iii w. pne. utosamiana z greck Aten (zob.), rwnie jako bogini mdroci i wojny. Dzie powicenia jej wityni na Awentynie by zarazem jej gwnym witem w Rzymie, tzw. Quinquatrus, witem artystw i rzemielnikw, nauczycicli i pisarzy; nauczycielom wypacano wtedy (19-23 Iii) uposaenie roczne, a uczniowie mieli ferie. Podobniejak w Grecji, tak i w Italii kult dziewiczej bogini ustpi miejsca kultowi NMP: na gruzach wityni Minerwy w Rzymie wybudowano w 1280 koci o dumnej nazwie Santa Maria sopra Minerva, w. 'NMP nad Minerw'.

winia (poucza) Minerw - ac. sus (docet) Minervam, bogini mdroci; ignorant poucza wiadomego rzeczy; uczy Piotr Marcina; jajo mdrsze od kury. Wbrew woli Minerwy - ac. invita Minerva, bez talentu, bez natchnienia.

Ming - rodzima dynastia chiska panujca w 1368-1644, wywodzia si od Czu Juan-czanga, dawnego mnicha buddyjskiego, ktry dokoczy dziea wypdzenia Mongow z Chin w 1371. Nastpni cesarze dynastii rozszerzyli i skonsolidowali pastwo, rozwijajc rzemioso, rolnictwo, handel, starajc si zatrze wpywy mongolskie w rzdach i w kulturze. Uoono encyklopedi, sownik i wiele dzie naukowych, a powie i dramat osigny wysoki poziom. Delikatna monochromatyczna porcelana okresu Mingw uwaana bywa za szczytowe osignicie ceramiki chiskiej. Samowola urzdnikw, ucisk podatkowy i osabienie wadzy centralnej wskutek nieszczliwych wojen byy powodem buntw i powsta, co utorowao drog zaborowi Chin przez Mandurw, ktrzy zaoyli dynasti Cing.

Miniei-Czetji - ruskie ywoty witych i in. utwory lit. kocielnej zapocztkowane w (X w. w Bizancjum i rozpowszechnione wrd Sowian poudniowych i wschodnich; 12-tomowy zbir, podzielony na czci odpowiadajce dniom miesica, sporzdzi metropolita Wszechrusi Makary w po. Xvi w. na czele zespou pisarzy, tumaczy i redaktorw (ok. 27 000 kart folio).

Minna von Barnhelm - bohaterka tytuowa pierwszej niemieckiej komedii narodowej Minna von Barnthelm, czyli onierskie szczcie, nm. Das Soldatenglck (Hamburg 1767, wyst. pol. Warszawa 1778), G. E. Lessinga. Urocza, bogata dziedziczka saska, pena radoci ycia, optymizmu i icie kobiecego uporu, ktra dla osignicia najwaniejszego celu swego kochajcego serca nie cofa si przed uyciem podstpw. W czasie wojny siedmioletniej kurlandzki baron w subie pruskiej zdoby jej mio, pacc z wasnej kieszeni kontrybucj naoon na mieszkacw Turyngii. Ranny, oskarony faszywie o apownictwo, z majtkiem w sekwestrze, zdymisjonowany, spotyka Minn przypadkiem w obery. Duma kae mu odrzuci jej rk, wobec czego ona udaje, e jest wydziedziczona i niegodna jego rki. Uparta walka mioci i honoru koczy si szczliwie.

Minnesingerzy - minnesangerzy, nm. wdrowni piewacy i poeci, ktrzy w swoim kraju zaszczepiali dworsk poezj trubadurw fr. w Xii-Xiv w. Minnesang sawia mio (Minne w jz. g.-nm., co pierw. znaczyo

'wspomnienie'), bdc wyrazem uwielbienia i hodu dla damy serca; byy jednak take pieni o tematyce relig. i polit. Pocztek ruchu wie si z uroczystociami weselnymi Fryderyka Barbarossy i ksiniczki burgundzkiej Beatrix w 1156. Do najwybitniejszych naleeli: Walther (zob.) von der Vogelweide, Tannhauser (zob.), Heinrich Frauenlob, zm. 1318, Wolfram (zob.) von Eschenbach, Gotfryd ze Strasburga, pocz. Xiii w., Heinrich von Morungen, zm. 1222.

Minos - mit. gr. syn Zeusa i Europy, krl i prawodawca Krety. Zwizane z nim legendy s dalekim odbiciem potgi dawnej cywilizacji zwanej dzi od jego imienia minojsk a. kretesk; imi Minos mogo by te nazw dynastii a. tytuem, jak np. faraon. Jako mdry wadca, ktrego prawa zapewniy Krecie zamono, zosta po mierci w Hadesie wraz ze swym bratem Radamantysem i z Ajakosem sdzi dusz zmarych. Takim przedstawia go Homer w Odysei, 11, 568, ale ju pniej autorzy, zw. tragicy attyccy, widz w nim zego wadc i wroga Grekw i Aten. Minos uprosi miat Posejdona o poparcie swoich praw do tronu przez zesanie byka, ktregc mgby zoy bogu w ofierze. Gdy byk wynurzy si z morza, Minos, wbrew przyrzeczeniu, wcieli go do swoich stad; rozgniewany Posejdon sprawi, e ona Minosa, crka Heliosa, Pasifae, zakochaa si we wspaniaym zwierzciu. Z ich zwizku zrodzi si potwr Minotaur o ludzkim ciele i gowie hyka (gr. M inos i tauros 'byk'). Minos, pokonawszy Ateny, naoy na nie roczny haracz w postaci siedmiu dziewczt i siedmiu modziecw, ktrych rzuca na poarcie Minotaurowi ukrytemu w Labiryncie zbudowanym przez Dedala. Przy pomocy zakochanej w nim crki Minosa, Ariadny, Tezeusz zabi Minotaura i uwolni Ateny od tej daniny. Dedala, ktry pomaga Tezeuszowi, Minos zamkn wraz z synem Ikarem w Labiryncie. Dedal uciek stamtd na Sycyli, do krla Kokalosa; gdy Minos zjawi si na jego dworze i zada wydania Dedala, Kokalos przyj go gocinnie, wyrazi zgod i odda w rce crek. aby gocia, na mod homerowsk, wykpay, one za zabiy go, zanurzywszy we wrztku. Kreteczycy - zachowana we fragmentach tragedia Eurypidesa; Pasifae i jej mio do byka; rwnie w Sztuce kochania Owidiusza.

Minotaur - zob. Minos.

Minstrel - (1) ang. ze st.-fr. menestrel 'minstrel; urzdnik; suga' z pn.-ac. ministerialis 'usugujcy; urzdnik dworu cesarskiego';jedna z nazw rdw. wdrownych muzykw, grajcych gwnie na wioli (viele, rdw. skrzypce) i harfie, speniajcych te funkcje wesokw (rdw.-ac. joculator), akrobatw, mimw. W Xi i Xii w. byli gwnie akompaniatorami trubadurw i truwerw, w Xiii w. cz z nich penia rne funkcje na dworach krlw i ksit, zw. jako akompaniatorzy do piewu, inni wiedli

dalej ywot wdrowny. Inne nazwy: ongler (fr. jongleur), wagant (z ac. vaganc 'tuacz'); nm. Gaukler 'kuglarz', ang. gleeman 'wesoek'; por. Gotiardzi.

Minstrel - (2) zbliony charakterem do bluesw i spirituals rodzaj improwizowanych murzyskich pieni lud., popularnych w Xix w. w USA.

Mid - Staroytni, nie majc cukru, sodzili pokarmy i napoje gwnie miodem. Mid z Hymetu w Attyce syn z jasnej barwy i zapachu; sycylijski by przysowiowo dobry; korsykaski - cierpki i gorzkawy; czarnomorski trujcy, wywoujcy obd. Uwaano, e mid to rosa niebieska, ktr pszczoy zbieraj nie tylko z kwiatw, ale i w grnych strefach powietrza, majca wic wasnoci mistyczne. Uywano miodu do libacji za zmarych, dawano go dzieciom, aby nabray zalet duchowych, jak mdroci czy wymowy. Wg legend pszczoy miay karmi maego Zeusa (zob. Ambrozja) i maego Platona; wg staro. poetw, w Zotym Wieku mid spywa z gazi drzew; zob. Bar; Niedwied: Patoka; Pszczoa; Spad. Dobra si do miodu - do czego dobrego, podanego, uy sobie, napawa si czym, delektowa. Kraina mlekiem i miodem pynca - zob: Kraina. Miodem smarowa (maza) - dogadza, uprzedza yczenia, chodzi koo kogo na palcach, schlebia, nadskakiwa. Miodopynny - zotousty, wymowny, elokwentny; krasomwca; w Biblii, Psalm 1 18, 103: "Jak sodkie s podniebieniu memu sowa twoje, ponad mid ustom moim!" Miodowy miesic - zob. Miesic. Mid Natchnienia - mit. skand. Gdy po wielkiej bitwie Azw z Wanami ogoszono rozejm, obie strony spotkay si dla zawarcia pokoju. Wszyscy napluli do kota, a z ich liny zrodzi si Kvasir, tak mdry, e umia odpowiedzie na wszystkie pytania. Zosta jednak zabity przez dwch karw, ktrzy z jego krwi zmieszanej z miodem uwarzyli Mid Natchnienia. Kto si go napi, zyskiwa mdro i natchnienie poetyckie. Kary musiay go wszake, pod groz mierci, odda olbrzymowi Suttungowi, ktrego crce Odyn pniej zabra Mid magiczn sztuk i wzi z sob do Asgardu. Mid pitny - polski napj narodowy, na rwni z piwem od zamierzchych czasw do po. Xviii w.. kiedy wypary go zagraniczne wina i likiery. Synne staropolskie miody, jak kapwyski czy dbniak (zob.), sycono w miodosytniach wg specjalnych receptur; wysokiej jakoci byy te miody litewskie, zw. kowieski. Zalenie od objtociowego stosunku miodu do

wody w brzecce rozrniano mid pitny ptorak (2:1, najmocniejszy), dwjniak (1:1), trjniak (1:2), czwrniak (1:3, najsabszy); powinien by by dobrze uwarzony, wystay i klarowny, w miar przyprawiony korzeniami; zob. Krucjaty (Leszek Biay). Karczma miodowa - dawn., w ktrej sprzedawano mid pitny; por. Karczma (Krzy, wieniec, wiecha). Kirsztrang - dawn. mid z sokiem winiowym. Vlaliniak - dawn. mid pitny z sokiem malinowym. Mid dobrym mylom ywoci udziela, W ino strapione serce rozwesela. I. Krasicki, Monachomachia, 3, 7-8.

Mi-parti - ubir (giermkw, wasali, rycerzy rdw.) zoony z czci rwnych (zazw. w podziale pionowym), ale jaskrawo, zdecydowanie rnych w kolorach i formie; fr. z mipartir 'dzieli na p'.

Mir - (1). dawn. pokj, spokj, zgoda; uznanie, powaanie, szacunek ogu; pierw,. nazwa wsplnoty terytorialnej u Sowian wschodnich, bdcej w spoeczestwie feudalnym pozostaoci wsplnoty rodowej; "rka paska", w dawnym prawie - szczeglna ochrona prawna, jak panujcy rozciga nad okrelonymi miejscami (mir miejscowy) a. osobami (mir osobowy).

Mir - (2) miasto w Biaoruskiej SSR, w obwodzie grodzieskim. Zamek gotycki, jeden z najznakomitszych zabytkw budownictwa obronnego w kraju, zbud. na pocz. Xvi w. przez marszaka litewskiego, Jerzego Illinicza, w 1569-1812 wasno Radziwiw: przebudowany w Xvi i Xviii w., od 1812 w ruinie; restaurowany na pocz. Xx w.; zamek nizinny na planie zblionym do kwadratu, z 4 basztami naronymi i baszt wjazdow; w Xix w. wasno rodziny Wittgensteinw.

Mira Ceti - ac., 'Cudowna' w gwiazdozbiorze Wieloryba pierwsza znana gwiazda zmienna, odkryta w 1596 przez Davida Fabriciusa, astronoma hol.; barwy czerwonej, o okresie zmiennoci ok. 11 miesicy.

Mirliton - kazoo, "flet rzezacw", prymitywny flecik zoony z rurki, pierw. wydronej trzciny, zamknity z jednej strony membran, bonk a. pergaminem, wydajcy nosowe dwiki, kiedy si nuci, mruczc, w otwarty (a.

przesonity patkiem skrki cebuli) koniec rurki; fr., 'rurka z kremem', z refrenu starej piosenki.

Mirw - manierystyczny paac, "Zamek na Mirowie", we wsi Ksi Wielki w woj. kieleckim o 147km od Miechowa; pooony na wzgrzu, z zaoeniem ogrodowym z Xvi w., zbudowany w 1585-95 wg planw Santi Gucciego dla biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego; po bokach pikne pawilony, kaplica, biblioteka.

Mirra - myrra, wonna gumoywica z kory balsamowcw, zw. rosncych w Arabii i Wsch. Afryce, uywanajako kadzido i leki wzmacniajce, pobudzajce, antyseptyki. W lit. biblijnej czsto kojarzona z kadzidem. One to, wraz ze zotem, stanowiy trzy dary ewangelicznych Mdrcw ze Wschodu; Biblia, Ew. wg Mat., 2, 11; zob. Trzy (Trzej krlowie).

Mirt - rodzaj obejmujcy ok. 60 gatunkw krzeww rosncych w ciepym klimacie, majcych byszczce, zimozielone licie; rdziemnomorski mirt zwyczajny ma biae kwiaty i jadalne jagody; dawny symbol mioci i mstwa. W staro. rolina powicona Isztar, Afrodycie, Demeter, Apollinowi; z gr. myrtos. Kwiat, wianek mirtowy - dawn. w obrzdzie weselnym symbolizowa, jako przybranie stroju, dziewiczo panny modej. Woda anielska - dawny rodek kosmetyczny z destylatu lici i jagd mirtu.

Mirza - (wym. mir-za) hist. wdz, ksi tatarski a. perski; perski tytu honorowy, umieszczany przed nazwiskiem, a. ksicy, po nazwisku; u Tatarw niekiedy w formie murza (wym. mur-za); z pers.

Miserere mei, deus - ac. 'Zmiuj si nade mn, Boe', pocztek 50. psalmu Wulgaty',jednego z 7 psalmw pokutnych, wykonywanego w Wielkim Tygodniu i na naboestwach aobnych. Od Xvi w. zaczto komponowa Miserere wielogosowo. W Kaplicy Sykstyskiej (Rzym, Watykan) wykonuje si w Wielkim Tygodniu 3 takie utwory, m.in. Miserere Gregoria Allegri, ktry w 1629 wstpit do chru Kaplicy jako may chopiec, a od 1650 zosta dyrygentem chru. Utwr ten, na 9 gosw podzielonych na 2 chry, przez pierwsze sto lat jego wykonywania w Sykstynie pozostawa nie wydany, gdy Stolica Apostolska nie pozwolia go kopiowa i rozpowszechnia; dopiero 14-letni Mozart, po dwukrotnym zaledwie wysuchaniu, zapisa Miserere

Allegriego, a Burney wyda je po raz pierwszy w rok pniej, w 1771. Miserere opracowali rwnie, m.in.: Jozquin de Pres, Palestrina, Lully, Scarlatti, de Lalande, Mikoaj Gomka, Verdi w klasztornej scenie Ii aktu opery Trubadur, Honegger w oratorium Krl Dawid. Werset szyi - ang. neck-verse, w rdw. Anglii pierwszy werset Psalmu 50: "Zmiuj si nade mn, Boe, wedug aski swojej, wedug wielkiej litoci swojej zgad wystpki moje!", tak. nazywany, gdy stanowi prb dla przestpcy, ktry podawa si za wyjtego spod jurysdykcji sdw wieckich, co byo przywilejem nie tylko duchowiestwa, ale wszystkich umiejcych czyta i pisa, mogcych zatem przyj wicenia kapaskie. Jeeli umia przeczyta w werset, sdzia stwierdzal "Legit ut clericus" ac., 'czyta, wic uchodzi za duchownego', a wizie ratowa szyj, bo tylko palono mu do i puszczano na wolno. Prawo to przestao obowizywa formalnie dopiero w 1827.

Misiurka - rodzaj szyszaka, hemu, zoonego z miski elaznej a. miedzianej, przykrywajcej wierzch gowy, i kaptura z siatki kolczej (zob. Kolczuga), opadajcego na kark, boki gowy i ramiona a. kompletnego, z otworem na twarz; uywana, g. przez jazd pancern, w Polsce Xvi-Xviii w.; z arab. Misr 'Egipt'.

Missa - brevis, cantata, matutina, pontificalis, pro defunctis, sollemnis, ac., msza skrcona, piewana, poranna, pontyfikalna, za zmarych, solenna a. uroczysta. Ite, missa est - ac., koc. rz.-kat. idcie, msza jest (skoczona); sowa koczce msz. Missa sollemnis - D-dur opus l23 (1818-22) Beethovena; pierwsze wyk. Petersburg 1824; wielka kompozycja oratoryjna, wieczca twrczo kompozytora na rwni z Ix symfoni. Na partyturze autor napisa: "Z serca niech znw do serc powraca."

Missolungi - gr. Mesolongion, port i miasto nad lagun zatoki Patras (M. Joskie) w zach. Grecji, jeden z g. punktw oporu powstacw gr. w wojnie o niepodlego przeciw tureckim zaborcom. Pierwsze oblenie w 1822 odparto; w czasie drugiego, w 1825-26, po bohaterskiej i wytrwaej obronie, gdy wyczerpaa si amunicja i ywno, obrocy wysadzili si w powietrze wraz z wdzierajcymi si do twierdzy Turkami; ludno Turcy wymordowali. W 1829 miasto zostao odbite przez Grekw. W Missolungi umarw 1824 Byron.

Misteria - staro. kulty religijne dostpne dla wtajemniczonych, tzw. mystw, jak misteria eleuzyskie (zob. Eleuzynia), jak orgie (zob.) dionizyjskie, misteria orfickie, kabirw. Kybele i Attisa, Izydy i Ozyrysa, tracko-frygijsie Sabazjosa, Mitry i in.; gr. l. mn. mysteria od mysterion 'tajemnica'.

Misterium - fr. I. mn. mysteres, ang. misteries z ac. mysterium 'tajemnica' (por. Misteria), rdw. gatunek dramatyczny o treci biblijnej, zw. pasyjnej, ale rwnie o tematyce zaczerpnitej z apokryfw i hagiografii, pochodzcy z obrzdw liturgicznych. wyrosy w Xii-Xiii w., od Xiv w. poza murami kociow, pod opiek cechw i bractw; pozostaoci tego gatunku s lud. widowiska jasekowe i szopki; por. Historia (o chwalebnym zmartwychwstaniu Paskim).

Mistinguet - (wym. mistgt) nazwisko sceniczne Jcanne Bourgeois, 1875-1956, aktorki teatru fr., filmu, a zw. music-hallu. Bya gwiazd wielu wielkich rewii, zw. w paryskim "Moulin-Rouge", "Folies-Bergere", a pniej w "Casino de Paris"; w czasie licznych objazdw artystycznych publiczno Europy i obu Ameryk zachwycaa si jej ywioowym temperamentem, urod, talentem, gosem i niewyczerpan werw. Spord jej licznych piosenek upamitniy si m.in. Mon homme (1920), J'en ai marre (1921), En douce (1922) i La Java (1922).

Mistrz - w Polsce rdw. - stopie naukowy a. posiadacz tego stopnia; okrelenie anonimowych malarzy, miedziorytnikw, rzadziej rzebiarzy, ktrzy w Xiv-Xvi w. stworzyli wybitne dziea sztuki; czowiek o wielkiej wiedzy, biegoci i umiejtnociach wjakiej dziedzinie; nauczyciel, przewodnik, guru; majster; kat; z czesk. mistr od r.-g.-nm. meister. Mistrz Bertram z Minden - rzebiarz otarza z Grabow (1379) w Hamburgu. Mistrz ceremonii - danw. mistrz obrzdu, domu krlewskiego, dworu, przestrzegajcy ceremoniau w czasie uroczystoci; art. osoba kierujca przebiegiem jakiej uroczystoci, zabawy, balu: konferansjer. Mistrz chrw - anonimowy pnogotycki malarz realista, dziaajcy w Krakowie ok. 1470. Otarz w. Trjcy na Wawelu. Mistrz E. S. - anonimowy, znakomity miedziorytnik pnogotycki, dziaajcy ok. 1450-67 w pn. Szwajcarii i Nadrenii. Mistrz Flory - anonimowy malarz fr. ze szkoy Fontainebleau, z 2. po. Xvi w.; malowa akty kobiece na tle kwiatw i drzew, Triumf Flory, Narodziny Kupidyna.

Mistrz kart do gry - nm. Spielkartenmeister anonimowy miedziorytnik nm., dziaajcy w Niemczech pd. w po. Xv w.; jego karty do gry s najwczeniejszymi miedziorytami nm. Mistrz Ksigi Domowej rodkoworeski rytownik, dziaajcy ok. 1480-90. Mistrz Legendy w. Jana Jamunika - krakowski malarz anonimowy; pierwszy w Polsce obraz wczesnorenesansowy: poliptyk ze Scenami z ycia w. Jana Jamunika dla kocioa augustianw; ok. 1504. Mistrz narodw - zob. Tartini Giuseppe. Mistrz Naumburski - zob. Naumburg. Mistrz otarza w. Barbary - malarz anonimowy dziaajcy w po. Xv w. we Wrocawiu, pierwszy na lsku gotycki realista. Poliptyk w. Barbary z 1447; zachowana cz rodk., Warszawa, Muz. Nar. Mistrz Pasji dominikaskiej - pierwszy przedstawiciel realizmu gotyckiego w malarstwie krakowskim (skrzyda otarza z kocioa dominikanw, ok. 1460). Mistrz piknych Madonn - anonimowy rzebiarz w kamieniu; dziaajcy na lsku i Pomorzu, wybitny twrca midzynarodowego (mikkiego) stylu gotyckiego w kocu Xiv w. Pieta z kocioa w. Elbiety, 1384, i Pikna Madonna z kocioa Marii Magdaleny, 1384-95, we Wrocawiu (Warszawa, Muz. Nar.). Mistrz tych, ktrzy wiedz - w. il Maestro di color che sanno, z Boskiej Komedit, Pieko, 4, 131, Dantego; o Arystotelesie. Mistrz zakonu - przeoony, naczelnik zakonu; zob. te Wielki (mistrz). Mistrz z Gociszowic - anonimowy rzebiarz i malarz prowincjonalno-ludowych otarzy z malowanymi skrzydami, czynny na lsku w Xv-Xvi w. Poliptyk z Gociszowic, 1505; otarze z Dzikowa i Konina agaskiego, 1507; malowane skrzyda poliptyku kolegiaty kaliskiej, ok. 1510. Mistrz z Moulins - anonimowy malarz synnego tryptyku Adoracja Marii z ok. 1500, z Moulins w Burbonii (r. Francja); czsto utosamiany z Jeanem Perreal. Mistrz z Trzeboni - wybitny anonimowy malarz czeski, twrca trzech kwater ze scenami Mki Chrystusowej z ok. 1380, prawdop z kocioa w. Idziego w Trzeboni (Trebo w kraju pd.- czeskim), Mistrz z Wyszego Brodu - najwybitniejszy twrca czeskiego malarstwa tablicowego, anonim z poowy Xiv w. Cykl obrazw ze scenami z ycia Chrystusa, ok. 1350, z klasztoru w Wyszym Brodzie, czes. Vyi Brod.

Przysiga na sowa mistrza - ac. iurare in verba magistri, z Listw, 1, 1, 14, Horacego; dowodzi racji przez powoanie si na uznany autorytet. Sam (to) powiedzia - zob. Pitagoras. W zakrelonych granicach - (tematu a. formy) ukazuje si dopiero kunszt mistrza, nm. in der Beschrankung zeigt sich erst der Meister, z sonetu z prologu Co przynosimy na otwarcie nowego teatru w Lauchstadt (1802) Goethego. Jest mistrz, co wszystkie duchy wzi do chru I wszystkie serca nastroi do wtru. A. Mickiewicz, Arcy-Mistrz, 1-2.

Mistyczne zalubiny w. Katarzyny - zob. Katarzyna.

Miszna - zbir tradycyjnych doktryn religii yd. przekazywanych ustnie, rozwinitych g. we wskazwkach i decyzjach rabinw, spisany przed rokiem 200 ne. i wczony, jako cz I, do Talmudu; por. Gemara; z hebr. misznah 'pouczenie; prawa ustne'.

Minia - nm. Meissen, miasto nad ab na pn. przedgrzu Rudaw, w pd.-wsch. czci NRD; grd zaoony przez Henryka I w 929 na zdobytych ziemiach sowiaskich; od 966 stolica marchii; prawa miejskie na pocz. Xiii w.; od 1710 synna manufaktura porcelany (do 1719 pod kierunkiem alchemika Johanna Friedricha Bttgera, ktry w 1709 wynalaz pierwsz w Europie tward, bia porcelan) na zamku Albrechtsburg. Katedra i zamek Albrechtsburg - stanowi zamknit i zwart grup budowli na skalistym wzgrzu nad ab. Katedra rozpoczta w 2. po. Xiii w. jako bazylika, od ok. 1300 budowana jako koci halowy. Przed dwuwieow fasad zach. wzniesiono w 1420-30 kaplic ksic w formie zach. chru; mieszcz si w niej grobowce ksit saskich. Najcenniejsz parti katedry jest prezbiterium z wczesnogotyckim, wykwintnym lektorium. Zamek zbud. w 1471-85 przez Arnolda z Westfalii, g. dzieo pnogotyckiej nm. architektury wieckiej, gdzie zamek przeobraa si w paac, ukazujc po raz pierwszy nowy ksztat wspaniaej rezydencji ksicej.

Mit - opowie, zazw, nieznanego pochodzenia, przynajmniej w czci tradycyjna, pozornie relacjonujca wypadki historyczne, majce zazw. suy do wyjanienia jakich zwyczjw, wierze, instytucji a. zjawisk natumlnych, zw, zwizanych z magi a. kultem, a. wierzeniami relig. (por.

Bajka; Euhemer); alegoria, parabola, zw. alegorie filozoficzne Platona; historia, wierzenie, pogld, uwaane za prawdziwe przez czonkw jakiej grupy, zw. jeli su one jako poparcie pewnych istniejcych a. tradycyjnych praktyk a. instytucji, chocia s cakowicie bezpodstawne (tzw. mity spoeczne); z gr. mythos 'mowa; sowo; powiedzenie; rada; rozkaz; przysowie; opowie; legenda; mit'. Mity i legendy Starego Testamentu - Mity znajdujemy gwnie w pierwszych 11 rozdziaach Genesis; najwaniejsze pochodz z folkloru bliskowschodniego i s analogiczne do mitw wystpujcych w zachowanej literaturze ludw tej czci wiata. Zawsze jednak odznaczaj si swoistym charakterem, gdy ich celem nadrzdnym jest ilustracja stosunkw midzy Bogiem a ludmi. I tak np. mieszkacy Mezopotamii znali rwnie raj ziemski podobny do Edenu; w Biblii jednak w mityczny ogrd bogw staje si miejscem upadku czowieka. Babiloczycy opowiadaj take o ulepieniu czowieka z gliny; u nich jednak jest on tylko suk bogw na ziemi, w Genesis natomiast przeznaczone mu jest rzdzi wszelkim innym stworzeniem. Dzieje potopu, cznie z ark, wypuszczeniem kruka i gobicy, pojawiaj si ju w babiloskim micie o Gilgameszu; on jednak otrzymuje dar niemiertelnoci, co Biblia pomija, gdy wg poj izraelskich dar taki nie moe by udziaem czowieka zrodzonego z kobiety. Historia o wiey Babel miaa pierwotnie wyjania pochodzenie zikkuratw babiloskich; dla autora hebrajskiego jej celem jest wszake mora, e czowiek nie powinien w pysze swej siga wyej, ni pozwala przypisany mu stan. Rwnie starotestamentowe legendy, upikszajce czsto ywoty bohaterw narodowych, sigaj po popularne motywy folkloru. Historia Jzefa i ony Putyfara pojawia si (z innymi postaciami) w papirusie egipskim z Xiii w. pne. Ukrycie maego Mojesza w sitowiu (Ex., 2, 3) ma swj wczeniejszy odpowiednik w babiloskiej legendzie o krlu Sargonie I Wielkim (ok. 2334 - ok. 2279) i w pniejszej legendzie o krlu perskim Cyrusie. Synny wyrok Salomonowy przypisywano take, w rnych wariantach, Buddzie, Konfucjuszowi i in. wschodnim mdrcom. Por. te Crka (Jefty) i Idomeneusz; Betsabee i Bellerofon. Niewiele mona w St. Testamencie znale tekstw, ktre by nie naladoway jakich rodzajw lit. religijnej Bliskiego Wschodu: psalmy, pieni, liturgia, proroctwa, prawodawstwo, senteneje i in. Pewne czci Biblii czerpi niemal dosownie z innych rde; np. rozdz. 22, 17 - 24, 22 w Ks. Przypowieci wzito z egipskiej Mdroci Amenemope. Mieszkajc w kraju pooonym w samym centrum Bliskiego Wschodu, otwartym zewszd na wpywy utalentowanych ssiadw, Izraelczycy przejmowali wzory w sposb twrczy. Poezja akadyjsko-babiloska imponuje, ale daleko jej do wzniosoci Psalmw Dawidowych czy proroctw Izajasza. Narrator opowieci o Jzefie i onie Putyfara zami bez reszty swoje egipskie rdo. To samo mona powiedzie o religii. Bliski Wschd nagromadzi wielk skarbnic idei etycznych, moralnych i religijnpch na dugo przed pojawieniem si Hebrajczykw. Oni jednak dopiero stworzyli pojcie "sprawiedliwoci spoecznej", opowiadajcej si po stronie biednego i sabego przeciw monemu i bogatemu w kadym konflikcie, a take wizj rzdw Boga nad narodami, ktre "przekuj miecze na lemiesze" i cieszy si bd wiatem wiecznego pokoju, jedynym, w ktrym warto y (Izajasz, 2, 4; Micheasz, 4, 3). Wg T. H. Gustera.

Mity - utwr na skrzypce i fort., opus 30 (1914-23) Karola Szymanowskiego; zob. rdo (Aretuzy); Narcyz; Driady (i Pan).

Mit dem Paukenschlag - nm., 'Z uderzeniem w kocio', symfonia G-dur nr 94 (1791) Josepha Haydna. Nazwa od nieoczekiwanego uderzenia w kocio w wykonywanym pianissimo temacie 2. czci (Andante); Haydn powiada artem, e wprowadzi to uderzenie, aby obudzi publiczno, ktra zapada w agodn drzemk w czasie Andanta; w Anglii symfonia ta nosi nazw The Surprise, 'Niespodzianka'. Mit dem Paukenwirbel - nm., 'Z werblem na kotach', symfonia Es-dur nr 103 (1795) Haydna. Nazwa od cichego werbla kotw rozpoczynajcego cz pierwsz. Przedostatnia symfonia kompozytora, pena synteza stylw polifonicznego i homofonicznego, okrelana jako "styl klasyczny".

Mitenki - mitynki, baweniane a. jedwabne, zazw. koronkowe rkawiczki damskie sigajce od poowy palcw do nadgarstka a. a do okcia (Xviii i pocz. Xx w.); z fr. mitaine l. poj.

Mitra - (1) indoeuropejski bg wiata, wspomniany ju w najstarszej z indyjskich Wed (Xiv w. pne.), czczony w staro. Persji za Achemenidw, ok. 550-330 pne., jako bg soca i opiekun dynastii, ale rownie za Sasanidw, Iii-Vii w. ne., kiedy religi pastwow by mazdaizm. W I w. kult Mitry zacz si szerzy w Rzymi (ale nie w Grecji), przenoszony g. przez onierzy wojsk stacjonujcych na Wschodzie i kupcw z Azji Mn., dlatego pozostaoci monumentw kultu wystpuj przewanie w dawnych gamizonach wojsk. i w portach. Rytua ograniczony do mczyzn i okryty tajemnic, przewidujcy 7 stopni wtajemniczenia i surowe prby, pozostawi niewiele ladw; jak si zdaje, legenda Mitry obejmuje jego narodziny w praczasach ze skay, prob si z bogiem Soca, zakoczon przymierzem (czy identyfikacj?), oraz walk z tajemniczym bykiem kosmicznym (najczstszy temat wizerunkw Mitry), protoplast caej przyrody. Nakaz dyscypliny wewrtrznej i idea aktywnej walki ze zem spopularyzoway kult Mitry w Rzymie, gdzie w Ii-V w. by uznawany oflcjalnie; Neron i Kommodus zostali wtajemniczeni w jego misteria. W 307 Mitra zosta jednym z bogw pastwowych jako "niezwyciony bg Soca", ac, Sol invictus, i jako taki sta si celem atakw rosncego w si chrzecijastwa, dla ktrego by rywalem znacznie groniejszym ni oficjalna religia pogaska, przez swoj plebejsko, przez nadzieje,jakie budzil wiar w niemiertelno duszy, zmartwychwstanie i Sd na tamtym wiecie. Byo jeszcze wiele innych analogii: chrzest, konfirmacja, komunia, naboestwa w zamknitych pomieszczeniach, Trjca w. Mitry, znacznie starsza od chrzecijaskiej, potop i arka, adoracja pasterzy itd. Walka midzy tymi religiami bya zaarta, a wynik przez dugi czas - niewiadomy. Zdobywano wyznawcw Mitry

np. przejmujc 25 grudnia, dzie narodzin Mitry, jako Boe Narodzenie; nie cofano si te przed uyciem siy - mitreum w Dieburgu chrzecijanie zburzyli, w mitreum saarburskim znaleziono szkielet zwizanego kapana, ktrego trupa wrzucono tam, aby zbezczeci wityni. O potdze kultu Mitry wiadczy take wybr przez chrzecijastwo niedzieli; witego dnia boga Soca Mitry, jako dnia witecznego, zamiast soboty, biblijnego Sabatu (wg H. Lamera). Kult Mitry na Bliskim Wschodzie zanikn dopiero wraz z pojawieniem si islamu.

Mitra - (2) infua biskupia; uroczyste nakrycie gowy dawnych panujcych a. kapanw na Wschodzie; korona, czapka ksica, rwnie jej wizerunek w herbie; z ac., 'przepaska na gow; turban'.

Mitrydates Vi Eupator - ok. 132-3 pne., syn krola Pontu Mitrydata V, uciek od matki i tua si przez 7 lat, po czym nagle zawadn stolic Pontu, Sinope, uwizi matk, zabi brata, polubi sw siostr Laodice (jako pierwsz z licznego haremu, w ktrym znalaza si te synna Greczynka Monime), zasiad na tronie i prowadzi dalej zaborcz polityk ojca. Wychowany w duchu hellenistycznym, utalentowany, poliglota (zna jakoby 22 jzyki), mecenas sztuk i nauk, przyjaciel wybitnych twrcw, autor prac z dziedziny przyrodoznawstwa, by zarazem czowiekiem twardym i okrutnym, nie umiejcym sobie zaskarbi lojalnoci poddanych. Rozszerzajc systematycznie swoje panowanie na wybrzea M. Czarnego i kraje Azji Mniejszej, musia wreszcie zetrze si ze znienawidzonym Rzymem. Walk z nim rozpocz od tzw. krwawej ani; w 88 r., na jego rozkaz wydany z Efezu, wymordowano w jeden dzie wszystkich Italikw w Azji Mniejszej: 80000 czy nawet 150000 ludzi. W trzech wojnach "mitrydackich", prowadzonych ze zmiennym szczciem przeciw Sulli, L. Murenie, Lukullusowi, zosta wreszcie pokonany przez Pompejusza w 66; nie zrezygnowa jednak z dalszej walki i planowa nawet wypraw na Itali. Gdy jednak w 63 podnis przeciw niemu bunt jego syn, Famaces, Mitrydates wpad w rozpacz i przyj trucizn, ktra nie podziaaa; krl by pod oson uniwersalnej odtrutki wasnego pomysu; zwanej mitrydatem. Kaza si wic niewolnikowi przebi mieczem; gr. Mithridates dos. 'dar Mitry'. Mithridate - tragedia (1673, wyd. pol. 1822) Jeana Racine'a. Mitridate, re di Ponto - opera seria (Mediolan 1770) Mozarta, wg Racine'a.

Mitzler de Kolof Wawrzyniec - 1711-78, lekarz, wydawca i drukan, przyby z Lipska do Polski w 1743, zamieszka w Warszawie w 1749. By redaktorem i wydawc pierwszych w Polsce czasopism nauk., wydawc pierwszego w Polsce pisma obyczajowego "Patriota Polski" (1761), wydawc i wspredaktorem

"Monitora" (zob.), wydawc pierwszych w Polsce edycji naukowych rde hist., dzie lit. pol, Xvi i Xvii w, i podrcznikw dla uczniw Szkoy Rycerskiej w Warszawie. Prace jego przyczyniy si do przygotowania przeomu umysowego epoki stanisawowskiej.

Mizantrop - Alcest, bohater tytuowy jednej z najwikszych komedii (1666) Moliera (ktra za ycia autora miaa powodzenie tylko u znawcw, np. dla Boileau Molier by przede wszystkim autorem Mizamropa), nienawidzi ludzi, zarzuca im brak lojalnoci i nieszczero. Zbrzydy mu konwencje towarzyskie i hipokryzja epoki niszczcj jednostki uczciwe, walczce ze zem; dziwnvm zbiegiem przeciwiestw kocha on istot najbardziej towarzysk, kokieteryjn i sztuczn - mod wdow Celimen, Rodzi si konflikt midzy zrzdnym, ale uczciwym Alcestem, ktrego oburza zepsucie, perfidia i pochlebstwa "towarzystwa", a "wiatow" Celimen, Rozgniewany przegraniem sprawy, w ktrej suszno bya po jego stronie, postanawia zerwa ze spoeczestwem i y w odosobnieniu; Celimena nie chce mu towarzyszy.

Mizar - biaa gwiazda podwjna, rodkowa w dyszlu Wielkiego Wozu (Wielkiej Niedwiedzicy), ktra wraz z towarzyszc jej gwiazd Alkor stanowia prb wzroku Beduina na pustyniach arabkich; szo o dostrzeenie, e s to 2 gwiazdy, a nie jedna.

Mizerykordia - w rdw. krtki sztylet o zwajcej si ku kocowi klindze, uywany do walki i do dobijania konajcego przeciwnika "miosieroym" ciosem; z ac. misericordia 'lito; wspczucie'.

Mizogin - mczyzna czujcy antypati, niech do kobiet; z gr. misos 'nienawi', gyne 'kobieta'. 3 3 75 0 2 108 1 4b 1 74 1

Mjllnir - mit. skand. straszliwy Mot boga Thora (zob.), ktrym broni Asgardu (zob.) przed wszystkimi wrogami; jest to zarazem piorun i symbol falliczny; ta podwjna natura symboliki Mota ujawnia si wyranie w opowieci o podry Thora do Utgardu (zob.) i o jego walce z Thrymem. Olbrzym Thrym skrad Mjllnira i nie chcia go zwrci, pki nie dostanie Frei (zob.) za on. Nie znajcy snu stranik Asgardu, bg Heimdall, poradzi, aby Thor przebra si za Frej, osoni si lubnym welonem i, wraz ze sprytnym Lokim, pojecha do Jtunheimu, paacu olbrzymw, aby odzyska bezcenn bro. Obaj przebrani bogowie zostali entuzjastycznie

przyjci przez olbrzymw, ale Thor omal si nie zdradzi przy uczcie weselnej, zjadszy nie tylko osiem ososi, ale i caego wou. Loki pospiesznie wyjani, e "Freja" ju od tygodnia nie mogla tkn jada z tsknoty za Thrymem. Gdy Thryma zaskoczy nieco widok byszczcych oczu panny modej, kiedy si schyli, aby j ucaowa, Loki szybko doda, e Freja nie moga rwnie spa! Wreszcie, zgodnie ze zwyczajem, zoono Mjllnira na onie narzeczonej, aby uwici akt maestwa. Wtedy Thor chwyci swj or i zabi Thryma oraz wszystkich goci weselnych.

Mleko - jedyna substaneja naturalna na Ziemi bdca przede wszystkim poywieniem. Czowiek nauczy si pi, czstokro nie bez oporw i pocztkowego obrzydzenia, mleko wielu gatunkw zwierzt oswojonych, g. kopytnych, jak: bydo domowe, koza, owca, klacz, bawolica, renifer, wielbdzica, jak, karibu, olica. Na pkuli zach. nie znano dojenia przed wypraw Kolumba, mleko zwierzce nie istniao te w jadospisie Chiczykw, Japoczykw; wyspiarzy Polinezji i Melanezji. Dla wielu innych byo ono podstaw poywienia (Hotentoci afrykascy, Lapoczycy w Europie, Todowie w grach Nilagiri w prowincji Madras w Indiach i liczne plemiona pasterskie w Azji r.). W wielu krajach Europy pozostawiano niedawno jeszcze mleko w podstawce dla domowego duszka opiekuczego; Homer w Illiadzie mwi o ulewaniu mleka dla zmarych w Hadesie. Mid i mleko s cznym symbolem obfitoci i bogactwa w Biblii. Brak (komu) tylko ptasiego mleka - ma wszystko, czego zapragnie, yje w dostatku, dobrobycie; gr. ornfthon gala; ac. gallinarum lac 'ptasie mleko'. Droga Mleczna - zob. Droga. Jeden doi barana, drugi sito podstawia - przys., prastara satyra na ludzi nie umiejcych si obchodzi z mlekiem; por. Praca (Jeden doi..,), Kraina mlekiem i miodem pynca - zob. Kraina. Krew z mlekiem - zob. Krew. Mie mleko pod nosem (na brodzie, na wsach) - by niedorostkiem, mokosem, goowsem, smarkaczem. Mleczna siostra, mleczny brat - osoby, ktre, jako niemowlta, wykarmia piersi ta sama kobieta. Mleko dobroci ludzkiej - ang. the milk of human kindness, z tragedii Makbet, 1, 5, Szekspira; Lady Makbet, czytajc list. Mleko od wciekej krowy - art. arak, absynt, rum, koniak. Wyssa co z mlekiem matki - mie jakie cechy wrodzone, odziedziczone a.

wpojone od wczesnego dziecistwa.

Maka - teren bagnisty, podmoky, utworzony wok rda o zatamowanym odpywie, poronity mchem, turzycami, sitami, weniank; podmoka, bagienna ka grska rdlena a. pooona nad stref asu.

Modo. Gdyby modo wiedziaa, gdyby staro moga! - fr. si jeunesse scavoit, si vieillesse pouvoit!, epigram 191 w Les Premices (1594) drukarza i humanisty fr, Henri Estienne'a. Grzechy modoci - zob. Grzech, Jak pikna jest modo - zob. Medyceusze (Wawrzyniec Wspaniay). Moda Polska - okres 1890-1918 w dziejach lit. i sztuki polskiej, neoromantyzm, cz skadowa oglnoeuropejskiego modemizmu, Tajny polski zwizek niepodlegociowy o charakterze republikasko-demokratycznym, za. w 1834 w Bernie (Szwajcaria) przez grup polskich wglarzy; trwa do ok. 1839. Modo grna i durna - (a. i chmurna) powiedzenie przysowiowe, wg wiersza Polay si zy A. Mickiewicza. Modo musi s wyszumie - przys., jak mode piwo, ktre si z czasem ustoi; "Jakoby te rok bez wiosny mie chcieli, ktrzy chc, eby modzi nie szaleli", Fraszka I, 82, Jana Kochanowskiego, Modoturcy - ruch polit. w Turcji na przeomie Xix i Xx w., dcy do wprowadzenia reform, modernizacji imperium osmaskiego, ustroju parlamentarnego. Po objciu wadzy modoturcy zastpili despotyzm sutana wasnym samowadztwem, gnbili ludno nietureck i utracili imperium i wadz po klsce w 1. wojnie wiat. Modoeniec - dawn, nowoeniec, pan mody. Modsza - dawn, pokojwka. Modsza linia (ga) rodu - pochodzca od drugiego z kolei syna. Mody ksiyc, miesic, miesiczek - na nowiu, w pierwszych dniach po nowiu. Nalewa mode wino w stare miechy (bukaki) - wg Biblii, Ew. wg Mat" 9, 17, Marka, 2, 22. Wino przechowywano w miechach (bukakach, workach) z koziej a. owczej skry; od modego, jeszcze musujcego wina pkay stare miechy, a wino si wylewao.

Pan mody, panna moda (pastwo modzi) - nowoecy, narzeczeni w dniu swego lubu a. w niewiele dni po nim, Ukochani przez bogw umieraj modo - zob. Bg. Zota modzie - zob. Zoty, Z modu tarnek si ostrzy - dawne przys.; tar, tarnina (dziki gatunek liwy) wczenie staje si ciemisty, kolcy. rdo modoci - zob, rdo. Modoci, orla twych lotw potga, Jako piorun twoje rami. A. Mickiewicz, Oda do modoci, 50-51. Modo, mistrzu, jest rzebiark, Co wykuwa ywot cay; Cho przeminie sama szparko, Cios jej duta wiecznotrway, Z. Krasiski, Do Kajetna Komiana, 13-16.

Modziankowie - niemowlta pci mskiej wg legendy wymordowane z rozkazu Heroda po narodzeniu Jezusa, Dzie Modziankw - koc. rz.-kat. 28 grudnia, rocznica tego wydarzenia.

Mot. Mot - fr. Martel, przydomek nadawany Karolowi, synowi Pepina z Heristalu (majordomowi frankijskiemu od 715, faktycznemu wadcy pastwa Frankw), prawdop. za zwycistwo nad Saracenami pod Poitiers w 732 a. dlatego, e jego patronem i patronem miasta Toms, w pobliu ktrego odnis to zwycistwo, by St. Martellus a. moe Marcin; od Martius 'marsowy'; por. Mars. Mtotek husarski - dawny rodzaj obuszka do rozbijania zbroi nieprzyjaciela. Mot kacerzw - przydomek arcybiskupa gnienieskiego (od 1581) Stanisawa Kamkowskiego, ktry zwalcza reformacj. Mtot na arian - przydomek w. Hilarego, biskupa Poitiers (zm. 368), przeciwnika arianizmu. Mot na czarowntce - ac.. Malleus malefrcarum, dzieo ac., podstawowe rdo informacji o diabelskich sztukach czarownic i czamej magii dla caej Europy, wyd, w 1489 w Kolonii przez dominikanw nm, Heinricha Kramera i Jacoba Sprengera. Niektre rozdziay przeoy na jz. polski w 1614 St. Zbkowic.

Mot na heretykw - przydomek w. Augustyna, 354-430, nadany mu za nieprzejednan postaw w walce z manicheizmem i pelagianizmem; przydomek teologa i kardynaa fr, Pierre d'Ailly, 1350-1420; przydomek dominikanina nm., od 1531 biskupa Wiednia, Johannesa Fabera (Heigerlina), zaciekego przeciwnika Lutra i Zwingliego. Mot na mnichw - przydomek purytaskiego lorda protektora Wielkiej Brytanii, 1653-58, Thomasa Cromwella, Mot na Szkotw - przydomek Edwarda I Plantageneta, krla Anglii 1272-1307, na ktrego nagrobku w Opactwie Westminsterskim widnieje napis: Edwardus Longus Seotoram Malleus hic est ac., 'Tu spoczywa Edward Dugi, mot na Szkotw'. Myl i motem - zob. Myl. Pj pod motek - zosta wystawiony na licytacj; przez trzykrotne stuknicie motkiem licytujcy obwieszcza, e przedmiot zostat sprzedany. Sierp i mot - zob. Sierp. Znale si midzy motem a kowadem - ac. inter malleum et inendem, w pooeniu, z ktrego oba wyjcia s trudne a. niebezpieczne, kiedy to "i tak le, i tak niedobrze".

Myn. "Czerwony Myn" - zob. "Moulin-Rouge". Diabelski myn - rodzaj karuzeli w ksztacie obracajcego si, pionowego koa myskiego. Mynarska winia - ksia gospodynia, ekonomski ko - to jedno dawne przys.; jednako dobrze si maj. Mynarz budzi si w nocy, gdy myn stanie - przys. Myn modlitewny - koo modlitewne, przyrzd uywany przez buddystw tybetaskich jako szybkociowy producent modlitw, skadajcy si z tekturowego walca gsto i drobno zapisanego mantr, formu mistyczn buddyzmu lamaistycznego Om mani padme hum (zob. Om). Kady obrt koa stanowi ma powtrzenie wszystkich zapisanych na nim modlitw; uywanie myna wynika ma z niezrozumienia wskazwki Buddy, aby uczniowie jego "obracali koo praw", tj. gosili buddyzm nieustannie. Myn w Durstede obraz (ok. 1676) Jacoba van Ruysdaela, Amsterdam; jedno z arcydzie malarza. Myny bogw miel powoli, ale cienko - przys. starogr., bogowie

wymierzaj ludziom sprawiedliwo nie spieszc si, ale niechybnie. Myskie kamienie: "leak"-dolny, nieruchomy; "biegun" - umocowany na "wrzecionie" (pionowym, obracajcym si wale), ma w rodku "oko" (otwr, przez ktry wsypuje si mlewo midzy paszczyzny trce); kamienie osonite s "ubiem" (obudow), Le MouGn de la Galette - fr., 'Myn w Galette', synny obraz (1876) Renoira, Pary, Luwr. Pikna mynarka - zob. Pikny. Woda na czyj myn - co, co komu jest na rk, po myli, przynosi mu poytek, pomaga, dogadza, sprzyja planom, zamiarom.

Mnemosyne - mit. gr. tytanka, crka Uranosa i Gai, bstwo pamici, urodzia Zeusowi dziewi muz; gr. od mneeme 'pami'.

Mbius August Ferdinand - zob. Wstga.

Moby Dick - bohater tytuowy i jeden z dwch gwnych protagonistw powieci Moby Dick, czyli Biay Wieloryb (1851, t. pol, 1954) Hermana Melville', bdcej jednym z arcydzie literatury romantycznej, imieniem tym nazwali wielorybnicy wieloryba - olbrzyma mistycznej biaoci, szczeglnie chytrego i niebezpiecznego, ktry tylekro i tak bardzo da si we znaki swym przeladowcom, e zacz wrd nich budzi przesdny strach. Drugim protagonist powieci jest kapitan Ahab, wielorybnik, ktry straci nog w walce z Moby Dickiem i przysig, e go zabije; ciga go teraz na. statku "Pequod" przez oceany, podajc "zuchwaej, nieokieznanej, nadprzyrodzonej pomsty". "Wszelkie przewrotne demonizmy ywota i myli, wszystko zo byy dla optanego Ahaba widomie uosobione... w Moby Dicku. Na garbie biaego wieloryba spitrzy sum wszystkiej powszechnej zoci i nienawici, odczuwanej przez rodzaj ludzki od czasw Adama." Ahab znajduje swego wroga, ktry po trzydniowej walce triumfuje, zatapiajc statek wraz z zaog i kapitanem (cytaty z t. Bronisawa Zieliskiego).

Moc przeznaczenia - w. Laforza del destino, opera (Petersburg 1862; 2. wersja Mediolan 1869; wyk. pol. Warszawa 1875) Giuseppe Verdiego; libretto: Fr. M. Piave wg dramatu hiszp. Don Alvaro, albo Moc przeznaczenia (Don Alvaro o La fuerza del sino, 1835) Angela de Saavedra, ksicia de Rivas.

Model T - pierwszy masowo produkowany samochd, montowany na samobiecej tamie w zakadach Henry Forda w latach 1909-28, z nadwoziem koloru czarnego, zwany pop. Tin Lizzie ang. 'blaszana Liza'; wyprodukowano ogem przeszo 15 mln wozw tego typu; w 1928 zastpi go model A. Kolor samochodu - Gdy firmy zajmujce si sprzeda modelu T donosiy Fordowi, e klienci upominaj si o wozy innych kolorw, odpowiada: "Powiedzcie im, e mog sobie wybra wz w dowolnym kolorze, byle tylko ten kolor by czarny".

Modliborzyce - z ob. Pacanw. Fujara z Modliborzyc - przys., gupiec.

Modlitwa dziewicy - fr. La Priere d'une vierge, utwr na fortepian (wyd. Warszawa 1856) Tekli Bdarzewskiej-Baranowskiej (1834-61), prosty i sentymentalny, ktry zrobi niesychan karier na caym wiecie w 2. po. Xix w. 80 nakadw zagranicznych, m.in. w Anglii, Franeji, Niemczech, Woszech, Australii, w rnych wydaniach i transkrypcjach.

Modred - Mordred, w legendzie arturiaskiej jeden z rycerzy Okrgego Stoiu, ktry okazuje si zdrajc; zob. Artur.

Modrzejewska Helena - 1840-1909, najsynniejsza aktorka polska. Po sukcesach warszawskich emigruje w 1876 do Kalifornii., opanowuje angielszczyzn w cigu roku, debiutuje w San Francisco jako Modjeska (wym. Modeska) i jeszcze w tyme 1877 roku w Nowym Jorku rozpoczyna olbrzymi seri triumfalnych objazdw na czele zespou. Talent, uroda, gos zapewniy jej dugoletni saw, m.in. jako wielkiej aktorki szekspirowskiej; zmara w Kalifornii, pochowana w Krakowie. Portret Heleny Modrze,jewskiej obraz (1880) Tadeusza Ajdukiewicza, Krakw, Muz. Nar.

Mogo - zob. Wielki (Mogo).

Moguczaja Kuczka - zob. Pi (Grupa Piciu).

Moguncja - nm. Mainz; fr. Mayence, miasto nad Renem w Nadrenii-Palatynacie (RFN), jedno z wielkich nm. miast historycznych; rzymski obz warowny (castellum) Moguntiacum; nazwa od pobliskiej osady celt. zwizanej z kultem boga Mogona. W Iv w. siedziba biskupstwa; pierwszym arcybiskupem Moguncji zosta w Viii w. w. Bonifacy; jego nastpcy byli elektorami, koronowali krlw nm., a od Xvi w. cesarzy-elektw. Pod ich rzdami Moguncja rozkwita jako orodek handlu i kultury. ydzi, ktrzy mieli tam jedn z najstarszych gmin w Niemczech, odgrywali znaczn rol w rozwoju miasta. W 2. po. Xv w. Gutenberg uczyni z Moguncji kolebk drukarstwa. Miasto powanie zniszczone w 2. wojnie wiat. Katedra romaska - w. Marcina i w. Stefana, dwuchrowa bazylika z transeptem; tzw. "now" katedr (drug) rozpoczto w 975; znaczna cz obecnej struktury opiera si na jej zaoeniach; w czasie powicenia katedra spona, zajwszy si od witecznej iluminacji; trzecia katedra, zbud. w 1036, spalia si w 1081; najwiksza cz dzisiejszej wityni pochodzi z lat 1118-35; w okresie gotyckim dokonano wielu przerbek; zwieczenie wie w Xviii i Xix w. Dwie wiee znajduj si na przeciciach naw, a fasady wschodnia i zachodnia maj po parze wie. Po katedrze w Spirze pierwsza wielka budowla romaska ze sklepion naw rodkow.

Mohacz - wg. Mohacs, wany port Dunaju w pd. Wgrzech; 29 Viii 1526 Ludwik Ii, krl wg., syn Wadysawa Jagielloczyka, ponis miadc klsk w bitwie z trzykro silniejsz armi tur. pod wodz Sulejmana Ii; poleg tam kwiat szlachty wg., a cae niemal wojsko zgino w bitwie albo zostao wymordowane po wziciu do niewoli. Ludwik Ii uton w bagnie przy prbie ucieczki. Klska ta, najwiksza w dziejach Wgier, otwiera 150 lat tureckiej dominacji na Wgrzech.

Mohendo-daro - miasto, ktre istniao od po. Iii do po. Ii tysiclecia pne. w dolinie dolnego biegu Indusu (w Pakistanie); wraz z Harapp i in. miastami doliny Indusu tworzyo tzw. kultur Mohendo-Daro a. kultur indusk. Wykopaliska od 1922 odkryy najlepszy na staro. Wschodzie system kanalizacji i wodocigw, ani publiczn, spichrze, drobne rzeby z terakoty, kamienia i miedzi, reliefy, ceramik itp.

Mohikanin - zob. Ostatni (Mohikanin).

Mohort - Szymon bohater gawdy wierszowanej, Mohort (1854), Wincentego Pola, ktra przez dugi czas uchodzia za per poezji, "onierz niezomnego trwania" na subie Bogu i ojczynie na rubieach Rzplitej, "cae ycie zbrojny, jako lew dzielny,jak posg spokojny".

Mohorycz - dawn. na Rusi - litkup; dawn. popijanie wdki w domu panny modej w czasie pierwszej wizyty konkurenta ubiegajcego si o jej rk; z ukr. od arab. macharid 'wydatki'.

Moissac - (wym. muask) miasto nad rzek Tarn przy ujciu Garonny, w pd. Francji. Saint Pierre - romaski koci w. Piotra powicony w 1063, przebud. w Xv-Xvi w., zachowany z dawnego opactwa benedyktynw; synny portal poudniowy z ok. 1130, z tympanonem przedstawiajcym Chrystusa midzy symbolami ewangelistw i anioami; obok filary z dekadencko niemal uwysmuklonymi, nadnaturalnej wielkoci postaciami prorokw; romaski kruganek z 1085-1115, z bogat dekoracj rzebiarsk kapiteli; rzeby z Moissac uchodz za szczytowe osignicia sztuki romaskiej w Langwedocji (fr. Languedoc w pd. Francji, kraina hist.).

Moja matka g - zob. Bajka (Bajki Babci Gski).

Moja ojczyzna - czes. Ma vlast, cykl symfoniczny z 6 czci (1874-79) Bedwicha Smetany: I. Wyszehrad, Ii. Wetawa, Iii. Ssarka, Iv. Z czeskich k i gajw, V. Tabor i Vi. Blanik; najwiksze dzieo orkiestrowe kompozytora.

Mojry - gr. Moirai, l.mn. od Moira 'czstka; udzia; przeznaczony (w yciu) los'. Mojra bya bogini przeznaczenia, przydzielajc los kademu czowiekowi; u Homera wystpuje tylko jedna Mojra, silniejsza od innych bogw, ktrzy musz si jej podporzdkowa. U Hezjoda s ju trzy - crki Zeusa i Temidy a. Ananke: Kloto, ktra przdzie ni ywota, Lachesis, ktra przydziela los i strzee nici, Atropos, Nieodwracalna, ktra j przecina, gdy nadchodzi chwila zgonu; por. Fatum; Parki; Sybilla. W plastyce przedstawiane jako powane matrony z kdziel, wag, noycami a. zwojem papirusu.

Mojesz - hebr. Moszeh, moe z egip. mesu 'dziecko', prawodawca Izraela, prorok, ktry wyprowadzi swj lud z niewoli egipskiej a do granic Kanaanu, jedna z najpotniejszych postaci Starego Testamentu, ktry zreszt jest, w ksigach Ex., Lev., Num. i Deut.,jedynym rdem informacji o Mojeszu. Traktuje si go na og jako posta hist., yjc w Xiii w. pne., cho niektrzy uwaaj go za bohatera mitycznego. Od najdawniejszych czasw przypisywano mu autorstwo biblijnego Picioksigu (std nazwa Ksigi Mojeszowe), niewtpliwie jednak dzieo to powstao o wiele pniej. y w ustawicznym kontakcie z Bogiem, rozmawia z nim, sucha boskich wskazwek, wyraajc niekiedy, zgodnie ze swym usposobieniem, gwatowny sprzeciw. Trzymajc si tych instrukcji zdoa bezpiecznie dokona najeonego trudnociami dziea emigracji ydw z Egiptu (po 430 latach niewoli) i wdrwki tego narodu przez pustyni w cigu 40 lat. Ustami Mojesza Bg ogosi nie tylko Dziesicioro Przykaza (zob. Dekalog) i kodeks karny, ale take kompletne ustawodawstwo liturgiczne oraz przymierze zawarte z Mojeszem i z jego ludem. Opowie Picioksigu o nim zawiera te wiele materiau o charakterze legendarnym. Dzieci w koszyku - Bojc si, aby lud izraelski nie sta si w Egipcie zbyt liczny, faraon kaza gnbi go cikimi robotami, a nowo narodzonych chopcw zabija. Pewnemu maestwu z pokolenia Lewi urodzi si syn; matka ukrywaa go, dopki moga, po czym woya go do trzcinowego koszyka i pooya w sitowiu na brzegu Nilu. Znalaza go crka faraona, gdy sza do kpieli; spodoba si jej, daa mu imi Mojesz i otoczya go opiek. Krzak gorejcy - Gdy Mojesz dors, umierci w porywie gniewu Egipcjanina, ktry bit jednego z Hebrajczykw. Musia ucieka i schroni si w kraju Midianitw, gdzie polubi crk Jetry. Gdy raz pas trzod swego tecia, zagna j dalej, na pustymi, na gr Horeb; tam Bg ukryty w gorejcym krzaku przemwi do niego po raz pierwszy i nakaza mu wyprowadzi z Egiptu swj nard; zob. te Jahwe. Dziesi plag egipskich - Faraon nie chcia wypuci z Egiptu Izraelitw, potrzebnych mu jako sia robocza. Wobec tego Bg, za. porednictwem Mojesza, spuszcza na ten kraj plag za plag, po kadej z nich jednak "znieczulajc" i "utwardzajc" serce faraona, aby mc zesa je wszystkie i w ten sposb "pokaza sw si i rozsawi imi swoje po caej ziemi". Przedwstpnie Mojesz usiowa przekona faraona o sile swego Boga nieszkodliwym cudem - zamieni lask Aarona w wa - ale czarownicy egipscy potrafili zrobi to samo. Wobec tego Bg spuci na Egipt plagi: 1. woda Nilu zmieniona w krew, 2. aby, 3. komary, 4. muchy, 5. zaraza na bydo, 6. wrzody, 7. grad, 8. szaracza, 9. ciemnoci i 10. mier pierworodnych. Po ostatniej Izraelici otrzymali zezwolenie na wyjcie z Egiptu. por. te Plaga. Przejcie przez Morze Czerwone - Gdy obozowali nad brzegiem morza, ukazay si cigajce ich egipskie wozy wojenne z faraonem na czele wojsk; wtedy rozstpio si morze, przepucio Izraelitw, a zatopio podajce za nimi wojsko.

Spuszczenie manny z nieba - zob. Manna. Woda ze skay - W Refidim, gdzie nie byo wody do picia, lud szemra przeciw Mojeszowi, cierpic z pragnienia; wtedy on uderzy lask w ska, z ktrej wytryso rdo. Wzniesione ramiona - Tame nadcignli Amalekici, aby walczy z Izraelitami; przeciw nim wyruszy Jozue z wojskiem, a Mojesz podnis ramiona. Dopki trzyma je w grze, Jozue zwycia, a gdy opuszcza je, przewaali Amalekici. Wobec tego Mojesz usiad na kamieniu, a Aaron i Chur podpierali mu ramiona a do zachodu soca, kiedy wybito wszystkich nieprzyjaci. Na grze Synaj - Gdy przybyli na pustyni synajsk, Bg wezwa Mojesza samego na gr Synaj i tam, wrd huku grzmotw i ognia byskawic, ukryty w gstym oboku, przekaza mu Dziesicioro Przykaza (zob. Dekalog) oraz obszeme i szczegowe przepisy prawa kamego, cywilnego i liturgicznego, po czym wrczyt mu dwie kamienne tablice wiadectwa, zapisane przez Boga z obu stron. Zoty cielec - wg Biblii, Ex., 32, 1-35, posg pogaski bstwa w postaci byka, odlany na danie Izraelczykw przez Aarona, brata Mojesza, ze zotych nausznic ofiarowanych przez lud, ktry nie mogc si doczeka zejcia swego proroka z gry, powrci do bawochwalstwa i zoy cielcowi caopalenie i ofiary, w czasie gdy Mojesz otrzymywa od Boga Dziesicioro Przykaza na grze Synaj. Bg, ktry to widzia, chcia zgadzi cay lud z wyjtkiem Mojesza, ale ten ubaga Boga, aby tego nie czyni, a sam zszed z gry, niosc tablice boe. A gdy ujrza cielca i tace, potuk tablice, cielca spali, a wrc straszliwym gniewem kaza Lewitom uczyni rze. Zgino wwczas 23000 mczyzn. Nazajutrz Bg na grze Synaj odnowi przymierze z Mojeszem, ten za na nowych tablicach kamiennych spisa sowa nowego przymierza. Miedziany w. Gdy okrano kraj Edomitw, plaga wy jadowitych pozbawia ycia wielu spord ludu. Mojesz na rozkaz Boga zrobi wa z miedzi i osadzi go na drzewcu; gdy teraz w jadowity uksi czowieka, a ten spojrza na miedzianego wa, pozostawa przy yciu. Smier Mojesza - Po 40 latach wdrwki przez pustyni, majc lat 120, wstpit Mojesz ze stepw moabskich na gr Nebo, na szczyt Fasga, naprzeciw Jerycha. Tam Pan ukaza mu ca Ziemi Obiecan, do ktrej Mojesz nie mia wej; po czym umar, a Bg pogrzeba go w ziemi moabskiej i nikt nie zna jego grobu. Rogi Mojesza - W plastyce wyobraano go czsto z niewielkimi rogami na czole, jako oznak boskoci; wzio si to prawdop. z omyki w t. wersetu biblijnego Ex., 34, 29-30: "Gdy Mojesz schodzi z gry Synaj (...) nie wiedzia, e twarz jego promienieje od udziau w rozmwie z Panem", gdzie hebr. "promienie" mona tumaczy te jako "wystawia rogi". T wanie

wersj przyja Wulgata "ignorabat quod cornuta esset iacies sua"; rwnie Micha Anio przedstawia Mojesza z rokami; por. Biblia, 1. Ks. Krl., 2, 10. Mojesz - synny wiersz (1823) Alfreda de Vigny. Tragedia wierszem (1821) Chateaubrianda. Poemat filozof. (1905) Iwana Franko. Mojesz nad Nilem - wiersz w Legendzie wiekw (1883) Victora Hugo. Mojesz - rzeba (Xiv w.) mistrza Heinricha, Norymberga. Synny posg marmurowy duta Michaa Anioa, fragment zamierzonego grobowca papiea Juliusza Ii, od 1545 w kociele S. Pietro in Vincoli w., 'w. Piotr w Okowach', w Rzymie; po ukoczeniu dziea Micha Anio mia spojrze posgowi w twarz i powiedzie: "Adesso parla!" w., 'A teraz przemw!' Mojesz dobywa wod ze skay - obraz (1576) Tintoretta, Wenecja, Scuola di S. Rocco. Obraz (ok. 1649) Poussina, Leningrad, Ermita. Znalezienie Mojesza - (jako dziecka) kilka obrazw Veronesa. Obraz (1635) Rembrandta, Filadelfia. Studnia Mojesza - zob. Studnia (Prorokw). Inne wyobraenia: w miniaturach starochrzec., miniaturach i rzebie rdw.; freski: Benozzo Gozzoli w Campo Santo w Pizie, Luca Signorelli i Sandro Botticefli w Sykstynie (Watykan); obrazy: Giorgione, Rafael, Veneziano, da Volterra, Hogarth, Jordaens, J. Steen, Van Dyck, Bronzino i in. Izraelici na pustyni - oratorium (1769) Carla Ph. Emmanuela Bacha. Mojesz - opera (Pary 1827) Gioacchino Rossiniego, druga wersja opery Mojesz w Egipcie (Neapol 1818). Utwr na chr i ork. (1894) Maxa Brucha. Mojesz i Aaron - opera (Zurych 1957) Arnolda Schnberga; libretto kompozytora; akt I i Ii powstay w 1930-32, muzyki do Iii aktu kompozytor nie zdy napisa, cho zamierza to uczyni pod koniec ycia.

Mokotw - dzielnica w pd. czci Warszawy, wymieniona w 1376 w akcie o dziesicinach zatwierdzonych przez papiea Urbana. Nazwa, pisana dawn. rwnie Mkotw, od miana fr., nadanego mu przez ksin Elbiet, Lubomirsk, on Stanisawa, marszaka wielkiego koronnego, wacicielk Mokotowa: Mon coteau fr., 'Mj stok'. Architekt Szymon Bogumi Zug zaoyt tu dla niej park peen pawilonw w rnych stylach hist., a Efraim Schroeger zbudowa w 1775 paac, ktry sta si orodkiem Mokotowa. Elegant z Mokotowa z parszyw gwk - dawne przys. Francuz z Mokotowa - przys. z czasw, gdy ksina Lubomirska gromadzia w swoim mokotowskim paacu licznych Francuzw; pniej art. o Polakach

popisujcych si lich francuszczyzn.

Moll Flanders - bohaterka tytuowa romansu obyczajowo-spoecznego Dole i niedole sawnej Moll Flanders (1722, wyd. pol. 1951), Daniela Defoe, pisanego w formie autobiografii kobiety, ktrej matk deportowano do Wirginii (w Ameryce) zaraz po urodzeniu si dziecka. Pozostawion w Anglii Moll wychowa litociwy burmistrz Colchesteru. Nastpuje uwiedzenie w 16. roku ycia, szereg kolejnych romansw i maestw, pobyt w Wirginii, gdzie znajduje matk i odkrywa, e polubia swego przyrodniego brata. Z powrotem w Anglii, zmuszona przez ndz do kradziey, po czym deportowana do Wirginii wraz z jednym ze swych byych maonkw, z zawodu rozbjnikiem; tam cz swe zodziejskie fundusze, kupuj plantacj, otrzymuj te drug w spadku po matce Moll i spdzaj reszt ycia w dobrobycie, aujc za swe niezliczone grzechy. W wieku lat 70 Moll wraca do Anglii, gdzie spisuje swj yciorys.

Moloch - chtoniczne bstwo semickie, czczone zw. w Kanaanie, gdzie skadano mu caopalne ofiary z dzieci. Krl-reformator Jozjasz "kaza zbezczeci palenisko znajdujce si w Dolinie Synw Hinnona (zob. Gehenna), aby nikt ju nie oddawa dzieci na spalenie dla Molocha" (Biblia, 4. Ks. Krl., 23, 10), a prorok Jeremiasz grzmia przeciw temu kultowi wrd Izraelitw; przen. nienasycona, tyraska potga, dajca coraz nowvch ofiar.

Molski Marcin - podny wierszokleta z czasw Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Kongresowego, ktry schlebia kadej kolejnej wadzy i monej osobie, a take sporzdza panegiryki na kad uroczyst okazj. Std liczne wierszyki satyryczne na jego temat, np. "Idzie Molski, w rku oda dla Chrystusa, dla Heroda, a w zapasie wierszy trzysta dla przyszego Antychrysta"; "Jakikolwiek jest los Polski, zawsze wiersze pisze Molski."

Moly - mit. gr. ziele "o korzeniu czarnym, a kwiecie podobnym do mleka" (Homer, Odyseja, 10), dane Odyseuszowi przez Hermesa jako odtrutka przeciw przyrzdzonemu przez czarodziejk Kirke napojowi, ktry zmieni towarzyszy Odyssa w winie.

Moczalin - z ros. moczat' 'milcze', jedna z postaci komedii Mdremu biada, ros. Grie ot uma (1824) Aleksandra Gribojedowa; od nazwiska Moczalina utworzono w jz. ros. pojcie moczklinstwo, oznaczajce paskie karierowiczostwo, serwilizm wobec przeoonych, paszczenie si przed

wadz i brak skrupuw.

Moment musical - (wym. mommzikl) fr., 'chwila muzyczna', tytu nadany przez Franza Schuberta szeciu utworom fortepianowym opus 94 (1823-27), o rnorodnym charakterze (noktum, marsz, etiuda); uywany niekiedy i przez innych kompozytorw, np. Sergiusza Rachmaninowa.

Momus - ac. z gr. Momos, staro. konwencjonalna posta lit., uosobienie krytykanctwa a. kpiny; przen. dokuczliwy krytyk, owca usterek, szukajcy dziury w caym, pretekstu do nagany; por. Zoil. Momus - pismo humorystyczne red. w 1821-22 w Warszawie przez Fortunata Alojzego kowskiego. Kabaret lit., 1907, Amolda Szyfmana w Warszawie.

Monachomachia - gr., 'wojna mnichw', poemat heroikomiczny oktaw w szeciu pieniach (1778), jedno z arcydzie Ignacego Krasickiego, ksicia biskupa warmiskiego, bdce ostr satyr, "co bez ci aje, przystojnie si dsa" na rozlunienie ycia zakonnego, na ciemnot, bezmylno, pych, zabobonno, prniactwo i pijastwo zakonnikw, walczc o postp i owiat w czasie, kiedy Komisja Edukacji Narodowej dya do reformy i laicyzacji szkolnictwa, gdy "trzeba si uczy, upyn wiek zoty!" W miecie (grd, ziemstwo trzymao albowiem Stare zamczysko, pustoty ohyda) Byo trzy karczmy, bram cztery uomki, Klasztorw dziewi i gdzieniegdzie domki. W tej zawoanej ziemiaskiej stolicy Wielebne gupstwo od wiekw siedziao; Pod staroytnej schronieniem witnicy Prawych czcicielw swoich utuczao. Zbiega si wierny lud, a w okolicy Wszystko odgosem uwielbienia brzmiao. Swita prostoto! ach! kt ci wychwali. 1, 21-31.

Mona Lisa - a. Gioconda (zob.), portret Mony Lisy di Giocondo, namalowany przez Leonarda da Vinci w 1502-06, zapewne najsynniejszy obraz wita. Zabra go z sob Leonardo w 1516 do Francji; po jego mierci obraz sta si wasnoci Franciszka I; w Xvi i Xvii w. w Fontainebleau, pniej w Luwrze w Paryu, skd skradziony w 1911, odzyskany w 1913. Tajemniczy umiech Giocondy fascynuje do dzi zarwno znawcw,jak i miliony turystw. Mona Lisa Gioconda - poemat symf. (1910) Ludomira Ryckiego, muz. ilustracja fragmentu ksiki Zmartwychwstanie bogw. Leonardo da vinci (1901, wyd. pol. 1902) Dymitra Merekowskiego.

Monarcha. Monarcha Doskonay - przydomek Jana Ii z dynastii Aviz, syna Alfonsa V i Izabeli, krla Portugalii od 1481 do 1495. Popiera wyprawy odkrywcze; rozwija rolnictwo; przyj ydw wypdzonych z Kastylii.

Monarchia lipcowa - (orleaska) panowanie we Francji krla Ludwika Filipa, syna Filipa Egalite, ksicia Orleanu, ktre rozpoczo si w 1830 po rewolucji lipcowej, a skoczyo w 1848 rewolucj lutow.

Moneta - zob. Junona (Iuno Moneta). Monety polskie - zob. Boratynki; Brakteaty; Czerwony (zoty); Czworak; Denar (1); Dukat; Dydek; Ferton; Funt; Grosz; Grzywna; Kopa; Kwartnik; Obol; Ort; Piorun(ki); Pacz (Ludzki pacz); Portuga; P(torak); Skojec; Szelg; Szstak; Talar; Trojak; Trzeciak; Tynf Wiardunek; Zoty.

Mongoowie - zob. Tatarzy.

"Monitor" - ac., 'ostrzegajcy, upominajcy', gwne czasopismo spo.-polityczne polskiego Owiecenia, wychodzce w latach 1765-85 pocztkowo jako tygodnik, pniej 2 razy tygodniowo, powstae z inicjatywy Stanisawa Augusta, przy wspudziale Ignacego Krasickiego i Franciszka Bohomolca. Propagowao program reformy i dyo do wypracowania modelu obywatela wsptworzcego nowe, owieceniowe spoeczestwo, oddanego sprawom publicznym, dobrego pana chopskich poddanych, postpowego, wolnego od przesdw gospodarza. Atakowao i kompromitowao kultur sarmack; wystpowao "przeciwko wzgardzie jzyka polskiego" i wprowadzao nowe formy wypowiedzi lit., m.in. felietony, rozprawy, gawdy, szkice publicystyczne. Gosio hasa tolerancji religijnej i wychowywafo czytelnikw w duchu humanitaryzmu, racjonalizmu i liberalizmu; zob. Mitzler de Kolof. Monitor bokowski - zob. Boki.

Monker i Nakir - dwaj czarni anioowie mitologii muzum. o straszliwym wygldzie i gosie na ksztat gromu, ktrzy po pogrzebie pytaj umarego o imi Boga i jego proroka. Jeli odpowied jest zadowalajca, delikatnie wycigaj dusz z warg nieboszczyka, jeli nie - bij go pomienistymi maczugami, a dusz wyrywaj, zadajc ciau mczarnie.

Monogram - jedna a. kilka ozdobnie powizanych liter, zazw. inicjaw imienia i nazwiska; zob. wity (monogram); z gr. monos 'jedyny; sam'; gramma 'litera'.

Monreale - miasto w okolicy Palermo na Sycylii, na stoku gry Monte Caputo; powstao w Xii w.; od 1183 siedziba arcybiskupstwa; w 1220 Fryderyk Ii Hohenstaufen zatwierdzi przywileje miasta. Katedra - najpikniejszy normasko-sycylijski koci na Sycylii, za. przez Wilhelma Ii Sycylijskiego w 1174, zbud. 1189. Wntrze pasko przykryte, d. 100, szer. 40 m, zoone z trzech naw, kwadratowego chru i trzech apsyd; drewniany plafon z malowanymi dekoracjami. Gma cz cian ozdobiona mozaikami bizantyjskimi z Xii-Xiii w. na zotym tle, przedstawiajcymi peny cykl Starego i Nowego Testamentu. Fasada z dwiema kwadratowymi wieami i piknym portalem z brzowymi drzwiami Bonanna da Pisa, 1186. Kruganek - obok katedry, pozostao (Xii w.) klasztoru benedyktynw, jeden z najpikniejszych we Woszech, zoony z 216 filarw ustawionych parami, zdobnych w najrniejsze desenie i kapitele, wewntrz w pd. naroniku synna Loggietta otaczajca kolumnami arabsk fontann, rwnie w ksztacie kolumny.

Monsalwat - Montsalvage, Montsalvatch, Mons silvaticus, Mont sauvage 'dzika, niedostpna gra', wg Parsifala Wolframa von Eschenbach, tajemnicza, mistyczna gra, na ktrej ukryty jest w. Graal (zob.) w postaci drogocennego kamienia. Monsalwat. Rzecz o Adamie Mickiewiczu - poemat proz (1908) Artura Grskiego, podziwiany pocztkowo, mistyczny wizerunek literacki Mickiewicza jako duchowego przywdcy nowych czasw: "On nam wskaza drogi przyszoci i wiedzie po nich w brzask jutra. W nim zamieszka Krl-Duch caej, rasy i przemwi do ludu swego."

Monserrat - zob. Montserrat.

Monsieur - (wym. m(e)sj) fr., 'pan'; hist. uyte bez dodania nazwiska, grzecznociowy tytu najstarszego brata krla fr.; od mon 'mj' i seigneur 'pan'. Monsieur Croche, antidilettante - fr., 'pan semka, antydyletant';

stworzona przez Claude Debussy'ego, jako krytyka muzycznego, posta bdca rzecznikiem pogldw autora. Monsieur de Paris - dawn. pop. nazwa kata paryskiego. Monsieur Feli - tak nazywali przyjaciele Felicite-Roberta de Lamennais, pisarza fr., ksidza, twrc tzw. socjalizmu chrzecijaskiego, 1782-1854. Monsieur le Grand - dawn. Wielki Koniuszy Francji. Monsieur Veto - Ludwik Xvi; zob. Veto.

Mons Pietatis - zob. Bank Pobony.

Monstrancja - koc. rz.-kat. sprzt liturgiczny do wystawiania i procesyjnego obnoszenia hostii; ze rdw. ac. monstrantia od ac. monstrare 'pokazywa'; zob. te Baszta (w Toruniu).

Monstrum - potwr, poczwara, straszydo; dziwolg; ac., 'zy omen; poczwara; potwr; cud'. Monstra - zob. Potwory.

Monte Cassino - wzgorze w zachodnich pasmach rodkowego Apeninu (Wochy) nad starorzymskim miastem Cassinum (w narzeczu Wolskw 'stare miasto'), w rdw. zwane San Germano, nastpnie przywrcono nazw rzymsk. Opactwo benedyktyskie - za. przez w. Benedykta z Nursji w 529, zburzone przez Longobardw w kocu Vi w., odbudowane w 720, zniszczone przez Saracenw w 884, odbudowane w po. X w. Opat Didier kaza zbudowa i ozdobi artystom bizantyjskim bazylik powicon w 1071, "cudZachodu": po 1058 opactwo,jedna z najsynniejszych budowli rdw., orodek ycia zakonnego Zachodu, stao si rwnie orodkiem kultury lit. Konstantyn Afrykaczyk tumaczy tam dziea lekarskie arab. i gr., a Alberyk ukada pierwszy traktat o kompozycji lit., Liber dictaminum i Flores rhetorici. Dwignite z ruin w 1349 po trzsieniu ziemi, przebudowane w Xiv-Xviii w. (refektarz 1569-92, kapitularz Xvi w., barokowa bazylika 1649-1727), zniszczone w czasie wojny w 1944. Nie ucierpiay tylko groby w. Benedykta, w. Scholastyki i krypta, uratoway si te cenne archiwa, biblioteka i niektre malowida; opactwo zrekonstruowano w 1950-54. Bitwa o Monte Cassino a. Bitwa o Rzym, w 2. wojnie wiat. dziaania

ofensywne wojsk alianckich 17 I-4 Vi 1944 pod dowdztwem bryt. gen. H. R. Alexandra przeciw armiom nm. feldmarszaka A. Kesselringa. W skad 8 armii bryt. wchodzi 2. Korpus Polski, dowodzony przez gen. W. Andersa. Po trzykrotnych daremnych prbach przeamania linii Gustawa w rejonie Monte Cassino, dopiero 4. natarcie na caej linii frontu przeamao obron nm.; 18 maja 2. Korpus Polski zdoby przy cikich stratach (4200 onierzy, w tym 924 zabitych) wzgrze Monte Cassino, otwierajc drog na Rzym. Na zboczu wzgrza cmentarz polski, a wyej pomnik Polakw polegych w bitwie.

Monte Christo - zob. Hrabia (Monte Christo).

Montefeltro - w. rd ksicy, panujcy w Urbino (rodk. Wochy) w 1213-1508 (od 1443 ksistwo), ktre dziki dziaalnoci gospodarczej i kulturalnej Montefeltrw stao si jednym ze synnych miast-pastw epoki Renesansu. Najznakomitszym z rodu by Federigo, mionik kultury antycznej, zwany "wiatem Italii", 1444-82, ktry uczyni z maego miasta orodek sztuki i nauki. Tu urodzili si Rafael i Bramante; malarze tacy, jak Uccel lo i Piero del la Francesca, ozdabiali wspaniay krugankowy paac, wzniesiony przez Luciana Lauran dla Federiga. Jego biblioteka przewyszaa liczb tomw i doborem ksig najsynniejsze w. biblioteki wspczesne. Dwr Montefeltrw ukazuje Castiglione w swoim Dworzaninie jako przykad godny naladowania.

Monteki - zob. Kapuletw i Montekich rody.

de Montelupi Maria Carlo - Woch, organizator poczty polskiej, otrzyma w 1632 doywotni przywilej prowadzenia poczty w Koronie, a po wydaniu przez Wadysawa Iv ordynacji pocztowej w 1647, znoszcej obowizek dawania podwd i wprowadzajcej w zamian specjalny podatek, zosta przez krla mianowany generalnym dyrektorem poczty w Koronie. Zmar w 1662. Wizienie Montelupich - (nazwane od ulicy w Krakowie, przy ktrej si mieci) byo w czasie 2. wojny wiat. wizieniem krakowskiego gestapo, przez ktre przeszo kilkanacie tysicy Polakw, kierowanych std przewanie do obozw koncentracyjnych a. na egzekucj w fosach fortu w Krzesawicach.

Montesinos - w romansach rdw. jeden z paladynw Karola Wielkiego. Doznawszy afrontu na dworze fr., usuwa si do La Manczy (zob. La Mancha) w Hiszpanii i mieszka tam w jaskini. W powieci Don Kiszot, 2, 22-23,

Cervantesa bohater spuszcza si na linie do Jaskini Montesinosa, gdzie ma widzenie, w ktrym ukazuje mu si Montesinos i inne zjawy.

Montez Lola - zob. Lola Montez.

Montgolfier - (wym. mgolfi) Joseph, 1740-1810, i jego brat Etienne, 1745-99, francuscy wynalazcy balonu powietrznego wznoszcego si przy pomocy nagrzanego powietrza; pierwsza prba w 1782, w 1783 z czowiekiem, w 1784 z pasaerami. Niezwykych ludzi zuchwala para, Zwalczywszy natury prawa, Wznawia tor klsk sawny Ikara I na podniebiu ju stawa. A. Naruszewicz, Balon, 5-8.

Monticello - w., 'grka', posiado ziemska w r. Wirginii, w pobliu Charlottesville (USA), wasno Thomasa Jefiersona (wybitnego przywdcy amer. w czasie wojny o niepodlego 1775-83, prezydenta USA 1801-09), gdzie mieszka przez 56 lat w domu przez siebie zaprojektowanym, amerykaskiej wersji pafladiaskiego neoklasycyzmu z przymieszk tradycji hol. budownictwa ceglanego i ang. Renesansu.

Montmartre - (wym. mmrtr) dzielnica w pn. czci Parya ze wzgrzem, na ktrego szczycie wznosi si koci Sacre Cocur (zob.), g. punkt orientacyjny tej czci miasta. W Xix w. dzielnica artystw i pisarzy, ktrzy pniej przenieli si na Montpamasse; obecnie orodek kabaretw lit. i art. oraz lokali nocnych, g. dla turystw. Nazwa moe pochodzi od Mons martyrum, ac., 'Gra mczennikw', wzgrze, gdzie w. Dionizy (zob.) mia wraz z towarzyszami ponie mier mczesk.

Montmorency - (wym. mmorasi) potny feudalny rd fr., ktrego najsynniejszymi przedstawicielami byli: Mathieu Ii, ok. 1174-1230, konetabl Francji, ktry bra udzia w bitwie pod Bouvines (1214, przeciw cesarzowi Ottonowi Iv); Anne, ur. w Chantilly, 1493-1567, ksi de Montmorency, konetabl, jeden z g. doradcw Henryka Ii, miertelnie ranny w Saint-Denis w walce z kalwinistami; Henryk Ii, 1595-1632, marszaek Francji, popar rewolt Gastona Orleaskiego przeciw Ludwikowi Xiii i zosta city w Tuluzie. Montmorency - miejscowo na skraju Lasu Montmorency, w pn. czci zespou miejskiego Parya. Kolebka i g. siedziba rodu Montmorency, od Xvii w. wasno Kondeuszw. Mieszkali tam J. J. Rousseau i kompozytor belg.

Andre Gretry. Jeden z orodkw Wielkiej Emigracji polskiej po powstaniu 1831. Groby Polakw na cmentarzu; muzeum J. J. Rousseau.

Montparnasse - (wym. mpams) dzielnica Parya na lewym (poudniowym) brzegu Sekwany, kosmopolityczny orodek artystw i pisarzy, wiatowa stolica malarstwa, synna z nocnego ycia, nocnych lokalikw (fr. boites de nuit), gdzie piosenkarze piewaj, czsto wraz z gomi, i z wielkich kawiarni zajmujcych take cz chodnika, jak Dme, Rotonde, Coupole. By to niegdy pagrek (butte) za murami miasta, gdzie studenci Sorbony w Xvii w. lubili recytowa swoje wiersze i ktry nazywali Butte du Mont Pamasse, fr., 'Wzgrze Pamasu', zob. Pamas.

Mont-Saint-Michel (wym. msmiszl) skalista wysepka na Kanale La Manche, ok. 1,57km od wybrzey Normandii w pobliu Avranches, dostpna w czasie odpywu, poczona z brzegiem grobl Pontorson. Jej synne opactwo benedyktyskie zaoy w 708 Aubert, biskup Avranches, wg wskazwek (jak gosi legenda) udzielonych mu we nie przez archanioa Michaa. Gigantyczne spitrzenie budowli wznoszcych si trzema kondygnacjami suy, wraz ze szczytem stokowatej skay, jako podstawa wieczcego je kocioa opackiego. Sze z tych budynkw od strony morza tworzy grup zabudowy klasztomej zw. La Merveille (1202-28), mieszczc m.in. Sal Rycersk i Gocinn, refektarz (1212-25), i czce si z kocioem kruganki, (1225-28). Cao stanowi jeden z cudw architektury gotyckiej. Silnie ufortyfikowane opactwo stawiao pod koniec wojny stuletniej przez 30 lat skuteczny opr Anglikom; w 1790-1863, po likwidacji opactwa, byo to wizienie polit., w 1864-1965 muzeum, obecnie znw w posiadaniu benedyktynw. Jedna z najwikszych atrakcji turystycznych w Europie.

Montserrat - Monserrat, w prowincji Barcelona (Katalonia), monumentalny, rozlegy (10 na 57km) masyw grski o fantastycznych ksztatach, z najwyszym szczytem San Jeronimo (12607m). Na wskim tarasie, wyej ni w poowie jego stromych ska, na wys. 7217m, synny klasztor benedyktyski. Z budowli wzniesionej w Xi w. na miejscu dawnych eremitonw z Ix w. pozostay tylko ruiny. Rozbudowywany do Xvi w.; po zniszczeniach czasu okupacji napoleoskiej wielokrotnie w nieudolny sposb restaurowany; zachowa si w ksztacie nie zmienionym tylko kruganek z 1460 i portal kocioa 1592. W renesansowym kociele czarna, drewniana romaska statua Madonny (La Moroneta) na srebmym (1947) tronie, wg legendy wyrzebiona przez w. ukasza, przywieziona do Hiszpanii przez w. Piotra i przechowana w pobliskiej grocie Cueva de la Virgen w czasach muzumaskiej okupacji. W rdw. uwaano, e gra jest Monsalwatem (zob.) z legendy arturiaskiej, gdzie sta zamek w. Graala; std nazwa, od Monte Sagrado, hiszp., 'wita gra'. W klasztorze synna biblioteka (200000 tomw) i galeria obrazw.

Monument - (ac. monumentum 'pamitka; pomnik; dokument') pomnik, posg, rzeba, obelisk, wystawiony dla uczezenia osoby a. wydarzenia. The Monument - zob. Kolumna (londyska). Monumenta Germaniae Historica - monumentalne wydanie tekstw rdw. dotyczcych historii Niemiec, rozpoczte w 1819 przez Karla von Stein (I tom w 1826) i kontynuowane do dzi, od 1947 w Monachium; Denkmaler deutscher Geschichte nm., 'Pomniki Historii Niemiec'. Monumenta Poloniae Historica - ac., Pomniki dziejowe Polski, wzorowane na poprzednim wydanie rdw. rde opisowych dotyczcych historii Polski, rozpoczte w 1847 przez Augusta Bielowskiego, kontynuowane od 1946 jako nowa seria, Series Nova.

Moralitet - gatunek dramatyczny obejmujcy utwory o charakterze dydaktyczno-alegorycznym a. filozoficznym, najbardziej rozpowszechniony w Szkocji i Anglii, ale te uprawiany we Francji, w Niemczech i in. krajach w Xv i. pierwszej po. Xvi w. Wystpujce postacie byy czsto uosobieniem poj takich, jak Cnota, Wiara, Pycha, Wystpek, Zawi, toczcych walk o ludzkie dusze; zob. Kady.

Morando Bernardo - ok. 1540-1600, padewski a. wenecki architekt w., przenis si do Polski ok. 1570, pracowa w Warszawie; od 1578 na subie kanclerza Jana Zamoyskiego. Otrzyma od niego zamwienie na ukad urbanistyczny i fortyfikacje nowego miasta, Zamocia, wraz z paacem, kolegiat, Bram Lubelsk, Bram Lwowsk, arsenaem, rynkiem itd. Plan i realizacja dziea, dokonana w g. zarysach w cigu 20 lat, jednego z najbardziej interesujcych renesansowych zaoe urbanistycznych w Europie, postawiy Moranda w szeregu najlepszych architektw w Polsce Xvi w.

Morawskie pole - nm. Marchfeld, nizina w Dolnej Austrii, na wsch. od Wiednia, midzy Dunajem i Moraw (nm. March; std nazwa), o duym znaczeniu strategicznym, na ktrej rozegrao si kilka wanych bitew. W 166-180 walczyy tu legiony Marka Aureliusza z Markomanami i Kwadami; w 1260 krl czeski Przemys Ottokar Ii rozgromi tu pod Kroissenbrunn krla wg. Bel Iv, a sam zosta w 1278 pokonany i zabity w bitwie pod Drnkrut (Suche Kruty) przez wojska Rudolfa I Habsburga, ktrego rd zwycistwem tym rozpocz dugi szereg podbojw. Na teje nizinie w 1809 Napoleon I ponis pod Aspem (a. pod Essling) pierwsz powaniejsz porak, a wkrtce potem, w teje kampanii, zwyciy Austriakw pod Wagram.

Mordred - zob. Modred.

Moreska - zob. Moryska.

Moretus Jan - 1543-1610, jeden z pierwszych staych drukarzy belgijskich, wsppracownik Plantina, swego tecia; od 1589 prowadzi wasn oficyn drukarsk. Edward Moretus, 1804-80, potomek Jana, zaoy w lokalu jego drukami w Antwerpii muzeum drukarstwa i historii sztuki drukarskiej.

Morgowaty - dzi zazw. o zwierztach - prgowany; pasiasty, stryflasty; od dawn. morg 'prga; ciemny pas na jasnym tle; zwierz o prgowanej sierci'.

Morfeusz - gr. Morpheus od morphe 'ksztat, posta, forma', mit. gr. jeden z trzech synw Hypnosa (Snu), zsyajcy marzenia senne o ludzkich ksztatach; jego bracia, Ikelos (a. Fobetor) i Fantasos, zsyali sny o zwierztach i przedmiotach; przen. przest. sen, marzenie senne. W objciach Morfeusza, na onie Morfeusza - przest. we nie; pic(y); nic(y).

Morga - (1), mrg, jutrzyna, miara powierzchni gruntu, w rnych krajach rnej wielkoci, zalenie od jakoci gleby, narzdzi i sprzaju, oparta w zasadzie na wielkoci pola zaoranego w cigu jednego dnia pracy przez par wow. W Polsce Xviii w. (morga dawna) wynosila prawie 0,67ha, w Xix w. -ok. 0,56-0,577ha; dzi niekiedy uywana jako odpowiednik 0,57ha; z nm. Morgen 'ranek; czas od wschodu do poudnia; obszar ziemi, jaki mona w tym czasie zaora; jednostka miary'. W rdw. Maopolsce jutrznia, jutrzyna od wyrazu jutro, ktry w rdw. wystpowa w znaczeniu 'poranek', kalka z nm. Morgen.

Morga - (2) przest. kostnica, pomieszczenie chodzone, w ktrym wystawia si zwoki nie rozpoznanych zmarych, zazw. ofiar wypadku, zabjstwa, samobjstwa; z fr. morgue przest., dzi: instirut medico-legal.

Morgana - czarodziejka, utosamiona z Dam (zob.) Jeziora w Orlandzie szalonym Ariosta, a take z Morgan Le Fay, czarodziejk, siostr krla Artura. W poemacie Ariosta Morgana pi na dnie jeziora wraz ze swymi skarbami. W wersji Boiarda wystpuje jako wrka, nabierajc jednak te cech czarownicy.

Morganatyczny - zob. Maestwo (morganatyczne).

Morgan le Fay - czarodziejka a. czarownica rzdzca nadnaturalnymi potgami, wystpujca w wikszoci wersji cyklu arturiaskiego, raz jako siostra krla Artura, raz jako przyrodnia siostra, zawsze jednak knujca co zego przeciw niemu a. jego onie, krlowej Guinevere. Odkrywa krlowi romans jego ony z Lancelotem przy pomocy napoju, ktry mu otwiera na to oczy. Kradnie jego miecz Ekskalibur i daje kochankowi, aby zabi nim krla. W innych wersjach zabiera Artura na wysp Avalon, aby go leczy z miertenych ran, ktre otrzyma w ostatniej wielkiej bitwie; por. te Morgana; zob. Rg (wiemoci).

Morgante - groteskowy olbrzym, bohater tytuowy heroikomicznego poematu pisanego omiozgoskowcem (1460-70) przez Luigi Pulciego na zamwienie Lukrecji Tomabuoni, matki Wawrzyca Wspaniaego, a potem odczytywanego na gos, w miar pisania, przy stole u Medyceuszw. Arcydzieo to jest przede wszystkim odbiciem upodobania dworu Medyceuszw w folklorze i gwarze lud., a take chci inspirowania utworw populamych dla ludu, w ktrych znajdowaa ujcie ich skonno do parodii. Tutaj celem jej byy nie tyle rycerstwo i religia, ile styl i technika, jakimi legendy karoliskie przetwarzali cantastorie (zob.), toskascy minstrele. Morgante spotyka Rolanda i nawrcony przez niego na wiar chrzec., staje si jego giermkiem, pomaga swemu panu i innym paladynom Karola Wielkiego w rnych potrzebach w krajach pogaskich. Wspiera ich te mag Malagigi i demon Astarotte. Morgante spotyka polbrzyma Margutte (zob.), miego aroka, zodzieja i kamczucha, z ktrym dokazuj cudw obarstwa, zdrady i zodziejstwa. Wreszcie Margutte zdycha ze miechu na widok mapy ustrojonej w jego buty. Wkrtce potem ginie te Morgante ukszony przez skorpiona, a niepocieszony Roland urzdza swemu giermkowi pikny pogrzeb.

Morion - uywany w Europie Xvi-Xvii w. przez piechot (i szwoleerw fr.) hem hiszpaski z rondem (okapem) opuszczonym po bokach gowy, a zadartym z przodu i z tyu; z hiszp. morrion.

Mormoni - nazwa, jak nieczonkowie oznaczaj zazw. czonkw amer. wsplnoty religijnej Kocioa Jezusa Chrystusa witych Dnia Ostatniego, ang. Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints, za. w 1830-31 przez Josepha Smitha w Kirtland, Ohio (USA). Nastpca jego, Brigham Young, 1801-77, na skutek przeladowa uniemoliwiajcych mormonom osiedlenie si na duej wrd wrogiej im ludnoci, wyprowadzi swj lud na miejsce odlege i puste, do Nowej Jerozolimy, w dolin Wielkiego Jeziora Sonego (Great Salt Lake) w dzisiejszym stanie Utah, dokd pierwsi osadnicy mormoscy dotarli w 1847. Ksiga Mormona - aneks do Biblii, dodatkowa Biblia witych Dnia Ostatniego, historia Ameryki od czasw wiey Babel, wieszczca Millennium i zaoenie w Ameryce Nowego Syjonu. Napisana na zotych tabliczkach w "reformowanym" jz. egipskim i objawiona Josephowi Smithowi w Palmyra (stan Nowy Jork) w 1830. Smith po przetumaczeniu Ksigi zwrci orygina anioowi.

Morowa zaraza - zob. Czamy (Czama mier).

Morski. Choroba morska - ac. morbus nauticus, jest powodowana koysaniem si okrtu (jachtu, odzi) wywoujcym pobudzenie ukadu przedsionkowego ucha wewntrznego. Objawy: senno, mdoci, wymioty, apatia, zawroty gowy. Cielec morski - dawn. ciel morskie; przest. foka pospolita. Cisza morska - zupeny brak wiatru na morzu. Ju wstk pawilonu wiatr zaledwie munie, Cichymi gra piersiami rozjaniona woda; Jak marzca o szczciu narzeczona moda Zbudzi si. aby westchn, i wnet znowu unie. A. Mickiewicz, Sonety krymskie, 2, Cisza morska, 1-4. Dziewica morska - zob. niej Krowa morska. Elegant z morskiej piany - iron. o mczynie przesadnie wystrojonym. Gwiazda morska - rozgwiazda, gromada z typu szkarupni o ciele spaszczonym, w ksztacie piciopromiennej a. wieloramiennej gwiazdy, niekiedy picioboku. Konik morski - pawikonik, niewielkie ryby morskie z rodzajw Hippocampus i Phyllopteryx, z rodziny igliczniowatych, niewielkie, przypominajce ksztatem konika szachowego.

Ko morski - mors, wielki ssak morski z rzdu petwonogich o olbrzymich kach szczki gmej. Kot morski - przest. icht. chimera, przeraza; uchatka niedwiedziowata, niedwied morski, ssak morski z rodziny uchatek; uchatka pd.-amerykaska. Krowa (panna, dziewica) morska, w morski - ssak morski z rzdu syren, odkryty w 1741, do koca Xix w. cakowicie wytpiony. Lampart morski - podrodzina fok pospolitych; kaptumik, kapturzak, gatunek z rodziny fok. Lew morski - nazwa niektrych ssakw morskich z rodziny uchatek, np. uchatki grzywiastej; lew morski kalifomijski, lew morski Stellera. Mila morska - zob. Mila. Morskie Oko - Rybie Jezioro, cyrkowe jezioro (zagbienie polodowcowe w skaach) w grnej czci Doliny Rybiego Potoku w Tatrach Wysokich, najwiksze i najpikniejsze jezioro tatrzaskie, jedno z pikniejszych w Europie, na wys. 1393 m npm. Pogodne, ciche jak duch, co tonc w marzeniu, leci w sfery spokojne, burzliwe ominie: lni jezioro zamknite w granitw kotlinie, jak byszczcy dyjament w stalowym piercieniu. K. Tetmajer, Morskie Oko, 1-4. Morskie Oko - uwertura koncertowa opus 19 (1875) Zygmunta Noskowskiego. Niedwied morski - uchatka niedwiedziowata, kot morski, ssak morski z rodziny uchatek (rzdu petwonogich), wystpujcy w pn. czci Pacyfiku. Panna morska - zob. wyej Krowa morska; zob. Syrena (Herb Warszawy). Pies morski - foka pospolita. So morski - najwiksza w rodzinie fok szarych, rnica si od innych fok obecnoci naroli na nosie, zamieszkuje wody pkuli pd. (mirunga pd., so morski pd.) i pn. (minxnga pn., so morski pn.). Starzec morski - zob. Proteusz. winia morska - dawn. morwin, najmniejszy gatunek z rodziny delfinw morskich. winka morska - rodzina z rzdu gryzoni, obejmujca ok. 20 gatunkw pochodzcych z Ameryki Pd.; z nich najbardziej znana jest winka morska domowa o sierci biaej a. aciatej, liczca ok. 307cm d.; powszechnie hodowane zwierz laboratoryjne.

W morski - zob. W. Wilk morski - miecznik, orka, ssak z rodziny delfinw morskich, o ciemnym grzbiecie i biaym brzuchu; przen. stary dowiadczony marynarz, eglarz; por. Szczur (ldowy). Wilk morski - ang. The Sea Wolf, powie (1904, t. pol. 1922) Jacka Londona o Wolfie Larsenie, szyprze szkunera "Ghost", twardym, potnym, odwanym czowieku, dcym bezwzgldnie do zaspokojenia swych gwatownych, egoistycznych popdw. W morski - zob. wyej Krowa morska. Zajc morski - tasza, ryba morska z rzdu okonioksztatnych, denna, o skrze pokrytej licznymi guzkami, ktrych szeregi boczne opatrzone s w kolce.

Morwa czarna - ac. Morus nigra, drzewo ozdobne pochodzce z Persji, sigajce 127m wysokoci, o drewnie tym, cikim i twardym, uywanym na meble i wyroby tokarskie, o czarnym i sodkim owocu; wg legendy owoce te byy pierw. biae, a zabarwiy si na czerwono i czarno od krwi Pyrama (zob.) i Tysbe.

Morymund mniejszy - zob. Jdrzejw (Opactwo).

Moryska - moreska, nazwa tacw lud., wystpujcych od Hiszpanii przez Francj i Niemcy a po Bakany, pochodzenia antycznego (tace urodzaju), uwaanych dawniej za ilustracj walk z Maurami w Hiszpanii. Wykonywane w groteskowych kostiumach "mauretaskich", z dzwonkami, kijami, mieczami, chustkami w rkach; wzorowane na nich intermedium baletowe w Xvi-Xvii w.; podobny taniec jako tradycyjna cz ang. pochodw, procesji, zabaw ludowych; z hiszp. morisca r.. od morisco, moresco 'mauretaski' z Moro 'Munyn; Maur'. Moryskowie - muzumanie hiszp., ktrzy po upadku emiratu Grenady przyjli chrzest, ale nie uniknli przeladowa i wygnania w 1609; po osiedleniu si w krajach Maghrebu nazywani byli Andaluzyjczykami; por. Marrani.

Morze. Bstwa mrz - mit. gr. prcz nereid (zob. Nereus), okeanid (zob. Okeanos), syren (zob.) byo wiele bstw zwizanych z morzem, m.in.: Glaukos (zob. 1); Ino (zob.); Posejdon (zob.); Proteusz (zob.); Tryton (zob.); zob. te Morski.

Kto przez morze pynie, zmienia niebo, ale nie charakter - ac. caelum, non animum mutant, qui trans mare currunt, z Listw, 1, 11, 27, Horacego. Ktrzy si puszczaj przez morze okrtami, kupiectwo uprawiajc na wodach wielkich, widzieli dziea Paskie i dziwy jego na gbinie - z Biblii, Psalm 106, 23-24. Mio przy burzliwym morzu (i wichrze wzbijajcym fale przyglda si z brzegu trudom eglarzy) - ac. suave mari magno, z O naturze wszechrzeczy, 2, 1, Lukrecjusza. (Na) morze ciemne jak wino - gr. epi oinopa ponton, w wielu miejscach Iliady Homera jako epitet ozdobny'. Morze Czerwone - zob. Mojesz (Przejcie). Morze Martwe - zob. Martwy. Morze! Morze! - gr. thalatta! thalatta!, zob. Anabaza. Morze otwarte - poczone na szerokiej przestrzeni z oceanem; por. niej Pene, otwarte morze. Morze Sarmackie - Morzem takim chcia Zygmunt August uczyni Batyk, "bo i tam chcia by ogromnym nieprzyjacioom koronnym", jak chwali go poeta na pocz. Xvii wieku. Morze Spokoju - obszar na Ksiycu, na ktrym pierwsi dwaj ludzie wyldowali ze statku kosmicznego "Apollo 11" dnia 21 Vii 1969. Morze - w rdw. byo symbolem wiata zmiennego i niestaego, penego pokus; niebezpieczestwo zwizane z podr morsk czynio z przebycia morza czyn wielki i zasug; krucjat drog morsk uwaano te za dajc wiksze zasugi. Pene, otwarte morze - wolna przestrze wodna bez wysp i pwyspw; morze z dala od brzegw; por. wyej Morze otwarte. Siedem mrz - zob. Siedem. Stary czowiek z morza - zob. Stary. Wadczyni mrz - Wdz spartaski Lizander, zm. 395 pne., przekazujc dowdztwo floty Kallikratydasowi, powiedzia: "Przekazuj ci flot, ktra jest wadczyni mrz." Wolno mrz - zob. Wolno. Wszystkie rzeki pyn do morza, a morze nie wylewa - z Biblii,

Eklezjastes, 1, 7. Morze - poemat symf. (1907) Mikalojusa Czurlonisa. Fr. La Mer, trzy szkice symfoniczne poIczone w cao (1905) Debussy'ego: Od witu do poludnia na morzu, Gra fal i Rozmowa wiatru z morzem. Ros. Morie, fantazja orkiestrowa (1889) Gazunowa. O Szwedzie, o Duczyku, tam nie umiem mwi, Bom nie bywa na morzu, nie chc ledzi owi. Tum jedno po sadzawkach polskich troch pywa, A na morzu bodaj tam nikt dobry nie bywa. M. Rej, Przemowa krtka do pociwego Polaka stanu rycerskiego, Szwedowie, Duczycy, 197-200. Moe nie wiedzie Polak, co to morze, Gdy pilnie orze. S. Klonowic, Flis, 183-84.

Mosina - miasto w woj. poznaskim, otrzymao prawa miejskie na pocz. Xiv w., dawniej jedno z miast polskich bdcych przedmiotem kpin, zw. ssiedzkich; por. Pacanw. Pjdziesz do akademii w Mosinie - dawn. art. groba nauczyciela skierowana do leniwego ucznia. Elegant (p. Francuz) z Mosiny - dawne przys.

Moskwa - miasto nad rzek Moskw (dorzecze Wogi); osada Wiatyczw z Xi w. Wymieniona w latopisie z 1147; w 2. po. Xii w. grd warowny. W 1. po. Xiv w. stolica ksistwa moskiewskiego i siedziba metropolity, od 1589 patriarchy. W 2. po. Xv w. stolica scentralizowanego pastwa ros. Ok. 1553 - pierwsza w Rosji drukarnia cyrylicka, w 1687 - pierwsza wysza uczelnia, Akademia Sowiano-Greko-ac.; w 1712 stolica przeniesiona do Petersburga przez Piotra I; w 1812 miasto spalone w wojnie z Napoleonem; od marca 1918 stolica Rosji Radzieckiej, od 1922 stolica ZSRR; zob. Bolszoj Tieatr; Czerwony (Plac); Kreml; Mauzoleum (Lenina); Muzeum (Sztuk Plast. im. A. Puszkina); Tretiakow (Galeria). Katedra Wasyla Bogosawionego - ros. Chram Wasilija Baennowo, wac. Katedra Pokrowska, zbud. na rozkaz Iwana Iv Gronego dla uczezenia przyczenia carstwa Kazaskiego i Astrachaskiego do Rosji, dzieo ros. mistrzw Posnika i Barmy 1555-60. Skada si z 10 poczonych z sob maych cerkwi, w rodku - najwiksza (wys. 57 m) z kolorow wie namiotow; w 1588 zbud. dodatkow cerkiew nad grobem popularnego "nawiedzonego" (ros. blaennyj) Wasyla, std nowa nazwa caej katedry. Katedr wzniesiono w tradycyjnym stylu ros. z wykorzystaniem elementw starorus. drewnianej sztuki budowlanej. Kada z cerkiewek jest cakowicie odmienna od innych, zarwno wewntrz, jak zewntrz; pikne malowida cian i sklepie galerii wewn. z Xvii w.; w czasie prac restauracyjnych rozpocztych w 1954 odkryto

freski z Xvi w.; dzi filia Muzeum Historycznego. Wg legendy lud. car Iwan po ukoczeniu budowy kaza olepi budowniczych, aby nie mogli zbudowa nic rwnie piknego.

Most - zob. AI Sirat; (Die) Brcke; Myto; Pons; Pont(e); Rialto. Most Brookliski - zob. Brooklyn. Most dla odstpujcego nieprzyjaciela - zob. Arystydes. Most Londyski - (1) do 1750 jedyny most na Tamizie w Londynie, zbud. w Xii w., zabudowany domami, sklepami i kaplic; (2) most zbud. na miejscu poprzedniego w 1831, w 2. po. Xx w. zrekonstruowany i poszerzony. Kamienne oblicowanie, parapety itd. zakupi pewien kalifornijski magnat naftowy w 1969 i przetransportowa na pustyni Arizony, gdzie wznosi nowe miasteczko, Lake Havasu City. Aby usprawiedliwi postawienie mostu w tym miejscu, przekopano pod nim kana wodny. Mostowe - hist. opata za przejazd a. przejcie przez most. Most Verrazano-Narrows - zob. Verrazano Giovanni. Most warszewski - jedyny stay most pierwszej Rzplitej czcy Warszaw z Prag, wzniesiony przez Erazma z Zakroczymia, Wocha z pochodzenia, w 1567-82 na polecenie Zygmunta Augusta, na wysokoci dzisiejszej ul. Mostowej. Most ten, d. 1150 stp (ok. 3307m), drewniany, sta na 18 podporach staych i by wwczas najwiksz budowl tego rodzaju w tej czci Europy. Beztroska i brak opieki sprawiy, e bardzo szybko most zosta nadwerony przez powd, a w 1603 zniszczony przez ruszajce lody. Uniemiertelni go Jan Kochanowski we fraszce Na most warszewski: Nieubagana Wiso, prno wstrzsasz rogi, Prno brzegom gwat czynisz i hamujesz drogi; Nalaz fortel krl August, jako ci mia poy, A ty musisz t swoj dobr myl pooy, Bo krom wiose, krom prumw ju dzi such nog Twj grzbiet nieujedony wszyscy depta mog. Most westchnie - zob. Ponte (dei Sospiri). Most ze srebra - zob. Srebro (Otwierajcie zawdy...). Oli most - zob. Osio. Pali mosty za sob - odcina sobie drogi odwrotu, mono wycofania si z czego; zrywa z czym nieodwoalnie, ostatecznie. Polski most, niemiecki post, woskie naboestwo - wszystko to bazestwo - przys. zanotowane na przeomie Xv i Xvi w., majce wwczas odpowiedniki take w innych jzykach: nm. ein polnisch Bruk, ang. the Bridges of

Poleland, czes. polsky most, ilustrujce lichy stan mostw drewnianych w dawnej Polsce i cakowit nieobecno mostw kamiennych. Potrzebny jak dziura w mocie - niepotrzebny, niepodany, szkodliwy. Prosto z mostu - po prostu, bez ogrdek, wrcz, nie owijajc w bawen. Zoty most - zob. Zoty. Most na rzece Kwai - powie (1952) fr. pisarza Pierre Boulle'a o bryt. jecach wojennych w niewoli jap.; film ang. Bridge over the River Kwai Davida Leana (1957) na podstawie powieci Boulle'a, ze synnym marszem. Most San Luis Rey - powie (1927, wyd. pol. 1931) Thorntona Wildera, ktra otrzymaa nagrod Pulitzera i wsawia autora. Historia piciu podrnych peruwiaskich, ktrzy jednoczenie - przypadkiem czy te speniajc wol bosk? - znaleli si koo poudnia 20 Vii 1714 na najpikniejszym mocie w Peru, ktry si zarwa i rzuci wszystkich picioro w przepa. Most w Argenteuil - synny obraz (1874) Moneta, Pary, Luwr. Most w Courbevoie - synny obraz (1886-87) Seurata, Londyn, Courtauld Instit.

Mosterdziej - zazw. w woaczu: Mosterdzieju, dawn. pot. skrt wyraenia miociwy dobrodzieju, uywany jako wtrt wyrazowy w rozmowie a. jako pot. familiarny, poufay tytu grzecznociowy stosowany do rozmwcy.

Mostowski Tadeusz Antoni - 1766-1842, hrabia, publicysta, krytyk lit., dziaacz polityczny, w 1791-92 wydawa z Julianem Ursynem Niemcewiczem i Jzefem Weyssenhofem "Gazet Narodow i Obc"; w okresie powstania Kociuszki czonek Rady Najwyszej Narodowej i Rady Wojennej. W 1802 zaoy w Paacu Mostowskich na Nowolipiu w Warszawie nowoczesn drukarni (czcionki Didota), w ktrej do 1812 wydawa dziea polskich klasykw i pisarzy wspczesnych. Czonek-zaoyciel Towarzystwa Iksw (zob. Towarzystwo); po upadku powstania listopadowego zamieszka we Francji.

Moszcz - sok gronowy a. owocowy do wyrobu sokw pitnych a. wina; moszcz winny, wino niskoalkoholowe; mode wino; z nm. Most 'moszcz; brzeczka' od ac. mustum.

Moci - do kobiet: mocia, dawn. nieodmienna pierwsza cz skadowa tytuw grzecznociowych stosowanych do rozmwcy, np. moci ksi, moci pan(owie), mocia pani, mocia dobrodziejko; skrt od (wasza) mioci. Moci pan - szlachcic, szlachetka, panek, w odrnieniu od magnata a. nieszlachcica.

Mociska - nazwa miasteczka pod Przemylem i dawnej wsi podwarszawskiej; obie miejscowoci byy dawniej przedmiotem kpin; por. Pacanw. Fujara z Mocisk - niedoga, safandua, niedomjda.

Mo - cz skadowa dawnych tytuw grzecznociowych, zw. uroczystych, czoobitnych, skrt z mio: jego mo - jegomo; jej mo - jejmo, imo, wasza mo - waszm; Jego Krlewska Mo; ksina Jej Mo; Krlowie Ich Mocie; ich mocie panowie posowie;jegomo - ksidz; Wasza Ksica Mo.

Motowido - dawny przyrzd, na ktry nawijano nici, przdz itp. w motki; drek z poprzeczkami a. wyciciami na obu kocach do zwijania i odmierzania sprzdzionych nici na motki, uywany, zw. dawniej, w tkactwie lud.

Moulin-rouge - (wym. mul-ru:) fr., 'Czerwony Myn'. (Bal du Moulin-Rouge) sala zbud. na miejscu dawnej sali, Bal de la Reine Blanche fr., 'Biaej Krlowej'. Szybko zdobya powodzenie dziki wystpom swych zespow tanecznych (synny quadrille realiste, a pniej French Cancan; zob. Kankan) i gonych gwiazd, takich jak: la Goulue, Grille d'Egout, Nini Pattes-en-l'Air, la Mome Fromage, Jane Avril, Valentin le Desosse itd., uniemiertelnionych geniuszem malarza Henri de Toulouse-Lautreca. W 1903 zbudowano na tym miejscu wielki music-hall, gdzie wystpoway najwiksze gwiazdy estrady fr.: Max Dearly, Mistinguett (zob.), Maurice Chevalier (zob.) i wiele saw midzynarodowych. Z nadejciem filmu dwikowego music-hall zamieniono na kino, a pod t sal zrekonstruowano paryski "bal", ktry wkrtce zacz si znw przeobraa w music-hall.

Mount vernon - palladiaski dom i miejsce ostatniego spoczynku Jerzego Waszyngtona (zob.), nad Potomakiem, w pobliu Aleksandrii (Wirginia, USA). Posiado, pierw. znan jako plantacja Hunting Creek, przemianowa Lawrence Washington, brat przyrodni Jerzego, na cze admiraa Vernona z

floty bryt., pod ktrym suy w nieudanym obleniu Cartageny (port w pn. Kolumbii, nad M. Karaibskim) w 1741. Wiksz cz domu zbud. Lawrence (zmar w 1752), reszt Jerzy, ktry dzierawi posiado a do mierci wdowy w 1761, kiedy dom i plantacj odziedziczy po niej. Dom, wykupiony w 1860 od rodziny przez stan Wirginia, stanowi sanktuarium narodowe Stanw Zjedn.

Mowa - por. Sowo. Drtwa mowa - slogany, komunay, frazesy, banay, truizmy; nudne, urzdowe przemwienie. Jaki jest krtki sens tej dugiej mowy? - nm. was ist der langen Rede kurzer Sinn?, z dramatu Piccolomini 1, 2 (1800), Fr. Schillera. Lecz niech mowa wasza bdzie: tak, tak; nie, nie - ac. sit autem sermo vester, est, est; non, non, bez przysig i zakl; bez wykrtw i upiksze; bez ogrdek; z Wulgaty, Ew. wg Mat., 5, 27. Mowa jest srebrem, milczenie zotem - przys.; pierwsza cz przysowia wg Biblii, Psalm 11, 7; Przypowieci, 10, 20. Mowa niezalena - ac. oratio recta, sowa cudze przytoczone bez adnej zmiany, zazw. w cudzysowie. Np. on powiedzia: "Chc". Mowa pozornie zalena - fr. style indirect libre, przytoczenie czyjej wypowiedzi, wyraenie uczu, myli bez cudzysowu, ale z zachowaniem jej bezporednioci i charakterystycznej formy. Mowa-trawa - beztreciwa gadanina, puste sowa, sowa bez pokrycia. Mowa wizana - ac. oratio vincta, utwr wierszem. Mowa zalena - ac. oratio obliqua, parafraza zamiast cytatu, powtrzenie cudzych sw nie dosownie, ale w zalenoci od czasownikw: mwi, twierdzi, rzec itp. Np.: "On powiedzia, e chce." O wilku mowa, a wilk tu - zob. Wilk (w bajce).

Mowgli - (wym. muli) zob. Ksiga (dungli).

Mozarabowie - rdw. nazwa chrzecijan na Pwyspie Iberyjskim, ktrzy yjc pod wadz Maurw w Viii-Xv w., weszli w orbit wpyww ich kultury i cywilizacji; z hiszp mozarabe od arab. musta'rib 'zarabizowany'.

Mozart i Salieri - pierwsza z "maych tragedii" (Petersburg 1832, wyst. pol. Toru 1948) Aleksandra Puszkina. Kompozytor Salieri, oddany bez reszty swojej sztuce, zdobywa wreszcie saw, gdy na horyzoncie pojawia si nowy mistrz, Mozart, majcy lekkomylny stosunek do muzyki i do wasnego geniuszu. Zostaj przyjacimi, ale zawistny Salieri postanawia Mozarta zgadzi; wsypuje mu trucizn do wina, gdy ten komponuje Requiem na zamwienie tajemniczego nieznajomego. Przed wychyleniem trucizny Mozart owiadcza jednak, e geniusz i podo wykluczaj si wzajem. Salieri traci wiar w siebie jako kompozytora. Opera (Moskwa 1898) Nikoaja Rimskiego-Korsakowa; libretto wg Puszkina.

Mozgawa - prawy dopyw Mierzawy w dorzeczu Nidy, w woj. kieleckim, nad ktrym rozegraa si w 1195 krwawa, ale nie rozstrzygnita bitwa midzy wojskami stronnikw Leszka Biaego wspartymi przez oddziay Romana, ksicia halickiego, a wojskiem Mieszka Starego, ktry dy do zawadnicia tronem krakowskim.

Modzierz - mosine naczynie kuchenne do ucierania tuczkiem na miako cukru, wanilii, pieprzu itp.; naczynie laboratoryjne, zazw. porcelanowe, do rozcierania tuczkiem substaneji staych; mortira, dziao o krtkiej lufie, uywane w Xv-Xix w., strzelajce po stromym torze, adowane z przodu, dawniej kamieniami, pniej pociskami zapalajcymi i rozpryskowymi; (dawn. granatnik) lekka bro palna o stromym torze wprowadzona w czasie 1. wojny wiat.; z nm. Mrser od ac. mortarium 'modzierz-tuczka'.

Mr - morowa zaraza, (morowe) powietne, zob. Czarny (Czarna mier).

Mrg - zob. Morga.

Mwca - tzw. Arringatore w., 'mwca', posg z brzu, posta stojca, z wzniesion prawic - orygina etrusko-rzymski z pocz. 1 w. pne., znaleziony w Pila kofo Peruzji, jest portretem urzdnika miejskiego imieniem Aulus Metellus; Florencja, Mus. Archeol.

Mruczysaw - zob. Kot (Mruczysaw); Raminagrobis.

Mu'allakat - nazwa zbioru siedmiu najsynniejszych kasyd (zob.) przedmuzumaskiej a. wspczesnej Mahometowi lit. arabskiej, Vi-Vii w. ne. Poematy te zwyciyy na konkursie poetyckim w Ukaz koo Mekki; wyszyte zotem na jedwabiu zawieszono w Kaabie (zob.); arab. mu'allaka 'zawieszona (kasyda)'.

Mucha. Hiszpaska mucha - zob. Hiszpaski. apa muchy - zbija bki, prnowa, trwoni czas. Mucha nie siada - o udanej, doskonaej, na medal wykonanej robocie. Muchy szlacheckie - wg Pana Tadeusza, 2, 699-710, Mickiewicza: Na Litwie much dostatek. Jest pomidzy nimi Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi... Muchy w nosie - dsy, humory, kaprysy, fochy, chimery, boczenie si bez powodu. Muchy zdychajce psuj mi wo drogiego olejku - z Biblii, Eklezjastes, 10, 1; yka dziegciu w beczce miodu. Mymy orali - ros. my pachali, z bajki Mucha (1803) I. Dmitriewa; mymy pracowali; powiedzenie charakteryzujce ludzi, ktrzy przypisuj sobie cudze zasugi; por. Jabko (My, jabka, pyniemy!). Nie dba orze o muchy - zob. Orze. Pod much - pod dobr dat, podochocony (alkoholem). Wadca much - W wityni w Akcjum (na zach. wybrzeu Grecji rodk.) Grecy staro. skadali doroczn ofiar z wou Zeusowi Apomyiosowi, chronicemu przed muchami; wg Pliniusza w Rzymie, w wityni Herkulesa Zwycizcy, skadano ofiary muchom; zob. te Belzebub.

Mucjusz Scewola - zob. Scewola.

Muezzin - zob. Minaret. Pieni muezzina szalonego - na gos z orkiestr (1934) Karola

Szymanowskiego.

Mllerlieder - nm. 'pieni Mllerowskie', dwa cykle pieni Franza Schuberta do sw poety nm. Wilhelma Mllera (1794-1827); zob. Pikny (Pikna mynarka); Podr (Podr zimowa).

Multan - zob. Miecz.

Multanki - instrument muz. zoony ze skrzanego mieszka i kilku drewnianych piszczaek; dudy modawskie; Multany - dawna nazwa Modawii.

Baron von Mnchhausen Karl Friedrich Hieronymus - 1720-97, oficer nm. na odzie ros., walczy z Turkami, po czym osiad w Hanowerze, gdzie chtnie zabawia si opowiadaniem przy winie, w gronie przyjaci, swoich wojennych i myliwskich przygd, ktrych bezgraniczne nieprawdopodobiestwo i absurdalno, przeplatane zreszt nawrotami realizmu i ironicznej obserwacji, zyskay mu tak popularno, e sta si bohaterem legendy lud.; czsto nazywano go ybaronem (Lgenbaron). Przyjaciel barona, hanowerczyk Rudolf Erich Raspe, 1737-94, ktry bdc bibliotekarzem w Kassel skrad par gemm z kolekcji Landgrafa i aby unikn kary, uciek do Anglii, spisa i wyda w jz. ang. wersj przygd barona wzbogacon z innych rde: Opowieci barona Mnchhausena o jego cudownych podrach i kampaniach w Rosji (1785). W rok pniej synny poeta balladowy Gottfried Brger ogosi przerobiony i znacznie rozszerzony przekad nm.: Cudowne podre na ldzie i morzu, kampanie i wesoe przygody barona von Mnchhausena (ilustracje: Gustave Dore; t. pol. 1927, 1956). Burger nada ksice ton poetycko-satyryczny, a bohaterowi wyran osobowo. Baron wydoby si z bagna, cignc si z caej siy w gr za wosy. Gdy spad wielki nieg, baron, przed uoeniem si do snu, przywiza konia do pnia drzewa, ktre rano, po stopieniu si niegu, okazao si iglic wiey kocielnej. Siadajc okrakiem na kuli armatniej szybowa w powietrzu. Dwukrotnie odwiedzi Ksiyc. S tam rwnie facecje znane z humorystyki staropolskiej: o jeleniu, ktrego baron trafi pestk wini midzy rogi, a po latach spotka z drzewem winiowym wyrastajcym z czoa, o koniu przecitym na p, a nastpnie zszytym itd. Ogromne powodzenie tych opowieci byo, by moe, reakcj na chodny racjonalizm wieku Owiecenia; zob. te Zamarze sowa.

Munsztuk - kiezno, ktrego cz gwn stanowi dwa metalowe drki (czanki) poczone cigierzem, wkadanym koniowi do pyska na poprzek;

doln szczk konia opasuje metalowy acuszek; munsztuk przypina si do uzdy; prawidowo uywa si go z wdzidem; suy do kierowania koniem i hamowania go; ustnik papierosa, fajki, muz. instrumentu dtego; z nm. Mundstck. Wzi kogo na munsztuk przest. uj w ryzy, w karby, krtko trzyma. Trbienie przez munsztuk - dawn. wojsk. przez sam ustnik, po zdjciu rury rezonansowej, cicho, aby nieprzyjaciel nie usysza.

Munsztuuk - musztuuk, dawn. nagroda, prezent, podarunek; z tur. od pers. musztuuk 'dobra wie i nagroda za ni'.

Mur - por. ciana. Dugie mury - zob. Dugi. Drewniane mury - zob. Drewniany. I pod mur - na rozstrzelanie. Kamienny mur - ang. Stonewall, przydomek generaa konfederatw w amer. wojnie domowej Thomasa Jonathana Jacksona, nadany mu za jego postaw w czasie bitwy nad Bull Run 21 Vii 1861. Mur cyklopowy - zbudowany z wielkich, nie obrobionych, ale dopasowanych do siebie blokw kamiennych, nie spojonych zapraw murarsk, np. mury obronne Myken, Tyrynsu z 2. tysiclecia pne. Mur rzymski - zoony z maych, kwadratowych kamieni tufowych. Mury Carcassonne - zob. Carcassonne. Mury Jerycha - zob. Jerycho. Mury wyniosej Romy - ac. altae moenia Romae, tj. Rzymu; z Eneidy, 1, 17, Wergiliusza. To s mury Sparty! - okrzyk krla Sparty, Agesilaosa Wielkiego (ok. 375 pne.), gdy wskazywa na obywateli Sparty w penej zbroi komu, kto pyta go, dlaczego Sparty nie otoczono murami. Twarde z twardym muru nie uczyni - ac. Durum er durum non faciunt murum, pop. wierszyk rdw.; potrzebna jest te i miksza substancja, ktra by moga je spoi z sob.

Wielki Mur Chiski - zob. Wielki. Mur naprawia, Mur graniczny, trzech mularzy! On rozkaza! On si way!... Mur graniczny!... Trzech na murze! Trzech wybij, a mur zburz. A. Fredro, Zemsta, 1, 5.

Murano - miasto w zespole miejskim Wenecji, pooone na piciu wysepkach w lagunie weneckiej, synce z wyrobu szka artystycznego (szko weneckie), biuterii szklanej, sztucznych pere itp. Huty w Murano, za. w 1291, odgryway przodujc rol a do Xvii w. Wenecjanie pierwsi otrzymali idealnie bezbarwne szko przezroczyste i wynaleli metod posrebrzania luster rtci. Muranw - dzielnica Warszawy powstaa na terenie dawnych rl nalecych do Starego i Nowego Miasta; jej nazw wzito od nazwy paacyku Murano zbud. w Xvii w. przez architekta krla Jana Iii, Wocha Jzefa Szymona Bellottiego, ur. w weneckim Murano.

Murat Pasza - zob. Bem Jzef

Murzyn. Biay murzyn - zob. Biay. Darmo Murzyna bieli - przys. wg Biblii, Jeremiasz, 13,23: "Jeli moe odmieni Murzyn skr swoj albo pantera prgi swoje, i wy bdziecie dobrze czyni, nauczywszy si zego." Murzyn - przydomek Karola Marksa (uywany przez. przyjaci) z powodu jego ciemnej cery; por. Genera. Murzyn zrobi swoje, Murzyn moe odej - nm. der Mohr hat seine Arbeit getan; der Mohr kann gehen, ze sztuki Fiesco, 3, 4, F. Schillera.

Museo nazionale - w., 'muzeum narodowe', w Neapolu, utworzone pierw. z poczenia w 1738 zbiorw rodziny Famese z wykopaliskami Pompei i Herkulanum; od koca Xviii w. muzeum. Jeden z najbogatszych na wiecie zbiorw staro. dzie sztuki i kultury materialnej, zawierajcy m.in. dziay rzeby i paskorzeby, brzw, malowide ciennych, mozaik, papirusw, ceramiki. Pinakotek Muzeum przeniesiono do Museo di Capodimonte w Neapolu.

Musette - (wym. mzt) fr., dudy francuskie; taniec pasterski modny w Xviii w., z dugimi dwikami burdonowymi w basie, przejtymi z gry na musette. Bal musette - fr., bal a. zabawa taneczna przy dwikach harmonii, dawn. przy dwikach musette.

Musikalisches opfer - nm. 'ofiara muzyczna', cykliczny traktat-kompozycja BWV 1079 Jana Sebastiana Bacha na temat otrzymany od Fryderyka Ii Pruskiego w czasie wizyty Bacha w Poczdamie,jedno ze szczytowych osigni techniki kontrapunktowej Bacha. Kompozycja bardzo miaa, zapowiadajca modulowan chromatyczno pnych dzie Wagnera i utworw Xx w.

Muszka - may czarny plasterek wystrzyony z kitajki, przylepiany do damskich twarzy, zw. w Xvii-Xviii w., dla dodania wdziku i pikanterii a. ukrycia krostek lub pryszczy; krawat w ksztacie kokardki.

Muszkat - muszkatowiec, drzewo muszkatowe, muszkataowiec, rodzaj obejmujcy ok. stu gatunkw drzew strefy midzyzwrotnikowej, z ktrych najwaniejszym jest muszkatoowiec korzenny o nasieniu zw. macis a. kwiatem muszkatoowym, uywanym jako przyprawa do potraw, nalewek i likierw; muskat, odmiany winogron muskatowych produkowane g. w Grecji, Woszech, Hiszpanii, Francji i Jugosfawii; z pn. ac. muscur 'pimo'. Muszkatel - wino muszkatoowe, nazwa sodkich win deserowych w kolorach od zocistego do ciemnobursztynowego, o bukiecie kwiatowo-korzennym, zblionym w smaku i zapachu do winogron muskatowych, z ktrych si je produkuje; pelargonia.

Muszkiet - cika rczna bro palna piechoty, zapalana lontem, uywana w Xvi i Xvii w.; z fr. mousquet. Muszkieterowie - onierze oddziaw specjalnych fr. pieszej gwardii krlewskiej Xvii i Xviii w., synnych z brawury i elegancji; onierze uzbrojeni w muszkiety; z fr. l.poj. mousquetaire. Trzej muszkieterowie - zob. Trzy.

Musztuluk - zob. Munsztuuk.

Mulimowie - dawna nazwa Tatarw osiadych w Wielkim Ksistwie Litewskim; od arab. muslim 'muzumanin'; por. Lipkowie.

Muza - gr. Mousa, mit. gr. pierw. jedna muza, bogini opiekucza aojdw. Element pamici tkwicy prawdop. w nazwie muzy, by piewakom niezbdny (przed wynalezieniem i upowszechnieniem pisma) do wykonywania ich sztuki. Wezwanie do muzy na pocztku utworu naleao do najstarszych tradycji (co najmniej od Homera) gr. poezji. Dlatego te zapewne Mnemosyne 'pami, przypomnienie' staa si matk muz. Wyrany te ich zwizek ze rdami (zob. niej) pozwala przypuszcza, e muza moga by pierw. bstwem rdlanym. Z jednej muzy utworzy si (ju u Homera i u Hezjoda, ktrego dzieem s ich imiona i ich kanoniczna liczba - dziewi) chr dziewiciu sistr, crek Zeusa i Mnemosyne, biorcych udzia w ucztach bogw na Olimpie, a na ziemi przebywajcych w Pierii (na wsch. od Olimpu; std ich nazwa Pierydy), na beockim Helikonie (rdo Hippokrene) a. na Pamasie koo Delf (rdo kastalskie). Tu tacz i piewaj prowadzone przez Apollina Muzaget, gr. Mousagetes 'przewodnik muz'. Kto chce si z nimi zmierzy w zawodach muzycznych a. tanecznych, ten, jeli przegra, a przegra na pewno, bdzie srodze ukarany, tak jak syreny, ktre pozbawiono pierza, a. piewak Tamirys, ktry straci wzrok i gos. Muzy byy bstwami poezji, lit., muzyki i taca; potem take astronomii, filozofii i innych nauk. Dopiero w pnych czasach rzymskich przydzielono im poszczeglne dziedziny sztuk i nauk oraz wyposaono w odpowiednie atrybuty, zob.: Erato, Euterpe, Kaliope, Klio, Melpomene, Polihymnia, Talia, Terpsychora, Uranos (Urania); por. Aganippe; Kameny; Pierydy. Almanach Muz - zob. Almanach. Dziesita muza - film, kinematografia; przydomek poetki meksyk. Juany Ines de la Cruz, 1651-95, damy dworu, potem zakonnicy, autorki wierszy lirycznych, komedii i rozpraw teologicznych. Jedenasta muza - telewizja. Muza attycka - zob. Attyka. Muza pomsty i smutku - ros. Muza miesti i pieczali, obrazowa charakterystyka twrczoci poety ros. Nikoaja Niekrasowa, wzita z jego wiersza bez tytuu (1856): "Zamilknij, muzo pomsty i smutku!" Muza tejaska - przydomek Anakreona, gr. poety (Vi w. pne.) pochodzcego z Teos w Jonii (Azja Mn.). Muzy lubi piew urozmaicony - zob. Kameny. Podkasana muza - kabaret, operetka itp.

Sobie piewam a muzom - ac. sibi et Musis cano; nie dla ludzi; por. Muza, 1, Jana Kochanowskiego. W czasie wojny milcz muzy - ac. inter arma sifent vlusae, twrczo artystyczna schodzi wwczas na dalszy plan. Les muses galantes - opera baletowa (1745) J. J. Rousseau, filozofa i encyklopedysty. Muzy - balet (1666) J. B. Lully'ego. Terpsychora - opera (1734) G. F. Handla. Grupa muz - w gr. oryginale brz (Iii w. pne.), kopie w Rzymie i Stambule. Polihymnia - rzeba (1815) Canovy, Wiede, Hofburg. Parnas - obraz (1497) Mantegny, Pary, Luwr. Wiosna - obraz (ok. 1480) Botticellego, Florencja, Akademia Sztuki. Dziewi muz - obraz Tintoretta, Hampton Court. Euterpe - obraz Tiepola, Berlin, wasn. pryw.

Muzak - akompaniament muzyczny ycia we wspczesnym miecie, dobywajcy si z gonikw, radia, TV, tranzystorw, magnetofonw, gramofonw; to muz. audycji, programw radia, TV i filmw, syszane zazw. bez udziau wiadomoci; ang. skr. od mus(ican ac(companiment) 'akompaniament muz.'.

Muzeum - instytucja gromadzca zbiory rnych dziedzin sztuki, kultury, nauki, techniki; z ac. museum 'siedziba muz; akademia' od gr. mouseion 'witynia muz'; zob. Bargello; Borghese; Brera; British Museum; Drezno (Gal. Drezdeska); Ermita; Gliptoteka; Jardin des Plantes; Kunsthistorisches Museum; Luwr; Mauritshuis; Metropolitan Museum of Arts; Museo Nazionale; National Gallery; Oruejnaja Paata; Pinakoteka; Pitti; Prado; Rapperswil; Rijksmuseum; Smithsonian Institution; Tate; Tretiakow; Uffizi; Wiktoria (Victoria and Albert Museum). Galerie Akademii Weneckiej - zob. Akademia (Galerie). Goethe Nationalmuseum - zob. Weimar. Grunes Gewtilbe - zob. Zielony (Zielone sklepienie).

Musei e Gallerie Pontificie - zob. Lateran; Watykan. Muzeum Aleksandryjskie - W czasach antycznych wyraz muzeum mia inne ni dzi znaczenie: mogo to by miejsce kultu muz, z otarzem a. wityni, ale przewanie miao charakter lit. a. owiatowy; kada niemal szkoa moga nosi t nazw; istniao muzeum w Akademii Platona i w Liceum Arystotelesa. Przede wszystkim jednak muzeum oznaczao naukowy instytut badawczy. Najsawniejszym z nich byo Muzeum Aleksandryjskie; wanie jako jego nazwa sowo to przeszo do wikszoci jzykw europ. Zaoy je krl egip. Ptolemeusz I Soter na pocz. Iii w. pne., jednak rozwin je gwnie jego syn, Ptolemeusz Ii Filadelfos, przy pomocy dwch wielkich uczonych: filozofa Demetriusza z Faleronu i fizyka Stratona z Lampsakos. Miecio ono okoo setki badaczy ze wszystkich krajw rdziemnomorskich; na ich utrzymanie oyli szczodrze naprzd Ptolemeusze, a pniej cesarze rz. Czonkowie Muzeum prowadzili swoje badania w warunkach cakowitej swobody, a midzynarodowa atmosfera Aleksandrii pozwalaa im korzysta z prac poprzednikw nie tylko greckich, ale take egipskich i babiloskich. Tu po raz pierwszy stosowa zaczto badania kolektywne, organizowane bez dyrektyw polit. czy relig.; jedynym celem byo poszukiwanie prawdy. Zbiorow pami uczonych stanowia wspaniaa Biblioteka (zob.) Aleksandryjska. Do najwybitniejszych osigni dwu pierwszych stuleci istnienia Muzeum zaliczy mona prace Euklidesa, Apotoniusza z Pergi i Archimedesa (mat., fizyka); Eratostenesa z Cyreny i Hipparcha (astronomia); Hierofilosa z Chalkedonu i Erasistratosa z Keos (medycyna); Ktesibiosa z Aleksandrii i Filona z Bizancjum (mechanika). W pniejszych czasach zwizani byli z Muzeum take Ptolemeusz Klaudiusz (astronomia, mat.) i Galen (med.). Muzeum zostao zniszczone, prawdop. przez krlow Palmiry, Zenobi (zob.), w 270, ale jak si zdaje, czciowo zdolao podj na nowo dziaalno. Powstanie Biblioteki w Konstantynopolu cigno tam wielu uczonych, pragncych unikn sporw teologicznych Aleksandrii. Likwidacja Muzeum nastpia prawdop. ok. r. 400. Muzeum Czartoryskich - zbiory gromadzone od 2. po. Xviii w. przez rodzin Czartoryskich do 1831 w Domku Gotyckim i wityni Sybilli w Puawach. Po powstaniu wadze ros. skonfiskoway wikszo zbiorw. Cz ocala wywieziono do Parya, gdzie zostay znacznie wzbogacone. W 1876 umieszczono je w nowych budynkach przy ul. w. Jana w Krakowie; od 1950 Muzeum stao si oddziaem krakowskiego Muzeum Narodowego. Zawiera znaczne zbiory malastwa europ. Xiii-Xviii w., rzemiosa art., sztuki muzum., staro., grafiki itd. Muzeum Guggenheima - ang. Solomon R. Guggenheim Museum, muzeum sztuki nieprzedstawiajcej (nowoczesnej) miasta Nowy Jork (USA), mieszczce si w gmachu w ksztacie rotundy krytej szklan kopu, ze spiraln ramp wewntrzn, po ktrej chodz zwiedzajcy, zamwionym w 1943 przez S. Guggenheima, przemysowca i mecenasa sztuki, 1861-1949, u architekta F. L. Wrighta, ktry zbudowa Muzeum w 1957-59. Kolekcja liczy dzi przeszo 3000 awangardowych (g. abstrakcyjnych) obrazw i rzeb plastykw Xx w.

Muzeum im. Przypkowskich - zob. Jdrzejw (muzeum gnomoniczne). Muzeum Kapitoliskie - zob. Kapitol. Muzeum Kopernika - zob. Frombork. Muzeum Krnickie - zob. Kmik. Muzeum Narodowe - zob. Warszawa. Muzeum Romantyzmu - zob. Opinogra. Muzeum Henryka Sienkiewicza - zob. Oblgorek. Muzeum Sztuki Wspczesnej - ang. Museum of Modern Art, w Nowym Jorku (USA), za. w 1929, jeden z najbogatszych zbiorw sztuki wspczesnej (od koca Xix w.) na wiecie; obejmuje: malarstwo, (foto)grafik, film(otek), architektur i rysunek archit.; rozlega dziaalno wydawnicza i popularyzatorska (wystawy czasowe i objazdowe). Muzeum Sztuk Plastycznych im. A. Puszkina - ros. Muzjej izobrazitielnych iskusstw imieni A. S. Puszkina, w Moskwie, najwiksze (po Ermitau) muzeum sztuki plastycznej w ZSRR, wyrose z Gabinetu Sztuki (po. Xix w.) przy uniwersytecie moskiewskim. Zbiory obejmuj sztuk staro., malarstwo w., hiszp., hol., flam., fr. (m.in. impresjonici), rysunki i gratik, gabinet numizmatyczny i in. Muzeum Karola Szymanowskiego - zob. Atma. Muzeum w acucie - zob. acut. Muzeum w Owicimiu - zob. Owicim. Muzeum zamkowe - zob. Malbork.

Muzuman - dawn. muzumanin, mahometanin, wyznawca islamu; w gwarze obozowej 2. wojny wiat. - czowiek uwiziony w hitlerowskim obozie koncentracyjnym, wycieezony, zaamany psychicznie, pozbawiony instynktu yciowego, chci i nadziei przetrwania; z pers. musliman od arab. muslim 'muzumanin' od aslama 'podda si (woli boej)'.

Muzyka - zob. Do, re, mi... Kocia muzyka - omoty, gwizdy, wrzawa, zgiek, kakofonia jako wyraz niezadowolenia wyraony wobec (a. w pobliu) osoby bdcej jego przyczyn.

Muzykanci miasta Bremy - nm. Die Bremer Stadtmusikanten, bajka braci Jacoba i Wilhelma Grimmw o 4 zwierztach domowych: ole, psie, kocie i kogucie zob. Zwierzta (w chacie zbjeckiej). Muzyka sfer - zob. Sfera (Harmonia sfer). Muzyka na wodzie - ang. Water Music, suita z 25 rnych utworw na orkiestr (arie, tace, melodie lud., adagia) G. F. Handla (1740). Wg tradycji Handel samowolnie opuci stanowisko kapelmistrza na dworze elektora hanowerskiego dla kuszcych perspektyw kariery w Londynie. Ku przeraeniu kompozytorajego dawny pan, elektor Hanoweru, zosta krlem Anglii, Jerzym I, a zatem znw jego wadc. Aby umierzy gniew krla i uzyska przebaczenie, Handel napisa te utwory i da je do zagrania orkiestrze w czasie przejadki krla po Tamizie. Krl zachwyci si muzyk i przebaczy winowajcy. Muzyka przyszoci - nm. Zukunftmusik, okrelenie charakteryzujce w po. XIX w. kierunek w muzyce reprezentowany przez Wagnera, oparte na jego pracy Das Kunstwerk der Zukunft nm., 'Dzieo sztuki przyszoci', 1850; przen. o sprawach, o ktrych jeszcze niepora myle, ktrymi zajmiemy si w przyszoci. Muzyka sztucznych ogni - ang. Firework Music, suita na orkiestr dt (1749) G. F. Handla, skadajca si z rnych utworw (uwertura, bourree, menuety); jedna z najpopulamiejszych i najpikniejszych kompozycji Handla, napisana dla uczczenia pokoju w Akwizgranie, ktry zakoczy austriack wojn sukcesyjn. Ojciec muzykw - zob. Jubal.

Mycka - piuska, maa, paska okrga czapeczka bez daszka, przylegajca do gowy; od XVI w. nakrycie gowy osb duchownych; z nm. Mutze 'czapka'; por. Jarmuka.

Mydlarz - czowiek trudnicy si wyrobem, produkcj myda, handlujcy mydem; w gwarze artystw koca XIX i pocz. XX w. - filister, drobnomieszczanin, kotun. Mydlarstwo - Produkcja myda zarwno do mycia, jak i do prania, powstaa dopiero w IV w. ne. Poprzednio uywano do mycia pewnych gatunkw ziemi a. soli, a do prania sody. W gwarze art. koca XIX i pocz. XX w. filisterstwo, drobnomieszczastwo, kotuneria.

My fair lady - zob. Pigmalion.

Mykeny - ac. Mycenae, gr. Mykenai, jeden z najstarszych grodw w pn. Argolidzie na Peloponezie, pooony na obronnym wzgrzu, w 2. po. II tysiclecia pne. orodek kultury zwanej mykesk; wg tradycji zaoony przez Perseusza, ktrego potomkom, Perseidom, odebrali wadz Pelopidzi (zob. Pelops). Za ich panowania nastpi mia rozkwit miasta, zw. w czasach Agamemnona, ktry by zapewne postaci historyczn. Pauzaniasz w II w. ne. widzia jeszcze potne ruiny Myken. H. Schliemann odkry w 1874-76 akropolis, tzw. mury cyklopie, Lwi Bram (zob. Lew), tzw. skarbiec Atrensza (zob. Agamemnon), grobowce kopuowe i szybowe. Potwierdzio si okrelenie Myken przez Homera jako miasta "obfitujcego w zoto": Schliemann odnalaz przy 17 zwokach 13,5 kg szlachetnych metali, g. zota; zob. Egeusz (Kultura egejska). Umare miasto - w. La citta morta, tragedia proz (Pary 1898, z Sar Bernhardt) Gabriela d'Annunzio; pod wpywem wykopalisk mykeskiech.

Mylius-Erichsen Ludvig - 1872-1907, duski badacz Grenlandii. W 1902-04 kierowa wypraw zw. "literack", majc na celu studia jzykw, obyczajw i tradycji Eskimosw. W nastpnej wyprawie, dla zbadania zachodniej linii brzegowej Grenlandii, odbytej w 1906-07 w 2 grupach trzyosobowych, grupa Johana Petera Kocha zbadaa Ziemi Peary'ego i powrcia na statek wyprawy, "Danmark", natomiast grupa Myliusa-Erichsena, z topografem Hog Hagenem i Eskimosem Jorgenem Bronlundem, zgina z godu, zimna i wycieczenia, stwierdziwszy jednak uprzednio, e Grenlandia jest wysp. Zorganizowana w 1909 wyprawa odnalaza, po przeszo dwuletnich poszukiwaniach, lady zaginionych i notatki Myliusa-Erichsena.

Myriokefalon - miasto we Frygii w Azji Mniejszej, pod ktrym w 1176 sutan tur. Kyycz Arsan II odnis decydujce zwycistwo nad wojskami cesarza bizantyjskiego Manuela I Komnenosa, ktre pozbawio Bizancjum nadziei na wyparcie Seldukw z Azji Mn. Nastpi po nim szybki upadek cesarstwa.

Myrmidonowie - mit. gr. mieszkacy pd. Tesalii. Brali udzia pod wodz Achillesa w wyprawie trojaskiej, na ktrej odznaczyli si brutalnoci, okruciestwem i pocigiem do grabiey. Byli pierwotnie mrwkami, ktre Zeus uczowieczy dla zaludnienia wyspy Eginy; przen. ludzie nieokrzesani, brutalni a. dokuczliwi, zw. zatrudnieni po to, aby uprzykrza ycie innym; druyna stronnikw, wykonujcych wszystkie rozkazy bez skrupuw; zob. te Ajakos.

Mysz. Biae myszki (widzie) - mie urojenia, omamy, halucynacje wskutek naduycia alkoholu. Gra porodzia mysz - zob. Gra. Mysia Wiea - zob. Kruszwica; Popiel; por. Hatto. Mysi ogonek - dziewezcy, b. cienki warkoczyk a. pczek wosw. Myszka - znami na skrze w postaci ciemnej plamy. Myszki w gowie (mie) - by sabym na umyle, niespena rozumu, zbzikowanym, bez pitej klepki. Jak mysz kocielna biedny - bardzo biedny, goy jak wity turecki. Jak mysz pod miot siedzie - cicho, bez ruchu, aby nie zdradzi swej obecnoci. Myszy tacyj, gdy kota w domu nie czuj - fr. absent le chat, les souris dansent. Jak ruda mysz a. jak mysz w poogu spoci si - bardzo si spoci. Trci (tj. pachn) myszk - by starowieckim, przestarzaym, niemodnym. Myszeis - Myszeidos, Myszeida, poemat heroikomiczny (1775) Ignacego Krasickiego, pierwszy wikszy utwr poetycki autora, dzieje walki myszy z kotami poczone z kronikarskim podaniem o krlu Popielu zjedzonym przez myszy, satyra na Kronik Wincentego Kadubka i na obyczaje wspczesnych, por. Batrachomyomachia. Myszka Miki - ang. Mickey Mouse,jedna z najsynniejszych i najpopulamiejszych postaci Walta Disneya, bohaterka serii jego filmw rysunkowych, w ktrej Steamboat Willie ang., 'Parowiec Willie', z 1928 by pierwszym dwikowym filmem rysunkowym; zob. Pies (Pluto).

Ksi Myszkin Lew Nikoajewicz - bohater tytuowy powieci (1868-69) Idiota Fiodora Dostojewskiego. Autor zamierza go ukaza jako czowieka idealnie pozytywnego, o naturze cakowicie piknej. Po modoci spdzonej w sanatorium szwajcarskim wchodzi w ycie nie znajc go zupenie, rozporzdzajc jednak inteligencj serca, dobroci, czystoci, intuicj, przede wszystkim za darem wspczucia, najwyszym, "jedynym prawem egzystencji ludzkiej". Nie pociesza ono jednak nikogo, przeciwnie, budzi wok niego do dziaania demony zniszczenia: Natasza ginie, Rogozin staje

si morderc, Aglaja pozostaje z nieuleczaln ran duszy, a Myszkin, w rosyjski wity, ktry nikogo nie umia zbawi, zapada w stan otpienia, w "idiotyzm". Idiota - film (1946) Georgesa Lampina z Gerardem Philipe w roli Myszkina. Film (1951) Akiry Kurosawy z Tosiro Mifune w roli tyt.; akcja dzieje si we wspczesnej Japonii.

Myl. Bi si z mylami - deliberowa, zastanawia si, waha, nie mc si zdecydowa. Czyme wicjestem? Rzecz mylc; ale co to jest? Jest to rzecz, ktra wtpi, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce, a take wyobraa sobie i czuje - z Medytacji o pierwszej filozofii, 1, Kartezjusza (Rene Descartes). Kosmate (kudate) myli - nieprzyzwoite. Myl i motem - ac. Mente et malleo, dewiza geologw i archeologw. Myl ca nie paci - nm. Gedanken sind zollfrei, motto z Von weltlicher Obrigkeit (1523) Marcina Lutra. Myl, wic jestem - ac. cogito, ergo sum; fr. je pense, donc je suis z Zasad filozofii, 1,7, Kartezjusza (Rene Descartes). Zote myli - zob. Zoty. Myliciel - fr. Le penseur, synna rzeba (1878-80) Auguste Rodina, Pary, Muse Rodin; Nowy Jork, Met. Mus. of Art; posta zatopionego w mylach, siedzcego mczyzny, w zamierzeniu pierw. cz portalu kompozycji Wrota Piekie wg Boskiej Komedii Dantego. Myli - utwr na fortepian (1933-34) Prokofiewa.

Myliwy - dawny przymiotnik: 'bystry, umiejcy myle', pniej tylko: 'lubicy polowanie', wreszcie rzeczownik: owca. Kto myliwy - do trby, nabony - do ksigi, gospodarz-do minucji, gach zawsze do wstgi - dawne przys; minucje-'kalendarz z przepowiedniami'. Myliwiec - G.A. Brgera; zob. Strzelec (potpiony). Myliwi na niegu - obraz ( 1565) Pietera Bruegela St., Wiede, Kunsthist. Mus. Kantata myliwska - nr 208 ( Was mir behagt; 1716) J.S. Bacha.

To byt na wiecie, byt nieporwnany, By jednym z cechu Diany, I jeeli nie myliwy, To nie jest ywot na wiecie szczliwy. W. Kochowski, Mylistwo, 13-16.

Myto - w dawnej Polsce - opata za przewozy od konia a. wozu, za przejazd mostem, brodem, grobl, przez rogatk, co bez wzgldu na przewoony adunek (w odrnieniu od ca waciwego, opaty od towaru) pobierane przez mytnikw; pniej ju tylko rogatkowe; z nm. Mauf 'rogatka; co'. Za twoje myto jeszcze ci obito - przys., wypenienie obowizku, postpowanie zgodne z przepisami narazio na przykroci.

Na barykady, ludu roboczy - popularna pie rewolucyjna z koca XIX w.; autor tekstu i melodii nieznany. Na barykady, ludu roboczy, czerwony sztandar do gry wznie! miao do boju wyt swe rami, bo na ci czeka zwycistwa cze. Moty w do! kujmy bro! miotnie stal czerwone iskry w dal. 1-8.

Nabot - zob. Wino (Winnica Nabota).

Nabu - mit. babil. syn Marduka, m bogini rozumu Taszmetum, wynalazca tabliczki glinianej i pisma, notujcy losy wiata i ludzi, bg pisarzy, szczeglnie czczony w okresie nowobabiloskim (1. po. I tysiclecia pne.). Orodkiem jego kultu byo miasto Barsip, dzi Birs Nimrud w Iraku, i jego witynia - Ezida, ze stojc obok wie-zikkuratem - Euriminanki.

Nabuchodonozor - waciwiej Nabokadnezar II, Nabukuduriusur, krl Babilonii od ok. 605 do 562 pne. W 605 pokona w bitwie pod Karkemisz wojska faraona Necho II, w rezultacie szeregu wypraw wojennych opanowa Syri i Fenicj z wyjtkiem Tyru, ktrego nie mg zdoby przez 13 lat

oblenia. Wg Biblii krl Judy Joakim wywoa powstanie zdawione przez Nabuchodonozora, ktry po obleniu zdobyt Jerozolim w 597, uprowadzi do Babilonu modego krla i wielu potomkw znakomitych rodw, osadzajc na tronie Judei Zedekiasza. Po nowym powstaniu i dugim obleniu Jerozolima zostaa w 586 zdobyta i obrcona w ruin, a krl i mieszkacy, prcz chopw, wywiezieni do Babilonu (zob.). Nabuchodonozor by wielkim budowniczym, znacznie rozbudowa Babilon, otoczy potrjnymi murami, wznis paace, witynie, sawn bram Isztar i "wit drog" dla procesji rel., czynic ze stolicy najwiksze miasto wczesnego wiata. Pastwo nowobabiloskie osigno szczyt rozwoju zajego panowania, ale ju za jego nastpcy, Nabonida, upado, zdobyte przez Cyrusa II, krla Persw. Krl zwierzciem - Biblia, Daniel, 4,29-33, przytacza legend, wg ktrej krl spacerowa pewnego dnia po swym paacu, mwic: "Czy to nie jest w wielki Babilon, ktry zbudowaem (...) dziki potdze mojej i dla uwietnienia mojej wspaniaoci? Teje godziny (...) wypdzony zosta spord ludzi, jada traw jak bydo (...) jego wosy urosy jak u orw pierze, a paznokcie jak u ptakw pazury"; jest to prawdop. aluzja do jego odwrcenia si od spraw publ., ktre trwao 4 lata. Niewola babiloska - zob. Babilon. Sen Nabuchodonozora o posgu - zob. Daniel (Posg). Sydrach, Misach i Abdenago - zob. Nabuchodonozor, w. Nabucco, opera (Mediolan 1842; Lww 1850, wersja nm.) Giuseppe Verdiego; libretto: Temistocle Solera.

Nachtstcke - cykl czterech nokturnw opus 23 (1839) Roberta Schumanna; muzyka romantyczna o charakterze programowym.

Na - licie i odygi rolin okopowych. Jaka ma, taka na - zob. Matka.

Nadczowiek - nm. bermensch, u Friedricha Nietzschego (Tako rzecze Zaratustra; 1883-91, wyd. pol. 1905) wyszy, idealny stopie rozwoju czowieka, ktry tak ze swego obecnego wyronie jak czowiek ze zwierzcia: "Czyme jest mapa dla czowieka? Pomiewiskiem albo bolesnym wstydem. Tym samym wanie bd ludzie dla nadczowieka"; pot. istota ludzka potna i bezwzgldna, dla ktrej to tylko jest dobre, czego ona chce, ktra bezapelacyjnie zmiata ze swej drogi wszystko, co jej si przeciwstawia.

Hitlerowcy uyli tej idei dla poparcia swych pogldw o wyszoci rasowej germaskiej "blond bestii", "narodu panw"; por. Superman.

Nad piknym, modrym Dunajem - nm. An der schnen blauen Donau, jeden z najpopularniejszych walcw wiedeskich, pierwszy piewany walc (opus 314; 1867 r.) Johanna Straussa syna; przymiotnik modry przyj naley jako poetyck a. patriotyczn licencj zamiast bury; tekst wg wiersza An der Donau Karola Becka, 1817-70. Le Beau Danube - fr., 'Nad piknym Dunajem', balet komiczny w I akcie (Monte Carlo 1933), libretto i choreografia: Leonid Miasin; muz.: Johann Strauss syn.

Nadziak - rodzaj czekana (zob.), uywany w XV-XVIII w. motek bojowy do rozbijania zbroi przeciwnika, osadzony na dugim drzewcu, zakoczony z jednej strony ostrym, nieco pochyym kolcem a. grotem; z tur. nadak.

Nadzieja - zob. Aleksander Wielki (Nadzieja). By przy nadziei - dawn. o kobietach - by w ciy. Nadzieja matk gupich - przys. Niech ywi nie trac nadziei - przys., z wiersza Testament mj, 25, J. Sowackiego. Nie porzucaj nadzieje8 Jako si kolwiek dzieje - z Pieni II, 9, 1-2, Jana Kochanowskiego. Porzucie wszelk nadziej, wy, ktrzy (tu) wchodzicie - w. Lasciate ogni speranza, voi ch'entrate, napis nad bram piekiei w Boskiej Komedii, Pieko, 3, 9, Dantego. Puszka Pandory - zob. Puszka. Wiara, Nadzieja, Mio - zob. Wiara.

Nagana - w dawnym prawie polskim: Nagana sdziego w XIV i XV w. g. w Maopolsce - pozwanie sdziego o niesprawiedliwy wyrok, rodzaj apelacji, odwoanie si do wyszej instancji, do krla. Nagana szlachectwa - zw. w XIV i XV w. - zarzut, e czyje szlachectwo

jest faszywe, pozew o uzurpacj praw szlacheckich, ktrego skutkiem bywa proces. Naganiany musia swoje szlachectwo "oczyci", stawiajc wiadkw. W sprzyjajcych okolicznociach mieszczanin mg, dziki naganie, procesowi i wiarygodnym wiadkom, wstpi w szeregi szlachty.

Naganka - w czasie polowa pdzonych - napdzanie zwierzyny pod strzay myliwych stojcych na stanowiskach; zesp nie uzbrojonych ludzi, posuwajcych si tyralier, zazw. z psami, i wypaszajcych zwierzyn, czsto przy pomocy koatek, na lini myliwych; przen. nagonka, zorganizowany, koncentryczny ogie niesusznych zarzutw, niesprawiedliwej krytyki, kierowany przeciw jednostce a. instytucji.

Nagasaki - miasto i port w zach. czci wyspy Kiusiu (Japonia), drugie miasto w dziejach (por. Hirosima), przeciw ktremu uyto bomby jdrowej: 9 VIII 1945 lotnictwo amer. zrzucio na miasto bomb jdrow, ktra zabia a. rania ok. 75000 osb i zburzya niemal poow miasta. Dzi cakowicie odbudowane. W porcie Nagasaki Japoczycy zaczli handlowa z Europejczykami, naprzd z Portugalczykami i Hiszpanami, a od 1560 z Holendrami; w 1854 otwarto go dla Stanw Zjedn., a w 1858 dla pozostaych krajw.

Nagi. A byli oboje nadzy, to jest Adam i ona jego, a nie wstydzili si z Biblii, Gen., 2, 25. Cieszy si jak nagi w pokrzywach - uy jak nagi w cierniach, przys. In puris naturalibus - ac., 'w stanie cakowicie naturalnym', nago. Krl jest nagi - zob. Cesarz (Nowe szaty...). Naga dusza - termin uywany w lit. okresu modernizmu, zw. przez Przybyszewskiego, na oznaczenie ycia duszy we wszystkich jej przejawach, niezalenie od tego, 'czy s dobre lub ze, brzydkie lub pikne, cnotliwe czy zbrodnicze, harmonijne czy rozpasane; objawieniem takiej duszy jest, wg modernistw, Sztuka. Naga prawda - ac. nuda veritas (wg Pieni 1, 24, 9, Horacego), czysta, nie zafaszowana, niczym nie ozdobiona rzeczywisto. Bajka gosi, e Prawda i Fasz poszy si kpa; Fasz pierwszy wyszed z wody, ustroi si w szaty Prawdy i poszed midzy ludzi; Prawda, nie chcc przybra stroju Faszu, posza w wiat nago. Naga szabla - bez pochwy.

Nagie drzewo - bezlistne.

Nagolennik - ozdoba z brzu noszona na goleniach w caej epoce brzu 1700-1100 pne. i pocztkach okresu elaza; nagolennica, nagolenica, cz zbroi osaniajca gole; ochraniacz goleni w niektrych grach, jak pika nona, rugby, hokej itp.

Nagrobek Couperina - fr. Le Tombeau de Couperin, populama suita fort. (1917) Maurice Ravela zoona z 6 czci, napisana dla uczczenia wielkiego klawesynisty fr., "hod zoony w istocie raczej muzyce XVIII-wiecznej ni samemu Couperinowi" (Ravel), podejmujca tradycj XVII- i XVIII-wiecznych "tombeaux", kompozycji powicanych pamici zmarych twrcw.

Nahaj(ka) - nazwa rzemiennych bizunw (zob.) z byczej skry, ktrymi siekli swoje konie nohajscy Tatarzy, a ktre przeszy od nich na Ru; od tatar. Nogaj; zob. Nohajcy.

Nain rouge - zob. Czerwony (karzeek).

Najady - mit. gr. nimfy, boginki rde, jezior i rzek; z gr. l.poj. natas dpn. naikdos.

Najtyczanka - nejtyczanka, w Polsce XIX w. -czterokoowy pojazd wyszy z tyu, z pudem wyplatanym, niekiedy zaopatrzony w bud i w resory; z Neu-Titschein, nm. nazwy czes. miasta Novy Jiin.

Naksos - najwiksza wyspa w archipelagu Cyklad na M. Egejskim, w staro. zamieszkaa kolejno przez Karw, Kreteczykw i Jonw (z Attyki), synna z uprawy wina i kultu Dionizosa. Wg mitu gr. ulubiona wyspa tego boga, ktry tam odnalaz, pocieszy i polubi Ariadn porzucon przez Tezeusza.

Naksz-e Rostam - dolina w Iranie w pobliu ruin staroytnej Parsy (Persepolis), na pn.-wsch. od Szirazu. Zachowane w urwisku skalnym groby krlw dynastii Achemenidw (zob.): Dariusza I i II, Kserksesa I i

Artakserksesa. U podna skay osiem reliefw figuralnych upamitniajcych m.in. triumf Szapura I z dynastii Sassanidw nad cesarzem rz. Walerianem, ktrego wzi w 260 ne. do niewoli.

Nalewajko Semen - XVI w., ataman kozacki z rodziny rzemielniczej z Husiatyna; suy u wojewody kijowskiego Konstantego Ostrogskiego; na subie cesarza Rudolfa II walczy z Turkami na Wooszczynie. W 1595 wraz z Archorym obod i Sawu rozpocz powstanie kozackie przeciw Rzplitej, ktre ogamo niemal ca Ukrain i Biaoru. Zdobyte zostay Suck, Bobrujsk i Mohylw. Ruszyli do powstania take chopi i mieszczanie. Jednake za organizacja i konflikty wewn. osabiiy powstanie. Pod Ostrym Kamieniem 3 IV 1596 Stefan kiewski rozbi wojska powstacze; Kozacy przyjli warunki kiewskiego i wydali przywdcw w rce polskie; Polacy zamali warunki kapitulacji: mimo obietnic obz jeniecki zaatakowano, jecw rozsiekano, a Nalewajk cito w Warszawie 11 IV 1597.

Nalewka - dawn. maa konewka do polewania rk przy myciu przed jedzeniem i po jedzeniu (byy one niekiedy kosztowne, z krysztau grskiego, srebra, artystycznie wykonane); napj, zwykle ze wieych a. suszonych owocw, jak winie, liwki, tarnina, czarne porzeczki, orzechy itd., zalanych spirytusem i wdk; tynktura, lek z zi, lici, korzeni a. organw zwierzcych zalanych winem, spirytusem, rzadziej wod.

Nalewki - (do XVII w. Na Nalewkach) nazwa ulicy w pn. czci Warszawy, pochodzca od naczy zwanych nalewkami, ktrymi mieszkacy czerpali wod z otwartych cystern, skrzy wodnych, wodozbiorw, poczonych zakopanymi w ziemi rurami z Nowym Miastem. Ulica ta na planie z 1667 jest "drog poprzeczn, mimo cekhauz i koci w. Trjcy, podle wau i przez wa a ku folwarkom kapitulnym"; od 1825 przeznaczona dla ludnoci yd., przed 2. wojn wiat. ulica handlowa zamieszkaa gwnie przez ydw.

Naliboki - miejscowo w obwodzie miskim, w Biaorus. SRR; od 1555 do pocz. XIX w. dobra radziwiowskie, od 1793 pod zaborem ros., w 1919-39 naleay do Polski. Przed 1727 Anna z Sanguszkw Radziwiowa zaoya tu hut szka, jedn z najdawniejszych manufaktur polskich, gdzie w XVIII w. produkowano szka ozdobne, zw. wieczniki i kielichy zdobione szlifem, a pod koniec serwisy stoowe; zob. te Szko (polskie).

Nalidamajanti - sanskr. Nalopachiana 'Historia Nala', synna ba epicka w 3. ksidze Mahabharaty (zob.). Ukrywajcych si w lasach Panduidw

odwiedza mdrzec Brihadaszwa, ktry aby pocieszy Judistir skarzcego si na smutny swj (i swoich braci) los, opowiada mu podnios histori o krlu Niszady, Nalu, i jego ukochanej Damajanti. Dziki czarom zakochuje si ona w Nalu nie widzc go jeszcze, ale bogowie pragn jej dla siebie; niczego nie przeczuwajcy Nal staje si ich wysannikiem i rzecznikiem; ona jednak owiadcza, e polubi tylko Nala. Wtedy bogowie staj przed ni w postaci Nala, a Damajanti musi wybiera midzy prawdziwym a faszywym Nalem i wybiera bezbdnie; bogowie obsypuj Nala magicznymi darami, po czym nastpuje wesele. Jednak demona Kalisa zoci ten obrt sprawy, zamieszkuje wic w duszy Nala i nakania go do hazardu; Nal przegrywa cae krlestwo; dopiero gdy ma postawi w zakad Damajanti, rzuca gr i bez grosza odchodzi z ni w las. Tam, jednak, nadal podegany przez Kalisa, porzuca j i zostaje wonic krla Rituparnasa. Damajanti dostaje si na dwr swej ciotki i tam na nowo ogasza konkurs na ma, aby zwabi Nala, ktry rzeczywicie przyjeda i wygrywa na powrt swoje krlestwo w koci. Mio i wierno maeska triumfuje. Spord opowiada epickich Mahabharaty Nalopachiana jest jedn z najbardziej znanych i cenionych nie tylko w Indiach, ale take w Europie. Wydana po raz pierwszy w tekcie sanskr. i t. ac. Franza Boppa w 1819, przeoona zostaa na wikszo jz. europejskich; t. pol. Antoniego Langego w 1906.

Nalustek - w wozie drabiniastym-elazny (lub z wikliny a. postronka) uchwyt, k, zawieszony na luni i konicy, do podtrzymania drabiny.

Namaszczenie - posmarowanie, natarcie czym tustym; obrzd liturgiczny namazywania skry ludzkiej a. przedmiotw kultu powiconym olejem (zob. Krzymo) jako znak aski nadprzyrodzonej a. nadania godnoci; na staro. Bliskim Wschodzie magiczny obyczaj, ktry przeszedt przez litutgi yd. do chrzecijastwa; przen. w wyraeniu z namaszczeniem - podniole, uroczycie, z przesadn powag. Ostatnie namaszczenie - w niektrych religiach chrzec. - namaszczenie olejem ciko chorych a. bdcych w obliczu mierci, ac. in articulo mortis, zaliczane do sakramentw.

Namaz - zob. Salat.

Namiot. Namiot polski - hist. organizacja emigracji polskiej we Francji za. po powstaniu 1831 przez zwolennikw karbonariuszy (wglarzy). Namioty Kedaru - Wg Biblii, Gen., 25,13, Kedar by synem Ismaela; uwaano go tradycyjnie za protoplast Beduinw; czarne namioty Kedaru, tj.

koczowniczych Arabw, Kedareezykw, wspomniane s w Pieni nad Pieniami, 1,4: "Czarna jestem, lecz pikna (...) jak namioty Kedaru", oraz w Psalmie 119,5: "Biada mi (...) e mieszkam w namiotach Kedaru", zszytych z czamych kozich skr; przen. kraj barbarzycw; przen. ziemski pad, doczesny wiat. Rozbi gdzie swoje namioty - art. zamieszka gdzie, osiedli si, zakwaterowa.

Namiotka - namitka, rodzaj zawoju, chusta z biaego, cienkiego ptna, zazw. wyszywana, nakrycie gowy matek, g. na wsi ukr. i biaoruskiej.

Namo - Naimon, Naimes, ksi Bawarii, jeden z 12 paladynw Karola Wielkiego w rdw. poematach epickich, wystpuje zwykle jako sdziwy i mdry doradca cesarza, a przy tym siacz i bohater.

Nana - bohaterka tytuowa 9. powieci (1877-79) z cyklu Rougon-Macquartw Emila Zoli; crka praczki, debiutuje w mamej operetce Blond Wenus, jest bez talentu, bez gosu, ale o wspaniaej, seksownej urodzie, budzcej nieodparte podanie. Nie kochana i niekochajca nikogo, wykonuje swj zawd kurtyzany, niszczc kadego mczyzn, ktry si z ni zwie. Zola czyni z niej symbol luksusu, zepsucia i zgnilizny Drugiego Cesarstwa, "ziemsk Wenus", orchide rozkwitajc w gnojwce, besti poerajc dusze i reputacje sam tylko moc swej pci, dziewczyn z nizin cigajc swe ofiary z wyszych sfer w cuchnce boto. Jej okropna mier zbiega si z kocem epoki, z ostatnimi chwilami Drugicgo Cesarstwa: wojna 1870, wojsko idzie "na Berlin!" Nana - obraz (1877) Edouarda Maneta, Hamburg, Kunsthalle; portret kokoty Henriette Hauser (Cytrynki). Film (1926) Jeana Renoira, adaptacja: Lestringuez; w g. roli Catherine Hessling. Film (1955) Christian-Jaque'a, w g. roli Martine Carol.

Na nezabudesz - na zapamitanie, kosztowne prezenty, wrczane przez zamon szlacht i magnatw gociom w dawnej Polsce wg zwyczaju, ktry w XVIII w. nabra cech absurdalnej wrcz rozrzutnoci. Ofiarowywano sobie tabakierki, zegarki, piercienie, drogie kamienie, futra, kosztowne meble, konie, powozy itd.

Nanna - (1) Enzu, sumeryjski bg ksiyca, bstwo astralne, syn boga

atmosfery Enlila ('pan powietrza') i Ninlil, jego maonki, ktry polubi Ningal i mia z ni syna Utu, boga soca.

Nanna - (2) mit. skand. maonka Baldura (zob. Azowie), ktra gdy lepy bg Hdur zabi jej maonka, rzucia si na stos pogrzebowy i spona wraz ze szcztkami Baldura.

Nansen Fridtjf - 1861-1930, norweski badacz polarny, oceanograf, dziaacz spo., pisarz, przyrodnik; w 1888 dokona w grupie 5-osobowej, m.in. z O. Sverdrupem, pamitnej pierwszej podry w poprzek Grenlandii na nartach. Wyprawa przekonaa si, e caa wyspa jest pod pokryw lodow. Powziwszy zdumiewajcy, oglnie wyszydzony plan dotarcia do Bieguna Pn. na dryfujcym lodzie, opuci w 1893 Norwegi na skonstruowanym wedug jego planw statku "Fram" z 13-osobow zaog pod dowdztwem O. Sverdrupa, ktry doprowadzi statek do 8557' szer. pn., a pniej, w 1896, powrci do Norwegii. Nansen wraz z Hjalmarem Johansenem jednak, po 16 miesicach dryfu, opuci statek z psami, saniami i kajakami, aby dotrze do Bieguna. Stan lodw zmusi ich do powrotu po osigniciu 8614' szer. pn., najbardziej wysunitego na pn. punktu, do ktrego dotar w owym czasie czowiek. Zimowali na Ziemi Franciszka Jzefa w swym namiocie, ywic si upolowanymi niedwiedziami. 17 VI 1896 na przyldku Flora, gdzie owili ryby, usyszeli szczekanie psw, po czym zobaczyli czowieka, ktry podszed do nich i podobnie jak Stanley do Livingstone'a (zob.) przed 25 laty, powiedzia: "Rad jestem, e panw widz..." By to Frederick G. Jackson z ekspedycji bryt., ktra zabraa podrnikw do Vardo w pn. Norwegii, dokd w 8 dni pniej zawin Sverdrup na "Framie". Cho ani Nansen, ani jego statek nie dotarli do Bieguna, wyprawa dostarczya bezcennych informacji o M. Arktycznym i daa Nansenowi wiatow saw. Jego kariera ma stanu datuje si od 1905, kiedy przyczyni si do pokojowego oddzielenia Szwecji i Norwegii; zosta te pierwszym posem norweskim w Brytanii 1906-08. W czasie I. wojny wiat. i pniej zajl si cakowicie prac spo.; zasyn w akcji pomocy dla ofiar godu w Rosji i repatriacji jecw wojennych. W 1921, mianowany pierwszym Wysokim Komisarzem Ligi Narodw do Spraw Uchodcw, kierowa jej akcjami humanitarnymi. W 1922 dosta pokojow Nagrod Nobla, ktr przeznaczy na zaoenie w Rosji dwu dowiadczalnych stacji rolniczych i na pomoc dla uchodcw greckich. Akademia Nauk ZSRR powoala go na swego czonka; Liga Narodw uczcia go w 1931 utworzeniem Midzynar. Biura do Spraw Uchodcw im. Nansena, ktre w 1938 otrzymao Nagrod Nobla. Kilka jego ksiek przetumaczono i wydano w Polsce. Gra Nansena - szczyt w Grach Krlowej Maud w Antarktydzie Zach. Paszport nansenowski - pot. dowd tosamoci wydawany przez pastwa, pocztkowo uciekinierom ros., a pniej innym bezpastwowcom, zastpujcy paszport a. dokument podry. Wprowadzony w 1922 z inicjatywy Nansena.

Nanuk Eskimos - tytu ang. Nanook of the North 'Nanuk z Pnocy', film dokumentalny (1922) Roberta Flaherty o Eskimosach; jedno z pierwszych i waniejszych dzie ojca filmu dokumentalnego; zrealizowana za krgiem polarnym poetycka i dramatyczna opowie o yciu dzielnego Eskimosa, owcy morsw i fok.

Na odlew - o uderzeniu, ciosie rk, kijem, szabl itd. - praw rk od lewej strony (odpowiednik praworcznego bekhendu w tenisie); por. Maka.

Na onej grze jad onierze - popularna dialogowa piosenka lud. Na onej grze jad onierze. Puk, puk, w okieneczko, wsta, wsta, panieneczko, koniom wody da. 1-4.

Napierski - zob. Kostka Napierski.

Napiernik - dawn. cz zbroi pytowej osaniajca pier; dawn. ozdoba noszona przez kobiety na piersiach a. rodzaj konierza osaniajcego piersi; grna cz fartucha okrywajca pier.

Na podolu biay kamie - jedna z najpopularniejszych polskich ballad lud., tzw. Podolanka, w licznych wariantach zw. take Krakowiank, Opolank itd., znana szeroko w Europie, pochodzca prawdop. (u nas za porednictwem Sowakw) z woskiej pieni Donna Lombarda. W polskich wariantach dziewczyna odmawia wieca modziecowi, gdy boi si brata. Modzieniec wrcza jej wic przepis na trucizn, a dziewczyna daje si namwi i czstuje wracajcego z wojny brata zatrutym piwem. Brat umiera, a ona spieszy do ukochanego, ktry jednak odtrca j wzgardliwie: "Otrua ty brata swego, otruaby mnie samego." Na Podolu biay kamie. Podolanka siedzi na nim. Przyszed do niej Podoleniec, "Podolanko, daj mi wieniec." 1-4.

Napoleon - imi mczennika z czasw Dioklecjana, pochodzce od nazwy miasta Neapol(is) dos. 'nowe miasto'.

Napoleon Bonaparte - (Buonaparte), Napoleon I, 1769-1821, cesarz Francuzw 1804-14815, krl Woch 1805-14. Ur. w Ajaccio na Korsyce, ukoczy fr: szko wojsk. w Brienne i Paryu; w okresie Rewolucji Fr. jako kapitan artylerii przyczyni si do zdobycia Tulonu (1793), za co w 1794 otrzyma stopie generaa brygady. Za Dyrektoriatu stumi zamieszki rojalistyczne w Paryu 13 vendemiaire'a roku IV (5 X 1795), po czym otrzyma dowdztwo armii fr. we W oszech. W kampanii tej, po odniesieniu zwycistw pod Lodi, Arcole, Rivoli itd., wypar Austriakw z Lombardii (1796-97) i zmusi ich do zawarcia traktatu pokojowego w Campoformio. W 1798-99 przedsiwzi wypraw do Egiptu i Syrii, aby przeci ang. drogi handlowe do Indii; zwyciy pod Piramidami, ale flot jego zniszczy Nelson pod Abukirem. Wrci do Francji, gdzie 18 brumaire'a roku VIII (9 XI 1799) dokona zamachu stanu, obalajc Dyrektoriat i obejmujc wadz jako 1 konsul, a po zwycistwie pod Marengo i zawarciu traktatu z Austri w Luneville i Angli w Amiens, zosta w 1802 konsulem doywotnim. Zreorganizowa administracj pastwa, system finansowy, zlikwidowa prawodawstwo feudalne i wprowadzit buruazyjny Kodeks Cywilny (tzw. Kodeks Napoleona, zob. Kodeks). W 1801 zawar konkordat z papieem Piusem VII, w 1804 koronowa si na cesarza Francuzw, w 1805 take na krla Woch, ale nie mg da Francji tak niezbdnegojej pokoju. Osignwszy wadz dziki swym zwycistwom, utrzymywa j dziki nowym zwycistwom. Tak wic rozpoczy si kampanie przeciw Europie zagrzewanej do walki przez Angli, znaczone zwycistwami pod Austerlitz w 1805, pod Jen 1806, Friedlandem 1807, Wagram 1809. Jednak interwencja w Hiszpanii 1808-13 i skutki "blokady kontynentalnej", ktra miaa zniszczy Angli, ale krpowaa handel caej reszty Europy, podkopay potg Napoleona w czasie, gdy podj wojn z Rosj (1812). Mimo zdobycia Moskwy kampania ta podczas zimowego odwrotu przeobrazia si w katastrof, w ktrej zgino 4/5 Wielkiej Armii (Berezyna). Po klsce pod Lipskiem w 1814 Pary skapitulowa przed koalicj, a cesarz zosta zmuszony do abdykacji i wysany na wysp Elb. W kilka miesicy pniej Napoleon (26 II 1815) opuci wysp, wyldowa w zatoce Juan i na czele drobnego oddziau, bez wystrzau, opanowa ca Francj. Jednak w bitwie pod Waterloo 12-18 VI, pobity przez Wellingtona i Blchera, abdykowa po raz drugi i zosta przez Anglikw wywieziony na Wysp w. Heleny, gdzie y jeszcze przez 6 lat. Zwoki jego przywieziono w 1840 do Parya i zoono w kociele Inwalidw. W 1799 polubi Jzefin Beauhamais, z ktr si rozwid w 1809, aby w 1810 oeni si z Mari-Luiz, arcyksiniczk austr., z ktr mia syna, Napoleona II, zob. Orltko. By jednym z najwikszych wodzw w dziejach, a najwikszym w czasach nowoytnych. Dyktatura Napoleona, bdca dla buruazji fr. gwarancj utrzymania swobd Rewolucji, likwidacji feudalizmu i popierania rozwoju kapitalizmu, z czasem rozczarowaa j przez skrajny absolutyzm wadzy, dawic cenzur prewencyjn i bezwzgldno policji pod takimi ministrami, jak Fouche i Savary. Sztuka empire'u (zob.) bya wyrazem denia, aby plastyka, podobnie jak lit., teatr i prasa, bya narzdziem propagandy wielkoci cesarstwa. Rozbudowa Parya za Napoleona staa si pocztkiem przeobraenia stolicy w wielk, nowoczesn metropoli.

Triumfalny marsz Napoleona przez Europ podway jej feudaln struktur; przynosi zdobycze rewolucji buruazyjnej, ale nie sprzyja radykalizmowi spoecznemu ani walce o wolno narodw uciskanych, cho zrcznie wykorzystywa j dla swoich celw. We Woszech powoa do ycia Legiony polskie (zob. Legion), po pokonaniu Prus utworzy Ksistwo Warszawskie (zob.), nie godzc si jednak na przywrcenie Polsce niepodlegoci. Ach, c za pikne kobiety s w Warszawie! - fr. oh, qu'il y a de jolies femmes d Varsovie!, okrzyk Napoleona I na warszawskim balu 7 I 1807, na ktrym przedstawiono cesarzowi kilkadziesit dam polskich, m.in. szambelanow Mari Walewsk. Arc de Triomphe - zob. uk Triumfalny. Boney - Angielskie niaki straszyy swych podopiecznych na pocz. XIX w.: "Jak bdziesz niegrzeczny, to ci Boney zapie!" Boney to by skr. od Bonaparte: grob inwazji na Angli brano tam wwczas bardzo serio. Bra i Napolion czasem po tebinkach - dawne przys. (zob. Tebinki). Ci ludzie umiej si tylko bi! - fr. ces gens la ne savent que se battre!, tak, wg Wspomnie Jzefa B.I. Zauskiego, wyazi si mia Napoleon I do "zagranicznych generaw" w Schoenbrunnie 9 VIII 1809 o polskim puku gwardii, ktry si skompromitowa na przegldzie wojsk. Cze najdzielniejszym z dzielnych! - fr. honneuraux braves des braves!, okrzyk Napoleona I nazajutrz po szary szwoleerw polskich pod Somosierr, przed rozpoczciem defilady puku, 1 XII 1808. Cztery nieprzyjazne gazety s groniejsze od tysica bagnetw powiedzenie Napoleona I. Dwie rzeczy popychaj ludzi do dziaania - interes i strach - powiedzenie Napoleona I. Kapral Fioek - fr. caporal Violette. Napoleon na Elbie obiecywa przyjacioom, e pojawi si we Francji wraz z fiokami, std: "Za kaprala Fioka!", by uubionym toastem jego zwolennikw. Gdy cesarz w marszu na Pary mija Frejus, tum kobiet obrzuci go fiokami. Kady onierz francuski nosi w adownicy buaw marszaka Francji - fr. tout soldar francais pone dans sa giberne le bdron de marechal de France, przypisywane Napoleonowi I, ktry rozumia rodkowy wyraz hasa Rewolucji: "Wolno, rwno, braterstwo", jako demokratyzacj szans i twierdzi, e "wszystkich swoich generaw ulepi z gliny". By te pierwszym wielkim zdobywc wierzcym w niezwyk, nowoczesn ide postpu. Kodeks Napoleona - zob. Kodeks. Kolumna Wielkiej Armii - zob. Kolumna.

Legenda napoleoska - W dzieach hist. i lit. wasnego narodu i czasu, a take nastpnych pokole we Francji i w pozostaych krajach Europy posta Napoleona odbija si w sposb bardzo wieloraki (a napisano o nim dotychczas ok. wierci miliona ksiek!). Dla Francuzw by on naprzd rodzajem modego herosa gr., pniej, tak jak Aleksander Wielki - despot, wreszcie, po klsce, awanturnikiem i uzurpatorem. Wyczerpana nie koczcymi si wojnami, przeraona stratami, znuona despotyzmem, bolejca nad ruin kraju Francja witaa w 1815 zwycisk koalicj jako wyzwoliciela, ale ju kilka nastpnych lat przynioso rozczarowanie; warunki pokoju upokarzay, a Restauracja zlikwidowaa resztki ciko zdobytych wolnoci rewolucyjnych. Wkrtce, a zwaszcza po mierci Napoleona, zobaczono go w cakiem innym wietle, jako onierza Rewolucji, ktry pragn przynie wiatu ad, wolno i pokj, konajcego powoli na bezludnej wyspie. Nim jeszcze zwoki jego wrciy do ojczyzny, legenda zacza rosn. Pieni Berangera stworzyy z niego posta prostego, skromnego czowieka w szarym paszczu i poprzecznie noszonym pierogu, w porodku swych wiernych grenadierw. Legenda rosa dziki wierszom Victora Hugo, powieciom Stendhala, Erckmann-Chatrianw, pismom hist. Tocqueville'a i Thiersa, kolorowym portretom cesarza rozpowszechnianym wrd ludu. W 1833 rzd Ludwika-Filipa w gecie dobrej woli przywrci posg Napoleona na szczycie kolumny na pl. Vendome. W 1848 nowo zorganizowana partia bonapartystowska uya tej legendy i magii imienia Napoleona dla zyskania gosw robotniczych na rzecz ksicia Ludwika-Napoleona, pniejszego Napoleona III. Znaczny udzia w rozprzestrzenianiu legendy mieli: nm. poeta Heine i woski-Manzoni. Z czasem legenda ta wywoaa we Francji reakcj, domagajc si sprawiedliwszego rozrniania wiate i cieni w postaci cesarza. Wrd wspezesnych mu Niemcw nieliczni tylko nie uwaali go za wroga, lecz za wielkiego czowieka, m.in. Heine, Grabbe, Hegel, Hebbel. Nienawistnikom przewodzili Fichte i Kleist. Spord pisarzy ang. niewielu tylko, jak Byron, Wordsworth i Hazlitt, rozrniao ostro okres modego Bonapartego od okresu cesarskiego. Wikszo nienawidziia go sumarycznie, jak Walter Scott, a pod koniec wieku jeszcze H.G. Wells i G.B. Shaw. Lew Tostoj przejedajc przez Pary w 1857 wykrzykn u Inwalidw, przed grobowcem Napoleona: "Okropno, ubstwienie zbrodniarza!" W powieci Wojna i pokj (1869) kreli niezbyt pochlebny portret cesarza, zarwno fizyczny, jak moralny, czowieka prnego, egoisty, pyszaka i bufona; Tostoj nie wierzy w jego geniusz wojskowy (tak jak i w skuteczno dowodzenia w ogle), uwaa go za bezwolne narzdzie w rkach przeznaczenia, tym mieszniejsze, e biorce swoj rol serio. W lit. polskiej legenda Napoleona odegraa znaczn rol ze wzgldu na sytuacj kraju pod zaborami i na nadzieje rozbudzone obietnicami cesarza. Najpikniejsze odbicie znalaza w Panu Tadeuszu Mickiewicza, w Popioach eromskiego, a take w utworach Wacawa Gsiorowskiego, Kazimierza Tetmajera, Wacawa Berenta i in. Kult Napoleona rozpowszechni si wczenie wrd inteligencji polskiej; ju Adam Mickiewicz podczas bierzmowania otrzyma to imi, ktrym si nieraz podpisywa. Najtrafniej scharakteryzowa siebie jako zjawisko mody Bonaparte, mwic o Aleksandrze Wielkim: "Geniusze s jak meteory, ktrych przeznaczeniem jest spon, aby rozwietli swoje stulecie"; por. Rzecki.

May kapral - fr. le perir caporal, nazwa nadana Bonapartemu, z uwagi na jego niski wzrost, przez kolegw ze szk wojsk. w Brienne i Paryu, a., jak twierdz inni, przez onierzy w kampanii woskiej. Marszakowie Cesarstwa - zob. Marszaiek (2). M przeznaczenia - Nazywano tak Napoleona I, ktry uwaa si za narzdzie w rku Przeznaczenia; rwnie tytu komedii o generale Bonaparte, ang. The Man of Destiny (1896) G.B. Shawa. Miecz to bro odwanych - zob. Miecz. Napoleondor - fr. napoleon d'or, zota moneta fr. wartoci 20 frankw w zocie, bita od 1803 za Napoleona I i Napoleona III. Niech droga dla talentw bdzie otwarta - powiedzenie Napoleona I; por. wyej: Kady onierz fr. "Niemoliwe" - to nie po francusku - Napoleon I w licie do gen. Lamarois 9 VII 18I3. Od wzniosoci do miesznoci tylko jeden krok - fr. du sublime au ridicule il n'y a qu'un pas, powiedzenie Napoleona I w czasie ucieczki z Rosji w grudniu 1812. Ory napoleoskie - wzorowane na orach cesarskich antycznego Rzymu, zarwno z rozpostartymi skrzydami na drzewcach sztandarw. jak i ze zoonymi na haftach, np. na czaprakach szwoleerw gwardii. Oto soce spod Austerlitz! - fr. voild le soleil d'Austerlitz! okrzyk, z ktrym zwrci si mia Napoleon I do swych oficerw o wschodzie soca pod Moskw 7 IX 1812, przywoujc ich pamici zwycisk bitw z 2 XII 1805. Pierg napoleoski - nakrycie gowy Napoleona I o specjalnym kroju, noszone tylko przez niego; bicome ('dwurony'), trapezoidalny, o przednim rondzie niszym od tylnego; inni nosili bicomy pokrge, z reguy obszyte. Sprawa, a nie mier, czyni mczennika - powiedzenie Napoleona I. Sto Dni - fr. Les Cent Jour.r, okres powrotu Napoleona I do wadzy w 1815, ktry trwa od czasu jego przybycia do Parya (20 III) po ucieczce z Elby do 6 VII, kiedy Ludwik XVIII wrci powtrnie na tron. Napoleon, czyli Sto Dni - nm. Napoleon oder die hundert Tage, dramat proz (1831, wyst. Berlin 1895) Chr. D. Grabbego. Pomnik dziennikarstwa - Kto zajrzy do "Monitora" z okresu ucieczki Napoleona I z Elby, ten moe si przypatrze stopniowym odmianom uczu urnalisty przy kolejnych etapach cesarskiego marszu do Parya: "Ludoerca

wyrwa si ze swej jaskini... Potwr korsykaski wyldowa w zatoce Juan... Tygrys przyby do Gap... Monstrum spao w Grenobli... Tyran min Lyon... Uzurpator jest o 60 mil od stolicy... Bonaparte posuwa si szybko, ale nie dotrze nigdy do Parya... Napoleon bdzie jutro pod murami miasta... Cesarz przyby do Fontainebleau... Jego Cesarska Mo wkroczya do Tuilerii wrd owacji wiernych poddanych." Sto tysicy - przydomek Napoleona I nadany mu przez grenadierw, ktrzy uwaali, e jego obecno na polu bitwy rwna jest stu tysicom wojska. wiatem rzdzi wyobrania - powiedzenie Napoleona I. To wicej (a. to gorsze) ni zbrodnia, to bd - fr. c'est plus (a. pire) qu un crime, c'est unefaute, przypisywane Fouchemu a. Talleyrandowi, a. Boulayowi de la Meurthe; po straceniu ksicia d'Enghien przez Napoleona I w 1804. To zy znak... - zob. Znak(i i cuda). Vive l'empereur! - fr. 'Niech yje cesarz!', okrzyk, jakim wojsko witao pojawienie si Napoleona I. Walewska Maria z czyskich - zob. Wielka Armia - zob. Wielki. Wielki nard - fr. La grande nation, tak nazwa Francuzw genera Bonaparte w proklamacji skierowanej 11 XI 1797 do "ludu cisalpiskiego", opuszczajc Wochy. Zostawcie to Polakom (do wykonania)! - fr, laissez faire aux Polonais!, odpowied Napoleona I na wtpliwoci wyraane przez szefa sztabu g. marszaka Louis A. Berthiera i innych dowdcw, co do tego, czy zdobycie przeczy Somosierry szar kawaleryjsk jest w ogle moliwe. onierze, pamitajcie, e z wierzchokw tych piramid 40 wiekw na was patrzy - fr. soldats, songez gue, du hau! de ces pyramides, quarante siecles vous contemplent, genera Bonaparte w rozkazie dziennym do fr. armii Egiptu, 21 VII 1798, w przeddzie bitwy pod Piramidami. onierze, runlicie na nieprzyjaci jak potok z apeniskich szczytw... - Wygrywalicie bitwy bez armat, przekraczalicie rzeki bez mostw, odbywalicie forsowne marsze bez butw, biwakowalicie bez wdki, a czsto i bez chleba - z Proklamacji generaa Bonapartego do fr. armii Woch nazajutrz po zwycistwie pod Rivoli (1797). Przejdziem Wisl, przejdziem Wart, Bdziem Polakami, Da nam przykad Bonaparte, Jak zwycia mamy. J. Wybicki, Pie Legionw polskich we Woszech, 13-l6 (1797); zob. Jeszcze Polska.

...ow m, bg wojny, Otoczon chmur pukw, tysiacem dzia zbrojny, Wprzgszy w swj rydwan ory zote obok srebrnych, Od puszcz Libijskich lata do Alpw podniebnych, Ciskajac grom po gromie, w Piramidy, w Tabor, W Marengo, w Ulm, w Austerlitz, Zwycistwo i Zabor Biegy przed nim i za nim... A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 894-900. W szyscy pewni zwycistwa, woaj ze zami: Bg jest z Napoleonem, Napoleon z nami! Ib., 12, 69-70. I wydarto go z ziemi - popioem, I wydarto go wierzbie paczcej, Gdzie sam lea ze stawy anioem... J. Sowacki, Na sprowadzenie prochdw Napoleona, 1-3. Dwaj grenadierzy - nm. Die Grenadiere, wiersz (1820) H. Heinego; muz. Roberta Schumanna oraz muz. Richarda Wagnera, obie z uyciem motywu Marsylianki. Oda do Napoleona - poemat Byrona. Koniec epopei - powie hist. (1913) o Napoleonie I Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Napoleon a Polska - dzieo hist. (1919) Szymona Askenazego. Plastyka: J. L. David (Koronacja Napoleona, Rozdanie orw na sztandary), F. Gerard (Napoleon w stroju koronacyjnym), J. B. Isabey, A. J. Gros (Bonaparte na mocie pod Arcole, Napoleon na polu bitwy pod Iaw), A. Canova (rzeba: Napoleon I jako Apollo), F. Rude, Houdon, Greuze, H. Vernet, Ingres, P. Michaowski, W. Wakowicz, W. Kossak, E. Meissonier i inni. Przez cay wiek XIX a do 1914 trwaa w wikszoci krajw Europy i w wielu pozaeuropejskich niezwyka,jedyna w swoim rodzaju, popularno masowo produkowanych wizerunkw Napoleona, poskw, popiersi, litografii, ilustracji, znakw fabrycznych, portretw na talerzach, kubkach i in. wyrobach powszechnego uytku. Napoleon - film (1927) Abla Gance'a, w roli tytuowej Albert Dieudonne. Waterloo - film (1928) Karla Grune, z Charlesem Vanelem. W 1812 - film (1929) Ericha Waschnecka, z Pierre'em Blancharem. Napoleon na w. Helenie - film (1929) Lupu-Picka, scenariusz: Abel Gance; z Wernerem Kraussem.

Napoleon II - zob. Orltko.

Napoli - zob. Neapol.

Napj. Napj miosny - wywar, napar, eliksir, nalewka z lubczyku (zob.), majca wywoa w jakiej osobie namitn mio. W staroytnoci najsynniejsze byy tesalskie napoje miosne (gr. philtron), ale Grecy i Rzymianie uywali w tym celu czsto eliksirw niebezpiecznych, wywoujcych obd. Powiadano o Lukrecjuszu, e oszala, a o Kaliguli, e zmar na skutek wypicia napoju miosnego; por. Tristan i Izolda. Napj miosny - w. L'Elisir d'amore, opera komiczna (Mediolan 1832, wyst. pol. Warszawa 1839) Gaetano Donizettiego; pierwsze dzieo kompozytora, ktre zdobyo europejsk saw. Stary znachor wdrowny, Dulcamara, sprzedaje modemu, ubogiemu wieniakowi, Nemotinie, butelk mocnego wina jako "eliksir mioci", ktry by obudzi wzajemno piknej Adiny, majcej wanie wzi lub z sierantem Belcore. Dziewczta kokietuj Nemorina, dowiedziawszy si, e otrzyma spadek. Zazdro o Nemorina rzuca Adin w jego objcia. Napj zapadniajcy - zob. Mandragora.

Nara - miasto w pd.-wsch. czci wyspy Honsiu, (Japonia), zaplanowane w 708, o szachownicowym ukadzie ulic, na wzr wezesnej stolicy Chin; pierwsza stolica Japonii 710-84; synny zespi jap. architektury sakralnej. Horiudzi - koo Nara,jedna z najwspanialszych wity buddyjskich w Japonii (607). Brama, pawilon kondo ('zota hala'), pagoda i kruganek nale do najstarszych zachowanych drewnianych budowli wiata; sawna kaplica Jumedono, 'paac snw'. Jakusidzi - witynia buddyjska rozp. w 718, powicona Buddzie Jakusi, 'Uzdrowicielowi'. Zachowaa si jedna z najpikniejszych pagd jap., drewniana budowla wys. 36.m z masztem metalowym, z 730 r. Todaidzi - jedna z najwikszych i najpikniejszych drewnianych wity buddyjskich w Japonii, z I. po. VIII w. Hala gwna z brzowym posgiem Buddy Daibutsu z 749 r., uwaana za najwiksz drewnian konstrukcj na wiecie. Skarbiec cesarski Siosoin z 756 r.

Naraka - mit. ind. pieko o charakterze przejciowym, skadajce si z 28 dziaw; w niektrych kruki i sowy dziobi grzesznikw, w innych musz oni yka placki gorce jak rozarzone wgle a. chodzi po gorcym piasku. Kady dzia ma swoj nazw, np. Rurawa, 'straszny', dla kamcw i faszywych wiadkw; Rodha, 'przeszkoda', dla tych, co pldrowali miasta,

zabili krow a. udusili czowieka; Sukara, 'winia', dla pijakw i zodziei zota itd.

Naramiennik - dawn. cz zbroi pytowej ochraniajca rami; pasek materiau na ramieniu munduru wojsk., do ktrego przyszywa si a. przymocowuje oznaki stopni wojskowych.

Narcyz - mit. gr. syn boga rzeki Kefisos w Beocji i nimfy Liriope. Pikny modzieniec wzgardzi mioci nimfy Echo (zob.), za co zosta ukarany przez Afrodyt (a. Nemezis) nie dajc si speni mioci do siebie samego, do wasnej urody dostrzeonej w swoim odbiciu, gdy pi wod u rda. Narcyz ginie z tsknoty za nieosigalnym przedmiotem swego uczucia, a po mierci zostaje zmieniony w kwiat nazwany jego imieniem, ktry sta si symbolem zimnej, nieczuej urody. Pierwsza poetycka wersja mitu w Metamorfozach, 3,341-510, Owidiusza; renesans tej postaci pod koniec XIX w. u symbolistw i neoromantykw, w okresie zwrconej ku sobie samej sztuki dla sztuki: temat Narcyza wielokrotnie znajdujemy u Verlaine'a, Rilkego, Hofmannstahla. Andre Gide powici mu swj Traite du Narcisse (1891). Narcyz - obraz G. A. Boltraffia (1467-1516), Londyn, Nat. Gall. Obraz Franciabigia (1482-1525) Londyn, Coll. Benson. Obraz A. Schiavone (zm. 1563), Wiede, pryw. Fresk Domenichina (ok. 1603), Rzym, Pal. Farnese. Opera (1642) Francesca Cavalli. Opera (1714) Domenica Scarlattiego; libretto: A. Zeno. Idylla na gosy solo i chr (1877) Jules'a Masseneta. Utwr na skrzypce i fort. (1914-23) Karola Szymanowskiego, 2. cz trzyczciowych Mitw, opus 30. Echo i Narcyz - obraz G. F. Wattsa, Londyn, Tate Gall. Obraz Poussina, Pary, Luwr. Opera (1779) Glucka; libretto: J. B. Tschudi. Narcyzm - umiowanie samego siebie, zw. wasnej urody; w psychoanalizie - autoerotyzm, stan zakochania si w sobie, odczuwania silnych uczu pozytywnych do wasnych cech psych. i fiz. Narcyz kaamarza - fr. le narcisse de l'ecritoire, autor rozkochany we wszystkim, co napisa.

Nard - nazwa adnie pachncych organw rnych gatunkw rolin, np. korzeni i kczy kozka lekarskiego, kwiatw lawendy itd.; wonny olejek otrzymywany z organw tych rolin; z ac. nardus.

Narczak - hist. cz zbroi rycerskiej, okrywajca przedrami.

Naronik mwcw - ang. Speakers' Corner zob. Hyde Park (I).

Naronik poetw - ang. Poets' Corner, zob. Poeta.

Nard - (to, co si narodzio) pierw. 'rd, rodzina', potem 'pe (mski, eski nard)'; generacja; nacja. Bitwa narodw - zob. Lipsk. Cechy narodowe - okrelane s rozmaicie przez przysowia rnych krajw, np.: "Narody maj rnorakie sposoby kojenia swych zgryzot; Francuz koi je piewem, Niemiec - piciem, Hiszpan - jedzeniem, a Woch - snem", Anglia 1574; "lrlandczycy s serdeczni, Szkoci budz zaufanie, Francuzi s grzeczni, Niemcy dobroduszni, Wosi dworni, Hiszpanie powcigliwi i dostojni, Anglicy za yj tylko po to, aby obraa i ywi uraz", Anglia 1829; "Anglik to pijak, Francuz - otr, Holender - wieniak, a Hiszpan czek wiatowy", przys. hiszp.; Woch jest mdry przed dziaaniem, Niemiec w czasie dziaania, a Francuz po szkodzie", przys. w.; "Polski most, czeski mnich, szwabska mniszka. austriacki onierz, woski szacunek i niemiecki post diaba warte", przys. nm.; "We Woszech dobrze si urodzi (moe dla klimatu ?), we Francji dobrze jest y dla jada, wina i wesooci ludu, a w Hiszpanii - umrze, z uwagi na pobono Hiszpanw", przys. hiszp.; por. te Most (Polski most...); Niemcy (Niemiec w radzie); Polak (Mdry Polak...), Wochy (Co Woch...). Klkajcie, narody! - okrzyk wyraajcy podziw, zachwyt, rwnie iron. art. Narodziny narodu - ang. The Birth of a Nation, pierwszy wielki niemy film fabularny (1915), re.: D. W. Griffith; wg powieci Czowiek klanu i Lamparcia skra pastora T. Dixona; dzieje amer. wojny domowej i jej nastpstw; film przesiknity rasistowsk ideologi Poudnia, cieszcy si ogromnym powodzeniem. Nard sklepikarzy (kramarzy) - ang. nation of shopkeepers, powiedzenie przypisywane Napoleonowi I na Wyspie w. Heleny: "Anglia jest narodem sklepikarzy", fr. L'Angleterre est une nation de boutiquiers; por. Biblia, Sofoniasz, 1, 11: "(Wytracony bdzie wszystek) lud kupiecki". Nard szlachecki - w dawnej Polsce - og szlachty, ktra si utosamiaa z narodem. Nard wybrany - Nazywano tak Zydw wg Biblii, Psalm 104,43: "I wywid

lud swj z weselem, i wybranych swoich z radoci" i 2. Ks. Machab., 5,19: "Lecz nie dla miejsca nard, lecz dla narodu miejsce Bg obra." Por. te Ew. wg Mat., 22,14. Oto narody s jak kropla w wiadrze i znacz tyle, co pyek na szalach wagi - z Biblii, Izajasz, 40, 15. Prawo narodw - zob. Prawo. Wielki nard - zob. Napoleon I.

Narow - przywara, (ze) przyzwyczajenie, nag; (zy) zwyczaj; wada.

Narrenschiff - zob. Statek (gupcw).

Narvik - miasto w prowincji Nordland nad zatok Ofotfjrd (Norwegia) 9 IV 1940 zajte przez wojska nm. w czasie inwazji na Norwegi. Po wyldowaniu tam oddziau korpusu ekspedycyjnego wojsk sojuszniczych (z polsk Samodzieln Brygad Strzelcw Podhalaskich pod dowdztwem generaa Zygmunta Szyszko-Bohusza) i walkach w rejonie miasta od 14 IV odebrano je Niemcom 28 V, a opuszczono 8 VI w zwizku z katastrofalnym pooeniem Francji i ewakuacj brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego z rejonu Dunkierki. W walkach w rejonie Narviku bray udzia take polskie niszczyciele "Grom", "Burza" i "Byskawica". Pod Narvikiem polskie regularne jednostki ldowe po raz pierwszy po kampanii wrzeniowej (1939) nawizay walk z Niemcami.

Nary - prycza, wyrko, legowisko, prymitywne ko; z ros.

Narzaz, naraz - podworowe. podymne (na Mazowszu i Kujawach), w Polsce XI-XII w. roczna danina w naturze, zazw. wieprz a. krowa, skadana przez chopa na rzecz ksicia; nazwa znaczya dos. 'nacicie, karb', gdy poborca nacina dwa kije, a jeden zostawia patnikowi jako kwit podatkowy.

Narzeczony - od dawnego czasownika narzec 'przyrzec, obieca, zarczy'; zob. Wiejska narzeczona. Narzeczeni - w. I promessi sposi. powie hist. (1825-42 wyd. pol. Oblubiecy mediolascy, 1848) Alessandra Manzoniego, najwaniejsze dzieo

autora, najpopulamiejsza ksika we Woszech 2. po. XIX w., wielkie ptno hist. z dziejw Lombardii w 1626-30. Zmienne koleje losw pary narzeczonych, Renza i Lucii, na tle wypadkw wojny 30-letniej i jej lokalnych nastpstw. Autor, jak nikt dotd, uczyni pierwszoplanowymi bohaterami postacie z ludu, a postacie monych i intelektualistw oceni wedug ich stosunku do prostego czowieka. Narzeczona morza - zob. Doa (Zalubiny z morzem). Narzeczona z Abydos - zob. Abydos (2). Narzeczona z Koryntu - ballada (1797) Goethego oparta na opowieci gr. Flegona z Tralles z II w. ne. Narzeczona z Lammermooru - zob. ucja. Narzeczona z Messyny - klasyczna "tragedia niemiecka" (1804, wyd. pol. Obluhienica z Messyny, 1843) Friedricha Schillera w stylu antycznym, z chrami; "tragedia przeznaczenia". Sprzedana narzeczona - czes. Prodana nevesta, opera komiczna (Praga 1866, wyst. pol. Warszawa 1895) Bedricha Smetany; pierwsza czes. opera narodowa, jedno z arcydzie opery komicznej.

Nasieka - nasiek(aniec), siekaniec, siekanka, dawn. maczuga nabijana krzemieniami, por. Kropido Chrzciciela w Panu Tadeuszu, 9, 456-59, Mickiewicza; kij nabijany krzemieniami a. z naciciami na korze, nabity wiekami.

Nasirza - zob. Lubczyki

Nasreddin Hoda - na wp legendarny turecki odpowiednik Dyla Sowizdrzaa (zob.) z XIII a. XIV w. Tradycja przypisuje mu liczne przygody, autorstwo niezliczonych anegdot i satyryczno-humorystycznych opowiada na przerne tematy. Niektrzy sdz, e by baznem nadwornym Timura (zob.). Najdawniejszy zachowany zapis jego facecji pochodzi z XVII w., pierwsze drukowane wydanie z 1837.

Nasser - kupiec arabski, synny opowiadacz bajek. Wg orientalisty fr. Barthelemy d'Herbelota, 1625-95, gdy Mahomet czyta pewnego razu zgromadzonym Arabom opowieci biblijne, orzekli jednogonie, e opowieci Nassera s o wiele ciekawsze. Wtedy rozgniewany prorok przekl Nassera i

jego suchaczy.

Nastagio degli Onesti - bohater opowieci Okrutne owy w Dekameronie, 5,8, Boccaccia. Mody i bogaty szlachcic z Rawenny, Nastagio degli Onesti, odtrcony przez ukochan nad ycie pann z rodu Traversari, w czasie smutnej wdrwki przez las piniowy pod Chiassi, zobaczy rycerza w czarnym rynsztunku, na czarnym koniu gonicego uciekajc przed nim bez tchu nag dziewczyn szarpan przez dwa psy. Jak si okazao, byy to przebiegajce tdy co pitek upiory samobjcy z nieszczliwej mioci i dziewczyny, ktra szydzia z jego uczucia i mierci. Nastpnego pitku Nastagio wyda obiad w lesie dla raweckiego towarzystwa, w ktrym znajdowaa si te jego ukochana; ujrzawszy straszn scen i dowiedziawszy si, co ona znaczy, czym prdzej zgodzia si na lub z Nastagiem, po czym oboje yli dugo i szczliwie. Historia Nastagia degli Onesti - cztery panneaux Botticellego, z ktrych 3 w Madrycie (Prado), a czwarty w zbiorach szwajc.

Nastojcie! - zob. Niestety.

Nastrond - mit. skand. miejsce najwikszej kani Nifiheimu (zob.), wilgotna podziemna pieczara o cianach ociekajcych wowym jadem, gdzie mordercy i krzywoprzysizcy cierpi wieczne mki; ze st.-skand. nastrond od nar 'trup' i strand 'wybrzee'.

Naszelnik - pas, acuch czcy szyj konia z kocem dyszla; por. Wz.

Nasz maik zielony - zob. Gaj (Gaik).

Naszyjnik - dawn. cz zbroi pytowej ochraniajca szyj; sznur drobnych przedmiotw (zbw, nasion, paciorkw, pere, drogich kamieni itd.) zawieszany na szyi kobiety (u ludw pierwotnych - take mczyzny), sucy jako ozdoba; naszelnik. Naszyjnik diamentowy - zob. Maria (Antonina). Naszyjnik Harmonii - zob. Harmonia.

National Gallery - (wym. nasznl galry) ang., 'Galeria Narodowa', w Londynie, jeden z najbogatszych na wiecie zbiorw sztuki europ.; budynek Galerii na Trafalgar Square, w stylu gr., zbud. w 1832-38 William Wilkins; jej zacztkiem byo 38 obrazw z kolekcji J. J. Angersteina zakupionych w 1824; Galeria zawiera bogaty zbir malarstwa w. z XV w., mistrzw flam., niderl., hol., a take fr., hiszp. i ang.

National Gallery of Art ang., 'sztuki', w Waszyngtonie, jedna z najbogatszych galerii sztuki w USA, wchodzca w skad Smithsonian (zob.) Institution. Bezcenne zbiory malarstwa w. XIV-XVIII, nm., flam., hof., ang., amer. i in.

Natrci - komedia w 3 aktach z "dwiema baletami" Jzefa Bielawskiego, wg Les Facheux Moliera, "ale, jak pisze Wojciech Bogusawski, wszystkie (...) wchodzcych w t komedi osb charaktery zupenie narodowe wystawiay obyczaje". Wystawiona 19 XI 1765 w "Operalni" ("Operrnhauzie") w Ogrodzie Saskim, w miejscu, gdzie potem bya Gieda na Krlewskiej. Bya to pierwsza premiera pierwszej w Warszawie publicznej sceny polskiej, a zarazem otwarcie dziaalnoci Teatru Narodowego.

Natty Bumppo - zob. Skrzana Poczocha.

Natura - obiektywna rzeczywisto; wiat dostpny poznaniu zmysowemu; wszechwiat rzdzcy si okrelonymi prawami; przyroda; stan pierwotny, nie zmieniony przez cywilizacj i kultur; organizm, zasb si fizycznych; charakter, rodzaj, istota, waciwoci wrodzone; z ac. Choby natur wypdza widami, ona zawsze powrci - ac. naturam expellas furca tamen usque recurret, z Listw, 1, 10, 24, Horacego. Dzieci natury - czowiek niecywilizowany, pierwotny, nieogadzony; czowiek od dziecka zwizany z przyrod, nie zepsuty przez cywilizacj, przez ycie miejskie. Dziw natury - ac. prodigium, wydarzenie przeciwne domniemanym a. znanym prawom natury, przez staro. Rzymian przyjmowane jako znak, e zamany zosta "pokj bogw", ac. pax deorum. Lit. ac. przytacza wiele przykadw takich dziww, np. w 136 pne. miasto Rhegium spono w tajemniczy sposb, wiele przedmiotw w rnych miejscach strzaskanych zostao przez piorun, strumienie pod Puteoli (dzi Pozzuoli) spyway krwi, a pewna niewolnica

urodzia monstrualne dziecko. Aby dokona oczyszczenia (ac. procurare), wzywano czsto etruskich specjalistw, tak jak w powyszym wypadku, kiedy to, za ich porad, dziecko spalono, a prochy wrzucono do morza. Byway take inne prodigia, jak gosy ostrzegawcze, deszcz mleka a. krwi, meteory. komety, trzsienia ziemi, wybuchy podziemne, posgi pocce si a. paczce, widziada rnego rodzaju, przeciw ktrym stosowano ofiary, oczyszczanie, 9-dniowe ceremonie ofiarne, ac. novendiale sacrum itp. Dziw natury - teatr Lope de Vegi, nazywany tak przez zachwyconych nim wspczesnych. Martwa natura - zob. Martwy. Natura cignie wilka do lasu - wrodzone skonnoci zawsze si odezw. Natura nie czyni skokw - ac. natura non facit saltus, z De sermonir latini studio (ok. 1627) Raoula Fourniera. Natura nie znosi prni - tac. natara abhorret vacuum. Natura ywa i martwa - przyroda oywiona i nieoywiona. Zapata w naturze - inaczej ni pienidzmi albo czekami, czy innymi zobowizaniami. Z natury - studium, obraz, szkic, opis, inwentarz itd. - wykonany na podstawie bezporedniej obserwacji rzeczywistoci, otoczenia, modela, krajobrazu, terenu.

Nauczyciel. Albo zgin, albo jest nauczycielem - przys. pochodzce z 415 pne. suce jako odpowied na pytanie o los poszczeglnych Ateczykw, ktrzy nie wrcili z katastrofalnej wyprawy przeciw Syrakuzom. Nauczyciele byli oczywicie niewolnikami, a zatem odpowied znaczya, e czowiek, o ktrego pytano, albo poleg w boju, albo zosta, jako jeniec, sprzedany w niewol. Kto czyni si wasnym nauczycielem, czyni si uczniem gupca List 83 (ok. 1140) w. Bernarda z Clairvaux. Nauczyciel Niemiec - ac. praeceptor Germaniae, przydomek humanisty nm. Philippa Melanchtona, wac. Ph. Schwarzerda, 1497-1560. Zwycistwo pod Sadow odnis pruski nauczyciel (ludowy) - nm. der preussische Schulmeister hat die Schlacht bei Sadowa gewonnen, z przemwienia prus. feldmarszaka Helmutha von Moltke w Reichstagu 16 II 1874, cytat z Oskara Peschela (1866); zob. Sadowa.

Nauka. Nauka a sztuka - WernerCarl Heisenberg, 1901-76, nm.

fizyk-teoretyk, wsptwrca mechaniki kwantowej, odkrywca zasady nieokrelonoci, by zarazem zdolnym amatorem-pianist. Pewnego razu, w czasie wizyty na uniwersytecie w Cambridge, zagra po kolacji dla kolegw, ktrzy rozsiedli si wygodnie w fotelach, ostatni sonat Beethovena, opus 111. Jego wykonanie zdoao widocznie przekaza co nieco z magii tego utworu, bo gdy skoczy, zapada pena zamylenia cisza. Przerwa j spokojny gos Heisenberga: "Widzicie tu, panowie, rnic midzy nauk a sztuk. Gdybym ja si nie urodzi, to zasad nieokrelonoci odkryby kto inny. Rozwj wiedzy wspczesnej sprawi, e takie odkrycie byo nieuniknione. Ale gdyby Beethoven si nie urodzi, nikt nie skomponowaby tej muzyki.' Nauka czysta - teoretyczna, suca wycznie celom poznawczym, nie zwizana z celami praktycznymi. Nauka koo pasiek - pierwsza polska praca o hodowli pszcz, napisana przez Walentego Kckiego, XVI-XVII w., wyd. w 1614 przez Jana Ostroroga w Zamociu. Nauka krtka ku czyfaniu pisma polskiego - pierwszy polski elementarz, wyd. w 1570 w Krlewcu, uoony metod syntetyczn: rozpoczyna od poznawania liter, ktre skadao si w sylaby i wyrazy. Nauka nie posza w las - nie posza na marne, odniosa skutek, osigna podane efekty, rezultaty, daa wyniki, przyniosa plon. Nauka nowa - w. La Scienza nunva, g. dzieo filozofa w. Giambattisty Vico (1744, wyd. pol. 1966), owoc 25 lat pracy i rozmyla prekursora naukowych teorii rozwoju spoecznego, nie zrozumianego przez wspczesnych. Nauki hermetyczne - tajemne, ezoteryczne, dostpne tylko dla wtajemniczonych, pseudonaukowe, dotyczce spraw nadprzyrodzonych; zob. Hermes (Hermetyka). Nauki nadobne - przest. sztuki pikne. Nauki wyzwolone - ac. anes liherales, w rdw. 7 nauk wieckich, stanowicych wstp do studiw wyszych; stopie niszy, trivium, szkoa trywialna: gramatyka, retoryka, diaektyka; stopie wyszy, quadrivium: arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

Naumachia - w staro. Rzymie walka gladiatorw zainscenizowana w formie bitwy morskiej w specjalnie do tego celu zbudowanym basenie a. na zatopionej arenie amfiteatru lub na jeziorze. Pierwsz naumachi wystawi Juliusz Cezar w 46 pne. na Polu Marsowym. Szczeglnie wystawne urzdzali Oktawian August, Neron, Tytus i Domicjan, a Klaudiusz wsawi si naumachi z 20000 gladiatorw w 52 ne. na jeziorze Fucinus, w 1870 osuszonym; z gr., 'bitwa morska' od naus 'statek'.

Naumburg - (an der Saale) miasto nad Soaw (Saale), w rodk. czc: NRD. Katedra w, Piotra i Pawa - budowla pnoromaska i wczesnogotycka; dwuchrowa romaska puapowa bazylika z transeptem, 4 wieami i krypt, powicona w 1044, w XIII w. na nowo wzniesiona; najstarsza cz, krypta, we wsch. chrze, powstaa ok. 1200; transept. nawa, obie wiee zach. w 1. po. XIII w.; chr zach. zbud. po 1250, wsch. przeduony w czysto gotyckim stylu po 1280; we wmtrzu bogaty zesp wspaniaych rzeb gotyckich z ok. 1250-60. Mistrz Naumburski - nieznany, genialny rzebiarz nm. z XIII w., wyksztalcony w Reims w pn. Francji, twrca 12 posgw fundatorw w zach. chrze katedry naumburskiej, m.in. synnych, penych niezwykego, indywidualnego wyrazu, siy i prawdy, godnoci, ciepa i czowieczestwa postaci Ekkeharda i Uty, Hermanna i radonie umiechnitej Regelindy (zob.), Dietmara, Dietricha, Wilhelma von Camburg i Gepy (Adelheidy), oraz reliefw na lektorium przedstawiajcych sceny Mki Paskiej z ca gwatownoci i surowoci ycia prostego ludu redniowiecza.

Nauzykaa - posta greckiej dziewczyny "migej i piknej jak bogini", "biaoramiennej' krlewny, crki Alkinoosa, krla Feakw, i krlowej Arete, pojawiajca si w 6. pieni Odysei Homera. Natchniona przez Aten,jedzie wozem, aby wraz ze sukami pra domow bielizn w zbiornikach rzecznych u rda. Pniej, gdy bielizna suszya si na play u ujcia rzeki, dziewczta gray w pik, zrzuciwszy zasony; Odyseusz-rozbitek, ktry pyn po morzu przez 17 dni, spa znuony w zarolach nadrzecznych. Obudzony krzykiem dziewczt, gdy pika wpada do rzeki, ukazuje si Nauzykai, ktra bierze go w opiek, poi, karmi, przyodziewa i... zakochuje si w nim. Przyjty, dziki jej pouczeniom, po krlewsku na dworze jej ojca, wkrtce odpywa do Itaki; uczucie Nauzykai oddane jest w sposb dyskretny i delikatny, peen prostoty i poezji.

Navarino - miasto i port na Peloponezie (pd. Grecja) nad M. Joskim, zwane w staro. Pylos, obecnie Pilos, Navarino, a lokalnie take Neokastro; w zatoce Navarino 20 X 1827, w czasie greckiej wojny o niepodlego, flota ang.-fr.-ros. (65 okrtw) rozgromia poczone floty tur. i egip. (26 okrtw), co doprowadzio do wyzwolenia Grecji spod zaboru tureckiego. W teje zatoce Pylos w 425 pne. flota ateska pokonaa flot Sparty.

Nawa - cz budowli, wityni, zawarta midzy dwoma rwnolegymi do siebie rzdami supw (kolumn, filarw), cianami itp., przykryta stropem

(sklepieniem); cz kocioa zawarta midzy prezbiterium a krucht; w zalenoci od liczby naw rozrnia si kocioy jedno- i wielonawowe, a w nich rodkowa, szersza nazywa si gwn: w XVI-XVIII w. i dzi w jz. podniosym - statek wodny (okrt, d itd.); z ac. navis 'statek'. Nawa Piotrowa - koci kat., ktrego symbolem jest d w. Piotra.

Nawaa - nagromadzenie, natok, napr, tum, przytaczajce mnstwa, napadajce, nacierajce wojska, armie; napad, natarcie, najazd; dawn nawanica, ulewa.

Na Wawel, na Wawel, krakowiaku wawy! - dawniej b. populama, ywa dotd, pie do sw fragmentu Krakowiakw (1840) Edmunda Wasilewskiego. Na Wawel, na Wawel, Krakowiaku wawy! Podumaj, potsknij nad pomnikiem sawy. Dzieje twojej ziemi na grobowcach czytaj, Twoich wodzw groby uciskiem powitaj, 7, 61-64.

Na wci - na wci, dawn. na ocie, na rozcie; pierw,. etymologiczne znaczenie: 'na stae, stale, cigle'. Brama na wcia otwarta przechodniom ogasza, e gocinna i wszystkich w gocin zaprasza. A. Mickiewicz. Pan Tadeusz, 1, 39-40. Na koniec z trzaskiem sali drzwi na wci otwarto. Ib., 12, 1.

Nawizka - w dawnym prawie polskim - suma pienina, ktr paci winowajca pobitemu za zranienie, okaleczenie a. pobicie; wysoko jej zaleaa od stanu osoby poszkodowanej, por. Basarunek; prawn. wynagrodzenie, zadouczynienie, odszkodowanie; naddatek, nadwyka; dzi zazw. w wyraeniu z nawizk 'z nadwyk, z naddatkiem'.

Nawie - mit. sow. miejsce przebywania dusz osb zmarych.

Na wojence dale(cz)kiej - zob. Gdzie to jedziesz, Jasiu.

Nazaret - miasto w dolnej Galilei (pn. Izrael); wg Biblii odbyo si tu Zwiastowanie, a Jezus Chrystus spdzi tu pierwsze 30 lat ycia a do chwili rozpoczcia dziaalnoci publ. Nazarejezyk - Jezus Chrystus. Nazarejczycy - staroytna, gr.-rz., nazwa chrzecijan, zw. nawrconych ydw; sekta w pierwotnym chrzecijastwie nie uznajca bstwa Jezusa; sekta protestaneka za. przez Jacoba Wrza (zm. 1858) w Wittenberdze; sekta nowochrzczecw, od 1845 na Wgrzech. Nazareczycy - grupa malarzy nm. zrzeszona w bractwo w Wiedniu w 1809, dziaajca w Rzymie, pragnca odrodzi malarstwo relig., g. freski, wzorujc si na mistrzach w. wczesnego Odrodzenia. Nazaretanki - polskie zgromadzenie zakonne, za. w 1875 w Rzymie, dziaajce w wielu krajach, Siostry Najw. Rodziny z Nazaretu.

Nazwisko - jako dodatkowy a. rwnorzdny lub gwny sposb identyfikacji pojawia si zapewne pniej od imienia (zob.). W Biblii dwuczonowe nazwy osb zjawiaj si rzadko, tylko wtedy, gdy osoba ta ma bardzo popularne imi, np. Maria Magdalena, Juda Machabeusz, Judasz Iszkariot. Koncepcja nazwiska staego i dziedzicznego pojawia si w Europie zach. w X-XIV w., w Polsce zaczyna rozwija si b. powoli od XV w., najpierw wrd szlachty, potem u mieszczan, znacznie pniej u chopw i ydw. Idea uczynienia z nazwiska prawnego sposobu identyfikacji pojawia si w Polsce w 2. po. XVIII w., jednak pierwsza Rzplita nie wprowadzia przepisw o obowizku posiadania nazwiska, uczynili to dopiero zaborcy i wadze Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Kongresowego, w latach 1787-1821 w postaci szeroko zakrojonej, jednorazowej akcji nadania nazwisk i zaoenia rejestrw zapobiegajcych samowolnym zmianom. Kodyfikacj szczegowych przepisw ukoczono w zaborze pruskim w 1875, byym zaborze ros. w 1926, w byym zaborze austriackim oklnikiem z 1928. Ze wzgldu na pochodzenie nazwiska dzieli si zwykle na przezwiskowe, od zawodu, zajcia, cech zewn., cech charakteru itd., jak Stelmach, Bednarz, Smith, Mller, Fourrier; Chudzik, Czarny, asy, Stout, Bonhomme; odojcowskie (patronimiczne), jak Tomasik, Pawlak, Ignatowicz, Jackson, Petersen, Macdonald, O'Hara, Matisse; oraz odmiejscowe, jak Leszczyski, Ujejski, Kpiski, Lincoln, Garfield, Moliere. Czyme jest nazwa? (To, co zowiem r, pod inn nazw rwnie by pachniao) - ang. what's in a name?, czyme jest nazwisko? wrogie rodowi Kapuletw nazwisko rodu Montagu a. Monteki(o), z tragedii Romeo i Julia, 2,2, Szekspira. Na murach (cianach) wypisane s zawsze nazwiska (imiona) gupcw - ac. nomina stultorum semper parietibus haerent.

Nomina sunt odiosa - ac., 'nazwiska s niepodane', nie naley ich w pewnych okolicznociach publicznie wymienia.

Nazyrejczyk - w Biblii - mczyzna powicajcy si Bogu nazyreatem, specjalnym lubem, przewidujcym powstrzymanie si od strzyenia wosw, picia wina itd. na pewien okres, zwykle 30 dni, przed podr a. innymi przedsiwziciami, albo a do mierci. Skadali takie luby m.in. Samson, Samuel, Absalom. Z hebr. nazir 'powicony'.

Neandertal - rezerwat przyrody midzy Dsseldorfem i Elberfeldem, w Westfalii, RFN, nazwany ku czci dsseldorfskiego poety protestanckich pieni koc. Joachima Neandera, 1650-80; jaskiniowe stanowisko antropologiczne z okresu zlodowacenia Wrm, w Neandertalu, gdzie odkryto w 1856 szcztki neandertalczyka. Homo neandertalensis - ac., 'czowiek neandertalski', kopalny czowiek z grnego plejstocenu, ktrego szcztki odkryto najpierw w dolinie Neandertal, a pniej w wielu miejscach Europy, Azji, Afryki i na Jawie. Neandertalczycy zostali prawdop. wytpieni w zach. Europie przez Homo sapiens (zob.).

Neapol - w. Napoli, miasto nad Zatok Neapolitask, drugi pod wzgl. wielkoci port Woch, g. miasto Kampanii. Powsta w okresie 600-500 pne. jako odrol Kum, gr. kolonii w Kampanii, pod nazw Parthenope gr. 'dziewicza (Syrena, ktra tu miaa sanktuarium)', pniej, jako 'nowe miasto, Nowogrd' przezwany Neapolis. Od 326 pne. sprzymierzony z Rzymem, od czasw Augusta wany port i uzdrowisko; zatoka rozcigajca si od przyldka Miseno do pwyspu Sorrento na pd., u stp Wezuwiusza, z szeregiem atrakcyjnych miejscowoci i pooonymi u wejcia wyspami Capri, Ischia i Procida. Synny z pieni, zabaw, wesooci, Neapol by i jest miastem tocznym i haaliwym, cigjcym turystw piknymi widokami, kpieliskami, zabytkami i wykopaliskami (zob. Herkulanum; Pompeja II). Synn oper San Carlo otwarto w 1737; jako orodek muzyczny Neapol syn w XVII i XVIII w., kiedy dziaaa tam tzw. szkoa neapolitaska, ktrej g. reprezentantem by Scarlatti, a prcz niego m.in. Nicola Porpora, Pergolesi, Paisiello i Cimarosa. Canzona neapolitana - w., 'pie neapolitaska', najcharakterystyczniejszy typ w. piosenki lud., pochodzcy od villanelli z XVI w.; rozwinita zw. od po. XIX, popularna na caym wiecie, np. Santa Lucia, Addio mia bella Napoli, Funiculi Junicula, O sole mio, Wr do Sorrento itd. Museo Nazionale zob.

Sumy neapolitaskie - wywiezione z Polski w 1556 (ok. 500000 dukatw) przez krlow Bon i poyczone krlowi hiszp. i neapolitaskiemu Filipowi II, ktrych mimo stara dworu polskiego przez 200 lat nie udao si odzyska; przen. obiecane bogactwa (np. wielki spadek), ktre si jednak nie realizuj; zob. Bajoskie sumy. Wol polskie gwno w polu ni fioki w Neapulu - zwrot bdcy kpin z postaw groteskowo szowinistycznych a. wyrazem swoicie sarmackiego patriotyzmu. "Znasz-li ten kraj..." - zob. Ankwiczwna H. E. (Do H***). Zobacz Neapol, a potem umrzyj - w. vedi Napoli, e poi muori, chepliwe powiedzenie neapolitaezykw. Neapul, czyli Rybak i jego narzeczona - du. balet romantyczny (Kopenhaga 1842); libretto i choreograFa: Auguste Bournonville; muzyka: Holger Paulli, Eduard Helsted, N. W. Gade i Hans Chr. Lumbye. Balet pozosta w repertuarze Baletu Krlewskiego do naszych czasw.

Nearch(os) - z Krety, IV w. pne., przyjaciel Aleksandra Wielkiego od wczesnej modoci, towarzyszy mu w wyprawie do Indii i zosta w 326 dowdc caej floty, pyncej przez Hydaspes, Akesines i Indus w d do delty, potem admiraem maej floty, ktra, z Onesikritosem, jako gwnym sternikiem, rozpoznaa drog morsk od ujcia Indusu do ujcia Eufratu wzdu wybrzey Gedrozji, Karmanii i Persydy (325-24), podczas gdy Aleksander na czele wojsk odbywa odwrt drog ldow. Spotkanie nastpio na mocie zbudowanym przez wojsko maszerujce ku Suzie. Wyprawa Nearcha miaa na celu nie tylko powrt czci floty do Grecji, ale przede wszystkim otwarcie greckiej drogi morskiej z Egiptu do Indii, mogcej rywalizowa ze szlakami handlowymi Hindusw, Partw i Arabw. Cho imperium Aleksandra wkrtce si rozpado, cywilizacja gr., obejmujca odtd wielkie poacie Europy i Azji, moga, cho w innych formach polit., korzysta z dziea Aleksandra, a droga morska do Indii pozostaa greck do czasu zawadnicia ni przez muzumaskich Arabw. Ze spisanego przez Nearcha dziennika podry, zachowanego tylko we fragmentach i czciowo zrekonstruowanego w Indike Arriana, korzystali staro. eglarze, geografowie (m.in. Strabon) i historycy.

Nebokadnezar II - zob. Nabuchodonozor.

Necho II - krl Egiptu od ok. 609 do 594 pne. z XXVI dynastii; po

zwycistwie pod Megiddo nad krlem Judei Jozjaszem dotar do Eufratu; pokonany przez Nebokadnezara II (zob. Nabuchodonozor) pod Karkemisz, utraci posiadoci azjatyckie. Prbowa odkopa kana czcy Nil z M. Czerwonym, Jeli wierzy Herodotowi, ktry odwiedzi Egipt 150 lat pniej, faraon wysa ekspedycj fenick na statkach z misj opynicia Libii (tj. Afryki) i powrotu przez Supy Heraklesa (Cien. Gibraltarsk) do Egiptu. Herodot, 4, 42, pisze: "Fenicjanie wyruszyli wic z M. Czerwonego i pynli przez morze poudniowe (tj. Ocean Indyjski). Ilekro nastaa jesie, ldowali, obsiewali pola (...) i oczekiwali tam niw, a skoro zboe zli, pynli dalej, tak e po upywie 2 lat skrcili przy Supach Heraklesa i przybyli do Egiptu. Opowiadali - co mi si nie wydaje wiarygodne - e w czasie jazdy dokoa Libii mieli soce po prawej stronie." Wielu zapatruje si sceptycznie na t podr, cho wanie uwaga o Socu, widzianym na poudnie od rwnika po stronie pn., zdaje si wskazywa na autentyczno tej wyprawy.

Neferetiti - Nefertiti, Nefretete, Nofretete, ona faraona egipskiego Amenhotepa IV (zob.) Echnatona (l. po. XIV w. pne.). Popiersie krlowej, malowany wapie (ok. 1365 pne.), Berlin, Staatsmus.; odkryte w Tell el-Amarna, w wyniku prac wykopaliskowych Deutsche Orientgesellschafl (1911-14); najsynniejsza i jedna z najpikniejszych rzeb staro. Egiptu.

Negli - swobodny, poranny a. nocny, damski strj domowy; ubir niekompletny, skpy; bielizna; z fr. neglige. Negliowa - lekceway, zaniedbywa; ignorowa; od fr. negliger 'zaniedbywa; zaniecha'.

Negro Spirituals - zob. Spirituals.

Negus - staroytny tytu wadcw Etiopii (Abisynii); z amharskiego od etiop. nequsa nagast 'krl krlw'.

Nekromancja - rodzaj wrbiarstwa polegajcy na rzekomym wywoywaniu duchw osb zmarych, aby si dowiedzie od nich o przyszych wydarzeniach; znana w religiach staroytnego Wschodu, gr. i rzymskiej; lady jej przetrway w modnym na przeomie XIX i XX w. spirytyzmie; z gr. nekrs 'trup' i manteia 'dar jasnowidzenia; wrba; wyrocznia', por. Mantyka (2); Wrka (z Endor).

Nekropola - staro. "miasto umarych", cmentarz(ysko); z gr. nekrs 'trup' i plis 'miasto'.

Nektar - mit. gr. napj bogw; zob. Ambrozja.

Nelson Horatio - wicehrabia, ksi Brontu, 1758-1805, admira ang.; wstpi do marynarki wojennej w 1770. Jako dowdca okrtu "Agamemnon" w walkach z Francuzami w 1794 pod Calvi na Korsyce, raniony odamkiem w praw oko, zaniewidzia na nie, a praw rk straci w 1797 pod Santa Cruz na Teneryfie. W 1798 zniszczy flot francusk pod Abukirem, za co zosta parem Anglii z tytuem barona Nilu. W 1801 dowodzi atakiem na flot dusk pod Kopenhag, a w 1805, jako dowdca floty ang. na okrcie flagowym "Victory" (zob.), rozgromi pod Trafalgarem flot fr.-hiszp. i zgin, miertelnie ranny, w momencie zwycistwa. Abukir i Trafalgar, ktre zapewniy Brytanii panowanie na morzach przez sto lat, uniemiertelniy Nelsona jako jednego z najsynniejszych dowdcw morskich w dziejach. W literaturze wiksz rol odegra jego synny romans z lady Hamilton (zob.). Anglia ufa, e kady speni swoj powinno - ang. England expects that every man will do his duty, rozkaz dzienny Nelsona przed bitw pod Trafalgarem. Kolumna Nelsona - wzniesiona w 1843 na Trafalgar Square w Londynie; 4 lwy Landseera dodano w 1867; koryncka kolumna granitowa na kwadratowej podstawie, wzorowana na kolumnie w rzymskiej wityni Marsa (zob. Mars: Ultor), mierzy 447m wysokoci, a postawiony na niej posg duta E. H. Baily - 57m.

Nemea - miejscowo gr. w Argolidzie na Peloponezie, ze synn w staroytnoci wityni Zeusa i witym gajem; zeb. Hypsipyle. Igrzyska nemejskie - zob. Igrzyska. Lew nemejski - zob. Herakles (1. praca).

Nemezis - mit. gr. jedna z najbardziej zagadkowych postaci panteonu gr., zw. z uwagi na rozbieno midzy mitem bogini a jej pozycj w kulcie. Jej najbardziej znane sanktuarium to attyckie Ramnus, gdzie bya zapewne bogini w typie Artemidy. Aby unikn zalotw Zeusa, przemienia si w ryb, a potem w g; wtedy dopad j ojciec bogw w ksztacie abdzia, a

jajo, ktre pniej zoya, znalaz jaki pasterz i da Ledzie (zob.); u Hezjoda wystpuje ona jako cra Nocy. Dba o waciwy podzia szczcia i sprawiedliwoci midzy ludzi, aby kady dosta to, co mu si naley (gr. nemein 'przydziela'), karze za wszystkich, ktrzy ami naturalny porzdek rzeczy - gwac prawo moralne bd korzystaj z nadmiernych bogactw lub maj zbyt wiele szczcia. Ale w wikszoci wypadkw bya ona uosobieniem oburzenia i kary bogw za blunierstwo i pych (gr. hybris) ludzi przekraczajcych zakrelone im granice; przen. nieubagana sprawiedliwo, karzca butnych i zuchwaych. Nemezis - Das grosse Gluck nm., 'wielkie szczcie'; miedzioryt (ok. 1502) Albrechta Diirera.

Neminem captivabimus (nisi iure victum) - ac., 'nikogo nie uwizimy (bez wyroku sdowego)'; immunitet nietykalnoci przyznany szlachcie przez Wadysawa Jagie przywilejami z 1425, 1430 i 1433..

Kapitan Nemo - centralna posta powieci 20000 mil podmorskiej eglugi (1870, t. pol. 1870) Jules Verne'a, ukazujca si take na kocu powieci Tajemnicza wyspa (1875, t. pol. 1875-76). Spokojny, energiczny, odwany, pewny siebie kapitan odzi podwodnej "Nautilus", ktr w tajemnicy zbudowa, aby uciec w niej w gb oceanw od ludzkoci, zwaszcza od znienawidzonych Anglikw. Jest to w rzeczywistoci bogaty hinduski rada, ksi Dakkar, organizator powstania Sipajw w 1857, ktremu Anglicy wymordowali ca rodzin. Jego kabin w "Nautilusie" zdobi portrety bohaterw, ktrzy powicili ycie dla ideau: Kociuszki, O'Connella, Lincolna, Johna Browna.

Nemrod - hebr. Nimrd, wg Biblii, Gen., 10, 9-11, wnuk Chama, syn Chusa, wielki myliwy (std biblijne wyraenie przysowiowe: "Jak Nemrod duy owiec przed Panem") i zaoyciel licznych miast w ziemi Sennaar (Sumerii?), m.in. Niniwy i Babilonu. Wykopaliska Mezopotamii milcz o nim jednak. Niektrzy komentatorzy, a za nimi Alexander Pope i Milton, sdz, e Biblia ma tu na myli "owc ludzi", tj. wodza, zdobywc; art. zapalony, zagorzay, niezrwnany myliwy.

Neoptolemos - mit. gr. syn Deidamei (crki Likodemesa, krla wyspy Skyros na M. Egejskim) i Achillesa, ktry na dwone Likodemesa wychowywa si razem z krlewskimi crkami, przebrany w dziewczce szaty, pod imieniem Pyrry; std inne imi Neoptolemosa - Pyrros. Po mierci Achillesa Odyseusz sprowadzi Neoptolemosa pod Troj, bo wg wyroczni jego uczestnictwo w wojnie byo warunkiem zdobycia miasta. Pyrros otrzyma wspania zbroj

swego ojca i odznaczy si dzielnoci i dobr rad; wybrano go te jako czonka zaogi konia (zob.) trojaskiego. W czasie zdobywania miasta zabi starego krla Priama na stopniach otarza Zeusa, crk krla, Poliksen, zabi jako ofiar na grobie Achillesa, a syna Hektora, Astyanaksa, zrzuci z murw Troi. Przy podziaie upw otrzyma Andromach jako niewolnic; wzi j ze sob do Epiru i mia z ni syna. Zgodnie z obietnic Menelaosa, dan przed upadkiem Troi, dosta jako on jego crk, Hermion, ktra tymczasem zarczya si z Orestesem; po lubie Orestes, cigany przez erynie za zamordowanie matki, zabija Neoptolemosa w Delfach.

Nepentes - mit. gr. lek, ktry Helena trojaska otrzymaa od Egipcjanki Polidamny, a ktry "umierza bl i i gadzi pami wszelkiego za; kto go z winem wypije, przez cay dzie zy nie uroni, nawet gdyby mu matka umara albo ojciec", Odyseja, 4, 228, Homera, tum. J. Parandowskiego; z gr. ne- 'nie', i penthos 'troska; bl; aoba'.

Nephelokokkygia - zob. Chmurokukukowo.

Neptun - mit. rz. italski bg wody, po utosamieniu z gr. Posejdonem bg morza, czczony wraz z Salacj, zidentyfikowan z gr. Amfitryt, on Posejdona. Quos ego! - ac., 'Ja was (naucz)! (dam) ja wam!', w Eneidzie, 1, 135, Wergiliusza, sowa, ktrymi Neptun umierza szalejce fale; pop. przykad apozjopezy (zamilczenia, niedokoczenia myli, urwania zdania). Neptun - rzeba (1567) J. Sansovina, Wenecja, Paac Dow. Obraz P. Tibaldiego, Bolonia, Pal. dell'Universita. Neptun z orszakiem - grupa rzeb (1762) rzymskiej Fontana di Trevi; zob. Fontanna. Liczne inne fontanny barokowe.

Nereus - mit. gr. bg biecej (gr. nern, narn) a. moe wieej (nearn) wody, zw. morza, szczeglnie Egejskiego, opiekun eglarzy, jeden ze Starcw Morskich (por. Proteusz), dawnych bstw morskich, ktre w okresie rozprzestrzenienia si kreteskiego kultu Posejdona nie znikny wprawdzie, ale zepchnite zostay na dalszy plan. Jak i inni Starcy Morscy, obdarzonyjest wielk mdroci, umiejtnoci przybierania najrniejszych ksztatw, a nawet darem przepowiadania, co jest przyczyn jego walki z Heraklesem, ktry napad go znienacka, aby wydrze mu tajemnic zotych jabek (zob. Herakles, 11. praca). Hezjod i Pindar opiewaj jego sprawiedliwo: pochwali wielki czyn nieprzyjaciela znaczyo "pj za

rad boga morskiego". Ulubiony temat sztuki antycznej, zw. malarstwa wazowego. Przedstawiany z siw brod, wodorostami we wosach; wraz z on, okeanid Doris, mia 50 crek zwanych nereidami, bardzo urodziwych (m.in. Amfitryt, Galate, Tetyd; zob.), z ktrymi mieszka w swym paacu w gbi morza a. przyglda si ich igraszkom z trytonami, delfinami itd. Nereidy byy uosobieniem pluskajcych, bekoccych fal morskich. Znane s antyczne listy imion nereid, ktre wymylano w niewiadomym celu, gdy adna z nich nie miaa osobnego kultu. Trwaj do dzi w wiadomoci ludu gr. jako urodziwe czarodziejki. Posgi nereid z Ksantos (V-IV w. pne.), Londyn, British Mus.; nereidy wrczaj swemu siostrzecowi, Achillesowi (synowi Tetydy), zbroj wykonan dla niego przez Hefajstosa. Tryton i nereida - obraz (1875) Bcklina, Monachium, Gal. Schack.

Nerki - na staro. Bliskim Wschodzie uwaano za siedlisko wiedzy, przyjemnoci i blu; Biblia powiada w Ksidze Psalmw, 1 5,7: "Nawet w nocy pouczaj mnie nerki moje"; w Przypowieciach Salomona, 23,16: "I moje nerki si wesel, gdy twoje wargi mwi, co prawe"; w Trenach Jeremiasza, 3,13: "(Bg) przebi moje nerki strza ze swojego koczana".

Neron - Claudius Drusus Germanicus Caesar, 37-68, cesarz rz. od 54, syn Agrypiny (zob.) Modszej, adoptowany przez Klaudiusza. W pierwszej fazie panowania (do 62) mody Neron ulega dobrym wpywom swego byego nauczyciela Seneki i prefekta pretorianw Burrusa; w drugiej fazie, pod wpywem faworyta Tigellina, Neron, jako dny wadzy despota, kaza zabi swego przyrodniego brata, Brytanika, swoj matk, on Oktawi (aby mc polubi Poppe). Podnoszc podatki w prowincjach i konfiskujc posiadoci bogatych senatorw za rzekome zbrodnie obrazy majestatu, finansowa wielkie budowy i igrzyska. Za jego panowania wybuch wielki poar Rzymu, ktry pochon p miasta, i rozpoczo si pierwsze przeladowanie chrzecijan, oskaronych przez niego o podpalenie stolicy. Po poarze Neron wytyczy nowe, szerokie ulice i wznis okazay paac, synny Zoty (zob.) Dom. y rozrzutnie. Nie pozbawiony zdolnoci art. i sportowych, wystpowa publicznie jako piewak i poeta, aktor i uczestnik wycigw na wozach; mionik kultury gr., otacza si Grekami, przedsiwzi objazd artystyczny po Grecji i w nagrod za entuzjastyczny aplauz nada wolno miastom gr. Wszystko to byo le widziane w Rzymie; w r. 65 wykryto sprzysienie senatorw. Pizona, Lukana i Senek, a nieco pniej Petroniusza zmuszono do samobjstwa. Terroryzowanie arystokracji i dziesitkowanie dowdcw doprowadzio wreszcie do rozruchw w armiach Galii i Hiszpanii i do samobjstwa cesarza. Klasyczny portret Nerona, wywaony, cho stronniczy, da Tacyt w Rocznikach, 13-16, pisanych ok. r. 115: skromnego i dobrego rzdcy na pocztku, a podejrzliwego, bezlitosnego tyrana, okrutnika, rozpustnika, cynika i hipokryty pod koniec panowania. Co Tacyt

przedstawia jako nie sprawdzone plotki, to Swetoniusz w ywocie Nerona (ok. 120) ukazuje jako ustalone fakty i upiksza je nieprawdopodobnymi dodatkami: e Neron otwarcie podpali Rzym, aby go pikniej odbudowa, e w czasie poaru odpiewywa swj poemat o poarze Troi, e by rozpustnikiem i zboczecem, e zgin jak tchrz, wzdychajc: "Jaki artysta ginie we mnie!", tac. Qualis artifex pereo! W ten sposb Neron sta si dla nastpnych pokole, w poezji, a zw. w dramacie, prototypem tchrzliwego tyrana i zwyrodnialca na tronie. Chrzecijanie pierwszych wiekw, ze swej strony, uczynili ze swego pierwszego przeladowcy potwora i besti apokaliptyczn, por. Biblia, Apok., 13 i 17. rdw. Roman de la Rose (XIII w.) przedstawia go jako najwikszego po Judaszu zbrodniarza w dziejach. Lit. czasw nowoytnych, wracajc do rde antycznych, czsto przyjmuje bezkrytycznie relacje oczywicie stronnicze. Podpalony Rzym i okruciestwa Nerona - hiszp. Roma abrasada y crueldades de Neron, dramat (1625) Lope de Vegi; Neron jest tyranem kaprynym, igrajcym z yciem ludzkim. Brytanik - tragedia (wyst. 1669, wyst. pol. 1809) Racine'a; Neron w pierwszych, szczliwych latach swego panowania jest g. postaci sztuki. Antychryst - esej hist. (1873) Emesta Renana, ukazujcy Nerona nie tyle jako tyrana, ile estet i hedonist, nie tyle najbardziej szalonego i zego wadc, ile najprniejszego i najmieszniejszego. Quo vadis? - (zob.) Henryka Sienkiewicza; posta Nerona opar w powieci autor zarwno na relacjach Tacyta, Swetoniusza i Kasjusza Diona (ok. 155-235), jak i na gonym wwczas eseju Renana, a take na akademicko-klasyczno-naturalistycznych ptnach obyczajowych na temat antyku malarza Henryka Siemiradzkiego, przyjaciela autora; Neron jest tu miesznym baznem, prnym, zawistnym, infantyinym i gupim, poet bez zdolnoci, podtrzymywanym w swych zudzeniach przez bezwstydne pochlebstwa Tigellina i Petroniusza, estetyzujcym, dobrodusznym i skarcym si, e nikt go nie rozumie, absolutnym wadc, tyranem, morderc uczciwych ludzi, przeladowc chrzecijan, sabeuszem pod pantofiem Poppei. Pochodnie Nerona - obraz (1876) H. Siemiradzkiego. Samozwaczy Neron - nm. Der falsche Nero, powie (1936, t. pol. 1938) L. Feuchtwangera. Koronacja Poppei - opera (1642) Monteverdiego. Nerone fatto Cesare - w., 'Neron uczyniony cesarzem'; 12 arii (1715) A. Vivaldiego dla tragedii Neron G. A. Pertiego. Neron - opera (1679) Carla Pal lavicino. Opera (1705) G. Fr. Handla. Opera ( 1879) Antoniego Rubinsteina. Opera (rozpocz. 1862, ukoczona przez A. Toscaniniego, wyst. Mediolan 1924) Arriga Boita. Opera (Mediolan 1935) Pietra Mascagniego; gloryfikacja Mussoliniego i reymu faszystowskiego.

Nesle - zob. Wiea (Nesle).

Nessos - mit. gr. centaur. Koszula (tunika) Nessosa zob. Dejanira (Szata Dejaniry).

Nestor - (1) mit. gr. mityczny krl Pylos, najstarszy i najdowiadczeszy z wodzw gr. pod Troj. Homer daje mu wiek 2 pokole, tj. przeszo 60 lat, a nie 200, jak to czyni Owidiusz w Metamorfozach, 12,18 7. "Mowa jego bya sodsza od miodu", Iliada, 1, 249: std urobiono przymiotnik miodopynny o mwcach. Iliada daje sympatyczny, nie pozbawiony humoru obraz penego jeszcze wigoru starca, ktrego rozwleke, wielosowne i katastrofalne w skutkach rady szanowano na rwni z boskimi, cho ich na og nie suchano (waciwym, poytecznym doradc by Odyseusz, niekiedy take Diomedes). Jeden z nielicznych, ktrzy po zdobyciu Troi wrcili szczliwie, prost drog do ojczyzny. Heinrich Schliemann (zob.) sdzi nawet, e znalaz oryginaln czar Nestora opisan w 23. ksidze Iliady, przen. najstarszy czonek zrzeszenia, czowiek najpowaniejszy, najdowiadczeszy w jakiej dziedzinie nauki, sztuki itp., na danym terenie.

Nestor - (2), ok. 1053-po 1113, mnich klasztoru Peczerskiego w Kijowie, wspautor i redaktor Powieci (zob.) dorocznej.

Nestorianizm - doktryna teologiczna goszona w V w. w Antiochii przez biskupw Diodora i Teodora, popartych przez patriarch Konstantynopola, Nestoriusza (std nazwa), wg ktrej w Chrystusie istniej 2 osoby, boska i ludzka, zewntrznie tylko z sob poczone; doktryna odmawiaa te Marii tytuu Matki Boskiej, gr. theotkos. Nauk t potpi sobr w Efezie w 431, na ktrym ustalono dogmat o istnieniu w Chrystusie dwu natur - boskiej i ludzkiej, ale tylko jednej osoby - boskiej. Dzi na Bliskim Wschodzie (kocii chaldejski) i na Wybrzeu Malabarskim (kat. koci syromalabarski) nestorianie licz ok. 2 mln wyznawcw.

Neumy - znaki neumatycznej notacji muzycznej, uywanej w rdw. do zapisu choraw gregoriaskich i w muz. kociow wschodnich; ze rdw.-ac. (p)neuma 'gos; nuta kocowa piewana a do utraty tchu', z gr.

Neurowie - lud staroytny przez licznych uczonych polskich utosamiany ze Sowianami. Herodot, Dzieje, 4,105, umieszcza ich siedziby na terenach dzisiejszego Podola i Woynia, a ich okrela jako czarodziejw o scytyjskich obyczajach. Pod koniec czasw staro. nazwa zanika na rzecz innych (Sowianie na wsch., a Wenedowie na zach.); zob. Wilkoak.

Nevers - (wym. newe:r) miasto nad Loar u ujcia Nievre (Francja rodk.); warowna osada galijskich Eduw; ok. 52 pne. punkt zaopatrzeniowy legionw Cezara, Noviodunum, pniej Nevirnum, Nivernum; siedziba biskupstwa od ok. 500. Katedra - romasko-gotycka konsekrowana w 1058 (XI-XIV, XVI w.), w apsydzie freski z XII w. St. Etienne - koci z XI w., klejnot architektury romaskiej. Trjnawowa bazylika z emporami, transeptem, chrem z obejciem i z trzema kaplicami promienistymi, przykryta sklepieniem kolebkowym.

Newmarket - (wym. njuma:kit) okrg miejski w hrabstwie West Suffolk, Anglia, na pn.-wsch. od Cambridge; synny tor wycigw konnych od 1634; 8 gwnych biegw, m.in. "2000 gwinei", "Cambridgeshire"'i "Cesarewitch".

Newski prospekt - jedna z g. arterii Leningradu, czca gmach Admiralicji z klasztorem w. Aleksandra (zob.) Newskiego; znajduj si przy niej m.in. Gmach Sztabu Generalnego i katedra NMP Kazaskiej.

Newton Isaac - (wym. niuton), 1642-1727, wielki fizyk, astronom, matematyk i filozof ang.; w 1661-65 studiowa w Cambridge, gdzie by profesorem w 1669-1701; od 1672 czonek, od 1703 prezydent Royal Society, w 1705 otrzyma szlachectwo; pochowany w Opactwie Westminsterskim. Odkrywca trzech praw dynamiki (zob. niej Zasady) oraz prawa powszechnego cienia, twrca teorii korpuskularnej wiata; pierwszy rozszczepi wiato uzyskujc widmo; wsptwrca rachunku rniczkowego i cakowego oraz geometrii algebraicznej; zob. te Matematyczne zasady... Diament - piesek Newtona, jak gosi anegdota, wywrci pewnego razu wiec na biurko swego pana, od czego spality si papiery zawierajce wyniki wieloletnich eksperymentw uczonego. Na widok tej katastrofy Newton westchn tylko: "Diamenciku, gdyby wiedzia, jak mi wyrzdzi szkod!",

po czym spokojnie zabra si na nowo do tyche dowiadcze. Hipotez nie wymylam - ac. hypotheses non Jingo, mawia Newton. "Wszystko, co nie wynika ze zjawisk, jest hipotez, hipotezy za metafizyczne czy fizykalne (...) nie powinny by dopuszczalne w fizyce eksperymenta1nej." Jednak pogldy jego nie byy wolne od hipotez: przy formuowaniu zasad mechaniki wprowadzi np. pojcie przestrzeni absolutnej, absolutnego ruchu i czasu. Jabko Newtona - Histori t pierwszy opisa Wolter, ktry twierdzi, e usysza j od siostrzenicy uczonego. Byron sformuowaj w 10. pieni Don Juana w taki sposb: "Gdy Newton widzia jabko spadajce 8Z drzewa, ockniony z swojej kontemplacji8 Znalaz, czego si ludzkiej przez tysice8 Lat nie udao znale kalkulacji,8 Prawd, e ziemia to jest wirujce8 Ciao powszechnej prawem grawitacji.8 I to jedyny by w wiecie przypadek,8 Ze czeka wzniosy: jabko i upadek" (t. E. Porbowicz). Relacja ta gubi jednak waciw point sprawy, bo to, co przyszo na myl Newtonowi na widok spadajcego jabka, nie byio ide, e sia cikoci musi je przyciga do Ziemi. Ta koncepeja jest starsza od Newtona. Uderzyo go natomiast przypuszczenie, e ta sama sia grawitacji, ktra siga czubka drzewa, moe dociera a do Ksiyca i dalej, w przestrze Wszechwiata, e grawitacja utrzymuje Ksiyc w orbicie. Newton uchwyci podobiestwo midzy cakiem rnymi zjawiskami - ruchem jabka w sadzie i Ksiyca na niebie - i dostrzeg w nich dwa objawy tego samego zjawiska - grawitacji. Wszelki postp w nauce to odkrywanie nowego porzdku, czcego z sob rzeczy, ktrych dotd w naszym mniemaniu nic z sob nie czyo. Newton zabra si do oblicze, ale ich wyniki nie zgadzay si z danymi o Ksiycu i to spowodowao kilkunastoletnie opnienie ogoszenia teorii powszechnego cienia. Dopiero gdy John Flamsteed dostarczy Newtonowi nowych danych o Ksiycu, obliczenia zaczy si, jak to lakonicznie okreli uczony, "zgadza w znacznym stopniu". Tylko w znacznym stopniu! Podobiestwo jest nierozczne z przyblieniem, bo adna analogia nie jest cakiem cisa. W tym zdaniu Newtona mieci si ju nauka wspczesna w penej zbroi. Kamyki na play - Na krtko przed mierci Newton powiedzia: "Nie wiem, jak mnie osdzi przyszo, ale ja widz siebie jako istot przypominajc maego chopca bawicego si na play, ktry niekiedy znajduje gadszy od innych kamyk czy adniejsz ni zwykle muszelk, podczas gdy przed nim rozciga si olbrzymi ocean nie odkrytych jeszcze prawd". Zasady dynamiki Newtona - trzy podstawowe prawa dynamiki: I. zasada bezwadnoci: kade ciao trwa w stanie spoczynku a. w stanie ruchu jednostajnego prostoliniowego, dopki przyoone siy nie zmusz go do zmiany tego stanu. 2. zmiana ruchu (pdu)jest proporcjonalna do przyoonej siy i odbywa si w kierunku zgodnym z t si. 3. zasada akcji i reakcji: kademu dziaaniu odpowiada rwne mu i przeciwnie skierowane przeciwdziaanie. Posg Newtona w przedsionku kaplicy w Trinity Coflege w Cambridge jest jego najsynniejszym pomnikiem, upamitnionym sawnymi wersami z Preludium Wordswortha: "The marble index of a mind for ever8

Voyaging through strange seas of Thought alone" ang., 'Marmurowy wykadnik umysu wiecznie eglujcego w samotnoci po niezbadanych morzach Myli'. Ndza - Byszczca (zota, bogata) ndza ukryta pod pozorami dobrobytu, wietnoci. Ndza uszczliwiona - pierwszy polski wodewil (singspiel, piewogra, tzw. wwczas "komedioopera") z pierwszym oryginalnym polskim librettem, napisanym przez Wojciecha Bogusawskiego, przerobionym z "komedyjki do piewania" ksidza Franciszka Bohomolca, z muzyk Macieja Kamieskiego (Warszawa 1778). Kasia chce wyj za Antka, biednego parobka, ale matka nakania j, aby zgodzia si poj bogatego mieszczanina Jana. Dobry pan dziedzic, Podstaroci, dowiedziawszy si o tej sytuacji, obsypuje Antka darami, ktre czyni z niego, w oczach matki Kasi, podanego kandydata. Std mora pynie, e szlachcic wtedy si raduje, "kiedy z poddanych kogo uszczliwia; t jedn rozkosz czuje z panowania, e ma sposobno ndznych ratowania". Ndznemu nikt nie zajrzy - dawne przys., biedakowi nikt nie zazdroci. Ndznicy - zob. Jean Valjean. Ndzny - dawn. budzcy wspczucie, wyndzniay, ndzarz (bez adnego odcienia ujemnego); pody, nikczemny; lichy, bezwartociowy; pogardzany.

Nibelung - Niblung, Niebelung, w sagach skand. i nm. Pieni o Nibelungach mityczny krl Nibelungw, narodu karw, mieszkajcych w Nibelheim, 'kraju ciemnoci a. mgie', posiadaczy skarbu ze zota i drogich kamieni, ktrego pilnuje karze Alberyk. Nazwa Nibelungw przechodzi potem na pniejszych posiadaczy Skarbu-Sigurda (Zygfryda z poematu nm.) i Burgundczykw. Pie o Nibelungach - nm. Nibelungenlied, bohaterski epos germaski napisany ok. 1200 przez nieznanego rycerza austriackiego, oparty na opowieciach zawartych w prymitywnym ksztacie w obu Eddach (zob.) i w Vtilsunga Saga (zob.), pomijajcy jednak wiele materiau nadnaturalnego. Zygfryd nie jest np. potomkiem skand. boga Odyna, ale typowym bohaterem romansu rdw. Hist. podoem epopei jest wdrwka ludw w IV-V w. i podbj Burgundw przez Hunw pod wodz Attyli. Epos dzieli si na 2 czci: mier Zygfryda i Zemsta Krymhildy. Zygfryd, syn Siegmunda i Sieglindy, krla i krlowej Niderlandw, zdobywszy skarb Nibelungw strzeony przez Alberyka, udaje si do Wormacji, aby ubiega si o rk sawnej piknoci, Krymhildy. Jej trzej bracia, krlowie burgundzcy, dowiaduj si od swego lennika Hagena, e Zygfryd zdoby skarb, czapk niewidk i imi Nibelungw i e jest odpomy na ciosy, gdy wykpa si we krwi zabitego przez siebie smoka, z wyjtkiem miejsca na plecach, gdzie w czasie kpieli przylepi si spady z lipy li. Zygfryd zgodzi si pomc jednemu z braci, Gunterowi, w zdobyciu rki islandzkiej krlowej Brunhildy w zamian za zgod na maestwo Zygfryda z Krymhild. Brunhilda lubowaa, e wyjdzie za

rycerza, ktry pokona j w rzucie oszczepem, pchniciu kamieniem i skoku. Zygfryd w czapce niewidce, stojc przy Gunterze, pomaga mu w zwycistwie nad Brunhild. Odbywaj si podwjne zalubiny, ale w noc polubn Brunhilda wie maonka i wiesza go na cianie. Znw niewidzialny Zygfryd ratuje Guntera w opaach, ale zabiera Brunhildzie pas i piercie i ofiarowuje go onie, tak jak przedtem zoy jej w wianie Skarb Nibelungw. Zawistny o chwa Zygfryda Hagen podstpnie zabija go w czasie polowania, kradnie Krymhildzie Skarb i topi w Renie, aby wydoby w sposobnej porze. W drugiej czci epopei Krymhilda, pragnc pomci mier ma, zgadza si polubi Etzela (Attyl, krla Hunw) pod warunkiem, e bdzie jej w tej zemcie pomocny. Po lubie zapraszaj braci Krymhildy na dwr Etzela, po czym napadaj na nich wraz z bohaterami Hildebrandem (zob.) i Dytrykiem (zob.) z Bern (Teodorykiem z Werony), a gdy ostatni pozostay przy yciu Burgundczyk Hagen odmawia zdradzenia miejsca, gdzie ukryto Skarb, Krymhilda zabija Hagena. Wtedy Hildebrand, przeraony rozmiarami rzezi spowodowanej przez t kobiet, umierca j. Etzel i Dytryk opakuj zmarych. Piercie Nibelunga - nm. Der Ringdes Nibelungen, uroczysty dramat sceniczny (nm. ein Bhnenfestspiel w trzech "dniach" z prologiem (Bayreuth 1876, wyst. pol. Lww 1911) Richarda Wagnera. Oparty na legendzie skand.; materia zaczerpnity zosta g. z Volsunga Saga, a czciowo take z Pieni o Nibelungach i obu Edd (zob. Edda). Orodkiem akcji jest magiczny piercie wykuty ze zota Renu w pastwie Nibelungw przez podwadnych Alberyka; gdy Wotan i Loge zabieraj mu piercie podstpem, Alberyk rzuca przeklestwo na wszystkich jego przyszych posiadaczy. Poszczeglne czci: Zoto Renu - nm. Das Rheingold, prolog do dramatu (Monachium 1869, wyst. pol. Lww 1908). Walkiria - nm. Die Walkure, pierwszy dzie dramatu (Monachium 1870, wyst. pol. Warszawa 1903). Zygfryd - nm. Siegfried, drugi dzie dramatu (Bayreuth 1876, wyst. pol. Lww 1907). Zmierzch bogw - nm. Die Gotterdammerung, trzeci dzie dramatu (Bayreuth 1876, wyst. pol. Lww 1911). Nibelungi - trylogia dramatyczna wierszem (wyd. 1862) Chr. Fr. Hebbla: Der gehrnte Siegfried nm., 'Zygfryd pokryty skr rogow', tj. nie do zranienia; Siegfrieds Tod, 'mier Zygfryda'; i Kriemhilds Rache, 'Zemsta Krymhildy'. Ostatnie, najwiksze dzieo poety, przedstawiajce walk midzy duchem gasncego pogastwa germaskiego i posaniem ewangelicznym. Nibelungi - ekspresjonistyczny film (1924) Fritza Langa z Paulem Richterem w roli Zygfryda, Hann Ralph - Brunhildy, Margaret Schn-Krymhildy, Theodorem Loos-Guntera, i Hansem-Adalbertem von Schlettow-Hagena.

Nicea - gr. Nikaia; obecnie Iznik w pn.-zach. Turcji, staro. miasto w Bitynii, jeden z g. orodkw kutury gr. w Azji Mniejszej; za. w 316 pne. przez Antygona Jednookiego jako Antigoneja, nazwana przez Lizymacha w 301 od imienia jego ony Niki Nice. Od 1081 stolica sutanatu Seldukw, w 1097 odbita przez krzyowcw i zwrcona cesarstwu bizant. W 1204-61, po zdobyciu Konstantynopola przez wojska IV krucjaty, stolica cesarstwa nicejskiego; w 1333 anektowana przez Turkw osmaskich. T Nice naley odrnia od miasta na Wybrzeu Lazurowym pd.-wsch. Francji, zw. po polsku take Nice, ac. Nicaea, fr. Nice, w. Nizza, synnego uzdrowiska i orodka turystycznego. Sobory nicejskie: - Sobr nicejski 1 (pierwszy powszechny) zwoany w 325 przez cesarza Konstantyna Wielkiego dla rozwizania problemw stworzonych przez arianizm; g. postaciami soboru byli: Ariusz, teolog libijski, proboszcz z Aleksandrii, i Atanazy, biskup Aleksandrii, jego g. oponent. Nauk Ariusza, arianizm, potpiono i sformuowano nowe Wyznanie wiary, symbol nicejski. Ustalono termin obchodzenia Wielkanocy na pierwsz niedziel po wiosennej peni Ksiyca. Sobr nicejski II, sidmy. powszechny, zwoany zosta przez cesarzow Iren w 787, aby zakoczy wszczty przez obrazoburcw (ikonoklastw) spr o kult obrazw; ustalono dogmat o czci obrazw. Symbol nicejski - Wyznanie wiary sformuowane na 1 soborze nicejskim a rozszerzone na soborze w Konstantynopolu w 381, wac. Symbol nicejsko-konstantynopolitaski, Credo odmawiane, z pniejszymi odmianami, we mszy.

Nick Carter - bohater serii tanich amer. ksiek detektywistycznych rnych autorw, ok. 1890-1920, amer. odpowiednik Sextona Blake; rozszerz. detektyw prywatny.

Nickelodeon - nazwa pierwszego staego kinoteatru, ktry John P. Harris i Harry Davis zaoyli w 1905 w Pittsburghu (USA). Kino miao 96 miejsc, otwarte byo od 8 do 24, wstp kosztowa 5 centw; z ang. nickel 'nikiel'; amer. moneta 5-centowa'; zob. Odeon.

Nic o nas bez nas - ac. nihil de nobis sine nobis, zwrot prawniczy, majcy wyraa wolno szlacheck, zaczerpnity ze statutw (przywilejw) nieszawskich z 1454; por. Liberum veto; Nieszawa.

Nicot Jean - (wym. nikoh ok. 1530-1600, dyplomata fr., ambasador

Franciszka II w Lizbonie, przywiz stamtd po raz pierwszy tyto do Francji; od jego nazwiska pochodzi nazwa alkaloidu tytoniu - nikotyny.

Ni. Czerwona ni - zob. Czerwony. Nici z tego (bd) - pierw. z bajki Ezopa O ptakach i jaskce: mdra jaskka ostrzega inne ptaki, e z lnu, ktry zasia, chop bdzie mia przdziwo, a z niego nici (z nich za robi si sida na ptaki), ale nikt na jej woania: "Bd z tego nici!", nie zwaa, wobec czego sprzymierzya si z chopem i zamieszkaa pod jego strzech. Std dawne znaczenie przen.: bdzie le, grozi niebezpieczestwo; termin nici w znaczeniu sieci, sida nie by jednak powszechnie rozumiany, zaczto go wic uywa w tym zwrocie w znaczeniu nic; nic z tego (nie bdzie), rzecz si nie powioda. Ni Ariadny - zob. Ariadna. Ni ywota - zob. Mojry. Nie zostawi suchej nitki - obmwi, oplotkowa, oszkalowa do cna, doszcztnie. Po nitce do kbka - (wykry co, wyledzi) idc tropem, kierujc si ladami; por. Ariadna. Skupia (trzyma, mie) wszystkie nici w rku - dawny zwrot tkacki; przen. panowa nad wszystkimi elementami sprawy. Szyta grubymi nimi - (intryga, gra, afera itp.) nieudolnie, niezrcznie zakamuflowana, zamaskowana, upozorowana. wita ni - zob. wity. Wisie na cienkiej nici - by bliskim urwania si, upadku, por. Damokles: przen. by bardzo zagroonym, w wielkim niebezpieczestwie.

Niderlandy - od XV w. nazwa obszaru dzisiejszej Belgii, Holandii, czci pn.-wsch. Francji i Luksemburga. W 1433-77 naleay do ksistwa Burgundii, pniej weszy w skad posiadoci Habsburgw; w 1555 wczone przez Filipa II do Hiszpanii. W 1581 oderwaa si Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandw (Holandia); pd. prowincje pozostay przy Hiszpanii do 1713, do 1794 pod wadz Austrii, do 1814 okupacja fr., a w 1830 Belgia uzyskaa niepodlego. Oficjalna nazwa Holandii - Krlestwo Niderlandw, hol. Koninkrijk der Nederlanden. Ofiarowa Niderlandy - uczyni komu podarek z rzeczy bdcej cudz wasnoci; wg powieci Potop, 3, 3, Henryka Sienkiewicza: gdy genera

Forgell, wysannik krla szwedzkiego, ofiarowuje starocie kauskiemu (Zamoyskiemu), w zamian za otwarcie bram twierdzy Zamocia, wojewdztwo lubelskie, Zagoba (zob.) gono doradza starocie: "Ofiaruj, wasza dostojno, krlowi szwedzkiemu w zamian Niderlandy!"

Niebieski - koloru pogodnego nieba; dotyczcy sklepienia niebieskiego, nieba, miejsca pobytu bogw; zob. te Barwa (bkitna); Bkitny; Lazurowy; Sinobrody. Ciao niebieskie - kady naturalny, nie wykonany sztucznie przez istoty mylce obiekt na niebie, znajdujcy si poza atmosfer Ziemi, widzialny goym okiem a. przy pomocy narzdzi astronomicznych. Niebiescy i Szarzy - w czasie amer. wojny secesyjnej 1861-65 nazwa onierzy Unii i Konfederacji, od kolorw ich mundurw. Niebiescy i Zieloni - dwa rywalizujce z sob gangi uliczne w Bizancjum, ktrych nocne burdy i skandale doszy do szczytu w VI w.; nazwy pochodzce od barw wspzawodniczcych z sob zespow wonicw rydwanw wycigowych z dwu dzielnic miasta; zob. Nika. Niebieska krew - zob. Bkitny (Bkitna krew). Niebieska ksiga - zob. ty (ta ksiga). Niebieska poczocha - fr. bas bleu; ang. bluestocking nm. Blaustrumpf; ros. sinij czuok, nazwa nadawana w XVIII w. klubom pa zajmujcych si nauk i lit., z udziaem nielicznych panw; niektrzy z nich nosili niebieskie, weniane poczochy zamiast czamych, jedwabnych, aby zaznaczy sw wzgard dla konwenansw; przen. kobieta popisujca si uczonoci i' zaniedbujca swj dom; iron. pedantka; literatka. Niebieski anio - nm, Der blaue Engel, film (1930, wg powieci Professor Unrath, 1905, Heinricha Manna), ktrym reyser Josef von Stemberg wylansowa Marlen Dietrich. Niebieskie migday - Myle o niebieskich migdaach -buja w obokach, roi, oddawa si marzeniom; nie myle o niczym, kiedy trzeba skupi na czym uwag. Niebieskie rda - osobliwo przyrody, krasowe rda koo Tomaszawa Mazowieckiego, rezerwat w Puszczy Pilickiej (Lasach Spalskich). Niebieski kwiat - Bkitny (kwiat). Niebieski pta(sze)k - lekkomylny i nieodpowiedziaIny prniak yjcy z dnia na dzie cudzym kosztem, korzystajc z atwowiernoci ludzkiej, zob. te Ptak(i niebieskie).

Niebieski ptak - zob. Bkitny (ptak).

Niebo - sklepienie niebieskie, firmament; wysze warstwy powietrza, gdzie pyn oboki, unosz si ptaki itd.; relig. miejsce przebywania bstwa, siedziba bogw, Boga, aniow, zbawionych duchw zmarych ludzi; Bg, opatrzno, raj, szczcie. W systemie Ptolemeusza (sfer homocentrycznych) niebo otaczajce nieruchom w rodku Wszechwiata Ziemi skadao si ze sfer wsprodkowych z Ziemi, zob. Sfera (niebieska). Bra niebo i ziemi za wiadkw - wg Biblii, Deut., 4, 26. By w sidmym niebie - radowa si, cieszy, by zadowolonym, szczliwym, zachwyconym. Egipska kosmografia rozrniaa jedenacie nieb; ydowska - siedem (wg liczby "planet", tj. Soca, Ksiyca i 5 planet), a w lad za ni - muzumaska. W sidmym niebie znajduje si siedziba Jehowy bd Allaha i najwyszych aniow. Wg muzumanw: 1. niebo jest z czystego srebra; tu gwiazdy, kada ze swym anioem strem, wisz jak lampy na zotych acuchach; przebywaj tam Adam i Ewa. 2. niebo jest z czystego zota; przebywaj tam Jezus i Jan Chrzciciel. 3. niebo jest perowe; tu Azrael, anio mierci, nieustannie wpisuje do wielkiej ksigi imiona nowo narodzonych, a wykrela - zmarych. 4. niebo jest z biaego zota; jest to niebo Enocha: tam Anio ez, ktrego wzrost wynosi 500 dni podry, nieprzerwanie oblewa zami grzechy ludzkie. 5. niebo, srebrne, to niebo Aarona; tu Anio Pomsty czuwa nad praogniem. Szstym, rubinowym niebem, rzdzi Mojesz; tu mieszka Anio-Stranik nieba i ziemi, utworzony z ognia i niegu. Sidmym niebem, z boskiego wiata, rzdzi Abraham; kady z mieszkacw tego nieba jest wikszy ni caa Ziemia, ma 70000 gw, kada gowa - 70000 ust, kade usta - 70000 jzykw, a kady jzyk w siedemdziesiciu tysicach jzykw piewa chwa Najwyszego. Gdyby niebo upado, potukoby mnstwu skowronkw - przys, rwnie ac., fr., ang., hiszp., nm., wykpiwajce zmartwienia i obawy na wyrost; z ind. Paczatantry (zob.), gdzie przedstawione s 4 stworzenia, ywice cakiem ponne obawy: ptaszek, ktry bojc si, aby na niebo nie runo, zadziera apk w gr dla bepieczestwa; sroka, ktra stoi na jednej apce, aby ziemia si pod ciarem obu nie zarwaa; ddownica (ktra ywi si ziemi) nie dojadajca, aby jej nie zabrako pokarmu; nietoperz, ktry ma tak wygrowan opini o swojej urodzie, e boi si lata za dnia, aby go ludzie nie schwytali. Jeli nie nakoni niebios, porusz pieko - zob. Acheron. Nieba rad by przychyli komu - wszystko uczyni dla jego dobra. Niebo dla klimatu, pieko dla towarzystwa - nm. Himmel fr Klima, Hlle fr Gesellschaft, przys.; Makiawel (zob.) na ou mierci (1527): "Chc i do pieka, nie do nieba. W piekle cieszy si bd towarzystwem

papiey, krlw i ksit, a w niebie s sami ebracy, mnisi, pustelnicy i apostoowie." O niebo nie stoj, pieka si nie buj, ac. coelum non curo, infernum non timeo, wg jezuickiej legendy, utrwalonej m.in. przez Knapiusza i Niesieckiego, ostatnie sowa umiemjcego Kaspra Bekiesza (Gasper Bekes de Komyati, ok. 152(?79), wg. dowdcy i ma stanu, przeciwnika, a pn. stronnika Batorego, szlachcica polskiego, postaci ze wszech miar wybitnej, ale arianina, std nienawi jezuitw do niego. Batory kaza go pochowa na grze pod Wilnem, ktr odtd nazywano Bekieszow. Pod goym niebem - nie pod dachem, na dworze. Porusz niebo i ziemi - z Biblii, Aggeusz, 2, 7; 2, 22; List do ydw, 12, 26; por. tytu powieci Niebo i ziemia (1949) Tadeusza Brezy. Rozgwieidone niebo nade mn i prawo moralne we mnie - nm. der bestirnte Himmel ber mir and das moralische Gesetz in mir; filozof nm. Immanuel Kant (Krytyka praktycznego rozumu, na kocu, 1788, wyd. pol. 1911) o "dwch rzeczach, ktre napeniaj dusz (...) czci i podziwem". Sidme niebo - zob. wyej (By w sidmym niebie). Syn Nieba - zob. Syn. Tkwi midzy niebem a ziemi - by ni tu, ni wdzie, w zawieszeniu; por. Biblia, 2. Ks. Krl., 18, 9. To (jak) niebo i ziemia - zupenie jedno do drugiego niepodobne. Wielka jest bezczynno (panujca) w niebie - ac. magna otia coeli, z Satyr, 6, 394, Juwenala. Woa (o pomst) do nieba - tj. do Boga; wg Biblii, Gen., 4, 10; Ex., 3, 9; 22,23.

Nieborw - wie w woj. skiemiewickim, na pd. wsch. od owicza; w XV w. wasno Nieborowskich; w 1690-96 rezydencja Michaa Radziejowskiego, w 1774-1945 Radziwiw, potem, wraz z poblisk Arkadi, oddzia Muzeum Narodowego w Warszawie. Paac - barokowy 1690-96 proj. Tylmana z Gameren, nadbudowany w 1922 przez Romualda Gutta, na osi barokowego zespou paacowo-parkowego; zob. Niobe (bolejca).

Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus - powitanie, ktre wraz z

odpowiedzi "Na wieki wiekw" przyjo si w XVIII w. na miejsce staropolskiego "Pomagaj Bg - Bg pom"; dzi jeszcze gdzieniegdzie uywane na wsi przez starych ludzi, czciej przez ksiy i zakonnikw.

Niech yje wolno! - zob. Wolno.

Niechludow Dymitr Iwanowicz - bohater powieci Zmartwychwstanie (1899) Lwa Tostoja, mody, bogaty ksi, wystpuje jako przysigy w procesie o otrucie, w ktrym oskaronjest Katiusza Masowa, moda dziewczyna, przed kilku laty uwiedziona i porzucona przez Niechludowa, obecnie prostytutka. W tej sytuacji, kiedy on, ktry zawini, ma sdzi skrzywdzon przez siebie i jak si okae, niewinnie skazan przez sd, nastpuje "zmartwychwstanie" i "oczyszczenie jego duszy". Gdy Katiusza odtrca jego propozycj maestwa, jedzie za ni na Sybir, aby dzieli z ni cierpienia i przynie jej ulg w niedoli. Niechludow staje si rzecznikiem pogldw autora, rodzajem jego wyidealizowanego autoportretu o nieco abstrakcyjnym i dydaktycznym charakterze.

Niecka - pytkie, podune naczynie drewniane rnej wielkoci, wykonane z poowy rozdartego pnia lipy a. topoli, pkolisto wydrone od strony rozdarcia przy pomocy siekiery (ciosy i skoblicy), w XIX w. uywane, zw. na wsi, w gospodarstwie domowym, m.in. do zarabiania ciasta, kpania dzieci itd.; geol. synklina, agodne podune obnienie terenu, zagbienie.

Nie czy drugiemu, co tobie niemio - przys. oparte na Biblii, Tobiasz, 4, 16, ale powszechne w staro. Grecji i Rzymie, w Syrii i Arabii (Banie z 1001 nocy) oraz we wszystkich jz. europejskich.

Niedokoczona - pop. nazwa VIII Symfonii h-mol (1822) Franza Schuberta. W 1823 Styryjskie Tow. Muzyczne w Grazu uczynio Schuberta swoim czonkiem honorowym. W licie z wyrazami podzikowania Schubert obieca przysa Towarzystwu partytur jednej ze swych symfonii; pniej przysa im rzeczywicie symfoni zoon tylko z dwch, zamiast z klasycznych czterech czci (nazywan dlatego wanie "Niedokoczon"). Przyczyna, dla ktrej ograniczy si do 2 czci, pozostanie tajemnic kompozytora, nikt bowiem nie mg go o to zapyta, cho y jeszcze przez 6 lat po napisaniu symfonii, gdy Anzelm Huttenbrenner, dyrektor artystyczny Towarzystwa, zamkn j na 40 lat w archiwum. Wykonano j po raz pierwszy w 1862 pod batut Johanna Herbecka.

Niedzica - wie w woj. nowosdeckim, nad Potokiem Niedzickim, osada na pograniczu Podhala i Spiszu, do 1918 naleca do Wgier; na przemian w rkach polskich i wg. magnatw; w 1538-1857 wasno rodu Horvathw. Zamek - na wysokiej skale nad Dunajcem, zbud. przed 1330, w 1601 czciowo przebudowany w stylu renesansowym, skada si z gotyckiego zamku gmego i gotycko-renesansowgo dolnego, zamieszkaego od rdw. do dzi; obecnie dom pracy twrczej historykw sztuki. Arkadowy dziedziniec, 5 baszt zwizanych murem obronnym zwieczonym attyk; w piwnicach studnia w skale sigajca poziomu Dunajca (757m). Kipu - W 1964 Benesz de Brzewiczy, potomek dawnych posiadaczy zamku, w obecnoci przedstawicieli wadz, odnalaz w schodach grnego zamku, wg wskazwek odczytanych w rodowym dokumencie z 1797, oowian rur zawierajc kipu (zob.), ktre miao informowa o miejscu zatopienia w jeziorze Titicaca legendamego skarbu wadcw pastwa Inkw; jak si zdaje, dotychczasowe prby odczytania kipu nie odniosy skutku.

Niedziela - dawn., dzi gwar. tydzie; sidmy dzie tygodnia, wolny od pracy. Niedziela Palmowa - zob. Palma. Niedzielne popoudnie na wyspie Grande-Jatte - zob. Grande (-Jatte). Pragn, aby przy niedzieli kady chop mia kur w garnku - zob: Henryk IV. Szkoy niedzielne - ang. Sunday schools, instytucje nauczania religii i moralnoci, czytania i pisania, niekiedy z pocztkami arytmetyki, w celu przygotowania dzieci ubogich, pozbawionych szkoy, do czytania Biblii i uczenia si pewnych ustpw z niej na pami oraz piewania hymnw; zajcia prowadzi si w kocioach a. innych pomieszczeniach nalecych do organizacji relig. a. filantropijnych. Pierwsza za. w 1780 przez Roberta Raikesa dla dzieci robotnikw w Gloucester; rozpowszechnione w wiecie anglosaskim, a od pierwszej wiatowej konweneji szk niedzielnych w 1889 take w wielu innych krajach. Urodzony w niedziel - prniak, nygus, nierb, le, bumelant. Wielka Niedziela - zob. Wielkanoc.

Niedwiadek - zob. Skorpion

Niedwied - najsilniejszy i najgroniejszy zwierz Pnocy (por. jednak Dzik), ktrego nazwa jest eufemizmem (zob.), wyrazem obawy przed "wywoaniem" zwierzcia przez wymwienie jego imienia; skutkiem tabu obyczajowego, podobnie jak nm. Br dos. 'brzowy' i litewskie lokys 'obliujcy'; wyraz ten jeszcze u Reja brzmi miedwied, tj. miodojad (mwicy mg wic mie na myli choby much, ktra te mid lubi); wg rozpowszechnionego od staroytnoci (Pliniusz St. Historia naturalna, 8, 44) do XVIII w. mniemania, niedwiedzie rodz si jako biaa, bezksztatna brya misa, ktr dopiero matka stopniowo urabia ozorem na ksztat niedwiadka; por. te Akademia (drybiska, smorgoska); Dudy (Niedwied zdech). Gupi niedwiedziu! gdyby w mateczniku siedzia,8 Nigdy by si o tobie Wojski nie dowiedzia - Cytat z Pana Tadeusza, 4, 566-67, Mickiewicza, sta si zwrotem przysowiowym; o kim, kto niepotrzebnie zwrci na siebie uwag, "wychyli si". Grizzly - podgatunek niedwiedzia brunatnego z amer. Gr Skalistych, drapieniejszy i niebezpieczniejszy od europ. niedwiedzia brunatnego. Kiedy niedwiedzia cigniono do miodu, oberwano mu uszy, a kiedy od miodu - ogon - przys. wyjaniajce krtko uszu i ogona niedwiedzia; przen. o kim, kto zbytnio zasmakowa w tym, przed czym si na pocztku wzbrania. Kiedy niedwiedzia uderzy ga, tedy ryknie, a kiedy go drzewo przywali, tedy milczy - przys. Niedwiedzia apa - bot. barszcz zwyczajny, rolina z rodziny baldaszkowatych, szotstko owosiona, z ktrej lici zbieranych w maju robiono kwan polewk zwan barszczem. Niedwiedzia przysuga - przys., przysuga nie w por, przynoszca szkod; z bajki o niedwiedziu yjcym w przyjani z pustelnikiem, ktrego z nadmiaru gorliwoci zabi, chcc mu spdzi much z czoa. Niedwiedzie grono - bot. mcznica lekarska, krzewinka z rodziny wrzosowatych; jej orzsione licie zawierai glikozydy i garbniki, uywane przy schorzeniach drg moczowych i w garbarstwie. Niedwiedzie apy - przysmak kuchni staropolskiej dawany na wikszych ucztach, z sosem korzennym. Niedwied - przydomek Albrechta z dynastii askaskiej, ok. 1100-70, pierwszego margrabi brandenburskiego; od niedwiedzia w herbie. Niedwied i Jagiellonowie - Niejest wykluczone, e pewien niedwied wpyn na losy dynastii Jagiellonw: sprowadzono go z Litwy do Niepoomic i, na yczenie krla Zygmunta I, wypuszczono z klatki. Zwierz rozochocio

si, pokaleczyo paru ludzi, spowodowao panik, skutkiem czego krlowa Bona spada z konia i poronia; dziecko to byo chopcem. Gdyby przyszed na wiat prawidowo, mgiby, jako modszy brat bezdzietnego Zygmunta Augusta, odziedziczy po nim tron (dynastia, cho obieralna, bya jednak w praktyce dziedziczna), mie synw i przeduy lini Jagiellonw na tronie polskim. Niedwied morski - zob. Morski. Niedwied (Pnocy) - dawny przydomek Rosji; por. Makbet, 3, 4, Szekspira. Niedwied ssie ap - W swej Historii naturalnej Pliniusz St. twierdzi, e niedwied przetrzymuje okres zimy w gawrze, wysysajc z przednich ap soki nagromadzone tam jesieni. W Panu Tadeuszu, 6, 520, Mickiewicz pisze o Macieju Dobrzyskim: "Siedzia w domu, jak niedwied, gdy ssie ap w borze." Ssanie czy lizanie apy stao si te przysowiowym synonimem przymusowego postu, doznanego zawodu, obywania si bez czego z koniecznoci. Pi na niedwiedzi skr. Wg Ezopowej bajki myliwy sprzedaje a. przepija skr niedwiedzia, ktrego ma zamiar upolowa, ale owy si nie udaj, strzelec pozuje na nieboszczyka, aby uj z yciem, a mi podchodzi i szepce mu w ucho, eby nie sprzedawa skry niedwiedzia spacerujcego jeszcze po lesie. Pluszowy niedwiadek - mi, jedna z najpopularniejszych zabawek dziecicych wiata. W 1902 r. komiks w waszyngtoskim dzienniku "Evening Star" przedstawi scen, w ktrej prezydent USA Theodore Roosevelt spotyka na polowaniu przestraszonego niedwiadka. Zobaczywszy ten komiks, cukiernik brooklyski Morris Michtom poprosi listownie prezydenta o pozwolenie uycia jego zdrobniaego imienia jako handlowej nazwy misia: Teddy Bear. Prezydent si zgodzi. W 1906 Michtom zaoy fabryk zabawek "Ideal", ktra staa si jedn z najwikszych na wiecie. Pluszowe misie byy jednak produkowane w Niemczech ju od 1903 przez fabryk Steiffa. Pojecha na biae niedwiedzie - zwrot prawdop. z czasw powstania 1863 o winiach politycznych zesanych na Sybir. Stary Ben - ang. Old Ben, potny i nieuchwytny niedwied, bohater jednego z najsynniejszych i najlepszych opowiada Williama Faulknera Niedwied, ang. The Bear, ze zbioru Znijd, Mojeszu, Go Down, Moses (1942). Ukaranie chopcw - zob. Elizeusz. Wielka i Maa Niedwiedzica zob. Wielki; May; Kallisto.

Niegdysiejsze niegi - fr. les neiges d'antan, zeszoroczny nieg, daleka, niepowrotna przeszo; z przesania synnej ballady Francois Villona O paniach minionego czasu, BalJade des dames du tempsjadis; ok. 1461, wyd. 1489 pomiertn., t. pol. T. Boya-eleskiego 1917: Prince, n'enquerez de sepmaine Ou elles sont, ne de cest an, Que ce refrain ne rous remaine: Mais ou sont les neiges d'anran? (fr., 'Nie pyta, kdy hoe dziewki8 Id std i na jakie brzegi,8 Iby nie wspomnia tey przypiewki:8 Ach, gdzie s niegdysieysze niegi!).

Niegolewski Andrzej - 1786-1857, pukownik, dziaacz liberalny w Wielkim Ksistwie Poznaskim; w 1806 wstpi do przybocznej gwardii Napoleona, bi si pod Iaw, Frydlandem, Gdaskiem i Tczewem. W 1808 jako porucznik lekkokonnego (zob. Szwoleerowie) puku gwardii cesarskiej uczestniczy w szary pod Somosierr, gdzie zosta ciko ranny i wasnorcznie udekorowany przez Napoleona I; bra udzia w kampaniach 1812 i 1813. Opuciwszy wojsko, osiad w swoim majtku w Niegolewie i odgrywa znaczn rol w yciu publ. Pozostawi prac na temat bitwy pod Somosierr (1854) Les Polonais a Samo-Sierra en l808...

Niemcy - nazwa pochodzi ma od przezwiska zach. ssiada Sowian, mwicego niezrozumiaym dla nich jzykiem, nie znajcego jzykw sowiaskich, a wic jakby niemego, prawdop. jednak pochodzi od wymienianej przez Tacyta nazwy jednego z plemion germaskich - Nemetes. Germaska gwatowno - ac. furor teutonicus, teutoski impet; Pharsalia, 1, 255, Lukana. Niemiecki grzebie - pi palcw. Niemcy byli ostatnim krajem, ktry przyj mod peruk w XVII-XVIII w., gdy wic Francuza nie mona byo zobaczy bez grzebienia w rku, Niemiec wci jeszcze czesa wosy palcami. Niemiec w radzie, koza w sadzie, wilk w oborze, garz przy dworze, biaogowa na urzdzie - za diaba to wszystko bdzie - dawne przys. Prawo niemieckie w Polsce - zob. Prawo. Siedzie jak na niemieckim kazaniu - nic nie rozumiejc; przys. z XV w., kiedy miasta w Polsce szybko polszczay, a znajomo niemczyzny, zw. w niszych warstwach spo., zanikaa. Mimo to miejskim jzykiem urzdowym i jzykiem gwnym w kocioach by tradycyjnie niemiecki, cho ju w XIV w. byli i polscy kaznodzieje. Niemcy - gona sztuka (Krakw 1949) Leona Kruczkowskiego; klska moralna wyznawcy nm. idealizmu filozoficznego i antyfaszysty w teorii, profesora Sonnenbrucha, ktry zawodzi w chwili prby, gdy trzeba przez

jedn noc ukry ciganego czowieka. Niemy. Film niemy - (w pocztkowym okresie kina) nie udwikowiony. Niema z Portici - fr. La Muette de Portici, bohaterka tytuowa opery (Pary 1828, wyst. pol. Warszawa 1831) Daniela Aubera, libretto: Eugene Scribe i Casimir Delavigne. Niem jest Fenella, siostra Masaniella (zob.), porzucona pnez Alfonsa, syna wicekrla Neapolu, dla ksiniczki Elwiry. W chwili triumfu powstania Fenella wielkodusznie ratuje ycie obojga maonkw; pniej, w chwili zwycistwa wojska nad powstacami, gdy towarzysze sami zabijaj Masaniella, swego przywdc, Fenella rzuca si ze skay w strumie lawy wybuchajcego Wezuwiusza. Dziki tej mao oryginalnej, napisanej pod wpywem Rossiniego operze, w ktrej jednak g. bohaterka jest postaci niem, tancerk, Auber sta si ojcem "wielkiej opery historycznej" z mnstwem ywych scen zbiorowych, a premiera Niemej w Brukseli miaa si jakoby sta hasem do rewolucji, zakoczonej oderwaniem si Belgii od Holandii. W Polsce wadze zaboru ros. i austr. zdjy na pocz. 1831 Niem z repertuaru jako zbyt rewolucyjn. Niemowa w siedmiu jzykach - nm. Der Stumme in sieben Sprachen, tak nazwa Friedrich August Wolf, 1759-1824, nm. filolog klasyczny (por. Homer: Kwestia Homerowa), swego ucznia, filologa Immanuela Bekkera, b. maomwnego. Sejm niemy - zob. Sejm. Wielki Niemowa - fr. la grande Muette, wojsko (w sprawach polityki).

Nieparzysto. W staroytnoci sdzono, e liczby nieparzyste s szczliwe; wg systemu Pitagorasa kosmos jest harmonijny, a czowiek penym akordem; wszystko poza nim jest bstwem, a zatem 9 reprezentuje bstwo. Liczby nieparzyste odgryway wiksz rol ni parzyste: np. boska jedno lub trjca, 3 jako pocztek, rodek i koniec, 3 hory, 3 gracje, 3 gorgony, 3 mojry, 9 muz, 9 chrow anielskich, 7 dni tygodnia, 5 zmysw itd. Niebo lubuje si w liczbach nieparzystych - ac. numero deus impare gaudet, z Eklogi, 8,75, Wergiliusza.

Niepoomice - miasto w woj. krakowskim, w dolinie Wisy, na skraju puszczy; osada powstaa obok kocioa i zamku owieckiego, zbud. przez Kazimierza Wielkiego; pocztkowo miejsce postoju orszaku krl. w czasie polowa. Zamek - renesansowy czworoboczny zbudowany za Zygmunta Augusta 1550-71 na miejscu zamku Kazimiena Wielkiego, wielokrotnie przebudowany; niszczony i

upiony przez Szwedw. Dziedziniec arkadowy z 1637, ozdobna brama wjazdowa Santi Gucciego z 1558. Tu odbyway si zjazdy monarchw, std wydawano przywileje; w 1591 Zygmunt August wraz z dworem kryje si tu przed zaraz; w 1644 owy Wadysawa IV trwajce cay miesic; w 1693 przebywa tu Jan III, w 1730 August II. Puszcza Niepoomicka - jeden z najrozleglejszych kompleksw lenych w Kotlinie Sandomierskiej, midzy Niepoomicami a doln Rab; w XVI-XVIII w. wyginy liczne tam niegdy tury, niedwiedzie, osie i ubry; dzi rezerwat ubrw w Poszynie.

Nieprnujce prnowanie... - czyli Liryka i epigramata polskie... obszemy zbir (1674) pieni i fraszek Wespazjana Kochowskiego, dedykowany krlewiczowi Jakubowi Sobieskiemu, rodzaj silva rerum, czy encyklopedii ycia szlacheckiego, zawierajcej wiersze patriotyczne, religijne, obyczajowe, historyczne, okolicznociowe, miosne, sielskie, wesoie, artobliwe, fraszki zwize, czsto dowcipne, miosne, satyryczne, refleksyjne i obyczajowe.

Nieprzekupny - przydomek Robespierre'a, fr. l'Incorruptible.

Nierzd - dawn. niead, nieporzdek, rozprzenie, baagan, chaos, zamt, saba, niesprawna organizacja pastwa, brak rzdu i rzdnoci (zob. Polska: Nierzdem Polska); czyny niezgodne z normami moralno-obyczajowymi epoki w dziedzinie stosunkw pciowych, jak np. prostytucja, sutenerstwo, kazirodztwo, strczycielstwo itd.; por. Babilon (Szkaratna wszetecznica). Nierzdnica - przest. prostytutka, ladacznica. "Nierzdem Polska stoi - niele kto powiedzia; Lecz drugi odpowiedzia, e nierzdem zginie. Pan Bg nas ma jak baznw. I to prawdy blisko, e midzy ludmi Polak jest boe igrzysko. K. Opaliski, Satyry, ks. III, VI, Na ogoocone ciany w obron, 1-4 (1650). Ten to nieszczsny nierzad, to sejmw zrywanie Kraj zgubio, cigno oba panowanie, Te zaborw, te srogich klsk naszych przyczyn. I my sami bylimy nieszcz naszych win! Gnijc w zbytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju, Mylelimy o sobie, a nigdy o kraju. J.U. Niemcewicz, Powrt posa, 1, 2 (1790).

Nie rzucim ziemi, skd nasz rd - synna pie patriotyczna Rota (1908) Marii Konopnickiej, do ktrej melodi napisa w 1910 Feliks Nowowiejski.

Nie rzucim ziemi, skd nasz rd, Nie damy pogrze mowy! Polski my nard, polski lud, Krlewski szczep piastowy, Nie damy, by nas zniemczy wrg... - Tak nam dopom Bg!, 1-6.

Niesiecki - pop. nazwa herbarza jezuity Kaspra Niesieckiego, zob. Korona (Polska).

Niespodzianka - budujcy przykad kaznodziejski pop. ju w XVII w. Modzieniec powraca z wojny a. z dugiej podry, znajduje nocleg u gospodarzy, ktrzy widzc oznaki jego zamonoci zabijaj go we nie, a po obrabowaniu przekonuj si, e to ich syn, ktry dopiero nazajutrz chcia si im niespodzianie da pozna i obdarzy zdobytym na szerokim wiecie majtkiem. Wtek ten, dajcy si zreszt co pewien czas wyczyta z kroniki wypadkw, przedstawiano niejednokrotnie w ksztacie scenicznym: 24 lutego - nm. Der vierundzwanzigste Februar, tragedia (Weimar 1810) Zachariasza Wernera, ktra zapocztkowaa tzw. Schicksaltragdie nm., 'tragedi losu'. Niespodzianka - tragedia (1929) Karola Huberta Rostworowskiego, pierwsza cz trylogii, ostatniego dziea pisarza. Nieporozumienie - fr. Le Malentendu, sztuka (Pary 1944, t. pol. 1956) Alberta Camusa.

Niesprzeciwianie si zu przemoc - synna doktryna Lwa Tostoja; por. Walka (bez gwatu).

Niestety - wyaz alu, smutku, rozczarowania, zawodu, niezadowolenia, e co jest takie, a nie inne, e stao si tak, a nie inaczej; z dawnego (XVI w.) niestoty, niestocie, niestojcie od nastojcie! 'gocie, cigajcie!' okrzyku osoby cigajcej przestpc (XV w.) z nasta 'przeladowa'.

Nieszawa - miasto nad Wis w woj. wocawskim, za. w XIV w. W 1460 przeniesiona przez Kazimierza Jagielloczyka w gr Wisy na teren wsi Przypust; w XV w. g. port wilany dla handlu zboem kujawskim (spichrze), w 2. po. XV i XVI w. duy orodek sukienniczy i piwowarski; w XVII w. zniszczona przez Szwedw.

Przywileje nieszawskie - a. Statuty nieszawskie wydane w XI-XII 1454 szlachcie poszczeglnych ziem polskich przez Kazimierza Jagielloczyka, bdce rozszerzeniem przywileju nadanego w obozie pod Cerekwic. Szlachta otrzymaa szereg ustpstw w dziedzinie sdownictwa, dajcych jej rkojmi przeciw naduyciom monowadztwa, umocnia swe stanowisko wobec duchowiestwa, zapewnia sobie korzyci gosp. Krl zobowiza si nie wydawa nowych ustaw i nie zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw ziemskich.

Nieszpory - koc. rz.-kat. naboestwo odprawiane w dni przedwiteczne, witeczne i niedziele w godzinach popoudniowych, w ktrym piewa si odpowiednie psalmy, hymn Magnificat i in. modlitwy; ze rdw. ac. vesperae od ac. vesper 'wieczr'. Sanctissimae Virginis missa senis voci ac Vesperae - ac., 'Nieszpory szeciogosowe NMP', synne dzieo muz. (1610) Claudia Monteverdiego. Nieszpory sycylijskie - masakra Francuzw na Sycylii w poniedziaek wielkanocny 1Z82, gdy dzwony wzyway na nieszpory. W 1262 papie Urban III odstpi Sycyli jako lenno papieskie Karolowi Andegaweskiemu, bratu Ludwika IX. Karol przenis stolic z Palermo do Neapolu i pozostawi Sycyli na asce aroganckich urzdnikw fr., ktrzy przeladowali gibelinw sycylijskich. Zawizano spisek pod dowdztwem Jana z Procidy; powstanie wybucho jednoczenie we wszystkich miastach Sycylii, przede wszystkim w Palermo; por. Jutrznia (Jutrznie brugijskie). Nieszpory sycylijskie - tragedia wierszem (1819) Casimira Delavigne. Opera (Pary 1855) Giuseppe Verdiego; libretto: Eugene Scribe.

Niemiertelny. Niemiertelni - nazwa nadawana dziesiciu tysicom onierzy pieszej gwardii przybocznej staro. krlw perskich, a take innym wyborowym formacjom rnych krajw. Fr. Les immortels, okrelenie czsto stosowane do 40 czonkw Akademii (zob.) Francuskiej, co si prawdop. wzio std, e na pieczci uywanej pierw. dla uwierzytelnienia dokumentw Akademii widnia wieniec z wawrzynu ze sowami A l'immortalite fr., 'Ku niemiertelnoci'. Niemiertelny - fr. L'Immortel, powie (1885, wyd. pol. 1888) Alphonse Daudeta, synna satyra na Akademi Fr. i kronika skandaliczna wyszych sfer towarzystwa paryskiego. Niemiertelny Kociej - opera (Moskwa 1902) N. Rimskiego-Korsakowa; zob. te Ogie (Ognisty ptak).

Nietolerancja - ang. Intolerance, wielkie amer. widowisko filmowe (1916) re. D.W. Griffitha, "dramat porwna" w 4 epizodach przedstawiajcych upadek Babilonu, Golgot, Noc w. Bartomieja i obraz z ycia wspczesnego "Matka i prawo"; film jest protestem przeciw tyranii i nienawici; nie mia powodzenia i przynis klsk finansow.

Nietota - widak wroniec, bot. bylina naziemna, rosnca w cienistych lasach, na zboczach i skaach, dawniej szeroko stosowana w lecznictwie. Nietota. Ksiga tajemna Tatr - obszerna zoona z rnych elementw powie (1910) Tadeusza Miciskiego. Fantastyczno-realistyczna, mistyczno-prrygodowa powie-traktat religijny, majca da obraz Polski pocztku XX w., pozbawionej pastwa. W jej duchowej stolicy tatrzaskiej, Turowym Rogu (tj. w Zakopanem), rozgrywa si walka midzy Dobrem i Zem, Ariamanem, porte-parole autora, i Mangrem, jakby Wincentym Lutosawskim z rnymi przymieszkami. Autor krytykuje katolicyzm polski i proponuje inn, nieco hinduistyczn w charakterze religi, nie opierajc si na Starym Testamencie.

Nietykalni - nienaruszalni, ktrych si strzay i pociski nie imaj, odpomi na ciosy i strzay. Wiele postaci bajecznych i mitycznych odznacza si tymi cechami; w mit. gr. Tetyda zanurzya maego Achillesa w Styksie, czynic ciao jego odpornym na ciosy, a Medea ochronia Jazona przed ranami i poparzeniami, smarujc go maci prometejsk; Zygfryd z mitw starogerm. sta si nietykalny, gdy skpa si we krwi smoka.

Niewiasta - dawn. ona, synowa; kobieta wchodzca do cudzej rodziny; przest. kobieta (zob.). Dwie gsi, trzy niewiecie uczyniy jarmark w miecie - dawne przys. Niewiasta niech milczy w kociele - ac. mulier taceat in ecclesia, wg Wulgaty, List 1. do Koryntian, 14, 34. Niewiasta odmienna rzecz - dawne przys.; por. Kobieta (zmienna jest). Niewiecia aoba tylko u pogrzebu - dawne przys; por. Wdowa (z Efezu). Rzd niewieci nie czyni czeci - dawne przys.

Niewidy - dawn. rzeczy nigdy nie widziane, niesychane, niestworzone, duby smalone, koszaki opaki.

Ple troje niewidy - bajdurzy, ple bzdury, mwi trzy po trzy, zmyla, baja.

Niewidzialni - Liczne postacie mityczne i bajeczne nabieraj tej cechy za pomoc pewnych magicznych przedmiotw, takich jak czapka-niewidka, hem, paszcz, piercie, kwiat paproci a. jej nasienie, heliotrop. Atena w Iliadzie Homera staje obok Diomedesa jako wnica i znika w czapce-niewidce. Hem Perseusza i hem dany przez Plutona cyklopom czyni nosiciela niewidzialnym. O druidach mwiono, e potrafi znika w wytworzonej przez siebie magicznej mgle, to samo powiadano o w. Patryku; zob. Alberyk; Gyges (Piercie); Piercie (Otnita).

Niewinitko - dawn. niemowl, osesek, mae dziecko; kto niewinny, skromny, niemiay, naiwny a., iron., udajcy te cechy. Rze niewinitek- zob. Rze.

Niewola - dawn. przymus, mus, konieczno, nakaz; brak wolnoci; sytuacja jeca wojennego; o zwierztach - ycie nie na swobodzie, np. w zoo. Niewola- pop. skr. od niewola paszczyniana (chopska), poddastwo, paszczyzna (zob.). Niewola babiloska - zob. Babilon; Awinion. Niewola wszystkiego nauczy - przys., mus to wielki pan, mus najlepszy nauczyciel. Po niewoli - z musu, pod przymusem, wbrew (nie z) wasnej, dobrej woli.

Niewolnik. Niewolnik zrywajcy pta - a. Zbuntowany niewolnik rzeba (ok. 1513) Michaa Anioa, Pary, Luwr. Umierajcy (a. Sptany) niewolnik - rzeba (ok. 1513) Michaa Anioa, Pary, Luwr. Obie rzeby przeznaczone pierw. dla grobowca papiea Jubusza II; por. Ignudi; Jecy.

Niewd - sie rybacka do poowu ryb na (zamarznitych) jeziorach, w ktrej osadzone na 2 linach 2 dugie skrzyda sieciowe zbiegaj si do wora

sieciowego zwanego matni; rozszerz. duga, cigniona sie rybacka. Przed niewodem ryby owi - przys., cieszy si przedwczenie z niepewnego jeszcze wyniku dziaania.

Nieznany. Grb Nieznanego onierza - zob. Grb. Nieznanemu bogu - zob. Bg. Nieznane nie nci - ac. ignoti nulla cupido ze Sztuki kochania, 3, 397, Owidiusza. Wszystko, co nieznane, uchodzi za wspaniae - ac. omne ignotum pro magnifico, z ywota Juliusza Agrykoli, 30, Tacyta; jeden z wodzw brytyjskich, Kalgakus, w przemwieniu do onierzy przed bitw pod gr Graupius, ang. Grampian Hills, ok. 84 ne.

Niflheim - mit. skand. mglista, mrona i ciemna kraina na dalekiej Pnocy, zamieszkaa przez olbrzymw; skandynawskie pieko bogini Hel (zob.); w przeciwiestwie do Walhalli, gdzie przebywaj padli w boju wojownicy, mieci ono zmarych ze staroci i z chorb; w samym jego rodku znajduje si rdo Hvergelmir, z ktrego wypywa 12 rzek; por. te Nastrond.

Nigdy - Wiele jest artobliwych omwie tego pojcia w jzykach staro. i nowoytnych, np.: na greckie (zob.) Kalendy; kiedy Pluton pozwoli zmarym opuci Acheron; gdy wiat zuczciwieje; gdy si zejd dwa pitki; na wity Nigdy; kiedy muy si orebi; kiedy diabe olepnie; kiedy kurom zaczn si wyrzyna zby (fr.); kiedy kury zaczn grzeba do przodu (nm.); jak bdzie w maju kamawa a. w. Micha, a. gwiazdka itp. In diebus Eliae, kiedy zakst kije - ac. makaroniczna: na w. Eliasza, kiedy zakwitn kije, por. Kij; starop. przys.; zakcie, zakwi 'zakwitn'.

Nightingale Florence - (wym. najtingejl), 1820-1910, inicjatorka nowoczesnego pielgniarstwa, zaoycielka w Anglii korpusu pielgniarek wojskowych. Crka zamonych rodzicw, nie zwaajc na ich perswazje, postanowia zosta pielgniark. By to wwczas zawd pogardzany, wykonywany przez statsze kobiety, ignorantki i pijaczki. W 1853 zorganizowaa mae schronisko przy Harley Street. W roku nastpnym, zaalarmowany wiadomociami o zym stanie szpitali frontowych na Krymie,

minister wojny prosi j o zbadanie sprawy na miejscu; pojechaa tam z 38 pielgniarkami. le przyjta przez wadze wojskowe, widzc szpitale w Skutari i Baakawie w przeraajcym stanie, zabraa si do dziea i osigna niezwyke rezultaty, zaskarbiajc sobie wdziczno onierzy, a po powrocie entuzjastyczne przyjcie w kraju. W 1860 zaoyla pierwsz na wiecie szko pielgniarek. Trzymaa si zawsze w cieniu. Mylano, e nie yje ju od p wieku, kiedy w 1907 otrzymaa Order Zasugi. Gdy chciano jej ciao pochowa w Opactwie Westminsterskim, okazao si, e nie zezwala na to w testamencie.

Nihilici - zob. Ojciec (Ojcowie i dzieci).

Nihil novi - ac. 'nic nowego', pot. nazwa konstytucji sejmu radomskiego w 1505, stwierdzajcej, e krl bez zgody sejmu nie moe stanowi nic nowego, co by "zmierzao ku zmianie prawa oglnego i wolnoci publicznej", tzn. co by godzio w prawa i interesy szlachty. Obalia ona przywilej mielnicki z 1501 i dawaa przewag szlacheckiej izbie poselskiej nad senatem, torujc drog do przewagi szlachty w Rzplitej.

Nika - (od gr. okrzyku widzw w czasie walk cyrkowych: 'zwyciaj!') grone powstanie ludu zorganizowanego w stronnictwa Niebieskich (zob.) i Zielonych w 532 w Konstantynopolu przeciw uciskowi i naduyciom nieuczciwych urzdnikw cesarza Justyniana. Cesarzowa Teodora zdoaa odwie stronnictwo Niebieskich od udziau w powstaniu, Belizariusz za otoczy wojskiem i wyci w pie ok. 30000 powstacw zgromadzonych na hipodromie.

Nike - mit. gr. bogini zwycistwa, nie znana Homerowi, po raz pierwszy wymieniona przez Hezjoda jako crka tytana Pallasa i Styksu, siostra Zelosa ('wspzawodnictwo'), Kratosa ('sia') i Bii ('przemoc'), wraz z nimi szanowana przez Zeusa, gdy walczya po stronie bogw przeciw tytanom. Jest tu jeszcze abstrakcyjnym symbolem zwycistwa bogw. Pniej staje si bogini wszelkiego zwycistwa: w bitwie, w zawodach atletycznych, konkursach muzyki, mistrzostwa w rzemiole, piknoci (kobiet). Przedstawiana jako moda kobieta ze skrzydami, z wiecem a. gazk palmow w rku; n. odpowiednikiem Niki jest Victoria. Nike z Delos - synny posg z okresu archaicznego, Ateny, Muz. Nar. Nike z Olimpii - posg Pajoniosa z Mende (ok. 420 pne.). Pajonios w sposb mistrzowski rozwiza problem przedstawienia bogini sfruwajcej z nieba; na tym arcydziele oparto wikszo pniejszych prb przedstawienia

aniow w locie. Nike Apteros - zob. Atena. Maa Nike - Wynalezienie typu maej, fruwajcej Niki pozwolio artystom na uycie jej jako atrybutu innych bogw. W tym ksztacie pojawia si na rzebach Fidiasza Ateny Partenos i Zeusa Olimpijskiego. Arcydziea te zaginy, podobnie jak pniejsze malowida Nikomachosa i Apellesa. Reliefy balustrady - bastionu na Akropolu; przedstawiaj prawdop. Niki ze wity Ateny (zob.) Nike; dzi w Muzeum na Akropolu w Atenach: Dwie Niki prowadzce krow i Nike wica rozluniony sanda. Jej wizerunek kreli Stanisaw Wyspiaski w Nocy listopadowej, 1, 122-130, przypisujc j, zreszt bdnie, Fidiaszowi: Znacie t Nike Fidiaszow, jak sanda wie szybka, jak ze zwrcon w gr gow (tej brak, gdy dzieo jest fragmentem), wstrzymana w locie, gibka, sanda chce splta rozpltany, a strj jej, tama nie wizany, z polotnych fadw tors odkrywa i pier na ciele wpprzegitem. Nike z Samotraki - synny hellenistyczny posg (1. po. II w. pne.), Pary, Luwr; dzi pozbawiony gowy, rk, stopy, przedstawia bogini na dziobie okrtu. Warszawska Nike - pop. nazwa Pomnika Bohaterw Warszawy (1964, ze skadek spo.) na pl. Teatralnym. Nazwa wynika z nieporozumienia: twrca rzeby, Marian Konieczny, uy kryptonimu "Nike" wysyajc swj projekt na konkurs. Victoria - rzeba rz., Ostia. Rzeba rz. (III w.), Brescia.

Nikitin Afanasij - kupiec z Tweru, w 1466-72 uda si w podr do Indii, gdzie przebywa przez 3 lata. Kraj ten i swoj podr opisa w pamitniku Wdrwka za trzy morza (wyd. pol. 1952), jednym z najdawniejszych zabytkw pimiennictwa staroruskiego.

Nikodem Dyzma - bohater tytuowy powieci satyryczno-polityczno-obyczajowej Kariera Nikodema Dyzmy (1931), powieciowego debiutu dziennikarza endeckiego, Tadeusza Dogi-Mostowicza. Autor, pobity przez oficerw za artykut przeciw Jzefowi Pisudskiemu, napisa t ksik, aby ukaza i wyszydzi sanacyjne kariery. Bohater, drobnomieszczanin, may, bezrobotny, prowincjonalny urzdniczyna, przez przypadek zostaje mem stanu, dygnitarzem, bogaczem, prezesem banku, "mocnym czowiekiem", ktrego dewiza brzmi: "Za mord tych drani (tj. masy) trzeba trzyma!"

Nikopol - miasto w okrgu Plewen w pn. Bugarii, port na prawym brzegu Dunaju, za. w 629 jako Nikopolis; 25 IX 1396 Turcy otomascy pod dowdztwem Bajazyta I (zob.), wraz z pomocniczymi oddziaami serbskimi, zadali klsk armii krzyowcw dowodzonej przez krla wg. Zygmunta Luksemburskiego. Wrd dowdcw chrzecijaskich byli te ksi Burgundii Jan Nieustraszony, ktry w tej bitwie uzyska swj przydomek, i marszaek Francji Jean Le Meingre, zw. Boucicaut. O zwycistwie Turkw zdecydowaa prewaga dyscypliny janczarw nad niesfornym rycerstwem chrzec. Bitwa pooya kres istnieniu pastwa bugarskiego.

Niksy - mit. germ. demony wodne, syreny wierze germaskich umiejce wry, mioniczki muzyki i taca mogce przybiera rozmaite ksztaty, czasem ludzkie, czasem zwierzce, np. koni, ale najczciej pczowieka, pryby. Oddaway ludziom przysugi, zw. uczc ich czarodziejskiej muzyki, ale czciej byway zdradzieckie i zoliwe; pojawiajce si w postaci brzydkich, brodatych karw, usioway wcign nieostronych przechodniw w gb wody; nm. Nix, du. nok, norw. nkk, szwedz. nck, ang. nix.

Nimb - okrgy obok wiata otaczajcy gowy staro. bogw, cesarzy i bohaterw. Wiara w to, e osoby wite czy boskie wydzielaj promienie wiata, jest dawna i powszechna, a nimb jest tylko jedn z jej form, rozwinit w antycznych religiach i sztuce. Sztuka asyryjska przedstawiaa np. niektrych bogw z promieniami wok ramion. Greckie wazy z V w. przynosz najdawniejsze przykady nimbu, poczonego czsto z koron z promieni. W cesarstwie rz. nimb staje si czsto spotykanym symbolem: w ciennym malatstwie pompejaskim, na mozaikach afrykaskich, na reliefach Palmiry niemal wszyscy znaczniejsi bogowie pogascy ukazywani s niekiedy z nimbem. W sztuce pnego cesarstwa rz. wyobraano z nimbem cesarzy, konsulw i in. dygnitarzy. Od po. IV w. rwnie Chrystus otrzymuje zwykle w cesarski atrybut, a w V w. plastycy niekiedy daj go anioom. Ale dopiero w VI w. nimb staje si zwykym atrybutem Madonny, apostow i in. witych. Artyci XV w. stosowali go niechtnie, a Micha Anio i Tycjan zarzucili go cakiem. Przywrcony zosta jako gra wiate wok gowy Chrystusa przez malarzy kontrreformacji, jak np. we fresku Chrystus przed Piatem Tintoretta, Wenecja, Scuola di San Rocco, czy w obrazie Ukrzyowanie Velazqueza, Madryt, Prado. Z ac. nimbus 'chmura; burza'; por. Aureoa.

Nimfy - mit. gr. boginki sit ywotnych i urokw wolnej przyrody, nieujarzmionej przez czowieka, personifikacje rzek i mrz (nereidy, okeanidy), rde (najady), lasw (driady), drzew (hamadriady), gr (oready), czsto mieszkajce w grotach, pikne, miertelne, ale dugowieczne dziewczta (gr. nymphe 'narzeczona; dziewczyna; moda kobieta;

nimfa'), nieraz okrelane jako crki Zeusa, zwykle dobroczynne, ale czasami grone, por. Dafnis; Hylas; bawi si i tacz niekiedy pod przewodem Hermesa, czsto w orszaku Artemidy lub Dionizosa, gdzie s partnerkami lubienych satyrw i sylenw. Dawne genealogie sigaj po nimfy poszukujc matek dla herosw; powierzano im opiek nad boskimi niemowltami, jak nad maym Zeusem i Dionizosem. Wiara w nimfy (pod nazw nereid) utrzymywaa si w Grecji a do czasw nowoytnych. Nale one do wyobrae pradawnych, do dolnych pokadw religijnych, sigajcych czasw przedhistorycznych; zob. te Egeria. Ulubiony temat plastyki staro. (rzeby, malarstwa wazowego i ciennego) i nowoytnej. Nimfa - rzeba (1580) Giovanniego da Bologna, z ogrodw Boboli we Florencji; fragment fontanny ogrodowej. Nimfa wychodzca z kpieli - rzeba (1757) E.M. Falconeta, Pary, Luwr. Kpica si nimfa - obraz B. Luiniego, Mediolan, Brera. Obraz (ok. 1525) Palmy Vecchio, Wiede, Kunsthist. Mus. Dwie nimfy - obraz (1512-15) Palmy Vecchio, Frankfurt n8M, Stadelsches Institut. Nimfa i satyrowie - obraz (1613) Rubensa, Oldenburg, muzeum. Trzy nimfy z rogiem obfitoci - obraz (1617) Rubensa, Madryt, Prado. Nimfy Diany, zaskoczone przez satyrw - obraz (1635-40) Rubensa, Madryt, Prado. Centaur i nimfa - obraz (1855) Bcklina, Berlin. Ronde des nymphes - obraz (1857) Corota, Pary, Luwr.

Nimue - Nimiane, zob. Dama (Jeziora).

"Nina" - hiszp., 'panna', karawela we flotylli Kolumba biorca udzia w jego trzech podrach do Ameryki; miaa wyporno ok. stu ton, dugo ok. 20 m; model karaweli w Muzeum Morskim w Genui.

Niniwa - staro. miasto asyryjskie, istniejce ju w II tysicleciu pne. nad Eufratem, naprzeciw obecnego Mosulu (w Iraku), wielokrotna stolica Asyrii, przeywajca najwikszy rozkwit za panowania Sanheriba i Assurbanipala. W 612 pne. zdobyta i zburzona przez Medw i Babiloczykw. Wykopaliska rozpoczte w 1845 przez A.H. Layarda. Miasto czsto wspominane

w Biblii; zob. Biblioteka (Assurbanipala).

Ninos - syn Belosa, m Semiramidy, legendarny zaoyciel Asyrii, budowniczy Niniwy; przy jego grobie spotykaj si kochankowie w parodii dialogu Pirama i Tyzby: Piram Chcee na grb Nygusa skierowa swe kroki? Tyzbe Chobym mier miaa spotka, przyjd tam bez zwoki. Szekspir, Sen nocy letniej, 5, 1; t. wg St. Komiana.

Niobe - mit. gr. crka lidyjskiego krla Tantala, ona krla Teb, Amfiona, chepia si, e jest rwnie godna czci jak Leto, ktra miaa tylko dwoje dzieci, Artemid i Apollina, gdy ma od niej znacznie wicej potomstwa. Liczb ich podaje pierwszy Homer w Iliadzie, 24, 604 - sze crek i szeciu synw; Owidiusz w Metamorfozach, 6, 182-83 - siedem i siedmiu. T zniewag pomcili Apollo i Artemida, zabijajc niechybnymi strzatami cae potomstwo Niobe, ktra w rozpaczy wrcia do swej lidyjskiej ojczyzny, gdzie Zeus zamieni j w paczc ska na grze Sypilos. Te zy to zapewne rdeko bijce ze skay przypominajcej w zarysach kobiet; nie odnaleziono jednak takiej w Azji Mn. Ju wzmianka w Iliadzie wiadczy, e w czasach Homera bya to dawna legenda, a Niobe - potocznym synonimem matki rozpaczajcej po stracie dzieci; ulubiony temat pisarzy, plastykw i kompozytorw. Zbyt wysoko stoj, aby los mg mi zaszkodzi - ac. maior sum quam cui possit Fortuna nocere, z Metamorfoz, 6, 195, Owidiusza; zuchwae sowa Niobe. Niobe narodw - Byron w poemacie Childe Harold, 4, 79, o Rzymie, "opuszczonej matce umarych imperiw", "z roztrzaskanymi tronami i wityniami", bdcej "chaosem ruin", "pustyni, po ktrej bdzimy, potykajc si o wspomnienia" Niobe - zaginione tragedie Ajschylosa i Sofoklesa; z pierwszej odnaleziono w 1932 pewne fragmenty. Nioba, krlowa Teby - sztuka (1557) Hansa Sachsa. Niobidy - dzieci Niobe. Ugodzona Niobida - rzeba (2. po. V w. pne.), kopia rz., Rzym, Muzeum Term. mier Niobidw - kolosalna grupa rzebiarska (IV w. pne). przypisywana Praksytelesowi a. Skopasowi; prawie kompletny zesp rz. kopii, odkryty w 1583 w Rzymie, Floreneja, Utffizi. Obraz (1772) J.L. Davida.

Niobe bolejca - marmurowa rzeba gowy (2. po. IV w. pne), rz. kopia gr. oryginau, Nieborw, Muzeum; na jej temat napisa w 1950 K.I. Gaczyki poemat Niobe. Ranny Niobida rzeba (1822) J. Pradiera, Pary, Luwr.

Nipu - daleka wyspa, na ktrej znajduje si fantastyczny, utopijny kraj, gdzie panuj idealne stosunki spo., oparte na sprawiedliwoci i wzajemnej mioci, przedstawiona w powieci Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki (1776) Ignacego Krasickiego. Bohater powieci, mody hulaka i utracjusz, wyrzucony na brzeg Nipu przez morze, odradza si moralnie przez prac, a po powrocie do ojczyzny staje si wzorem dobrego obywatela; zob. te Mikoaj (Dowiadczyski).

Nirwana - w hinduizmie, dajnizmie i buddyzmie - wyzwolenie ostateczne od przemian ywotw (reinkamacji), od pragnienia bogactwa, sawy i niemiertelnoci, od namitnoci, iluzji i empirycznej osobowoci, osignicie niezmiennego stanu spokoju i prawdy absolutnej; pot. zapomnienie; niebyt; unicestwienie; por. Karma; z sanskr. nirvana dos. 'zdmuchnicie, zganicie'.

Nisz - miasto nad Nieszaw w Serbii (wsch. Jugosawia), rzymski Naissus; w 269 miejsce zwycistwa Klaudiusza II nad Ostrogotami; miejsce urodzenia Konstantyna Wielkiego (ok. 280); zajte przez Turkw w 1386. Tutaj 3 XI 1443 wojska wg. pod dowdztwem Janosa Hunyadiego (a tylko formalnie pod wodz krla Wadysawa III. zw. pniej Warneczykiem) pokonay Turkw dowodzonych przez sutana Murada II.

Nitouche - (wym. nitusz), fr. Mam'zelte Nitouche, komediooperetka z piosenkami (Pary 1883, wyst. pol. Warszawa 1886) Florimonta Hetvego, wac. F. Ronger; libretto: Henri Meilhac i Albert Millaud. Celestyn, organista, nauczyciel piewu modych wychowanek klasztoru, nocami zmienia si we Floridora, kompozytora operetkowego i kochanka subretki Korynny. Powierzona jego opiece uczennica Denise de Flavigny, obudna witoszka (Nitouche dos. 'Niedotykalska'), jedzie z nim, zamiast do domu, na premier operetki, gdzie zastpuje na scenie zazdrosn Korynn, zostaje aresztowana, odwieziona do klasztoru, a wreszcie wychodzi za hrabiego Femanda de Champlatreux, przeznaczonego jej od pocztku na ma.

Nivose (wym. nivo:z) czwarty miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, grudzie-stycze; por. Kalendarz; z ac. nivosus

'nieny' od nix dpn. nivis 'nieg'.

Niza - nawleka (np. paciorki) na nitk, sznurek, drut itp.; rwnie przen., np.: Ow do przy uchu trzyma i milczkiem ws krci, Zapewne sowa zbiera i nie w pamici. A. Mickiewicz, Pan Tudeusz, 12, 67-68.

Ni - nizina, rwnina nisko pooona; dawn. podole, dolny bieg rzeki, poblie ujcia, std: Ni - hist. siedziby Niowcw, Kozakw niowych (zaporoskich) w dolnym biegu Dniepru, Zaporoe.

Ninik - dawn. walet, najnisza figura w kartach (zob.) do gry.

Njalssaga - zob. Burnt Njal.

Njord - Njtirdr, Niord, Njtirthr, mit. skand. bg wd, wiatrw, eglarzy, a take urodzaju, podnoci, bogactwa, opiekun myliwych, gwny bg Wanw (zob. Wanowie), ojciec Freyra i Frei (zob.).

No - jeden z trzech g. rodzajw japoskiego teatru klasycznego z XIV-XVII w., o tematyce zaczerpnitej z legend, ksig buddyjskich i historii Japonii, rodzaj symbolicznego baletu dramatycznego ze piewami pod akompaniament fletu, bbenkw i bbna. Przedstawienia no skadaj si z trzech do piciu dialogowanych poematw dotyczcych bogw, rycerzy, kobiet, optanych, demonw itd. W XX w. nastpio odrodzenie tego gatunku; z jap., dos. 'talent, zdolno'; por. Bunraku; Kabuki.

Nobel Alfred Bernhard - 1833-96, przemysowiec i chemik szwedzki, wynalazca dynamitu i kilku innych rodkw wybuchowych. Fundacja Nobla - szwedzko-norweska z siedzib w Sztokholmie za. w 1900 w celu realizowania testamentu A. B. Nobla. W testamencie pisa on: "Z ca reszt mego nadajcego si do upynnienia majtku naley postpi, jak

nastpuje: ma on stanowi fundusz, od ktrego odsetki bd corocznie rozdzielane w formie nagrd osobom, ktre w ub.r. uczyniy najwicej dla dobra ludzkoci. Jedna cz przypa ma osobie, ktra dokonaa najwaniejszego odkrycia a. wynalazku na polu fizyki, nastpna - na polu chemii, inna - w dziedzinie medycyny a. fizjologii, inna - twrcy najwybitniejszego dziea lit. o tendeneji idealistycznej; ostatnia wreszcie dla osoby, ktra uczynia najwicej dla braterstwa midzy narodami (...) Nagrody za fizyk i chemi przyznawa bdzie Krl. Szwedzka Akademia Nauk, za fizjologi a. medycyn - szwedz. Krl. Karoliski Instytut Med: Chirurg., za lit. - Akademia Szwedzka, za dziaalno na rzecz pokoju Komitet Nobla parlamentu (Stortingu) norw. Jest moim wyranym yczeniem, aby przydzielajc nagrody nie brano pod uwag narodowoci kandydatw." Nagrody wrcza si w Sztokholmie (nagrody pokoju w Oslo) 10 XII, w rocznic mierci Nobla. Na skutek przeoczenia w testamencie nagrody dotycz do skromnego odcinka nauki; nie ma tam miejsca dla astronomii, matematyki czystej, geofizyki, psychologii, psychiatrii, etnografii, archeologii itd. Wiele opuszcze wynika z reguy ustalajcej,. e najwyej trzech uczonych dzieli moe nagrod. Okolicznoci te sprawiy, e na licie laureatw brak takich nazwisk jak Thomas Edison, Graham Bell, Sigmund Freud, William James, bracia Wright, Roald Amundsen, August Piccard, Jurij Gagarin, Neil A. Armstrong i inni.

Nobilitacja - uszlachcenie, nadanie szlachectwa, podniesienie do stanu szlacheckiego osoby (i jej potomkw) nie majcej szlacheckich przodkw. Pierw., od XIV w., przez adopcj (przyjcie do herbu) potwierdzon przez krla, od po. XVI w. zakazan, gdy nazbyt si rozpowszechnia. W 1601 prawo nobilitacji przeniesiono z krla na sejm. Od 1699 nobilitowany otrzymywa tylko skartabellat (zob.), a wic potomkowie jego dopiero w trzecim pokoleniu korzysta mogli z peni praw rycerskich. Od 1775, aby osign peni przywilejw, trzeba byo by nie tylko dobrze urodzonym, ac. bene narus, ale wacicielem ziemskim (possesionatus); od ac. nobilis 'sawny; szlachetny; szlachetnie urodzony; nalecy do grupy nobilw'.

Noc - mit. gr. bogini, crka Chaosu, siostra Erebu, matka Ker, Mojr, Eris, Hypnosa i Tanatosa, na ktr Grecy przysigali; gr. nyks 'noc; ciemnoci nocne'. Biae noce - zob. Biay. Chciabym, aby zapada noc lub nadeszli Prusacy - przypisywany Wellingtonowi okrzyk w czasie bitwy pod Waterloo 18 VI 1815. Maa serenada - zob. Eine kleine Nachtmusik; dos. nm. 'maa muzyka nocna'. Nadchodzi noc, kiedy nikt pracowa nie moe - z Biblii, Ew. wg Jana, 9,

4. Boswell notuje, e dr Samuel Johnson da sobie to zdanie wygrawerowa na kopercie zegarka. Noc a. Pokon pasterzy - obraz (ok. 1530) Correggia, Gal. Drezdeska. Noc dugich noy - w ktrej wadca, dyktator a. szef bandy gangsterw, nasya mordercw na swoich przeciwnikw polit. a czonkw konkurencyjnej bandy. Noce - fr. Les Nuits, 4 wiersze liryczne (1835) Alfreda de Musset, rozmowy poety z jego muz o udrkach rozezarowa miosnych na tle przey w czasie podry z George Sand do Wenecji, gdzie kochanka porzucia go, gorczkujcego, dla Pagella. Poeta woli przey te cierpienia raz jeszcze w poezji ni zapomnie o nich. Jedno z arcydzie Musseta, ktry dla swojego i nastpnego pokolenia by przede wszystkim autorem Nocy. Noce attyckie - ac. Noctes atticae, dzieo z gatunku silva rerum, w 20 ksigach (ks. VIII nie zachowaa si) pisarza rz. Geliusza (Aulus Gellius, ok. 125-ok. 165), spisane dla jego dzieci, w ciszy nocnej, pod Atenami. Owoc poszukiwa, lektur, rozmw i sumiennych notatek, wyraz do pytkich, ale rozlegych zainteresowa w wielu dziedzinach, przede wszystkim literackich. Cenne cytaty z zaginionych dzie, z nieznanych autorw. Noce i dnie - gr. Nyktes te kai emata, z Hezjoda (Prace i dnie, 562). Take u Homera (Odyseja, 11, 183). Biblia, Ew. wg Marka, 5, 5. Tytu powieci Marii Dbrowskiej (1932-34) i Konstantyna Simonowa (Dni i noce, 1943-44). ac. Noctesque diesgue. Noce w ogrodach Hiszpanii - hiszp. Noches en los jardines de Espaa, trzy noktumy (impresje symfoniczne) na fortepian i ork. (1909-15, wyk. Madryt 1916) Manuela de Falli, zatytuowane: W Generalife, Taniec w oddali (Danza lejana) i W ogrodach Sierra de Cordoha. Noc listopadowa - sceny dramatyczne (Krakw 1908) Stanisawa Wyspiaskiego. Rzecz o powstaniu 1831 r., dzieje si 29 XI; szereg scen przedstawia g. momenty wybuchu powstania, a czynniki decydujce o jego przebiegu ukazuj si w postaci bogw gr. Noc na ysej Grze - poemat symfoniczny (fantazja orkiestrowa), wac. Noc witojaska na ysej Grze (Petersburg 1886) Modesta Mussorgskiego. Nie wykoczony; opracowany przez Nikoaja Rimskiego-Korsakowa. Jedno z najpopularniejszych dzie midzynarodowego repertuaru symfonicznego. Nocny lot - fr. Vol de nuit, powie (1931) Antoine'a de Saint-Exupery o dyrektorze linii lotniczej, Riviere, ktry musi gra rol czowieka bezwzgldnego i szorstkiego, aby porwa swych pilotw do zwycistwa nad groz nocy. Noc w. Bartomieja - peen napicia, brzemienny w nastpstwa moment w historii wojen religijnych we Francji, w ktrym od dawna wzrastajca

nienawi wyadowuje si w nagym postanowieniu i krwawej rzezi. Odbywajce si w Paryu wesele Henryka III, krla Navarry z Magorzat de Valois, siostr panujcego wwczas krla Karola IX, majce utrwali rozejm midzy katolikami i hugonotami, na ktre zjechali si do stolicy przywdcy protestanccy z admiraem Gaspardem de Coligny na czele, wydao si wymarzon sposobnoci do zadania decydujcego ciosu protestantyzmowi. Spisek uknuli, za wiedz krla, Henryk Gwizjusz i Katarzyna Medycejska. W nocy z 23 na 24 VIII 1572 rozpoczy si trwajce przez kilka dni masowe morderstwa hugonotw w Paryu i w in. miastach, w ktrych zgino wiele tysicy osb wraz z przywdc protestantw fr., de Coligny; zob. Hugonoci. Noc witojaska - 24 czerwca, prawdop. pozostao dawn. wita pogaskiego. Jeszcze w kocu XVI w., jak pisa Marcin (zob.) z Urzdowa, "w wili w. Jana niewiasty ognie paliy, pieway, diabu cze i moda czynic; tego obyczaju pogaskiego do tych czasw w Polszcze nie chc opuszcza, ofiarowanie z bylicy czynic, wieszajc po domach, i opasujc si ni, czyni sobtki, pal ognie krzeszc je deskami", tzn. przez pocieranie dwch kawakw drzewa, dawnym sposobem, aby uzyska ogie "nowy", czysty, ktry z ogniska witojaskiego rozprowadza si po domach; do ogniska tego sypie si przerne zioa, skacze si przeze i przepdza bydo, by byo zdrowe. W t najkrtsz w roku noc mona byo, wg poda lud., znale przynoszcy szczcie kwiat paproci. Strojono wwczas zieleni domy i figury przydrone, wito wianki i puszczano je na wod dla wrb maeskich, co nie przeszkadzaio miaym igraszkom erotycznym modziey. Noc witojeska - hiszp. La noche de San Juan, komedia Lope de Vegi uoona na uroczysto ku czci Filipa IV i Izabelli, zorganizowana przez ksin d'Olivares w ogrodzie hrabiego de Monterrey, odegrana tam 24 VI 1631. Gloryfikacja krlewskiej zabawy i magicznej nocy, ktra sprzyja mioci. Arcydzieo komedii obyczajowej, wzr dla wielu pisarzy, od Tirso de Moliny do Augustina Moreto. Noc Walpurgi - nm. Walpurgisnacht, w tradycji nm. sabat czarownic odbywajcy si na grze Brocken (zob.) w noc z 30 IV na 1 V. Nazwa od w. Walpurgi, ang. zakonnicy misyjnej, ok. 710-ok. 777, ktra pomagaa w. Bonifacemu w nawrceniu Niemiec na chrzecijastwo. wito jej skojarzyo si z wczeniejsz, pogask tradycj dotyczc tego dnia, wg ktrej stanowi dla mczyzn pocztek okresu pracy na roli, wobec czego czarownice w przeddzie ustalay z Szatanem sezonowy plan dziaania, po czym oddaway si tacom, hulankom i rozpucie. W I czci Fausta Goethego, w scenie Noc Walpurgi, sabat czarownic jest tem magicznego, chaotycznego krlestwa Mefistofelesa; w II czci rwnolega scena - Klasyczna Noc Walpurgi rozgrywa si w Grecji, gdzie Fatist poszukuje Heleny Trojaskiej. W Czarodziejskiej grze Tomasza Manna rozdzia pt. Walpurgisnacht, zamykajcy cz V powieci, mwicy o zabawie w zapusty (zob. Fasching), nawizuje do legendy i do scen z Fausta. Pierwsza Noc Walpurgi - nm. Die ersle Walpurgisnacht, kantata opus 60 (1832) Felixa Mendelssohna, wg Fausta Goethego; przerobiona w 1843.

Noc w Madrycie - fr. Souvenirs d'une nuit d'ete a Madrid 'Wspomnienie pewnej letniej nocy' uwertura (1848) Michaa Glinki. Noc w Wenecji - nm. Eine Nacht in Venedig, operetka (Berlin 1883, wyst. pol. Warszawa 1888) Johanna Straussa II; libretto: F. Zell i Richard Genee; ze synn serenad Caramella "Ach, zejd do gondoli." Pierwsza noc - zob. Prawo (pierwszej nocy). Pie o nocy - zob. Pie. Stra nocna - zob. Stra (nocna); Bractwo (kurkowe). wita noc - obraz (1530) Correggia, Gal. Drezdeska.

Nod - kraina "na wschd od Edenu" (por. Raj I) interpretowana rwnie jako "wygnanie", gdzie wg Biblii, Gen., 4, 16, zamieszka mia Kain po zamordowaniu Abla.

Noe - wg Biblii, Gen., 6, 8-9, 29, patriarcha, czowiek prawy i sprawiedliwy, ktry jedyny spord grzesznych ludzi znaaz ask w oczach Boga. Dlatego Bg postanowi oszczdzi go, wraz z rodzin i zwierztami Ziemi, w powszechnym potopie, majcym zgadzi ludzko. W tym celu kaza mu zbudowa ark, pomieci w niej rodzin i po parze wszystkich nie pywajcych zwierzt, by przeczeka bezpiecznie katastrof. Arka spocza wreszcie, gdy wody zaczty opada, na grze Ararat, a Noe wyszed na ld i zoy Panu ofiary z byda i ptactwa. Bg obieca nie narusza wicej naturalnego porzdku przyrody z powodu czowieka i na znak przymierza, ukaza na niebie po raz pierwszy tcz. Po czym Noe z synami i synowymi zaludnili ziemi od nowa. Wedug jednej z legend ona Noego nie chciaa wej do arki, co spowodowao wielk ktni midzy maonkami. W Koranie ona Noego, Waila, usiuje przekona wszystkich, e jej m oszala; zob. Oliwka (Gazka oliwna). Nos asa i okie kobiety - Wg dawnej legendy zdarzyo si w dniach potopu, e w kadubie arki powsta niewielki otwr, przez ktry zacza przecieka woda morska. Zauwayt to Noe i zmartwi si, poniewa w zamieszaniu zapomnia wzi na ark narzdzi ciesielskich. Wreszcie pochwyci swego wiernego psa i wetkn mu nos w otwr; kadub arki przesta wreszcie przecieka, ale Noe rozumia, e trzymany zbyt dugo w tej pozycji pies wkrtce si udusi. Na to nadesza ona Noego. Noe wycign wic psi nos ze szpary i zatkaj oninym okciem. W ten sposb ark uratowano, ale odtd a do koca wiata nos psa i okie kobiety s i bd zawsze zimne. Pijastwo Noego - Wg Biblii, Gen., 9, 20-26, Noe po potopie by

pierwszym, ktry zaoy winnice; pewnego dnia upi si i lea nagi w swoim namiocie; jego syn, Cham (zob.), ojciec Kanaana, zobaczy ojca w tym stanie i opowiedzia o tym braciom, Semowi i Jafetowi (zob.). Pijastwo Noego - obrez Giovanniego Belliniego, Besancon, Muzeum. Sceny z ycia Noego (z Chiostro Verde) Paola Uccella: 1. Potop i cofanie si wd, 1446-48, 2. Ofiara i pijastwo Noego, 1446-48, freski przeniesione na ptno, Florencja, klasztor S. Maria Novella. Nasz praszczur Noe witym by i chadza wci przed Panem; jak ognia tak si wody ba, a wino pija dzbanem. W. Zagrski, Historia patriarchy, Noego. 1-8; chadza przed Panem - wypetnia wol bosk; w Biblii (Gen., 6, 9; por. 5, 22) powiada si "chodzi z Bogiem".

Nofretete - zob. Neferetiti.

Nohajcy - Nogajowie, hist. Tatarzy z Nogajskiej Ordy nad M. Azowskim, jednej z feudalnych formacji pastwowych utworzonych w kocu XIV w. wskutek rozpadu Zotej Ordy; od imienia Nohaja (Nogaja) zm. 1299, jednego z potnych, faktycznie niezalenych wodzw Zotej Ordy; por. Nahaj(ka).

Noli me tangere - zob. Maria (Magdalena).

Non dolet - zob. Arria.

Nony - w kalendarzu (zob.) rzymskim - 7. dzie maja, lipca i padziernika; w pozostaych miesicach - 5. dzie; ac. Nonae 'dziewite; Nony; dziewity dzie przed Idami'.

Nora - bohaterka tytuowa sztuki Nora, czyli Dom lalki, norw. Et dukkehjem (Kopenhaga 1879, wyst. pol. Warszawa 1882), Henrika Ibsena, ona adwokata, a teraz dyrektora banku, Torwalda Helmera, matka trojga dziatek, houbiona, pieszczona, uwaana za miego guptaska, zabawk, lalk, naprzd przez ojca, potem przez ma, pedanta i skrupulanta w sprawach moralnoci. Nora sfaszowaa podpis ojca, aby uzyska pienidze na leczenie ciko chorego ma, a potem spacaaje latami w sekrecie przed nim lichwiarzowi, odmawiajc sobie nawet drobnych przyjemnoci. M, dowiedziawszy si o tym,

myli tylko o mogcej mu grozi kompromitacji, egoistycznie ignoroje motywy uczynku Nory i potpia go formalistycznie i maostkowo. Jego zachowanie si otwiera jej oczy na fakt, e przez 8 lat maestwa widzia w niej nie czowieka, ale tylko lalk, "skowroneczka" i "wiewireczk". Opuszcza go, a z nim dom i dzieci, aby sta si samodzielnym, prawdziwym czowiekiem.

Norbertanie - premonstratensi, zakon kanonikw regularnych, mski i eski, reguy w. Augustyna, za. przez w. Norberta w 1120 w Premontre koo Laon we Francji (std druga nazwa zakonu); celem zakonu bya praca misyjna; w Polsce od 1126.

Nordenskjld Nils Adolf Erik - (wym. nordenszje(t), 1832-1901, baron, szwedzki geolog i badacz polarny; w 1858-73 kilka wypraw badawczych na Spitsbergen; 1870 i 1883 wyprawy na Grenlandi; 1875-76 wyprawa morzem ze Szwecji do ujcia Jeniseju. W 1878 na statku wielorybniczym "Vega" dotar wzdu wybrzey Syberii do Zat. Koluczyskiej, gdzie by uwiziony w lodach przez 294 dni; oswobodzony z lodw wpyn do Cieniny Beringa, przebywajc po raz pierwszy w historii Przejcie Pn.-Wsch. z Oceanu Atlantyckiego do Pacyfiku, po czym przez Japoni, Kanton, Cejlon i Suez wrci do Europy, opynwszy, jako pierwszy w dziejach, kontynent euroazjatycki. Wyspy Nordenskjlda archipelag wysp w pd.-wsch. czci M. Karskiego (M. Arktyczne), nalecy do Kraju Krasnojarskiego w Ros. FSRR.

"Norge" - (wym. norje) sterowiec, na ktrym Roald Amundsen, Umberto Nobile (konstruktor sterowca), Lincoln Ellsworth i 12 pozostaych czonkw wyprawy dokonali przelotu nad Biegunem Pn. 12 V 1926.

Noria - podnonik, urzdzenie do podnoszenia, np. wody, zboa, urobku wgla, za pomoc czerpakw osadzonych na zamknitym, dugim tacuchu; z hiszp.

Norma - bohaterka tytuowa opery (Mediolan 1831, wyst. pol. Warszwa 1845) Vincenza Belliniego; libretto: Felice Romani. Akcja rozgrywa si w Galii w 50 r. pne.; podobnie jak Aida (zob.), arcykapanka Norma udrczona jest konfliktem midzy mioci a obowizkiem patriotycznym. Z konfliktu tego jedno jest tylko wyjcie - mier; zdradzona przez ukochanego, prokonsula rzymskiego, Pollia, ojca dwojga jej dzieci, Norma pragnie je zabi, ale mio zwycia: Norma ginie na stosie z tym, ktrego kocha, a ktry jej mioci wzgardzi.

Normandia - kraina historyczna nad kanaem La Manche, w pn.-zach. Francji. Bitwa w Normandii morsko-powietrzna strategiczna operacja desantowa wojsk aliantw pod dowdztwem amer. generaa D. D. Eisenhowera, oznaczona kryptonimem "Overlord", od 6 VI do 23 VIII 1944, rozpoczynajca inwazj i utworzenie drugiego frontu przeciwko Niemcom w Europie Zachodniej.

Normanowie - ludy germaskie zamieszkae w Skandynawii i Jutlandii, synne z upieskich wypraw morskich do krajw Europy rodk., zach. i wsch. oraz z dalekich podry (Islandia, Grenlandia, Vinland). Osiedlili si u ujcia Sekwany w X w., przyjli chrzecijastwo oraz zwyczaje i jzyk Francuzw. W 1066 ksi normandzki Wilhelm I (Zdobywca) dokona podboju Anglii. Wczeniej jeszcze bandy normaskie pojawiy si w pd. Italii; po podbiciu czci pwyspu utworzyli Krlestwo Obojga Sycylii. Inne plemi normandzkie, Waregowie, od po. IX w. utorowao sobie drog przez Ru do Bizancjum i Bagdadu. Plany zaborcze Normanw woskich w stosunku do cesarstwa bizantyjskiego byy jednym z powodw rozpoczcia wypraw krzyowych.

Norny - mit. skand. pboginie, ktre przd i snuj ni ywota, podobnie jak gr. Mojry. Wystpoway zwykle w liczbie trzech - Urd (przeszo), Werdandi (teraniejszo) i Skuld (przyszo). Niekiedy wymieniano sam tylko Urd, u Anglosasw Wyrd, jako bogini mierci a. przeznaczenia; pojawiay si przy koysce noworodka; mieszkay przy korzeniach witego jesionu Igdrasilu, opryskujc je wod ze rda Noma, aby je ustrzec od rozkadu.

Norymberga - miasto nad rzek Pegnitz w Bawarii (rodk. cz RFN); wspomniana po raz pierwszy w 1050, staa.si w 1219 wolnym miastem Rzeszy i jednym z dwch (wraz z Augsburgiem) wielkich orodkw handlu na szlaku z Woch do pn. Europy. W XV-XVI w. rozkwit tam rwnie wielki handel midzy Wschodem (m.in. Polsk) a Zachodem. Synna bya wwczas z galanterii, zabawek, piernikw, zotnictwa, patnerstwa, konwisarstwa i medalierstwa. Staa si orodkiem nm. Renesansu. Wrd artystw tu urodzonych a. zamieszkaych najwikszym by Albrecht Durer, inni, jak Adam Krafft, Wit Stwosz (Veit Stoss), Peter Vischer i Michael Wolgemut, ozdobili miasto swymi dzieami. Byo ono wczesnym orodkiem drukarstwa, nauki i wynalazkw technicznych, a take mieszczaskiej poezji meistersingerw (XVI w., Hans Sachs). W 1835 pierwsza w Niemczech linia kolejowa poczya Norymberg z Frth.

Koci w. Sebalda - gotycki, czciowo widoczne jeszcze romaskie zaoenie, dwuchrowy: zach. chr w. Piotra, wsch., zbud. w 1361-72, chr w. Sebalda. Tu mieci si take grobowiec w. Sebalda P. Vischera St., Chrystus pod krzyem Adama Kraffta i Ukrzyowanie Wita Stwosza. W witraach wsch. chru (XIV-XV w.) sceny biblijne i herby patrycjatu norymberskiego; synny posg Marii w wiecu z promieni, z ok. 1420. Koci w. Wawrzyca, nm. Lorenzkirche, obok w. Sebalda najsynniejsza witynia Norymbergi. rodk. nawa, z 1330-40, ukazuje wyranie rozwj. form gotyckich z bazyliki romaskiej; halowy chr, doczony dopiero po 1445, w ktrym mieci si synne tabernakulum Adama Krafita; Zwiastowanie Wita Stwosza; g. portal, z ok. 1350-60, bogato rzebiony; w grnej czci Zmartwychwstanie i Sd Ostateczny, w obu dolnych polach ukw Mka Paska. Schtiner Brunnen - gotycka studnia z 2. po. XIV w. Gowa do pozoty norymberskiej roboty - dawn. wysztafirowany, wystrojony dure. Jaja norymberskie - tak nazywano pierwsze na wiecie zegarki kieszonkowe, wykonywane od ok. 1500 w Norymberdze. Jak w norymberskim kramie - dawn. (mieszkanie itp.) zapenione mnstwem cacek, wiecideek, bibelotw. Lalka norymberska - dawn. elegant, fircyk, a przy tym cymba. Lejek norymberski - zob. Norymberszczyzna - dawn. towary norymberskie, drobna, rcznie robiona galanteria, zabawki i in. drobne przedmioty domowego uytku, wyrabiane dawn. w Norymberdze. Proces norymberski - rozprawa przed Midzynarodowym Trybunaem Wojsk. w Norymberdze 20 XI 1945 - 1 X 1946 przeciwko g. niemieckim zbrodniarzom wojennym z czasw 2. wojny wiat. Sklep norymberski - dawn. sklep z norymberszczyzn; zob. wyej. Ustawy norymberskie - nazwa nadana uchwalonym w 1935 w Norymberdze przez Reichstag III Rzeszy rasistowskim, antysemickim ustawom, ktre pozbawiay ydw wszelkich praw obywatelskich i zabraniay maestw midzy ydami i "aryjskimi" Niemcami, a take uniewaniay istniejce ju maestwa mieszane.

Nos. Dwie dziurki w nosie i skoczyo si - art. zwrot przysowiowy na zakoczenie opowieci, bajki itp.

Idzie jak krew z nosa mamie - powoli, ciko. Mie mleko pod nosem (na brodzie, na wsach) - zob. Mleko. Mie muchy w nosie - zob. Mucha (Muchy w nosie). Mie nos(a), mie dobrego nosa (do czego) - mie dobr orientacj, wyczucie, intuicj, spryt, zrczno do interesw. Nie kademu dane jest mie nosa - ac. non cuicunque datum est habere nasum, nic kady potrai bada, poszukiwa, ledzi; z Epigramw, ks. 1, 42, 18, Marcjalisa. Mie po dziurki w nosie - mie w brd, pod dostatkiem, nadmiar czego; przesyci si czym, mie ju do czego. Mie w nosie - lekceway (kogo, co), gardzi (kim, czym). Nie nos dla tabakiery, ale tabakiera dla nosa - przys., nie czowiek dla urzdu (instytucji), ale urzd dla ludzi. Nos - opowiadanie (1835, wyd. pol. 1871) Nikoaja Gogola; zadziwiajca historia nosa asesora kolegialnego, Kowalewa. Nos opuci swe zwyke miejsce na twarzy i zacz rozjeda po Petersburgu, przebrany za radc stanu. Opera (1928; Leningrad 1930) Dymitra Szostakowicza, wg Gogola. Nosa komu utrze - zob. Rg (Rogw komu utrze). Nosem krci na co - grymasi, wybrzydza. Nosem si podpiera - pada ze zmczenia; ledwo si na nogach trzyma ze zmczenia a. z przepicia. Nos Kleopatry - zob. Kleopatra (Nos). Nos pana rejenta - (fr. Le Nez d'un notaire) fantazja w formie powieci (1862, wyd. pol. 1870) Edmonda About. Nos modego notariusza Alfreda L'Amberta, ucity szabl w pojedynku, przepada w odku zgodniaego kota; biedak Romagne daje sobie, w zamian za 2000 frankw, wyci kawa skry, z ktrego chirurg ksztatuje i przyszywa nowy nos notariuszowi. Jednak gdy Romagn umiera, nos notariusza kurczy si i znika. Nos psa i okie kobiety- zob. Noe. Nos w sos! - reprymenda, napomnienie dane wcibskiemu. Patrz (pilnuj) swego nosa - zob. wyej Nos w sos! Rzymski nos - zob. Rzymski.

Spuci, zwiesi nos na kwint - zob. Kwinta. Twj nos si nie spodoba - ac. clisplicuir nasus tuus, stae si ofiar kaprysu; z Satyr, 6, 495, Juwenala. Wodzi kogo za nos - ac. naribus trahere, powodowa kim, kierowa kim wedug swojej woli, w t czy w ow stron; przys. pochodzce prawdop. od obyczaju prowadzenia bawow, wielbdw, niedwiedzi itd. za acuch przytwierdzony do kka przebijajcego przegrod nosow zwierzcia; por. Biblia, Izajasz, 37, 29: "Pycha twoja przysza do uszu moich; przeto wprawi kko w nozdrza twoje (...) i zawrc ci z drogi." (Za)gra na nosie (komu) - przyoy kciuk do czubka nosa i przebiera czterema rozcapierzonymi palcami w kierunku osoby, ktrej si w ten sposb chce okaza lekcewaenie a. drwin z jej bezsilnoci. Zakad o nos. Rozpowszechniona w Europie bajka o zmylnym parobku, ktry najmuje si na sub, zgadzajc si na warunek, e kto pierwszy krzywdzcy sub pan czy parobek - wybuchnie gniewem, temu zostanie obcity nos. Godzony parobek wszystkie rozkazy pana wykonuje tak, e niszczy paskie dobro i przyprawia o mier dziecko i on pana, a gdy pan wpada w zo, parobek obcina mu, zgodnie z umow, nos. Zwcha pismo nosem - domyli si, przewcha, o co naprawd idzie, na co si zanosi, zmiarkowa, co si wici. eby tak z nosem by (jak to prawda) - niech ci si tak dobrze powodzi, jak to, co powiedzia (i zega), jest prawd.

Nostradamus - zob. Przepowiednie (Nostradamusa).

Nota Linguae - nota morum, zob. acina.

Notos - zob. Wiatr(y).

Notre Dame - fr. dos. 'Nasza Pani; NMP', w krajach mwicych po fr. nazwa wielu kociow, przede wszystkim jednak katedry paryskiej, jednego z najdoskonalszych arcydzie wczesnego gotyku. Zbudowana na Ile de la Cite na Sekwanie, rozpoczta w 1163, ukoczona w 2. po. XIII w., wielokrotnie restaurowana. Jedna z najwikszych wity Francji, d. 1307m, wysoko 697m, sklepienie o wiele wysze (327m) ni poprzednio stosowane (247m) zapowiada wertykalizm (picie si ku grze) kociow gotyckich

nastpnych stu lat. Katedr charakteryzuj podwjne nawy boczne, nie wystpujcy na zewntrz transept i podwjne obejcie bez kaplic promienistych. Fasada dwuwieowa z olbrzymi rozet ok. 9,607m rednicy, ukocz. 1225. Zachowane s portale bogato dekorowane rzebami: 3 w fasadzie, rodkowy z ok. 1225-30, z Sdem Ostatecznym, pn., z 1210-20, z Zaniciem NMP i Koronacj NMP. Koci P. Marii w Paryu - fr. Notre Dame de Paris, powie z ycia Parya XV w. (1831, wyd. pol. 1846) Victora Hugo. "Gotycka" powie romantyczna o cygaskiej tancerce i wrce Esmeraldzie, groteskowym dzwonniku katedralnym Quasimodo (zob.), zakochanym w Esmeraldzie archidiakonie Notre Dame - Claude Frollo, i kapitanie ucznikw krl., Phoebusie de Chateaupers. Ale prawdziwym bohaterem powieci jest katedra Notre Dame ze swymi gargulcami, witraami, labiryntem tajnych przej i cudami architektury oraz Pary rdw. ukazany w gucie po. XIX w. przez potn, ognist wyobrani autora, majcy niewiele tylko wsplnego z rzeczywistoci historyczn. La Esmeralda - "balet z akcja" w stylu romantycznym (Londyn 1844, wyst. pol. Warszawa 1851, libretto: Jules Perrot. Tre osnuta na wybranych epizodach Kocioa P. Marii w Paryu Victom Hugo; muzyka: Cesare Pugni, choreogr.: Jules Perrot.

La Nouvelle Revue Francaise (wym. nuwl rowu fras:z) fr., 'nowy przegld francuski', synny fr. przegld literacko-krytyczny XX wieku ukazujcy si w Paryu w 1909-43, a po dziesicioletniej przerwie pod tytuem "La Nouvelle Nouvelle Revue Francaise" (w 1959 przywrcono tytu pierw.). Jego zaoycielami byli m.in.: Jean Schlumberger, Jacques Copeau i Andre Gide. Wpyw pisma w dziedzinie krytyki, powieci i teatru by szczeglnie znaczny w latach bezporednio poprzedzajcych 1. wojn wiat. i nastpujcych po niej, kiedy wsppracowali z NRF tacy niezbyt jeszcze wwczas znani pisarze, jak np. Claudel, Giraudoux, Peguy, Valery, Thibaudet i sam Gide. W 1913 pismo odrzucio propozycj opublikowania W poszukiwaniu straconego czasu (zob.), ale w 1917 zrehabilitowao si, odkupujc prawa na dzieo Prousta od wydawnictwa Grasseta.

Il Novellino - w., 'zbir nowel', tytu, nadawany obecnie synnemu zbiorowi opowiada spisanemu przez anonimowego florentczyka wkrtce po 1280. Wydany po raz pierwszy drukiem przez Pietra Bembo pt. Sto nowel staroyrnych, w. Cerito novelle antiche, w 1525; drugie wyd. w 1572 pt. Ksiga nowel i piknego jzyka, w. Libro di novelle e di bel parlar gentile. Nowele te, rnych nieznanych autorw, ukazuj ycie, zwyczaje, wiedz i wyobraenia ludzi XIII w., czerpi za z przernych rde: biblijnych, mitologicznych, klasycznych, wschodnich, rdw., anegdotycznych, lokalnych i legendarnych. Wyraaj podziw dla ideaw rycerskich, dla wspaniaoci, wielkodusznoci i bohaterstwa rdw., wyraonych m.in. w

postaciach Fryderyka Barbarossy, Saladyna i krla Jana Bez Ziemi.

Nowodworski Bartomiej - zob. Kolegium (Nowodworskiego).

Nowogrd Wielki (Nowgorod) - miasto i port nad Wochowem w Ros. FSRR; powsta w IX w. jako jeden z g. orodkw Rusi; od XII w. republika miejska majca rozlege kolonie na pn.-wschodzie; w XIV-XV w. poredniczy w handlu midzy Europ wsch. i pn.-zach. (miasta hanzeatyckie); w 1478 przyczony do pastwa moskiewskiego. Obok Kijowa gwne centrum sztuki ruskiej. Kreml z zachowanymi czciowo murami i basztami z XIV-XV w., sobr Sofijski 5-nawowy, 5-kopuowy (od XIV-XV w. znajduj si tu wspaniae drzwi brzowe z katedry pockiej z ok. 1154); sobory: Nikoo-Dworiszczenski (1113) z freskami z XII w., Gieorgijewski (1119), sobr w monastyrze Antonijewa (1117); cerkwie: Fiodora Stratiata (1361) i Spasa z XIV w. z freskami Teofana Greka.

Nowosjlie - ros., zob. Inkrutowiny.

Nowy - przymiotnik, ktry pojawia si w nazwach miast ju w staroytnoci, np. Neapol (Neapolis 'Nowe Miasto'; zob.) a. Kartagena w prow. Murcja w Hiszpanii (Carthago Nova 'Nowa Kartagina'), za. ok. 225 pne. przez Kartagiczykw; w nazwach krajw - w epoce wielkich odkry geogr. XV-XVI w. Cortes w 1520 pisze do cesarza Karola V, aby Meksyk nazwa La Nueva Espaa del Mar Oceano, hiszp. 'Nowa Hiszpania Atlantycka'. Jego ladem odkrywcy i zdobywcy nadawali nowo odkrytym krajom nazwy ziem Starego wiata z dodatkiem "Nowy". Wiele tych nazw zachowao si do dzi. Nic nowego pod socem - ac. nil novi sub sole, wg Wulgaty, Eklezjasta, 1, 10; zob. te Nihil novi. Nowa Anglia, ang. New England, obszar zawierajcy w pn:-wsch. USA stany: Connecticut, Massachusetts, Rhode Island, Vermont, New Hampshire i Maine. Nazwa nadana przez kpt. Johna Smitha regionowi, ktry. by wwczas czci "Pnocnej Wirginii" przyznan Kompanii Plymouth w 1606 przez krla Jakuba I. Zasiedlana od 1620 przez purytaskich osadnikw ang. (zob. "Mayflower"), stanowia w 1643-84 Konfederacj Nowej Anglii kolonii Massachusetts Bay, Plymouth, Connecticut i New Haven, zawizan dla obrony przeciw Holendrom i Indianom. Przez dugi czas orodek stabilizacji i kultury ycia amer. Nowa Atlantyda - zob. Atlantyda. Nowa Dejanira - podtytu dramatu Fantazy Juliusza Sowackiego; por.

Dejanira. Nowa Fundlandia - ang. New Foundland, 'Nowo Odkryta Ziemia', prowincja we wsch. Kanadzie. Wyspa znana rybakom islandz. i norw. jako Helluland 'skalisty kraj' ju ok. r. 1000, a zapewne take Baskom, zanim dotar do niej i nazwa j Now Fundlandi w 1497 wenecjanin Sebastiano Caboto. Wkrtce potem dopynli tam Francuzi i nazwali j Terre-Neuve, fr., 'Nowa Ziemia'. Nowa Gigantomachia - zob. Kordecki A. Nowa Gwinea - wyspa w Melanezji, druga pod wzgl. wielkoci po Grenlandii, dzi indonezyjski Irian. Tak nazwa j, po odkryciu jej przez Portugalczykw w 1526, Hiszpan Inigo Ortiz de Retes, ktremu krajobraz przypomina afrykask Gwine. Nowa Heloiza - Julia d'Etanges, bohaterka tytuowa powieci w formie listw (napisanej w Montmorency w 1756-58, wyd. w 1761) J. J. Rousseau. Julia kocha z wzajemnoci modego nauczyciela domowego, Saint-Preux, ale duma jej ojca, barona, wyklucza myl o lubie. Modzi ulegaj namitnoci, po czym nastpuj wyrzuty sumienia; nie chc korzysta ze schronienia, ktre ofiaruje im w swych wociach demokratycznie nastrojony lord Bomston. Saint-Preux udaje si w podr naokoo wiata na statku admiraa Ansona, a Julia, zgodnie z wol ojca, polubia starszawego, zacnego cudzoziemca, barona Wolmara. Gdy Saint-Preux wraca po kilku latach, Wolmar, ktry wie o wszystkim, czyni z niego nauczyciela swych dzieci, a Julia i Saint-Preux walcz mnie z odradzajc si namitnoci. Wreszcie Julia przedwczenie umiera. Powie staa si od razu olbrzymim sukcesem (72 wydania midzy 1761 a 1800) i jednym z najsynniejszych tekstw lit. Owiecenia: ukazywaa ycie wewn. postaci, uczuciowe motywy postpowania i intymne doznania; wpyna te znacznie na formowanie si sentymentalizmu i preromantyzmu; ta "niemiertelna (i miertelnie nudna) powie, tak dyszca cnot, okupujc wystpek, e si ni udusi mona" (1. Chrzanowski), dziki ukazaniu walki natury ludzkiej z konwenej spo. w pierwszej czci, a obrazu wiernoci maeskiej w drugiej, dokonaa czego w rodzaju rewolucji moralnej w prniaczym i rozwiziym yciu "wyszej socjety" ancien regime'u; zob. Heloiza i Abelard. Nowa Hiszpania - hiszp. Nueva Espana, w czasach panowania hiszp. nazwa wicekrlestwa (za. 1535) Ameryki rodk., Meksyku i Antylw. Nowa Holandia - nazwa Australii od po. XVII w. do 1814. Nowa Huta - dzielnica Krakowa powstaa na obszarze gminy Mogia i in., przyczona w 1948-51 do miasta, obejmujca Hut im. Lenina, osiedla mieszkaniowe i osiedla wiejskie. Nowa Jerozolima - zob. Jerozolima (Nowe Jeruzalem). Nowa Kaledonia - fr. Nouvelle-Caledonie, wyspa w pd. Melanezji na

Pacyfiku, terytorium zamorskie Francji, odkryta i nazwana (ac. Caledonia 'Szkocja') w 1774 przez Jamesa Cooka. Nowa Kordegarda - zob. Kordegarda. Nowa miota czysto miecie - ac. verrit humum bene scopa recens; nm. z XIII w. neue Besen kehren gut, przys. Nowa Poudniowa Walia - ang. New South Wales, najstarszy stan Zwizku Australijskiego, w pd.-wsch. czci kontynentu. Wybrzee odkryte w 1770 i nazwane przez J. Cooka, gdy krajobrazowo przypominao mu Wali. Nowa Pomaraczarnia - zob. Pomaraczarnia. Nowa Zelandia - ang. New Zealand, pastwo na 2 wyspach w pd. czci Pacyfiku; wyspy zamieszkae prawdop. ju od XIV w. przez Maorysw, odkryte przez Abla Tasmana w 1642 i nazwane przez niego Staaten Land, hol., 'Ziemia Stanw', ale ju w 1665 na mapie widnieje nazwa Nieuw Zeeland, hol., 'Nowa Zelandia' od hol. prowincji Zelandii, hol., 'kraj morski', co pniej si przyjo w przekadzie ang. Nowa Ziemia - ros. Nowaja Ziemla, archipelag wysp na M. Arktycznym, midzy M. Barentsa a M. Karskim, odkryty w 1553 przez ekspedycj ang. Nazwa 2 gwnych wysp. prawdop. starsza od tego odkrycia, t. z samojedzkiego (nienieckiego). Nowe Ateny - albo Akademija wszelkich seyjencyj pena, na rne tytuy, jak na classes podzielona, mdrym dla memoryjau, idyjotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana, alias o Bogu, bokw mnstwie, sw piknych wyborze, kwestyj cudzych wiele, o Syhillw zbiorze..., 4-tomowe dzieo (1745-1756) ksidza Benedykta Chmielowskiego, ulubiona lektura szlachty, encyklopedia ciemnoty, zabobonu, wszelakich informacji o czarach, dziwach, upiorach, optanych, rnych bajd nazbieranych z mtnych rde, na wszelkie moliwe tematy, przepojona duchem fanatyzmu i bigoterii (liberum veto jako fundament wolnoci polskiej!), bdca pochwa zamiecania jzyka makaronizmami. Przykad upadku kultury za Sasw. Nowe Hebrydy - archipelag we wsch. Melanezji, na Pacyfiku, zbadany i nazwany w 1774 przez J. Cooka. (W 1768 odkryty i nazwany Cykladami przez Louisa de Bougainville'a.) Od nazwy archipelagu Hebryd, ang. Hebrides, Westem Islands, u pn.-zach. wybrzey Szkocji. Nowe Jeruzalem - zob. Jerozolima. Nowe Pastwo - okres w dziejach staro. Egiptu od ok. 1570 do ok. 1085 pne., za panowania faraonw XVIII, XIX i XX dynastii, okres rozkwitu polit. i gosp., kiedy opanowano na pd. Nubi, a na wschodzie tereny a do Eufratu. Epoka wielkiego zdobywcy Totmesa III, reformatora relig. Amenhotepa IV Echnatona, i takich wadcw, jak Seti I, Ramzes II i

Mineptah. Nowe sitko na koek, a stare pod aw (w gnj, w kt) - przys. Nowe szaty cesarza - zob. Cesarz. Nowe ycie - w. Vita nuova, zob. Dante. Nowopolski - zob. Miara (Miary nowopolskie). Nowy Amsterdam, Nowa Orania - nazwy nadane przez Holendrw w XVII w. ich osadzie na Manhattanie (zob.). Nowy czowiek - zob. Czowiek (nowy). Nowy Don Kiszot - zob. Don Kiszot. Nowy Jork - ang. New York, miasto i port w stanie Nowy Jork (USA); zob. Bronx; Brooklyn; Hudson; Manhattan; Queens; Verrazano (Most); Wolno (Statua). Nowy Ksiyc - ksiyc w pierwszej fazie, na nowiu. Nowy Orlean - ang. New Orleans, miasto i port w delcie Missisippi, w stanie Luizjana (USA). Za. w 1718 przez gubematora fr. i nazwane na cze regenta, Filipa Orleaskiego. Nowy styl - kalendarz gregoriaski; zob. Kalendarz (rzymski). Nowy wiat - nazwa na oznaczenie kontynentw Pkuli Zach. (Ameryka Pn., r. i Pd.), ukazaa si prawdop. po raz pierwszy w tym sensie na dewizie herbowej, nadanej Kolumbowi przez krla hiszp. Ferdynanda V w 1493 r.: Por Castilla y por Leon Nuebo mando allo Colon.& (hiszp., 'Dla Kastylii i Leonu Kolumb znalazl Nowy wiat'). Z Nowego Swiata - IX Symfonia e-moll, opus 93 (1893) Antonina Dvoraka: pierwsza kompozycja Dvoraka powstaa w Nowym Jorku: najdojrzalsze dzieo kompozytora. Nowy wiat - ulica w Warszawie idca od pl. Trzech Krzyy do Krak. Przedmiecia; osadnictwo na gruntach jurydyki Szpitalnej, nalecej do szpitala w. Ducha, pniej zw. Nowowieck, rozpoczo si ok. 1640; by to te czas pojawienia si nazwy Nowy wiat, zwizanej z nowym osadnictwem. Nowy Targ - miasto pooone w miejscu poczenia si Czarnego i Biaego Dunajca, w woj. nowosdeckim; za. w 1252, prawdop. przez cystersw ze Szczyrzyca, na prawie magdeburskim. Nowy Testament - zob. Biblia.

Nowy Zakon - dawn. Nowy Testament; zob. Biblia. W now posta zmienione chc opiewa ciaa - ac. In nova fert animus mutatas dicere formas corpora, pocztek Metamorfoz, 1, 1, Owidiusza, t. B. Kiciskiego. Z Afryki zawsze co nowego - zob. Afryka.

Nozdriow - posta z galerii typw ukazanych w powieci Martwe dusze (zob. Martwy) Nikoaja Gogola; od nazwiska Nozdriowa utworzono w jz. ros. pojcie nozdriowszczina, oznaczajce zuchwao, bezczelno, impertynencj, bezceremonialno. Nozdriow jest zawsze zadowolony z siebie, nie myli o przyszoci; pozbawiony honoru, oszukuje i kamie nie tyle dla korzyci, ile dla zapenienia pustki swego ycia.

N jedno z najstarszych narzdzi (pierw. kamienne) gospodarczych i obronnych czowieka; dawny symbol wadzy, prawa; por. niej N w Sukiennicach. By z kim na noe - w zych, wrogich stosunkach; drze si z kim, szarpa, nienawidzi. I pod n - zgin, by zabitym, da gardo. N w Sukiennicach krakowskich - ktrym wg legendy brat zabi brata w sporze o wysoko wie mariackich; wisia w przejciu do 1970. Jeden z podkrakowskich kowali wyku nowy, potny n, ktry wisi obecnie na miejscu dawnego. Postawi co na ostrzu noa - domaga si kategorycznie jasnej, niedwuznacznej odpowiedzi, decyzji. Skoczy (umrze) pod noem - podczas operacji chirurgicznej. Wbi komu n w plecy - napa znienacka kogo, kto mia prawo oczekiwa z tej strony pomocy a. choby neutralnoci.

Nullo Francesco - 1826-63, pukownik wojsk w., walczy przeciw Austrii w czasie rewolucji 1848; od 1859 suy w korpusie Garibaldiego. Na wiadomo o wybuchu powstania styczniowego 1863 stan na czele wyprawy ochotnikw w. (garybaldczykw). Rzd narodowy mianowa go generaem. Poleg w bitwie pod Krzykawk (wie w Olkuskiem, woj. katowickie) 5 V 1863.

Popiersie Francesea Nulla - odsionite w Warszawie, na skwerze przy Frascati, w 1939, duta G. Remuzziego, dar Bergamo, rodzinnego miasta Nulla.

Numan - zob. Sidi Numan.

Numa Pompiliusz - legendamy drugi krl rzymski pochodzenia sabiskiego, wg tradycji panowa w 715-63 pne. Tradycja przypisuje mu wiele instytucji i urzdze, jak nadanie praw, wznoszenie wity, ustalenie kultu relig., podzia obywateli na stany, stworzenie kolegiw kapaskich, reform kalendarza, dodanie 2 miesicy do dawnego 10-miesicznego roku. Wg pniejszej legendy jego doradczyni, kochank i on bya nimfa rdlana Egeria, a Pitagoras (wbrew chronologii) nauczycielem. Numa wysza za Pompiliusza - art. zakoczenie maestwem fabuy utworu dramatycznego a. epickiego; art. aluzja do powieci o Numie Pompiliuszu wyd. w 1786 przez pisarza fr. J. P. Claris de Floriana, t. pol. 1788 Stanisawa Staszica.

Numeri - ac., l.mn. od numerus 'liczba', od spisu ludnoci zawartego w pierwszych rozdziaach ksigi; Ksiga Liczb, Ksiga Pocztw (zob. Poczet), czwarta ksiga biblijnego Picioksigu (zob. Pi), przedstawiajca niektre wydarzenia z drugiego i czterdziestego roku pobytu ydw na pustyni, przeplatane rnorodnymi przepisami prawnymi.

Nunc Dimittis - pierwsze sowa, uyte jako tytu, psalmu psaterzowego wzitego z Wulgaty, Ew. wg uk., 2, 29: "nunc dimittis servum tuum, Domine" ac., 'teraz puszczasz, Panie, sug Twego w pokoju', oznaczajce gotowo do rozstania si z tym wiatem. I zala si ostatnich ez rozkosznych zdrojem: Teraz, rzek, Panie, sug Twego pu z pokojem! A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 10, 893-94.

Nur ad-din i szams ad-din - dwaj bracia, synowie wezyra sutana egipskiego, bohaterowie opowieci z Bani z 1001 nocy (zob. Tysic). Syn Nur ad-Dina, Hasan Badr ad-Din, dziki interwencji pewnej dinniji (zob. Dinny) polubi Sitt al-Husn, pikn crk swego stryja, Szams ad-Dina, ktra bya przeznaczona obrzydemu garbusowi, po czym dinnija przeniosa Hasana do Damaszku, gdzie po wielu perypetiach odnaleziono go i rozpoznano po sposobie, w jaki przyrzdza, bdc kucharzem w traktiemi, ziama granatu

wg tajnego przepisu swej matki; zob. te Bicz (chrzecijan).

Nurmi Paavo - 1897-1973, dugodystansowiec fiski. Midzy 1920 i 1930 ustanowi 20 rekordw wiat. w biegach i zdoby 6 indywidualnych zotych medali na olimpiadach; zdyskwalifikowany jako zawodowiec w 1932 tu przed olimpiad w Los Angeles; pniej wzbogaci si na handlu artykuiami sport. W okresie midzywojennym opromieniony niezwyk saw wiatow herosa sportu.

"Nu w buhu" - tytu drugiej "Jednoduwki Futurystuw" wyd. w listopadzie 1921; pierwsza ukazaa si w czerwcu 1921 pod redakcj Brunona Jasieskiego i zawieraa, prcz wierszy Jasieskiego, Tytusa Czyewskiego, Stanisawa Modoeca i Anatola Sterna, prcz Manifestu do narodu w sprawie natychmiastowej futuryzacji ycia, drugiego w sprawie poezji i trzeciego w sprawie krytyki, jeszcze czwarty Manifest w sprawie ortografii. Przedstawi on projekt "pisowni z gruntu prostej, cile fonetycznej (sic!) i wyraonej za pomoc minimum znakw". Likwidowa , rz, ch, kaza pisa nie tylko e, e, e, ale take: ito, isza, imno, a gdzie brak wymiany - zgodnie z wymow: tszy i pszed. Redaktorzy dobrze si wida nagowili nad tytuem drugiej jednodniwki, majcym jak najbardziej zaszokowa ortograficznie, bo ju przecie np. "Scyzoryk w pucu", "Lancet w odku" czy "Kinda w wtrobie" wygldayby w obu pisowniach (nowej i starej) identycznie.

Nyja - rzekoma bogini sowiaska wymylona przez Jana Dugosza, ktra miaa by wadczyni wiata podziemnego, majc swe sanktuarium w Gnienie.

Nymphenburg - zesp paacowo-parkowy w Monachium (Bawaria, RFN). Paac barokowy 1663-1728 w duym parku krajobrazowym, trzy bogato dekorowane pawilony: Pagodenburg z 1716, Badeburg z 1718 i synny rokokowy Amalienburg z 1739. Park ozdobiony licznymi rzebami, urozmaicony kanaami wodnymi i basenami.

Obces - dawn. optaniec, szaleniec, czowiek optany przez diaba; dawn. obcesowo; ze rdw. ac. ohsessus 'optany'. Obcesem - przest. obcesowo, bezceremonialnie, bez skrpowania, nonszalancko, natarczywie, zuchwale, gwatownie. A. Twardowski; witam, bracie! To mwic biey obcesem: C to, czyli mi nie znacie? Jestem Mefistofelesem. A. Mickiewicz, Pani Twardowska, 33-36.

Obelisk - wysoki, wysmuky, czworoboczny sup zwajcy si ku grze, ze szczytem citym w ksztacie piramidy, w staroytnoci wznoszony tylko przez Egipcjan, sytuowany parami przed portalami wity. Byy to zwykle monolity z rowego sjenitu, ktrych szeroko u podstawy wynosia ok. 1/10 wysokoci, a koczcy je ostrosup by kryty blach miedzian; opatrywano je napisami hieroglificznymi. Byy prawdop. zwizane z kultem boga soca (moe symbolizoway pk promieni sonecznych?), praktycznie za suyy w bardzo nasonecznionym Egipcie jako zegary soneczne. Rzymianie uywali ich take czciowo w tyme celu, sprowadzili jednak z Egiptu 13 obeliskw stojcych obecnie w Rzymie (i jeden przywieziony do Konstantynopola) raczej jako osobliwo. Transport tych monolitowych kolosw kamiennych na rzymskich statkach wiosowo-aglowych by nie byle jakim przedsiwziciem. Rwnie transport ldowy i ustawienie sztorcem wymagay w staroytnoci niemaego kunsztu inynieryjnego. Obelisk z Heliopolis sprowadzony przez cesarza Kaligul w r. 37 do cyrku rz., a obecnie stojcy na pl. w. Piotra, cho way 3267t., przetransportowany zosta na rolkach (w 1586 za papiea Sykstusa V); ustawienie go na placu byo zadaniem tak trudnym, e nikomu z publicznoci nie wolno si byo odezwa pod kar mierci; ale w krytycznym momencie, kiedy zdawao si, e liny za chwil pkn pod nadmiernym ciarem uniesionego supa, jeden z robotnikw, marynarz z Ligurii, wrzasn: "Acqua alle fune!" w., 'wod na powrozy!', i ryzykujc ycie uratowa sytuacj. W czasach nowoytnych Pary, Londyn i Nowy Jork, nie baczc na koszty, schlebiajc swej wielkomiejskiej pysze, take sprowadziy sobie po egipskim obelisku; zob. Kleopatra (Igia). Berlin ju nie zdy sobie zafundowa podobnego, kiedy jeszcze rzd egipski zezwalai na ich wywz. Nowoytny obelisk ku czci Waszyngtona, ang. Washington Monument, przypomina tylko obelisk ksztatem, jest bowiem wydronym (obserwatorium, winda, schody) supem zbudowanym z blokw kamiennych; z gr. art. przezwiska lud. obeliskos 'roenek' od obels 'roen'. Wymiary obeliskw: Waszyngtona (1888; zob. wyej), 1697m Rzym, pl. w. Jana Lateraskiego, z Karnaku, w Rzymie od 357 ne., postawiony w 1588, 327m Rzym, z Karnaku, postawiony w 390, 297m Rzym, pl. w. Piotra, z Heliopolis, post. 1586, 247m Kamak, Egipt, 247m Pary, z Luksoru, pl. Zgody, post. 1836, 237m Heliopolis, Egipt, 217m Londyn, Iga Kleopatry, 1878, Thames Embankment, 217m Nowy Jork, Iga Kleopatry, 1880, Central Park, 217m Stambu, obelisk z Karnaku, 207m.

Oberammergau - miejscowo u podna Alp Bawarskich nad rzek Ammer (nm. nazwa osady znaczy 'upa nad grnym Ammer') w Bawarii (RFN), znana z misteriw pasyjnych organizowanych przez lokalnych chopw od 1634, pierw. jako dowd wdzicznoci za uniknicie zarazy z 1633 r; od 1680 raz na 10 lat, potem take czciej. Wykonawcy licz si na setki, a widzowie, g. turyci, na tysice. Tekst misteriw napisali prawdop. zakonnicy z pobliskiego klasztoru w Ettal.

Oberek - obertas, ober,. polski taniec ludowy w takcie trjdzielnym, o rytmach mazurkowych, w szybkim tempie, ognisty, znany w caym kraju; nazwa obertas pojawia si w 1697, oberek dopiero w XIX w., obie prawdop. od ruchu obrotowego w tacu.

Oberon - krl elfw, pochodzcy bez wtpienia ze rdw. lit. nm., gdzie pojawia si pod imieniem Alberich (zob. Alberyk). Przejty przez rdw. lit. fr. Alberich zmieni si w Auberona; odgrywa wan rol w anonimowej opowieci Huon (zob.) z Bordeaux, z pocz. XIII w., gdzie przedstawiony jest jako syn Juliusza Cezara i czarodziejki Morgue, ktremu zy los da posta garbatego kara, ale wynagrodzi urod oblicza, zdolnoci czytania w sercach i mylach ludzi, monoci przenoszenia si w jednej chwili w dowolne miejsce, wtajemniczy go w sekrety raju i pozwoli sysze piew aniow. Jego 3 atrybuty to: olifant (zob.) syszalny na wszystkich kracach wiata, puchar wiecznie napeniony dla ludzi o czystym sercu i czarodziejski hem. Lord Brenner przetumaczy Huona na jz. ang. (wyd. ok. 1534), zmieniajc imi Auberon na Oberon. Posta t umieci Edmund Spenser w swym wielkim poemacie The Faerie Queene ang., 'Krlowa wieszczek' (zob. Krlowa), a Szekspir w komedii Sen nocy letniej (1595) uczyni go mem Tytanii, krlowej elfw, rodzajem boka wzajemnej mioci. Oberon - poemat (1780, wyd. pol. 1853) Christopha Martina Wielanda, wzorowany na poematach Ariosta, transponujcy fantazj szekspirowsk w duchu preromantycznego liryzmu, czcy epik heroiczn z wtkiem miosnym; jedno z arcydzie poezji nm. Oberon, Knig der Elfen - nm., 'krl elfw', opera romantyczna (Londyn 1826) C. M. von Webera, libretto: James Robinson Planche wg poematu Wielanda.

Oberszter - oberster, w dawnych pukach piechoty polskiej i w regimentach cudzoziemskiego autoramentu - pukownik; z nm. Oberster (dzi Oberst) 'pukownik'.

Obertyn - miasto nad Czerniaw, w Ukr. SRR, miejsce wietnego zwycistwa, jakie hetman Jan Tarnowski odnis 22 VIII 1531 nad wspomaganym przez Moskw i Turcj hospodarem modawskim Piotrem (Petry) Rareszem. Wojsko pol. liczyo ok. 4300 jazdy, 1500 piechoty i 12 dzia, armia Petryty - ok. 20000 onierzy. Ale nastpne wyprawy przeciw Modawii, tak jak pierwsza, Olbrachta, zakoczyy si niepowodzeniem; por. Tabor (2).

Oberzell - zob. Reichenau.

Obera - przest. karczma, zajazd, gospoda, gdzie mona zje, odpocz i przenocowa, nakarmi i napoi konie; z fr. auerge:

Obiady czwartkowe - zebrania towarzyskie przy okrgym stole, a wic bez miejsc wyszych i niszych, na 10-12 osb, organizowane przez ok. 18 lat od 1770 przez krla Stanisawa Augusta na Zamku warszawskim a. w paacu azienkowskim, wzorowane na paryskich salonach lit., cho zapraszano na nie tylko mczyzn. Zaproszenie byo wyrnieniem a. nagrod za pooone zasugi. W obiadach brali udzia najwybitniejsi wczeni polscy poeci, pisarze, artyci, reprezentanci liberalnej idei reformatorskiej. Do staych goci naleeli Naruszewicz i Trembecki, do najczstszych Jan Albertrandy, Zabocki, Bohomolec, Ignacy Potocki, Wybicki, Ignacy Krasicki, Merlini, Bacciarelli, Vogel, Piramowicz. Czytywano i dyskutowano tu utwory lit., publikowane potem najczciej przez "Zabawy Przyjemne i Poyteczne". Nagrod za wartociowy utwr by medal z wizerunkiem krla i napisem na rewersie: Merentibus tac., 'Zasuonym'. A uczone obiady? Znasz to moe imi, Gdzie poowa nie gada, a poowa drzemie; W ktrych Krl wszystkie musi zastapi ekspensa; Dowcipu, wiadomoci i wina, i misa. K. Wgierski, Do ksidza Tomasza Wgierskiego, 71-74 (1778); synny zoliwy epigram wykpiwajacy milczenie wikszoci uczestnikw obiadw czwartkowych w czasie, gdy rozprawiali krl, Naruszewicz i Trembecki.

Obiata - trzeba, u dawnych Sowian ofiara, dar ze zwierzt i podw rolnych dla bogw a. ku czci zmarych.

Obili Milo - rycerz i bohater serbski z XIV w.; zob. Kosowe Pole.

Objawienie - gr. apokalypsis, ac. revelatio, w wielu religiach wiara w bezporedni kontakt bstwa z czowiekiem w dawnym, pocztkowym okresie dziejw, gdy bstwo osobicie wtajemniczao czowieka w arkana religii i moralnoci; ksigi wite, objawione a. natchnione przez bstwo; por. Awesta; Biblia; Koran; Tipitaka. Objawienie w. Jana - zob. Apokalipsa.

Oblader - (l.mn. obladry) cz uprzy, rzemie przechodzcy przez grzbiet konia, przytrzymujcy postronki; w l.mn. odrzynki, okrajki, zrzynki, opoki, czwartynki, deski boczne z kloca, z jednej strony paskie, z drugiej pokrge; z nm. Oberleder 'wierzchnia skra'. Obladra - (l.mn. obladry) zeszyty we dwoje rzemie tworzcy pochewk, przez ktr przeciga si postronki, pasy u bokw zwierzcia w zaprzgu, aby unikn tarcia o skr. Bywaj te obladry drewniane; zob. Oblader.

Oblgorek - wie na zboczu Pasma Oblgorskiego w Grach witokrzyskich, w woj. kieleckim; posiado z paacykiem (ok. 1880), dawna siedziba Tarw, zakupiona ze skadek publicznych w lipcu 1900 i w tyme roku ofiarowana jako dar spoeczestwa Henrykowi Sienkiewiczowi, z wdzicznoci za "pokrzepienie serc" Trylogi i Krzyakami, w dniu jubileuszu 25-lecia pracy pisarskiej. Od 1958 muzeum sienkiewiczowskie w paacyku.

Oblenie jasnej gry czstochowskiej - obszemy anonimowy poemat w 12 pieniach, o bardzo nierwnej wartoci, majcy by polskim odpowiednikiem Jeruzalem wyzwolenej Tassa (zob. Jerozolima), napisany ok. 1672. Jest to relacja z oblenia Jasnej Gry przez Szwedw, oparta na ac. dzieach Kobierzyckiego i Kordeckiego. Obok szczegowych sprawozda z ukadw prowadzonych przez strony, szturmw, wycieczek i licznych cudw autor zamieszcza zmylone przygody fikcyjnych postaci. Mimo oczywistych wad artystycznych dzieo to jest jednak najlepszym polskim eposem historycznym okresu baroku.

Oblenie Koryntu - zob. Korynt.

Oblig - skrypt duny, pisemne uznanie dugu wraz z zobowizanim pokrycia go w okrelonym terminie; z w. obbligo 'zobowizanie'.

Obligacja - zobowizanie dune, papier wartociowy emitowany przez pastwo a. instytucje, umarzany stopniowo przez wypacanie a. losowanie. Obligowa - przest. zobowizywa; dawn. uprasza.

Oblubieniec - narzeczony (zob.), pan mody, nowoeniec. Oblubienica - narzeczona, panna moda; nowo polubiona kobieta.

Obkana Greta - zob. Dulle Griet.

Obomow - bohater tytuowy najwybitniejszego dziea Iwana Gonczarowa (1859, wyd. pol. 1922). Szlachcic ros. o charakterystycznych, ale doprowadzonych do skrajnoci cechach ziemianina ros. z pokolenia poprzedzajcego uwaszczenie chopw, czowieka dobrodusznego, mylcego, uczuciowego, ale ze spoecznego punktu widzenia jednostki negatywnej, cakowicie pozbawionej inicjatywy, niezdolnej do jakiejkolwiek aktywnoci, bezwolnej, pogronej w apatii i inercji. Obmowsczina - termin ros. o zasigu midzynarodowym, oznaczajcy lenistwo umysowe, bierno, senn bezczynno; czcze marzycielstwo, kreowany przez krytyka ros. Nikoaja Dobrolubowa w eseju Co to jest obomwszczyzna?, ros. Czto takoje obomowszczina? (1859, t. pol. 1958).

Obczyny - w zakonach - uroczysto udzielenia habitu, dokonywana zazw. po okresie tzw. aspirantury a. postulatu, a przed rozpoczciem nowicjatu; przyjcie sutanny przez alumnw seminarium duchownego; w korpusie kadetw za czasw Stanisawa Augusta - uroczyste przywdzianie munduru.

Obojtny - fr. L'Indifferent, synny obraz (midzy 1710 a 1716) Antoine'a Watteau, Pary, Luwr.

Obol - w staro. Grecji - jednostka wagi =0,73 g i srebma moneta ateska =1/6 drachmy; rdw. moneta w rnych krajach europ., rwnie w Polsce: drobna moneta srebrna bita po raz pierwszy przez biskupw w XI w., po raz drugi jako najdrobniejszy pienidz litewski za Zygmunta Augusta; z gr. obols 'sztabka: obol'; zob. te Belizariusz ("Daj obola"); Charon

(Opata); Drachma.

Obora - (pierw. 'miejsce oborane') budynek a. kompleks budynkw bdcy pomieszczeniem dla byda domowego; bydo trzymane w oborze; stado byda hodowane na materia rzeny a. zarodowy; reg. podwrze midzy budynkami obejcia; reg. gnojowisko; reg. sznurek, ktrym przywizywano apcie do ng. Ksia obora - zob. Ksidz. Ostatnie bydl z obory - art. o wydawaniu ostatnich pienidzy, wykadanie ostatniego atutu w grze karcianej itp.

Obz. Obz warowny - Rzymskie obozy warowne (castra) zakadane na okres duszych postojw, wg cile okrelonego planu, jako baza wypadowa i punkt oparcia na wypadek odwrotu odgryway du rol w taktyce rz., byy te w razie potrzeby miejscem zamieszkania. Na prowincjach, silnie obwarowane, daway niekicdy pocztek miastom. W planie niektrych miast rozpozna mona dzi jeszcze ich obozowe pochodzenie, np. Xanten pod Qusseldorfem, Aosta w pn.-zach. Woszech, wiedeskie Stare Miasto; najlepiej zachowane Lambaesis w Algierii. Wyraz ac. castra 'obz', w rdw.-ac. 'grd', od cartrare 'odci; odgrodzi (kawa ziemi na obz)' pozosta do dzi w nazwach niezliczonych miejscowoci dawnego cesarstwa rz. od Szkocji do Arabii, jak np. we wszystkich ang. nazwach geogr. koczcych si na -caster, -cester, -chestnr, np. Lancaster, Worcester, Manchester. Obz oszacowany - a. otoczony taborem odgrywa du rol w wojnach XVI i XVII w., cigajc i powstrzymujc na sobie niemae siy nieprzyjaciela (husyci, wojna trzydziestoletnia, Obertyn, Cecora, Chocim). Obz Wallensteina - zob. Wallenstein. Obony - w dawnej Polsce-od XVI w. kwatermistrz wojsk., mianowany przez (i dziaajcy wg wskazwek) hetmana, zakada obozy dla wojska, zajmowa si ich zaopatrzeniem i umacnianiem, porzdkiem ruchu taborw w marszu itd.; od 1776 mianowani przez krla.

Obraz - (od ob-raz, por. prasow. rez-, ra?-; rzeza, rzeba) st.-pol. 'to, co wyrzebione, posg; podobizna; podobizna malowana', dzi: 'malowido'. Dobrze wymalowana gowa kapusty bdzie lepszym obrazem od le wymalowanej gowy czowieka lub gowy Pana Jezusa - opinia, jak Stanisaw Tarnowski w recenzji ksiki Stanisawa Witkiewicza Sztuka i krytyka u nas (1891)

przypisuje autorowi. Recenzja ukazaa si w 1891 w "Przegldzie Polskim". Mign ja mu przed oczy wiconym obrazkiem! - dawn. na klindze szabli grawerowano czsto wizerunek Matki Boskiej. Na obraz i podobiestwo -zwrot biblijny, Gen., 1, 26: "I rzek Bg: Uczymy czowieka na obraz i podobiestwo nasze." Obrazki z Epinal - fr. Images d'Epinal; Epinal, miasto w Wogezach w pn.-wsch. Francji, syno w po. XVIII w. z produkcji arkuszy maych kolorowych obrazkw, kontynuacji dawnych drzeworytw almanachowych. Przedstawiay one legendy, historie biblijne, wypadki hist. i wspczesne a. ycie w obcych krajach. Najlepsze byy dzieem rodziny Pellerin. Obrazki z wystawy - cykl 10 miniatur fortep. (1847) Modesta Musorgskiego, napisanych pod wpywem wystawy akwarel i rysunkw niedawno zmarego przyjaciela kompozytora, Wiktora Hartmanna. Tytuy: Gnom, Stary zamek, Tuilerie, Bydo, Taniec kurcztek w skorupkach, Samuel Goldenberg i Szmul, Rynek w Limoges, Kalakumty, Chatka na kurzej stopce i Wielka brama w Kijowie. W 1922 dzieo to zorkiestrowa Maurice Ravel, czynic z niego jednak utwr cakiem odmienny, ktry przewyszy popularnoci orygina. ywy obraz - rodzaj inscenizacji: grupa osb w kostiumach, nieruchomo upozowana, w odpowiedniej scenerii.

Obrb - obszar ograniczony, obrzeony, ogrodzony; teren, zasig; obwd, zakres, dziedzina, sfera; obszycie, oblamowanie, obrbek; cz lasu, w ktrej rosn drzewa o podobnej charakterystyce i tym samym wieku rbnoci.

Obrochta Bartomiej (Bartu) - ur. w Kocielisku koo Zakopanego ok. 1855, zm. tame w 1926, skrzypek gralski, ostatni z dawnych wybitnych ludowych muzykw Podhala; grywa dr Tytusowi Chaubiskiemu wraz z Sabal; interesowa swymi melodiami i gr wielu muzykw zawodowych, jak Karola Szymanowskiego, Ignacego Paderewskiego i in.

Obrok - dawn. dzienna racja ywnoci (np. suby dworskiej), poywienie, utrzymanie; dawn. czynsz, podatek pieniny pacony dziedzicowi przez poddanych; pokarm treciwy (zw. ziarno), pasza, g. dla koni. Obrok duchowy - pokarm dla ducha, duszy, umysu.

Obrona. Milej jest atakuwa ni broni - fr. il y a plus d'alaigresse a

assaillir gu'a deffendre, z Prb, 1, 47, Montaigne'a. Miliony na obron, ale ani centa na haracz - ang. millions for defense, but nor a cent for tribute, z toastu Roberta G. Harpera, wygoszonego na kolacji wydanej przez Kongres USA w Filadelfii 18 VI 1798 ku czci Johna Marshalla po jego powrocie z misji dyplomatycznej do Francji; fr. minister spraw zagr. Talleyrand zada 27 X 1797 apwki w wysokoci wierci miliona dolarw na zaprzestanie fr. atakw na statki amer. Obrona i uwietnienie jzyka fr. - fr. La defense et illustration de la langue, francaise, tytu manifestu grupy uczniw Jeana Dorata. Autorem manifestu uoonego w 1549 by Joachim du Bellay. Gosi on, e wszystkie jzyki s rwnej wartoci, e jz. fr. potrafi wyrazi najwzniolejsze tematy, jeli jego poetyk si udoskonali przez studia i przyswajanie wzorw klasycznych; przedstawia te poetw jako przywdcw duchowych narodu; por. Plejady (Plejada 7 poetw fr.). Obrona jest skuteczniejsz form prowadzenia wojny - teza pruskiego generaa i teoretyka wojsk. Karla von Clausewitz, 1780-1831; por. Wojna (jest tylko...). Obrona konieczna - pramn. dziaanie zmierzajce do odparcia bezporedniego bezprawnego zamachu na wszelkie dobro wasne a. cudze; czyn usprawiedliwiony, mimo e w innych okolicznociach stanowiby przestpstwo. Obrona potoczna - w XV-XVI w. staa stra na pd.-wsch. granicy Rzplitej (od po. XVI w. wojsko kwarciane), majca jej broni przed najazdami tatarskimi i wooskimi. Obrona pracy magisterskiej, doktorskiej - itd. uczestnictwo w dyskusji na temat napisanej przez siebie pracy naukowej, traktowane jako egzamin. Obrona Sokratesa - zob. Sokrates (Dialogi Platona). Obroca wiary - ac. Defensor, fidei, tytu nadany przez papiea Leona X krlowi ang. Henrykowi VIII w 1521 za traktat ac. O siedmiu sakramentach. Obroca z urzdu - obroca wyznaczony przez sd na prob oskaronego, ktry nie moe pokry kosztw obrony a. jeeli postpowanie toczy, si w trybie doranym.

Obrzy - zob. Awarowie.

Obserwancja - przest. cise zachowywanie regu i przepisw a. praw zwyczajowych powstaych w jakiej korporacji, np. kapitule, zakonie; przest. regua zakonna; z ac. observantia 'pilno, staranno'.

Obserwanci - w zakonach zwolennicy cisego zachowywania pierwotnych, surowych regu; od XV w. odamy dawnych zakonw, np. franciszkanw, kameduw, karmelitw, ktre opowiedziay si za surowsz regu; u franciszkanw obserwantami s kapucyni i bracia mniejsi (w Polsce bernardyni i reformaci) w odrnieniu od franciszkanw konwentualnych.

Obuch - obuszek, w XV-XVII w,. rodzaj nadziaka (zob.) z kolcem wygitym w stron drzewca; siekierka o dugim toporzysku suca za lask, za siekierk i do walki; tpo zakoczona cz siekiery, przeciwlega do ostrza,suca do uderzania, przybijania. Jak ubuchem w eb - (dosta) by wstrznitym, oszoomionym niespodziewan wiadomoci.

Obwoania - w 2. po. XVIII w. w Warszawie obwieszczenia wydawane przez marszakw wielkich koronnych w sprawach porzdku publ., drukowane, wywieszane na ratuszu i odczytywane ludowi zwoanemu bbnieniem a. trbieniem.

Obywatel Kane - ang. Citizen Kane, wielki psychol. film amer. (1941) re. Orsona Wellesa; reporter stara si przenikn tajemnic osobowoci zmarego potentata prasowego (wyranie nawizujcego do osoby Williama Randolpha Hearsta); w roli tytuowej Orson Welles. Film ukazuje przeraajc pustk, zepsucie i bezduszno czowieka, ktry wg amer. poj osign sam szczyt sukcesu; przyjty na og wrogo dla zawartej w nim krytyki ycia i miernikw wartoci narodu amer., ktry stawa wanie w obliczu kryzysu wiat. zagraajcego tym wartociom. Przeomowy film w dziejach kina i w rozwoju narracji ekranowej.

Ocet. Ocet siedmiu zodziei - ocet winny, w ktrym moczono przez 12 dni pioun, rozmaryn, szawi, rut itp., uywany dawn. profilaktycznie przeciw zaraeniu si morowym powietrzem, Czarn mierci, zob. Czarny. Ostry smak takiego octu obrazuje jego nazwa, bdca prawdop. aluzj do staro. obyczaju pojenia skazacw przed egzekucj octem i ci; przen. o czym b. kwanym; o kim zgorzkniaym: o zym humorze. Octem i ci napoi - napoi gorycz, piounem, zada komu gorzk piguk, sprawi cierpienie; por. Biblia, Ew. wg Mat., 27, 48. Octem oblewa saletr, kto piewa pieni sercu strapionemu - z Biblii, Przypowieci, 25, 20.

Strze si octu ze sodkiego wina i gniewu dobrodusznego czowieka - ang. take heed of the vinegar of sweet wine and the anger of qood-nature, dawne przys. ang. Ju wlek; ju mj nard na tronie pokuty - Rzek: "Pragn" - Rakus octem, Borus tci poi, A matka wolno u ng zapakana stoi. A. Mickiewicz, Dziady, cz. III, 5, Widzenie. 49-51; Rakus - Austriak, Borus Prusak.

Ochmatw - miejscowo nad Burt (dopywem Tykicza), na pn. od Humania (zach. Ukr. SRR), miejsce dwch bitew,: 29 I 1644 zwycistwo Polakw pod hetmanem wielkim koronnym Stanisawem Koniecpolskim nad siln ord tatarsk pod Omarem Ag; 22 I 1655 hetman w. kor. Stanisaw Rewera Potocki i hetman polny kor. Stanisaw Lanckoroski na czele armii polskiej, wspomaganej przez Tatarw krymskich, pobili wojska kozackie i ros. pod dowdztwem W. W. Buturlina i Bohdana Chmielnickiego.

Ochmistrz - w dawnej Polsce zarzdzajcy dworem krla a. magnata i opiekun dzieci swego pana; dawn. piastun, wychowawca; oficer adm.-gosp. na statku; z nm. Hofmeister od Hof 'dziedziniec; dwr' i Meister 'mistrz'. Ochmistrzyni - w dawnej Polsce przeoona nad esk sub na dworze krlewskim a. magnackim; dawn. gwna gospodyni we dworze szlacheckim; dawn. nauczycielka domowa, guwernantka.

Ochwaci - spowodowa u konia ochwat, zapalenie czci misnych kopyta, przemczeniem a. niewaciwym ywieniem.

Ochwenicy - wdrowni handlarze ze lesina i Skulska w powiecie koniskim, ktrzy przed 1914 handlowali witymi obrazami i odpustow galanteri, a pniej take i gmi, zapuszczajc si rwnie na zach. Ukrain, Biaoru i na tereny ros. (W. Buduszewska).

Ockham - zob. Brzytwa.

Oczepiny - czepiny,, dawny lud. obrzd weselny u ludw sowiaskich przybierania panny modej w czepiec na znak, e wprowadzona zostaje do

grona matek, e czekaj j obowizki ony, matki i gospodyni. Zwyczaj ten mia charakter uroczysty, towarzyszyy mu specjalne pieni, zabiegi magiczne (m.in. postrzyyny panny modej), maskarady itd.; zob. Chmiel.

Oczko Wojciech - ok. 1537-99, nadworny lekarz i sekretarz krlw Stefana Batorego i Zygmunta III, jeden z pionierw medycyny polskiej; doktorat otrzyma w Bolonii; autor traktatw: Cieplice... (1578), pierwsze polskie dzieo balneologiczne, i Przymiot albo Dworska niemoc (1581), nowoczesne na swj czas dzieo o kile i innych zagadnieniach med.

Oda (1) - patetyczny poemat liryczny wywodzcy si z gr. liryki chralnej, opiewajcy zazw. wielkie idee, symbole, znakomitych ludzi, wane wydarzenia. Prawzorem gatunku byy ody Pindara; zachowao si ich 44. Horacy nawizywa w swoich odach (Pieni, ac. Carmina) do d eolskich (Safona, Anakreon). Gatunek ten uprawiali rwnie poeci nowoytni: okresu Odrodzenia, klasycystyczni i romantycy, a niekiedy i pniejsi. Oda do radoci - zob. Dziewi (Dziewita). Bez serc, bez ducha, to szkieletw ludy; Modoci! dodaj mi skrzyda! Niech nad martwym wzlec wiatem w rajsk dziedzin uudy. A. Mickiewicz, Oda do modoci, 1-4.

Oda (2) - zm. ok. 1023, crka Dytryka, margrabiego Marchii Pnocnej, oddana do klasztoru w Kalbe, ok. 979 wydana za Mieszka, co byo dla sfer kocielnych skandalem, ale miao znaczenie polit. jako nawrt Mieszka do ulegoci wobec cesarza. Matka Mieszka, Lamberta i witopeka. Z imieniem jej zwizany jest synny akt Dagome iudex (zob. Dagome; Mieszko). Bya drug on Mieszka.Po jego mierci wygnana w 992 wraz z synami przez Bolesawa Chrobrego. Oda - crka Ekkeharda I, margrabiego Mini, czwarta ona Bolesawa Chrobrego. lub w 1018, po mierci w 1017 ukochanej trzeciej ony, Emnildy, (zob.).

Odaliska - biaa niewolnica w dawnej Turcji, g. w haremach sutaskich; z fr. odalisgue od tur. odayk 'pokojwka; naonica' z oda 'izba'. Odaliska - obraz (1814) J. A. D. Ingres'a, Pary, Luwr. Obraz (1928) Henri Matisse'a, Pary, Mus. d'Art Moderne.

Odeon - gr. oidejon, w staro. Grecji i w Rzymie budynek przeznaczony na popisy i konkursy muz., piewacze i recytatorskie, ksztatem zbliony do teatru, ale dla lepszej akustyki kryty dachem (pierwszy odeon zbudowa Perykles w Atenach); nazwa gmachw przeznaczonych na koncerty; typ orkiestry rozrywkowej zoonej z kilkunastu instrumentw.

Odgosy wiosny - nm. Frhlingsstimmen, jeden ze synnych, popularnych walcw wiedeskich, opus 410 z solem sopranowym (ok. 1882), Johanna Straussa syna.

Odjazd na cyter - zob. Kytera.

Odkosz - zob. Kosz 1 (Dosta kosza, odkosza).

Odg - pole nie uprawiane i nie obsiewane przez kilka lat; por. Ugr. Lee odogiem (o ziemi) by nie uprawian i nie obsian; przen. o czym nie uywanym, nie wykorzystanym, nie spoytkowanym.

Odmieniec - boginiak (w gwarach lskich - podciep, podciepek), wg dawnych wierze lud. - dziecko brzydkie, upoledzone, krzykliwe, chorowite a. niedorozwinite, anormalne, o ktrym mona przypuszcza, e jest to dziecko boginki (zob. Dziwoony), podrzucone przez ni na miejsce skradzionego dziecka kobiety. Matki prboway odzyska porwane dziecko wynoszc podrzutka-boginiaka na mietnik, smagajc go rzg i woajc w przestrze: "Odbierz swoje, oddaj moje!" Dziwoona, nie mogc znie paczu boginiaka, cichcem podrzuca ukradzione dziecko, a wasne odbiera; przen. gwar. dziwak, dziwado, orygina, ekscentryk a. czowiek zmienny w pogldach, uczuciach, niestaiy, kapryny; dawn. odszczepieniec, odstpca, schizmatyk, przeniewierca, zaprzaniec.

Odnir - Odr, zob. Azowie.

Odpust - ac. indulgentia, koc. rz.-kat. odpuszczenie kar doczesnych nalenych za grzechy odpuszczone ju co do winy, udzielone przez kompetentn wadz koc. (odpust zupeny a. czstkowy) bezporednio jakim

osobom (odpust osobowy), za porednictwem jakich przedmiotw, np. raca, medalika, krzyyka (odpust rzeczowy), a. za porednictwem okrelonego miejsca, np. kocioa, kaplicy (odpust miejscowy), w zwizku z rnymi uroczystociami. Doktryna odpustu, uformowana na soborze trydenckim, 1545-b3, bya szczeglnie ostro zwalczana przez protestantw (Luter, Hus, Wiklef, waldensi). Doroczne wito w dniu patrona miejscowego kocioa, w ktrym wwczas mona uzyska odpust zupeny, majce w Polsce charakter lokalnego wita ludowego, g. w miasteczkach i na wsi. Jak na odpust (na odpucie) - tumnie, gromadnie. Literatura odpustowa - straganowa, przeznaczona dla prymitywnych, naiwnych odbiorcw, nie majca wartoci art.

Odrobek - spacanie dugu a. zobowizania prac, zazw. prac na roli; por. Paszczyzna.

Odrodzenie - Renesans (w. Rinascita), okres rozwoju kultury europ. od schyku redniowiecza do pocztkw doby nowoymej, od pocz. XIV do pocz. XVII w., ale niemal do po. XV w. jest to zjawisko wycznie woskie, ktre w XVI w., gdy zanika we Woszech, rozkwita na pn. od Alp. Charakteryzuje si m.in. odrodzeniem antyku, odrodzeniem nauki, aktywnoci humanistw, zewiecczeniem ycia spo., erupcj twrcz w sztukach piknych, rozwojem indywidualizmu w yciu prywatnym i publ., rozszerzeniem si horyzontw naukowych i filozoficznych, utworzeniem nowych instytucji socjalnych, polit. i ekon., powstaniem lit. narodowej w rnych krajach, zainteresowaniem yciem doczesnym, umiowaniem ziemskiego pikna. Zwizany z nim by ruch intelektualny i lit. zwany humanizmem. Odrodzenie powstao i rozwino si pod wpywem wielkich przeobrae spo. i gosp. znamionujcych pocztki stosunkw kapitalistycznych, jak rozwj handlu, manufaktur i bankowoci w miastach i powstanie bogatej klasy mieszczaskiej. Wydao ono wielu genialnych artystw,jak Alberti, Leonardo da Vinci, Micha Anio, Tycjan, Rafael, Drer i m.in. pisarzy, jak Morus, Campanefla, Erazm z Rotterdamu, Montaigne, Cervantes, Szekspir. Polska uczestniczya ywo w Odrodzeniu europ., z ktrym zwizana bya dziatalno Kopernika, Frycza-Modrzewskiego, Jana Kochanowskiego i in. Najsynniejszym zabytkiem tej epoki w Polsce jest kaplica Zygmuntowska (1519-31) na Wawelu.

Odrzyko - wie w woj. kronieskim, na pd. od Krosna. Kamieniec - ruiny zamku z XIV-XVI w.; znalezione tam akta sprawy sdowej trwajcej przez ok. 30 lat midzy wojewod Firlejem a kasztelanem Skotnickim, wacicielem zamku w XVII w., natchny Aleksandra Fredr do napisania komedii Zemsta za mur graniczny (1834). Opis Kamieca zawar

take Seweryn Goszczyski w powieci Krl zamczyska (1842), w ktrej przebrany w szaty krlewskie "krl ruin" zamku odrzykoskiego, szlachcic Machnicki, strzee szcztkw pamitek narodowych.

Odsedni - osednie, obetrze skr zwierzciu (koniowi, muowi) chomtem, poprgiem, siodem uprz itd.

Odsiecz - pomoc wojskowa dla oblonych a. bronicych jakiej reduty, stranicy,jakich umocnie, pozycji itp. Odsiecz wiedeska - zob. Jan (III Sobieski).

Odszczekiwanie pod aw (sdow) - obyczaj staropolski; oszczerca, ktremu wykazano fasz jego obmowy (zarzutu nieszlachectwa a. nierzdnoci matki), musia wobec sdu i osoby spotwarzonej wle pod aw i zawoa: "Com mwi, kamaem jako pies", i trzykrotnie zaszczeka, chyba eby si wypar i przysig, e tego nie mwi.

O du, lieber Augustin... - zob. Augustyn.

Odwach - dawn. siedziba warty gwnej garnizonu wraz z biurami komendy i aresztem; areszt; wartownia; stra; warta; z nm. Hauptwache 'warta gwna'.

Odwieczerz - przest. czas od poudnia do wieczora; na odwieczerz - pod wieczr, przed wieczorem.

Odwieczne pieni - tryptyk symfoniczny opus 10 (1904-06, wyk. Berlin 1907) Mieczysawa Karowicza, zoony z 3 ustpw: Pie o wiekuistej tsknocie, Pie o mioci i mierci, Pie o wszechbycie. Napisany, jak si zdaje, pod wpywem przey kompozytora w czasie wdrwek po Tatrach.

Odwin si - zamachn si.

Odyn - jeden z gwnych bogw mit. skand., odpowiednik anglosas. Wodena i zach.-germ. Wodana (Wotana, Wuotana), wadca bogw skand. panteonu, bg wojny i zwycistwa (oraz polegych w boju wojowmikw), poezji i mdroci, rolnictwa (zw. zasieww), wielki mag i mistrz czarw. Sta si Wszechmdrym, gdy napi si wody ze rda Mimira, co musia jednak okupi strat jednego oka; przedstawiano go jako jednookiego (tym okiem jest Soce) potnego starca w bkitnym paszczu, w szerokim kapeluszu (ktry ocienia cz twarzy i oko), dziercego kij. By wynalazc znakw runicznych i magii runicznej, a wic i patronem poetw; poezj nazywano darem, wynalazkiem, zdobycz i napojem Odyna. Jego ojcem by Bor, brami Vili i Ve, on Frigga, mieszkaniem Gladsheim, jego dworem jako boga wojny - Walhalla, jego dwa czarne kruki to Huginn (myl) i Muninn (pami), jego rumakiem - Sleipnir (zob. Ko), jego okrty to Skidbladnir i Naglfar, jego wcznia to niechybna Gungnir, jego piercie to Draupnir (zob.), jego tron to Hlidskjalf jego wilki to Geri i Freki; w dniu ostatecznej walki bogw (zob. Ragnarok) zostanie poarty przez wilka Fenrira (zob.).

Odyniec - pojedynek, stary dzik samjec, trzymajcy si z dala od watahy (stada) z wyjtkiem okresu huczki (rui).

Odyseusz - Udys, gr. Odysseus, lac. Ulixes, Ulisses, mit. i lit. gr. krl Itaki, syn Laertesa, m Penelopy, ojciec Telemacha. Znajdowa si wrd zalotnikw piknej Heleny, by wic moralnie zobowizany do wzicia udziau w wojnie trojaskiej, ale usiowa si od tego uchyli udajc obkanego: gdy wysannicy Agamemnona i Menclaosa pojawili si w Itace, Odys zaprzg do puga konia z woem i posypywa bruzdy sol. Ale Palamedes pooy przed zaprzgiem maego Telemacha i zmusi w ten sposb Odyssa do zaprzestania tej gry i wzicia udziau w wyprawie przeciw Troi. Dziki swej chytroci i odwadze sta si jednym z najsynniejszych bohaterw wojny: podstpem odkry Achillesa wrd crek Likomedesa, sprowadzi Klitajmestr i Ifigeni (zob.) do obozu w Aulidzie, Filokteta (zob.) z Lemnos, a Neoptolemosa (zob.) ze Skyros na plac boju. Pochwyci wieszczka trojaskiego Helenosa, ktry wyjawi Grekom warunki, jakie naley speni, aby zdoby Troj. Z Diomedesem wkrad si do miasta i zrabowat palladion (zob. Atena), od ktrego posiadania zaleao bezpieczestwo Troi; za jego te rad zbudowano konia trojaskiego (zob. Kasandra; Ko; Laokoon), przy ktrego pomocy zdobyto miasto. W drodze powrotnej z Troi do Itaki, trwajcej 10 lat, spotkao go wiele przygd: u wybrzey Tracji, w walce z Kikonami zdobywa wprawdzie Ismaros, ale naga napa Trakw pozbawia go 72 ludzi. Przebywa u Lotofagw (zob. Lotos). Lduje z jednym okrtem w kraju Cyklopw, z trudem unika mierci z rk ludoercy Polifema i olepia go, budzc tym gniew jego ojca, Posejdona. Eol, bg wiatru, daje Odyssowi worek z zamknitymi w nim przeciwnymi wiatrami; towarzysze Odyssa z ciekawoci otwieraj worek, gdy wida ju brzegi ojczystej Itaki; wiatry odpdzaj ich na powrt do wyspy Eola. Gigantyczni Lajstrygonowie (zob.) zatapiaj 11 okrtw i poeraj ich

zaog. Z ostatnim okrtem zawija Odys do brzegu wyspy czarodziejki Kirke (zob.); za jej rad udaje si do Hadesu, aby zapyta zmarego wieszczka Tejrezjasza (zob.) o swe przysze losy. W dalszej podry unikn niebezpieczestw piknego piewu syren (zob.), a przepywajc przez cienin midzy potworami morskimi Scyfl (zob.) i Charybd straci szeciu ludzi. Na wyspie Trinakii, gdzie zatrzymaa ich cisza morska, towarzysze jego, z braku poywienia, zarnli par sztuk byda z pascego si tam witego stada Heliosa. Gdy okrt wypyn na pene morze, Zeus, karzc to witokradztwo, zatopi go piorunem wraz z zaog. Odyss na desce z okrtu dopywa po wielu dniach na wysp Ogygi, gdzie spdza 7 lat u nimfy Kalipso (zob.). Na zbitej przez siebie tratwie, po siedmiu dniach podry, zblia si do Scherii, wyspy Feakw (zob.), ale zawzity Posejdon rozptuje burz, ktra rozbija tratw. W tej rozpaczliwej sytuacji ratuje go boginka morska Leukotea (zob. Ino). Na brzegu spotyka go krlewna Nauzykaa (zob.) i wskazuje mu drog do swego ojca, krla Alkinoosa (zob.), ktry przyjmuje gocia uroczycie. Ten za opowiada zgromadzonym o swych nadzwyczajnych przygodach. Na otrzymanym od Feakw okrcie Odys po 20 latach nieobecnoci wraca do ojczyzny, gdzie stracono ju nadziej na jego powrt, gdzie tum bezczelnych zalotnikw ucztuje w jego domu i chce zmusi wiern mowi Penelop (zob.) do wybrania sobie jednego z nich za ma. W Itace Atena przejmuje bezporedni opiek nad Odyssem, udzielajc mu konkretnych rad. winiopas Eumajos i syn Odyssa, Telemach (zob.), zostaj wtajemniczeni w plany przybysza, ktry tylko im zdradza, kim jest. W przebraniu ebraka zjawia si w swoim domu; nastpuje walka z ebrakiem Irosem (zob.); piastunka Erykleja poznaje swego pana w czasie mycia mu ng po blinie na udzie. Gdy aden z zalotnikw nie moe nacign tuku Odyssa, co Penelopa postawia za warunek ubiegajcym si o jej rk, Odyss chwyta bro i wraz z Telemachem zabija wszystkich swych nieproszonych goci. Wtedy dopiero daje si pozna wiernej onie i ojcu. Gdy Telegonos, syn Odyssa i Kirke, dors, uda si na poszukiwanie ojca i przyby do Itaki, gdzie, nie poznawszy Odyssa, zabi go kolcem paszczki umocowanym na wczni. Przygody Odsyssa w czasie jego wdrwek to czciowo bajki spotykane w folklorze wielu ludw, zwaszcza w opowieciach eglarzy, ktrzy przebywali w czarodiejskich krajach albo ktrzy po powrocie dowiaduj si o zdradzie a. nieugitej wiernoci swych on. Grecy czynili bohaterem tych bajek Odyssa; dlatego prby lokalizacji miejsc jego wdrwki s bezskuteczne. Mimo to Odyseusz mg by postaci historyczn, gdy niektre partie opowieci zdaj si by raczej echem jakich realnych wydarze ni usprawiedliwion konstrukcyjnie czci narracji Odysei: np. walka z Kikonami czy nie wyjaniona w poemacie tajemnica godnoci krlewskiej Odyssa jeszcze za ycia jego ojca, Laertesa; zob. te Pies (Argos). Iliada zob. Odyseja - poemat epicki Homera podzielony przez uczonych aleksandryjskich na 24 ksigi, zawierajcy opowie o dziesicioletniej tuaczce Odyssa spod Troi do Itaki; akcja rozgrywa si w cigu 40 dni; uoony prawdop. pod koniec VIII w. pne., liczy nieco ponad 12000 heksametrw daktylicznych; zob. Homer (Kwestia Homerowa). W Rzymie Odyseja zdobya pozycj rwn Iliadzie; pierwszym dzieem literackim, jakie powstao w jz. aciskim, by wanie przekad Odysei z greckiego, dokonany przez wyzwoleca Liwiusza Andronika, rodem z Tarentu (III w. pne.). Od koca XVI w. tumaczono j na

wiele jzykw (w. 1581, ang. 1615, fr. 1708). Przekady polskie od 1815 (Jacek Idzi Przybylski, Lucjan Siemieski, Jzef Wittlin, Jan Parandowski). Odyseja - przen. duga wdrwka, tuaczka obfitujca w niebezpieczne a. cudowne przygody. Pniejsi od Homera - poeci gr., w dzieach, ktrych wikszo zagina, mnoyli podstpy i fortele Odyssa, przedstawiajc go niezbyt pochlebnie, a tragicy gr., jak Sofokles w Filoktecie (409 pne.), Eurypides w Hekabe (424 pne.) i Cyklopie (ok. 413 pne.) ukazywali go jako brutalnego cynika, demagoga lub posta mieszn. Podobnie Pindar i Platon, a z Rzymian Owidiusz w Metamorfozach i Seneka w Trojankach. Cicero, przeciwnie, czyni z niego wzr mdroci i cnoty. Dante w Boskiej Komedii (Pieko) ukazuje go w blasku wzniosoci. Mit o Odyssie i wtki Odysei wystpuj w wielu pniejszych dzieach lit., jak np. w dramacie Troilus i Kressyda (1602) Szekspira, w tragedii Ifigenia w Aulidzie (1674) Racine'a, Uiissesie (1842) Tennysona, dramacie uk Odyssa (1914) Gerharta Hauptmanna, w Powrocie Odysa (1907) St. Wyspiaskiego, w powieci Ulisses (1922) Jamesa Joyce'a, gdzie odnajdujemy bohatera w postaci Leopolda Blooma; w powieci Elpenor (1919) i w sztuce Wojny rrojaskiej nie bdzie (1935, wyst.. pol. 1949) Jeana Giraudoux, w poemacie filozof. Odisia (1938) Nikosa Kazandzakisa, powieci Odyseusz i wieprze (1948) Liona Feuchtwangera, Narodzinach Odyssa (1949) Jeana Giono. Powrt Ulissa - w. Il ritorno di Ulisse in patria, opera (Wenecja 1641) Claudia Monteverdiego, libretto: G. Badoaro. Dzieje Odyssa byy ulubionym tematem staro. gr. malarstwa wazowego i rz. malowide ciennych, z ktrych najbardziej godny uwagi cykl pejzay Odysei, przedstawiajcych przygody Odyssa (Lajstrygoni, Kirke, Hades) z I w. pne., znaleziony na Eskwilinie w Rzymie, znajdujcy si w Bibl. watykaskiej. Powrt Odyssa - obraz Pinturicchia, Londyn, Nat. Gall. Odys i Kirke - obraz Carracciego, Rzym,Pal. Farnese. Odys i Nauzykaa - obraz Rubensa, Florencja, Pal. Pitti. Ubraz Salvatora Rosy, Los Angeles, County Mus. Odys i Polifem - obraz (1829) Tumera, Londyn, Nat. Gall. Odys i Kalipsu - obraz (1883) Bocklina, Bazylea, Mus.

Od zaoenia Rzymu - zob. Sto czterdzieci dwie ksigi.

Odziomek (wym. od-ziomek) dawn. odrol, pd roliny; dolna, nie majca gazi cz pnia drzewnego; pie po citym drzewie; pniak; wystajca z

ziemi cz uamanego supa, zrujnowanego muru itd.

Oeil-de-boeuf - (wym. jdbf) zob. W.

Ofeltes - zob. Hypsipyle.

Ofiara. Gdy si kto nazbyt ofiaruje, abo ju zdradzi, abo si gotyje dawne przys. Kozio ofiarny - zob. Azazel; Kozio. Niemia ksidzu ofiara... - zob. Ksidz. Ofiara Izaaka - zob. Abraham.

Ofiarowanie - koc. rz.-kat. czynno speniania ofiary w znaczeniu dosownym, ac. immolatio; cz mszy nastpujca po Credo, ac. oblatio.

Officina ferraria abo huta i warstat z kuniami szlachetnego dziea elaznego - wyjtkowy w lit. starop. utwr poezji "zawodowej", niezwyka na tle lit. szlacheckiej pochwaa pracy fizycznej, pracy hutnika, poemat opisowy (1612) Walentego Rodzieskiego (wac. Walenty Brusek a. Brusiek, ok. 1560-przed 1622), kunika, pniej zarzdcy kunic, ze starej lskiej rodziny hutniczej. Interesujce poczenie wiernego realizmu i modnych lit. popisw erudycyjnych, wzbogacone legendami i podaniami grniczymi.

Oficjalista - w dawnej Polsce urzdnik publiczny, zw. sdowy; dawn. osoba zatrudniona przy zarzdzaniu majtkiem ziemskim, jak ekonom, pisarz prowentowy itp.; ze rdw. ac. ofcialista 'sucy; urzdnik'.

Oficyna - budynek, pawilon, stojcy z boku paacu, dworu, o przeznaczeniu gospodarczym, administracyjnym, dawn. niekiedy jako mieszkanie dla suby,, a od XVII w. take stawiany specjalnie dla pomieszczenia goci. W kamienicach czynszowych w Warszawie od ok. 1860 cz domu nie przytykajca do ulicy (oficyny boczne i poprzeczne, tylna), wychodzca tylko na podwrko. W XV-XVIII w. drukamia, zw. zakad drukarsko-wydawniczy, do dzi

stosowane niekiedy jako wytworniejsza nazwa niewielkich, wzorowych zakadw druk.-wydawn.; ze rdw. ac. officina 'magazyn' od ac. 'warsztat'.

Ofiklejda - instrument muz. dty blaszany o dugiej, zgitej wp rurze, uywany w XIX w., g. w orkiestrach wojskowych, zazw. w wielkoci basowej, wyparty przez tub basow; z fr. ophicleide od gr. ophis 'w' i kleis dpn. kleids 'klucz'.

Ofir - wg Biblii, 3. Ks. Krl., 9, 26-28; 10, 11, kraina, skd pochodzi miay skarby krla Salomona: "Nabudowa te Salomon okrtw (...) i posa Hiram na owych okrtach sugi swe, mw eglarskich i morza wiadomych, ze sugami Salomonowymi. Gdy przypynli do Ofiru, nabrali tam zota 420 talentw, pachncego drzewa sandaowego bardzo wiele i kamieni drogich i przywieli krlowi." Kraju tego poszukiwano w pd.-wsch. Arabii, w Indiach, wczeni podrnicy portugalscy szukali go we wsch. Afryce, Hiszpanie na Oceanie Spokojnym (std nazwa Wysp Salomona), ale bez skutku; przen. kraj obfitujcy w drogocenne kruszce, zw. zoto, oraz klejnoty.

Og - w Biblii, Deut., 3, 1-11, krl Basanu, ostatni z rodu olbrzymw, ktrego oe elazne pokazywano w Rabat synw Ammona, "majce 9 okci wzdu, a 4 wszerz na miar okcia rki mskiej". Nie chcia zezwoli Mojeszowi i Izraelitom na przemarsz przez Basan, zosta wic zgadzony wraz ze wszystkimi mieszkacami tej ziemi. Wg legendy rabinicznej by to olbrzym przedpotopowy, ktry schroni si przed wodami potopu na dachu arki Noego, a y 3000 lat.

Ogie - Czowiek, jedyny spord ywych istot na Ziemi, nauczy si rozniecania i uytkowania ognia. Nadao to ogniowi specjalne znaczenie w oczach ludzi, a jego niezbdno i grona tajemniczo uczynia go boskim albo witym dla wielu ludw. Ogie jako bg jest charakterystyczny dla mazdaizmu i wielu innych religii uprawiajcych kult soca i ognia jako jego ziemskiego przedstawiciela. Symbolem cznoci midzy koloniami gr. a metropoli by ogie zapalony w kolonii z zarzewia przeniesionego z ojczystego miasta. Najczcigodniejszym kultem Rzymu byt kult Westy, bogini ogniska, i jej dziewiczych straniczek witego ognia. Jednym z najwaniejszych mitw gr. by mit o Prometeuszu (zob.), ktry nauczy czowieka uytkw ognia. Filozofowie gr. uwaali ogie za jeden z czterech pierwiastkw (elementw, ywiow) wszechwiata, wraz z wod, powietrzem i ziemi; zob. te Poar. Bdny ognik (a. ugie) - zob. Bdny.

Chrzest ogniowy (a. ognia) - zob. Chrzest. Dla ciebie i dla ognia - ac. tibi et igni, przeczytaj i zaraz spal. Dolewa oliwy do ognia - zob. Oliwka. Dwa ognie - gra w pik, w ktrej atakuje si przeciwnikw pik z obu stron placu. Bra we dwa ognie ostrzela (uderzy na) nieprzyjaciela z dwch stron jednoczenie: take przen. Grecki ogie - zob. Grecki. Jak po ogie (wpa, przyj) - odwiedzi kogo na moment, na krtk chwil. Kara ognia - dawn. spalenie na stosie. Krzyowy ogie - zob. Krzy. Na pierwszy ogie - w bitwie: w pierwszych szeregach natarcia; przen. na pocztek. Nie ma dymu bez ognia - przys., nie ma skutku bez przyczyny. Ogie i woda - o dwch kracowych przeciwiestwach. Ogie niebieski - przest. piorun; poar od pioruna. Ogie ofiarny - wity, wieczny stale podtrzymywany ogie na cze bogw w wielu kultach relig.; por. Hefajstos (Wulkan); Hestia (Westa); Parsowie. Ale nie depczcie przeszosci otarzy, Cho macie sami doskonalsze wznie. Na nich si jeszcze wity ogie arzy. A. Asnyk, Do modych, 16-18. Ogie prometejski - zob. Prometeusz. Ogie w. Antoniego - dawn. med. ra, ostre zapalenie skry, ac. erysipelas, tzw. od tradycji, e ordownictwo w. Antoniego Wielkiego, pustelnika, ok. 250-356, patriarchy mnichw, chronio przed epidemi ry z 1089, zwanej "witym ogniem". Ognia! - komenda, rozkaz strzelania, "pal!" Ognie sztuczne, bengalskie - zob. Fajerwerk. Muzyka sztucznych ogni - zob. Muzyka. Ognie sztuczne - fr. Feu d'artifice, krtka impresjonistyczna fantazja orkiestrowo-baletowa (1908) Igora Strawiskiego, nawiazujaca do

instrumentacji Rimskiego-Korsakowa i Debussy'ego. Ogniem i mieczem - ac. ferro et igni, poog i wojn, palc i mordujc; Lukan w De belio civili, 2, 443, ac. 'O wojnie domowej', zw. te Farsalia, pisze, e Cezar wolaby spustoszy kraj ogniem i mieczem, ac. ferro populetur et igni, ni najecha go nie napotykajc oporu mieszkacw. Std tytu 1. czci Trylogii (1884) Henryka Sienkiewicza. Ognie w. Elma - (a. w. Heleny; u staro. Grekw i Rzymian zw. imionami Dioskurw, opiekunw eglarzy; zob. Kastor i Polluks) wyadowania elektryczne w postaci wieccych wizek iskier na kocach masztw okrtowych a. piorunochronw, skrzyde samolotw itd. przy znacznym nateniu pola elektr. Ognie witojaskie - sobtkowe zob. Noc (witojaska); Sobtka Ognisko domowe - (rodowe, plemienne) rodzina, rd plemi, skupione, zamieszkae wok ogniska (pierw. zwizanego z kultem ognia) grzejcego nie tylko ludzi, ale take bstwa, duchy i duszki domowe. Ognisty anio - ros. Ogniennyj angie, powie (1907) poety ros. Walerego Briusowa; akcja rozgrywa si w Niemczech XVI w.; diabe ukazuje si dziewicy w postaci wietlistego ducha i popycha j do popenienia wielu grzechw. Opera (cz na koncercie, Pary 1927; cao na koncercie, Pary 1954; Wenecja 1955) Sergiusza Prokofiewa; libretto kompozytora wg Walerego Briusowa. Ognisty krzy - zob. Krzy. Ognisty ptak - ros. ar-Ptica, fr. L'Oiseau de feu, balet fantastyczny (Pary 1910, wyst. pol. Warszawa 1931), muzyka Igora Strawiskiego, libretto: Michai Fokin, oparte na ros. legendach lud. Carewicz Iwan przy pomocy Ognistego Ptaka oswobadza swoj ukochan, Olniewajcej Piknoci Carwn, z rk zego czarownika, Niemiertelnego (zob.) Kocieja; suita baletowa (1911) uoona przez Strawiskiego z najwaniejszych partii baletu. Poykacze ognia - sztukmistrze estradowi, cyrkowi, popisujcy si publicznie ykaniem poncych paku, pynnego oowiu, noy i trzymaniem w zbach prtw elaznych rozgnanych do czerwonoci. Najsynniejsi z nich to: Richardson w XVII w., Signora Josephine Girardelli (zw. Salamandr; zob.) na pocz. XIX w. i Chaubert na pocz. XX w. Prba ognia - zob. Sd (boy). Puci co z ogniem - podpali i pozwoli spon. Somiany ogie - zob. Soma. Stan w ogniu - zapali si; przen. stan w ogniach, spon ogniem,

zarumieni si gwatownie. wito ognia - zob. wito. Wieczny ogie - nigdy nie gasncy, palcy si stale, ogie palony na cze jakiego bstwa, stale podtrzymywany: Zimne ognie - zob. Zimny. Zodziej kty zostawi, a ogie wszystko zabierze - przys.

Ogier Duczyk - fr. Ogier de Danemark, posta z wielu poematw epickich cyklu karoliskiego, nieraz wymieniany w Pieni o Rolandzie jako diuk ze wity Karola Wielkiego, jest bohaterem tytuowym poematu La chevalerie d'Ogier de Danemarche Raimberta z Parya (koniec XII w.). Nie mia on pierwotnie nic wsplnego z Dani; nazwa "di Daneis" jest prawdop. wypaczonym "l'Ardennois", 'Ardeczyk', a "de Danemarche" przeinaczonym "de les Marches", 'z Macche, regionu w pn.-wsch. Woszech'. Modelem hist. Ogiera by zapewne Autcharius, jeden z zacitych wrogw Karola Wielkiego. Ogier z legendy i pieni buntuje si przeciw cesarzowi dopiero na skutek krzyczcej niesprawiedliwoci: syn krla zabija w sprzeczce jego syna, a krl nie chce ukara sprawcy. Rozjuszony Ogier zabija krlewskiego bratanka i zabiby samego Karola, gdyby nie interweneja rycerzy. Ucieka, zostaje schwytany, uwiziony, a wreszcie uwolniony przez krla, ktry nie moe obej si bez tak dzielnego rycerza w walce z Saracenami; w nagrod za swoje czyny otrzymuje lenna Hainaut i Brabancj. W Niemczech Ogier von Danemark pojawia si dopiero w XV w., w Danii nieco wczeniej. Tam w Dytryku Mocnym i Ogierze Duczyku, du. Staerk Didrik og Holger Danske, przeobraa si w bohatera walczcego z dominacj niemieck, uosobion, wbrew historii, w Dytryku (zob.) z Bern, i staje si duskim bohaterem narodowym. Legenda gosi, e podobnie jak Fryderyk I (zob.) Barbarossa, Holger Danske yje, ukryty we wntrzu jakiej gry czy w podziemiach zamku Kronborg w Elsynorze (zob. Helsingdr), i wrci, aby ratowa ojczyzn w niebezpieczestwie; zob. te Ko (Tachebrune); Pietcie (Ogiera). Holger Danske - ba Hansa Chr. Andersena. Piercie Ogiera Duczyka - ofiarowany mu przez czarodziejk Morgan Le Fay (zob.), leczy rany, usuwa kalectwo, przywraca modo.

Ogowie - trza, udzienica - cz uprzy przylegajca do gowy wierzchowca, u konia zaprzgowego zwana uzd; zob, te Kantar.

Ognisty - (anio; ptak) zob. Ogie; Ziemia (Ognista).

Ogon. Bra (kuli, chowa) ogon pod siebie - ac. caudem subiicere utero, spotulnie, spokornie, stchrzy. Diabe ogonem nakry - co si zapodziao, zawieruszyo, nie mona czego odszuka. Dwie sroki za ogon - zob. Sroka. Kada liszka swj ogon chwali - zob. Lis (Liszka). Koski ogon - art. dugie wosy ujte wysoko i zwizane z tyu przy samej gowie. Nakry si lisim ogonem - nic chce o niczym wiedzie, nie myli o zapaceniu dugu. Nasyp mu soli na ogon - art. rada dawana tradycyjnie dzieciom, jak zapa ptaka a. zajca. Nie wyskoczy sroce spod ogona - zob. Sroka. Odwraca kota ogonem - zob. Kot. Ogoniaci ludzie - Relacja rnych podrnikw o ludziach posiadajcych ogony, mieszkajcych na coraz to odleglejszych kracach znanego wiata, pojawiay si od staroytnoci a do po. XIX w., kiedy spotykano ich jakoby w rodkowej Afryce i na Nowej Gwinei. We wczesnym redniowieczu rozpowszechnione byo w Europie, zw. we Francji, mniemanie, e Anglicy, g. za mieszkacy Kentu, rodz si z ogonami, co jest kar za zamordowanie w. Tomasza Becketa w 1170. Podobne wieci kryy wwczas take o ydach, prawdop. przez pomieszanie hiszp. rabi 'rabhi' z rabo 'ogon'. Ruszy konceptem jak martwe ciel ogonem - powiedzie co niestosownego a. od rzeczy. Trucizna (jest) w ogonie (jak u skorpiona) - ac. in cauda re nenum, do zoliwoci zawarte w zakoczeniu niewinnie rozpoczynajcego si przemwienia, listu, artykuu itp.; zob. Partowie (Partyjska strzaa). Zadrze ogona - umkn, uciec, zrejterowa, da nog. Ogonem si lew, kiedy nastpuje zwada. Do si budzi; ogonem lis si chartom skada; Ogonem wye ptaka, ogar znaczy zwierza: Ogonem wiewir lata, chocia nie ma pierza. w Potocki, Poczet herbw, 344.

Ogoczyk - zob. Piercie (Piotra z Radzikowa).

Ogrojec - dawn. ogrd, pikny ogrd; w plastyce - wizerunek Chrystusa, ktry modli si na Grze Oliwnej; anio podaje mu kielich goryczy; w pobliu pi apostoowie; temat znany ze staro., szczeglnie czsty w okresie gotyku; por. Ew. wg Mat., 23, 36-46.

Ogrd. Cudowny ogrd - opowie z Dekamerona, 10, 5, Boccaccia. Dianora, chcc si uwolni od natrtnego zalotnika Ansalda, obiecuje mu swe aski w zamian za stworzenie ogrodu, ktry by w styczniu kwitn tak jak w maju. Ansaldo spenia to yczenie przy pomocy czarodzieja, ktremu obieca pokan nagrod. M Dianory, dowiedziawszy si o jej zgryzocie, rozkazuje jej bez gniewu, aby dotrzymaa sowa. Ansaldo, usyszawszy o wspanialomylnoci jej ma, uwalnia j od obietnicy, a czarownik, nie chcc si okaza gorszym w tym turnieju szlachetnoci, nie przyjmuje od Ansalda umwionej sumy. Ogrody Boboli - synny, pikny ogrd w stylu w., znajdujcy si za florenckim paacem Pitti, z grot del Buontalenti, fontannami i posgami. Ogrody islamu - synne z delikatnej, intymnej urody, nawizujce do tradycji gr.-rz., niewielkie, otoczone zazw. murami, pene drzew i kwietnikw, kaskad, fontann, kanaw wodnych i basenw, podzielone na kwartay, paskie a. tarasowe. Do najbardziej znanych nale: Alhambra (zob.), Generalife (zob.) w Hiszpanii, ogrody Abbasydw pod Bagdadem z IX w., w Kairze z X w., w Bucharze, Samarkandzie, Isfahanie, Szirazie, przy paacach Kaszmiru i Delhi, przy mauzoleum Tad Mahal w Agrze. Ogrody jordanowskie - polska nazwa ogrodw gier, zabaw i wicze fizycznych dzieci i modziey, od nazwiska Henryka Jordana, 1842-1907, zaoyciela w 1888 w Krakowie pierwszego w Polsce ogrodu dla dzieci wg wzorw amer., pod nazw "Park Miejski dra Henryka Jordana". Inicjatyw t podjo w 1903-14 Warszawskie Towarzystwo Higieniczne, poparte przez przemysowca warszawskiego Wilhelma E. Raua; std wczesna nazwa "ogrodw Raua". Ogrody Raua - zob. wyej Ogrody jordanowskie. Ogrody zdrowia - drukowane zielniki, herbarze, zawierajce opisy dziaania zi i rolin, rodkw zwierzcych i mineralnych stosowanych w Polsce od stuleci w oficjalnej medycynie. Najsynniejsze byy zielniki: Stefana Falimirza (1534), Herbar (1543-53, wyd. 1595) Marcina z Urzdowa, Herbarz (1568) Marcina Siennika i Zielnik (1613) Szymona Syreskiego. Speniay one wan rol we dworach i dworkach szlachty. Ogrd, ale nie plewiony - brg, ale co snop to inszego zboa; kram

rozlicznego gatunku (...) rzeczy, powieci, przygody, podobiestwa, przykady, ktre jeli nie byy, by mogy w obojej pci, w rnych stanach i wieku ywota ludzkiego... s i arty z podufaymi bez sarkazmw przyjacioy drugi obok Moraliw wielki zbir fraszek (1656-94, wyd. 1907) Wacawa Potockiego. Ogrd angielski - od XVIII w. w Anglii. Zrywa z regulamoci, sztucznoci, rygorami, zw. z prostymi liniami ogrodu barokowego, i nawraca do naturalnych ksztatw krajobrazu. Obok kierunku naturalistycznego rozwin si te nastrojowo-sentymentalny, uywajcy akcesoriw w rodzaju sztucznych ruin, obeliskw, wity, urn itp. Wczenie wpyn na ogrodnictwo na kontynencie europ.: park Monceau, park Petit Trianon we Francji; park weimarski w NRD; Arkadia pod owiczem; park w Puawach; azienki i Powzki w Warszawie. Ogrd Anglii - hrabstwo Kentu i Worcestershire. Ogrd Armidy - zob. Armida. Ogrd chiski - znany od XIII w., oparty na tradycyjnej symbolice zwizanej z filozofi i poezj chin.: bogate ugrupowania rolin, urozmaicony teren, sztuczne skay, gazy, jeziora z wyspami, potoki, wodospady, groty, altany, pagody, pawilony, krte drogi i mostki; od po. XVII w. wpyw na ogrody europ.; w Polsce park w Puawach, azienki i in. Ogrd Epikura - zob. Epikur. Ogrd Europy - Wochy. Ogrd fontann - synny ogrd w orodku turystyczno-wypoczynkowym Krisznaradanagara na pd.-zach. od Majsur, ang. Mysore, na wyynie Dekanu w pd. Indiach. Ogrd Francji - Touraine, kraina hist. w rodk.-zach. Francji, dep. Indre-et-Loire. Ogrd francuski - a. klasyczny od 2. po. XVII w., kontrastujcy otwarte paszczyzny trawnikw, kwietnikw i wd z masywami boskietw (drzew i krzeww ujtych w ciany ywopotw) i cianami alej. Ten barokowo-klasycystyczny styl kompozycji ogrodowej znalaz najpeniejszy wyraz w dzieach Andre Le Ntre'a, naczelnego planisty ogrodw Ludwika XIV (Wersal, Marly, St. Cloud, Sceaux, Rambouillet, Chantilly). Ogromny wpyw na ogrody reszty Europy: St. James's Park, Hampton Court; Schnbrunn; Zwinger, Nymphenburg, Sanssouci; Peterhof, Puszkin; Ogrd Saski, Nieborw. Ogrd Hesperyd - zob. Hesperydy. Ogrd Hiszpanii - Andaluzja. Ogrd krajobrazowy - oparty na motywach naturalnego pejzau,

charakterystyczny dla ogrodu ang., chi,., jap. i dla romantyczno-sentymentalnych ogrodw XIX w. Ogrd mioci a. ka kwietna - w rdw. ogrodach zamkowych murawa okolona drzewami, krzewami a. cienistymi bindaami (zob.), suca do zabaw i spotka modziey rycerskiej, czasami rwnie do turniejw. Ogrd mioci - obraz (1716-19) A. Watteau, Gal. Drezdeska. Ogrd owocw - zob. Bustan. Ogrd romantyczny - od 1. po. XIX w. w Anglii, krajobrazowy, wywodzcy si z sentymentalnego, wyraajcy kult natury i przeszoci narodu, zazw. rozlegy, zawierajcy ki, pola, lasy, czsto z zagrodami wiejskimi, z pawilonami neogotyckimi, z pomnikami bohaterw narodowych i muzealnymi pawilonami. Rozpowszechniony te w in. krajach europ.: w Polsce Puawy, Natolin, Gucin, Skierniewice, Wilanw (nowa cz). Ogrd rozkoszy - Raj, Eden; w Biblii, Gen., 2,8: "I zasadzi Bg ogrd rozkoszy na wschodzie. I umieci tam czowieka, ktrego stworzy." Okrod rozkuszy ziemskich - obraz Hiernnima Hoscha, Madryt, Prado. Ogrd rany - zob. Ilsan; por. Gulistan. Ogrd Saski - zob. Saski. Ogrd sentymentalny - od 2. po. XVIII w. typ ogrodu krajobrazowego, uksztatowany z ogrodu angielskiego pod wpywem sentymentalizmu w lit., wywodzcy si z mitu arkadyjskiego. Zamknity w sobie, niewielkich rozmiarw, o charakterze kosmopolitycznym, stanowicy mieszanin flory z rnych krajw i klimatw oraz ozdobnych elementw architektonicznych rozmaitych kultur i czasw: sztuczne ruiny gr. i rz., obamane kolumny, akwedukty, altany chiskie, minarety, sarkofagi antyczne, wiejskie chatki, a nawet cae sztuczne wioski ze sub przebran za pasterzy i pasterki. W Polsce Arkadia pod owiczem i nie zachowane ogrody Mokotowa i Powzek w Warszawie. Ogrd tajemny a. intymny - rdw.-ac. hortus conclusus a. inclusus; w. giardino segreto; fr. jardin particulier, wydzielony z wikszego may ogrd ozdobny, uywany tylko przez waciciela, pooony zazw. w pobliu (a. przy) domu (np. Baranw, Puawy, Wilanw), g. w ogrodach renesansowych i barokowych. Ogrd Woch - Sycylia. Ogrd zamknity, zdrj zapieczgtowany - ac. hortus conclusus, fons signatus, tj. oblubienica niedostpna nikomu, prcz swego oblubieca; z Wulgaty, Pie nad Pieniami, 4, 12.

Ogrd zimowy - oszklone pomieszczenie, rodzaj oranerii dla rolin egzotycznych, z cieplejszych krajw. Rajski ogrd - zob. Raj. Suchy ogrd - ac. hortussiccus, herbarium, zielnik, zbir suszonych rolin. Tryptyk Ogrodu Rozkoszy - malowany olejno na drewnie przez Hieronima Boscha (1503-04, Madryt, Prado) tryptyk wys. 2207cm, szerokoci po otwarciu 3907cm. Otarz otwarty przedstawia w kolejnoci cig scen od Raju ziemskiego do Pieka. Rewersy przedstawiaj Stworzenie wiata. Wiszce ogrody Babilonu - zob. Semiramida. (Wielki) Ogrd rany - zob. Ilsan.

Ogrdek. Ogrdek Adonisa - zob. Adonis. Trzeba uprawia nasz ogrdek - zob. Kandyd.

Ogrdka - dawn. ogroda, ogrodzenie; przest. wypowiadanie myli nie wprost, omownie, ogldnie, dyplomatycznie. Bez ogrdek (a. Bez ogrdki) - prosto z mostu, wprost, bez osonek, otwarcie, jawnie, po prostu, nie owijajc w bawen, szczerze, prosto w oczy.

Ogygia - mit. gr. bajeczna wyspa na dalekim Zachodzie, w pobliu Supw Heraklesa, na ktrej mieszkaa nimfa Kalipso (zob.).

Ohyda stanu mieszczaskiego - w dawnej Polsce termin okrelajcy zakaz dla szlachty zajmowania si handlem i przemysem pod groz utraty klejnotu (szlachectwa).

Oinone - ac., Oenone, mit. gr. nimfa gr Ida w Troadzie, wieszczka mjca dar uzdrawiania; maonka Parysa (zob.), nim byo wiadomo, e jest synem Priama; przepowiedziaa mu klski, jakie wynikn z jego podry do Grecji. Parys porzuci j zdradziecko, a kiedy, miertelnie raniony, prosi j o ratunek, odmwia, lecz pniej, gdy jego zwoki zoono u jej stp,

przebia si sztyletem. Poematy: mier Parysa w Raju ziemskim (1870) Williama Morrisa, Oenone i mier Oenone (1892) Alfreda Tennysona.

Ojciec - do koca XVI w.: ociec, oca, ocu; potem ociec, ojca, ojcu; wreszcie ojciec. Ojcem jest ten, kogo wskazaje (legalne) maestwo - ac. is pater esi, quem nuptiae demonstrant, zasada prawa rzymskiego; dziecko, nawet nie poczte w maestwie, ma za ojca - w braku dowodu przeciwnego - ma matki. Ojciec - szw. Fadren, dramat (Kopenhaga 1887; wyst. pol. Krakw 1908) Augusta Strindberga; jeden z najgoniejszych utworw pisarza. Tematem jest psychologiczny antagonizm pci, bohaterami ekskapitan i jego ona Laura; z dwch egoistycznych natur zwycia, po zaciekej walce, gorsza. Laura z perfidn logik doprowadza ma do rozpaczy i mierci, tumaczc si tym, e "midzy pciami toczy si walka, a sabszy musi zgin". Sztuka oparta jest na wasnych dowiadczeniach maeskich autora. Ojciec Bem - zob. Bem. Ojciec botaniki - Teofrast z Eresos, ok. 370-287 pne. Ojciec Brown - (wym. braun) detektyw i ksidz katolicki, bohater serii opowiada G. K. Chestertona, wyd. 1911-35, t. pol. 1927-28, 1958, wybr. Ojciec duchowny - ksidz jako spowiednik. Ojciec Goriot - fr. Le Pere Gorior, bohater tytuowy powieci (1834) Balzaka, jednej ze Scen z ycia prywatnego - Komedii ludzkiej. Byy kupiec, jeden z mieszkacw ndznego pensjonatu, ojciec baronowej de Nucingen i hrabiny de Restaud, ktry z mioci dla crek prowadzi ywot biedaka i pozwala im rozgrabia jego majtek, one za widuj go tylko wtedy, kiedy sdz, e mog go jeszcze bardziej obedrze. Wreszcie stary zapada ciko na zdrowiu po ostatniej, desperackiej prbie zapacenia dugw crki i zapobieenia skandalowi; umierajc, daremnie przywouje crki. Rastignac sprzedaje zegarek, aby pokry koszta pogrzebu ojca Goriot. Ojciec historii - Herodot. Ojciec historii filozofii - Teofrast z Eresos, ok. 370-287 pne. Ojciec i niewdziczne crki - rdw. przykad. kaznodziejski, ktry znalaz odbicie, zw. za porednictwem pieni lud., w literaturze rnych krajw. Jeden z wariantw mwi o ojcu, ktry rozdzieli majtek midzy 3 crki w zamian za doywocie u nich, a gdy nie chciay go utrzymywa, chwyta si podstpu, aby obudzi w nich nadziej spadku: napenia skrzyni kamieniami i metalowymi brzkadami, po czym udaje, na oczach podgldajcej

go sugi, e liczy jakie skarby. Crki, zwiedziawszy si o tym, zabieraj do siebie kolejno ojca wraz z zaryglowan skrzyni i goszcz go u siebie a do jego mierci. Inna wersja mwi o dwch crkach wyposaonych przez ojca, ale niewdzicznych, i trzeciej, pominitej przy podziale, ktra jednak otacza go staraniem a do jego zgonu; por. wyej Ojciec Goriot; Lear. Ojciec kamstwa - Szatan. Ojciec komedii - Arystofanes. Ojciec ludu - nazywano tak krlw fr. Ludwika XII i Henryka IV, krla du. Chrystiana III i in. Ojciec muzykw - zob. Jubal. Ojciec naturalny - ojciec dziecka nielubnego. Ojciec ojczyzny - ac. parens patriae a pater patriae, tytu nadany po raz pierwszy przez senat rz. Ciceronowi, po ujawnieniu przez niego spisku Katyliny. Pniej otrzymywali ten tytu inni (Mariusz go nie przyj), jak Juliusz Cezar, Oktawian August, Nerwa, Wespazjan. Nazywano tak Cosima de' Medici (zob. Medyceusze), Andrea Dori, Waszyngtona. Tytuu tego udzielii senat ros. Piotrowi Wielkiemu w 1721. Lud w. nazywa tak pierwszego krla zjednoczonych Woch, Wiktora Emanuela II, co byo iron. aluzj do jego niezliczonych dzieci nielubnych. Ojciec pokoju - Andrea Doria (zob.). Ojciec wity - papie. Ojciec tragedii - Ajschylos a. Tespis. Ojciec Ubu - fr. Le Pore Ubu, zob. Ubu. Ojciec Wirgiliusz - bohater tytuowy piosenki dziecicej, stanowicej akompaniament do kilku zabaw: Ojciec Wirgiliusz uczy dzieci swoje, A mia ich wszystkich sto dwadziecia troje, Heje, dzieci, heje ha, Rbcie to, co i ja. Ojciec wd - Przydomek ojciec nadawany jest czsto rzekom (ale nie polskim), wielklm a. i mniejszym, jeli wzniesiono nad nimi due miasta; m.in. Mississippi (ang. Ol'Man River), Irawadi w Birmie, Tybr, Tamiza. Ojciec zadumionych - bohater tytuowy i narrator synnego poematu (1839) J. Sowackiego; na kwarantannie pomr zabija on, i siedmioro dzieci Libaczyka. Trzy razy ksiyc odmieni si zoty, Jak na tym piasku rozbiem namioty. 1-2.

Ojciec zwierzt - zob. Brehm. Ojcowie i dzieci - ros. Otcy i dieti, powie (1862, wyd. pol. 1871) Iwana Turgieniewa, jedno z najcenniejszych dzie powieciowych autora, przedstawiajce konflikt midzy starszym pokoleniem szlacheckim "zbdnych ludzi" a now inteligencj demokratyczn Rosji lat 60. XIX w., majc cile materialistyczny pogld na ycie i negujc wartoci filozoficzne, estetyczne i moralne starszej generacji. Ksik zaatakowali w Rosji zarwno konserwatyci, jak i radykaowie: ci odczytali j jako pamflet na mode pokolenie, tamci zarzucali autorowi, e da nazbyt pochlebny obraz modego Bazarowa, nihilisty (wyraz utworzony przez Turgieniewa z ac. nihil 'nic' na oznaczenie "czowieka, ktry nie chyli czoa przed adnym autorytetem i nie przyjmuje adnej tezy, nim jej nie zbada"). Ojcowie kocioa - chrzec. pisarze kocielni, ktrzy odznaczali si witoci ycia i uznani s przez koci za autorytety w sprawach tradycji relig. Granic czasow dla ojcw koc. ac. stanowi rok mierci w. Izydora z Sewilli, 636, a dla ojcw koc. wsch. rok mierci w. Jana Damasceskiego, 749. Badaniem pism ojcw koc. zajmuje si patrologia, z ac. paler 'ojciec' i gr. logos 'mowa; sowo'. Ojcowie miasta - radni, czonkowie miejskiej rady (narodowej). Ojcowie Pielgrzymi - zob. Pielgrzym. Ojcowie pustyni - mnisi i pustelnicy pusty egipskich w IV w., ktrzy dali pocztek chrzec. zakonom relig. Do najsynniejszych nale: w. Antoni Wielki (por. Ogie), w. Pachomiusz i w. Hilarion. Ojcze nasz - ac. Pater noster, tzw. Modlitwa Paska, zoona z 7 prb, klasyczny wzr modlitwy chrzec., pojtej jako wzniesieie duszy do Boga, podana w Biblii w formie penej w Ew. wg Mat., 6, 9-13, w skrconej u uk., 11, 2-4. Ojcze, zgrzeszyem - ac. Pater, peccavi, sowa syna (zob.) marnotrawnego w Wulgacie, Ew. wg tuk., 15, 18. Poszukiwanie ojcostwa jest zabronione - fr. la recherche de la paternite est interdite, artyku 340 Kodeksu Napoleona, fr. Code Napolon a. Code civil, z 1804, opracowanego za konsulatu Bonapartego. Szlachetny ojciec - fr. pere nohle, teatr. dawn. wytworny, starszy pan, zazw. w rolach ojcw (jako emploi aktorskie). Wadza ojca - ac. patria potestas, prawn. wadza gowy rodziny, (u staro. Rzymian) nad on, dziemi, niewolnikami i wyzwolecami, obejmujca pierwotnie take prawo karania mierci.

Ojcw - wie w dolinie Prdnika, w woj. krakowskim, jedno z najstarszych letnisk w Polsce; gotycki zamek z XIV w. od 1826 w ruinie; w dokumentach Kazimierza Wielkiego z 1370 Oczecz od Ocice 'potomkowie Otta' a. od Ottw 'osiedle Otta'; wg etymologii lud. rzekomo nazwany przez Kazimierza Wielkiego na cze ojca, Wadysawa okietka, ktry w tamtejszych pieczarach mia si ukrywa przed przeladowcami w czasie walk z Wacawem II czeskim o tron krakowski. Ojcowski Park Narodowy - utworzony w 1956 w okolicy Ojcowa obejmuje najpikniejsz parti Jury Krakowskiej - malownicz dolin Prdnika i Sspwki; liczne wwozy, jary, ok. 50 jaski, wrd nich Jaskinia okietka (a. Krlewska, najpopularniejsza jaskinia w kraju, 2407m korytarzy), Zbjecka i Ciemna.

Ojczyzna - dawn. dziedzictwo, ojcowizna, spadek po ojcu, sukcesja (zw. ziemia, grunt), strony rodzinne; w dzisiejszym znaczeniu 'kraj ojczysty, rodzinny' od 2. po. XVI w. w poezji Reja i Kochanowskiego, w prozie Piotra Skargi. Dla krla-czsto, dla ojczyzny-zawsze - ac. pro rege saepe, pro patria semper, dewiza J. B. Colberta, ministra Ludwika XIV. Gdzie dobrze, tam ojczyzna - ac. ubi bene, ibi patria, gdzie mi si dobrze powodzi, tam jest moja ojczyzna; z Tuskulanek, 3, 37, Cicerona. Jestem obywatelem wiata - odpowied Diogenesa na pytanie, gdzie jest jego kraj rodzinny. Od uytego tu w oryginale gr. kosmopoltles pochodzi wyraz kosmopolita. Podobnie Sokrates zapytany, do jakiego kraju naley, odpar: "Nie do Aten ani Grecji, ale do wiata." Seneka w licie, 28, 5, do Lucyliusza pisa: "Cay ten wiat jest moj ojczyzn", ac. patria mea totus hic mundus est. Ktry zgin modo; ale jak onierz, ale za ojczyzn - ac. qui ante diem periil; sed miles, sed pro patria. Mio ojczyzny naszym prawem - ac. Amor palriae nostra lex, napis na frontonie Biblioteki Krasiskich w Warszawie. Nie opakyjcie tego, ktry umar, i nie aujcie go, paczcie rzewnie raczej nad tym, ktry odchodzi, bo ju nigdy nie wrci i nie zobaczy ojczyzny swojej - z Biblii, Jeremiasz, 22, 10. Niewdziczna ojczyzno, nie bdziesz miaa nawet (moich) koci - ac. ingrata patria, ne ossa guidem habebis, przypisywane wodzowi rz. Scypionowi Afrykaskiemu. Sodko i zaszczytnie jest umrze za ojczyzn - ac. dulce et decorum est

pro patria mori, z Pieni, 3, 2, 13, Horacego. Napis umieszczony na szkaratnym pokryciu trumny Stefana kiewskiego. wita mioci kochanej ojczyzny... - zob. wity. Litwo! Ojczyzno moja! ty jeste jak zdrowie; Ile ci trzeba ceni, ten tylko si dowie, Kto ci straci. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 1-3.

Okazowa - dawn. pokazywa, ujawnia, prezentowa, manifestowa. Okazowanie - w dawnej Polsce parada, przegld, ac. lustratio, coroczny popis wojenny szlachty jako stanu rycerskiego, poczony z krtkimi wiczeniami gotowoci wojsk. jako pierwszej powinnoci szlacheckiej, nakazywany przez sejmy od 1545.

Okeanos - mit. gr. pierworodny syn Uranosa i Gai, z pokolenia tytanw, pan mrz, brat i maonek Tetydy (gr. Tethys), z ktr mia crk, bogini mdroci Metis (zob.), 3000 synw (rzek) i 3000 crek - nimf morskich, okeanid. Dom jego mieci si na dalekini Zachodzie. Wg Homera wielka rzeka otaczajca cay wiat, wg pniejszych poj wielkie morze, po ktrym pywa tarcza Ziemi; ocean; por. Tetyda.

Oklahoma - stan w pd.-rodk. czci USA. Oklahoma! - musical (Nowy Jork 1943) Richarda Rodgersa, libretto: Oscar Hammerstein II, oparte na sztuce Green Grow the Lilacs Lynna Rogga. Rzecz dzieje si na przeomie XIX i XX w. w Terytorium (pniejszym stanie) Oklahoma. Musical ten, majcy raczej ksztat opery ludowej, szed na Broadwayu przez 5 lat i 2 miesice, ustanawiajc rekord, pobity dopiero przez My Fair Lady, zob. Pigmalion.

Oknos - gr., 'maruda', mit. gr. posta przebywajca w Hadesie, mczyzna, ktry splata sznur zjadany nieustannie od drugiego koca przez osa; temat synnego obrazu Polignota (Polygnotos z Thasos gr. malarz 1. po. V w. pne.), nie zachowanego, tak jak caa jego twrczo. Sznur Oknosa - stracone zachody, nie koczcy si trud; ona trwonica wszystko, co m zarobi; por. Danaidy (Beczka); Penelopa (Praca).

Oko - (l. mn. oczy) narzd wzroku; (1. mn. oka) drobny przedmiot okrgy,

krek, kko, piercie, ptelka, ptla (sieci, liny), krek tuszczu na powierzchni cieczy; niewielka, okrga powierzchnia wody, staw; punkt liczonej wartoci karty; rodzj hazardowej gry w karty, 21; dawna miara wagi - 3 funty tureckie (ok. ptora kg), 2 i p funta wagi ang. Jeszcze w kocu XIX w. na Woyniu ryby aprzedawano na oka. Argusowe oko - zob. Argus. Choby by o jednym oku, byle jeno tego roku - zob. Chop. Cho oko wykol - bardzo ciemno, egipskie ciemnoci. Cier w oku - zob. Cier. Dla ich piknych oczu - fr. pour leurs beaux yeux, bezinteresownie, bez pienidzy; z komedii Pocieszne wykwintnisie, 16, Moliera. Dla (ludzkiego) oka, dla ludzkich oczu - dla pozoru, aby zachowa pozory. Goym okiem - (co dojrze, oglda) nie uzbrojonym, bez pomocy szkie; nie osonitym. Jednooki u lepych - zob. lepy (W krlestwie). Ku w oczy - wywoywa zazdro, zawi, niech, irytacj. Kocie, sowie oczy - zdolno widzenia po ciemku. uski spady mu z oczu - z Biblii, Dzieje Ap., 9, 18; o nawrceniu Saula; pnejrza, zacz co waciwie ocenia, zacz si orientowa w sytuacji. Maj oczy, a nie widz, maj uszy, a nie sysz - z Biblii, Psalm 115, 5-6. Mie bielmo na oczach - nie orienkowa si w sytuacji, nie dostrzega rzeczy istotnych. Morskie Oko - zob. Morski. Oczy bazyliszka spojrzenie nieprzyjazne, nienawistne, podejrzliwe; zob. Bazyliszek (Wzrok). Oczy staj w sup, supem, koem; wya, wychodz z orbit nieruchomiej ze zdziwienia, zdumienia, zaskoczenia, przeraenia, zgrozy. Oko cyklonu - rodek, centrum cyklonu tropikalnego, obszar o rednicy ok. 40-60, niekiedy do 1207km, gdzie panuje cisza a. wiej sabe wiatry. Oko Jndasza - otwr wziemika w drzwiach celi wiziennej; zob. Judasz

Iszkariot (Judasz). Oko mu (jej) zbieleje? - dziwi si, zdumieje, bdzie zaskoczony; rwnie z odcieniem pogrki. Oko poety - zob. Poeta. Oko za oko, zb za zb - z Biblii, Ex., 21, 24 i in.; klasyczne sformuowanie prawa talionu (kary talionu, wg ac. poena talionis; talio 'odpata, wyrwnanie krzywd'), zasady odpaty ziem rwnym czynowi przestpczemu; por. Kodeks (Hammurabiego). Paskie oko konia tuczy - przys.; z Ekonomiki, 1, 6, Arystotelesa. Perskie oko - zwrot pochodzcy z Krakowa, znaczcy 'figa z makiem, guzik, Adiu Fruzia!, ani mi si ni, mw mi wuju, gadaj do lampy, alem ci wystrychn na dudka'. Nazwa teatrzyku, dziaajcego w Warszawie w 1925-27. Robi (puszczs, sypa) perskie oko - spoglda zalotnie, kokieteryjnie, figlarnie. Psu oczy sprzeda - o bezwstydniku. Rwa oczy - zachwyca. Sokole, orle, jastrzbie oczy - doskonay wzrok. Strzec jak renicy oka - wg Biblii; Deut., 32, 10; Psalm 17, 8. wieci oczami - by zmuszonym do wstydzenia si, tumaczenia, usprawiedliwiania si za kogo. Wole oko - zob. W (Oeil-de-boeuf). W cztery oczy - bez wiadkw. W oczy mwi - wygarnia, mwi wprost, bez ogrdek. Wypakiwa sobie - oczy wg Biblii, Treny Jerem., 2, 11. W ywe oczy ga - (bez)czelnie, bezwstydnie, cynicznie, zuchwale. Ze oko - ac. oculus malus, z Wulgaty, Ew. wg Marka, 7, 21-22; "Z serea ludzkiego wychodz ze myli, ze oko". Wg wierze lud. 'ze oko, w. malocchio, ze spojrzenie, przynosi nieszczcie, rzuca zy urok, w. iettatura. Znale ask w czyich oczach - wg Biblii, Gen., 18, 3 i in. dbo w oku bliniego - zob. dbo.

Okop - dawn. szaniec, reduta; rw, wykop, z walem, przedpiersiem, chronicy przed ogniem nieprzyjaciela. Okopy w. Trjcy - warownia przy ujciu Zbrucza do Dniestru wzniesiona przez Jana Sobieskiego w 1692 (i nazwana przez niego Okopem Gry w. Trjcy) jako baza operacyjna do ataku na Kamieniec Podolski zajty przez Turkw. W Nie-Boskiej komedii (1835) Zygmunta Krasiskiego - ostatnie miejsce bronione przez arystokracj i szlacht przed naporem rewolucjonistw; przen. ostatni bastion konserwatystw, tradycjonalizmu.

Okowita - od XVI w. nazwa znanej w Europie od XIII w. mocnej wdki, pdzonej pocztkowo z wina, uwaanej za lek; pniej nazywanoj gorzak, a wreszcie wdk; pot. przest. wdka nie oczyszczona, surowy spirytus; z rdw. ac. agua vitae 'woda ycia'.

Okrgy. Okrglak - pop. nazwa kocioa ewangelicko-augsburskiego w Warszawie; wzniesiona w 1777-79 przez Szymona Bogumia Zuga pierwsza w Polsce i najmonumentalniejsza w Warszawie budowla wczesnoklasycystyczna, w ksztacie rotundy krytej kopu. Uywany te jako sala koncertowa (wystpowa tu m.in. Chopin); wypalony w 1939, odbudowany w 1949-57. Okrgte gowy - ang. Roundheads, czonkowie a. stronnicy partii parlamentarnej w ang. rewolucji 1640-60, nazywani tak od purytaskiego obyczaju krtkiego strzyenia wosw, podczas gdy Kawalerowie (tj. rojalici) nosili dugie loki; nazwa powstaa prawdop. pod koniec 1641. Okrge zdania - eleganckie potoczyste banay, frazesy. Okrgty rok - zob: Rok. Okrgy St - wg jednej z wersji legendy arturiaskiej (zob. Artur) zrobiony przez Merlina w Karduelu dla Uthera Pendragona, ktry da w st krlowi Leodegrance'owi z Kameliardu; krl za ofiarowa go jako podarunek lubny, wraz ze stu rycerzami, Arturowi, gdy ten wzi za on Guinever, crk Leodegrance'a. St by okrgy, aby wykluczy wszelkie spory o pierwszestwo miejsc midzy 150 rycerzami, ktrzy przy nim zasiadali. Na zydlu kadego z rycerzy zotymi literami wyryte byo imi tego, ktry mia je zajmowa, ale jeden zydel, zw. Niebezpiecznym Miejscem, ang. Siege Perilous a. The Perilous Seat, by zarezerwowany dla rycerza, ktremu byo przeznaczone znale w. Graala. Kademu innemu, ktry by tam siad, grozia natychmiastowa mier. We waciwym czasie na zydlu pojawio si imi Galahada, syna Lancelota. Pierwsza wzmianka o Stole jest znana w Roman de Brut Roberta Wace (1155), a dokadne szezegy legendy przynosi Le

Morte Darthur (ok. 1469) Thomasa Malory. Okrgy St symbolizuje zasad, e wszyscy rycerze maj by sobie rwni, cho wspzawodnictwo w ustalaniu swego prestiu prowadzio do hierarchizacji elity rycerskiej. Rycerze Okrgego Stou - Do najsawniejszych z nich naleeli: Lancelot, Tristram (Tristan), Lamerok - najdzielniejsi; Galahad - wzr czystoci obyczaju; Gawain - najdworniejszy; Gareth - o wielkich rkach; Palamedes Saracen, "Niechrzczony"; Kay - brutalny samochwa; krl Marek; Modred (Mordred) - zdrajca. Konferencja Okrgtego Stou - midzy przedstawicielami rnych partii (a. pogldw) polit., czsto pochodzcymi z rnych krajw, na ktrej zakada si z gry, e wszelkie sprawy kontrowersyjne omawiane bd w atmosferze przyjacielskiej, z najlepsz dobr wol. Nazwa, przejta z legendy arturiaskiej, podkrela rwne znaczenie wszystkich uczestnikw. Nazwa przyja si w yciu polit. od prywatnej konferencji w domu Sir Williama Harcourta, 14 I 1887, zwoanej w celu likwidacji rozamu partii liberalnej, wywoanego przez irlandzk polityk Gladstone'a.

Okrne - dawn. biesiada rolnicza urzdzana jesieni po sprzcie wszystkich zbiorw (okreniu pl, std nazwa), pozostao pogaskich uczt jesiennych; por. Doynki.

Okropnoci wojny - zob. Wojna.

Okseft - wielka beczka; dawna miara cieczy; z nm. Oxhoft od ang. hogshead dos. 'wiski eb; beczka; miara pojemnoci =240 litrw'.

Oksford - zob. Oxford.

Oktawa - muz. odlegio (interwa) midzy dwoma dwikami, z ktrych wyszy notowany jest na 8. miejscu w stosunku do niszego; lit. stanca, stana, strofa zoona z omiu wersw 11-zgoskowych o ukadzie rymowym abababcc; okres omiu dni od jakiej daty; smy dzie tego okresu; koc. rz.-kat. uroczycie obchodzony 8. dzie po wicie, np. oktawa Boego Ciaa; z ac. octava 'sma' od octo 'osiem'. Z paczem mwia: jak w dbow szaf Wlaza przed wrogw okrutnych pogoni, Jakie tam miao by z niej auto-da-fe, Jak nie pamita nikt i nie dba o ni. - (O horror! trzeci rym jest na yraf! Muzy aosne zy

nade mn roni, Bo muzy wiedz, jakie do ez prawo Ma wieszcz piszcy poemat oktaw). J. Sowacki, Beniowski, 3, 673-680.

Oktawian August - Caius Iulius Caesar Octavianus Augustus, 63 pne: 14 ne., wnuk siostry Cezara, ktry Oktawiana testamentem usynowi i mianowa g. spadkobierc. Po miecci Cezara tworzy wraz z Antoniuszem i Lepidusem tzw. II triumwirat; aby pozby si prawdziwych czy rzekomych nieprzyjaci, triumwirowie ogaszaj straszliwe proskrypcje, ktrych ofiar pada 130 senatorw (m.in. Cicero) i ok. 2000 rycerzy. W 42 triumwirowie pokonuj pod Filippi zabjcw Cezara; wojn domow z Antoniuszem Oktawian zakoczy zwycistwem w bitwie pod Akcjum w 31 pne.; w 29 odbywa triumf i zamyka witynie Janusa na znak pokoju wewntrznego. Caa wadza przechodzi w rce Oktawiana, ktry, otrzymawszy od senatu tytu Augusta, ac., 'wzniosy', gr. Sebastos 'godny modw', i princepsa, tj. pierwszego z senatorw, std nazwa pryncypatu, okrelajca stworzony przez Oktawiana ustrj. Otrzyma te od r. 23 wadz naczelnego dowdcy, od 12 funkcj najwyszego kapana, pontifez maximus. Zachowujc pozory ustroju republikaskiego, Oktawian sta si pierwszym cesarzem rz., monarch absolutnym. Panowanie jego to okres pokoju wewntrznego (zob. Pokj: rzymski). Konflikty zewntrzne August usiowa agodzi metodami dyplomatycznymi. Czyni te prby pobudzenia na nowo dawnego ducha rzymskiego w kraju tak dugo wstrzsanym niepokojami wewn., nawizuje wiadomie do tradycji rzymskich cnt, surowoci obyczajw, patriotyzmu, onierskiej dyscypliny. Chce stawia tamy degeneracji spoecznej przez ustawy przeciw zbytkowi bogaczy, zdradom maeskim, stanowi kawalerskiemu, bezdzietnoci, a przede wszystkim dziaa planowym wychowaniem spoeczestwa, do czego mobilizuje najznakomitsze umysy swego czasu (a bya ich nie lada obfito), plastykw, architektw, poetw, prawnikw i historykw. Nakania ich, aby "dla pokrzepienia serc" i wzmoenia samopoczucia Rzymian zaszczepili wiadomoci spoecznej wspania przeszo narodow (a. legendy majce uchodzi za dzieje), z ktrej wyrosy korzenie potgi pastwa. Za jego panowania Rzym przeistoczy si z miasta ceglanego w marmurowe; wspaniae budowle daway imponujc opraw siedzibie rozlegego imperium. August sta si przedmiotem podziwu i czci; we wschodnich prowincjach powsta kult cesarza, skadano mu ofiary w specjalnych wityniach. Jego maestwo z Liwi Druzill byo trzecim z kolei; nastpca i adoptowany syn Augusta, Tyberiusz, pochodzi z jej pierwszego maestwa; dwaj synowie jego crki Julii, Gajus i Lucjusz, zmarli wczenie. On sam zmar 19 VIII 14 ne.; miesic jego zgonu przemianowano wwczas z Sextilis na Augustus. Zwoki zoono w mauzoleum na Polu Marsowym; jego paac (Domus Augustiana, zob. Palatyn) i grb (z wyjtkiem napisu) zachoway si. Jego bliskimi wsppracownikami byli Agryppa i Mecenas, biografem jego zosta Swetoniusz, ok. 70-140; zob. Gbka (Uy Bbki). August z Primaporta - posg (ok. 20 pne.) cesarza znaleziony pod Primaporta (pn. Rzym) w willi cesarzowej Liwii, dzi w Watykanie; tame popiersie modego, niezwykle urodziwego i sympatycznego Oktawiana.

Czy sqdzicie, e dobrze odegraem swoj rol? - ostatnie sowa Augusta. Monumentum Ancyranum - ac., 'Monument ankyraski'. Przed mierci August pozostawi, prcz testamentu, rozporzdzenie na temat swego pogrzebu, statystyczny przegld stanu pastwa oraz spis swoich czynw, Res gestae divi Augusti, ktrego kopi marmurow z inskrypcj w jz. ac. i gr. odnaleziono w XVI w. w ruinach wityni Romy i Augusta w Ankyrze (dzi Ankara w Turcji). Oddaj (mi moje) legiony, Warusie! - ac. Quinctili Vare, legiones redde!, okrzyk Augusta na wie o klsce Warusa, jak mu zadali w 9 ne. Germanowie w Lesie (zob.) Teutoburskim. Okres Augustowski - wiek Augusta, "zoty wiek" literatury rz. za panowania Augusta, dugiego okresu pokoju i dyktatury, nie sprzyjajcej swobodnej, publicznej wymianie pogldw. Historycy musieli si wystrzega nazbyt wiernego odtwarzania niedawnych wydarze. Tylko Tytus Liwiusz, ktry opiewa wielko minionych stuleci, zaprawiajc, zgodnie z yczeniem swego przyjaciela Augusta, legend moralizatorstwem i dydaktyk, mg bezpiecznie uprawia swj zawd. Za to poezja przeywaa rozkwit pod opiek cesarza i Mecenasa. Wergiliusz ju w 43 prie., jako autor Eklog, znalaz zacht i pomoc modego Oktawiana; Georgiki i Eneida w niemaym stopniu zamierzone byy jako poparcie reform Augusta, przede wszystkim w dziedzinie moralnoci. Drugi wielki poeta, satyryk i liryk, Horacy, rwnie cieszy si opiek cesarza i Mecenasa, podobnie Tybullus i Propercjusz; trzecia wielko poetycka okresu Augusta, Owidiusz, autor Metamorfoz, narazi si czym cesarzowi, ktry z maoduszn zawzitoci skaza go na wygnanie do Tomi (dzi Konstanca w Rumunii) i do mierci pozosta guchy na jego bagania o odwoanie go znad Pontu. Nazw t okrela si take "zoty wiek poezji ang.", okres Pope'a, Addisona i Swifta (oraz krlowej Anny Stuart), wczajc tu niekiedy wczesnego Drydena, we Francji za - okres Corneille'a, Moliera i Racine'a. Zastaem Rzym murowany... - zob. Rzym.

Olbracht - zob. Jan (I Olbracht).

Olbrzymy - wielkoludy, ludzie ogromnego wzrostu i niezwykle potnej budowy. Powszechna niegdy wiara w yjce dawniej rasy olbrzymw a. jednostki-kolosy wynikaa zapewne czciowo z zakorzenionego mniemania o degeneracji ludzkoci (np. Biblia, Gen., 6, 4: "A w owych czasach gdy synowie boy obcowali z crkami ludzkimi, byli na ziemi olbrzymowie, ktrych im one rodziy; to mocarze z dawien dawna sawni"), a czciowo z pogldu, e istniejce od gbokiej staroytnoci piramidy, mury cyklopowe, potne sarkofagi, gigantyczne ruiny nie mogy by zbudowane przez zwykych ludzi. Rwnie odkrywane niekiedy koci olbrzmich zwierzt kopalnych

uwaano za czci szkieletw ludzi-gigantw. Olbrzymw znajdujemy w wierzeniach staroindyjskich, w Biblii, w mit. gr.-rz., w mitach germaskich, sowiaskich, fiskich i tatarskich. Wyraz olbrzym, starop. obrzym, pochodzi od sowiaskiej nazwy Awarw (zob:) Obrzy: Zob. Anteusz; Atlas; Balan(t); Briareus; Brobdingnag; Cyklopi; Efialtes; Ferragus; Fierabras; Gargamela; Gargantua; Giganci (i Gigantomachia); Gog i Magog; Gogmagog i Koryneusz; Goliat; Hekatonchejrowie; Kakus; Kolbrand (zob. Guy of Warwick); (w.) Krzysztof; Og; Orion; Otos i Efialtes; Pantagruel; Polifem; Syn(owie Enaka); Thrym (zob. Mjllnir); Tyfon; Tytani i tytanki; Tytios; Waligra i Wyrwidb. Bitwa olbrzymw - zob. Marignano.

Old vic (wym. ould wik) - ang., (old 'stary') pop. nazwa Royal Victoria Hall przy Waterloo Bridge Road w Londynie. Teatr otwarty tam w 1818 jako tzw. "Royal Coburg", nazwany w 1853 na pamitk wizyty ksinej Wiktorii "Victoria", majcy w repertuarze g. Szekspira i dawne klasyczne dramaty ang., wkrtce spad do roli music-hallu z promenad. Od 1880 znw jako teatr z ambitniejszym repertuarem, od 1912 pod kierownictwem Liliany Baylis zasyn znakomitymi przedstawieniami sztuk Szekspira jako stay zesp Old Vic Company. W 1914-23 wystawi wszystkie sztuki Szekspira. Gmach zburzony przez bomby nm. w czasie 2. wojny wiat., odbudowany w 1950; od 1963 goci czasowo Teatr Narodowy (pod kierownictwem Laurence Oliviera) do chwili jego wprowadzenia si do nowej siedziby na pd. brzegu Tamizy.

Olenica - miasto na Rwninie Olenickiej w woj. wrocawskim, dawne osiedle przy synnym szlaku bursztynowym, w 1247 kasztelania piastowska, w 1255 otrzymaa prawa miejskie (nm. Oels), w 1312-1492 stolica piastowskiego ksistwa olenickiego, do 1647 w rkach potomkw krla czeskiego Jerzego z Podiebradu, do 1792 wasno ksit wirtemberskich, w 1742 zajta przez Prusy, od 1945 w Polsce. Zamek gotycki - zbud. w 1. po. XIV w. przez Konrada I, przebud. w stylu renesansowym ok. 1542-63 i 1585-1608, z arkadowym dziedzicem, czworoboczny, z okrg baszt naron, pozostaoci piastowskiego zamku Henryka II, ok. 1240; renesansowy portal z czasw Zygmunta Starego. Zamek wewntrz przeksztacony w XVII-XVIII w.

Oldrzy - osadnicy przybywajcy z Fryzji, Nadrenii i Niderlandiv pn., lokowani od po. XVI w. w Prusach Ksicych i Krlewskich, zw. na uawach i nad doln Wis, odnoga wielkiego ruchu osadniczego skierowanego take na wybrzea duskie i pn.-niemieckie, rzdzcy si wasnymi prawami, wyznajcy wiar mennonnick (odam anabaptystw), przewyszajcy zamonoci chopstwo miejscowe, przez dugi czas zachowali wasne obyczaje

i tradycje. W XVII-XVIII w. oglna nazwa osadnikw-dzierawcw w pn: zach: Polsce, rwnie Polakw.

Olifant - krtki rg myliwski z koci sloniowej; rg zdobiony paskorzebami, jakiego uywali rycerze rdw. jako bojowego i dworskiego instrumentu sygnaowego (by to przywilej stanu rycerskiego); rg Rolanda znany z Pieni o Rolandzie; z fr. od st.-fr., 'so; ko soniowa; rg z koci soniowej', z ac. elephantus 'so'.

Olimp - masyw grski w pn. Grecji, oddzielajcy Tesali od Macedonii. Najwyszy (29177m) szczyt by, wg wierze staro. Grekw, siedzib bogw, nazwanych dlatego bogami olimpijskimi; przen. panteon bogw, rwnie innych religii, np. Olimp bogw skandynawskich, bogw hinduizmu; grupa znakomitych poetw, pisarzy, muzykw. Olimpijski - boski, natchniony, majestatyczny, zw. spokj. Wielki olimpijczyk - przydomek Goethego w ostatnim okresie jego ycia, ktry spdza w wyniosym odosobnieniu w Weimarze, w swoim domu, trudno dostpnym dla przybyszw. Zeus Olimpjiski - zob. Zeus (na tronie).

Olimpia - gr. Olympia, w staroytnoci okrg kultowy Zeusa w Elidzie na Peloponezie, u stp wzgrza Kronosa, nad rzekami Alfejosem i Kladeosem, wity gaj zamieszkay tylko przez kapanw, gdzie wznosiy si liczne witynie, z ktrych najsawniejsza - Zeusa Olimpijskiego z jego olbrzymim posgiem chryzelefantynowym duta Fidiasza. Poza obszarem gaju mieciy si obiekty sportowo-uytkowe, jak stadion, hipodrom, gimnazjon, palestra itd.; zob. Igrzyska (olimpijskie). Olimpiada - w staro. czteroletni okres midzy igrzyskami olimpijskimi; w III w. Grecy przyjli olimpiady jako podstaw obliczania dat, przy czym za pocztek datacji wzito rok, w ktrym po raz pierwszy odnotowano nazwisko zwycizcy w igrzyskach olimpijskich; wg naszych przelicze by to rok 776 pne. Pot. nazwa igrzysk olimpijskich urzdzanych w danym roku i kraju (do 394 r. ne. - w Olimpii). Ody olimpijskie - Z rozlegej twrczoci Pindara (518-438 pne.) zachoway si tylko 4 ksigi Epinikiw (14 d olimpijskich, 12 pytyjskich, 11 nemejskich i 7 istmijskich; zob. Igrzyska). Dziea poety tebariskiego s dla nas najwaniejsz z pozostaoci liryki gr., ktra niemal doszcztnie zagina: Epinikie to ody na cze zwycizcw w zawodach sportowych, g. w zapasach, boksie, biegach, wycigach konnych i wycigach wozw konnych. Ody

byy zamawiane u poetw przez rd, miasto czy dwr, ktrych zawodnik odnis zwycistwo. Olimpia - imi eskie, gr. Olympia 'olimpijska; niebiaska'. Olympia - synny obraz (1865) Edouarda Maneta, Pary, Luwr; lecy akt kobiecy, nawizujcy do Wenus (ok. 1509; ukocz. przez Tycjana, Gal. Drezdeska) Giorgiona i Spoczywajcej Wenus (ok. 1538, Florencja, Uffizi) Tycjana.

Olindo i Sofronia - para modych kochankw w synnym epizodzie z Jeruzalem wyzwolonej (zob. Jerozolima: Gofred) Tassa. Sofronia zostaa skazana na mier na palu przez krla Saracenw, gdy jako chrzecijanka miaa rzekomo bra udzia w spisku dotyczcym witego obrazu. Olindo chce umrze zamiast niej, ale skazuj go na mier wraz z ukochan; w ostatniej chwili ratuje ich Klorynda, rodzaj wschodniej Joanny d'Arc, litujc si nad kochankami, i uzyskuje ich uwolnienie od krla w zamian za swoje usugi w walce z krzyowcami.

Oliver Twist - bohater tytuowy powieci (1838, t. pol. 1846) Charlesa Dickensa. Sierota, znajda, uciekinier z domu ubogich, gdzie wychowywano go na ebraka w myl nowego Prawa o Ubogich z 1834, likwidujcego zasiki dla biednych rodzin i zmuszajcego mw, ony i dzieci do pracy i mieszkania w oddzielnych domach ubogich. Dostaje si w Londynie do szkoy zodziejskiej, w rce okropnych i wyrafinowanych zoczycw. Gdy pochodzenie chopca wyjania si wreszcie, zo zostaje ukarane, Oliver, wrcony na ono dobrotliwej, mieszczaskiej rodziny, staje si ilustracj tezy autora, e bieda rodzi zbrodni i e czowiek jest z gruntu dobry, a jego natura nie ulega zepsuciu przez najokrutniejsze nawet dowiadczenia.

Oliwa - dzielnica Wielkiego Gdaska na pn. zach. od Wrzeszcza; ok. 1175 ksi wschodniopomorski Subisaw osadzi tu cystersw; klasztor kilkakromie niszczony w XIII i XV w. przez Krzyakw, a take w 1577 przez Gdaszczan zbuntowanych przeciw Batoremu; w 1831 kasata klasztoru; od 1926 dzielnica Gdaska; zob. te Oliwka. Bitwa pod Oliw - 26 XI 1627, w czasie wojny polsko-szwedzkiej 1617-29, flota polska pod dowdztwem Arenda Dickmanna Fryzyjczyka, eglarza i kupca mianowanego admiraem, zniszczya eskadr szwedzk dowodzon przez admiraa Nilsa Stemskjlda, przerywajc szw. blokad Gdaska. W bitwie zginli dowdcy obu stron. Pokj oliwski - zawarty 3 V 1660 midzy Szwecj a Polsk, przy porednictwie Francji, zakoczy wojn pol.-szw. 1655-60.

Zesp dawnego opactwa cystersw - koci gotycki (od. 1926 katedra) z XIII w., przebud. po 1350 i w 1579-82, z fasad z XVII-XVIII w., wyposaenie wntrza renesansowe, barokowe, rokokowe; klasztor z XIII w. rozbud. w kocu XIV w. i XVI-XVII w., z gotyckimi krugankami, refektarzem i sal pokoju, gdzie zawarto pokj oliwski; dawny park opacki poczony z zespoem pocysterskim, jeden z najpikniejszych w Polsce, za. jako ogrd fr. od 1755 wg planw K. Dbiskiego, powikszony ok. 1782 przez doczenie parku romantycznego (pawilony, witynie, groty szeptw, stawy, kaskada, oraneria) projektu J. G. Saltzmanna; przeksztacony w XIX w. Organy katedry oliwskiej - synne, zbud. w 1763-88 przez zakonnika cystersa Jana Wulfa z Ornety; renowacje w 1863-5, 1935, 1955; rokokowy prospekt, ok. 6000 piszczaek, 4 manuay, ponad sto rejestrw; latem od 1958 koncerty organowe.

Oliwier - Oliver, Olivier, Oliviero, Ulivieri, w karoliskim cyklu legendjeden z paladynw Karola Wielkiego, najbliszy przyjaciel Rolanda, obdarzony umiarkowaniem i zdrowym rozsdkiem, ktrych brak byo Rolandowi. Jego rodzina walczy z Karolem Wielkim, wic Oliwier musi stan do pojedynku z Rolandem; ta duga i nie rozstrzygnita walka, w ktrej obaj ukazali swe zalety rycerskie, bya pocztkiem ich przyjani. Roland zarcza si z siostr Oliwiera, Aude. W czasie bitwy w dolinie Roncevaux (Roncesvalles) Oliwier nalega na Rolanda; aby wezwa pomocy zadwszy w swj rg, ale Roland decyduje si na to zbyt pno. Jako Oliviero jest wan postaci w Morgante Pulciego, w Orlando innamorato Boiarda i w Orlandzie szalonym Ariosta.

Oliwka - oliwka europejska, uprawna, drzewo oliwne, d gowieczne, uprawiane od przeszo 5000 lat dla o ocu, oliwy i drewna; w antycznej Grecji powicone bogini Atenie, ktra miaa z niego uczyni podarek Ateczykom, zapewniwszy sobie w ten sposb kult w Attyce i pokonujc w rywalizacji o Ateny Posejdona, bo jego dar - sone rdo - spodoba si mniej. Oliwka bya symbolem pokoju i podnoci: ateskie panny mode nosiy girlandy oliwne. Wieniec z lici dzikiej oliwki by nagrod zwycizcy na olimpiadzie. Dolewa oliwy do ognia - podega, podburza, judzi, podbechtywa, rozjtrza spr, ktni, zwad, dyskusj. (Dzieo) cuchnie lamp (oliwn) - ac. lucernam olet, tj. nocn prac; ma cechy mozolnego, mudnego wysiku, brak mu polotu i natchnienia. Gazka, rdka oliwna - symbol pokoju, zotego wieku, a w rdw. zgody, kojarzcy si take z gobiem pokoju; w Biblii, Gen., 8, 11, powrt na ark gobicy z gazk oliwn w dziobku objawia Noemu, e wody Potopu

opadaj, e nastat pokj midzy Bogiem a ludmi. Atrybut archanioa Gabriela, Matki Boskiej i w. Agnieszki (rzymskiej). La oliw na wzburzone fale - przen. uspokaja agodnymi sowami, przy pomocy taktu i dyplomacji; aluzja do znanego od staroytnoci zjawiska uspokajania si wzbunonych fal pod warstw wylanej na nie oliwy. Nosi oliw w uchu - ac. ferre oleum in auricula, epigram (5, 77) Marcjalisa; tak nachyla ucha w rozmowie z monymi, jak gdyby w drugim nosio si oliw. Oliwa na wierzch wypywa - przys., prawda zawsze wychodzi w kocu na jaw. Zuyem nadaremnie oliw i trud - ac. oleum et operam perdidi, zmarnowaem nocne godziny spdzone na pracy przy lampce oliwnej; na prno si wysmarowaam olejkami, amant nie przyby; szkoda byo czasu i atasu.

Ols - zob. Las.

Olsn - dawn. olepn, zaniewidzie; dawn. zabysn, zalni.

Olstro - (zazw. w l. mn.) od XVI w. skrzany futera na pistolet, przytroczony do sioda przy przednim ku; kawalerzysta mia zwykle par olster z gwar. nm. holster.

Olszynka grochowska - zob. Grochw.

Otarz - z czes. oltki od ac. altare 'miejsce skadania ofiar bogom'; zob. Ara Pacis Augustae; Tabernakulum. (Bj) za ofarze i ogniska domowe - ac. pro aris et focis, z O naturze bogw, 3, 40, 94, Cicerona. I z kim, poprowadzi kogo, do otarza - wzi lub (kocielny). Kadzielnie - mniejsze otarze umieszczane przez ydw w okresie przed diaspor wewntrz wity, czsto bogato zdobione drogimi kamieniami. Otarz - ac. Ara, konstelacja nieba pld., niewidoczna w Polsce.

Otarze caopalenia - umieszczane na dziedzicach przed wityniami przez ydw przed diaspor. Otarz gandawski - (Baranka Mistycznego) poliptyk o ruchomych skrzydach, skadajcy si z 24 kwater, przedstawiajcy ok. 250 postaci, namalowany olejno na drzewie przez Jana i Huberta van Eyck (1432); w katedrze w. Bawona w Gandawie, z 1228, przebud. w po. XVI w. Prawdop. pierwszy tak wielki obraz olejny, jeden z najsynniejszych, przedstawiajcy odkupienie ludzkoci przez ofiar Chrystusa, wielokro przenoszony, dzielony, na nowo oprawiany, czyszczony i odnawiany, sprzedawany po kawaku, zwrcony Belgii w oddzielnych czciach na mocy traktatu wersalskiego, poamany przez zodziei (kwater ukradzion w 1934 zastpiono kopi), wysany w 1940 na przechowanie do Pau we Francji, wzity stamtd przz Niemcw i ukryty w austriackiej kopalni soli, wreszcie zwrcony niemal w kompleeie katedrze. Gruntowna konserwacja w 1951 w Brukseli. Otarz mariacki - zob. Krakw (Koci Mariacki). Otarz pergamoski - zob. Pergamon. Ottarz Portinarich - tryptyk malowany olejno na drewnie przez Hugona van der Goes ok. 1476 dla Tommaso Portinariego, agenta Medyceuszw w Brugii, z przeznaczeniem dla kocioa Santa Maria Nuova we Florencji, dzi w Uffizi. Przewodnim motywem jest gloryfikacja narodzin Jezusa. Otarz szalkowy, szafiasty - charakterystyczny dla sztuki gotyckiej rodk. i pn. Europy otarz w ksztacie zamykanego jak szafa tryptyku a. poliptyku rzebionego a. malowanego. Otarz mierci Marii - Joosa van Cleve a. van der Beke, namalowany w 1515; w okresie romantyzmu obraz przypisywano anonimowemu malarzowi naiwnemu ze szkoy nadreskiej; Monachium, Stara Pinakoteka. Otarz z Isenheim skadany poliptyk z ok. 1512-15, Mathisa Nitharta, znanego g. jako Matthias Grunewald, najwiksze dzieo malarza, ze synn scen Ukrzyowania i scenami Zwiastowania, Zmartwychwstania i Koncertu anielskiego; Colmar, Muzeum.

Om - mistyczne i wite sowo w indyjskiej lit. religijnej, uwaane za podsumowanie Wszechprawdy, a. mistyczny odpowiednik imienia Bstwa. Om mani padme hum - sanskr., 'Om, klejnot, jest w kwiecie lotosu, amen', mantra, magiczno-religijna formua mistyczna lamaistycznego buddyzmu, uywana jako nieustanna modlitwa, zaklcie itd.; s to pierwsze sowa, jakich uczy si dziecko, i ostatnie, jakie wymawia umierajcy; lotos ma tu symbolizowa Wszechbyt, a klejnot - osobowo mwicego; zob. te Myn (modlitewny).

Omajjadzi - Umayya; dynastia kalifw arabskich panujca w 661-750, rodem z plemienia Kurajszytw, do ktrego nalea te rd Haszymitw, rd Mahometa. W wyprawach wojennych zdobyli olbrzymie tereny - od Kaukazu, Tienszanu i Indusu na wsch. do Pirenejw i Atlantyku na zach. W dugotrwaych zmaganiach z cesarstwem bizantyjskim dwa razy, w 673-77 i 717-18, blokowali Konstantynopol. Stolica ich bya przewanie w Damaszku, wspaniale przez nich rozbudowanym. W 750 Marwan II, cho wietny dowdca, zosta pokonany i zabity przez Abbasydw, ktrzy urzdzili wtedy ogln rze rodu Omajjadw i zaoyli now dynasti. Meczet Omajjadw - w Damaszku, najstarszy zabytek miasta, prebudowany w 735 przez kalifa Walida I z dawnej bazyliki Jana Chrzciciela; g. korpus o 3 nawach, resztki mozaik z VIII w., 3 minarety, wielki dziedziniec arkadowy.

Omar I - arab. 'Umar ibn al-Khattab, ok. 581-644, od 634 drugi po Abu Bekrze kalif muzum., uwaany pnez Arabw za idea wadcy muzum.; najpierw przeciwnik, potem gorcy stronnik Mahometa. Za jego panowania kalifat sta si potnym i rozlegym imperium. Jego dowdcy zdobyli Syri, Egipt, Irak i wiksz cz pastwa perskiego; w 638 Omar zdoby Jerozolim. Wprowadzi er hidry (zob.), zbudowa administracj pastwa, stworzy urzd kadiego i zasad staych podatkw; utworzy dywan (zob.). Odbudowa kanay Mezopotamii i drog wodn od Nilu do M. Czerwonego. Powoa komisj do wybrania swego nastpcy. Wybr pad na Otmana. Zamordowany przez niewolnika obcokrajowca. Meczet Omara - zob. Kubbet es-Sachra.

Omar an-Numan - posta z, Opowieei o krlu Omarze an-Numanie i jego dwch synach - Szarkanie i Dau al-Makanie z Bani z I001 nocy, "krl wszystkich krajw", ktry mia 4 ony i 360 naonic zamieszkaych w 12 paacach, jedn na kad noc w roku.

Omar Chajjam - 1040 a. 1050-1123, perski poeta, matematyk, astronom i filozof mistrz rubajjatu (zob.).

Omen - znak, zapowied, wrba, przepowiednia, prognostyk; jakie wydarzenie w sferze dziaania czowieka a. w przyrodzie, poczytane za dobr a. z wrb. Wiara w takie prognostyki bya szeroko rozpowszechniona, a i

dzi, w najbardziej nawet cywilizowanych krajach, jest ywsza, niby si mogo wydawa: wielu wyksztaconych ludzi zawaha si pned przejciem pod drabin a. cofnie si, gdy drog przebieg czarny kot. Dawniej starano si odczyni dziaanie zej wrby przez krtk modlitw, magiczne zaklcia, trzykrotne splunicie itp. Popularne s przykady przytomnoci umysu mw stanu, ktrzy najoczywiiej zowrbne przypadki umieli przedstawi jako dobry omen: Leotychides, krl Sparty, ok. 545-469 pne., usyszawszy od swoich augurw, e projektowana wyprawa wojenna si nie uda, poniewa mija zapltaa si w rkoje klucza miasta, odpowiedzia: "Nieprawda, to klucz miasta schwyta mij!" Gdy Juliusz Cezar wyldowa w Hadrumetum (dzi Susa we wsch. Tunezji), wywrci si na twarz. Wypadek ten byby przyjty przez onierzy jako bardzo zy omen. Cezar jednak, nie podnoszc si z ziemi, zawoa: "Afryko! Bior ci w posiadanie!" ac. Teneo de te, Africa!, budzc entuzjazm legionw. Podobnie uczyni Wilhelm Zdobywca, gdy w czasie ldowania w Anglii przewrci si na twarz skaczc z odzi na brzeg; a wielki krzyk si unis, e to zy omen. Ksi zawoa wtedy: "Objem ten kraj oburcz w posiadanie." Zob. te Znak(i i cuda). Nomen (atque) omen - ac., 'imi (i prcz tego jeszcze) wrba', tj. w imieniu osoby objawia si jej charakter z Persa, 4, 4, 73, Plauta.

Omfale - gr. Omphale, mit. gr. krlowa Lidii (w Azji Mniejszej), ktrej na rozkaz Zeusa Herakles zosta sprzedany w niewol za kar za zabicie Ifitosa, krla Ojchalii, i kradzie trjnoga delfickiego. Podczas swej rocznej suby u niej bohater tak zniewiecia, e odda jej lwi skr i maczug, a sam w kobiecych sukniach przd kdziel. Dramaty satyrowe i komedie oparte na tej legendzie nie zachoway si; bya ona ulubionym motywem malarstwa antycznego (Pompeja). Herkules i Omfale - obraz (1537) Cranacha, Brunszwik, Herzog-Anton-Ulrich Mus. Obraz (przed 1590) B. Sprangera; Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (1602) Rubensa, Pary, Luwr. Obraz (1724) F. Lemoyne'a, Pary, Luwr. Herkules wyrzuca Fauna z oa Omfali - obraz Tintoretta, Budapeszt, Muzeum. Jowisz i Omfale - obraz (1607) Abrahama Bloemaerta, Kopenhaga, Muzeum. Koowrotek Omfali, fr. L Rouet d'Omphale, poemat symf. (1869) C. Saint-Saensa.

Omfalos - gr. omphalos, 'ppek; rodek', w staro. nazwa pokrgego kamienia w wityni Apollina w Delfach, uwaanego przez Grekw za rodek Ziemi, ppek wiata.

Omieszka - dawn. nie stawi si, spni si, opuci co, zawie (jeszcze w XX w. ywe w jz. prawn.); dzi tylko w zwrocie: nie omieszka 'nie zaniedba sposobnoci uczynienia czego'; od staropolskiego mieszka 'zwleka'.

Omnibus - w XVII-XIX w. - duy, kryty, wielomiejscowy pojazd konny do komunikacji publ., lokalnej (czsto.po szynach) . midzymiastowej, poprzednik kolei i tramwaju; przest. art. czowiek znajcy si na wielu rzeczach, sprawach, specjalista od wszystkiego, zw. lekarz; ac., 'dla wszystkich' celownik l. mn. od omnis 'wszelki; kady; wszystek'.

O mj rozmarynie - pop. piosenka wojskowa z czasw 1. wojny wiat.; sowa Wacawa Denhoff-Czarnockiego i innych, na melodi ludow. O mj rozmarynie, rozwijaj si, Pjd do dziewczyny, pjd do jedynej, Zapytem si. 1-3.

Omwienie - peryfraza, uycie opisu, charakterystyki, metafory zamiast wyrazu oznaczajcego dan czynno, cech a. przedmiot.

O naladowaniu Chrystusa - ac. De imitatione Christi, b. popularne, znane od 1418 ksiki nabone, bdce wyrazem mistyki ascetyczno-kontemplacyjnej, przypisywane kanclerzowi Uniwersytetu Paryskiego, Jeanowi Gersonowi. Dzi przewaa pogld, e autorem by Tomasz a Kempis, wac. Thomas Hemerken von Kempen, ok. 1380-1471, augustianin w Agnietenberg koo Zwolle. Rzecz jest odbiciem gwnych tendencji lit: rdw., od w. Bernarda i w. Franciszka z Asyu do Jana Ruysbroecka; wychodzc ze stanowiska czysto antyintelektualnego, gosi podstawowe znaczenie pokory, modlitwy, stanu aski, nie dba o wiedz, sentencje filozofw i wiat natury. Liczne przekady polskie.

O naturze wszechrzeczy - ac. De rerum natura, poemat liczcy ponad 7400 heksametrw ac. (t. pol. 1957) Lukrecjusza (Titus Lucretius Carus, ok. 95-ok. 55 pne.), poety i filozofa rz., nie dokoczony z powodu mierci autora, ale zachowany w caoci dziki Ciceronowi, jest najpeniejszym pomnikiem staroytnego epikureizmu. Jedyny obszerny poemat pisany daktylicznym heksametrem,jaki doszed do nas z okresu republiki rz., i najambitniejszy, moe z wyjtkiem Eneidy; poemat napisany po acinie. Daje

zarys wiedzy o wszechwiecie oparty na filozofii Demokryta i Epikura. Zamiarem jego jest dowie, e natura wiata, w ktrym yje czowiek, dziaa wg swych wasnych praw i nie maj na ni wpywu adne siy nadprzyrodzone. Autor spodziewa si wyzwoli swym dzieem siebie i ca ludzko od jarzma przesdw relig. i strachu przed mierci.

Ondraszek - Ondrasz Szebesta, synny zbjnik lski, 1680-1715, syn "siedloka", bogatego i wolnego od pracy na paskim wjta w Janowicach koo Frydka, przywdca bandy, wg tradycji lud. wydany w rce wadz a. zabity przez swego towarzysza i rywala, Jurasza. Legenda Ondraszkowa jest lskim odpowiednikiem sowackiej legendy o Janosiku (zob.): obaj uczyli si u pijarw, obaj pochodz z zamonego domu, rozporzdzaj mocami magicznymi (Ondraszek na ysej Grze zdoby obuszek, ktremu nikt si nie mg oprze), obaj zagrabione skarby dziel midzy biedot wiejsk i gin zdradzeni przez najbliiszych. Ondraszek sta si bohaterem licznych opowieci lud. lska Cieszyskiego. Spoeczny sens zbjectwa lud: polega zapewne nie na rzeczywistych czynach prawdziwych zbjnikw, ktrzy byli opryszkami i bandytami, ale na tradycji gralskiej o "siumnych chopcach, co wiat rwnali, bogatym brali, a biednym dawali" i na idealizacji literackiej. Ondraszek - powie hist. (1953) Gustawa Morcinka.

Ondyny - undyny, boginki rzek i jezior, prawdop. wytwr wyobrani literackiej, przypisywany mitologiom pn., take litewskiej; ondyny miay wypywa z gbin wodnych, aby (por. Rusaki; Syreny; witezianka) piewem przywabia, a potem topi modych chopcw; z fr. ondine 'nimfa wodna' od onde 'fala' z ac. unda 'fala'. Undine - opowiadanie (1811) pisarza nm. Friedricha de La Motte Fouque o dziwnej dziewczynie urodzonej w paacu krysztaowym na dnie morza, zagnanej przez sztorm na prg rybackiej chaty; najwybitniejszy utwr pisarza. Opera romantyczna (1813-14, Berlin 1816) E. T. A. Hofimanna do tekstu Fouque, g. dzieo muzyczne autora. Opera romantyczna (1816) Louisa Spohra. Opera romantyczna (1845) Gustava Alberta Lortzinga. Balet fantastyczny (Londyn 1958), choreografia i libretto (wg Fouque) Fredericka Ashtona, muzyka: Hans Werner Henze; z zapoyczeniami z pierwszego baletu na ten temat. Ondine ou la Naiade - (Londyn 1843), muzyka: C. Pugni, choreogr.: J. Perrot i F. Cerrito. Ondine - sztuka (Pary 1939, wyst. pol. 1961) Jeana Giraudoux; temat zaczerpnity od de La Motte Fouque. Tytu 1. fragmentu utworu fort. Gaspard de la Nuit (1908) Maurice Ravela. (Ondines) 8. preludium 2. serii (1913) Preludiw Debussy'ego.

Oniegin - zob. Eugeniusz Oniegin.

Onomatopeja - dwikonaladownictwo, lit. tworzenie a. dobieranie wyrazw naladujcych swym brzmieniem brzmienie nazywanego a. opisywanego zjawiska lub dwikw kojarzcych si z nim; z gr. onomatopoiia 'tworzenie nazw'. Wszystkim si zdawao, e Wojski wci gra jeszcze, a to echo grao. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 678-79.

Onuca - chusta a. szmata pcienna, ktr dawniej obwijano stopy przed woeniem obuwia, czsto wycieanego take wiechciami somianymi. W 2. po. XVIII w. zaczto w Polsce uywa skarpetek i poczoch, a zamiast somy - wkadek pilniowych (kuczbajowych). Pas tkaniny do owijania stopy, a czasem i goleni, zastpujcy skarpetk a. poczoch. O obrotach sfer niebieskich - ac. De revolutionibus orbium coelestium, g. dzieo Mikoaja Kopernika (1515-33, wyd. 1543) zawierajce wykad astronomii heliocentrycznej, wg ktrej Ziemia obraca si dokoa osi oraz, wraz z innymi planetami, dokoa Soca. Teoria ta przeczya ustalonym od stuleci pogldom na budow wiata, wg ktrych nieruchoma Ziemia jest ciaem centralnym wszechwiata, i dlatego z trudem znajdowaa zwolennikw wrd uczonych, przynajmniej w XVI w. Jako sprzeczna z Bibli wywoaa od razu zacity opr ze strony przywdcw reformacji, a po soborze trydenckim i odkryciach Galileusza rwnie koc. rz.-kat. zacz j tpi; dzieo Kopernika byo na indeksie dzie zakazanych przez koci od 1616 do 1828. Zabrao ono nauk z rk kocioa i oddao w rce uczonych; strcio Ziemi z uprzywilejowanego stanowiska w ukadzie sonecznym, a czowieka z pozycji pana wiata i celu stworzenia. Por. Alfons (X Mdry); Almagest; Arystarch z Samos; Galileusz; Kopernik.

Opaczny - dawn. przeciwny, nieprzychylny; bldny, niestosowny, dziwaczny, faszywy, niewaciwy, rozumiany a. wykonywany odwrotnie, inaczej ni naley, na opak.

Opaka - owalny koszyk bez paka, upleciony z wikliny, sucy dawn. na wsi do materiaw sypkich, jak ziarno, sieczka, a. zamiast koyski; kobiaka z sitowia a. z tyka, z pakiem. Koszaki-opaki - zob. Koszaka.

Spokojny jak opaka za wozem - tj. jak opaka przywizana z tyu za wozem drewnianym, bezresorowym, w czasie podry polnymi drogami; trzscy si, szarpicy, rzucajcy si, trzepoczcy.

Op.-art - pop. kierunek w grafice i malarstwie, g. amer., w poowie lat 60. XX w., stosujcy abstrakcyjne kombinacje linii (siatek), dajce geometryczne zudzenia optyczne, efekty wietlne, dynamiczne i fakturalne, zmierzajce do wywoania wraenia ruchu rozwibrowaniem pola widzenia; ang. skrt od optical art 'sztuka optyczna'.

Oparzelisko - moczar, bagno, miejsce grzskie, nie zamarzajce zim.

Opat - przeoony klasztoru w zakonach benedyktynw, cystersw, trapistw itd., posiadajcego co najmniej 12 mnichw i tytu opactwa; z pn.-ac. abbas dpn. abbatis; zob. Ksieni.

Opatw - miasto nad Opatwk, dopywem Wisy, na Wyynie Sandomierskiej, w woj. tarnobrzeskim, lokowane w 1282, powtrnie na pocz. XIV w. Miejsce krwawej bitwy w czasie powstania styczniowego, 21 II 1864, przegranej przez powstacw pod wodz L. Topr-Zwierzdowskiego. Kolegiata w. Marcina - romaska, zbud. w 2. po. XIII (przebudowy: XV-XVI w., 1710-40), trzynawowa bazylika z transeptem i dwuwieow fasad od zach. i dwiema apsydami od wschodu; w X w. dobudowana wiea pn.; wystrj wntrza barokowy z polichromi z XVIII w.; renesansowe nagrobki Szydowieckich. Lament opatowski - synna pyta brzowa pokryta reliefem figuralnym (prud 1532) na renesansowym nagrobku Krzysztofa Szydowieckiego w kolegiacie w. Marcina w Opatowie.

Opera - utwr dramatyczno-muzyczny, w ktrym cae libretto jest piewane; a podstawowymi czynnikami s partie wokalne, solowe i chralne, partie instrumentalne (wykonywane g. przez orkiestr) i wstawki baletowe; wstp instrumentalny nazywa si zazw. uwertur; gmach, w ktrym si odbywa przedstawienie operowe; z w. od ac. opus dpn. operis 'dzieo; praca; czyn'. Opera seria - w., opera powana, fr. opera serieux a. grand opera.

Opera buffa - w., opera komiczna, fr. opera bouffe, zktrej w 2. po. XIX w. wyonia si operetka. Opera semiseria - w., powana z epizodami komicznymi. Opera-comique - fr., sztuka, w ktrej partie mwione przeplatane s epizodami piewanymi, piewogra; nm. Singspiel. Opera ebracza (wac. ebraka) - ang. The Beggar's Opera, opera komiczna, "opera z ulicznych piewek" (ang. ballad opera), "opera hultajska" (Londyn 1728, wyd. pol. 1959) Johna Gaya, seria 69 popularnych piewek tanecznych, ballad dziadowskich, pop. piosenek, do tekstw Johna Gaya, z uwertur dr. J. Ch. Pepuscha. Bya satyr na oper wosk, na jej sztuczn grnolotno i napuszono, na kult primadonn i kastratw. Staa si wzorem nowego gatunku dramatycznego, zacztkiem opery ludowej, piewanej w jzyku narodowym. Muzyk opery na nowo opracowa w sposb nowoczesny Benjamin Britten (Cambridge 1948, wyd. pol. d 1957), zachowujc prawie wszystkie melodie z 1728. Opera za trzy grosze - nm. Die Dreigroschenoper, sztuka (Berlin 1928) z muz. Kurta Weilla, tekst wg Opery ebraczej Johna Gaya opracowa Bertolt Brecht; nowy tytu wymylony przez Brechta na tydzie przed premier. Film (1931) re. G. W. Pabsta z Lotte Leny.

Opinogra - wie na wschd od Ciechanowa, w woj. ciechanowskim, niegdy wasno ksit mazowieckich, od XVII w. rodziny Krasiskich, w XIX-XX w. ich siedziba. W podziemiach neoklasycystycznego kocioa (1885) groby Krasiskich, m.in. poety Zygmunta Krasiskiego. W nawie nagrobek matki pisarza z 1841. Muzeum Romantyzmu - za. w 1961 w neogotyckim paacu, zbudowanym w pol. XIX w. dla Wincentego Krasiskiego, wrd rozlegego parku.

Opisanie wiata - zob. Polo Marco.

Opatek - rodzaj przanego ciasta ze skrobi pszennej i wody, pieczonego w bardzo cienkich arkuszach, uywanego jako osonka lepkich wyrobw cukierniczych, a., zw. dawn., osonka porcji gorzkiego leku w proszku; dawn. stosowany take, w braku laku, do piecztowania korespondencji; opatek jako hostia (ac. ofiara) i komunikanty w liturgii chrzec.; w polskiej tradycji przy wieczerzy wigilijnej (zwyczaj dzielenia si opatkiem przy skadaniu ycze witecznych); z ac. oblarum 'dar ofiarny'.

Opole - u Sowian zach. w rdw. zwizek terytorialno-ssiedzki; pocztkowo ziemie uytkowane wsplnie przez wolnych osadnikw; w XII-XIII w. jednostka administracyjna obejmujca kilkanacie wsi. Stopniowe uwalnianie si dbr feudalnych od ingerencji wadzy ksicej, sprzyjajce kolonizacji i oczynszowaniu gospodarstw chopskich, przyczynio si do upadku opola w cigu XIII-XIV w. Na Mazowszu i w Wielkopolsce a do pocz. XV w. Od opola pochodz liczne nazwy geogr. i etniczne.

Opona - w XVI-XVIII w. nazwa rnych tkanin dekoracyjnych do zdobienia cian, jak kobierce, gobeliny, arrasy, kilimy, a. uywanych jako kotary i zasony; dawn. zasona okrywajca, opinajca; przest. okrycie, pokrowiec, powoka; zewntrzna cz ogumienia pojazdu, stykajca si z nawierzchni drogi.

Opocza - przest. paszcz od deszczu, zazw. obszemy, bez rkaww i bez pelerynki, z kapturem. W Europie od po. XIV w., w Polsce uywana od XVI w. jako paszcz do podry.

O poprawie Rzeczypospolitej - ac. De Republica emendanda, gwne dzieo (wyd.. czciowo w 1551, w caoci 1554 i 59 w Bazylei; t. pol. C. Bazylika, 1577) Andrzeja Frycza Modrzewskiego, wjta wolborskiego, humanisty, prawnika, dworzanina i klienta magnackiego rodu askich, sekretarza krlewskiego. Traktat skada si z 5 ksig: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O kociele i O szkole. Opowiada si za ograniczeniem roszcze indywidualistycznych na rzecz dobrze rozumianego interesu ogu, za rwnoci wobec prawa sdowego, za kontrol pastwow handlu, budownictwa, szkoy i wychowania, za wzmocnieniem wadzy krla i poskromieniem samowoli feudaw, za ograniczeniem wpywu kocioa na szko, przeciw wojnie zaczepnej. Idee traktatu spotkay si ze sprzeciwem wspczesnych, zarwno katolikw polskich, jak i szwajcarskich kalwinw; wspwyznawcw autora, cho w obu obozach miay take zwolennikw. Zwycistwo kontrreformacji skazao dzieo Frycza na niepami; zainteresowao si nim dopiero na nowo polskie Owiecenie; por. Oporin.

Oporin Johannes - 1507-68, humanista nm., wykadowca jzyka gr. na uniwersytecie w Bazylei, jeden z najsynniejszych drukarzy bazylejskich; jego oficyna drukarska za. w 1541, ktr przez 3 lata prowadzi wraz z Thomasem Platterem, wydaa m.in. g. dzieo Vesaliusa De humani corporis fabrica (1543), wykad anatomii systematycznej czowieka, aciski przekad Koranu (1542) i De Republica emendanda (1554 i 59) Frycza

Modrzewskiego, zob. O poprawie Rzeczypospolitej.

Opowie - por. Powie; Romans. Opowieci Hoffmanna - fr. Les Contes d'Hoffmann, opera fantastyczna w 3 aktach z prologiem i epilogiem (Pary 1881; wyst. pol. Lww 1884) Jacques'a Otienbacha, jego jedyna opera i najlepsze dieo; libretto: Jules Barbier i M. Carre wg trzech opowiada E. T. A. Hoffmanna: Piaskun (nm. Der Sandmann), Przygody w noc sylwestrow (Abenteuer einer Silvesternacht) i Radca Krespel (Rat Crespel). Kompozytor nie doy premiery, muzyk dokoczy i zinstrumentowat Ernest Guiraud. Po premierze wiedeskiej, w czasie ktrej wybucht katastrofaIny poar w Ringtheater, uwaano przez duszy czas oper za pechow i nie chciano jej wystawia. Opowieci kanterberyjskie - ang. Canterbury Tales, wielki poemat (1387-92, wyd. ok. 1478) Geoffreya Chaucera, najwiksze dzieo autora, arcydzieo poezji ang., nie dokoczone, pisane w wikszej czci kupletem bohaterskim, ok. 17000 wersw. Oglny prolog, ukazujcy barwny obraz ycia wspczesnego, daje ram opowieciom: poeta, wraz z 30 innymi ptnikami, wybiera si na zwyk konn kwietniow pielgrzymk do kentyjskiego opactwa Canterbury (zob.). Opisuje kadego ze swych towarzyszy. Ich gospodarz w zajedzie "Pod Jak" ('Pod Kaftanem') w Southwark i przewodnik grupy, Harry Bailly, inicjuje konkurs: czyja opowie bdzie najlepsza, tego on po powrocie darmo ugoci. Chaucer napisa tylko 24 opowieci: 21 opowiedzianych przez osoby opisane w Prologu, jedn przez Sug Kanonika, ktry przyczy si pniej, jedn poeta zaczyna sam, a gdy mu przerwano, opowiada nastpn. Prcz postaci, ktre wystpiy z opowieciami, w Prologu autor opisuje: Sug Rycerza, dwch Ksiy towarzyszcych Przeoryszy, Szmuklerza, Ciel, Sukiennika, Farbiarza, Kotryniarza i Oracza. 1. Opowie Rycerza - skrcona wersja Teseidy Boccaccia; zob. Palamon i Arcite. 2. Opowie Mynarza - Oszust Mikoaj (Nicholas) wmawia w ciel, e wnet nastpi potop, i uwodzi mu on, Alicj (Alison), ale za to sam padnie ofiar podstpu kleryka Absalona. 3. Opowie Wodarza - wzita z fr. fabliau: De Gombert et ses deux Clers. Dwaj studenci z Cambridge, ograbieni przez mynarza z czci ich mki, zemcili si, zbiwszy go na kwane jabko i spdziwszy noc z jego on i crk. 4. Opowie Kucharza - nie ukoczona, opuszczona przez niektre manuskrypty. 5. Opowie Prawnika - Historia Konstancji, crki chrzec. cesarza, polubionej Soldanowi pod warunkiem, e ten przyjmie chrzest, jednak, wskutek intrygi jego matki, porzuconej w odzi na penym morzu.

6. Opowie Damy z Bath - poprzedzona prologiem bdcym satyr na kobiety i maestwo w formie opowieci o poyciu Damy z piciu kolejnymi mami. Rycerz na dworze krla Artura, aby unikn egzekucji, musi znale w cigu roku waciw odpowied na pytanie, czego najbardziej pragn kobiety. Rozwizanie zagadki: "rzdzi mczyznami", zdradza mu stara wiedma w zamian za obietnic maestwa; po lubie zmienia si jednak w pikn dziewczyn. 7. Opowie Kwestarza - Wony spotyka diaba przebranego za komornika, ktry wtajemnicza go w swoje sposoby postpowania z ludmi. Wony prbuje wyszantaowa od pewnej wdowy pienidze, a ona posya go do diaba; ten za porywa dusz wonego do pieka. 8. Opowie Wonego - relacjonuje manewry chciwego i obudnego kwestarza u oa chorego i upokorzenie, jakiego kwestarz za kar dozna. 9. Opowie Szkolarza - zob. Gryzelda. 10. Opowie Kupca - o maestwie starca Stycznia (January) z mdk Maj (May). Gdy m zaniewidzia, ona zdradza go z kochankiem, ukryta na gruszy. Kiedy Pluton nagle przywraca Styczniowi wzrok, Prozerpina podszeptuje Mai waciwy wykrt. 11. Opowie Giermka - o Kambiskanie, krlu Tartarii, ktremu na urodziny pose krola Arabii przesya magiczne dary, m.in. piercie dla crki Kambiskana, Kanasy, ktry pozwoli jej rozumie mow ptakw. Ranna sokolica skary si jej, e sok j porzuci dla kani. Wbrew zapowiedzi poety opowie nie dokoczona. 12. Opowie Ziemianina - jest wersj Il Filocolo (zob. Flores i Blanchefieur) i Cudownego ogrodu (zob. Ogrd) Boccaccia: Dorigena, ona Arweraga, aby uchroni si przed zalotami giermka Aureliusza, obiecuje mu by ulegi, gdy on oczyci brzegi Bretanii ze ska i raf. Gdy speni, przy pomocy magika, jej danie, trapiony wyrzutami sumienia zwalnia j z danego sowa. 13. Opowie Drugiej Mniszki - o cudach i mczestwie w. Cecylii (zob.) i jej maonka Waleriana. 14. Opowie Sugi Kanonika - o gupocie i szalbierstwach alchemikw. 15. Opowie Lekarza - oparta na Historii Appiusza i Wirginii (zob. Wirginia) z Liwiusza, 3, 44, i na Powieci o Ry, wiersz 5539 i nast., zob. Powie. 16. Opowie Przekupnia relikwii - jest poprzedzona rodzajem kazania potpiajcego obarstwo, pijastwo, hazard, blunierstwo i chciwo, ktrym sam Przekupie ulega (satyra na naduycia duchowiestwa). Trzej hulacy w czas zarazy udaj si na poszukiwanie mierci, ktra zabia jednego z ich

kamratw. Pewien starzec wskazuje im drzewo, pod ktrym j znajd; znajduj tam wszake stos zotych florenw; kady z nich chce zosta wycznym posiadaczem skarbu. W kocu pozabijali si nawzajem. 17. Opowie eglarza - przypomina opowie Przykry zawd, 8, 1, z Dekamerona Boccaccia. Mnich poycza pewn sum od kupca, po czym wrcza j onie kupca, za co ona obdarza go swymi wdzikami. Po powrocie kupca z podry zakonnik owiadeza, e zwrci pienidze jego onie, czemu ona nie moe zaprzeczy. 18. Opowie Przeoryszy - legenda o dziecku wdowy zamordowanym przez ydw, gdy piewao O alma Redemptoris mater przechodzc przez getto Lincolnu w drodze do szkoy. Pie, wydobywajc si dalej z przecitego garda, pozwala odnale ciao. 19. - Chaucer bierze sam udzia w konkursie Opowieci o Sir Thopasie, w ktrej filuternie omiesza romanse rycerskie wspczesnych wierszokletw, ale przerywaj mu, wic rozpoczyna Bajk Melibeusza, t. proz fr. romansu, dug, dla dzisiejszego czytelnika nudn dysput midzy Melibeuszem i jego on Prodenej o najrozsdniejszym sposobie traktowania nieprzyjaci, ktrzy wyrzdzili nam krzywd. 20. Opowie Mnicha - daje szereg "tragedii" ludzi wysokiego stanu, ktrzy zeszii na psy. S one zaczerpnite z rnych autorw m.in. z Boskiej Komedii (zob. Ugolino) Dantego. 21. Opowie Ksidza - z orszaku Przeoryszy pochodzi prawdop. z zaginionej wersji Powieci o Lisie (zob. Powie). Jak lis oszuka koguta, chwalc gos jego ojca, po czym sam z kolei zosta oszukany i pozwoli kogutowi uciec. 22. Opowie Szafarza - jest bajk o kruku wzit z Owidiusza. Febus ma oswojonego kruka, ktry potrafi mwi i piewa, a pewnego razu donosi swemu panu o zdradzie jego ony. Rozwcieczony Febus zabija on, ale potem, trapiony wyrzutami sumienia, pozbawia kruka mowy, wyrywa mu biae pira i wyprawia go do wszystkich diabw. Odtd kruki s czarne. 23. Opowie Proboszcza - jest to kazanie proz o pokucie i siedmiu grzechach gwnych; prawdop. surowy materia, ktrego Chaucer nie zdy opracowa. Opowieci Chaucera s obszern i pen szczegw panoram ycia rdw. Anglii, rodzajem Komedii ludzkiej (zob. Komedia) spoeczestwa mieszczaskiego koca XIV w. Ta gromada pielgrzymw do Canterbury jest tematem synnego obrazu i ryciny (1810) Williama Blake; synny jest take obraz Forda Madoxa Browna, przedstawiajcy Chaucera czytajcego swoje Opowieci. Opowieci Lasku Wiedeskiego - nm. Geschichten aus dem Wienerwald, synny i popularny walc wiedeski opus 325 (1868) Johanna Straussa syna.

Opowie Bragiego - zob. Bragi. Opowie o Gendzi - zob. Gendzi. Opowie ucieszna - fr. Le Roman comigue, powie realistyczno-satyryczna (1651-57) Paula Scarrona; rodzaj burleski przypominajcej hiszp. romanse otrzykowskie. Przygody prowincjonalnej kompanii aktorskiej; g. dzieo pisarza. Opowie wigilijna - zob. Scrooge. Opowie zimowa - ang. Winter's Tale, sztuka (wyst. prawdop. w 1609-10, wyst. pol. 1877) Williama Szekspira, oparta na powieci Pandosto, czyli Dorastus : Fawnia (1588) Roberta Greene'a; tytu sugeruje rzecz do opowiadania przy kominku, zim, o szarej godzinie.

O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego - ang. On the Origin of Species by means of Natural Selection, synne dzieo (1859) Charlesa Darwina. W przeciwiestwie do powszechnie panujcego wwczas pogldu, e kady gatunek zosta oddzielnie stworzony, byo to pierwsze sformuowanie teorii, goszcej, e wszystkie istoty ywe s wynikiem ewolucji, w cigu bardzo dugiego czasu, z jednej z prymitywnych form ycia. Autor przedstawi te teori mechanizmu zmiennoci gatunkw (ewolucji), wskazujc e walka o byt usuwa osobniki gorzej przystosowane, wskutek czego pary o cechach w danych warunkach najbardziej podanych maj wiksze szanse na rozrd (dobr naturalny). Dzieo to miao przeomowe znaczenie dla wszystkich nauk biologicznych. Wywoao dugotrwae ataki na autora z ronych stron, przede wszystkim ze strony kleru i sfer klerykalnych w obronie teologii naturalnej, doktryny kreacjonistycznej, upatrujcej w naturze obraz rozumnej celowoci, a zwaszcza mitu o nadprzyrodzonym pochodzeniu czowieka, o biblijnych prarodzicach, Adamie i Ewie. Jednak gwnym punktem obrazy kleru byo "pochodzenie czowieka od mapy" (w rzeczywistoci od wsplnego z mapami przodka), ktre miao si sta wielk legend tej ksiki; zob. te Podr (na okrcie "Beagle").

Oprawa - dawn. zabezpieczenie majtkowe ony w postaci zapisu (podwjnej zazw.) wartoci jej posagu na czci dbr ma; dawn. zaopatrzenie, wyposaenie; okadka ksiki, albumu itp.; rama, obramowanie.

Ops - mit. rz. staroitalska bogini wegetacji, siewu i niw, obfitoci, ona Satuma, utosamiana z Re-Kybele. W Rzymie wraz z maonkiem byli opiekunami maestwa i wychowania dzieci.

1 1 75 0 2 108 1 4b 1 32 1

Oracja - ozdobne, kwieciste, napuszone przemwienie, zw. przy uroczystoci rodzinnych a. zabaw, na og koczcy si wezwaniem do skadania datkw. Zwyczaj wygaszania ozdobnych i humorystycznych oracji, wywodzcy si ze szlacheckiej kultury barokowej, a przejty przez chopw, dzi jest ju w zaniku pod wpywem radia i telewizji. Prcz weselnych, rodzinnych ulubione byy oracje misopustne (turo), wielkanocne, kuligowe (m.in. podhalaska bursa z oracjami parodiujcymi modlitw), dyngusowe i migusowe; koc. rz.-kat. uroczysta modlitwa; z pn.-ac. oratio 'przemwienie'; zob. te Perykles (i kobiety).

Orant(ka) - w sztuce starogr. - posta kobieca w pozie modlitewnej; w sztuce starochrzee. i bizant. posta, zazw. kobieca, ze wzniesionymi do modlitwy rkami i rozwartymi domi, widziana od przodu, symbolizujca dusz zbawion; z ac. orans dpn. orantis 'mwicy; modlcy si'.

Oratorium - dawn. rodzaj samodzielnej kaplicy; muz. wielka, epicka, wokalno-instrumentalna forma muzyczna, zbliona do opery, ale pozbawiona akcji scenicznej, dawniej o treci relig., pniej rwnie mit., hist. i in., wykonywana na estradzie koncertowej a. w kociele, bez dekoracji i charakteryzacji wykonawcw. Powstao w po. XVI w. w Rzymie; wywodzi si ze rdw. misteriw i dramatw liturgicznych; z pn.-ac., 'dom modlitwy', przeksztacone co do znaczenia wg w. Oratorio di San Filippo Neri w Rzymie, gdzie w XVI w. odbyway si naboestwa muzyczne w rodzaju misteriw.

Orbis Pictus - wac. Orbis sensualium pictus ac., 'wiat zmysowy w obrazach', tytu ac. czytanki obrazkowej, ilustrowanej 150 drzeworytami (1658, t. pol. 1667), uoonej jako podrcznik nauki o rzeczach, przeznaczony do nauki pogldowej, ktrej domaga si Tommaso Campanella, dzieo Jana Amosa Komensky'ego, pedagoga czeskiego, twrcy pedagogiki nowoytnej, reformatora szkolnictwa.

Orchestra - gr., okrgy placyk na przodzie proscenium, na ktrym wystpowa chr w staroytnym teatrze greckim.

Orchestrion - najpopulamiejsza "szafa grajca" XIX w., dziaajca

automatycznie po wrzuceniu monety, ktra puszczaa w ruch walec kolczasty; obracajc si, uruchamia kolcami moteczki, ktre uderzay w struny, bbenki i dzwonki; uywany w lokalach rozrywkowych do czasu wprowadzenia grajcych automatw pytowych; nazwa fabryczna.

Orczyk - drek u wozu a. u puga zawieszony poziomo i poprzecznie, na ktrego koce zakada si postronki zaprzgu koskiego; z nm. Ortscheit.

Orda - hist. obz, koczowisko Tatarw, wojsko tatarskie; (Zota, Wielka, Nogajska, Krymska, Kipczacka Orda) feudalne pastwo a. ksistwo pasterskie ludw mongolskich i tureckich, pastwo tatarskie; chanat, zjednoczenie rnych plemion mong. i tur. pod wodz chana; pierw. jurta, dwr, kwatera wadcy mongolskiego; z tur. ordu 'obz; wojsko'; zob. Nohajcy; Zoty (Zota Orda). Horda - wczesna forma organizacji ludw pierwotnych; grupa lokalna ludu zbieracko-owieckiego; zgraja, tuszcza, tum dzikusw, barbarzycw; z tur. ordu. Ordyniec - hist. czonek ordy tatarskiej. Ordynka - hist. zakrzywiona szabla tatarska. Ordy naprzd tatarskie posiadszy te kraje, Gdzie przedtem Tauryka, dzi Krym i Nahaje, Urywczy wiodc ywot, o kobylim zdroju, Ani chc, ani mog posiedzie w pokoju; (...) Dom - talaga pleciona; strj - futro baranie; Bankiet- rebi; w bachmacie ukontentowanie; on, co trzeba ktremu; z niewolnikw - sugi. W domu zabawa: derhy, uzdeczki, kaczugi. W. Potocki, Wojna chocimska, 437-440, 445-450.

Ordalia - zob. Sd (boy).

Order - wysokie odznaczenie, wyrnienie honorowe w postaci gwiazdy, krzya a. medalu; fr. ordre, nm. Orden, ang. order znacz nie tylko 'order', ale i 'zakon, regu (zgromadzenia zakonnego)'; zwano tak w rdw. stowarzyszenie szlacheckie wzorowane na zakonach kawalerskich (rycerskich), ale wolne od lubw duchownych, ktrego zwierzchno (kapitua) podlegaa monarsze, skutkiem czego oznaka zrzeszenia - z reguy bdca odmian krzya - staa si wyrnieniem przyznawanym przez kapitu zgodnie z intencjami panujcego. Nazwa przesza z czasem na samo odznaczenie, stopniowane wg klas: od Wielkiego Krzya, nieraz "z Gwiazd", mogc samodzielnie reprezentowa t klas, przez Komandori, do Krzya Oficerskiego i

Kawalerskiego. Kawalerom najstarszych orderw (XIV-XV w.) przysuguje specjalny strj oficjalny, nawizujcy gdzie nominalna rwno szlachecka wzbraniaa zarwno tytuw arystokratycznych, jak orderw, prba wprowadzenia przez Wadysawa IV Orderu Niepokalanego Poczcia si nie udaa. Dopiero za Sasw ustanowiono Order Ora Biaego (zob. Orze), a za Stanisiawa Augusta Order w. Stanisawa (zob. Stanisaw) i Virtuti Militari (zob.), caa za reszta polskich odznacze wesza w ycie w II Rzplitej i w PRL. Obecnie chyba tylko w Szwajcarii nie wolno nadawa ani przyjmowa orderw, rwnie obcych; zob. Legia (Honorowa); ania.(Order); Oset; Palma (Palmy akademickie); Podwizka (Order); Pour le merite; Zoty (ote Runo). Order kotylionowy - zob. Kotylion.

Ordon Julian Konstanty - kapitan wojsk polskich, w czasie powstania listopadowego dowodzi 6 IX 1831 bateri artylerii w forcie 54 (dzi przy ul. Mszczonowskiej) na Woli, gdy Warszaw oblegay siy ros. pod dowdztwem Iwana Paskiewicza. Na wie, e Rzd Narodowy postanowi podda miasto, Ordon rozkaza wysadzi prchy na swojej reducie. Opis tego czynu w wierszu Mickiewicza, ktry sdzi, e Ordon wtedy zgin, uniemiertelni nazwisko oficera. Po upadku powstania Ordon wyemigrowa do Szkocji, w 1848 walczy na Wgrzech z Austriakami, w wojnie krymskiej by w 1854 dowdc baterii artylerii w dywizji polskiej Wadysawa Zamoyskiego walczcej u boku Anglikw, a w 1860 bra udzia w ekspedycji Garibaldiego na Sycyli. W stopniu majora wrci do ycia cywilnego, zamieszka we Florencji, gdzie w maju 1886 odebra sobie ycie. Nam strzela nie kazano. - Wstpiem na dziao I spojrzaem na pole; dwiecie armat grzmiao. A. Mickiewicz, Reduta Ordona, Opowiadanie adiutanta, 1-2.

Ordonanse - hist. dekrety o mocy ustawy, w Anglii do XV w., we Francji od XII w. do 1791, w okresie Restauracji 1815-30, rzdw Petaina 1941-45 i de Gaulle'a VI 1958-IV 1959; z fr. ordonnance 'ukad; rozporzdzenie'.

Ordunek grny - lska kodyfikacja prawa grniczego z 1528, wydana przez ksicia opolskiego Jana i margrabi brandenburskiego Jerzego dla kopal srebra i oowiu w Tarnowskich Grach.

Ordynacja - ustawa, regulamin, zbir przepisw, zarzdze prawnych dotyczcych jakiej dziedziny, np. ordynacja wyboroza; dawn. wielki majtek rodowy, niepodzielny i niezbywalny, dziedziezony przez jednego spadkobierc, zazw. pierworodnego syna; ustawa, regulujca taki sposb

dziedziczenia, majorat; koc. rz.-kat. udzielanie wice; z ac. ordinatio 'porzdek'. Ordynat - dawn. waciciel majtku stanowicego ordynacj.

Ordynaria - cz zarobkw pracownikw rolnych wypacana w naturze, np. w zbou, drzewie itd. Ordynariusz - robotnik rolny pracujcy za ordynari; koc. rz.-kat. zwierzchnik duchowny majcy jurysdykcj zwyczajn, np. biskup na terenie swojej diecezji; z ac. ordinarius 'zwyczajny'.

Ordynek - dawn. ustalony ad, porzdek; dawn. plast. styl; dawn. szereg, rzd; przest. szyk, formacja, rozstawienie, zw. wojska; z nm. Ordnung 'porzdek'.

Ordyniec - zob. Orda.

Oready - mit. gr. boginki gr; zob. Nimfy; z gr. oros 'gra'.

de Orellana Francisco - (wym. oreljna), ok. 1490-ok. 1546; konkwistador hiszp., wzi udzia w zdobyciu Peru i w wyprawie Gonzala Pizarra, brata Francisca, do obszarw na wschd od Kordylierw, gdzie miaoby si jakoby mieci daremnie dotychczas poszukiwane Eldorado: Wyruszyli w 1538; nad rzek Napo oddzia Orellany oddzieli si od reszty ekspedycji i spyn t rzek, przerzynajc olbrzymie obszary dungli, a do ujcia, po czym znalaz si na wodach wielkiej rzeki, do ktrej ujcia do Atlantyku dopyn w 1542. Opowieci Oreflany o kobietach-wojowniczkach, z ktrymi trzeba byo stoczy walk (moe byli to dugowosi wojownicy indiascy?), day olbrzymiej rzece nazw Rzeki Amazonek (Rio Amazonas), dzi-Amazonka. Relacj z tej pierwszej podry po Amazonce napisa ksidz, ktry bra w niej udzia, Gaspar de Carvajal. Przybywszy do Hiszpanii, Orellana nie zdoa uzyska od Karola V upowanienia na zaoenie kolonii w odkrytym przez siebie kraju. Jego podr powrotna do Ameryki zakoczya si katastrof: statek uton wraz z nim w pobliu ujcia Amazonki.

Orenda - niewidzialna, nadprzyrodzona potga, ktra wg wierze Indian Irokezw przepaja z rn intensywnoci ca oywion i nieoywion

przyrod w postaci energii duchowej, mogcej wywiera wpyw zgodnie z wol jej posiadacza; por. Manitu; z jz. Huronw.

Orestes - mit. i lit. gr. syn krla Myken, Agamemnona i Klitajmestry, brat Elektry i Ifigenii. Kiedy Egist w zmowie z Klitajmestr zabi wracajcego spod Troi Agamemnona, Elektra wysaa swego modszego brata, Orestesa, do ich wuja, Stroflosa, na Fokid, gdzie dorasta wraz ze swym przyjacielem, synem Strofiosa, Pyladesem. Bya to, obok Achillesa-Patroklosa i Tezeusza-Pejritoosa, najsynniejsza para nierozcznych, wiernych i wyprbowanych przyjaci w micie gr. Gdy tylko dors, wykona musia zlecone mu przez Apollina zadanie: dopenienie wrby, krwawej zemsty rodowej, ktra jest centralnym problemem mitu Orestesa. Udaje si wic, wraz z Pyladesem, do Myken i zabija Egistz i Klitajmestr. Przeladowany, jako matkobjca, przez erynie, ucieka w obdzie z miejsca na miejsce, aby stan wreszcie przed sdem Areopagu ateskiego: erynie oskaraj go, Apollo broni, a dziki rozstrzygajcemu gosowi Ateny Orestes zostaje uniewinniony. Wg innej wersji erynie przestay go drczy wtedy dopiro, gdy przywiz z Taurydy do ojczyzny drewniany posg Artemidy (zob. Ifigenia). Nastpnie polubia crk Menelaja, Hermion, przejmuje wadz w Mykenach, a siostr sw, Elektr, wydaje za Pyladesa. Oresteja - jedyna trylogia Ajschylosa, i caego teatru gr., jaka zachowaa si w caoci; zoona z 3 tragedii: Agamemnon, Choefory i Eumenidy, wyst. na wiosn 458 pne., przedstawiajcych w sposb wspaniay i wstrzsajcy mord na Agamemnonie, zemst Orestesa oraz obd i uniewinnienie matkobjcy. Orestes - tragedia (408 pne.) Eurypidesa. Tragedia (1750) Woltera. Tragedia (1786) Vittoria Alfieri. Opera (1783) D. Cimarosy; libretto: Serio. aoba przystoi Elektrze, ang. Mourning becomes Electra, sztuka (1931, wyst. pol. 1962) Eugene O'Neilla. Muchy - fr. Les Mouches, sztuka (1943) J. P. Sartre'a. Ulubiony temat antycznego malarstwa wazowego i ciennego oraz rzeby. Orestes i Pylades przed Toasem (krlem Taurydy) i Ifigeni - malowido cienne z Domu Kitarzysty w Pompei, Neapol, Mus. Naz. Orestes i Pylades w Taurydzie - malowido cienne z Domu Caeciliusa lucunda w Pompei, Neapol, Mus. Naz. Obraz J. M. Fischera, Wiede, Gal. XIX w. Orestes i Pylades - obraz (1614) P. Lastmana, Amsterdam, Rijksmus.

Ordownictwo - dawn. (zazw. w l. mn.) rokowania, pertraktacje, ukady,

negocjacje; przest. poparcie, wstawiennictwo, protekcja, ordowanie.

Ordzie - dawn. oznajmienie rozkazu, polecenia, zawiadomienie, wiadomo; odezwa, apel, uroczyste oznajmienie w sprawie wielkiej wagi, skierowane do ogu przez osob wysoko postawion.

Orfeusz - mit. gr. piewak, muzyk i poeta tracki, uwaany za twrc orfizmu; zob. niej Kult. Legenda - Orfeusz by synem trackiego boga rzecznego Ojagrosa i muzy poezji, Kaliope; by boskim piewakiem i kitarzyst (kitarod), uwaanym te za wynalazc kitary, a nawet muzyki. Gr na kitarze i piewem potrafi oczarowa take roliny, zwierzta i skay; drzewa ruszay z miejsca, aby si do niego zbliy, a ptaki, zwierzta i ryby gromadziy si, aby go sucha, drapieniki obok byda w icie rajskim spokoju; skay natomiast puszczay si w tany. Jego ukochana maonka, driada Eurydyka, zmara od ukszenia mii. Orfeusz zstpi do Hadesu, znalaz j wrd cieniw zmarych, oczarowa cae Podziemie (wraz z eryniami i Cerberem) sw muzyk i uzyska zgod wadcy Hadesu na wyprowadzenie Eurydyki na wiat ywych pod warunkiem, e nie obejrzy si na ni a do momentu przekroczenia progu Erebu. Eurydyka sza za nim w milczeniu. Wreszcie gdy zamajaczyo ju wiato dnia, Orfeusz nie wytrzyma pokusy i obejrza si. Eurydyka natychmiast porwana zostaa nieprzemoon si w gb Hadesu, tym razem na zawsze. Pogrony w aobie Orfeusz nie chcia odtd spojrze na adn kobiet, za co rozszarpay go trackie menady, por. Likurg I. W eposie gr. Orfeusz nie wystpuje. Ajschylos w zaginionej tragedii Bassarai mwi o jego mierci. Z bogatej staro. lit. orfickiej zachowao si 87 hymnw jemu przypisywanych, ktre w obecnej wersji pochodz prawdop. z pocz. ne.; istniej te utwory z pniejszego okresu cesarstwa rz., m.in. tzw. Argonautika orfickie, gdzie Orfeusz wystpuje jako bohater wyprawy Argonautw. W okresie starochrzec. posta Orfeusza symbolizowaa Chrystusa; katakumby: malowida, reliefy. Ba o Orfeuszu - w. Fabula di Orfeo, sielanka dramatyczna (Mantua 1480) Angela Poliziana, wg Georgik, 4, 314, Wergiliusza i Metamorfoz, 10, Owidiusza. Eurydyka - sztuka (1941, wyst. 1942) czwarta i ostatnia z serii Pieces noires Jeana Anouilha. Orfeusz - tragedia (1927, t. pol. 1933, wyst. pol. 1936) Jeana Cocteau. Ba muzyczna (Mantua 1607) Monteverdiego, libretto: Alessandro Striggio. Opera (1690) J. B. Lully'ego; tekst: du Boullay. Kantata (1728) J. Ph. Rameau. Poemat (1820) Shelleya. Poemat symf. (1856) Ferenca Liszta. Balet (Nowy Jork.1948, wyst. pol. Warszawa 1963) Igora Strawiskiego, choreografia: G. Balanchine. Film (1949) Jeana Cocteau, wersja mitu

rozgrywajca si we wspczesnym Paryu; obsada: Jean Marais (Orfeusz), Maria Casares, Marie Dea (Eurydyka), Franois Perier, Edouard Dermithe i Juliette Greco. Orfeusz i Eurydyka - dramat ekspresjonistyczny (1919) Oscara Kokoschki. Opera (Wiede 1762, wyst. pol. Warszawa 1776) Glucka, libretto: R. da Calzabigi. Opera (1791) Haydna, tekst: Bandini. Opera (1923, wyst. Cassel 1926) Emsta Kweneka, tekst: O. Kokoschka. Orfeusz w piekle - fr.. Orphee aux enfers, opera buffa, parodia mitu (Pary 1858, wyst. pol. Warszawa 1862; 2 wersja autora 1874) Offenbacha, tekst: Hector Cremieux. Sonety do Orfeusza - (1923, t. pol. 1962) Rilkego. mier Orfeusza - kantata (opera pastoralna, 1619) Stefana Landiego. Orfeusz, Eurydyka i Hermes - (Hermes zabiera Eurydyk z powrotem do Hadesu) synny trzyfigurowy relief z V w. pne., kopia Neapol, Mus. Naz. Obrazy i rzeby: Luca del la Robbia, A. Mantegna, Luca Signorelli, Giovanni Bellini, Tintoretto, Giorgione, L. Carracci, P. Vischer, N. Poussin, Rubens, Tiepolo, A. Canova, E. Delacroix, A. Rodin. Kult - W staroytnoci-orfizm, mistyczny nurt relig., ktrego twrc mia by wg tradycji Orfeusz; pochodzi jednak prawdop. z czasw prehelleskich. Mia charakter tajemnych stowarzysze relig. (gr. mysteria). Orfizm zawiera koncepcj powstania bogw (teogoni) i wiata (kosmogoni), doktryn o zwalczaniu si w naturze ludzkiej dwch pierwiastkw: duchowego i zmysowego, boskiego i ziemskiego, dionizyjskiego i tytanicznego. Po mierci duszom sprawiedliwym zapewniona jest niemiertelno, a dusze nie oczyszczone ze za musz wdrowa i wciela si (metempsychoza) w coraz to inne stworzenia dopty, dopki nie zasu na niemiertelno. Okres rozkwitu orfizmu przypada na VIII-VI w. pne., zw. w Attyce i w pd. Italii, a pniej w czasach cesatstwa rz.

Organon - gr., 'narzdzie; instrument; przyrzd; organ', tytu zebranych pism logicznych Arystotelesa (384-322 pne.), ktre wyda po raz pierwszy, po grecku, w 5 tomach in folio Aldus Manutius (zob. Aldyny) w 1495-98 w Wenecji. Nazwa ta, nadana zreszt nie przez autora, ale przez redaktora jego dziei, Andronikosa z Rodos, I w. ne., bierze si std, e logika traktowana tu jest jako przygotowanie i narzdzie wiedzy, a nie jako wiedza sama czy jej cz. Pisma te obejmuj nastpujce traktaty: Kategorie, O zdaniu, Analityki, "wczeniejse" i "pniejsze", Topika i O sofizmatach. Novum Organum - ac., dos. 'nowe narzdzie', najsynniejsze dzieo filozoficzne ang. ma stanu i filozofa Francisa Bacona, napisane w 1608-20, wyd. 1620. Tytu stanowi aluzj do Organonu Arystotelesa; traktat przeciwstawia antycznemu kompendium now koncepc logiki.

Organy - instrument muz. zoony z rnego typu piszczaek pobudzanych do drga przez mechanizm powietrzny za porednictwem mechanizmu klawiszowo-rejestrowego. W staro. Grecji najpopularniejszym obok kitary intrumentem muz. by aulos (zob.). Dwik aulosu, choby podwjnego, brzmie musia b. ubogo w olbrzymich teatrach gr. Aby temu zaradzi, gdzie w III w. pne. inynier aleksandryjski Ktesibios, wynalazca pomysowego zegara i sikawki straackiej, obmyli rodzaj maszyny do dmuchania w aulos; umoliwia ona dcie w ogromne piszczaki nie si puc, ale mechanicznie. Byy to organy hydrauliczne: powietrze pyno do piszczaek, ustawionych rzdami wg wielkoci i wysokoci dwiku, z pude, z ktrych wypychaa je napywajca woda. Rozpowszechnione potem take w Bizanejum i w Rzymie. Ktesibiosowi zawdziczamy take klawiatur, w ktr wyposay swoje organy. W Rzymie uywano organw najpierw jako akompaniamentu do walk gladiatorw. Pniej przej je do celw kultowych koci rzymski. Koci wschodni gardzi mechanicznymi zabawkami, zarwno organami, jak i zegarami. Organy antyczne byy znacznie mniejsze od dzisiejszych. Najwiksze organy wiata znajduj si dzi w Audytorium municypalnym w Atlantic City, New Jersey, USA. Najbardziej rozbudowane w Polsce s organy w katedrze i w kociele w. Elbiety we Wrocawiu, w Oliwie (zob.) i Leajsku (zob.); z gr. organon (zob.). Organy - poemat heroikomiczny (1775-77, wyd. 1784) Tomasza Kajetana Wgierskiego; wolna przerbka z Le Lutrin fr. 'Pulpit', Boileau, wolterianistyczna satyra na duchowiestwo, malujca boje plebana z organist. Symfonia organowa - III Symfonia c-moll opus 78 (1886) Camille'a Saint-Saensa; powstaa w roku mierci Ferenca Liszta i jest rodzajem pomnika muzycznego ku czci zmarego kompozytora.

Orgelbrand - rodzina ksigarzy, wydawcw i drukarzy polskich. Samuel Orgelbrand - 1810-b8, syn niezamonego kupca yd., w 1836 zaoy ma antykwarni przy ul. Nowiniarskiej w Warszawie, w 1839 przeniesion na ul. Miodow, jako ksigarnia oglna. Dziaalno wydawnicz rozpocz od lit. zeszytowej, polskiej i obcej; w 1844 uruchomi drukarni, ktr w 1857 znacznie rozbudowa; w 1859 przenis ksigarni na Krakowskie Przedmiecie. W 1859-68 wyda 28-tomow Encyklopedi powszechn z udziaem wybitnych uczonych; staa si ona jego najwikszym osigniciem; wyda te Talmud babiloski w 20 tomach, z komentarzami; ogem 303 dziea w 589 tomach, w tym ksiki 208 autorw polskich. Zakady jego objli i znacznie rozszerzyli jego synowie: Mieczysaw, 1847-1903, i Hipolit, 1843-1920. Maurycy Orgelbrand - 1826-1904, brat Samuela, w 1853 otworzy ksigarni wydawnicz w Wilnie, a w 1865 w Warszawie; jego nakadem ukazao si wiele

cennych dzie, m.in. Sownik jzyka polskiego, tzw. Sownik wileski (1861), zawirajcy przeszo 100000 wyrazw.

Orgie - pierwotnie, zw. w misteriach eleuzyskich, czynnoci sakralne, tajemne obrzdy ku czci bogw. W kulcie Dionizosa nabray charakteru ekstatycznego, ze piewami, tacami, bachanaliami, wyuzdaniem seksualnym; w l. poj. przen. rozwiza zabawa, hulaszcza uczta, pijatyka; jaskrawa, krzykliwa wystawa, parada, pokaz czego.

Oriana - zob. Amadis de Gaula.

Oriflamme - (wym. oriflm) wyraz fr. pochodzcy jakoby z ac. aurea flamma 'zoty pomie', maa, czerwona, jedwabna, czworoktna chorgiew feudalna opactwa Saint-Denis (zob. w. Dionizy), uywana przez krlw fr. jako pastwowa chorgiew wojenna od 1124 do 1415; krlowie "wypoyczali j" z otarza Saint-Denis przed kad kampani. Pniej zastpia j bikitna chorgiew z liliami. Ostatnia wzmianka o oryginalnej oriflamme znajduje si w inwentarzu opactwa St.-Denis za rok 1534.

Orion - mit. gr: syn Posejdona i Euryale, olbrzymi i pikny beocki myliwy o potnej sile; utosamiony ju u Homera z gwiazdozbiorem (Iliada, 18, 486; Odyseja, 11, 572), bardzo wczesny mit gwiezdny. Na wyspie Chios ubiega si o crk Oinopiona, Merop, wbrew woli ojca; i zgwci j. Olepiony we nie przez Oinopiona, poszed przez morze na wysp Lemnos i otrzyma tam od Hefajstosa jednego z jego pomocnikw kowalskich, Kedaliona, jako przewodnika; wzi go na ramiona i kroczy ku wschodowi soca, aby promienie Heliosa przywrciy mu wzrok. Jutrzenka Eos zakochaa si w nim i uprowadzia go na wysepk Delos, miejsce kultu Apollina i Arternidy. Tam zgin od strzay Artemidy, gdy bogini zazdrosna bya o kochanka Eosa, gdy usiowa uwie jej nimfy czy wg innej wersji, bo chwali si, e jest lepszym od niej strzelcem. Jeszcze inna wersja utrzymuje, e zgin od ukszenia skorpiona. Orion - opera (1653) Francesca Cavalli: Opera (1763) J. Christiana Bacha. Orion - konstelacja rwnikowa, jeden z najpikniejszych gwiazdozbiorw zimowych w Polsce; polskie nazwy lud. odnosz si zazw. tylko do Pasa Oriona (3 bardzo jasne gwiazdy w jednej linii): Kosy (Podhale, lsk Cieszyski), Kosiarze (Polska rodk.) i Koniki (Polska pn.). Zawiera m.in. gwiazdy: Betelgeuse (najjaniejsza Oriona, jedna z najczerwieszych na niebie, zmienna), Rigel i Bellatrix; jedn z najjaniejszych mgawic

nieregularnych, widoczn goym okiem; i ciemn mgawic Koska Gowa.

Orkus - mit. rz. italskie bstwo (demon) mierci, pniej bg rzdzcy wiatem zmarych, utosamiany z Plutonem i Hadesem (zob.); przedstawiany jako brodaty olbrzym; przen. podziemny wiat umarych.

Orland(o) - zob. Roland.

Orltko - Francois Charles Joseph Bonaparte, Napoleon II, ksi Reichstadtu, tytulamy krl Rzymu, 1811-32, syn Napoleona I i Marii Ludwiki. Ojciec abdykowa w 1815 na jego rzecz, dlatego nazywano go Napoleonem II, cho nigdy nie rzdzi; po 1815 sta si w istocie rzeczy winiem austriackim w paacu Schtinbrunn pod Wiedniem, czujnie strzeonym przez Metternicha. Zmar na grulic. W 1940 zwoki jego przekaza Hitler, jako "dar" dla Francji, do Inwalidw w Paryu, gdzie spoczywa obok ojca. Orltko - fr. L'Aiglon, dramat hist. wierszem (Pary 1900, wyd. pol. 1901) Edmonda Rostanda; ktry w duchu kultu napoleoskiego czyni, wbrew historii, swego suchotniczego, 19-letniego Francois hamletycznym bohaterem, decydujcym, si po dugich wahaniach i zwlekaniu, na Czyn: udanie si na narad ze spiskowcami na pole bitwy pod Wagram. Synna rola Sary Bernhardt. Opera (Monte Carlo 1932) Jacques'a Iberta i Arthura Honeggera, libretto: Henri Cain.

Orlean - fr. Orleanais, kraina hist. we Francji rodk. nad rodk. Loar. Orlean - fr. Orleans, miasto nad Loar w rodk. Francji; staro. Cenabum, orodek druidyzmu, stolica celtyckiego plemienia Karnutw. Po powstaniu przeciw Rzymowi w 52 pne. miasto spalone przez Cezara, odbudowane przez Aureliaa, ktrego imieniem je nazwano (Civitas Aureliani), w 498 zdobyte przez Frankw; w X w. przejte przez Kapetyngw. Jedna z gwnych, po Paryu, rezydencji krlw francuskich. Oblenie Orleanu, 1428-29, przez Anglikw, grozio zagarniciem przez nich caej Francji; oswobodzenie miasta przez Joann d'Arc (1429) stao si przeomem w wojnie stuletniej. Orlean by gwn kwater hugonotw, oblon w 1563 przez katolikw pod Franciszkiem Gwizjuszem, ktrego zamordowano pod murami miasta. Dziewica Orleaska - zob. Joanna (d'Arc). Katedra Ste Croix - fr., 'w. Krzya', rozpoczta w 1287, gotycka, budowana jeszcze w XVII-XVIII w. w duchu gotyckim, z krypt romask, 11 kaplicami, fasad Jacques Ange Gabriela z XVIII w.

Orleans - nazwa fr. modszych ksit krwi od XIV w., gdy Karol VI uczyni Ksistwo Orleaskie rdem apanay korony (1392). Byy 3 gazie dynastii orleaskiej: ga walezjasko-orleaska, pierwsza i druga burbosko-orleaska.

Orowski Aleksander - 1777-1832, malarz, grafik, jeden z najwybitniejszych rysownikw w 1. po. XIX w. (tusz, wgiel, owek, kredki), ucze Norblina (dziki protekcji Izabeli Czartoryskiej), a take Bacciarellego i Lesseura. Po 1802 przenis si z Warszawy do Petersburga. Ogromny i bogaty dorobek art. obejmuje pejzae, studia koni i uzbrojenia, typy ludowe i szlacheckie, sceny rodzajowe, batalistyczne, obozowe, jedcw, pejzae i portrety. ...Nasz malarz Orlowski, Przerwaa Telimena, mia gust Soplicowski. Trzeba wiedzie, e to jest Soplicw choroba. e im oprcz Ojczyzny nic si nie podoba. Orowski, ktry ycie strawi w Peterburku, Sawny malarz (mam jego kilka szkicw w biurku), Mieszka tu przy cesarzu, na dworze jak w raju, A nie uwierzy Hrabia, jak tskni po kraju, Lubi ciagle wspomina swej modoci czasy, Wysawia wszystko w Polszcze: ziemi, niebo, lasy... A. Mickiewicz. Pan Tadeusz. 3, 620-29.

Ormuzd - rednioperska nazwa staroiraskiego Ahura Mazda, 'Pan Mdry'; w zoroastryzmie, mazdaizmie personifikacja dobra, bg wiata, stwrca wszechrzeczy, prowadzcy odwieczny bj z duchem za, Arymanem (zob.); symbolem jego jest ogie, a wyobraeniem skrzydlata tarcza Soca.

Or San Michele - Orsanmichele, oratorium we Floreneji, wysoki 2-pitrowy budynek, zbud. przez Fr. i Simone Talentich i in. midzy 1337 i 1404, jako hala zboowa. Parter w 1355 przebudowany na koci. Zewn. ciany ozdobione posgami patronw Arti Maggiori (wielkich gildii) duta Ghibertiego, Verrocchia, Giambologny, Donatella, di Banco, Lambertiego i Baccia da Montelupo, m.in. kopia synnego w. Jerzego Donatella; wewntrz - wspaniae tabernakulum gotyckie Andrea Orcagny (1359) z marmurami i mozaikami, ozdobione paskorzebami z dziejw biblijnych.

Orsini - potny rzymski rd arystokratyczny, ktrego czonkami byli papiee: Celestyn III, Mikoaj III i Benedykt XIII, oraz wielu praatw, onierzy i mw stanu. Ich legendarnym, eponimicznym protoplast mia by jaki Ursus, ale twrc wielkoci rodu by Matteo Rosso Orsini, ok. 1195-1246, ktry da pocztek propapieskiej i progwelfowskiej polityce

rodu. Zacita rywalizacja midzy rodami Orsinich i gibeliskich Colonnw trwaa do pocz. XVI w.

Orsippos - biegacz gr., ktry na 15. Olimpiadzie (720 pne.) zgubi mia w biegu opask na biodra i dobiec do mety cakiem nago. Prawdop. od tego wanie czasu cieraj si pogldy na to, czy nago w miejscu publicznym jest rzecz waciw, czy nie, a. czy jest grzeszna, czy nie. W kadym razie, od ok. 450 pne., wszyscy zawodnicy na olimpiadach gr. brali udzia w zawodach caikiem nago. Tukidydes, 1, 6, sawi Spartan za to, e "pierwsi obnayli ciao i, rozebrawszy si do naga, zaczli przy wiczeniach gimnastycznych smarowa je oliw; w dawnych czasach nawet na igrzyskach olimpijskich zawodnicy walczyli z opaskami na biodrach; ten zwyczaj usta dopiero niedawno. Jeszcze i teraz niektrzy barbarzyscy Azjaci staj do zawodw piciarskich i atletycznych w przepaskach na biodrach", t. K. Kumanieckiego. Sprawa ta musiaa si wydawa Grekom wana nie tylko praktycznie, ale i obyczajowo, gdy wspominaj o niej na pomniku Orsippa; napis ten znajduje si w paryskim Luwrze.

Orson - zob. Walenty (Walentyn i Orson).

Orsza - miasto i przysta nad Dnieprem (przy ujciu Orszycy, gdzie staje si eglowny), w Biaorus. SRR; pierwszy raz wspomniana w 1066 w latopisach ruskich jako Rsza; od po. XII! w. naley do ksit litewskich; w 1620 prawa magdeburskie nadane przez Zygmunta III Waz; w 1772 przyczona do Rosji. Dnia 8 IX 1514 wojska polsko-litewskie pod dowdztwem hetmana w. lit. Konstantego Ostrogskiego rozgromiy armi wielkiego ks. moskiewskiego Wasyla III, dowodzon przez Czeladina i Buihakowa-Golic. 7 II 1564 hetman w. lit., ksi Mikoaj Radziwi zw. Rudym, odnis tu zwycistwo nad wojskami moskiewskimi.

Ort - moneta srebrna bita w rnych krajach europ. w XVI-XVIII w., w Polsce od pocz. XVII w. (warto od 10 do 18 gr.) do 1766.

Orteliusz - wac. Abraham Ortels, 1520-98, geograf, antykwariusz i wydawca map, Flamand pochodz. nm., najwikszy po Merkatorze przedstawiciel XVI-wiecznej flamandzkiej szkoy kartograficznej. Podrowa z Merkatorem w 1560 i pod jego wpywem rozpocz swe g. dzieo, Thealrum orbis terrarum (1570), pierwszy nowoytny atlas geogr., zawierajcy 70 map, czciowo skompilowanych z map 87 kartografw, m.in: map Polski, przerbk mapy Wacawa Grodeckiego wydanej w Bazylei ok. 1561.

Ortygia - zob. Leto.

Ortyle - w dawnej Polsce pouczenia prawne, ktrych sdy Magdeburga, a pniej take Chemna, Torunia, Wrocawia i Poznania udzielay sdom mniejszych miast lokowanych na prawie nm., gromadzone i wydawane jako tzw. ukady; byy one uzupeniajcym rdem prawa; z dawn. nm. urteil 'wyrok'.

Oruejnaja Paata - ros. 'zbrojownia, ludwisarnia dzia', powstaa w 2. po. XVI w. przy zbrojowni kremlowskiej w Moskwie jako zesp warsztatw patnerskich, rusznikarskich i zotniczych; w 1640 doczono pracowni malarsk. Od 2. po. XVII w. g. orodek produkcji art. w Rosji; u schyku XVIII i na pocz. XIX w. wzbogacono zbiory Paaty o inne carskie kolekcje rzemios art. Od 1806 pierwsze muzeum publiczne w Rosji, dzi najwiksze tego typu w ZSRR i jedno z najwikszych na wiecie; m.in. wielka kolekcja karet i powozw.

Orvieto - miasto w Umbrii, na pd.-zach. od Perugii (rodk. Wochy); wane centrom etruskie Volsinii a. Fanum Voltumnae, rzymskie Urbs Vetus, od 1448 do 1860 wczone do pastwa papieskiego. Katedra - jeden z najsawniejszych zabytkw w. architektury gotyckiej. Rozp. w 1290 przez Fra Bevignate i kontynuowana w XIV w. trzynawowa bazylika, ze cianami i filarami wyoonymi przemiennie czarnym i jasnym marmurem. Fasada rozpoczta przez L. Maitaniego i kontynuowana przez A. Pisana, A. Orcagn, ukoczona w 2. po. XVI w., podobna do fasady katedry w Sienie, jest arcydzieem gotyku w. dziki harmonii konstrukcji i bogactwu dekoracji (mozaiki, rzeba). Wewntrz m.in. synna kaplica Madonny di San Brizio (Capella Nuova), ktr ozdobili freskami Fra Angelico i Signorelli.

Oryle - flisowie (zob.), ludzie zajmujcy si orylk, flisactwem, drwale budujcy tratwy i spawiajcy je rzek; z nm. (?) Holer 'holownik'.

Orzech. Dziadek do orzechw - przyrzd do upania orzechw; zob. Dziad. Przyszo na orzech - dawne przys., teraz trzeba rzecz rozstrzygn, nadesza chwila obrachunku, moment prawdy.

Twardy orzech do zgryzienia - ang. a hard nut to crack, problem trudny do rozstrzygnicia, sprawa trudna do zaatwienia. W skorupce orzecha - ac. in nuce, w formie lapidarnej, zwartej, krtko i wzowato; zob. Iliada (w skorupce orzecha).

Orze - jeden z najwikszych ptakw drapienych. W rnych czasach i krajach uywany jako emblemat symbolizujcy si i szybko. Rzymianie uywali zotego ora w naturalnej, nie stylizowanej postaci jako znaku wojskowego legionw; wzorowali si na nich Francuzi w czasach cesarstwa; zob. Napoleon I. W XI w. w Bizancjum orze dwugowy sta si znakiem dworu. Cesarz Henryk VI przyj w kocu XII w. do herbu i insygniw wadzy ora jednogowego, ktry z czasem sta si godem krlestwa, a potem cesarstwa nm. Z Bizancjum ora dwugowego przejo cesarstwo austriackie, a take Wielkie Ksistwo Moskiewskie, pniej cesarstwo ros.; ora w herbie maj m.in. Polska (zob. niej Orze biay), USA i Meksyk. Czsto przedstawiany jest w ksztacie stylizowanym na orderach. W sztuce chrzec. orze jest emblematem w. Jana Ewangelisty, w. Augustyna i papiea Grzegorza I Wielkiego; przen. czowiek zdolny, bystry, g. w okreleniach art. -negatywnych, jak np.: to nie orze, przez okno nie wyfrunie; por. AjschyIos (enier). Modo twoja odnowi si jak u ora - z Biblii, Psalm 102, 5; mniemano, e ory co 10 lat wzbijaj si w "sfer ognia", po czym nurkuj w morzu, gdzie si pierz i odradzaj jak Feniks (zob.). Nie dba orze o muchy - ac. aquila non captat muscas 'nie apie much', przen. wielki czowiek nie troszczy si o drobiazgi. Nie polezie orze w gwna - przys. spopularyzowane przez St. Wyspiaskiego w Weselu, 1, 25, 883-886: Ptok ptakowi niejednaki, czek czekowi nie dorwna, dusa dusy zajrzy w oczy, nie polezie orze w gwna. Orla staro - zob. Stary (Staro ora). Orli nos - wydatny, zakrzywiony, jak orli dzib. Orem owi - przys., przekupywa pienidzmi, na ktrych jest zwykle wyobraony orze; por. Zoty (orze wszdy doleci). Orze - ac. Aquila, konstelacja rwnikowa, w Polsce widoczna latem i jesieni. "Orze" - polski okrt podwodny zbud. w stoczni hol., rozpocz sub w polskiej marynarce woj. w 1939, od koca roku patrolowa M. Pnocne z baz. bryt., 8 IV 1940 zatopi transportowiec nm. "Rio de Janeiro" wiozcy wojsko

desantowe do Norwegii, 8 VI 1940 zatopiony z ca zaog 54 marynarzy. Orze biay - Wizerunek jego, stylizowany, z gow zwrcon w prawo, z dziobem i szponami zotymi, na czerwonym polu, jest godem PRL. Nie wiadomo nic pewnego o pocztkach polskiego ora; pierwszy zainteresowa si nim dopiero Dugosz i napisa, e ora biaego nada cesarz Otto III na zjedzie w Gnienie w roku 1000 Bolesawowi Chrobremu i caemu krlestwu polskiemu, co byo zwykym zmyleniem kronikarza. Wg podania Galla Anonima, ktre wzbogacili jeszcze Marcin Kromer i Marcin Bielski, Lech osiad w miejscu, ktre nazwa Gnieznem, bo zobaczy tam w gniedzie ora biaego; kaza te "ka ora biaego za herb". Legendy te nie zbliaj nas do wyjanienia zagadki. Orze jako godo Piastw pojawi si pierwszy raz w 1222 na pieczci ksicia opolskiego Kazimierza. Waciw warto symbolu pastwowego mia nada orowi dopiero Przemys III wielkopolski w 1290; w tym ksztacie orze sta si nastpnie godem zjednoczonego Krlestwa Polskiego. Z upywem lat przechodzii ewolucje zalenie od stylw epoki; od 1919 godem pastwa sta si ukoronowany orze bez bera i jabka; od 1945 - orze bez korony. Order Ora Biaego - najwysze odznaczenie Polski przedrozbiorowej, Ksistwa Warszawskiego, Krlestwa Kongresowego i Rzplitej 1921-39, ustanowione przez Augusta II Mocnego w 1705 z dewiz: Pro fide, lege et rege ac., 'Za wiar, prawo i krla', zmienion w 1921 na: Za ojczyzn i nard. Orze i reszka - gra, w ktrej podrzuca si monet w gr i zgaduje, czy upadnie ona orem (rewersem, odwrotn, lew stron, herbem), czy reszk (stron gwn, czoow, awersem) do gry. Orze z Meaux - Bossuet; por. Biskup (z Meaux). Szlak orlich gniazd - zob. Szlak. Tam si orowie zlatuj, gdzie cierw czuj - przys. wg Biblii, Mat., 24, 28: "Bo gdzie jest padlina, tam zlatuj si ory (spy)." W dartego ora (lee, spa, siedzie itp.) - we dwjk, plecami do siebie, pochyliwszy gowy. Zabity przez wasne pira - przys. wg bajki Ezopa Orze i strzaa; orze siedzcy na skale zabity zostaje strza, ktrej lotki zrobiono z pir spadych z jego wasnych skrzyde.

Osa. Osa z Twickenham zasuony przydomek Aleksandra Pope'a, 1688-1744, angielskiego poety i satyryka, dyktatora literackiego swoich czasw, ostrego i zjadliwego krytyka i polemisty; w drugiej poowie ycia mieszka w Twickenham, stanowicym dzi cz Wielkiego Londynu.

Osy - gr. Sphekes, komedia (422 pne.) Arystofanesa, satyra na pieniactwo Ateczykw i na demagoga Kleona, ktry zainicjowa praktyk pacenia obywatelom, wybieranym dorocznie w losowaniu na stanowiska sdziw, trzech oboli zamiast jednego; bohaterem komedii jest stary gupiec, Filokleon, 'Kleonolub', optany pasj penienia funkcji sdziego.

Oscar - zob. Oskar.

Oseedec - seedec dawn. kosmyk wosw na czubku ogolonej gowy, spleciony w warkocz a. rozpuszczony, noszony przez Kozakw zaporoskich; z ukr.

Oseka - pilnik cierny, drobnoziamista ostrzaka, kamie do ostrzenia (szlifierski), zazw. w ksztacie bardzo wyduonej elipsy, std dawne przeniesienie tej nazwy na pask, podobnie uformowan bryk masa; por. Brus.

Osep - sep, ac. annona, w dawnej Polsce danina w ziarnie (w zbou) skadana panujcemu, od ktrej od 1374 zwolniona bya szlachta; chopw i majtki duchowiestwa obciano ni jednak nadal, a do XVIII w.

Oset - rolina zielna o kujcych pdach, obejmujca ok. 120 gatunkw. Oset szkocki, rnie utosamiany gatunkowo, jest emblematem Szkockiego Orderu Ostu; ustanowiony wg podania w 787 przez Achaiusa, krla Szkotw (ktry wraz z Hungusem, krlem Piktw; walczy z pewnym krlem angielskim), na pamitk wietlistego krzya, jaki ukaza mu si na niebie w przededniu walki, zgodnie z histori za ustanowiony przez Jakuba VII (i II) w 1687, zniesiony w rok pniej przez tzw. "wspania rewolucj", i ostatecznie wprowadzony na nowo w 1703 przez krlow Ann. Jest on te godem heraldycznym Szkocji, przyjtym wg legendy w VIII w. na pamitk nieudanego nocnego szturmu Duczykw na zamek Stirling, gdy obecno skradajcych si boso zwiadowcw duskich zdradzi wrzask jednego z nich, kiedy nadepn na oset. Na zamku wszczto alarm, Szkoci rzucili si na wrogw i sprawili im krwaw ani. Oset bogosawiony a. Oset w. Benedykta - ac. Carduus benedictus, oset lekarski, dawne angielskie panaceum, rodzaj driakwi, uywanej w lecznictwie niekiedy do dzi. "Polij, pani, po ekstrakt carduus benedictus, przy go do serca, to

jedyne lekarstwo na mdoci." w. Szekspir, Wiele haasu o nic, 3, 4; t.: L. Ulrich; Magorzata do Beatryks.

Osk(a) - bosak, dugi drg zakoczony hakiem, sucy m.in. na statkach i w poarnictwie; cita ga rosochata; dawna bro wooska, rodzaj wczni zakoczonej grotem do pchni i hakiem do przycigania; rodzaj elaznych wide do wygarniania ryb spod powierzchni wody.

Osiedliny - zob. Inkrutowiny.

Osiek - niskie, urodzajne miejsce, ktre kiedy byo k; przesieka, miejsce, gdzie las przesieczono; miejsce dla byda otoczone ostrokoem. Nazwa miejscowa powszechna w Sowiaszczynie. W Polsce jest kilkanacie miejscowoci o tej nazwie, rwnie z odmianami, jak Osieck, Osieczno. Jedna z nich, nie wiadomo ktra, staa si z dawna przedmiotem artw jako siedlisko gupcw, dzielc ten los z wieloma innymi (zob. Pacanw) w Polsce i za granic. Gospodarstwo jak w Osieku, jeden w polu, a omiu w zasieku - przys. Sprawa w Osieku: kowal zawini, a lusarza powiesili - przys. Wg podania sd miejski, w ktrym zasiaday te kobiety, wyda w XVI w. wyrok mierci na kowala za zabjstwo przez niego popenione, ale poniewa kowal by w miecie tylko jeden, a lusarzy a dwch, wic powieszono jednego ze lusarzy. W wariantach anegdoty wystpuj te krawcy, stelmachowie, koodzieje. Przysowie syszy si czsto w formie: "...a Cygana powieszono", co jest wersj niedorzeczn, gdy Cyganie byli najczciej wanie kowalami. Sprawiedliwo osiecka - dawne przys. Monowadca sprawi, e sd wyda wyrok krzywdzcy miasto, wic delegacja z Osieka udaa si do Krakowa. Tam, nie mogc uzyska audiencji u krla, za rad bazna krlewskiego zakupia w wielu kocioach na jedn godzin msz za umar w Osieku sprawiedliwo. Gos licznych dzwonw zwrci uwag krla, ktry dowiedziawszy si, w czym rzecz, nakaza wyda wyrok sprawiedliwy.

Osiem i p - w. Otto e mezzo, arcydzieo filmowe (1963) Federica Felliniego, fantazja autobiograficzna o udrkach synnego reysera filmowego ogamitego niemoc twrez, czca harmonijnie elementy symbolizmu i realizmu; w rolach g.: Marcello Mastroianni, Anouk Aimee, Sandra Milo i Claudia Cardinale; tytu oznacza kolejne miejsce filmu w twrczoci autora.

Osio - Los osa, przynajmniej pod wzgldem duchowo-moralnym, nie zawsze by poaowania godny. Wg Strabona niektre ludy Wschodu szy na wojn na osach. Persowie i Grecy uywali ich do cignicia taborw wojsk. Oglnie biorc, Wschd odnosi si do osa z yczliwoci, a nawet z respektem. Czsto wspomina go Biblia; stada Hioba liczyy 500 olic i wiele rebit; aby umierzy gniew brata, Jakub ofiarowa Ezawowi 20 olic i 10 oltek; olej uchwy uywa Samson jako straszliwej broni przeciw Filistynom. Jednak bajkopisarze i twrcy przypowieci (osio wystpuje w 30 bajkach Ezopa) dali mu rol zabawki i ofiary. Jest mieszny przez swe dugie uszy, chrypliwy gos, powolno chodu, cierpliwo poczon z narowistoci i uporem. Do tego dodano prniactwo i obarstwo, cho trudno o stworzenie pracowitsze i mniej wybredne w poywieniu, koronujc to wszystko bezdenn, drwiny godn gupot. Za drwinami id uderzenia kija spadajcego gradem na grzbiet zrezygnowanego zwierzcia, ktre jest ofiar, bo jest zabawk. Kiedy osio wejdzie na szczyt drabiny - na wity Nigdy; nigdy, wyraenie rabiniczne; Rzymianie mwili podobnie: Kiedy osio wejdzie na dach, ac. cum asinus in tegulis ascenderit. Ko Pana Jezusa - zob. Ko (Pana Jezusa). Osie Pana Boga nosie - przys.; zob. Ko (Pana Jezusa). Osio Buridana - czowiek nie umiejcy dokona wyboru, powzi decyzji; wg paraboli o ole zdychajcym z godu midzy dwiema wizkami siana, ktr filozof i fizyk fr. Jean Buridan, ok 1300-ok. 1358, ilustrowa mia, wg Pierre Bayle'a, trudnoci rozwizania problemu determinizmu i wolnoci woli. O podobnym osioku mwi pan Jowialski w komedii Fredry, w bajce rozpoczynajcej si od sw: "Osiokowi w oby dano, 8 w jeden owies, w drugi siano"; ale o ludziach godujcych przed dwiema rwnie nccymi potrawami pisa ju Dante w Boskiej Komedii, Raj, 4, 1-3, i Arystoteles w Niebie. W Biblii, 3, Ks. Krl., 18, 21, prorok Eliasz woa do ludu: "Pki bdziecie chroma na dwie strony? Jeli Pan jest Bogiem, idcie za nim, a jeli Baal, idcie za nim! Lecz lud nie odrzek mu ani sowa." Osio dardanelski (a: dardaski) - koronny, kwadratowy, do czwartej potgi, ostatni, patentowany, skoczony, wierutny, zabity - wielki gupiec. Osiokowi w oby dano - zob. wyej Osio Buridana. Osio wie jedno, a ten, co go osioda-drugie - rni ludzie widz rzeczy odmiennie, kady ze swego punktu widzenia; kadym wasny interes rzdzi. Aluzja do bajki Fedrusa, w ktrej poganiacz nakania osa do biegu, bo nieprzyjaciel jest tu-tu. Osio na to pyta, czy nieprzyjaciel naoy na cisze juki. "Nie", odpowiada poganiacz. A na to osio: "C mi wic za rnica, czy ty bdziesz panem moim, czy on?"

Osio nad osy - ac. asinus asinorum, w szkoach dawnej Polski nieukw oprowadzano w olich uszach, po klasach, a uczniowie woali: Asinus asinotum in saecula saeculorum! ac., 'na wieki wiekw'. Osio przy lutni - ac. asinus ad lyram, pasuje jak w do karety; gruboskmy, tpy, nie odczuwajcy, nie rozumiejcy pikna. Osio skrobie osa - ac. asinus asinum fricat, przys., przez ktre, podobnie jak mulus mulum scabit, 'mu drapie mua', staroytni Rzymianie rozumieli, e uprzejmo uczyniona przyjacielowi winna by odpacona podobn; dzi o 2 osobach obsypujcych si wzajem przesadnymi pochlebstwami. Osio w lwiej skrze - tchrz chccy wzbudzi lk, dure udajcy mdrca; z bajki Ezopa Osio i Lis: Osio przywdziewa lwi skr i prbuje przestraszy Lisa, zdradza go jednak oli ryk. Osio wrd map - ac. asinus inter simias, osio wrd wymiewajcych go gupcw. Osouchy - przydomek Midasa; zob. Midas (i Apollo). Ola aw(k)a - ac. scamnum asinorum, na ktrej w szkoach dawnej Polski sadzano leniwego ucznia za kar, wkadajc mu na gow czapk z olimi uszami. Ola (cz)ka - pokryte niegiem zbocze wzgrza o agodnym spadku, na ktrym wicz pocztkujcy narciarze, zw. dzieci. Ola Skra - fr. Peau d'Ane, bajka wierszem (1694) Charles'a Perraulta, pochodzenia wschodniego, o wtku znanym we Francji ju od 1547. Pewien krl owdowia i, nie znalazszy ksiniczki, ktra by si moga rwna urod z jego crk, postanawia j polubi. Ona, aby uniknjego zalotw, zgadza si na lub pod warunkiem, e ojciec jej da 3 suknie: jedn koloro czasu, jedn koloru ksiyca i jedn koloru soca, a na koniec skr synnego osa. Gdy ojciec spenia te yczenia, dziewczynie pozostaje tylko ucieczka: odziana w ol skr, z twarz wysmarowan sadz, pracuje jako dziewka dworska; w wita jednak, w ukryciu przed ludmi, przyodziewa si w ksice stroje i przeglda w zwierciadle w caym blasku swej urody. Pewien krlewicz, wracajc z oww, zobaczy j tak przez dziurk od klucza, zakocha si w niej i poprosi gospodarza, aby mu upieka ciasto. Jedzc, znajduje w nim jej piercie, po czym ogasza, e polubi tylko t dziewczyn, na ktrej palec ten piercie bdzie pasowa. Wszystkie dziewczta krlestwa prbuj daremnie, wreszcie kto przyprowadza wyszydzan "Ol Skr", ktra zostaje on krlewicza. Ole kopnicie - wzgarda okazana upadej wielkoci przez nikczemnika; w bajce Fedrusa, 1, 21, Osio widzc, jak Dzik i Byk bezkamie zncaj si nad umierajcym Lwem, wybija mu kopytem dziur w gowie.

Olica Balaama - przen. iron. cziowiek maomwny, niemiay, potulny, ktry si nieoczekiwanie odezwa a. zaprotestowa. W Biblii, Num., 22, 28-30, Balaam, prorok z Petoru, ktrego Balak, krl Moabitu, nakoni, aby przekl Izraelitw najedajcych jego kraj, wybra si na olicy w drog, aby wygosi swe przeklestwo. Trzykrotnie zastpi mu drog anio, widzialny tylko dla olicy, ktra wwczas stawaa, a gdy j Balaam zacz tuc kijem, odezwaa si ludzkim gosem: "Czemu mnie bijesz?" Wtedy dopiero anio ukaza si prorokowi. Z rozkazu anioa Balaam pobogosawi Izraelowi. Oli most - ezelbryk, ac. pons asinorum, bryk, klucz, ksieczka zawierajca skrt lektury szkolnej, rozwizania zada mat., dawn. za tumaczenia utworw klasycznych zadawanych w szkoach. Nazywaj tak rwnie 5. tez 1. ksigi Elementw Euklidesa, pierwsze trudniejsze twierdzenie, przez ktre nieatwo przebrn nieukom. Spr o cie osa - o gupstwa niegodne uwagi. W bajce Ezopa Osio i jego cie pewien modzian naj w upalny dzie osa, aby uda si z Aten do Megary, ale w poudnie, gdy soce nazbyt ju palio, zsiad, aby odpocz w cieniu osa. Na to poganiacz zacz pasaera spdza z tego miejsca, mwic, e wynaj tylko osa, a nie jego cie. Spierali si, gdy nagle osiot ruszy z kopyta, zmuszajc ich do odbycia reszty drogi pieszo. Erazm z Rotterdamu przypisuje przysowiowe znaczenie cytatu, ac. deasini umbra, Demostenesowi, ktry zauwaywszy pewnego razu, e sdziowie suchaj jego przemwienia obroczego nieuwanie, zacz opowiada im histori o cieniu osa, a widzc, e senat go pilnie sucha, zamilk. Proszono go, aby dokoczy, a on na to: "Chtniej wic o cieniu olim suchacie ni o sprawie nieboraka, ktremu o gardo idzie?" Zawstydzili si i dosuchali sprawy. Abderyci - nm. powie satyryczna (1781) Christiana Martina Wielanda; 2. cz powieci powicona jest procesowi o cie osa, wytoczonemu przez kupca asyryjskiego pewnemu szarlatanowi. Zoty osio - zob. Zoty. Rzek osio do Ezopa: Panie bajkapisie! A przecie mi te godniej wystaw w swym opisie. Zawsze tylko ple gtupstwa bdzie mym udziaem? Niech te kiedy ze zdaniem wyjad wspaniaem! - C by, odpowie Ezop, ludzie powiedzieli? Ciebie by za poet, mnie za osa wzili. S. Jachowicz, Osio i Ezop.

Osjan - szkoc. Ossian, legendamy wojownik i bard celtycki, syn Finna (zob.), zwany te Oisinem, ktry mia y pod koniec XIII w. Jemu to przypisa James Macpherson, 1736-96, zdolny literat szkocki, autorstwo ogoszonych przez siebie w latach 1760-63 poematw, ktre stay si sztandarowymi utworami preromantyzmu, budziy oglny zachwyt poetw i publicznoci i wywieray przez kilkadziesit lat wielki wpyw na poezj

caej Europy. Porwnywano je z dzieami Homera. Ich bohaterowie to wojownicy proci, nieustraszeni, o sercach niezmiemie czuych, umiejcy rwnie dobrze walczy, paka i marzy, otoczeni fantastycznym wiatem duchw na tle tajemniczego, gronego krajobrazu gr. Wczenie jednak zaczto wtpi o autentycznoci "pieni barda Osjana", zw. dr Johnson. Wezwany do przedstawienia oryginaw celtyckich, z ktrych mia je jakoby tumaczy, Macpherson musia je sfabrykowa. Komisja, powoana po jego mierci, ustalia, e cho poematy byy kompilacj celt. rde rdw., on jednak by ich gwnym autorem. W Polsce dziea Osjana czytywano w t. francuskim i tumaczono dopiero w kocu XVIII w. (Krasicki, Knianin, Tyminiecki), rwnie z jz. fr.; por. Fingal; Grainne. Osjaniczny - lit. sentymentalno-romantyczny, nastrojowy, zbliony w charakterze do utworw przypisywanych Osjanowi.

Oskar - imi anglosaskie, spopularyzowane w kocu XVIII w. jako imi syna Osjana (zob.) w wielu poematach Macphersona. Oscar - nazwa pozacanych statuetek przyznawanych od 1929 przez Akademi Nauk i Sztuk Filmowych w Los Angeles (Hollywood) dorocznie reyserom, aktorom, scenarzystom itd. za najwysze osignicia w produkcji i sztuce filmowej.

Osman II - 1604-22, sutan tur. od 1618, wojn z Polsk rozpocz zwycisk bitw pod Cecor, a po daremnym obleniu Chocimia zawar pokj. Zrzucony z tronu przez zbuntowanych janczarw, po czym zamordowany przez wielkiego wezyra Dawuda Pasz. Osman - poemat epicki w 20 pieniach poety chorwackiego Ivana Gunduliia, 1583-1638, obrazujcy heroiczn obron Chocimia przez Chodkiewicza oraz bunt janczarw przeciw Osmanowi II, najwybitniejsze osignicia epiki dubrownickiej (lit. dalmatyska), dedykowane krowi Wadysawowi IV (wyd. 1826, t. pol. 1934); pieni XIV i XV nie napisa Gunduli, ale Ivan Mazurani.

Osmanowie - Osmaczycy, tur. osmany, dawna nazwa Turkw; od imienia sutana Osmana (Otmana) I, 1259-1326, zaoyciela dynastii osmaskiej; por. Otomana (Otomaski); Selducy. Osmaski - dotyczcy Osmanw, turecki.

Ospay i gnuny, zgrzybiay ten wiat - pocztek popularnej pieni

organizacji sokolskich Marsz Sokow (wyd. 1901) Jana Lama, 1838-86; muz. Wilhelma Czerwiskiego. Ospay i gnuny, zgrzybiay ten wiat, Na nowe on ycia koleje Z wygodnej pocieli nie dwiga si rad I duch, i ciao w nim mdleje. Hej, bracia Sokoy, dodajmy mu si, By ruchu zapragn, by powsta i y. 1-6.

Ossa - dzi Kissavos, najwyszy obok Pelionu (zob.) szczyt pasma grskiego we wsch. Tessalii (Grecja), oddzielonego od Olimpu dolin Tempe; mit. gr. ojczyzna centaurw.

Ossolineum- Zakad Narodowy im. Ossoliskich, ufundowany w 1817 we Lwowie przez Jzefa Maksymiliana Ossoliskiego, 1748-1826, historyka, powieciopisarza, bibliotekarza. Pocztek dziaalnoci w 1827, cel: gromadzenie rkopisw i drukw dotyczcych Polski, stworzenie warsztatu pracy dla uczonych polskich i wydawnictwo prac naukowych; podstawowym skadnikiem Ossolineum bya biblioteka naukowa. Od 1947 siedzib Ossolineum zosta Wrocaw. Od 1953 przejte przez Polsk Akademi Nauk, funkcjonuje jako dwie samodzielne instytucje: Biblioteka i Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, obie we Wrocawiu. Zacztkiem biblioteki byy zbiory J. M. Ossoliskiego, wzbogacone w 1823 przez zbiory Lubomirskich z Przeworska i inne dary. Dziaalno wydawnicz Zakad rozpocz od publikowanego w 1828-69, pod zmienianymi tytuami, "Czasopisma Naukowego Ksigozbioru Publicznego im. Ossoliskich".

Ostap Bender - g. bohater satyrycznych powieci pisarzy ros. Ilii Ilfa, 1897-1937, i Eugeniusza Pietrowa, 1903-42, 72 krzese (1928) i Zote ciel (1931); przen. wielki kombinator, arcysprytny szalbierz.

Ostatki - ostatnie dni kamawau; zob. Miso(pust); Zapusty. Jak ostatki, to ostatki, popijmy se, stare babki - przys.

Ostatni. Na ostatni przyszo - dawne przys. o krytycznej, niebezpiecznej sytuacji. Na ostatnich nogach (by) - ledwo si trzyma na nogach, by strudzonym, wyczerpanym. Ostatni - poemat (1847) Zygmunta Krasiskiego, przedmiertna wieszcza

wizja rewolucji spo., ktr oglda bezimienny, zapomniany przez wybawcw zesaniec sybirski. Ostatnia moe - ac. Ultima forsan, napis na zegarach kocielnych, odpowied na pytanie: "Ktra godzina?" Ostatni (ale) nie najmniej znaczcy - ang. last, not least. Ostatni (ostateczny) argument krlw - ac. ultima ratio regum, w czasie wojny - proch i kule; ze sztuki W tym yciu wszystko jest prawd i kamstwem (1644) Calderona. Napis na dziaach z brzu, umieszczany z rozkazu Ludwika XIV od ok. 1650 (zakazany przez Zgromadzenie Narodowe w 1796) i Fryderyka II Pruskiego od 1742 (ultima ratio regis); por. Armata; Miso (armatnie). Ostatnia posuga - pogrzeb, udzia w pogrzebie. Ostatnia Wieczerza - Wieczena Paska, ang. Last Supper, nm. Abendmahl, fr. la sainte Cene, Uczta eucharystyczna, wg Biblii Ew. wg Mat., 26, 20-29; Marek, 14, 17-25; uk., 22, 7-18, wieczerza paschalna (zob. Pascha). Temat wielu dzie sztuki, przedstawiajcych zazw. jeden z dwch aspektw Wieczerzy: objawienie przez Jezusa apostoom, e jeden z nich Go wyda, reakcj apostow i zdrajcy-Judasza, albo rozdanie przez Jezusa chleba i wina, i ustanowienie tym sakramentu eucharystii. Scena ta wyobraana jest zreszt na og bdnie, gdy Jezus i apostoowie, zgodnie z wczesnym obyczajem, leeli przy stole na sofach, lew rk wspierajc si na poduszkach, a nie siedzieli (jak to czyniy wwczas tylko kobiety i dzieci); wskazuje na to wyrani Ew. wg Mat., 9, 10; 26, 20: gr. anekeito, Wulgata: discumbebat, t. niewaciwie jako 'zasiad' zmiast 'pooy si'. Ostatnia Wieczerza - fresk (ok. 1447) Andrea del Castagno, Florencja, refektarz klasztoru w. Apolonii. Otarz (1467) Dirka Boutsa, Louvain, koci w. Piotra. Obraz (1592-94) Tintoretta, Wenecja, S. Giorgio Maggiore. Ostatnia Wieczerza - fresk (1495-97) Leonarda da Vinci, Mediolan, refektarz klasztom dominikanw S. Maria delle Grazie. Jeden z najsynniejszych freskw wiata, namalowany nietrwaymi farbami, zacz niszcze ju za ycia twrcy, wymaga licznych restauracji. Cho w sierpniu 1943 bomby alianckie obrciy refektarz w ruin, ciana z malowidem Leonarda zostaa praktycznie nienaruszona. Fresk jest obecnie zamknity hermetycznie w szklanym pojemniku, ktrego temperatura i wilgotno s kontrolowane automatycznie. Legenda gosi, e kiedy Leonardo otrzyma zamwienie na fresk, rozpocz poszukiwania modeli, przede wszystkim Chrystusa, i rzeczywicie znalaz idealnego czowieka o szlachetnym wygldzie, gbokim spojrzeniu i twarzy, z ktrej zdaa si promieniowa natchniona dobro. Leonardo namalowa go, po czym, kolejno, wszystkich apostotw z wyjtkiem ostatniego, Judasza. Tymczasem mijao ju 10 lat od rozpoczcia fresku; malarz zacz wic zwiedza najbardziej podejrzane

szynki i obere w ndznych zaukach Mediolanu, szukajc tam jakiego wyrzutka spoeczestwa, przestpcy, obwiesia. Gdy wreszcie znalaz idealnego pod tym wzgldem typa, powiedzial mu: "Chc, eby mi pan pozowa do obrazu!" "Dobrze - odpowiedzia tamten - raz ju panu pozowaem. Byem Chrystusem." Ostatnia wola - testament. Ostatnie ciel z obory - Ostatnia Kiszczanka (wygasy w XVI w. magnacki rd litewski), Ostatni z Siekierzyskich itp., przysowia karciane, oznaczajce ostatni kart, na ktr jeszcze mona liczy. Ostatnie dni Pompei - zob. Pompeja (2). Ostatnie namaszczenie - w niektrych wyznaniach chrzec.-namaszczenie olejami w. ciko chorych a. umierajcych, traktowane jako sakrament. Ostatnie sowa - sawnych ludzi. Takich zda a. sw, wypowiedzianych tu przed zgonem, autentycznych a. tradycyjnych, jest bez liku. Oto kilka z nich: Jean Bailly, polityk fr., gdy w 1793, w drodze na gilotyn, kto mu powiedzia: "Ale ty drysz!", odrzek: "To z przezibienia." Beethoven, ktry stopniowo traci such przez ostatnie 27 lat swego ycia: "W niebie bd znw sysza." Darwin: "Nie ja ostatni boj si mierci." Krlowa Elbieta I: "Wszystkie moje posiadoci za chwilk czasu!" Goethe: "Wicej wiata!", nm. Mehr Licht!! Rabelais: "Spucie kurtyn, farsa skoczona!", albo: "Id poszuka wielkiego By Moe." Sokrates: "Krytonie, winnimy Asklepiosowi koguta; zapa przeto i nie zaniedbaj tego." W XX w. nie sycha ju o ostatnich sowach wielkich ludzi - moliwe, e wyszy (lub wyszli) z mody; zob. te: Archimedes (Nie ruszaj moich k); Brutus Marcus Iunius (I ty, Brutusie?); Ciceron (Uderzajcie!); Hannibal; Husyci (O wita naiwnoci!); Neron (Jaki artysta ginie!); Oktawian August (Czy sdzicie...?); Roland de la Platiere. Ostatnie sowo - ostateczna, kategoryczna, stanowcza odpowied, decyzja; (mody, nauki, techniki) najnowszy wynalazek, njnowsza zdobycz itd.; (oskaronego, skazaca) wypowied oskaronego przed powziciem wyroku przez sd a. ostatnie yczenie skazaca przed straceniem go. Ostatni Mohikanin - przen. ostatni przedstawiciel rodu, grupy, epigon, osoba pielgnujca gince tradycje; nazwa wzita z tytuu ang. The Last of the Mohicans, powieci (1826) J. Fenimore Coopera, zob. Skrzana Poczocha (Sokole Oko). Mohikanie to jeden z doszcztnie niemal wytpionych szczepw konfederacji mohikaskiej, nalecej do algonkiskiej rodziny jz., zamieszkujcych w pocztkach XVII w. oba brzegi gmego Hudsonu a po jezioro Champlain. Ostatni Rzymianin - zob. Rzymianin. Ostatni z Abenceragw - (Przygody ostatniego z Abenseraw) zob. Abenceragowie.

Ostatni zajazd na Litwie - podtytu poematu epickiego Pan Tadeusz (1834) "historii szlacheckiej z r. 1811 i 1812" Adama Mickiewicza, ktrej bohaterowie to, sowami gen. Dbrowskiego, "ostatnie egzemplarze starodawnej Litwy" (12, 251), tacy jak Wojski, Podkomorzy, Gerwazy, Protazy, Maciek nad Makami, Konewka, Kropiciel i in. Marzc i koczc pacierz wieczorny, pomau Usn ostatni w Litwie Wony trybunau. 1, 890-91. Wtem cika marzeniami na pier spada gowa, I tak usn ostatni Klucznik Horeszkowa. 5, 904-05. Taki mia koniec zajazd ostatni na Litwie. 9, 762. Ach, to moe ostatni! patrzcie, patrzcie, modzi, Moe ostatni, co tak poloneza wodzi! 12, 798-99. Ostatni z Siekierzyskich - powie (1851) J. I. Kraszewskiego (ktrej tytu sta si przysowiem; por. wyej Ostatnie ciel) o charakterze dydaktycznym, zwalczajca przesdy o "kalaniu tarczy herbowej" przez szlacht cigajc do miast i parajc si prac zarobkow. Przedstawia te, jako pierwsza, typ szlachcica "wysadzonego z sioda", ktry po 1864 upowszechni si w Krlestwie Polskim na skutek uwaszczenia chopw przez rzd carski; por. Poaniecki; Wokulski. Sd Ostateczny - zob. Sd (Ostateczny); Sykstus (Kaplica Sykstyska); Gdask (Tryptyk gdaski). Wszystkie rani, ostatnia zabija - ac. vulnerant omnes, ultima necat, o godzinach; napis na dawnych zegarach (wieowych).

Ostew - ostrew, rogal, w okolicach (pod)grskich wysoka, wbita pionowo w ziemi erd, tyczka, z umocowanymi na niej a. przetykanymi przez ni poprzecznie i naprzemianlegle erdkami, na ktrych ukada si, a potem suszy siano kowe a. koniczynowe, niekiedy te zboe.

Ostp - zob. Las.

Ostrakon - gr., 'skorupka', skorupka gliniana, kawaek stuczonego naczynia glinianego, ktry w staro. suy do drobnych notatek, kwitw podatkowych, rachunkw, a take przy gosowaniu zwanym ostracyzmem; zob. Sd (skorupkowy).

Ostrogoci - zob. Goci.

Ostrogska Elbieta - zob. Halszka z Ostroga.

Ostrok - czstok, palisada, ogrodzenie z grubych, zaostrzonych u gry pali drewnianych; w staro. i rdw. cz obwarowania grodw, zamkw, czsto z wycitymi strzelnicami.

Ostroka - miasto nad Narwi blisko ujcia Omulwi, na Rwninie Kurpiowskiej, stolica wojewdztwa; prawa miejskie w 1373, przejciowy upadek po poarze w 1563. Pod miastem rozegraa si 26 V 1831 decydujca bitwa powstania listopadowego midzy wojskami polskimi pod wodz Jana Skrzyneckiego a armi ros. dowodzon przez Iwana Dybicza. Nieudolne przeprowadzenie dziaa przez Skrzyneckiego przyczynio si do klski armii polskiej i straty ok. 6500 onierzy. Wsawi si natomiast w tej bitwie Jzef Bem (zob.) brawurowym kierowaniem artyleri. Mauzoleum bitwy ostrockiej.

Ostrg - hist. niewielka (zwykle czworoktna, z naronymi basztami i dwurzdowym ostrokoem) warownia, umocnienie z waem ziemnym i rowem, czste w Sowiaszczynie, a w Polsce od wczesnego redniowiecza do XVIII w.; dawn. wizienie w Rosji carskiej; dawn. palisada. W Ostrogu na rogu trbili trbacze: tra, ra, ra - art. zdanie dla nie umiejcych wymwi gioski r; por. Krowa (Ruda krowa...). Ostrg - miasto na Woyniu, do XVIII w. siedziba kniaziw Ostrogskich, nad Horyniem, dzi w Ukr. SRR; zob. te Halszka z Ostroga.

Ostrw - przest. wyspa; kpa, wyspa rzeczna, porosa rolinnoci. Ostrw Lednicki - wyspa na Jeziorze Lednickim w woj. poznaskim, gdzie w VII w. powstaa osada prapolska; X-XII w. kolisty grdek, naprzd drewniany, od pocz. XI w. kamienny, z zamkiem ksicym i kocioem; zamek zniszczony w 1038 przez ks. Brzetysawa Czeskiego, nie odbudowany; kaplica zamkowa przetrwaa do XV w. jako koci parafialny, potem popada w ruin. Ostrw Tumski i Ostrw Piaskowy - zob. Wrocaw.

Ostry. Ostra Brama - jedyna pozostaa z dawnych dziewiciu bram miejskich Wilna; w kaplicy Ostrobramskiej (w stylu pnego klasycyzmu) znajduje si synny obraz Matki Boskiej z XVII w.; zob. te Barbara (Radziwiwna). Na ostre - przest. przy uyciu broni; przen. z caym zdecydowaniem, z rozmachem. Ostra skiba, orka w ostr skib - w skib nie cakiem odwrcon, sterczc. Ostre kucie - kucie na ostro, gwodziami o nacinanych gwkach, aby ko si nie lizga. Ostre pogotowie - stan gotowoci alarmowej. Ostre pole, ostry grunt, ostra droga - pokryte zmarz grud. Ostry brzeg - zbocze strome, urwiste. Ostry dyur - w szpitalu - kiedy przyjmuje si pacjentw potrzebujcych niezwocznej pomocy. Ostry koniec - stou dawn. szary koniec; dawn. (miejsce zajmowane przez) osoby najmniej wane; por. St (Szczyt). Ostry adunek - nabj z pociskiem; przeznaczony do ostrego strzelania, tj. pociskami. Ostry wiatr - u psa myliwskiego-dobry wch.

Oszczep - bro myliwska i wojenna stosowana powszechnie od starszej epoki kamiennej; pierw. ostro zacity kij, pniej zaopatrywany w groty z kamienia, koci, rogw, zbw, pazurw, wreszcie z metalu; kij zakoczony grotem uywany w lekkiej atletyce do rzutw.

Oszczypek - twardy ser podpuszczkowy z mleka owczego, wyrabiany przez grali w rejonie Tatr polskich i sowackich, w drewnianych, rzebionych formach rnych ksztatw, najczciej w postaci baryeczek, obwdzany.

Oszmiana - miasto w obwodzie grodzieskim, w pn.-zach. czci Biaorus. SRR; jedna z najstarszych osad na Litwie, w 1432 rezydeneja ksit litewskich; w tyme roku pod Oszmian Zygmunt Kiejstutowicz stoczy

zwycisk bitw ze widrygie; w 2. po. XVI w. Mikoaj Radziwit (Rudy) zaoy tu koci kalwiski; 18 V 1831, w czasie powstania listopadowego, bitwa powstacw z wojskiem ros. zakoczona klsk Polakw, spaleniem miasta i rzezi ludnoci zgromadzonej w kociele. Oszmiana z Lid razem kra id - dawn. przys. o szlachcie chodaczkowej, zagonowej z okolic Oszmiany i Lidy. Szlachcic oszmiaski, jedna noga w bucie, druga w apciu - dawne przys. o nieokrzesanej, ubogiej szlachcie. Nie masz teraz prawdziwej przyjani na wiecie; Ostatni znam jej przykad w oszmiaskim powiecie. A. Mickiewicz, Przyjaciele, 1-2.

O. O Saska - zob. Saski. O Stanisawowska - zob. Stanisaw

Ocie - dawn. bodziec, kostur, spiczasty kij do popdzania byda; erd zakoczona elaznymi widekami do kucia ryb przy poowie. Trudnojest (...) przeciw ocieniowi wierzga - z Biblii, Dzieje Ap., 9, 5; 26, 14, gow muru nie przebijesz. Szczupak, gdy mu ocie skr piersi przekole, Pluska si i nurtuje, mylc, e uciecze, Ale wszdzie elazo i sznur z sob wlecze. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 5, 238-240.

Omiomys - 'mylcy za omiu', przydomek nadany przez wspczesnych Jarosawowi, ksiciu halickiemu od 1153 do 1187.

Owiecenie - okres rozwoju kultury europ. od koca XVII do pocz. XIX w., ktrego g. tendencj byo poznawanie wiata samodzielnym wysikiem rozumu i organizowanie ycia zgodnie ze wskazaniami rozumu, przez racjonaln organizacj spoeczestwa, rozwj techniki i owiat publ. Podstawy filozofii Owiecenia oparte na wiatopogldzie racjonalistycznym i materialistycznym stworzy John Locke. We Francji ruch ten kierowai si g. ku sprawom polit. i spo., tworzc nowe prdy i burzc system feudalny. Ide przewodni Owiecenia byo poznanie i ustalenie "porzdku natury", obejmujcego rwnie czowieka. Gwni przedstawiciele: w Anglii - Locke, Hume, Hartley, Priestley, we Franeji - Wolter, Rousseau, de la Mettrie, Condillac, Diderot, Holbach, Robinet, w Niemezech - Lessing. W Polsce

szczyt tej epoki przypada na lata 1770-90; g. przedstawiciele: Hugo Kotaj, Stanisaw Staszic, Ignacy Krasicki, bracia niadeccy.

Owicim - Owicim-Brzezinka (nm. Auschwitz-Birkenau), najwikszy hitlerowski obz koncentracyjny i obz masowej zagady, w ktrym w okresie V 1940-I 1945 zamordowano kilka milionw ludzi. Pastwowe Muzeum Owicim-Brzezinka.

Owicimowie - Owiecimowie: Stanisaw Owicim, po 1605-57, stolnik beski, dworzanin Wadysawa IV, marszaek dworu hetmana Stanisawa Koniecpolskiego, onierz i dyplomata, oraz jego siostra przyrodnia, pikna Anna. Nieuzasadnione historycznie, lokalne podanie lud., zwizane z kaplic Owicimw przy kociele franciszkaskim w Kronie, gosi, e gorca mio, jak zaponio do siebie przyrodnie rodzestwo, sprawia, i Stanisaw i Anna postanowili si, mimo wizw krwi, pobra; on mia pojecha do Rzymu dla uzyskania dyspensy na zawarcie maestwa. Jednak po powrocie do domu Stanisaw zastaje ukochan umierajc z braku wieci od niego, a., wg innych wersji, z radoci, na widok dyspensy. Legenda, ktr niektrzy historycy poi. XIX w. wzili na serio, a inni rwnie serio j zwalczali jako fasz historyczny, zainteresowaa, jako temat, poetw, malarzy i kompozytorw. Murdelio - powie (1853) Zygmunta Kaczkowskiego, z cyklu Ostatni z Nieczujw; epizodyczna relacja legendy. Stanisaw nad trumn Anny - obraz (pocz. XX w.) St. Bergmanna; wystawiony w Krakowie, zainteresowa t legend Karowicza. Stanisaw i Anna Owicimowie - poemat symfoniczny opus 12 (1907) Mieczysawa Karowicza, najwybitniejszy utwr kompozytora i najlepszy polski utwr symfoniczny przed Szymanowskim. Kaplica - w kociele kronieskim, wspaniaa, wczesnobarokowa, ktr w 1647 Stanisaw Owicim poleci W. Petroniemu (stiuki J. B. Falconi) zbudowa dla Anny. Po mierci kaza zoy swe ciao w krypcie grobowej obok siostry.

Otello - centralna posta tragedii Otello, Murzyn wenecki (ok. 1604, wyd. 1622, wyst. pol. 1801) Williama Szekspira, mauretaski dowdca w subie Wenecji, nieustraszony onierz, czowiek rycerski, spokojny, pogodny, "natura otwarta i lojalna, wierzy ludziom niegodnym zaufania, daje si im wodzi za nos". Wg jego wasnych sw (5, 2), by "czowiekiem, co nieroztropnie, ale bardzo kocha, co nie by skory do zazdroci, ale raz j powziwszy, nie by panem siebie" (t. wg J. Paszkowskiego). Jego chory,

podstpny i obudny Jago, mszczc si za to, e namiestnikiem zosta Kasjo, a nie on, prostackim podstpem wmawia Maurowi, e jego ukochana ona, wcielenie mioci absolutnej i anielskiej niewinnoci, zdradza go z Kasjem. Otello w porywie lepej zazdroci dusi Desdemon, a gdy poniewczasie jej niewinno wychodzi na jaw, przebija si; przen. chorobliwie zazdrosny m. Otello, czyli Maur wenecki - w. Otello ossia il Moro di Venezia, opera (Neapol 1816) Gioacchina Rossiniego, libretto: Berio di Salsa wg Szekspira, znieksztaca i konwencjonalizuje dramaturgi utworu. Otello - opera (Mediolan 1887, wyst. pol. Warszawa 1893) Giuseppe Verdiego, libretto: Arrig Boito wg Szekspira, jedno z najlepszych librett operowych; mimo to zuboa i spyca wtek dramatyczny. Uwertura opus 63 (1894) Antonina Dvoraka. Balet (Tbilisi 1957), libretto i choreogr. (wg Szekspira): Wachtang Czabukiani, muzyka: Aleksiej Maczawanani. Film (1952) re. Orsona Wellesa. Film (1966) re. Laurence'a Oliviera, transkrypcja przedstawienia teatralnego. Otello i Desdemona - obraz Eugene Delacroix.

Otfried - Otfrid, mnich alzacki z IX w., uczy si w klasztorze Weissenburg na granicy frankijsko-alemaskiej, na staro napisa wjzyku st.-g.-nm. mesjad (zob. Mesjasz) wzorowan na epice acisko-chrzecijaskiej, ale w formie krtkich wersw nadajcych si do piewu, z nowoczesnymi, rymowanymi kocwkami, dedykowan Ludwikowi Niemieckiemu; pierwszy poeta nm. znany z imienia i pierwszy nm. rymotwrca.

Oto dzi dzie krwi i chway - fr. Il est leve voici le jour sanglant, t. Karola Sienkiewicza wiersza La Varsovienne fr., 'Warszawianka' (1831) Casimira Delavigne, z melodi Karola Kurpiskiego; wykonana po raz pierwszy 5 IV 1831 na scenie Teatru Narodowego w Warszawie, staa si hymnem powstania listopadowego i narodow pieni rewolucyjn; por. Wolno. Oto dzi dzie krwi i chway, Oby dniem wskrzeszenia by! W tcz Frankw Orze Biay Patrzc lot swj w niebo wzbi. Socem Lipca podniecany, Woa na nas z gmych stron: "Powsta, Polsko, krusz kajdany, Dzi twj triumf albo zgon." Hej, kto Polak, na bagnety! yj, swobodo, Polsko, yj! Takim hasem cnej podniety, Trbo nasza, wrogom grzmij! 1-12.

Otomana - sofa, niska turecka kanapa z bocznymi wakami zamiast porczy, z poduszkami w oparciu; z fr. otromane 'rodzaj kanapy bez oparcia', r.. od ottoman 'turecki'.

Otomaski - dawn. turecki, sutaski; dotyczcy imperium tur. i dynastii zaoonej przez Osmana I, zob. Osmanowie.

Otos i Efialtes - mit. gr. synowie Posejdona a. Aloeusa (dlatego nazywani te Aloadami) i Ifimedei, dwaj olbrzymi (zob. te Efialtes, I.) podobni do gigantw. W walce z bogami zamierzali pooy Oss na Pelion i zaatakowa Olimp; uwizili Aresa w wazie z brzu, gdzie przebywa przez 13 miesicy. Artemida skoczya midzy nich w postaci ani, a oni pozabijali si nawzajem w myliwskim zapale. Ich szturm na Olimp odzwierciedla walk dawnych lokalnych bogw z nowym kultem Zeusa.

Otrok - dawn. chopiec; dawn. chop, najemnik, suga.

Otwarty. Gra w otwarte karty - mwi ca prawd, nic nie ukrywa. List otwarty - zob. List. Otwarte drzwi (pozostawi) - moliwo dalszych rozmw, rokowa, pertraktacji. Otwarte miasto - zob. Miasto (otwarte). Otwarte morze - zob. Morze (otwarte, pene). Polityka otwartych drzwi - dawn. porozumienie kilku krajw kapitalistycznych, gwarantujce kademu z nich rwnie swobodne uczestnictwo w handlu z regionem a. krajem, bdcym przedmiotem ich ekspansji. Sezamie, otwrz si! - zob. Ali Baba.

Oudenaarde - miasto nad Skald we wsch. Flandrii (zach. Belgia). Ratusz - pnogotycki z beffroi i galeriami arkadowymi z 1526-37, dobudowany do czciowo zachowanych sukiennic z XIII w., dzi muzeum archeologiczne; jeden z najpikniejszych zabytkw w Belgii.

Owca - por. Baran. Bdna owca - zbkana, przen. czowiek pozbawiony celu, sensu ycia; wg Biblii, 1. List w. Piotra, 2, 25: "Bylicie bowiem jako bdne owce, lecz

teraz powrcilicie do pasterza i stra dusz waszych"; por. Psalm 118, 176. Czarna owca - zob. Czarny. Jedna owczarnia i jeden pasterz - wg Biblii, Ew. wg Jana, 10, 16; z nawrconych ydw i pogan; przen. zapanuje cakowita jednomylno, art. nie bez udziau pasterskiego kostura. Jedna parszywa owca cae stado zarazi - ac. grex totus in agris unius scabie cadit, z Satyr, 2, 79, Juwenala. Odczy owce od kozw - Wg Biblii, Ew. wg Mat., 25, 31-33; gdy nadejdzie Sd Ostateczny, Syn Czowieczy usidzie "i zgromadz si przed nim wszystkie ludy, i odczy jednych od drugich, jak pasterz odcza owce od kozw. I postawi owce po prawicy swojej, a kozy po lewicy"; przen: oddzieli ze od dobrego, szkodliwe od poytecznego. Owce Panurga - fr. les moutons de Panurge, w Gargantui i Pantagruelu, 4, 6-8, Rabelais'go Panurg na statku zakupuje u handlarza byda barana-przewodnika stada i wrzuca go do morza. Wszystkie owce skacz za nim, a handlarz, ktry prbuje powstrzyma je, zostaje przez nie pocignity w otcha morsk. Ilustracja "owczego pdu", bezmylnego naladownictwa, lepego posuchu, dziaania pod wpywem instynktu stadnego. Owcze rdo - hiszp. Fuenteovejuna, dramat (Madryt ok. 1619, wyst. pol. Krakw 1948) Lope de Vegi. Do tronu hiszp. pretenduje infantka Joanna wspierana przez grandw i infantka Izabella z mem Ferdynandem. Mieszkacy osady Owcze rdo, drczeni i terroryzowani przez pana feudalnego, komandora Gomeza de Gurmana, na wie o zwycistwie Izabelli i Ferdynanda zabijaj Gurmana i jego poplecznikw, a miasto oddaj wadzy krl. Na ledztwie torturowani przez kata wiadkowie jednogonie stwierdzaj, e komandora zabio Owcze rodo-wola ludu. Rzenik nie boi si nawet tumu owiec - odpowied Aleksandra (zob.) Wielkiego oficerom, ktrzy przybiegli do niego przeraeni wieci o olbrzymich masach wojsk perskich maszerujcych przeciw Aleksandrowi pod Arbel, 331 pne. Wilki w owczej skrze - zob. Wilk(i w owczej skrze). Zgubiona owca - Wg Biblii, Ew. wg uk., 15, 4-7; Mat., 18, l2-13, gdy kto ma sto owiec, a jedna z nich si zgubi, on opuci 99, aby odnale zabkan; a gdyj odnajdzie, cieszy si z niej bardziej ni z wszystkich pozostaych; przypowie o nawrconym grzeszniku.

Owiesny - dawn. oficjalista zawiadujcy pasz dla koni na dworze krlewskim a. magnackim; w uyciu przymiotnikowym.-dawn. owsiany, odnoszcy

si do (a. otrzymywany, przyrzdzony z) ziaren owsa.

Owoc. Drzewo ze i dobre - zob. Drzewa. Owocny i owocowy - byy od XVI do XVIII w. wymiennymi synonimami; por. "drzewa owocne, zasadzone w rzdy", Pan Tadeusz, 2, 403, Mickiewicza; dzi owocny 'skuteczny, korzystny, dajcy wyniki', a owocowy 'dotyczcy owocw, sporzdzony z owocw; rodzcy jadalne owoce'. Owoc zakazany - rzecz ncca, ale niedostpna z powodu zakazu; z Biblii, Gen., 2, 16-17: "Z kadego drzewa tego ogrodu (tj. Raju) moesz je, ale z drzewa poznania dobra i za nie wolno ci je, bo umrzesz." Po owocach ich poznacie je. Czy zbieraj winogrona z cierni albo z ostu fig;? z Biblii, Ew. wg Mat., 7, 16; ostrzeenie przed faszywymi prorokami. Wnuki zbior owoce twoje(j pracy) - ac. carpent tua poma nepotes, z Eklog,.9, 50, Wergiliusza. Odrbnoci - Poznania, Krakowa i Warszawy w nazwach owocw (tabelka wg Kazimierza Nitscha z 1914); zob. Prowincjonalizmy.

Oxford - miasto nad Tamiz w Oxfordshire, w pd. Anglii (Brytania); z dawn. Oxenford 'Woowy Brd'; por. Bosfor. Oxford Street - jedna z g. arterii londyskiego West Endu. Oxford University Press - wydawnictwo i drukarnia uniwersytetu oksfordzkiego od 1690; drukarze oksfordzcy pracowali na zlecenie uniwersytetu od 1584.

Warszawa - Krakw - Pozna arbuz - kawon - (brak) borwki - (czerwone) borwki a. brusznice - borwki buczyna - bukiew - buczyna czarne jagody - borwki (czarne jagody) - czarne jagody czerenie - czerenie - terenie

dynia - dynia a. arbuz - korbal jeyny - ostryny (ostrnice) - jeyny morele - morele - aprykozy porzeczki - porzeczki - witojanki poziomki - poziomki - czerwone jagody wgierki - wgierki - damascenki.

Symfonia oksfordzka - G-dur nr 92 (ok. 1788) Josepha Haydna, ostatnia z cyklu "symfonii paryskich", wykonana po raz pierwszy w 1791 w Oxfordzie, w dowd wdzicznoci kompozytora za nadanie mu przez uniwersytet tytuu doktora honoris causa. Uniwersytet Oksfordzki - jeden z dwch gwnych uniwersytetw ang. (por. Cambridge), orodek naukowy (studium generale) od ok. 1167; zawiera obecnie 34 oddzielnie administrowane kolegia rezydencjonalne (w tym 5 eskich), z ktrych najstarsze s: University College, 1249, Balliol, 1263, i Merton, 1264.

Ozyrys - jeden z gwnych bogw religii staro. Egiptu, syn Ziemi i Nieba, brat i m Izydy, ojciec Horusa, bg ycia, zmian zachodzcych w naturze, wd, wegetacji rolinnej; zamordowany przez swego brata, Seta, boga Za, ktry poci jego ciao na 15 kawakw. Zmartwychwstay do wiecznej wadzy w niebiosach, sta si wadc wiata zmarych i sdzi ich dusz. Symbolizowa nadziej ycia pozagrobowego i przyczyni si do rozwoju idei mumifikacji. Przedstzwiany w postaci mumii z koron i insygniami wadzy: berem i batem.

Og - erdka, kij do poprawiania ognia w piecu piekarskim; pogrzebacz do wygarniania ulu i popiou z pieca kowalskiego; tlca si gownia; pomioto.

Oydle - gwar. klapy sukmany, surduta, kamizelki; gwar. brzegi rozpicia w koszuli.

smy. smy cud wiata - nazwa nadawana dawniej wielu zdumiewajcym osigniciom architektonicznym i inynieryjnym, jak Eskurial, kopua katedry w. Piotra w Rzymie, Kana Sueski, linia kolejowa z tunelem Mont Cenis itd. Zob. Siedem (cudw wiata). smy mdrzec gr. zob. Mdrcy.

Pac. Pacowie - rd magnacki na Litwie i w Koronie, ktry wyda kilku znanych mw stanu i onierzy w XVII-XIX w. Pacowie poginli, Wojnowie nastali - powiedzenie Jana III Sobieskiego, zawierajce gr sw: Pac (ac. pax 'pokj') i wojna. Wart Pac paaca, a paac Paca - przys.; genera Micha Ludwik Pac, 1780-1835, ostatni potomek rodu, zbudowa ok. 1823 w Dowspudzie na Suwalszczynie paac w stylu gotyckim. Paac da pocztek przysowiu; niektrzy utrzymywali, e szo tu o innego Paca i o inny paac, w Jenie pod Kownem.

Pacanw - wie w Niecce Nidziaskiej, w woj. kieleckim, na dawnym szlaku handl. z Krakowa do Sandomierza, wzmiankowana w XII w., prawa miejskie w 1279-1869. Jedna z wielu miejscowoci w Polsce, bdcych tradycyjnie przedmiotem kpin; por. Akademia (drybiska; smorgoska); Beyce; Chem; Gliniany; Grjec; Kiemozia; Modliborzyce; Mokotw; Mosina; Mociska; Osiek; Piczw; Rypin; Waniw; zob. te Abdera. Arystokrata z Pacanowa - przys. W gowie jak w Pacanowie - przys., tj. mtlik, pstro. W Pacanowie, gdzie kozy kuj - tj. podkuwaj, przys. prawdop. przybye z

Zachodu, bo dopiero w XVIII w. przeksztacone po swojsku z innego polskiego przysowia z XVI w., wg ktrego kozy kuj w Burgundii. Tradycja kpin z mieszkacw pewnych miejscowoci a. pewnych okolic jako z gupcw i tpakw jest prastara. Zoliwoci takie, zw. jeli dowcipne, upowszechniay si atwo, nawet poza granicami gminy czy powiatu. W Polsce tematem takich niewinnych kpin byo wiele miejscowoci (zob. wyej). Niemal kady kraj mia, a. ma, jakie rzekome siedlisko gupcw. W staro. Azji Mniejszej bya to Frygia, u Grekw - Abdera; Francuzi maj Saint-Maxient; Niemcy Schildburg, Schppenstadt, Krahwinkel; Holendrzy - Kampen; Belgowie Dinant; Duczycy - Molbo; Wgrzy - Ratol; Rosjanie XIX w. - Powszechon. Niekiedy idzie tu o mdrkw, spryciarzy udajcych gupcw, jak za krla Jana mieszkacy wsi Gotham (zob.) w hrabstwie Nottingham w Anglii.

Pacem in terris - ac., 'pokj na ziemi', pierwsze sowa encykliki Jana XXIII wydanej 11 IV 1963. Bya to pierwsza w dziejach encyklika skierowana nie tylko do katolikw, ale do "wszystkich ludzi dobrej woli"; powicona problemom wojny i pokoju we wspczesnym wiecie, domaga si powszechnego rozbrojenia i rozwizywania sporw i konfliktw w drodze rokowa, traktujc pokj jako autonomiczn warto sam w sobie i wynik poszanowania porzdku naturalnego, ktry powinien by uznany przez ca udzko.

Pacheco Maria - (wym. paczko), zm. 1531, ona Juana de Padilla, ok. 1490-1521, przywdcy najgoniejszego powstania comuneros (mieszkacw miast hiszpaskich) wywoanego przez chciwo i but feudaw w czasie, gdy krl Karol V koronowa si w Niemczech na cesarza. Pikna i marzca o wolnoci Maria wzia czynny udzia w powstaniu. Najbliszym celem nowo utworzonej junty byo uwolnienie Joanny Obkanej, matki Karola V, od 14 lat zamknitej na zamku Tordesillas, aby osadzi j na tronie. Gdy m Marii po pierwszych sukcesach zosta pobity przez wojska krlewskie 23 IV 1521 pod Villalar, a nastpnie stracony, ona przez nastpne p roku bohatersko bronia Toleda. Po dalszych prbach walki musiaa w 1522, w przebraniu chopki, zbiec do Portugalii, gdzie ya jeszcze przez lat dziesi. Staa si tematem licznych wierszy i dramatw lit. hiszpaskiej.

w. Pachomiusz - ok. 292-346, onierz rzymski, przyj chrzest ok. 307, a od ok. 315 zosta pustelnikiem w Tabennis nad Nilem w Egipcie. Ok. 320 zorganizowa pierwsze klasztome formy wsplnego ycia zakonnego, podporzdkowanego jednej regule i jednemu przeoonemu, w egipskiej Denderze. U kresu ycia by przeoonym kilku tysicy mnichw w licznych klasztorach.

Pacht - dawn. dzierawa, arenda, dzierawne, czynsz; z nm., 'dzierawa' z

lud. ac. pacta 'umowa; podatek'. Pachciarz - dawn. czowiek trzymajcy w pachcie (dzierawicy) karczm, sad, myn, bydo itd.

Pacierz - pierw. 'miara czasu ("we dwa pacierze"); brewiarz, gaka szklana, koralik', dzi 'modlitwa'; jeszcze w XIX w. te: 'ko krgosupa ("stos pacierzowy")'.

Pacta conventa - (wym. pacta konwenta) ac., 'warunki uzgodnione'; w dawnej Polsce - ukad zawierany pomidzy przedstawicielstwem narodu (tzn. szlachty) i elektem, okrelajcy warunki, na jakich otrzymywa koron. Zaprzysienie paktw konwentw, sformuowanych po raz pierwszy w czasie elekcji Henryka Walezego w 1573 (zob. Artykuy: henrykowskie), byo warunkiem objcia wadzy po koronacji.

Pacynka - zob. Lalka; ze zdrobn. pacyna, pecyna 'gruda, kawa gliny, gruzu, ziemi, cegy itd.'

Pacze - wkno z lnu a. konopi po drugim czesaniu; delikatne wyczeski; nici z tych wkien. Paczeny - zgrzebny, zrobiony (z grubego ptna utkanego) z paczesi.

Paczkw - miasto w woj. opolskim nad Nys Kodzk, powyej Jeziora Otmuchowskiego, zaoone w planie owalnym z prostoktnym rynkiem; prawa miejskie nadano mu w 1254; ok. 1350-XVI w. miasto otoczono podwjnymi murami obronnymi; stao si wanym punktem oparcia husytw. Po zakoczeniu wojen husyckich biskup wrocawski nakaza rozbirk potnych murw z 13 wieami; jednak uratoway si liczne fragmenty, na ktrych pniej wzniesiono nowe mury. Za czasw pruskich mury odbudowano, nadajc miastu zachowany do dzi charakter redniowieczny. Najlepiej zachowane rdw. fortyfikacje miejskie na lsku, z basztami bram: Kodzkiej, Zbkowickiej, Nyskiej i Wrocawskiej, sprawiy, e miasto nosi przydomek "lskiego Carcassonne". Gotycki koci - halowy w. Jana Ewangelisty z ok. 1389, o charakterze obronnym, grujcy nad miastem, z potn wie, odnawiany w XV i XVI w. Mury wzmocnione przyporami, z wysoko umieszczonymi oknami i ostroukowym portalem; za wczesnorenesansow attyk (1. po. XVI w.) ze strzelnicami -

chodnik strzelecki. W pd. nawie studnia, ktr wykopano, wg podania, w czasie oblenia miasta przez Tatarw w 1241. Ratusz - (1552) w rynku, pierw. w stylu renesansowym, a skutkiem przerbek w XIX i XX w. neoklasycystyczny, prcz 45-metrowej renesansowej wiey zwieczonej attyk, z rozlegym widokiem na Podgrze Sudeckie.

de Padilla Maria - zob. Pacheco Maria.

Pad - dawn. nizina, dolina, wwz. Pad paczu, ez - (ac. Vallis lacrymarum) z Wulgaty, Psalm 83, 7, dolina Paczu (Rafaim) w pobliu Jerozolimy; przen. (wg Lutra) pad ziemski, ten pad, ziemia, wiat doczesny, miejsce ludzkiej niedoli, zazw. jako przeciwiestwo nieba, raju.

Padwa - w. Padova, miasto we wsch. czci Niziny Padaskiej nad rzek Bacchiglione w Wenecji Euganejskiej (pn. Wochy), wg legendy za. ok. 1200 pne. przez ksicia trojaskiego Antenora, towarzysza Eneasza. Znane ze rde od 302 pne. staroytne Patavium, jedno z najbogatszych miast Italii, od 89 pne. pod wadz Rzymu, burzone kolejno przez Alaryka i Attyl, opanowane przez Longobardw i Frankw, stao si w okresie 1175-1237 woln republik, do 1406 pod wadz rodu Carrarw, potem, do 1797, posiado Wenecji, nastpnie, do 1866, Austrii. Dziki malarzowi Andrea Mantegna staa si Padwa orodkiem, z ktrego w 2. po. XV w. rozprzestrzeniaa si sztuka Odrodzenia na cae pn. Wochy. Il Santo w., 'wity', tj. w. Antoni Padewski, romasko-gotycka bazylika S. Antonio (1232-1307) z 7 kopuami w stylu bizantyjskim, mieszczca grb w. Antoniego, jedno z najwaniejszych miejsc pielgrzymek we Woszech, z licznymi cennymi dzieami sztuki, z ktrych najsynniejsze s brzy Donatella przy g. otarzu. Przed bazylik, na piknym Piazza del Santo (w., 'Placu witego'), synny pomnik konny Gattamelaty (zob.). Uniwersytet za. w 1222 (dzisiejsza budowla pochodzi czciowo jeszcze z XVI w.), sawna, czcigodna uczelnia, na ktrej wykadali m.in. matematyk i fizyk Pietro d'Abano, Galileusz, anatom Giambattista Morgagni i pniejszy biskup krakowski Piotr Wysz. W XIII-XVII w. studiowali tu, g. prawo i medycyn, liczni Polacy, m.in. Mikoaj Kopernik, Klemens Janicki, Jan Kochanowski, Hieronim Ossoliski, Jan Zamoyski, Krzysztof i ukasz Opaliscy. Najstarsze audytorium anatomiczne wiata (1594) i interesujce Auditorium Maximum, ktrego ciany pokryte s herbami dawnych studentw. Do Padwy po nauk, do kwi na mieszkanie dawn. przys.

W Padwi wicej lekarzw ni pacjentw - dawne przys. Padwan - padovana, w. padovano, taniec w. z XVI w. w tempie powolnym, takcie dwudzielnym, niekiedy trjdzielnym, nazwany od miasta Padwy, czasem mylnie utosamiany z pawan; pie miosna przy nim piewana. W Polsce XVII w. wychodziy zbiory anonimowych pieni i padwanw, midzy nimi pieni Jana Kochanowskiego, Szymona Zimorowica i in. Dobra myl serc ochtoda, ta z muzyki rocie, Kiedy melancholij otrzsnwszy gocie Wezm w rk tokaju puchar przeroczysty, Coraz padwany skoczne syszac wokalisty. W. Kochowski, Za muzami do skrupulatw, 53-56. Padovano - przydomek Gianmarii Mosca, ok. 1493-1574, rzebiarza w. podobno pochodzcego z Padwy, ktry, "przyncony wielkimi obietnicami" przez Zygmunta I, przyby przed 1532 do Polski i tu pozosta. Wsppracowa z Berreccim przy kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze wawelskiej; specjalista rzeby nagrobnej i medali.

Paenula - (wym. pen...) ac., starorzymska obszema peleryna podrna z grubego sukna, zwykle z kapturem, noszona take przez wojsko, niewolnikw i wczesnych chrzecijan, prototyp rdw. omatu.

Paetus Caecina - (wym. ptus) konsul rzymski, skazany w r. 42 na mier samobjcz za rzekomy udzia w spisku przeciw cesarzowi Klaudiuszowi. Kiedy waha si, nie mogc si zdoby na ten czyn, jego ona, Arria, przebia si sztyletem, po czym podaa go mowi, mwic: "Paetusie, to nie boli!", ac. Paete, non dolet!; z Listw, 3, 16, 6, Pliniusza M.; u Marcjalisa, 1, 14: Non dolet, Paete! Pafos - Stare Pafos, gr. Palaipaphos, na zach. wybrzeu Cypru, w staro. osada gr. a. fenicka z okresu mykeskiego 1600-1100 pne., synna z kultu i wspaniaiej wityni Afrodyty, ktra wg legendy miaa si wynurzy z piany morskiej nie opodal miasta; dlatego Afrodyt czsto nazywano Cypryjsk (Kipryd) a. Pafijsk. Mio pafijska - wolna, nie zalegalizowana.

Paganini Niccolo - 1782-1840, synny, znakomity skrzypek, gitarzysta i kompozytor w. Jako wirtuoz, wykonujcy zreszt tylko wasne kompozycje, dziaa w niezwyky, hipnotyczny sposb na audytorium, na co skadaa si niebywaa dotychczas technika jego gry (by niewtpliwie jednym z najwybitniejszych wirtuozw w dziejach sztuki odtwrczej) i fascynujca posta artysty, otoczona saw romantycznych przygd (prowadzi do

awantumiczy tryb ycia, uprawia hazard, mia sensacyjne romanse) i licznymi legendami (m.in. mia jakoby zosta uwiziony za mord popeniony na przyjacice). Do 1827 wystpowa wycznie we Woszech, w nastpnych latach koncertowat w caej Europie osigajc szczyty sawy. W 1829 by w Poznaniu i w Warszawie, gdzie sysza go Chopin, na ktrym Paganini zrobi gbokie wraenie i oddziaa na wirtuozowskie elementy kompozycji fortepianowych Chopina. "Od pierwszych dwikw jaki nieprzemoony czar pada na suchaczy; z pewnoci mia on w sobie co demonicznego, co brao w sw wadz kadego, kto znalaz si w sferze jego oddziaywania" (Grove). Kaprys a-moll - nr 24 Paganiniego by wielokrotnie wykorzystywany przez innych kompozytorw jako temat do wariacji, np. przez J. Brahmsa (Wariacje, opus 35), S. Rachmaninowa (Rapsodia na temat Paganiniego na fortepian i orkiestr), W. Lutosawskiego (Wariacje na temat Paganiniego na 2 fort.). Wiele innych tematw Paganiniego pobudzao kompozytorw do tworzenia wariacji, opracowa itd. acuch dzie tworzonych pod jego wpywem, poczynajc od Schumanna, przez Liszta i Brahmsa, nie urywa si do dzi (Blacher, Casella, Lutosawski). Paganini operetka - (Wiede 1925, wyst. pol. Warszawa 1927) Franza Lehara, grywana czsto na caym wiecie. Paganini obraz (ok. 1832) Eug. Delacroix, Waszyngton, Philips Coll. Miesic, snw najwierniejszy druh. Marzenia Paganini. L. Staff, Niebo jest sodkie, 7-8.

I Pagliacci - zob. Pajace.

Pagoda - dalekowschodnia budowla w ksztacie wielopitrowej wiey, zazw. ozdobna, o pitrach przedzielonych wygitymi ku grze, ostro zakoczonymi daszkami, wznoszona zazw. jako witynia lub ku uczczeniu czyjej pamici, bdca nieraz czci zespou architektury sakralnej; z port. pagode 'pagoda, boyszcze' od sanskr. bhagavati 'przydomek bogini hinduskiej'.

Paia - hist. niewielka tarcza metalowa uywana przez jazd rdw.; z wg. paizs (wym. pai).

Pajace - w. I Pagliacci, opera w 2 aktach (Mediolan 1892, wyst. pol. Warszawa 1894) Ruggiera Leoncavalla, z librettem kompozytora, ktra wraz z Rycerskoci wieniacz Mascagniego zapocztkowaa we w. muzyce operowej kierunek zwany weryzmem, przeciwstawiajcy si romantycznej koncepeji

dramatu muzycznego, zwaszcza wagnerowskiego; weryzm czerpa tematy z ycia codziennego, nie gardzc pytkimi czy nawet wulgamymi rodkami wyrazu dla osignicia efektu. Intencje te znajduj wyraz ju w piewanym Prologu (Si puo?), w ktrym autor zapowiada, e "stara si zobrazowa widzom kawa ycia". We wsi rozbija namioty trupa wdrownych komediantw, zoona z jej kierownika, Cania, Neddy, jego ony, Tonia i Beppa. Przed spektaklem Nedda spotyka si ze swym kochankiem, Silvio. Canio, powiadomiony przez Tonia, chce ich zaskoczy, ale Silvio zdoa uciec. Canio przeywa tragedi: musi za chwil bawi widzw, cho serce pka z blu (synna aria miej si, pajacu! - Vesti la giubba). Sytuacja w odgrywanej sztuce (teatr w teatrze) jest analogiczna do yciowej, co podkrela werystyczn zasad opery. Nedda-Kolombina oczekuje kochanka Arlekina-Beppa, zaskakuje ich m Kolombiny, Pajac-Canio; Arlekin czmycha, przeraona Kolombina-Nedda ucieka przed szalejcym z zazdroci mem ze sceny. Canio przebija sztyletem Nedd i usiujcego j obroni Silvia.

Pajk - rzd z gromady pajczakw, obejmujcy ok. 20000 gatunkw; duy yrandol, wiecznik o licznych rozgazieniach, zob. Korona; lud. ozdoba ze somy i kolorowych bibuek, zawieszana u sufitu; zob. Arachne. Pajk wieszczek po srebrnej sieci Z rana nieszczcia zwiastowa leci, A gdy wieczome godziny wiej, Wrbita cieszy zot nadziej, Wic szkoda zabi pajka. A. Czaykowski, Pajk do imionnika M. hr. P., 6-10, wg fr. prrysowia o pajkach: Matin - chagrin, soir - espoir. Mahomet i pajk - Kiedy Mahomet ucieka z Mekki przed wrogami (w 622 r., zob. Hidra) do miasta, ktre si dzi nazywa Medyna, mia - jak gosi legenda - schroni si przed pocigiem w pewnej jaskini. Ledwo prorok w niej znikn, pojawi si jaki pajk, nasany tam bez wtpienia przez Allaha, i w mgnieniu oka rozwiesi pajczyn przed wejciem do pieczary. W chwil potem nadbiegli przeladowcy, ale zobaczywszy pajczyn przesaniajc otwr, nie zajrzeli do jaskini, lecz ruszyli dalej. Robert Bruce i pajk - Gdy Robert Bruce zaj w 1306 tron Szkocji, zosta natychmiast zaatakowany przez Anglikw, musia zbiec i schroni si w Irlandii, w ukryciu swoim pewnego dnia zauway, jak pajk po raz szsty z rzdu nadaremnie prbuje przyczepi nitk do belki w puapie. "Teraz, pomyla Robert, pajk wskae mi, co robi, bo i mnie nie powiodo si sze razy." Niestrudzony pajk sprbowa po raz sidmy, teraz ju z pomylnym wynikiem. Wtedy i Bruce dokona jeszcze jednej proby, i po latach walki udao mu si w 1314 cakowicie wypdzi Anglikw ze Szkocji. Fryderyk II Wielki i pajk - Opowiadano, e gdy Fryderyk II (zob.) Hohenzollem przebywa pewnego razu w swoim poczdamskim paacu Sanssouci i o zwykej porze uda si do saloniku, aby napi si czekolady, zauway, e pajk spad z sufitu do filianki. Krl zawoa wic, aby mu przyniesiono inn czekolad. W chwil potem usysza odgos strzau z pistoletu. Przekupiony kucharz, ktry wsypa trucizn do czekolady, odebra sobie

ycie, mylc, e sprawa si wydaa.

Pajuk - hist. pokojowiec dworski, czonek stray magnata, towarzyszcy mu w czasie jazdy powozem; pokojowiec sutana tur., onierz sutaskiej gwardii przybocznej; z pers. pajk 'goniec, posaniec'.

Pakamona - miejscowo na mudi, gdzie w czasie powstania listopadowego powstacy obozowali w 1831 przez cay kwarta pod goym niebem. Std powstao przys.: Kiepsko jak w Pakamonie.

Pakak - przest. grube, proste sukno a. ptno; gruba tkanina z paku; part, ubranie z takiej tkaniny; przest. pakuy, odpady z lnu a. konopi. Tak w pakaku, jak i w purpurze jedna wena - przys., biedni i bogaci s sobie rwni.

Paktol - gr. Paktolos, rzeka w Lidii przepywajca przez Sardes, w staroytnoci, a do czasw Augusta, zotodajna; zob. Midas (i zoto).

Paladyn - znakomity, sawny rycerz (wdrowny); adherent, obroca rdw. ksicia; nazwa nadawana w rdw. poematach epickich rycerzom towarzyszcym Karolowi Wielkiemu. Dwunastu najsynniejszych, ang. The Twelve Peers, fr: Les Douze Pairs, wg Pieni o Rolandzie (zob. Roland) to: Roland (Orlando), Oliwier(zob.), Ivon, Ivory, Otton, Berengier, Samson, Anseis, Genn, Gerier, Engelier i Gerard. Take o wielu innych synnych bohaterach i rycerzach mwi si jako o paladynach w Pieni o Rolandzie, w poemacie Morgante (zob.) Pulciego, w Orlando innamorato (1506) Boiarda i w Orlandzie szalonym (1516) Ariosta: Astolfo (zob.), Florismart (zob.), Fierabras (zob.), Ganelon (zob.), Maugis (zob.), Namo (zob.), Ogier Duczyk (zob.), Rinaldo (zob.) i arcybiskup Turpin (zob.), a prcz nich wielu innych rycerzy. S oni take protagonistami mniej znanych pieni.

Palais - (wym. pal) fr., paac. Palais-Bourbon - (wym. burb) w Paryu, na lewym brzegu Sekwany, na miejscu zajtym pierw. przez paac zbud. ok. 1728 dla ksiny de Bourbon, crki Ludwika XIV, i pani de Montespan. Pn. strona paacu, wychodzca na Sekwan, most Zgody, plac Zgody i koci Madeleine, otwiera widok na jedn

z najpikniejszych perspektyw paryskich. W 1808 dodano paacowi czysto dekoracyjn, korynck fasad, majc by odpowiednikiem fasady Madeleine. Paac by siedzib Rady Piciuset w 1795, Izby Deputowanych w czasach Restauracji i Trzeciej Republiki do 16 V 1940, a od 1947 - Zgromadzenia Narodowego. Palais-Royal - (wym. ruajl) fr., 'krlewski', zesp budowli w Paryu, wzniesiony w 1633 przez Lemerciera dla kardynaa Richelieu i zwany Palais Cardinal do 1643, kiedy zosta zapisany krlowi; ogrody paacu udostpniono publicznoci, ktra tam chtnie przychodzia. Corneille uczyni go miejscem akcji jednej ze swych wczesnych komedii; pniej Ludwik XIV odda jedn z sal do dyspozycji trupy aktorskiej Moliera. Palais-Royal skada si z 2 czci: z paacu waciwego, gdzie mieszcz si instytucje rzdowe, i z Galerii, obszernego czworoboku ze sklepami, otaczajcego ogrd; od strony zach. przylega do paacu Teatr Francuski (Theatre-Francais). Orodek rozrywkowy w XVIII w., ognisko rewolucji od lipca 1789, dugo potem dzielnica luksusowych magazynw, dzi Palais-Royal jest enklaw spokoju w ruchliwej dzielnicy.

Palamedes - (1) mit. gr. syn Naupliosa, krla Eubei, bohater cyklu trojaskiego nie wspomniany przez Homera. Wysany przez Agamemnona na Itak, aby sprowadzi Odyseusza na wypraw przeciw Troi, przechytrzy go, zdemaskowa symulanta (zob. Odyseusz) i sprowadzi do Aulidy. W czasie wojny Odys zemci si na nim srodze, faszujc pismo Priama do Palamedesa proponujce zoto za zdrad sprawy Grekw; podrzucone przez Odyssa zoto znaleziono w namiocie Palamedesa, ktry zosta skutkiem tego ukamienowany. Pomci go jego ojciee, kiedy flota grecka wracaa z wojny: ustawi ognie sygnaowe tak, e wikszo okrtw rozbia si o skay Eubei. Palamedesowi, mdremu doradcy Grekw pod Troj, przypisywano liczne wynalazki, jak miary i wagi, dysk, latami morsk, gr w koci, a wreszcie uzupenienie alfabetu literowego Kadmosa, co zreszt byo zgodne ze zwyczajem gr. przypisywania kulturalnych i cywilizacyjnych wynalazkw bogom (por. Apollo, Atena, Dionizos, Demeter, Hermes) i bohaterom (Prometeusz, Dedal, Kadmos), do ktrych naley rwnie Palamedes, posta pokrewna przez swj rozum i przebiego Odyseuszowi, bdca wszake jego niewinn ofiar, a przy tym, w przeciwiestwie do niego, dobroczyc ludzkoci. Palamedes i Odys obkany - zaginione tragedie Sofoklesa. Mowa obrocza Palamedesa - pira sofisty gr. Gorgiasza z Leontinoj na Sycylii, ok. 475-375 pne. Palamedes - rzeba (1804) Canovy, Cadenabbia, Pryw. Palamedes demaskuje Odyssa - obraz (ok. 1760) Tiepola, Mediolan, Kolekcja Borletti.

Palamedes - (2) w rdw. cyklu arturiaskim ksi saraceski pokonany w pojedynku przez Tristana. Obaj kochaj Izold, a gdy Palamedes rezygnuje z niej, Tristan nawraca go na wiar chrzecijask i jest jego ojcem chrzestnym.

Palamon i Arcite - dwaj modzi rycerze tebascy, przyjaciele, bohaterowie poematu w 12 pieniach Teseida (1340) Giovanniego Boccaccia; temat zaczerpnity z Tebaidy (zob. Siedem: Siedmiu przeciw Tebom) Stacjusza i z Powieci (zob.) o Ry, przejli nastpnie m.in. Chaucer w Opowieci (zob.) Rycerza, Fletcher i Dryden. Po zdobyciu Teb przez krla Aten, Tezeusza, przyjaciele dostaj si do niewoli, ale bdc krwi krlewskiej, mieszkaj w paacu wadcy, gdzie zakochuj si obaj w Emilii, siostrze maonki krla, Hippolity; Tezeusz zarzdza turniej, majcy rozstrzygn, ktremu ze spierajcych si modziecw powinna przypa w udziale Emilia. Ranny Arcite zwycia, ale wkrtce po zarczynach umiera; zgodnie z jego yczeniem Palamon polubia Emili.

Palant - gra sportowa, w ktrej dwie druyny po 12 graczy, na boisku wymiarw 25 na 607m, podbijaj kijami tward, ma pik palantow; kij do tej gry; z w. palla 'pika; kula'.

Palatyn - (1), ac. Mons Palatinus, jedno z siedmiu (zob. Siedem) wzgrz Rzymu, najstarsza zamieszkaa cz miasta, dzi jeszcze z resztkami bardzo starych budowli. W czasach republiki zamona dzielnica willowa (m.in. Cicero, Krassus, Antoniusz), pniej paacw Augusta, Tyberiusza, Kaliguli, Nerona, Flawiuszw; w rdw. rd Frangipanich wznis tutaj twierdz; w XVI w. Alessandro Farnese zaoy synne ogrody (Orti Farnesiani); palatinus 'palacowy' od Palatium pierw. 'nazwa wzgrza palatyskiego' z Pales 'staroitalskie bstwo pasterzy' a. z palus 'bagno, moczar'.

Palatyn - (2) rdw. urzdnik dworu cesarskiego; w Polsce namiestnik, zastpca ksicia, wojewoda (ac. comes palatinus); na Wgrzech najwyszy dygnitarz pastwa, zastpca krla. Palatynat - urzd, godno palatyna; (Pfalz) kraina hist. w pd.-zach. Niemczech (dzi RFN).

Palcat - dawn. kij do tresowania koni; modzie "bia si (cinaa si) w palcaty", jak w szermierce rapierami, przy czym kije oplatano w som; z

wg. palcat, biern. l. poj. od palca 'kij'.

Palec - Nazwy palcw u rki: 1. wieki, paluch, kciuk; 2. wskazujcy; 3. rodkowy, dugi; 4. serdeczny, piercienny (ac. digitus annularis), na ktry Rzymianie wkadali piercionki, sdzc, e od tego palca biegnie nerw do serca. Grecy i Rzymianie nazywali go take palcem lekarskim i uywali do mieszania mikstur, bo obecno szkodliwego skadnika zaalarmowaaby natychmiast serce; 5. may, zwany te w niekt. krajach usznym, bo najatwiej nim duba w uchu. Wg rdw. alchemikw wielki palec suy Wenerze, wskazujcy Jowiszowi, dugi Saturnowi, serdeczny Socu, may Merkuremu. May palec mi powiedzia - tj. wiem o tym, cho ty si tego nie spodziewa; pierw. aluzja do strzykania, kucia w palcach dotknitych chiragr, ktre pozwalalo na przewidywanie zmian pogody, a wg przesdw lud. przepowiadao jak przykro, zob. te Merkury (Palec). Nie zakrzywi palca (na kogo) - nie zrobi mu najmniejszej krzywdy. Obwin kogo wok maego palca - uzaleni od siebie, podporzdkowa (urobi) go sobie. Palec boy (Opatrznoci) - zjawisko uwaane za oznak dziaania si nadprzyrodzonych; z Biblii, Ex., 8, 19, czarownicy faraona o pladze komarw: "Palec boy to jest!", i Ex., 31, 18: "2 tablice kamienne pisane palcem boym". Palec diabelski - strzaka piorunowa, ludowa nazwa piorunowca (fulgurytu; prtu kwarcowego powstaego przez stopienie piasku uderzeniem pioruna) a. szkieletu wapiennego belemnitw (gowonogw kopalnych). Patrze przez palce (na co) - udawa, e si czego nie zauwaa; pobaa czemu, tolerowa co. Tomcio Paluch - zob. Tomasz. W maym palcu mie co - zna si na czym znakomicie, umie co doskonale.

Palemon - (1) gr. Palaimon, mit. gr. imi syna Ino (zob.), Melikertesa, gdy sta si bstwem morskim.

Palemon - (2) imi bohaterw gr.: argonauty, syna Hefajstosa; syna Heraklesa i Antinoe; jednego z pidziesiciu synw Priama; jeden z nich

wystpowa czsto w genealogii szlachty polskiej i litewskiej jako jej legendarny protoplasta, przybyy na czele zbrojnego oddziau z Rzymu, aby zaoy now Itali-Lituani.

Paleologowie - grecka dynastia, ktra rzdzia cesarstwem bizantyjskim od jego przywrcenia w 1261 a do ostatecznego zdobycia Konstantynopola przez Turkw w 1453.

Palestra - ac. palaestra, gr. palaistra, w staro. Grecji szkoa zapasw i boksu, zazw. cz gimnazjonu przeznaczona dla wolnych chopcw i modziecw, zbudowana zwykle wok kwadratowego dziedzica otoczonego kolumnad i salami (klub, sale wicze, szatnia, urzdzenia kpielowe); og adwokatw, adwokatura, dawn. take notariusze, rejenci, aplikanci; kij do podbijania piki w niektrych grach. Palestrant - dawn. prawnik funkcjonujcy w trybunaach, sdach marszakowskich, asesorskich i referendarskich, adwokat, regent zawiadujcy kancelari grodow a. ziemsk.

Palimpsest - ac. codex rescriptus, staro. a. rdw. rkopis na pergaminie, z ktrego zeskrobano a. starto poprzedni tekst dla zaoszczdzenia drogocennego, zw. we wczesnym redniowieczu (VII-XII w.), materiau pisarskiego i zapisano na nowo. Technika wspczesna pozwala na odczytanie wikszoci usunitych tekstw, dziki czemu poznano wiele utworw, ktre si w inny sposb nie zachoway, np. O republice Cicerona; w tym wypadku tekst starto, aby uczyni miejsce komentarzowi w. Augustyna do Psalmw. Z gr. palfmpsestos 'znw zeskrobany'; od palin 'znw' i psen 'trze, drapa'.

Palindrom - rak, wyraz a. zdanie czytajce si jednakowo w sposb zwyky i wspak, np. potop, Natan, "kobya ma may bok", "Zakopane i cel wieczoru urocze i w lecie na pokaz" (J. Tuwim); z gr. palindromos 'biegncy z powrotem'.

Palinodia - utwr lit., zazw. wiersz, w ktrym autor odwouje, cofa wypowiedziane w innym utworze o kim (zwykle ujemne) sdy; pierwowzorem bya zapewne Palinodia starogr. liryka Stesychorosa (ok. 640-ok. 555 pne.) do Heleny, gdzie wyrzek si napisanego przeciw niej pamfietu, za ktry zosta olepiony.

Nunc ego mitibus mutare quaero tristia, dum mihi fias recantatis amica opprobriis animumque reddas. Horacy, Carmina (Pieni), 1, 16, 25-28. (ac.,'Wiek zoliwo powciga, zdronemu przebacz, spory porzumy - co byo, ju nie jest, zatem przyja i mio wt mi', t. Stefana Gotbiowskiego).

Palinurus - sternik statku Eneasza (w Eneidzie, ks. 5 i 6) Wergiliusza, pierwszy Trojaczyk zabity w Italii: zmorzony snem przy sterze, wpad do morza u wybrzey Lukanii, a gdy dopyn do brzegu, zabili go krajowcy. Eneasz spotyka go w podziemnej Krainie Cieniw, gdzie Palinurus nie moe przepyn Styksu, bo ciao jego jest nie pogrzebane; imieniem jego nazwano przyldek Palinurum w Lukanii (do dzi istnieje Porto di Palinuro na pd. od Zatoki Salemeskiej); imi jego uniemiertelnili take wspczeni zoologowie, nadajcje langucie: Palinurus vulgaris; przen. sternik, pilot (statku), zw. niedbay.

Palisada - zob. Ostrok.

Paliusz - ac. pallium, koc. rz.-kat. biaa weniana tama z wyszytymi szecioma krzyami, noszona jako naszyjnik na ornacie przez papiea, patriarchw, prymasw, metropolitw i niektrych biskupw; oznaka wyszej wadzy kocielnej. Pallium - zasona, kodra; kwadratowy paszcz weniany noszony przez mczyzn w staro. Grecji, odpowiadajcy rzymskiej todze; std Rzymianie nazywali siebie gens togata, a Grekw gens palliata; od paszcza tego pochodzi paliusz (rzecz i nazwa); ac. od pallius 'osonity, okryty'.

Paliwoda - przest. czowiek lekkomylny, narwaniec, postrzeleniec, szalona paka, wartogw, pdziwiatr, szaawia, wiszczypaa, letkiewicz, trzpiot, lekkoduch.

Palla - duy, prostoktny kawa materiau wenianego, w ktry kobiety rzymskie owijay si i drapoway, tworzc bogato pofadowan szat wierzchni, niekiedy osaniajc ni take gow.

Palladio - Andrea, wac. Andrea di Pietro, 1508-80, w. architekt i teoretyk architektury, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzmu

w architekturze Renesansu. Jego gwny traktat Cztery ksigi o architekturze (1570, wyd. pol. 1955) zyska ogromny rozgos. Zasady swoje zrealizowa w bazylice w Vicenzy, w kocioach, jak San Giorgio Maggiore i Il Redentore w Wenecji, a zw. w licznych paacach i willach arystokracji weneckiej, jak Villa Rotonda (zob. Willa) pod Vicenz; ostatnie jego dzieo to Teati Olimpijski w Vicenzy (zob.). Palladiaski styl architektury - humanistyczny, klasycznie monumentalny, funkcjonalny, konstrukcyjnie logiczny, wzorowany na antycznych porzdkach archit., ale z wasnymi, istotnymi modyfikacjami. W kompozycji paacw stosowa 3 pionowe podziay: porzdek archit. na cokole 1. kondygnacji, porzdki ustawione w 1. i 2. kondygnacji oraz "wielki porzdek" ogarniajcy obie kondygnacje. Na Palladiu wzoruje si w znacznym stopniu fs., a jeszcze bardziej ang. styl klasyczny; reminiscencje jego stylu wystpuj take w XVIII-wiecznej Polsce.

Pallas. Palladion - zob. Atena.

Palma - gazka palmowa a. w jej zastpstwie gazka wierzbowa, malinowa itd., zalenie od miejscowego obyczaju, przybrana kwiatami a. limi, powicana (w koc. rz-kat.) w Niedziel Palmow, (ac. domenica palmarum; ostatnia przed Wielkanoc, rozpoczynajca Wielki Tydzie) na pamitk uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy; w poniedziaek wielkanocny bywa uywana do wicenia pl; stosowana bya przez cay rok do lud. praktyk magicznych, jak zamawianie burzy, okadzanie rodzcej, chorego byda itd. Z ac., 'do; daktyl; palma'. Palma zwycistwa, pierwszestwa - pierwsze miejsce, pierwszestwo. Palmy akademickie - honorowa odznaka przyznawana przez Akademi Francusk pisarzom, artystom, uczonym za zasugi w dziedzinie literatury, owiaty i polityki:. 2 poczone srebme 'palmy z fioletow wstk a. rozetk.

Palmerin - rd bohaterw hiszp. romansw rycerskich XVI w., z ktrych najbardziej znani byli Palmerin de Oliva i Palmerin de Inglaterra ('z Anglii'), w przerbkach ze wzorw portugalskich. Dzieje ich s pene cudacznych nieprawdopodobiestw i niesychanych przygd. Obok Amadisa (zob.) de Gaula, Palmerin z Anglii zostaje uratowany z caopalenia i oceniony jako "unikat, ksika doskonaa i z wielkim mistrzostwem napisana" w dyskusji proboszcza z balwierzem w Don Kiszocie, 1, 1, 6, Cervantesa.

Palmira - Palmyra (ac. tumaczenie starosemickiej nazwy Thadmur, w

Biblii Tamar 'palma'), staroytne miasto na Pustyni Syryjskiej. Wana oaza jeszcze w czasach przedbiblijnych dziki pooeniu na szlaku karawan wiodcym od wybrzey M. rdziemnego do Mezopotamii, w I w. pne. - II ne. staa si wanym orodkiem handlowym, za Hadriana otrzymuje status wolnego miasta. W 60. latach III w. Odenatus tworzy rozlege krlestwo ze stolic w Palmirze; po jego mierci, za panowania jego ony, Zenobii (zob.), rozpoczte przez ni na wasn rk podboje doprowadziy do konfliktu z Rzymem w 273: Zenobia dostaa si do niewoli, pastwo upado, a Palmira zostaa z rozkazu cesarza Aureliana zniszczona. Zburzona po raz drugi przez Arabw w 744, nie podniosa si wicej. Badania archeologiczne zapocztkowano w XVII-XVIII w.; odkryte ruiny, spopularyzowane przez album Voyage pittoresque de Ia Syrie fr., 'Malownicza podr przez Syri', i przez utwr Les Ruines ou Meditations sur les revolutions des empires (1791, wyd. pol. cz. 1 1794 pt. Rozwaliny, czyli Uwagi nad rewolucjami narodw) C. Fr. Volneya, zawierajcy sentymentaln historiozofi upadku wielkich pastw, aktualn w owych czasach, odzwierciedlajc w stylu podniosym i pseudobiblijnym uczuciowo publicznoci czytajcej w kocu XVIII w. Std olbrzymi sukces dziea. W pocztku XIX w. Palmira jest motywem poetyckim i tematem modnych "rozwaa", jak np. inwokacja sonetu (1829) Jzefa apsiskiego: "O nieszczsna Palmiro! gos wrd roin wola, 8 Ty niegdy bya wielka-potna-bogata". Od 1959 na terenie nekropoli i sektora miejskiego Palmiry prowadzone s wykopaliska, rwnie przez polsk misj archeol. Na miejscu Palmiry. obecnie ley miasto Tadmur. Palmira Pnocy w XVIII i XIX w. - Petersburg.

Palmiry - wie w woj. warszawskim o ok. 257km na pn. zach. od Warszawy; w pobliu wsi, w gbi Puszczy Kampinoskiej, w okresis XII 1939 VII 1941, w czasie nm. okupacji, gestapo dokonao wielu potajemnych egzekucji osb zwoonych tu z wizie warszawskich. Po wojnie ekshumowano przeszo 1700 zwok, w tym ok. 170 kobiet. W 1948 zbudowano na miejscu strace cmentarz-mauzoleum.

Paludament - w staro. Rzymie paszcz ze sztuki materii spitej na jednym ramieniu, noszony przez cesarzy (purpurowy) i dowdcw wojsk. (biay); "paszcz szkaratny" z Biblii, Ew. wg Mat., 27, 28; teatr. udrapowana materia nad scen, tworzca jej sklepienie, sufit; z ac. paludamentum.

Paasz - biaa bro o klindze prostej a. nieco zakrzywionej, niekiedy obosiecznej, ktr w Europie XVII-XVIII w. posugiwaa si cika jazda i dragoni; w Polsce w XVI-XVIII w.; z nm. Pallasch od wg. pallos z tur. pala 'miecz'. I kiedy uczynim, swobodni oracze, Lemiesze z paaszy skrwawionych? M. Romanowski, Kiedy?, 9-10.

Paeczka. Paeczka dyrygenta - (orkiestry, chru) batuta; uywana w obecnym ksztacie od 1. wierci XIX w. (C. M. von Weber w 1817, Ludwig Spohr w 1820). Paeczka magiczna - paeczka magika, ktrej uywaj prestidigitatorzy, sztukmistrze, nawizujc do tradycji laseczek czarnoksiskich w legendach i bajkach; por. Rdka (czarnoksiska). Paeczki chiskie - chi. kuaj-tsy, jap. hasi, z drewna (g. z bambusa), koci, srebra, plastyku, uywane do jedzenia (obie paeczki trzyma si w prawej rce midzy kciukiem a palcem wskazujcym) w krajach Dalekiego Wschodu, bdcych przez dugi czas w orbicie dawnej kultury chiskiej (Chiny, Japonia, Wietnam), gdzie jada si przewanie pokarmy mikkie (ry gotowany, pszenica w postaci papki), a miso i jarzyny pocite w kuchni, a nie przy stole, i podawane w miseczkach, a nie na talerzu.

Pakier(z) - dawn. czonek orkiestry wojsk. bijcy w koty; (w niektrych krajach do pocz. 2 wojny wiat.) kawaleryjski muzykant, barwnie przyodziany, grajcy na dwch kotach przytwierdzonych z obu stron przedniego ku sioda; z nm. Pauker.

Pauba - nakrycie, buda wozu; kryty wz; kuka, niezgrabna, nieforemna, z gruba ciosana lalka, rwnie pogard. o kobiecie.

Pamela Andrews - bohaterka tytulowa ang. powieci epistolarnej, uwaanej za pierwsz mieszczask powie obyczajow, Paraela, czyli Cnota nagrodzona (ogoszonej anonimowo w 1740) Samuela Richardsona. Moda suca z rodziny chopskiej, wychowana przez szlachetn dam, ktra w chwili mierci polecia j opiece swego syna, hrabiego de Belfart, modego libertyna; ten brutalnie usiuje uwie Pamel. Ona jednak, czc w sposb osobliwy witoszkowat, a do mdoci purytask cnot z czuym sercem i trzew umiejtnoci dawania sobie rady w yciu, zrcznie budzi w rozpustnym panku mio i doprowadza do lubu. Powie miaa, mimo swej monstrualnej rozwlekoci, ogmmne powodzenie; jej form listow naladowali Rousseau, Goethe i Foscolo. Pamela pann - w. Pamela nubile, komedia (1750) Carla Goldoniego, oparta na powieci Richardsona bohaterka jest bardziej ludzka, prosta i subtelna ni jej pierwowzr. W drugiej komedii, Pamela matk (Pamela maritata), posta jej gubi si w zawiociach intrygi.

Apologia ycia pani Shameli Andrews - synna parodia (1741) powieci Richardsona, niewiadomego autorstwa (moe Fieldinga?). Przygody Jzefa Andrewsa - powie (1742, wyd. pol. 1787, pt. Ksidz wikary i przyjaciel jego) Henry'ego Fieldinga, pierwsza powie autora, "epos komiczny proz", w zamyle parodia Pameli Richardsona. Sceny z ycia Pameli - 12 obrazkw Josepha Highmore'a, 1692-1788, Londyn, Tate Gall.

Pamfil - dawn. walet trefl (dupek odny); dama w kartach (w mariaszu atutowa); rodzaj gry w karty; z fr. pamphile 'dawna gra w karty'.

Pamflet - utwr (wiersz, artyku itd.) zoliwie satyryczny, czsto anonimowy, ostry, szyderczy, demaskujcy osob, stronnictwa polit., instytucje, grupy spo. itd.; z ang. pamphlet 'broszura; studium na jaki temat wydane jako oddzielna publikacja; kontrowersyjny esej relig. a. polit. od pop. ac. poematu miosnego z XII w. Pamphilus (seu De Amore) 'Pamfil (czyli O mioci)'; por. te Pamfil.

Pan (1) zob. upa 1 (upan 1). Izba Panw - zob. Izba. Jaki pan, taki kram - ze rdw. ac. qualis rex, talis grex jaki wadca, taki lud'. Kaza pan, musia sam - przys. aska paska na pstrym koniu jedzi - przys., jest zmienna, niestaa, kapryna, fanaberyjna. Najgorszy z chopa pan - przys. Zob. Z chopa krl. Najjaniejszy (miociwy) pan - tytu cesarzy, krlw i ksit panujcych. Pan Damazy - bohater tytuowy komedii konkursowej (Warszawa 1877) Jzefa Bliziskiego, stary szlachcic, krzykacz, gbur i weredyk, a w gbi duszy naiwny, ufny poczciwiec o gobim sercu. Pan Geldhab - bohater tytuowy komedii (Warszawa 1821) Aleksandra Fredry, granej take jako Duma spanoszonego, bogaty dorobkiewicz, yjcy wystawnie, lecz bez gustu, skpiec i dusigrosz udajcy filantropa.

Panie kochanku - zob. Radziwiowie (Karol Stanisaw). Pan Jowialski - zob. Jowialski. Pan krakowski - poznaski, sandomierski itd. hist. kasztelan krakowski, poznaski, itd. Pan lenny, feudalny - w rdw. prawie lennym - senior majcy wasali. Pan mody - zob. Modo. Pan Podstoli - bohater tytuowy powieci (cz I-1778, II-1784, III-pomiert. 1803), a raczej moralizatorskiego traktatu obyczajowo-spo.-filoz.-politycznego, pira Ignacego Krasickiego. Idealny wzr szlachcica i gospodarza, ziemianina i obywatela przywizanego do tradycji, zwolennika bardzo umiarkowanych reform. Pan starszy, starszy pan - dawn. (w jz. suby a. skierowane do suby) ojciec pana a. pani domu, gospodarza a. gospodyni domu. Pan stworzenia - czowiek; wg Biblii, Gen., 1, 28. Pan Tadeusz - czyli Ostatni zajazd na Litwie, historia szlachecka z r. 1811 i 1812 we dwunastu ksigach wierszem pisany 13-zgoskowcem poemat epicki (1834) Adama Mickiewicza. Ksiga I Gospodarstwo - Powrt panicza. Spotkanie si pierwsze w pokoiku, drugie u stou. Wana Sdziego nauka o grzecznoci. Podkomorzego uwagi polityczne nad modami. Pocztek sporu o Kusego i Sokoa. ale Wojskiego. Ostatni Wony Trybunau. Rzut oka na wczesny stan polityczny Litwy i Europy. Ksiga II Zamek - Polowanie z chartami na upatrzonego. Go w zamku. Ostatni z dworzan opowiada histori ostatniego z Horeszkw. Rzut oka w sad. Dziewczyna w ogrkach. niadanie. Pani Telimeny anegdota petersburska. Nowy wybuch sporw o Kusego i Sokoa. Interwencja Robaka. Rzecz Wojskiego. Zakad. Dalej w grzyby! Ksiga III Umizgi - Wyprawa Hrabi na sad. Tajemnicza nimfa gsi pasie. Podobiestwo grzybobrania do przechadzki cieniw elizejskich. Gatunki grzybw. Telimena w wityni dumania. Narady tyczce si postanowienia Tadeusza. Hrabia pejzaysta. Tadeusza uwagi malarskie nad drzewami i obokami. Hrabiego myli o sztuce. Dzwon. Bilecik. Niedwied, Mospanie! Ksiga IV Dyplomatyka i owy - Zjawisko w papilotach budzi Tadeusza. Za pne postrzeenie omyki. Karczma. Emisariusz. Zrczne uycie tabakiery zwraca dyskusje na waciw drog. Matecznik. Niedwied. Niebezpieczestwo Tadetisza i Hrabiego. Trzy strzay. Spr Sagalaswki z Sanguszwk, rozstrzygniony na stron jednorurki Horeszkowskiej. Bigos. Wojskiego

powie o pojedynku Doweyki z Domeyk, przerwana szczuciem kota. Koniec powieci o Doweyce i Domeyce. Ksiga V Ktnia - Plany myliwskie Telimeny. Ogrodniczka wybiera si na wielki wiat i sucha nauk opiekunki. Strzelcy wracaj. Wielkie zadziwienie Tadeusza. Spotkanie si powtrne w wityni dumania i zgoda uatwiona za porednictwem mrwek. U stou wytacza si rzecz o owach. Powie Wojskiego o Rejtanie i ksiciu Denassw, przerwana. Zagajenie ukadw midzy stronami, take przerwane. Zjawisko z kluczem. Ktnia. Hrabia z Gerwazym odbywaj rad wojenn. Ksiga VI Zacianek - Pierwsze ruchy wojenne zajazdu. Wyprawa Protazego. Robak z panem Sdzi radz o rzeczy publicznej. Dalszy cig wyprawy Protazego bezskutecznej. Ustp o konopiach. Zacianek szlachecki Dobrzyn. Opisanie domostwa i osoby Maka Dobrzyskiego. Ksiga VII Rada - Zbawienne rady Bartka zwanego Prusak. Gos onierski Maka Chrzciciela. Gos polityczny pana Buchmana. Jankiel radzi ku zgodzie, ktr Scyzoryk rozcina. Rzecz Gerwazego, z ktrej okazuj si wielkie skutki wymowy sejmowej. Protestacja starego Maka. Nage przybycie posikw wojennych zrywa narad. Haje na Soplic! Ksiga VIII Zajazd - Astronomia Wojskiego. Uwaga Podkomorzego nad kometami. Tajemnicza scena w pokoju Sdziego. Tadeusz, chcc zrcznie wyplta si, wpada w wielkie kopoty. Nowa Dydo. Zajazd. Ostatnia wonieska protestacja. Hrabia zdobywa Soplicowo. Szturm i rze. Gerwazy piwniczym. Uczta zajazdowa. Ksiga IX Bitwa - O niebezpieczestwach wynikajcych z nieporzdnego obozowania. Odsiecz niespodziana. Smutne pooenie szlachty. Odwiedziny kwestarskie s wrb ratunku. Major Put zbytni zalotnoci ciga na siebie burz. Wystrza z krcicy, haso boju. Czyny Kropiciela, czyny i niebezpieczestwa Maka. Konewka zasadzk ocala Soplicowo. Posiki jezdne, atak na piechot. Czyny Tadeusza. Pojedynek dowdcw przerwany zdrad. Wojski stanowczym manewrem przechyla szal boju. Czyny krwawe Gerwazego. Podkomorzy zwycica wspaniaomylny. Ksiga X Emigracja - Jacek. Narada tyczca si zabezpieczenia losu zwycicw. Ukady z Rykowem. Poegnanie. Wane odkrycie. Nadzieja. Ksiga XI Rok 1812 - Wrby wiosenne. Wkroczenie wojsk. Naboestwo. Rehabilitacja urzdowa p. Jacka Soplicy. Z rozmw Gerwazego i Protazego wnosi mona bliski koniec procesu. Umizgi uana z dziewczyn. Rozstrzyga si spr o Kusego i Sokoa. Za czym gocie zgromadzaj si na biesiad. Przedstawienie wodzom par narzeczonych. Ksiga XII Kochajmy si! - Ostatnia uczta staropolska. Arcy-serwis. Objanienie jego figur. Jego ruchy. Dbrowski udarowany. Jeszcze o Scyzoryku. Kniaziewicz udarowany. Pierwszy akt urzdowy Tadeusza przy objciu dziedzictwa. Uwagi Gerwazego. Koncert nad koncertami. Polonez.

Kochajmy si! (Streszczenie poety). Dzi dla nas, w wiecie nieproszonych goci, W caej przeszoci i w caej przyszoci Jedna ju tylko jest kraina taka, W ktrej jest troch szczcia dla Polaka: Kraj lat dziecinnych! A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog, 64-68. Pan Twardowski - zob. Twardowski. Pan udzielny - wadca dzielnicy pastwa, niezaleny od wadzy centralnej. Pan Woodyjowski - zob. Woodyjowski. Pan Zastpw - zob: Sabaoth. Pan z panw - pan ca gb, w kadym calu, prawdziwy pan. Paskie oko - zob. Oko. Suga dwch panw - zob. Suga. Surdutowy pan - zob. Surdut. Zasn w Panu - umrze. Zna pana po cholewach - dawne przys.; panowie nosili wielkie cholewy z kolorowej skry, drobna szlachta przystrajaa czarne buty tymi a. czerwonymi przyszwami, a biedota nosia buty czarne.

Pan - (2) mit. gr. syn Hermesa i nimfy rzecznej, opiekun pasterzy i podnoci trzd, a w grzystej i lesistej Arkadii, gdzie go najdawniej czczono, przede wszystkim kz. Dlatego przedstawiano go naprzd w postaci capa, a pniej czowieka z nogami, rogami i uszami koza, jako bstwo lubiene, nie dajce spokoju nimfom, ktre go jednak, z nieznanych przyczyn, nie chciay: jedna z nich, Echo, uciekajc przed nim, zmienia si w echo lene, druga, Syrinks, w trzcin rzeczn, z ktrej Pan wycina sobie syringi, fletnie Pana (zesp piszczaek rnej wielkoci, poczonych w jednym rzdzie), trzecia, Pitys. przeobrazia si w jod. Kiedy stada mimo wznoszonych do modw nie chciay si naleycie mnoy, greccy pasterze przypominali sobie prastary rytua i spuszczali posgom Pana lanie wizkami ckliwicy (cebuli morskiej), aby podnieci wigor boga. Wg Plutarcha, za panowania cesarza Tyberiusza podrni na statku pyncym w pobliu wyspy Paksos usyszeli w powietrzu potne woanie: "Wielki Pan umar!", po czym nastpiy wzdychania i jki w naturze. Cesarz kaza nawet przesucha wiadkw tego zdarzenia, ktre pniej, w legendzie chrzec., czono z narodzeniem Jezusa Chrystusa. Jako utalentowany fletnista Pan wyzwa Apollina do wspzawodnictwa w grze na syrindze, ale oczywicie

przegra. Rzymianie utosamiali go z Faunem; wizerunki jego atwo zreszt pomyli z innymi postaciami pbogw i demonw z orszaku Dionizosa, rnych kolonogich i kolorogich satyrw i sylenw; imi jego prawdop. pochodzi z pnia pa-, ktry znajdujemy te w wyrazach pasa, pasterz. Panika, paniczny strach - lk, ktry wg mitu gr. Pan budzi niekiedy przez swe nage, przeraliwe krzyki, zw. w ciszy poudniowej sjesty, kiedy w szczytowej godzinie upau pi czowiek i przyroda; przeraenie ludzi zerwanych ze snu nawizuje tu zapewne do widoku pdzcego na olep, przestraszonego stada. Krzyk jego mia wywoa panik wrd Persw w czasie bitwy pod Maratonem, co byo przyczyn wprowadzenia kultu Pana w Attyce, a pniej te w caym wiecie helleskim. Mia on take zsya koszmary senne, cho nie wszystkie jego sny byy nieprzyjemne. Pan toczcy wino - rzeba Augusta Rodina, Pary, Muzeum Rodina. Pan, bg ycia i muzyki - obraz (ok. 1492) Signorellego, Berlin. Pan i Syrinks - obraz H. Rottenhammera, Londyn, Nat. Gall. Obraz J. Jordaensa, Bruksela, Muz. Obraz (ok. 1637) N. Poussina, Gal. Drezdeska. Obraz (1854) BckIina, Gal. Drezdeska. Pan, nimfy i satyrowie - obraz D. Teniersa St., Wiede, Kunsthist. Mus. Ogrd Pana - obraz (1887) E. Bume-Jonesa. Spr Feba z Panem - kantata (1731) J. S. Bacha.

Panaceum - rodek uniwersalny przeciw wszystkim chorobom; ac. z gr. Panakeia 'wszystko leczca'; mit. gr. crka Asklepiosa, uosobienie skutecznego leku. W rdw. poszukiwanie panacew, takich np. jak ma prometejska, czynica ciao niewraliwym na ciosy, byo jednym z zaj alchemikw. Panacea spotykamy czsto w mitach i legendach, np. wcznia Achillesa (zob. Achilles), jabko ksicia Achmeda (zob. Achmed); zob. te Kociot (Medei); Lek(arstwo).

Panama - republika w Ameryce rodkwej midzy O. Spokojnym a M. Karaibskim; posiado hiszp. 1513-1821, 1821-1903 cz Kolumbii; 1903 proklamowanie samodzielnej republiki uznanej przez USA i odstpienie USA strefy kanau (Kolumbia nie chciaa si na to zgodzi); w 1904 podjcie budowy kanau przez rzd USA. Przesmyk Panamski - przewenie kontynentu amerykaskiego (najmniejsza szeroko 477km), przecite przez Kana Panamski. Panama - afera panamska; w 1881 zawizano towarzystwo z Ferdinandem de

Lesseps, budowniczym Kanau Sueskiego, na czele, o kapitale 400 milionw frankw fr., dla sfinansowania przebicia kanau przez Przesmyk Panamski i poczenia Atlantyku z Pacyfikiem. Niespodziewanie wysokie koszty i powolne tempo prac spowodoway w 1889 bankructwo spki i synny fr. skandal lat 90. XIX w., ktry ujawni przekupstwo czonkw rzdu i naduycia finansowe; przen. przest. afera finansowa na skal midzynarodow.

Panatenaje - zob. Atena.

Pancernik - dawna, ok. 1860-1939, nazwa okrtu liniowego (opancerzonego); zool. rodzina ssakw z rzdu szczerbakw, o ciele pokrytym rogowymi uskami. "Knia Potiomkin Taurydzki" - rosyjski okrt liniowy, na ktrym w czasie rewolucji 1905-07 wybucho powstanie zbrojne marynarzy 14-25 VI 1905. Orodek powstania znajdowa si w Sewastopolu. Pancernik Potiomkin - synny film (1925) Sergieja M. Eisensteina o tym powstaniu. Balet (Gdask 1967), libretto: Alina i Jerzy Afanasjew, muzyka: Juliusz uciuk, choreogr.: Janina Jarzynwna-Sobczak i Zygmunt Kamiski; por. te Potiomkin (Knia Patiomkin).

Pancerny - opancerzony, noszcy pancerz; stanowicy pancerz. Chorgiew pancerna, znak pancerny - chorgiew, (jednostka jazdy), wojsko zoone z rycerzy noszcych pancerze. Pancerni, towarzysze pancerni - w dawnym wojsku polskim redniozbrojna jazda kozacka (w Koronie od XVII w.); por. Petyhorcy.

Pancerola - dawn. szstka winna (pikowa) w kartach; z w. panzeruela.

Panckoucke - (wym. pakuk) rodzina zasuonych wydawcw i ksigarzy t., pierw. w Brugii, pniej w Lifle, w XVIII i XIX w., z ktrej najsynniejszy by Charles-Joseph (1736-98) twrca periodyku "Moniteur universel" oraz Encyklopedii metodycznei. W czasach oglnego wyzysku pisarzy paci godziwe honoraria.

Pandawowie - zob. Mahabharata.

Pandekty - digesta, dzia kodeksu (zob.) Justyniana, obejmujcy zbir fragmentw z pism prawnikw rz., uoony w latach 530-33; z gr. pandektes 'wszechobejmujcy'.

Pandemonium - pieko; kompletne zamieszanie, chaos, anarchia, sdny dzie, istny koniec wiata; oguszajcy zgiek, tumult; w Raju utraconym, 1, 756, Miltona miejsce pobytu wszystkich demonw, stolica Pieka, zawierajca sal obrad Zych Duchw; n.-ac. Pandaemonium, z gr. pan 'wszech-' i daimon 'demon'.

Pandemos - zob. Afrodyta.

Pandora - zob. Puszka (Pandory).

Panegiryk - utwr pochwalny (przesadnie, pochlebczo) wysawiajcy osoby a. wydarzenia; z gr. panegyrikos 'uroczysty'.

Panewka - hist. w skakowej broni palnej stalowe zagbienie, do ktrego sypano proch do odpalania nabojw. Spalio na panewce - dawn. skakowa bro palna nie wystrzelia; przen. spezo na niczym, nie udao si, zawiodo, nie wyszo.

Pangloss - zob. Kandyd; przen. nieuleczalny, obdny optymista, ktremu los przynosi niekoczce si nieszczcia.

Pani - zob. te Dama; Kobieta; Lady; Madame. Najjaniejsza (miociwa) pani - tytu cesarzowych, krlowych i ksinych panujcych. Na wieki bd pani! - ac. In sempiternum ero domina!, z Wulgaty,

Izajasz, 47, 7; tak mwia dumna krlowa, crka babiloska, nim zostaa niewolnic. Pani krakowska, poznaska - itd. hist. kasztelanowa krakowska, poznaska itd. Pani matka, pani ciotka, pani siostra - itd. dawn. forma zwracania si do matki, ciotki itd., zw. w domach szlacheckich. Pani modsza - dawn. (w jz. suby a. skierowane do suby) zamna crka a. synowa wiekry a. matki pana domu. Pani pana zabia - zob. Staa si nam nowina. Pani starsza, starsza pani - dawn. (w jz. suby a. skierowane do suby) matka a. teciowa zamnej pani domu; starsza kobieta w rodzinie; dawn. ochmistrzyni, przeoona nad esk sub dworsk. Stara pani - zob. Stary.

Panieneczko! litwineczko! - bardzo znana piosenka z 1830 do sw Maroderki Wincentego Pola. Panieneczko! Litwineczko! Stje, duszko, stj! Ja znuony, a spdzony Kary konik mj. 1-4.

Panini - autor (ok. V w. pne.) najstarszej i najwaniejszej z zachowanych gramatyk sanskryckich Asztadhyayi (sanskr., '8 rozdziaw'), prawdop. owoc dugiego rozwoju doktryn gramatycznych, wyoonych w szeregu zaginionych dzie. Autor wprowadzi formuy typu algebraicznego zastpujce sowa, uatwiajce zapamitanie regu (sutra) w liczbie czterech tysicy, obejmujcych gosowni, fleksj i sowotwrstwo, a czciowo take skadni. Jzykoznawstwo XIX w. zaczerpno u Paniniego niemao terminw i poj.

Panis bene merentium - zob. Chleb (dobrze zasuonych).

Pan Kaniowski i Bondarwna - polskie i ukraiskie pieni lud. o starocie (zob.) kaniowskim i crce bondara (bednarza), ktr zastrzeli w czasie ucieczki. W miecie, w miecie Rozesawskim nowina si staa: nasza, nasza

bondarwna ca noc hulaa. Hulaj, hulaj, bondarwno, wyjdzie ci na licho, zajedzie ci pan kaniowski z Kozakami cicho. 1-8.

Pankhurst Emmeline - (wym. pnkh:st),1858-1928, ur. Goulden, ang. sufraystka, dziaaczka ruchu kobiecego, wraz z mem Richardem Pankhurstem walczya o prawa wyborcze kobiet; po mierci ma kontynuowaa niezmordowanie walk a do wybuchu I. wojny wiatowej. W 1903 zaoya, wraz z crkami Christobal i Sylvi, Spoeczno-Polityczn Uni Kobiet, ktra przez 9 lat prowadziia gwatown kampani o prawa polityczne kobiet, nadajc sprawie rozgos rwnie uporczywym zakcaniem porzdku publ. (szarpanie si z policj, tuczenie szyb itp.). Wielokrotnie wiziona, zdobywaa oddanych zwolennikw i sympati opinii publ. Jej krasomwstwo, geniusz organizacyjny i urok osobisty dobrze suyy sprawie, ktra na koniec zwyciya w 1918, gdy przyznano w Brytanii kobietom prawa wyborcze. Tu przed mierci bya kandydatk na posank z ramienia partii konserwatywnej.

Panna - zob. te Dziewczyna; Dziewica. Najwitsza Panna, Panna wita - Matka Boska. Panna - ac. virgo, konstelacja rwnikowa, w Polsce widzialna wiosn i latem; znak zodiaku. Panna apteczkowa - dawn. w domach szlacheckich kobieta opiekujca si apteczk; zob. Apteka (Apteczka domowa). Panna crka - dawn. forma zwracania si do crki, zw. w domach szlacheckich. Panna dworska, panna z fraucymeru, dwrka, dama dworu - ze wity pani dworu krlewskiego, ksicego a. magnackiego. Panna Julia - zob. Julia. Panna krakowska, poznaska itd. - dawn. kasztelanwna krakowska, poznaska itd. Panna matka - dawn. zakonnica przeoona klasztom, matka-przeoona. Panna moda - zob. Modo (Pan mody). Panna respektowa - dawn. w domu magnackim a. zamonej szlachty towarzyszka pani domu, jej zastpczyni w spmwach gospodarskich. Panna starsza - dawn. kierowniczka (w zastpstwie wacicielki) pracowni

modniarskiej, krawieckiej, bieliniarskiej, szwalni. Panna stoowa - dawn. w domu magnackim osoba opiekujca si bielizn stoow i osobist pani domu. Panna wodna - rusaka; waka. Panny mdre i panny gupie - przypowie z Biblii, Ew. wg Mat., 25, 1-13; z orszaku 10 dziewczt, ktre towarzyszy miay modej parze do domu oblubieca, 5 zapomniao wzi oliwy do swoich lamp, a gdy poszy j kupi, spniy si na gody i zastay drzwi zamknite. "Czuwajcie tedy, bo nie wiecie dnia ani godziny." Temat czsto spotykany w sztuce fr., a jeszcze czciej w nm., gdzie plastycy przedstawiaj go w monumentalnej skali: panny pojawiaj si jako posgi w obramowaniu portali, jak w najwczeniejszym i najpikniejszym zarazem przykadzie - na portalu katedry magdeburskiej (ok. 1240),jak w zach. fasadzie katedry strasburskiej (ok. 1300), na zach. portalu katedry erfurekiej i pn. portalu kocioa w. Krzya w Schwabisch-Gmund (oba z XIV w.). Panny z Awinionu - fr. les Demoiselles d'Avignon, obraz (1906-07) Pabla Picassa, Nowy Jork, Mus. of Modem Art; wystawiony po 30 latach, ale znany malarzom z krgu artysty od pocztku. Synne dzieo otwierajce nowy okres twrczoci Picassa i nowy kierunek w malarstwie - kubizm. Stara panna - przest. osoba niezamna w rednim wieku.

Panoplia - w staro. Grecji kompletny rynsztunek cikozbrojnego hoplity (zob. Hoplici); motyw dekoracyjny zoony z elementw uzbrojenia (hemy, lance, tarcze, miecze) i trofew wojennych (chorgwie, buczuki); gr. z pan 'wszystko' i hoplon 'narzdzie; bro; zbroja'.

Panorama racawicka - zob. Racawice.

Panosza - zob. Lepszy rycerz ni panosza.

Pan starosta pojecha na krakowskie pole - jedna z najstarszych (XIII w.) pieni lud. polskich, ballada o panu, ktry na polowaniu dowiaduje si od pacholcia pozostawionego w domu, "aby dworu pilnowa", e maonka zdradza go z krawcem; pan wraca i mimo baga i zakl zabija wiaroomn; por. Ludgarda. Pan starosta pojecha na krakowskie pole I zostawi w domu mae

pachol. Mae pachol ca noc nie spao, Tylko w pokoju odgosy syszao. 1-4.

Pantagruel - gwny bohater powieci satyrycznej Gargantua i Pantagruel (zob.) Rabelais'go. Imi to w misteriach rdw. oznaczao diaba sypicego pijakom sl do garda, aby w nich wzbudzi pragnienie, a jako imi pospolite - silny bl garda; w powieci ma ono znaczy 'Wszechspragniony', gdy bohater urodzi si w czasie strasznej suszy. Ju jako niemowl odznacza si nieludzk si i cho przykuty do koyski, rozbija j pistk na 500000 kawakw. Po szeregu wspaniaych czynw w latach modzieczych dokonuje objazdu uniwersytetw fr. z paryskim na kocu. W Orleanie spotyka Limuzyczyka kaleczcego jzyk ojczysty. W Paryu odwiedza ksigami w. Wiktora (tu mamy satyryczny katalog ksig). Otrzymuje od ojca list z radami na temat studiw, wyraajcy ideay wczesnego Renesansu fr., poznaje Panurga (zob.). Autor otacza Pantagruela towarzyszami, symbolizujcymi rne cechy: Epistemon reprezentuje nauk, Eustenes si, a Karpalim szybko. W ksigach III-V Pantagruel jest nadal bohaterem, ale coraz rzadziej przypomina bajecznego olbrzyma, a coraz czciej uosobienie czowieka renesansowego w poszukiwaniu wiedzy i dobrego ycia. Pantagroelion - konopie; u RabeIais'go symbol podnej dziaalnoci czowieka i porzdku spoecznego. Pantagruelizm - rubaszny, ekstrawagancki, cyniczny humor, wypywajcy z ywioowej, renesansowej radoci ycia; wg autora: "wesoo ducha wynikajca z pogardy dla zmiennych kolei losu".

Panta koina - gr., 'wszystko wsplne', Zwizek Przyjaci, tajny, radykalny, samoksztaceniowy, pniej niepodlegiociowy, 20-osobowy zwizek studencki w Warszawie, istniejcy w 1817-22, z 9-osobowym oddziaem w Berlinie (1819-22), zaoony przez Ludwika Mauersbergera.

Pantalone - Pantalon, wenecka posta bufona woskiej commedia dell'arte: chudy, stary, kochliwy ramol w okularach, kupiec, ktry si wycofa z interesw, skpiec. Nosi cimy i obcise spodnie. Jedna z najstarszych postaci (co najmniej od 1565) tego gatunku; imi od San Pantaleone 'lekarz z IV w., patron lekarzy, dawniej czsto utosamiany z Wenecj i Wenecjanami', dos. 'istny lew; przen. wyjtkowo odwany'; gr. panta-, panto-, 'wszech-' i w. leone 'lew'. Pantalony - art. spodnie; od imienia Pantalona.

Pantayk - wyraz niepewnego pochodzenia; dzi tylko w zwrocie: Zbi z pantayku - z konceptu, z tropu, z tonu, wywoa u kogo dezorientacj, zmieszanie, skonsternowa, skonfundowa.

Panteon - w staro: witynia powicona wszystkim bogom (gr. pantheion z pan- 'wszech-' i thetos 'boski'); przen. og (gwnych) bogw jakiej religii a. narodu; og najwybitniejszych przedstawicieli narodu a. jakiej dziedziny sztuki, a. nauki; budowla mieszczca zwoki a. pomniki wielkich, sawnych ludzi jakiego narodu. Panteon rzymski - jedyna budowla antycznego Rzymu cakowicie zachowana; powicona wszystkim bogom okrgia witynia na Polu Marsowym, dzi przy placu Panteonu, przesklepiona betonow kopu o 437m rednicy z otworem porodku, bdcym jedynym rdem wiata dla wntrza, z portykiem (pronaos) z 16 monolitowymi kolumnami w fasadzie; w wewn. cianie rotundy nisze, w ktrych stay postacie bogw. Zbud. w 115-125 przez Hadriana na miejscu budynku wzniesionego w 27 pne. przez M. Agrypp (napis na portyku zachowa si), zniszczonego w 110 przez poar od uderzenia pioruna; w 609 powicony jako koci NMP Mczennikw (pniej S. Maria Rotonda). Na polecenie papiea Urbana VIII brzy portyku przelano na kolumny baldachimu w katedrze w. Piotra; zob. Barbarzycy (Czego nie zrobili...). Mieci si tam m.in. grb Rafaela. Panteon - paryski, na lewym brzegu Sekwany, przy pl. Panteonu, w pobliu Sorbony. Zbudowany pierw. jako koci (1757-90), g. z dochodw loterii narodowej, aby zastpi podupadajc kolegiat w. Genowefy. Olbrzymia budowla w ksztacie krzya gr., d. 1107m, wys. 837m do szczytu latarni na kopule. W niecay rok po ukoczeniu budowy Konstytuanta zadekretowaa, e ma by uyty dla celu, ktremu suy do dzi, i e sowa: "Wielkim ludziom wdziczna Ojczyzna" (fr. Aux grands hommes la Patrie reconnaissante) maj zosta wyryte na portyku, a nazwa ma brzmie: Panteon francuski. Pierwszym wielkim czowiekiem tam pogrzebanym by zmary wanie w tym czasie Mirabeau; wkrtce te przeniesiono tam szcztki Woltera i Rousseau. Panteon brytyjski - zob. Westminster (Opactwo).

Pantera - lampart, leopard. W rdw. uwaano j za zwierz przyjazne wszystkim zwierztom z wyjtkiem smoka, przycigajce je sw szczeglnie mi woni. W gr. zbiorze alegorii zwierzcych Physiologos (II w.) panter przedstawiano jako Chrystusa zwierzt, pniej jednak, kiedy szerzej rozesza si wiadomo o jej naturze drapienika, staa si symbolem za i obudnego pochlebstwa. W Powieci (zob.). o Lisie Lis posya krlowej grzebie z koci pantery, "bardziej barwny od tczy, bardziej pachncy ni jakakolwiek perfuma, amulet przeciw wszelkiemu zu, uniwersalne panaceum";

rdw. pojcia o panterze wynikay, by moe, z etymologii lud. jej gr. nazwy panther, ktra jednak nie oznacza 'wszechzwierzcia' (gr. pan'wszech-', ther 'zwierz'), ale jest pochodzenia obcego; por. te Bestia(riusz).

Pantomima - mimodram, przedstawienie sceniczne czste w teatrze ludowym i jarmarcznym, wyraajce tre i akcj bez sw, jedynie przy pomocy gestw, ruchw i mimiki twarzy, pokrewne baletowi; z gr. pantomimos 'aktor mim(iczny)'.

Panurg - jedna z gwnych postaci w powieci satyrycznej Gargantua i Pantagruel (zob.) Rabelais'go, ulubiony towanysz Pantagruela (zob.). Wg sw autora: "Smuky jak klinga u szpady i wcale szlachetnej postaci, jeno i nieco hultaj i zawsze bez grosza. Mimo to zna 63 sposoby, aby zdoby pienidze, z ktrych najuczciwszym i najzwyklejszym byo wycign je z kieszeni bliniego. Nicpo, faszywy gracz, opj, prniak, dziwkarz najwikszy, jaki kiedykolwiek szlifowa bruki Parya, z tym wszystkim dusza najzacniejsza w wiecie" (wg t. T. Boya-eleskiego). Jego brak decyzji w sprawie eniaczki tworzy podstaw wtku ksig III-V; cho byszczy jeszcze dialektycznym talentem w obronie zapoyczajcych si i dunikw (III, 3), a chytroci, gdy karze nieuczciwego kupca owiec (IV, 6-8), w ostatnich ksigach Panurg odznacza si gwnie haniebnym tchrzostwem. Owce Panurga - zob. Owca.

Paczatantra - sanskr., 'Picioksig', hinduski zbir opowiada i bajek, niezmiernie rozpowszechniony w Indiach, a take wielokrotnie tumaczony i adaptowany na Bliskim Wschodzie i w Europie. Jest to dzieo lit. powstae w jz. sanskr., prawdop. w Kaszmirze midzy II a IV w.ne., oparte na folklorze staroindyjskim, kompozycja szkatukowa, ktrej ram kompozycyjn jest opowie o krlu Amarasakti, mdrym i potnym. Mia on trzech gupich synw. Aby w nich obudzi rozum, wezwa na dwr mdrca Wisznusarmana, ktry podj si dokona tego w cigu p roku. Zabra krlewiczw do domu i napisa dla nich 5 ksig: 1. O tym, jak przyjaciele stali si wrogami, 2. O pozyskaniu przyjaci, 3. O wojnie krukw z sowami, 4. O utracie przyjani i 5. O dziaaniu nierozwanym. Po przeczytaniu ksig krlewicze stali si mdrcami. Zbir skada si z 70 opowiada proz przetykan wierszami o charakterze sentencjonalnym i dydaktycznym; zob. Hitopadesia; Kalila i Dimna; Pilpaj.

Paski. Anio Paski - zob. Anio.

Dom Paski - zob. Dom (boy). Grb Paski - zob. Grb (w.). Krzy paski - zob. Krzy (Znosi krzy). aska paska na pstrym koniu jedzi - zob. Pan (1). Mka Paska - zob. Mka. Modlitwa Paska - zob. Ojciec (Ojcze nasz). Pascy - dawn. sudzy pascy, suba, stra, wojsko w domu magnackim. Paskie - dawn., grunty dworskie; dawn. paszczyzna, praca chopw paszczynianych a. najemnych na gruntach paskich, dworskich; dawn. praca zarobkowa we dworze. Chodzi na paskie - dawn. na robot do dworu. Robi jak na paskim - dawn. niechtnie, opieszale. Paskie dziady - powie (1888) Michaa Bauckiego, wykpiwajca fanaberie podupadej rodziny szlacheckiej, ich snobizm i bezproduktywno; przen. ludzie kierowani faszywymi ambicjami. Rok Paski - zob. Rok. Trzyma si, apa si, czepia si (wiesza si u) paskiej klamki dawn. o drobnej szlachcie - y na asce, na koszt wielkiego pana, magnata; zabiega o protekcj, poparcie monych, bogatych. Wieczerza Paska - zob. Ostatni (Ostatnia wieczerza).

Pastwo. O pastwie boym - ac. De civitate Dei, jeden z dwch najwaniejszych traktatw (413-26) w. Augustyna (Aurelius Augustinus), dzieo historiozoficzne, rozpatrujce wieczyst sprzeczno midzy duchem miosierdzia i wyrzeczenia a duchem egoizmu i chciwoci, midzy "pastwem boym" (ludzi wybranych do zbawienia, yjcych "wedug Boga") a "pastwem ziemskim" (ludzi potpionych, yjcych "wedug czowieka"). Pastwo Kocielne - ac. Patrimonium Sancti Petri, 'dziedzictwo w. Piotra', od 754 do 1870 pastwo w rodk. Woszech, ktrego wieckim monarch by papie. Pastwo rodka - chi. Czung-kuo, dawn. Chiny. Pastwo to ja! - fr. L Etat, c'est moi!, krl Francji, Ludwik XIV, w

wieku lat 17, do przewodniczcego parlamentu fr. 22 XII 1655. Autentyczno tych sw bywa kwestionowana, zgodna jest jednak z pogldami krla, wyraonymi w pierwszym zdaniu podrcznika prawa publ., napisanego na jego polecenie dla wnuka: "Nard mieci si w caoci w osobie krla", fr. la nation reside tout entiere dans la personne du roi. Pastwo, nad ktrym nigdy sioce nie zachodzi - zob. Soce (W moich posiadociach...). Pastwo w pastwie - fr. un Etat dans l Etat; z pracy T. A. d'Aubigne Du devoir de roys et de subjects (1610-20); katolicy okrelali w ten sposb cele da hugonotw; o organizacji, instytucji, niezalenej od wadzy pastwowej. le si dzieje w pastwie duskim - ang. something is rotten in the state of Denmark, z tragedii Hamlet (zob.), 1, 4, 90, Szekspira; przen. sytuacja oglna jest niedobra, niepokojca.

Paszczyzna - renta odrobkowa, odrobek, obowizek bezpatnej pracy i posug na rzecz pana feudalnego, g. na gruntach paskich, dworskich, cicy na chopach w zamian za uytkowanie swoich gospodarstw; zob. te Czynsz; Szlachta. Paszczyzna sprzajna - odrobek z wasnym zaprzgiem, do ktrego byli zobowizani chopi penorolni, w przeciwiestwie do paszczyzny pieszej maorolnych.

Paolo I Francesca - (wym. franczska). Francesca, crka Giovanniego da Polenta, wadcy Rawenny, ya w 2. po. XIII w. Ojciec z powodw politycznych wyda j za walecznego, ale uomnego Giovanniego Malatest (zob.) z Rimini, zwanego Sciancato, w., 'Chromy'. Francesca zostaa kochank piknego Paola, brata swego ma. Zaskoczonych w czasie czuej randki zamordowa Giovanni. W Boskiej Komedii (Pieko, pie 5, u koca) Dante ukazuje t synn odtd par tragicznych kochankw, szarpanych wichrem, jak niegdy namitnoci, w drugim krgu piekie, przeznaczonym dla ludzi zmysowych. Na pytanie poety Francesca, wieczne wcielenie niewinnoci ducha w grzechu, opowiada, jak mio obudzia si w nich przy wsplnej lekturze rycerskiej opowieci o Lancelocie (zob.) i Guinevere. Dante uniemiertelni t mio, o ktrej brak cilejszych danych historycznych. Nie moe ona jednak by tylko legend, dlatego choby, e Dante dugo mieszkai w Rawennie u Guido da Polenta, bratanka Franceski, nie mg wic uczyni ciotki swego gospodarza bohaterk cakiem zmylonej historii. Z inspiracji Dantego Francesca bya heroin paru tuzinw dramatw, tragedii i powieci rnych pisarzy. Francesca da Rimini - tragedia wierszem (1901) Gabriela d'Annunzio; w

roli g. wystpia Eleonora Duse (zob.). Fantazja orkiestrowa (1876) Piotra Czajkowskiego. Balet w 1 akcie Michaia Fokina (Petersburg 1915, wyst. pol. Krakw 1963) z muz. Czajkowskiego. Opera (Moskwa 1906) opus 26 S. Rachmaninowa wg Dantego, libretto: M. Czajkowski. Paolo and Francesca - tragedia wierszem (Londyn 1902) Stephena Philippsa. Symfonia dantejska - (1856) Ferenca Liszta; w pierwszej czci "andante amoroso" maluje szczcie Paola i Franceski. Franciszko - rzeklem - pokutnico biedna, (...) Skd wam tej chci pierwsze przyszy wieci I jak wykrya si, dotd bezwiedna? A ona: Nie ma dotkliwszej boleci Nili dni szczcia wspomina w niedoli (...) Raz dla zabawy czytalimy boje, Gdzie wpad Lancelot w miosne wizienie; Bylimy sami, bezpieczni oboje. (...) Ale nas zmogo jedno oka mgnienie. Kiedymy doszli, gdzie usta kochane Rycerz caowat w nieowadnej chci, On, z ktrym nigdy ju si nie rozstan, Drcy do ust mych przywar bez pamici; Ksiga i pisarz Galeottem byli - W ten dzie juemy nie czytali wicej. Dante, Boska Komedia, Pieko, pie V, koniec; t. Edwarda Porbowicza; zob. te Galeotto.

"Paon" - zob. Paw.

Papier - od gr. papyros 'papirus'; zob. Pismo (Materiay). Papier jest cierpliwy - mona na nim pisa, drukowa, co si chce, rwnie gupstwa i kamstwa. Papier si nie rumieni (ze wstydu) - ac. Charta non erubescit, z powodu tego, co na nim napisano a. wydrukowano; por. Pismo. Papier welinowy - zob. Welin. Papiery - nazwa obejmujca: rne pisma (take urzdowe), dokumenty, wiadectwa, akta, podania, listy, notatki, dowody osobiste, legitymacje, dokumenty rodzinne, rodowe, sdowe; papiery wartociowe, akcje, skrypty dune, listy zastawne, obligacje, weksle. Papiery id w gr (spadaj) - kurs gieidowy akcji, obligacji itp. podnosi si (obnia); przen. czyja pozycja spoeczna, towarzyska, rodowiskowa, w miejscu pracy, zostaje wzmocniona (zachwiana). wistek papieru - ang. scrap of paper, iron. o dokumencie, zawierajcym wane zobowizania a. gwarancje midzynarodowe; list nm. ministra spraw. zagr. Bethmanna-Hollwega do ambasadora bryt. w Berlinie Edwina Goschena (z

4 VIII 1914) zawiera wyrzut, e z powodu "wistka papieru", tj. bryt. gwarancji neutralnoci Belgii, Brytania wypowiedziaa wojn pokrewnemu narodowi (Niemcom).

Papie - w pierwszych wiekach ne. tytu biskupa, w kocioach wschodnich pop. nazwa ksidza; w koc. zach. tytu biskupa Rzymu, zastpcy namiestnika Chrystusa, nastpcy w. Piotra w prymacie, najwyszego zwierzchnika kocioa, patriarchy kocioa zach., prymasa Woch, metropolity rz., ojca w., najwyszego kapana, ac. summus pontifex, wikariusza Chrystusa, ac. vicarius Christi, ksicia apostow; zewn. oznakami jego wadzy s: pastora prosty zakoczony krzyem, tiara, paliusz, biay strj, piercie rybaka, krzy o potrjnym ramieniu poprzecznym. Jest wybierany przez konklawe (zebranie kardynaw). Podpisuje pod swoim imieniem: papa a. episcopus (ac., 'biskup') z dodatkiem: Servus servorum Dei fac., 'suga sug boych'; z czes. papez od ac. papa z gr. pappas, 'ojciec'. Awinioska niewola papiey - zob. Awinion. Bardziej katolicki ni sam papie - fr. plus catholigue que le pape, nadgorliwiec religijny, bigot, dewot. By w Rzymie i papiea nie widzie - przys., pomin rzecz, spraw najistotniejsz; por. So (Sonia jako...). Dogmnat nieomylnoci papieskiej - ac. infallibilitas, sformuowa sobr watykaski I w 1870: nieomylne s orzeczenia papiea, gdy przemawia ex cathedra (ac., dos. 'z katedry, z mwnicy') w sprawach wiary i moralnoci. Gdy papie umrze, kardynaowie nie pacz - przys. Grzegorz I, VII, X, XIII, XVI; Grzegorz Papie - zob. Grzegorz; por. Gregorius. Papieyca Joanna - zob. Joanna. Urbi et orbi - zob. Rzym.

Papinek - (dawn. papinka) delikacik, lalu, maminsynek, pieszczoszek, niewieciuch. Papinki - smakoyki, akocie, przysmaki, frykasy. Papinkarz - smakosz, akomczuch, asuch.

Papirus - na staro. Bliskim Wschodzie gwny materia pisarski przez blisko 4000 lat, otrzymywany z rdzenia cibory papirusowej rosncej w staroytnoci g. w delcie Nilu (dzi w Syrii), sklejany w dugie pasy, przechowywany w zwojach, wczesnej formie ksiki; z gr. papyros.

Papkin - jedna z gwnych postaci komedii Zemsta (1833) Aleksandra Fredry, typ onierza (zob.) samochwaa bliski postaci kapitana Spavento z w. commedia dell'arte, "lew Pnocy, rotmistrz sawny i kawaler", blagier, pieczeniarz, wydrwigrosz, tchrz nad tchrze, wystpujcy w roli sentymentalnego zalotnika, bezczelnego i bojaliwego posa, a wreszcie gupiego intryganta.

Papro kwitnca - zob. Kwiat (paproci).

Paprzyca - Parszywek, chopiec zaprzedany diabu w polskiej bajce o zaczarowanym koniu-pomocniku. Paprzyca wszed wbrew diabelskiemu zakazowi do tajemniczej izby, po czym wosy jego stay si zote, wic ukrywa je pod chustk, mwic, e ma parchy (std jego imi). W izbie zastaje cudownego konia, na ktrym umyka diabelskiej pogoni w "magicznej ucieczce" (prastary motyw bajkowy: uciekajcy rzuca za siebie zaczarowane przedmioty, ktre wznosz przed pogoni rne przeszkody, jak gry, rzeki itd.), a po wielu prbach i upokorzeniach dokonuje czynw bohaterskich, zyskuje saw, a koniowi ucina eb, dziki czemu rumak odzyskuje czowieczestwo, por. te Kuszaba.

Par - w Brytanii-lord korzystajcy z przywileju zasiadania w Izbie Lordw (ang. peer of the realm), wiecki (ksi, hrabia, baron) a. duchowny (biskup); hist. tytu Wielkiego Wasala krla fr. i niektrych panw lennych; w latach 1815-48 czonek fr. Izby Wyszej, fr. pair z ac. par 'rwny'.

Parabola - z gr. parabole 'zestawienie; porwnanie; alegoria'; zob. Przypowie.

Paracelsus - wac. Theophrastus Bombastus von Hohenheim, 1493-1541, lekarz, przyrodnik i filozof nm., alchemik i chemik, jeden z prekursorw nowoczesnej medycyny, uchodzcy za twrc jatrochemii, kierunku med. i

chem. XVI-XVII w. goszcego, e podstawowym zadaniem chemii jest preparowanie lekw i e zdrowie czowieka zaley od przemian chem., w ktrych g. rol odgrywaj: rt, siarka i sl. Cho egotyzm jego zyska mu wrogo uczonych swego czasu, zdoby wielk saw praktykujc jako lekarz-cudotwrca w coraz to innym kraju i miecie zachodniej i rodkowej Europy. Cechy jego postaci i umysu byy wzorem dla legendy Fausta i poda lud. o alchemikach. By jednym z g. reprezentantw panteistyczno-okultystycznej odmiany renesansowej filozofii przyrody, co mu nie przeszkadzao upatrywa w obserwacji i dowiadczeniu podstaw medycyny i przyrodoznawstwa. Zwalcza kult dawnych autorytetw, zw. Hipokratesa, Galena i Awicenny. Zerwa ze skomplikowanymi receptami redniowiecza, wprowadzajc na ich miejsce leki proste, sporzdzane z rolin i mineraw, zw. za z metali. Pogldy jego, cho niekiedy odlege od cisej naukowoci, wpyway jeszcze przez cae stulecia na formowanie si teorii medycznych i chemicznych. Z maksym Paracelsusa - "Najlepszym lekiem jest mio." "Niech nikt nie bdzie cudzym, kto moe by swoim wasnym", ac. alterius non sit, qui suus esse potest. "Kto nie zapanuje nad gwiazdami, tym gwiazdy rzdzi bd wedug swojej woli." "Jak makrokosmosem (wszechwiatem) rzdzi Bg, tak mikrokosmosem (czowiekiem) rzdzi duch osobniczy, wewntrzny alchemik, Archeusz (zob.)."

Parada - uroczysto, uroczysta ceremonia, efektowne widowisko; w XVII-XVIII w. krotochwila odgrywana przed teatrzykami jarmarcznymi dla przycignicia widzw, protoplasta kinowego zwiastuna, forszpanu; w XVII w. gatunek krtkiej komedii z tradycyjnymi postaciami teatru lud.; rewia, przegld wojsk poczony z defilad; sport. zasona, osona, pozycja obronna; z fr. parade od ac. parare 'przygotowa; naby'. Co weszo komu w parad - przeszkodzio, pokrzyowalo plany, zamiary. Nie od parady - nie dla pozoru, ale naprawd, w rzeczywistoci. Od parady - od wita; nie na co dzie, na popisowe okazje; dla parady, dla popisu; pozorny, tylko z nazwy, nierzeczywisty.

Paradoks - podane w byskotliwej, oryginalnej formie twierdzenie a. rozumowanie sprzeczne (czasem tylko pozornie) z tym, co jest oglnie uznawane za prawd; rozumowanie, w ktrym (pozornie) poprawne zaoenia (i wnioskowanie) prowadz do sprzecznoci i faszu; z gr. parddoksos 'nieoczekiwany; nieprawdopodobny; zadziwiajcy'. Paradoksy staroytnych Grekw - rozumowania majce jakoby dowodzi prawdziwoci par zda sprzecznych.

Paradoksy Zenona z Elei - ok. 490-430 pne., przeciw ruchowi: 1. Dychotomia - Przedmiot w ruchu, aby przeby jak drog, musi wprzd przeby jej poow, potem poow drogi pozostaiej itd., a wic musi przej nieskoczon liczb odcinkw, tego za nie mona uczyni w skoczonym przecigu czasu. Ruch wic jest niemoliwy. 2. Achilles - Achilles nie dogoni wia, bo gonicy musi naprzd dobiec do miejsca, z ktrego wystartowa uciekajcy, ten za posun si ju naprzd, i tak bdzie zawsze. Najszybszy biegacz nigdy przeto nie docignie najwolniejszego. 3. Strzaa - Lecca strzaia w obecnym momencie nie porusza si, ale trwa nieruchomo w powietrzu; tak samo dzieje si w kadej innej chwili. A czas skada si z chwil, zatem strzaa nie moe lecie, ale spoczywa. 4. Stadion - Prdko, z jak przedmioty si poruszaj, jest zarazem taka i inna, bo rozmaita w zalenoci od tego, wzgldem jakich innych przedmiotw si j oblicza; jeli ta prdko jest zarazem taka i inna, to jest sprzeczna i istnie nie moe. Paradoksy Eubulidesa z Miletu - IV w. pne., filozofa ze szkoy megarejskiej, ucznia Euklidesa: 1. Kamca - Jeeli kamca mwi, e kamie, to zarazem kamie i mwi prawd. 2. Elektra - O Orestesie Elektra wie, e jest jej bratem, ale gdy zasonity stant przed ni, Elektra nie wie tego, co wie. 3. ysina - Kto straci jeden wos, nie staje si jeszcze ysym; drugi zgubiony wos take nie uczyni ysiny. Kiedy wic zaczyna si ysina? 4. Rogacz - Rogw nie zgubie, a czego nie zgubi, to masz. A zatem masz rogi. Lord Paradoks - Oscar Wilde, pisarz ang., 1856-1900, znany ze swych byskotliwych paradoksw; por. Krl (ycia). Oto kilka z nich: "Ach, nie mw, e si ze mn zgadzasz! Gdy si ludzie ze mn zgadzaj, czuj, e musz by w bdzie." "Potrafi oprze si wszystkiemu, z wyjtkiem pokusy." "Co to jest cynik? Czowiek, ktry zna cen kadej rzeczy, a nie zna jej wartoci." "Nie mona by nigdy do ostronym w wyborze swoich wrogw." Paradoksografowie - staro. greccy kompilatorzy osobliwoci przyrodniczych i anegdotycznych oraz zjawisk uwaanych za cuda.

Paradyz - przest. w teatrze - najwysza kondygnacja z najtaszymi

miejscami, "jaskka"; galeria; z fr. paradis 'raj; paradyz; galeria'.

Parady - nazwa opactwa cystersw, od ac. Paradisus 'raj', we wsi Gocikowo nad Paklic, dopywem Obry, 107km na pn. od wiebodzina (woj. zielonogrskie); ufundowane w 1235, ukoczone w 1397, rozbudowane w po. XVIII w. w stylu pnego baroku; wirydarz z 2. po. XIII w. Jeden z najcenniejszych zabytkw ziemi lubuskiej.

Parafernalia - ze rdw. -ac. paraphernalia (bona) 'majtek osobisty matki' z gr: parapherna 'wasno ony wniesiona poza posagiem' od para 'poza (czym)' i pherne 'wiano; posag'; u staro. Rzymian wszystko, do czego ona ma prawo po mierci ma poza jej doywociem wdowim, cznie z umeblowaniem jej pokoju, jej ubiorami, klejnotami itd.; w dawnej Polsce wyprawa lubna panny modej; rzeczy osobiste, przynalenoci, akcesoria, wyposaenie.

Paragon - dawn. wspzawodnictwo, emulacja, konkurencja; porwnanie z kim; kwit z bloczka kasowego w sklepie; z w. paragone 'kamie probierczy; prba'. I, wchodzi z kim (czym) w paragon - dawn. rwna si, porwnywa si z kim a. czym.

Paraklet - rzecznik, obroca, pocieszyciel; teol kat. Duch w., Chrystus; por. Biblia, Ew. wg Jana, 14, 26. Klasztor Parakleta - fr. Le Paraclet, ufundowany przez Abelarda i przekazany Heloizie (zob. Heloiza i Abelard), ktra staa si przeorysz.

Parciany - zgrzebny, zrobiony z partu, zob. Parciak - zgrzebne ptno; siermiga, spdnica z tego ptna; chop chodzcy w parciaku a. parciakach. Parciaki, parcianki - zgrzebne spodnie. Parcianka - grube, zgrzebne ptno; pat (ubranie) z takiego ptna.

Parias - (dawn. paria, od nm.a.fr. paria) w pd. Indiach i Birmie czonek kasty najniszej, z ktrej rekrutuje si wielu robotnikw rolnych i wiele suby domowej; przen. wyrzutek, czowiek wzgardzony, uciniony; ndzarz; w jz. tamil. paraijan 'czowiek niszej kasty'; dos. 'dobosz' od parai 'bben'. Paria - opera (Warszawa 1869) Stanisawa Moniuszki, libretto: Jan Chciski wg tragedii Paria Casimira Delavigne.

Parki - ac. Parcae, mit. rz. pierw. jedna Parka, bogini narodzin, pniej utosamiona z gr. Mojr; rwnie liczba trzech Parek przejta od Grekw; zob. Mojry. Parki - obraz Rubensa, Pary, Luwr. Obraz G. M. Crespiego, Bolonia, Pal. Campogrande. Obraz F. Goyi, Madryt, Prado. Drzeworyt (1513) H. Baldunga. piew Parek - nm. Gesang der Parzen, kantata op. 89 (1882) Brahmsa, do tekstu Goethego.

Parkinson C. Northrnte - zob. Prawo (Parkinsona).

Parkoszowic Jakub - z rawic, Jacobus (filius) Parcossii, zm. midzy 1452 a 1460, prof. Akademii Krakowskiej, autor pierwszego traktatu ortograficznego w dziejach kultury polskiej, napisanego ok. 1440. Jest to wierszowane Obiecado ('abecado'), w ktrym autor zaleca odrnianie w pimie spgosek twardych i mikkich; dla mikkich przeznacza zwyke litery, dla twardych za kanciaste a. zaopatrzone w haczyk; odrnia te samogoski krtkie od dugich (rozrnienie istniejce w jz. polskim do ok. 1500 r.), ktre oznacza liter podwojon (jedynie dugie i oznacza przez y). Dzieo Parkoszowica ulego zapomnieniu i nie miao wpywu na rozwj pisowni. Odkryto je na nowo w XIX w.; wyda je po raz pierwszy Jerzy Samuel Bandtke w 1830. Kto chce pisa doskonale jzyk polski i te prawie, umiej obiecado moje, ktorem tak popisa tobie, aby pisa tak krtkie a aa sowito, gdzie si wzduaa; podug niego bdzie pisaan ludzi wszystkich ociec adaam. 1-8, w transkrypcji wspczesnej.

Parler - w rdw. podmajstrzy (murarski; kamieniarski); rdw. drugi budowniczy w tzw. strzesze budowlanej (zespole budowniczych); z dawn. nm. parlier od fr. parler 'mwi', czste jako dodatek do imion rdw. budowniczych; std m.in. nazwisko Parler, zob. niej.

Parler - nazwisko rodu budowniczych i rzebiarzy nm. w XIV-XV w., ktry wpyn w sposb zasadniczy na rozwj rodkowoeurop. rzeby i architektury pnogotyckiej; dziaali m.in. w Pradze, (Hradczany, most Karola), Norymberdze, Fryburgu, Bazylei, Ulm i Strasburgu. Najgoniejszym z nich by Peter Parler, ok. 1330-99, dziaajcy g. w Czechach.

Parnas - gr. Parnassos, masyw grski w Fokidzie (r. Grecja), na pn. od Zatoki Korynckiej, o dwch szczytach, z ktrych jeden by przez staro. Grekw powicony Apollinowi i muzom, a drugi - Dionizosowi (odbyway si tam orgie dionizyjskie). Dziki zwizkowi z muzami (cho czciej kojarzono je z gr Helikon) Parnas uwaano za siedzib poezji i muzyki; u jego stp Apollo zaoy przybytek swojej wyroczni - Delfy; przen. poezja; poeci; rodowisko poetw. Droga (wejcie) na Parnas (do mistrzostwa poetyckiego) - ac. Gradus ad Parnassum, tytu sawnego podrcznika sztuki poetyckiej, wyd. w formie leksykonu w 1687 przez jezuit Paula Alera, 1656-1727. Parnasici - grupa poetw fr., ktra po 1860 prezentowaa w poezji idee naukowego i pozytywistycznego ducha wieku i jego reakcj przeciw romantyzmowi. Gosili oni kult sztuki dla sztuki, odwrt od romantycznej uczuciowoci, nawrt do form klasycznych, do poezji obiektywnej, bezosobowej, powcigliwej i nieskazitelnej w formie. Nazwa pochodzi od wyd. w 1866 fr. antologii poetyckiej Le Parnasse contemporain, 'Parnas wspczesny', 37 poetw. G. postaciami ruchu byli: Theophile Gautier, Theodore de Banville, Charles Baudelaire, Leconte de Lisle, Sully Prudhomme i Jose-Maria de Heredia. Prawodawca (a Solon) Parnasu - Wolter nazwa tak Nicolasa Boileau, 1636-1711, jako autora Sztuki rymotwrczej, fr. L'Art poetique, poematu (1674) dydaktycznego w 4 pieniach, kodeksu klasycyzmu dla caej Europy przez lat dwiecie. Wej (wstpi) na Parnas - sta si poet, zacz pisa wiersze. Parnas - obraz (1497) Andrea Mantegny, Pary, Luwr. Obraz Poussina, Madryt, Prado. Fresk (1509-11) Rafaela, przedstawiajcy Dantego, Homera i Wergiliusza, Watykan, Stanza della Segnatum. Z wysokich parnasw - 3 cykle pieni staropolskich Stanisawa Niewiadomskiego (1859-1936); zob. te Cyprys (I cyprysy maj swe kaprysy).

Parobek - w folwarkach i w dawn. gospodarstwach zamonych chopw stay a. sezonowy (zazw. na rok) robotnik najemny; sucy we dworze a. w karczmie; dawn., dzi na wsi - modzieniec, kawaler.

Gospodarka parobczaska, parobkowa - nazwa nowego typu (po zniesieniu paszczyzny) gospodarstwa folwarcznego, ktre zatrodniao staych a. sezonowych robotnikw najemnych do prac polowych i innych.

Parodia - wypowied (utwr lit.) satyryczna, naladujca jzyk i styl jakiego dziea, autora a. kierunku lit. w sposb mniej lub bardziej karykaturalny, w celu omieszenia go; z gr. paroidia.

Parol - przest. wojsk. rozpoznawcze tajne haso doby; przest. sowo honoro; przest. podwojenie stawki po wygranej, oznaczane przez zaamanie a. zagicie rogu karty; z fr. parole 'sowo; wymowa; gos'. Zagi parol (na kogo a. na co) - uwzi si, zawzi si, powzi wzgldem kogo jaki zamiar.

Paros - wyspa gr. w archipelagu Cyklad na M. Egejskim. Kronika paryjska - zob. Marmur (Marmor Parium).

Parowz - lokomotywa parowa napdzana parowym silnikiem tokowym, stosowana na kolejach powszechnie w XIX w., ktrej prototypem bya "Rakieta" zbud. w 1829 przez George Stephensona. W XX w. parowz zacz szybko ustpowa lokomotywie elektr. i spalinowej, ktre w poowie wieku praktycznie zastpiy go cakowicie. Stoi na stacji lokomotywa, Cika, ogromna i pot z niej spywa: Tusta oliwa. Stoi i sapie, dyszy i dmucha, ar z rogrzanego jej brzucha bucha: Buch -jak gorco! Uch -jak gorco! (...) Nagle - gwizd! Nagle - wist! Para - buch! Koa - w ruch! (...) To para gorca wprawia to w ruch, To para, co z kota rurami do tokw, A toki koami ruszaj z dwch bokw I gnaj, i pchaj, i pocig si toczy, Bo para te toki wci toczy i toczy. J. Tuwim, Lokomotywa, 1-7, 30-33, 53-57.

Parr Catherine - zob. Katarzyna (Parr).

Parry Sir William Edward - 1790-1855, brytyjski badacz polarny i kontradmira; wstpi do marynarki majc 13 lat. Odby swoj pierwsz

podr arktyczn 1818-19 pod dowdztwem Johna Rossa. Bya to wyprawa w poszukiwaniu Przejcia Pn.- Zach. (z Atlantyku do Pacyfiku). Parry zastosowa na niej now technik zimowania bez szkody dla zdrowia i samopoczucia zaogi; zapasy ziemniakw, kapusty, soku cytrynowego i octu ochroniy j przed szkorbutem, a obfity program zaj (m.in. gimnastyka na pokadzie przy -30 st. C, szkoa dla analfabetw, tj. dla 90% zaogi, teatr amatorski) utrzymywa marynarzy w dobrej kondycji. Jako dowdca nastpnej wyprawy w 1819-20 osign Wysp Melville'a, gdzie przezimowa. Dokona te dwch dalszych bezskutecznych prb znalezienia Przejcia, w 1821-23 i 1824-25, w czasie ktrych zdobyto wiele nowych informacji o regionach arktycznych. Po raz pierwszy dokonano szczegowych obserwacji ycia Eskimosw, ich budownictwa ze niegu, ich oww i co najwaniejsze, ich rodka transportu - sani zaprzonych w psy eskimoskie. W 1827 Parry dokona prby osignicia Bieguna Pn. ze Spitsbergenu, podejmujc jako pierwszy w historii wypraw polamych marsz po wielkich polach lodowych, w czasie ktrego dotar do 82 st. 45 min. szerokoci geogr. pn. Wyspy Parry'ego grupa wysp w Archipelagu Arktycznym (Terytoria Pn., Kanada) z odkrytymi i nazwanymi przez Parry'ego wyspami Melville'a, Bathurst, Ksicia Patricka itd.

Parsifal - Percival, Perceval, Percivale, Parzifal, w najwczeniejszej formie bohater fr. bajki ludowej: chopiec wychowany w lesie przez matk, ktra stracia ma i pozostaych synw w rycerskich walkach i, chcc oszczdzi swoje ostatnie dziecko, wychowuje je w kompletnej prostocie i niewiadomoci nawet wasnego imienia. Chopiec przypadkiem spotyka rycerzy w byszczcych zbrojach, ktrych bierze za aniow przybyych z nieba; spotkanie to budzi w nim nieprzemoone pragnienie zostania rycerzem; porzuca matk, ktra umiera ze zgryzoty. Na dworze krla Artura staje si dzielnym rycerzem. W legendzie arturiaskiej jest jednym z najsynniejszych rycerzy Okrgego Stou, zwizanym szczeglnie z poszukiwaniem w. Graala (zob.). W literaturze piknej pojawia si po raz pierwszy we fr. poemacie Perceval (ok. 1175) Chretiena de Troyes. Perceval na dworze krla Artura budzi podziw wszystkich swoj odwag i si, ale nierozgarnity i nie znajcy obyczaju rycerskiego, nie pyta we waciwym miejscu i czasie o znaczenie Graala, mistycznego naczynia, ukazanego mu w tajemniczym zamku, w ktrym znalaz si przypadkiem. Perceval poniewczasie powica si poszukiwaniom Graala i krwawicej wczni, ktr zobaczy przy tej samej okazji. Histori t, nie dokoczon przez Chretiena, rozwijao wielu innych poetw, przy czym Graal, w sposb najwidoczniej nie przewidziany przez Chretiena, staje si kielichem, do ktrego Jzef z Arymatei zebrat krew pync z rany w boku Chrystua na krzyu, kielichem wg pniejszych wersji przeniesionym do brytyjskiego zamku Corbenic, znajdujcego si w nieznanym miejscu. Wolfram von Eschenbach, najwikszy poeta nm. redniowiecza, podj ok. 1197-1210 w swoim Parzivalu wtek poematu Chretiena de Troyes. Bohater jego, zarazem winien i nie winien, staje si pierwszym "poszukiwaczem Boga" literatury nm. Ostatnim wielkim dzieem na ten temat, ukazujcym romantyczny renesans wartoci moralnych redniowiecza, jest misterium

sceniczne Parsifal (Bayreuth 1882, wyst. pol. Warszawa 1927) Richarda Wagnera, ostatnie dzieo kompozytora, oparte na Parzivalu Wolframa von Eschenbach. Amfortas, krl rycerzy mistycznego bractwa w. Graala, zraniony zosta wit wczni przez zego czarownika Klingsora (zob.); aden lek nie moe uly cierpieniom krla. Klingsor zaczarowuje pokorn suk rycerzy Graala, symobl "wiecznej kobiecoci", Kundry, aby skusia Parsifala do zamania lubw czystoci. Wszake pocaunek jej sprawia, e Parsifal pojmuje znaczenie blu rany Amfortasa i tajemnic obrzdw w. Graala. Wcznia cinita w niego przez Klingsora zawisa w powietrzu, Parsifal czyni ni znak krzya, obalajc tym w gruzy zamek czarownika. Parsifal, pojwszy ju sw misj, odtrca Kundry i kae jej szuka go na Monsalwacie. Po wielu cierpieniach i przejciach Parsifal odnajduje drog na Monsalwat, wybawia Amfortasa i Graalowych rycerzy, wznosi cudowny kielich nad ich gowami, a Kundry, dzi pokorna pokutnica, umiera u jego ng.

Parsowie - spoeczno religijna w stanach Maharasztra i Gudarat (w zach. czci Indii), a g. w Bombaju. Przodkowie ich przywdrowali z Iranu (gdzie mieszka do dzi niewielka ich liczba) prawdop. w VIII w., moe uchodzc przed przeladowaniami arabskich muzumanw. Wyznaj monoteistyczn odmian mazdaizmu (zob.), czczc archanioy (ameszaspenty), anioy i duchy opiekucze (izedy), wierzc w zmartwychwstanie i sd ostateczny. Wbrew czsto spotykanym pogldom nie s czcicielami ognia, ale tylko szanuj ogie, wod i ziemi na rwni z innymi zjawiskami przyrody, jako objawy boskiej natury Ahura Mazdy. Aby ich nie skala, pozostawiaj obnaone ciaa zmarych na dachach Wie (zob.) Milczenia (dachmach) na poarcie spom. Jest to spoeczno wyksztacona i zamona, odgrywajca znaczn rol w przemyle tekstylnym Bombaju i hutach Damszedpum.

Pars romana, pars graeca - ac., w szkoach jezuickich XVIII w. istnia zwyczaj dzielenia uczniw na 2 grupy; "cz rzymska" bya grup lepiej si uczc, "cz grecka" - sabsz. Co tydzie sprawdzano zapisywane na tablicach pochway, ac. laudes. Ktra strona zdobya ich wiksz liczb, otrzymywaia tytu Pars Romana.

Part - grube ptno domowej roboty z konopi a. lnu, bez domieszki (ba)weny; dawniej g. materia na letni ubir chopski; tama pleciona ze szpagatu uywana zamiast rzemieni na szleje i in. wyroby rymarskie. Partacki - lichy, kiepski, le, niedbale, niestarannie zrobiony, fuszerski, byle jaki. Partacz - dawn. rkodzielnik niecechowy; fuszer, brakorb, partoa, kiepski rzemielnik; czowiek pracujcy niedbale, le.

Partenon - najsynniejsza witynia staro. Grecji, powicona Atenie (zob.) Partenos na Akropolu ateskim, zbudowana w 448-438 pne. (na miejscu zburzonej w czasie wojen perskich starszej wityni Ateny) pod nadzorem zaprzyjanionego z Peryklesem Fidiasza, przez architektw Iktinosa i Kallikratesa, z bogat dekoracj rzebiarsk Fidiasza i jego uczniw, mieszczca synny kultowy, chryzelefantynowy posg Ateny Partenos duta Fidiasza. Partenon liczy 707m d. i 317m szerokoci, kolumny w liczbie 8 na 17 maj blisko 107m wysokoci. Przyczek wschodni wyobraa narodziny Ateny, zachodni jej walk z Posejdonem o Attyk; 92 metopy przedstawiay sceny z gigantomachii, centauromachii, walki z Amazonkami i Trojanami oraz sceny z ycia Erichtoniosa. Cigy fryz joski na zew. cianach celli, d. 1607m, wys. 17m, przedstawia procesj panatenajsk. Partenon czy w sobie harmonijnie porzdek dorycki z elementamijohskimi. Dobrze zachowan wityni konsekrowano w V w. na chrzec. koci mariacki, a w 1458 przerobiono na meczet. W 1687 ulega czciowemu zniszczeniu skutkiem wybuchu przechowywanych w niej prochw w czasie oblenia Aten przez Wenecjan. Lord Elgin (zob. Marmur) wywiz wikszo rzeb w 1801-03 do Anglii i sprzeda je w 1816 Muzeum Brytyjskiemu.

Partenos - zob. Atena.

Partes - w XVII w. part, partia, cz utworu muzycznego, wykonywana przez danego piewaka a. instrumentalist; dawn. melodia, zapis nutowy, tabulatura, regestr, nuty, partytura, z ac. pars dpn. partis 'cz'. Prawi, mwi jak z partesu - jak z nut, jak z ksiki. Spoglda (patrze na kogo, na co) z partesu - z gry, dumnie. Stpa jak z partesw - dostojnie, uroczycie, mierzonym krokiem, z niestosown powag.

Parthenope - zob. Neapol.

Partowie - staroiraskie plemiona, ktre w po. III w pne. wyruszyy ze swoich siedzib na wsch. od M. Kaspijskiego i pod Arsakesem I, zaoycielem dynastii Arsakidw, opanoway satrapi zwan Parti (std ich nazwa), bdc dotychczas pod wadz Seleucydw, i zaoyy centralistyczne pastwo midzy Medi i Baktri, ktre przetrwao niemal 500 lat.

Partyjska strzaa - ostre, celne, trafne, dotkliwe sowa, powiedziane na odchodnym, tu przed odejciem, na poegnanie. Partowie, udajc ucieczk w popochu, szyli do nieprzyjaciela z ukw przez rami, siedzc na grzbiecie galopujcego konia, co nie sprawiao im,jako zawoanymjedcom, adnej trudnoci; zob. Ogon (Trucizna); por. Tatarzy (Pilnuj si...).

Partyzana - w Europie Zach. XV w. bro drzewcowa o dugim i szerokim grocie obosiecznym do kucia i rbania; uywana pniej jako rodzaj halabardy stray paacowych; w 2 po. XVII w. przeobrazia si w szponton; z w. partigiana.

Parys - zwany te Aleksandrem, mit. gr. syn Priama, krla Troi, i Hekabe. Matka w czasie ciy miaa sen, e urodzi pochodni, od ktrej sponie miasto. Dlatego porzucono niemowl w grach Idy, gdzie jednak wychowali je pasterze na modzieca przecudnej urody. Parys oeni si z nimf Oinone (zob.), crk boga rzeki Kebren. Gdy sudzy Priama zabrali jego ulubionego byka do Troi na nagrod w igrzyskach pogrzebowych, uda si tam, wzi udzia w zawodach i, jako zwycizca, zosta rozpoznany przez siostr, Kasandr, po czym, porzuciwszy Oinone, uda si za rad Afrodyty do Sparty, na dwr Menelaosa, uwid zdradziecko i zabra z sob do Troi jego on, pikn Helen, powodujc w ten sposb wybuch wojny trojaskiej. Na wojnie odznaczy si jako ucznik, ale stchrzy przed Menelajem, a cho pniej wyzwa go na pojedynek, ktrego wynik miaby zakoczy wojn, wychodzi z opresji cao tylko z pomoc Afrodyty. Zabija Achillesa, ugodziwszy go w pit zatrut strza, po czym sam ginie od takieje strzay Filokteta. Przed mierci baga Oinone o cudown ma, ale ona odmawia ratunku niewiernemu, cho po jego mierci odbiera sobie ycie. Sd Parysa - Gdy bogowie olimpijscy zgromadzili si przy weselnym stole Peleusa i Tetydy, bogini Eris (zob.) rzucia na st midzy goci jabko z napisem: "Najpikniejszej!". Midzy Her, Afrodyt i Aten wybuch spr o to, ktrej z nich si ono naley. Za sdziego w sporze obrano Parysa jako najpikniejszego mczyzn, wwczas jeszcze pasterza w grach Idy. Boginie wraz z Hermesem uday si do niego, przy czym kada z nich jawnie usiowaa przekupi sdziego: Hera obiecaa mu wadz, Atena saw wojenn, a Afrodyta najpikniejsz kobiet za on. Parys przyzna jabko Afrodycie, za co, z jej pomoc, dosta Helen. Jest to typowa bajka ludowa, podobna w zasadzie do biblijnej opowieci (3. Ks. Krl., 3, 5-15; zob. Salomon), w ktrej Salomon wybiera midzy mdroci, potg i saw. Sd Parysa by ulubionym tematem antycznej sztuki i lit. Tragedie Aleksandros Eurypidesa, o modoci Parysa, i Krisis Sofoklesa, o sdzie Parysa, zachoway si tylko we fragmentach; por. Aktor (Sd Parysa); Helena (Pikna Helena). Paride ed Elena - opera (1770) Glucka, libretto: Calzahigi.

Parys i Oinone - relief hellenistyczny, kopia, Rzym, Pal. Spada. Parys - rzeba (1816) Canovy, Monachium, Gliptoteka. Parys i Helena - rzeba Vincenza de'Rossi, Florencja, Ogrody Boboli. Rz. malowido cienne z Pompei, Neapol, Mus. Naz. Obraz (1788) J.L. Davida, Pary, Luwr. Sd Parysa - relief z brzu (1916) A. Renoira. Obraz (1527) L. Cranacha St., Kopenhaga, Muz. Obraz (1530) L. Cranacha St., Karlsruhe, Gem. Gal. Obraz (1635) Rubensa, Londyn, Nat. Gall. Obraz Rubensa, Pary, Luwr. Obraz (1639) Rubensa, Madryt, Prado. Obraz (1720) Watteau, Pary, Luwr. Obraz A. Renoira, Londyn, pryw. Obraz (1903) P. Gauguina, Praga, Muz. Nar.

Pary - (Paris). Pierwsz wzmiank o miecie spotykamy w Pamitnikach o wojnie gallickiej, 6, 3, Cezara, z 53 r. pne.; bya to Lutecja (Lutetia), a mieszkacy jej to Paryzjowie (Parisii). W innym miejscu Pamitnikw (7, 57), opisujc kampani przeciw Lutecji T. Labienusa, jednego ze swych dowdcw, Cezar okrela nawet pooenie miasta: "id est oppidum Parisiorum positum in insula fluminis Sequanae" ac., jest ono miastem Paryzjw pooonym na wyspie rzeki Sekwany'. Obecn nazw spotykamy po raz pierwszy na pnorzymskiej mapie wiata, wyd. przez Konrada Peutingera w XVI w. na podstawie kopii z XIII w. Od XII w. stolica Francji. Zob. te Akademia (Francuska); Anteuil; Bastylia; Beaubourg; Biblioteka (Polska); Boul'Mich'; Cite; College de France; Conciergerie; Elizjum (Avenue des Champs-Elysees; Paac Elizejski); Fontanna (Medyceuszw); Gwiazda (Plac Gwiazdy); Hotel (de Bourgogne; Hotel-Dieu; Drouot; Lambert; Matignon); Institut de France; Inwalidzi; Jardin des Plantes; Kolumna (Wielkiej Armii); Lambert (Zol. Hotel); Longchamp; Luksemburg (Ogrd; Paac); Luwr; acina (Dzielnica ac.); uk Triumfalny (Arc de Triomphe); (La) Madeleine; Montmartre; Montparnasse; Notre Dame; Palais-(Bourbon); Palais-(Royal); Panteon (paryski); Pere Lachaise; Pont (-Neuf); Sacre Coeur Saint-Denis; Sainte-Chapelle; Saint-Germain-des Pres; La Salpetriere; Sorbona; Trocadero; Tuileries; Val-de-Grace; Vincennes; Wiea (Eiffla). Bois de Boulogne - fr., 'Lasek Buloski', zwany po prostu Bois, wielki (872 hektary) park, malowniczy i rnorodny, pooony na zachd od centrum miasta, midzy dawnymi fortyikacjami a Sekwan, od Neuilly na pn. do Boulogne na pd:, z 5 wejciami od strony miasta, z ktrych gwne to: Porte Maillot i Porte Dauphine. Herb Parya - statek aglowy na wodzie (gdy wyspa - ? le de la Cite zakotwiczona jest w porodku Sekwany jak wielki statek), z dewiz ac. Fluctuat nec mergitur, 'Miota nim fala, ale on nie tonie'. I w Paryu nie zrobi z owsa ryu - przys. Monsieur de Paris - fr., pop. nazwa kata Parya.

Palais de Chaillot - paac przy placu Trocadero, na prawym brzegu Sekwany, zbud. na Wystaw 1937 przez architektw Carlu, Boileau i Azema na miejscu dawnego Palais de Trocadero, skadajcy si z dwch olbrzymich, zakrzywionych skrzyde, kade o 1957m dugoci, midzy dwoma monumentalnymi pawilonami. Paryskie wesele - zob. Noc (w. Bartomieja). Paryanka - fragment fresku z paacu w Knossos, okresu pnominojskiego, ok. 1500-1450 pne.; nazwano tak jeden z pierwszych wizerunkw kobiecych, odkrytych pnez A. Evansa w Knossos, a paryska moda damska, lansujca ok. 1910 tzw. jupe-culotte, bya z pewnoci pod wpywem strojw kreteskich dam dworu, gdy reprodukcje odkrytych freskw znalazy si we fr. pismach ilustrowanych. Paryanka - fr. La Parisienne, komedia (Pary 1885, wyst. pol. Warszawa 1891) Henri Becque'a; g. posta, Klotylda, prowadzi ekwilibrystyczn gr z mem i z zazdrosnym o ma kochankiem; leczy go z zazdroci dziki romansowi z drugim kochankiem, ktrego mama pomaga na dodatek zdoby mowi Klotyldy wane stanowisko pastwowe. Pary to wito ruchome - ang. Paris is a movable feast; Ernest Hemingway w rozmowie z przyjacielem w 1950: "Jeli mia szczcie zamieszka w Paryu za modu, to przez reszt ycia, gdziekolwiek si udasz, bdzie on z tob, bo Pary jest witem ruchomym"; por. A Movable Feasr (1964, motto) E. Hemingwaya. Pary wart jest mszy - zob. Henryk IV. Plac Vendome - synny prostoktny plac 213 na 1247m, o citych ktach, otoczony jednolit fasad projektu J. Hardouin-Mansarta, pikny zesp architektoniczny czasw Ludwika XIV. Na rodku placu stoi kolumna Vendome, zob. Kolumna (Wielkiej Armii). Plac Zgody - fr. Place de la Concorde, jeden z najobszerniejszych i najpikniejszych w wiecie (kwadrat o boku 259 m), zaprojektowany za Ludwika XV przez Gabriela i ukoczony w XIX w. W rodku wznosi si obelisk z Luksoru (zob. Obelisk), pochodzcy ze wityni w Tebach w Grnym Egipcie, zbudowanej przez Ramzesa II w XIII w. pne., ofiarowany w 1831 Ludwikowi-Filipowi przez Mehmeta-Alego; po 2 stronach obelisku-fontanny imitujce fontanny na placu w. Piotra w Rzymie, zbud. w 1836-46; wok placu - 8 pawilonw kamiennych z XVIII w., na ktrych znajduj si posgi symbolizujce 8 miast fr. Na obelisku krzyuj si 2 najpikniejsze perspektywy geometryczne Parya: z Palais-Bourbon do Madeleine i midzy ukami triumfalnymi Etoile i Carrousel. Midzy 1793 a 1795 (gdy nazywa si placem Rewolucji) na placu tym cito wielu ludzi, m.in. Ludwika XVI, Charlotte Corday, Mari Antonin, Filipa-Egalite, Dantona i Robespierre'a. Pomnik Mickiewicza - ze zoconego brzu, duta Bourdelle'a (1919) na

placu de l'Alma. Symfonia paryska - D-dur KV 297 (1778) Mozarta, zw. te francusk, napisana w Paryu. W Paryu rzeka mleczna, brzegi jaglane, a w pieczony nad ni i n w nim - dawne przys., por. Kukania. (Krlu)... zabierz-e sobie Pary swj (ja wol moj mi) - fr. reprenez volre Paris, ze starej fr. piosenki lud.; por. te komedi Mizantrop. 1, 2, Moliera.

Parzival - zob. Parsifal.

Pas - Uywano pasw (z yka, kory, niekiedy plecionych) ju w epoce kamienia gadzongo; staroytni Grecy i Rzymianie znali pasy z krajki, kolorowej tamy i z metalu (g. ze zota); w rdw. pasy, rwnie rycerskie, produkowali panicy i pasamonicy zgrupowani w cechach. W Polsce XVI i XVII w. szlachta nosia pasy wschodnie, tkane zotem i jedwabiem, perskie, kaszmirskie, sakiewskie (tj. chiskie), stambulskie (tureckie); w XVIII w. zastpiyje pasy produkcji krajowej; lud w polsce pd: nosi szerokie pasy skrzane, wytaczane, nabijane guzami, w Polsce pn. - pasy weniane. Bra (wzi) nogi za pas - zmyka, ucieka, rzuci si do ucieczki. Cios poniej pasa - niezgodny z przepisami walki bokserskiej; przen. argument, zarzut, nieuczciwy, nieczysty, ad personam (natury osobistej, nie zwizany z przedmiotem sporu), nielojalny. Drze pasy z kogo - torturowa, zdzierajc pasami skr; przen. wyzyskiwa kogo. Obraca pas - Rycerze rdw. przed rozpoczciem walki (pojedynku) obracali pas klamr do tyu, aby w czasie walki nie zaczepi o ni rkawem a. narczakiem; przen. gotowa si do walki. Pas Afrodyty - zob. Afrodyta. Pas Armidy - zob. Armida. Pas cnoty - wycieany przybr metalowy, ktry m mg umocowa wok bioder i pachwin ony i zamkn tak, aby uniemoliwi jej zdrad maesk w czasie swej nieobecnoci. Ten rdw. przyrzd mia wej w mod w czasach wypraw krzyowych. W muzeach zachowao si zaledwie kilka oryginalnych pasw cnoty.

pas Hippolity - zob. Herakles (9. praca). Pas (rycerski) - od XIV w. zwykle z duych ogniw metalowych czonych zawiasami a. osadzonych na rzemieniu, by jednym z g. symboli stanu rycerskiego. Od niego te uroczysty ceremonia inicjacji rycerskiej nazwano pasowaniem na rycerza; pocztkowo rytua ten obejmowa tylko przypicie pasa z mieczem i mocne uderzenie pazem miecza w rami; w 2. po. X w. miecz powicano, a od XI w. ceremonia odbywaa si z udziaem kleru. Pas sucki - zotolity, jedwabny a. baweniany pas kontuszowy,jakie produkowano w 2. po. XVIII i 1. po. XIX w. w synnej persjarni Radziwiowskiej w Sucku, dzierawionej przez Ormianina Jana Maarskiego; nazw t okrelano potocznie pasy produkowane take w innych fabrykach. Wony pas mu odwizal, pas sucki, pas lity, Przy ktrym wiec gste kutasy jak kity, Z jednej strony zotogw w purpurowe kwiaty, Na wywrt jedwab czamy, posrebrzany w kraty; Pas taki mona rwnie ka na strony obie, Zot na dzie galowy, a czarn w aobie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 850-55. Tymczasem sonko z gry tysicem promieni To przetyka, posrebrza, wyzaca, rumieni. Jak para mistrzw w Sucku lity pas wyrabia, Dziewica siedzc w dole krony ujedwabia I to rk wygadza, tymczasem tkacz z gry Zrzuca jej nitki srebra, zota i purpury, Tworzc barwy i kwiaty. A. Mickiewicz, Pan Tndeusz, 6, 571-77. Pas zwierzycowy - zob. Zodiak. Polski pas kontuszowy - Pasy te produkowano w XVIII w. w rnych dzielnicach kraju, w warsztatach a. manufakturach (fabrykach), zwanych persjarniami, z ktrych najsynniejsze byy w Sucku, w Korcu, w Kobyce pod Warszaw, Antoniego Tyzenhauza w Grodnie, w Sokoowie, Chmielowskiego, Puciowskiego i Masowskiego w Krakowie, w Gdasku. Opasywano si nim trzykrotnie, a kunsztownie zwizany wze koczy si frdzlami; istniay pasy zimowe i letnie, mundurowe, galowe, aobne, na dzie powszedni i na wito. Dobry pas sucki bywa wart 5 dorodnych koni. Zakoczenia pasa nazywano gowami, a rodkowe pola - wciem. Rozpi pas (pannie modej) - U staro. Rzymian "rozpi jej pas" znaczyo 'oeni si z ni'. Rzymska panna moda nosia pas z owczej weny na biodrach i wianuszek z kwiatw na gowie. Ceremonia lubny nakazywa panu modemu rozluni jej pas; zob. Maestwo (Wze). W pas (kania, pokoni si) - schylajc b. nisko gow. Za krla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa - aby da napenionemu nad miar brzuchowi wicej swobody; popuszcza pasa przen. folgowa sobie, nie aowa sobie, zadowala swe zachcianki i apetyty; zob. te Sasi. Za pasem - (co jest, stanie si, nadejdzie, bdzie) niebawem,

niezadugo, wkrtce, lada chwila. Za pasy z kim chodzi - dawn. mocowa si, kci si, drze z kim koty, i na udry.

Pasamonictwo - zob. Szmuklerstwo; z w. pasamano 'obszywka, lamwka, tama, galon, dawn. pasamon'.

Pascha - (wym. pas-cha), hebr. Pesach 'przejcie', u ydw przaniki, pierw. wito strzyenia owiec i ofiary z jagnicia, po osiedleniu si w staro. lzraelitw w Palestynie wito zbioru jczmienia i ofiary z pierwszego przanego placka (macy), w VII w. pne. zwizane przez kapanw z legendamym wyjciem (por. Biblia, Ex., 12) Izraelitw z Egiptu, obchodzone przez ydw w pierwsz peni wiosenn, w wikszoci wyzna chrzec. przeniesione na pierwsz niedziel po tej peni, traktowan jako rocznica zmartwychwstania Chrystusa; Wielkanoc; posiek zwizany ze witem wielkanocnym, spoywany przez niektrych chrzecijan; potrawa stanowica ten posiek, zw. tradycyjny rosyjski sernik wielkanocny z biaego sera, masa, mietany, cukru, tek i wanilii, uksztatowany w cit piramid, ozdobiony migdaami, rodzynkami itp. Pascha - rz.-kat. dua wieca woskowa wicona w Wielk Sobot, stojca w kociele do chwili rozpoczcia si uroczystoci Wniebowstpienia. Tablice paschalne - wykazy wit ruchomych.

Pasifae - Pazyfe, gr. Pasiphae, mil. gr. crka Heliosa i Perseidy, maonka Minosa, ktra zapona gwatown i nienaturaln namitnoci do witego byka, zesanego Minosowi przez Posejdona. Aby pomc jej w zaspokojeniu tej pasji, synny inynier Dedal sporzdzi dla niej wydron krow z drewna, w ktrej krlowa si ukrya. Wynikiem tego zwizku by Minotaur, pbyk i pczowiek, ktrego Tezeusz zabi. Dla humanistycznych filozofw okresu Renesansu Pasifae bya ucielenieniem szyderstwa z naturalnych i boskich praw i triumfu zwierzcych pasji nad rozumem.

La Pasionaria - pseudonim Dolores Ibarruri, ur. 1895, dziaaczki hiszpaskiego i midzynarodowego ruchu robotniczego; hiszp., bot. 'mczennica (Passiflora)'.

Pasja - namitne przejcie si czym, zamiowanie do czego; przedmiot

czyjej namitnoci; silny gniew, furia; mka Jezusa Chrystusa; opisy Mki Paskiej zawarte w czterech Ewangeliach, czytane we mszach Wielkiego Tygodnia poczwszy od Niedzieli Palmowej; sceniczne przedstawienie Mki Paskiej w postaci dramatycznego misterium (por. Oberammergau); utwr muzyczny, ktrego podstaw stanowi tekst pasji jednego z 4 ewangelistw (np. kantata, oratorium); naboestwo wielkopostne, pasyjne; wizerunek Chrystusa na krzyu; cykl kolejnych scen przedstawiajcych mk Chrystusa, rozpoczynajcy si od wjazdu do Jerozolimy, a koczcy Zmartwychwstaniem, obejmujcy zazw. takie sceny, jak: Ostatnia Wieczerza, Modlitwa w ogrojcu, Ciemiem koronowanie, Biczowanie, Niesienie krzya, Ukrzyowanie, Zdjcie z krzya, Opakiwanie i Zoenie do grobu; z ac. passio 'cierpienie'. Pasja wg w. Jana - zob. Jan (Ewangelista). Pasja wg w. ukasza - zob. ukasz. Pasja wg w. Marka - zob. Marek (Ewangelista). Pasja wg w. Mateusza - zob. Mateusz (Ewangelista).

Pasjans - jednoosobowa gra, polegajca na rozkadaniu kart wg pewnych zasad (pasjans napoleski, zegar, piramida, pajk, harmonia, fortepian i wiele in.), majca doprowadzi do z gry okrelonego ukadu; osignicie tego ukadu kart bywa przez niektrych poczytywane za dobr wrb w zamylonej uprzednio, konkretnej sprawie; fr. patience 'cierpliwo; pasjans'.

Pasjonay - rdw. zbiory opowieci o mierci mczennikw, ktre stay si za czasw papiea Grzegorza XIII (1572-85) materiaem do sporzdzenia spisu mczennikw chrzecijaskich, Martyrologium Romanum.

Paskuda-zalotnik - diabe polskiej demonologii ludowej, specjalizujcy si w nakanianiu mczyzn i kobiet do "grzechu cielesnego", wzbudzajcy w nich niepokonane dze, prowadzce mczyzn do choroby i ndzy, a kobiety do upadku moralnego.

Pasa dziewczyna owce - pop. pie lud. o pasterce owiec, ktrej wooski pasterz gralski sposzy owce, na skutek czego jedna z nich zgina; jegomo, ktremu si poskarya, dowiedziawszy si, e do pasterki atwo si w nocy mona dosta, uczyni to i zabra jej wianek, po czym prbowa j rozmaicie obdarzy; ona jednak odtrca te dary, gdy "dzieciciu trzeba ojca".

Pasa dziewczyna owce pod borem na murawce. Przyszed do niej Wooszyn, owieczki jej poposzy. 1-4.

Pasowanie - zob. Pas (rycerski).

Pasquino - pop. woska nazwa rzymskiej kopii hellenistycznej rzeby z 2. po. III w. pne., zachowanej niekompletnie, przedstawiajcej Menelaosa wynoszcego zwoki Patrokla z pola bitwy pod Troj, kopi odnaleziono w ruinach Rzymu i postawiono w 1501 koo paacu Braschi. Nazwa pochodzi ma od nazwiska mieszkajcego w XVI w. w ssiedztwie krawca, ktry jakoby pierwszy zacz wywiesza na rzebie zjadliwe wierszowane paszkwile na znane osobistoci miasta, zwane pniej pasquinata. Co rok 25 kwietnia przystrajano rzeb w egzotyczne ubiory; okazje takie skaniay nawet znanych pisarzy do tworzenia pasquinat, np. Aretina; ale zwyczaj ten dawno ju poszed w zapomnienie. Dwie dobrze zachowane kopie rzeby posiada Florencja.

Pasterka - msza pasterska, pierwsza msza w wito Boego Narodzenia, odprawiana o pnocy z 24 na 25 grudnia, zwizana z legend o wezwaniu pasterzy do groty betlejemskiej; pastuszka, dziewczyna zajmujca si pasaniem trzody; dawn. sielanka, ekloga, pastoraka; somkowy kapelusz damski o szerokim i paskim rondzie i niskiej giwce.

Pasteur Louis - 1822-95, chemik i mikrobiolog fr. Bdc w 1854 profesorem chemii w Lille zaj si spraw chorb miejscowych winoroli. Badania te doprowadziy do powstania teorii fermentacji i wykazania roli drobnoustrojw w tym procesie. Opisanie w 1877 laseczek beztlenowych pozwolio opracowa metod pasteryzacji produktw ywnociowych. Problem spontanicznego powstawania ycia by w poowie XIX w. jednym z kluczowych zagadnie biologicznych i wiatopogldowych. Francuska Akademia Nauk ogosia konkurs, ktrego zwycizc bdzie ten, "kto nieskazitelnym dowiadczeniem udowodni lub obali samordztwo". Konkurs wygrywa Pasteur ustalajc, e drobnoustroje rozwijaj si zawsze z tych samych organizmw. W 1865 wpyno do senatu fr. podanie 3574 wacicieli upraw jedwabniczych z prob, aby rzd zaj si katastrofaln sytuacj spowodowan pebryn dziesitkujc gsienice jedwabnikw. Badania powierzono Pasteurowi, ktry rozwizuje problem w cigu piciu lat. Pisze on na ten temat: "Jest rzecz honoru uczonego, by wyej ceni odkrycia, ktre budz szacunek tylko rwnych mu uczonych, od odkry, ktre szybko zyskuj yczliwo tumu dziki korzyciom, jakie przynosz. Ale honor uczonego kae mu take wszystko powici, aby zapobiec nieszczciu." Majc 46 lat Pasteur dozna

udaru mzgowego. W cigu pozostaych 27 lat wytonej pracy naukowej jest na wp sparaliowany. Na ten okres przypada opracowanie szczepionek: cholery drobiu, wglika, rycy wi, a wreszcie tej, ktra przyniosa uczonemu szczegln saw - szczepionki przeciw wcieklinie. Prace te otworzyy drog rozwoju nowych dyscyplin naukowych: mikrobiologii, immunologii i bakteriologii.

Pastorale - (zob. Sielanka) utwr dramatyczno-muzyczny o tematyce wiejskiej, pop. zw. we Francji XVI i XVII w.; utwr wokalny a. instrumentalny, zazw. programowy, o tematyce wiejskiej, pastoralnej, idyllicznej, sielankowej, bukolicznej, pasterskiej; w., 'pasterski' od ac. pastor 'pasterz'. Pastoralna - VI symofonia F-dur, opus 68 (1807-08), Beethovena, programowa o charakterze ilustracyjnym: 1. Obudzenie si pogodnych uczu z chwil przybycia na wie, 2. Scena nad strumykiem, 3. Zabawa wiejska, 4. Burza, 5. Pie pasterska, Radosne i dzikczynne uczucia po burzy. Sonata fort. D-dur opus 28 (1801) Beethovena. VII symfonia F-dur (1903) Aleksandra Gazunowa. Pastoral Symphony (1922) R. Vaughana Williamsa. Fantaisie pastorale opus 13 Henryka Wieniawskiego. Pastora - laska metalowa zagita u gry, bdca oznak wadzy biskupa, ac. baculus pastoralis 'kij pasterski', jako pasterza wiernych. Pastoraka - kolda o narodzeniu Chrystusa; lit. muz. utwr sielankowy, pasterski, o wsi.

Pasza - zob. Basza.

Paszkwil - utwr lit. zazw. anonimowy a. wyd. pod pseudonimem, przedstawiajcy jak osob, ide itd. w sposb paszkwilancki, oszczerczy, spotwarzajcy, szkalujcy, obelywy, insynuacyjny, zniesawiajcy, zoliwy, dcy do jej skompromitowania; zob. Pasquino.

Pa - dawna samowka myliwska zaopatrzona w stryk, ktry, dotknity przez zwierz, powodowa zsunicie si na nie kody a. gazu; potrzask, puapka na zwierzta, pastka.

Pater - ac., ojciec.

Pater familias - ojciec rodziny, gowa domu; w prawie rzymskim wolny obywatel sprawujcy wadz nad rodzin. Paternoster - pol. art. surowe napomnienie, nagana, reprymenda; raniec, sznur paciorkw, na ktrych odlicza si odmawiane modlitwy; zob. Ojciec (Ojcze nasz). Pater patriae - zob. Ojciec (ojczyzny).

Patetyczny - podniosy, uroczysty, peen patosu (nastroju wzniosoci; stylu, tonu powanego, grnolotnego); z gr. pathetikos 'wraliwy' od palhos 'dowiadczenie; uczucie; namitno; cierpienie'. Patetyczna - sonata c-moll, opus 13 (1798-99), Beethovena,jedna z najpopularniejszych sonat kompozytora. VI symfonia h-moll opus 74 (1893) Czajkowskiego, ostatni utwr kompozytora; Czajkowski zmar na choler w 8 dni po petersburskim koncercie, na ktrym dyrygowa prawykonaniem symfonii.

Pathelin - (wym patl) posta z najsynniejszej farsy starofrancuskiej nieznanego autora, La farce de maitre Pathelin fr., 'Farsa mistrza Pathelina', napisanej ok. 1464 (wyst. pol. Warszawa ok. 1780) dystychami omiosylabowymi. Pathelin, adwokat-szalbierz, wyudza od sukiennika Joceaume'a sztuk sukna, a gdy ten przybywa po zapat do jego domu, z pomoc ony udaje chorego czy optanego i w malignie gada wszystkimi jzykami. Skoowany sukiennik wraca do domu, a przyapawszy swego pasterza Aigneleta na kradziey barana, pozywa go do sdu; pasterza broni w sdzie adwokat Pathelin, ktry kae swemu klientowi na wszystkie pytania odpowiada beczeniem owcy. Ogupiay sukiennik, widzc w sdzie Pathelina, w skardze swojej wci miesza spraw barana ze spraw sztuki sukna i przywoywany jest przez sdziego do porzdku synnym wezwaniem: "revenons a nos moutons!" fr., 'powrmy do naszych baranw', tj. do tematu, do sprawy, ad rem. Pasterz, uniewinniony jako idiota, tym samym "beee" odpowiada nastpnie Pathelinowi, gdy ten upomina si o honorarium. Oszust zostaje oszukany.

Patmos - grecka wyspa w archipelagu Sporad pd. (Dodekanez), na ktrej nieznany wygnaniec, wizie Rzymu, napisa za panowania cesarza Domicjana Objawienie w. Jana Apostola (zob. Apokalipsa), przypisywane niekiedy samemu w. Janowi; przen. miejsce wygnania, samotnia.

Patoka - pynny mid oczyszczony z wosku, ciekajcy ze zmiadonych plastrw, a. z nich wytapiany; ustoiny, zgrzy, fusy; por. Mid.

Patriarcha - (1) biskup, ktry ze wzgldu na zajmowan stolic ma jurysdykcj zwyczajn nad egzarchami, prymasami i metropolitami swego terytorium a. przynajmniej pierwszestwo honorowe nad wszystkimi biskupami danego patriarchatu. Od pocztkw chrzecijastwa godno biskupw Rzymu (Patriarcha Zachodu), Aleksandrii, Antiochii, Konstantynopola i Jerozolimy, pniej tytu honorowy przysugujcy take biskupom Akwilei (potem Wenecji), Lizbony, Toledo i Goa. Zwierzchnicy kociow wsch., melchickiego, ormiaskiego, syryjskiego, maronickiego i koptyjskiego, bdcych w cznoci z Rzymem, zostali po schizmie wsch. ustanowieni przez papiestwo jako patriarchowie. W kocioach prawosawnych patriarchami s biskupi Konstantynopola (Patriarcha Ekumeniczny), Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy, Moskwy, Bukaresztu, Tbilisi i Sofii.

Patriarcha - (2) praojciec, protoplasta rodu; gowa rodu w ustroju rodowym; przen. czcigodny starzec; najstarszy z yjcych mistrzw jakiej sztuki; z gr. patridrches 'praojciec'. Patriarchowie biblijni - Stary Testament wylicza dziesiciu praojcw rodu ludzkiego od Adama do Noego: Adam, Set, Enosz, Kajnan, Malaleel, Jared, Henoch, Matuzalem, Lamech, Noe (wg innych rozdziaw Biblii od Noego do Abrahama: Sem, Arpakszad, Sale, Heber, Peleg, Rew, Szerug, Nachor, Terach, Abraham). Patriarchami jednak w cisym sensie s: Abraham, Izaak i Jakub jako praojcowie narodu wybranego, oraz synowie Jakuba jako praojcowie dwunastu pokole izraelskich. W liturgii koc. nazywa si patriarchami take w. Jana Chrzciciela i w. Jzefa (oblubieca NMP). W obrbie zakonu patriarch nazywa si rwnie jego zaoyciela, jak np. w.w. Benedykta, Franciszka i Dominika. Patriarcha (a. filozof) z Ferney - Wolter.

Patroklos - Patrokles, mit. gr. towarzysz Achillesa w czasie wojny trojaskiej; obaj stanowi jeden z najpikniejszych antycznych wzorw przyjani; Homer w 16. ksidze Iliady (zob.) opisuje jego czyny i mier z rki Hektora.

Patron - opiekun, obroca; relig. wity ordownik, opiekun, protektor osb, stanw, rzemios itp.; dawn. adwokat, obroca sdowy; przest. pracodawca, zwierzchnik; szablon z wycitym deseniem-wzorem do wykrojw krawieckich; fr., 'patron, szef, majster; chlebodawca; gospodarz. waciciel pensjonatu, zakadu'.

Na patrona z trybunau, Co milczkiem wyprnia rondel. Zadzwoni kiesk pomau. Z patrona robi si kondel. A. Mickiewicz, Pani Twardowska. Ballada, 13-16.

Patrontasz - wojsk. w XVIII-XIX w. adownica piechura, torebka na patrony (naboje) broni palnej; z nm. Patronentasche od Patrerne 'nabj' i Tasche 'kiesze'.

Patrycjat, Patrycjusze - uprzywilejowana klasa spo. w staro. Rzymie republikaskim, penoprawni czonkowie gminy rzymskiej, zjednoczeni w rodach; z ac. patriciatus 'patrycjat' od pairicius 'patrycjusz' z patres 'ojcowie; senatorzy'. Patrycjat miejski - rdw. grupa najbogatszych mieszkacw miasta, sprawujca w nim wadz.

w. Patryk - ok. 389-461, misjonarz, aposto i patron Irlandii. W 432 rozpocz dziaalno misyjn w Ulsterze i Irlandii; przed mierci mia dokona chrystianizacji tego kraju; zaoy wiele kociow, m.in. katedr i klasztor w Armagh, gdzie mia umrze. Kult w. Patryka rozpowszechniony jest take, skutkiem wielkiej emigracji irl., w USA. Liczne miejsca w Brytanii i Irlandii nazwano jego imieniem. Istnieje wiele legend na temat cudw, ktrych mia dokona przywracajc wzrok lepym, a ycie zmarym. Wg rozpowszechnionej tradycji mia uwolni Irlandi od plagi ww; wizerunki czsto przedstawiaj go wypdzajcego we a. trzymajcego li koniczyny (dzi godo Irlandii), ktrego wg tradycji uywa jako symbolu Trjcy w., wyjaniajc j kapanom pogaskim na wzgrzach Tary. Czyciec w. Patryka - jaskinia na wysepce w Lough Derg (jezioro w Donegal), w redniowieczu cel licznych pielgrzymek: wierzono, e stanowi ona wejcie do czyca ziemskiego. Wg legendy Chrystus mia objawi w. Patrykowi, e ktokolwiek spdzi w tej pieczarze ca dob, ten zobaczy mki piekielne i sodycze Nieba. Z nakazu papiea Aleksandra VI jaskini zaparto wielkim gazem w 1497, ale zainteresowanie tym miejscem utrzymywao si jeszcze dugo. Jedna z najsynniejszych "wizji" rdw. pochodzenia irl.. ktrej najwczeniejszy zapis po ac. przypisuje si ang. mnichowi benedyktyskiemu Henri de Saltrey (XII w.), opowiada o rycerzu. Owaine (Owen, Ouvain, Ivanhoe), ktry chcc speni pokut za grzechy, schodzi w gb studni w. Patryka i tam, jak Dante, zwiedza Pieko i Niebo. Czyciec w. Patryka - hiszp. El Purgatorio de San Patricio, komedia dramatyczna wierszem (wyd. 1636) Pedro Calderona de la Barca, oparta na "wizji" Saltrcya i komediach de Montalbana (1627) i Lope de Vegi.

Krzy w. Patryka - ma ksztat litery X, tak jak krzy w. Andrzeja.

Patrz, Kociuszko, na nas z nieba - zob. Kociuszko; piew (Oto jest wolnoci piew). Patti Adelina - 1843-1919. Woszka ur. w Madrycie, w teatrze operowym, crka piewaczki; wystpowaa na koncertach publ. w Nowym Jorku od 7. roku ycia, debiutowaa w operze nowojorskiej majc 16 lat. Jej kariera sopranistki koloraturowej trwaa 56 lat. Bya jedn z najsynniejszych piewaczek operowych wszystkich czasw, a najpopularniejsz i najwyej opacan piewaczk swego czasu, o nieprzecignionej czystoci tonu, piknym gosie, rozlegej skali, wielkiej urodzie i wybitnych zdolnociach aktorskich.

Patynki - w XI-XVIII w. trepy zakadane n pantofie, aby je ochroni przed botem nie brukowanych ulic; w XV-XVIII w. pantofle damskie na wysokich drewnianych koturnach, z kosztownych materiaiw, bogato zdobione; przest. pytkie pantofle damskie a. mskie bez obcasw, a czsto bez napitnikw; z fr. patin 'trzewik o grubej podeszwie; poza, ywa'.

Paul et Virginie - zob. Pawe (i Wirginia).

Paulini - ac. Ordo Fratrum Sancti Pauli Primi Eremitae 'Zakon Braci w. Pawa Pierwszego Pustelnika', zwani te eremitami w. Pawa. Zakon powsta ok. 1250 na Wgrzech, a zatwierdzenie papieskie uzyska w 1308. Opiera si na wariancie reguy augustiaskiej przystosowanym do ycia kontemplacyjnego. Do Polski przyszli w 1382 za Ludwika Wgierskiego, kiedy Wadysaw Opolczyk wybudowa im w Czstochowie na Jasnej Grze klasztor i koci, gdzie umieci znany obraz Matki Boskiej. Krakowski klasztor pauliski na Skace ufundowa w 1479 Jan Dugosz.

Paumann Konrad - ok. 1409-73, kompozytor niemiecki, niewidomy od urodzenia, pierwszy synny organista-wirtuoz. Gra take na flecie, lutni, harfie. Od 1446 organista w kociele w. Sebalda w Norymberdze, od 1451 na dworze ksicia bawarskiego. Zapocztkowa rozwj nm. muzyki organowej. Jego Fundamenta organisandi byy najstarszymi i bezcennymi teoretyczno-pedagogicznymi podrcznikami kompozycji i gry organowej.

Pauper - w rdw. ubogi ucze, utrzymujcy si z usugiwania zamoniejszym kolegom, z posug w kociele a. z jamuny; przest. biedak, ubogi chopiec, ulicznik; z ac., 'ubogi'.

Pauzaniasz - gr. Pausanias, ok. 115-ok. 180, grecki geograf i podrnik, autor Przewodnika po Grecji (Periegesis tes Hellados) w 10 ksigach, przeznaczonego dla turystw, w ktrym opisane s: 1. Attyka i Megara, 2. Korynt i Argolida, 3. Lakonia, 4. Messenia, 5 i 6. Elida, Olimpia, 7. Achaja, 8. Arkadia, 9. Beocja, 10. Fokida i Delfy. Wylicza tam obiekty najbardziej godne zwiedzenia, zw. posgi, obrazy, grobowce, sanktuaria, wraz z odnoszcymi si do nich legendami, anegdotami i dygresjami historycznymi, wspominajc o wsiach, rzekach i drogach, przez ktre si przejeda. Notuje dziwne obyczaje i przesdy, niekiedy wspomina o krajobrazie i lokalnych osobliwociach, jak np. o miodzie z Hymetu attyckiego, o dropiach widzianych na brzegach fokijskiego Lefizosu, biaych kosach (ptakach) gry Kyllene, wiach olbrzymich i dbach korkowych Arkadii. Przewanie jednak nie interesuje si ani mieszkacami, ani gospodark kraju. Mimo pewnych bdw jest to przewodnik godny zaufania, a jego warto dla nauki jest olbrzymia, zwaszcza gdy opisuje monumenty, budowle i siedziby ludzkie, ktre pniej zostay zburzone. Od tytuu swego dziea Pauzaniasz nazywany jest te Perieget. Wyszo ono po raz pierwszy drukiem w 1510 w Wenecji; por. Baedeker.

Paw - dziki zamieszkuje grzyste lasy i dungle Indii i Cejlonu, gdzie niekiedy czczony jest jako ptak wity. Udomowiony w staro. i rozpowszechniony na Wschodzie, pojawi si naprzd na Samos, gdzie sta si ptakiem Hery; podobne gwiazdom pawie oczy w pirach ogonowych byy godne bogini nieba; przedstawiano j jadc na pawiu (gr. taos, ac. pavo). W V w. pne. jeszcze rzadki w krajach rdziemnomorskich, po wyprawie Aleksandra Wielkiego spotykany czciej. W czasach cesarstwa rz. rozwina si hodowla pawi, gdy stay si poszukiwane jako ozdobne ptaki parkowe; pir uywano na wachlarze i piropusze do hemw; piecze z pawia uwaano za synonim ekstrawagancji. Przedstawiany jako ptak rajski w katakumbach, na lampach, na mozaice apsydy San Vitale w Rawennie. Symbolizowa zmartwychwstanie i ycie wieczne. "Paon" - pokoik "Pod Nonszalanckiem Paonem", maa, oddzielna salka w kawiami Turliskiego w Krakowie, w ktrej, po przyjedzie Stanisawa Przybyszewskiego do Krakowa w 1897, zbieraa si gromada "Przybysza", m.in. Stanisaw Stanisawski, Stanisaw Wyspiaski i Tadeusz Pawlikowski. Godo salki wzite z wiersza Ennui (fr. 'znudzenie') ze zbioru Serres chaudes ('cieplarnie') (1889) Maurice'a Maeterlincka: Les paons nonchalants, les paons blancs ont fui, Les paons blancs ont fui l'ennui du reveil. 1-2. (fr., 'pawie niedbae, pawie biae ucieky, pawie biae ucieky przed nud przebudzenia si').

Pawie oczy, oczka - barwne, tczowe kka na kocu pir ogonowych pawia; zob. Argus(owe oko). Pawie piro - symbol prnoci, chepliwoci, a w niekt. krajach Wschodu oznaka dostojestwa; lit. zapoyczony u innego autora ozdobnik stylistyczny (aluzja do bajki o sjce, ktra omieszyia si strojc si w cudze - pawie - pira). Ogon pawi by emblematem Zego Oka (por. wyej Pawie oczy) a. czujnego zdrajcy; dlatego gdzieniegdzie pawie pira uwaa si za przynoszce nieszczcie i nie trzyma si ich w domu. Zdobyem se pawich pir, nastroiem pawich pir. pawie pira adne, pawie pira kradne! postawie se paski dwr! St. Wyspiaski, Wesele, 1, 34, 1155-59. Pawie, pojrzyj na swe nogi, gdy roztoczysz ogon drogi - dawne przys.; wg tradycji hinduskiej, paw pierwotnie mia pikne nogi i stopy, ale kuropatwa poprosia go, aby si zamieni z ni nogami tylko na czas konkursu tanecznego, po czym odfruna; odtd paw, ilekro spojrzy na swe brzydkie nogi, pacze. Pawi tron - zbudowany w 1628-35 w Delhi przez wadc indyjskiego Szachdehana z dymastii Wielkich Mogow (zbudowa te mauzoleum Tad Mahal); kady z 12 filarw ozdobiony byt dwoma pawiami, ktre si jarzyy od klejnotw. W 1739 Nadir Szach zdoby i ograbil Delhi, a tron wywiz do Persji. Puci pawia - wulg. zwymiotowa. Nie czy si pawem, jestli kur, Nie masz-li sukniej, wdziej kaptur. M. Rej, Krtka rozprawa, 1689-90. A to co za ptak, co wietnymi piry Roztoczy ogon i zadar do gry? Pyszno pochadza, poglda po sobie I sam si swojej dziwuje ozdobie. Paw to jest, wiata konterfet pysznego, W ktrym krom pierza nie masz nic piknego. Z. Morsztyn, Emblema, 38, 1-6.

Pawana - w XVI-XVII w. taniec dworski pochodzenia w. albo hiszp., uroczysty, powolny, peen godnoci, jakby naladujcy ruchy samca pawia (std jakoby nazwa, od hiszp. pavo 'paw'; moe od w. padovana 'padewska'), w metrum dwudzielnym, czony zazw: z nastpujc po nim szybk galiard w metrum trjdzielnym. Pawana dla zmarej infantki - fr. Pavane pour une Infante defunte, jeden z pierwszych, ale cieszcy si zasuon saw utwr Ravela na fort. (1899), zinstrumentowany w 1912.

Pawz - drg do przyciskania siana, snopw zboa itp. na wozie drabiniastym.

Pawe - imi ac. Paulus 'drobny, may', ang., fr. Paul, w. Paolo, hiszp. Pablo, fi. Paavo, wg. Pal; polskie przeksztacenia m.in.: Pasek, Paszko, Paulin, Pach; zob. Paolo i Francesca. Rzeczpospolita Pawowska - zob. Rzeczpospolita.

w. Pawe - z Tarsu (Cylicja), ok. 8 ne.-ok. 67, wielki aposto i misjonarz chrzecijastwa jako religii zinstytucjonalizowanej i niezalenej od judaizmu, ponadpastwowej i uniwersalistycznej, czsto uwaany za waciwego organizatora, a nawet twrc kocioa. Autor gwnych Listw Nowego Testamentu. Jako Szawe (Saul) z Tarsu by jednym z zawzitych przeladowcw wczesnych chrzecijan, ale zosta, wg biblijnych Dziejw Apostolskich, nawrcony w drodze do Damaszku (zob.). Odby ok. 45-67 wiele podry misyjnych po krajach bliskowschodnich i po Grecji, Hiszpanii i Italii. Wg tradycji city mieczem w Rzymie w czasie przeladowa chrzecijan za Nerona. Jest uwaany za patrona kaznodziejw i rzemielnikw szyjcych namioty; por. Dzieje Ap., 18, 3. Wg tradycji zmieni imi Szawe na Pawe na cze prokonsula Sergiusza Pawa, ktrego nawrci; por. Dzieje Ap., 13, 6-12. Symbolami jego s: miecz (narzdzie jego mczestwa) i otwarta ksiga. Wyobraany jest jako czowiek niewysoki, ysy, o siwej, kaczastej brodzie. W sztuce staro. wystpuje na sarkofagach chrzec. i w mozaikach bizant.; w miniaturach i rzebie rdw. Malowali go m.in. Giovanni Bellini, Luca Signorelli, Pieter Bruegel St., Hans Holbein M., Caravaggio, Pietro di Cortona, Murillo, Adam Elsheimer, Rembrandt, Jacob Jordaens. Wg legendy, gdy cito mu gow, z y jego pyno mleko zamiast krwi. Katedra w. Pawa - zob. Londyn. Paulus - oratorium opus 36 (1836) Mendelssohna.

Pawe i Gawe - bohaterowie wiersza Aleksandra Fredry (z komedii Pan Jowialski, 4, 2); z wiersza tego pochodzi przysowie: "Wolno, Tomku, w swoim domku".

Pawe i Wirginia - bohaterowie tytuowi sentymentalnej powieci o idylli miosnej w egzotycznej scenerii (1787, t. pol. 1851) Jacquesa Bemardin de Saint Pierre'a. Na Ile de France (Mauritius), fr. wyspie, w tropikach, mieszkaj dwie Francuzki. Jedna ma syna Pawa, druga crk Wirgini. Modzi

chowaj si razem od dziecka, niewinni, prostoduszni, szczerzy. Z czasem budzi si wzajemne uczucie, ale Wirginia musi jecha do Francji ku rozpaczy obojga. Gdy wraca, statek jej tonie tu u brzegu wyspy. Wirginia ginie, Pawe umiera z alu w 2 miesice pniej. Ksika miaa ogromne powodzenie, bya tumaczona na wszystkie prawie jzyki europ. Zachwyca si ni Bonaparte, ktry obdarzy autora rent i orderem. Opera (1794) Jean Francois Lesueura.

Paw - pawa, w XIV-XVI w. wielka, prostoktna tarcza drewniana kryta skr, czsto ozdobna, opierana o ziemi, niekiedy wbijana w ziemi kolcami (a. zaostrzonym koem przewleczonym przez klamry pawy), suca w piechocie do osony nie tylko samego pawnika, ale i stojcych za nim ucznikw a. kusznikw.

Pawia - miasto nad rzek Ticino w pobliu jej ujcia do Padu w zach. czci Niziny Lombardzkiej (pn. Wochy), zwane przez Rzymian Ticinum, byo pniej stolic krlw lombardzkich i karoliskich; ostatnie miasto lombardzkie, ktre dostao si (1359) w posiadanie Viscontich; za ich panowania stao si znacznym orodkiem intelektualnym i artystycznym. Pawia jest siedzib jednego z najstarszych i najsynniejszych uniwersytetw w.; ju w 825 zaoona tu zostaa Schola Superior, a waciwy uniwersytet za Karola IV w 1361. Bitwa pod Pawi - 24 II 1525 cesarz Karol V rozgromi wojska fr., a krl Franciszek I, wzity do niewoli, musia podpisa niekorzystny pokj w Madrycie. Wszystko stracone, prcz honoru! - fr. tout est perdu, fors l'honneur! zob. Franciszek (I). Bazylika San Michele - w ktrej w rdw. koronowano cesarzy i krlw, jest najstarszym lombardzkim kocioem romaskim w miecie; za. w 661, otrzyma swj dzisiejszy ksztat w 1155; majestatyczna fasada z trzema bogato zdobionymi portalami i rzebionymi fryzami. San Pietro in Ciel d'Oro - w., 'w. Piotr w zotym niebie', lombardzki koci romaski z 1132, z fasad o jednym, bogato rzebionym portalu; nazwa od niegdy zotego plafonu. Wg legendy miano tu zoy sprowadzone z Kartaginy szcztki w. Augustyna. W krypcie sarkofag ze zwokami filozofa Boecjusza (480-ok. 525), doradcy cesarza Teodoryka. Certosa di Pavia - synna kartuzja o 77km na pn. od Pawii, za. w 1396 przez Giangaleazza Viscontiego, z punktu widzenia historii sztuki jedna z najwaniejszych budowli we Woszech. Pierwotnie miao to by mauzoleum rodu Viscontich; wspaniaa fasada Amadea i Briosca z XV w. uwaana jest za najpikniejszy przykad stylu lombardzkiego; budynek ukoczono w XVI w. w

stylu renesansowym. Nad wyposaeniem budynku pracowali najsynniejsi artyci swego czasu. Przy Wielkim Kruganku znajduj si pokoje, w ktrych Franciszek I zosta wzity do niewoli.

Pawilon - oddzielny budynek kompleksu zabudowa na zamknitym terenie (fabryki, szpitala, wystawy, parku itd.); rodkowa cz a. boczne skrzydo budynku, przykryte wasnym dachem; dawn. bandera, chorgiew, flaga okrtowa; dawn. baldachim w ksztacie namiotu, nad kiem; z fr. pavillon 'namiot; pawilon; maowina ucha; cyborium'. Ju wstk pawilonu wiatr zaledwie munie, Cichymi gna piersiami rozjaniona woda. A. Mickiewicz, sonet Cisza morska, 1-2.

Pawowa Anna - 1881-1931, primabalerina ros., najwybitniejsza tancerka wiata w 1. po. XX w.; w 1906-13 gwiazda Teatru Maryjskiego w Petersburgu, a od 1909 zarazem primabalerina zespou Diagilewa Ballets Russes w Paryu, z Niyskim i Karsawin; od 1914 na czele wasnego zespou, z ktrym objedaa cay wiat.

Paww - zob. Rzecz(pospolita Pawowska).

Pax Romana - zob. Pokj (rzymski).

Pazdur - gwar. pazur; w budownictwie lud. Maopolski, Sowacji, Moraw i Czech ozdoba wyrnita w drzewie w ksztacie supka (nasady) zakoczonego wyobraeniem gwiazdy, kwiatu, krzya itp. (na Podhalu lilia, tulipan, w Sdecczynie grot, krzy), umieszczona na szczycie dachu chaupy; zob. te Szparogi.

Paznokie - zob. Supernaculum.

Pazyfae - zob. Pasifae.

PCHA. Ballada o pchle - synna pie (1879) Modesta Mussorgskiego do

sw Goethego (Faust, cz. I, Piwnica Auerbacha; Mefistofeles), t. Strugowezikow. Pchli targ - targowisko pod goym niebem, bazar starzyzny, rupieci, ciuchw, ktrego prototypem jest olbrzymie targowisko w pn. czci Parya midzy Porte de Clignancourt i St.-Ouen, gdzie ubiory, antyki i rupiecie sprzedaje si co tydzie od soboty do poniedziaku; fr. Marche aux puces. Stalowa pcha - zob. Tua (Makut).

Pean - pierw. zapewne hymn do Apollina jako uzdrowiciela (Paian, Paion), pn. take do innych bogw, jak Zeusa, Dionizosa, Asklepiosa i Hygiei (uosobienie zdrowia), piewany przez chr mski a. dziewczcy z akompaniamentem cytry przy obchodach wojskowych, przy ucztach (po libacjach a. przed sympozjum), uroczystociach publicznych (np. podpisanie traktatu pokojowego), a w epoce hellenistycznej do wielkich ludzi, jak Lizander czy Tytus Flaminius; pisali je m.in. Alkajos i Pindar; pie uroczysta, pochwalna, hymn; ac. paean z gr. paian.

Pearl Harbor - (wym. p:el ha:bee) baza marynarki wojennej USA na Hawajach, na wyspie Oahu, ok. 107km na zach. od Honolulu. Niespodziewany atak ok. 200 samolotwjaposkich, startujcych z lotniskowcw, dokonany 7 XII 1941, spowodowa ogromne straty w znajdujcych si w bazie okrtach, samolotach wojennych i w ludziach, i by bezporedni przyczyn przystpienia USA do 2. wojny wiat.

Peary Robert Edwin - (wym. piery), 1856-1920, amerykaski badacz polarny, kontradmira. Po szeregu wypraw badawczych na Grenlandi (na jednej z nich, w 1893, urodzia mu si crka, pierwsze biae dziecko urodzone tak daleko na pnoc, na szerokoci geogr. o 40 min.), w czasie ktrych ustali m.in., e Grenlandia jest wysp, Peary ruszy na zdobycie Bieguna Pn. W 1902 dotar na saniach cignitych przez psy do 84 st. 17 min., a w 1906 do 87 st. 6 min. Niezraony niepowodzeniami, wyprawi si w 1908 w swoj ostatni podr do Bieguna. Wraz ze sucym Murzynem, czterema Eskimosami i 40 psami wyruszy na piciu saniach z ostatniego postoju, odlegego o 2587km od Bieguna. Posuwano si z prdkoci 67km na godz. przez 8 godzin dziennie. Aby oszczdza siy, uczestnicy powstrzymywali si od mwienia. 6 IV 1909 o 6 wieczorem pomiary wykazay, e osignito Biegun. W trzy tygodnie pniej caa ekipa znalaza si w komplecie na statku. Jednak dopiero 6 IX Peary mg, w Indian Harbor na kontynencie pn.-amerykaskim, zawiadomi wiat o swym sukcesie.

Pecos Bill - (wym. pejkos) legendarny bohater cowboyw amer. Pd. Zachodu, ktrego matka zabia pewnego dnia szczotk do zamiatania 45 Indian, a synka po odstawieniu od piersi karmia bimbrem. Gdy Bill dors, wykopa oysko Rio Grande, zadusi dwa niedwiedzie grizzly goymi rkami, nauczy nie ujedone konie bronco skaka i wymyli dla kawau tarantule. Jego ko, Wdowodziej, wykarmiony nitrogliceryn i drutem kolczastym, wyrzuci raz z sioda jedca a na szczyt Pikes Peak w Kolorado. Bill marnie skoczy: ujrzawszy raz bostoczyka odzianego w cowbojski strj prosto ze sklepu - pk ze miechu.

Pedel - bedel, dawn. wony w zakadzie naukowym; z nm. Pedell

Pedro - zob. Piotr.

Pedroi - 1320-67, krl Portugalii od 1357, zwany Sprawiedliwym, Surowym a. Okrutnym, zob. Ines de Castro.

Peer Gynt - bohater tytuowy wielkiej lirycznej fantazji dramatycznej wierszem (1867; Christiania 1876, wyst. pol. Lww 1910) Henrika Ibsena, wcielenie pewnych wad ziomkw autora, Norwegw koca okresu romantycznego: egoizmu i braku charakteru, potpianych przez Ibsena. Parobek wiejski, leniwy i rozwizy, marzyciel i fantasta, samochwa, nie pozbawiony tsknoty za dobrem, majcy pewne cechy Dyla Sowizdrzaa, Mnchhausena, Tartarena z Taraskonu, Don Kiszota, zwany rwnie "Faustem Pnocy", bo wyzwolony przez "wiecznie kobiece" - czyst mio Solvejgi, ale poza tym przeciwiestwo Fausta. Peer Gynta nie sta na pokonanie trudnoci stojcych na drodze do poczenia si z jego dobrym anioem, cnotliw Solvejg. Porywa Ingrid, narzeczon innego, i staje si banit. Poemat ukazuje w licznych epizodach jego stopniow degradacj,jego zwizki z gnomami, trollami i koboldami, od ktrych Solvejga daremnie usiuje go wyzwoli. Synna scena mierci jego matki, Aasy. Dwa ostatnie akty przedstawiaj go jako wiatowca, ktry zbi majtek na handlu niewolnikami: udaje proroka u Arabw, gdzie okrada go tancerka Anitra; jest cesarzem obkanych; rozbiwszy si u brzegw ojczyzny, ratuje si zabijajc towarzysza niedoli. W Norwegii czeka na niego Odlewacz Guzikw, wysannik mierci, aby przetopi go w swoim tyglu jako stwr nieudany, ktry nie dopeni swego przeznaczenia. Ratuje Peera Solvejga, wiadczc, e by wiernym sobie, "naznaczonym przez Boga" w swej wierze, nadziei i mioci. W jej uczuciu Peer Gynt odnajduje sens swego istnienia. Peer Gynt - muzyka Griega do wybranych fragmentw poematu dramatycznego Ibsena, zoona z 22 numerw, z ktrych najlepsze kompozytor poczy w

dwie suity po 4 utwory, opus 46 i 55. Kompozycje te o charakterze popularnym, nie mogce udwigi treci artystycznych Ibsenowskiego dziea, s od niego bez porwnania synniejsze i szerzej znane. One te przyniosy wiatowy rozgos Griegowi. Czci utworu: Suita I: Poranek; mier Azy (Aasy); Taniec Anitry, W grocie Krla Gr. Suita II: Porwanie narzeczonej, Skarga Ingridy; Taniec arabski; Powrr Peer Gynta; Pie Solvejgi.

Pegaz - gr. Pegasos, mit. gr. cudowny ko skrzydlaty, ktry mia wyskoczy z ona Meduzy, gdy Perseusz obci jej gow. Bellerofon (zob.) ujarzmi go zaczarowanymi wodzami, otrzymanymi od Ateny, i dosiad go w walce z Chimer i Amazonkami, ale gdy usiowa frun na nim do nieba, Pegaz zrzuci jedca. Uderzeniem kopyta wydoby z ziemi wiele synnych rde, m.in. Hippokrene (zob.) na Helikonie i Peirene pod Koryntem. Na Olimpie byt byskawic i piorunem Zeusa. Wczenie sta si ulubionym tematem gr. poetw i artystw; wizerunki jego znajdujemy na wazach protokorynckich i monetach Koryntu, miasta, z ktrym byt najbardziej zwizany w legendach. Za czasw rzymskich sta si symbolem niemiertelnoci, a w czasach nowoytnych - natchnienia poetyckiego.

Pejpus - Jezioro Czudzkie, na granicy Ros. FSRR i Estoskiej SRR, stanowicejeden zbiomik wodny z Jeziorem Pskowskim i Ciepym, zamarza na ok. 5 miesicy w roku. Bitwa na lodzie - 5 IV 1242 na zamarznitym jeziorze wojska ruskie pod wodz Aleksandra Newskiego pokonay Krzyakw inflanckich, co powstrzymao ich napr na Ru.

Pejritoos - mit. gr. heros tesalski, krl Lapitw, przyjaciel Tezeusza, uczestnik polowania na dzika kalidoskiego, zob. owy (kalidoskie); Uczta (Lapitw).

Pektoral - hist. napiersnik ozdobiony klejnotami, noszony przez faraonw i yd. arcykapanw; koc. rz-kat. ozdobny krzy noszony przez biskupw i protonotariuszy; od po. XVII do koca XVIII w. - pektoralik, ozdobny zegareczek na acuszku, noszony w kieszonce na piersi; z ac. pectorale 'napiernik (zbroi)' od pectus 'pier; serce'.

Pelagianizm - doktryna teologiczna goszona przez mnicha i teologa Pelagiusza, ok. 355-ok. 425, ur. prawdop. w Brytanii, dziaajcego w Afryce i Palestynie, gdzie znalaz utalentowanych zwolennikw, jak Celestiusz i

Julian z Eklannum. Gosia ona, e dziecko rodzi si niewinne (jak Adam przed upadkiem) i nie obcione grzechem pierworodnym, e czowiek moe o wasnych siach, bez aski, osign zbawienie. Gwnym przeciwnikiem nauk Pelagiusza by w. Augustyn (ktry mia tytu Doktora aski). Pelagianizm zosta ostatecznie potpiony jako herezja przez sobr w Efezie w 431.

Peleus - mit. gr. syn Eakosa (Ajakosa), krla Eginy, krl Ftyi, ktrego legendy cz z Egin i z Tesali. Bdc winny zabjstwa, uciek do Ftyi, ktrej krl Akastos oczyci go z winy. ona Akasta, Astydamia (Hippolita), zakochaa si w Peleju, a gdy j odepchn, oskarzya go przed mem, e si do niej zaleca; por. Putyfar. Akastos porzuci go picego na grze Pelion, wrd dzikich zwierzt, pozbawiwszy go uprzednio cudownego sztyletu, podarunku od Hefajstosa. Ale centaur Chiron odzyska i odda mu sztylet, ktrym Peleus obroni si przed zwierztami. Pniej polubi nimf morsk Tetyd, z ktr mia syna Achillesa. W czasie ich wesela Eris (zob.) rzucia jabko niezgody, ktre stao si przyczyn sdu Parysa (zob.) i wojny trojaskiej. Wesele to opisuje Katullus w wierszu 64. Synne te jest wyobraenie tego tematu na tzw. wazie Francois (zob. Waza) we Florencji. Wesele Peleusa i Tetydy - obraz Piera di Cosimo, Pary, Luwr. Obraz (ok. 1636) Rubensa, Londyn, pryw. Obraz N. Poussina, Dublin, Nat. Gall. Balet (1634) J.B. Lully'ego. Pelida - (tj. syn Peleusa) Achilles (zob.).

Pelias - zob. Jazon.

Pelikan - ptak pojawiajcy si wczenie w sztuce staroegipskiej. Z antyczn tradycj, goszc, e pelikany machaniem skrzydami usiuj ratowa swe pisklt w gniedzie od wykurzenia dymem przez myliwych i e same przy tym gin, czy si pnoantyczna legenda o pelikanach rozdzierajcych wasn pier, aby swoj krwi nakarmi godne pisklta lub, wg innej wersji, aby je, zaduszone przez wa, krwi przywrci do ycia. W zwizku z t legend pelikan sta si chrzec. symbolem ofiarnoci i powicenia, a w sztuce rwnie emblematem Chrystusa.

Pelion - pasmo grskie na pd.-wsch. wybrzeu Tesalii, we wsch. Grecji. Wg mit. gr. mieci si tam miaa grota, gdzie mieszka centaur Chiron (zob.), ktry w okolicznych lasach i na kach zbiera zioa lecznicze. Drzew z lasw Pelionu uyto na budow statku "Argo"; zob. Argonauci.

Pelion na Oss (a. Oss na Pelion) stawia - dokonywa niezwykle skomplikowanego i potnego dziea; iron. zuywa ogrom energii i przedsibiorczoci na co nikego. W mit. gr. olbrzymy, synowie Posejdona, Otos i Efialtes, aby si dosta do nieba i stamtd zaatakowa bogw olimpijskich, zamierzali gr Oss pooy na Pelion a. Pelion na Oss; pioruny Zeusa udaremniy ten plan; por. Odyseja, 11, 305-20, Homera; Georgiki, 1, 281, Wergiliusza; Pieni, 3, 4, 52, Horacego.

Pelleas i Melizanda - fr. Pelleas, Melisande, bohaterowie tytuowi dramatu symboliczneg (1892, t. pol. 1893) Maurice'a Maeterlincka, para marzycielskich, nieszczliwych kochankw: Melizanda - delikatna, feeryczna, tajemnicza istota nieznanego pochodzenia, ktr ksi Golaud, wnuk krla, znalaz paczc w lesie, przygam i polubi, i Pelleas marzycielski modzieniec, brat Golauda. Przeznaczenie skania serca obojga ku sobie, budzc zazdro Golauda, zwaszcza od chwili, gdy Melizanda w rozmowie z Pelleasem przy studni gubi w niej piercie otrzymany od ma. Pelleas musi odjecha, modzi umawiaj si wic na ostatnie, czue spotkanie w ogrodzie. Ukryty w krzakach Golaud w przystpie pasji wypada i zabija brata. Melizanda, ktr m daremnie prosi o przebaczenie, umiera po wydaniu na wiat creczki. Pelleas i Melizanda - dramat muzyczny (Pary 1902) Claude Debussy'ego, do tekstu dramatu Maeterlincka; utwr symboliczny o charakterze recytatywnym, z oszczdnym traktowaniem orkiestry; dzieo wybitne, zajmujce odrbne miejsce w dziejach dramatu muzycznego, dao kompozytorowi wiatowy rozgos. Poemat symfoniczny opus 5 Arnolda Schnberga. Suita (1898) Gabriela Faure, odgrywana jako interludium dramatu Maeterlincka, zoona z 4 czci: Prologue, Fileuse, Sicilienne i Adagio.

Peloponez - gr. Peloponesos 'wyspa Pelopsa', pwysep w Grecji poczony z ldem Przesmykiem Korynckim, znajdujcym si midzy M. Joskim i Egejskim. Wojna peloponeska - w 431-404 pne., prowadzona przez Spart i Zwizek Peloponeski przeciw Atenom i Zwizkowi Morskiemu, wynika z rywalizacji dwu najsilniejszych pastw gr. Ich celem byo zdobycie hegemonii nad ca Grecj. Prowadzona ze zmiennym szczciem zakoczya si ostatecznym zwycistwem Spartan pod dowdztwem Lizandra, ktrzy rozbili wojska ateskie nad rzek Aigospotamoi w 405, a w 404 zdobyli Ateny. Ateczycy musieli odda Sparcie ca swoj flot wojenn i niemal ca handlow, zburzy wszystkie fortyfikacje i uzna hegemoni Sparty w caej Grecji. Wojna peloponeska - dzieje wojny do 411 r., napisane przez historyka gr. Tukidydesa, opublikowane po jego mierci, szczytowe osignicie historiografii staroytnej.

"jeli chodzi o suchaczy, to dzieo moje, pozbawione bani, wyda im si moe mniej interesujce, lecz wystarczy mi, jeli je uznaj za poyteczne ci, ktrzy bd chcieli pozna dokadnie przeszo i wyrobi sobie sd o takich samych lub podobnych wydarzeniach, jakie zgodnie ze zwyk kolej spraw ludzkich mog zaj w przyszoci. Dzieo moje jest bowiem dorobkiem o nieprzemijajcej wartoci (gr. ktema es aei), a nie utworem dla chwilowego popisu." Tukidydes, Wojna peloponeska, 1, 22; t. K. Kumaniecki.

Pelops - mit. gr. syn Tantala, zaoyciel dynastii Pelopidw, od ktrego imienia mia otrzyma nazw Peloponez. Ojciec jego, chcc wystawi na prb wszechwiedz bogw, zaprosi ich na uczt, zabi syna i poda jego miso na st bogom do zjedzenia; tylko Demeter, pogrona w smutku po utracie Persefony, w roztargnieniu zjada cz opatki; inni bogowie nie tknli potrawy, a Hermes przywrci chopca do ycia, zastpujc zjedzon opatk inn, zrobion z koci soniowej. Pelops oeni si z Hippodami, crk Oinomaosa (krla Pisy w Elidzie), ktr zdoby, pokonawszy krla w wycigu na wozach. Aby tego dokona, przekupi Myrtilosa, wonic krla, obietnic ofiarowania mu jednej nocy z Hippodami, ale gdy zdradziecki wonica upomnia si o nagrod, Pelops wrzuci go do morza. Mord ten by przyczyn kltwy, ktr bogowie rzucili na Pelopsa i jego potomkw. Pelops mia z Hippodami dwch synw - Atreusza (zob.) i Tyestesa. Z Pelopsem czono powstanie igrzysk olimpijskich a. tylko wprowadzenie do nich wycigw wozw konnych. Rzeby ze wsch. przyczka wityni Zeusa w Olimpii przedstawiaj przygotowanie do zawodw Pelopsa i Oinomaosa (poi. V w. pne.), Olimpia, Muzeum. Uprowadzenie Hippodamii - szkic (ok. 1635) Rubensa, Bruksela, Muzeum.

Pelplin - miasto nad Wierzyc (dopyw Wisy) w woj. gdaskim. Kocit pocysterski - (od 1824 katedra), bud. po 1280-ok. 1320, w pocz. XV w. i ok. 1558, jeden z najpikniejszych w Polsce. Trjnawowa bazylika gotycka z transeptem i ambitem wok silnie wyduonego prezbiterium; portal pn. z rzebionym tympanonem z ok. 1300, gotyckie stalle z po. XV w., pnorenesansowy otarz g. (1623-28), drugi co do wielkoci w Europie. Obrazy nadwornego malarza Wadysawa IV Bartomieja Strobla, Hermana Hana i Andrzeja Stecha. Pelpliska tabulatura organowa - jeden z najobszerniejszych rkopimiennych zabytkw muz. pnego Renesansu w Europie. Spisana w opactwie cystersw w Pelplinie ok. 1825, zawiera ok. 900 kompozycji muz., g. nm. Odnaleziona w 1957 w bibliotece seminarium duchownego w Pelplinie.

Peltaci - lekkozbrojni onierze w wojskach staro. Grecji i Macedonii, ktrych oson bya maa tarcza w ksztacie pksiyca, a broni wcznia; z gr. l. poj. peltastes od pelte 'tarcza'.

Penaty - starorzymskie bstwa domowe, wystpujce w liczbie mnogiej a. parzystej, dobre demony spiarni, gospodarstwa domowego, pniej caego domu, skd znaczenie przen. 'mieszkanie; dom; ojczyzna'. W kulcie domowym czczone byy u ogniska cznie z larami (zob.), w publicznym jako duchy opiekucze ludu rz. (dipenates populi romant) w wityni Westy; miay te wasn wityni na wzgrzu Velia. Przedstawianoje niekiedy jako par modziecw trzymajcych rg obfitoci. Eneasz mia uratowa penaty poncej Troi i przewie je z sob do Italii.

Penelopa - mit. gr. ona Odyseusza (zob.), matka Telemacha, wzr i idea wiernoci maeskiej. Czekaa 20 lat na powrt ma z wojny trojaskiej; gdy wszyscy utracili ju nadziej na jego powrt, a zalotnicy z lokalnej szlachty usiowali wymusi na niej wybr jednego z nich na ma ucztujc nieustannie w jej domu i trwonic w ten sposb majtek Odyssa, przyrzeka im ustpi, gdy tylko uszyje caun miertelny dla swego tecia, Laertesa. Jednak prua noc to, co uszya w dzie; po trzech latach, zdradzona przez jedn ze suebnic, musiaa skoczy robot. Wreszcie nie wiedzc ju, co pocz, zgodzia si polubi tego, kto napnie uk Odyssa. Dokona tego sam Odys w przebraniu ebraka, po czym pozabija wszystkich zalotnikw. Penelopa - sztuka (wyst. 1945) L.H. Morstina. Opera (1794) D. Cimarosy, fibretto: Diodati. Dramat liryczny (Monte Carlo 1913) Gabriela Faure, libretto: Rene Fauchois. Praca Penelopy - przen. nie koczca si, bezproduktywna.

Peniuar - pudermantel, podwonik, w XVIII w. lekka narzutka kobieca uywana przy czesaniu; w XIX w. szlafroczek, negli, poranny strj domowy kobiety; z fr. peignoir od peigner 'czesa'.

Pennsylvania Avenue - (wym. pensilwjnia wnju) szeroka, wysadzana drzewami aleja w Waszyngtonie, D.C. (USA), biegnca od Kapitolu, mimo Biaego Domu i dalej, do dzielnicy Georgetown. Pierwotny plan zakciy zagradzajce drog budynki Biblioteki Kongresu i Ministerstwa Skarbu (ang. Treasury).

Le Penseur - zob. Myl(iciel).

Pensja - staa paca (miesiczna, roczna); dawn. renta, emerytura; przest. oglnoksztacca szkoa eska, czsto poczona z internatem; og uczennic takiego zakadu; z fr. pension 'pensja; pensjonat'. Pensjonarka - przest. uczennica, uczszczajca na pensj. "Okoo roku 1870 najznakomitsz szko esk w Warszawie bya pensja pani Latter. Stamtd wychodziy najlepsze matki, wzorowe obywatelki i szczliwe ony." B. Prus, Emancypantki, 1, 1.

Pensum - liczba godzin zaj przypadajca na pracownika instytucji nauk., dydaktycznej w cigu okrelonego czasu; dawn. praca wyznaczona uczniom do wykonania w szkole a. do odrobienia w domu; dawn. zadanie dane za pokut; z ac., 'obowizek; robota dzienna; necz odwaona' od pendere 'way'.

Pentagon - piciokt, piciobok, potoczna nazwa Ministerstwa Obrony (ang. Defense Department) USA, pochodzca od ksztatu gmachu ministerstwa, olbrzymiego kompleksu piciu koncentrycznych piciobokw, zbudowanego w 1942 w Arlington w stanie Virginia, oddzielonego rzek Potomac od Waszyngtonu, D.C. Lokalni dowcipnisie twierdz, e nowi urzdnicy boj si wyj ze swego biura, nie majc pewnoci, czy je kiedykolwiek odnajd; od gr pentas 'pitka', gonia 'kt'.

Pentagram - piciokt gwiadzisty, gwiazda picioramienna dajca si narysowa picioma rwnymi liniami bez odrywania owka; w staro. i rdw. figura magiczna uywana jako amulet przeciw czarownicom, demonom, zym mocom, nazywana take Stop Czarownika i Pieczci Salomonow, ac. Signum Salomonis; miaa jakoby przedstawia 5 zmysw; z gr. pentagrammon od pentas 'pitka', gramma 'litera, napis'.

Pentateuch - zob. Pi (Picioksig 1.)

Pentesilea - gr. Penthesileia, mit. gr. pikna krlowa Amazonek, crka Aresa, ktra na wie o mierci Hektora przybya z wojskiem na odsiecz Troi, a potem zostaa zabita w pojedynku przez Achillesa. Bohater, zachwycony urod umierajcej, zakocha si, ale nie mg jej uratowa;

scena wyobraona na tzw. czarze Pentesilei z po. V w. pne. Z uczucia tego uczyni pomiewisko Tersytes, za co go rozwcieczony Achilles zabi. Pentesilea - dramat (1808, wyd. pol. 1938) Heinricha von Kleista. Poemat symfoniczny (1883) Hugo Wolfa. Achilles i Pentesilea - rzeba Thorvaldsena, Kopenhaga, Muzeum Thorvaldsena.

Penteusz - gr. Pentheus, mit. gr. syn Echiona i Agawe, crki Kadmosa, krl Teb. Sprzeciwi si wprowadzeniu kultu Dionizosa do swego kraju i zabroni kobietom brania udziau w rozpasanych, ekstatycznych obrzdach dionizyjskich. Za rad boga, ktrego uwizi, ale nie pozna, przyglda si, ukryty w konarach drzewa, wbrew zakazowi, obchodom w podgrskim lesie, gdzie szalejce menady odkryy go i rozszarpay, a jego matka, w radosnym upojeniu, pobiega z krwawic gow syna do domu, gdzie dopiero po ochoniciu zdaa sobie spraw z tego, co si stao; por. Likurg 1; Orfeusz; Dionizos (Bachantki). Ukaranie Penteusza - malowido cienne w Pompei.

Pepe le moko - jeden z najywiej poruszajcych filmw kina fr., tragedia romantyczna lat trzydziestych (1937), re.: Julien Duvivier, w roli g. Jean Gabin jako gangster, ktry odnalaz mio, ale nie moe odzyska wolnoci; synna scena nostatgiczna z biletem paryskiego metra; w in. rolach: Mireille Balin, Marcel Dalio, Gaston Modot, Gabriel Gabrio i Charpin.

Peplos - peplum, szata kobiet gr. w czasach Homera, dugi, prostoktny pas materiau, ktrym owijay si, spinajc go na barkach klamrami, cigajc na biodrach pasem i pozostawiajc ramiona odsonite.

Perceforest - fr. powie proz z XIV w., jakoby najdusza z istniejcych, ktrej autor chcia poczy z sob legendy o Aleksandrze Wielkim i o krlu Arturze. Aleksander, zdobywszy Indie, zapdzony przez burz na wybrzea brytyjskie, czyni jednego ze swych towarzyszy (zwanego Perceforest, gdy wdar si do nieprzebytsgo lasu, aby zabi pewnego czarownika; percer 'przedrze si', forest, foret 'las') krlem tego kraju. Za panowania jego wnuka sprowadzony zostaje do Brytanii w. Graal. Powie zawiera wiele pop. wtkw, m.in. bajk o picej Krlewnie. Drukowana po raz pierwszy w 1528; t. na w. w 1531.

Perceval - zob. Parsifal.

Perdyks - Talos, siostrzeniec Dedala (zob.).

Peregrynacja - przest. wdrwka, dusza podr, pielgrzymka; z ac. peregrinatio 'podr; pobyt za granic; pielgrzymka'. Peregynacja abo pielgrzymowanie do Ziemie witej - synny, napisany ywym i barwnym jzykiem pamitnik z pielgrzymki, na ktr w 1582 uda si Mikoaj Krzysztof Radziwi (zwany Sierotk) przez Wenecj, Trypolis i Damaszek, wraca za przez Egipt, Kret i Wochy, przybywajc na Litw w 1584. Napisany ok. 1595, wyd. po raz pierwszy w t. ac. pt. Hierosolymitana peregrinatio... ('Pielgrzymka jerozolimska...') w 1601; wtrny przekad na jz. pol. wyd. w 1607; orygina wyd. w 1925.

Pere-Lachaise - (wym. pe:r lasz:z) Cimetiere du Pere-Lachaise, a. oficjalniej: Cimetiere de l'Est, fr. 'Cmentarz Wschodni', najwikszy, najpikniejszy i najbardziej odwiedzany cmentarz Parya, jeden z najsynniejszych na wiecie. Nazwa od ojca Francois de La Chaise, ksidza-jezuity, spowiednika Ludwika XIV, ktry mia rezydencj na wzgrzu we wsch. czci Parya, bdcym wasoci zakonu i uywanym jako miejsce wypoczynkowe przez jezuitw do 1762. W 1803 wykupio je miasto dla stworzenia tam "wzorowego ementarza", ktry oddano do uytku w 1804. Do 1850 cmentarz rozrs si z pierw. 17 do 47 hektarow. 28 V 1871, po dniu walk pord grobw, ostatni obrocy Komuny Paryskiej zostali rozstrzelani przez wojska wersalskie przed synnym Murem Komunardw (fr. Mur des Federes), ktry jest odtd celem pielgrzymek politycznych i miejscem dorocznych manifestacji lud. Z wyyny tego cmentarza Rastignac (zob.), jeden z g. bohaterw Komedii ludzkiej Balzaka, patrzc na wspania panoram Parya, postanawia za wszelk cen zwyciy w walce z tym miastem: A nous deux maintenant! fr., 'Teraz si sprbujemy!' Ojciec Goriot, (t. T. Boya-eleskiego). Na cmentanu spoczywaj m.in.: Arago, Rossini, Musset, Rachel, Cuvier, Gretry, Bellini, Cherubini, Heloiza i Abelard, Bernardin de Saint-Pierre, Chopin (statua i medalion w marmurze duta Clesingera), Talma, Gericault, Auguste Comte, Keflermann, Claude Bernard, Ingres, Daumier, Corot, La Fontaine, Molier, Gay-Lussac, Alphonse Daudet, Beaumarchais, hrabina de Noaifles, Benjamin Constant, Prud'hon, Sarah Bernhardt, Balzac, Michelet, Louis David, Oscar Wilde.

Pergamin - zob. Pergamon 2.

Pergamon - (1) wzgrze i zamek w Troi ze wityni Pallas Ateny, paacami Priama, Hektora i Parysa.

Pergamon - (2) dzi Bergama, twierdza i miasto w staro. Myzji (pn.-zach. Azja Mniejsza), ok. 257km od morza, zamieszkae od bardzo wczesnych czasw, wg mit. gr. zaoone przez Pergamosa, syna Neoptolemosa i Andromachy. Znana nam historia miasta zaczyna si od zaoenia dynastii Attalidw i samodzielnego krlestwa pergamoskiego w 283 pne. Od 133 pne. rzymska prowincja Azja. Miasto stao si jednym z najwikszych i najpikniejszych miast gr. Budowle publiczne, wznoszce si tarasami na zboczu wzgrza i uwieczone paacem i twierdz grnego miasta (akropolu), byy wspaniaym przykadem urbanistyki hellenistycznej. W 1. po. II w. Pergamon sta si drugim po Aleksandrii orodkiem kultury i sztuki hellenistycznej ("barok pergamoski"), gromadzcym artystw i uczonych (Epigonos, Antigonos z Karystosu, Galen), opiekunem zabytkw klasycznej sztuki gr. Ze sw synn szko rzebiarsk, z bibliotek najwiksz po aleksandryjskiej, w I w. pne. zawierajc ok. 200000 zwojw, i rozwinit przy niej szko filozoficzn (Krates z Mallos), z krlami, ktrzy byli filozofami (przynajmniej w wolnych chwilach) i kolekcjonerami dzie sztuki, Pergamon przewodzi wiatu gr. w kulturze bardziej jeszcze ni w handlu, polityce, rolnictwie, hodowli byda, gmictwie, produkcji weny, brokatw i materiaw pisemnych. Od 1878 niezwykle owocne wykopaliska rozpoczte przez Karla Humanna. Otarz pergamoski - Wzniesiony ok. 180 pne. przez krla Eumenesa II w okrgu kultowym Zeusa na akropolu pergamoskim Wielki Otarz Zeusa i Ateny, monumentalna budowla na planie czworobokn, z cokoem pokrytym paskonebionym fryzem (walka bogw z gigantami) i z mniejszym fryzem na cianach dziedzica (sceny z ycia mit. bohatera, Telefosa). Ruiny otarza odkrya ekspedycja nm.; w 1911-30 dokonano rekonstrukcji fragmentw i reliefw w Berlinie, gdzie. sta si najwaniejszym eksponatem berliskiego Muzeum Pergamoskiego. Pergamin - Nazwa pochodzi od nazwy miasta Pergamon, nie dlatego wszake, jak to dawniej mylano, e tam wynaleziono pergamin, ktry by kosztownym materiaem pimiennym, znanym od gbokiej staroytnoci. Jeden z Ptolemeuszy, zawistny o saw biblioteki pergamoskiej, ktra zagraaa pierwszestwu aleksandryjskiej, wstrzyma pewnego dnia eksport papirusu (ktry wyrabiano fabrycznie tylko w Egipcie) do Pergamonu. Wwczas Pergamon musia powrci do wyrobu droszego, starowieckiego, cho fantastycznie trwaego materiau pimiennego ze skr zwierzcych, ktremu znacznie pniej, zamiast dawnej nazwy gr. dipthera 'skra', nadano nazw pergamin.

Peri - w mitologii perskiej rodzaj piknych, ale zoliwych elfw czy chochlikw, sprowadzajcych nieurodzaje, kornety, zamienia itp.; pniej dobre wrki a. geniusze rzdzone przez Eblisa, ale nawrcone przez Mahometa, nie majce jednak nadziei na powrt do Raju, z ktrego zostay wygnane. Raj i Peri - ang. Paradise and Peri, ba wierszem, jedna z czterech, ktre opowiada mody poeta kaszmirski Feramorz crce cesarza Augurunzeba w opowieci Lalla Rookh (1817) Thomasa Moore. Peri, jeden z piknych duchw powietrznych karmicych si zapachami, crka upadych aniow, bdzie wpuszczona do Raju, jeli przyniesie do jego bram dar najdroszy Niebu. W ostatniej prbie za alu zbrodniarza, ktr upuci syszc modlitw swego dziecka, otwiera Peri bram Raju. Nm. Das Paradies und die Peri, oratorium opus 50 (1843) Roberta Schumanna, wg Th. Moore'a. Peri - poemat taneczny (Pary 1912) Paula Dukasa, muzyka baletowa.

Periander - gr. Periandros, syn Kypselosa, tyran Koryntu w 627-586 pne., wadca srogi i podejrzliwy, ktry.jednak doprowadzi miasto do niebywaego rozkwitu pod wzgldem polit., gospod. i rkodzielniczym; przeprowadzi korzystne reformy. By niewtpliwie wielkim mem stanu o midzynarodowej reputacji; ustanowi igrzyska istmijskie; popiera muzyk i poezj, a plegendarny poeta Arion (zob.) mia cieszy sijego opiek. Uwaany za jednego z siedmiu mdrcw (zob. Mdrcy) gr. Przypisuje mu si rne maksymy,jak np. "Pracowito wszystko przemoe", "Praktyka to wszystko". Rada Trazybula - Wg tradycji, Periander mia by wadc agodnym i cieszcym si mioci poddanych, dopki nie zapyta Trazybula, tyrana Miletu, jaki jest najlepszy sposb trwaego utrzymania si na tronie. Trazybul, zamiast odpowiedzi, wszed w an zboa i zacz wyrywa kosy, ktre wybujay wysoko nad inne. Periander zrozumia i skaza na mier najbogatszych i najpotniejszych obywateli Koryntu. Tradycja ta ma zapewne zwizek z wydanymi przez Periandra ustawami przeciw zbytkowi i kupowaniu nadmiernej liczby niewolnikw.

La Perichole - La Perricholi, posta z krtkiej komedii Karoca witych Sakramentw (ogoszonej w 1830 w 2. wydaniu Teatru Klary Gazul; Pary 1850, wyst. pol. Pozna 1955) Prospera Merimee. Moda chopka, ktrej piew usyszano na ulicach Limy w Peru, staa si synn aktork i piewaczk, znan take z lekkomylnoci, przygd, zachcianek, kokieterii, przymiln, temperamentn kochank wicekrla. W operetce (1868) Ofienbacha (libretto: Meilhac i Halevy wg Merimeego) jest ona wdrown piewaczk, zarczon ze swym przyjacielem, piosenkarzem Piquillo, ktr wicekrl przeladuje swoj mioci. Jest jedn z postaci, ktrej dzieje s opowiedziane w powieci Most (zob.) San Luis Rey (1927) Thomtona Wildera. Znacznie pogbion posta Kamilli Perichole, w interpretacji Anny Magnani, da w swej wersji

filmowej Zota karoca (Le Carrosse d'or) w 1952 Jean Renoir.

Perigueux - (wym. perigo:) miasto nad rzek Isle (dopyw Dordogne) w pd.-zach. Francji. Katedra St. Front, romaska, zbud. prawdop. w XII w. (1120-70) na planie krzya gr. z nawami bocznymi, kryta picioma kopuami. Naladowanie wzorw bizantyjskich: kocioa Apostow w Konstantynopolu i w. Marka w Wenecji.

Periojkowie - w staro. pastwie spartaskim wolna ludno pozbawiona praw obywatelskich, ale gospodarczo niezalena, pacca podatki i odbywajca sub wojsk.; gr. perioikoi dos. 'mieszkajcy dokoa'. Nazwa prawdop. pochodzi std, e osiedlano ich na ziemiach pogranicznych, aby nie dopuci do wikszych skupisk tej upoledzonej klasy spo. O jej pochodzeniu nie wiadomo nic pewnego.

Perkun - mit. litewska naczelne bstwo pogaskiej Litwy, ktrego witym drzewem by db.

Pera - kulisty a. nieregularny twr o srebrzystobiaym a. kolorowym poysku, tworzcy si na wewn. powierzchni muszli a. w ciele wielu miczakw w wyniku podranienia przez obce ciao, np. ziarnko piasku a. drobnego pasoyta. Dioskurides Pedanios, lekarz gr. z I w. w subie Nerona i Wespazjana, i Pliniusz St. w swej Historii naturalnej notuj pogld, e pery tworz si dziki kroplom deszczu spadajcym do otwartej muszli maa i twardniej pod wpywem jakiej jego wydzieliny; z ac. perna 'rodzaj konchy morskiej'. Macica perowa, masa perowa - mienica si tczowo (iryzujca) wewntrzna, przylegajca do ciaa maa, warstwa muszli miczakw; uywana do wyrobu i wykadania (intarsji) przedmiotw ozdobnych, zw. w XV-XIX w. Pera - ang. The Pear, poemat tak zwanego Poety Pery (zob. Poeta) ze schyku XIV w., czcy aliteracyjn technik poezji staroang. ze skomplikowan budow metryczn, zoony ze stu strof liczcych po 12 omiozgoskowych wersw, jeden z najsubtelniejszych i najsmutniejszych utworw dawnej lit. ang. Zrozpaczony sw strat poeta zasypia na grobie dwuletniej creczki, ktra pojawia mu si we nie i pociesza go, ukazujc mu Now Jeruzalem, gdzie przebywa po mierci. Pera Kleopatry - zob. Kleopatra VII. Pery kaakuckie (zob.), uriaskie (zob.) - wschodnie, o najpikniejszym

blasku. Pery oznaczaj zy - z tragedii Emilia (zob.) Galotti. 2, 7 i 8, G.E. Lessinga. Poeta Pery - zob. Poeta. Przypowie o perle - z Wulgaty, Ew. wg Mat., 13, 45-16; porwnanie krlestwa niebieskiego z kupcem, ktry znalaz jedn kosztown per (ac. una pretiosa margarita), sprzeda wszystko, co mia, i kupi j. Rzuca pery przed wieprze - ac. margaritas ante porcos, przys., nie mw nieukowi tego, czego nie moe zrozumie; wg Wulgaty, Ew. wg Mat., 7, 6. Wybrzee Perowe - nazwa nadana przez dawnych eglarzy hiszp. wybrzeu Wenezueli od Cumana do wyspy Trinidad; przybrzeny archipelag otrzyma wtedy nazw Wysp Perowych.

Perpetuum mobile - ac. '(mechanizm) poruszajcy si wiecznie (i samoczynnie)'; niemoliwa do skonstruowania (bo sprzeczna z zasad zachowania energii a. 2 zasad termodynamiki) maszyna, ktra wykonywaaby nieskoczon ilo pracy nie pobierajc z zewntrz energii a. ktra wykonywaaby prac jedynie kosztem ozibiania pewnego zbiomika ciepa. Midzy XIII a XX wiekiem bardzo wielu wymalazcw usiowao zbudowa tak maszyn, oczywicie bez rezultatu. Jest to jeden z fantastycznych problemw majcych znaczn si pocigajc dla pewnego typu umysw nawet obecnie (o czym wiadcz dziay korespondeneji pism popularnonaukowych), podobnie jak dawniej fascynowao wielu ludzi poszukiwanie kamienia filozoflcznego, eliksiru ycia czy rda wiecznej modoci.

Persefona - Kora, prawdop. przedhelleskie uosobienie si ywotnych ziarna, przebywajcego przez 1/3 roku pod ziemi. W mit. gr. crka Zeusa i Demeter, maonka Hadesa, bogini wiata podziemnego; porwana przez Hadesa, powracajca dorocznie do matki (zob. Demeter). Jako Kora, gr., 'dziewczyna; crka', jest opiekunk kiekujcego ziarna i crk bogini zb i roli Demeter; jako Persefona - pani krlestwa zmarych. Rzymianie nazwali j Prozerpin i poczyli z rzymsk Liber. Jej atrybutami byy kosy, maki, narcyzy i jabko granatu. Istnieje te znaczcy orficki mit o synu Persefony i Zeusa, Zagreusie, ktrego z namowy zazdrosnej Hery rozszarpali i poarli tytani, a serce pokn Zeus, dziki czemu, wraz z Semele, mg spodzi modego Dionizosa. Wg Pindara, kto w krainie zmarych potrafi pocieszy Persefon w jej aobie po synu, ten po dziewiciu latach wraca na ziemi, gdzie zostaje krlem a. wodzem, aby wreszcie na koniec otrzyma rang herosa.

Porwanie Prozerpiny - ac. Raptus Proserpinae, epos (ok. 400 ne.) Klaudiana, ostatniego wielkiego poety rz., Greka z Aleksandrii. Rzeba (1621) Berniniego, Rzym, Gall. Borghese. Obraz (ok. 1632) Rembrandta, Berlin. Obraz (1638) Rubensa, Madryt, Prado. Prozerpina - monodram (1778) Goethego. Wiersz (1881) D.G. Rosettiego. Opera (1680) J.B. Lully'ego. Opera (1803) G. Paisiella, libretto: Gaillard. Opera (1887) C. Saint-Saensa, libretto: L. Gallet. Pie Prozerpiny - wiersz (1839) Shelleya. Hymn do Prozerpiny; Ogrd Prozerpiny - poezje (1866) Swinbume'a. Persefona - melodram (1934) Strawiskiego do tekstu Andre Gide'a. Prozerpina porwana - w. Proserpina rapita, opera (1630) Monteverdiego, libretto: G. Strozzi.

Perseusz - mit. gr. heros Argolidy, syn Zeusa i Danae (zob.); jako dziecko znalaz si z matk na wyspie Serifos, ktrej krl, Polidektes, zakocha si w Danae bez wzajemnoci. Gdy chopiec dors, obecno jego zacza krpowa krla w jego zamiarach wzgldem Danae, namwi go wic, dranic jego modziecz ambicj, do spenienia czynu niewykonalnego: do zdobycia gowy Meduzy (zob.). Perseusz jednak z aski bogw otrzyma wszystko, co mu byo niezbdne w tej wyprawie: od Plutona - hem-niewidk (por. Niewidzialni), od Hermesa skrzydlate sanday i czarodziejski sierp, od Ateny tarcz z lustrzanej miedzi, aby mg zobaczy Meduz w lustrze i nie zosta obrcony w kamie. Sierpem ci Meduzie gow, a hem i skrzyda pozwoliy mu bezkarnie uciec od jej niemiertelnych sistr, Gorgon: Steno i Euryale. Przelatujc nad Afryk, ujrza przykut do skay, strzeon przez potwora Andromed (zob.). Perseusz zmieni potwora w kamie przy pomocy gowy Meduzy, Andromed uwolni, a potem polubi. Po powrocie na wysp Serifos obrci z kolei w kamie dokuczajcego matce zalotami Polidektesa. Wziwszy udzia w pewnych igrzyskach, rzuci tak nieszczliwie dyskiem, e zabi nim swego dziadka, Akrizjosa, speniajc w ten sposb przepowiedni wyroczni. Gow Meduzy ofiarowat Atenie, ktra nosia j odtd na swej egidzie (tarczy). Nie chcc po tym zabjstwie dziedziczy wadzy w Argos, zamieni j na koron w Tirynsie; zaoy te miasta Midej i Mykeny. Jako dziadek Alkmeny zosta pradziadem Heraklesa. Perseusz - konstelacja nieba pn. widziana w Polsce (prcz wiosny) z pierwsz znan gwiazd zamieniow Algol. Perseusz - tragedia liryczna (1682) J.B. Lufly'ego, tekst: Quinault. Przygody Andromedy i Perseusza - komedia Calderona oparta na Metamorfozach Owidiusza.

Atena, Perseusz i Meduza - relief z tufu wapiennego na metopie wityni C (VI w. pne.) w Selinuncie, Palermo, Muzeum. Perseusz i Andromeda - relief heflemstyczny, Rzym, Muzeum Kapitoliskie. Rzeba (1684) Pierre Pugeta, Pary, Luwr. Relief w oowiu (1741) Georga R. Donnera, Wiede, Stary ratusz. Rzymskie malowida cienne z Pompei, Neapol, Mus. Naz. Obraz (1556) Tycjana, Londyn, Wallace Coll. Obraz (1621) Rubensa, Leningrad Ermita. Obraz (1640) Rubensa, Madryt, Prado. Obraz F. Lemoyne'a, Londyn, Wallace Coll. Obraz L. Silvestre'a M., Poczdam, Sanssouci. Plafon (ok. 1731) Tiepola, Mediolan, Pal. Archinti. Perseusz z gtow Meduzy - posg (1554) Benvenuto Celliniego, Florencja, Loggia dei Lanzi; na cokole posgu relief z brzu, Perseusz i Andromeda Celliniego. Perseusz - rzeba (ok. 1801) Canovy, Watykan. Cykl piciu obrazw (1877-93) E. Burne-Jonesa. Wesele Perseusza obraz Piera di Cosimo, Florencja, Uffizi. Perseusz zabija Meduz - plafon B. Peruzziego, Rzym, Villa Farnesina.

Persjarnia - zob. Pas (Polski kontuszowy).

Personel - dawn. zesp aktorski, obsada sztuki; przest. zesp pracownikw w firmie, biurze, sklepie itp.; z fr. personnel 'osobisty; personel' od ac. personalis 'osobisty'.

Persowie - zob. Atossa.

Perun - sowiaskie, a zw. ruskie bstwo grzmotw i piorunw; za czasw Wodzimierza Wielkiego, ksicia kijowskiego ok. 980-1015, naczelne bstwo pastwowe. Po przyjciu chrztu przez Ru pewnymi cechami Peruna i zwizanymi z nim wierzeniami obdarzono w. Eliasza.

Peryfraza - zob. Omwienie.

Perykles - po 500-429 pne., ateski m stanu, dowdca i synny mwca, arystokrata ze starego rodu ateskiego Alkmeonidw, by zwolennikiem reform

demokratycznych; wprowadzi m.in. wynagrodzenia dla urzdnikw, co umoliwio obywatelom niemajtnym obejmowanie stanowisk publicznych, przenis uprawnienia polityczne areopagu na zgomadzenie ludowe. Wprowadzi zasiek w wysokoci 2 oboli dla ubogich na opacenie wstpu do teatru, wystrzega si jednak wprowadzania biletw ulgowych czy darmowych! Kierowa polityk wewn. i zewn. Aten ponad 30 lat. Przenis w 450 skarbiec Zwizku Morskiego z Delos do Aten, aby podporzdkowa Zwizek Atenom; plany jego pokrzyowaa Sparta, zawistna o pozycj Aten, patrzca niechtnie na imperialistyczne denia Peryklesa do zdobycia hegemonii nad ca Grecj. Perykles w obliczu nadchodzcej konfrontacji zbrojnej ze Spart przyczyni si do wybudowania Dugich (zob.) murw i rozbudowy floty wojennej. Po wybuchu wojny peloponeskiej (zob. Peloponez) wytoczono proces jemu, jego onie Aspazji (zob.) i przyjacioom (Anaksagorasowi, Fidiaszowi). Mimo rehabilitacji siy jego zostay tymi przejciami naruszone, a wkrtce potem zmar od zarazy. Tukidydes mwi o nim (2, 65): "Wywiera wpyw dziki swemu autorytetowi i mdroci; bdc bez wtpienia nieprzekupnym, z atwoci trzyma lud w ryzach i nie lud nim kierowa, ale on ludem. (...) Cho wic z imienia bya demokracja, w rzeczywistoci byy to rzdy pierwszego obywatela" (t. K. Kumaniecki). Epok Peryklesa - a. "zotym wiekiem literatury i sztuki gr.", lub "klasycznym okresem kultury gr." nazywa si okresjego dziaalnoci. Handel i rzemioso rozkwity za jego dni. Sztuka, literatura (tragedie) i nauka (Anaksagoras z Kladzomen) osigny niebyway dotd poziom; Ateny stay si orodkiem kulturalnym Grecji. Perykles otacza si artystami, filozofami, pisarzami i opiekowa si nimi; wzbogaci miasto pilmymi budowlami i zainicjowa rozbudow Akropolu (zob.) siami najlepszych artystw gr., ktrzy wznieli m.in. Partenon i Propyleje. Perykles i kobiety - W synnej oracji pogrzebowej, zapisanej przez Tukidydesa (2, 35-46), wygoszonej na uroczystoci ku czci Ateczykw polegych w pierwszym roku wojny peloponeskiej, Perykles mwi m.in.: "Jeli za mam take powiedzie co o mstwie kobiet, ktre y teraz bd w stanie wdowiestwa, to w krtkiej zachcie zawr cao: wielk dla was bdzie chwa, gdy bdziecie postpowa zgodnie z natur kobiec i takie wie ycie, eby o was mczyni jak najmniej mwili czy to dodatnio, czy ujemnie" (t. K. Kumaniecki); por. Cezar (ona Cezara); Kobieta. Perykles i Aspazja - jeden z duszych utworw proz (1836) Waltera Savage Landora, zoony z imaginacyjnych listw dotyczcych okresu zwizku Peryklesa z Aspazj a do jego mierci, pisanych przez nich i inne osoby z ich otoczenia. ywot Peryklesa - biografia pira Plutarcha z Cheronei z ywotw rwnolegych (ok. 105-ok. 115 ne.); yciorys zestawiony z biografi Fabiusza Maximusa.

Perypatetycy - uczniowie Arystotelesa, kontynuatorzy jego filozofii;

nazwa od Perypatosu, gr. 'promenady', gdzie studiowali, w Likejonie (zob. Liceum) pod Atenami; dzi art. o ludziach lubicych si przechadza w czasie rozmyla a. rozmowy.

Perz - (I) perz rozogowy, waciwy, z rodziny traw, chwast polny i ogrodowy, trudny do wytpienia.

Perz - (2) perzyna dawn. zarzewie, zgliszcza; iskry lecce z pomienia; arzcy si popi; to, co si pali a. zostao spalone. Obrci (pj, i) w perzyn - spali (si) cakowicie, zniszcy (si) doszcztnie; obrci w proch, w ruin, wniwecz, spustoszy, zniweczy. Zaperzy si - zaczerwieni si, zarumieni z gniewu; zapali si gniewem, rozindyczy, zacietrzewi, rozzoci, rozjuszy, zirytowa si.

Krl Petaud - (wym. peto:) dawna nazwa krla ebrakw we Francji, wzita z ac. peto 'ebrz'. Jego wadza nad poddanymi bya niewielka. Nazw "Dwr krla Petaud", fr. la cour du roi Petaud, stosowano do zbiorowiska, w ktrym kady chce rzdzi, a wszyscy mwi jednoczenie; nieraz stosowano j do dworu Ludwika XV.

Peter - Laurence J. zob. Prawo (Petera).

Peterborough - (wym. pi:terbcro) miasto Northamptonshire we wsch. Anglii, nad rzek Nen(e). Katedra - romasko-gotycka rozpoczta w 1118, powicona w 1238, w zach., gotyckiej fasadzie kulisowej, znacznie szerszej od romaskiego korpusu nawowego, trzy monumentalne portale w wysokich wnkach, ale rzeczywiste wejcie b. skromne, z pnogotyckim domkiem portalowym (1375); bogate wyposaenie wntrz; empory, przed oknami ganek komunikacyjny i arkadowe kulisy.

Petercyment - dawn. przedni gatunek wina hiszpaskiego, rodzaj malagi, sprowadzany niegdy do Polski; z nm. Petersimes od Pedro Jimenes, imi i nazwisko hiszp. eksportera win.

Peter Grimes - (wym. pi:ter grajmz) bohater tytuowy synnej opery (Londyn 1945, wyst. pol. Gdask 1958) Benjamina Brittena (libretto: M. Slater wg Listu XXII z poematu The Borough, 1810, George'a Crabbe), ktra na nowo uczynia z Anglii jedn z ojczyzn wielkiej opery. W miasteczku rybackim na wsch. wybrzeu Anglii ok. 1830 mieszka rybak Peter Grimes, ogarnity niepohamowan dz szybkiego wzbogacenia si za pomoc obfitych pooww. Jednak przypadek sprawia, e obaj kolejni jego modzi pomocnicy, ktrych traktuje do brutalnie, gin nag mierci; przeraony gron postaw mieszkacw miasteczka, Grimes wypywa odzi na pene morze, aby nigdy wicej nie wrci.

Peterhof - zob. Petrodworec.

Peter Klaus - zob. Klaus Peter.

Peter Pan - zob. Piotr(u Pan).

Petersburg - zob. Leningrad.

Peter Schlemihl - zob. Schlemihl Peter

Petrodworec - ros. Pietrodworiec, do 1944 Peterhof, miasto fontann nad Zatok Fisk 307km od Leningradu w ZSRR, dawna rezydencja carska zaoona przez Piotra Wielkiego, budowana od 1714 przez W.W. Rastrellego, J.B.A. Leblonda, A.I. Woroniszyna i in. Park fr. z ogromnym zespoem fontann z rzebami (kaskady Zote Wzgrze, Szachowe Wzgrze, Wielka Kaskada z 39 posgami z brzu, 64 strumieniami i synnym Samsonem). W parku pawilony; Paac Angielski, Ermita, Marly, Monplaisir. W 1944 oblegajcy Leningrad Niemcy zniszczyli Petrodworec; po wojnie odbudowany.

Petronilla - legendarna mczennica z I w., ktr wczeni pisarze chrzecijascy uczynili crk w. Piotra (ac. Petrus) na podstawie faszywej etymologii jej imienia.

Wychowanie Petronilli - Wg Zotej legendy w. Piotr, lkajc si o cnot piknej crki, moc sw sprawia, e ustawicznie leaa w gorczce. Gdy odwiedzali go inni apostoowie i pytali o crk, rozkazywa jej wsta i usugiwa im, pozbawiajc j na ten czas gorczki. Przez dugie wieki zwracano si do w. Petronilli o umierzenie gorczki.

Petroniusz - zob. Arbiter; Trymalchion.

Petrucci Ottaviano - (wym. petruczczi), 1466-1539, drukarz wenecki. Po otrzymaniu w 1498 przywileju od Republiki Weneckiej otworzy jedn z najwikszych we Woszech drukarni nut. Z powodw politycznych musia ok. 1510 przenie si do Fossombrone w Marche, w rodk.-wsch. Italii, gdzie uruchomi drukarni i papierni. By wynalazc druku notacji muz. ruchomymi czcionkami metalowymi, "Gutenbergiem druku nutowego", historycznie pierwszym wydawc muzycznym. Druki jego, bezcenne dla historii muzyki, nale do najpikniejszych w. zabytkw drukarskich.

Petycja - proba, pismo, podanie, zazw. zbiorowe, skierowane do wadz a. osb na wyszym stanowisku: z ac. petitio 'atak; proba; roszczenie'. Petycja o prawo - ang. Petition of Right, deklaracja parlamentu ang. z 1628, niechtnie zatwierdzona przez krla Karola I, postanawiajca, e nie bdzie si nakada podatkw, poyczek i opat bez zgody parlamentu ani pozbawia wolnoci bez orzeczenia sdu i podania powodw, ani przymusowo kwaterowa wojska w domach prywatnych. Petycja jest jednym z gwnych dokumentw ang. rzdw konstytucyjnych. Wyprzedzia o 51 lat akt Habeas Corpus (zob.).

Petyhorcy - na Litwie XVI-XVIII w. jazda Iejsza od husarii, odpowiednik (towarzyszy) pancernych w Koronie; zob. Pancerny.

Pezza Michele - zob. Fra Diavolo.

Phi Beta Kappa - najstarsze z oznaczonych greckimi literami stowarzysze na niektrych uniwersytetach i coflege'ach amer., niegdy tajne, o ktrego czonkostwo ubiega si mog studenci osigajcy najwysze oceny w nauce. Odznak czonka stowarzyszenia jest zoty zegarek. Zaoone w college'u Williama i Mary w Williamsburgu (Wirginia) w 1776. Od inicjaw greckich

sw: philosophia biou kybernetes 'fllozofia przewodniczk ycia'. Tylko ok. 200 amer. wyszych uczelni otrzymao prawo otwarcia oddziaw stowarzyszenia na ogln liczb ok. 1200.

Philippi - zob. Filippi.

Philosophiae Naturalis Principia Mathematica - zob. Matematyczne zasady filozofii przyrody.

Phoenix Park - (wym. fi:niks) wielki park w Dublinie (Irlandia) mieszczcy m.in. zoo, tor wycigowy, tereny do gry w polo i oficjaln rezydenej prezydenta Irlandii.

Physiologus - fizjologus zob. Bestia(riusz).

Piasecki. Pani Piasecka - dawn. art. mier. Pan Piasecki z rodziny szlacheckiej - przys., posta z szopki ludowej.

Piasek. Budowa na piasku - budowa zamki na lodzie, na powietrzu, robi rzecz nietrwa, mie nierealne, bezpodstawne plany, zamiary; w Biblii, Ew. wg Mat., 7, 24-27, uk., 6, 47-49, cytowane przez Chrystusa dawne przysowie gr. Chowa, kry gow w piasek nie chcie dostrzega oznak nadchodzcej klski, zmartwie, kopotw; zob. Stru (Strusia polityka). Gry piasek, ziemi - nie y ju. Krci bicz(e) z piasku - usiowa zrobi co z niczego; umie czego dokona w najmniej sprzyjajcych warunkach, bez niezbdnych materiaw. Nasypa komu piasku w oczy - oszuka, okama, oblagowa kogo. Wprzd mi piasku na oczy nasypi - wprzd umr. Znale si, osi na piasku - na lodzie, dozna zawodu, niepowodzenia.

Piast - legndamy protoplasta dynastii panujcej w rdw. Polsce, nazywanej od jego imienia dopiero od XVII w. Wg legendy przekazanej przez Galla-Anonima, Piast nie jest jeszcze koodziejem, jak w legendzie z XIII w., zwizanej z Kruszwic, ale ratajem ksicia Popiela, zamieszkaym w ubogiej chacie na podgrodziu gnienieskim, synem Chociska i mem Rzepki. Zdarzyo si, e ksi Popiel wydawa uczt na postrzyyny swych dwch synw, a Piast, tego dnia, skromne przyjcie na postrzyyny swego syna. Dwaj tajemniczy gocie, ktrych nie wpuszczono na uczt ksicia, zostali gocinnie przyjci, przez ubogiego Piasta, dokonali cudownego rozmnoenia piwa i wieprzowiny, postrzygli chopca i nadali mu imi Siemowita na wrb wielkiej przyszoci. I rzeczywicie, gdy chopiec dors, ustanowiono go ksiciem na miejscu Popiela. Nastpc Siemawita by jego syn Lestek, po ktrym ksiciem zosta syn Lestka, Siemomys. Jego za synem i nastpc zosta Mieszko, pierwsza w tej legendzie posta historyczna, cho imiona jego Iegendarnych przodkw moe s autentyczne. Relacja Kadubka wzbogaca opowie Galla o spraw wytrucia stryjw Popiela. Kronika wielkopolska przenosi akcj (znacznie rozbudowan) do Kruszwicy. Dugosz z przekazw tych sporzdzi now, najpopularniejsz kompilacj; por. te Filemon i Baucis; Libusza. Piastowie - rodzima dynastia panujca w Polsce rdw. Jej pierwszym lepiej znanym wadc by ksi polski Mieszko I (zm. 992); po 1138, tj. od czasu testamentu Bolesawa Krzywoustego, nastpio rozszczepienie dynastii na szereg linii dzielnicowych (wywodzcych si od synw Bolesawowych): maopolska, wielkopolska, kujawska, mazowiecka, lska. Po przeszo 150 latach rozdrobnienia feudalnego nastpio zjednoczenie krlestwa polskiego przez przedstawiciela linii kujawskiej, WadysIawa okietka, ktrego koronacja odbya si 20 I 1320 w Krakowie. Ostatnim Piastem na tronie polskim by Kazimierz Wielki. Piastowie odegrali w dziejach Polski wielk rol jako dynastia, ktra zbudowaa pastwo, wniosa do niego chrzecijastwo wraz z wysz cywilizacj zachodni, nadaa mu organizacj, zbudowaa fundament rozwoju spoecznego i gospodarczego, a po okresie rozbicia umiaa kraj zjednoczy. Piastowska idea pastwa - sformuowane w XIX w. do lune pojcie pastwa polskiego jednolitego etnicznie, nie wykraczajcego poza granice ziem piastowskich, pojmowane jako przeciwstawienie idei jagielloskiej; zob. Jagiellonowie. Ziemie piastowskie - ziemie podlege panowaniu Piastw, na ktrych wytworzya si polska wsplnota narodowociowa; ziemie rdzennie polskie. Za krla Piasta - dawno. Kmie Piast przed chat dobrego wieczora Uywa, stary Kmie, peny dobroci; A wtem skrzypna domowa zapora I weszli do wrt anioowie zoci. Wnet Przed nimi st, stgiew miodu spora, Peno misiwa i mcznych akoci, Peno owocw rozsypano rnych. Duchw przyjto jadem jak podrnych. J. Sowacki, Krl-Duch, 3, 1, 9-16.

Pitek - by w staro. Rzymie powicony Wenerze, ac. dies Generis, std w. venerdi, fr. vendredi itd. Narody germ., przyjwszy system rz., naday nazwom dni tygodnia odpowiedniki z panteonu germ. i nazway pitek dniem Frei, zob. Freja; std nm. Freitag, ang. Friday itd. Tradycyjnie uwaany za dzie feralny, dzie, w ktrym Adam zosta stworzony, kiedy wyrzucono go z Raju, kiedy umar, kiedy ukrzyowano Chrystusa, kiedy umarli zmartwychwstan w dniu Sdu. Dla muzumanw jest to dzie witeczny, w wielu wyznaniach chrzec.- dzie postu. Skandynawowie uwaali go za dzie szczliwy, buddyci i hinduici za dzie niepomylny, podobnie staro. Rzymianie (ac. dies nefastus). W rdw. na pitki wyznaczano egzekucje publ., nazywano go te "dniem katowskim"; zob. Pitaszek. Krzywi si jak roda na pitek - dsa si, krci nosem, boczy si, sroy. Pitek czy witek, (w) witek i pitek - codziennie, stale. Tak daleko jak z Pitku do Soboty - wsie blisko siebie pooone, jedna nad Moszczenic (dopyw Bzury), druga nad Bzur, midzy Lczyc i owiczem. Wielki Pitek - zob. Wielki (Tydzie).

Pity. Pita Aleja - ang. Fifth Avenue, najelegantsza aleja na Manhattanie w Nowym Jorku, synna z luksusowych sklepw, ograniczajca Central Park od wschodu. Pita kolumna - hiszp. la guinta columna, grupa tajnych sympatykw a. stronnikw nieprzyjaciela, uprawiajca sabota, szpiegostwo itp. wewntrz linii obronnych a. granic kraju; z przemwienia radiowego Emilia Mory, generaa w czasie wojny domowej w Hiszpanii 1936-39. Nazwa powstaa w czasie (1936), kiedy 4 kolumny powstacw faszystowskich szy na Madryt. Wyraenie spopularyzowane przez sztuk The Fifih Column (1938) Ernesta Hemingwaya na temat hiszp. wojny domowej, a szeroko rozpowszechnione po nm. inwazji na Holandi, Belgi, Luksemburg i Francj w 1940; por. Ko (trojaski). Pita Republika - zob. Republika (Fr.). Pite koo u wozu - osoba (a. rzecz) zbdna, niepotrzebna.

Piccadilly Circus - (wym. pikadily sakes) orodek londyskiego West Endu, niegdy uwaany za centralny punkt Imperium Brytyjskiego, dzi traccy sw miejsk elegancj; czy Piccadilly, Regent Street i Shaftesbury Avenue (dzielnica teatrw, za ktr znajduje si Soho). W rodku placu synna

figura "Erosa" (zob.).

Piccard Auguste - (wym. pika:r), 1884-1962, fizyk szwajcarski, badacz stratosfery i gbin morskich. W 1931 wznis si balonem w aluminiowej kabinie hermetycznej, wraz z M. Kipferem, na wysoko 157817m, a w rok pniej, z M. Cosynsem, na 169407m. W 1948 zbudowa z Cosynsem batyskaf, pierwszy gbokociowy statek podwodny, i zanurzy si w nim na gboko 31507m. W 1960 jego syn Jacques i D. Walsh opucili si w batyskafie na 108997m w gb Rowu Mariaskiego, w zach. czci Pacyfiku.

Pickelharing - Pickelhering, Salzhering, komiczna posta nm. widowisk barokowych, znana od XVII w., klaun, bazen, pokrewny Hanswurstowi (zob.) i Arlekinowi (zob.).

Pickford Mary - (wym. pikfo:d), wac. Gladys Smith, 1893-1979, pierwsza prawdziwa gwiazda hollywoodzkiego filmu i zapewne najpopulamiejsza ze wszystkich, ulubienica (ang. sweetheart) publicznoci amer., pierwsza, ktrej nazwisko, krelone arwkami, wiecio na markizach kin, pierwsza osigna honorarium 10000 dolarw tygodniowo, a jej maestwo z Douglasem Fairbanksem Starszym stworzyo pierwsz krlewsk par wiata filmu, podobnie jak Pickfair, ich ksica rezydencja, by pierwszym paacem gwiazd Hollywoodu. Wraz z Griffithem i Chaplinem zaoyli wytwmi "United Artists", aby kontrol nad produkcj i dystrybucj filmw zapewni artystom. Mary bya te czowiekiem interesu; w chwili mierci majtek jej liczono na 50 mln dolarw. W 194 filmach bya dziewczciem o jasnych lokach, dzielnym, nieco urwisowatym; triumfujc nad przeciwnociami bohaterk niewinnych mioci. Tak te pozostaa w amer. legendzie, gdy wycofaa si z aktorstwa filmowego w 1933, z nadejciem filmu dwikowego. W 1976 otrzymaa specjalnego Oscara.

Pickwick - gwny bohater powieci Klub Picwicka (ang. The Posthumous Papers of the Pickwick Club, wyd. pol. 1870) Charlesa Dickensa, ogaszanej w 20 numerach comiesicznych od kwietnia 1836 do listopada 1837, a w 1837 wydanej w jednym tomie. Wydawnictwo Chapman i Hall zamwio w 1836 u 24-letniego Dickensa teksty do serii rysunkw sportowych Roberta Seymoura; Dickens, modyfikujc to zamierzenie, stworzy klub, ktrego prezesem jest pan Pickwick, pomylany jako stary, ysy, brzuchaty, naiwny poczciwiec w okularach i we fraku, posta karykaturalna. W miar rozwoju powieci, Pickwick staje si jednak coraz bardziej ludzki i sympatyczny, aby si na koniec przeobrazi we wcielenie dobrodusznego, uczciwego, prawego mieszczucha, a jego atwowierno nabiera cech niezomnej wiary we wrodzon naturze ludzkiej dobro. Jego towarzysze klubowi to: Tracy Tupman, kochliwy

grubas, Augustus Snodgrass, poetyczny modzian, Nathaniel Winkle, mistrz wszelakich sportw, ale tylko w imaginacji swojej i czonkw klubu; zob. te owy (Pa i pani Leo Hunter); Weller Sam(uel). Sens pickwickowski - Jeli o sowach majcych normalnie sens obraliwy czy uwaczajcy mwi si, e powiedziane zostay "w sensie pickwickowskim", ma to oznacza, e w okolicznociach, w jakich ich uyto, nie powinny one by rozumiane w zwyky (tj. ubliajcy) sposb. Jest to aluzja do sceny w rozdziale I Klubu Pickwicka, w ktrej pan Blotton nazywa pana Pickwicka blagierem. Prezes klubu pyta, czy pan Blotton uy tego sowa w znaczeniu, jakie mu si nadaje pospolicie. Pan Blotton odpowiada, e uy go w znaczeniu pickwickowskim, a do pana Pickwicka ywi najgbszy szacunek.

Picrochole - zob. (krl) cik.

Piec. Cztery kty i piec pity - przys., pustki w domu. Cztery mile za piec (a pit na piec) pojecha - przys., nie ruszy si z domu, zosta na przypiecku. Kto w piecu lega, ten drugiego oogiem maca - przys., sam nic nie robi, a innym czyni o to wymwki. Piec gdaski - wieki piec z kolorowych, malowanych kafli. Podpiera piec - sta pod piecem, grza si przy nim; przen. nic nie robi, leniuchowa; przen. na zabawie tanecznej nie taczy; nie by proszon do taca. Trzy mile za piec... - zob. wyej Cztery mile... W starym piecu... - zob. Stary. Zachciao si kafelka z pieca - szybki z okna, gwiazdki z nieba, rzeczy nieosigalnej; zw. o zachciankach dziecka. Za piecem (wy)chowany - nieobyty, nieokrzesany, prostak. Z pieca na eb spa - dozna gwatownej przemiany losu na gorsze; zlecie szybko, migiem, po strominie.

Piechota - wojsko walczce pieszo; zob. Centuria; Falanga; Hoplici; Infanteria; Janczarzy; Kohorta; Lancknechci; Legion; Manipu; Muszkiet(erowie); Pika (Pikinierzy).

Piechota wybraniecka - utworzona w 1578 w Polsce przez krla Stefana Batorego z chopw dbr krlewskich: z kadych 20 anw stawa do suby wojennej jeden onierz-wybraniec, ktry mia za to by zwolniony od danin i robocizny; uzbrojona w rusznice, szable i siekierki, chodzca w upanie i bkitnej delii. W 1726 obowizek suby zastpiono podatkiem. Piechota anowa - utworzona w Polsce w 1655 na wzr wybranieckiej, przy czym powoywa miano po jednym piechurze nie z 20, ale z 15 anw, i to nie tylko z dbr krlewskich. Piechota dymowa - powoana w Polsce w 1673 i 1676 jako kontynuacja anowej, ale nie wg liczby anw, lecz dymw, czyli gospodarstw. Piechotne wiczenia... - pierwszy regulamin piechoty w jz. polskim opracowany w 1660 przez Baeja Lipowskiego, pisarza wojskowego.

Piekarski Micha - pierwszy w dziejach Polski czowiek, ktry dokona zamachu na ycie krla. W czasie rokoszu Zebrzydowskiego powzi myl zamordowania Zygmunta III i nosi si z ni przez lat kilkanacie, parokrotnie usiujc wykorzysta odpowiedni sposobno. Wreszcie 15 XI 1620 napad na krla w katedrze w. Jana w Warszawie i rani go czekanem w gow. Sd sejmowy skaza go na kar mierci. Na placyku Piekieko, przy wylocie Piekarskiej na Podwale, gdzie dzi stoi pomnik Kiliskiego, konie rozszarpay Piekarskiego, uprzednio wydanego na mki katowi sprowadzonemu specjalnie z Drohiczyna. Oczywistego obdu oskarzonego nie uznano, wobec potwornoci zbrodni, za okoliczno agodzc. Plecie jak Piekarski na mkach - przys., baje, bredzi, bzdurzy, e.

Piekarz. Piekarski tuzin - trzynacie; w rdw. piekarzy czsto stawiano pod prgierz a. karano jeszcze dotkliwiej, za niedowag, dlatego dodawali trzynasty bochenek do kadego tuzina, aby unikn jakiegokolwiek ryzyka. Piekarz - fr. Le Boulanger, nazywano tak ironicznie Ludwika XVI (krlow za piekarzow-La Boulangere, a delfina piekarczykiem), bo polecili rozda pieczywo godujcym, ktrzy zjawili si w Wersalu 6 X 1789.

Pieko - wg wielu religii miejsce pobytu (a. stan dusz) zmarych skazanych na wieczne potpienie za grzechy popenione za ycia. Wg wierze religii staro. znajduje si pod ziemi. Judaizm, prcz miejsca podziemnego, gdzie przebywaj zmarli (hebr. szeol, stworzy pojcie miejsca kary dla potpionych (zob. Gehenna), przejte pniej przez teologi katolick, dla ktrej pieko jest miejscem wiecznych mk dla odrzuconych

aniow i dusz zmarych w stanie grzechu miertelnego, ukaranych utrat Boga (ac. poena damni, 'potpienie'), cierpieniami zewntrznymi (poena sensus), g. ogniem piekielnym, oraz wyrzutami sumienia (poena vermis 'toczenia przez robaka'). Tradycja yd. i Koran, 15, 44, dziel pieko na 7 czci, do ktrych wiedzie 7 bram. Dante opisuje swoje wyobraenie pieka w Boskiej Komedii (zob. Komedia, Pieko), Homer w Odysei, 11, Wergiliusz w Eneidzie, 6, Spenser w Faerie Queene, 2, 7 (ang. 'Krlowa Wieszczek'), Ariosto w Orlandzie szalonym, 17, Tasso w Jeruzalem wyzwolonej, 4, Milton w Raju utraconym, Fenelon w Telemachu, 18; zob. Hades; Raj (nazwa miejsc.); Tartar. Dantejskie pieko - zob. Dante. Dobrymi chciami pieko... - zob. Dobry. Jeli nie nakoni niebios... - zob. Niebo. Niebo dla klimatu, pieko dla towarzystwa - zob. Niebo. Piekielny Bruegel - zob. Bruegel. Pieko kobiet - paragraf, obowizujcy dawn. prawie we wszystkich, dzi w niektrych jeszcze ustawodawstwach, nakadajcy cikie kary za przerywanie ciy; okrelenie Tadeusza Boya-eleskiego, ktre stao si przysowiowe. Piekto kobiet - cykl 11 felietonw (X-XII 1929) T. Boya-eleskiego, walczcych z karalnoci przarywania ciy. Pacz i zgrzytanie zbw - zob. Pacz (Tam bdzie pacz). Tuc sijak Marek po piekle - haasowa krztajc si w jakim pomieszczeniu; przys. (wg Kolberga) z dialogu scenicznego Przygody Marka pijaka, ktrego diabli wiedli przez pieko. Wstpi do piekie, po drodze mu byo - przysowiowa parodia formuki w Skadzie apostolskim traktujca ironicznie obc Ewangeliom histori o zejciu Chrystusa do otchani piekie, aby wyprowadzi z niej dusze patriarchw; przen. o czynnoci nie w por, odezwaniu si nie na temat, ni w pi, ni w dziewi, ni przypi, ni przyata.

Pielesz - gniazdo ptaka drapienego; legowisko dzikiego zwierzcia; miejsce, gdzie si gruszki ulgaj; zaciszne ustronie; w l.mn. wasny dom, mieszkanie, ognisko domowe.

Pielgrzym - ptnik, wdrowiec do miejse kultu; dawn. te: podrnik, wdrowiec; ze st.-g.-nm. piligrin od lud. ac. pelegrinus 'obcy' z ac.

peregrinus 'cudzoziemski'. Pielgrzymi, Ojcowie Pielgrzymi - ang. Pilgrim Fathers, purytanie, ktrzy uciekli z Anglii przed przeladowaniami do Lejdy (Holandia) w pocztkowych latach panowania Jakuba I, po czym, pod wodz Johna Bradforda, odpynli stamtd, zawinli do Plymouth (Anglia), gdzie doczyli do nich inni purytanie, przebyli Atlantyk na statku "Mayflower" (zob.) i zaoyli pierwsz w Nowej Anglii, drug w Ameryce Pn. koloni Plymouth, obecnie w Massachusetts, USA. Wdrwka pielgrzyma - ang. Pilgrim's Progres from this World to That which is to Come 'z tego do przyszego wiata', opowie alegoryczno-dydaktyczna proz (cz. I-1678, II-1684) Johna Bunyana, w formie snu autora, opisuje alegoryczn wdrwk chrzecijanina z Miasta Zniszczenia, wrd niebezpieczestw i pokus, do Miasta Niebieskiego. Dzieo przeoone na przeszo sto jzykw i dialektw. Pielgrzymka ry - nm. Der Rose Pilgerfahrt, oratorium opus 112 (1851) Schumanna. Pielgrzymki - podre do miejsc uwaanych za wite, miejsc kultu, zwizanych z bstwem, zaoycielem religii, witym, z relikwiami, z wiar w cudowne skutki modlitw i kuracji w tych miejscowociach. Synne byy ju w staroytnoci: Abydos w Egipcie i Delfy w Grecji; w Azji: Benares w Indiach, Taj-szan w Chinach i Nikko w Japonii; Mekka w Arabii. U chrzecijan pielgrzymki odbywano ju w IV w., g. do Ziemi w. Polskich pielgrzymw przyciga klasztor w. Idziego w Saint Gilles, dokd w 1085 Wadysaw I Herman wyprawi poselstwo ze zotym poskiem dziecka, aby uprosi sobie syna. Najbardziej znane miejsca pielgrzymek to: w. Franciszek i w. Klara w Asyu, w. Antoni w Padwie, rzekomy domek Panny Marii z Nazaretu (casa santa) w Loreto, w. Mikoaj w Bari, Jerozolima, Betlejem i Nazaret w Ziemi w., rzekomy grb apostoa Jakuba w Santiago de Compostella (Hiszpania), groby pierwszych apostow w Rzymie, w Polsce klasztor jasnogrski w Czstochowie, Kalwaria Zebrzydowska. Z innych znanych miejsc wymieni mona: Lourdes, Fourviere, Puy i St. Denis we Francji, Walsingham i Canterbury w Anglii, Guadalupe i Montserrat w Hiszpanii, Fatima w Portugalii, Kolonia i Trewir w RFN oraz Einsiedeln w Szwajcarii. Opisy pielgrzymek polskich do Ziemi w. - z XVI w.: opis geogr. bernardyna Anzelma (1512); diariusz podry J. Tarnowskiego (1517) i J. Goryskiego (przed 1570); zob. Peregrymacja (abo pielgrzymowanie...).

Piemont - wf. Piemonte od pinde-monle 'podne gry, podgrze', region, kraina hist. w pn.-zach. Woszech, graniczca ze Szwajcari i Francj, jeden z najwaniejszych regionw gospodarczych Woch z Turynem jako g. miastem. W latach 1831-49 by orodkiem w. ruchu niepodlegociowego i idei zjednoczenia Woch pod egid dynastii sabaudzkiej; przen. punkt

wyjcia, wysunity przyczek, stanowisko. placwka, kluczowa pozycja, z ktrej promieniuje, krzewi si, rozprzestrzenia na cay kraj jaka idea, ruch, prd umysowy, polit., spo., gosp. itd. Piemont polski - Galicja wg projektw liberaw polskich lat 60.-70. XIX w., ktrzy pragnli naladowa polityk Wiktora Emanuela II jednoczenia kraju "od gry".

Pieniacz - czowiek zamiowany w pieniactwie, wytaczaniu i prowadzeniu spraw sdowych, zaciekle si procesujcy o byle co, wczcy, cigajcy ludzi po sdach. Pieniacze - fr. Les Plaideurs, jedyna komedia (wyst. Pary 1668; wyd. pol. 1820) Jeana Racine'a, napisana by moe, aby dowie rywalowi, Corneille'owi, e i Racine potrafi pisa komedie. Zapoyczona z Os (zob. Osa) Arystofanesa g. posta sdziego-maniaka, Perrina Dandin: zamknity przez syna w domu, sprawuje sdy nad domownikami, a nawet wytacza proces swemu psu; ktry zjad kapona, i skazuje biednego czworonoga na galery. Satyra na fr. procedur sdow, przekupnych sdziw, faszywych wiadkw, pompatycznych adwokatw i absurdalne wyroki.

Pienidze - zob. Belizariusz ("Daj obola"); Charon (Opata); Drachma (Zgubiona); Grosz (czynszowy; wdowi); Judasz(owe srebrniki); Lais (10000 drachm); Luidor (pod Varennes); Monetaj Szah-name (60000 monet); Talent. Bez pienidzy na targ, bez soli do domu - przys. Czas to pienidz zob. Czas. (Kto) nie ma pienidzy, nie ma Szwajcarw - fr. point d'argent, point de Suisse, tj. szwajcarskich onierzy najemnych, ktrzy walczyli w rnych armiach europ. od XV do XIX w.; z komedii Pieniacze, 1, 1 (zob. Pieniacz), Racine'a; oparte na rzekomo autentycznych sowach Szwajcarw, opuszczajcych sub u Franciszka I w 1521 z powodu niewypacenia odu. Kupibym wie, ale pienidze gdzie - przys. Marchwiane pienidze - W dawmych teatrach jarmarcznych zote monety zastpowano na scenie krkami (talarkami) surowej marchwi; zwrot z Historii o chwalebnym zmartwychwstaniu, zob. Historia. Pieniqdze, pienidze i jeszcze raz pienidze - w. danari, danari e poi danari, wg Lodovica Guicciardiniego (Wenecja 1607), na pytanie Ludwika XII, jak bro i jakie zapasy naley przygotowa dla zdobycia ksistwa Mediolanu, marszalek Gian Jacopo Trivulzio odpowiedzie mia: "Trzy rzeczy trzeba przygotowa (do prowadzenia wojny): pienidze, pienidze i jeszcze raz pienidze."

Pienidz jest okrgy, toczy si - przys., atwo go wyda, roztrwoni; czsto zmienia waciciela. Pienidz, nie cuchnie - ac. pecunia non olet, z Mwcy, 45, 154, Cicerona; wg pniejszej anegdoty, sowa cesarza Wespazjana (do syna, Tytusa, ktry mu czyni zarzut z opodatkowania latryn publicznych) o pienidzach uzyskanych ze sprzeday moczu farbiarzom; por. te Boski Wespazjan, 23, 3, Swetoniusza. Za pienidze ksidz si modli... - przys., z podanej przez O. Kolberga pieni z Kujaw: Teraniejsze wiata dze; caa zwrotka brzmi: Za pieniadze ksidz si modli, Za pienidze lud si podli, Za pienidze patron stawa, Za pienidze dobra sprawa. Patron stawa - 'prawnik staje', dobra -'wygrana'.

Pie. Mie z kim na pieku - mie do kogo uraz, mie z kim porachunki; w dawnej Polsce na pieku czy na klocku kadziono winowajcw w szkole i we dworze i za kar bito rzg brzozow, dyscyplin, kaczugiem, bizunem. Na pniu sprzedawa - zboe, drzewo, roliny jeszcze rosnce, nie zte, nie zebrane. W pie wyci - wyrzn, wymordowa wszystkich, co do jednego, wybi, wytraci co do nogi.

Piernacz - rodzaj buawy a. buzdyganu, srebrnego a. elaznego, zazw. zakoczonego pirami, niegdy godo wadzy starszyzny Kozakw zaporoskich, uywane take jako glejt porczajcy nietykalno wysannika; z ukr. pernacz 'buawa'.

Piernat - materac wypeniony pierzem, nie przeszywany; por. Pierzyna.

Piernik - z dawnego (XV i XVI w.) pierny, pierny (od pierz), ktre pniej przeobraziy si w: pieprzny, pieprz nm. Pfefferkuchen 'piernik' od Pfefer 'pieprz' i Kuchen 'ciast(k)o'. Co ma piernik do wiatraka! - o braku zwizku midzy jakimi sprawami; O 2 rzeczach, nie majcych z sob nic wsplnego.

Pierrefonds - (wym. pierf) wie i zdrojowisko mineralne w depart. Oise, na wsch. od Compiegne (pn. Francja). Zamek - gotycki o malowniczo uksztatowanej wielkiej bryle architektonicznej, za. na planie nieregularnego czworoboku, z 8 cylindrycznymi wieami i dononem w dziedzicu; zbud. w XIV-XV w. dla Ludwika Orleaskiego, zniszczony w 1622, cakowicie zrekonstruowany w duchu romantycznego historyzmu (1858-95) przez E. E. Violet-le-Duca.

Pierrot - (wym. piero) fr., 'Piotru', posta z jarmarcznego teatru fr., a od XIX w. gwny bohater pantomimy. Przodkiem jego by Pedrolino, Piero a. Pierro ('Piotru'), sucy z w. commedia dell'arte, posta stworzona ok. 1547: modzieniec przystrojony w wielki stokowaty kapelusz i dugie szare pantalony opasane bia szarf. Wystpowa bez maski, z umczon a. upudrowan na biao twarz. Aktor w. Giuseppe Giratone zacz w 1673 wystpy w Paryu, pod pseudonimem Pierrot, w roli Pedrolina, w cakowicie biaym kostiumie, obszernej bluzie i kapeluszu z duym rondem; jego powcigliwa gestykulacja i postawa kontrastowaa z ywioowoci innych postaci. Odtd Pierrot nie opuszcza ju sceny fr. Z czasem z postaci komicznej przeobrazi si w utworach i interpretacjach poetw i artystw w romantyczn posta marzyciela i nieszczliwego kochanka, bladego cierpitnika o poetyckiej wyobrani, skrywajcego swoje uczucia pod biaym pudrem komika. Posta tak stworzyli m.in. Francuzi: mim Gaspard Deburau, pisarze: Charles Baudelaire, Jules Laforgue, Teophile Gautier, George Sand, Charles Nodier, Paul Margueritte, Anglik Ernest Dowson, Kanadyjczyk Bliss Carman, a w XX w., w teatrze i filmie, Jules Claretie, Sacha Guitry, zwaszcza za Jean Louis Barrault (w fllmie Komedianci Marcela Carne, 1945, opartym na biografii wielkiego mima fr. XIX w. Gasparda Deburau) i Marcel Marceau, synny mim fr. XX w., ktry wskrzesi pantomim i sam stworzy posta nowoczesnego Pierrota - Bipa; zob. Kolombina. Pierrot lunaire - fr., 'Ksiycowy Pierrot', balet w 1. akcie (Nowy Jork 1962), muzyka: Amold Schnberg (opus 21; 1912), melodram do trzech cyklw poematw belgijskiego poety Alberta Girauda (1884), choreografia: Glen Tetfey. mier Pierrota - drzeworyt Aubreya Beardsleya.

Pier. Bi si w piersi - uderza si cinit doni w pier na znak skruchy, przyznania si do winy, przen. okaza skruch, przyzna si do winy. Robi piersiami - oddycha ciko, z trudem. eby te jednu pier bya zrobiona Nie podug miary krawca, lecz

Fidiasza. J. Sowacki. Beniowski, 3, 537-38.

Piercie - Sygnety z piecztk noszono w staroz. Egipcie, Asyrii i Babilonii. Piercienie jako ozdoba populame byy w kulturze hellenistycznej. Etruskowie nosili sygnety i piercionki z gemmami. Grecy nazywali piercienie daktylioi od daktylos 'palec' (podobnie po polsku wyrazy piercionek i naparstek pochodz od dawn. parst, pirst 'palec'), Rzymianie - zwyky piercie anulus, a sygnet anulus sigillarius. Suyy do piecztowania listw, kontraktw i przedmiotw, ktre powinny by szczelnie zamknite. W czasach republiki rz. wikszo obywateli moga nosi tylko piercienie elazne; pierwszymi, ktrzy otrzymali ius anulus aurei 'prawo noszenia zotego piercienia', i to tylko w czasie penienia obowizkw publ., byli legaci, tj. ambasadorzy. Pniej przywilej ten rozszerza si na senatorw, ekwitw i wszystkich dygnitarzy pastwowych. Piercionek zarczynowy to stary obyczaj rz., oznaczajcy zapewne tylko gwarancj dopenienia kontraktu. To uycie piercionka w sensie prywatnym i wieckim otrzymao sankcj kocieln. Dopiero w 610 znajdujemy pierwsz wzmiank o piercieniu biskupim jako o powszechnie zrozumiaym symbolu tej godnoci. W XV i XVI w. sygnety kupieckie z wyrytym symbolem a. znakiem firmy byy w szerokim uyciu. Czsto kupiec powierza piercie zaufanemu przedstawicielowi jako dowd autentycznoci zamwienia. Od pn. rdw. obrczki s symbolem zawartego maestwa. Wg tradycji, noszenie piercienia na palcu wskazujcym dowodzi wyniosoci i odwagi; na rodkowym - rozwagi i godnoci; na serdecznym - czuoci i mioci; na maym usposobienia wadczego. Ksia nosili piercienie na palcu wskazujcym, uwaanym za symbol Ducha w. Piercienie biskupie, noszone przez kardynaw, biskupw i opatw na rodkowym palcu prawej rki, s zote, z szafirem (u kardynaw) a. ametystem (u biskupw i opatw). Cudowny piercie Renarta - istnijcy tylko w jego wyobrani, mia kamie o trzech kolorach - czerwonym, biaym i zielonym. Czerwony robi z nocy jasny dzie; biay leczy wszelkie choroby; zielony czyni waciciela niewidzialnym; zob. Powie (o Lisie). Gadajcy piercie - Wg baskijskiej legendy Tartaro, baskijski cyklop, da go dziewicy, ktr pragn polubi. Gdy woya na palec piercie, ten powtarza cigle: "Ty tam, a ja tu!", i nie pozwala si zdj. Aby si pozby tej plagi, obcia sobie palec i wrzucia go wraz z pierscieniem do stawu. Goni do piercienia - (a. w pierscie) hist. w zawodach dawn ych rycerzy - trafi z galopujcego konia kopi w zawieszony pietcie. Palec piercienny - zob. Palec (serdeczny). Piercienie Innocentego III - wysane 29 V 1205 Janowi, krlowi Anglii, z wyjanieniem, e ich okrgo oznacza 'wieczno', liczba (cztery) oznacza 4 cnoty skadajce si na si ducha: sprawiedliwo, mstwo, rozwaga i

umiarkowanie; materia, z ktrych je zrobiono, znaczy 'mdro z wysoka', ktra jest jak oczyszczone w ogniu zoto; zielony szmaragd symbolizuje 'wiar', niebieski szafir 'nadziej', czerwony granat 'miosierdzie', a jasny topaz 'dobroczynno'. Piercienie Platona - z dialogu lon, 533, Platona: "Magnes (kamie z Heraklei; zob. Kamie) nie tylko przyciga elazne piercienie, ale udziela im mocy przycigania innych piercieni; niekiedy widuje si piercienie zwisajce z kawaka elaza, trzymajce si jeden drugiego w formie dugiego acucha dziki sile pochodzcej z magnesu. Przypomina on muz, ktra naprzd sama daje ludziom natchnienie; tych natchnionych ludzi czepia si cay acuch innych, ktrzy czerpi je od nich." Piercie Agramanta - zob. Agramant. Piercie Aladyna - przen. magiczny przedmiot, speniajcy wszystkie yczenia posiadacza; zob. Aladyn. Piercie doy - zob. Doa (Zalubiny z morzem). Piercie Gygesa - zob. Gyges. Piercie i ksiga - dugi poemat majcy blisko 21000 wersw, g. dzieo (1868-69) Roberta Browninga. Wtek poematu zaczerpn poeta ze "starej, pokiej ksigi" (zakupionej na placu San Lorenzo we Florencji), zawierajcej opis procesu o morderstwo, ktry odby si w 1698 w Rzymie. Do tej ksigi czyni aluzj tytu poematu. Zawarte w niej czyste zoto opowieci mogo by przez zotnika-autora uksztacone w drogocenny piercie dopiero przez dodanie "niszych metali" do stopu: wyobrani i techniki poetyckiej. Ta autentyczna tragedia kryminalno-sdowa przedstawiona jest w dramatycznych monologach 12 postaci, uczestnikw i wiadkw, z ktrych kada relacjonuje rzecz z innego punktu widzenia. Piercie i ra - ang. The Rose and the Ring, groteskowa bajka (1854) Williama M. Thackeraya. Magiczny piercie i magiczna ra maj dar czynienia ich wacicieli osobami uroczymi i godnymi mioci. Piercie krla Salomona - zob. Salomon. Piercie Nibelunga - zob. Nibelung. Piercie Ogiera Duczyka - zob. Ogier Duczyk. Piercie Otnita - krla Lombardii, mia wg legendy, czyni waciciela niewidzialnym, a prcz tego wskazywa bezbdnie waciw drog w podry. Krl otrzyma go od krlowej-matki, gdy udawa si w konkury do crki sutana Egiptu. Piercie Piotra z Prowansji - zob. Magielona.

Piercie Piotra z Radzikowa - protoplasty rodu Ogoczykw (m.in. Dziayskich z Krnika), jest tematem romantycznej legendy herbowej o charakterze baniowym: Piotr na wojnie odbi nieprzyjacielskiemu jedcowi pikn pann, ktr ten chcia porwa. Dziewczyna, bogata dziedziczka Odroww, obiecaa Piotrowi przez wdziczno rk, a na zastaw wiernoci daa poow przeamanego piercienia. Rodzice po pewnym czasie postanowili wyda j za m, ale tu przed lubem zjawi si Piotr, a dziewczyna zdoaa przekona do niego rodzicw. Moda para przybraa herb Ogoczyk, Pogoczyk a. Powaa, z poow piercienia i poow strzay na tarczy oraz z bagalnie wycignitymi rczkami dziewicy w hemie herbu. Piercie Polikratesa - zob. Polikrates. Piercie rybaka - papieski, ma na tarczy wyobraenie w. Piotra w odzi, wycigajcego sie z wody. Pierwsz wiadomo o nim, jeszcze jako o osobistym sygnecie papiea, znajdujemy w licie Klemensa IV z 1265. Po mierci papiea piercie jego ulega zamaniu. Nowy, z gadk jeszcze tarcz, przynosi si na konklawe i umieszcza na palcu wieo obranego papiea, ktry wtedy ogasza imi, jakie przybierze, i zwraca piercie, aby je na nim wygrawerowano. Piercie Siakuntali - zob. Siakuntala. Piercie Skarbka (Jana) z Gry - zob. Habdank. Piercie Wielkiej Damy - czyli Ex-machina-Durejko "Tragedia-Biaa" z opisaniem dramatycznego cigu scenicznych gestw - i ze wstpem (1872;wyst. Warszawa 1936) Cypriana Norwida. O modym i ubogim poecie Mak-Yksie tajemnie zakochanym w swej powinowatej, modej Marii, hrabinie Harrys, Wielkiej Damie. Piercie z trucizn w wydronej tarczy - Znane byy ju w staroytnoci, jak np. te, przy ktrych pomocy popeni samobjstwo Hannibal czy Demostenes. Pliniusz opowiada, e gdy Krassus ukrad skarb zota spod tronu Jowisza Kapitoliskiego, stranik relikwiarza, aby unikn tortur, rozgryz kamie swego piercienia i natychmiast zmar.

Pierwszy. Pierwsi bywaj ostahsimi, a ostatni pierwszymi - przys. wg. Biblii, Ew. wg Mat., 19, 30; Marek, 10, 31; uk., 13, 30; por. te Izajasz, 48, 12. Pierwsza dama - ang. First Lady, w USA: ona prezydenta Stanw Zjedn. Pierwsza jaskka - zob. Jaskka. Pierwsza mio - z Biblii, Apok., 2, 4: "Ale mam przeciw tobie, e opuci twoj pierwsz mio."

Pierwsza naiwna - dawn. w teatrze jedno z emplois aktorek: rola niewinnej, naiwnej, modej dziewczyny. Pierwsza noc - zob. Prawo (pierwszej nocy). Pierwsza republika - zob. Republika (Fr.). Pierwsza Rzesza - zob. Rzesza. Pierwsze cesarstwo - fr. Le Premier Empire, proklamowane we Francji 18 V 1804; 2 XII tego roku koronacja Napoleona I odbya si w katedrze Notre-Dame w Paryu: skoczyo si powtrn (po Stu Dniach) i ostateczn abdykacj cesarza w czerwcu 1815. Pierwsze czytanie - projektu ustawy w parlamencie; w pierwszym czytaniu zaznajamia si posw z projektem, po czym nastpuje dyskusja nad jego zasadami; dyskusja szczegowa i gosowanie ostateczne odbywaj si w drugim czytaniu. Pierwsze kamstwa - gr. proton pseudos, oszustwo podstawowe; bd w zaoeniu (ac. error fundamentalis), prowadzcy do faszywych wnioskw; z Analityk pierwszych, 2, 18, Arystotelesa. Pierwsze koty za poty - przys., pierwsze niepowodzenia nie powinny zraa; pierwsze prby zwykle bywaj nieudane. Pierwszy dentelmen Europy - tak nazywano krla bryt. Jerzego IV, 1762-1830. Pierwszy konsul - Napoleon Bonaparte w 1799-1804. Pierwszy kur - zob. Kur. Pierwszy maja - midzynarodowe wito mas pracujcych, dzie solidarnoci klasy robotniczej, obchodzony od 1890 corocznie w formie masowych demonstracji, pochodw i wiecw. Pierwszy w czasie - lepszy w sprawie - ac. prior tempore potior iure, zasada prawna. Pierwszy wrd rwnych - ac. primus inter parer. Tylko pierwszy krok jest trudny - zob. (du) Deffand. Wolabym by tutaj pierwszym ni drugim w Rzymie - Plutarch w ywocie Cezara, 11, 2: "Opowiadaj, e gdy Cezar przechodzi przez Alpy i mija jak lich miecin, ktry z przyjaci powiedzia ze miechem, e i tu pewno s jakie walki o stanowiska, na co Cezar odrzek z powag, e wolaby by tutaj pierwszym ni w samym Rzymie drugim."

Z pierwszej rki - (dowiedzie si, usysze) z pierwszych ust, (kupi; dowiedzie si) z pierwszego rda, bez porednikw.

Pierydy - mit.gr. epitet muz, zwizany z ich pochodzeniem z Pierii, regionu w staro. Macedonii na zach. od Zatoki Salonickiej. Nazywano tak rwnie niekiedy 9 crek krla Pierosa w Pierii, ktrym nada imiona dziewiciu muz. Rywalizoway z muzami i za kar zostay przemienione w ptaki.

Pierzeja - frontowa ciana (cig elewacji domw frontowych) ulicy a. placu.

Pierze. I pierze, i miso - przys., i pikny, i bogaty. Ni z pierza, ni z misa - przys., czowiek bez waciwoci, niewydarzony, bez wyrazistych zalet i wad, o ktrym nic konkretnego nie da si powiedzie. Porasta (obrasta) w pierze - bogaci si. Pierzyna - wsypa wypeniona pierzem, suca jako kodra; por. Piernat. Pierzyna, acina, dziecina - ludzie rozpieszczeni bogactwem, o wiedzy praktycznie nieprzydatnej, niedowiadczeni; Bohdan Chmielnicki okreli tak wodzw pospolitego ruszenia naznaczonych przez zjazd senatorski w Warszawie, ktrzy mieli obj komend w charakterze regimentarzy. Byli to: stary sybaryta i bogacz Wadysaw Dominik Zasawski, uczony Mikoaj Ostrorg i 28-letni Aleksander Koniecpolski. Skompromitowali si 23 IX 1648 w bitwie pod Piawcami (zob.).

Pies - jest najstarszym zwierzciem domowym, rozpowszechnionym na caym wiecie, pochodzcym od wilka, a moe te i od szakala. Jego praformy w rnych okresach paleolitu, w rnych okolicach Azji i Afryki, day pocztek rozmaitym rasom psw. Pies znany by te w praojczynie ludw indoeurop. (gr. kyon, ac. canis, nm. Hund, fr. chien pochodz z tego rda). Jako towarzysz czowieka, jego obroca i pomocnik, zjawia si ju w napisach klinowych Mezopotamii od 4000 pne. W staro: krajach rdziemnomorskich by rozpowszechnionym zwierzciem domowym, istniejcym w licznych rasach. Grecy i Rzymianie byli, oglnie wziwszy, wielkimi psiarzami, cho zapewne bardziej ni my gardzcymi paszczeniem si, sualczoci i bezwstydem psa, ale podobnie jak my cenicymi jego wierno (zob. niej Argos; Majra). Nie zagina pami o psie Ksantyposa (ojca

Peryklesa), ktry pyn przy galerze swego pana do Salaminy, kiedy Ateczycy musieli opuci swoje miasto, i zosta pogrzebany przez niego na przyldku nazwanym Kynossema gr., 'grb psa'. Aleksander Wielki mia nazwa jedno z zaoonych przez siebie miast, Peritas, imieniem swego ulubionego psa. Znamy wiele wzruszajcych napisw na grobach psw, a jeden przypisuje si wielkiemu Simonidesowi z Keos; byo to epitafium Likas, tesalskiej suki myliwskiej, rozpoczynajce si tak: "Myl, e teraz jeszcze, gdy ju leysz w grobie, o owczyni, dzikie zwierzta lkaj si twych biaych koci." wite psy trzymano w sanktuarium Asklepiosa w Epidaurze, gdzie, podobnie jak wite we, miay leczy pacjentw lizaniem. W Rzymie ceniono psy jako obrocw, zw. wielkie psy lakoskie i z Molossw, ale nie brako tam malekich psw pokojowych, maltaczykw i melitaczykw, ulubiecw kobiet. Pliniusz w swej Historii naturalnej przytacza wiele anegdot o psiej wiernoci. Sprowadzano te psy z Brytanii, a irlandzkich owczarkw (ac. canis Scoticus) uywano w cyrkach do walk z dzikimi zwierztami. W sztuce rdw. pies symbolizuje wierno. Przedstawiano go u stp w. Bernarda; licego rany w. Rocha; noszcego pochodni przed w. Dominikiem. Wyobraany w plastyce u stp kobiet symbolizowa czuo i wierno, podobnie jak lew u stp mczyzn-odwag i wspaniaomylno. Na wizerunkach krzyowcw pies oznacza, e podaj oni za sztandarami Boga, tak jak pies za swym panem. W dawnej Polsce znano liczne rasy psw, brytany, kundle, psy dworowe, pasterskie, pieski pokojowe, ale najwysz cen i znaczenie miay dobre psy myliwskie: "Za charta nic to nie jest da i par koni." Rozrniano psy polskie, francuskie, litewskie i inflanckie, legawe (wyy), gocze (ogary), taksy (jamniki), pijawki na grubego zwierza i wiele in. Zob. te Cerber; Diogenes (Pies); Psie Pole. Argos stary, wierny pies (Myseusza; w Odysei, 17, Homer opisuje, jak Argos, niegdy pikny pies myliwski, dzi wzgardzony, oblepiony wszami, na kupie gnoju, poznaje swego pana, wracajcego po 20 latach z wojny, i umiera z radoci. Bran - pies Fingala. Cavall - ulubiony pies krla Artura (zob.). Czy to pies, czy to bies? - z refrenu satyrycznego wiersza Juliusza Sowackiego: Szo dwch w nocy z wielk trwog, A pies czarny biey drog. Czy to pies? Czy to bies? Nie wiadomo co, czyli Romantyczno. 1-4. Diament - zob. Newton. Doczeka si pieska ga - dawn. przys.: w dawnym prawie, opartym na Biblii, Ex. 21, 28, a zniesionym w Polsce dopiero w XVIII w., stosowano kar mierci dla zwierzt oskaronych o zabicie czowieka a. inne szkody; por. niej Labes. Dragon - zob. niej Pies (z Montargis).

Francuski piesek - przen. kto rozpieszczony, delikacik, jak fr. i ang. pieski pokojowe, sprowadzane czsto do Polski w XVII w. Gelert - zob. niej: Pies, dziecko i wilk. Ketmir - Katmir, Katmer, Kratim, Kratimer, Al Rachim, pies Siedmiu (zob. Siedem) picych z Efezu, ktry wg tradycji muzum. jest jedynym psem, jaki dosta si do nieba, gdy towarzyszy modziecom, ktrzy spali przez 309 lat, i pilnowa ich, przez cay czas stojc, nie pic, nie jedzc i nie pijc. Kiopek - piesek Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Stanisaw Trembecki napisa w Grodnie w 1796 (w imieniu Jzefa Bielawskiego, co byo jednym z ogniw artobliwej zabawy poetyckiej) Portret Kiopka, szpica Jaworytnego krla Stanisawa Augusta, gdzie porwnuje Bielawskiego z Kiopkiem, ktry "suy najwierniej, o nic nie prosi". Kto mnie kocha, ten kocha i mego psa - ac. qui me amat, amat et canem meum, z Kazania 1, 3, Na wito w. Michaa w. Bernarda; trzeba przyjmowa ludzi wraz z ich zaletami i wadami, bra (akceptowa) takimi, jacy s. Kusy i Sok - charty Rejenta Bolesty i Asesora w Panu Tadeuszu Mickiewicza. Labes - w komedii Osy (422 pne.) Arystofanesa pies, ktremu wytoczono spraw sdow o kradzie sera. Lelaps - zob. Kefalos i Prokris. Lepszy pies ywy anieli martwy lew - z Biblii, Eklezjastes, 9, 4. Majra - zob. Ikarios. Midzy psem a wilkiem - zob. Szary (Szara godzina). Na psa urok a. Bez uroku - formuka, ktrej wypowiedzeniem starano si, wg ludowych wierze magicznych, do dzi nie cakiem wygasych, "odczyni", odwrci zo, jakie przynie moga "za sia" zawistnego oka ludzkiego; dzi wyraa tylko szczero podziwu (na widok zdrowego dziecka, adnego zwierzcia domowego itd.) i brak zawici. Ortos - zob. Geryon. Peritas - zob. wyej. Pies Alkibiadesa - Plutarch opowiada, e wdz i polityk ateski Alkibiades, ok. 450-404 pne., mia wielkiego i piknego psa, ktrego g. ozdob by ogon. Alkibiades kaza mu go jednak uci, aby Ateczycy mwili raczej o ekscentrycznoci Alkibiadesa, ni zajmowali si wyszukiwaniem

jakich jego powaniejszych wad. Pies andaluzyjski - fr. Un Chien Andalou, synny krtki niemy film (1928) Luisa Bunuela i Salvadora Dali, z kadrami o wielkiej sile poetyckiej i erotycznym humorze, z pamitnym szokujcym obrazem przecinanego oka; z Pierre Batcheffem jako rowerzyst, Dalim jako ksidzem i Bunuelem jako czowiekiem z brzytw. Film finansowany przez matk Bunuela. Pies Baskerville'w - ang. The Hound of the Baskervilles, jedna z najsynniejszych powieci kryminalnych (1902, wyd. pol. 1903) z serii Przygd Sherlocka Holmesa Sir Artura Conan Doyle'a. Pies, bo nie pieje - ac. canis a non canendo, staro. art. paradoksalna etymologia od cechy, ktrej brak; absurdalna derywacja, nielogiczne wyjanienie; ac. canis 'pies' pochodzi by miao od canere 'piewa', bo nie piewa (!); por. Las (bo nie lni). Pies, dziecko i wilk - Ulubiony motyw bajeczny pochodzcy z Indii, gdzie zamiast psa wystpuje ichneumon, a zamiast wilka czarny w. W Hitopadesie (zob.) w miejsce psa mamy wydr, u Arabw - asic, u Mongow - tchrza, u Persw - kota itd. Tene motyw wystpuje w Gesta Romanorum i w in. utworach. W Walii tradycyjna opowie ze wsi u stp Snowdonu, masywu w Grach Kambryjskich, gdzie mia sw siedzib Llewelyn Wielki, 1173-1240, ksi walijski, przyjaciel krla Jana, od ktrego otrzyma miat wspaniaego ogara Gelerta. Pewnego razu ulubiony pies zapodzia si krlowi na polowaniu; po powrocie do domu krl ujrza Gelerta zbroczonego krwi, eczko dziecka w nieadzie, a dziecka nie byo. Sdzc, e ogar poar niemowl, Llewelyn zabi psa mieczem. Dziecko, zbudzone jkiem umierajcego psa, zaczo woa spod stosu pocieli, pod eczkiem za znaleziono olbrzymiego wilka zagryzionego przez Gelerta. Historia ta staa si tematem synnej ballady (1811) Bethgelerr, czyli Grb charta Williama Roberta Spencera. Pies dowodny, owiskowy - wszechstronny pies myliwski, ktry wystawia i aportuje ptactwo oraz goni po sfarbowanym tropie za grubsz zwierzyn, zazw. wye. Pies gra - wydaje gos, idc za tropem. Zrazu odzew dwiczcy, rzeki: to pobudka; Potem jki po jkach skoml: to psw granie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 675-76. Pies Ksantyposa - zob. wyej. Pies May - ac. Canis Minor, konstelacja rwnikowa, w Polsce widzialna zim; jej najjaniejsz gwiazd jest Procjon. Pies morski - zob. Morski.

Pies na co, na kogo (kto jest) - kto bardzo lubi co, kogo; kto jest bardzo surowy, wymagajcy w stosunku do czego, do kogo. Pies na sianie, pies ogrodnika - ktry sam tego siana czy tej kapusty nie zje, a innemu nie da; w bajce Ezopa Pies i konie pies siedzi w obie i nie dopuszcza koni do owsa; przen. sam nie skorzysta, a innych nie dopuci. Pies ogrodnika - hiszp. El perro del hortelano, komedia (Madryt ok. 1618, wyst. pol. d 1949) Lope de Vegi, w ktrej tym "psem" jest pikna i bogata hrabina Diana de Belfior. Dowiedziawszy si o uczuciach czcych jej sekretarza Teodora z jej dwrk Marcel, ogarnita zazdroci; owiadcza mu si, aby go po chwili, jako czowieka z nizin, odtrci, a potem znw pragn. Pieska mier - zob. mier. Pies szczeka, a karawana idzie dalej - jedno z licznych przysw podobnej treci, jak: "Pies szczeka, a wiatr niesie", "Psy wyj, a ksiyc wieci" czy "Wolno psu na Pana Boga (a. bo mk) szczeka." Cytowane przez Marcelego Prousta w W cieniu zakwitajcych dziewczt, 1, 45 (1918), jako "przysowie arabskie". Pies Wielki - ac. Canis Maior, konstelacja nieba pd., w Polsce widzialna zim, pod Orionem, zwana dlatego Psem Oriona; zawiera najjaniejsz gwiazd nieba, Syriusza (zob.). Pies z Montargis - imieniem Dragon, z fr. legendy, nalea do dworzanina krla fr. Karola V, Aubry de Montdidiera, ktry zosta w 1371 zamordowany przez Richarda de Macaire w lesie pod Montargis (dzi dep. Loiret). Zachowanie si Dragona, ktry warcza i napada na Macaire'a, ilekro go spotka, wzbudzio podejrzenia. Krl zarzdzi pojedynek sdowy midzy Macairem i psem. Macaire zosta pokonany, a po przyznaniu si do zbrodni stracony. Opera (1835) Karola Kurpiskiego. Pies z nim(i) tacowa - zob. Taniec. Pluto - wielki, sympatyczny, ale gupi pies, towarzysz Myszki Miki (zob. Mysz) z filmw rysunkowych Walta Disneya. Pod (zdechym) psem (czu si) - marnie, le, fatalnie. Przyjdzie na psa mrz - przys., jeszcze zaznasz biedy, utrapienia, kopotw. Psia gwiazda - zob. Kanikua; Syriusz. Psie gosy nie id pod niebiosy - przys., modlitwa zego jest bezskuteczna; opinie nieukw nie s brane pod uwag. Psie krasomwstwo - ac. canina eloquentia, oszczerstwo, potwarz;

senteneja rz. patrycjusza i ma stanu Klaudiusza Appiusza Cekusa (Caecus), z IV-III w. pne. Psi go zjedli - dawne przys., zrujnowany przez koszta wasnej psiarni. Psim swdem - (y, wykrci si) atwo, tanim kosztem, bez zachodu, sprytnie. Psi nos zawsze zimny - zob. Noe (Nos psa). Psy Akteona - zob. Akteon. Psy owieckie, myliwskie - Ich specjalizacja postpowaa w miar zmian w sposobach oww. Ju w staro. Egipcie znane byy psy gocze (ogary, charty), w Grecji i Rzymie legawce, z ktrych pniej rozwiny si rasy pointerw, seterw, gryfony i niektre nm. wyy. Rozwj strzelby myliwskiej spowodowa hodowl posokowcw (tropowcw), jak psy bawarskie, hanowerskie, ang. bloodhoundy, wyy ras kontynentalnych, jamniki i teriery; pniej pochaczy (np. spaniele), nornikw (norowcw), jak jamniki i szorstkowose teriery, i dzikarzy: wyy, foksteriery i jamniki, oraz dla oszczdzenia psw rasowych, bezrasowe kundle i dwurasowe pokurcze; zob. te wyej o psach w Polsce. Psy wiesza (na kim) - obmawia, oczernia kogo niesusznie, szkalowa; prawdop. kalka jzykowa z nm.; w rdw. Niemczech stosowano jako kar szczeglnie habic wieszanie przestpcy (a. topienie) razem z bezdomnymi psami. Psy wojny - okropnoci wojny, zw. klska godu, ogie i mier. Psy z Fo - ulubione chiskie figurki porcelanowe produkowane od czasw dynastii Ming, mityczne zwierzta obronne, gronie szczerzce zby a. bawice si pik lub szczeniciem; zazw. koloru zielonego, zwane take: Lwie Psy z Fo. Scypion i Bergnza, hiszp. Cipion y Berganza, dwa psy, ktre s uczestnikami synnej Rozmowy psw (Coloquio de los perros), artu lit. zamieszczonego w Nowelach przykadnych (Novelas ejemplares; 1613) Cervantesa, jako dodatek do krtkiego opowiadania Oszukacze maestwo (EI casamiento enganoso). Campuzano oeni si z oszustk, ktra ucieka, obdarzywszy go wprzd brzydk chorob; twierdzi on, e bdc w szpitalu, podsucha rozmow dwch psw, Scypiona i Berganzy, ktr udao mu si zapisa. Opowiaday sobie wzajem swe yciowe przygody w stylu powieci pikaryjskiej, zdradzajc nie byle jakie wyksztacenie lit. i znajomo natury ludzkiej. Strze si psa - z Lizystraty 1215, (zob.) Arystofanesa; ac. cave canem jest take b. dawne; napis inkrustowany w mozaice u wejcia do jednego z domw pompejaskich.

Tracki pies - zob. Zoil. Tu jest pies pogrzebany - nm. da liegt der Hund begraben, przen., w tym rzecz, w tym sk, o to wanie idzie. Twj pies, twj owies - dawn. przys.; wprawdzie to twj pies, ale take twj owies, nie depcz wic go i nie am, gonic w myliwskim zapale za przepirk czy zajcem. Uy jak pies w studni - do ktrej, spragniony wody, skoczy, ale z ktrej si wydosta nie mg; le spdzi czas. Wszystko schodzi na psy - wszystko marnieje; ulubione od staroytnoci powiedzenie ludzi starych na temat aktualnych stosunkw na wiecie. Zdech pies - zwrot przysowiowy; sprawa skoczona, wszystko przepado, nie ma rady, nie ma wyjcia. Ze psy w rzd, z kotki w taniec - dawne przys.; z szelmami w kolejk do trunku, z dziewkami w tany. I psa mijaj piacego na barogu cicho; Jeeli go obudzisz, pewnie na swe licho. W. Potocki, Niechaj pi pijany, 13-14.

Pieskowa Skaa - cz wsi Suoszowa w dolinie Prdnika, w woj. krakowskim, nazwa notowana w 1315, moe od Pieszka (Piotra). Zamek - gotycko-renesansowy na stromo opadajcym ku Prdnikowi cyplu jurajskim, jeden z najpikniejszych zamkw rycerskich w Polsce, wzniesiony z kamienia przez Kazimierza Wielkiego w XIV w., rozbudowany w XV-XVI w., w 1544 przeksztacony z gotyku w renesans (Castiglione), przebud. ok. 1580, po 1718 i w 1877; obwarowany przed po. XVII w. Niemal bez przerwy zamieszkany, do 1608 wasno Szafracw (resztki nagrobkw), wrd ktrych byo kilku alchemikw i rozbjnikw. W kocu XIX w. jakoby przegany w karty. W 1903, na apel Adolfa Dygasiskiego, wykupiony i zamieniony na dom wypoczynkowy; od 1947 rekonstrukcja. Zamek jest oddziaem Pastw. Zbiorw Sztuki na Wawelu. Renesansowa loggia widokowa, dziedziniec arkadowy z 21 maszkaronami z XVI w. Podwrzec zamknity z frontu kurtyn z dwoma bastionami i gotyckim traktem z wie. U podna gry samotna skaa, synna Maczuga Herkulesa; u jej stp grb powstacw z 1863, z mogi Andrieja Potiebni, oficera ros. walczcego po stronie Polakw. Z zamkiem zwizana jest wybitna posta Stanisawa Szafraca z Pieskowej Skay, ok. 1527-98, wojewody sandomierskiego 1581-87, kalwina, ktry zamek przebudowa, zaoy pikny ogrd, zwierzyniec i stawy.

Pie - lit. najstarszy i najpopulamiejszy gatunek poezji lirycznej,

cile zwizany z muzyk w pieni ludowej, luno za a. wcale w pieni literackiej (Horacy, Kochanowski). Tradycja lit. wyksztacia wiele gatunkw pieni, jak pieni biesiadne, taneczne, powitalne i poegnalne, miosne, poranne i wieczome, religijne itd.; w lit. rdw. utwr epicki o tematyce hist. a. legendarnej; cz (rozdzia, ksiga) poematu epickiego; muz. rodzaj utworu wokalnego pisanego do tekstw lirycznych dla solisty a. chru, jak rdw. pieni trubadurow i minnesingerw (ballady, ronda, virelais), XVI-wieczne madrygay, XVII-wieczne canzonetty, XVIII-wieczna pie z towarzyszeniem fortepianu, ktra w XIX w. dosza do najwspanialszego rozkwitu jako solowa pie romantyczna, g. w Austrii i Niemczech (Schubert, Schumann, Brahms, H. Wolf, w Polsce Moniuszko, do ktrego nawizywali pniej W. eleski, Z. Noskowski i inni), w Rosji Czajkowski, Musorgski i in.; zob. Mio (Mio i ycie kobiety; Mio poety); por. piew. abdzia pie - zob. abd. Odwieczne pieni - zob. Pieni, ac. Carmina, 3 pierwsze ksigi z r. 23 pne. i czwarta z r. 17 pne., zawieraj cznie 103 pieni Horacego i stanowi punkt szczytowy twrczoci lirycznej poety. Pieni Jana Kochanowskiego - pisane g: pod wpywem Horacego i Petrarki, towarzyskie, miosne, refleksyjne, patriotyczne, filozoficzne, poetyczne, ukazay si w druku po mierci poety, w 1586. Pieni bez sw - nm. Lieder ohne Worte, typ liryki instrumentalnej stworzony przez Feliksa Mendelssohna; napisa 48 takich pieni zebranych w 8 cyklw: opus 19 (1830), op. 30 (1834), op. 38 (1837), op. 53 (1841), op. 62 (1844), op. 67 (1845), op. 85 i op. 102 (1842-45). Pieni Bilitis - poematy liryczne "mioci antycznej" proz (1894) Pierre Louysa, przedstawione przez autora jako przekady z gr. poetki staroytnej Bilitis, uczennicy Safony, VII-VI w. pne.; jedna z najbardziej udanych mistyflkacji lit. XIX w., ktra wprowadzia w bd rwnie uczonych; Claude Debussy skomponowa w 1898 muzyk do trzech z tych pieni. Pieni Janusza - wydany anonimowo w Paryu (1835, II wyd. poszerz. 1863) zbir populamych, oniersko-patriotycznych wierszy Wincentego Pola, pisanych w czasie powstania 1831; m.in. synne: Dumka, (Pod mogi dugie noce), Poegnanie (Panna moda jak jagoda), Krakusy (Grzmi pod Stoczkiem armaty), Mazur (Pikna nasza Polska caa), Maroderka (Panieneczko! Litwineczko!), Stary uan pod Brodnic (Pod Brodnic, jak woda), piew z mogiy (Leci licie z drzewa). Pieni ksiniczki z bani - opus 31 Karola Szymanowskiego, do sw Zofii Szymanowskiej. Pieni miosne - nm. Liebeslieder, walce i landlery na fort. na 4 rce i piew, opus 52 (1869) i op. 65 (1874) Johannesa Brahmsa.

Pieni miosne Hafiza na gos i fortepian opus 24 (1911) i na gos i orkiestr opus 26 (1914) K. Szymanowskiego, do parafraz H. Bethgego wg tekstw arab. Pieni Muezzina Szalonego - na gos i fort. opus 42 K. Szymanowskiego do tekstu J. Iwaszkiewicza; na motywach wschodnich. Pieni myliwskie - popularne byy w Polsce ju w XVII i XVIII w., jak np. Siedzi zajc pod miedz, strzelcy o nim nie wiedz (wyd. 1648), o sobolu i pannie (Pojedziemy na w, na w, towarzyszu mj), o strzelcu i dziewczynie itd.; por. owy; Myliwy. Pieni nabone - kancjona "dla posplstwa" (1792) Franciszka Karpiskiego; niektre z nich weszy do piewnika narodowego: Pie poranna (Kiedy ranne wstaj zorze), Pie wieczorna (Wszystkie nasze dzienne sprawy) i Pie o Narodzeniu Paskim (Bg si rodzi, moc trochleje). Pieni zmarych dzieci - nm. Kindertotenlieder, 5 pieni na gos i orkiestr (1900-02) Gustava Mahlera do wierszy F. Ruckerta. Pie Filaretw - wesoa pie biesiadna Mickiewicza, rozpoczynajca si imitacj pieni burszowskiej (Hej, uyjmy ywola! Wszak yjem tylko raz...), zawierajca drwiny ze "szkieka i oka" uczonych, a take synne haso romantyzmu: "Mierz siy na zamiary, nie zamiar podug si." Pie Hildebranda - zob. Hildebrand. Pie konfederatw barskich - najpopularniejsza z pieni konfederackich: Odwany Polak na Marsowym Polu. Stawam na placu z Boga ordynansu, Rang porzucam dla nieba wakansu, Dla wolnoci gin, wiary swej nie min: Ten jest mj azard. 1-4. Na utworze tym opar Juliusz Sowacki swoj Pie konfedaratw w poemacie dramatycznym Ksidz Marek, 1, 30 (wyd. 1834): "Nigdy z krlami nie bdziem w aliansach." Pie Legionw - zob. Jeszcze Polska... Pie nad Pieniami - hebr. szir ha-szirim 'aszer le szelomo 'Pie nad pieniami Salomonowa', poetycka ksiga Biblii przypisywana niegdy bdnie krlowi Salomonowi (X w. pne.) pochodzca prawdop. z VIII-II w. pne., nieznanego autora, w ksztacie dialogw lirycznych, nieco udramatyzowanych, rodzaj pieni weselnych, piewanych w ogrodzie oblubienicy i w domu oblubieca przez nich samych, przez braci oblubienicy, orszak oblubieca, chr jej przyjaciek i chr ludu. Talmud i Kabaa rozumiej Pie jako alegori dialogu midzy Bogiem a Izraelem, a chrzecijastwo- dialogu midzy Chrystusem a Kocioem. Jako dramat o krlu Salomonie, pasterce Sulamitce i jej kochanku pasterzu Pie inspirowaa wiele utworw rdw. i renesansowych, jak Sonety Petrarki i Vita nuova Dantego, a take kompozycji

muz.; ac. Canticum canticorum (Salomonis). Pie o carze Iwanie Wasylewiczu, o modym opryczniku i o udaym kupcu Kaasznikowie - (1838, wyd. pol. "Athenaeum" 1845; t. Juliana Tuwima 1953) Michaia Lermontowa, oparta na motywach lud. Pie o dzwonie - jedna z najsynniejszych ballad (1800) Friedricha Schillera; gone jest take motto poematu, zaczerpnite z Encyklopedii ekonomicznej Krunitza z 1780, ktre pniej wyryto na jednym z dzwonw katedry w Szafuzie (Szwajcaria): Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango (ac. 'ywych zwouj, zmarych opakuj, gromy krusz'); t. m.in. przez Kazimierza Brodziskiego. Pie o Hiawacie - zob. Hiawatha. Pie o lasach - oratorium (1949) Dymitra Szostakowicza. Pie o Nibelungach - zob. Nibelung. Pie o nocy - symfonia-kantata (171 Symfonia) na tenor solo, chr mieszany i ork. (1916) Karola Szymanowskiego z tekstem liryka pers. z XIII w. Djelaleddina Rumiego. Pie o Rolandzie - zob. Roland. Pie o Wiklefie - wac. Cantilena vulgaris (ok. 1449, wyd. 1816), Jdrzeja Gaki z Dobczyna (Wielkopolska), ksidza, teologa i poety, zwolennika Wiklefa i Husa: Satyra na duchowiestwo rzymskie; pierwszy znany utwr poet. reformacji polskiej. Autor w obawie przed przeladowaniami opuci Polsk. Pie o wjcie krakowskim Albercie - zob. Albert. Pie o zabiciu Jdrzeja Tczyskiego - anonimowego autora, jedyna znana pie historyczna z XV w. Znakomity rycerz Andrzej Tczyski, wybierajc si w 1461 na wojn z Krzyakami, da do naprawy zbroj patnerzowi Klemensowi, ktry si spni z robot. Rozzoszczony magnat zwymylai i spoliczkowa Klemensa. Oburzeni mieszczanie przyjli gron postaw, Tczyski schroni si w kociele franciszkanw, gdzie pochwycono go i zabito. Sd skaza szeciu mieszczan na cicie. A jacy to li ludzie mieszczanie krakowianie, eby pana swego, wielkiego chorgiewnego, Zabilicie, chopi, Andrzeja Tczyskiego! Boe, sie go poauj, czowieka dobrego, Ie tako marnie sczed od nierwnia swojego! 1-4; nierwie 'czowiek niszego stanu'. Pie o ziemi - nm. Das Lied von der Erde, cykl szeciu pieni na alt (a. baryton), tenor i ork. (1908) Gustava Mahlera, opartych na poezji chiskiej z VIII w.

Pie o ziemi naszej - najpopularniejszy utwr(1843) Wincentego Pola, wyd. anonimowo, wyraajcy mio do ziemi ojczystej, jej obyczajw i tradycji. Tyle szczcia, co czek przeni, Tyle ycia, co jest w pieni. Wstp. Na jesieni, 181-82. Pie o Zwiastowaniu - pikna pie maryjna Mistrza Macieja z Racia z XV w., zaczynajca si od sw: Mocne boskie tajemnoci O Maryjnej wielebnoci. Pie powszechna - hiszp. Canto general, wielka epopeja w 15 pieniach (1950, t. pol. 1954) Pabla Nerody o walkach wyzwoleczych i spo. narodw Ameryki ac. i o urokach jej krajobrazw. Pie Solvejgi - zob. Peer Gynt. Pie stulecia - ac. Carmen saeculare, napisana przez Horacego w 17 r. pne., na polecenie Augusta, dla uczczenia uroczystoci jubileuszowych na rozpoczcie nowego stulecia (ludi saeculares). pieway j, zgodnie z rytualem liturgicznym, dwa chry: dzieci i dziewic, ku chwale Apollina i Diany, symbolizujcych Soce i Ksiyc, ciaa niebieskie wpywajce na najwaniejsze wydarzenia ycia: narodziny, rozrd i mier. Pie witojaska o sobtce - cykl 12 utworw (pieni piewanych kolejno przez 12 panien), napisanych przez Jana Kochanowskiegoju po osiedleniu si w Czarnolesie, goszcych pochwa starodawnego obyczaju lud., urokw wsi, mioci do "nieprzepaconej Doroty", taca i modzieczej radoci. Wsi spokojna, wsi wesoa, Ktry gos twej chwale zdoa? Panna XII, 1-2. Pie wiosenna - poemat symf. opus 16 (1894) Jeana Sibeliusa. Pie w obozie pod wacem 1653 - zjadliwa satyra Jana Andrzeja Morsztyna na bezrzd panujcy w kraju, zwaszcza na kampanie pospolitego ruszenia. Pie wolnego ducha - zob. Szalejcie, tyrani! Pie w ucisku synna skarga poetycka (1661) pisarza-arianina Zbignewa Morsztyna na los przeladowanych w Polsce arian, jeden z najpikniejszych utworw Gryki staropolskiej. Autor emigrowa w 1661 do Prus Ksicych po ogoszeniu uchway z 1658 o wygnaniu arian. Pie eglarzw - zob. Wesoy (Wesoo eglujmy, wesoo...). Wszystko koczy si piosenk - fr. tout finit par des chansons, ostatni wers Wesela Figara (1784) Beaumarchais'go. W zamian za stare wino dj now pie - ac. redde cantionem, veteri pro vino, novam, z komedii Stichus 5, 6, 8 (ok. 200 pne.), Plauta; kto na czyim

wzku jedzi, tego piosnk piewa. O pieni gminna, ty stoisz na stray Narodowego pamitek kocioa, Z archanielskimi skrzydami i gosem - Ty czasem dzierysz i miecz archanioa. Pomie rozgryzie malowane dzieje, Skarby mieczowi spustosza zodzieje, Pie ujdzie cao... A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Pie wajdeloty, 183-89. Bo pie rodzi i pie wskrzesza, pie moc daje, pie ocala; na gos pieni ludu rzesza, jako wichrem tknita fala. wznosi czoo... Jerzy uawski, Odpowied, 52-56.

Pieta - w., 'miosierdzie', wyobraenie Madonny ze zwokami Chrystusa na kolanach; w plastyce od XIV w.; temat, 'zw. w XV-XVI w. podejmowany przez wielu wvbitnych twrcw. Pieta - fresk (1305) Giotta, Padwa, Cappella Scrovegni (Madonna dell'Arena). Pieta z Lubia, rzeba z XIV w., Warszawa, Muz. Nar. Pieta anielska, relief z pocz. XVI w. z Grnej Nadrenii, Berlin, Dahlem. Obraz (ok. 1460-70) Mantegny, Mediolan, Brera. Obraz (ok. 1466) G. Belliniego, Mediolan, Brera. Pietit z Awinionu (Opakiwanie Chrystusa), obraz (1460-75) anonima, Pary, Luwr. Rzeba (1498-1500) Michaa Anioa, Rzym, bazylika w. Piotra. Rzeba (1550-56) Michaa Anioa, z przeznaczeniem na wasny nagrobek, Florencja, Katedra. Pieta Rondanini (1555-64), rzeba nie dokoczona Michaa Anioa, nad ktr trudzi si jeszcze w ostatnim tygodniu ycia, Mediolan, Castello Sforzesco. Rzeba (ok. 1620) Georgia Hernandeza, Valladolid, S. Martin. Rzeba (ok. 1750) mistrza alzackiego, Karlsruhe, Landesmuseum. Rzeba (ok. 1750) Salvadora Carmony, Salamanka, Katedra.

Pietruszka - (1), z ac. petroselinum 'opich, skalna, dzika pietruszka' od gr. petra 'skaa' i selinon 'pietruszka'; zob. Gruszka (Wlaz na gruszk); Piotr. Sia, skroba, struga, sprzedawa pietruszk - przys., nie by proszon do taca na balu; nie wychodzi za m, nie mie powodzenia u mczyzn. Trzeba mu pietruszki - z Uczty, 5, 676D, Plutarcha; przys. gr. wyjaniane dwojako: 1. pietruszk uwaano za afrodyzjak, wic mwiono tak o mczyznach bezdzietnych; 2. pietruszk, ktra dugo zachowywaa zielono, zawieszano na grobach, wic mwiono tak o ciko chorych a. zmarych.

Pietruszka - (2) marionetka, rosyjska odmiana Pulcinelli (zob.), znana jeszcze z XVI w., Pietrek, ktry tucze kijem policjanta i walczy nawet z

diabem; w niektrych wersjach pokonuje go, w innych diabe porywa go do pieka. Pietruszka - balet-burleska w 1 akcie, libretto: Igor Strawiski i Alexandre Benois, muzyka: I. Strawiski, choreografia: Michai Fokin (Pary 1911, wyst. pol. Warszawa 1926). Groteskowa kukieka wdrownych skomorochw zostaa tu obdarzona nieszczliw, skrzywdzon dusz, umiejc cierpie i kocha Balerin, do ktrej zaleca si jego gruboskrny rywal i szczliwy kochanek, Maur. Gdy Pietruszka chce j z naiwn rycerskoci uratowa przed zalotami Maura, ten zabija go. Wzburzonemu tumowi wyjania dyrektor teatru, Czarodziej, e zabity by tylko marionetk. Jest to jeden z najwybitniejszych baletw 1. po. XX w. i najsynniejszy balet Strawiskiego.

Pi. Epoka piciu dynastii oraz dziesiciu krlestw - chi. Wu-taj, Szy-kuo, okres historii Chin od 907 do 960, gdy kraj by rozdzielony midzy cesarstwo i 10 autonomicznych krlestw. Grupa Piciu - "Pitka" (ros. Piatiorka), Potna Gromadka (ros. Moguczaja Kuczka), nazwy grupy piciu kompozytorw ros., nowatorw muzyki: Nikoaj Rimski-Korskow, 1844-1908, Milij Baakirew, 1837-1910, Cezar Cui, 1835-1918, Aleksandr Borodin, 1833-87, i Modest Musorgski, 1839-81. Ni w pi, ni w dziewi - od rzeczy, nie na temat; ni z tego, ni z owego; niedorzecznie; ni przypi, ni przyata. Picioksig - (1), gr. Pentateuch, hebr. Tora ('prawo'), Ksigi Mojeszowe. 5 pierwszych ksig Biblii i Starego Testamentu, bdcych dziejami objawienia boskiego od stworzenia wiata a do wejcia Izraelitw do ziemi Kanaan; zasadniczy zrb tego objawienia stanowi przepisy prawne. Tradycja przypisuje autorstwo Picioksigu Mojeszowi, prawdop. powsta jednak w XI-IV w. pne. z poczenia licznych tekstw. Zob. Biblia; Genesis; 'Exodus; Leviticus; Numeri; Deuteronomium; Mojesz. Picioksig - (2) chi. Wu-cing, klasyczne dziea kanonu konfucjaskiego, czciowo napisane a. zredagowane przez Konfucjusza: Ksiga przemian (I-cing), Ksiga pieni (Szy-cing), Ksiga dokumentw (Szu-cing), Notatki obyczajowe (Li-cl), Wiosny i jesienie (Czun-ciu), Kronika ksistwa Lu; zob. te Cztery (Czteroksig); Konfucjusz. Piciu Braci Polskich - mnisi-pustelnicy dziaajcy na ziemiach polskich na pocz. XI w. Jan i Benedykt, uczniowie w. Romualda, przybyli do Polski spod Rawenny ok. r. 1000 dla nawrcenia Wieletw i osiedli pod Midzyrzeczem, u ujcia Paklicy do Obry, dzi woj. gorzowskie, wraz z trzema Polakami: Izaakiem, Mateuszem i Krystynem. Wszyscy zamordowani przez zbjcw w 1003. ywoty ich opisa w. Bruno z Kwerfurtu pod Merseburgiem nad Soaw, dzi NRD.

Pi plemion cywilizowanych - zbiorowa nazwa plemion indiaskich: Czirokezw, Czoktaw, Czikasawa, Kri i Seminolw, pochodzcych z pd.-wschodnich stanw. Plemiona przeniesione zostay, po niesychanie cikiej wdrwce na tzw. Szlaku ez, do rezerwatw w Oklahomie, gdzie do 1850 osiado ich ok. 60000 osb. Przed usuniciem ich z terenw na zach. od Mississippi plemiona te odznaczay si wysok kultur roln, std nazwa. Pi darw umysu - zdrowy rozum, wyobrania, fantazja, zdolno abstrahowania i pami; wg Stephena Hawesa (1515). Pi filarw islamu - zob. Islam. Pi Narodw - zwizek utworzony ok. 1570 przez 5 plemion Indian Irokezw: Mohawk, Oneida, Seneka, Kajuga i Onondaga, znany te jako Konfederacja Irokezw; od 1728, po przyjciu do Zwizku Indian Tuskarora, Sze Narodw. Zaoycielami Zwizku mieli by dwaj legendarni wodzowie: Deganawida i Hiawatha (zob.). Pi zmysw - Tradycyjnie rozrniano: wzrok, such, dotyk, wch i smak; z czasem dodawano do nich inne, jak zmys rwnowagi, zmys temperatury oraz zmys kinestetyczny, pozwalajcy odczuwa pozycje i ruchy czci ciaa wzgldem siebie, wczajc w to czucie miniowe, stawowe, powiziowe i cignowe; por. wyej Pi darw umysu. Rzymska pitka - zob. Rzymski.

Pid - dawna miara dugoci ok. 8 cali, ktrej naturaln podstaw bya odlego midzy kocem kciuka i kocem maego palca rozpostartej doni mskiej.

Pikny. Dla ich piknych oczu - zob. Oko. Ksztatem mioci pikno jest - z traktatu poetyckiego Promethidion, Bogumi, 115, Norwida. Literatura pikna - beletrystyka, poezja i proza art. Nad piknym, modrym Dunajem - zob. Pikna Bitynka - Zofia Potocka, 1760-1822, ur. Glavani (czy te Celice-Clavone?), zdobya wielki rozgos w Polsce i w Europie na przeomie XVIII i XIX w. z powodu skandalu obyczajowego. Jako 17-letni, bardzo adn i pen wrodzonej inteligencji, ale bez wyksztacenta dziewczyn Greczynk (ktra ju od kilku lat przynosia dochd matce-prostytutce), przyprowadzia j matka Karolowi Boscamp-Lasopolskiemu, ministrowi penomocnemu Stanisawa Augusta w Stambule. Boscamp uczyni z Zofii swoj

kochank. Nazwat j "Pikn Bitynk", bo urodzia si w Bursie, w granicach staro. Bitynii. Po powrocie do Warszawy i po mierci ony Boscamp postanowi sprowadzi Zofi do siebie. Po drodze obudzia mio w synu komendanta twierdzy kamienieckiej, majorze Jzefie Witt, ktry eni si z ni. W tedy ju Zofia tworzy legend o swoim pochodzeniu z greckiego rodu ksicego. Zaczo o jej urokach by gono i w Warszawie. Stanisaw August zaprasza j w 1781 do stolicy, gdzie Zofia staje si przedmiotem uwielbienia tumw i sensacj. Trembecki pisze jej panegiryki (ostatnie lata ycia spdzi u niej na askawym chlebie). Nastpuj lata triumfw, rozjazdw po stolicach Europy, audiencje u koronowanych gw. Zofia jest faworyt Potiomkina, potem kochank przywdcy Targowicy, Stanisawa Szczsnego Potockiego, ktremu urodzia omioro dzieci, z nich troje przed lubem (caa trjka szybko zmara). W 1795 nastpuje uniewanienie maestwa z Wittem, w 1798 lub z Potockim, ktry w 1796-1805 zakada dla niej w pobliu Humania za 15 mln zotych Sofiwk, ogromny i wspaniafy park sentymentalny, nazwany jej imieniem. Sofijwka, w sposobie topografioznym opisana wierszem - poemat o przeszo piciuset wersach (1806) napisany przez S. Trembeckiego w Tulezynie nad Sielnic (dopyw Bohu), ogoszony przez niego pod pseudonimem Jan Nepomucen Czyewicz. Efektowne, kunsztowne "poema opisowe" i filozoficzne w materialistycznym duchu Lukrecjusza, pozbawione jednak gbszych treci. Przedmiot zachwytu modego Mickiewicza, ktry Sofijwk skomentowa, pocztek przeoyl na acin, a dystych z poematu ("Wy klasyczne Tyburu spadajce wody!8 I straszne Pauzylipu skaliste wydroe!") umieci w Panu Tadeuszu, 3, 537-38.

Greki w jatkach stambulskich krwi si twoj szczyc, Doskonaa w swej sztuce stara nierzdnico! Wszystkie stany zgorszywszy pci swojej sromot, Zczya si na koniec z publicznym niecnot. Dotd sforniejszej pary nie wyday pieka: Jego ludzko, a ciebie skromno si wyrzeka. Ulotny wierszyk anonimowy, Podole, ok. 1800. Pigkna dzikuska - zob. Pocahontas (Indiaska ksiniczka...). Pikna Ferronniere - fr. La Belle Ferronniere, mieszczka paryska, faworyta Franciszka I, nazywana tak moe dlatego, e jej mem by Ferron (jakoby adwokat), albo, e by to ferronier (fr., 'metalowiec a. handlujcy elazem'); w kadym razie nie ona pozowaa do portretu Leonarda da Vinci (Pary, Luwr) z ok. 1497, zwanego La Belle Ferronniere, przedstawiajcego kobiet noszc wok gowy ferronniere, rodzaj acuszka spitego na czole klejnotem a. kame. Pikna Galatea - zob. Pigmalion. Pikna Helena - zob. Helena (trojaska). Pikna Julia - a., z woska, Giuletta la Bella, przydomek Julii z

Lubomirskich Potockiej, jednej z krgu licznych dam z otoczenia Sanisawa Augusta. Pikna Meluzyna - zob. Meluzyna. Pikna mynarka - nm. Die schne Mullerin, cykl 20 pieni (1824) opus 25 Fr. Schuberta, do sw Wilhelma Mllera; w wiejskim krajobrazie niedole biednego mynarza, zakochanego i zdradzonego; zob. Miillerlieder. Pikna mynarka, czyi Mio z przeszkodami - w. La bella molinara o L'amore contrastato, opera komiczna (Neapol 1788) Giovanniego Paisiella, libretto: Giuseppe Palomba. O pikn mynark Rachelin ubiegaj si jednoczenie: notariusz Pistofolo, baron Don Caloandm i gubemator Rospolone. Najlepsza opera komiczna kompozytora. Beethoven napisa 6 synnych wariacji na temat Nel cor piu non mi sento i 9 na femat kwintetu If villane che coltiva il giardino. Pikna nasza Polska caa - synny wiersz Mazur Wincentego Pola: Pikna nasza Polska caa, Pikna, yzna i niemaa! Wiele krain, wiele ludw, Wiele stolic, wiele cudw. 1-4. Pikna ojcobjczyni - zob. Cenci Beatrice. Pikna Powroniczka - fr. La Belle Cordiere, poetka fr. (ok.1524-ok.1566) Louise Labe, ur. pod Lyonem, a wic w pierwszorzdnym orodku intelektualnym, otwartym na wpywy woskie. Crka bogatego powronika, otrzymaa wszechstronne wyksztacenie; sporty, jzyki klasyczne i wspczesne, muzyka. Polubiona w 1540 innemu zamonemu powronikowi, w 20 lat pniej owdowiaa, miaa liczne romanse, m.in. z poet Olivierem de Magny. Bya otoczona wielbicielami. Otworzya salon lit., w ktrym bywa Maurice Sceve; jako poetka naleaa do jego szkoy. Jej liryki- 3 elegie i 23 sonety-wyraaj namitnie i szczerze radoci i cierpienia miosne (1555, t. pol. 1928). Pikna Rozamunda - ang. Fair Rosamond, Rosamond Clifiord, crka Williama de Clifiord, od 1174 faworyta krla Henryka II. Pochowana w chrze opactwa Godstow koo Oxfordu, ale zwoki jej przeniesiono pniej, w 1191, do kapitularza. Na tej podstawie powstaa legenda lud. i lit., wg ktrej krl zbudowa Rozamundzie niezwykej piknoci dom w Woodstocke, dokd dostp by rwnie utrudniony jak do wntrza Labiryntu kreteskiego: nikt nie mg tam dotrze bez wskazwek samego Henryka II. Mimo to krlowa Eleonora (zob.) Akwitaska, powodowana zazdroci, znalaza jak Ariadna drog do rywalki przy pomocy nici i bd sama, bd przez nasan osob daa Rozamundzie trucizn, ktra j zabia. Na nagrobku jej w Godstow miay by wyryte sowa: Hic iacet in tumba Rosa mundi, non rosa munda: Non redolet, sed olet, quae redolere solet. (ac.,'Tu ley w grobie Ra z gotowalni, nie ra czysta; nie pachnie, ale cuchnie, jak to zwykle z takimi bywa'). Pikne dziewcz z Perth - fr. La jolie fille de Perth, opera (Pary

1867) Georgesa Bizeta. Pikne sowa (swka) - mie, szlachetnie brzmice sowa bez pokrycia; obietnice skadane bez zamiaru ich dotrzymania. Pikne zdrajczynie - fr. Belles Infideles, niewierne przekady lit., w ktrych tumacz stara si ulepszy, a przede wszystkim upikszy styl autora; pierw o przekadach tumacza . Nicolasa P. Ablancourta (1605-64) z greki i aciny. Pikno bezlitosna - fr. La Belle Dame sans merci, krtki poemat (zob. Lai) Alaina Chartiera (1424). Kochanek umiera z rozpaczy na skutek zimnego okruciestwa swej nieczuej damy. Ballada (1819) Keatsa nawizujca do Chartiera, wyraajca romantyczn tsknot za redniowieczem, wywara wielki wpyw i staa si jednym z punktw wyjcia i wzorw prerafaelityzmu. Pikno i Bestia - dawny i popularny temat bajkowy: Pikno, ratujc ycie swego ojca, zgadza si zosta naonic Bestii, a Bestia, odczarowana dziki uczuciu Piknoci, przemienia si w urodziwego ksicia, ktry j polubia. Z tematem tym czy si rwnie stary wtek bajkowy o piknym i bogatym ksiciu przemienionym przez czary w szpetn besti a. smoka, ktremu przywrci moe ludzk posta mio dziewczyny nie wiedzcej, kim on jest naprawd. Niekiedy bohaterem jest kobieta (por. Lamia), a wyzwolicielem mczyzna. Pikno to ycie - ros. priekrasnoje jest' yz, z dysertacji Estetyczny stosunek sztuki do rzeczywistoci (1853) Nikoaja G. Czernyszewskiego. Pikny - przydomek niektrych wadcw, jak np.: Karola IV, 1294-1328, krla Francji od 1322; Filipa IV, 1268-1314, krla Francji od 1285; Fryderyka III ok. 1286-1330, ksicia Austrii od 1308, antykrla Ludwika IV Bawarskiego od 1314. Pikny pan - zob. Bel-Ami. Pikny widok... - zob. Aldrin Edwin E. Pikny wiek - sdziwy. Pe pikna - kobiety. Sztuki pikne - architektura, rzeba, malarstwo, grafika, muzyka, piew, poezja i taniec. Trwaj (chwilo), jeste tak pikna! - zob. Faust (Goethego).

Pita, pitka. Dusza posza (ucieka) mu w pity - strach go oblecia; przerazi si, przelk.

Goni w pitk - pierw. o starym psie goczym, ktry napotkawszy trop zwierzcia goni nie za nim, ale w przeciwnym kierunku; dzi o czowieku starym, ktry utraci sprawno umysu. Kuje w pity - pobudza, podnieca, zapala do ruchu. Ma w picie (kogo, co) - lekceway kogo a. co, nic sobie z tego nie robi, ma to gdzie, w nosie; zwrot eufemistyczny. Pita Achillesa - zob. Achilles. Pitka - zgrubienie, kolanko na dble (odydze) trawy a. zboa; por. Sowik (Na wity Wit...). Pokazuje (przest. zbiera) pity - zmyka, ucieka, bierze nogi za pas. wieci pitami - nosi dziurawe skarpetki; jest biedakiem, golcem. eby poszo w pity - eby dao si we znaki, dokuczyo, dotkno do ywego, nie w smak poszo.

Pitaszek - tzn. 'Piteczek', t. z ang. Man Friday 'czowiek Pitek', bo Crusoe spotka go w pitek. "Dziki", ktrego Robinson (zob.) Crusoe (z powieci Daniela Defoe) ratuje z rk plemienia ludoercw i ktry kadzie kres jego drczcej samotnoci, a take staje si wiernym, lepo oddanym uczniem i sug Robinsona; przen. oddany, wierny, posuszny pomocnik.

Pitno - znak, znami odbite, wycinite, znami wasnociowe na bydlciu a. koniu wypalane zazw. na tylnej nodze (ac. cauterium); dawn. znak wypalony na czole a. plecach niewolnikw jako znami wasnociowe, a na skrze zbrodniarza, katornika jako znak rozpoznawczy i znak haby; przen. cecha rozpoznawcza, rwnie dodatnia; plam(k)a, znami. Pitno kainowe - zob. Kain.

Pigmalion - gr. Pygmalion, mit.gr. krl Cypru i synny rzebiarz zakochuje si w wyrzebionym przez siebie posgu dziewczyny z koci soniowej. Prosi Afrodyt, aby tchna ycie w statu; bogini spenia jego yczenie. On nadaje dziewczciu imi Galatea i polubia j; por. Metamorfozy, 10, 243-97, Owidiusza. Pigmalion i Galatea - komedia (1871) Williama Schwencka Gilberta.

Pigmalion - sztuka (1912, wyst. Wiede 1913, wyst. pol. Warszawa 1914) G. B. Shawa. Jzykoznawca Higgins wyucza ordynarn uliczn kwiaciark londysk, wywok-cockneya, wymowy i manier damy wielkowiatowej. Pigmalion - opera buffa (1748) J. P. Rameau. Scena liryczna (Lyon 1770) z librettem i dwiema czciami partytury J. J. Rousseau. Kantata (1786) J.Chr.Fr. Bacha. Opera (1809) Cherubiniego. Pikna Galatea - nm. Die schne Galathee, operetka w 1 akcie (Wiede 1865, wyst. pol. Warszawa 1867) Franza von Suppe. My Fair Lady - musical (Nowy Jork 1956, wyst. pol. Pozna 1964) Frederica Loewego; libretto: Alan Jay Lemer; jeden z najwikszych sukcesw w dziejach musicalu; oparty na sztuce G. B. Shawa. Pigmalion - rzeba (1763) E. M. Falconeta, Leningrad, Ermita. Cykl czterech obrazw (1870) E. Bume-Jonesa.

Pigmeje - gr. Pygmaioi od pygmaios 'may jak pi' z pygme 'pi', u Homera (por. Iliada, 3, 6) i innych pisarzy antycznych nazwa bajecznej rasy karzekw mieszkajcych w Grnym Egipcie a. w Etiopii. Pigmeje kadej jesieni staczali walki z przylatujcymi urawiami, ktre ich poeray. Zboe musieli cina przy pomocy topora. Gdy Herakles przyby do ich kraju i zabi ich olbrzymiego krewniaka Anteusza, prbowali si pomci na bohaterze: cztery armie Pigmejw napady go w czasie snu, ale Herakles si zbudzi i, ryczc ze miechu, zawin wszystkich napastnikw w lwi skr, a potem podarowa Eurysteuszowi (zob.). Swift spoytkowa t legend w Podrach Guliwera. Obecnie nazw t okrela si niskorose (mczyni do 1,40 m) ludy Afryki Rwnikowej. Plemi Akka znad grnego Nilu, o ktrym mogy do Grecji dochodzi przez Egipt osobliwe wieci, jeeli mieszkao tam rwnie w staroytnoci, byo zapewne rdem legend greckich o karzekach.

Piguka - lek utarty na proszek i uksztatowany z domieszkami spoiwa w zwart kulk, zazw. wielkoci ziamka grochu; niekiedy skr. od: piguka antykoncepcyjna; kulka ulepiona ze niegu, ciasta itd.; z ac. pilula 'kuleczka'. Gorzka piguka - (osodzona; owinita w oplatek) przykro, przykra wiadomo, napomnienie, przytyk (zagodzone; zakomunikowane w ogldnej, delikatnej, dyplomatycznej formie). Piguka Hollowaya - ang. Holloway's pills, pierwszy lek o nazwie prawnie chronionej, rozpowszechniany przy pomocy szerokiej i upartej akcji reklamowej od 1837, majcy leczy reumatyzm, podagr, "parali" (!), bronchit, rany, zozy i wiele in. chorb; skad leku: aloes, imbir i mydo. Thomas Holloway, zm. 1883, obrci cz swoich olbrzymich zyskw na

fundacje owiatowe i med. w Londynie. Piguki Beechama - ang. Beecham's pills, lek o nazwie chronionej, wypuszczony w 1847 w Lancaster w Anglii. Jak twierdzia reklama, "pudeko leku byo warte gwinej", a kosztowao ptora pensa przy koszcie wasnym wier pensa; lek skutkowa mia przeciw "wszystkim przypadociom nerwowym", szkorbutowi i "chorobom dyskretnym", tj. wenerycznym. Skad leku by identyczny jak w pigukach Hollowaya. Thomas Beecham zmar w 1907.

Pijana starucha - rzymska kopia zaginionego oryginau, prawdop. Myrona z Teb (ok. 200 pne.), marmur wys. 927cm, Monachium, Antikensammlung.

Pijarzy - ac. Ordo Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum 'Zakon Klerykw Regulamych Matki Boskiej od Szk Pobonych', zgromadzenie zakonne za. w 1597 w Rzymie przez w. Jzefa Kalasantego (tzn. z Calasanza) jako stowarzyszenie religijne szk elementamych dla ubogich dzieci, od 1669 na prawach zakonu. Do Polski przybyli w 1642. Z czasem zaczli prowadzi kolegia (szkoy rednie); po kasacie w 1773 zakonu jezuitw przejli wikszo ich szk. Za spraw wielkiego pijara, Stanisawa Konarskiego, w po. XVIII w. zreformowano i unowoczeniono wszystkie szkoy pijarskie w Polsce (istniay do po. XIX w.); z ac. pius 'obowizkowy; szanujcy rodzicw; pobony'. Naszych dziadw chostali jezuici starzy, Naszych ojcw chostali ojcowie pijarzy, A nam si bazyliaska rzga przypomina Albo dominikaska twarda dyscyplina. Ha! niech im za te chosty Niebiosa zapaca! W. Syrokomla, Szkolne czasy, 1, 11-15.

Pije Kuba do Jakuba - niezmiernie popularna wiejska pie biesiadna. Pije Kuba do Jakuba, Jakub do Michaa, Wiwat ty, wiwat ja, kompanija caa! A kto nie wypije, tego we dwa kije, upu cupu, upu cupu, tego we dwa kije. 1-4.

Pika - od XV do pocz. XVIII w. w Europie - bro piechoty (pikinierw), drzewcowa, d. do ok. piciu metrw, uywana do kucia; krtkie, ozdobne piki nosili (pod)oficerowie; z fr. pigue.

Pikaryjski - otrzykowski, szelmowski: z hiszp. picaresco; zob. Powie (otrzykowska).

Pikielhauba - kask skrzany okuty blach, zakoczony na szczycie sterczyn (ostrym grotem), noszony przez piechot i kawaleri prusk i nm. do 1918; z nm. Pickelhaube od Pickel 'szpic' i Haube 'czepek; kopak'.

Pikieta - w dawn. wojsku polskim stra, czujka, niewielka placwka, onierz, oddziaek wojska (zazw. kawalerii) na czatach, zwiad, ubezpieczenie; rumel, gra w karty, zazw. dwuosobowa, pochodzenia fr., ale grywana dawn. w 32 karty polskie; grupa robotnikw obnoszca afisze strajkowe przed zakadem pracy a. nie dopuszczajca do niego amistrajkw; grupa osb obnoszca plakaty protestacyjne w sprawie spo. a. polit., pikietujca; z fr. piquet.

El Pilar - hiszp., 'sup; Flar; kolumna'. La Virgen del Pilar a. la Pilarica - NMP na kolumnie (w Saragossie), patronka Hiszpanii. Catedral de Nuestra Senora del Pilar - w Saragossie, katedra zbudowana na wybrzeu Ebro w 1661 przez twrc Escorialu, Herrer, i Ventur Rodrigueza, w miejscu, gdzie wg legendy aposto Jakub zobaczy mia Madonn. Wok wielkiej rodk. kopuy - 10 mniejszych, wszystkie z latarniami, kryte niebieskimi kaflami; w 4 rogach kwadratowe wiee.

Pileus - pilleus, okrgy kapelusz pilniowy, cile przylegajcy do gowy, (prawie) pozbawiony ronda, jaki nosili staro. Rzymianie na wsi, w podry, w czasie saturnaliw. By te noszony przez wyzwolecw jako symbol ich stanu. W innych okazjach Rzymianie uywali raczej kaptura a. po prostu zarzucali rbek zewntrznej odziey na gow.

Pillnitz - dzielnica Drezna (zob.), dawna rezydencja krlw saskich. Zesp paacowo-parkowy - nad brzegiem aby; paace Wasserpalais i Bergpalais, pny barok, 1720-23, kociek barokowy na Borsberg, 1723, wszystkie zbud. przez M. D. Poppelmanna. Neues Palais (nm. 'Nowy Paac'), 1818-26, mieci oddzia Galerii Drezdeskiej.

Pilpaj - Bidpaj, arab. Bayadabah, przez jz. pahlawi z sanskr. vidyapati

'mdrzec (nadwomy)', w rdw. narrator zbioru bajek zwierzcych a. nazwa samego zbioru, znanego w jz. arab. jako Kalila i Dimna (zob.), czyli Bajki Pilpaja, w ktrych zy krl wchodzi na drog poprawy pod wpywem przypowieci i bani filozofa bramiskiego imieniem Bidpaj. Tekst arabski jest przekadem z VIII w. z zaginionej ju dzi wersji w jz. pahlawi, ta za bya tumaczeniem z VI w. z sanskrytu, g. z Paczatantry, (zob.).

Pilsztynowa Regina Salomea z Rusieckich - 1718-po 1760, pierwsza kobieta w Polsce, ktra praktykowaa jako lekarz, mimo e nie miaa formalnego wyksztacenia medycznego, i utrzymywaa si g. z leczenia, cho miaa i uboczne rda dochodu, jak prowizje z wykupu jecw czy moe nawet handel niewolnikami. Jedynym rdem jej biografii jest jej interesujcy pamitnik spisany w 1760, wyd. 1957 pt. Proceder podry i ycia mego awantur. Nauczya si praktyki lekarskiej, zw. okulistyki, od pierwszego ma, dr Jakuba Halpira, przeja rwnie pewne kunszty medycyny orientalnej w czasie swego dugiego pobytu w Stambule i wdrwek po Bakanach, Egipcie i Palestynie. Bya m.in. "doktork nadworn" sutana Mustafy III i jego haremu, leczya magnatw polskich i wgierskich, arystokracj rosyjsk. Wiele sukcesw odnosia niewtpliwie przez stosowanie higieny i diety, rodkw cakiem w wczesnej Europie egzotycznych, zaczerpnitych przez ni zapewne u lekarzy arabskich i tureckich.

Piltdown - zob. Czowiek (z Piltdown).

Pilum - w staro. ciki oszczep. rzymskiego piechura do ciskania w nieprzyjaciela.

Piat - Piat Poncjusz, Piat z Pontu, Pontius Pilatus, prokurator Judei w 26-36 ne., ktry wg Biblii, Ew. wg Mat., 27; Marek, 15; uk., 23; Jan, 18, 28-40; 19, 1-12, zatwierdzi wyrok mierci wydany na Jezusa przez sanhedryn. Odwoany przez Rzym wskutek masakry Samarytan na grze Garizim. Wg pism apokryficznych, tradycji i legend pniejsze ycie Piata byo tak pene nieszcz, e popeni samobjstwo w Rzymie za czasw Kaliguli. Ciao jego ze duchy wyrzuci miay kolejno z Tybru i Rodanu, a wreszcie spoczo na dnie jeziora na Mont Pilate (masyw grski w rodk. Szwajcarii, u ktrego stp ley Lucerna; nazwa prawdop. od ac. pileatus 'pokryty czap' chmur). Mimo swojej chwiejnej postawy w procesie Jezusa, ukazanej przez Ewangelie, w misteriach pasyjnych wystpuje zazw. jako tyran majcy wiele wsplnych cech z Herodem. W plastyce przedstawiano go w scenach pasyjnych: Chrystus przed Pilatem, Umywanie rk itd.; zob. te Prgierz.

Com napisa, napisaem - ac. guod scripsi, scripsi, sowa Piata wg Wulgaty, Ew. wg Jana, 19, 22. Gos Piata - donony, napuszony jakim mwili tyrani w dawnych misteriach pasyjnych. Jak Piat w credo (wlaz; potrzebny) - niepotrzebny, zbdny, nie na miejscu, niestosowny. Aluzja do Skadu apostolskiego ("Umczon pod Ponckim Piatem"), w ktrym imi pogaskiego prokuratora moe razi. Pytanie Piata - "Co to jest prawda?", ac. quid esr veritas?, wg Wulgaty, Ew. wg Jana, 18, 38. Umywa rce - zob. Rka. Prokurator Judei - jedna z najlepszych nowel (1892) Anatola France'a. Stary Piat wspomina z przyjacielem dawne czasy, gdy by prokuratorem Judei. Przyjaciel wymienia imi niejakiego Jezusa z Nazaretu, ktrego ukrzyowano za jakie przestpstwo. Ale Piat nie moe go sobie przypomnie.

Piawce - wie w obwodzie chmielnickim na lewym brzegu rzeki Piawy (Ukr. SSR), synna z druzgoccej klski wojsk polskich 23 IX 1648 zadanej przez wojska kozacko-tatarskie, nazwanej przez wspczesnych "hab plugawieck". Wyznaczeni przez sejm konwokacyjny regimentarze: Zasawski, Ostrorg i Koniecpolski, rozporzdzali armi ok. 30000 na og dobrego olnierza, zoon ze wieo zacignitych przez wojewdztwa oddziaw oraz licznych chorgwi i regimentw wojsk magnackich. Wojsko Chmielnickiego liczyo ok. 70000 Kozakw i chopw, znacznie gorzej ni wojsko polskie wyszkolonych bojowo, oraz oddziau tatarskiego. Po pierwszych starciach regimentarze zbiegli bez walki, a za nimi pody Winiowiecki i cae wietne rycerstwo, pozostawiajc na up nieprzyjaciela artyleri, cisz bro i tabor zoony z paru tysicy wozw napenionych skarbami; zob. te Pierzyna (acina, dziecina).

Pinakle - fiale, dekoracyjne elementy architektury gotyckiej wieczce przypory, naroa wieyczek, portale, szczyty itp.; s to wysmuke kamienne sterczyny o trzonie czworobocznym, z kwiatonem na szczycie i szeregami abek wzdu krawdzi; z fr. pinacle l. poj. 'wieyczka'.

Pinakoteka - w staroytnoci-synny zbir obrazw w pn.-zach. czci pn. skrzyda Propylejw na Akropolu ateskim; obecnie nazwa niektrych galerii malarstwa; z gr. pinakotiteke 'magazyn obrazw-wotw ofiarowanych

Atenie w Propylejach'. Pinacoteca Ambrosiana - (Galeria obrazw) w Palazzo dell'Ambrosiana w Mediolanie. Pinacoteca di Brera - zob. Brera. Pinacoteca Capitolina - (Galeria obrazw) w Palazzo dei Conservatori na Kapitolu w Rzymie. Pinakoteka Monachijska - galeria malarstwa Bawarskich Pastwowych Zbiorw Malarstwa (Bayerische Staatsgemldesammlungen), obeimujca: Star Pinakotek - Alte Pinakothek, synne, olbrzymie zbiory malarstwa od rdw. do XVIII w., m.in.: Altdorfer, Durer, Grilnewald, Rubens, Tycjan, Rafael, Tiepolo, Cranach St., obaj Holbeinowie, Rembrandt, Leonardo, Van Dyck, van der Weyden, Memling, Murillo, Goya. Now Pinakotek - Neue Pinakothek, umieszczon w skrzydle Haus der Kunst, ze zbiorami XVIII-XIX w., sztuka nm. Now Galeri Pastwow - Neue Staatsgalerie, w drugim skrzydle, z malarstwem XX w. Pinakoteka - w Museo Nazionale w Neapolu.

Pinie rzymskie - w. I pini di Roma, cz rodkowa (1924) impresjonistycznego tryptyku symfonicznego Ottorina Respighiego (pozostae czci to Fontanny rz. i Uroczystoci rz.) skadajca si z 4 czci: 1. Pinie is Villa Borghese, 2. Pinie w pobliu Katakumb, 3. Pinie na Janiculum i 4. Pinie na Via Appia.

Pinkerton - przen. prywatny detektyw; od nazwiska Allana Pinkertona, 1815-84, Szkota, ktry przyby w 1842 do Chicago, a w 1852 zaoy agencj detektywn; zasyna ona dziki swej dziaalnoci w czasie amer. wojny domowej. Ludzie Pinkertona ujawnili w 1861 w Baltimore spisek na ycie prezydenta-elekta Lincolna, opracowali system zdobywania polit. i wojsk. informacji z Poudniowych Stanw, a wreszcie zorganizowali Federaln Sub Wywiadowcz.

Pinokio - w. Pinocchio, bohater tytuowy powieci dla dzieci Carla Collodiego Pinokio, przygody drewnianego pajacyka (w. Le avventure di Pinocchio. Storia di un burattino), opublikowanej w odcinkach w "Giornale per i bambini" w. 'Dziennik dla dzieci', w 1878, a w ksice w 1883 (t.

pol. 1912), ktry jest na wp marionetk, a na wp urwisem, na p drogi midzy bajk i rzeczywistoci, trapionym nieustannie przez wszelkiego rodzaju ze przygody, niepowodzenia, przeladowanym przez mordercw, andarmw, sdziw, oszustw, chlebodawcw o zatwardziaych sercach, ktrzy przybieraj postacie zwierzce: gadajcy wierszcz, zazibiony Rak, Biay Kruk, pokojwka limak, Papuga itd. Peen ycia i fantazji Pinokio nagrodzony zostaje wreszcie za wytrwao, z jak znosi swe nieszczcia, i, w zgodzie z XIX-wieczn dydaktyk, cieszy si, e przesta by istot bajeczn, a sta si normalnym chopcem. Pinokio - synny penometraowy film rysunkowy (1940) Walta Disneya, oparty na ksice Coflodiego i ilustracjach Attilia Mussina do wyd. w. z 1911.

Pinson Mimi - zob. Mimi (Pinson).

Piczw - miasto nad Nid w woj. kieleckim; prawa miejskie istniejcej ju w XIV w. osadzie nada w 1429 biskup krakowski Zbigniew Olenicki, ktry te wznis zamek (zachowane fragmenty i baszta ogrodowa). W 1550-86 jeden z gwnych orodkw ariaskich (szkoa, drukarnia; koci kalwiski). W XVI-XVII w. kwitnie tam przemys kamieniarski (kamienioomy), warsztaty rzebiarskie, architektoniczne, malarskie, zotnicze i snycerskie. W 1612 prawa magdeburskie, od 1720 - szkoa pod patronatem Akademii Krakowskiej (uczszcza do niej Hugo Kotaj). Dawna forma nazwy - Pidzicw, tj. grd Pidzica, syna Pidzia, jednak tradycja lokalna wywodzi nazw od "piciu sw". ania piczowska - Wielopolskich syna szeroko w XVII w. swymi nadzwyczajnymi urzdzeniami. Broszura reklamowa opiewaa np. prysznic, jak nastpuje: "Kiedy si tkniesz rzeczy jednej, puci si deszcz niepodobny z gry i ze cian, z pawimentu (tj. podogi) i z kadego instrumentu, ktry w sobie wod nosi." Paryanka z Piczowa - przys. iron. Sony jak ser piczowski - przys., Piczw syn z wyrobu serw. W Piczowie dnieje - przys.; przy grze w karty znaczy: "Wychode wreszcie! Jak dugo mamy na ciebie czeka?"; w innych wypadkach za tyle co: "Krlowa Bona umara", "Rycho w czas wybrae si ze swoj nowin, ju wrble o niej wierkaj." Niektrzy twierdz, i Gra w. Anny, osaniajca miasto od strony pd.-wsch., sprawia, e soce wstaje nad nim pniej ni w ssiednich grodach, a zatem nowina, e dzie nasta, dochodzi jakoby do wiadomoci mieszkacw pniej, niby naleao. Od tego tylko krok do przypuszczenia, oczywicie artobliwego; ze piczowianie s mniej bystrzy czy mniej rozgarnici; por. Pacanw.

Piombi - (wac. Prigioni Nuove w.,'nowe wizienie') dawne wizienie weneckie, poczone z Paacem Dow Mostem Westchnie, w. Ponte dei Sospiri; nazwa od oowianego dachu wizienia, z l.mn. od w. piombo 'ow'.

Piorun - Do czasu wynalezienia piorunochronu w postaci uziemionego prta metalowego, ustawionego pionowo na kalenicy dachu, stosowano rne, znacznie mniej skuteczne rodki ochronne. Swetoniusz pisze (Boski August, 90), e August chorobliwie lka si piorunw i e wozi z sob zawsze, dla ochrony przed nimi, skrk cielcia morskiego. Tyberiusz za (Tyberiusz, 69), gdy zbliaa si burza, nie zaniedbywa nigdy woy na gow wieca wawrzynowego, "bo podobno pioruny unikaj lici wawrzynu". Karol Wielki wyda edykt, nakazujcy wszystkim poddanym zasadzi na dachach swoich domw rojnik murowy (bylina o brudnorowych kwiatach), zw. wwczas take "brod Jowisza"; uwaano bowiem, e rolina ta chroni od piorunw, febry i zych duchw. W wielu okolicach na wsi polskiej do pocz. XX w. pioruny uwaano za zjawiska wite, a poaru powstaego od pioruna nie gaszono ani nie pozwalano gasi, ograniczajc si tylko do wystawiania w oknach w czasie burzy obrazw w., wypowiadania zakl i rozsypywania soli wiconej w dzie w. Agaty, ktra (dla rymu) od ognia chronia chaty; zob. te Radziwi (Krzysztof Mikoaj), Piorunki (p)grosze z 1. po. XVI w., pienidz "zy", bity sine senatus consilio (ac., 'bez uchway senatu') przez podskarbiego Pioruna Kurozwckiego z Ryc, ktry potem zbieg do Wiednia. Piorunowa - sadzi (ciska) piorunami uywa przeklestw zawierajcych wyraz piorun, jak np.: "Niech was piorun trzanie! A bodaje ich siarczyste pioruny! A niech to jasny piorun! Do stu piorunw!" Strzaki piorunowe - nazwa lud. piorunowcw (fulgurytw, prtw kwarcowych, powstaych z piasku stopionego od uderzenia pioruna), a take siekierek czy grotw przedhistorycznych lub wewn. szkieletw wapiennych belemnitw (gowonogw kopalnych wystpujcych od dolnego karbonu do eocenu); uywano ich do odwracania zych si i jako lekw. Wydar niebu piorun, a bera tyranom - ac. eripuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis, parafraza z Astronornikw, 1, 104, Maniliusa; napis na popiersiu Beniamina Franklina w Paryu. Franklin by jednym z twrcw niepodlegoci USA i wynalazc (1752) piorunochronu.

Piotr - imi gr. (petros 'kamie' i petra 'skaa'), aram. Kefas, ac. Petrus, ang., nm. Peter, fr. Pierre, hiszp., port. Pedro, skand. Pcer, Per, hol. Piet(er), w. Pietro, Piero, nadreskie (nm.) Pitt(er), chorw. Petar. Polskie przeksztacenia m.in.: Pecho, Peszek, Peszko, Petryk, Petryna,

Piech(a), Piechno, Pietras, Pietrasz(ek), Pietrucha; zob. Petrodworec (Peterhof); Pierrot; Pietruszka II; Piotrowin; Schlemihl Peter. Peter Grimes - zob. Kukieka mistrza Piotra - zob. Kukieka. Nie pieprz, Pietrze, wieprza pieprzem, bo przepieprzysz, Pietrze, pieprzem wieprza - wiczenie do szybkiego i bezbdnego wymwienia dla dzieci, por. Przepirka (Leciay...). Pietra (Piotra) komu napdzi - przestraszy kogo.

w. Piotr - rybak z Betsaidy w Galilei, imieniem Szymon, brat Andrzeja; Jezus nazwa go Kefas (aram., 'opoka, skaa'), czyli po gr. Petros, i przyzna mu prymat (pierwszestwo) przed innymi apostoami, ustanawiajc go (wg wykadni katolickiej) gow kocioa; jego nastpcami w prymacie s papiee. Wg tradycji, odbywa podre apostolskie, przebywa w Antiochii, a na koniec w Rzymie, gdzie ok. r. 64, za czasw Nerona, ponis mier mczesk.W Rzymie cesarz Konstantyn Wielki wybudowa pierwsz bazylik pod wezwaniem w. Piotra w 319 na Watykanie, na miejscu kaplicy wzniesionej przez papiea Anakleta (?) nad grobem witego. Nazywany ksiciem apostow", w. Piotr, jako rybak, uwaany jest za patrona rybakw. Przedstawiano go jako ysego starca z bujn brod, w biaym paszczu i bkitnej tunice, trzymajcego w doni ksik a. zwj. Symbolami jego s klucze i miecz; por. Biblia, Ew. wg Mat., l6, 19, i Jana, 18, 10-27; zob. te: Klucz(e w. Piotra); d (Piotrowa); Quo vadis; Rybak (Rybacy ludzi); Rzym (Bazylika i Plac w. Piotra); Szymon (czarnoksinik); witopietrze. Ie ty jest jak opoka, na tej opoce zbudyj koci mj - ac. quia lu es Petrus, super hanc petram aedificaba ecclesiam meam, z Wulgaty, Ew. wg Mat. 16, 18; Chrystus do Piotra; sowa majce by uzasadnieniem petrynizmu, uznajcego rol Piotra i jego nastpcw, papiey, w powstaniu i strukturze kocioa kat. Jecha z listem od wadyki do w. Piotra - umrze; zob. List (do w. Piotra). Listy w. Piotra - Dwa listy, z ktrych pierwszy jest prawdop. autentyczny, wczono do Nowego Testamentu. Pa baranki moje - ac. pasce oves meas, z Wulgaty, Ew. wg Jana, 21, 15-17; zmartwychwstay Chrystus do Szymona-Piotra, ktrego czyni tymi sowami najwyszym Pasterzem. Pietropawe - w polskim folklorze posta witego stworzona na kanwie imion apostofw Piotra i Pawa, spotykana niekiedy w wiejskich modlitwach, np.:

Pietrzepawle, we te klucze, Id do raju, otwrz dusze! Zapar si jak Piotr Chrystusa - przys., wg Biblii, Ew. wg Mat., 26, 34: "Tej nocy, pierwej ni kur zapieje, trzykro si mnie zaprzesz"-Jezus do Piotra. Zazdrosny jak Piotrowa ma - dawn. przys. W polskich opowieciach lud. w. Piotr bywa zwykle postaci humorystyczn. Wg jednej z tych bajek matka w. Piotra bya jdz i sekutnic, za co po mierci dostaa si do pieka. Na prob Piotra Pan Jezus zgodzi si, aby Piotr wycign matk z pieka na jakim zrobionym przez ni za ycia dobrym uczynku. Matka Piotrowa raz w yciu daa pewnemu biedakowi trzy dba szczypiorku. Ale gdyj w. Piotr wyciga za nie, a kilka dusz take si ich uczepio. zawistna kobieta tak si zacza szarpa, aby innych zrzuci, e wreszcie sama wraz z nimi spada z powrotem do pieka.

Piotr I Wielki - 1672-1725, car ros. od 1682 i cesarz od 1721, twrca potgi Rosji, przeprowadzi zasadnicze reformy pastwowe: centralizacja i wzmocnienie wadzy, reorganizacja armii, utworzenie floty. Zwyciy Szwecj w wojnie pnocnej i uzyska dostp do Batyku. W 1703 zaoy na Wyspie Zajczej twierdz Petropawowsk, a pod jej oson zacz wznosi Petersburg, do ktrego budowy sprowadza licznych znanych architektw, jak D. Trezzini, J. B. A. Leblond, i rzebiarzy, jak A. Schlter, C. B. Rastrelli. Petersburg szybko wyrs na now stolic kraju. Piotr wzmocni absolutyzm w Rosji i przewag szlachty, podporzdkowa sobie koci prawosawny, zakada szkoy, m.in. Akademi Morsk w Petersburgu. Za jego spraw unowoczeniono kalendarz i wprowadzono gradank (zob.). W 1702 car wzi udzia w wydaniu pierwszej gazety ros. W tym samym roku zacz dziaa w Moskwie pierwszy stay teatr. Zbiory malarstwa Piotra I, g. holenderskiego, stay si zacztkiem kolekcji Ermitau. Z waciw sobie despotyczn bezwzgldnoci wprowadza rwnie reformy w obyczajach szlachty; zmiana odziey na europejsk, obcinanie brd itd. Wewntrzne rozbicie Rzeczypospolitej, ujawnione w czasie wojny pnocnej, skonio Piotra do potraktowania Polski jako terenu ekspansji, do mieszania si wjej sprawy wewntrzne. Chatka Piotra I w Leningradzie - pierwszy dom mieszkalny w miecie, istniejcy do dzi, wzniesiony w maju 1703, skd Piotr nadzorowa budow twierdzy. Piotr wskaza carom do wielkoci drog; Widzia on mdre Europy narody I rzek: "Rosyj zeuropejczy mog, Obetn suknie i ogol brody." Rzek i wnet poty bojarw, kniazikw cito jak szpaler francuskiego sadu; Rzek - i wnet brody kupcw i muykw Sypi si chmur, jak licie od gradu. Rotr zaprowadzi bbny i bagnety, Postawi turmy, urzdzi kadety, Kaza na dworze taczy menuety I do towarzystw gwatem wwid kobiety; I na granicach poosadza strae, I acuchami pozamyka porty,

Utworzyt senat, szpiegi, dygnitarze, Odkupy wdek, czyny i paszporty; - Ogoli, umy i ustroi chopa, Da mu bro w rce, kiesze narublowal, I zadziwiona krzyknta Europa: "Car Piotr Rosyj ucywilizowal." A. Mickiewicz, Dziady, ez. III, Ustp, Przegld wojska, 195-214. Pomnik Piotra I - zob. Jedziec (Miediany). Piotr I - powie hist. (1929-d5, t. pol. 1935-48) Aleksieja N. Tostoja. Car i ciela - nm. Zar und Zimmermann, opera komiczna (Lipsk 1837) Alberta Lortzinga, libretto: kompozytor wg piewogry Josefa Weigla Modo Piotra Wielkiego (1814) z tekstem Friedricha Treitschkego. Peny tytu brzmi: Car i ciela, czyli Dwaj Piotrowie. Opera ma do luny zwizek z faktami hist. Miejscowo w Holandii, gdzie Piotr pracowa w stoczni jako ciela, nazywaa si naprawd Zaandam, a nie Saardam, jak w operze.

Piotr z Amiens - znany take jako Piotr Pustelnik, ok. 1050-1115, szlachcic z Pikardii (Francja), rycerz, ktry przeobrazi si w zakonnika, pustelnika i kaznodziej, zagrzewa do wyruszenia na krucjat, po czym w 1096 sam zorganizowa krucjat chopsk, ktrej uczestnicy, zdziesitkowani po drodze przez choroby, wyczerpanie, a wreszcie napady lokalnego rycerstwa, zostali niemal cakowicie wybici w czasie oblenia Nicei (stolicy sutanatu Seldukw), nim nadcignli waciwi krzyowcy. Piotr uszed cao i towarzyszy im w drodze na wschd w 1097. By niemal na pewno obecny przy walkach o Antiochi. Jest jedn z postaci Jeruzalem wyzwolonej (zob. Jerozolima) Tassa, gdzie udziela rad wojskom chrzec. i dodaje im ducha. On pierwszy podsuwa myl, aby Goffreda (Gotfryda z Bouillon) uczymi naczelnym wodzem. Pniej, ujawniajc pochodzenie Rinalda d'Este, przypomina pocztki rodu Este (zob.), mecenasw Tassa w Ferrarze.

Piotrkw Trybunalski - miasto na Wysoczynie Piotrkowskiej, stolica woj. piotrkowskiego; prawa miejskie nadane pod koniec XIII w.; Kazimierz Wielki otoczy miasto murami. Od 1578 siedziba trybunau (std nazwa) dla Wielkopolski i Mazowsza do 1792. Konstytucje piotrkowskie - uchwalone na sejmie z 1496 odmawiay mieszczanom prawa nabywania i posiadania posiadoci ziemskich oraz uszczuplay prawa opuszczania ziemi i przenoszenia si do miast przez chopw. Piotrkowski wiadek za yk barszczu - dawne przys. Przywilej piotrkowski - zob. Przywilej (generalny w Piotrkowie). Statuty piotrkowskie - zob. Statuty (Kazimierza Wielkiego).

Piotrowin - dawn. te Piotrawin, wac. Piotr Strzemieczyk z Janiszewa (XI w.), bohater legendy, ktra wesza do hagiografii Stanisawa Szczepanowskiego po jego kanonizacji w 1254. Rycerza Piotrowina, od trzech lat pogrzebanego, wskrzesi mia w. Stanisaw, by da wiadectwo legalnej sprzeday swej posiadoci kocioowi, bowiem biskup nie mia dowodu kupna, kwestionowanego przez rodzin zmarego. Legenda ta zasyna take poza granicami Polski. Wskrzesza Piotrowina - przys., powraca do dawno pogrzebanych, zapomnianych spraw, sporw, dyskusji. Wyglda jak Piotrowin - dawn. przys., mizernie, chorowicie, jak cie, jakby uciek grabarzowi spod opaty, jak wyjty z trumny, jakby z grobu wsta.

Piotru i wilk - ros. Pieia i wok, balet dla dzieci w 1 akcie, libretto wg ros. bajki lud., muzyka: Sergiusz Prokofiew, choreografia: Adolf Bolm (Nowy Jork 1940, wyst. pol. Gdask 1952): "Symfoniczne opowiadanie dla dzieci" Prokofiew skomponowa w 1936; prawykonanie Moskwa 1936.

Piotru Pan - bohater tytuowy opowiadania dla dzieci Piotru Pan w Ogrodach Kensingtoskich (ang. Peter Pan o Kensington Gardens, 1906; wyd. pol. 1913: Przygody Piotrusia Pana) Jamesa Matthew Barriego, wystpujcy po raz pierwszy w powieci Biay ptaszek (The Little White Bird; 1902) Barriego, a nastpnie w jego komedii Pioiru Pan, czyli Chopiec, ktry nie chcia dorosn (Peter Pan, or the Boy who wouldn't grow up, 1904). Fabu sztuki Barrie zamieci w ksice Piowa i Wendy (1910). Piotru Pan to przedziwne dziecko, ktre ucieko z ojcowskiego domu w tydzie po urodzeniu, aby wrci do krainy wrek, gdzie pozostanie wieczycie szczliwym dzieckiem, wolnym od wszelkich ziemskich wizw uczuciowych. yje teraz w nocnym wiecie londyskich Ogrodw Kensingtoskich, czyli w Kraju Wyobrani (Never-Never-Land) z wrkami, a niekiedy i z dziemi, z ktrymi przeywa fantastyczne przygody. Sukces Piotrusia Pana by tak olbrzymi, e wzniesiono mu w Ogrodach Kensingtoskich statu.

Piro i szabla - zob. Szabla (J. U. Niemcewicz).

Pipidwka - zapada dziura, mae miasteczko na zabitej deskami prowineji; maomiasteczkowe, zacofane rodowisko; por. Kaj; Koomyja.

Pan burmistrz z Pipidwki - obyczajowa powie satyryczna (1887) Michaa Bauckiego.

Piraci - rozbjnicy morscy, ktrzy dokonywali bezprawnie aktw gwatu, rozboju a. grabiey przeciw statkom morskim, na osobach, ich mieniu i na adunku statku, na morzu otwartym a. w miejscu nie podlegajcym jurysdykcji adnego pastwa (por. Korsarze). Piractwo kwito zazw. w okresach, kiedy floty wojenne, strzegce bezpieczestwa handlu morskiego, zajte byy dziaaniami wojennymi. Piraci atakowali statki staro. Fenicjan i Grekw, sparaliowali nieomal rz. transport zboa w I w. pne. Wikingowie grasowali na Batyku i w Kanale La Manche, muzumascy piraci na zach. M. rdziemnym, na wschodzie za Wenecjanie, ktrzy czuwa mieli nad bezpieczestwem w tym rejonie. Trypolitania, Tunezja i Algieria w znacznym stopniu yy z piractwa. Na pnocy Hanza wczenie poskromia piratw. W epoce Odrodzenia otwarcie nowych drg handl., wywz drogocennych metali z kolonii hiszp., korzeni z Dalekiego Wschodu i Indii oraz handel niewolnikami - wszystko to przyczynio si do rozwoju piractwa; zwaszcza Antyle stay si orodkiem pirackim w XVII i XVIII w., ostatecznie zlikwidowanym dopiero w 1825. Ostatni ostoj piractwa XIX w. byo M. Chiskie i Cienina Malakka; por. Kidd William. W literaturze najsynniejsz zapewne postaci pirata jest Long John Silver z powieci Wyspa Skarbw (ang. Treasure Island, 1882, t. pol. 1893) Roberta L. Stevenaona; z ac. pirata 'pirat'. Pirat - ang. The Pirate, powie (1822) Walter Scot'a. Piraci z Penzance - opera komiczna (1878) Gilberta i Sullivana, satyra na powieci pirackie. Piraci powietrzni - terroryci porywacze samolotw, dziaajcy grob uycia broni a. materiaw wybuchowych w stosunku do pasaerw i zaogi. Piraci drogowi - chuligani drogowi uprawiajcy niebezpieczn jazd, nie przestrzegajcy przepisw.

Piram - zob. Pyram i Tysbe.

Piramida - w staroz. Egipcie - monumentalny grobowiec w ksztacie ostrosupa; od III do XVII dynastii w Starym i rednim Pastwie piramidy zawieray groby krlw, pniej byway te mae piramidy z grobami prywatnymi; w przedkolumbijskich kulturacb Meksyku i Peru - wysoka, schodkowa podbudowa wity, niekiedy rwnie z komor grobow; z gr. pyramis dpn. pyramidos od egip. pi-mar.

Bitwa pod Piramidami - 21 VII 1798, w ktrej gen. Bonaparte rozgromi, Mamelukw. Piramida Cestiusza - obok cmentarza protestanckiego w Rzymie, liczca 407m wys., wzniesiona ku czci pretora i trybuna n. zm. w 12 r. pne. Piramida Chefrena (Chafre) - krla Egiptu z III tysiclecia pne., syna Chufu, wzniesiona w Gizie, druga co do wielkoci, wys. 1437m, dugo boku podstawy 2157m, dobrze zachowana do dzi; zob. Sfinks 1. Piramida Cheopsa (Chufu) - krla Egiptu z III tysiclecia pne., wzniesiona dla niego w Gizie z 2,3 mln ociosanych blokw wagi rednio po 2,57t, najwiksza kamienna budowla wiata, wys. 146,57m, dugo boku podstawy 2317m, zwana Wielk Piramid. Piramida schodkowa w Sakkarze - nad Nilem w Egipcie, w zespole grobowym krla Desera, szeciostopniowa, uwaana za pierwsz piramid egipsk, dzieo Imhotepa (zob.). Piramida Soca i piramida Ksigyca - w Teotihuacan w rodk. Meksyku, w dawnym centrum kultowym, przy tzw. Drodze Zmarych. Pierwsza, piciostopniowa, liczy 657m wys., d. boku podstawy 2207m; druga liczy 437m wys. onierze, pamitajcie, e z wierzchoka tych piramid 40 wiekw na was patrzy - zob. Napoleon I. Piramidy, czy wy macie Takie trumny, sarkofagi, Aby miecz pooy nagi, Nasz zemst w tym buacie Pogrze i zabalsamowa, I na pne czasy schowa? J. Sowacki, Rozmowa z piramidami, 1-6.

de Pisan Christine - zob. Christine de Pisan.

Pisanki - zob. Jajko (barwione).

Pisarz - literat, autor; hist. urzdnik miejski, gminny, kancelaryjny, sekretarz; dawn. kopista, przepisywacz, skryba. Pisarz - a. sekretarz kamery, dawn. urzdnik na dworze krlewskim pilnujcy sygnetu (pieczci osobistej) krla. Pisarz dekretowy - koronny i litewski dawn. zasiadajcy w sdach odbywanych przez krla.

Pisarz miejski, grodzki, radziecki - dawn. notariusz miejski. Pisarz mniejszy - dawn. zwyczajny pisarz przy komisji wojskowej. Pisarz polny - od XVI w. w Koronie i na Litwie - wyszy urzdnik adm. wojsk. prowadzcy rachunkowo wojsk zacinych, ich ewidencje, zajmujcy si zaopatrzeniem, wypat odu, dokonujcy popisu chorgwi, lustracji zag w twierdzach i garnizonach, biorcy take udzia w wyprawach wojennych. Pisarz prowentowy - dawn. oficjalista (urzdnik prywatny) prowadzcy kontrol prowentw (dochodw, zyskw, intraty) ze zboa, okowity, byda itd. w majtku ziemskim, prowadzcy ksigi gospodarcze i dozorujcy robotnikw w polu i na gumnie; ekonom. Pisarz publiczny - czowiek zajmujcy si zawodowo pisaniem listw, poda, prb, wypenianiem formularzy urzdowych dla osb niepimiennych. Pisarz sdowy w dawnej Polsce miejski, grodzki a. ziemski, czonek sdu ziemskiego. Pisarz skarbowy - koronny i litewski, w dawn. Polsce wysoki urzdnik krlewski sprawujcy sub wydziau skarbowego przy krlu i podskarbich. Pisarz wielki - koronny i litewski, w dawnej Polsce wysoki urzdnik krlewski, dygnitarz przy boku krla i kanclerza, radca stay w sdzie asesorskim. Pisarz ziemski - w dawnej Polsce - urzdnik w sdzie ziemskim wyrokujcy wraz z sdzi i podsdkiem.

Pismo - O ile mowa jest podstawow cech czowieka, powszechn i organicznie niezbdn, ktra mu suy od miliona czy paru milionw lat, o tyle pismo ni nie jest. Przyszo ono b. pno, ok. 5 czy 6 tysicy lat temu. Istniay b. wysoko rozwinite spoeczestwa nie znajce pisma lub jak prawdop. Kreteczycy z XX-XV w. pne., uywajce go tylko do ksigowoci albo notowania zakl magicznych. I dzi jeszcze prawie poowa ludzkoci nie umie czyta ani pisa. Plemiona yjce przewanie w stosunkowej izolacji od wiata i majce wtpliwe szczcie nieposiadania historii nie odczuway dojmujcej potrzeby pisania. Pami ich, bez pisanych podprek, bya niezawodna i usuna. Uczyli si, zapamitywali i przekazywali dzieciom w formie recytacji wszystko to, co suyo im jako kronika czy scheda kulturowa. Przekazywanie ustnych tradycji i folkloru pismu dao prawd. pocztek literaturze. Wynalazek pisma spotyka si z dugotrwaym sprzeciwem i witym oburzeniem jako co, co z pewnoci podkopie moralno i organizacj spoeczn. Egipska legenda powiada, e kiedy bg Toth przekaza krlowi Tamosowi sztuk pisania, dobry krl nazwa j wrogiem

cywilizacji. "Dzieci i modzie - mwi krl - ktrych dotychczas zmuszano do pilnej nauki i zapamitywania materiau wiedzy, przestan si stara i zaniebaj ksztacenia wasnych dzieci." Moemy tylko zgadywa pochodzenie tego cudowngo wynalazku. Moe by to produkt uboczny garncarstwa, rozpoczty w postaci znakw fabrycznych odcinitych na ceramice? Moe midzyplemienny system konwencjonalnych obrazkw, przedmiotw wymiany, i symboli rachunkowych? Pismo byo z pocztku, a jest do dzi w Chinach i Japonii, form rysunku, sztuk pikn. Tak jak uywano gestw, kiedy nie mona byo uy sw, tak uywano obrazkw dla przekazywania myli w czasie i przestrzeni. Kada znana nam litera bya kiedy obrazkiem, podobnie jak znaki drogowe czy znaki zodiaku s nimi do dzi. Materiay pimienne - W staroytnoci na Bliskim Wschodzie dominowa egipski papirus (zob.), ale w innych krajach Azji uywano innych materiaw pochodzenia rolinnego, jak kory brzozowej i aloesowej w Himalajach, lici palmowych w Indiach; w Chinach odyg bambusowych. Licie palmowe krajano w kwadratowe arkusze i zszywano; na specjalne okazje uywano arkuszy cennych metali przykrawanych w tych samych wymiarach. Napisy wykonywano atramentem a. ryto metalowym stylusem, a potem w nacicia wcierano kolorowy pigment. W Chinach jedwab by luksusowym materiaem pimiennym. Skry zwierzce, ktre w Indiach stanowiy tabu, uywane byy do pisania przez staroytnych ydw. Kamie stosowano dla trwaoci inskrypcji. Na Zachodzie papirus po walce ustpi miejsca pergaminowi, trwalszemu zw. w wilgotnym klimacie. Ma jednak t wad, e jedna ze stron arkusza le przyjmuje kolorow farb a. atrament. Pierwszy arkusz papieru (czerpanego) w Chinach sporzdzi ok. 105 ne. Caj Lun, urzdnik dworu cesarskiego, uywajc jako surowca wkien drewna, lnu i konopi. Dopiero w 751 roku jecy chiscy zdradzili, dobrowolnie a. zmuszeni do tego torturami, muzumanom samarkandzkim tajemnic produkcji papieru. Przenikna ona przez Hiszpani do Europy bardzo powoli. Napis na murze - zob. Uczta (Baltazara). Pismo gotyckie - zob. Goci. Pismo hieroglificzne - zob. Hieroglify. Pismo klinowe - zob. Klin. Pismo niewidomych - pismo z wypukych kropek nakuwanych na papierze, umoliwiajce niewidomym czytanie dotykiem i pisanie, stworzone przez fr. nauczyciela ociemniaych Louisa Braille'a w 1824-40. Pismo nutowe - notacja muzyczna, system umownych znakw graficznych i okrele sownych sucych do zapisu utworw muz.; por. Neumy; Tabulatura. Pismo obrazkowe a. ideogaficzne - skadajce si ze znakw-obrazkw, z ktrych kady wyraa okrelone pojcie. Pismo runiczne - zob. Runy 1.

Pismo si nie rumieni - ac. litterae non erubescunt, papier nie czerwieni si ze wstydu, papier jest cierpliwy; por. Papier. Pismo w. - Biblia, Ksigi Starego i Nowego Testamentu. Uczony w pimie - erudyta, zw. w dziedzinie spraw kultowych, egzegezy Pisma w.; przen. art. znawca-teoretyk.

Pistol - zota moneta hiszp. bita od 1600, warta p dublona a. 2 escudo; podobnej wartoci monety innych krajw romaskich, uywane do koca XVIII w., zw. luidor Ludwika XIII, bity od 1640; z fr. pistole.

Pitagoras - gr. Pythagoras, z Samos, ok. 572-ok.497 pne., matematyk i filozof gr., twrca kierunku filoz. zwanego pitagoreizmem, plegendarny zaoyciel zwizku pitagorejskiego w Krotonie w Wielkiej Grecji, w pd. Italii. Sam nie pozostawi adnych pism. Pitagorejczycy tak szczelnie otoczyli swego mistrza legend, przypisujc mu czsto swoje wasne pogldy, e ju Arystoteles nie mg odrni pogldw mistrza od pogldw jego uczniw. By to zwizek etyczno-religijny, oparty na misteriach i tajnych naukach, ktry wszake za jeden ze rodkw oczyszczenia duszy uwaa prac naukowa. W V w. pne. dokona si w zwizku rozam na mistykw i matematykw, ktrzy przeobrazili zwizek w szko nauk. Dogmaty pitagorejskie dotyczyy duszy istniejcej oddzielnie od ciaa, dla ktrej ciao jest wizieniem za popenione winy; dusza wyzwala si przez pokut i oczyszczenie. Mistrz a. jego uczniowie stworzy mieli pocztki teorii liczb, sformuowa twierdzenie Pitagorasa, pozna podstawy matematyczne muzyki, m.in. stosunek wysokoci tonu do dugoci struny. Z tymi czysto naukowymi osigniciami kontrastuj ich mistyczne igraszki z liczbami i muzyk. Usystematyzowali staroytn symbolik liczb (zob. Liczba), sdzili, e sfery gwiezdne krce dokoa rodka wiata wydaj ruchem swym dwik harmonijny, harmoni sfer (zob. Sfera), ktrej nasze przytpione uszy nie sysz. Temu harmonijnie zestrojonemu wszechwiatowi nadali nazw kosmosu ('adu'). Legendy o Pitagorasie - Ju przez wspczesnych uwaany by za posta potn, tajemnicz i nadnaturaln. Mia by piknym mczyzn o dugich wosach. Przypomina sobie jakoby poprzednie wcielenia swojej duszy, gdy by: 1. synem Hermesa, 2. Euforbem Frygijczykiem, ktry walczy pod Troj z Patroklosem, 3. Hermotimosem, wieszczkiem Klazomene, i 4. rybakiem. Aby sprawdzi autentyczno jego frygijskiego wcielenia, zaprowadzono go w Argos do wityni Hery i proszono o wskazanie tarczy ojca Euforba, co uczyni bez wahania. Inna legenda twierdzi, e mia uda ze zota; inna - e hiperborejski kapan Abaris da mu zaczarowan strza (zob.), dziki ktrej mg lata w powietrzu, umierza zaraz, ucisza burze itp.

Powiadano, e pisa litery krwi na zwierciadle i ustawia je naprzeciw ksiyca na nowiu; wwczas odbicie napisu ukazywao si na tarczy ksiyca. Mia on rwnie jakoby pen wadz nad dzikimi zwierztami i ptakami. Litera pitagorejska, samijska - zob. Samos. (On, nasz mistrz) sam (to) powiedzia - gr. autos epha, ac. ipse dixit. Pitagorejczycy mwili o swym mistrzu "sam", co wykpiwa Arystofanes w Chmurach, 219. Rwnie Cicero w De natura deorum, 1, 5, 10, nie pochwala tego zwyczaju, gdy "sam powiedzia" suy miao rzekomo jako argument w dyskusji. Pitagorejski tryb ycia - ycie ascetyczne, pobone i sprawiedliwe. Tabliczka Pitagorasa - zwyka tabliczka mnoenia, ukazujca iloczyny od 1 na 1 do 10 na 10. Targowisko ycia - Wg Tuskulanek, 5, 3, 9, Cicerona i ywotw filozofw, 8, 1, 8, Diogenesa Laertiosa Pitagoras na pytanie Leona, wadcy Flius (gr. Phlious, staro. miasto na pn.-wsch. Peloponezie), o natur filozofw, wyjani ich zadanie przez porwnanie ycia z targowiskiem, na ktre przybywaj ludzie kierowani rozmaitymi zamiarami. Twierdzenie Pitagorasa - pole kwadratu zbudowanego na przeciwprostoktnej trjkta prostoktnego jest rwne sumie pl kwadratw zbudowanych na przyprostoktnych.

de Pitaval Francois Gayot - 1673-1743, prawnik fr., autor pierwszego zbioru kronik procesw kryminalnych, Causes colebres et interessanres, fr., 'Synne i interesujce procesy' (1734-43); pniej zaczto takie zbiory innych autorw nazywa "pitawalami".

Pitos - gr. pithos, wielkie, czsto od gry zamykane, przewanie gliniane naczynie (dzban, beczka, kufa) do przechowywania wina, ywnoci a. innych rzeczy, uywane w staro. w krgu kultury egejskiej, niekiedy nawet jako areszt. Srebrne byy stosownym podarunkiem lubnym.

Pittakos - ok. 650-ok. 570 pne., prawodawca Mityleny na wyspie Lesbos, zaliczany do siedmiu mdrcw (zob. Mdrcy) gr. Odznaczy si w walce z Atenami jako dowdca. Wg tradycji mia podstpem pokona przywdc ateskiego Frynona, zarzuciwszy mu na gow sie, ktr ukry uprzednio za tarcz. Ok. r. 620 wybrany zosta przez wdzicznych rodakw rozjemc (ajsymnet) w sporach midzy arystokracj i ludem; sprawowa swj urzd znakomicie. Cz arystokracji musiaa opuci kraj za jego rzdw, m.in.

Safona (zob.) i poeta Alkajos, ktrzy powrcili po ogoszeniu amnestii. Po uporzdkowaniu spraw miasta dobrowolnie zrzek si wadzy i y potem dugo jako osoba prywatna. Rozkwit Lesbos w VII i VI w. by jego dzieem. Chci zysku nie sposb nasyci - maksyma Pittakosa. Korzystaj z waciwej chwili - chwytaj okazj; okazja jest ysa z tyu, z przoduj zapa trzeba; maksyma Pittakosa. Trudno jest wytrwa w szlachetnoci - maksyma Pittakosa. Wszystkiego w miar - maksyma przypisywana Pittakosowi (i innym).

Pitti - florencki rd bankierski w XIV-XVI w., rywalizujcy z Medyceuszami. Palazzo Pitti - we Florencji, na lewym brzegu Arna, najbardziej monumentalny z paacw floretyskich, zaprojektowany w I po. XV w. przez Bronelleschiego dla Luki Pittiego, pniej rozbudowany, ukoczony w 1783. Dziedziniec wewntrzny jest dzieem Ammanatiego. W 1649 paac zakupi Cosimo I i uczyni z niego siedzib Medicich. Fasada ma od strony placu 2057m d. i 367m wys.; zbudowana jest z nie ociosanych blokw kamiennych. Za paacem znajduj si synne Ogrody Boboli (zob. Ogrd). Galeria Pitti obejmuje Galeri Sztuki Nowoczesnej (g. w. XIX w.) oraz synn Galeri Paacow (Gal. Palatina), powsta ze zbiorw Medyceuszw, kolekcj rywalizujc z Galeri Uffizi. Zawiera ona dziea mistrzw woskich, g. z XVI-XVIII w., m.in. Rafaela, Ghirlandaia, Perugina, Pollaiuola, Tycjana, Tintoretta, Filippa Lippi, oraz obcych, jak np. Rubensa, Velazqueza, Van Dycka.

Piuska - koc. rz.-kat. maa, paska, okrga czapeczka, mycka, noszona przez duchownych, przykrywajca tonsur; por. Skufia; od Pius, imi wielu papiey, od ac. pius; zob. Pijarzy.

Piwnica - pierw. chodne miejsce, w ktrym przechowywano, sprzedawano piwo, std nazwa; dawn. loch, ciemnica, wizienie w podziemiach; dawn. winiarnia, szynk, obera w sklepionej izbie podziemnej; podziemne pomieszczenie, zazw. pod budynkiem, do przechowywania zapasw trunku, ywnoci, opau; nazwa lokalu, kabaretu, kawiarni, restauracji w podziemiu. Piwnica Auerbacha - synny lokal restauracyjny z XVI w. w Lipsku, gdzie rozgrywa si scena z Faustem, Mefistofelesem i studentami w Faucie cz. 1, Goethego. Obrazy na cianach Piwnicy, przedstawiajce sceny z legendy o Faucie, pochodziy z 1625. W 1930 zastpiono je, po remoncie, innymi.

Goethe jako student praw bywa tu czsto. Piwnica pod Baranami - zob. Baran (Paac).

Piwo - jeden z najstarszych napojw, znany od czasw przedhist., g. w krajach Bliskiego Wschodu i rdziemnomorskich, wyrabiany w staro. Egipcie, Babilonii, bardzo ceniony przez Gotw, Germanw i Sowian znad Warty i Odry. Chmiel zaczto powszechnie dodawa do piwa w XIII w. Dawniej warzono g. w domach i klasztorach, pniej w browarach. Piwo, wobec powszechnej niechci szlachty do wody, byo podstawowym napojem staropolskim (jego nazwa znaczya pierw. 'napj; to, co si pije'), ktremu mid znacznie ustpowa. Z nastaniem propinacji (monopolu szlacheckiego) rozpoczo si przymusowe rozpijanie chopw piwem. Moda na piwo ustpowa zacza dopiero w XVII w., kiedy na stoach szlachty wino zaczo bra gr; zob. te Krucjaty (Leszek Biay); Piwnica. Dum bibo piwo, stat mihi kolano krzywo - makaroniczny wiersz artobliwy z pocz. XV w. Mode piwo - wiee, o maej zawartoci alkoholu. Na piwo (da) - napiwek, datek za usug. Nawarzy (sobie a. komu) piwa - narobi zmartwienia, kopotu, ambarasu. Piwa polskie (i litewskie) - W dawnej Polsce liczne gatunki piw miay dobr a. z saw, zalenie od gustw, nawykw i uprzedze. M.in.: piwa bauskie, biaobrzeskie, bigorajskie, brzeziskie, czerskie (zob. Mazur), czstochowskie, drzewieckie, eleborskie (czarne), gdaskie (dubelbir), gielniowskie, grodziskie, jeewskie, kolne, koskowolskie, kocierskie, kowieskie, lelowskie, leszczyskie, lidzbarskie, owickie, midzyrzeckie, odrzywolskie, poswolskie, siekierskie, sierpickie, smoliskie, tylyskie, ujskie, wadowickie, wchockie, wgrowieckie, wielickie, kiewskie. Piwo dubeltowe - mocniejsze, o wikszej zawartoci alkoholu. Piwo marcowe - sabsze, poledniejsze, mniej sfermentowane. Piwo wareckie - synne piwo z Warki nad Pilic na Mazowszu, jasne i mocne, lubiane niegdy w caej Polsce, a nawet i za granic; angedota gosi, e papie Klemens VIII Aldobrandini, 1592-1605, w czasie gdy by nuncjuszem w Polsce, tak si rozsmakowa w piwie wareckim, e pniej w Rzymie, na ou mierci, w gorczce wzdycha: O santa piva di Polonia! O santa biera di Warka!", a otaczajcy papiea praaci, sdzc. e mowa tu o jakiej witej, majcej papiea w szczeglnej opiece, przyczyli si do tych westchnie, mwic: "O Santa Piva, ora pro eo!" ac., 'mdl si za nim'.

Pj do Abrahama na piwo - zob. Abraham. Przeto le napisano, Ee mao piwa we dzbanie imiano. Z rkopisu XV w.

Pixie - pixy, zoliwe elfy a. wrki folkloru Kornwalii i Dewonu. Uwaanoje za dusze dzieci zmartych przed ochrzczeniem. Ich wadca trzyma dwr i wysya swych poddanych, zlecajc im wykonanie rnych zada. Wyraz prawdop. pochodzenia celtyckiego.

Piza - ac. Pisae, w. Pisa, miasto nad rzek Arno w pobliu jej ujcia do morza, w Toskanii (rodk. Wochy), za. prawdop. w VI w. pne. przez Liguryjczykw a. Etruskw, wg legendy przez towarzyszy Nestora. Szczyt rozkwitu w VI-V w. pne., od ok. 180 pne. kolonia rzymska. Od XI w. bya ju potn republik morsk, ktrej wadza rozcigaa si na Baleary, Korsyk i Sardymi. Po klsce pod Melori w 1284, zadan jej przez flot genuesk, utracia panowanie nad M. Ligqryjskim. W 1406 wczona do posiadoci Florencji. Piazza dei Miracoli - w., 'Plac cudw', zw. te Piazza del Duomo, 'Katedralny', w Pizie, jeden z najwikszych dziww architektonicznych wiata. Katedra, Kampanila (Krzywa Wiea), Baptysterium i Campo Santo tworz zachwycajc cao. Katedra S. Maria - rozp. 1063, powicona 1118, picionawowa bazylika z trjnawowym transeptem, o arkadowej biaej fasadzie marmurowej z czarnoszarymi pasami. Wntrze oparte na 86 antycznych filarach przywiezionych przez pizaczykw z wypraw wojennych, bogato wyposaone licznymi obrazami i otarzami, zawiera synn kazalnic marmurow Giovanniego Pisano i brzowy wiecznik, ktrego koysanie si miao jakoby podda Galileuszowi w 1583 ide prawa ruchu wahada. Najwaniejsze dzieo stylu pizaskiego. Baptysterium - potny budynek marmurowy zbud. na planie koa, rozpoczty w 1152 w stylu romaskim przez Diotisalviego, kontynuowany przez Nicol i Giovanniego Pisano, ukoczony ok. 1300 w stylu gotyckim; przykryty kopu o 547m wys.; wewntrz marmurowa ambona G. Pisano z 1260 i olbrzymia marmurowa chrzcielnica. Kampanila - zob. Wiea (Krzywa Wiea). Campo Santo - przytykajcy do placu monumentalny cmentarz, otoczony dobrze zachowanym marmurowym piercieniem. Zaczty przez Giovanniego di Simone w 1278, zawiera pikne grobowce, pomniki i posgi, czciowo z czasw rzymskich i wczesnochrzec. Kruganek z freskami F. Trainiego, B. Gozzolego, Antonia Veneziana, Spinella Aretina i Taddea Gaudiego.

Pizarro Francisco - ok. 1471-1541, konkwistador hiszp., zdobywca Peru. Nielubny syn szlachcica hiszp., urodzony w Trujillo w Hiszpanii, jako chopiec by analfabet i winiopasem, ale marzy o Ameryce i udao mu si dosta na okct. Wzi udzia w wyprawie Nuncza de Balboa nad Pacyfik, gdzie dowiedzia si od krajowcw o istnieniu bogatego pastwa lnkw. Po dwch wyprawach dla rozeznania terenu, w 1529 otrzyma w Hiszpanii od cesarza Karola V nominacj na gubematora Peru. W 1532 wyldowa w Peru z 170 ludmi i tylu komi, majc broni palnej tylko 3 arkebuzy. Spory dynastyczne midzy Atahualp i jego starszym bratem, ktrego pozbawi by tronu, uatwiy sukces Pizarra. Hiszpan zaprosi Atahualp do swojej kwatery, a gdy ten ufnie przyszed sam i bez broni, kaza go uwizi, wymusi olbrzymi okup w zocie i srebrze, po czym kaza wadc Inkw spali na stosie, przedtem go na znak aski udusiwszy. Zdobycie stolicy Inkw, Cuzco, zakoczyo praktycznie dzieo podbicia kraju. Po okresie bezadnego pldrowania i niszczenia zabrano si do rabunkowej eksploatacji kopal, w ktrych Inkowie ginli tysicami w niewolniczej pracy. Pizarro w 1535 zaoy Lim. Na prob Pizarra i Diego de Almagro, cesarz podzieli dawne pastwo peruwiaskie pomidzy nich, przy czym Almagro otrzyma cz pd. (obecne Chile). Kady jednak usiowa rozszerzy swoje panowanie kosztem drugiego. Wreszcie Pizarro pokona i kaza straci Almagra w 1538. Jednak jego chciwo i dza wadzy, niezwyke nawet jak na konkwistadora, sprawiy, e zwolennicy Almagra zawizali spisek; kilku zbrojnych napado Pizarra przy obiedzie. Mimo e broni si zajadle, zosta rozbrojony i zabity.

Pizon (Gnaeus Calpumius Piso) - zob. Sprawiedliwo (Pizona).

Placenta - dawn. dyscyplina szkolna do bicia po doniach, okrgy, gruby kawa skry zoony w kilkoro, szeroki na do, osadzony na drewnianym trzonku; zool. oysko; z ac. 'placek'.

Plaga - dopust, nieszczcie, klska, kara (boska); przest. (w l.mn.) baty, cigi, razy, chosta, uderzenia batogiem, rzg itp.; z ac., 'uderzenie'. Plaga egipska - kto nieznony, dokuczliwy; co drczcego, dotkliwego, przykrego; zob. Mojesz (Dziesi plag egipskich).

Planety - ciaa niebieskie o rednicach wikszych ni tysic km, obiegajce Soce (a. inn gwiazd) i wiecce tylko wiatem odbitym od

niego. Planety 0 orbitach mniejszych ni orbita Ziemi nazywaj si dolnymi (Merkury i Wenus), o wikszych - grnymi. W staro. nazywano tak wszystkie ciaa poruszajce si na tle sfery gwiazd staych (gr. planete 'wdrowiec; planeta'), a wic, prcz piciu znanych wtedy planet: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn, take Soce i Ksiyc; zob. te Metale (w alchemii).

Plantageneci - nazwisko, pierw. przezwisko, od st.-fr. planta genista 'gazka janowca', andegaweskiej linii krlw angielskich, 1154-1399, od Henryka II do Ryszarda II. Jako nazwisko rodowe przybra je pierwszy Godfryd, hrabia Andegawenii (zm. w 1151), w czasie pielgrzymki do Ziemi witej, jako symbol pokory. Zalubiony z Matyld, crk Henryka I angielskiego, by ojcem Henryka II; zob. te Lancaster; York.

Plantin Christophe - ok. 1520-89, urodzony pod Tours (Francja), dziaajcy, w Antwerpii od 1555, synny drukarz i wydawca, g. dzie naukowych. Wyda ok. 1600 drukw w rnych jzykach. W 1570 krl hiszp. Filip II udzieli mu wycznego przywileju na druk ksig liturgicznych dla Hiszpanii i nalecej do korony hiszp. czci Niderlandw. Wykona te na zlecenie Filipa II ilustrowan miedziorytami, wspania, czterojzyczn Bibli krlewsk, ac. Biblia Regia w 8 tomach (1569-72). Po jego mierci oficyn przej jego zi, Jan Moretus.

Planty - zielece publiczne zakadane na miejscu wyburzonych staromiejskich fortyfikacji, waw, fos, dawnych koryt rzecznych itp. Planty krakowskie - zaoone w 1820-30 w miejscu odsonitym po kasacie i zniwelowaniu fortyfikacji, z inicjatywy senatora Floriana Straszewskiego i prof. U.J. Feliksa Radwaskiego; osobliwo Krakowa; jeden z nielicznych w Europie ogrodw opasujcych centrum miasta; obszar ich wynosi ponad 20 hektarw, obwd - 47km.

Plastron - hist. napiersnik kirysu; skrzany, mikko wycieany napiernik chronicy przed ciosami przy nauce szermierki; szeroki krawat jedwabny noszony dawn. przez mczyzn na uroczyste okazje; nakrochmalony przd koszuli frakowej; z fr.

Plateje - gr. Plataia a. Plataiai, miasto w staro. Beocji u stp Kitajronu, sprzymierzone z Atenami; w bitwie pod Maratonem (zob.) uczestniczyo tysic onierzy platejskich, a w pamitnej bitwie pod murami Platejw - szeciuset. Wielokrotnie burzone i odbudowywane w czasie wojen

perskich i peloponeskiej. Bitwa pod Platejami - w 479 pne., w ktrej Grecy pod dowdztwem Pauzaniasza pobili Persw dowodzonych przez Mardoniusza. Wizerunek (ok. 420 pne.) tej bitwy znajduje si na fryzie wityni Nike w Atenach: na wsch. stronie rada bogw, na ktrej Atena wstawia si za Grekami, na duszej stronie walka midzy Grekami i Persami, na zach. stronie Grecy walcz z gr. najemnikami.

Plater Emilia - 1806-31, ambitna i patriotyczna hrabianka rodem z Wilna, nieurodziwa, "maa podsadkowata blondyna cery niadej, nie odznaczaa si szczeglnymi wdzikami", niezamona, yjca w cieniu bogatych krewnych, przystpia do powstania listopadowego majc lat 25 (wwczas w jej sferze bya to niemal stara panna) i z uporem w nim trwaa mimo niewygd ycia obozowego i marszw, mimo nieustannych namw ze strony przeoonych, aby wrcia do domu, do zaj kobiecych. Namowy te zreszt sprawiay, e parokrotnie zmieniaa przynaleno do rnych grup partyzanckich. Nie miaa oficerskiego stopnia, nie dowodzia adnym oddziaem, z relacji wiadkw nie da si odtworzy jej udziau w ani jednej bitwie czy choby potyczce, ani jednego chwalebnego czynu onierskiego. W drodze do Warszawy zachorowaa, wic kuzyn jej, Cezary Plater, pozostawi j pod opiek lekarsk we dworze Abamowiczw w Justianowie (ok. 257km na pn. od Suwak), gdzie zmara w p roku pniej, po upywie ponad 3 miesicy od kapitulacji Warszawy. Po klsce powstania powszechnie odczuwana potrzeba znalezienia wielkiego bohatera (nie mg by nim aden z autentycznych dowdcw, ktrych opinia obwiniaa o odpowiedzialno za przegran) i nieskazitelnego wzorca wodza wiernego sprawie a do mierci stworzya romantyczn legend o Emilii Plater, piknej i bohaterskiej dziewicy, ktra na wie o powstaniu zorganizowaa na Wileszczynie oddzia partyzancki i dowodzia nim, zadajc nieprzyjacielowi cikie straty. Gdy gen. Chapowski wkroczy z wojskiem polskim na Litw, mianowa j kapitanem i dowdc kompanii, a ona znakomicie spisuje si w dalszych bojach. Gdy generaowie poddaj Prusom armi polsk, ona w przebraniu chopskim, z grup wiernych, rusza do Warszawy. Wyczerpana trudami kampanii umiera w drodze, dobita wieci o kapitulacji stolicy. Legenda ta, rozsawiona przez literatur romantyczn, zw. emigracyjn, polsk i obc, uczynia z Emilii rodzaj polskiej Joanny d'Arc, symbol heroizmu kobiet polskich oddajcych ycie w ofierze ojczynie. Uniemiertelni t legend Mickiewicz w synnej balladzie (1832) mier Pukownika; pisali o Platerwnie m.in. Gaszyski, Odyniec, Gsiorowski; jej imieniem nazywano ulice, szkoy, druyny harcerskie, statki, a w czasie 2. wojny wiat. - Samodzielny Batalion Kobiecy 1. Dywizji im. T. Kociuszki (wg Jzefa Bachrza). W guchej puszczy, przed chat lenika, Rota strzelcw stana zielona; A u wrt stoi stra Pukownika, Tam w izdebce Pukownik ich kona. (...) Lecz ten wdz, cho w onierskiej odziey, Jakie pikne dziewicze ma lica? Jak pier? - Ach, to bya dziewica. To Litwinka, dziewica bohater, Wdz Powstacw - Emilija Plater! A. Mickiewicz, mier

Pukownika, 1-4, 32-36.

Platon - wac. Aristokles, nazwany Platonem dla szerokich ramion, gr. platys 'szeroki', 427-347 pne., wielki filozof, uczony i nauczyciel ateski, ucze Sokratesa, zaoyciel szkoy, filoz., ktra przetrwaa do VI w., zwanej Akademi (zob.) Platosk, twrca pierwszego systemu idealizmu obiektywnego wystpujcego w formie skrystalizowanej. Wg niego wiat idei, cho nie dany nam bezporednio, jest wszake realny i bardziej nasycony bytem ni wiat materialny czy zakres dozna psychicznych, ktre s tylko odbiciem i cieniem (zob. niej Jaskinia Platona) owego doskonaego wiata. Istot moralnoci jest denie do dobra; idea dobra jest bowiem pierwsz zasad, wg ktrej demiurg (boski budowniczy) zbudowat wiat. Platon stwony te teori idealnego ustroju pastwowego, ktr wyoy w Republice i Prawach; zob. te Demiurg; Krl (Jeeli filozofowie...); miech (homeryczny). Bryy Platona - pi wielocianw foremnych: czworocian, szecian, omiocian, dwunastocian i dwudziestocian; nazwane tak, gdy Platon w dialogu Timajos przyporzdkowa je podstawowym elementom wiata: szecian ziemi, omiocian powietrzu, piramid (czworocian) ogniowi, dwudziestocian wodzie. Stwrca wiata zbudowa go w formie dwunastocianu. Cnoty podstawowe - Wg teorii PIatona cztery cnoty podstawowe rzdz dziaaniem trzech "czci" duszy: mdro rzdzi czci rozumn; mstwo impulsywn; umiarkowanie i panowanie nad sob - podliw; a sprawiedliwo utrzymuje ad wrd wszystkich czci duszy; zob. te Cnota. Cykl platoski a. Wielki Rok - ac. Annus Magnus, okres czasu, wg wyobrae niektrych astronomw staroytnych, w ktrym ciaa niebieskie powracaj na swe pierwotne pozycje, po czym, jak sdzono, wypadki rozgrywa si bd ponownie w dawnej kolejnoci. Niekiedy identyfikowany z okresem, nazywanym rokiem platoskim, w cigu ktrego o Ziemi zakrela peny stoek precesyjny (26000 lat). Dialogi Platona - Pisma Platona przechoway si w caoci; obejmuj 35 dialogw i grup listw. We wszystkich dialogach jako g. posta wystpuje Sokrates, ktry przewanie wypowiada pogldy autora. Dialogi maj form potocznej rozmowy, penej dygresji i epizodw ubocznych, gdzie sprawy powane mieszaj si z artem; z maymi wyjtkami kady dialog jest oddzieln caoci. Jaskinia Platona - symbol znikomoci wiedzy ludzkiej, mizernych perspektyw poznania; Platon pisze w Republice, 7, 514: "Wyobra sobie ludzi yjcych w (...) jaskini (...) od dziecistwa przykutych do miejsca (...) nie mogcych obejrze si za siebie (...) daleko za nimi ponie ogie, na ktrego tle poruszaj si postacie (...) winiowie widz tylko ich cienie na cianie przed sob."

Kamie z Heraklei - zob. Kamie. Lepiej z Platonem bdzi ni z nimi (pitagorejczykami) mie racj - z Tuskulanek, 1, 17, 39, Cicerona. Mio platoniczna - wg Platona mio zmysowa do piknego ciaa jako szczebel do mioci nadzmysowej do piknej duszy, do pikna wiecznego, do idei pikna; pot. mio oparta na skonnoci wycznie duchowej, pozbawiona pierwiastka zmysowego. Miuj Platona, lecz... - zob. Prawda. Piercienie Platona - zob. Piercie. Platoska konstrukcja geometryczna - przy ktrej dozwolone jest uycie tylko liniau i cyrkla. Pszczoa ateska - zob. Pszczoa. Rok platoski - zob. wyej Cykl platoski.

Plaza Mayor - hiszp., 'Plac Gwny'. Plaza Mayor w Madrycie - centralny plac starego Madrytu, jeden z najwaniejszych zabytkw miasta, z charakterystycznymi arkadami, zbud. w 1619 za czasw Filipa III, interesujcy przykad stylu Herrera. Prostokt o wymiarach 200 na 1007m; w rodku posg konny Filipa III. Plac otaczaj budynki z typowymi madryckimi wieami o spiczastych, pochyych dachach. Strona pn. znana pod nazw Piekarni (Casa de la Panaderia). Plac otoczony jest dziewicioma bramami (Arcos). Dawniej by miejscem wielu uroczystoci i widowisk, m.in. walk bykw. Miecit do 50000 widzw. Plaza Mayor w Salamance - (zob.) centralny plac miasta, rozpoczty w 1729 wg planw A. Churriguery, a ukoczony za Filipa V przez Garci de Quinones, uwaany za najpikniejszy barokowy plac Hiszpanii. Wok wznosz si cakowicie jednolite stylowo (nad parterem z arkadowymi podcieniami) trzypitrowe budynki o szlachetnych proporcjach, z balkonami, medalionami, rnorodnymi ornamentami, a wszystko w zocistym kolorze lokalnego budulca. Najwaniejsz stron zajmuje ratusz Churriguery. Pod arkadami oywiony ruch w magazynach i kawiarniach.

Pleban - przest. proboszcz, zw. parafii wiejskiej; ze rdw.-ac. plebanus od ac. plebs 'lud'.

Plebejusze - wolni obywatele staro. Rzymu, nie majcy (w przeciwiestwie do patrycjuszy) do roku 287 pne. praw obywatelskich; w okresie pn. ubosze warstwy ludnoci; mieszczanie a. chopi; ludzie nie majcy przywilejw stanu szlacheckiego; ludzie pochodzenia plebejskiego, wywodzcy si z plebsu, ludu, mas, posplstwa; z ac. l. poj. plebeius od plebes a. plebs 'mieszczastwo; lud; posplstwo'.

Plejady - z gr. Pleiades, mit. gr. siedem nimf, crek Atlasa i Plejony: Tajgete, Elektra, Alkione, Asterope, Maja, Merope i Keleno, ktre na wie o mierci swych sistr Hyad (zob.) popeniy samobjstwo, a Zeus umieci je na niebie jako grup gwiazd. Plejady - otwarta gromada gwiazd w konstelacji Byka, otoczona nieregulam mgawic rozpraszajc. Najjaniejsza z nich - Alkione. 7 z nich nazywa Hezjod nimfami, crkami Atlasa. Nazwa ich moe pochodzi od gr. plein 'eglowa', gdy ich wczesno wznoszenie si na wiosn znaczyo dla Hezjoda rozpoczcie sezonu eglarskiego; w etymologii lud. tumaczono je jednak jako peleiades 'gobie', ktre Zeusowi nosz ambrozj (por. Odyseja, 12, 62, Homera); inna ich nazwa bya botrys 'winne grono'. Merope jest ciemniejsza ni jej gwiezdne siostry, gdy ona jedna tylko miaa kochanka miertelnika, Syzyfa. owca Orion, ktry na ziemi przec cae lata zaleca si do sistr bez skutku, ciga je nadal na nieboskonie; jest to prawdziwa ba gwiezdna, wynika z obserwacji ruchu gwiazd. Polskie nazwy lud.: Baby, Babki, Kwoka, Kwoczka z kurcztami, Kura, Kurka z kurcztami, Gromadka, Kupka. Plejada - grupa (niekoniecznie siedmiu) ludzi wybitnych w jakiej dziedzinie, zwizanych wsplnymi celami, pogldami itp. Plejada aleksandryjska - siedmiu najwikszych poetw tragicznych dziaajcych w III w. pne. w Aleksandrii (Egipt) na dworze Ptolemeusza Filadeliosa; piciu spord nich to Homer z Bizancjum, Likofron z Chalkis, Filikos, Sosyteos i Aleksander Etolczyk; dwa pozostae miejsca wypeniano rnymi imionami. Plejada karoliska - grupa uczonych, ktrymi otacza si i do ktrej nalea krl Karol Wielki (znany w tym kole jako "Dawid"): Alkuin ("Albinus"), Adelard ("Augustyn"), Angilbert ("Homer"), Riculfe ("Dametas"), Vamefrid i Eginhard. Plejada 7 poetw - fr. 2. po. XVI w. skadajca si z Fierre de Ronsarda, Joachima du Bellay, Pontusa de Tyard, Baifa, Jodelle'a, Belleau i Peletiera. Zamiast ostatniego wspczeni umieszczali Dorata, miernego poet, ale wielkiego humanist. Dokonana przez nich rewolucja literacka polegaa na porzuceniu rdw. tradycji poetyckiej i stworzeniu nowej, opartej na gbokich studiach Homera, Pindara, Horacego i Petrarki; zob. te Obrona (i uwietnienie).

Plektron - muz. pirko, kostka (zazw. trjktna), pytka elastyczna z szylkretu a. koci soniowej do gry na instrumentach strunowych szarpanych; z gr.

Plewy - odpadki pozostae po wymceniu i oczyszczeniu dojrzaych rolin, zw. zboa; plewki, oci kosw, uszczki, osony ziarn itp. Czcze plewy wiatr niesie co bez wartoci i znaczenia; wg Biblii, Ks. Hioba, 21, 18: "Bd jako plewy na wietrze i jako perz, ktry wicher rozwiewa." W 1535 krl Zygmunt I Stary kaza na marginesie przedoonych mu do zatwierdzenia uchwa sejmu napisa sowo "Plewy!", ac. Palea!. Darmo plewy wiejesz - czynisz rzecz bezpoyteczn, niepotrzebnie si wysilasz, tracisz czas. Nie dam (nie pozwol) si zapa (wzi, nabra) na plewy - na kamstwa, baamuctwa; na prne gadanie. Oddzieli plewy od ziarna - rzeczy ze, bezwartociowe od wartociowych; wg Biblii, Ew. wg Mat., 3, 12: "I zbierze pszenic swoj do spichlerza, lecz plewy spali w ogniu nieugaszonym."

Pleyel - paryska wytwmia fortepianw o wiatowej sawie, za. w 1807 przez Ignaza Josepha Pleyela, kompozytora i kapelmistrza austriackiego. Jego syn, Kamil, otworzy w Paryu istniejc do dzi sal koncertow, w ktrej wystpowa Chopin, tzw. Salle Pleyel.

Pliszki - w dawnej Polsce gra hazardowa polegajca na rzucaniu na st czterech drewienek z rozupanych rzeg brzozowych; w XVIII w. staa si ju gr suby dworskiej; por. Klipa.

Pludry - w Niemczech od XVI w. i w in. krajach europ. bufiaste spodnie sukienne do poowy ud a. do kolan, rozcinane pionowo w wskie pasy czone barwn taftow podszewk; w Polsce XVII-XVIII w. spodnie powyej kolan kroju odczuwanego jako niepolski, std pogardliwy odcie nazwy; z nm. Pluderhosen od plodern, pludern 'wybrzusza si, wisie jak worek (o ubiorze)'. "Zgody jeno, a pobijemy tych szelmw, pludrw, poczosznikw, rybojadw i innych wszarzy, brodafaszw, kousznikw, co w lato saniami jed!" H. Sienkiewicz, Potop, 3, 6; pan Zagloba o Szwedach.

Pluszkin - jeden z bohaterw powieci Martwe dusze (zob. Martwy) Gogola, chorobliwy sknera, dla ktrego pienidze s jedynym przedmiotem zainteresowania w yciu. Pluszkinstwo - ros., chorobliwe skpstwo.

Pluton - zob. Hades; nazwa dziewitej planety Ukadu Sonecznego, majca przypomina inicjay astronoma amer. Percivala Lowella, 1855-1916, dziki ktrego obliczeniom z 1915 odkryto planet w 1930 w Lowell Observatory we Flagstaff (Arizona, USA); pierwiastek chem. otrzymany sztucznie, promieniotwrczy, aktynowiec, transuranowiec o liczbie atom. 94. Nazwa od usytuowania pierwiastka w ukadzie okresowym pierwiastkw za neptunem, podobnie jak planeta Pluton znajduje si za Neptunem. Plutonity - skay plutoniczne, skay magmowe gbinowe.

Plutos - gr. ploutor 'bogactwo', mit. gr. bg i personifikacja bogactwa, pierw. zapasw ziarna: jako taki uchodzi za syna Demeter, bogini zboa, i Jazjona (zob.), pniej rwnie bg zysku z handlu i gospodarki. Jako brat przyrodni Persefony zwizany by take z Plutonem; to przejcie od skarbw Ziemi (rolnictwo, metale) do wadcy umarych nastpio prawdop. w Eleusis (zob. Eleuzynia) w VI w. pne. W sztuce wyobraany czsto z Demeter, jako chopiec, modzieniec a. starzec, nieraz z rogiem obfitoci; por. Pies (Pluto). Plutos - komedia (388 pne.) Arystofanesa, w ktrej bg wystpuje jako lepy starzec, rozdzielajcy swe dary na chybi trafi, niesprawiedliwie, do czasu uleczenia si ze lepoty w wityni Asklepiosa. Pluto - bg wszelkiego bogactwa farsa zapustna (1531) Hansa Sachsa.

Pluviose - (wym. pluvio:z) pity miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, stycze-luty; por. Kalendarz; z ac. pluviosus 'deszczowy'.

Pacz - por. zy. Ggdzie pacz i zgrzytanie zbw - z Biblii, Ew. wg Mat., 13, 49-50: "Tak bdzie przy kocu wiata: wyjd anioowie i wycz zych spord

sprawiediwych, i wrzuc ich w piec ognisty; tam bdzie pacz i zgrzytanie zbw"; por. te Mat., 8, 12; 13, 42; 22, 13; 24, 51; 25, 30; uk., 13, 28, i Koran 4, 41; smutek, aoba, rozpacz. I zapaka Jezus - gr. edcikrysen ho lesous; ac. lacrymatus est Iesus, Ew. wg Jana, 11, 35; najkrtszy werset Biblii. Ludzki Pacz - ironiczna nazwa szstakw bitych z lichego kruszcu za Augusta II Mocnego na pocztku XVIII w., noszcych inicjay LP podskarbiego litewskiego Ludwika Pocieja. Pad paczu - zob. Pad. Paczcie z paczcymi - zob. Wesele (Weselcie si...). Paczki - u wielu ludw: kobiety wynajmowane na uroczystoci pogrzebowe do gonego opakiwania osoby zmarej i okazywania rozpaczy i blu za umwionym wynagrodzeniem. Paka jak bbr - rzewnie; pierw. prawdop.: rozczula si nad sob jak bbr okupujcy swe ycie strojami; zob. Strj (bobrowy). Wielki pacz, a mao weny - jeden z najwczeniejszych welleryzmw (zob. Weller) w rdw. misterium ang. Dawid i Abigail (zob.) opartym na biblijnej 1. Ks. Krl., 25, w ktrym Nabal, grubiaski karmelita, strzye swe owce, a naladujcy go diabe strzye wieprza, ktry protestujc zdziera sobie puca; wiele haasu o nic; gra (zob.) porodzia mysz.

Panetnicy - obocznicy, chmumicy, w dawn. wierzeniach lud. Sowian pd. i Maopolski - istoty mieszkajce w chmurach, niekiedy ludzie wcignici przez obok a. wessani przez tcz, czciej jednak dusze samobjcw a. osb zmarych nagle, bez rozgrzeszenia. Poganiaj chmury, czerpi na nie wod z rzek i sprowadzaj ulewy, podnosz ld z jezior i spuszczaj z chmur w postaci gradu, ciskaj pioruny. Od szkd przez nich czynionych chronio bicie w dzwony, w ktre nie dzwonio si nigdy na pogrzeb, grodzenie pola potem z leszczyny albo zamawianie burzy przez specjalist zwanego niekiedy te panetnikiem.

Paszcz. Paszcz Gogola - zob. Szynel. Paszcz - w. Il Tabarro, dramat muz. w 1 akcie Pucciniego, libretto: Giuseppe Adami, wg La Houppelande Didiera Golda; 1. cz Tryptyku (w. Il Trioico, wyst. Nowy Jork 1918, wyst. pol. Katowice 1929). Akcja rozgrywa si wspczenie na barce przycumowanej na Sekwanie do paryskiego nabrzea. Giorgetta, ona waciciela barki Michele'a, modsza ode o p wieku, ma kochanka, modego robotnika-piaskarza Luigi; podejrzewajcy on Michele

wymusza na Luigim wyznanie prawdy i dusi go, a zwoki okrywa swym paszczem, po czym odsania, aby ukaza Giorgetcie martwego kochanka. Komedia paszcza i szpady - zob. Komedia. Paszcz Eliasza - zob. Eliasz. Paszcz wiernoci - w dawnych legendach ang. paszcz, ktry nosi moga tylko wierna ona. Na onie krla Artura, krlowej Guinevere, paszcz ten zmieni kolor z zielonego na czerwony, pniej na czarny, wreszcie opad z niej w strzpach. To samo przydarzyo si innym paniom. Tylko ona Sir Craddocka moga paszcz nosi spokojnie.

Patek. Co (rzecz, robota) idzie, pjdzie jak z ptatka - atwo, pomylnie, sprawnie, bez trudnoci, szczliwie; dawna forma przysowia: "Jak z patka wywin"; co znaczyo: 'jak z chusty, chustki wiejskiej', w ktr kobieta zawija produkty noszone na targ; to samo znaczenie miaa forma: "Jak z rbka wywin"; zob. Rbek.

Patnerz - w rdw. i do XVI w. rzemielnik wyrabiajcy zbroje pytowe, cae elazne rynsztunki na jedca i konia, pancerze, karaceny, szyszaki, przybice, kolczugi, misiurki, tarcze itd.; od XVI do XVIII w., wraz z zanikaniem uycia broni pancernej, nazwa ta oznacza zacza miecznikw, szabelnikw, szpadnikw, noownikw i innych rkodzielnikw wyrabiajcych bro bia; z nm. Plattner.

Pawienie - dawn. woenie, transportowanie wod; dawn. wytapianie metali z rud, przetapianie, rozpuszczanie; nurzanie, moczenie kogo w wodzie; wpdzanie do wody. Pawienie czarownic - g. w XVI-XVIII w. rodzaj postpowania sdowego, majcego rozstrzygn, czy kobieta oskarona o czary jest rzeczywicie czarownic. Pawiono j w wodzie na postronku; jeli utona, bya kobiet normaln, a wic niewinn, jeli za wypywaa, bya czarownic, przeto palono j na stosie. Inny wariant polega na trzymaniu gowy oskaronej pod wod; zob. Czarownice.

Ponny - pierw 'bezpodny, jaowy', dzi przen. (o nadziejach, marzeniach) daremny, prny; bot. nie owocujcy, nie dajcy nasion; grn. (urobek) nieuyteczny, zanieczyszczajcy.

Pony - jaowy, nieurodzajny, niepodny; mao yzny, dajcy skpe plony.

Pot - od ple, pierw plecionka z wikliny czca z sob wbite w ziemi kolki; ogrodzenie, parkan. Jak erd po pocie, Maciek Dorocie - przys., dziesita woda po kisieu; o urojonym, zmylonym a. dalekim pokrewiestwie. Koo potw chodzi - mwi nie na temat, dywagowa, odbiega od rzeczy; mwi nieszczerze. Kto jest jak koek w pocie - samotny, bez przyjaci i rodziny. Pierwsze koty za poty - zob. Pierwszy. Pot trzy lata, kot trzy poty, ko trzy koty, czek trzy konie (przeyje) - przys., rwnie w formie: "Trzy lata pot, trzy poty kot, trzy koty ko, trzy konie czek - najlepszy wiek"; wzorowana na poemacie gr. Rady Chirona (zob. Chiron), przypisywanym Hezjodowi, skala dugoci ycia; w poemacie bajeczny feniks y ma 9 razy duej od kruka, kruk 3 razy duej od jelenia, jele 4 razy duej ni wrona, ta za 3 razy duej ni czowiek. Pod potem umrze (zdechn) - w ndzyc, marn mierci. Sma, pki masz, pal potem, zagrodzisz potem - przys. Sta potem - dawn., ciasnym szeregiem, blisko siebie.

Powce - wie w woj. wocawskim, na zach. od Brzecia Kujawskiego, pamitna zwycistwem odniesionym tu 27 IX 1331 (w czasie najazdu krzyackiego na Wielkopolsk) przez wojska polskie pod wodz 70-letniego Wadysawa okietka nad czci wojska krzyackiego wracajcego z upami z wyprawy pod Kalisz. Na wie o bitwie zawrciy z drogi gwme siy krzyackie i wday si w now bitw, ktra jednak nie przyniosa rezultatu. To pierwsze zwycistwo Polakw nad Zakonem miao, przy nikych korzyciach wojskowych, wielkie znaczenie moralne.

Pug - puyca (zob.) i socha (zob.) s wczesnoredniowiecznymi odmianami i udoskonaleniami rada (zob.), g. przez dodanie odkadnicy (sucej do odwracania podcitej skiby). Pug ora gbiej ni puyca, cakowicie odwraca skib i dokada j do ssiedniej, dlatego ju w XIII w. by w Polsce uywany powszechniej ni rado i puyca, sam za ustpi w

XVI-XVIII w. w znacznym stopniu miejsca pugowi kolenemu, zaopatrzonemu w koa, a. bezkolenemu z kkiem podporowym. Pug bezkoleny skada si z lemiesza, odkadnicy, czepig (zob.) i grzdzieli (zob.), pug koleny ponadto z przedpuka i kolenicy z kabkiem. Nazwy pug, rado i puyca, ktre pierw. oznaczay narzdzie do orania, nastpnie take to samo wraz ze sprzajem, tj. woami a. komi, pniej rwnie obszar ziemi uprawionej nimi w okrelonym czasie: pug przede wszystkim w Wielko- i Maopolsce (poow obszaru okrelanegojako pug nazywano tu radem), a na Mazowszu puyca, a wreszcie take podatek pacony od kadego puga uprawianego gruntu.

Puyca - prymitywne narzdzie rolnicze do orki, stanowice prawdop. etap poredni midzy radem (zob.) i pugiem (zob.) kolenym, majce asymetryczny lemiesz elazny (radlic), krj i (zazw. drewnian) odkadnic; uywana ju przez staro. Rzymian, w Polsce staa si od rdw. a do XIX w. mazowieck odmian puga bezkolenego.

Pynie Wisa, pynie - pop. piosenka ludowa. Pynie Wisa, pynie po polskiej krainie, zobaczya Krakw, pewnie go nie minie. 1-4.

Poberee - hist. tereny pograniczne, kresowe; w dawnej Polsce - ziemie naddniestrzaskie nieopodal granic turecko-tatarskich. Jak na Pobereu - dawne przys., gwatem, prawem silniejszego, wilczym prawem, samowolnie, bezprawnie.

Pobony - przydomek wielu wadcw, jak np.: Antoninus Pius, 86-161, cesarz rz. od 138; Ludwik I, 778-840, krl Akwitanii, cesarz rz. od 814, syn Karola Wielkiego; Robert II, ok. 970-1031, krl Francji od 996, syn Hugona Kapeta; Henryk II, ok. 1191-1241, ksi wrocawski, krakowski i wielkopolski od 1238. Bank Pobony - zob. Pobone oszustwo (kamstwo) - ac. pia fraus, z Metamorfoz, 9, 711, Owidiusza; oszustwo, kamstwo popenione w dobrej intencji. Pobone yczenia - ac. Pia desirleria, nie dajce si speni, urzeczywistni.

Pobony stan - dawn. stan duchowny.

Pobr - w Polsce XV-XVI w. - wysze i nadzwyczajne anowe (zob. an) pobierane na podstawie uchway sejmowej; czynno pobierania tego podatku gruntowego; dawn. pobieranie, ciganie nalenoci, opat, podatkw, czynszw; czerpanie z jakiego rda, zaopatrywani si w co (pobr mocy, wody); powoywanie do odbycia suby wojsk. a. do robt przymusowych.

Pobratymstwo - pokrewiestwo, wsplnota pochodzenia; zwizek przyjani, pobratanie si; zwyczajowa umowa poparta ceremoniaem wymiany podarkw, piercionkw, imion, zobowizujca dwch nie spokrewnionych z sob mczyzn do braterskiego wspierania si przez cae ycie a. tylko w cigu roku, czsto poczona z wypiciem paru kropel krwi przyjaciela, rozpowszechniona wrd poudniowych Sowian do koca XIX w., w Polsce i na Litwie spotykana jeszcze w XV-XVI w.; zawarta midzy kobietami zwaa si posestrimstwo, posestrie.

Pocahontas - (wym. pouka...), ok. 1595-1617, crka wodza wirginijskich Indian, Powhattana. Pocahontas to przydomek, znaczcy 'wesoa'; jej prawdziwe imi miao by Matoaka. Autentyczno synnej opowieci kapitana Johna Smitha, wg ktrej uratowaa mu ycie jako 12-letnia dziewczynka (na rozkaz jej ojca miano mu, gdy by jecem, roztrzaska czaszk), jest sporna. W 1612 porwano j jako zakadniczk i ochrzczono imieniem Rebeka. Kolonista John Rolfe zakocha si w niej i polubi j w 1614, co przynioso 8 lat pokoju midzy kolonistami a Indianami w Wirginii. Wraz z mem i kilkoma Indianami pojechaa do Anglii, gdzie przedstawiono j krlowi i krlowej jako ksiniczk. Wzbudzia powszechne zainteresowanie take u pisarzy. Czste s aluzje do niej w wczesnych utworach. Historie o szlachetnych dzikich stay si ulubionym tematem w lit. anglosaskiej. Wybierajc si z powrotem do Ameryki Pocahontas zachorowaa nagle i zmara. Indiaska ksiniczka albo La befle sauvage - fr., 'pikna dzikuska', melodramat (1808) Jamesa Nelsona Barkera; pierwszy bohater indiaski na scenie ang. Pocahontas - balet (Nowy Jork 1939) Elliotta Cartera.

Pocaunek - rozpowszechniony od czasw staro. rodzaj pozdrowienia, czsto wspominany w Biblii jako wyraz szacunku i czci bd jako znak powitania lub poegnania midzy przyjacimi. Ezaw podbieg do brata swego Jakuba, objt go i ciskajc za szyj i caujc paka (Gen., 33, 4); pokutujca jawnogrzesznica caowaa nogi Jezusa (Ew. wg uk., 7, 45);

uczniowie z Efezu, gdy w. Pawe odjeda, rzucali mu si na szyj i caowali go (Dzieje Ap., 20, 37); Biblia zna take pocaunek miosny: zdradliwa ona, pod nieobecno ma usidliwszy niedowiadczonego modzieca, pocaowaa go i poprowadzia do swego oa (Przypow., 7, l3). Daj buzi, Kate - zob. Poskromienie zonicy. Pocaowa klamk - (spni si i) zasta zamknite drzwi. Pocaowanie rki - monarchy w chwili przyjmowania (a. ustpowania z) urzdu byo wielowiekow tradycj, z ktrej wywodzi si te caowanie rki czy pantofla papiea, piercienia kardynaw, biskupw i opatw, caowanie Biblii przez protestantw po zoeniu przysigi; rozpowszechnione te byo caowanie rki posgu bstwa a. witego lub gdy posg znajdowa si zbyt wysoko, caowanie jego stopy a. wasnej doni, ktr stosownym gestem przesyao si w powietrzu pocaunek bstwu. W Biblii, 3. Ks. Krl., 19, 18, Bg powiada prorokowi Eliaszowi: "Zostawi sobie w Izraelu 7000 mw, ktrych kolana nie zginay si przed Baalem, i wszystkie usta, ktre nie chwaliy go caujc rce." Pocaunek - rzeba w kamieniu (1908) Constantina Brancusi, Filadelfia, Mus. of Art. Pocaunek - czes. Hubicka, opera (1876) Bedricha Smetany, libretto: E. Krasnohorska. Akcja rozgrywa si w Karkonoszach w XIX w. ukasz kocha Wendulk, ale oeni si z inn, a gdy owdowia, znw prosi j o rk, ktr ona mu daje, ale odmawia causa; kiedy on, uraony, cauje inn, Wendulka przystaje do przemytnikw; wreszcie po rnych perypetiach dochodzi do pocaunku modych. Pocaunek Judasza - zob. Judasz. Pocaunek pokoju - ac. osculum pacis, jeden z obrzdkw eucharystycznych pierwotnego kocioa chrzec.; ceremonia we mszy uroczystej, odprawianej z asyst; celebrans cauje diakona i subdiakona, oni za innych duchowmych znajdujcych si w chrze, bezporednio a. za porednictwem pacyfikau (ozdobnego krzya a. medalionu metalowego, a pniej pateny). Pocaunek Wieszczki - fr. Le Baiser de la Fee, balet alegoryczny (Pary 1928), libretto wg Dziewicy lodw H. Ch. Andersena, muzyka Igora Strawiskiego, choreogr.: Bronisawa Niyska. Alegoria losw Piotra Czajkowskiego (Modieniec) i jego muzy (Wieszczka, Dziewica lodw). Tylko te pocaunki ceni, ktre skradem wzbraniajcym si wargom - ac. bastia dum nolo nisi quae luctantia carpsi, epigram 46 z ks. 5 Marcjalisa.

Pociej Aleksander - hrabia, obony litewski, walczy w 1794 w obronie Pragi; po wojnie wrci na Litw, wspiera rodakw uchodzcych za granic i

oy znaczne sumy na Legiony polskie. Koniem i odwag, i sztuk krzyow, pociejowsk plag - dawne przys. lit.; atakowa dzielnie robic szabl na krzy, metod pociejowsk. Niech Pociej Macieja, a nie Maciej Pocieja ma za dobrodzieja - przys.; zob. Pan Tadeusz, 6, 521-39, Mickiewicza. Pociejw - paac nalecy w 1760-88 do Pociejw, otoczony kramami (targowisko to otrzymaio rwnie nazw Pociejowa), przy ul. Senatorskiej w Warszawie. Rozebrany wraz z kramami w 1817. Na jego miejscu Piotr Aigner postawit budynek, ktry potem wczony zosta przez Corazziego do Teatru Wielkiego jako jego wschodnie skrzydo. Targowisko Pociejw zajmowao w 1809-64 posesj midzy Marszakowsk a pl. Dbrowskiego, na ktrej w 1898 zbudowano dom md Hersego, zburzony w 1939. Ostatnia siedziba Pociejowa miecia si w dugim jednopitrowym budynku z dziedzicami, przy ul. Bagno, ktry rozebrano ok. 1964. Elegant z Pociejowa - ubrany w lichy garnitur kupiony na tandecie. Gwardia paciejowska - dawn. tchrzliwi onierze-samochway; dawn. ydzi mieszkajgcy w okolicach Pociejowa i Marywilu. Pociejowska robota; pociejowski porzdek - dawn. tandeta; niead, nieporzadek.

Pocigiel - pasek rzemienny otaczajcy stop i kolano szewca, przytrzymujcy na kolanie but, nad ktrym szewc pracuje; dawniej sucy take do smagania leniwych a. nieposusznych terminatorw.

Pociotek - zob. Rodzina (Siostra matki).

Pocztek. Na pocztku bya chu. Nic prcz niej, a wszystko w niej - z Requiem aeternam, s. 5. Stanisawa Przybyszewskiego. Na pocztku by czyn! - nm. Im Anfang war die Tat!, z tragedii Faust, cz. 1, sc. 3, Goethego. Na pocztku byo sowo - ac. In principio erat verbum, z Wulgaty, Ew. wg Jana, 1, 1. Pocztek roku - zob. Styl(e datacji). Przeszkadzaj pocztkom - ac. principiis obsta, z pocztku trzeba

zapobiega; za pno przygotowujesz lek, jeli choroba si ju wzmoga, korzystajc z dugiej zwoki; z Lekarstw na mio, 1, 91, Owidiusza.

Poczet - dawn. liczba, (ob)rachunek, rachuba; spis, szereg, lista, zesp, grupa osb; wita, orszak; hist. oddzia onierzy. Wyraz ma ten sam rdze co st.-pol. czyso 'liczba'; utworzony zosta przez derywacj wsteczn od czasownika poczy, poczt, poczciesz... poczet 'policzy, policz, policzysz... policzy'. Da, zaliczy na poczet czego - da jako zaliczk, zaliczy na rachunek czego, np. podatku, spaty dugu. Ksiga Pocztw - zob. Numeri. Poczet rzymski - indykcja, okres 15-letni stosowany przy obliczaniu kalendarza, zw. przy obliczaniu daty Wielkanocy. Poczet sztandarowy - grupa osb niosca sztandar a. trzymajca przy nim stra. Wpisa, zaliczy, wej w poczet - w liczb czonkw jakiej grupy, zespou (krlw, witych, przyjaci, profesorw, suchaczy itd.).

Podagra - dawn. dna moczanowa (artretyzm) wielkiego palca (palucha) stopy; por. Chiragra; z gr. pous dpn. podos 'noga' i agra 'pochwycenie (przez bl)'.

Podanie - opowie ludowa przekazana zazw. w tradycji ustnej, zmylona, fikcyjna, ale zwizana z jakim miejscem, zdarzeniem, postaci, nazw, imieniem w taki sposb, e nie da si oddzieli faktw od fantazji, tak jak np. w podaniach o Romulusie i Remusie, Kraku, Popielu, Piacie, Lechu, picych rycerzach, Janosiku, Twardowskim, Wernyhorze, Walgierzu Udaym, jak rwnie o historycznych krlach, cesarzach, wodzach i hetmanach, witych i pustelnikach. Ma swe powieci prostota wioskowa - A tak im wierzy, e przysic gotowa! Kami starcowie, dokamuj modzi, I tak si gminne podanie urodzi. W. Syrokomla, O skarbcu zakltym, 1, 1-4.

Podatki i ciary - w dawnej PoIsce, zob. Basarunek; Czopowe; Czwarty (grosz); Czynsz; Dziesicina; Gowa (Gwszczyzna); Hibema; Kompozycja; Krlewszczyzny; Kwarta; Litkup; an(owe); Myto; Narzaz; Osep (i Sep);

Paszczyzna; Podwoda; Podworowe; Podymne; Pogwne; Pokora; Poradlne; Przewd; Stra (Stra); witopietrze.

Podbipita Longinus - zob. Longinus.

Pod blach - paac w Warszawie przylegajcy do Zamku Krlewskiego, zbud. w XVII w., przebud. ok. 1700 dla Jerzego D. Lubomirskiego, ktry dobudowa skrzyda; zakupiony w 1776 przez Stanisawa Augusta; po 1780 przebudowa wntrz wg projektu Merliniego; od 1794 wasno ks. Jzefa Poniatowskiego; restaurowany w 1850-54; prace konserwatorskie A. Szyszko-Bohusza w 1935-37. Korpus paacu spalony w 1944 przez Niemcw. Czciowo restaurowany w 1948 (barokowy z pnobarokowymi skrzydami). Jeden z pierwszych w Warszawie budynkw krytych blach, std nazwa.

Podchory - w Polsce przedrozbiorowej wojsk. zastpca chorego, noszcy chorgiew; w Krlestwie Polskim 1815-30 suchacz Szkoy Podchorych Piechoty i Kawalerii w Warszawie; w Polsce 1919-39 suchacz szk podchorych i oficerskich; w PRL szk oficerskich.

Podczaszy - w dawnej Polsce urzdnik nadworny, ksicy a. krlewski, pocztkowo zastpca czenika, majcy kosztowa napoje przed podaniem ich wadcy, pniej majcy wysze od czenika znaczenie; w XIV-XVI w. honorowy urzdnik ziemski zwany od ziemi, w ktrej dziery t godno, np. wielki podczaszy koronny, wielki litewski, podczaszy dobrzyski, sochaczewski itd.

Poddanie Bredy - zob. Breda.

Poddbice - miasto w Niecce Sieradzkiej, nad Nerem (dopyw Warty), w woj. sieradzkim; prawa miejskie w 1934. Dwr - zbud. w 1617 jako letnia rezydencja wojewody rawskiego Zygmunta Grudziskiego. Jedna z bocznych elewacji budynku w ksztacie dwukondygnacjowej loggii arkadowej, z filarami na parterze i kolumnami na pitrze, zwieczonej trjktnym szczytem; do loggii przylega szecioboczna wiea.

Podfilipski - bohater tytuowy powieci ywot i myli Zygmunta Podfilipskiego (1898) Jzefa Weyssenhoffa, snob, aferzysta, egoista, nicpo, pasoyt, erujcy w salonach arystokracji i plutokracji warszawskiej, w rodowisku bezideowym i kosmopolitycznym. Wizerunek Podfilipskiego przedstawiony zosta w formie pamitnika panegirysty, Ligzy, ktry z gupia frant wychwala osob salonowego karierowicza, pod koniec powieci dopiero zaprawiajc swe pochway pewn doz ironii i sarkazmu, ktrych wielu czytelnikw w ogle nie dostrzego.

Podhajce - miasto nad rzek Koropiec (dopyw Dniestru), w obwodzie tarnopolskim (Ukr. SSR); miasto (od XVI w.) na poowie drogi midzy Brzeanami i Buczaczem, majce dawniej obronny zamek, miejsce licznych potyczek z Tatarami; 4-7 X 1667 Jan Sobieski z 3000 wojska powstrzyma tutaj wielokrotnie liczniejszy najazd tatarski: 9 IX 1698 hetman polny Feliks Potocki stoczy tu zwycisk bitw z Tatarami.

Pod jaworem, pod zielonym - pie lud. z pd. Podkarpacia o dziewczynie, zazw. Haci, wydanej za m, istniejca te w wersjach sowackich, morawskich i ruskich. Nie wie ona, e zostaa on "walnego zbjnicka", Janicka; zob. Janosik. Dopiero piorc dane jej przez ma chusty, znajduje w nich odrban rk swego brata, ktr poznaa po piercionku. Gdy piewa synkowi koysank o ojcu-zbjniku, m to syszy i zabija on. Pod jaworem, pod zielonym Orze Hanka woem ciemnym, Jeszcze bruzdy nie zoraa, Matka na nia zawoata: "Haciu moja, pjd do domu, Wydam ja ci, nie wiem komu, Wydam ja ci Janickowi, Hej, walnemu zbjnickowi". 1-8.

Podjezdek - dawn. may ko niewielkiej wartoci, uywany przez sub, posacw, ciury obozowe itd.; mody, jeszcze nie ujedony ko.

Podkanclerzy - w dawnej Polsce pomocnik i zastpca kanclerza, wicekanclerz, czonek rady krlewskiej, pniej wchodzi w skad senatu, jeden z najwyszych urzdnikw w kraju. Od XVI w. by osobny podkanclerzy litewski.

Podkomorzy - w dawnej Polsce wysoki dworski urzdnik paacowy zarzdzajcy komor (dworem, mieszkaniem, skarbcem, gabinetem) i sub krlewsk, odpowiednik pniejszego szambelana; (Podkomorzy ziemski) od XIV w. w Koronie pierwszy (na Litwie trzeci) na kadej ziemi pod wzgldem

starszestwa urzdnik ziemski, sdzi spory graniczne szlachty, przewodniczc sdowi podkomorskieinu, w ktrym zasiadali te pomagajcy mu komornicy. Honorow odznak podkomorzych ziemskich by rydel ze srebmym okuciem i dugim jedwabnym sznurem mierniczym. Gocie weszli w porzdku i stanli koem: Podkomorzy najwysze bra miejsce za stoem; Z wieku mu i z urzdu ten zaszczyt naley. Idc kania si damom, starcom i modziey. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 300-03.

Podkoniuszy - w dawnej Polsce dworzanin pomagajcy koniuszemu w zarzdzaniu stajni panujcego, zwany pniej podkoniuszym krlewskim dla odrnienia od podkoniuszych koronnych i litewskich; godno honorowa urzdnikw dworskich, od XVI w. istniejca tylko na Litwie.

Podkowa - jest wynalazkiem redniowiecznym; wg dawnego przesdu ma przynosi szczcie i chroni przed czarami, gdy si j znajdzie na drodze i przybije do drzwi domu. Legenda gosi, e pewnego razu diabe poprosi w. Dunstana, zrcznego kowala, aby mu podku jego kopyto. Dunstan, zgadszy, kto jest jego klientem, przywiza go ciasno do ciany, a potem umylnie sprawi diabu tyle cierpie, e ten zacz wrzeszcze i baga o lito. Wreszcie Dunstan zgodzi si puci go wolno pod warunkiem, e nigdy nie zbliy si do miejsca, gdzie wisi podkowa. Zbiera podkowy za kim - nie mc go docign, pozostawa za nim w tyle, nie dorwnywa mu. Podkownik - wytrych, klucz, trawa zodziejska, rozryw-ziele, miesiczki, rolina (konikleca a. cieciorka) znana z bani ludowych, ktrej dawniej przypisywano czarodziejsk moc rozptywania koni, otwierania zamkw i kdek za zwykym dotkniciem, co miao j czyni niezastpionym narzdziem koniokradw i wamywaczy.

Podkozioek - zabawa ludowa urzdzana dawniej, a dzi jeszcze gdzieniegdzie w Wielkopolsce i na Pomorzu, w ostatni dzie zapustw ze skadek dziewezt a. modych matek (zapewne pozostao dawnego obchodu, ktry zapewnia mia urodzaj lnu i konopi dla prac kobiecych), na ktrej modzie taczya i bawia si w karczmie; taniec wtedy taczony; beczka przykryta biaym ptnem, na ktrej stoi talerz dla zbierania datkw na orkiestr; drewmiana figurka, przedstawiajca zwykle chopca z kolimi rogami a. kozioka, stawiana na (a. przy) talerzu na beczce.

Podkurek - dawn. pora po pnocy nad ranem, kiedy piej kury, tzn. koguty; niadanie podawane o tej porze gociom na nocnych zabawach a. pracownikom po nocnej pracy; ostatni posiek przed pnoc dla ksiy; wieczerza zoona z jaj, mleka i ledzi, podawana dawniej gociom o pnocy w ostatni wtorek karnawau, przed popielcem.

Podlasie - historyczna dzielnica Polski, skadajca si z ziemi drohickiej i bielskiej na pnocy, a brzeskiej na poudniu, pooona po obu stronach rodkowego Bugu od granicy pruskiej do ziemi chemskiej. O ubogiej, drobnej szlachcie podlaskiej kryo dawniej wiele artobliwych, kpiarskich powiedze i przysw, np.: Br-leszczyna, wrbel-zwierzyna, gobie-dobytek, serwatka-napitek, ryby-karaski, oto szlachcic podlaski. Fortuna szlachcica podlaskiego duga jak bicz, szeroka jak n, a gboka a do rodka ziemi. Gdzie idziesz? Do Tykocina zaskary pana Marcina, e u mego syna wybi szybk z okna. Kiszka podlaska - o wysokich i chudych szlachcicach podlaskich, ktrzy brzuchw si dochowa nie mogli, ale wzrostu bywali susznego; rwnie aluzja do podlaskiego rodu Kiszkw. Tu nie Podlasie: kupi ja, kup i wasze - odmowne zaatwienie proby ssiada o poyczenie jakiego sprztu gospodarskiego.

Podogonie - w uprzy koskiej wski pas rzemienny biegncy wzdu grzbietu i otaczajcy nasad ogona; okolica podogonowa u zwierzt.

Podole - dawn. dolina, nizina; historyczna dzielnica Rusi, a nastpnie Rzplitej, obejmujca ziemie nad rodkowym biegiem Bohu i Dniestru; w 1918-39 zachodnia cz Podola naleaado Polski (woj. tarnopolskie obejmujce dawne Podole austriackie); od 1939 cae Podole znajduje si w granicach Ukr. SRR; dzielnica Kijowa pooona u stp skarpy nad Dnieprem, gdzie w 1. po. XIX w. odbyway si, przeniesione z Dubna, synne kontrakty kijowskie (wielkie targi doroczne). Barszcz podolski - barszcz buraczany z fasol, ogrkiem, kapust itd. Choby poszed na Podole, nie znajdziesz chleba na stole - przys., i w najyniejszej krainie praca na chleb ci nie minie.

Ciasto podolskie - babka podolska, placek podolski rodzaj wykwitnego ciasta drodowego, wyroby z tego ciasta. Jak zalegy ziemie boe, Przebie kraje, przerzu role, Zejd wiat cay, przepy morze, Nie ma kraju nad Podole! W. Pol. Pie o ziemi, 516-19.

Podpiwek - dawn. sabe domowe piwo pochodzce z powtmego zalania wrztkiem mki sodowej; polednie, wodniste piwo.

Podpomyki - placki, jakie dawni Sowianie piekli ze zwilonych pokruszonych ziam zboowych w arzcym si popiele a. midzy rozpalonymi kamieniami; paskie placki, zazw. tylko z mki, wody i soli, pieczone na wglach, na arze, rozpalonych kamieniach, w piecu chlebowym a. na blasze kuchennej.

Podr. Ktrzy pywaj po morzach, odmieniaj klimaty, ale nie myli ac. coelum, non animum mutant, qui trans mare currunt, z Listw, 1, 11, 27, Horacego. Ma go, Muzo, wielce obrotnego, ktry zburzy wity grd Troi, a potem wiele wdrowa, widzia miasta ludzi tak wielu i ducha ich pozna pierwsze zdanie Odysei Homera w t. Jana Parandowskiego. Nie puszczaj si w podr bez grosza, chleba, gwodzia i powroza - dawne przys. Podr, fr. Le Voyage, i Podr na Cyter, Un voyage a Cythere - (zob. Kytera), dwa symne poematy Charlesa Baudelaire'a zawarte w tomie Kwiaty za (Les fleurs du mal) z 1857. Podr Brana, Brendana - zob. Bran; Brendan. Podr do Ikarii - fr. Le Voyage en Icarie, g. dzieo fr. komunisty utopijnego (1845) Etienne Cabeta, w ktrym przedstawia utopijne spoeczestwo idealnej rwnoci, bez wasnoci prywatnj, gdzie dobra materialne rozdziela pastwo stosownie do potrzeb obywatela, gdzie dziea sztuk wystawiane s na ulicach, gdzie wszyscy otrzymuj jednakie wyksztacenie i identyczne ubiory. Ksika wywoaa masowy ruch zakadania gmin ikaryjskich. Podr do Kalopei - (Kalop to Polak na wspak) gwna praca jednego z pierwszych polskich socjalistw utopijnych, Wojciecha Gutkowskiego, 1775-1826, przedstawiajca idealne spoeczestwo, w ktrym panuje cakowita

rwno; ksik, napisan w 1814, przedstawion warszawskiemu Towarzystwu Przyjaci Nauk w 1817, opublikowano dopiero w 1956. Podr do kresu nocy - fr. Voyage au bout de la nuir, powie (1932, wyd. pol. 1933) Louisa Ferdinanda Celine'a, lekarza i pisarza. Okrutna, pesymistyczna satyra, ktra uzyskaa znaczny rozgos i wywara wpyw na licznych pisarzy: Narrator, Bardanu, lekarz o wtpliwej etyce, praktykujcy w slumsach, opisuje makabryczne sceny z ycia biedoty i wykolejecw okresu 1. wojny wiat. i pniej. Podri dookoa wiata na okrtach "La Boudeuse" i "L'Etoile" w 1766-69 -zob. Bougainville L. A. Podr do rodka Ziemi - fr. Voyage au centre de la rerre, powie przygodowa (1864) Jules Verne'a, fantazja geologiczno-paleontologiczna. Podr do Woch - nm. Italienische Reise, dzieo (1816-17, 1829) Goethego, w ktrym opisuje on swoj podr po Woszech, odbyt od wrzenia 1786 do maja 1788. Dwie pierwsze czci, o bardziej zwartej konstrukcji, zawieraj opisy najywsze i najplastyczniejsze: wspomnienia z Wenecji, Werony, a zw. z Neapolu i Sycylii. Trzecia cz, spisana pod koniec ycia pisarza, ma charakter nie powizanych z sob fragmentw. Podr do Ziemi Switej z Neapolu - a. Podr na Wschd, tytu nadany przez wydawc odnalezionemu po mierci Juliusza Sowackiego, nie ukoczonemu poetyckiemu diariuszowi podry, w 9 pieniach pisanych sekstyn. Jest to pozostawiony przez autora w rkopisie szkicownik poetycki wzorowany na Don Juanie Byrona, refleksyjny, dygresyjny, nastrojowy, znany wspczesnym z niemiertelnego fragmentu - Grobu Agamemnona (8,1-126). Podre Guliwera - zob. Guliwer. Podre Samuela de Champlain - zob. Champlain S. Podre Sindbada eglarza - arab. Asfar Sindibad, 7 opowiada z Bani z 1001 nocy (zob. Tysic) o kolejnych podrach kupca arabskiego, w ktrych bogaci si mniej lub bardziej uczciwymi sposobami coraz fantastyczniej, przeywajc najprzedziwniejsze przygody na wyspach Oceanu Indyjskiego. Przygody Sindbada eglarza - zbir opowieci baniowych (1913) Bolesawa Lemiana, osnutych na kanwie Podry Sindbada eglarza z Bani z 1001 nocy, jeden z najpikniejszych utworw baniowo-fantastycznych w lit. wiatowej. Podr ku Biegunowi Pd. i dookoa wiata w latach 1772-75 - zob. Cook James. Podr na Ksiyc - fr. Le Voyage dans la Lune - film (1902) Georgesa Meliesa, d. 2607m, rcznie kolorowany; opowie fantastyczna na tle ksiek J. Verne'a i H. G. Wellsa; film zapewni twrcy wiatow saw.

Podr naokoo wiata w 80 dniach - fr. Le Tour du monde en 80 jours, powie przygodowa (1873, wyd. pol. 1873-74) Jules Verne'a; zob. Fogg Phileas. Podr na okrcie "Beagle" - ang. Journal of Researches into the Geologyand Nalural History of the various countries visited by H. M. S. "Beagle" 'Dziennik bada w zakresie geologii i historii naturalnej krajw, ktre odwiedzi okrt "Beagle"', dziennik picioletniej podry, odbytej w latach 1832-36 (1839, wyd. pol. 1887: Podr naturalisty, dziennik spostrzee...) Charlesa R. Darwina. Wielka warto ksiki polega nie tyle na bogactwie obserwacji, ile na genialnych wnioskach, ktre autor umia z nich wycign, np. obserwujc charakterystyczne cechy fauny wysp Galapagos, zwraca uwag na zjawiska zoogeograficzne, ktre pozwol mu pniej na zbudowanie wielkiej ewolucjonistycznej koncepcji pochodzenia gatunkw; por. O powstawaniu gatunkw... Podr na Pacyfik - zob. Cook James. Podr na Zachd - chi. Si-ju-ci, synna powie fantastyczno-przygodowa pisarza chiskiego Wu Czeng-en, ok. 1510-80, oparta na autentycznym dzienniku wyprawy do Indii mnicha buddyjskiego Suan-canga (VII w.) po wite ksigi, obrosym w cigu wiekw licznymi legendami lud., w ktrych gwnym bohaterem opowieci staje si towarzyszca tej wyprawie wita Mapa Sun Wu-kung, obdarzona fantastycznymi umiejtnociami i na wp bosk potg. Opowie zawiera te treci filozoficzne i stanowi satyr na dwr cesarski. Ksika, take w formie licznych wersji teatralnych, jest w Chinach do dzi dzieem ywym. Podr odkrywcza i badawcza do regionw poudniowych i antarktycznych zob. Ross James Clark. Podr sentymentalna przez Francj i Wochy - ang. Sentimental Journey through France and Italy, powie (1768, wyd. pol. 1817) Laurence'a Sterne'a, ktrej tytu nada nazw sentymentalizmowi jako kierunkowi lit., cho ksika stanowi zarazem parodi tego kierunku. Skada si z dwu czci z zamierzonych czterech. Autor jedzie do Calais, Rouen, Parya i przez Burboni, napotykajc na kadym kroku na sentymentalne przygody i witajc yczliwie wszystko, co mu si przydarza; przed Lyonem opowie si nagle koczy. Podr Unamona - synna relacja z podry kapana egipskiego, wysanego przez wielkiego kapana Karnaku do Syrii, w celu zakupienia u ksicia Byblosu drewna cedrowego do naprawienia witej barki boga Amona w Tebach. Rzecz dzieje si pod koniec panowania Ramzesa IX, kiedy presti Egiptu nie sta zbyt wysoko za granic; dlatego misja Unamona bya najeona licznymi trudnociami. Manuskrypt papirusowy z czasw XXI dynastii ( 1085-950 pne.), nieznanego autorstwa, urywa precyzyjnie realistyczny opis przygd tej wyprawy w najciekawszym miejscu, gdy w powrotnej drodze statek zepchnity z kursu przez burz opanowuj Cypryjczycy i gro Unamonowi mierci. Jednak krlowa Cypru askawie wysuchuje prb Egipcjanina i... tu koczy si

uszkodzony pergamin. Podr zimowa - nm. Winterreise, cykl 24 pieni opus 89 (1827) Franza Schuberta do sw poety nm. Wilhelma Mllera, (794-1827, na temat podry, ktra oywia wspomnienia nieszczliwej mioci; zob. Mullerlieder. Podr z Petersburga do Moskwy - ros. Putieszestwije iz Pietierburga w Moskwu, dzieo Aleksandra Nikoajewicza Radiszczewa, opublikowane anonimowo w 1790 (wyd. pol. 1954), przypominajce pod wzgldem formalnym Podr semymentaln... (zob. wyej) L. Sterne'a, ale treciowo cakowicie rosyjskie. Pierwsza ksika "rewolucyjna" w lit. ros., opisujca tragiczn dol chopw paszczynianych. Mimo e w pocztkowym okresie swego panowania Katarzyna II zdawaa si gosi pogldy podobne do zawartych w refleksjach autora, ksik uznano za szkodliw, a Radiszczewa skazano na mier. Pisarz zosta jednak uaskawiony i zesany na katorg syberyjsk. Zwolniony po mierci carycy, obawiajc si dalszych przeladowa, popeni samobjstwo. Ksik wznowiono w Rosji dopiero w 1905.

Podsdek - w dawnej Polsce undnik ksicego sdu dworskiego, a od XIV w. urzdnik w sdzie ziemskim, zastpca sdziego.

Podskarbi - w dawnej Polsce najwyszy urzdnik zarzdzajcy skarbem; od 1590 podskarbi koronny (wielki) zarzdza skarbem pastwa, a podskarbi nadworny skarbem krlewskim; dawn. skarbnik klasztoru, bractwa, cechu, uniwersytetu itd.

Podstaroci - w dawnej Polsce podstarosta, burgrabia (w Wielkopolsce surrogator), zastpca, namiestnik starosty; w majtkach ziemskich dawnej Polski wodarz, karbowy, gumienny (na Litwie - namiestnik), zastpca i pomocnik ekonoma (rzdcy).

Podstoli - w dawnej Polsce pierw. urzdnik nadworny, zastpca, namiestnik stolnika dogldajcy biesiadnego stou ksicia a. krla; od XIV-XVI w. samodzielny, honorowy urzd ziemski: podstoowie koronni, litewscy, ziemscy, powiatowi, nie nalecy jednak do wyszego dygnitarstwa. Kolejno urzdnikw ucztowych bya: kuchmistrz, stolnik, podczaszy, krajczy, podstoli, czenik; wrd urzdnikw ziemskich urzd podstolego zajmowa miejsce rodkowe, rednie. Pan Podstoli - zob. Pan (1).

Podwale - hist. ukryta przed okiem oblegajcego nieprzyjaciela droga koowa przebiegajca pod waem obronnym a. w jego pobliu; ulica biegnca wzdu murw miejskich, np. w Krakowie i w Warszawie.

Podwizka. Order Podwizki - ang. Orderofthe Garter, najwyszy order ang. ustanowiony, wg Froissarta, ok. 1349 przez krla Edwarda III. Specjalnym patronem orderu jest w. Jerzy, std druga nazwa: Order w. Jerzego. Pierw. ograniczony tylko do 25 czonkw kapituy, od 1831 rozszerzany na inne rodziny panujce, najwybitniejszych mw stanu i arystokracj. W XVII w. utrzymywano ju tradycyjnie, e bya to podwizka Joanny, hrabiny Salisbury, spada z jej nogi w czasie taca z krlem, ktry, spostrzegszy zoliwe umiechy dworakw, podnis podwizk, naoyt na wasne kolano i zawoai do obecnych: "Honi soit gui mal y pense" (fr., 'Haba temu, kto widzi w tym co nieprzystojnego'). Podwizka jako godo orderu jest to wstka z granatowego aksamitu z powyszym mottem wyhaftowanym zot nici, noszona przez mczyzn pod lewym kolanem, a przez kobiety na lewym ramieniu.

Podwika - podwijka, podwiczka, w Polsce od XV w. kwef, zasona, welon, pcienna biaa chusta okrywajca szyj i podbrdek, wizana na czubku gowy, noszona przez matki; przen. dawn. kobieta, niewiasta. Podwikarz - dawn. kobieciarz, babiarz, baamut.

Podwonik - zob. Peniuar; serweta zawizywana pod brod w czasie strzyenia wosw.

Podwoda - w dawnej Polsce obowizek miast i wsi dostarczania koni i wozw dla panujcego, jego dworu i urzdnikw jedcych z polecenia wadzy oraz dla wojska; w Polsce do 1945 obowizek dostarczania rodkw transportu organom administracji pastw.; furmanka, wz z zaprzgiem, dawane wadzom a. dworowi dla podwiezienia osb a. transportu rzeczy; odwiezienie kogo (a. czego) takim wozem.

Podworowe - w Polsce XI-XII w. czynsz od placu, na ktrym zbudowano dom a. chaup, zw. te kunnem, bo pierwotnie pacono go w naturze: dwie skrki kuny a. wiewirki rocznie; zob. te Narzaz.

Podwjna liczba - zob. Liczba (podwjna).

Podymne - zob. Narzaz; od 1629 w Polsce opata pienina z domu mieszkalnego.

Podziomek - w ywych jeszcze do niedawna wierzeniach lud. krasnoludek mieszkajcy pod ziemi a. pod podog chaupy, ktremu trzeba byo skada nieco ywnoci, aby nie zamieni nowo narodzonego dziecka na swoje (co byo rwnie zwyczajem rusaek).

Poeta. Draliwy rd wieszczw (poetw) - ac. genus irritabile vatum, z Listw, 2, 2, 102, Horacego. Kto chce poet zrozumie, musi uda si do jego kraju - nm. Wer den Dichter will verstehen, muss in Dichters Landegehen, motto do Dywanu Zachodu i Wschodu (Weststlicher Divan, 1819) Goethego. Licencja poetycka - ac. licentia poetica, uznawane prawo wypowiedzi poetyckiej do odstpstw od przyjtych norm i regu jzyka (gramatyki, skadni, semantyki, prozodii), logiki, prawdopodobiestwa, realiw, smaku estetycznego itd. Naronik Poetw - ang. Poets 'Corner', pd. kraniec pd. nawy poprzecznej Opactwa Westminsterskiego w Londynie, nazwany podobno po raz pierwszy Naronikiem Poety przez Olivera Goldsmitha, gdy mieci grobowiec Chaucera. Prcz grobowca Chaucera znajduje si tam grobowiec Spensera oraz groby a. pomniki takich poetw i prozaikw, jak m.in. Ben Jonson, Szekspir (statua), Milton (popiersie), Samuel Butler, Gay, Addison, Goldsmith, Dryden, Dr Johnson, Sheridan, Burns, Southey, Coleridge, Campbell, Macaulay, Longfellow, Dickens, Thackeray, Tennyson, Browning. Oko poety, w szczytnym krce obdzie,8 Siga z nieba do ziemi i z ziemi do nieba, ang. Thn poet's eye, in a fine frenzy rolling,8 Doth, glance from heaven to earth, from earth to heaven, ze Snu nocy letniei, 5, 1, 12, Szekspira; ac. okrelenie przysowiowe furor poeticus' sza poetycki' oznaczao natchnienie. O szczliwy modziecze, ktry w Homerze znalaz piewc swoich czynw! - Aleksander Wielki na grobie Achillesa, ok. 331 pne. Poeta laureatus - ac. 'uwieczony', poeta uwieczony wiecem wawrzynowym, laurem, wyrnienie stosowane w kulturze antycznej i renesansowej; w Anglii oficjalny poeta nadworny, naznaczany przez krla,

obowizany dawn. do pisania d na urodziny monarchy i z okazji wanych wydarze, w zamian za 200 funtw sterlingw i beczk hiszp. wina rocznie. Poeta Pery - ang. Pearl Poet, anonimowy autor manuskryptu z pn. XIV w., zawierajcego 4 poematy pisane aliteracyjnym wierszem w zach.-midlandzkim dialekcie r.-ang.: Pera (zob.), Czysto, Cierpliwo oraz Sir Gawnin (zob.) i Zielony Rycerz (The Pearl, Purity, Pattience, Sir Gawain and the Green Knight), cho ostatni mg by dzieem innego autora ni poprzednie trzy. Czysto i Cierpliwo s poematami dydaktycznymi opartymi na wtkach biblijnych. Poeta samijski - zob. Samos. Poeta serca - przydomek Franciszka Karpiskiego; por. piewak Justyny. Poeta si rodzi poet, a nie staje si nim - ac. poeta nascitur, non fit. Poeta spod szubienicy - Francois Villon, 1431-63, pierwszy wielki poeta fr. czasw nowoytnych, wczga, pijak, wielokrotnie sdzony i wiziony, skazany na powieszenie, a po apelacji na banicj; autor m.in. Ballady wisielcw, fr. Ballade des pendus, std przydomek. Poetom i malarzom wszystko wolno - przys., oparte na zdaniu ze Sztuki poetyckiej, 9, Horacego: "Malarzom i poetom zawsze przysuguje to prawo, e mog way si na wszystko"; ac. pictoribus atque poetis guodlibet audendi semper fuit aegua potestas. Praca poety - zob. Laokoon. Przeklci poeci - fr. Les Poetes maudits, krtkie krytyczne i biograficzne eseje Verlaine'a (1884) z licznymi cytatami, ktrych celem byo wzbudzenie zainteresowania twrczoci szeciu niedocenionych, zdaniem autora, poetw; byli to: Tristan Corbiere, Marceline Desbordes-Valmore, Villiers de l'Isle-Adam, Stephane Mallarme, Arthur Rimbaud i Pauvre Lelian" ('Biedny Lelian', anagram imienia i nazwiska Paul Verlaine). Sztuka poetycka - ac. Ars poetica, nazwa nadana najduszemu z Listw (2, 3) Horacego (ok. r. 14 pne.) do Pizona i jego dwch synw, zawiera rozwaania filologiczne i gramatyczne nad istot poezji, zw. epickiej i dramatycznej, przerywane licznymi dygresjami, uwagami natury osobistej, ocenami lit. i polemikami. Tysic byo poetw, a jeden Wirgili - z wiersza Go w Heilsbergu, 30, Stanisawa Trembeckiego; zob. Wergiliusz. Uczcijcie najwikszego poet - w. onorate altissimo poeta (z Boskiej Komedii, Pieko, 4, 80, Dantego), tj. Homera, po ktrym nastpuj: Horacy, Owidiusz i Lukan.

Zbkani id za poetami - z Koranu, 26, 224; staroarabscy poeci uwaani byli za nawiedzonych a. natchnionych przez nadziemskie potgi lub dinny, podobnie jak wrbici, mieli wic wysok pozycj i wpyw na ycie plemienia. Wg Mahometa dziaaj oni z inspiracji szatana, ktry przekazuje im urywki podsuchanych rozmw midzy anioami. ebrak zazdroci ebrakowi, a poeta poecie - z Pracy i dni, 26, Hezjoda; autor uywa okrelenia aojda; zob. Aojdowie. ...ludzie cisn si za zotem, A poeta, suchaczw prny, gra za potem, Przeciwiajc si wierczom, ktre nad kami Ciepe lato witaj gonymi pieniami. Jednak mam t nadziej, e przedsi za laty Nie bd moje czue nocy bez zapaty. J. Kochanowski, Muza, 9-14; czue bezsenne, nie przespane.

Pogwne - w Polsce przedrozbiorowej podatek obliczany od gowy, tj. od osoby, bez wzgldu na posiadany majtek; w 1520 zrnicowano je wg zajmowanych stanowisk na blisko dwiecie klas podatkowych; nakadano te pogwne na ydw, Tatarw i Cyganw, ale szlachta bronia si skutecznie przeciw pogwnemu generalnemu, ktre by obciao wszystkie stany; zob. te Subsidium charitativum.

Pognaa woki na bukowin pie ludowa, bardzo popularna w rnych odmianach, o dziewczynie, ktra zgubia woki. Pognaa woki na bukowin, Wzia skrzypeczki, wzia jedyne, Tam graa, piewaa, Kdy swoje siwe woki pasaa. 1-4.

Pogo - godo pastwowe dawnej Litwy, pierw. prawdop. herb Olgierda, jego samego przedstawiajcy; herb Wielkiego Ksistwa Litewskiego w czerwonym polu, wyobraajcy rycerza na koniu w penym biegu, w hemie, z mieczem wzniesionym w prawej rce, a w lewej z tarcz z podwjnym zotym krzyem; wczony przez Jagie do wsplnego herbu polsko-lit., zoonego z Ora i Pogoni.

Pogrzeb - zob. te mier (Pieska mier). Pogrzeb hrabiego Orgaza - najsynniejszy obraz (1586-88) El Greca, Totedo, koci Santo Tome. Pogrzeb w Ornans - w miejscu urodzenia malarza, obraz (1849, wyst. 1851) Gustave Courbeta, Pary, Luwr.

Id pospni. a graj im dzwony ze wszystkich kociow, a graj im dzwony aobne. St. Wyspiaski, Kazimierz Wielki, 83, 697-701.

Pogwizd - hipotetyczne bstwo pogaskich Polakw, o ktrych pisze Miechowita: "Czcili powiew powietrza agodny, szeleszczcy przez kosy i licie, zowic bstwo jego Pogwizdem", a Bielski w Kronice: "Chwalili niepogod, ktr zwali Pochwistem, a dzi na Mazowszu zowi jeszcze Pochwiciel." Cytujc ich A. Brckner dodaje: "Ten Pogwizd niepozorny (...) jest moe jedynym istotnym bstwem polskim. (...) Pogwizd albo Pochwist (gwizd i chwist jedno i to samo) ocala bowiem jako imi osobowe (od ktrego wsie Pogwizdowy poprzezywano), a imiona bokw chtnie na ludzi przenoszono (...) Pogwizd i Stanisaw (oba od ony Polki?) zwali si synowie Wodzimierza Wielkiego na Rusi X wieku."

Pohaniec - dawn. pogard. poganin, wyznawca islamu, zw. Tatar a. Turek; z ukr. pohanec.

Pohybel - dawn. zguba, zatracenie; szubienica; ukr., pokrewne polskiemu gin, gibn, gi. Na pohybel - na zgub, na zatracenie, na zagad; niech zginie, niech przepadnie, mier mu!

Poirot Hercule - (wym. puaro) wsaty detektyw belgijski, bohater powieci kryminalnych (od 1920) pisarki ang. Agaty Christie, 1891-1976.

Poitiers - (wym. puati) miasto w dep. Vienne (Poitou, zach. Francja); w staro. stolica galickich Piktaww (Civitas Pictavorum), jedno z wielkich centrw religijnych Galii. Bitwy pod Poitiers - 17 X 732 Karol Martel (Mot), majordom frankijski, na czele cikozbrojnej jazdy odnis gone zwycistwo nad Arabami, ratujc pastwo od zalewu muzumaskiego. 17-19 IX 1356 pod Poitiers, w Maupertuis, armia ang. Edwarda Czarnego Ksicia zadaa klsk wojskom fr. Jana Dobrego, ktry dosta si do niewoli. Przedromaskie baptysterium St. Jean - z IV, VII, XI w., malowida romaskie z XII w., sarkofagi merowiskie.

St.-Hilaire-le-Grand - koci romaski z XI-XII w. z naw g. przesklepion trzema kopuami. Notre-Dame-la-Grande - koci romaski z XI-XII w. trjnawowy, halowy, ze wspania dwuwieow fasad pokryt rzebami (sceny biblijne, fryzy arkadowe, motywy geom., rolinne), wiea na skrzyowaniu naw. Katedra St.-Pierre - trjnawowa hala gotycka z XII-XIII w. z piknymi witraami.

Pojazdy zaprzgowe - zob. Bastarda; Berlin(ka); Biedka; Brek; Broek; Bryka; Buggy; Daumont; Dormeza; Dylians; Faeton; Kabriolet; Kaamaszka; Kareta; Kariolka; Karoca; Kibitka; Kocz; Kolasa; Koleb(k)a; Lando; Linijka; Najtyczanka; Omnibus; Rydwan; Soliterka; Sulky; Taradajka; Tilbury; Wasg; Wizawa; Wolant; Wz.

Pojedziemy na w... - pop. staropolska pie myliwska o nierwnym podziale. Pojedziemy na w, na w, towarzyszu mj, Na w, na w, na owy, do zielonej dabrowy, Towarzyszu mj. (...) A teraz si dzielmy, dzielmy, towarzyszu mj: Tobie zajc i sarna, a mnie sobl i panna. Towarzyszu mj. (...) Kiedy jeszcze krzywda, krzywda, towarzyszu mj: Twoje gardo, a mj miecz, twoja gowa pjdzie precz, Towarzyszu mj. Wersja kurpiowska, 1-3, 25-27, 34-36. Sobl i panna - powie obyczajowa z ycia ziemiaskiego na Litwie kowieskiej (1911) Jzefa Weyssenhoffa, opiewajaca urod krajobrazw litewskich, rozkosze owiectwa i mioci.

Pokadziny - ac. conscensio thalami 'wejcie do sypialni', dawn. prawn. akt fizycznego spenienia maestwa (ac. copula carnalis 'zczenie cielesne'), przez ktry stawao si ono cakowicie uprawomocnione, przyznawao mowi prawo do posagu, onie do zapisu wiana, a obojgu do zapisu doywocia; w dawnej Polsce cz obrzdu weselnego, zwyczaj odprowadzania nowoecw do ich sypialni, ktremu towarzyszyy tace, piewy i okolicznociowe przemowy.

Pokon. Pokon trzech mdrcw (trzech krli) - wg Biblii, Ew. wg Mat., 2, 1; zob. Epifania; Magowie; Trzy (Trzej krlowie); obraz (1481, nie ukoczony) Leonarda da Vinci, Florencja, Uffizi. Obraz P. Bruegela St., Bruksela.

Pokon pasterzy - wg BibIii, Ew. wg uk. 2, 16-17; obraz (1476) w rodk. czci tryptyku otarza Portinarich, Hugo van der Goesa, Florencja, Uffizi; zob. te Noc, Correggia.

Pokosie - do XIX w. tylko: kosy rozsypane po ciernisku, co w XIX w. zaniko pod wpywem znaczenia przen. kult.: plon, rezultat (konkursu itp.).

Pokora - w dawnym prawie polskim, zw. na lsku, do XV w., akt publiczny upokorzenia si przestpcy, zazw. zabjcy, ktry bagal przedstawiciela pokrzywdzonego rodu o przebaczenie na klczkach, z nagim mieczem u szyi, z obnaon piersi, zdajc si symbolicznie na jego ask lub nieask i obiecujc zapat kompozycji (zob.); obrzdek ten w krajach, gdzie obowizywaa krwawa pomsta rodowa, by jedynym sposobem uniknicia wyludnienia kraju, w ktrym jedno zabjstwo powodowa mogo nie koczcy si acuch ofiar; hist. publiczny akt hodu przed wadc.

Pokot - rzd, szereg ludzi, zwierzt, przedmiotw lecych, uoonych jeden koo drugiego; rozkad, zwierzyna ubita na polowaniu i uoona szeregiem przed kwater myliwych w ustalonym porzdku. Pokotem (lee, ka si, pada itp.) - szeregiem, rzdem, jeden obok drugiego, jeden za drugim.

Pokj - wyraz o dwch znaczeniach: 'izba, komnata' i 'spokj, brak wojny'; drugie znaczenie jest rodzime, a pierwsze przejte w XVIII w. z jz. nm., gdzie Gernach znaczy 'komnat' i 'spokj'. Polski gmach, z niemieckiego Gemach, znaczy dawniej nie tylko 'dom', ale i 'komnat', jak np. w Szachach, 47-48, Jana Kochanowskiego: "Wziwszy je tedy na spokojne gmachy,8 i ukaza palcem na toczone szachy." Och, gdyby takie lata si wrciy, Gdy wicej cnoty byo nili stroju I gdy dom miewa, do swym wczasem miy, Pokojw mao - a sia pokoju. St. H. Lubomirski (1636-1702). Tobiasz wyzwolony, 7, 29. 1-4. Chcesz pokoju, gotuj sig do wojny - ac. si vis pacem, para bellnm. Fajka pokoju - zob. Kalumet. Gdy kraj obrc w pustyni, twierdz, e przynieli pokj - ac. ubi solitudinem faciunt, pacem appellant z ywota Juliusza Agrykoli, 30, Tacyta; jeden z wodzw brytyjskich, Kalgakus, w przemwieniu do onierzy

przed bitw pod gr Graupius (ang. Grampian Hills), ok. 84 ne.; o Rzymianach. Id w pokoju! - ac. vade in pace, z Wulgaty, Ex., 4, 18. Mwi: "Pokj, pokj", cho nie ma pokoju - ac. pax, pax: et non erat pax, z Wulgaty, Jeremiasz, 6, l4. Niech spoczywa w pokoju - ac. reguiescat in pace, wg Wulgaty, Psalm 4, 9. Pokj boy - ac. ireuga Dei (wym. u), ustanowiony ok. 1040 przez koci zakaz star zbrojnych od rody wieczr do poniedziaku rano, pniej rwnie w adwencie i w pocie z wyjtkiem okresw wojny, cznie przez 230 dni w roku; ac. lreuga dos. 'rozejm'. Pokj ludziom dobrej woli - ac. pax hominibus bonae voluntatis, z Wulgaty, Ew. wg uk., 2, 14. Pokj rzymski - ac. pax romana, pokj narzucony, jak np. przez cesarstwo rzymskie, ludom podbitym i utrzymywany przy pomocy siy zbrojnej. Pokj wity - w antycznej Grecji - zakaz star zbrojnych w okresie igzysk olimpijskich, raz na 4 lata, latem. Pokj westfalski - zob. Westfalia. Pokj z wami - ac. pax vobiscum, z Wulgaty, Gen., 43, 23 i in. Sd pokoju, sdzia pokoju - zob. Sd; Sdzia. Symbole pokoju i zgody - gazka i rdka oliwna, gobica; zob. Gob; Oliwka. Teraz, Panie, sug Twego pu z pokojem - ac. nunc dimittis servum tuum, Domine, z Wulgaty, Ew. wg. uk., 2, 29; t. wg A. Mickiewicza, Pan Tadeusz, 10, 894, ostatnie sowa Jacka Soplicy. Zbrojny pokj - nm. ein bewaffneter Friede, stan pokoju gotw w kadej chwili do przeobraenia si w walk zbrojn; wg Epigramw, 1000, 800, nr 2 (1654), Friedricha von Logau.

Pokrewiestwo - zob. Rodzina. Jest u mnie kraj, ojczyzna myli mojej, I liczne mam serca mego rodzestwo; Pikniejszy kraj ni ten, co w oczach stoi, Rodzina milsza ni cae pokrewiestwo. A. Mickiewicz, Gdy tu mj trup, 5-8.

Pokrewiestwa z wyboru - nm. Die Wahlverwandtschaien, powinowactwa duchowe; tytu powieci (1809, wyd. pol. 1866) J. W. Goethego; pierw.: okrelenie (ks. 1, rozdz. 4) przyczyny chemicznych pocze pierwiastkw, ac. attractio elecliva.

Pokrzyk - bot. pokrzyk wilcza jagoda, belladonna (Atropa belladonna) rolina zielna wieloletnia z rodziny psiankowatych, zw. dawn. rwnie: krzykawiec, myk, wisielec, gdy na jej zawierajcy skopolamin korze przenoszono rzekomo czarodziejskie wasnoci zagranicznej i trudno dostpnej mandragory (zob.). Mia on mie ksztat ezowieka i wrzeszcze, gdy go wycigano z ziemi. Szarlatani sprzedajcy go naiwnym poprawiali jego posta kozikiem, aby go bardziej uczowieczy.

Poku - znany w rnych regionach Polski rwnie pod innymi nazwami, jak podziomek, skrzat, uboe, krasnoludek, chowaniec itd., duszek domowy wierze ludowych, kryjcy si najchtniej za piecem, koo progu, w stodole lub stajni. Jego przyja dla domu i dobry humor starano si podtrzymywa wtykanymi w rone dziury odrobinami pokarmu, ktre potem szybko znikay, prawdop. nie bez udziau myszy.

Polak - nazwa oznaczajca 'mieszkaca pola, pl' jest form nowsz, poprzednia bya nie Polacy, ale Polanie (utrwalona w ac. formie przez Galla Anonima jako Poloni, z nazw kraju Polonia). Przewag polityczn wrd innych plemion sowiaskich osignli prawdop. dopiero w X w. Za Bolesawa Chrobrego nazwa Polan-Polakw objta cay nard. Forma Polanie utrzymuje si jeszcze szcztkowo, zw. w pieniach, a do po. XVI w. Dla Polakw ojciec Krakw, a Warszawa matka - przys. Dopki husarza, dopty Polaka - dawne przys. Francuz zmyli, Niemiec zrobi, Polak gupi wszystko kupi - dawne przys. Gdzie dwch Polakw, tam trzy strony - przys. Id zoto do zota, my Polacy... - zob. Habdank. Kto ty jeste? - Polak may - zob. Mdry Polak po szkodzie - przys. znane u nas w tej formie ju co najmniej w po. XVI w., a w oglniejszym ksztacie: "Kady mdrszy po szkodzie", wzite z ac. post mala prudentior lub z gr. Cieszy mi ten rym "Polak madr po szkodzie": Lecz jeli prawda i z tego

nas zbodzie, Now Przpowie Polak sobie kupi, e i przed szkoda, i po szkodzie gupi. J. Kochanowcki, Pieni, 2, 5, 45-48: "Wieczna sromota i nienagrodzona szkoda, Polaku!" o spustoszeniu Podola przez Tatarw na skutek opieszaoci szlachty i zaniku ducha rycerskiego u niej. Polacy nie gsi - zob. G. Polak godny, to zy - przys. Polak nie liczy, lecz bije - hetman Karol Chodkiewicz przed bitw pod Kircholmem (zob.). Polak przejdzie przez wszystko - fr. le Polonais passe par tout, pokona wszystkie przeciwnoci; tak mia, wg anegdoty, powiedzie 18-letni Dezydery Adam Chapowski (pniejszy genera i rolnik) w 1806 Napoleonowi I na sowa pochway za przeskoczenie konno w obecnoci cesarza b. szerokiego rowu. Polakom kady strj wolny - przys. z epoki Renesansu, ktra wyzwala si z zakazw i nakazw redniowiecza, wprowadzajc strj indywidualny i midzynarodow mod. Powodowao to wszdzie wybuchy oburzenia zwolennikw tradycji, ktra uniformizowafa ludzi kadego stanu. Nie brako te takich konserwatystw i w Polsce, gdzie mody zachodnie ustpiy w XVII w. narodowemu strojowi typu wschodniego, a w XVIII w. modzie francuskiej. Polak, Wgier - dwa bratanki i do szabli, i do szklanki - przys. prawdop. z XVIII w. Pki wiat wiatem, nie bdzie Niemiec Polakowi bratem - przys. prawdop. z XVII w. Zapa Polak Tatarzyna... - zob. Tatarzy.

Pole - zob. Dziki (Dzikie Pola); Kulikowe Pole; Lechowe Pole; Legnickie Pole; Morawskie Pole; Psie Pole. Da pole - dawn. przyj wyzwanie, stan do walki. Dotrzyma pola - nie cofn si, wytrwa na placu boju. O, gdzie s pola (niwy)! - ac. o ubi campi!, z Georgik, 1, 485, Wergiliusza. Pola Elizejskie - zob. Elizjum. Pola, gdzie bya Troja - zob. Troja (na kocu). Pola Ronkalskie - rwnina na Nizinie Padaskiej, w pobliu Piacenzy (pin. Wochy), w XI-XII w. miejsce spotka cesarzy nm. z ich woskimi i

niemieckimi lennikami. Zapowied ograniczenia autonomii miast woskich przez Fryderyka I Barbaross na zjedzie w 1158 staa si zarzewiem rewolty miast lombardzkich. Pole boe, pole umarych - dawn. cmentarz. Pole elekcyjne - (zob. Elekcja) pole, na ktrym obozowaa szlachta przybya na elekcj i gdzie si elekcja odbywaa. Od 1736 ustanowiono "miejsce electionis midzy Wol i Warszaw"; sejm obradowa w polu. Wok "szopy", gdzie zasiada senat z prymasem, ustawiaa si "koem" szlachta-elektorzy zbrojnie i konno, pod chorgwiami wojewdztw. "Koo" otoczone byo okopem. Pole Marsowe - ac. Campus Martius, w staro. Rzymie obszar poza murami serwiaskimi, pooony na zakolu Tybru, na jego brzegu lewym, pierw. cay teren na pn. od Kapitolu na stokach Pincio i Kwirynau a do rzeki, powicony Marsowi i za czasw republiki bdcy miejscem przegldw wojska, wicze sport. i wojsk. modziey, a co 5 lat - cenzusu (spisu ludnoci przeprowadzanego przez cenzora). Ju od V w. pne. teren zaczto stopniowo zabudowywa, a od czasw Augusta cesarze wznosz liczne monumentalne budowle. W 271, za Aureliana, Pole Marsowe objte zostao nowymi murami Rzymu. Pole Marsowe - fr. Champ-de-Mars, wielka otwarta przestrze na lewym (pd.) brzegu Sekwany w Paryu, pierw. (od 1770) plac defilad Szkoy Wojskowej; w okresie Rewolucji Fr. i 1. cesarstwa miejsce zgromadze i uroczystoci publ.; od czasw Restauracji teren wycigw konnych (ktre przeniesiono w 1857 do Longchamps), a potem - kolejnych wystaw wiatowych, poczwszy od Wystawy Powszechnej w 1867; na Wystaw z 1889 zbudowano tu Wie Eiflla. Od 1908 publiczny teren spacerowy. Pole Marsowe - w Leningradzie; pierw. teren bagnisty; w XIX w. obrcony na rozlegy plac defilad wojskowych, zw. pop. Sahar Petersbursk z powodu unoszcego si nad nim piaszczystego pyu. W okresie rewolucji lutowej 1917 miejsce manifestacji ludnoci; 23 III 1917 pogrzebano w rodku placu, we wsplnym grobie, 180 ofiar walk ulicznych. Pomnik Bohaterw Rewolucji. Pole Marsowe - w Warszawie, zwane te placem Broni, plac defilad wojskowych zaoony na rozkaz w. ks. Konstantego w 1824 (gdy pl. Saski okaza si za szczupy na przegldy duej liczby wojsk) w pn.-zach. czci miasta, midzy ulicami Pokorn, Stawki i Dzik, w kwadracie o boku 4407m. Plac pniej w znacznym stopniu zabudowany. Pole Zotogowiu, ang. Field of the Cloth of Gold, rwnina midzy Guines a Ardres, w pobliu Calais we Franeji, gdzie w 1520 Henryk VIII spotka si z Franciszkiem I dla zawarcia przymierza. Spotkanie odbyo si z wielk pomp i przepychem, std nazwa. Wiele wspaniaych ceremonii udaremni deszcz i wiatr, a skutki polityczne byy mizerne, gdy wkrtce nastpio odwrcenie sojuszw i Henryk sprzymierzy si z cesarzem Karolem V.

Szerokiego pola i wysokiego oa - dawn. majtny i dobrze urodzony; magnat, pan z panw. W pole; w polu - na front; na froncie; na polu walki. Wyprowadzi (wywie) w pole kogo - oszuka, nabra, wystrychn na dudka, wystawi do wiatru, nabi w butelk, zwie. Zalega (zelee) pole - dawn. prnowa, (z)gnunie w nierbstwie, zaniedb(yw)a si, zw. w wojsk. obowizkach subowych.

Polenlieder - (wym. poulenli:der) nm., 'pieni o Polsce', wiersze i pieni poetw niemieckich i austriackich, tworzone w latach 1831-45 pod wpywem wydarze powstania listopadowego i nadchodzcej Wiosny Ludw, wyraajce solidamo z walczcymi o wolno Polakami. Pisali je m.in. August von Platen-Haflermunde, Adalbert von Chamisso, Ferdinand Freiligrath, Franz Grillparzer, Christian Friedrich Hebbel, Nikolaus Lenau, Ludwig Uhland, Moritz Hartmann, Julius Mosen (zob. Walecznych tysic...), Gottfried Kinkel, Georg Herwegh, Gottfried Keller, Paul Harro-Harring. U wilanych tam wybrzey Piorunowa huczy burza. W wiat daleki echo biey, O niemieckie trca wzgrza. Tn szablice, wal kosy, Zastp mnych mknie do dziea, Chr uderza pod niebiosy: - Jeszcze Polska nie zgina! L. Uhland, Do Mickiewicza, 1-8 (1833); t. S. Duchiska.

Polewka - w dawnej kuchni polskiej kada zupa, prcz majcych specjalne nazwy, jak barszcz, ur, ros czy kapuniak. Czarna polewka - zob. Czarny. Dworska (paska) polewka - dawn. dworski chleb, dworacka kasza, suba szlachcica na dworze magnata, jego patrona. Piwna (s. winna) polewka - dawn. grzane piwo (a. wino) z przyprawami, zaprawione tkiem.

Polifem - gr. Polyphemos, mit. gr. olbrzymi, jednooki cyklop (zob. Cyklopi), syn Posejdona, boga mrz; w Odysei, 9, 106 i nast. Homera, jest najdzikszym z cyklopw, pasterzem owiec, yjcym w jaskini na odludnej wyspie. Odyseusz w swej podry wyldowa tam z 12 towarzyszami; potwr uwizi ich w jaskini, zamykajc otwr potnym gazem, po czym zjad szeciu swych goci. Odyseusz zdoa go upi winem, a gdy Polifem zasn, olepi go, wbijajc mu w oko zaostrzony k oliwny. Gdy na krzyki Polifema zbiegli si inni cyklopi, pytajc, kto go skrzywdzi, odpowiedzia "Nikt!",

bo tak mu si Odys przedstawi; wwczas cyklopi odeszli. Odys i jego towarzysze wydostali si z jaskini ukryci pod brzuchami owiec wypdzanych na pastwisko. Odpywajc, Odyseusz gono szydzi z cyklopa i powiedzia mu swe prawdziwe imi; Polifem za poskary si ojcu. Wrogo Posejdona staa si gwn przyczyn wieloletniej wdrwki i niewypowiedzianych cierpie Odyssa; zob. te Acis i Galatea.

Polihymnia - mit. gr. muza (zob.) sakralnej pieni chralnej, bez atrybutw, przedstawiana jako kobieta pogrona w mylach; ac. Polyhymnia dos. 'bogata w pieni', gr. Polymnia.

Polikrates - gr. Polykrates, bogaty kupiec z Samos, ktry, wykorzystujc niezadowolenie ludu z rzdw arystokracji, przy pomocy nielicznej druyny zagam wadz i sta si ok. 538 pne. tyranem Samos. By wadc bezwzgldnym o wielkiej energii, zdolnociach i szczciu. Jego potna flota korsarska opanowaa M. Egejskie. Stworzy silne pastwo, rozwin handel i rzemioso, wznis wspaniae budowle (witynta Hery, wodocig czynny do dzi, molo portowe), otacza si przepychem, by opiekunem sztuki i nauki, przyjacielem Anakreonta (zob. Anakreontyki), Ibikosa (zob. uraw), lekarza Demokadesa z Krotony i Pitagorasa, ktrego jednak wkrtce oddali za sprzyjanie arystokracji. Jako tyran czyt w sobie cechy perskiego despoty i gr. filozofa. Satrapa perski Orojtes zwabi go do siebie perspektyw olbrzymich upw, zabi, a zwoki ukrzyowa Piercie Polikratesa - Sprzymierzony z Polikratesem krl Egiptu Amazis, obserwujc niebywae powodzenie wszelkich jego przedsiwzi, ostrzega go przed gron zawici bogw i radzi mu dobrowolnie pozby si czego najcenniejszego, czego strata sprawiaby mu najwikszy bl. Polikrates usucha go i rzuci do morza swj ukochany piercie, zoty sygnet ze szmaragdem, ktry zawsze nosi, dzieo Teodorosa z Samos. Ale nie min tydzie, jak pewien rybak przynis na jego dwr pikn ryb, ktr uzna za odpowiedni podarunek dla wadcy. Sudzy pokrajali ryb i znaleli w jej brzuchu piercie Polikratesa. Gdy Amazis dowiedzia si o tym, wypowiedzia Polikratesowi przyja i gocinno, aby nie musia aowa przyjaciela, gdy spotka go nieunikniona katastrofa. Piercie Polikratesa, nm. Der Ring des Polykrates, synna ballada (1797) Friedricha Schillera, oparta na Dziejach Herodota; wraz z Nurkiem i Rkawiczk nazwane zostay "balladami zuchwalstwa", z ktrych wynika mora, e nie trzeba nigdy wyzywa ani bogw, ani ludzi przez przekraczanie rozsdnych granic: por. Hybris.

Poliksena - gr. Polyksene, mit. gr. wg pohomerowskich poetw cyklicznych najmodsza crka krla Troi Priama i Hekabe. Po zdobyciu Troi duch

Achillesa objawi si nad jego grobem i zada zoenia sobie ofiary z wzitej do niewoli Polikseny. Posuszny syn bohatera, Neoptolemos, zabija nieustraszon w obliczu mierci dziewczyn na grobie Achilla. U ksit mykeskich i u Grekw istniay lady dawnego obyczaju palenia na stosie ksicia jego kobiet, suby, koni, aby suyy mu nadal na tamtym wiecie; w czasic uroczystoci pogrzebowych Patrokla Achilles kae zabi jecw trojaskich i zwoki ich rzuci na stos przyjaciela. Kobiety trojaskiej rodziny krlewskiej przypady, jako niewolnice, Hekabe Odyssowi, Kasandra Agamemnonowi, a Andromacha Neoptolemosowi, moliwe wic, e najwikszy heros achajski rwnie, choby po mierci, powinien by otrzyma swoj cz upu. Niektrzy widzieli w tym daniu ducha Achillesa dowd uprzednich zarczyn obojga; zmary narzeczony, pocigajcy ukochan za sob w grb, to znany baniowy motyw Lenory (zob.). Hekabe - tragedia (ok. 424 pne.) Eurypidesa; przedstawia ofiar Polikseny. Poliksena - tragedia Sofoklesa; nie zachowana. Ofiara Polikseny - obraz Tiepola, Bruksela, Muzeum.

Polinik - gr. Polyneikes, mit. gr. syn Edypa i Jokasty, brat Eteoklesa (zob.) i Antygony (zob.); zob. Siedem (Siedmiu przeciw Tebom).

Polis - miasto-pastwo, struktura spo.-polit. staroytnego wiata gr., podzielonego na wielk liczb niezalenych maycb pastewek, skadajcych si z ufortyfikowanego miasta, zazw. z twierdz na wzgrzu, zwan pniej akropolis, i obszaru otaczajcego, rolniczo-pasterskiego, jak np. Ateny z Attyk - organizm do duy na to, aby by samowystarczalnym, do may, aby si dawa obroni i aby obywatele znali si co najmniej z widzenia. Ta koncepcja polis bya eksportowana w postaci kolonii i klerochii, podobnie samowystarczalnych i niezalenych z ktrych nie rodzio si adne imperium. Rozprzestrzeniay one gr. sposb ycia, wyciskajc jego wyrane pitno nawet na tak rozlegych imperiach, jak Rzym czy Bizancjum.

Poliszynel - fr. Polichinelle, fr. odmiana Pulcinelli (zob.), bohater fr. teatru kukiekowego, garbaty z przodu i z tyu, z wydatnym, zakrzywionym nosem, ubrany w trjgraniasty kapelusz, kurtk i pantalony czerwono-zielone mi-parti, zote galony, czerwone saboty, koronkowy konierzyk i mankiety, chepliwy fanfaron, ktnik i szyderca; pojawia si ju w 1. interludium komedii Chory z urojenia Moliera. Poliszynel - utwr fort. Sergiusza Rachmaninowa, jeden z pierwszych przykadw nowoczesnej, motorycznej faktury fort., podjtej w XX w. m.in.

przez Bartoka i Prokofiewa. Tajemnica poliszynela - fr. un secret de polichinelle, publiczna tajemnica, fakty powszechnie znane, ktre Poliszynel w teatrze kukiekowym scenicznym szeptem w najwikszym sekrecie powierza publicznoci.

Polka - wirowy czeski taniec narodowy, w rytmie 2/4, tempie szybkim, powstay ok. 1830 w Czechach, wkrtce potem rozprzestrzeniony w Europie i Ameryce jako taniec towarzyski, taczony do pocz. XX w. W stylizowanej formie wprowadzona do muzyki art. przez Bedricha Smetan (np. Sprzedana narzeczona); z czes. pulka 'ptakt'. Polka-galopka - galop, polka taczona w ywszym tempie. Polka-mazurka - poczenie polki z mazurkiem w metrum 3/4, posuwisty taniec powstay we Francji w po. XIX w. Polka-tramblanka (a. tramblantka), tramblapolka - taniec powstay we Francji w 60. latach XIX w., w metrum 3/4, z charakterystycznymi podskokami; z fr. tremblant 'trzscy si'. Polka-wgierka - zob. Wgry.

Polluks - zob. Kastor i Polluks.

Polo Marco - 1254-1324, wenecjanin, najwikszy europ. podrnik rdw. Jego ojciec Niccolo i stryj Matteo, kupcy weneccy, wybrawszy si w 1253 w podr handlow po konstantynopolskim cesarstwie aciskim, niespodziewanie odcici od powrotu, gdy Konstantynopol wpad w rce Paleologw, wrogw wenecjan, zapucili si do Buchary, a po 3 latach, wraz z poselstwem chana Hulagu wadajcego Persj, udali si do Chanbayku (dzi Pekin) na dwr wielkiego chana Kubilaja, cesarza Chin, ktry nie widzia dotd jeszcze Europejczykw. Przyj ich z honorami i przekaza list do papiea. Po powrocie do Wenecji bracia w 1271 wyruszyli w nastpn podr do Chin, zabierajc modego Marka, a take odpowied papiea. Po trzech latach przybyli do Szang-tu, letniej rezydencji Kubilaja. Cesarz, ujty z miejsca inteligencj i dwornoci Marka, zatrzyma go u siebie i przez 17 lat zatrudnia, wysyajc go do rnych prowincji kraju w delikatnych misjach. Przez 3 lata Marco by jakoby gubernatorem w Jandu (Jangczou). W latach 1292-95 Polowie odbyli drog powrotn morzem. W rok pniej Marco dosta si do niewoli genueskiej po bitwie midzy weneckimi i genueskimi galeonami. Uwiziony przez rok w Genui, opowiedzia swoje wspomnienia towarzyszowi niedoli, Rusticianowi (a. Rustichellowi) z Pizy, ktry je spisa.

Opisanie wiata - Ksiga cudw, Milion, Dziwy wiata itd., tytuy, pod ktrymi wydawano relacj Marka Polo z podry i pobytu w Chinach i w in. krajach Azji pod wadz Mongow (oraz zasyszane wiadomocl o innych krajach, m.in. Japonii, Madagaskarze, Etiopii), zapisan w oryginale w przedziwnym, modnym w XIII i XIV w., dialekcie mieszanym fr.-w., t. na wiele jzykw od 1477 (t. pol. 1954). Rusticiano z Pizy, bdc sam pisarzem, specjalist od romansw rycerskich, stara si wiernie zapisywa opowiadania Marka, zaczerpnite z pamici i notatek, jednak w inwokacji, opisach batalistycznych i opowiadaniach nowelistycznych dawa upust swym ambicjom lit. Liczby, podawane przez autora przy kadej okazji, wydaway si czytelnikom przesadne; dlatego nazywano Marka i jego ksik Il Milione w., 'Milion'; wg innych nazwa ta pochodzi od rodzinnego przydomka Aemilione ('duy Emil'). Ksika ukazuje fragmentaryczny obraz cywilizacji chiskiej, rwnolegej do europejskiej, a wyprzedzajcej j pod wieloma wzgldami. Wenecjanie, ktrzy wyruszyli do kraju barbarzycw, sami czuli si tam nieraz barbarzycami w kraju wysokiej kultury. Most Marco Polo - jedenastoukowy, zdobiony rzebami (XII-XV w.), znajdujcy si poza centrum miasta w Pekinie. Incydent na tym mocie w lipcu 1937, ukartowany przez Japoni, da jej pretekst do wznowienia wojny chisko-japoskiej, rozpocztej we wrzeniu 1931 incydentem mukdeskim, po ktrym Japonia zaja Manduri.

Poloneutichia abo polskiego krlestwa szczcie... - kronika panowania Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy (wyd. niepene 1843) napisana przez Andrzeja Lubienieckiego Starszego, ok. 1551-1623, historiografa ariaskiego.

Polonez - taniec koowy, korowodowy w metrum trjmiarowym, z charakterystycznym rytmem semkowym z dwiema szesnastkami po pierwszej semce i figurami kadencyjnymi w melodii z akcentem na drugiej, a zakoczeniem na trzeciej, sabej czci taktu. Rozwin si z "taca polskiego" w XVIII w., a ten z kolei wywodzi si z XVII-wiecznego taca chodzonego zwanego "pieszym" a. "chmielowym". Nazwa polonez pojawia si pod koniec XVIII w. na miejsce "taca polskiego". Polonez, jako polski taniec narodowy, ma niewielkie zwizki z polonezami (polonaise) kompozytorw obcych okresu baroku i klasycyzmu, wystpujcymi jako samodzielne kompozycje (W.F. Bach, Beethoven). W muzyce polskiej artystyczne formy poloneza uprawiali m.in. Ogiski, Elsner, Kurpiski, Chopin, Wieniawski, Moniuszko, Zarbski, Noskowski, Szymanowski. Poloneza czas zacz. - Podkomorzy rusza I z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza, I wsa pokrcajc, poda rk Zosi I skoniwszy si grzecznie, w pierwsz par prosi. Za Podkomorzym szereg w pary si gromadzi, Dano haso, zaczto taniec - on prowadzi. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12,

762-67.

Polonia - rdw.-ac. Polska; Polacy mieszkajcy stale za granicami Polski (Polonia zagraniczna). Polonia - cykl rysunkw czarn i bia kresk na kartonach (1863) Artura Grottgera, Budapeszt, Muz. Sztuk Piknych; zrodzony pod wraeniem powstania styczniowego. Polonia - uwertura (1832-36) Richarda Wagnera, skomponowana w zwizku z upadkiem powstania listopadowego. "Polonia" - warszawski klub sport. zaoony w 1915, jeden z najstarszych w Polsce. Polonia Restituta - Order Odrodzenia Polski, odznaczenie pastwowe ustanowione w 1921, majce 5 klas. Polonus - dawn. typ wsatego szlachcica z wygolon gow, w delii, upanie i kontuszu, przy karabeli; obecnie - typ Polaka w starszym wieku, piknej postawy, szczupego, o szczerej, mskiej twarzy, jasnych oczach, wysokim czole, siwej czuprynie i mniej lub bardziej sumiastym wsie; rdw.-ac., 'polski'; por. te Sarmata.

Polowania cesarza Maksymiliana - cykl dwunastu tkanin Willema de Kempenaere z lat 1520-35, wykonanych wedug kartonw van Orleya, Pary, Luwr. Arcydzieo warsztatw brukselskich najlepszego okresu, wyobraajce yw akcj w malowniczym pejzau tajemniczego lasu Soignes w rnych porach roku.

Polska - nazwa przymiotnikowa, z domylnym ziemia, znaczca to samo, co polna, a wic "kraina pl". Pochodzi od nazwy plemienia Polan, mieszkajcych we wczesnym rdw. nad Wart, na obszarze nazywanym wwczas Polsk. Ju w XI w. nazw t obejmowano cae pastwo w dorzeczu Odry i Wisy, ale pami o dawnej odrbnoci Polan od innych plemion lechickich sprawiaa, e w wszym znaczeniu rozumiano przez Polsk nadal kraj nad Wart. Aby zapobiec nieporozumieniom, zaczto w XIV w. dawny kraj Polan nazywa Wielkopolsk a. Staropolsk. W XV w. ziemie poudniowe nazwano, dla kontrastu, Maopolsk. Plemiona polskie - Najstarsze nazwy plemion polskich w obcych rdach hist. (wg T. Lehra-Spawiskiego): Plemiona lskie: Dziadoszanie, lanie, Opolanie, Golszyce.

Wielkopolskie: Goplanie, Ldzice (Polanie), Liczkawicy. Maopolskie: Wilanie, Wiercanie, Czerwianie (Ldzanie). Mazowieckie: Mazowszanie, Nierwianie (Narwianie?). Pomorskie (kaszubskie): Pomorzanie, Wieluczanie, Pyrzyczanie. Jeszcze Polska... - zob. Niech yje Polska, Panie! - fr. Vive la Pologne, Monsieur!, sowa rzecznika niepodlegoci Polski, Francuza Charlesa Floqueta, rzucone carowi Aleksandrowi II w 1867 w Paryu. Nierzdem Polska stoi - przys., ktrego uywano nieustannie w mowach i broszurach polit., na sejmach i sejmikach od po. XVI do po. XVIII w. jako zasady politycznej, pewnika wyznawanego przez szlacht. Protestoway przeciw niemu trzewiej mylce jednostki, np. Andrzej Maksymilian Fredro i Stanisaw Konarski; zob. te Nierzd. Nigdy w Polsce nie zabraknie elaza do broni, rycerstwa do koni, yta, lnu, pszenicy i penej wina piwnicy - dawne przys. Polska bez Poznania, Gdaska, Wieliczki niewarta i jednej wiczki przys. z czasw Krlestwa Kongresowego i Rzeczypospolitej Krakowskiej. Polska przedmurzem chrzecijastwa - ac. Polonia antemurale christianitatis. Tak okreli mia Polsk, wg ukasza Opaliskiego (Polonia defensa contra Joannem Barclaium... ac., 'Obrona Polski przeciw zarzutom Johna Barclaya...', 1648), papie Urban VIII nawizujc do zwycistwa Polski nad Turkami pod Chocimiem w 1621. Wolno w Polsce, jako kto chce - przys. Bo w Polsce zota wolno pewnych regu strzee: Chopa na pal, panu nic, szlachcica na wiee. A. Naruszewicz, Szlachetno, 165-66. Polsko! lecz ciebie byskotkami udz; Pawiem narodw byta i papug. J. Sowacki. Grb Agamemnona, Padr do Ziemi w. z Neapolu, 8, 109-110. Poeta - A-tam puka, Panna moda I cz za tako nauka? Serce -? -? Poeta A to Polska wanie. St. Wyspiaski, Wesele. 3, 16, 577-80.

Polski. Bracia polscy - zob. Brat. Polska cnota: kademu otworzy wrota - przys., o staropolskiej gocinnoci.

Polska droga - wiejska droga polna, nie brukowana. Polska krew - nm. Polenblut, operetka (Wiede 1913, wyst. pol. Warszawa 1915) Oskara Nedbala, libretto: Leo Stein; temat zaczerpnity z opowieci Szlachcianka chopk (1831) Aleksandra Puszkina. Polski - lekcja jzyka polskiego. Polski. Taniec polski - polonez. Polskie - przest. jzyk polski. Polskie zrazy - zawijane, z farszem. Polski most... - zob. Most. Polski strj - hist. ubir zoony z delii, kontusza, upana, karabeli, pasa suckiego; w XIX w. konfederatka, czamara. Zoty polski - zob. Zoty.

Polydeukes - zob. Kastor i Polluks.

Poaniecki Stanisaw - centralna posta wspezesnej mieszczasko-ziemiaskiej powieci obyczajowej Rodzina Poanieckich (1895) Henryka Sienkiewicza, energiczny handlowiec i dorobkiewicz warszawski, lubicy wygod filister o oschej duszy, "mydlarz". Dwuznaczna, ni to satyryczna, ni to apologetyczna postawa autora w stosunku do swego bobatera zrozumiana zostaa jako pochwaa buruja polskiego z jego mitem powrotu do ziemiaskiej przeszoci nieopatrznie zmarnotrawionej przez ojcw i prostackim pragnieniem uycia, ukrywanym pod frazesami o misji spoecznej. Poaniecczyzna - zadufana w sobie kotuneria, mieszczaskie filisterstwo, "mydlarstwo" hodujce egoistycznym przesdom, samolubne, pene hipokryzji.

Poawiacze pere - fr. Les Pecheurs des perles, opera liryczna (Pary 1863, wyst. pol. Warszawa 1904) Georgesa Bizeta, libretto: Eugene Cormon i Michel Carre. Konflikt midzy lubem czystoci, zoonym przez kapank Leli z Candy, ktra modlitwami i piewem ma odgania ze duchy od odzi rybakw cejloskich, a jej mioci do myliwego Nadira, poczony z motywem przyjani Nadira i wodza wioski rybakw i poawiaczy pere - Zurgi. Mio triumfuje na przekr lubom kapaskim, a Zurga kadzie wasne ycie w ofierze, aby uratowa kochankw.

Poawiacze ledzi - klasyczny film dokumentalny (1929) Johna Griersona, zwanego "ojcem brytyjskiego filmu dokumentalnego".

Poonina - w Karpatach wsch. hala, pastwisko grskie lece powyej grnej ganicy lasw; nazwa od ponych, tj. nieurodzajnych okolic grskich i lenych.

Poowa - zob. te P. Brzydka poowa (rodu ludzkiego) - art. mczyni. Cz Hermesa - zob. Hermes. Moja lepsza poowa - moja ona; z powieci Arkadia hrabiny Pembroke, 3 (ang. The Countesse of Pembroke's Arcadia, 1590) Sir Philipa Sidneya. Pikna, nadobna poowa (rodu ludzkiego) - art. kobiety. Poowa, poowica - art. iron. ona. Poowa jest wiksza od caoci - epigram z Pracy i dni (VIII-VII w. pne.) Hezjoda: "O gupcy! nie wiedz, o ile wiksza jest poowa od caoci!" Sowa te cytuj z podziwem i pochwa mdroci Hezjoda: Platon w Prawach i w Republice, Plutarch w Moraliach, Erazm w Adagiach i w. in. Sens tego paradoksu wykada si wg cytowanych autorw tak, e lepsza jest skromna, lecz bezpieczna pozycja yciowa od kariery wiodcej na sam szczyt, z ktrego atwo spa; lepszy wrbel w rku ni kanarek na dachu; lepsza ugoda od procesw; najlepsze jest "zote umiarkowanie", ac. aurea mediocritas. W poowie drogi naszego ywota - w. nel mezzo del camin di nostra vita, z Boskiej Komedii, Pieko, 1, 1, Dantego. My jeno znamy poow o sobie - kt reszt wie -? St. Wyspiaski, Wesele, 3,2, 111-12; Pan Mody do Poety.

Pooz - w niejadowity, bardzo agresywny, ywicy si gryzoniami, ptakami, wami, jaszczurkami itd., wystpujcy w pd. Europie i zach. Azji, d. do 27m. W dawnej Polsce nazw t okrelano gronego wa, ktry mia jakoby zamieszkiwa kresy wschodnie, ale by wytworem fantazji. Potrafi dogoni samotnego jedca pdzcego galopem, okrci si koo

konia i czowieka i przebi mu gardo szydem, ktrych mia par koo malukiej gby, a przy tym czyni to na olep,jako e nie mia oczu; por: te W.

Pow. Cudowny pow ryb - Wg Biblii, Ew. wg uk., 5, 1-11, obecno Jezusa w odzi Szymonowej sprawia, e pow jest wielki, cho przez ca noc nic nie uowiono. "I rzek Jezus do Szymona: Nie bj si, odtd ju ludzi owi bdziesz."

Potawa - miasto nad Worskl (dopyw Dniepru) w Ukr. SRR, wymienione po raz pierwszy w 1174. Pod Potaw krl Szwecji Karol XII z 30000 wojska ponis decydujc klsk w wojnie pnocnej, zadan mu 8 VII 1709 przez 50-tysiczn armi cara Piotra I. Karol wraz z Mazep schronili si w Turcji. W Soroczycach koo Potawy urodzi si Nikoaj Gogol; cykle jego opowiada Wieczory na futorze koo Dikaki i Mirgorod osadzone s w rodzinnej okolicy pisarza. Potawa - poemat (1828-29) Aleksandra Puszkina; romantyczna mio modej Marii, crki Koczubieja, wiernego sgi cara, do starego hetmana Kozakw, Mazepy, na historycznym tle wojny ze Szwedami i bitwy potawskiej.

Poudnice - przypoudnice, wg dawnych wierze lud. polskich i czeskich demony powietrzne, ktre mcz rolnikw znajdujcych si w samo poudnie w polu, zw. za spoczywajcych na miedzach, gdzie, jako na granicach, najczciej przebywaj widma. Poudnice pojawiaj si w postaci biao ubranych kobiet, piknych i bardzo wysokich a. gronych i brzydkich. Ten klasyczny ac. daemon meridianus wydaje si by uosobieniem tumanu pyu podniesionego nagym porywem wiatru w upalne poudnie na polu.

Pomaraczarnia - oraneria, budynek ogrodowy oszklony w caoci a. czciowo, sucy do przechowywania w okresie chodw rolin poudniowych, jak drzewek cytrusowych, wawrzynw, mirtw itd. (Stara) Pomaraczarnia - w warszawskich azienkach, zbud. w 1784-88 wg projektu D. Merliniego; do waciwej oranerii dobudowano od strony pn. dwa skrzyda zwane pawilonami, z ktrych wschodni zosta "na Komedialni z mieszkaniami dla komediantw destynowany", tj. przeznaczony na teatr (zbudowany cakowicie z drewna, co polepszyo akustyk), jeden z nielicznych zachowanych w Europie teatrw z XVIII w. Widowni ozdobiono piknymi malowidami iluzjonistycznymi pdzla J.B. Plerscha i I. Dbrowskiego, przedstawiajcymi publiczno w loach.

Nowa Pomaraczarnia - w azienkach-oraneria i palmiarnia.

Pomian - dawn. haso, okrzyk rozpoznawczy stray, patroli wojskowych a. myliwych na towach; dawn. odgos, echo.

Pomiara wczna - pomiera wooczna, reforma rolna przeprowadzona na ziemiach Litwy, Biaorusi i Ukrainy w 2. po. XVI i na pocz. XVII w. przez zarzdzenia Zygmunta I i Zygmunta Augusta, ktra uszczuplia ziemie chopw i wzmoga ich obcienia, zamienia wiadczenia na czymsz, wprowadzia jednolit miar powierzchni ziemi (wka rwna 30-33 morgom) oraz upowszechnia trjpolwk.

Pomioto - wiecha, miota na dugim trzonku do czyszczenia pieca chlebowego; przest., przen. wycieruch, popychado, popychle, czowiek pomiatany, lekcewaony.

Pomnie - przst., poet. pamita, zachowywa co w pamici, uwaa na co, nie zaniedbywa czego; std: pomnik. Pomn dziecistwa sny niewysowne, Ra lat minionych wstaje jak ywa, Bajki czarowne, bajki cudowne Opowiadaa mi niania siwa. J. Tuwim, Bajki, 1-4 (1918).

Pomnik - monument. Czyn mija; pomniki jego pozostaj - ac. factum abiit; monumenta manent z Fasti, 4, 709, Owidiusza. Jeli szukasz (jego) pomnika, rozejrzyj si dokoa - ac. si moumentum requiris, circumspice napis znajdujcy si w londyskiej katedrze w. Pawa, ktrej twrc by architekt Chtistopher Wren (1632-1723), wyryty na jego grobie przez syna. Horace Smith zwrci uwag w 1723, e napis taki nadawaby si rwnie na grb lekarza na cmentarzu. Pomnik przyrody - okrelenie A. von Humboldta (zob.) w odniesieniu do starych, olbrzymich drzew zasugujcych na ochron. Kady twr przyrody (rolina, skaa, grota, wodospad; legowisko ptasie itd.) szczeglnie cenny ze wzgldw historyczno-pamitkowych, naukowych, estetycznych, krajobrazowych.

Wolabym, aby ludzie sig dziwili, dlaczego nie mam pomnika, ni dlaczego mam pomnik - odpowied Marka Katona na wyraone przez kogo zdumienie, e tylu nieznanych ludzi ma pomniki, a Katon nie ma adnego (ywot Marka Katona, 19, 4, Plutarcha); por. Charakterytstyki (nr 388) z 1823 Williama Hazlita: "Tylko ten zasuguje na pomnik, kto go nie potrzebuje." Wzniosem pomnik trwalszy od spiu, wyszy od krlewskich piramid - ac. exegi mnnumentum aere perennicna 8regaligue sita pyramidnm altius, z Pieni 3, 30, 1-2, Horacego; autor o swojej poezji. wieci si pomnik mj nad szklanny Puaw dach, Przetrwa Kociuszki grb i Pacw w Wilnie gmach; Ni go otr Wirtemberg bombami mocen zbi, Ni pody Austryjak niemieck sztuk zry. Bo od Ponarskich gr i blinich Kowna wd Szerz si saw m a za Prypeci brd. A. Mickiewicz, (Wizyta pana Franciszka Grzymay), 1-6; artobliwa parafraza Pieni 3,30, Horacego. Na Wawel, na Wawel, krakowiaku wawy! Podumaj, potsknij nad pomnikiem sawy. E. Wasilewski, Krakowiaki, 1, 7, 61-62.

Pomona - rymska bogini owocw (ac. poma), drzew owocowych i sadw, ktr bg Wertumnus (zob.) zdoby za on, cho bya przedmiotem uczu takich polnych i lenych bstw, jak satyrowie, Sylen i Priap; wg Metamorfoz, 14, 623 i nast., Owidiusza; w sztuce przedstawiana z owocami. Pomona i Ceres - obraz Rubensa, Madryt, Prado.

Pomort - fr. bombarde, w. bomhardone, nm. Bomhart, instrument muz. dty podwjnostroikowy, prosta, lekko koniczna rura drewniana zakoczona stokowat czar gosow; pojawi si przed 1400 jako szaamaja dyszkantowa, pniej budowany w rnych wielkociach i strojach, wyszed z uycia z kocem XVIII w.

Markiza de Pompadour Jeanne Antoinette - (wym. ppadu:r), z domu Poisson, z ma Le Normant (Lenormand), 1721-64, kobieta mieszczaskiego pochodzenia, niezwykej urody. Przedstawiona krlowi Ludwikowi XV na balu w 1744, zostaa jego faworyt. Bya kochank krla przez 5 lat, ale do koca ycia pozostaa jego maitresse en titre, z tytuem markizy i odpowiednimi dobrami. Zamieszkaa w Wersalu. Wywieraa wpyw na polityk wewn. i zagr. krla, cho znaczenie tego wpywu wielu podaje w wtpliwo. Niewtpliwie natomiast bya przyjacik i ordowniczk filozofw i pisarzy, jak Wolter, Monteskiusz, Crebillon, Gresset, Marmontel, ratowaa Encyklopedi od zagady; pojawiaa si na nieoficjalnych kolacjach, ktre jej lekarz, Quesnay, twrca szkoy fizjokratw, wydawa w swoim mieszkaniu wersalskim

dla Diderota, Helvetiusa. Turgota, Buffona. Sama zajmowaa si nie bez talentu miedziorytnictwem; umiaa zainteresowa krla spraw produkcji porcelany i bya gwn inicjatork zaoenia manufaktury porcelany w Sevres. Portretowali j m.in. F. Boucher (wielokrotnie), de la Tour, Nattier, Pigafle, Falconet. W literaturze natomiast staa si bohaterk krotochwil i operetek. Madame Pompadour - operetka (Berlin 1922, wyst. pol. Warszawa 1923) Leo Falla. Apres nous le deluge! - fr., 'po nas choby potop!' powiedzenie, pod adresem Ludwika XV, przypisywane pani de Pompadour, ktra w opinii ludu fr. marnotrawia pastwowe pienidze na huczne zabawy w Wersalu i zbdne, wystawne budowle, a przy tym nakaniaa krla do rozrzutnoci. W rzeczywistoci rdem tych sw jest epigram Stratona z Sardis (Anthologia Palatina, 11, 19, 6) z ok. 125 roku ne.: "Pij i kochaj! Po mierci niech moje koci potop pochonie!" Rzecz osobliwa, e niemal nazajutrz po mierci faworyty krlewskiej aowano jej powszechnie tak bardzo, jak bardzo nienawidzono za jej ycia.

Pompeja - (1) crka Q. Pompeiusza Rufusa i Mucji, crki Sufli, druga ona Juliusza Cezara, kochanka a. moe tylko ukochana Publiusza Klodiusza, ma Fulwii. Pewnej nocy roku 62, w czasie obchodw wita Bona Dea (zob.), Klodiusz dosta si do domu Cezara w przebraniu flecistki (gdy mczyznom wstp by na t uroczysto wzbroniony), aby si zobaczy z Pompej, ale zabka si w ogrodach i zosta poznany. Uroczystoci przerwano. Cezar by wwczas najwyszym kapanem (pontifex maximus), wynika wic std sprawa o cudzostwo i witokradztwo. Cho Klodiusza uniewinnili przekupieni sdziowie, wiadectwo Cicerona podwayo jego alibi. Pompej uniewinniono, bo Cezar owiadczy w sdzie, e nic nie wie o tej sprawie, a gdy oskaryciel zapyta go: "Dlaczego wic usune z domu Pompej?", odrzek: "Bo ona Cezara musi by poza wszelkim podejrzeniem".

Pompeja - (2), Pompeje, Pompei, staro. miasto pod Neapolem w Kampanii, za. w VI w. pne., przez czas pewien etruskie, od 290 pne. rzymskie, rozroso si w orodek rzemielniczy i wypoczynkowy oraz port handlowy. W znacznej czci zniszczone przez trzsienie ziemi 5 II 63 ne., odbudowane, a 24 VIII 79 cakowicie zasypane wielometrow warstw popiou i kamieni w czasie wybuchu Wezuwiusza. Z ok. 20000 mieszkacw zgino ok. 10%; pozostali przy yciu jeszcze przez dugi czas dryli w pokadach popiou i pumeksu tunele i sztolnie, aby wydosta z zasypanych, ale nie naruszonych domw kosztownoci, a nawet pyty marmuru. Pniej miejsce to pokryy winnice i pola orne, a o miecie zapomniano. Przypadkowe odkrycia spowodoway rozpoczcie wykopalisk w 1748, na wiksz skal od 1806, a systematycznie od 1860. Day one wiele informacji o yciu codziennym mieszkacw, a odkryte dziea sztuki - mnstwo cennych wiadomoci

historycznych oraz dotyczcych sztuki i kultury materialnej antyku. Najwaniejsze znaleziska przeniesiono do Museo Nazionale w Neapolu. Ostatnie dni Pompei - powie (1834) E.G. Bulwer Lyttona.

Pomyka si - pomkn si, w XVII-XVIII w. posuwa si; przysuwa si, zbliy si do czego. Tak dzieje si z rozmow: z wolna si pomyka, A natrafi na przedmiot wielki, jak na dzika. A. Mickiewicz. Pan Tadeusz, 2, 735-36.

Ponce de Leon Juan - ok. 1460-1521, konkwistador i odkrywca hiszp.; w 1493 uczestnik 2. wyprawy Kolumba; w 1508 zdoby wysp Borinquen (Puerto Rico) i jako jej gubernator w 1509-12 zgromadzi wielki majtek w zocie, niewolnikach i ziemi. Syszc od Karibw opowieci o nadzwyczajnie bogatej wyspie zwanej Bimini (nie za o rdle wiecznej modoci, jak chce legenda), wyruszy z Borinquen w 1513 z trzema okrtami i przybi do brzegw pwyspu (ktry uwaa za wysp) w kwietniu, po czym nada tej "wyspie" nazw Floryda prawdop. dlatego, e odkrycie nastpio w wita wielkanocne, hiszp. Pascua Florida. W 1521 wrci na Floryd z dwoma okrtami, dwustu ludmi, komi i bydem domowym, ale przy ldowaniu wypraw gwatownie zaatakowali Indianie, a Ponce de Leon zosta trafiony strza. Ekspedycja natychmiast zawrcia na Kub, gdzie Ponce de Leon wkrtce zmar.

Poncjan - zob. Sindibad.

Poniatowski Jzef - 1763-1813, ksi, bratanek krla Stanisawa Augusta, ur. i wychowany w Austrii, mianowany w wojsku austriackim podpukownikiem. W 1789 wezwany przez krla do suby narodowej, otrzyma stopie generaa-majora wojsk koronnych; po 3 V 1791 zosta gwnodowodzcym wojsk na linii Dniepru i Dniestru. W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792 odnis wietne, cho nie wykorzystane, zwycistwo nad korpusem Markowa pod Zielecami. Po akcesie krla do Targowicy poda si wraz z wielu innymi do dymisji i pojecha do Wiednia. Gdy wybucho powstanie 1794, zgosi si do Kociuszki. Podczas obrony Warszawy walczy z najwikszym powiceniem osobistym, cho nieszczliwie, w obronie pn. odcinka Powzek. Po klsce osiad w Warszawie, w paacu Pod Blach (zob.) i w Jabonnie, gdzie w 1795-1806 y hulaszczo i bezmylnie, marnotrawic zdrowie i majtek, budzc ogln niech i zgorszenie publiczne w okupowanej przez Prusakw Warszawie. Po wejciu Francuzw obj dowdztwo tworzcej si armii polskiej, a w 1807 zosta dyrektorem wojny i wodzem naczelnym. Stopniowo

zdobywa sobie oglne zaufanie i przywizanie wojska, mimo pocztkowej nieufnoci Napoleona, pniej Davouta, nienawici Zajczka, niechci Dbrowskiego i wielu byych legionistw. Odrzuci propozycj Aleksandra I przejcia na stron ros. W nie rozstrzygnitej bitwie z Austriakami pod Raszynem wywoa podziw obu walczcych stron swoj brawur: marsz z bia, piankow fajeczk w ustach do ataku na bagnety na grobli raszysko-falenckiej. Po oddaniu Warszawy przenis walk na tereny zaboru austriackiego i oswobodzi Sandomierz, Zamo, Lublin, Lww i Krakw. Sukcesy te day mu ogromny autorytet moralny. W kampanii 1812 Napoleona przeciw Rosji dowodzit 5. korpusem. Po odwrocie, w 1813, odrzuci propozycj przejcia na stron koalicji, wzi zaszczytny udzia w bitwie pod Lutzen. W czasie bitwy pod Lipskiem Napoleon mianowa go marszakiem Francji. Kilkakrotnie ranny w obronie miasta, w osonie cofajcej si armii fr., gdy most na Elsterze przedwczenie wysadzono w powietrze, ks. Jzef skoczy z koniem do rzeki i uton. Zwoki jego w 1819 zoono w katedrze wawelskiej. Jego bohaterska i pikna mier na polu Bitwy Narodw staa si waciwym punktem wyjcia jego sawy i legendy, a nawet kultu jego postaci nie tylko w ojczynie, jako wspczesnego Rzymianina bez skazy i zmazy, jako uosobienia honoru i wiernoci ojczynie (ale i Napoleonowi), a przy tym wojaka z fantazj, nie stronicego od uciech ycia. By raczej ulubiecem obozu zachowawczego ni lewicy, ktra wolaa Kociuszk jako wcielenie tradycji demokratycznych i republikaskich. Bg mi powierzy honor Polakw, Jemu samemu go oddam - wg legendy odpowied ciko rannego pod Lipskiem ks. Jzefa na propozycj generaa Bronikowskiego, aby zda komend i szukat ocalenia; por. te Honor (Ksi Jzef w nurty spojrza...). Burka - Wg tradycji ks. Jzef naby burk "lekk niesychanie, trzech funtw nie wac, z dugim wosem, z sierci wielbdziej, za sto dukatw od yda z Astrachania", w czasie pobytu w Lubarze w 1792. W tej historycznej, jakoby cigle tej samj burce figuruje ksi na wielu wizerunkach. W niej te mia zgin w Elsterze. Jeszcze Polska po polsku i pisze, i czyta, 8Bo nie caa Warszawa jest blach okryta - dwuwiersz Ludwika Osiskiego kolportowany w Warszawie ok. 1800, atakujcy gwnie ksicia Jzefa (paac Pod Blach!) i jego zego ducha", pani Vauban, za popieranie, wraz z otaczajcym ich wytwomym towarzystwem, teatru francuskiego, kosztem patriotycznego, polskiego teatru Wojciecha Bogusawskiego. Ksi Jzef Poniatowski tgo Niemcw kropi, ale to nieszczcie, e si nam utopi - przys., pogos pieni lud. o mierci ks. Jzefa pod Lipskiem. Pepi - pieszczotliwa forma imienia Jzef, od Beppo, Peppo, zdrobn. od w. Giuseppe, uywana czsto przez Stanisawa Augusta, gdy zwraca si do swego bratanka. Prince charmant - fr., 'czarujcy ksi; krlewicz z bajki; wymarzony narzeczony; uroczy, szarmancki, czarujcy modzieniec'. Tak nazywano ks.

Jzefa, gdy w sierpniu 1789 przyjecha do Warszawy, rzuci si w wir zabaw, przodowa w salonach, przewodzi zotej modziey, uwodzi pikne panie, przelatywa miasto w wysokim kabriolecie whisky zaprzonym w 4 a. 8 koni w porcz (w jednym rzdzie), a podczas sejmu konstytucyjnego zaoy si, e na koniu nago przejedzie ca Warszaw i - dokonai tego. Suy prostym onierzem - tak, wg tradycji, odpowiedzie mia ks. Jzef na pytanie Kociuszki: "Czego ksi sobie yczysz?"; rozmowa odbya si podobno 27 V 1794, gdy Poniatowski na wie o powstaniu wrci do kraju i zgosi si do obozu Kociuszki pod Jdrzejowem. Ksi by w cywilnym stroju podrnym - w czarnym fraku, Kociuszko w szarej sukmanie, ktr nosi od czasu bitwy pod Racawicami. Ofiarowa ksiciu dowdztwo wojsk na Litwie, ale ksi odmwi. Vaubanka - przydomek nadany w Warszawie hrabinie Henriette de Vauban (wym. woba), przybyej w 1798 z Wiednia do Warszawy. Bya to urzdowa faworyta i doradczyni ks. Jzefa, arbiter elegancji i obyczaju towarzystwa warszawskiego, wadczyni palacu Pod Blach, zacieka rojalistka otaczajca si wygnanymi z Francji rodakami-arystokratami i rodakami-hochsztaplerami, ktrzy cignli do Warszawy za Ludwikiem XVIII, znienawidzona przez lud stolicy. Wrba Cyganki - Na skutek zakadu z jednym z kolegw pukowych w czasie manewrw letnich w 1784, ks. Jzef przepyn wpaw konno w penym rynsztunku ab. Legenda gosi, e zaraz po tym wydarzeniu jaka Cyganka powiedziaa ksiciu: "Der Elbe Herr bist du geworden, doch eine Elster wird dich morden" (nm., 'Zwyciye ab, ale zginiesz od sroki'; Elster znaczy 'sroka' a. 'Elstera'). Jzef Poniatowski - klasycystyczny pomnik konny na wzr pomnika Marka Aureliusza na Kapitolu w Rzymie, zamwiony przez Polakw u Thorvaldsena, ukoczony przed samym powstaniem listopadowym, wywieziony po 1831, stan w Homlu w ogrodach namiestnika Iwana Paskiewicza; w 1923-45 w Warszawie na placu Saskim; zniszczony przez Niemcw; nowy odlew, przekazany jako dar Kopenhagi dla zburzonej Warszawy, postawiono przed Star Pomaraczarni w azienkach, a w 1966 przeniesiono na otwarty dziedziniec paacu Namiestnikowskiego (Koniecpolskich, Radziwiw) na Krakowskim Przedmieciu, gdzie mia stan na samym pocztku. W Lipsku przy ul. Lessinga 23827, nie opodal Elstery sta pomnik ks. Jzefa w ksztacie sarkofagu z napisem: "Naczelnemu Wodzowi J. O. Ksiciu Jzefowi Towarzysze Broni." Zosta zniszczony w 1939. Dzi na jego miejscu skromna pyta pooona w 1945. Portrety: m.in. G.B. Lampi, J. Grassi, J. Pitschmann, J. Kosiski, J. Kossak, litografia: P.L. Grevedon. Ksi Jzef Poniatowski na koniu przed frontem grenadierw - obraz J. Suchodolskiego, Warszawa, Muz. Nar. Ksi Jzef w bitwie pod Raszynem - obrazy A. Orowskiego, J. Suchodolskiego, J. Kossaka, W. Pawliszaka.

Ksi Jzef w chwili mierci - obrazy J. Damela, J. Kossaka, H. Verneta, J. Suchodolskiego. Ksi Jzef w otoczeniu sztabu - obraz J. Suchodolskiego. Wjazd ks. Jzefa Poniatowskiego do Krakowa - obraz (1821) Michaa Stachowicza, Warszawa, Muz. Nar. "W uczuciu ywionym dla niego przez Polsk obok czci przede wszystkim gruje miujce upodobanie. Inna wspczesna mu posta przewodnia (...), Kociuszko, obok gbokiego przywizania, przede wszystkim na cze niepodzieln rodakw zasuy sobie surow cnot. Wiecznie mody (...) Poniatowski, innego zgoa zakroju czowiek, kochany jest od swoich i za cnoty, i za wady, kochany za to, i w jednych, a nawet w drugich by wietnym wcieleniem charakteru narodoaego, kochany za wysile swych i zgonu pikno tragiczne, niby zogniskowane w jego osobie odbicie tragicznych losw zbiorowoci. (...) Polot rycerski ksicia Jzefa, jedna z najwalniejszych psychiki zbiorowej polskiej cecha, uniemiertelnita jego imi." Sz. Askenazy, Ksi Jzef Poniatowski. 1763-1813, z Przedmowy do trzecicgo wydania (1913).

Ponik - dawn. krynica, rdeko, strumyk; dawn. potoczek nikncy w podziemnym korycie, a w pewnej odlegoci znw si wynurzajcy. Side i z ponika Pragnienie ugasz; Odkieznam konika I puszcz na pasze. A. Mickiewicz, Panicz i dziewczyna. 73-76.

Ponokrates - posta z powieci Garganlua (zob.) i Pantagruel Fr. Rabelais'go, wyraziciel doktryn pedagogicznych samego autora, przeciwiestwo aosnych pedantw w rodzaju Tubala Holofemesa, ktrzy przez 50 lat obciali umys modego Gargantui przestarzaymi podrcznikami rdw., kac muje wykuwa na pami. Ponokrates ustala dla niego nowy program studiw, polegajcy m.in. na wymazaniu z pamici dotychczasowej nauki, na dbaoci o zdrowie i czysto osobist pupila, i przekazywaniu mu humanistycznej, uniwersalnej, encyklopedycznej wiedzy faktw i rzeczy (a nie sw), kojarzcej si cile ze zjawiskami Natury i ycia.

Ponowa - nieg wieo spady na ziemi, na ktrym mona dobrze rozpozna tropy zwierzyny.

Pons - ac., most.

Pons asinorum - zob. Osio (Oli most). Pons sublicius - ac., 'most na palach', najstarszy most staro. Rzymu, czcy lewy brzeg Tybru z przedmieciem Ianiculum.

Pont(e) - Fr. pont, w. ponte 'most'. Ponte dei Sospiri - w. 'Most Westchnie', przez ktry skazani przechodzili dawniej z sali sdu w weneckim Paacu Dow do przeraajcego wizienia Piombi. Ponte di Rialto - zob. Rialto. Ponte Vecchio - w., 'Stary Most', malowniczy most floreneki, najstarszy w miecie, nosi ju t nazw, gdy zbudowano go na miejscu mostu z czasw etruskich. W obecnym ksztacie pochodzi z 1345; rwnie synne warsztaty zotnikw i jubilerw wzdu mostu, wsparte od tyu drewnianymi podporami, sigaj XIV w. W rodku mostu szereg sklepw przerywa si, tworzc niewielk woln przestrze, na ktrej stoi pomnik Benvenuta Celliniego. Pont-Neuf - fr., 'Nowy Most', wbrew nazwie najstarszy most Parya, czcy zach. cypel Ile de la Cite z oboma brzegami Sekwany. Rozpoczty w 1578 przez Henryka III, ukoczony w 1607 przez Henryka IV, ktrego konny pomnik stoi na rodku placyku Pont-Neuf na wyspie. Most (wraz z placykiem) od razu zasyn, gdy jako pierwszy w Paryu otrzyma kamienne chodniki. By to te pierwszy paryski most nie obudowany domami; do tego czasu inynierowie uwaali, e dwie balustrady z domw wzmacniaj mosty. Na dugi czas Pont-Neuf sta si miejscem jarmarku poczonego z festynem ludowym, gdzie panowa haas i cisk, gdzie wystpowali kuglarze i piosenkarze, zachwalali swoje towary wdrowni kupcy, bukinici, kwiaciarki. Most zaznaczy si w historii teatru, bo wystawiano na nim farsy, a piewane tam populame piosenki, przenoszone z czasem do Opery Komicznej, nazywano "ponts-neufs". Most by opiewany przez Victora Hugo, rysowany i malowany przez plastykw wszystkich okresw, poczwszy od Sebastiana Leclerca i Callota.

Pontyfik - kapan nalecy do kolegium pontyfikw w staro. Rzymie, liczcego pocztkowo szeciu, potem dziewiciu i szesnastu kapanw, ac. pontifex. Pontifex maximus - najwyszy kapan w staro. Rzymie; tytu cesarzy rz., pniej tytu papiey. Pontyfikalny - przest. uroczysty, wzniosy, okazay.

Msza pontyfikalna - uroczysta msza odprawiana przez biskupa, praata udzielnego, opata itp. Strj pontyfikalny - zoony z humerau, alby, stuy, tuniceli, dalmatyki, ornatu, rkawiczek, sandaw, mitry i pastorau. Pontyfikat - okres rzdw (kadencja) danego papiea.

Pop - (1) pot. nazwa ksidza prawosawnego, dawniej niekiedy i katolickiego; z ros. i ukr. od gr. pappas 'ojczulek'. Jan Pop - zob. Jan (Prezbitei). Popadia - ona popa. Popie oczy, wilcze garo, co zobaczy, to by zaro - przys.

Pop - (2) ang. skrt od popular 'ludowy; popularny. Pop Art - ang., 'sztuka pop', termin o znaczeniu do chwiejnym, gdy istot pop cullure jest jej efemeryczno. Okrela si t nazw pabstrakcyjne obrazy i kolae (ang. collages 'kompozycje z fragmentw ronych przedmiotw naklejane na ptnie a. in. podou') pene aluzji do wspczesnego ycia miasta, tj. do reklamy, md, wyrobw przemysu i rzemiosa, do sygnalizacji miejskiej, folkloru miasta itd. Pop culture - (wym. kltsze) ang., 'kultura pop', wynik wpywu ycia miejskiego (produkcji masowej, obfitoci pienidzy na wydatki osobiste i oglnego buntu przeciw miernikom ludzi starszych) na modsze pokolenie: kultura, ktr cechuje efemeryczno (o najbardziej dzi poszukiwanej pycie top of the pops za tydzie nikt nie pamita), ycie chwil obecn, strach przed posdzeniem o przestarzae gusta, pytki stosunek do problemw oraz brak wiadomoci klasowej i rasowej.

Popeye - (wym. poupaj) jednooki marynarz o wiatowej sawie, zawsze trzymajcy w ustach fajk z gwki kukurydzianej, stworzony w 1929 przez rysownika Elzie Segara i kontynuowany przez jego nastpcw w komiksach, filmach rysunkowych i RTV. Puszka szpinaku obdarza go natychmiast nadludzk si. Crystal City, miasto w stanie Teksas, orodek uprawy szpinaku, postawio mu pomnik wdzicznoci.

Popiel - mityczny ksi gnienieski, tzw. Popiel II, poprzednik Piasta,

ktry wg podania mia zosta zagryziony przez myszy na wiey w Kruszwicy. Legend relacjonuje krtko Gall Anonim, rozbudowuje j i wzbogaca Dugosz, a nadaje bardziej literack form Kromer. Wg wersji ludowej, uciekajc przed myszami Popiel z rodzin schroni si w szklanej bani na dnie Gopa, gdzie go jednak myszy odnalazy i zjady; zob. te Hatto I; Krl (Duch); Mysz(eis). Krla Popiela myszy zjady - przys., krlowa Bona umara; to nic nowego.

Popi. Gruszki w popiele - zob. Gruszka (Zasypia; Nie zasypia). Odradza si jak Feniks z popiow - zob. Feniks. Rozdar szaty swe i oblk si w wr, posypujc gow popioem - na znak aoby, gwatownej rozpaczy, niewysowionej boleci; z Biblii, Ks. Estery, 4, 1; por. Ks. Hioba, 2, 12; by to wr peen popiou; zob. te Szata (Rozdziera). Rozsypa popioy na cztery strony wiata (na cztery wiatry) - odmawiajc miejsca na ziemi resztkom zmarego, uniemoliwiajc odwiedzanie jego grobu, usiujc skaza go na wieczn niepami. A teraz, emy popi, proch i glina, Pki nie pomrzem, napijmy si wina! Z. Morsztyn, Na drugi bankiet Imci Pana Klockiego, 27-28. Czy popi tylko zostanie i zamt, Co idzie w przepa z burz? - czy zostanie Na dnie popiou gwiadzisty dyjament, Wiekuistego zwycistwa zaranie! C. Norwid, Tyrtej, Prolog, 3 (W pamitniku), 135-38. Popi i diament - powie (1948) Jerzego Andrzejewskiego, ukazujca konflikty spo. i polit. w spoeczestwie polskim okresu bezporednio po 2. wojnie wiatowej. Film (1958) Andrzeja Wajdy wg Andrzejewskiego; tytu wg wiersza Norwida. Popielec - koc. rz.-kat. pierwsza roda po zapustach, wstpna roda, rozpoczynajca okres wielkiego postu, nazwana od odbywajcego si w ten dzie obrzdku posypywania wiernych powicanym popioem w kociele przez kapana, ktry wypowiada przy tym sowa: "Prochem jeste i w proch si obrcisz." Dawny zwyczaj lud. kaza w rod popielcow podkpiwa publicznie z panien i kawalerw, ktrzy w czasie minionego karnawau nie zawarli zwizkw maeskich: przypinano im do ubra tzw. klocki (kurze apki, patyczki, ledzie, kukieki, szmatki itp.), a na wsi kazano na acuchu cign prawdziwe kloce, kody popielcowe, a do karczmy, gdzie trzeba si byo towarzystwu okupi kolejk gorzaki. Popielnica - alnik, urna, naczynie gobowe, w ktrym grzebano popioy i koci zmarych.

Na wierzchu ziemi ile tutaj wrzawy? A tam pod ziemi jaka cisza gucha? (...) A przecie w maj popielnicy ley Wszystko zebrane na krciutkiej wici, Czym czowiek stoi - co kocha, w co wierzy I czym si jeszcze u potomnych szczyci. C. Norwid, ale. 7-8, 13-16.

Poplecznik - hist. towarzysz wojenny, zasaniajcy walczcego rycerza od tyu, od plecw; od XVIII w. zausznik, stronnik, zwolennik (w sensie ujemnym); osoba udzielajca sprawcy przestpstwa pomocy przez ukrywanie go, zacieranie ladw przestpstwa, faszowanie dokumentw itp.

Popoudnie fauna - zob. Faun.

Poppea Sabina - druga ona cesarza rz. Nerona, pikna, dowcipna, niezmiernie ambitna, bya on prefekta kohorty pretotiaskiej, ktremu odebra j przyjaciel Nerona i przyszy cesarz, Oton. Jego entuzjazm dla zalet nowej ony obudzi namitno do niej w Neronie, ktry uczyni z niej w r. 58 naonic, a w 62 odebra Otonowi i polubi. Jej wpyw na cesarza by znaczny: wygnaa jego pikn naonic Akte, a zamordowanie jego matki Agrypiny Modszej i ony Oktawii przypisywano czciowo jej machinacjom. Neron kaza bi monety z jej wizerunkiem i nada jej tytu Augusty. Synne byy jej zabiegi kosmetyczne, zw. kpiele w mleku olicy. W przystpie zoci Neron zabi j kopniakiem w brzuch w r. 65. Koronacja Poppei - w. L'Incoronazione di Poppea, opera (Wenecja 1642) Claudia Monteverdiego, libretto: G. F. Busenello, na podstawie Rocznikw Tacyta i poezji Wergiliuaza i Horacego. Jedno z arcydzie historii muzyki skomponowane przez 74-letniego "ojca opery".

Pppelmann - rodzina architektw niemieckich, dziaajcych m.in. w Drenie i w Warszawie w 2. po. XVII i 1. po. XVIII w. Matthaus Daniel, 1662-1736, twrca Zwingeru w Drenie, paacu w Pillnitz, zaoe Osi Saskiej i projektw paacu Saskiego w Warszawie. Jego syn, Carl Friedrich, 1697-1750, powoany do Warszawy przez Augusta II w 1724, otrzyma w 1742 indygenat; twrca zaoe ogrodowych i wntrz paacu Bkitnego oraz rozbudowy paacu Saskiego w Warszawie, jak rwnie projektant paacu krlewskiego w Grodnie.

Poprg - skrzany a. tamowy suy do umocowania sioda lub kulbaki na zwierzciu.

Populorum progressio - ogoszona w 1967 "encyklika spoeczna" papiea Pawa VI, oparta na zaoeniach spo. doktryny kocioa, ale ujmujca w nowy, elastyczny sposb sprawy wasnoci, ustrojw spo.-ekon., nierwnoci midzy krajami rozwinitymi i zacofanymi w rozwoju, postpu i in. wanych zagadnie wiata wspczesnego.

Poputcziki - towarzysze podry; okolicznociowi, przygodni sprzymierzecy, zw. o czonkach grupy pisarzy radzieckich, niekomunistw, popierajcych w zasadzie polityk rzdu radzieckiego w 20. i 30. latach XX w., goszcych jednoczenie swobod twrczoci, jak Pasternak, Pilniak, Fiedin, Babel, Leonow i inni; ros., od po putl 'po drodze'.

Pora. Cztery pory roku - zob. Cztery. Dziecinna pora - kiedy jest jeszcze zbyt wczenie na pooenie si spa, na pjcie do domu. Listopad to dla Polski niebezpieczna pora? - z Nocy listopadowej, 2, 343, Wyspiaskiego; Wielki Ksi do Makrota. Pora ogrkowa - sezon ogrkowy, ogrki, okres zastoju w yciu kulturalnym, polit., w pracy, w handlu itd. w czasie miesicy letnich, wakacyjnych, kanikulamych. Pory roku - wiosna, lato,jesie, zima; pi obrazw P. Bruegela St., z ktrych cztery z 1565, olej na drewnie, malowane w Brukseli; cztery z nich znajduj si w Wiedniu, Kunsthist. Mus.: Zima. Myliwi w nienym krajohrazie; Sianokosy; Pochmurny dzie; Powrt stada, pity niwa w Nowym Jorku. Oratorium (nm. Die Jahreszeiten, 1801) Josepha Haydna, tekst Gottfrieda van Swieten oparty na wierszu The Seasons Thompsona. Cykl utworw fort. Piotra Czajkowskiego. Balet fantastyczny (ros. Wriemiena goda) w 1 akcie, muzyka: Aleksandr Gazunow, libretto i choreografia: Marius Petipa, Petersburg 1900, wyst. pol. Gdask 1952.

Pora si - boryka si z czym, mozoli si, poci si nad czym, trudzi si, biedzi, mczy z kim, z czym, nad czym.

Poradlne - w dawnej Polsce danina pacona w zalenoci od powierzchni ziemi ornej.

Porcja - (1) crka Katona Mf. Utyceskiego, ona Kalpurniusza Bibulusa, konsula rz. w 59 pne., a po jego mierci - Marka Brutusa, zabjcy Juliusza Cezara. Bya gorc zwolenniczk sprawy republikaskiej. Dowiedziawszy si przypadkiem o sprzysieniu w przeddzie planowanego zamachu na Cezara, miaa zada sobie ran sztyletem, aby przekona spiskowcw, e jest godna zaufania. Po klsce pod Filippi i samobjstwie Brutusa odebraa sobie ycie ykajc, jak chce tradycja, rozarzone wgle. Bohaterka epizodycznej, ale wanej i synnej 1. sceny II aktu tragedii Juliusz Cezar Szekspira, w ktrej nie przez ciekawo ani ambicj, ale z mioci dla ma baga go o zdradzenie jej tajemnicy jego zamierze.

Porcja - (2) posta z komedii Kupiec (zob.) wenecki Szekspira, bohaterka moda, pikna i bogata, pena sodyczy, kokieterii, delikatnoci, intuicji i wdziku poczonego z humanistycznym rozumem i si charakteru. Przebrana za uczonego doktora z Padwy, zrcznie rozstrzyga spraw midzy Szajlokiem i ukochanym przez siebie Bassaniem na korzy przyszego ma; mimo wszystkich zalet jest wic przykadem sdziego nieuczciwego, osobicie zainteresowanego w sprawie.

Porkawiczne - rkawiczne, w dawnej Polsce wynagrodzenie (podarunek) dawane przez kupujcego nieruchomo, dobra ziemskie, myny, karczmy itp. onie sprzedajcego a. jego matce lub siostrze w gotwce a. w naturze (bydo, cukier itd.); zapata dla porednika a. poborcy podatkowego.

Porfirogeneta - dos. urodzony w purpurze; syn urodzony po wstpieniu ojca na tron, zw. w rodzinie cesarskiej w Konstantynopolu, wg tradycji w pokoju zwanym Porphyra gr., 'purpura'; w wszym sensie cesarz bizantyjski 306-337, Konstantyn VII Porfirogeneta, uczony, opiekun nauki, autor traktatu o rzdzeniu pastwem i zbioru przepisw etykiety dworskiej; r.-gr. porphyrogennetos od porphyra i gennetos 'urodzony'.

Porgy and Bess - (wym. poogy), opera (Nowy Jork 1935) Geoige Gershwina, libretto: Du Bose Heyward i Ira Gershwin, wg powieci Porgy Du Bose Heywarda. Swoisty "teatr ludowy" odchodzcy od konwencji tradycyjnej opery; pie i piosenka zastpuje arie. Kompozytor opar si na autentycznym folklorze murzyskim, wprowadzi typowe dla niego songi i spirituals, z duym udziaem czynnika improwizacyjnego u wykonawcw. Murzyn Crown, zabiwszy kogo w czasie bjki, ukrywa si, a swoj ukochan Bess powierza opiece kalekiego Porgy. Don Juan z Catfish Row, Sportin' Life, daremnie prbuje wywie Bess do Nowego Jorku. Bess kocha Porgy'ego, ale Crown nadal

j fascynuje. Gdy Crown pojawia si, aby zabra Bess, Porgy dusi go. Po powrocie z wizienia udaje si na swym wzku cignitym przez koz w tysicmilow podr do Nowego Jorku, dokd Sportin' Life zdoa uprowadzi Bess.

Porohy - ukr., 'progi', poprzeczne progi rzeczne, bariery skalne, tarasy granitowe wystajce z nurtw Dniepru, utrudniajce powanie transport na dawnym szlaku z Batyku do Konstantymopola.

Porwnaj, Boe, gry z doami - popularna ludowa pie miosna o porzuconej dziewczynie. Porwnaj, Boe, gry z doami, niech bdzie rwniusieko; przyprowad, Panie, moje kochanie w niedziel raniusieko. 1-4.

Porsenna Lars - VI w. pne., wg tradycji rzymskiej krl etruskiego miasta Klusium (dzi Chiusi), ktry wypowiedzia Rzymianom wojn, gdy nie chcieli przywrci tronu wygnanemu przez nich Tarkwiniuszowi Pysznemu. Bohaterska obrona oblonego Rzymu zmusia Porsenn do odstpienia i zawarcia pokoju. Z obron t zwizane s liczne legendy; zob. Horacjusz (Kokles); Klelia; Scewola.

Porta otomaska - zob. Wysoki (Wysoka Porta).

Porte-epee - (wym. portep) frdzla, chwast na tamie przyczepionej do rkojeci broni biaej; fr., 'rapcie'.

Porthos - jeden z czterech g. bohaterw synnej trylogii powieciowej A. Dumasa ojca; zob. Trzy (Trzej muszkieterowie).

Portobello Road - ulica w Notting Hili w Londynie z licznymi antykwariatami (antyki, obrazy, meble, stara porcelana itd.), w soboty uzupenionymi przez stragany uliczne, odwiedzana przez turystw i klientw.

Portret - plast. podobizna osoby a. grupy osb. Portret artysty z czasw modoci - powie autobiograficzna (1914-15, t. pol. 1937) Jamesa Joyce'a, opisujca jego irlandzk rodzin i ycie ucznia kolegium jezuickiego, ktry si daremnie buntuje przeciw narzucanej mu tam dyscyplinie mylowej. Kantata (1957) kompozytora ang. Matyasa Seibera, wg J. Joyce'a. Portret Doriana Graya - jedyna powie (1890, t. pol. 1906) Oskara Wilde'a, symbolistyczna, o dekadenckim dandysie, ktrego twarz zachowaa urod i urok bezgrzesznej modoci. Jego rozkad moralny przejawia si w portrecie, namalowanym w czasie, gdy Dorian by jeszcze mody i niewinny. Ukazujc mu bezustannie jego prawdziw twarz, ukrywan przed otoczeniem, portret przejmuje go takim przeraeniem, e w kocu przebija obraz sztyletem i zostaje znaleziony ze sztyletem we wasnym sercu, z twarz uwid, odpychajc, lecy bez ycia pod portretem o modym i piknym obliczu. Portret maonkw Arnolfini - zob. Maestwo. Portrety przodkw - ac. imagines maiorum, woskowe maski (prawdop. odlewy pomiertne) przodkw, wystawiane w atrium domw obywateli rzymskich (ktrych przodkowie sprawowali urzdy kurulne), przechowywane w specjalnych armariach (szafkach), noszone w czasie uroczystoci pogrzebowych na twarzy przez osoby przedstawiajce zmartych. Zwyczaj ten wpyn prawdop. w pewnym stopniu na rz. sztuk portretow, majc w czasach republiki charakter naturalistyczny. Portrety z epoki lodowej - W 70. latach XX w. wykopaliska w La Marche, na pn. od Dordogne we Francji, jak rwnie we Woszech, ujawniy realistyczne portrety ludzi z grnego paleolitu. S to rysunki wyryte w kamieniu, przedstawiajce gwnie twarze, przewanie z profilu, mode i stare, pikne i brzydkie, brodate, wsate, postaci grubych, chudych, ciarnych, osb taczcych, modlcych si, noszcych suknie i czapki, z paciorkami we wosach itd.

Port-Royal - (wym. porruajl) klasztor na pd.zach. od Parya, za. w 1204, od 1225 w posiadaniu cystersek. Gdy na pocz. XVII w. rozlunia si dyscyplina klasztorna, przywrcia j z ca energi moda przeoona Jacqueline Arnauld, znana jako Matka Angelika od w. Magdaleny. W 1625 zakonnice przeniosy si stamtd do Parya do wikszego budynku, nazwanego teraz Port-Royal de Paris, w odrnieniu od dawnej siedziby, znanej odtd jako Port-Royal des Champs. W 1634 nowy opat klasztoru wprowadzi tam surowe zasady i koncepcje teologiczne jansenizmu (zob.), ktrego klasztor sta si orodkiem i symbolem. Prowadzone przez Port-Royal des Champs szkki jansenistyczne zasyny poziomem i nowoczesnoci nauki opartej na wietnych jansenistycznych podrcznikach. Pod koniec XVII w. przeladowania ze strony kocioa i krla, gwnie za spraw jezuitw, obawiajcych si

utraty monopolu nauczania i przewodnictwa duchowego, doprowadziy do likwidacji klasztoru i szkek, rozpdzenia zakonnic i zburzenia budynkw. Port-Royal - monumentalne dzieo (1840-59) Ch. A. Sainte-Beuve'a, krytyczne studium-rzeka w 6 ksigach: 1. Pochodzenie i odrodzenie Port-Royalu, 2. Port-Royal opata Saint-Cyran, 3. Pascal, 4. Szkoy Port-Royalu, 5. Drugie pokolenie Port-Royalu i 6. Koniec Port-Royalu i Racine, ucze szkki Port-Royalu.

Portuga - w pn. i rodk. Europie XVI i XVII w. zota moneta dziesicioa. piciodukatowa bita na wzr zotych cruzadosw portugalskich; w Polsce i na Litwie bity od po. XVI do po. XVII w. jako najwiksza zota moneta w obiegu.

Portyk - zewntrzna cz budowli, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnad, zazw. arkadow, najczciej przed wejciem gwnym, w staroytnoci i w archit. nawizujcej do antyku, czsto zwieczona trjktnym frontonem; z ac. porticus 'hala; kolumnada; (kru)ganek; szkoa stoikw'. Pstry Portyk - zob. Stoa (Poikile).

Porwanie - dawn. uprowadzenie, uwizienie si, gwatem, zw. kobiety; zob. te Rapt(us puellae). Dzi mwi si raczej o uprowadzeniu jakiej osoby (mczyzny, kobiety a. dziecka) przez przestpcw dla uzyskania okupu w drodze szantau, a. przez terrorystw chccych w ten sposb wymusi uwolnienie swoich uwizionych kompanw. Porwanie crek Leukippa - zob. Kastor i Polluks. Porwanie Europy - zob. Europa. Porwanie Heleny - zob. Helena (trojaska); Kastor i Polluks. Porwanie Hippodamu - zob. Centaur(owie). Porwanie Persefony (Prozerpiny) - zob. Persefona Porwanie Sabinek - zob. Sabinowie.

Porzdek - ad, plan, regulamy rozkad, ukad; ukad kolejny, nastpstwo wg ustalonej kolejnoci a. hierarchii; ustrj, rzdy, reim, system rzdw;

architektoniczny system konstrukcyjno-kompozycyjny, ktrego najcharakterystyczniejszym elementem jest kolumna, a zw. jej gowica; dawn. regulamin, zwyczaj, system; w l.mn. sprztanie w domu, w mieszkaniu; w l.mn. dawn. sprzty, urzdzenia, naczynia, przybory, narzdzia. Patrze porzdku - dawn. dba o porzdek. Porzdek bojowy - wojskowy przest. dyspozycja oddziaw na polu bitwy. Porzdek dorycki, joski, koryncki - zob. Dorowie; Jonowie; Korynt (Porzdek). Porzdek dzienny - plan obrad, kolejno spraw, ktrymi ma si zaj posiedzenie, zebranie, zjazd; kolejno czynnoci (urzdowych) na dany dzie. Porzdek kompozytowy - o gowicy czcej cechy porzdku joskiego (woluty) i gowicy korynckiej (licie akantu). Porzdek may - porzdek archit. zastosowany w jednej kondygnacji. Porzdek naturalny, przyrodzony, porzdek wiata - stan wiata zgodny z prawami natury. Porzdek prawny - (pastwa) og praw i ustaw obowizujcych w danym pastwie. Porzdek publiczny, spoeczny - oglny ukad prawny spoeczestwa; ad w miejscu publicznym. Porzdek spitrzony - w kilkukondygnacjowych budowlach rzymskich, gdy kada kondygnacja rozwizana jest w innym porzdku archit. Porzdek toskaski - italska odmiana archit. porzdku doryckiego: kolumna z baz i gadkim trzonem. Porzdek towarzyski - dawn. porzdek publiczny. Porzdek wielki - (kolosalny), gdy kolumny a. pilastry biegn przez kilka kondygnacji. Porzdkiem - dawn. po kolei, w kolejnoci; w okrelony sposb. Porzdki generalne - wielkie (przedwiteczne) sprztanie, dokadne i gruntowne. Przej nad czym do porzdku - pomin, zignorowa, nie bra w rachub, przesta si czym zajmowa.

Porzekado - przysowie osobiste, powiedzonko, wyraz, zdanie, wtrcane przez niektrych do potocznej mowy bez zwizku z treci, jak np. panie; panie (dobro)dzieju; prawda?; wiesz?; prosz ciebie; niektre porzekada znanych w historii postaci stay si ich przydomkami, np. "panie kochanku" (Karola Radziwia), "rybeko" (Michaa Kazimierza Radziwia), "re vera" (ac., 'zaiste', Stanisawa Potockiego), "mopanie" (ksicia Sanguszki), "moja panno" (Jana Klemensa Branickiego), "baa, baa" (krajczego koronnego Wielopolskiego), "bracie kuku" (Kacpra Maciejowskiego). Ignacy Krasicki w Panu Podstolim wylicza kilka pospolitych w XVIII w. porzekade: tandem tedy; ale, ale; jak si zowie; mospanie; mociwy panie. Porzekadem Jana Chryzostoma Paska byo "po staremu", a ksidza Kamieskiego, kaznodziei z czasw saskich: "krlu mj polski" (Gloger).

Posag - kapita a. majtek wnoszony do maestwa przez on w dawnych spoeczestwach rolniczych uzupeniony przez wypraw (zob.); por. Wiano. Choby koza biaa, byle posag miaa - dawne przys. Choby bya jako gwiazda, bez posagu za nic kada - choby bya jako miesic, bez posgu za m nie chod, choby bya najpikniejsza, to z posagiem przyjemniejsza.

Posejdon - mit. gr. bg morza, syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, Hadesa, Hery, m nimfy Amfitryty, prawdop. pierwotnie bg podziemnych rde yciodajnych rzek i strumieni, std jego zwizek ze wiatem podziemnym, Demeter, wstrzsami podziemnymi; Homer nazywa go "Ziemiotrzsc", "wadc Ziemi bkitnogrzywym". Trzy krlestwa - Niebo, Morze i wiat Umarych podzielone zostay midzy trzech rwnouprawnionych braci: Zeusa, Posejdona i Hadesa. Posejdon wada morzami, wybrzeami, przyldkami i przesmykami; swoim trjzbem rozdziera skay, wzburza a. uspokaja fale morskie. Mieszkat z Amfitryt w paacu na dnie M. Egejskiego, a w podry wozem cignitym przez hippokampy towarzyszy mu orszak nereid i trytonw. Uchodzi za ojca wielu olbrzymw i potworw, jak np. Oriona, Otosa i Efialtesa, Anteusza, Buzyrysa i Polifema. Posejdon byt pierw. czczony prawdop. w postaci konia, dlatego ko jest jego zwierzciem witym; przypisywano mu te ojcostwo wielu cudownych rumakw, jak Arejona (z Demeter) czy Pegaza (z Meduz); Pegaz uderzeniem kopyta sprawi, e wytrysy rda Hippokrene ('koskie rdo') i Peirene. Prcz konia witym zwierzciem Posejdona by delfin, a take byk i w. Niekiedy wysya z morza na ld potwory morskie, czasem w postaci bykw a. wy, dla ukarania wrogw a. zniszczenia osb chccych pokrzyowa jego zamiary. W plastyce czsto przedstawiany jako powany m o bujnym, mokrym zarocie, penym wodorostw i limakw. Rzymianie utosamiali go z Neptunem; por. Laokoon.

Posejdon i mury Troi - zob. Laomedon. Posejdon - (?) posg z brzu (1. po. V w. pne.), znaleziony w 1928 w morzu w pobliu przyldka Artemizjon; Ateny, Muz. Nar. Spr Posejdona z Aten - grupa z zach. przyczka Partenonu (2. po. V w. pne.), Londyn, Brit. Mus.; zob. Atena.

Posesja - dawn. posiadanie czego; dawn. dzierawa, arenda; posiado; nieruchomo, plac z budynkiem; z ac. possessio 'posiado'. Posesjonat - dawn. waciciel majtku ziemskiego a. nieruchomoci miejskiej.

Poskromienie zonicy - ang. The Taming of the Shrew, komedia (Londyn 1594; wyst. pol. Lww 1828: Recepta na zonic, grana te pn. jako Ugaskanie sekutnicy) Szekspira. Zonic jest Katharina, ktr Petruchio (Petrycy) dla posagu polubia i przeprowadza gwatown tresur panny modej przy pomocy podstpu, siy, omieszenia i zastraszenia, czynic z wiedmy czu i pokorn oneczk. Daj buzi, Kate! - ang. Kiss me, Kate, synny musical (Nowy Jork 1948, wyst. pol. Warszawa 1957) Cole Portera, libretto: Samuel i Bella Spewack. Zawiera niektre z najpopularniejszych piosenek Portera i uchodzi za jego najlepszy musical. Akcja rozgrywa si wspczenie w teatrze w Baltimore, gdzie wystawia si wanie muzyczn przerbk Poskromienia zonicy Szekspira. Nastpuje ponowne poczenie si rozwiedzionej przed rokiem pary aktorskiej, Freda Grahama i Lilli Vanessi, ktrzy graj gwne role, Petruchia i Kathariny.

Pospolite ruszenie - ludno kraju zdolna do suby wojskowej, powoywana pod bro celem obrony zagroonych przez nieprzyjaciela granic pastwa; w Polsce od XIII w. powszechna mobilizacja czci ludnoci obowizanej, g. z tytuu posiadania ziemi, do stawienia si na wezwanie krla konno i ornie dla obrony kraju w ramach wyprawy powszechnej (ac. expeditio generalis). Instytucja pospolitego ruszenia szlachty przestaa istnie w Polsce w 1794. W okresie 1918-39 bya to kategoria obywateli od 41 do 50 roku ycia, podlegajcych obowizkowi suby wojskowej.

Posplstwo - dawn. zgromadzenie, gromada, grono, towarzystwo; (ac. communiias civium) rdw. ludno miejska majca obywatelstwo miejskie, pojcie obejmujce kupcw i rzemielnikw cechowych w przeciwstawieniu do

rzdzcego miastem patrycjatu; obecnie - pogard. motoch, gmin.

Post - oznacza waciwie cakowite wstrzymanie si od jedzenia i picia, czciej jednak stosuje si t nazw do rnego rodzaju diet, ktrych wspln cech jest rezygnacja z niektrych potraw, np. misnych, a. napojw, np. alkoholowych. W tym sensie jego wartoci lecznicze stwierdzone zostay w rnych schorzeniach. Jednak ju od pradawnych czasw uywano postu jako wiczenia w wytrwaoci religijnej, zaliczanego przy tym niekiedy do dobrych uczynkw, i jako pokuty oczyszczajcej. Nakazywali post w tych celach staroytni Egipcjanie, Asyryjczycy, ydzi, Celtowie, Majowie, Aztecy, muzumanie; gra on te znaczn rol w chrzecijastwie; zob. Suchy (Suche dni); Wielki (post). Je z postem - poci, nie je misa, tuszczw, je potrawy postne.

Postaw - w XVI w. miara sukna i tkanin, prcz ptna, liczca od 12 do 64 okci, zazw. jednak 32 okcie; przest. zwj sukna, sztuka sukna; (dawn. te: postawa) osnowa, nici biegnce wzdu tkaniny, stanowice jej rusztowanie, grunt, od ktrego zaley jej trwao, przetykane wtkiem (nimi poprzecznymi), ktry w tkaninie artystycznej utworzony jest czsto z nici rnobarwnych, jedwabnych, zotych, srebmych itd., decydujcych o wygldzie i charakterze tkaniny; zob. te Rzeczpospolita (Rzplita to postaw...). Droszy wtek ni postawa - przys. Postawy dosy, wtku mao - przys., duo spraw doniosych, ale brak umiejtnoci uporania si z nimi. Postaw z bawatu (tj. z jedwabiu), a wtek paczeny (zob. Pacze) przys. iron. powinno by odwrotnie.

Postoy - zob. apcie.

Postrzyyny - u wielu ludw staroytnych, rwnie u dawnych Sowian uroczysty obrzd obcicia wosw chopcu, ktry przechodzi spod opieki matki pod opiek ojcowsk, otrzymujc zarazem nowe imi; obrzdowe obcicie wosw osb wstpujcych do zakonw rz.-kat. i prawosawnych.

Postumus - przyjaciel Horacego, do ktrego poesta skierowa synne sowa

Pieni 14 z Ksigi 2: "Eheu fugaces, Postume, Postume, labuntur anni" ac., 'Niestety, Postumie, Postumie, szybko mijaj lata'.

Postylla - dawn. zbir kaza z pop. objanieniami i komentarzami do fragmentw Biblii, zw. do ustpw z Ewangelii zwizanych z naboestwami. Forma pimiennictwa relig., powstaa w Polsce w XV w., a bujnie rozwinita w XVI jako narzdzie polemik religijnych pisarzy katolickich (Jakub Wujek), kalwiskich (Mikoaj Rej) i luteraskich (Jan Seklucjan); z ac. post illa (verba texrus) 'po tych (sowach tekstu)'.

Posza panna po wod - b. szeroko znana, pliteracka pie lud. Zielony dzban, istniejca w licznych odmianach. Pan stuk pannie zielony dzban, a gdy ona rozpacza, on ofiaruje jej w zamian kolejno dukata, konika i forysia, ale dopiero, gdy ofiarowa siebie, dziewezyna okazuje zadowolenie, woajc: "Wiwat, wiwat, wygraam, za dzban pana dostaam!" Posza panna po wod, Miaa pikn urod, Napotka j pan I potuk jej dzban. 1-4.

Powicenie domu - nm. Die Weihe des Hauses, uwertura C-dur opus 124 (1822) Beethovena., zamwiona na otwarcie wiedeskiego teatru an der Josephstadt.

Potanicy - zob. Las (Osadnicy).

Potpienie Fausta - zob. Faust; Marsz (Rakoczego).

Potna gromadka - zob. Pi (Grupa Piciu).

Potiomkin Grigorij A. - ksi, 1739-91, polityk ros., feldmarszaek, faworyt Katarzyny II, ktrej dopomg zawadn tronem. Od 1774 wywiera decydujcy wpyw na polityk wewn. i zagr. Rosji, mimo e u boku carycy zastpili go inni. Od 1775 zarzdza ca poudniow Rosj od M. Czarnego do Kaspijskiego; zaoyt m.in. Cherson, Jekaterynosaw (dzi Dniepropetrowsk) i Sewastopol. Za przyczenie w 1783 Krymu do Rosji otrzyma tytu ksicia Taurydzkiego. Wdz naczelny w wojnie z Turcj

1787-91. W celu zdobycia korony polskiej uzyska indygenat szlachecki i spiskowa z magnatami wrogimi Konstytucji 3 maja. Potiomkinowskie wsie - z rozkazu Potiomkina sklecone naprdce dekoracje przedstawiajce zamone wsie, paace i parki, majce da obraz kwitncego kraju pod jego zarzdem Katarzynie II w czasie jej podry po Dnieprze i Krymie; przen. udzce, wietne pozory, przysaniajce przykr rzeczywisto; fasadowo. Knia Patiomkin - ekspresjonistyczny dramat (1906, wyst. 1925 w inscenizacji Leona Schillera, scenogr. A. i Z. Pronaszkw, muz. Karola Szymanowskiego) Tadeusza Miciskiego o powstaniu zbrojnym marynarzy ros. w 1905 r. Knia Potiomkin Taurydzki - zob. Pancernik.

Potocka Delfina z Komarw - hrabina, 1805 a. 1807-77, urodziwa i utalentowana przyjacika Fryderyka Chopina i Zygmunta Krasiskiego (najtrwalsza jego mio), nieszczliwa w poyciu maeskim z Mieczysawem Potockim. Trwaym ladem jej stosunkw z poet i z kompozytorem jest olbrzymia korespondencja obu, g. Krasiskiego, do kochanki, Przedwit, Sen Cezary i erotyki Krasiskiego oraz Koncert f-moll opus 21 i Walc Des-dur opus 64 Chopina. T "rusak podolskich jarw", wytworn, bogat grande dame, ozdob salonw, uzdolnion malarsko i muzycznie posta z legendy literackiej polskiego romantyzmu, Krasiski nazywa typem najpoetyczniejszym a zarazem najrozumniejszym kobiety: jak druga Beatrycze, staa si ona towarzyszk twrczej drogi poety, cho nie moga si sta na stae towarzyszk ycia, gdy Krasiski, posuszny syn, oeni si z hrabiank Eliz Branick, ktrej nie kocha.

Potocka Julia - z Lubomirskich zob. Pikny (Pikna Julia).

Potocka Zofia - zob. Pikny (Pikna Bitynka).

Potocki Mikoaj Bazyli - zob. Starosta (kaniowski).

Potop - wielka powd, obejmujca due obszary ziemi, zw. zesany przez bstwo deszcz, ktry ma zatopi i wygubi z a. grzeszn ludzko, z wyjtkiem jednego sprawiedliwego, zwykle wraz z rodzin. Jest to szeroko rozpowszechniony temat mitologiczny. Najsymniejsz opowieci o potopie

jest zamieszczona w Biblii (zob. Noe), oparta na znacznie starszej legendzie babiloskiej o Utnapisztim, opowiedzianej w Poemacie o Gilgameszu (zob.). Ona z kolei wywodzia si z sumeryjskiej legendy o Ziusudrze. W micie hinduskim Wisznu pojawia si pierwszemu czowiekowi, Manu, w postaci ryby i zawiadamia go o nadchodzcym potopie, po czym holuje jego d do bezpiecznej przystani w grach. Greckim Noem jest Deukalion (zob.), hetyckim - Ullusz. Legendy o potopie znajdowano rwnie w wielu okolicach Azji, Australii i obu Ameryk. Potop - obraz (ok. 1600) Abrahama Bloemaerta, Berlin. Potop - drugie ogniwo (1884-86), Trylogii Henryka Sienkiewicza, powie hist. powicona inwazji szwedzkiej w 1655 i na tle wydarze wojennych, wtkowi miosnemu, splecionemu z dziejami grzechw i pokuty Kmicica; zob. Kmicic (Andrzej). Po nas choby potop - fr. apres nous le deluge!, zob. Pompadour.

Potrzeba - to, co nieodzowne; konieczno, mus; dawn. bitwa, walka, potyczka, wyprawa wojenna; przest. uytek, zapotrzebowanie. Kady (pracuje) wedug swoich moliwoci i otrzymuje wedug potrzeb - nm. jeder nach seinen Fahigkeiten, jedem nach seinen Bedrfnissen, komunistyczna zasada podziau, zob. Krytyka programu gotajskiego (1875, wyd. 1891, t. pol. 1948) Karola Marksa; por. Biblia, Ex., 16, 17-18. Potrzeba jest matk wynalazku - ac. mater artium ttecessitas, przys. Potrzeba prawo amie - ac. necessitas non habet legem, przys. Potrzeby - dawn. szamerunki, wyogi, tamy do zapinania kontuszw, ferezji, czamar, kapot i bekiesz, z odpowiednimi pgwicami (guzikami), butonami i ptlicami; dawn. przybory, sprzt, rekwizyty, naczynia; rzeczy niezbdne, bez ktrych nie sposb si obej; warunki utrzymania.

Potwory - monstra, poczwary. Grecy lubili zapenia swoje mity postaciami rnorodnych potworw, istot fantastycznych, czsto gronych, ktrych monstrualno, kontrastujca z harmoni budowy ludzkiego ciaa i adem kosmicznym wiata bogw olimpijskich, symbolizowaa barbarzystwo, okruciestwo i chaos wiata dawnych, pokonanych ju bogw. Potwory mitw greckich podzieli mona na 4 grupy, klasyfikujc je z grubsza wg stopnia ich potwornoci: 1. Istoty ludzkie nadnaturalnych rozmiarw, zob. Olbrzymy. 2. Istoty ludzkie o niezwykych cechach budowy, jak np. o nadmiernej a. niedostatecznej liczbie koczyn i innych organw, zob. Argus; Cyklopi; Geryon; Gorgony; Graje; Hekatonchejrowie; Meduza. 3. Istoty czce ksztaty ludzkie i zwierzce, zob. Centaur(owie): Echidna, Erechteusz (Erichtonios); Giganci; Harpie; Kekrops; Minos (Minotaur); Satyrowie;

Scylla i Charybda; Sfinks 2; Syreny; Tryton; Tyfon (Tyfeusz). 4. Istoty czce ksztaty dwch a. wikszej liczby zwierzt, zob. Cerber; Chimera; Gryf Hipogryf Hippalektrion; Hippokampos; Pyton; Smok. Kada potwora znajdzie swego amatora - przys., kada poczwara znajdzie swoja para, kade straszydo znajdzie swoje wielbido, kada Rzia znajdzie swego Jzia. Potwr z Loch Ness - W kwietniu 1933 pewien osobnik, jadcy samochodem wzdu brzegu jeziora Loch Ness w hrabstwie Invemess (Szkocja), ujrza niedaleko brzegu, w wodzie, dziwny przedmiot ok. 10 metrw dugoci, o dwch garbach, wowej gowie na kocu dugiej szyi i dwch odnach pywnych w porodku ciaa. Wkrtce i inni wiadkowie twierdzili, e widzieli potwora. Wyniko z tego pokane wzmoenie si ruchu turystycznego w okolicy. Odtd prasa miejscowa niemal co rok ponawia ten temat w okresie letnim. Znany waciciel cyrku ofiarowa 20000 funtw sterlingw za potwora, ten jednak opar si wszelkim pokusom. Nauka nie okazaa szczeglnego zainteresowania tym dziwem natury.

Pour le merite (pur lo merit) - fr., 'za zasug', najwyszy pruski, potem niemiecki order wojskowy od 1740 do 1918; od 1842 na wniosek Aleksandra von Humboldt odmiana cywilna za zasugi na polu sztuki i nauki; zniesiony w 1918, przywrcony w 1952 w RFN.

Powaa - puap podparty drewnianymi belkami stropowymi (sosrbami, straganami, siestnanami); strop drewniany, sufit, puap.

Powzki - pn.-zachodnia dzielnica Warszawy z cmentarzem Powzkowskim i cmentarzem Komunalnym; dawn. wie, ktr nabyli, a czciowo wydzierzawili w 1771 Czartoryscy. Izabella Czartoryska zaoya wwczas obszerny ogrd, gdzie w stylu epoki zbudowano sztuczne ruiny, groty oraz kilka zwykych na pozr, krytych som chat wiejskich, urzdzonych jednak wewntrz z olniewajcym przepychem. Wszystko to byo ukryte w lesie midzy jeziorami i strumieniami. Powzki opisywali liczni cudzoziemcy odwiedzajcy stolic w kocu XVIII w., m.in. Johann Bernoulli, Friedrich Schulz, pastor Coxe, a poeta Trembecki powici im wiersz i poemat. Park zniszczony w 1794, w czasie oblenia Warszawy.

Powiat - jednostka podziau administracyjnego w Polsce od 2. po. XIV w. (podzia na powiaty zastpi dawniejszy na kasztelanie), zachowany rwnie w zaborze ros., w okresie midzywojennym 1918-39 i w PRL do 1 VI 1975.

Powie - por. Opowie; Romans. Antypowie - a. "nowa powie", fr. nouveau roman, awangardowy kierunek we wspczesnej powieci fr. z pocz. lat 50. XX w. (N. Sarraute, M. Butor, A. Robbe-Grillet, C. Simon, R. Pinget), rezygnujcy z realistycznego wzorca powieci: z przyczynowoci w toku fabuy, z analizy psychologicznej, ze spoistoci przedstawianych postaci, z pewnej i sprawdzonej wiedzy narratora o wiecie oraz z logicznej konstrukcji dziea. Dzieje Tristana i Izoldy - fr. Le roman de Tristan et Iseult, zob. Tristan i Izolda. Powieci Szekspira - ang. Tales from Shakespeare, seria opowiada proz o wtkach zaczerpnitych z 20 dramatw Szekspira "na uytek modziey" (1807, t. pol. 1895; 1958 Czary Prospera) Charlesa i Mary Lamb. Powie brukowa - ang. dime novel; nm. Schundroman, Hintertreppenroman; ros. bulwarnyj roman, sensacyjna a. obyczajowo-miosna, zazw. z "wyszych sfer", niekiedy ppornograficzna, wydawana dla niewybrednych czytelnikw zwykle naprzd w gazetowym odcinku, a pniej w formie taniej ksiki kieszeniowej. Powie doroczna - ros. Powiest wriemiennych let, zw. take Kronik Nestora, latopis pira Nestora, powstay ok. 1113 w klasztorze Peczerskim w Kijowie, w jz. staroruskim z silnymi nawarstwieniami cerkiewnymi; znakomite dzieo lit., kronika dziejw Rusi kijowskiej od 862 (inwazja Waregw) do 1110 (mier wiatopeka Izasawicza), opublikowana po raz pierwszy w Petersburgu, 1767-92. Powie epistolarna - a. Powie w listach zoona z korespondencji midzy bohaterami, skadajcej si w sumie na narracj utworu, na cao fabularn, wystpujca g. w XVIII i pocz. XIX w., np. Pamela i Clarissa S. Richardsona, Niebezpieczne zwizki P.A.Ch. de Laclos, Nowa Heloiza Rousseau, Cierpienia modego Wertera Goethego; por. List (Utwory lit.). Powie gotycka - wczesna forma romansu gozy wystpujca, zw. w lit. ang., w 2. po. XVIII i na pocz. XIX w., makabryczno-fantastyczno-sensacyjna, w tajemniczej i penej grozy atmosferze zamkw i klasztorw gotyckich; fabua rozgrywaa si czsto w redniowieczu; prototypem gatunku by Zamek (zob.) Otranto H. Walpole'a. Powie grozy - w ktrej autor rnymi, czsto jaskrawymi sposobami usiuje budzi dreszczyk strachu w czytelniku; jej pierwotn form bya powie gotycka, pniej staa si jedn z postaci powieci sensacyjnej, wreszcie dreszczowcem (ang. thriller). Powie otrzykowska - szelmowska, pikaryjska, hiszp. novela picaresca; nm. Schelmenroman; ros. putowskoj roman, powstaa w Hiszpanii w XV w. i

rozpowszechniona zw. w XVII i XVIII w. forma powieci ludowo-mieszczaskiej z plebejskim bohaterem z marginesu spol. a. z nizin spo., zaradnym, przedsibiorczym, sprytnym szelm, majcym za nic normy i konwencje spo., stanowicym jaskrawe przeciwiestwo bohatera romansw rycerskich. Bya to zazw. barwna opowie o zmiennych kolejach ycia narratora w rnych ostro zarysowanych rodowiskach. Pierwowzorem gatunku by anonimowy azik z Tormesu. Naley te tutaj m.in. Guzman de Alfarache Alemana, Rinconete i Cortadillo z Nowel przykadnych Cervantesa, Simplicissimus Grimmelshausena, Przypadki Idziego Blasa Lesage'a. Elementy pikaryjskie widoczne s te w takich powieciach jak: Moll Flanders Defoe'go, Przypadki Roderyka Randoma Smofletta, Tom Jones Fieldinga, a take w wielu powieciach XX w.; zob. te Sowizdrza. Powie o Aleksandrze - fr. Roman d'Alexandre, z przekadu ac. oryginau gr. Historia Aleksandra Wielkiego (zob. Aleksander Wielki), bajeczno-fantastycznych dziejw wielkiego krla; dokonano w XII w. pierwszych wersji tego utworu w jz. fr., 8-sylabowym, pniej 10-sylabowym wierszem. Pod koniec stulecia Alexandre de Bernay stworzy now wersj fr. 12-zgloskowym wierszem, nazywanym odtd aleksandrynem, ktry w XII w. sta si oficjaln form tragedii fr. Narodzinom Aleksandra towarzysz cudowne znaki; bohater unosi si w powietrzu na rydwanie cignitym przez gryfy. W opisach wspaniaych paacw, egzotycznej scenerii, bogatych ubiorw, kosztownoci i przygd bohatera widoczne s wpywy Wschodu. Powie o Eneaszu - zob. Eneasz. Powie o Lisie - fr. Roman de Renart. Od po. XII do koca XIII w. rozkwita na Zachodzie, zw. we Francji, poemat heroikomiczny, gdzie bohaterami epopei s zindywidualizowane postacie zwierzt, ktrych przygody, spory i walki s obrazem spoeczestwa ludzkiego, ukazanym we wczeniejszych redakcjach w sposb humorystyczny, w pniejszych take satyryczny. czy te poematy posta Lisa (st.-fr. goulpil, z ac. vulpes) Renarta, g. bohatera, zoliwego i chytrego szelmy, ktry swe ofiary nie tylko krzywdzi, ale i wyszydza. O popularnoci tych powieci wiadczy moe fakt, e imi jego stao si z czasem fr. nazw gatunkow lisa (renard). Powie ta jest zbiorem licznych fr. poematw wierszem 8-zgoskowym, przewanie anonimowych, zoonym z 27 epizodw (zw. branches 'gazie'), z ktrych pierwsze znane sigaj roku 1175, a ostatnie nie przekraczaj poowy XIII w. Ofiar lisa Renarta bywa potny wilk Isengrin, natomiast kogut, kot i kruk okazuj si chytrzejsi od Lisa; zob. te Piercie (Cudowny); Zwierciado (Cudowne). Reinecke Fuchs - wolny przekad w heksametrach (1793) pira Goethego, z dolnoniemieckiego poematu Reynke de Vos (1498), jednej z licznych adaptacji Powieci o Lisie, bardzo popularnej i t. na wiele jzykw. Goethe traktowa swj utwr gwnie jako wiczenie stylistyczne. Powie o Ry - fr. Roman de la Rose, poemat w 8-zgoskowych dystychach (kupletach), jedno z najwaniejszych dzie lit. caego redniowiecza, wywierajce silny wpyw na lit. nastp. stuleci. Cz 1. zoon z 4068

wersw, napisa ok. 1230-40 mody poeta Guillaume de Lorris, ale mier nie pozwolia mu dokoczy dziea, ktre przez 40 lat cieszyo si olbrzymim sukcesem. Podj je ok. 1277 Jean Chopinel a. Clopinel, zwany Jean de Meung, od miejsca urodzenia, i powikszy je o nowe 18000 wersw, ktre rnic si zasadpiczo charakterem od pierwszej czci, czyni z obu dzieo zadziwiajco niejednolite, a mimo to cieszce si powodzeniem, szacunkiem, uwielbieniem publicznoci i krytyki, niezrwnanym w dziejach literatury. Od XIV do po. XVI w. byo ono najpoczytniejsze w lit. fr. Gosi jego chwa Petrarka, tumaczy je Chaucer na jz. angielski, a gdy Clement Marot wyda je w 1527 we wspczesnej wersji jzykowej, proklamowano Romans o Ry francusk lliad i Eneid. Cz I to rodzaj Sztuki kochania; na wzr Owidiusza, tyle tylko, e reguy jej dotycz mioci dwornej, rycerskiej. Autor opowiada sen, w ktrym Prniactwo wprowadza go do ogrodu, gdzie przechadzaj si: Rozkosz, piewajca Rado, Pikno, Bogactwo, Dworno, bg Mioci i inne postacie alegoryczne. Znajduje on pk ry, ktry pragnie zerwa. Nastpuje 800-wersowy wykad Amora o mioci, a inne postacie pomagaj kochankowi lub przeszkadzaj w osigniciu celu. O ile I cz bya alegori, barwn i obrazow, suc zabawieniu audytorium arystokratycznego, o tyle cz II czyni z alegorii pretekst do encyklopedycznej dyskusji o polemicznym zaciciu, skierowanej do szerszej publicznoci. Pena uczonych dygresji cz II obejmuje niemal wszystkie dziedziny myli rdw.: satyr na kobiety jako reakcj na ich ubstwienie w poezji trubadurw, ataki na wymiar sprawiedliwoci, na zakony ebracze; na arystokracj, rozwaania na temat spoeczestsw, wadzy krlewskiej, maestwa, wasnoci, Natury i Sztuki, czarw i nauk przyrodniczych. Jean de Meung ustami alegorii Natury potpia wszystko, co jest przeciwne Naturze. Jest to dla niego miernik oceny wszelkich instytucji spoecznych, sprawdzian prawdziwego szlachectwa i bogactwa, prawdziwej mioci. Powie o Tebach - fr. Roman de Thebes, zob. Edyp. Powie o Troi - fr. Roman de Troie, zob. Troja. Powie poetycka - epicko-liryczny wierszowany utwr romantyczny znacznych rozmiarw, z dramatyczn, ale niespoist, fragmentaryczn fabu, stanowic pen dygresji kanw dla osobistych wynurze autora identyfikujcego si czstokro z bohaterem; opowie z mnstwem niedomwie i luk. Malownicza, ponura, egzotyczna sceneria, gwatowne przeycia bohatera zbuntowanego przeciw wiatu, romantycznego samotnika, tworz nastrj grozy i tajemnicy, czsto niesamowitoci. Za twrc gatunku uwaa si Walter Scotta (Pani jeziora, Pie ostatniego minstrela itd.), za mistrza - Byrona (Giaur, Korsarz, Narzeczona z Abydos, Oblenie Koryntu, Wizie Chillonu); w lit. pol. najbardziej znane to Maria Malczewskiego, Konrad Wallenrod Mickiewicza, Zamek kaniowski Goszczyskiego, Mnich, Jan Bielecki, Arab, mija, Lambro Sowackiego. Powie rozwojowa - nm. Entwicklungsroman, w nm. terminologii powie przedstawiajca dzieje bohatera do czasu, a uzyska on w peni skrystalizowan osobowo, np. Wilhelm Meister Goethego, Jan Krzysnof R. Rollanda. Odmianami tego typu s: powie o formowaniu si modzieca (nm.

Bildungsroman) i powie wychowawcza, edukacyjna (nm. Erziehungsroman). Powie-rzeka - fr. roman-feuve, odmiana powieci cyklicznej o wtku cigym, w wielu czciach, z ktrych kada stanowi cao, ukazujca ycie i rozwj duchowy jednej postaci, grupy postaci a. rodziny (rodu) w kilku pokoleniach, np. Rodzina Thihauh R. Martin du Garda, Jan Krzysztof Romain Rollanda, Saga rodu Forsyte'w J. Galsworthy'ego, Noce i dnie Marii Dbrowskiej. Powie szufladkowa - fr. roman a tiroirs, romans szkatuowy, powie zbudowana z epizodw nie powizanych z sob albo poczonych tylko formalnie nici ramowej narracji, przy czym epizody bywaj umieszczane jedne wewntrz drugich a. obok drugich (np. Banie z 1001 nocy, Idzi Blas Lesage'a, Rkopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego). Powie w odcinkach - fr. roman feuilleton, ang. serialized novel, ros. roman s prodoenijem, powie publikowana w dziennikach krtkimi fragmentami a. w tygodnikach Iub miesicznikach zazw. duymi odcinkami. Pierwsz tak powieci by fr. przekad azika z Tormesu, ktrego kilka rozdziaw ukazao si w odcinkach w gazecie "Le Siecle", poczynajc od 5 VIII 1836. W 2 miesice pniej ten sam dziennik zacz druk Starej panny Balzaka. Powie z kluczem - zob. Klucz. Powie z tez - fr. roman a these, odmiana powieci, w ktrej fabua jest ilustracj z gry zaoonej idei, a postpowanie bohaterw, podzielonych wyranie na dobrych i zych, ma by przykadem pozytywnym bd negatywnym, ukazywanym czytelnikowi w celach wychowawczych, np. Pan Podstoli Ignacego Krasickiego.

Powinnoci - feudalne, daniny i opaty, ktrymi w dawnej Polsce obciano chopw i mieszczan, wiadcz o ogromnej i nieustannej wynalazczoci w zakresie znajdowania pretekstw do darcia skry z ludnoci zalenej. Samych nazw podatkw z okresu do pocz. XVII w. naliczono wiele setek. Np. achtelowe za warzenie piwa, bdne za zbkane bydo, brzene za uywanie brzegu rzeki, dupla podatek pacony przez mieszczan od nieruchomoci, dymowe od dymu, tj. od chaupy, kurne skadane w postaci kur i kogutw, aziebne za korzystanie z ani, meszne za msze odprawiane w kociele, mioteka za powinno sprztania, oprawcowe na utrzymanie oprawcy, czyli kata, prochowe na proch, walne od sypania waw, wiecowe na utrzymanie przez chopw urzdnikw sdowych itd., itp.

Powinowactwo - stosunek rodzinny i prawny czcy jednego z maonkw i jego najblisz rodzin z krewnymi drugiego z maonkw.

Powitanie - Pochodzenie tradycyjnych form powitania wyjania si, rwnie tradycyjnie, chci okazania swych pokojowych zamiarw i przyjaznych uczu. A wic prezentowanie broni miaoby pierwotnie wyraa gotowo oddania jej; zdejmowanie kapelusza przy powitaniu pochodzi jakoby od rycerskiego obyczaju zdejmowania hemu, a wic rwnie rozbrajania si; dyganie dziewezt, zwyczaj ywy jeszcze w pewnych sferach a do 2. wojny wiat., ma by pozostaoci dawnego zwyczaju klkania kobiet przed mczyzn wysokiej rangi spo., naprzd, aby baga o ask, pniej, aby okaza szacunek; ucisk rki mgby by pierwotnie okazywaniem nie uzbrojonej doni a. przytrzymywaniem doni czowieka, ktrego nie byo si pewnym, dla uniknicia zdradzieckiego ciosu.

Powstanie. Powstania lskie - w 1919-21 trzykrotne wystpienia zbrojne polskiej ludnoci Grnego lska przeciw Niemcom w celu przyczenia tych ziem do odrodzonego pastwa polskiego. Powstania wielkopolskie - walki zbrojne o wyzwolenie narodowe przeciw Prusom w latach 1794, 1806, 1846, 1848 i 1918-19. Powstanie chopskie w Galicji 1846 - najwiksze ywioowe powstanie chopskie w XIX w. przeciw wyzyskowi i uciskowi feudalnemu na ziemiach polskich, krwawo stumione; zob. te Szela. Powstanie kociuszkowskie, insurekcja kociuszkowska - powstanie narodowe przeciw Rosji, a potem Prusom, trwajce od 24 III 1794 do 16 XI 1794; zob. Kociuszko; Maciejowice; Racawice. Powstanie krakowskie 1846 - zob. Rewolucja (krakowska). Powstanie krakowskie 1923 - nazwa uywana na okrelenie zbrojnych wystpie robotnikw krakowskich 6 XI 1923, w drugim dniu proklamowanego przez CKW PPS strajku powszechnego przeciw sdom doranym i militaryzacji kolei elaznych. Powstanie listopadowe - powstanie narodowe przeciw Rosji, trwajce od 29 XI 1830 do X 1831; zob. Belweder(czycy); Grochw; Iganie; Ostroka; Stoczek. Powstanie styczniowe - powstanie narodowe przeciw Rosji, trwajce od 22 I 1863 do pnej jesieni 1864, obejmujce obszary Krlestwa Polskiego, Litwy, Biaorusi i czciowo Ukrainy; zob. Biay ("Biali"); Czerwony ("Czerwoni"). Powstanie tkaczy lskich - spowodowane ostrym kryzysem gospodarczym rewolucyjne wystpienie tkaczy rkodzielnikw 4-6 VI 1844 w Bielawie (nm. Langenbielau) i w Pieszycach (nm. Peterswaldau) na Dolnym lsku; zob. Krwawy (sd).

Powstanie warszawskie - walka zbrojna z wojskami okupanta nm. stoczona w Warszawie 1 VIII-2 X 1944 siami Okrgu Warszawskiego Armii Krajowej przy wspudziale wszystkich innych organizacji ruchu oporu oraz ludnoci stolicy; przeciw dobrze uzbrojonemu gamizonowi nm. wystpia kilkudziesiciotysiczna armia powstacw, z ktrych tylko co dziesity mia bro; zapas amunieji wystarcza na 2-3 dni, reszt uzupeniaa wasna produkcja. Mimo bezprzykadnego bohaterstwa onierzy, pozbawione wydatniejszej pomocy powstanie upado, przynoszc olbrzymie straty: ludno miasta: ok. 150000 zabitych, ok. 50000 wywiezionych do obozw koncentracyjnych; oddziay powstacze: ok. 16000 polegych i ok. 25000 rannych; 15000 dostao si do niewoli nm. Planowa akcja niszczenia miasta przez Niemcw w czasie powstania i po nim doprowadzia do utraty ok. 70 proc. majtku stolicy oraz do zniszczenia i rozgrabienia wielowiekowego pol. dorobku kulturalnego. Wojska nm. straciy ok. 17000 zabitych i ok. 9000 rannych. Powstanie w getcie warszawskim - walka zbrojna zorganizowana przez yd. Organizacj Bojow jako reakcja na wkroczenie do getta ok. 3000 wojska nm. w celu likwidacji 70000 pozostaych przy yciu ydw; powstanie trwao od 19 IV do 16 V 1943; zburzenie i spalenie wszystkich budymkw otoczonej dzielnicy zdecydowao o jego upadku.

Pozna - Nazwa znaczy: 'nalecy do czowieka imieniem Poznan' (od pozna), tak jak Przemyl, Dobrogoszcz czy Mioradz naleay do Przemysa, Dobrogosta czy Miorada. Grd na Ostrowie Tumskim w VIII a. IX w.; pierwsze polskie biskupstwo w 968; zburzony w 1038; w 1253 lokacja miasta na prawie magdeburskim przez Przemysa I i Bolesawa Pobonego, na lewym brzegu Warty. Ratusz - najwaniejszy zabytek Starego Rynku, jeden z najpikniejszych zabytkw Renesansu w Polsce, na zrbach budowli z XIII-XIV w. (zachowane wczesnogotyckie piwnice), odbud. w 1550-60 w stylu Renesansu pn.-woskiego przez Giovanniego Battist Quadro i kilkakrotnie restaurowany. Na 1. pitrze Sala Odrodzenia (1555), jedno z najpikniejszych na pn. od Alp wntrz renesansowych. W ratuszu Muzeum Hist. miasta Poznania. Katedra - na prawym brzegu Warty, na Ostrowie Tumskim; przedromaska z 2. po. X w., zburzona w 1038-39; romaska z 1050-75, przebudowana w epoce gotyku w po. XIII w., w XIV-XVI w. i w okresie klasycyzmu (2. po. XVIII w.); po 1945 przywrcono jej wygld gotycki. W Zotej Kaplicy sarkofag ze zwokami (prawdop.) Mieszka I i Bolesawa Chrobrego oraz ich pomniki. Wielki otarz gotycki z 1512. Targi - Tradycja ich siga redniowiecza; ich rozwj zapewni przywilej Wadysawa Jagiey w 1394 - prawo skadu. Najwikszy rozkwit w XVI w. Od 1925 Midzynarodowe Targi Poznaskie.

Pozytywka - may mechanizm muzyczny, skadajcy si z metalowego waka nabitego kolcami, stalowego grzebienia o zbach strojonych chromatycznie i sprynowego mechanizmu napdowego, samograjcy po nakrceniu, umieszczany w skrzynkach, zegarach, szkatukach, zabawkach, zapalniczkach itp., populamy w XIX i na pocz. XX w.; ze rdw.-ac. (organum) positivum '(organy) dajce si pooy; pozytywka'.

Poar - por. Ogie; Piorun. Poar Chicago - szalejcy od 8 do 11 X 1871, zniszczy centrum miasta; wg legendy wzniecia go krowa, ktra kopna latarni w stodole niejakiej pani O'Leary. Poar Moskwy - od 15 do 20 IX 1812, w czasie okupacji miasta przez wojska napoleoskie, zniszczy 70% budynkw; sta si on punktem zwrotnym w kampanii ros. Napoleona I, zmuszajc go do katastrofalnego odwrotu. Poar Reichstagu - (parlamentu nm.). Zorganizowane na rozkaz Hitlera podpalenie gmachu Reichstagu 27 II 1933 dla uzasadnienia niebezpieczestwem komunistycznym przejcia wadzy w swoje rce. Poar sta si pretekstem do wydania 28 II osawionego rozporzdzenia prezydenta "o ochronie narodu i pastwa". Uwiziono wwezas 4000 komunistw, a o podpalanie oskarzono niepoczytalnego Holendra Van der Lubbego, ktry zosta stracony. Wielki poar Londynu - ktry wybuch 2 IX 1666 w piekami Farrynera, dostawcy krlewskiego, na Padding Lane (na miejscu tym stan pomnik), w cigu piciu dni zniszczy niemal cae mtasto wraz z katedr w. Pawa, 89 innymi kocioami i 13200 domami.

Poyczki jzykowe - Chrzecijastwo przybyo do Polski z zapoyczonym z aciny sownictwem czeskim. Za jego wic porednictwem przyszy do nas z aciny takie wyrazy, jak: papie, koci, kapan, chrzest, krzy, msza, pacierz, otarz, przeor, proboszcz, kazanie, pokuta, ofiara. Nastpna fala poyczek napyna z niemieckiego wraz z handlem i organizacj pastwow, np.: waga, acuch, bursztyn, olej, rycerz, szlachta, rzesza, herb, bero. W XIII-XIV w. kolonici niemieccy przynieli nowe wyrazy z dziedziny handlu, rzemiosa i ycia miejskiego, jak: rynek, plac, cech, mary, szynk, lada, stolarz, piekarz, rachunek, jarmark, wjt, sotys, ratusz, gmina, grnach. W XV-XVI w. zaznaczyy si znowu wpywy czeskie: stra, brama, wasny, Wadysaw (zamiast rodzimych: stroa, brona, wostny, Wodzisaw). W XVI w. krlowa Bona wraz ze swym dworem bya przyczyn fali poyczek z woskiego: pomidor, szparagi, saata, agrest, seler, ale take: kredens, kapelusz, karoca, galeria, paac, forteca. W tyme XVI w. Renesans przynis poyczki z wielu dziedzin humanistycznej kultury aciskiej, jak:

kaamarz, arkusz, racja, norma, atrament, efekt, karta, kwestia, a i takie, ktre w XVII w. przypyway za porednictwem szk, np.: gramatyka, retoryka, matematyka, poezja, fizyka, chemia. Rwnolegle, ju od XV w., szy do nas poyczki ze Wschodu, od Turkw i Tatarw, czsto za porednictwem Rusi: dywan, mulin, sukmana, orda, jasyr, haracz, burka, rumak, oqier, kilim, a w XVII-XVIII w. z Wgier: giermek, dobosz, rokosz, orszak. Moda na francuszczyzn w XVIII i XIX w. utworzya now warstw poyczek, jak: fryzjer, jubiler, gorset, toaleta, portret. Wreszcie XX w. sprowadzi na nas prawdziwy potop sownictwa anglosaskiego, jak: spiker, kontener, kwazar, komputer, jazz, jeep, bryd. Niekiedy zdarzaj si poyczki wielokrotne z tego rda. Niemieckie Farbe przyswoilimy sobie raz jako barw, a drugi jako farb; nm. Scheibe - czterokrotnie: jako skib, szyb, szyb i szajb. ac. magister - 5 razy: jako magistra (wprost z ac.), mistrza (przez czes.), majstra (przez nm.), meira (nauczyciela tacw, przez fr.) i maestra (wirtuoza, wybitnego muzyka, przez w.). ac. castellum przejlimy za porednictwem czeskim jako kocio, a drugi raz, bezporednio z ac., jako kasztel (grd kasztelana). ac. capra 'koza; kozie podskoki', przyszo do nas raz przez fr. jako kaprys, a raz przez w. jako kabriolet. ac. composita przyszo do nas rnymi drogami jako: kompot, kompost i kapusta. ac. carrus 'wz' da nam przez w.: karet, karoc, kariolk i karier, a przez fr.: karuzel, karoseri i... szar!

P - zob. te Poowa. Pczwarta (-tej, -ty) - dawn. trzy i p. Pdrabki - pgrabki drabiny stanowice boki wozu drabiniastego. Pgsek - rodzaj wdliny otrzymanej przez peklowanie i wdzenie piersi gski bez koci, obszytej gsi skrk. Pgroszek - zob. Kwartnik. Phak - w XV w. niewielka, lekka hakownica (zob.), pniej rodzaj rcznej broni palnej. Pimperia - w Rosji carskiej zota piciorublwka; od 1897 zota moneta wartoci 7,50 rb. Pkartaun(a) - w XVI-XVII w. cikie dziao strzelajce pociskami 24-funtowymi. Pkirys - dawna zbroja okrywajca tylko cz plecw i piersi. Pko - centaur; zob. Centaur(owie). Pkoszek - dawn. jedna z czci kosza wiklinowego wycieajcego dno, boki i cian szczytow wozu; wz z pkoszkami.

Pkrew - dziedzictwo od jednego z rodzicw z maestwa mieszanego pod wzgldem rasy a. narodowoci; ko pkrwi, uszlachetniony skutkiem skrzyowania lokalnej klaczy z ogierem czystej krwi (arabskiej), penej (angielskiej) lub mieszanej. Pksiyc - sierp ksiyca; przedmiot majcy ksztat sierpa ksiyca; (arab. hilal godo niektrych pastw muzum., jak Algieria, Libia, Mauretania, Pakistan, Turcja, Tunezja; hist. godo tureckiego pastwa Osmanw; w pnym rdw. symbol islamu; godo niektrych miast (Bizancjum, Efez) i bstw (Diana). Czerwony Pksigyc - zob. Czerwany. Legendy o pksiycu - Wg jednej z nich Filip II Macedoski, napotkawszy silny opr przy obleniu Bizancjum, kaza potajemnie, noc uczyni podkop pod murami miasta, jednak wiato sierpa ksiycowego zdradzio obleganym ten zamiar, dziki czemu zdoali go udaremni; wdziczne miasto postawio posg Artemidzie (Dianie) i ustanowio pksiyc herbem Bizancjum. Wg innej legendy sutan Osman I, zaoyciel dynastii osmaskiej, zobaczy we nie pksiyc, ktry rs i rs, a wypeni cae niebo od wschodu na zachd; poruszony tym snem Osman kaza umieci pksiyc na swych sztandarach. Pkurcze - dawn. cz kurka w zamku strzelby skakowej, ktra przy pomocy ruby przytrzymuje skak z gry. Ppanek - dawn. zamoniejszy szlachcic; szlachcic udajcy magnata. Ppita (-tej, -ty) dawn. cztery i p. Ppocie, rdpocie - rodek wielkiego postu, roda czwartego tygodnia postu, kiedy to dawniej, wg zwyczaju lud., rozbijano garnki z popioem o drzwi domw; poowa postu. Psidma (-mej, -my) - dawn. sze i p. Pwiatek - fr. demi-monde, przest. rodowisko kobiet lekkiego prowadzenia si, zachowujcych jednak pozory; od tytuu komedu Demi-monde (1855) A. Dumasa-syna; tytu rozumiany przez autora w sensie: "wiat ludzi zdeklasowanych". Ptora - jeden i p; jest to uproszczenie formy pierwotnej p-wtora, gdzie wtora jest dopeniaczem liczebnika porzdkowego wtr (znajdujcego si te w wyrazie wtorek); ptora uywa si w rodz. mskim i nijakim, a piori w eskim; natomiast forma ptorej wysza z uycia. Ptorak - zob. Mid pitny; w XVII-XVIII w. moneta srebrna wartoci ptora grosza (3 pgrosze), bita w Polsce i na Litwie; reg. szeroki, mocny wz.

Ptorasta - przest. 150. Ptrzecia (-ciej, -ci) - dawn. dwa i p. Pzegarze - dawn. nazwa dawana pocztkowo zegarom z dwunastoma godzinami oznaczonymi na tarczy, zanim jeszcze cakiem nie wypary poprzednio uywanych powszechnie zegarw o tarczy 24-godzinnej. Pzygmunt - zob. Krakw (Koci Mariacki).

Praca - zob. te Danaidy; Herakles; Penelopa; Syzyf. Arbeit macht frei - nm., 'Praca oswobadza'; szydercze haso wypisane na bramie hitlerowskiego obozu zagady w Owicimiu. Bez pracy nie ma koaczy - przys. Cokolwiek czyni moe rka twoja, czy pilnie, bo ani pracy, ani zamysw, ani poznania, ani mdroci nie ma w krainie umarych, dokd zmierzasz - z Biblii, Eklezjastes, 9, 10. Kto nie pracuje, ten nie je - wg Biblii, 2. List do Tesaloniczan, 3, 10. Nieuyteczna, bezcelowa praca - Wybr przykadw: Bi zbitego psa - z Lizystraty, 158, Arystofanesa. Chwyta ptaka w locie - z tragedii Agamemnon, 394, Ajschylosa. Dodawa grosz do majtku Krezusa - z traktatu O granicach dobra i za, 4,12, 29, Cicerona. Drew do lasu nanosi - z Satyr, 1, 10, 34, Horacego. Gotowa kamie (na ogniu) - z komedii Osy, 280, Arystofanesa. Jeden buduje, a drugi burzy - z Biblii, Eklezjastyk, 34, 28. Jeden doi koza, a drugi sito podstawia - z Demonaksa, 28, Lukiana; o dwu filozofach prowadzcych gupi dyskurs; por. Mleko (Jeden doi...). Kaza na pustyni i ku zimne elazo - z Don Kiszota, 2, 6, Cervantesa. Krci powrz (a. bicz) z piasku - Arystydes cytowany przez Erazma; por. te Pani Twardowska, 73-74, A. Mickiewicza. Lejesz wod do sita - z komedii Pseudolus, 102, Plauta.

Malowa lili, zoci szczere zoto, Napawa woni pachncy fioek, Gadzi ld liski, now jak barw Chcie przyda tczy. W. Szekspir, Krl Jan, 4, 2, 11; wg t. St. Komiana. Mwi do niebosuzyka - z komedii Kartagiczyk, 840, Plauta. Myjesz cegy - ac. laierem lavas; z komedii Formio, 87, Terencjusza; staroytne cegy, szorowane wod, zmieniay si na powrt w mokr glin. Niech zaprzga lisy i doi kozy - z Eklog, 3, 91, Wergiliusza. Odpusty do Rzymu zawozi - przys. rdw.; Rzym udziela odpustw, a nawet je sprzedawa. Otwarte pole bram zamyka - z Don Kiszota, 1, 25, Cervantesa. Pieprz do Hindustanu posya - z Bustanu Saadiego. Piszesz na wodzie - ac. in aqua scribis, przys. Po co dodawa lici drzewom, gwiazd nocnemu niebu i fal penemu morzu? z elegii Miostki, 2, 10, 13, Owidiusza. Samowary do Tuy wozi - przys. ros. gdzie jest orodek ich produkcji. Skarysz si teciowej - z komedii Pseudoius, 314, Plauta. Sowy do Aten (przynosi, wozi) - gr. glauk' Athenadze; gdzie i tak jest ich mnstwo; z komedii Ptaki, 301, Arystofanesa. Sowy, widzce nawet w nocy, byy gr. symbolem mdroci i atrybutem Ateny, opiekunki miasta. Wizerunek sowy wybity by na monetach ateskich. Tuc wod w modzierzu - z Hermotimas, 79, Lukiana. Traci czas, kto szuka tustego wieprza u ydw, prawdy u hipokryty, wiary u pochlebcy, pienidzy u marnotrawcy, bogactwa u nauczyciela, milczenia u kobiety i cnoty w zym towarzystwie - przys. ang. Uczy ojca podzenia dzieci - przys. ang. Uczysz ryb pywa - ac. piscem natare doces przys. Wgiel do Newcastle (przywozi) - przys. ang.; do orodka wydobycia wgla. Wilczych pir szuka - przys. gr. Wod czerpa przetakiem (sitem, ruszotem).

Wrztku pod lodem szuka - przys. szkockie. Partia Pracy - ang. Labour Party, jedna z dwch g. brytyjskich partii polit. za. w 1900, goszca program socjaldemokratyczny. Praca benedyktyska - zob. Benedykt(yska praca). Praca jest sama przez si przyjemnoci - ac. labor est etiam ipsa voluptas, z Astronomikw, 4, 155, Maniliusa. Praca jest skarbem czowieka - z bajki Rolnik i jego synowie (ok. 570 pne.) Ezopa; gdy pewien rolnik na ou mierci zdradzi swym synom, e na ich polu jest zakopany skarb, wzili si rano do poszukiwania, ale cho skopali ca rol, nic nie znaleli; za to urodzaj by tym razem obfitszy ni kiedykolwiek. Praca nie habi, habi prnowanie - z Prac i dni, 309, Hezjoda. Praca organiczna, praca u podstaw - haso programu pozytywistw polskich po powstaniu styczniowym, wzywajce do gospodarczego i kulturalnego podniesienia kraju. Praca taka waciwie nigdy nie jest gotowa - z listu Goethego z Caserty 16 III 1787 na temat dramatu Ifigenia w Taurydzie (1787). Prace i dnie - epos dydaktyczny (VIII a. VII w. pne.) Hezjoda, najwybitniejszego obok Homera poety Grecji archaicznej, pierwszego w literaturze piewcy pracy. Zbir myli i sentencji moralnych, rad rolniczych i opisw przyrody beockiej i ycia wsi. Natchnieniem poety bya krzywda, ktrej dozna od przekupnych sdziw w sporze o podzia spadku z chciwym i leniwym bratem, ktry zaprzepaci majtek rodowy. Pracownia artysty - a. Wntrze pracowni, a. Vermeer w swojej pracowni, a. Malarstwo (de Schilderkonst, Ars pictorica) synny obraz (ok. 1665) Vermeera, Wiede, Kunsthist. Mus.; alegoria malarstwa. Pracownicy morza - fr. Les Traveilleurs de la mer, powie (1866, wyd. pol. 1866) Victora Hugo; o walce czowieka z ywioem. (Ang. Toilers of the Sea) obraz (ok. 1890) Alberta Pinkhama Rydera, Andover, Mass., Addison Gallery. Pracownik wart jest zapaty swojej - z Biblii, Ew. wg uk., 10, 7. Ustawiczna praca zwycia wszystko - ac. labor omnia vincir improbus, z Georgik, 1, 145, Wergiliusza.

Prado - Museo del Prado, w Madrycie, jedno z najbogatszych i najwaniejszych muzew sztuki na wiecie; za. w 1819 przez krla

Ferdynanda VII, rozbudowane w XIX i XX w. Wielki zbir malarstwa hiszp. zawiera najwaniejsz kolekcj obrazw El Greca i Velazqueza, dziea Murifla, Zurbarana, Goyi, Ribery. Bogaty zbir malarstwa europ. mieci m.in. obrazy Tycjana, Tintoretta, Rubensa i Rembrandta, Jana Goscaerta, Gerarda Davida, Rogiera van der Weyden, Memlinga, Dirka Boutsa, Jana van Eyck, Boscha, Diirera, Hansa Holbeina, H.B. Griena, Mantegny, Rafaela, Leonarda da Vinci, Andrea del Sarto, Correggia itd.

Praga - (1) Praha, miasto nad Wetaw w rdk. Czechach (Czechosowacja), od 973 siedziba pierwszego biskupstwa czes., prawa miejskie w 1235 (Stare Miasto) i 1257 (Maa Strana); w 1348 Karol IV lokowa Nowe Miasto i ufundowa pierwszy w rodk. Europie uniwersytet; w 1918 Praga staa si stolic Czechosowacji; zob. Hradczany; May (Maa Strana); Zoty (Zota Praga). Symfonia praska - D-dur KV 504 (1786) Mozarta, wykonana nastpnego roku w Pradze czeskiej (std nazwa), gdzie wzbudzia zachwyt i od razu zapewnia kompozytorowi saw.

Praga - (2) nazwa prawobrzenej czci Warszawy; pocztki jej sigaj zapewne XI w., ale w dokumentach wspomniana dopiero w 1543. Nazwa obu miast od praenia, tj. wypalania lasu dla uzyskania ziemi ornej.

Prairial - (wym. preril) dziewity miesic francuskiego kalendarza republikaskiego, maj-czerwiec; por. Kalendarz; od fr. prairie, pre 'ka'.

Praat - koc. rz.-kat. duchowny majcy zwyczajn jurysdykcj kocieln (biskup, wyszy przeoony zakonu, wikariusz generalny); tytu honorowy wielu innych wyszych duchownych nie majcych jurysdykcji, jak protonotariusz apostolski, szambelan papieski itd.; ze rdw.-ac: praelatus od ac. praeferre 'nosi na przedzie; wole'.

Praso - solarz (na Ukrainie i Biaorusi-czumak), dawn. przekupie soli, rozwocy j po Rzplitej, zajmujcy si prasok, prasolstwem (handlem sol); prcz wdrownych byli te osiadli prasoowie w wikszych miastach, gdzie tworzyli bractwa; w Krakowie ju w XIV w. istnia oddzielny targ solny, ac. forum salis.

Praszczta - dawn. prty do bicia, rzgi; chosta prtami. Puci (i) na praszczta, przej przez (biega na) praszczta - skaza na (otrzyma) kar cielesn, wymierzan dawniej w wojsku polskim cudzoziemskiego autoramentu, polegajc na przeprowadzeniu skazanego przez dwa szeregi onierzy, ktrzy bili go prtami.

Praszczur - ojciec prapradziada; daleki przodek; syn prawnuka a. prawnuczki; daleki potomek; zob. Noe (Nasz praszczur...).

Prater - synny park w Wiedniu, pooony w pd. czci wyspy utworzonej przez Dunaj i Kana Dunajski; ok. 1560, za cesarza Maksymiliana II, urzdzony jako rezerwat zwierzyny, w 1766 przez cesarza Jzefa II otwarty dla publicznoci. Miejsce historycznych uroczystoci dworskich i festynw ludowych, jak korso kwiatowe, ognie sztuczne, wito wiosny itd. Na terenie park;i m.in. stadion sport., tereny jedzieckie, do gry w golfa i polo, teren Midzynarodowych Targw Wiedeskich oraz Volksprater - w pn.-wsch. czci Prateru szeroko znany i tumnie odwiedzany teren rozrywki i zabaw lud. z budami, kolejkami i karuzelami wszelkiego rodzaju, z planetarium, muzeum, a take olbrzymim koem (nm. Riesenrad) zbud. w 1897, o wys. 677m., najpopularniejsz atrakcj Volksprateru, symbolem Pratero i Wiednia.

Prawda - zob. Oliwka (Oliwa na wierzch wypywa); miech (miejc si...). Chleb jedz, a prawd rnij - przys. Co prawda, to nie grzech - przys. Co to jest prawda? - tac. quid est veritas, w Wulgacie, Ew. wg Jana, 18, 38, sceptyczne pytanie Piata na sowa Jezusa: "Wszelki, ktry jest z prawdy, sucha gosu mego." Pytanie to stawiaa sobie filozofia gr. ju co najmniej na p tysica lat przed Piatem. Heraklit uwaa postrzeganie zmysowe za pierwszy dopiero stopie poznania: "Zymi wiadkami s oczy i uszy dla ludzi majcych dusze barbarzycw." Parmenides gosi, e myl, jeli nie bdzi, nie rni si treci od tego, co rzeczywicie istnieje. Sofici uwaali, e nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla kadego inna, a lepsz jest ta, ktra si okae praktyczniejsz. Sokrates nie obiecywa uczniom, e ich nauczy prawdy, ale e bdzie jej razem z nimi szuka. Platon twierdzi, e poznanie ma obejmowa idee, a postrzeganie zmysowe nie nadaje si do ich poznawania, bo pozna je mona tylko myl; dlatego zadaniem filozofii jest w czci tylko poznanie prawdy; waniejsze jest "spokrewnienie duszy z tym, co moralne i pikne". Wg Arystotelesa ani materia, ani idee nie istniej samodzielnie; s to abstrakcje; w

rzeczywistoci istniej jedynie zespoy materii i formy; z rzeczy poznajemy to, co zawiera si wjej pojciu, a zatem poznajemy tylko form; z czego wniosek, e materia jest niepoznawalna. Dzieci a gupi (a. pijany) prawd powie - ac. stultus puergue vera dicunt. Gdy masz wypuci strza prawdy, zanurz wprzd jej grot w miodzie -przys. arab. Insza prawda w uciech, insza pod pmiski - przys.; w dawnej Polsce wyraz prawda oznacza te krek z herbem gospodarza, podkadany pod talerz gocia. Jeli to nie jest prawdziwe, to jednak dobrze wymylone - w. se non e vero e ben trovato, z Gli eroici furori (1585) Giordana Bruna. Miuj Platona, lecz milsza mi prawda - ac. amicus Plato, sed magis amica veritas, dos. 'Plato przyjacielem, lecz wiksz przyjacik prawda'; milsza prawda ni przyjaciel. Naga prawda - zob. Nagi. Niech prawda bdzie midzy nami - nm. zwischen uns sei Wahrheit, z Ifigenii w Taurydzie, 3, 1 (1787, wyd. pol. 1833), Goethego; Orestes do Ifigenii. Pierwsza prawda, e ksidz drze, druga prawda: i organista chce, trzecia prawda: i dziad prosi czego, czwarta prawda: i baba nie od tego - przys. Poznacie prawd, a prawda was wyswobodzi - z Biblii, Ew. wg Jana, 8, 32. Prawda i zmylenie - nm. Wahrheit und Dichtung, wg tytuu autobiograficznego dziea Aus meinem Leben. Dichtungund Wahrheit (1809-31, wyd. pol. 1895) Goethego. Prawda jest crk Czasu - ac. Veritas Temporis filia z Nocy attyckich, 12, 11, Geliusza; autor cytuje poet, ktrego nazwiska zapomnia; z czasem prawda wychodzi na jaw. Prawda Ruska - Russkaja prawda; Prawda Rokaja, najstarszy zbir prawa na Rusi kijowskiej, napisany w jz. ruskim za panowania Jarosawa Mdrego, wielkiego ksicia kijowskiego w 1016-54. Prawda spoczywa na dnie studni - wyraenie przypisywane Heraklitowi z Efezu, Klcantesowi z Assos (w Troadzie), Demokrytowi z Abdery i innym. Do dna studni trudno sign i zwykle nie uchodzi to na sucho, a kto myli, e wystarczy zajrze, zobaczy tylko odbicie wasnej twarzy. Prawda w oczy kole - przys., niemio na ni patrze.

Prawda w winie (na dnie) - zob. Wino (W winie prawda). Prawd owija w bawen - przedstawia j nie po prostu, ale za pomoc niedomwie, pswek, domylnikw. Prawdy La Palisse'a - fr. verites de La Palisse, truizmy, prawdy oczywiste. Jacques de Chabannes, seigneurde La Palisse (a. La Palice), dziaajcy jako kondotier we Woszech (1470-1525), zabity pod Pawi (Lombardia). onierze jego uoyli tren na mier swego dowdcy, zoony z samych truizmw, np. Un quart d'heure avant sa mort il etait encore en vie 'Na kwadrans przed mierci by jeszcze ywy...' Tak to prawda, jak dziad Magda, a baba Grzegorz, to i czego? - przys. ycie powici dla prawdy - ac. vitam impendere vero, z Satyr, 4, 91, Juwenala; dewiza J.J. Rousseau. S prawdy, ktre mdrzec wszystkim ludziom mwi, S takie, ktre szepce swemu narodowi; S takie, ktre zwierza przyjacioom domu; S takie, ktrych odkry nie moe nikomu. A. Mickiewicz, Stopnie prawd.

Prawica - zob. Lewica i prawica.

Prawo - zob. te Ksiga (Elblska). Biada tym, ktrzy przemieniaj prawo w pioun, a sprawiedliwo rzucaj na ziemi! - z Biblii, Amos, 5, 7. Bocianie prawo - zob. Bocian. Corpus iuris canonici - ac., w XII-XV w. czna nazwa szeciu zbiorw prawa kanonicznego, uyta po raz pierwszy przez papiea Grzegorza XIII w 1580. Corpus iuris civilis - ac., rdw. nazwa rezultatw kodyfikacji prawa rzymskiego i zbioru nowych konstytucji cesarza bizantyjskiego Justyniana I Wielkiego (VI w. ne.); kodeks Justyniana. C warte prawa bez obyczajw? - ac. quid leges sine moribus? z Pieni, 24, 35, Horacego; ulubione motto epoki Owiecenia. Dobro ludu (winno by) najwyszym prawem (rzdzcych) - ac. salus populi suprema lex, z O prawach, 3, 3, 8 Cicerona; wg tradycji - z rzymskiego prawa XII tablic.

Dobro rzeczypospolitej (winno by) najwyszym prawem - ac. salus rei publicae suprema lex. Drakoskie prawa (kary, przepisy, zarzdzenia) - zob. Drakon. Gdy prawo musi pozosta prawem - (i za nim opowiedz si wszyscy prawego serca) z Biblii, Psalm 93, 15. Gdzie prawo niepewne, tam nie ma prawa - ac. ubi ius incertum, ibi ius nullum. Konieczno nie zna prawa - ac. necessitas non habet legem, wg traktatu Rozmowa duszy z Bogiem (ac. Soliloquium animae ad Deum), 2, w. Augustyna. Nie ma kary bez (przepisu) prawa - ac. nulla poena sine lege; zasada prawna, w myl ktrej czyn tylko wtedy moe podlega karze, jeeli przewiduje j wydany uprzednio przepis prawny (ustawa); por. niej aden czyn... Niepisane prawo - gr. agraphos nomos pojcie, o ktrym mowa ju w prawach Solona. O duchu praw - peny tytut fr. I wydania: De l'Esprit des lois, ou du rapport gue les lois doivent avoir avec la constitution de chague, qouvernement, les moeurs, la religion, le commerce etc. 'O duchu praw, czyli O zwizku, jaki prawa winny mie z ustrojem kadego rzdu, obyczajami, religi, handlem itd.' Traktat o oglnych zasadach i historycznych rdach prawa (1748, wyd. pol. 1777) Monteskiusza. Prawdziw gwarancj wolnoci w pastwie moe by, wg autora, tylko oddzielenie od siebie wadz: ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej, oraz panowanie prawa. Prawo (le droit) to rozum ludzki zastosowany do rzdzenia, a rne ustawy (les lois) s zastosowaniem tego rozumu do rnych okolicznoci, takich, jak typ rzdw (despotyzm, monarchia konstytucyjna, republika) lub fizyczne i moralne warunki ycia ludzi (klimat, zajcia, stopie wolnoci, bogactwo, religia). Przejawy wolnoci politycznej wg autora to: wolno myli, sumienia, sowa i druku; autor potpia niewolnictwo i wojny agresywne, despotyzm, nietolerancj religijn, okruciestwa kodeksw karnych; objawia sceptycyzm w stosunku do oskarze o czary. Koncepcje Monteskiusza stay si podstaw konstytucji amerykaskiej i francuskiej. Prawa barbarzycw - ac. barbarorum leges, spisy i kodyfikacje germaskich praw szczepowych V-IX w. zredagowane w zdeformowanej acinie (prcz praw anglosaskich), jak np. prawa Frankw salickich (Lexsalica), Burgundw (Lex Burgundiorum), edykty krlw longobardzkich (Lex Visigotorum); zob. niej Prawo salickie. Prawa kardynalne - w Polsce XVII-XVIII w. przepisy prawa ustalajce podstawowe zasady ustrojowe pastwa, nadrzdne w stosunku do pozostaych ustaw.

Prawa Medw i Persw - decyzje niezmienne, reguy, normy, kanony niewzruszone, nieodwoalne, bezapelacyjne; wg Biblii, Daniel, 6, 8; 6, 12; Ks. Estery, 1,19. (Prawa) nie przekonywaj dlatego tylko, e gro, - ac. ob hoc illae non persuadent, quia minantur, z Do Lucyliusza, 94,37, Seneki. Prawa s rwnie jako pajczyna: 8Wrbl si przebije, a na muszk wina z Fragmentw (Na XII tablic ludzkiego ywota, 7) Jana Kochanowskiego; wariant antycznego przysowia; wg ywota Solona, 5, 2, Plutarcha, Anacharsis powiedzia do Solona, gdy ten ukada kodeks (ok. 600 pne.): "Prawa pisane s jak pajczyna; zatrzymuj sabych i delikatnych w swej sieci, ale s rozdzierane przez bogatych i potnych." Anacharsis wymiewa wiar Solona w moliwo poskromienia chciwoci i krzywdy przez prawo pisane, na co Solon mia odpowiedzie: "Ludzie bd posuszni prawu, gdy zrozumiej, e jest to dla nich korzystne." Prawem kaduka - zob. Kaduk. Prawo bartne - (a. obelne) w dawnej Polsce prawo regulujce ustrj wadz i sdw bartniczych (zob. Bar; Sd: bartny), obowizki bartnikw, ich sprawy karne, spadkowe i procesowe; pierw. prawo zwyczajowe, od 1347 w statutach Kazimierza Wielkiego. Prawo bokowskie - zob. Boki. Prawo chemiskie - zmodyfikowane dla Chemna (zob.) prawo magdeburskie, nadane miastu w 1233 przez Krzyakw, stao si wzorem. ustroju miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W odrnieniu od magdeburskiego uznawao wsplnot majtkow maestwa. Prawo dwunastu tablic - ac. lex duodecim tabularum, najstarsza kodyfikacja prawa rzymskiego, opracowana w 451-449 pne. przez komisj dziesiciu decemwirw, obejmujca g. prawo zwyczajowe cywilne, karne, pastwowe i sakralne. Ten kodeks praw, wystawiony na widok publiczny na 12 tablicach z brzu, by pierwszym dokumentem pisanym, w ktrym objawi si duch Rzymu. Ju tutaj ukazuje si prawo rz. na stosunkowo wysokim stopniu rozwoju, a przez nastpne lat tysic Prawo XII tablic suyo jeszcze, przynajmniej w teorii, jako rdo caego prawa rz. Modzie rz. uczya si na nich czyta. Same tablice spony w.390 (a. 387) wraz z caym Rzymem podpalonym przez Gallw, ale dziki cytatom z pisarzy zachoway si fragmenty tekstu. Prawo dungli - Potne i niewzruszone Prawa panowa miay w powieciowej Dungli Drugiej Ksigi Dungli (ang. The Second Jungle Book, 1895) Rudyarda Kiplinga. Obecnie oznacza ono jednak 'prawo silniejszego, triumf siy nad prawem'. Prawo Greshama (prawo Oresma a. Kopernika) - pienidz lepszy (o wikszej

zawartoci kruszcu) wypierany jest z obiegu przez pienidz gorszy o teje wartoci nominalnej; od nazwiska ekonomisty ang., ktry to prawo sformuowa: Thomas Gresham (1519-79). Prawo Kopernika - zob. wyej Prawo Greshama. Prawo koronne a. polskie - w Polsce XII-XIII w. prawodawstwo zapewniajce osadnikom rolnym niezmienno wymiaru wiadcze na rzecz feudaa, nie dajce jednak samorzdu; przepisy obowizujce w Polsce przedrozbiorowej na obszarze Korony. Prawo krlem nad wszystkimi - z zachowanego fragmentu zaginionej pieni Pindara. Prawo krwi - zob. niej Prawo odwetu. Prawo lenne - w rdw. zwyczaje prawne regulujce stosunki midzy panem (seniorem) a lennikiem (wasalem). Prawo linczu - ang. Lynch law, rodzaj samosdu, stracenie (zazw. powieszenie) przez tum osoby posdzonej o zbrodni a. przestpstwo; samosd dokonany przez biaych na Murzynie w USA; od nazwiska sdziego i plantatora ze stanu Wirginia: Charles Lynch (1736-96). Prawo, logik i Szwajcarw mona naj do walki po dowolnej stronie - z ez Chrystusa, ang. Christ's Tears (1593), Thomasa Nashe. Prawo aski - uprawnienie do zagodzenia a. darowania kary prawomocnie orzeczonej przez sd, przysugujce zazw. gowie pastwa; w PRL Radzie Pastwa. Prawo magdeburskie - zob. Magdeburg. Prawo miecza - ac. ius gladii, prawo wydawania i wykonywania wyrokw mierci. Prawo takie miay dawn. miasta rzdzce si prawem magdeburskim a. chemiskim. Prawo narodw - og norm prawnych obejmujcych gwnie stosunki midzy pastwami nalecymi do spoecznoci midzypastwowej. Prawo niemieckie w Polsce - (tzw. teuton) zesp norm zach.-europ. prawa feudalnego, przejmowanego przez Polsk od pocz. XIII w. za porednictwem Niemiec. Wzorem dla wikszoci miast byo prawo magdeburskie wraz z ortylami (zob.), a pniej rwnie modyfikacje tego prawa, stosowane w Chemnie (zob. wyej Prawo che1miskie) a. rodzie lskiej (zob. niej Prawo redzkie); por. Saski (Zwierciado saskie). Prawo odwetu, prawo talionu, kara talionu - (ac. poena talionis; talio 'odpata, wyrwnanie krzywd') prawo krwi, kara bdca odwetem, majca przypomina zbrodni, a wic oko za oko, zb za zb, por. Biblia, Deut.,

19, 21; Lev., 24, 20-22; Bw. wg Mat., 5, 38-39; zob. Kodeks (Hammurabiego). Stosowane rwnie w redniowieczu. Prawo Parkinsona - art. okrelajce zasady automatycznego rozrastania si biur, instytucji i urzdw: a) ilo pracy ronie a do cakowitego wypenienia ram rozporzdzalnego czasu, b) wydatki (publiczne) rosn a do cakowitego zrwnania si z dochodem, c) rozrost oznacza komplikacj, a komplikacja rozkad, d) organizm adm., zatrudniajcy przeszo tysic osb, moe ju funkcjonowa w obwodzie zamknitym; z satyrycznej ksiki Prawu Parkinsona w pogoni za postpem (1958) historyka ang. C. Northcote Parkinsona (ur. 1909). Prawo Petera, zasada Petera - art. urzdnik wspina si po drahinie subowej zazwyczaj tak dugo, a osignie swj szczebel niekompetencji; jeeli kto peni swe funkcje dobrze, bdzie awansowa dopty, dopki nie otrzyma stanowiska, jakiemu nie moe sprosta, i na nim ju pozostaje; (druga zasada Petera) art. na kad posad (prac) na wiecie przypada gdzie tam kto, kto si do niej nie nadaje; od tytuu satyrycznej ksiki amer.: The Peter Principle (1967), autorzy: Laurence J. Peter (wym. pi:ter) i Raymond Hufl. Prawo pierwszej nocy - ac. ius primae noctis, u niektrych ludw pierwotnych prawo a. obyczaj defloracji nowo zalubionej nie przez ma, ale przez innego mczyzn; prawo feudaa do spdzenia z on poddanego jej nocy polubnej, fr. droit du seigneur. Prawo polskie - zob. wyej Prawo koronne. Prawo Priestleya - art. jeeli wynaleziono co szczeglnie dobrego, to przestanie ono wkrtce istnie z tej lub owej przyczyny; autorem "prawa"jest pisarz ang. John B. Priestley (1894-1984). Prawo rzymskie - og przepisw prawnych obowizujcych w staroytnym Rzymie; por. wyej Prawo XII tablic. Prawo salickie - ac. Lex salica, kodeks praw Frankw salickich spisany po ac. ok. r. 500 ne. W dawn. czasach i dzi jeszcze w pop. uyciu jest to rzekome podstawowe prawo monarchii fr. wykluczajce dziedziczenie tronu przez kobiety. Na t zasad powoano si m.in. sprzeciwiajc si roszczeniom krla ang. Edwarda III, dziedzica Kapetyngw po kdzieli, do tronu fr.; por. sztuk Henryk V, 1, 1, Szekspira; por. wyej Prawa barbarzycw. Prawo skadu - w Europie XIII-XVII w. przywilej handlowy nadawany niektrym miastom, na mocy ktrego przejedajcy przez nie kupcy musieli tu sprzeda wszystkie posiadane towary (bezwzgldne prawo skadu) a. wystawi je na sprzeda przez okrelon liczb dni, po czym towar nie sprzedany mogli wywie dalej (wzgldne prawo skadu). Prawo to rozpowszechnione byo zw. w Europie rodk. W Polsce prawo skadu otrzyma pierwszy Wrocaw (w 1274), nastpnie Krakw w 1306, Lww w 1380, Pozna w

1394, Toru w 1403 itd. Prawo stawia bezpieczestwo ogu ponad bezpieczestwem jednostki - ac. leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt, z rozprawy O granicach dobra i za, 2, 19, 64, Cicerona. Prawo redzkie - w dawnej Polsce prawo miejskie, konserwatywna odmiana prawa magdeburskiego, wg ktrej miastem zarzdza sotys a. wjt dziedziczny z awnikami. Nazwa od rody lskiej (Novum Forum, Neumarkt), ktra otrzymaa magdeburskie pouczenia prawne za porednictwem miasta Halle w 1210 i 1235. Z czasem na prawie redzkim lokowano wiele miast polskich, np. Kalisz, owicz, Skierniewice, Nowy Targ, Jdrzejw, Tarnw, i wsi. Prawo talionu - zob. wyej Prawo odwetu. Prawo ubogich - przest. zwalniajce osoby niezamone od opat sdowych. Przy najwikszym pastwa nierzdzie najliczniejsze (s) prawa - ac. perditissima respublica plurimae legis, z Rocznikw, 3, 27, Tacyta, t. S. Hammera. Psie prawo - obowizek wynikajcy z czyjej zalenoci od kogo, ze stosunku subowego, z charakteru zajcia, zobowiza itd. Szczyt prawa (to) szczyt bezprawia - ac. summum ius, summa iniuria, z rozprawy O powinnociach, 1, 10, 33, Cicewna; cytowane przez autora jako "oklepane przysowie". lepe prawo - zob. Temida. Twarde prawo, ale (przecie) prawo - ac. dura lex, sed lex. Wac. mowa tu o ustawie, a nie o prawie. Ustawy i prawa dziedzicz si jak chroniczne choroby - nm. es erben sich Gesetz' und Rechte wie eine ew'ge Krankheit fort z Fausta, cz. I, Scena z uczniem, Goethego. W czasie wojny milcz prawa - ac. silent leges inter arma, z mowy W obronie Milona, 4, 11, Cicerona. Wilcze prawo - przemoc, bezprawie, prawo silniejszego por. wyej Prawo dungli. W obliczu prawa - wobec prawa, w odniesieniu do prawa. Wyj spod prawa - odebra opiek prawa, pozbawi monoci odwoywania si do organw wymiaru spmwiedliwoci. Zwierciado saskie - zob. Saski.

aden czyn nie moe by poczytany za przestpstwo, jeeli prawo nie uwaa go za takie - ac. nullum crimen sine lege; nie ma przestpstwa bez ustawy (karnej); por. wyej Nie ma kary... Prawo nie moe bez sprawiedliwoci by dobre i chwalebne krom ludzkiej przykroci. S. F. Klonowic, O przyczynach wszego zego, 57-58.

Prawy - znajdujcy si po prawej stronie; szlachetny, uczciwy; prawowity, legalny, zgodny z prawem; dawn. konserwatywny, zachowawczy, prawicowy; dawn. prawdziwy, autentyczny; dawn. sprawiedliwy; zob. Lewica i prawica. I praw drog - (zej z niej; wrci na ni) postpowa uczciwie, szlachetnie (przesta by uczciwym, szlachetnym; sta si nim na nowo). Prawa burta - burta po prawej rce osoby zwrconej w kierunku dziobu statku. Prawa rka - (czyja) przen. gwny zastpca, pomocnik. (Z)prawego (nieprawego) oa - o dziecku, dziedzicu, synu - urodzony w legalnym maestwie (z nielegalnego zwizku).

Prebenda - koc. rz.-kat. beneficjum kocielne czce funkcj koc. z prawem korzystania ze zwizanych z ni uposae fundowanych przez osoby wieckie a. duchowne; rdw.-ac. praebenda od ac. prae(hi)bere 'ofiarowa; ufundowa'.

Preciosite - zob. Rambouillet (Paac).

Precjoza - (1) klejnoty, biuteria, kosztownoci; z fr. precieux 'kosztowny, wyszukany'.

Precjoza - (2) (hiszp. Preciosa) gwna bohaterka pierwszej z 12 opowieci, skadajcych si na Nowele przykadne (1613) Cervantesa, modziutka pikna Cyganka, dziewica cnotliwa, szlachetna, obdarzona, mimo nikczemnego stanu, wszelkimi zaletami wielkiej damy, wystawia na twarde prby zakochanego w niej arystokrat Don Juana de Carcamo, kac mu pod przybranym imieniem Andres prowadi obozowe ycie Cygana. Pomwiony o kradzie przez rozmiowan w nim wielk dam, ktrej wzgldy odrzuci, Andres skazany zostaje na mier. Na szczcie okazuje si, e Precjoza

jest crk szlachcianki i sdziego, w ktrego rkach spoczywa los Andresa. Wszystko koczy si lubem i triumfem wiernej mioci; por. Mignon.

Precz, precz od nas smutek wszelki! - synna i popularna niegdy Pie filaretw w styczniu 1824 Antoniego Edwarda Odyca. Precz, precz od nas smutek wszelki! Zapal fajki, staw butelki. Niech wesoy z przyjacioy Wdzicznie pynie czas. 1-4.

Preferans - popularna w XIX i na pocz. XX w. gra w 32 karty, odmiana winta grywana w trzy (rzadziej dwie a. cztery) osoby, w ktrej rozstrzyga liczba wzitych lew; z fr. preference 'pierwszestwo'.

Premonstratensi - zob. Norbertanie.

Prestacje - hist. obowizek pewnych wiadcze, np. pracy nakazanej przez zwierzchno; w dawnej Polsce powinnoci poddacze chopw; z pn.-ac. l. poj. praestatio 'wiadczenie obowizkowe' od ac., 'rkojmia'.

Pretor - w staro. Rzymie wyszy urzdnik obieralny, sprawujcy wadz w sdownictwie cywilnym i karnym; ac. praetor. Pretor nie troszczy si o drobiazgi - ac. minima non curat praetor, przys. ac.

Pretorianie - stra przyboczna wodzw; od Oktawiana Augusta gwardia przyboczna cesarzy rz. Stacjonowali w Italii, zdobyli wic z czasem wielkie znaczenie w walkach o tron cesarski, forsujc kandydatw, ktrzy im przyrzekali najkosztowniejsze podarunki, a prefekt pretorianw (ich dowdca) sta si jedn z najwaniejszych osobistoci w pastwie. Konstantyn Wielki rozwiza t formaej; ac. praetorianus z praetor.

Prezbiter - w pierwszych wiekach chrzecijastwa duchowny majcy wicenia kapaskie a. przeoony gminy chrzec.; z gr. preshyteros 'starszy'; zob. te Jan (Prezbiter).

Prgierz - prga, piat, przejte prawem niemieckim w dawnej Polsce z miast nm. miejsce haby, zazw. sup (w nm. miastach z flgur rycerza, Rolanda, na szczycie; podobnie w Poznaniu) stawiany przed ratuszem na rynku. Do supa tego przywizywano skazanych, aby wystawi ich na publiczne pohabienie i pomiewisko a. dla wykonania tam kary chosty, pitnowania, wywiecenia (wygnania z odprowadzeniem do bramy miasta "ze wiatem") z miasta a. cicia mieczem kata; z nm. Pranger 'rusztowanie katowskie w miejscu publ., zazw. na rynku przed ratuszem'; por. Gsior; Koda (dyby); Kuna. Postawi kogo pod prgierz(em) - np. opinii publicznej, napitnowa, zdemaskowa publicznie, obwini, oskary, podda pod sd opinii.

Prt - dawna miara dugoci wynoszca ok. 4,57m; w XIX w. miara powierzchni gruntw, 1/30 morgi.

Priam - gr. Priamos, mit. gr. krl Troi, syn Laomedona, m Hekabe, ojciec 50 synw i 50 crek, m.in. Hektora, Helenosa, Parysa, Deifobosa, Polidorosa, Troilosa; lliony, Kasandry, Polikseny, z ktrych dziewitnacioro mia z Hekabe, a reszt z innymi onami i konkubinami. Wzr cnt, pobonoci i mioci ojcowskiej, w Iliadzie Homera ju zbyt stary, aby bra udzia w walkach. Szanowany przez bogw (z wyjtkiem nienawidzcych go: Hery i Ateny) i Achajw. Udaje si do obozu nieprzyjaci i we wzruszajcej scenie baga Achillesa o wydanie zwok syna, caujc rce jego zabjcy; doprowadzony do ez bohater zgadza si to uczyni (za bogaty okup). Wg tzw. cyklu epickiego, po wtargniciu Grekw do Troi Priam szuka schronienia u otarza Zeusa Herkeiosa, gdzie zosta zamordowany przez Neoptolemosa. Ulubiony temat gr. malarstwa wazowego.

Priap - gr. Priapos, maoazjatycki bg podnoci, pierw. czczony g. w Lampsakos nad Hellespontem. Kult ten rozszerzyt si na Grecj i wielkie miasta hellenistyczne (np. Aleksandri) po Aleksandrze Wielkim. Symbolem Priapa by fallus, a lokalnym zwierzciem ofiamym osio, ktrego w staro. uwaano za wcielenie nie tylko gupoty, ale i chuci. Z czasem Priap spad w Grecji do roli opiekuczego, raczej zabawnego ni gronego skrzata, ktrego drewniane, prymitywne, pomalowane czerwono ityfalliczne poski ustawiano w winnicach i sadach. Mia nad nimi czuwa, grajc zarazem rol stracha na wrble i na zodziei. Ofiar z osa, w charakterze wschodni i niegreck, tumaczy Owidiusz (Fasti, 1, 393) bajk o nimfe Lotis, ktr Priap chcia zaskoczy we nie, obudzon w sam por przez sylenowego osa; w Metamorfozach, 9, 348, Owidiusza nimfa zmienia si w lotos, aby unikn obj Priapa. Wg Grekw mia on by synem Dionizosa i lokalnej nimfy a.

Afrodyty.

Priestley John B. - zob. Prawo (Priestleya).

Prima aprilis - ac.; 'pierwszy kwietnia', tradycyjny dzie wzajemnego oszukiwania si dla artu, nabierania, wyprowadzania w pole, rwnie dosownie, gdy typowym artem jest faszywa informacja, skaniajca nabranego do odbycia duszej drogi nadaremnie; ang. send on a fool's errand, nm. in den April schicken. Francuzi nazywaj art primaaprilisowy un poisson d'avril, a Szkoci gowk 'kukuka'. Pochodzenie tego obyczaju jest nieznane, cho wiele byo prb wyjanienia. Przedstawiano go np. jako pozostao rzymskiego wita Cerealiw obchodzonych ku czci Cerery na pocztku kwietnia. Wg legendy Prozerpina zbieraa narcyzy na Polach Elizejskich, gdy Pluton j porwa do Hadesu; jej matka, Cerera, usyszawszy jej krzyki, wyruszya na poszukiwanie "gosu" lub "echa gosu" i zostaa wyprowadzona w pole. W Polsce ju w XVI w. uwaano prima aprilis za dawny obyczaj. Prima aprilis, albo najpierwszy dzie kwietnia, Do rozmaitych artw moda staroletnia. Niejeden si nabiega, nacieszy, nasmci Po prnicy, przeto go zawsze mie w pamici. W. Potocki. Prima aprilis. 1-4 (Ogrd, ale nie plewiony).

Primavera - w., 'wiosna', synny obraz (ok. 1477-78) Botticellego, Florencja, Uffizi; Merkury obwieszcza nadejcie Wiosny wprowadzanej przez Flor i Zefira przed oblicze Wenery, a fruwajcy Kupido mierzy z uku do trzech Gracji.

Primum mobile - (ac., 'pierwsza poruszajca si rzecz') najdalsza sfera niebios dodana w redniowieczu do systemu Ptolemeusza, majca posuwa pozostae sfery gwiazd i planet w ich dziennym obrocie, twarda powoka otaczajca Wszechwiat i oddzielajca go od Nicoci; przen. pierwsza przyczyna, gwna pobudka czego, sia sprawcza.

Princeton (university) - (wym. prinstn) w miecie Princeton nad rzek Stony Brook, w pobliu miasta Trenton (New Jersey, USA); za. jako college dla rodkowych kolonii amer. (podobnie jak Harvard i Yale dla Nowej Anglii) w 1746, pierw. w Elizabeth (New Jersey), przeniesiony do Princeton w 1754, w 1896 przeksztacony w Uniwersytet Princeton; zob. Ivy League.

Principia mathematica philosophiae naturalis - zob. Matematyczne zasady filozofii przyrody.

Priscjan - Priscianus Caesariensis, gramatyk rzymski z pocz. VI w. z Cezarei w Mauretanii, dziaajcy w Konstantynopolu, autor gramatyki ac. w 18 ksigach, wraz ze skadni. Dzieo cenne z powodu licznych cytatw z zaginionych dzie pisarzy klasycznyeh, synne i uywanejako podrcznik w rdw., zachowane w przeszo tysicu rkopisw. Pryscjanowi da po gbie - dawne przys.; popeni bd gramatyczny.

Proch - (proch strzelniczy) materia wybuchowy; kurz, py. Jestemy prochem i cieniem - ac. pulvis et umbra sumus, z Pieni, 4, 7, 16, Horacego; w Dziadach, cz. III, 5, Cela ksidza Piotra, 1-2, Mickiewicza czytamy: "Panie! czyme ja jestem przed Twoim Obliczem? - 8Prochem i niczem." Jeszcze prochu nie wcha - nie bra udziau w bitwie, potyczce. Otrzsn (strzepn) proch z ng swoich - wychodzc z jakiego domu, opuszczajc (na zawsze) jakich ludzi, dla okazania swego obrzydzenia, aby na odziey ani lad kontaktu z tym domem nie pozosta; z Biblii, Ew. wg Marka, 6, 11; uk., 9, 5. Pachnie prochem - zanosi si na wojn, bitw, walk. Prochem jeste i w proch si obrcisz - z Biblii, Gen., 3, 19; Psalm 103, 29; por. Eklezjastes, 3, 20. Prochownica - pulwersak, u muszkieterw XVI-XVII w. i myliwych do XIX w. puszka, rog do podrcznego przechowywania prochu do podsypywania panewki; noszono j na bandolecie, wraz z lontem i adunkiem, pniej przy pasie. Prochu nie wymyli - nie jest bystry, inteligentny, wynalazczy. Prochy - szcztki, popioy po spaleniu zwok; zwoki ludzkie. Spisek prochowy - ang. Gunpowder Plot, udaremniony plan wysadzenia w powietrze parlamentu brytyjskiego i krla Jakuba I w dniu otwarcia obrad, 5 XI 1605, celem przechwycenia wadzy w powstaym std chaosie i przywrcenia katolicyzmu. Thomas Percy zdoa potajemnie zmagazynowa w podziemiach parlamentu 36 baryek prochu. Spisek odkryto dziki tajemniczemu listowi, otrzymanemu 26 X przez lorda Monteagle, szwagra jednego ze spiskowcw,

Francisa Treshama. Anonimowy korespondent gorco radzi lordowi nie bra udziau w otwarciu parlamentu. Zarzdzono przeszukanie piwnic, znaleziono proch i schwytano onierza. By to Guy Fawkes (wym. gaj fo:ks), jeden ze sprzysionych. Wszyscy oni, w liczbie kilkunastu, zostali schwytani, zabici w czasie ucieczki, straceni lub uwizieni. Stracono te Henry Garnetta, prowincjaa jezuitw ang., ktry wiedzia o spisku. Dzie 5 listopada (Guy Fawkes Day) jest witem ang., w czasie ktrego pali si kuk Guy Fawkesa. Zmiata (zdmuchiwa) proch przed kim - sprzed czyich stp okazywa komu cze, pietyzm, atencj, spenia kade yczenie, zachciank, czyta w jego oczach. Dajcie mi proch zamknity w narodowej urnie, Z prochu lud wskrzesz. J. Sowacki, Kordian, Prolog, 39-40.

Procjon - biaa podwjna gwiazda najjaniejsza w konstelacji Psa Maego, jedna z najbliszych gwiazd; sabszy skiadnik jest biaym karem.

Propak Jerzy - chop z Kamesznicy, wsi pod Barani Gr, przywdca bandy zbjeckiej grasujcej na Podkarpaciu, rozgromionej przez obaw wojsk austriackich w 1795. Cz powieszono, cz osadzono w wizieniu, cz wcielono do wojska. Opiewany przez lokaln literatur ludow. Nie ma nad Propaka tzsego chopaka - z ywieckiej pieni lud. z ok. 1850.

Profos - dawn. hycel, oprawca; hist. podoficer strzegcy aresztantw wojskowych; nm., dawn. 'dozorca wizienny; andarm' od st.-fr. provost 'przeoony'.

Prohibicja - zakaz urzdowy a. prawny sprzeday a. niekiedy take produkcji napojw alkoholowych; zakaz uprawiania prostytucji; z tac. prohibitio 'zakaz'. Prohibicja w USA - powszechna, uchwalona 17 XII 1917 przez Kongres (18. poprawka do konstytucji USA), wprowadzona w ycie 16 I 1920, zniesiona przez Kongres 20 II 1933 (21. poprawka do konstytucji), zabraniajca produkcji, sprzeday, przewozu, wwozu i wywozu napojw zawierajcych ponad p procent alkoholu. Nie mona jednak byo przeszkodzi kontrabandzie alkoholu na olbrzymi skal, a nielegalna produkcja mocnych trunkw rozwina si z takim impetem, e wadze nie umiay jej zapobiec. Nastpi

okres niepohamowanego pijastwa. Prohibicja pozostawia po sobie trwae szkody w yciu kraju: przekupstwo sdw i policji, a take niebyway rozkwit gangsterstwa i mafii.

Prokne - zob. Filomela i Prokne.

Prokris - zob. Kefalos.

Prokrust(es) - zob. oe (Prokrusta).

Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! - nm. Proletarier aller Lander, vereinigt euch!, sformuowane przez Marksa i Engelsa w 1847 haso Zwizku Komunistw, opublikowane w 1848 jako ostatnie zdanie Manifestu komunistycznego Marksa i Engelsa, ktre stao si internacjonalistycznym hasem solidarnoci proletariatu.

Promachos - zob. Atena.

Promenade des anglais - (wym. promna:d dezagle) fr., 'Promenada Anglikw', aleja w Nicei (na Lazurowym Wybrzeu w pd. Francji), graniczca od strony pd. z pla morsk, a od pn. zabudowana hotelami i innymi gmachami.

Prometeusz - gr., 'przewidujcy', mit. gr. tytan, syn tytana Japeta i Temidy a. okeanidy Klimeny, brat Atlasa i Epimeteusza, ojciec Deukaliona, wykrad niebu ogie i da ludziom, aby poprawi ich ndzny byt. Ludzko skadaa si wwczas z samych mczyzn. Wtedy Zeus kaza Hefajstowi stworzy Pandor (zob. Puszka), pierwsz kobiet, i zesa wraz z ni na ludzi bezlik nieszcz, Prometeusza za kaza przyku do skay na Kaukazie, gdzie orze wyjada mu stale odrastajc wtrob. Wreszcie, po setkach lat tej mki, Herakles strza z uku zabi ora, a take uwolni Prometeusza na polecenie Zeusa, ktremu tytan wyjawi w zamian tajemnic powierzon Prometeuszowi przez matk (Temid): "Ktokolwiek z bogw czy ludzi bdzie mia syna z nereid Tetyd, syn ten bdzie potniejszy od ojca." Odwiodo to Zeusa od zalotw; wyswata wtedy Tetyd miertelnikowi Peleusowi (zob.). Ostateczne wyzwolenie Prometeusza nastpi miao jednak

dopiero wwczas, gdy ktry z niemiertelnych zrzeknie si dla niego swej niemiertelnoci; zob. Chiron. Idea zawici bstwa o wiedz, ktra wzmoe niezaleno czowieka, wyraona jest w podobny sposb w Biblii (Gen., 3, 22), gdzie Jehowa skary si: "Oto Adam sta si jako jeden z nas, znajcy dobre i ze", po zjedzeniu owocu z drzewa wiadomoci; Ewa byaby tu odpowiednikiem Pandory, a W (Upady Anio) - Prometeusza. Prometeusz skowany - tragedia (ok. 470 pne., wyst. pol. Krakw 1910) Ajschylosa, druga cz trylogii powiconej Prometeuszowi, jedyna zachowana, uksztatowaa mit prometejski w literaturze wiatowej: bunt przeciw niesprawiedliwej tyranii i uparta walka o szczcie ludzkoci, o idee, o swobod ducha, zakoczona po niezmierzonych cierpieniach i ofiarach zwycistwem. Prometeusz albo Kaukaz - dialog satyryczny Lukiana z Samosat; drwina z zasady "sprawiedliwoci boskiej". Posg Prometeusza - komedia mit. (1669) Calderona. Prometeusz - nie ukoczona sztuka (1773, wyd. 1878) Goethego; tytan, jako wielki bohater i buntownik romantyzmu, wystpujcy tu jako stwrca rodzaju ludzkiego (wg jednej z wersji mitu Prometeusz mia ulepi ludzi z gliny). Prometeusz rozptany - dramat liryczny (1820, t. pol. 1887) P. B. Shelleya, najwaniejsze z wikszych dzie poety. Zeus staje si tu symbolem za, a Prometeusz wybawicielem ludzkoci. Prometeusz i Epimeteusz - poemat proz (1881) Karla Spittelera. Prometeusz dawca ognia - poemat (1884) Roberta Bridgesa. Prometeusz le skowany - wariant legendy gr. (1889, t. pol. 1904) Andre Gide'a. Bohater przeniesiony w czasy wspczesne. Prometeusz cierpliwy - nm. Prometheus der Dulder, poemat (1924) Karla Spittelera. Prometeusz - tragedia liryczna (1900) Gabriela Faure, libretto: J. Lorrain i A. F. Herold. Uwertura opus 43 baletu heroicznego i alegorycznego Die Geschdpie des Promefheus (Wiede 1801, wyst. pol. Katowice 1922) Beethovena, choreografla i libretto: Salvatore Vigano. Poemat symfoniczny (1855) Ferenca Liszta. Poemat symf. (1913) A. N. Skriabina. Prometeusz - rzeba (1827) J. Pradiera, Pary, Tuilerie. Brz zocony (1934) Paula Manshipa, Nowy Jork, Rockefeller Center. Obraz (1550) Tycjana, Madryt, Prado. Obraz (1882) Bocklina. Prometeusz skowany - obraz (1614) Rubensa, Amsterdam, Kol. Proehl.

Stworzenie ludzi przez Prometeusza - obraz P. L. Silvestre'a, Montpellier, Muz. Fabre. Ma prometejska - mit. gr., na ktr spado nieco krwi tytana. Medea daa j Jazonowi, dziki czemu ciao jego stao si odporne na ogie, ostrza i groty. Ogie prometejski - iskra bogw, natchnienie, zasada ycia; ogie, ktrym Prometeusz tchn ycie w gliniane figury ludzkie; umiejtnoci, kunszty i rzemiosa, ktrych Prometeusz nauczy ludzi. Prometejski - przen. miay, twrczy, heroiczny, tytaniczny, buntowniczy, wystpujcy w obronie praw ludzkoci. Promet - promieniotwrczy pierwiastek chemiczny, metal ziem rzadkich; nazwa zaproponowana w 1949 przez odkrywcw L. E. Glendenina i J. A. Marinsky'ego.

Propinacja - w dawnej Polsce monopol, prawo wycznej produkcji i sprzeday napojw alkoholowych, ktre przysugiwao panu feudalnemu w obrbie jego dbr, czsto rozumiane jako obowizek zakupienia przez kadego chopa paszczynianego w dworskiej karczmie okrelonej przez pana iloci piwa a. wdki w okrelonym czasie. Prawo propinacyjne ziemian zniesione zostao dopiero przez wadze zaborcze: w zaborze pruskim w 1845, w Galicji w 1889, w zaborze rosyjskim w 1898; dawn. szynk, karczma; z ac. propinatio 'przepijanie do kogo'.

Proporzec - egl. zob. Chorgiew; proporczyk, chorgiewka przymocowana do drzewca lancy (kopii), w dawnym wojsku polskim oznaka hufca, a pniej puku kawalerii.

Propyleje - w staro. Grecji portyk, monumentalna brama na planie prostokta z kolumnad i nieparzyst liczb przej; najsynniejsze, a zarazem najwspanialsze w stylu doryckim zbudowane w 437-32 pne. na Akropolu ateskim przez Mnesiklesa; z gr. propylaios 'umieszczony przed bram'.

Prorogatio fori - zob. Roki (Odoenie...).

Prorok - ten, kto przepowiada przyszo, przywdca religijny o typie wizyjnym, ekstatycznym, uwaajcy si za natchnione narzdzie bstwa,

niezaleny od istniejcych instytucji religijnych, czsto przeciwny im a. potpiajcy je jako wypaczone i niezgodne z wol bstwa, przemawiajcy do mas w jego imieniu spontanicznie, bez uciekania si do praktyk magicznych (por. Wieszcz; Wrby; Wyrocznia), nawoujc do naprawy (a. powrotu do dobrych) obyczajw, goszc nadejcie katastrof, kary, dnia sdu, Mesjasza a. objawiajc now religi. Co rok, to prorok - o maestwie, ktremu co rok przychodzi na wiat potomek. Czy i Saul midzy proroki? - zob. Saul. Faszywi prorocy - z Biblii, Ew. wg Mat., 7, 15: "Strzecie si pilnie faszywych prorokw, ktrzy do was przychodz w odzieniu owczym, a wewntrz s wilkami drapienymi. Z owocw ich poznacie ich." Kltwa ludom, co swoje morduj proroki - z wiersza Do przyjaci Moskali, 8, Mickiewicza; wg Biblii, Ew. wg Mat., 23, 37: "O Jeruzalem, Jeruzalem, ktre zabijasz prorokw!" Najlepsz kwalifikacj proroka jest dobra pami - z Maksym lorda Halifaxa (1693). Nie ma Boga prcz Boga, Mahomet jego prorokiem - zob. Mahomet. Nie masz proroka we wasnym kraju - ac. nemo propheta in patria sua, nikt nie jest prorokiem we wasnej ojczynie, midzy swymi, najtrudniej znale uznanie u swoich; wg Wulgaty, Ew. wg Mat., 13, 57; uk., 4, 24; Marka, 6, 4; Jana, 4, 44. Obym by faszywym prorokiem! - ac. utinam falsus vates sim!, z Liwiusza, 31, 10. Prorocy izraelscy - biblijni, hebr. nabhi', byli interpretatorami historii narodowej, usiujcymi przez sw nauk utrzyma lud w wiernoci wobec Boga i Prawa, goszcymi katastrof narodow, zapowiadajcymi er mesjask. Sdzili, e kadego z nich Bg powoa osobicie, objawiajc sw wol w sposb nadprzyrodzony, zazw. w postaci widze i gosw. Prorocy wiksi: - Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel, Daniel. Prorocy mniejsi: - Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz i Baruch. Prorocy muzumascy. - "Prorok", arab. an-Nabi, to specjalny tytu Mahometa. Wrd prorokw islamu wielu pochodzi z Biblii, gdzie nie zawsze uznani s za prorokw, wielu z legend staroarabskich a. innych rde. Koran wymienia m.in. nastpujcych: Adam, Nuh (Noe), Ibrahim (Abraham), Isma'il (Ismael), Is'hak (Izaak), Ja'kub, Jusuf (Jzef, al-Jas (Elizeusz), Junus (Jonasz), Lot, Salih, Hud, Szu'aib (Jetro), Da'ud (Dawid), Sulaiman

(Salomon), Zu'l-Kifi, Idris (Andreas), Iljas (Eliasz), Uzajr (Ezdrasz), Danijal (Daniel), Zakarija (Zachariasz), Harun (Aaron), Isa (Jezus), Musa (Mojesz), Ajjub (Hiob), Jahja (w. Jan Chrzciciel), Talut (Saul). Prorok - opera Meyerbeera zob. Jan (z Lejdy). Synny wiersz (1826) Aleksandra Puszkina, koczcy si (w przekadzie Juliana Tuwima) sowami: Prorocze! wsta! i rzyj! i twrz! Niech wola ma si w tobie zbudzi! I na obszarach ziem i mrz Przepalaj sowem serca ludzi. Prorokini - zob. Aisza.

Proskrypcje - represje stosowane w staro. Rzymie wobec przeciwnikw polit., polegajce na ogoszeniu listy proskrypcyjnej nazwisk obywateli wyjtych spod prawa, proskrybowanych, ktrych majtek ulega konfiskacie, za ktrych zabjstwo wyznaczano nagrod; z ac. proscriptio od proscribere 'ogosi; konfiskowa; proskrybowa'.

Prospero - w ostatniej (ok. 1611) sztuce Szekspira Burza prawowity ksi Mediolanu, zdetronizowany przez swego brata Antonia, rzucony wraz z crk Mirand na bezludn wysp, miejsce wygnania czarownicy Sykoraks, dziki znajomoci magii uwalnia rne "duchy powietrzne", m.in. Ariela (zob.), ktre suchaj jego rozkazw. Uczyni te swym niewolnikiem syna czarownicy, Kalibana (zob.), znieksztaconego potwora. Po 12 latach okrt, na ktrym pynie uzurpator Antonio, jego sprzymierzeniec Alonso, krl Neapolu, i syn Alonsa, Ferdynand, na skutek burzy rozptanej przez magi Prospera rozbija si u brzegu wyspy. Prospero sprawia te, e Antonio, czujc skruch, oddaje mu tron; Miranda za zakochuje si z wzajemnoci w Ferdynandzie, pierwszym mczynie, jakiego w yciu (jeli nie liczy ojca) ujrzaa. Prospero, statyczna posta dobrego maga, mdrca i filozofa, wydaje si wcieleniem autora u koca jego kariery pisarskiej: przygotowujc si do opuszczenia wyspy wyrzeka si magii i amie sw laseczk czarnoksisk. W jednym z najsynniejszych ustpw Szekspira (akt 4, sc. 1), przywodzcym na myl pniejsze (1635) ycie snem Calderona, Prospero mwi: Igraszki nasze skoczone. Aktorzy, Jak ci mwiem, to wszystko s duchy, Ktre w powietrzu we mg si rozwiaty. Tak jak nietrwaa budowa tej zudy, Tak wiee chmur sigajace, olbrzymie Paace, pikne wiatynie, glob cay I wszystko na nim w nico si obrci I niby zwiewne widowisko zniknie Bez ladu. Mymy z tej samej materii, Co mary senne, i krtkie to ycie Koczy si snem. T. Zofia Siwicka.

Prostaczek - fr. L'Ingenu, Dobry dzikus, fr. Bon sauvage, przydomki Hercule de Kerkabona, bohatera tytuowego powiastki filozoficznej Prostaczek (1764), jednego z ostatnich dzie Woltera, wydanego pod cudzym

nazwiskiem, aby unikn przeladowa. Mody czowiek, ktry spdzi dotychczasowe ycie wrd Indian amerykaskich z plemienia Huronw, przybywa do Franeji Ludwika XIV. Jego prostota, szczero i zdrowy rozum wywouj groteskowe sytuacje w zetkniciu z konwencjami spoecznymi i doktrynami katolicyzmu. Koci nie pozwala mu na polubienie matki chrzestnej ze wzgldu na czce ich wizy nadprzyrodzone. Jego prby interwencji kocz si uwizieniem go w Bastylii, skd narzeczona uwalnia go za cen swojej haby i mierci zadanej przez konsylium lekarskie. Szczcie ludzkie zniszczone zostaje przez utarte normy spoeczne i przez wtrcanie si religii w osobiste sprawy jednostki.

Protagonista - w gr. teatrze staroytnym pierwszy aktor, wykonawca gwnej roli w tragedii, prowadzcy dialog z chrem, a w miar rozwoju tragedii rwnie z drugim i trzecim aktorem; przest. najwybitniejszy aktor w zespole a. przedstawieniu; przen. bojownik, czowiek walczcy o co; z gr. protagonistes od prtos 'pierwszy' i agnistes 'wspzawodnik'.

Protektor - opiekun, obroca; z ac. protector 'obroca'. Lord Protektor Rzeczypospolitej - ang. Lord Protector of the Commonwealth, tytu przyjty z rk generaw i miejskich wadz Londynu przez Olivera Cromwella w 1653, czynicy go regentem o wadzy dyktatora. Po Cromwellu Lordem Protektorem by jego syn Richard do czasu restauracji monarchii w 1660.

Protesilaos i Laodamia - gr. Protestlaos, Laodameia, mit. gr. Protesilaos, syn Ifiklosa, krl Filakw tesalskich, prowadzi 40 okrtw w wyprawie trojaskiej, a przy ldowaniu w Azji pierwszy wyskoczy na ld i zosta zabity przez Hektora (motyw dobrowolnej ofiary, gdy pierwszy z bohaterw, ktry wylduje, mia wg wyroczni zosta pierwszym polegym tej wojny). Jego moda ona, Laodamia, tak rozpaczaa na wie o mierci ma, e Hermes zgodzi si sprowadzi go do niej z Hadesu na jeden dzie, a gdy go jej po raz wtry wydarto, posza za nim do krainy cieniw (motyw Lenory, zob.). Wg innej wersji, po mierci ma Laodamia otoczya kultem woskow figur, ktra nosia jego rysy (por. Adonis; Attis), a gdy zgorszony ojciec kaza figur spali, sama rwnie rzucia si na stos. Laodamia - poemat (1815) Williama Wordswortha. Protesilas i Laodamia - dramat (1899) Stanisawa Wyspiaskiego.

Protestantyzm - oglna nazwa chrzecijaskich wyzna i ugrupowa

religijnych wyrosych bezporednio a. porednio z reformacji XVI w. pod hasem powrotu do zasad Ewangelii - jak luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, a take tych ugrupowa i odamw relig., ktre powstay pniej, g. w okresie drugiej reformacji (XVII w.) - jak unitarianie, kwakrzy, purytanie, baptyci, metodyci i in. Nazwa pochodzi od protestu niektrych stanw Rzeszy Nm. zgoszonego na sejmie w Spirze (zob.) 19 IV 1529 przeciw uchwaom wikszoci kat., zagraajcym nowej wierze; z ac. protestari 'owiadcza'; zob. Augsburskie wyznanie wiary; Kalwinizm; Luteranizm; Reformacja.

Proteusz - mit. gr. boek nalecy do grupy bstw morskich, zoonej prcz niego z Forkisa, Glaukosa (1) i Nereusza, z ktrych kady nazywany by Starcem Morskim (gr. Alios Geron) i mia dar wieszczenia i przeobraania si w rne postacie; pasterz fok Posejdona, demon egipski, ktrego naleao pochwyci w czasie snu i trzyma tak dugo, a wrci do wasnej postaci. Wwczas dopiero przepowiada przyszo. Menelaus, ktrego w drodze powrotnej z Troi wiatry zagnay do Egiptu, prosi go o wrb; Proteusz przemieni si kolejno w lwa, wa, panter, dzika, drzewo i wod, wreszcie jednak odpowiedzia na pytanie bohatera; przen. czowiek o zmiennych pogldach, uczuciach, chorgiewka na dachu, kameleon.

Protokoy mdrcw Syjonu - spreparowane przez policj carsk i opublikowane w 1905 w Rosji rzekome sprawozdanie z zebra syjonistycznych w Bazylei w 1897, na ktrych miano uoy program zniszczenia chrzecijastwa przez ydw i masonw w celu zdobycia przez nich panowania nad wiatem. Bya to adaptacja francuskiego pamfletu satyrycznego skierowanego przeciw Napoleonowi III, majca rzuci cie na polityk przywdcw rewolucji 1905-07. W okresie midzywojennym uywano Protokw, w celu podegania do wystpie antyydowskich.

Prowent - dawn. dochd, przychd, zysk, intrata; z ac. proventus 'urodzaj; dochd'. Prowentowy - dawn. dotyczcy rejestracji, kontroli prowentu, zw. z majtku ziemskiego. Pisarz prowentowy - zob. Pisarz.

Prowincja - koc. rz.-kat. zwierzchnik kilku klasztorw jednej prowincji zakonnej; z ac. provincialis 'dotyczcy prowincji'.

Prowincjonalizmy sownikowe - wyraenia a. wyrazy uywane w okrelonym znaczeniu lokalnie, bdce waciwoci pewnej prowincji, okolicy. Interesujcym ich przykadem w jzyku polskim s odrbnoci, jakie wystpoway lub wystpuj jeszcze w mowie wyksztaconych mieszkacw Krakowa, Warszawy, Poznania i lska, a ktre szybko zanikaj, zwaszcza po 2. wojnie wiat., z powodu wojennych i powojennych migracji, wpywu jzyka jednolitej administracji, oglnopastwowego handlu, dziaania radia, prasy i telewizji. Zob. te Owoc (Odrbnoci). Poniszy wybr prowincjonalizmw oparto niemal w dwch trzecich na wykazach Kazimierza Nitscha (1914) i Witolda Doroszewskiego (1950). Skrty: W. - Warszawa, K. - Krakw, P. Pozna, . - lsk. Andrus - W:, andrus, baciarz - K., ata - P. Balia - W., K., wanna - P. Baranina - W., K., skopowina - P. Biedronka -W., K., petronelka - P. Blacharz - W., K., blachmierz - P. Bliny- W., racuszki - K. Bawatek a. chaber - W., bawatek - K., modrak - P. Bratek - W., K., macoszka - P. Brukiew - W., P., karpiel - K. Butelka - W., flasz(k)a - K. Cierpki - W., K., drtki - P. Cukier puder - W., mczka cukrowa - K. Czerstwy (chleb): 'stary'- W., K., 'wiey'-P. Czyciejszy, gciejszy - W., czystszy, gstszy - K. wiartka (masa) - W., kostka - K. Daszek (czapki) - W., K., rydelek - P. Dni, postaci, mieci, wsi, zapowiedzi - K., dnie, postacie, miecie, wsie, zapowiedzie - P. Dobra! (dobra jest) - W., dobre! - K.

Dokument urzdowy - W., kawaek - K. Doroka - W., P., fiakier, doroka - K. Drode (do ciasta) - W., K., modzie - P. Dziaa - W., fungowa - K. (ta) Fada - W., (ten) fad - K. Figura, kapliczka - W., K., Boa mka - P. Gajowy - W., K., borowy - P. Galaretka z nek - W., galat ze stpek - P. (ta) Gardziel - W., K., (ten) gardziel - P. Gra (do wieszania bielizny) - W., strych - K. (w Warszawie strych jako lamus na stare rzeczy). Grono (profesorskie) - W., K., kolegium - P. Gryka - W., tatarka - K. Indyczka - W., K., gua - P. Kajwna, Kajwny, Kajwn - W., Kajwna, Kajwnej, Kajwn - K. Kartka z bloczka - W., bloczek - K. Kartofle - W., ziemniaki - K. Kasza gryczana - W., tatarczana - K., pogaska - . Kasza manna - W., grysik - K., grys - . Katedra- W., K., tum - P. Keks - W., cwibak - K. Kuj, kujesz - W., kol, kolisz - . Korki (elektr.) - W., stopki - K. Korkocig, grajcarek - W., trybuszon - K., Kotlet siekany - W., sznycel - K. Kraniec - W., koczyna - K.

Kromka (chleba) - W., skibka - P. (ten) Kryzys - W.; K., (ta) kryzys - P. Krzak, krzew - W., K., kierz - P. Kum, kuma - W., kumo, kumosia - . Kurczaki, prosiaki - W., kurczta, prosita - K. Kurki (grzyby) - W., liszki- K. Kwaszone ogrki - W., kiszone ogrki - K., kiszka - . Kwiaciarnia - W., kwieciarnia - K. Listonosz - W., K., listowy - P., dorczyciel - nazwa urzdowa. obuz: 'ajdak, podlec' - W., 'figlarz, psotnik' - K. (ten) Magiel - W., (ta) magiel - K. Markowa (po nocy) - W., kusi - P. ('wasa si, nie spa'). Mdrzejszy - W., mdrszy - P. Mty, osad - W., K., drode - P. Miech: 'worek' - P.; w W. i K. tylko do dcia. Miesiczny (bilet w komunikacji miejskiej) - W., karta - K. Na dwr (wyj), na dworze (ciepo) - P., W. (w W. te na dworzu), na pole, na polu - K. Napali w piecu - W., zapali w piecu - K. Napoleonka - W., kremwka - K. Nawet si nie spodziewasz, kto przyjdzie - W., ani si nie spodziewasz... - K. Obsadka (do pira) - W., rczka - K., trzonek - P. Odechciao mi si - W., odniechciao mi si - K. Odwil - W., zmik - K. Okazao si - W., pokazao si - K.

Okienko (wolna godzina midzy wykadami) - W., skoczek - K. Okrasa - W., P., omasta - K. Ordynator (szpitala) - W., prymariusz - K. Osikowy, osinowy - W., K., osowy - P. Patwy, lubi, swdzi - W., patrza, lubia, swdziat - K. Piemat - W., K., spodek - P. Piersi - W., piersi, cycki - K., dydy - P. Platforma (konna) - W., platon - K. Pluskiewki - W., pineski - K. Pytki - W., K., miaki - P.; talerz jest w W. paski, a w K. pytki. Podwrze - W., P., podwrze, podworzec - K. Pogrzebacz, haczyk - W., pogrzebacz - K., haczyk - P. (ta) Porcz - W., (ten) porcz - P. Przylepka, pitka (chleba) - W., kromka - P. Pudeko do butw - W., pudeko z butw - K. Ropie - W., jadzi si - K. Rosn - W., r - K. Rygi (podkadka liniowana) - W., leniuszek - K. Sklep: 'miejsce sprzeday' - W., K., 'podziemie' - P. Skad: 'magazyn' - W., 'miejsce sprzeday' - P. Saby: 'lekko chory' - W., K., 'cierpicy' - P. Smoczek - W., cumelek - K. Spacerowy, wyjciowy (garnitur) - W., przejciowy - K. Stalwka - W., piro - K. Starczy - W., wystarczy - K.

Sznycel - W., kotlet - K. Szpik - W., K., tuk - P. mieli si - W., miali si - K. wiea sonina - W., bil - K. Taca (w kociele) - W., tacka - . Targ - W., plac - K. Temperwka - W., zastrugaczka - K. Tok, cisk - W., kuplwka - K. Toboy - W., pinkle - K. Torebki (papierowe) - W., K., tytki - P. Ulewa - W., zlewa - K. Umar - W., zmar - K. Upomnienie - W., napomnianka - K. Watolina - W., watalina - K. Wdliniamia - W., masarnia - K., rzenictwo - P; sklep misno-wdliniarski-nazwa urzdowa; Miso-nazwa na szyldzie. Wiadro, kube - W., wiadro (na czyst wod), kube (na pomyje) - K., wborek - P. Woda sodowa - W., krachla - K. Wzek (obity deskami) - W., paczka - K. (ta) Wsypa - W., (ten) wsyp - K. Wyprzeda, przecena - W., wysprzeda - K. Zachodzi w ci - W., zastpowa - K. Zajrze - W., zagldn - K. Zaniedbany - W., zaopuszczony - K. Zdun - W., garncarz (rwnie do garnkw) - P., kaflarz - K.

Zapamita - W., zapamita sobie - K., spamita - P. Zeszyt, kajet - W., zeszyt, sekstern, skryptura - P. Zsiade mleko - W., kwane mleko - K. rebi - W., P., rbek - K. ytni - W., K., rany - P.

Prowizor - dawn. rzdca, administrator, kurator; przest. (od pocz. XIX w.) tytu pracownika apteki o wyksztaceniu farmaceutycznym, zdobytym na dwuletnich kursach uniwersyteckich; z ac. provisor 'przewidujcy'.

Proxima centauri - ac 'najblisza Centaura', gwiazda w konstelacji Centaura, naley do potrjnego ukadu alfy Centaura; gwiazda najblisza Ziemi.

Proza - mowa niewizana (ac. prosa r.. od prosus 'prosty, bezporedni; pisany proz' od provertere 'obraca w przd') w przeciwiestwie do poezji, czyli mowy wizanej (ac. oratiu vincta, od vincire 'wiza') staymi jednostkami rytmicznymi; utwory narracyjno-fabularne (powie, nowela, opowiadanie, reporta) w odrnieniu od poezji lirycznej i utworw dramatycznych. Nauczyciel filozofii Wszystko, co nie jest proz, jest wierszem, a wszystko, co nie jest wierszem, jest proz. Pan Jourdain A tak jak si mwi, to co jest takiego?. Nauczyciel filozofii To proza. Pan Jourdain Jak to? wic kiedy mwi: Michasiu, podaj mi pantofle i przynie krymk, to proza? Nauczycicl filozofii Tak, panie. Pan Jourdain Daj sowo, zatem ja ju przeszo 40 lat mwi proz nie majc o tym ywnego pojcia! Molier, mieszczanin szlachcicem, 2, 6; t. T. Boy-eleski.

Prozerpina - mit. rz. crka Cerery, utosamiana z Persefon (zob.)

Prba - prbowanie; dowiadczanie; przygotowanie przedstawienia, koncertu itd.; zawarto platyny, zota a. srebra w stopie z innymi metalami.

Ogniowa prba bitwa - w ktrej onierz mg okaza swoj warto bojow; przen. trudny sprawdzian czyich umiejtnoci, zalet, hartu itd.; por. Chrzest (ogniowy). Prba boa - zob. Sd (boy). Prba generalna - ostateczna prba kostiumowa przed premier w teatrze. Prba ognia - zob. Sd (boy). Prba wody - zob. Sd (boy). Prby - fr. Essais, g. dzieo (1580-88; wyd. pomiertne 1595; wyd. pol. 1917) Montaigne'a, jedno z arcydzie lit. fr., gdzie wieym, prostym i ywym jzykiem, z licznymi cytatami, epigramami, metaforami, dygresjami, autor wykada swoje pogldy filozoficzne. Ze skromnych pocztkowych not, wypisw i komentarzy z lektury rozwija si zbir studiw o umyle ludzkim pisanych na podstawie wasnych przey, lektur, obserwacji otoczenia, z pocztku o charakterze stoickim, wzorujcych si na filozofii Seneki i na Katonie Modszym. Pniej przez faz sceptycyzmu w stosunku do moliwoci umysu ludzkiego i wiedzy autor przechodzi w epikureizm oparty na wasnym dowiadczeniu yciowym; cnota polega teraz dla niego na harmonijnym rozwijaniu wszystkich moliwoci umysu i ducha ludzkiego. Prby wywary znaczny wpyw na lit. i filozofi XVII w., tytu ich sta si nazw gatunku lit. -eseju. Koci potpit ksik i umieci w 1676 na indeksie. Montaigne ukazuje si w niej jako humanista, ktrego dewiz mogoby by powiedzenie Terencjusza: homo sum, humnni ni! a me alienum puro ac., 'czowiekiem jestem i nic ludzkiego nie jest mi obce'.

Prno - dawn. marno, znikomo, rzecz prna, mizerna, daremna: dawn. bezskuteczno, bezowocno, daremny, prny wysiek; maostkowa ambicja, zarozumialstwo, ch zwracania na siebie uwagi, chepliwo. Wszystko na wiecie prno - zob. Marno (nad marnociami...) Targowisko prnoci - ang. Vanity Fair, w opowieci Wdrwka pielgrzyma (zob. Pielgrzym) Johna Bunyana targowisko zaoone przez diabw: Belzebuba, Apollyona i Legion, w Miecie Prnoci, przez ktre pielgrzymi przechodzili w drodze do Wiecznego Miasta; targ oblony przez wrzaskliwy tum, z mnstwem bud, w ktrych kotuj si onglerzy, mapy i marionetki; kady nard (Wosi, Francuzi, Hiszpanie, Anglicy) ma tam swoj ulic. Targowisko prnoci. Powie bez bohatera - ang. V.F. Novel without a Hero, powie satyryczna (1847-48) Williama M. Thackeraya o ludziach chciwych, napuszonych, zazw, cakiem zadowolonych z siebie, pewnych swych wspaniatych cnt. G. tematem powieci s rwnolege losy dwch mocno rnicych si charakterami kobiet: Becky (Rebecca) Sharp, sprytna, pozbawiona skrupuw i odwana crka ubogiego artysty, oraz Amelia Sedley,

adna, mia, niezbyt rozgarnia crka bogatego czowieka interesu. Mimo duyzn, mimo bdw zbyt skomplikowanej konstrukcji jest to dzieo wane dla rozwoju powieci ang. XIX w.

Prudhomme Joseph - (wym. prudom) uosobienie zamonego mieszczastwa fr. w czasach jego chway, za monarchii lipcowej 1830-48, typ o grubym brzuchu i gromkim gosie, ktrym wypowiada frazesy i komunay. Cho sta si w kocu synonimem durnia, jednak nie by pozbawiony jakich idei, ambicji, entuzjazmw w dziedzinie sztuki, literatury, teatru, a zwaszcza zjawisk modnych i nowych. Zainteresowania te jednak wypywaj z konformizmu, z obawy, aby nie wyda si zapnionym kulturalnie. Twrc tej postaci by karykaturzysta fr. Henry Monnier, ktry rozwija j przez 20 lat, aby wreszcie w 1852 napisa o niej sztuk Wielko i upadek pana Josepha Prudhomme, a w 1857 Pamitniki pana J. Prudhomme'a.

Prutkow - zob. Koma Prutkow.

Prycza - szeroka awa do spania dla onierzy, aresztantw; wyrko, legowisko, nary; z nm. Pritsche.

Prym - dawn. pierwszestwo, pierwsze miejsce, przodowanie; mur. pierwszy, gwny gos w chrze, najwyszy gos gamy, akordu; z fr. prime dawn. 'pierwszy'. Dziery, wodzi (dawn. trzyma, mie) prym w czym - mie pierwsze miejsce, wybija si nad innych. I o prym - ubiega si o pierwszestwo, wspzawodniczy, i o lepsze, wspubiega si o pierwsz nagrod. Muzyk biey do prymw, urywa takt, zmca, Porzuca prymy, biey z drkami do basw. A. Mickiewicz, Pan Tudeusz, 12, 704-05; koncert Jankiela.

Prymas - (1) koc. rz.-kat. tytu ordynariusza okrelonej stolicy biskupiej, nadawany przez papiea, dajcy kiedy pierwszestwo przed innymi biskupami danego kraju, dzi tytu honorowy; pierwszy w Polsce otrzyma ten tytu dla diecezji gnienieskiej na soborze w Konstaneji (1416) arcybiskup Mikoaj Trba; z pn. ac. primas 'arcybiskup' od ac., 'wdz; ksi'.

Prymas - (2) prymariusz (pierwszy skrzypek) w kapeli cygaskiej a. in. kapelach ludowych.

Pryncypa - dawn. zwierzchnik, szef, waciciel firmy w stosunku do swego personelu; muz. podstawowy gos organowy; z ac. principalis 'gwny'.

Prynuka - natarczywe zachcanie, przymuszanie goci do nadmiernego jedzenia i picia; dawniej obowizek gospodarza, bo wg zwyczaju jadano przy obcym stole pgbkiem, jakby bez apetytu, jak ptaszek, niechtnie, jeli nie byo prynuki. Mawiano wtedy z niezadowoleniem: "Byo co je, pi, ale prynuki nie byo", z ukr., 'przymuszanie'.

Przdka - kobieta zajta a. trudnica si przdzeniem, umiejca prz; zob. Arachne; Koowrotek; Prznic(zk)a. Przdki - hiszp. Las Hilanderas, obraz (ok. 1657) Velazqueza, Madryt, Prado. Przdki - wieczory przdek, wieczory przdkowe, staropol. obyczaj zbierania si kobiet i dziewczt wiejskich w jesienne i zimowe wieczory na wsplne przdzenie we dworze w czeladnej a. kolejno w chatach ssiadw od w. Katarzyny (25 XI) do zapust; urozmaicano je piewaniem pieni, artami, opowiadaniem bani itp. O, gdybym kiedy doy tej pociechy, eby te ksigi zbadziy pod strzechy, eby wieniaczki, krcc koowrotki, Gdy odpiewaj ulubione zwrotki (...) Gdyby te wziy na koniec do rki Te ksigi, proste jako ich piosenki! A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog, 107-10, 115-16.

Prznic(zk)a - przlica, przlica, wska deseczka, do ktrej przywizuje si przdziwo (len, konopie itd.), cz koowrotka. U przaniczki siedz Jak ra dzieweczki, Przd sobie, przda Jedwabne niteczki. Kr si, kr, wrzeciono, Wi si tobie, wi! J. Czeczot, Przniczka, 1-6; piosenka St. Moniuszki.

Przechera-frant - diabet polskiej demonologii ludowej, sprawca swarw,

zwad, zatargw, skandali, awantur, bijatyk, rbaniny, zabjstw i samobjstw, niesnasek midzy duchownymi, zakonnikami, panami i sub, patron rozbjnikw i witokradcw.

Przedmurze - hist. zewntrzny, niszy mur, otaczajcy waciwy mur obronny miasta a. zamku; przen. obrona, zasona. Przedmurze chrzecijastwa - Tak nazywano Polsk w okresach najazdw tatarskich i tureckich, gdy bronic si przed "pohacami", bronia przed nimi rwnie pooonych dalej na zachd krajw Europy.

Przegrzebek - rodzaj obejmujcy wiele gatunkw maw o okrgawej, czsto kolorowej muszli z promienistym eberkowaniem. Muszla przegrzebka - uywana bywa jako popielniczka a. naczynie do podawania potraw; pielgrzymi, powracajcy z Santiago de Compostela (Galicja, pn.-zach. Hiszpania), mieli zwyczaj nosi z sob muszle przegrzebkw, znajdowane na plaach wybrzey Galicji. Dlatego muszla ta, w symbolizmie kocielnym bdca emblematem apostoa Jakuba Starszego (zob. Apostoowie; Santiago de Compostela), staa si take rodzajem odznaki pielgrzyma.

Przeks - dawn. drwina, szyderstwo; obecnie tylko w zwrocie: Z przeksem mwi, umiecha si itd. - drwico, ironicznie, zjadliwie, szyderczo.

Przekropny - przest. ddysty, wilgotny, obfitujcy w opady, deszczowy.

Przelewki - wyraz wystpujcy ju tylko w l. mn. i tylko w zwrocie: To nie przelewki 'to nie drobiazg, nie gupstwo, nie byle co; nieatwo to zrobi, da temu rad'. Co znaczy dawniej, nie wiadomo. Moe szo tu o czynno przelewania, przepukiwania czego, a wic czynno atw, a. o zanieczyszczon przepukiwaniem wod, a wic nie nadajc si do picia, bezwartociow; por. Woda (dziesita).

Przemienienie - przeobraenie, przeksztalcenie; przest. wymiana. Przemienienie (Paskie) - scena opisana w Biblii, Ew. wg Mat., 17, 1-9, Marka, 9, 1-13, i uk., 9, 28-36, gdy Piotr, Jakub i Jan ujrzeli Jezusa

przemienionego, w biaych szatach, z Eliaszem i Mojeszem, i usyszeli gos z oboku: "Ten jest Syn mj najmilszy, suchajcie go"; wito 6 sierpnia; ac. Transfiguratio. Scena pnedstawiona na obrazie (1520) Rafaela, Rzym, Watykan.

Przemyl - miasto wojwdzkie nad Sanem, we wczesnym rdw. wany grd na midzynarodowym szlaku handl. z Krakowa do Kijowa, na pograniczu polsko-ruskim, majcy ju w X w. koloni kupcw ydowskich. W 981 zajty przez Wodzimierza (zob.) Wielkiego, w 1340 ponownie przy Polsce, w 1375 biskupstwo kat., w 1389 pene miejskie prawa magdeburskie; okres rozkwitu w XV-XVI w., upadek w czasie wojen XVII w. W 1876 rozbudowany przez Austriakw w potn twierdz. Amatorskie Tow. Dramatyczne "Fredreum" za. w 1878. Miejsce urodzenia Stanisawa Orzechowskiego (1513). Katedra - najstarsza witynia w miecie, bazylika 3-nawowa, zbud. w 1460-1571 w stylu gotyckim na miejscu kocioa w. Mikoaja (1375-1404), w 1744 przebud. w stylu barokowym. Usunito gotyckie fllary i ebrowania nawy g. Restaurowano w 1884-1907, przerabiajc prezbiterium z powrotem na styl gotycki. Dach, zniszczony pociskiem nm. w 1941, odbudowano. Za prezbiterium - wiea katedralna 717m wys. zbud. w 1764, odnowiona w 1907. Zamek - na wzgrzu wys. 2707m. Z budowli XIV-wiecznej zostaa gotycka brama wjazdowa. W 1514-53 przebudowa ze stylu gotyckiego na wczesnorenesansow fortalicj, skupiajc obron w basztach. Dalsza przebudowa w stylu Odrodzenia w 1612-30. W 1759 zamek czciowo rozebrano; rekonstrukeja i konserwacja w XIX i XX w. Zesp klasztorny pojezuicki - Koci z XVII w. barokowy, 3-nawowy z 2-wieow fasad, zbud. przez Jakuba Solariego wg planw Giacoma Briano, odnowiony w 1762-73; w 1820 zamknity i przerobiony na magazyn wojsk., odrestaurowany w 1903-04. Kolegium pojezuickie z XVII w., odnowione w 1903. Wiea Zegarowa - z 1775-77, pnobarokowa, zbud. jako dzwonnica cerkwi wzniesionej na miejscu starej, spalonej. Zmieniona na stranic miejsk. Przebud. w 1864. Bya stranic (hejna) do 1907.

Przeor - w niektrych zakonach, np. augustianw, dominikanw, karmelitw, paulinw, przeoony prowincji (ac. prior provincialis), w innych zakonach, np. u benedyktynw, przeoony domu zakonnego, ac. prior conventualis. Przeorysza - przeoona niektrych zakonw eskich; z ac. priorissa r.. od prior.

Przepirka - ptak z rodziny baantw, przelotny, owny, o wyjtkowo smacznym misie. Zwyczaj pozostawiania na polu garstki nie ztych kosw yta, zwanej take przepirk, majcy wg wierze ludu polskiego chroni zbiory przed szkod i zapewni dobry plon na rok nastpny. Nazwa ta wystpuje g. na Mazowszu; w innych regionach uywa si nazw: kurka zboowa, baba, broda, koza, wilk itd. Zwyczaj znany take w in. krajach sowiaskich, na Wgrzech, w Rumunii, w Niemczech, Anglii i Franeji. Taniec zbiorowy, w ktrym tance rz goni tancerk (a. ona jego) midzy dwoma rzdami tancerzy piewajcych: Ucieka mi przepireczka w proso, a ja za ni, nieboraczek, boso. (...) Trzeba by si pani matki spyta, czy pozwoli przepireczk schwyta. 1-2, 5-6. Ucieka mi przepireczka - komedia (1924) Stefana eromskiego. Przecki, bohater o wzniosych ideaach, ktry powica "zot saw" i mio, aby unikn wyrzdzenia krzywdy skromnemu i bezbronnemu czowiekowi, gdy takie s jego, Przeckiego, obyczaje. Leciay trzy przepirzyce przez trzy pstre kamienice, przez sklep do piwnice - wiczenie do szybkiego i bezbdnego wymwienia, dla dzieci; por. Krowa; Ostrg; Piotr (Nie pieprz, Pietrze...).

Przepowiednie - por. Wrby. Przepowiednia Wernyhory - zob. Wernyhora. Przepowiednie Jana Kazimierza - Na sejmie abdykacyjnym w 1668 krl powiedzia, e bez podstawowej przebudowy ustroju "pjdzie Polska na rozszarpanie narodw. Kozak i Moskal zagarn ludy jzykiem blisze do siebie i nawet Wielkie Ksistwo Litewskie sobie wezm. Wielkopolsk i Prusy Brandenburczyk zajmie, a dom austriacki o Krakowie i Rusi pomyli." Byo to powtrne ostrzeenie; pierwsze podobnej treci da na sejmie w 1661, wzywajc do wprowadzenia elekeji vivente rege. Przepowiednie Nostradamusa - Michel de NostreDame, 1503-66, astrolog i lekarz fr.; zwalcza dum w Aix i Lyonie; powoany przez Katarzyn Medycejsk na dwr krlewski, by lekarzem Karola IX. Napisa stylem zawiym i ciemnym ksig przepowiedni Centuries astrologigues zbir 700 czterowierszy, wydany w 1555 i cieszcy si znacznym powodzeniem. Przepowiednie te zostay potpione przez papiea Piusa VI w 1781. Tumaczono je na wiele jzykw i wydawano wci na nowo, dostosowujc ich tre do biecych wydarze. Nic wic dziwnego, e w kolejnych wydaniach znale mona aluzje do takich "przyszych" wypadkw,jak Rewolucja Francuska, rzdy Hitlera i bombardowanie lotnicze. Czy tajemnicz rk Nostradama Skrelona ksiga nie starczy ci sama Za towarzysza i za przewodnika? J. W, Goethe, Faust, cz. 1, Nox, monolog

Fausta; t. F. Konopka.

Przestp - rolina zielna wieloletnia z rodziny dyniowatych, o korzeniach bulwiastych. Korzeni przestpu biaego uywano dawniej w Polsce, obok korzeni pokrzyku, dla celw magicznych zamiast drogiej i trudnej do zdobycia alrauny (korzenia mandragory, zob.). Jeszcze w pocz. XX w. utrzymywaa si u ludu wiara w cudowne waciwoci przestpu: grony dla nie okazujcych mu szacunku (wykrca czonki, miesza rozum), dobrotliwy dla ufnych, zapewnia dochd rolnikowi, a dziewcztom ma.

Przetak - rzeszoto, rodzaj sita z plecionego yka, drutu, z dziurkowanej blachy a. skry', do oczyszczania ziama itp. czynnoci gospodarskich, dawniej do siewu; dawn. o gadule, czowieku nie umiejcym dochowa sekretu. Przetak rozdarty, panna zbaamucona - licha warte - dawne przys. Wod czerpa przetakiem - zob. Praca (Nieuyteczna). Wzi na przetak, przepuci przez przetak - dawn. obmawia kogo, skrytykowa; analizowa, ocenia.

PrzewalskI Nikoaj Michajowicz - 1839-88, genera, jeden z najwikszych podrnikw rosyjskich, badacz Azji. Jego pierwszym wybitnym dzieem byo zbadanie dorzecza Ussuri, 1867-69. Od 1871 do 1885 odby 5 rozlegych wypraw, obejmujcych gwnie regiony grskie (m. in. Tien-szan i Kunlun) zach. Chin i wsch. Tybetu, dotychczas nie zbadanych systematycznie przez adnego Europejczyka; przypisuje mu si odkrycie strefy jeziora ob-nor i gry Atyn-tag. On take odkry w Azji rodkowej i opisa dzikiego konia nazwanego koniem Przewalskiego oraz dzikiego wielbda. Zmar nagle w czasie przygotowa do kolejnej wyprawy. Gry Przewalskiego - Arka-tag, jeden z acuchw grskich Kunlunu w pn. Tybecie (ChRL), odkryty w 1884 przez Przewalskiego.

Przewalsk - do 1889 i w 1921-39 Karako, miasto nad rzek Karako w Kirgiskiej SRR; za. 1886, przemianowane na cze Przewalskiego.

Przewd - dawn. przewodnictwo, kierownictwo, dowdztwo; w dawnej Polsce powinno przewoenia ruchomoci panujcego wasnymi komi, z wasnym przewodnikiem; kana, rura, w, naczynie, cewka umoliwiajce przepyw

cieczy a. gazu, przewodzenie poywienia, sokw ciaa, wydzielin, wydalin; drut, linka, rura do prowadzenia prdu elektr.; zesp czynnoci zmierzajcych do osignicia skutku prawnego (przewd sdowy, habilitacyjny). Pod czyim przewodem - przewodnictwem, dowdztwem, kierownictwem, z czyjego natchnienia. Przewody - Przewodnia (a. Biaa) Niedziela, pierwsza po Wielkanocy, ac. Dominica in albis 'niedziela biaa'. Uda si (pj) za czyim przewodem - za kim, kto prowadzi (do okrelonego miejsca).

Przeznaczenie - zob. Los.

Przezwisko - dawn. nazwa, nazwisko, epitet, okrelenie dodane do imienia, nazwiska a. nazwy, zwizane tylko z dan osob (np. Chrobry, Krzywousty, Brodaty, ysy, okietek, Sierotka, Rybeko, Panie Kochanku, Rzeczka, Rbajo), ktre jeli przechodzio z ojca na syna, a wic pozostawao przy domu, oznaczajc pewn lini jakiego rodu, stawao si przydomkiem; nazwa dodatkowa (osoby, ktra maju inne nazwisko), czsto ironiczna, czasem omieszajca, zoliwa; wyzwisko.

Przlica - zob. Prznic(zk)a.

Przybyli uani pod okienko - popularna piosenka wojskowa z 1914, nieznanego kompozytora; sowa Feliksa Gwida. Przybyli uani pod okienko, Pukaj, woaj: Pu, panienko. - O Boe! A c to za wojacy? - Otwieraj, nie bj si, to czwartacy. 1-4.

Przycie - przyciesie, w budownictwie drewnianym, spd, podwalina, podstawa ciany. Jak przyciesie zakadaj, to je i pi daj; jak ac, to diabami pac - (aci 'podbija krokwie atami') dawne przys. budarskie, ciesielskie, dotyczce stosunkw wiejskich: gdy dach na ukoczeniu, a chwila rozliczenia si zblia, waciciel, co wprzd czstowa i zachca do pracy, teraz ju tylko beszta.

Przydomek - dawn. wyrniajca nazwa jednej z linii rodu, dodawana do nazwiska, wzita z nazwy herbu, jak Kostka, Ostoja, Dunin, Habdank, Lis, Gozdawa, a. od przezwiska, ktre przeszo z ojca na syna (zob. Przezwisko); zoliwe a. artobliwe przezwisko. Tak syn Macieja zawdy zwa si Bartomiejem, A znowu Bartomieja syn zwa si Maciejem; Kobiety wszystkie chrzezono Kachny lub Maryny'. By rozezna si wpord takiej mieszaniny, Brali rne przydomki od jakiej zalety Lub wady, tak mczyni, jako i kobiety (...) Dobrzyskich naladujc, inna szlachta bliska Braa rwnie przydomki, zwane imioniska. A. Mickiewicz, Pan Tademsz, 6, 405-09, 415-16.

Przyjaciel. Bdmy przyjacimi, Cynno! - fr. soyons amis, Cinna!, z tragedii Cynna, 5, 3 (1639, wyd. pol. 1807), Pierre Corneille'a; wg Seneki (De clementia, 1, 9) cesarz August, idc za rad swej maonki Liwii, darowa ycie spiskowcowi L. Korneliuszowi Cynnie i ofiarowa mu sw przyja. Drugie ja - gr. allos ego; ac. alter ego; odpowied (ok. 460 pne.) filozofa gr. Zenona z Elei na zapytanie: "Co to jest przyjaciel?"; bliski przyjaciel, powiernik, zaufany zastpca. Gdy pienidzy wiele, wokoo przyjaciele - ac. dum felix eris, multos numerabis amicos 'Gdy bdziesz szczliwy, bdziesz mia wielu przyjaci'. Mj przyjaciel Meaulnes - fr. Le Grand Meaulnes 'Wielki M.', powie (1913, t. pol. 1938) Henri Alain Fourniera, ktry w 1914 poleg na froncie, wane wydarzenie w literaturze fr. XX wieku, ksika wietna formalnie, ukazujca na tle realistycznie przedstawionych wydarze powszedniego dnia spokojnej prowincji wiat marze modzieczych, ucieczki od dorosoci, baniowych tajemnic, tsknoty za szczciem, objawiony przez przybycie do soloskiej szkki nowego kolegi, Augustina Meaulnes. Nasz wsplny przyjaciel - ang. Our mutual friend, powie (1865, t. pol. 1914) Charlesa Dickensa. Pewnego przyjaciela poznaje si w niepewnym pooeniu - ac. amicus certus in re incerta cernitur, z Leliusza, czyli Rozmowy o przyjani, 17, 64, Cicerona, jako cytat z poety rz. Enniusza; por. bajk Przyjaciele (1829) Mickiewicza. Przyjaciele - klasyczne przykady wiernej, mskiej przyjani: Achilles i Patroklos, Pylades i Orestes, Damon i Fintiasz, Dawid i Jonatan. "Przyjaciel Ludu" - tygodnik wydawany w Lesznie w 1834-49, jedno z

pierwszych polskich pism ilustrowanych, pierwszy periodyk powicony folklorowi polskiemu. Zainicjowa akcj gromadzenia poda, pieni, bajek, i przysw ludowych, w ktrej uczestniczyli te Jzef Lompa, Oskar Kolberg i Ryszard Berwiski. "Przyjaciel Ludu" - fr. "Ami du peuple", dziennik zaoony przez Marata (zob.) we wrzeniu 1789, cieszcy si wielk popularnoci; czsto zawieszany przez wadz. Od marca 1793, po wielu zmianach nazwy, wychodzi jako "Le Publiciste de la Republique Francaise" (fr., 'Publicysta Republiki Fr.'). Ostatni numer ukaza si 14 VII 1793, nazajutrz po zamordowaniu Marata. Przyjaciel ludzi - fr. L'Ami des hommes, tak nazywano ekonomist fr. Victora Riqueti, markiza Mirabeau (1715-89, ojca znacznie synniejszego fr. polityka i pisarza), od tytuu jego pracy Ami des hommes ou traite de la population... (1756-58) fr., 'czyli traktat o ludnoci'. Przyjaciel wierny jest lekarstwem dla ycia - ac. amicus fidelis medicamentum vilae, z Wulgaty, Ks. Eklezjastyka, 6, 16. Stary przyjaciel jest najlepszym zwierciadem - przys. hiszp. Strze mi, Boe, od przyjaci, bo z wrogami sam sobie poradz - ac. cave me, Domine, ab amico, ab inimico vero me ipse cavebo, przys. Towarzystwo Przyjaci - ang. Society of Friends, zob. Kwakrzy. U przyjaci wszystko jest wspln wasnoci - gr. koina ta ton philon, wg pitagorejskiego filozofa Timajosa, autorem tej maksymy, jednej z najsynniejszych starogreckich sentencji, by sam Pitagoras. le dopija si przyjaciela - dawne przys., kogo przy kuflu nabdziesz, tego przy kuflu utracisz. Co bez przyjaci za ywot? Wizienie, w ktrym niesmaczne adne dobre mienie, J Kochannwski, Na zachowanie, 1-2. Wrd serdecznych przyjaci psy zajca zjady. I. Krasicki, Przyjaciele. 38.

Przykazanie - rozkaz, nakaz, surowe polecenie. Dziesicioro przykaza - dziesicioro boego przykazania zob. Dekalog.

Przykop - fosa, wykop, rw biegncy wzdu a. wok czego; wa ziemny.

Przykopy - hist. aprosze, zygzakowate rowy biegnce ku twierdzy, ktrymi w dawnych dziaaniach oblniczych zbliali si do niej oblegajcy, chronieni w ten sposb w znacznym stopniu przed ostrzaem oblonych.

Przybica - w XIV-XVII w. elazny hem z ruchom zason opuszczan na twarz, noszony przez cikozbrojn jazd rycersk; pop. bdna nazwa samej zasony hemu. Odkry, odsoni, podnie przybic; wystpi z podniesion przybic; uchyli przybicy - wystpi jawnie, otwarcie.

Przymierze - w Biblii i w teologii nazwa przyrzecze, obietnic, uczynionych czowiekowi przez Boga w zamian za nalene Mu posuszestwo i mio. W przymierzu z Noem Bg obiecuje, e nie spuci wicej na ziemi potopu, i ustanawia na niebie tcz jako znak tego przymierza (Gen., 9). W przymierzach z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem Bg ustanawia Izraela narodem wybranym i obiecuje mu ziemi Kanaan (Gen., 17; 26, 1-5; 28, 10-15; 32, 24-32); punktem szczytowym tych przymierzy jest nadanie Praw Mojeszowych, co jest tematem ksig Ex., Lev., Num. i Deut. Przymierzami okrela si take np. osadzenie Dawida na tronie (2. Ks. Krl., 7) czy nadanie kapastwa plemieniu Lewi (Deut., 33, 8-11). Przymierza te nazwano cznie Starym Przymierzem, a Nowym mianowano przymierze z wybawionym ludem, odradzajce religi yd. (Jeremiasz, 31, 31-34), ktre teologia chrzec. interpretowaa jako odnoszce si do chrzecijastwa, gdy Jezus mia je wypeni i zawrze nowe i lepsze (Ew. wg Mat., 5, 17-18; List do Galatw, 4; do ydw, 8, 6-10). Interpretacja ta przyczynia si do powstania konwencjonalnych nazw dwch czci Biblii, bo wyraz testament w okreleniach Stary Testament i Nowy Testament pochodzi z bdnego aciskiego przekadu greckiego wyrazu uytego w Septuagincie na oznaczenie przymierza. Arka Przymierza - zob. Arka. Swite Przymierze - zob. wity.

Przypadek. Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki - zob. Mikoaj. Nie najszybszym przypada nagroda i nie najdzielniejszym zwycistwo, rwnie nie najmdrsi zdobywaj chleb, a najroztropniejsi bogactwo, ani najuczesi uznanie, ale odpowiedni czas i przypadek stanowi o powodzeniu ich wszystkich - z Biblii, Eklezjastes, 9, 11. Przypadki Idziego Blasa - zob. Idzi (Blas).

Przypadki Robinsona Crusoe - zob. Robinson Crusoe. Jako mid pszczka z rozmaitych kwiatkw Nosi, tak ty si karz z cudzych przypadkw. M. Rej, Figliki, 5, O bacznej roztropnoci, 13-14; kara si - uczy si.

Przypisacy - zob. Ziemia (Przypisani).

Przypowie - przysowie, maksyma, aforyzm; bajka (zob.) alegoryczno-moralna, zw. o zwierztach; parabola, utwr narracyjny o treci pouczajcej, ubogi w postacie, zdarzenia i realia, majcy jednak ukryte znaczenie alegoryczne a. symboliczne, odnoszce si do oglnych prawide egzystencji czowieka, ludzkich postaw wobec przypadkw yciowych itd. Ksiga przypowieci - ac. Liber proverbiorum, w biblijnym Starym Testamencie przypisywana bya dawniej krlowi Salomonowi, dlategp nazywano j take Przypowieciami Salomona. W wikszej czci ksigi znajdujemy nie parabole, ale krtkie, zwykle jednowierszowe powiedzenia, senteneje, maksymy, zasady itp. Przypowieci Nowego Testamgntu - ewangeliczne (ac. parabolae), zob. Dunik niemiosierny; Drachma (zgubiona); Drzewa (Drzewo ze i dobre); Dzierzawa (Dzierawcy winnicy); Faryzeusze (Faryzeusz i celnik); Figa (Przypowieci o fidze); Gorczyca (Przypowie o ziarnie gorczycy); Kkol (Przypowie o kkolu); azarz (ebrak); Owca (Zgubiona owca); Panna (Panny mdre i gupie); Robotnicy w winnicy; Samarytanie (Miosierny Samarytanin); Sdzia (Niesprawiedliwy sdzia i wdowa); Siewca (Przypowie o siewcy); Syn (Przypowie o dwu synach; Syn mamotrawny); Talent (Przypowie o talentach); Uczta (weselna); Wierny (i niewiemy suga); Wodarz (niesprawiedliwy). ywot Ezopa Fryga, mdrca obyczajnego, z przypowieciami jego... - zob. Ezop. Bajki i przypowieci - (1779) i Bajki nowe (wyd. pomiertne, 1802) Ignacego Krasickiego.

Przysiga. Dwuznaczna przysiga - motyw folklorystyczny, pop. zw. w literaturze rdw., ktrego znany przykad zawiera legenda o Tristanie (zob.) i Izoldzie. Udajc si na sd, ktry ma orzec, czy jest winn stosunkw miosnych z Tristanem, Izolda wysya mu pisemne polecenie, aby przyodzia si w szaty ubogiego pielgrzyma i wyszed jej na spotkanie, po czym w drodze prosi go o przeniesienie jej przez strumie, aby nie zmoczya

sobie stp. Dziki temu moe pniej na rozprawie przysic, e w jej yciu tylko dwaj mczyni trzymali j w ramionach: jej m, krl Marek, i "w pielgrzym ubogi", ktry przenis j przez strumie. Zostaa wic uniewinniona. Jelibym ci zapomnia, Jeruzalem... - zob. Jerozolima; Babilon. (Kln si) na ziemi, na wody rde, rzek i strumieni - (gr. ma gen ma krenas, ma potamous, ma namata) synna przysiga Demostenesa (zob.), jak, wpadajc w miary rytmiczne, kl si przed ludem w boskim nieomal natchnieniu. Midzy lwami a ludmi przysig by nie moe - z Iliady, 22, 261, Homera; Achilles mwi do Hektora: midzy miertelnymi wrogami nie ma mowy o przysigach czy przyrzeczeniach. Przysiga hodownicza, homagialna - skadana w rdw. na wierno seniorowi a. monarsze. Przysiga Horacjuszw - zob. Horacjusze. Przysiga Klaudiusza Civilisa - wielka kompozycja (1661) namalowana dla ratusza amsterdamskiego przez Rembrandta; zachowa si tylko fragment rodkowy. Klaudiusz Civilis (I w. ne.), szlachcic batawski i dowdca batawskiej kohorty, ktry wznieci powstanie Bataww (lud germaski osiady u ujcia Renu, na terytorium obecnej Holandii) przeciw Rzymowi. Przysiga Kociuszki - zob. Kociuszko. Przysiga, jak siga, jak dosta, to przesta - przys., o zalotniku, wielbicielu. Przysiga strasburska - Przysiga o wzajemnej pomocy (ac. sacramentum firmitatis) przeciw ich bratu Lotarowi I, zoona przez Ludwika Niemieckiego i Karola II ysego, synw Ludwika I Pobonego i wnukw Karola Wielkiego, w obecnoci ich wojsk, zgromadzonych w Strasburgu w 842, poprzedzajca traktat w Verdun z 843, ktry podzieli cesarstwo karoliskie midzy trzech braci. Francuski tekst przysigi jest najwczeniejszym zachowanym dokumentem w jz. francuskim. Tekst niemiecki jest najstarszym dokumentem w jz. st.-g.-nm. Przysiga w sali do gry w pik - zob. Jeu de Paume. Przysiggy - uprawniony do speniania jakiej funkcji na podstawie przygotowania zawodowego i zoonej przysigi; por. Sd (przysigych).

Przysowie - (dawn. przypowie, zob.) zdanie zawierajce myl alegoryczno-dydaktyczno-moralizujc, wyraajce nauk ogln, wskazwk a.

przestrog, zwize i wyraziste, zazw. skonstruowane na zasadzie rwnolegoci (pod wzgldem formalnym lub znaczeniowym) i kontrastu, wystpujce w jednej lub wielu kulturach (w postaci staej, podlegajcej jednak najrniejszym odmianom) w tradycji ludowej i w literaturze, bdce zreszt samo rodzajem najkrtszego utworu lit., o cechach wsplnych z zagadk, bajk, przypowieci i facecj. Da cis i zwiz odpowied na pytanie: "Co to jest przysowie?" - nie byoby atwo. Wielu autorw od czasw staroytnych prbowao wasnych definicji, takich jak: filozofia zwykych ludzi; okruchy ze stou mdroci; miedziaki wiedzy; literatura analfabetw; dowiadczenia i spostrzeenia wiekw skupione wjednym zdaniu; dowcip jednego czowieka a mdro wielu; geniusz, dowcip i dusza narodu; zdrowy rozum ludu; dzieo mdrcw powtarzane przez gupcw itd.; zob. Adalberg; Ezop (ywot Ezopa Fryga); (Pan) Jowialski; Knapiusz; Mdrcy (Maksymy); Porzekado; Rysiski. Przysowia - obraz (1559) Pietera Bruegela St., Berlin Zach., Staatliche Museen; satyryczne scenki rodzajowe przedstawiajce przysowia niderlandzkie. Przysowia - hiszp. Proverbios, zwane te Szalestwa, Disparates, cykl graficzny 18 rycin (1813-18) Francisca Goyi. Przysowie osobiste - zob. Porzekado. Poszo w przysowie - ac. crescit in proverbium, por. Biblia, Deut., 28, 27; 1. Ks. Krl., 9, 7. "In magnis voluisse sat est"- rzek acinnik. Przysowie to - to wielki do postpu czynnik; Do chcie, choby nie zrobi, a potem co ywo Przykry zamiar przysowiem jak garnek pokrywa. W. Beza, Komunay przysowiowe, XIII. Quando si yka dr, tunc ea drzy - najstarsze przysowie polskie, zapisane (w poowie po polsku, a w poowie po acinie) w 1407; kiedy si tyka dr, wtedy je drzyj, tzn. na wiosn; przez setki lat chopi polscy i ruscy nosili obuwie z yka lipowego.

Przytomny - dawn. obecny, teraniejszy, utrwalony (zachowany) w pamici, myli; dawn. kto obecny gdzie w danej chwili; bdcy w penej wiadomoci, trzewy, dobrze si orientujcy, umiejcy sobie radzi. Przytomny czemu - dawn. bdcy wiadkiem czego, obecny przy czym.

Przywilej - akt wadcy feudalnego nadajcy pewne uprawnienia poszczeglnym osobom a. caym stanom lub te uchylajcy w stosunku do nich jakie powszechnie obowizujce prawo.

Przywileje generalne - obejmujce cay kraj, ograniczajce znacznie wadz krla, ktry po ich wydaniu by nimi prawnie zwizany. Najwaniejsze z nich to przywileje wydane: W Koszycach - 17 IX 1374 przez krla Ludwika Wgierskiego, ktry nie majc syna przedsiwzi zabiegi dla zapewnienia tronu polskiego jednej ze swych crek. W tym celu zwolni szlacht od poradlnego z wyjtkiem 2 gr rocznie od anu chopskiego, co w praktyce rwnao si zwolnieniu szlachty od podatkw. Uchwalenie nadzwyczajnych podatkw uzaleni od kadorazowej zgody szlachty. Przywileje te stay si podstaw praw politycznych stanu szlacheckiego. W Korczynie - w 1386 przez Jagie, po koronacji; potwierdza i czciowo rozszerza przywileje koszyckie. W Piotrkowie - w 1388 przez Jagie dla szlachty i duchowiestwa; ogranicza, jak i poprzednie przywileje, wadz krla. W Nieszawie - zob. Nieszawa. W Czerwisku - w 1422 przez Jagie, ktry si zobowiza, e nie bdzie konfiskowa dbr szlacheckich bez wyroku sdowego. Przyzna te szlachcie przywileje ekonomiczne. W Jedlni - w 1430 przez Jagie szlachcie i duchowiestwu w zamian za zapewnienie po mierci krla elekcji jednego z dwch krlewiczw oraz inkorporacji Wielkiego Ksistwa Litewskiego. W Krakowie - w 1433 przez Jagie; ponowienie przywileju jedlneskiego i ostateczne sformuowanie zasady neminem captivabimus (zob.). Przywileje immunitetowe - wydawane przez monarch panu feudalnemu (pniej take instytucjom kocielnym) oddajce mu ca wadz administracyjn, skarbow i sdownicz nad zalen ludnoci jego dbr. Przywileje inkorporacyjne - okrelajce prawa ludnoci ziem wcielonych do Korony: w 1454 Prusy Krlewskie, w 1457 ksistwo owicimskie, w 1526 ksistwo mazowieckie. Przywileje lokacyjne miast i wsi - zob. Lokacja. Przywileje prowincjonalne a. ziemskie - w Polsce od XIII w. wydawane dla jednego a. kilku stanw (szlachty, duchowiestwa, mieszczastwa), obejmujce obszar dzielnicy a. ziemi.

Psafon - zob. Ptak(i Psafona).

Psalm - hebrajska pie poetycka o treci religijnej, rodzaj piewanej modlitwy. Zbir stu pidziesiciu takich, przewanie bardzo krtkich, utworw skada si na biblijn Ksig Psalmw, ktra powstawaa stopniowo, prawdop. midzy XI a II w. pne. Znajduj si tam hymny pochwalne, pieni dzikczynne, bagalne, pokutne, aobne, prorocze, pieni ycze i modw krla. Cay psaterz dzieli si na 5 czci. Autorstwo 73 psalmw Biblia przypisuje krlowi Dawidowi, 12 - Asafowi, jednemu z kierownikw muzycznych za czasw Dawida, 11 - synom Korego (rodzinie piewaczej), jeden (psalm 89.) - Mojeszowi. Okoo 40 psalmw jest bezimiennych. Grecki przekad Psalmw powsta w III-II w. pne. (Septuaginta); jedna z trzech wersji przekadu ac. w. Hieronima (druga, zw. pniej Psalterium Gallicanum, 386-91) zostaa w XVI w. przyjta przez koci i wczona do Wulgaty sykstysko-klementyskiej. Psalmy wywary znaczny wpyw na liryk i muzyk europ., zw. od XVI w. Psaterze polskie stanowiy cz wszystkich polskich tumacze Biblii, a prcz tego pojawiay si jako przekady samodzielne. Pierwszym z nich by zapewne tzw. Psaterz Kingi (nie zachowany) z 2. po. XIII w., na ktrym, by moe, oparto niektre przekady pniejsze, jak Psaterz floriaski (Psaterz krlowej Jadwigi), tumaczenie czeskiego przekadu z aciny z koca XIV w., najstarszy z zachowanych, i Psaterz puawski z XV w. Do najwczeniejszych drukowanych psaterzy polskich zalicza si: Psaterz albo kocielne piewanie krla Dawida (1532); otarz Dawidw Walentego Wrbla w przerbce Andrzeja Glabera (1539); Psaterz Dawida (1558) Jakuba Lubelczyka, pierwszy przekad wierszem; Psaterz Dawidw (1579), arcydzieo poetyckie Jana Kochanowskiego. Kto si w opiek poda Panu swemu@ A caym prawie sercem ufa Jemu, miele rzec moe: "Mam obroc Boga, Nie bdzie u mnie straszna adna trwoga." (...) Bdziesz po mijach bezpiecznie gniewliwych I po padalcach depta niecierpliwych; Na lwa srogiego bez obrazy wsidziesz I na ogromnym smoku jedzi bdziesz. J. Kochanowski, Psalm 91, 1-4, 25-28; prawie-prawdziwie, bez obrazy - bez szkody. Symfonia psalmw - na chr mieszany i ork. symf (Bruksela 1930) Igora Strawiskiego, oparta na ac. tekcie fragmentw psalmw 38, 39 i 150.

Psalmanazar George - ok. 1679-1763, klasyczny przykad szalbierstwa. Francuz, ktrego prawdziwe nazwisko jest do dzi nie znane. Podrowa po Europie udajc nawrconego na chrzecijastwo Japoczyka. W 1702 w Holandii wybada go William Innes, ang. kapelan wojskowy, ktry cho przejrza kamstwa Psalmanazara, wysa go do Anglii jako nawrconego Formozanina (tj. urodzonego na Formozie, czyli Tajwanie, wyspie wwczas niemal nie znanej), sobie przypisujc zasug owego nawrcenia. Psalmanazar w 1704 wyda Historyczny i geograficzny opis Formozy, wymyli jzyk formozaski i udziela lekcji tego jzyka studentom Oxfordu. Jednak po 1706 zdemaskowali go misjonarze katoliccy, ktrzy powrcili z misji formozaskiej. Wkrtce

potem Psalmanazar przyzna si do oszustwa, a na staro opisa swj ywot i faszerstwa w Pamitnikach..., znanego jako George Psalmanazar (1764).

Psaterz - (starop. otarz) zbir 150 psalmw wchodzcych w skad Biblii (Starego Testamentu); zob. Psalm; z pn.-ac. psaterium.

Psie Pole - dzielnica w pn.-wsch. czci Wrocawia. Wg Kroniki Wincentego Kadubka w miejscu tym Bolesaw Krzywousty mia w 1109 roku zada wielk klsk wojskom krla nm. Henryka V. Stosy trupw niemieckich zalegajcych pole bitwy zwabi miay gromady psw, std nazwa. Nie ma wszake pewnoci, e bitwa ta rozegraa si naprawd, bo pierwsza wiadomo o niej w Kronice Wincentego, pochodzi z XIII w., natomiast wspczesny tym wydarzeniom Gall Anonim, powicajcy chwale Krzywoustego swoj Kronik, wcale w niej o tej bitwie nie wspomina. Moliwe, e bya to niegodna uwagi potyczka, utrwalona jednak w lokalnej pamici.

Psikus - art, psota, figiel, szpas; jeszcze w XVI w. byy to dwa wyrazy: psi kus, dpn. psiego kusa; kus 'ks'.

Psyche - gr. 'tchnienie; ycie; dusza', mit. gr. i rz. uosobienie duszy ludzkiej; w archaicznej sztuce gr. czsto wyobraana jako ptak, w okresie hellenisty,cznym i w Rzymie jako zwiewna dziewczyna ze skrzydami ptaka a. motyla; o jej mioci i maestwie z Erosem (Kupidynem) zob. Amor (i Psyche); czsty temat sztuki antycznej. Psyche - komediobalet wolnym wierszem (1670) Moliera, Quinaulta i Corneille'a; adaptacja bajki o Kupidynie i Psyche ze Zotego Osa (Metamorfoz) Apulejusza; zob. Amor; Zoty (Osio). Opera (1678) J. B. Lully'ego,. tekst: T. Corneille i Fontenelle. Opera (1683) A. Scarlattiego, tekst: N. Vacaro. Poemat symfoniczny (1888) Cesara Francka. Rzeba (1824) J. Pradiera, Pary, Luwr. Obraz (1880) G. F. Wattsa, Londyn, Tate Gall. Mio Psyche i Kupidyna - bajka (1669) La Fontaine'a. Merkury i Psyche - rzeba (1593) Adriaena de Vries, Pary, Luwr. Skarca si Psyche - rzeba A. Pajou, Pary, Luwr. Uprowadzenie Psyche - obraz P. Prud'hona, Pary, Luwr.

Psychoanaliza - gona, rwnie wrd laikw, zw. w 1. po. XX w., teoria psychologiczna, utworzona przez Sigmunda Freuda, 1856-1939, wg ktrej w psychice ludzkiej niewiadomymi motywami dziaania wiadomych procesw psychicznych czowieka s pewne instynkty i popdy, zw. instynkt seksualny (libido), denie do przyjemnoci; por. Edyp (Kompleks); Elektra (Kompleks); metoda psychoterapeutyczna, majca wykrywa utajone kompleksy (wyparte ze wiadomoci przeycia psych. powodujce wiele nerwic) za pomoc wolnych skojarze, interpretacji snw, wspomnie z wczesnego dziecistwa itd.

Pszczoa - W staro. Grecji i Rzymie nie znano cukru, a mid (zob.) by najpopularniejszym rodkiem sodzcym; pszczelarstwo byo wic ogromnie rozpowszechnione. Cho zadziwiajca organizacja ula pszczelego budzia wielkie zainteresowanie, nie udao si zoologom ani bartnikom staroytnym odkry tajemnic pszczelej zoologii, roli matki skadajcej jaja ani trutni. Std powstao wiele teorii rozmnaania si pszcz, jak np. ta, e pszczoy znajduj swe potomstwo w kielichach kwiatw a. w ciele zdechego byda; rwnie nie zauwaono udziau pszcz w zapylaniu rolin. Mimo to rozwijano z powodzeniem hodowl na zasadach czysto empirycznych. Homer nie wspomina o niej wyranie, mwi jednak o dzikich pszczoach (por. Iliada, 2, 87). Hezjod natomiast opisuje ule i robotnice oraz trutnie, ktre porwnuje do leniwych kobiet. Wg legendy pszczoy karmiy miodem Zeusa jako niemowl. U Grekw pszczoy powicone byy Selenie. Rzymianie uwaali lot roju za zy omen. Monety efeskie miay wizerunek pszczoy na rewersie; por. Bar. Jeli godzi si porwna rzeczy mae z wielkimi - ac. si parva licet componere magnis, z Georgik, 4, 176, Wergiliusza. Autor porwnuje prac pszcz z prac cyklopw wykuwajcych pioruny. Praca wre - ac. fervet opus, z Georgik, 4, 169. Wergiliusza; o pszczoach. Pszczoa ateska - Nazywano tak Platona (rodem z Aten), gdy jego miodopynna wymowa zdawaa si potwierdza legend, e w kolebce rj pszcz osiad na jego ustach. Podobnie opowiadano o Ksenofoncie, Sofoklesie, Pindarze, w. Janie Zotoustym (Chryzostomie) i innych, cznie ze w. Ambroym, ktrego na wizerunkach wyobraano z ulem.

Ptah - mit. egip. predynastyczny bg Memfis, gdzie uwaano go za rdo i istot wszechrzeczy, nawet wd chaosu. Z czasem sta si jednym z bogw-stworzycieli wraz z Atonem i Ra. Byk Apis (zob.) uwaany by za objawionego na ziemi Ptaha. Lud czci Ptaha jako boga rzemielnikw. W okresie hellenistycznym Grecy identyfikowali go z Hefajstosem. Przedstawiano go z dugim berem w rkach, spowitego w caun na ksztat mumii.

Ptak - zob. Gos(y ptakw); Raj (Rajski ptak). Bkitny ptak - zob. Bikitny. Brak (komu) tylko ptasiego mleka - zob. Mleko. May ptaszek mi to powiedzia - przys., por. Palec (May palec); wg Biblii, Eklezjastes, 10, 20: "W myli twojej nie uwaczaj krlowi (...) bo ptaki powietrzne gos twj zanios." Noszony to ptak - wyga kuty na cztery nogi, stary wyjadacz, taki, co z niejednego pieca chleb jad, przebiega sztuka, szczwany lis, filut, frant. Ognisty ptak - zob. Ogie. Ptaki - gr. Ornithes, satyryczna komedia (Ateny 414 pne.; wyst. pol. Krakw 1907, na scenie zawod. Warszawa 1933) Arystofanesa. Ateczycy Dobromyl (Euelpides) i Radzidruh (Peishetairos), zbrzydzeni pieniactwem swych rodakw, wdruj do krlestwa ptakw i chec porasta w pirka razem z nimi, namawiaj je do zaoenia Chmurokukukowa, napowietrznego grodu midzy niebem i ziemi. Grd miaby oddzieli bogw od ludzi, przechwyci dym skadanych ofiar, co powinno umoliwi ptakom przejcie wadzy nad wiatem. Ptaki - w. Gli uccelli, instrumentacje i parafrazy (1927), g. fr. i w. miniatur klawesynowych XVII i XVIII w., Ottorina Respighiego. Ptaki Ameryki - ang. The Birds of North America, dzieo Johna Jamesa Audubona, wyd. 1830-39 w 4 tomach, zawierajce 435 plansz barwnych z 1055 wizerunkami ptakw, wielkoci naturalnej; planszom towarzyszy 5 tomw tekstu. Jest to najwaniejsze z istniejcych dzie tego typu. Oryginay 433 obrazw Nowy Jork, Tow. Historyczne. Ptaki attyckie - zob. Filomela i Prokne. Ptaki Hery - mit. gr. paw, bocian i kukuka; Ateny - sowa; Afrodyty gobica i wrbel; Zeusa - orze. Ptaki niebieskie - ac. volucres coeli, z Wulgaty, Ew. wg Mat., 6, 26: "Wejrzyjcie na ptaki niebieskie, e nie siej ani n, ani zbieraj do gumien, a Ojciec niebieski ywi je"; por. Ptakom niebieakim (1905) Leopolda Staffa; zob. te Niebieski (ptak). Ptaki przelotne, wdrowne - wdrujce z lgowisk na bardzo odlege nieraz od nich zimowiska. Ptaki Psafona - ac. Psaphonic aves, samochwalcy, bufony, fanfaroni.

Libijczyk Psafon mia jakoby wielk ptaszarni, gdzie uczy ptaki mwi: "Psafo jest bogiem", po czym wypuszcza je na wolno, dziki czemu wiele plemion czcio go jako boga. Ptak, ktry znosi zote jaja - zob. Zoty. Ptak owczy - ptak drapieny (sok, krogulec, jastrzb) uoony do polowania na inne ptaki. Ptak owny - na ktrego poluj myliwi. Ptak Rok, Ruch - zob. Ruch(ch). Ptak zotopiry - populama na Bliskim Wschodzie, w Europie i Ameryce, istniejca w licznych wariantach bajka o trzech braciach udajcych si na poszukiwanie zotego ptaka (ktry zgubi zote piro w ogrodzie ich ojca) a. na zdobycie ywej wody. Ptasie mleko - zob. Mleko (Brak tylko...). Ptaszek - przydomek malarza i rysownika polskiego, Zygmunta Vogla (nm. vogel 'ptak'), 1764-1826. Ptasznik z Tyrolu - nm. Der Vogelhandler 'ptasznik', operetka (Wiede 1891, wyst. pol. Warszawa 1891) Karla Zellera, libretto: M. West i L. Held; ze synn w swoim czasie ari Adama: "Lat dwadziecia mia mj dziad", i refrenem: "Jeszcze raz, jeszcze raz, jeszcze raz8 Nu, sowiku, tskny piew." Ranny ptaszek - czowiek, ktry zwyk wczenie wstawa. Rzadki ptak - ac. rara avis, biay kruk, rzadko, fenomen, unikat, rarytas. W ptaki wpa (wskoczy) - dawn. wle w parad, wej w drog, pomiesza szyki komu a. sobie. Wrby z ptakw, ptaki dobrze i le wrce - Starorzymscy kapani, augurowie (zob.), odgadywali wol bogw przez auspicje, g. wnioskujc z zachowania si ptakw, ich lotu, apetytu, gosw (ac. auspicium od avis 'ptak'). Wrby takie, powstae w Babilonii, przeszy do Grekw, ale ju Homer je odrzuca. Nastpnie, prawdop. za porednictwem Etruskw, dostay si do Italii, gdzie uprawiano je zrazu z wielkim zapaem. Pniej powiedzenie Katona o dwch haruspikach (ac. haruspices 'wieszczkowie wrcy z wygldu trzewi, g. wtroby, zwierzt ofiarnych'), ktrzy spotkawszy si sam na sam, umiechaj si do siebie porozumiewawczo, przeniesiono i na augurw. Wiedziano wic, e rzecz jest oszustwem, ale uprawiano auspicje nadal; adna decyzja o znaczeniu pastwowym nie moga si bez nich obej; dopiero chrzecijastwo pooyo im kres. Mimo to pozostaoci auspicji istniej w naszych uczuciach do dzi: bociany czy

skowronki, dzicioy czy jaskki witamy przyjanie, karmimy gobie, ale obojtnie mijamy godne wrony, kruki czy kawki; gos puchacza o zmroku budzi w nas niemiy dreszcz, a gos koguta o wicie budzi nas w nastroju wesoym. Czasami nawet wrymy sobie, niby artem, z kukania kukuki. Z lotu ptaka - (widzie, patne) z wysokoci, z gry. Zy to ptak, co swoje gniazdo kala (plugawi) - ac. nidos commaculans immundus habebitur alles. Czy ten ptak kala gniazdo, co je kala, Czy ten, co mwi o tym nie pozwala? C. Norwid, Czy ten ptak..., 1-2.

Ptolemeusze - (gr. prolemaios 'wojowniczy'; ptolemos jest dawn form oboczn od polemos 'wojna'; std polemika), Lagidowie, dynastia macedoska panujca w staro. Egipcie od 305 do 30 pne., za. przez przyjaciela i dowdc stray Aleksandra Wielkiego. Po mierci krla obj satrapi egipsk, a w 305-304 przybra tytu krlewski jako Ptolemeusz I; wkrtce otrzyma przydomek Soter (gr., 'zbawca'). Niezwykle mdry polityk, najzdolniejszy z caej dynastii, stworzy z Aleksandrii centrum kultury gr. przez zaoenie Muzeum (zob.) Aleksandryjskiego. Ostatnim wadc dynastii bya Kleopatra VII (zob.); zob. te Almagest.

La Pucelle - (wym. piisl) fr., 'Dziewica (Orleaska)' zob. Joanna (d'Arc).

Puchar - w Polsce XV-XVIII w. due, ozdobne naczynie z metalu, szka, koci soniowej, kamieni pszlachetnych, rogw tura, muszli, jaj strusich, orzechw kokosowych itd., zwykle w ksztacie kielicha z nakryw a. gbokiej czary (zob. te Kielich; Kubek; Kulawka; Roztruchan; Wilkom), uywane dawniej do picia wina, obecnie rodzaj nagrody honorowej, zw. w sporcie. Corda fidelium - ac., 'serca wiernych', synny pgarncowy puchar Adama Maachowskiego, 1712-67, regimentarza, przewodniczcego trybunau koronnego, posa na sejmy, gonego hulaki i pijaka, postrach goci w Bkowej Grze, ktry musieli wychyla do dna. Midzy ustami a brzegiem pucharu - zob. Ankajos; Antinoos 1. Puchar Bragiego - zob. Bragi. Puchar przechodni - wrczany zwycizcy jako sport. nagroda przechodnia, ktra pozostaje jego wasnoci do chwili rozpoczcia kolejnych zawodw o

ten puchar. Puchar Davisa - (wym. dejwisa) nagroda przechodnia w rozgrywkach tenisowych, ktre rozpoczy si w 1900 jako mecz midzy USA i Brytani i rozwiny stopniowo w doroczne zawody midzynarodowe, rozgrywane w trzech strefach: europejskiej, amerykaskiej i wschodniej; od nazwiska fundatora pucharu, zawodnika amer. Dwight F. Davisa.

Puck - zob. Puk.

Pud - dawna miara wagi =40 funtw =16,387kg, uywana w Rosji i Krlestwie Polskim; ros. z nm. Pfund 'funt' od ac. pondo 'funt'.

Pudermantel - podwonik, zob. Peniuar; nm., dawn. 'serweta fryzjerska'; Puder 'puder'; Mantel 'paszcz; osona'.

Pugaczow Jemieuan I. - Kozak doski, ok. 1742-75, przywdca powstania Kozakw i chopw, zwanego te wojn chopsk 1773-75. Absolutyzm rosyjski, opierajc si na szlachcie, stworzy system cakowicie uzaleniajcy od niej chopw. W 1767 Katarzyna II wydaa dekret zabraniajcy chopom kierowania do niej skarg pod grob katorgi. W 1773 pojawi si wrd Kozakw jaickich, ktrych bunt w 1772 zosta szybko stumiony przez wojsko, Pugaczow, podajcy si za cudem uratowanego z rk stronnikw Katarzyny jej prawowitego ma, Piotra III. Wie o pojawieniu si "cara" rozesza si szeroko. Oddziay Pugaczowa odniosy szereg sukcesw wojsk., zdobyy kilka twierdz, oblegy Orenburg, rozbiy regularne wojska generaa Kara i pk. Czemyszewa. Dopiero w kocu sierpnia 1774, po zawarciu przez Rosj pokoju z Turcj, wojska pk. Michelsona zaday Pugaczowowi decydujc klsk w rejonie Czamego Jaru. Wkrtce potem Pugaczowa aresztuje wasna starszyzna i wydaje wadzom. Stracono go w Moskwie. By to niezwykle utalentowany, cho nie umiejcy czyta, przywdca powstania, ktre osigno ogromne rozmiary (sto tysicy uzbrojonych powstacw) i rozszerzyo si na znaczne tereny. Wysany przeciw Pugaczowowi genera Bibikow, obawiajc si, e jego onierze przejd na stron przeciwnika, pisa do carowej: "Nie Pugaczow jest taki wany, ale powszechnie panujce niezadowolenie." Po masowych egzekucjach powstacw rzd, starajc si wymaza z pamici narodu owo "nieszc2liwe wydarzenie" (eufemizm dekretw rzdowych), zmieni nazw rzeki i miasta Jaik na Ural, Kozakw jaickich na Kozakw uralskich, zlikwidowa Sicz Zaporosk, Kozakw nadwoaskich przesiedli na Kaukaz, a doskich przeksztaci w wojsko nieregulame. W 1918 miasto Nikoajewsk w obwodzie saratowskim przemianowano na Pugaczow.

Pugaczow - poemat dramatyczny w 8 obrazach (1922, wyd. pol. 1923) Siergieja Jesienina. Crka kapitana - ros. Kapitknskaja doczka, powie historyczna (1836) Aleksandra Puszkina z czasw powstania Pugaczowa. Mody oficer Griniew podczas nienej zawiei ratuje jakiego wdrownego chopa czy Kozaka i daje mu swj "tuup" (kouch), a kiedy spotyka si z nim ponownie, po dostaniu si do niewoli, okazuje si, e jest to Pugaczow, ktry go poznaje i przez wdziczno ratuje ycie Griniewowi i jego ukochanej, Marii Mironowej.

Pugina - staropolski tulich, sztylet uywany w wojsku do koca XVI w., o silnie zwajcej si klindze, ostro zakoczonej, od koca XIV w. czsto obosiecznej; z w. pugnale.

Puk - ang. Puck (wym. pak), rodzaj zoliwego duszka folkloru angielskiego (zwanego rwnie Robin Goodfellow), chochlik, skrzat, bdny ognik zwodzcy ludzi na manowce. Przeobraony przez Szekspira w komedii Sen nocy letniej w uroczego i psotnego duszka, lubicego komplikowa sprawy ludzi i natrzsajcego si z ich szalestw ("Przyjrzyjmy si ich uudzie. Oj, co za gupcy ci ludzie!", 3, 2), elfa i sug krla elfw, Oberona. Jest on take tytuowym bohaterem zbioru opowiada (1906, wyd. pol. 1924) Puk z Pukowej Grki, ang. Puck of Pook's Hill, Rudyarda Kiplinga, w ktrych Puk zabiera dwoje dzieci na wycieczk po historii Anglii. Daje si te sysze w nokturnie z Muzyki do Snu nocy letniej (1829) F. Mendelssohna-Bartholdy; znajdujemy go w romantycznej operze Oberon (1826) Webera, a wreszcie w Tacu Puka, 11. utworze pierwszego zeszytu Preludiw (1910) Claude Debussy'ego.

Puklerz - dawn. tarcza, zw. okrga i wypuka; przen. przest. osona; z fr. bouclier.

Pulcinella - (wym. pulczinlla) komiczny suga, bazen, pajac, zadzierzysty rzezimieszek a. bojaliwy dure, lub prostak i chytrus, z neapolitaskiej commedia dell'arte i teatru lalkowego. Odznacza si zazw. wysokim gosem, garbem i oglnie ptasim wygldem; imi jego mialo liczne odmiany (Pulcinefla to wariant toskaski neapolitaskiego Polecenella i pochodzi prawdop. od w. puloino 'kurcz, piskl'). Popularno jego przekroczya granice Woch w pnym XVI a. wczesnym XVII w. Pojawia si we Francji jako Poliszynel, w Anglii Punch, w Niemczech Hanswurst, w Austrii Kasperl(e), w Czechach Kasparek, na Wgrzech Vitez Laszlo, w Rosji Pietruszka, w Hiszpanii Cristoval Pulichinella.

Pulcinella - balet w 1 akcie (Pary 1920, wyst. pol. Warszawa 1928), libretto wg neapolitaskiego zbioru komedii z 1700, muzyka Igora Strawiskiego na motywach sonat triowych i arii G. B. Pergolesiego, choreografia: Leonid Miasin, scenografia: Pablo Picasso.

Pulitzer Joseph - 1847-1911, amer. dziennikarz i wydawca prasowy ur. na Wgrzech; w 1903 zaoyt szko dziennikarsk przy Columbia University w Nowym Jorku. Nagrody Pulitzera - coroczne nagrody za osignicia w dziedzinie dziennikarstwa i literatury przyznawane przez powiernikw Columbia University, ufundowane przez Josepha Pulitzera.

Puaski Kazimierz - 1747-79, genera, jeden z najwybitniejszych partyzantw konfederacji barskiej, wsawiony jako obroca Berdyczowa, we wrzeniu 1770 zaj Czstochow, w styczniu 1771 obroni bohatersko Jasn Gr przed atakami wojsk ros. Zamieszany w prb porwania Stanisawa Augusta, musia emigrowa. W Paryu powzi decyzj wzicia udziau w amer. wojnie o niepodlego. Przyby do Jerzego Waszyngtona z listem polecajcym od Benjamina Franklina; mianowany generaem-brygadierem, walczy pod Brandywine i Germantown. W 1778 zrezygnowa z dowdztwa kawalerii, nie chcc suy pod generaem Anthony Wayne'em, i zorganizowa wasn jednostk kawalerii, Legion Puaskiego, z ktrym odnis szereg sukcesw, m.in. zwycistwo nad Anglikami pod Charleston w 1779. Prowadzc szar kawalerii pod Savannah zosta miertelnie ranny. Sta si bohaterem narodowym USA, gdzie 3 miasta nosz jego imi. Na wyspie Cockspur w ujciu rzeki Savannah znajduje si Fort Pulaski National Monument. Pomniki Puaskiego stoj w Waszyngtonie (K. Chodziskiego, A. Popiela), w West Point i Savannah (H. Dyrdonia, H. Dmochowskiego). W rocznic jego mierci, 11 padziernika, Polonia amerykaska obchodzi tzw. Dzie Puaskiego. Puaski w Ameryce - dramat hist. (1917) Adolfa Nowaczyskiego.

Puawy - miasto nad Wis w woj. lubelskim, w XVII w. rezydencja Lubomirskich; przeszo w 1784 w posiadanie Adama Kazimierza i Izabeli Czartoryskich, ktrzy uczynili z niego "polskie Ateny", dominujcy orodek kultury (literatura polskiego sentymentalizmu, malarstwo, patriotyczne "opery" i dramatyzowane sielanki Knianina, architektura paacowa i parkowa, pierwsze polskie muzea w wityni Sybilli i Domku Gotyckim), gromadzili takich pisarzy, jak Fr. Karpiski, Fr. Zabocki, J. U. Niemcewicz, J. Szymanowski, J. P. Woronicz, L. Kropiski, malarzy, jak J. P. Norblin, K. Wojniakowski, A. Orowski, J. Richter, J. Reichan, uczonych, jak G. Piramowicz, G. E. Groddeck, politykw, jak Kociuszko, ks. Jzef Poniatowski, gen. J. Sokolnicki. Rol t speniay Puawy do ok. 1812, a

pniej jeszcze w okresie 1823-31, gdy bibliotekarzem by F. Bernatowicz. W 1831 rzd carski dobra skonfiskowa, a w 1845 przemianowa na Now Aleksandri. Obecnie silny orodek przemysowo-rolniczy: Instytut Weterynarii, Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa, zakady zwizkw azotowych. Zesp paacowo-parkowy - klasycystyczno-romantyczny,jeden z najwikszych w kraju. Na przeomie XVIII i XIX w. Ch. P. Aigner przebudowa dawn rezydencj Lubomirskich i zaprojektowa liczne dalsze budowle w stylu klasycystyczno-sentymentalnym: paacyk Marynki (1790-94), zbud. dla Marii Wirtemberskiej, crki Izabeli Czartoryskiej; kaplica Czartoryskich na wzr rzymskiej rotundy (1803), obecnie koci; pawilony parkowe: na stromym zboczu witynia Sybilli (1798-1801) na wzr wityni w Tivoli pod Rzymem, i Domek Gotycki ok. 1809 przerobiony z barokowego pawilonu (ciany inkrustowane odamkami synnych budowli i nagrobkw). Izabela Czartoryska wraz z zespoem architektw przeksztacia w 1798-1810 ogrd w romantyczny park angielski.

Putusk - miasto nad Narwi w woj. ciechanowskim; w pocz. XIII w. grd kasztelaski biskupw pockich; prawa miejskie prawdop. 1257, powtrnie po spaleniu miasta przez Litwinw - w 1339; w XV-XVII w. jeden z g. orodkw gospodarczych i kulturalnych Mazowsza. Kolegiata NMP - z ok. 1443, gotycka z renesansowym wntrzem (Giovanniego Battisty, Wenecjanina, ok. 1560) i tak kaplic biskupa Noskowskiego (freski z ok. 1554) oraz nagrobkami w stylu Odrodzenia i baroku; obok klasycystyczna dzwonnica z koca XVIII w. Szkoa (gimnazjum, kolegium) - powstaa przy kolegiacie w 2. po. XV w. pod protektoratem biskupw pockich, majcych w Putusku rezydencj. Przejta w po. XVI w. przez jezuitw, staa si kontrreformacyjnym, ale humanistycznym orodkiem nauki. Znakomici profesorowie, jak Piotr Skarga i Jakub Wujek, zapewniali poziom uczelni rwny niemal akademickiemu. W XVI w. czynna bya take drukarnia; Zob. te Sieciechw (Sieciechowscy piewacy).

Punch - (wym. pancz) bohater populamego ang. teatrzyku lalek (marionetek, pniej pacynek; zob. Lalka); nazwa jest prawdop. skrtem z Punchinello, od w. Pulcinella (zob.). Punch to garbus o zakrzywionym nosie, rozwizy, chytry gwatownik i okrutnik. Wygld jego ustaliy ostatecznie rysunki George Cruikshanka w 1828; od ok. 1820 do ok. 1880 Punch by klasyczn lalk, jak bawi si ang. chopiec. Punch and Judy - pop. ang. widowisko lalkowe o charakterze jarmarcznym, o wielu wersjach akcji i dialogu; zazwyczaj jednak Punch w przystpie wciekej zazdroci zabija swoje dziecko; widzc to, ona Puncha, Judy, tucze go maczug; on chwyta inn maczug, zabija on i wyrzuca oba ciaa

na ulic. Jego pies Toby chwyta go za nos. Punch zabija psa. Czujc si le, wzywa doktora, kopie go, a gdy ten odpaca tym samym, zatukuje go na mier maczug. Skazany na powieszenie, skania podstpem kata do woenia gowy w ptl, po czym wiesza go. Na koniec pokonuje przybyego po jego dusz diaba i ucieka z wizienia przy pomocy zotego kluczyka. "Punch or the London Charivari" - londyski ilustrowany tygodnik humorystyczny, za. w 1841 na wzr paryskiego "Charivari" ('kocia muzyka').

Purim - wito ydowskie obchodzone 14 dnia miesica Adar (luty-marzec) na pamitk udaremnienia, dziki interweneji Estery (zob.), knowa Hamana, najwyszego dostojnika perskiego krla Ahaswera (por. Biblia, Ks. Estery, 9, 24-26); prawdop. adaptacja obchodw perskiego Nowego Roku; hebr., dos. 'losy'; od rzucania losw przez Hamana, dla wyznaczenia miesica i dnia zagady narodu ydowskiego.

Purpura - kolor ciemnoczerwony z odcieniem fioletowym; tkanina tego koloru; szata z takiej tkaniny, zw. paszcz monarchy a. strj kardynaa, bdce oznakami ich godnoci; por. Barwa (purpurowa); Pakak; ac., 'szkarat, barwnik floletowo-czerwony z miczakw morskich' od gr. porphyra 'purpura; limak purpurowy'. Obla si purpur - mocno si zaczerwieni, zarumieni. Purpurat - kardyna; z ac. purpuratus 'odziany w purpur'. Purpura tyryjska a. antyczna - synny barwnik otrzymywany z gruczow pewnych gatunkw rdziemnomorskich miczakw brzuchonogw przez staro. Grekw i Rzymian; od fenickiego miasta Tyr (dzi Sur w Libanie), orodka handlu purpur. Sztuka barwienia purpur tyryjsk zanika w XII w.

Pururawas i Urwasi - para kochankw z indyjskiego mitu i literatury przypominajca Amora i Psyche lub Apollina i Dafne. Krl Pururawas zakocha si w niebiaskiej nimfie Urwasi (zrodzonej z piany wodnej wzburzonej przez bogw, gdy szukali zagubionego nektaru niemiertelnoci), kiedy na czas pewien wygnano j z nieba na ziemi. Obiecaa odwzajemni t mio pod warunkiem, e zachowa zawsze przy sobie par jagnitek i e nie zobaczy nigdy nagoci kochanka. Grajkowie niebiascy, Gandarwy, chcc, aby Urwasi wrcia do nieba, porwali pewnej nocy jagnita, a gdy nagle obudzony Pururawas pobieg, aby je schwyta, zapalili byskawic, przy ktrej Urwasi ujrzaa nagiego kochanka. Musiaa wic znikn, a zrozpaczony Pururawas szuka jej wszdzie. Wreszcie udao mu si j znale i poczyli si na zawsze w krlestwie niebieskim.

Pururawa i Urwasi - wiersz Bolesawa Lemiana, swobodna transkrypcja z pieni Rigwedy, nazwanej pierwsz ballad poezji wiatowej.

Purytanie - pierw. grupy dce do reformy kocioa anglikaskiego za panowania Elbiety I. Uwaay one, e elbietaska instytucja kocielna jest nazbyt kompromisowa i liberalna, nazbyt katolicka w liturgii, ubiorach i hierarchii koc., e Biblia nie upowania pastwa do mianowania biskupw. Nazwa ich bya pocztkowo przezwiskiem, charakteryzujcym ich czysto (ac. puritas) doktrynaln, ich kalwiski radykalizm uznajcy tylko autorytet "czystego sowa boego" wyraonego w Biblii, ich ch oczyszczenia kocioa od dziedzictwa katolickich doktryn, rytuaw i organizacji. Przeladowania zmuszay ich do emigracji na kontynent Europy i do Nowej Anglii (zob. Pielgrzymi). Ich ruch podzieli si na liczne odamy; prezbiterianie byli zwolennikami kocioa rzdzonego centralnie, podczas gdy radykalniejsi od nich independenci uwaali koci za autonomiczn kongregacj parafian niezalenych od wadzy centralnej. W czasie rewolucji purytaskiej w Anglii (konfliktu midzy krlem i znaczn czci jego poddanych za panowania Jakuba I, 1603-25, i Karola I, 1625-49) purytanie stali si potg polityczn pod wodz Olivera Cromwella. W XVIII w. skoczya si rola polityczna purytanizmu, ale jego etyka i postawy nadal wpyway na spoeczestwa anglosaskie. Dla purytanw wiat oboony by kltw Boga, grzech stanowi wszechogarniajc rzeczywisto; ich kodeks seksualny by nieugicie surowy; rodzina w domu oddawaa si co dzie wsplnej lekturze Biblii i modlitwie. Cechy nabyte przez nich na skutek spoecznej izolacji, jak surowy tryb ycia, niewraliwo, liczenie na wasne siy, oszczdno, przedsibiorezo i energi, przyjli jako najwysze cnoty, a ich bezwzgldna walka z wszelkimi formami rozrywki, cznie z teatrem, uczynia z przymiotnika purytaski synonim surowoci zasad moralnych poczonej z ciasnot umysu. Purytanie - w. I Puritani, opera (Pary 1835, wyst. pol. Warszawa 1852) Vincenza Belliniego, libretto: Carlo Pepoli wg powieci Purylanie szkoccy (ang. Old Mortality; 1816) Walter Scotta.

Pustelnia - samotnia, erem (gr.), eremitorium (ac., por. Ermita), mieszkanie pustelnika, samotnika, odlege od ludzkich siedzib; mae domki z ogrdkiem, w jakich mieszkaj eremici (anachoreci, pustelnicy), zakonnicy zachowujcy wspln regu zakonn, lecz mieszkajcy w odosobnieniu (g. kartuzi i kameduli), w odrnieniu od cenobitw prowadzcych ycie wsplne; w ogrodach XVII-XIX w. pawilon parkowy pooony na ustroniu. Pustelnia Parmeska - zob. Kartuzi (Kartuzja Parmeska).

Pusty wieczr, pusta noc - dawn. spdzone na czuwaniu przy zwokach

nieboszczyka.

Puszcza - dawn. miejsce puste, bezludne, pustynia; wielki las dziewiczy, pierwotny; wielkich puszcz liczono w dawnej Polsce sze: Biaowieska, Kampinoska, Kozienicka, Niepoomicka (zob. Niepoomice), omyska i Zielona; obecnie - wikszy kompleks leny; zob. te Las. Gos woajcego na puszczy - zob. Gos. Puszcza Biaowieska - najwikszy obszar leny Niziny rodkowoeuropejskiej, lecy midzy Narwi i Jasiod, powienchni ok. 12507km kw., z czego w Polsce ok 5807km kw. Biaowieski Park Narodowy obejmuje 50717ha, a rezerwat cisy - 47007ha. Do XIII w. zamieszkaa przez Jawingw, od czasw Jagiey krlewszczyzna i teren owiecki. Najwiksze polowanie w dziejach Polski urzdzi tam krl August III w 1752. Puszcza Jodowa - rezerwat leny w pamie ysogrskim, w witokrzyskim Parku Narodowym, stanowicy pozostao pralasu jodowego. "Puszcza krlewska, ksiaca, biskupia, witokrzyska, chopska, ma zosta na wieki wiekw jako las nietykalny, siedlisko boyszcz starych, po ktrym wity Jele chodzi - jako ucieczka anachoretw, wielki oddech ziemi i ywa pie wiecznoci." St. eromski, Puszcza Jodowa (1926). Puszczak - dawn. puszczanin; Kurp, mieszkaniec dawnych puszcz Biaej i Zielonej, dzi okolic Ostroki i Myszyca. Puszcza Kampinoska - pierwotnie czya si z Puszcz Jaktorowsk i Bolimowsk, obejmujc cay obszar midzy Wis (od Warszawy) a doln Bzur i Utrat. Jeszcze w XVI w. bya siedliskiem tura, ubra, osia i niedwiedzia; naleaa do krlw, ktrzy tu czsto urzdzali polowania na ubry (Jagieo), osie i jelenie (Jan III, Stanisaw August). Dzi kompleks lasw, wydm i bagien na pn.-zach. od Warszawy, o powierzchni ok. 5607km kw.; przeszo 4007km kw. puszczy naley do Kampinoskiego Parku Narodowego. W pn.-wsch. czci puszczy, w Palmirach, cmentarz ofiar terroru hitlerowskiego z czasw 2. wojny wiat. Puszcza Kozienicka - resztki dawnej puszczy w widach Pilicy i Wisy, w Kotlinie Kozienickiej; rozlega puszcza bya ulubionym miejscem oww krlewskich. Puszczanin - przest. mieszkaniec puszczy, pierwotnego lasu. Puszczaski - dotyczcy (yjcy w, znajdujcy si w) puszczy. Kt zbada puszcz litewskich przepastne krainy, A do samego rodka, do jadra gstwiny? A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 478-79.

Puszka - w XV i na pocz. XVI w. bro palna (puszka mniejsza - rczna bro palna; puszka wiksza - dziao); pudeko z blachy, drzewa, masy itp. do przechowywania rnych przedmiotw i produktw; dua skarbonka do zbirki ulicznej; koc. rz.-kat. kielich z pokrywk sucy do przechowywania komunikantw, cyborium; z czes. puska od nm. Buchse. Puszka Pandory - mit. gr. Gdy Prometeusz, wbrew woli Zeusa, wydar niebu ogie i nauczy ludzi si nim posugiwa, Zeus, mszczc si, kaza Hefajstowi ulepi z gliny pierwsz kobiet, ktr nazwano Pandora (gr., 'obdarzona wszystkim'), gdy kady z bogw da jej jaki sposb unieszczliwiania ludzi. Zeus ofiarowa jej puszk, ktr miaa da w posagu temu, ktry j polubi. Prometeusz nie ufa Zeusowi i jego darom, ale jego brat Epimeteusz ('mdry po szkodzie') oeni si z Pandor i otworzyt puszk, z ktrej wyfruny na wiat wszystkie nieszczcia, jakie odtd trapi ludzko, z wyjtkiem Nadziei, przywartej mocno do dna puszki; przen. rdo niekoczcych si kopotw, smutkw, nieszcz, utrapie. Puszkarz - w dawnej Polsce od XV w. rzemielnik produkujcy bro paln (puszki), zw. dziaa, pniej artylerzysta, kanonier.

Puszkin - miasto w obwodzie Leningradzkim (Ros. FSRR); w pocz. XVIII w. maa posiado, ktr car Pawe I ofiarowa swojej onie, Katarzynie Aleksiejewnie; w 1725 rezydencj nazwano Carskie Sioo. Po Rewolucji przemianowane na Dietskoje Sieo, a w 1937 nazwano je Puszkin, na cze najwikszego poety ros., ktry uczszcza do tamtejszego liceum w 1811-17, a w 1831 spdzi lato ze swoj mod on w domu, gdzie mieci si obecnie muzeum pamici poety. Zesp ogrodw oraz pnobarokowych i klasycystycznych paacw i pawilonw - z XVIII - 1. po. XIX w., m.in. Paac Jekateryski przebud. w 1757 przez W. W. Rastrellego (dugo fasady 3067m), monumentalny klasycystyczny Paac Aleksandrowski z 1796, dzieo G. Quarenghi, Ermita z 1750 - W. W. Rastrellego, Grota, Sala Koncertowa z 1786 - G. Quarenghi, pawilony zespou Term: Zimne anie, Agatowe Komnaty, Galeria Camerona (klasycyzm ros.). Zesp w czasie 2. wojny wiat. zniszczony przez wojska nm., obecnie odbudowany.

Pucizna - dawn. zob. Kaduk; przen. dziedzictwo duchowe, literackie, historyczne itd.

Pulisko - rzemie, na ktrym strzemi wisi u sioda.

Putnia - cebrzyk, szaflik, drewniane wiadro o jednej rkojeci (jednym uchu) do pojenia koni, ale rwnie na mleko, mid, owoce itd.; niekiedy o dwch uchach. By w putni - przen. w cikim, trudnym pooeniu, w matni, w sytuacji bez wyjcia.

Puttkamerowa Maria - zob. Wereszczakwna Maryla.

Putyfar - Potifer, wac. Pa-di-pa-Ra 'ten, ktry jest darem Ra', stolnik faraona a. zwierzchnik stray; zob. Jzef (patriarcha). ona Putyfara - (wg legend arabskich miaa na imi Zulejka) odtrcona przez Jzefa, oskarya go faszywie przed mem, e si do niej zaleca; Putyfar wtrci Jzefa do wizienia (Biblia, Gen., 39, 7-18). Motyw ony Putyfara wystpuje rwnie w mitach gr., jak np.: Bellerofon (i Anteja a. Stenoboja); Fedra (i Hippolit); Peleus (i Astydamia a. Hippolita); por. te Sindibad.

Puzdro - skrzynka, szkatuka, pudo drewniane, zazw. z zamkiem, okuciami, uchwytami, przegrdkami a. wklsociami rnego ksztatu i przeznaczenia, do przechowywania rozmaitych przedmiotw, apteczki, butelek, kieliszkw, nakry, przyborw toaletowych, zwykle ozdobne, uywane powszechnie w XVII-XIX w., zwaszcza w podry; z czes. pouzdro. Sdzia otworzy puzderko zamczyste, W ktrym rzdami flaszek biae stercz gowy; Wybiera z nich najwikszy kufel krysztaowy. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 817-19.

Pylades - zob. Orestes.

Pypec - chorobowe, czasami zrogowaciae zgrubienie na grnej powierzchni jzyka drobiu, utrudniajce pobieranie pokarmu; ze r.-g.-nm. pfifiz od ac. pituita 'luz; ywica'. Dosta (mie) pypcia na jzyku - ga, bredzi, pytlowa, ple bzdury. Bodaj dosta pypcia na jzyku - zwrot skierowany do osoby mwicej

gupstwa, oszczerstwa, zoliwe plotki, pytlujcej ozorem, bajdurzcej.

Pyram i Tysbe - gr. Pyramos, Thisbe, babiloska para kochankw, bohaterowie romantycznej legendy gr., opowiedzianej m.in. przez Owidiusza w Metamorfozach, 4, 55 i n. Rodzice nie chcieli si zgodzi na ich maestwo i zabronili im widywania si, co jeszcze bardziej rozpalio wzajemne uczucia. Domy ich ssiadoway z sob, spotykali si wic przy szczelinie w dzielcym ich murze. Pewnego razu umwili si na tajn, nocn randk na cmentarzu za miastem, na grobie Ninosa (ma Semiramidy), pod morw o biaych owocach. Tysbe przysza pierwsza, lecz wystraszya j lwica zbroczona krwi wou; ucieka wic do jaskini, zostawiajc w popochu sw zwierzchni szat. Gdy zjawi si Pyram i ujrza ow szat poszarpan i pokrwawion przez lwic, sdzc, e utraci ukochan, przebi si mieczem. Nadchodzi na to Tysbe i, widzc umierajcego, idzie w jego lady; zob. Morwa czarna; por. te Romeo i Julia. Nudny i krtki dialog Pyrama z kochank Tyzbe, mieszny i tragiczny naiwna inscenizacja rzemielnikw ateskich w komedii Sen nocy letniej, 5, 1 (Londyn, ok. 1596, wyst. pol. Krakw 1872), Szekspira. Legenda o Tysbe z Babilonu - z poematu (ok. 1386) Legenda o kobietach przykadnych, ang. The Legend of Good Women, Geoffreya Chaucera. Pyram i Tysbe - opera (1746) Ch. W. Glucka. Obraz (1520-25) L. Cranacha St. Obraz Giulia Romana, Rzym, Villa Famesina. Obraz Tintoretta, Modena, Gall. Estense.

Pyrgopolinik - zob. onierz (Samochwa).

Pyriflegeton - zob. Flegeton.

Pyrra - zob. Deukalion.

Pyrros - zob. Neoptolemos; Pyrrus.

Pyrrus - gr. Pyrrhos, 319-272 pne., najsynniejszy z epirockiego plemienia Molossw krl Epiru, jeden z najwybitniejszych taktykw wojskowych swojej epoki, zrczny, ale awantumiczy polityk, usiowa przez

poczenie hellenistycznych pastw zdoby dla swego kraju pozycj mocarstwow. Wykorzystujc wojny diadochw, zaj na krtki czas Macedoni (289-88), potem Tesali (287) i wyldowa w Italii, aby wzi udzia w wojnie miast gr. przeciw Rzymowi. Z 25-tysiczn armi i nie znanymi Rzymianom soniami bojowymi w liczbie dwudziestu, walczc w formacjach falangi macedoskiej, pobi Rzymian pod Heraklej (280) i Auskulum (279); po nie rozstrzygnitej bitwie pod Benewentem (275) wrci do Epiru, utraciwszy 2/3 korpusu ekspedycyjnego. Mimo swych pocztkowych triumfw rycerski Pyrrus podziwia onierzy rzymskich ("Z takimi wojownikami wiat byby mj!") i starorzymsk prostot i uczciwo ich wodzw - Fabrycjusza (zob.) i Kuriusza (zob.) Dentata. Prbujc nowych podbojw (Macedonia, Peloponez) zgin w czasie walk na ulicach Argos, trafiony jakoby ceg przez jak kobiet. Pyrrus i miecz - Wg Plutarcha, Pyrrus, zapytany przez jednego z ksit, kto bdzie jego nastpc, odpowiedzia: "Ten, ktry bdzie mia najostrzejszy miecz." Pyrrus i modziecy - Wg Plutarcha, Pyrrus, dowiedziawszy si, e jacy modzi ludzie mwili o nim z lekcewaeniem, zapyta ich: "Czy naprawd mwilicie takie rzeczy?" "Tak - odpar jeden z nich - i powiedzielibymy znacznie wicej, gdybymy przedtem wypili wicej wina." Na co Pyrrus si rozemia i puci ich wolno. Pyrrus i wyrocznia - Zapytawszy wyroczni o przyszy wynik wojny z Rzymem, usysza sowa: "Aio te, Aecide, Romanos vincere posse." Zdanie to jest tak wystylizowane, e mona je wyoy dwojako. Albo: 'Powiadam ci, potomku Eaka, e moesz pokona Rzymian', albo: 'Potomku Eaka, Rzymianie mog ci pokona'. W ten sposb przepowiednia nie moga si nie speni. Pyrrusowe zwycistwo - Po zwycistwie nad Rzymianami pod Auskulum, okupionym ogromnymi stratami, Pyrrus mia powiedzie synne sowa: "Jeszcze jedno takie zwycistwo, a bdziemy straceni"; przen. zwycistwo osignite nadmiernym kosztem; por. te Kadmos (Kadmejskie zwycistwo).

Pyteasz z Marsylii - (Pytheas) eglarz gr. (IV w. pne.), a zarazem astronom, geograf, pilot i kupiec; przy pomocy ogromnego gnomona zdoa ustali szeroko geogr. Marsylii. Wyposaony zapewne przez wadze miasta, wyruszyt dwoma a. trzema statkami z Marsylii na zachd; mimo blokady kartagiskiej udao mu si przepyn Cienin Gibraltarsk. Wzdu zachodnich wybrzey Europy, "drog cynow" zazdronie zastrzeon dla siebie przez Kartagin, popyn do Belerium (Land's End) w Kornwalii, gdzie zwiedzi kopalnie cyny; pierwszy Grek, ktry, znalaz si w otaczanych przez Fenicjan tajemnic Insulae Cassiterides. Opyn Brytani i umia oceni stosunek wzajemny trzech bokw trjkta wyspy, cho przeceni jego wysoko. Ze zdumiewajc dokadnoci okreli odlego pnocnego kraca Szkocji od Marsylii na 17007km (zamiast 18007km). Nastpnie wypyn na pnoc, na otwarty ocean, i w 6 dni osign wysp

Thule (zob.), gdzie zobaczy zjawisko "biaych nocy". Byy to moe Szetlandy albo Islandia, lub Norwegia. W drodze powrotnej popyn przez M. Pnocne na wschd, zapewne szukajc wybrzey bogatych w bursztyny. Czy dotar tylko do ujcia aby czy a do Bornholmu - nie wiadomo. Pyteasz pierwszy spostrzeg zwizek midzy Ksiycem a pywami morza, pierwszy uy nazwy Brytania. Strabon i Polibiusz uwaali go za oszusta opowiadajcego niestworzone historie w swoim dziele (zaginionym, znanym tylko ze wzmianek innych autorw antycznych) O Oceanie. My dzi nie znajdujemy w tym, co nas z tej ksiki doszo, nic nieprawdopodobnego.

Pytia - zob. Delfy (Wyrocznia); przen. osoba odpowiadajca, wypowiadajca si w sposb wieloznaczny, niejasny, zagmatwany ("pytyjska odpowied").

Pyton - gr. Python, mit. gr. potworny w zrodzony przez Gaj, strzegcy jej wyroczni u stp Pamasu. Apollo zabi go strza z uku i pogrzeba pod kamieniem zwanym omfalos (zob.), ustanawiajc na miejscu dawnej wyroczni now, swoj, w wityni delfickiej; od Pytona pochodzi miaa nazwa pytii, wieszczek i kapanek Apollina w Delfach.

Quadrivium - zob. Siedem (sztuk wyzwolonych).

Le Quai d'orsay - (wym ke:dors:) fr. Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Ministere des affaires etrangeres), nazwane tak od czci nabrzea lewego brzegu Sekwany w Paryu, zwanej Quai d'Orsay, na ktrej stoi gmach ministerstwa.

Quartier latin - (wym. karti lat) zob. acina (Dzielnica Laciska).

Quasimodo - imi "garbusa z Notre Dame", dzwonnika, postaci z powieci Kocil P. Marii w Paryu (1831) Victora Hugo (zob. Notre Dame);

uosobienie fizycznej i moralnej brzydoty; guchy, zezowaty, krzywonogi, potworny garbus; ac. nazwa Niedzieli Przewodniej (pierwszej po Wielkanocy); z ac. quasi modo (genti infantes) 'jakoby (nowo narodzone niemowlta)', wg Wulgaty, 1. List Piotra Ap. 2, 2. Quasimodo - opera (1875) kompozytora hiszp. Felipe Pedrella.

Quattrocento - (wym. kuattrocznto) nazwa XV wieku w odniesieniu do dziejw kultury woskiej; w. '400', skr. od 1400, tj. liczby, po ktrej rozpoczyna si numeracja lat XV w.

Queens - (wym. kui:nz) dzielnica Nowego Jorku (USA), znajdujca si na zachodnim cyplu wyspy Long Island, oddzielona od Manhattanu Rzek Wschodni (East River).

de Queiros Pedro Fernandes - (wym. kejrosz), 1565-1614, eglarz i odkrywca portugalski w subie hiszp. Pod rozkazami Hiszpana A. Mendana de Neyra wzi w 1595 udzia w wyprawie, w ktrej odkryto wyspy Markizy i Santa Cruz. Przejty, jak wielu innych eglarzy, ide odkrycia pitego kontynentu, czyli Ziemi Poudniowej, wyruszy w 1605 z Callao w Peru wraz z Torresem (zob.) na zachd. Gdyby si trzymali zamierzonego kursu, zostaliby odkrywcami Australii; jednak wiatry zepchny ich, jak ich poprzednikw, na pnoc. W 1606 podrnicy odkryli Tahiti, grup wysp w archipelagu Tuamotu i Espfritu Santo (najwiksz wysp Nowych Hebrydw), gdzie libacj, piewami i tacami uczczono odkrycie poudniowego kontynentu. Queiros by pewny, e dokona tego odkrycia, jeszcze w chwili mierci, ktra zaskoczya go, gdy kaza podnosi agle na now wypraw do owej Terra Australis.

Quetzalcoatl - Kecalkoatl, dawny bg i legendarny wadca Toltekw w Meksyku; bg cywilizacji, planety Wenus i wiatru, wyobraa siy dobra i wiata walczce ze zem i ciemnoci. Te same cechy przypisywano legendarnemu bohaterowi i wadcy tego imienia, odkrywcy kukurydzy, wynalazcy sztuk, nauk i kalendarza, ktry zosta pobity przez wrogie plemiona, ale przed rokiem 1000 powrci do ojczyzny, wschodniego wybrzea Meksyku, i zosta spalony przez boski ogie. Na cze boga zbudowano dwie wielkie piramidy: W Teotihuacan i Cholula. Bohater zapowiedzia swj powrt, tote niektrzy Aztecy uwaali hiszpaskich zaborcw za wojska powracajcego Quetzalcoatla.

Quinault - (wym. kino:) francuska rodzina aktorska. Najbardziej znana

bya specjalizujca si w rolach subretek Jeanne, zwana Quinault modsz, 1699-1783, wietny talent komediowy, kobieta o niezwykej inteligencji, u ktrej zbiera si wiat intelektu. W 42. roku ycia porzucia teatr, przez nastpne 42 lata cieszya si nadal towarzystwem ludzi nieprzecitnych. Rodzina ta daa teatrowi jeszcze trzy aktorki komediowe: Francoise, zwan pann de Nesle, 1688-1713, Marie-Anne, zwan Quinault starsz, 1695-1767, i Marie Jeanne Dupre, zw. Mademoiselle de Seine, 1705-67.

Quinbus Flestrin - w pierwszej czci Podry Guliwera (zob.) Swifla, nazwa nadana przez Liliputw Guliwerowi, majca w ich jzyku znaczy 'czowiek-gra'.

Quinquagesima - (wym. kwinkwagesima) ac., nazwa niedzieli zapustnej, poprzedzajcej rod Popielcow; ac., 'pidziesitnica', gdy w zaokrglonej liczbie jest 50. dniem przed Wielkanoc.

Qui pro quo - (wym. kwi pro kwo) - ac., pomyka co do osoby; nieporozumienie; nazwa warszawskiego teatrzyku lit.-art. w podziemiach Galerii Luksemburga przy ul. Senatorskiej, w latach 1919-31.

Quisling Vidkun - (wym. kwizling), 1887-1945. polityk norweski, ktry w 1940-45 kolaborowa z hitlerowskimi zaborcami Norwegii; nazwisko jego stao si synonimem kolaboranta, zdrajcy ojczyzny, czonka rzdu marionetkowego wspomagajcego zaborc.

Qumran - ruiny staroytnej osady na pn.-zach. wybrzeu M. Martwego, gdzie w jedenastu jaskiniach odnaleziono w 1947-64 okoo szeciuset rkopisw hebr. i aram. zawierajcych przeszo sto utworw powstaych od II wieku pne. do r. 68 ne., stanowicych bezcenny materia do bada tekstw biblijnych i bada nad pocztkami chrzecijastwa.

Quo vadis, Domine? - ac., 'Dokd idziesz, Panie?' Najwczeniejsza wersja tej anegdoty ewangelicznej znajduje si we wczesnych Dziejach Piotra, apokryfie Nowego Testamentu, a powtarza j Zota (zob. Zoty) Legenda. Z namowy swych towarzyszy - chrzecijan w. Piotr opuszcza Rzym w szczytowym okresie przeladowa chrzecijan przez Nerona. Na Via Appia ukazuje mu si wizja Chrystusa idcego naprzeciw. Piotr woa: "Dokd zmierzasz, Panie?" i otrzymuje odpowied: "Do Rzymu, aby zosta powtrnie ukrzyowany." Piotr

rozumie t odpowied jako polecenie dla niego, aby powrci do Rzymu i przygotowa si do mczeskiej mierci. Quo vadis? - powie hist. (1895-96) Henryka Sienkiewicza, rozgrywajca si w Rzymie Nerona, ktrej gwn i najbardziej pogbion postaci jest rzymski poganin - dekadent Petroniusz, ze spokojem obserwujcy zblianie si chwili upadku dawnego Rzymu. Sowianka Ligia "pochodzca z kraju pooongo midzy Wis i Odr" polubia w kocu Winicjusza, ktrego Piotr i Pawe nawrcili na jej wiar, na chrzecijastwo. Powie staa si najwikszym sukcesem autora, tumaczono j na niemal wszystkie jzyki wiata, a w 1905 pisarz otrzyma za ni Nagrod Nobla; zob. te Neron (Quo vadis?).

Ra - Re, mit. egip. bg soca, ktry na pocztku czasw mia rzdzi ziemi jako faraon, co dzie opuszcza swj Dom Benben (jego wityni w Heliopolis) i wdrowa przez 12 prowincji Egiptu, symbolizujcych 12 godzin dnia. Niekiedy zblia si za bardzo do ludzi i spala ich, co skonio wa Apepa (Apotisa) do przygotowania zamachu na ycie Ra. Inny spisek uknu przeciw niemu Set (zob. Set II). Zniechcony tymi buntami, postarzay Ra opuci ziemi na krowie Nut, ktra uniosa go do nieba. Odtd co rano Ra wschodzi spoza gry Manu i egluje po niebie na swej Barce Milionw Lat, noszc podwjn koron Grnego i Dolnego Egiptu oraz ureusza, wa miotajcego ogie na wrogw Ra. Noc Ra wdruje przez 12 prowincji wiata podziemnego, pync w swej drugiej odzi. Mesektet, ju jako mumia Auf albo Auf Ra. W nieruchomym powietrzu agle s bezuyteczne; d pynie wic podziemnym Nilem cignita przez demony i we, a Ra rzuca blad powiat na dusze zmarych, ktre witaj go radonie, aby zaraz po jego odjedzie popa na powrt w przygnbienie. Przesiadajc si na bark dzienn, Auf czy si z Chepri, swoim modym ja, ktrego symbolem jest skarabeusz popychajcy przed sob kul soneczn. Symbolem promieni Ra jest obelisk, ktrego szczyt chwyta o wicie pierwsze byski rodzcego si dnia.

"Ra" - nazwa dwch odzi z cibory papirusowej, na ktrych uczony norw., Thor Heyerdahl, przepiyn Atlantyk Pd., aby wykaza moliwo kontaktw kulturowych midzy dawnymi mieszkacami Afryki oraz Ameryki Pd. i rodkowej. Pierwsz d zbudowali szkutnicy sprowadzeni przez Heyerdahla znad jeziora Czad, gdzie odzi trzcinowych uywa si od wiekw. "Ra" wypyna z Safi w Maroku 25 maja 1969 z zaog 7 ludzi, kady innej

narodowoci; jednak bdy konstrukcyjne wynike z braku dowiadczenia sprawiy, e d po przebyciu 50007km zacza z wolna ton. Z t sam niemal zaog, na odzi zbudowanej przez Indian Ajmarw znad jeziora Titicaca (w Andach rodk.), Heyerdahl w 1970 powtrzy t prb i przepyn Atlantyk od Safi do Barbadosu (Mae Antyle) w cigu 57 dni, od 17 maja do 12 lipca. Zob. te "Kon-Tiki".

Rabacja - przest. bunt, rze, napad zbrojny; od rabowa z nm. rauben. Rabacja galicyjska - zob. Powstanie (chopskie w Galicji w 1846); Szela.

Rabaty - dawn. kolorowe wyogi mundurw wojskowych; wskie grzdki kwiatowe w ogrodach; z nm. Rabatte 'rabata, wska grzdka'.

Rabida - zob. La Rabida.

Rachel - (wym. raszl), 1821-58, pseudonim sceniczny Elisabeth (znanej jako Elisa) Felix, synnej tragiczki francuskiej ur. w Szwajcarii. Jako moda dziewczyna bya piewaczk uliczn. Jej debiut w Comedie-Francaise w 1838 w roli Kamilli w Horacjuszach Comeille'a przynis jej pierwszy wielki triumf. Graa Corneille'a i Racine'a (olbrzymi sukcesjej Fedry w 1844). Jej wielk rol bya Adrianna Lecouvreur w sztuce pod tyme tytuem Scribe'a i Legouvego. Bya uwielbiana przez romantykw, m.in. przez Musseta, a Sainte-Beuve przypisuje jej dziaalnoci ponowny rozkwit Comedie-Francaise.

Rachela - Rachel, w Biblii crka Labana, ona Jakuba, matka Jzefa i Beniamina, przy ktrego porodzie zmara. Laban przyrzek jej rk Jakubowi, jeli bdzie u niego pracowa przez 7 lat, ale gdy przyszed czas, da mu jej starsz i brzydsz siostr, Li. Jakub musia wtedy pracowa dalsze 7 lat za Rachel (Gen., 29-33). Wg tradycji Rachela pochowana jest w grobowcu w pobliu Betlejem. Wg BibIii Rachela po mierci pacze po stracie swych dzieci: dziesiciu pokole (Jeremiasz, 31, 15) i ofiar rzezi niewinitek (Ew. wg Mat., 2, 18); Zob. te Alfons (VIII Szlachetny); yd(wka); hebr. Rachel dos. 'jagni'.

Racawice - wie na Wyynie Miechowskiej, na poowie drogi ze Skalbmierza do Miechowa, w woj. kieleckim.

Bitwa pod Racawicami - 4 IV 1794 stoczy tu Kociuszko pierwsz powan bitw z Rosjanami (pod dowdztwem gen. Tormasowa, ok. 3000 wojska i 12 dzia). Rozporzdzajc regularnym wojskiem w sile 4100 ludzi, 3000 kosynierw i 12 dziaami, Kociuszko zada nieprzyjacielowi klsk. Atak kosynierw dowodzonych przez Bartosza Gowackicgo (zob.) umoliwi rozstrzygnicie bitwy przed przybyciem g. si ros. pod wodzy gen. Denisowa. Kociuszce nie udao si wprawdzie otworzy tym zwycistwem drogi do Warszawy, ale sawa bitwy porwaa do udziau w powstaniu inne czci kraju. Kociuszko pod Racawicami - sztuka hist.-ludowo-patriotyczna (1881) Wadysawa Ludwika Anczyca, muzyka: Jzef Hofman. Obraz (1888) Jana Matejki, Krakw, Muz. Nar. Modlitwa przed bitw pod Racawicami - obraz (1907) Jzefa Chemoskiego, Warszawa, Muz. Nar. Panorama Racawicka - malowido iluzjonistyczne (do rozpicia na wewn. cianie rotundy owietlonej z gry), wykonane w 1893-94 przez Wojciecha Kossaka, Jana Styk, Michaa Wywirskiego i in. Do Racawic cigi nasi Po cztery, po cztery, Madaliski z huanami, Potem kosyniery. T. Lenartowicz, Bitwa racawicka, 386-89; poemat wany w dziejach legendy kociuszkowskiej i chway kosynierw. W Racawickim polu wiec ranne rosy, Migaj si w jasnym sonku Kosynierskie kosy. M. Konopnicka, Racawice, 1-4.

Radamantys - gr. Rhadamanthys, mit. gr. synny z mdroci, sprawiedliwoci i bezstronnoci syn Zeusa i Europy, brat Minosa, przed ktrym uciek z Krety do Okalei w Beocji, gdzie wada tak sprawiedliwie, e zosta ywcem przeniesiony przez bogw na Pola Elizejskie. W Hadesie, wraz z Ajakosem, Minosem, i Triptolemosem, sprawuje sdy nad duszami zmarych. W lit. rz. (Cicero, Wergiliusz, Klaudian) staje si on surowym, nieubaganym, twardym, bezlitosnym sdzi.

Radames - zob. Aida.

Radio City - (wym. rejdiou siti) zob. Rockefeller Center.

Rado - (ac. aratrum) najprymitywniejsze i najstarsze narzdzie

sprzajne do orki, nie nadajce si do cikich gruntw. Nie odwracao i nie odkadao skib. Znane ju w modszej epoce kamienia i brzu, uywane przez wiele ludw staroytnych, g. narzdzie orki w zach. Sowiaszczynie, Polsce i Czechach do koca XII w. Skadao si z radlicy (drewnianej, kamiennej, pniej elaznej) i wyduonej grzdzieli (dyszla), krzywej czy prostej, do ktrej zaprzgano woy. Z czasem umieszczano na grzdzieli elazny krj, uatwiajcy dziaanie radlicy. Zaopatrywano te rado w kolene przodki. Opis rada zamieci Hezjod w poemacie Prace i dnie oraz Wergiliusz w Georgikach.

Radogoszcz - nazwa miejscowa oznaczajca "wasno Radogosta". Radogost imi najwczeniej zapisane w Sowiaszczynie zachodniej, rwnie jedno z imion gwnego bstwa wieleckiego plemienia Redarw (hegemonw Zwizku Wieleckiego w X-XI w.), Swaroyca (zob.). Radogoszcz a. Retra - grd Redarw, orodek kultu i sanktuarium Swaroyca, zburzony przez Sasw w 1068; lokalizacja niepewna. Radogoszcz - dzielnica w pn. czci odzi, w czasie 2. wojny wiat. nm. policyjny obz karny, g. dla winiw politycznych, od 1943 nm. przejciowe wizienie policyjne. Przez obz i wizienie przeszo ogem ok. 30000 osb. Oglna liczba ofiar nie ustalona. W przededniu wyzwolenia zaoga obozu wymordowaa ok. 500, a spalia ywcem ok. 400 winiw. Mauzoleum ofiar.

Rado. Niezmcona rado ycia (nie jest udziaem miertelnych) - nm. des Lebens ungemischte Freude, z wiersza Piercie Polikratesa, 9, Friedricha Schillera. O radoci (pikna) iskro bogw! - nm. Freude, schner Gtterfunken! z wiersza Do Radoci Fr. Schillera, piewanego przez chr w finale IX Symfonii Beethovena. Tytu pierwotny, Do Wolnoci, skrelony przez cenzur. Radosna wyspa - utwr fort. C. Debussy'ego, z kadencj wirtuozowsk. Radosny Zawiat - zob. Bran.

Radziwiowie - najpotniejszy rd magnacki na Litwie, wystpujcy po raz pierwszy w dokumencie unii polsko-litewskiej w 1401. Dominacja rodu rozpoczyna si od maestwa Zygmunta Augusta z Barbar (zob.) Radziwiwn. Rd wyda szereg jednostek wartociowych, wybitnych dowdcw, a take kilku rokoszan i zdrajcw powodowanych wygrowanymi ambicjami, but i bogactwem rodu. W XVIII w. ich wpywy polit. si zmniejszaj. Pojawia si natomiast galeria osobliwych typw kultury

sarmackiej. Do 1831 wydali 1 kardynaa, 3 biskupw, 21 ministrw i 37 wojewodw. Spowinowaceni kilkakrotnie z Hohenzollernami w XIX w., mieli znaczne wpywy na dworze pruskim. Mikoaj zwany Starym, ?-1509, kasztelan trocki od 1488, wojewoda wileski i kanclerz wielki lit. od 1492. Mikoaj zwany Amor Poloniae - 1470-1522, wojewoda wileski i kanclerz lit. od 1507, zwolennik unii polsko-lit. Jerzy zwany Zwycizc - 1480-1541, hetman polny lit. od 1508, kasztelan trocki od 1522, wileski od 1527, hetman wielki lit. od 1531, wybitny dowdca, stoczy kilkadziesit walk z Krzyakami, Moskw i Tatarami, w 1535 zdoby twierdz Starodub. Mikoaj zwany Rudym - 1512-84, syn Jerzego, brat Barbary Radziwiwny, hetman wielki lit. od 1553, wojewoda wileski i kanclerz wielki lit. od 1566, znakomity dowdca, uczestnik wojen moskiewskich, przeciwnik unii z Polsk. W 1564 przeszed na kalwinizm, sta si protektorem i gow rnowiercw, utworzy w Birach orodek reformacji na Litwie i wysz szkol kalwisk. Mikoaj Krzysztof zwany Czarnym - 1515-65, brat stryjeczny Barbary Radziwiwny, marszaek wielki lit. od 1544, kanclerz wielki lit. od 1550, wojewoda wileski od 1551, przyjaciel Zygmunta Augusta, wrg unii z Polsk, wsptwrca lenna kurlandzkiego. Przeszedszy na kalwinizm zaoy wiele zborw, wyda wasnym kosztem Bibli brzesk (zob. Biblia). W 1547 wyjedna u Karola V dla Radziwiw tytu ksit w. Cesarstwa. Waciwy twrca potgi rodu. Krzysztof Mikoaj zwany Piorunem - 1547-1603, syn Mikoiaja (zw. Rudym), hetman polny lit. od 1572, wojewoda wileski od 1584, hetman wielki lit. od 1589. Odznaczy si w wyprawach moskiewskich Batorego, odnis w 1601 synne zwycistwo nad Szwedami pod Kockenhausen (wraz z Karolem Chodkiewiczem), zdoby Wenden (Kie). Opiekun rnowiercw lit., przeciwnik unii brzeskiej. Mikoaj Krzysztof zwany Sierotk - 1549-1616, syn Mikoaja Krzysztofa (zw. Czarnym), marszaek wielki lit. od 1579, wojewoda trocki od 1590, wojewoda wileski do 1604. Przeszed w 1567 z kalwinizmu na katolicyzm. Ufortyfikowa Niewie, zaopatrzy go w synne armaty, zbudowa zamek, koci jezuitw, zakada klasztory, budowa drogi i szpitale. Wyksztacony, studiowa zw. geografi i medycyn. W 1582-84 odby pielgrzymk do Ziemi w., zob. Peregrynacja (abo pielgrzymowanie...). Janusz - 1612-55, syn Krzysztofa, podkomorzy lit. od 1633, hetman polny lit. od 1646, najpotniejszy magnat swojej epoki, bez maa udzielny wadca Litwy, przywdca kalwinw lit., prowadzit autonomiczn polityk zagr., oddawa si pod opiek cesarsk, wiza si z Hohenzollernami, spiskowa z Wooszczyzn i Siedmiogrodem. Syn z niebywatego przepychu i hojnoci.

Znakomity dowdca, pobi Kozakw pod ojowem i zaj Kijw w 1651, w czasie wojny moskiewskiej odnis zwycistwo pod Szkowem, ale ponis porak pod Szepielewiczami, Nowym Bychowem i Wilnem. Za jego spraw w 1652 pose Siciski po raz pierwszy zerwa sejm przez liberum veto. Niech do krla, pycha i dza wadzy skoniy go do podpisania w czasie najazdu szwedzkiego aktu poddania si krlowi szwedz. (w Kiejdanach, 1655), zerwania unii polsko-litewskiej i uznania protektoratu Szwecji nad Litw. Opuszczony przez szlacht i wojsko zmar w obleganym przez Sapieh Tykocinie. Potop - powie (1886) Sienkiewicza; posta. Bogusaw - 1620-69, syn Janusza (podczaszego lit.), chory wielki lit. od 1638, koniuszy lit. od 1646, gubernator Prus Ksicych w 1657-65, mocno scudzoziemczay. Odznaczy si w wojnach kozackich. W czasie najazdu szwedzkiego przyj na mocy umowy w Kiejdanach (1655) protekcj szwedzk, walczy po stronie najedcy pod Warszaw i Prostkami, gdzie dosta si do niewoli. Bra udzia wraz z J. Rakoczym w ukadach o rozbir Polski. Uzyskat amnesti w Polsce w 1657. Opiekun kalwinizmu, zw. zboru w Wgrowie. Potop - powie (1886) Sienkiewicza; posta. Micha Kazimierz zwany Rybeko - 1702-62, syn Karola Stanisawa, marszaek nadworny lit. od 1734, hetman polny lit. i kasztelan trocki od 1735, kasztelan wileski od 1742, wojewoda wileski i hetman wielki lit. od 1744. Najbogatszy z Radziwiw, bez talentu i zasug, obroca liberum veto, wrg reform. Popularny u szlachty spraszanej na wystawne uczty i wielkie owy. Przyczyni si do rozwoju manufaktur. Franciszka Urszula z Winiowieckich - 1705-53, ona Michaa Kazimierza (Rybeko) od 1725, matka Karola Panie Kochanku, pierwsza dramatopisarka polska, autorka 16 utworw scenicznych, wyd. w 1754 pt. Komedie i tragedie przedniodowcipnym wynalazkiem, wybornym wiersza ksztatem, bujnoci rzeczy i powanymi przykadami znamienite, gdzie prcz adaptacji scenicznych modnych romansw, znajduj si pierwsze przekady-parafrazy z Moliera: Le medecin malgre lui (Gwatem doktor), Les precieuses ridicules (Komedia wytwornych i miesznych dzieweczek) oraz balet Les amants magnifigues (Przejrzane nie mija). Karol Stansaw zwany Panie Kochanku - 1734-90, syn Michaa Kazimierza (Rybeko) i Franciszki Urszuli, miecznik lit. od 1752, wojewoda wileski 1762-64 i 1768-90, ordynat na Niewieu, posiadacz milionowego majtku, bez wyksztacenia, bez ambicji politycznych. Przeciwnik Czartoryskich, rozporzdzajcy znaczn si zbrojn, w czasie bezkrlewia po mierci Augusta III stawia Rosji opr pod Sonimiem; pobity, schroni si do Turcji. Uyty przez Repnina za narzdzie przeciw Stanistawowi Augustowi, zosta marszakiem konfederacji radomskiej w 1767, a barskiej w 1768. Po upadku konfederacji musia emigrowa, po czym z protekcji Katarzyny II pogodzi si z krlem, wrci, a osiadszy w Niewieu porzuci sprawy publiczne. "Pijak, z natury mao si rnicy od szalonego, a po pijanemu w

cale szalony" (Kitowicz), patologiczny ekshibicjonista, garski facecjonista, fantasta-"samodur", na czele "bandy albeskiej" (zob. Alba) awanturnikw i opojw czynicy gociom przy swoim stole bolesne i ordynarne afronty wynagradzane prezentami: "rozdawa konie z rzdami, pasy bogate, paasze, pistolety, zegarki, tabakierki tym, ktrzy go przyjmowaniem skwierkliwym, ale nie gniewliwym bolcych jego artw bawi umieli. Wsie nawet doywociem i cae klucze niskim kontraktem puszcza swego deboszu i rozpusty wiernym kolegom" (Kitowicz). Marnotrawi olbrzymi fortun na zbytkowne przyjcia, festyny i przyozdabianie swej rezydencji, co zyskiwao mu popularno w masach drobnej szlachty. czy z tym sarmack, nieco groteskow bigoteri. Pod koniec ycia zagroony by lepot. Nie wszyscy historycy zgadzaj si jednak z tak czarnym obrazem charakteru ksicia Panie Kochanku utrwalonym przez Hugona Kotaja w pracy Stan owiecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1803-10, wyd. 1841). Jak sdzi Stanisaw Pigo, Mickiewicz ukaza wiele cech Karola Radziwia w postaci stolnika Horeszki z Pana Tadeusza. Wg Alojzego Sajkowskiego: "Jake czsto (...) zamiast fizjonomii Falstaffa niewieskiego wyania si z owych szpargaiw (tzn. korespondeneji) zatroskana twarz Sarmaty tragicznego." Legendy narose wok tej postaci wzbudzity zainteresowanie pisarzy XIX w., m.in. J. Sowackiego (Beniowski), Henryka Rzewuskiego (Pamitki Soplicy, 1839), J. I. Kraszewskiego (Ostatnie chwile ksicia wojewody, 1875), Wincentego Pola, Ignacego Chodki, Zygmunta Kaczkowskiego. Gupi jak Radziwi, dumny jek Sapieha - przys. Kiedy ga, to jak Radziwi - przys. Krl sobie krlem w Krakowie, a Radziwi w Niewieu - przys. Helena z Przedzieckich - 1749-1821, od 1771 ona Michaa Hieronima Radziwia (kasztelana wileskiego od 1773, wojewody wileskiego od 1792), synna pikno, krlowa mody, bogata, z zamiowaniami artystycznymi, kolekcjonerka dzie sztuki, pozbawiona gbszego wyksztacenia, wyobcowana z ycia Polski, piszca po polsku nieortograficznie, pani na Nieborowie i Arkadii. Rywalizowaa z Izabel Czartorysk (zob.) o godno pierwszej damy polskiej pod wzgldem urody, elegancji, poetycznoci oraz pikna posiadanych rezydencji. Odpowiedzi na Powzki Izabeli bya Arkadia, na wityni Sybilli w Puawach byy dziea sztuki paacu nieborowskiego. Gdy Izabela dostaa za zicia udzielnego ksicia Rzeszy, ksicia Wirtemberskiego, Helena postaraa si o synow z domu Hohenzollern. Kolekcjonowaa rwnie kochankw. Tu kierowaa si jednak wyrachowaniem: jej romanse z ambasadorami Katarzyny II Stackelbergiem i Sieversem byy wyrazem serwilizmu i lojalnoci w stosunku do Petershurga (okazywanych rwnie ochoczo Berlinowi), a take strachu przed prbami ratowania suwerennoci kraju, jak Konstytucja 3 maja, jak powstanie kociuszkowskie, przed ktrym ucieka do Niemiec. Ta niesawna, pozbawiona skrupuw para pozostawia po sobie wszake trway lad w kulturze polskicj - Nieborw i Arkadi, od 1945 pod opiek Muzeum Narodowego w Warszawie.

Radzy Chemiski - miasto na Pojezierzu Chemiskim, w woj. toruskim. Gotycki zamek krzyacki - budowany od 1285, przebud. w 1481, zniszczony w XVIII w., dzi dobrze zachowane ruiny.

Radzy Podlaski - miasto nad Biak (dopywem Tymienicy), w woj. bialskopodlaskim, na granicy Polesia Lubelskiego i Wyyny Lubelskiej, za. w 1468; pierw. nazwa Kozirynek. W po. XVIII w. rezydencja Potockich. Zesp paacowy - w stylu pnego baroku, na miejscu zamku z XVI w. przebudowanego w kocu XVII w., uksztatowany na zamwienie Eustachego Potockiego przez Jakuba Fontan w 1751-57 na planie prostokta ze rodkowym ryzalitem i alkierzami w naroach, z bocznymi skrzydami i wieami. Paac i oraneria w ogrodzie ozdobione piknymi rzebami rokokowymi Jana Chryzostoma Redlera. Grupy figuralne: Cztery prace Herkulesa i rzeby alegoryczne na paacu; Rydwan Apollina na oranerii.

Rafa - imi mskie, z gr. Rhaphael od hebr. Raphael dos. 'Bg uleczy'; fr., nm., ang. Raphael, w. Raffaello, Raffaele. Rafa - archanio, jeden z gwnych aniow angelologii yd.; idea anioa-stra, zw. obrocy modych, pielgrzymw i in. podrnych. W biblijnej Ks. Tobiasza, 5-12, stary, zbiedniay, olepy Tobiasz wysya Tobiasza, syna swego, do Gabela w Rages, aby odebra poyczone pienidze. Na towarzysza i przewodnika podry ofiaruje si anio Rafa w postaci ludzkiej, wyjednuje mu rk Sary, wypdza z niej diaba, po powrocie leczy starego Tobiasza ze lepoty, a na koniec wyjawia, kim jest. W apokryficznej Ks. Enocha Rafa jest anioem rzdzcym duchami zmarych. W Raju utraconym (5, 221; 6, 41) Miltona autor czyni go serafem, "duchem towarzyskim" i "uprzejmym archanioem" wysanym przez Boga do Raju, aby porozmawia z Adamem. Madonna z ryb - obraz Rafaela, Madryt, Prado; Rafael namalowa swego anielskiego imiennika, gdy przedstawia Madonnie Tobiasza trzymajcego ryb.

Ragnark - Ragnarek, mit. skand. dzie wielkiej bitwy midzy bogami i potgami za, w ktrej zgin obie walczce strony, a take Niebo i Ziemia. Przeyj tylko Vidar i Vali, a Baldur i Hdur powrc z krainy zmarych. Powstanie z morza nowa Ziemia, zrodzi si nowy, lepszy ad wiata; staroskand., 'zagada bogw' od rok 'koniec; ruina' i ragna dpn. 1. mn. od regin 'rzdzcy; bogowie'; zob. te Zmierzch bogw.

Rahu - mit. ind. demon, ktry ukrad nieco nektaru niemiertelnoci. Soce i Ksiyc, ktre to spostrzegy, zoyy na niego donos bogom, a Wisznu odci mu gow. On jednak zdy ju umoczy wargi w nektarze; dlatego gowa jego staa si niemiertelna i toczy si przez niebo w ustawicznej pogoni za Socem i Ksiycem, na ktrych szuka pomsty. Gdy udaje mu si ktre z nich chwyci w zby, nastpuje zamienie.

de Rais, Rays a. Retz Gifles - (wym. re:), ok. 1400-40, marszaek Francji, hrabia marchii bretoskich, towarzyszy Joannie d'Arc pod Orleanem i walczy wraz z ni przeciw Anglikom. By szczodrym opiekunem muzykw, pisarzy i artystw. Pniej zaczy si szerzy wieci, e zajmuje si w swoim zamku nekromancj, e porywa i morduje dzieci. Sdzony przez trybuna kocielny, przyzna si do porwania przeszo stu dzieci, gwnie chopcw. Przekazano go wadzom wieckim i stracono. Mia tylko jedn on, Catherine de Thouars, ktra go porzucia; mimo to imi jego zwizane jest w lokalnym folklorze bretoskim z opowieciami o Sinobrodym (zob.), niektrzy sdz nawet, e posta Raisa daa im pocztek.

Raj - (1) wg Biblii, Gen., 2, 8-14, Eden (hebr. gan edhen 'ogrd rozkoszy'), ogrd Edenu, pierwsze miejsce pobytu pierwszego czowieka, gdzie rosy pikne drzewa o jadalnych owocach, a w rodku Raju drzewo ywota i drzewo wiadomoci dobrego i zego. Eden oblewaa rzeka, ktra dzielia si na 4 rzeki: Pison, Gehon, Tygrys i Eufrat; zob. Adam; Ewa. (2) Wg niektrych teologw poredni stan a. miejsce, gdzie dusze sprawiedliwych oczekuj Sdu Ostatecznego. (3) Synonim Nieba, gdzie, wg wielu religii, wybrani-anioowie i ludzie zbawieni-zaywa maj wiecznej szczliwoci; przen. art. teatr. jaskka, najwyszy balkon. (4) Przen. miejsce pikne, urocze, rozkoszne, szczliwe; zob. te niej Rajski ogrd. Brama do Raju - zob. Florencja (Baptysterium). Posaniec z Raju - facecja lud. rozpowszechniona od rdw. w Polsce i w in. krajach Europy i Wschodu. Frant, czasem student, opowiada naiwnej kobiecie, e przybywa z Raju, dokd wkrtce ma wrci, i e widzia tam jej pierwszego ma (a. zmarego syna), po czym wyudza od niej przesyk (ywno, odzie, gotwk) dla nieboszczyka. M oszukanej po powrocie dowiaduje si, e on nabrano, puszcza si wic w pogo za szalbierzem, a gdy go dogania, ten udaje miejscowego chopa, wskazuje, ktrdy oszust rzekomo uciek (w zarola, na drzewo), i ofiaruje si potrzyma cigajcemu konia, po czym ucieka na nim od przeladowcy. Raj - czsta nazwa miejscowa w Polsce i Czechach, powstaa prawdop. z eufemistycznej zamiany poprzedniej nazwy Pieko, gdy zapomniano ju jej pierwotnego znaczenia: 'smoa'.

Raj - w. Paradiso, zob. Komedia (Dantego). Raj duszny - pierwsza drukowana ksika polska, zbir modlitw t. przez Biernata z Lublina z jz. ac., wyd. w 1513 w oficynie Floriana Unglera. Raj i Peri - zob. Peri. Rajski ogrd - nazwa stosowana do Mezopotamii (krainy w dorzeczu Tygrysu i Eufratu, wchodzcej g. w skad Iraku i Syrii), brzmica dzi nieco iron. z uwagi na liczb i obszar rozcigajcych si tam pusty; wg dawnej tradycji mia si tam mieci biblijny Raj, Eden; przen. raj, rajski dwr, okrelenie stosowane niekiedy do rdw. ogrodw wypoczynkowych, np. w wirydarzach klasztorw. Rajski ptak - rodzina ptakw z rzdu wrblowatych, liczca przeszo 40 gatunkw (ptakw od 14 do 1007cm dugoci) zamieszkujcych dziewicze lasy Nowej Gwinei, pn. Australii i wysp Aru i Celebes; samce maj wspaniae, barwne upierzenie, ktre roztaczaj przed samicami w godowym tacu. Konstelacja (Apus) nieba pd., niewidzialna w Polsce. Raj utracony - ang. Paradise Lost, biblijny poemat epicki w 12 ksigach (1667, t. pol. 1791) Johna Miltona, uwaany przez wielu za najwiksz epopej napisan w jz. nowoytnym, opowiada dzieje "pierwszego nieposuszestwa i owocu zakazanego drzewa, ktrego miertelny smak przynis na wiat mier i wszystkie nasze nieszczcia wraz z utrat Edenu". Milton otrzyma zezwolenie na publikacj utworu od Th. Tomkinsa, kapelana arcybiskupa Canterbury. Prawa autorskie naby Samuel Simmons, pacc autorowi 5 funtw gotwk, a nastpne 5 po wyczerpaniu si 1. nakadu 1300 egzemplarzy. Wdowa po pisarzu zrzeka si wszelkich dalszych pretensji za sum 8 funtw. Raj gupcw - w Raju mrocznym, 3, 448 i nast., Miltona - na zewntrznym skraju naszego wszechwiata znajduje si "Limbus wielki i szeroki, zwany Rajem gupcw", do ktrego id "wszyscy, ktrzy buduj swe lube nadzieje chway i trwalej sawy na rzeczach prnych"; por. Limbus (fatuorum). Raj utracony - Sacra rappresentazione (w.,'misterium'), Krzysztofa Pendereckiego (1975-78, wyst. Chicago 1978, Warszawa 1979) wg Johna Miltona - Christopher Fry. Raj odzyskany - ang. Paradise regained, poemat epicki w 4 ksigach (1671, t. pol. 1792; oba Raje w t. Jacka Przybylskiego) Johna Miltona, cig dalszy Raju utraconego, przedstawia kuszenie Chrystusa przez Szatana na pustyni. Wg koncepcji autora ludzko utracia Raj, gdy Adam i Ewa ulegli pokusie Szatana, a odzyskaa go, bo Syn Boy opar si pokusie tego Ducha. Raj ziemski - miejsce idealnego pikna, spokoju i niemiertelnoci, w ktrego istnienie wierzono powszechnie w rdw. Niekiedy identyfikowano go z biblijnym Edenem i umiejscawiano na Bliskim Wschodzie; czciej jednak uwaano, e znajduje si on w dalekowschodniej Azji. Wg Kosmasa (zob.) by

on za oceanem, na wschd od Chin; wg legendarnego listu Jana (zob.) Prezbitera do ktrego z bizantyjskich Komnenw, raj ziemski znajdowa si o trzy dni drogi od jego pastwa. Bieda tylko w tym, e nie wiadomo, gdzie si ono znajdowao! Relacje rnych podrnikw i mapy lokoway raj ziemski na wyspach Atlantyku, Pacyfiku a. O. Indyjskiego; por. (w.) Brendan. Raj ziemski - ang. The Earthly Paradise, poemat (1868-70) Williama Morrisa, zoony z prologu i 24 opowieci wzorowany pod wzgldem metrum i treci na Opowieciach kantenberyjskich Chaucera. Zastp wikingw, uciekajc od zarazy, w poszukiwaniu ziemskiego raju znajduje miasto bez nazwy na alleglym morzu, gdzie jeszcze czczeni s bogowie antycznej Grecji. Nastpuje szereg uczt, w czasie ktrych gocie opowiadaj sagi, a gospodarze mity gr.

Rajca - w dawnej Polsce czonek rady miejskiej; hist. radca, urzdnik dworski penicy funkcj oficjalnego doradcy; dawn. swat, dziewosb, wysannik ubiegajcego si o pann: od radca, radca, z nm. Rat(h) 'radca; rada'.

Rajtarzy - rajtaria, jazda lekkozbrojna we Francji XVI w.; cikozbrojna jazda w Niemczech XVI-XVII w. uzbrojona w ppancerze i hemy, rapiery, muszkiety i pistolety; lejsza jazda cudzoziemskiego autoramentu w Polsce od po. XVI do koca XVII w., zbrojna w kirysy i hemy, w rapiery i pistolety; z nm. Reiter 'jedziec'.

Rak - dziesiciong, najliczniejszy rzd skorupiakw pancerzowcw (w Polsce - dawn. rak rzeczny a. szlachetny, wytpiony ju; rak stawowy, rak amerykaski); dawn. szkrab, malec, smyk; dawn. rumieniec; nowotwr zoliwy; choroba rolin, np. rak ziemniaczany, koniczynowy; (Cancer) konstelacja rwnikowa, w Polsce widzialna zim, znak zodiaku midzy Blinitami i Lwem; przyrzd uywany przez wamywaczy do rozpruwania kas pancernych. Raki - abki, metalowe kolce na podstawce, umocowane pod butami dla ochrony przed iizganiem si po skaach a. po lodzie; muz. imitacja melodii w ruchu wstecznym a. w inwersji (odwrceniu), zw. w kanonie a. fudze; (ac. versus cancrini) artobliwe a. satyryczne wiersze, znane ju w rdw., a w Polsce w XVI-XVII w. (J. Kochanowski, J. A. Morsztyn i in.), ktre czytane na wspak, maj sens odmienny, zazw. zmieniaj pochwa w zniewag, np.: Cnota ci rzdzi nie pragniesz pienidzy; Zota dosy masz nie boisz si ndzy. J. A. Morsztyn, Raki, 1-2.

A czytane na wspak: Pienidzy pragniesz nie rzdzi ci cnota; Ndzy si boisz nie masz dosy zota. zob. te Palindrom. Jak rak winie - nigdy, na wity Nigdy. Peza, azi rakiem - czoga si na czworakach. Pokaza komu, gdzie raki zimuj - da nauczk, zala sada za skr, da si we znaki, dopiec, odpaci piknym za nadobne (tj. zym za ze), odegra si na kim. Spiec raka - zarumieni si (ze wstydu a. przez skromno); aluzja do zmiany koloru raka z czarnego na czerwony po wrzuceniu go do wrztku. Uali si Pan raka, da mu w tyle oczy - przys. wywodzce si z facecji lud., wg ktrej Pan Bg, tworzc wiat, zapomnia rakowi da oczy. Gdy rak si wielkim gosem o nie upomnia, a Pan Bg by zajty tworzeniem wikszych rzeczy, rak si w kocu obrazi, schowa eb do dziury, a ty wystawi. Gdy Bg sobie wreszcie o nim przypomnia, rak nie wyjmujc ba z dziury owiadczy, eby mu Bg wrazi oczy w zadek, co te Pan Bg uczyni. Dlatego wydaje si, e raki chodz tyem. Zwrotnik Raka - rwnolenik o 23 st. 27 min. szerokoci pnocnej, gdzie soce raz w roku przechodzi przez zenit; por. Kozioroec (Zwrotnik Kozioroca).

The Rake's progress - zob. ywoty (ywot rozpustnika).

"Rakieta" - ang. The Rocket, pierwsza Lokomotywa parowa majca wszystkie istotne czci parowozw XX wieku, zbudowana w 1829 przez konstruktora i wynalazc ang. George Stephensona, 1781-1848. Rozwijaa maksymaln prdko 477km8godz., miaa ciar 4,5 tony.

Rakoczy Franciszek II - wg. Rakoczi Ferenc, 1676-1735, syn Franciszka I Rakoczego i Heleny Zrinyi, wg. bohater narodowy, ze starej wg. rodziny, arystokratycznej; sta si przywdc wg. powstania przeciw panowaniu Habsburgw. Po wybuchu w 1701 wojny o sukcesj hiszpask nastpio zbrojne powstanie chopw (kurucw) wg. nad grn Cis. Na wie o nim Rakoczy powrci z wygnania w 1703 i ogosi manifest wzywajcy szlacht do przyczenia si do powstania narodowego o swobody konstytucyjne i wolno wiary. Wspierany przez Francj, wybrany zosta w 1704 ksiciem Siedmiogrodu, a w 1705 ksiciem Wgier. W 1707 sejm w Onod ogosi

niepodlego Wgier i obalenie Habsburgw. Rakoczy, po przegraniu w 1708 bitwy pod Trenczynem, uda si po pomoc do Piotra I. Wwczas przywdca powstania, A. Karolyi, zawar z Habsburgami pokj w Szatmar. Po upadku powstania Rakoczy uda si do Polski, potem do Francji, Anglii, a wreszcie do Turcji, usiujc ratowa spraw Wgier. Zwoki jego sprowadzono w 1906 do Koszyc. Pozostawi pamitniki. W 1707 car Piotr I wysuwa jego kandydatur na tron polski po wymuszonej abdykacji Augusta II; zob. te Sieniawska Elbieta. Marsz Rakoczego - wg. marsz narodowy; melodia z XVIII w. niewiadomego pochodzenia opr. przez Janosa Bihari. Melodi wykorzysta Ferene Liszt w Rapsodii wg. nr 15 oraz Hector Berlioz w Marszu wg. z legendy dramatycznej Potpienie Fausta. Nazwa od wg. bohatera narodowego.

Rakowice - dzielnica na Grzegrzkach, w pn.-wsch. czci Krakowa, gdzie znajduje si cmentarz; por. Powzki. Dezerter z Rakowic - o kim bardzo mizernie wygldajcym. Pojecha na Rakowice - umrze.

Rakszasy - mit. ind. ze demony pilnujce skarbw Kubery, boga bogactwa, nawiedzajce cmentarze, poerajce ludzi. Mog przybiera dowolne ksztaty, zwykle ohydne, ale czasem, aby usidli mczyzn, posta pontnej i piknej kobiety.

Rakuszanie - Rakusy, czeska nazwa Austriakw i Austrii, ktra przesza do dawnej polszczyzny; od nazwy dolnoaustriackiego miasta Raabs (w pobliu granicy z Czechosowacj), w dokumentach z XI w. zapisywanej jako Rogacs, pniej Ratgoz i Rakous. Rakuski - dawn. austriacki.

Raleigh Sir Walter - (wym. ro:ly), 1552?-1618, angielski eglarz, pirat, dworak, poeta i prozaik, jeden z faworytw krlowej Elbiety I midzy 1581 a 1592. Jego czar osobisty sprawi, e krlowa nie szczdzia mu ask: otrzymat monopol win w 1583, szlachectwo i cenne dobra ziemskie. Objawi wtedy znaczne talenty organizacyjne, ale narazi si wielu wpywowym osobom. Obmyli i zorganizowa kilka wypraw kolonizacyjnych do Ameryki Pn., ktre jednak skoczyy si tragicznie "stracon koloni" na wyspie Roanoke. To przedsiwzicie, a take sprowadzenie z Ameryki do Anglii ziemniakw i tytoniu zwizao si na dugo z nazwiskiem Sir Waltera. W 1587

zosta mianowany kapitanem gwardii krlewskiej, co wymagao nieustannego towarzyszenia krlowej. Raleigh opuci dwr w 1589, prawdop. na skutek konfliktu z Robertem Devereux, ksiciem Essex, nowym faworytem Elbiety. W Irlandii zaprzyjani si z poet Edmundem Spenserem. Swoj Krlow (zob.) wieszczek (Faerie Queene), rozpoczt pod opiek Sir Philipa Sidneya, Spenser kontynuowa pod patronatem Sir Waltera, ktry wrci w 1592 do ask Elbiety, oburzonej na Essexa, e si omieli oeni. Jednak z powodu romansu z pann dworsk, z ktr si pniej oeni, Raleigh zosta odwoany z wyprawy korsarskiej i osadzony w Tower, ale wkrtec zwolniony. W 1595 odby wypraw na poszukiwanie bajecznej krainy Eldorado, poeglowa niezbyt daleko w gr rzeki Orinoko i wrci z prbkami zota i manuskryptem barwnego, cho fantastycznego Odkrycia Guiany. Po wstpieniu Jakuba I na tron Raleigh zostal aresztowany pod oszczerczym zarzutem zdrady; cudem unikn egzekucji, po czym przesiedzia w dobrych warunkach w Tower przez nastpne 13 lat, ktre powici pracy lit. i nauk., doprowadzajc m.in. swoj Histori wiata do r. 130 pne. W 1616 Jakub I zwolni go pod warunkiem, e znajdzie zoto w Ameryce Pd., nie naruszajc posiadoci hiszp. ani nie napadajc na statki hiszp. Niestety, nic nie mogo powstrzyma starego pirata przed napaci na osiedle hiszp. Interwencja ambasadora hiszp. sprawia, e po powrocie do kraju Sir Waltera osdzono i stracono. Jako prawdziwy dworak, Raleigh nie publikowa swych poezji, ale puszcza je w obieg w rkopisach. Dlatego niewiele jego wierszy doszo do naszych czasw. Rycerz paszcza - ang. Knight of the Cloak, przydomek Sir Waltera zwizany z anegdot: pewnego razu Raleigh mia rozpostrze wasny paszcz nad kau, aby Elbieta moga przej przez ni such stop.

Rama - sidme wcielenie boga Wisznu, dla hinduistw wzr syna, ma, krla i wojownika, bohater Ramajany, staroindyjskiej epopei rycerskiej, zoonej z 24000 dwuwierszy 16-sylabowych, pochodzcej w obecnej postaci prawdop. z II w. pne: II w ne., przypisywanej tradycyjnie poecie Walmikiemu, jednej z postaci poematu. Mody Rama zdobywa sw on Sit, gdy udaje mu si napi uk nalecy do boga Rudry. Gdy ma zosta nastpc tronu Adodii (dzi Awadh), ojciec jego, speniajc obietnic dan jednej ze swych on, pragncej tronu dla swego syna, skazuje Ram na 14 lat wygnania. Posuszny syn udaje si do puszczy wraz z on. Sit porywa mu jednak demon Rawana, krl Cejlonu. Wielka cz epopei powicona jest poszukiwaniu ony przez Ram, ktry wreszcie, przy pomocy modszego brata, Lakszmana, krla map, Sugriwy, i mdrej mapy, Hanuman, odzyskuje on, a pniej take tron. Jednak Rama i ludno Adodii obawiaj si, e Sita zostaa skalana przez Rawan. Chocia udaje si jej dowie swej czystoci przez prb ognia, m wygania j do puszczy, gdzie w chatce Walmikiego Sita wydaje na wiat dwch synw Ramy, ktrych wychowuje na dzielnych i szlachetnych modziecw. Wreszcie Rama odnajduje j i przyjmuje jako prawowit maonk; wg innych rde zabiera j do siebie jej matka, bogini Ziemi.

Ramadan - ramazan, 9. miesic muzum. kalendarza ksiycowego, okres, w ktrym wg tradycji Allah mia zesa na ziemi Koran. W ramadanie obowizuje wiernych codzienny cisy post, dotyczcy spoywania jada i napoju, palenia tytoniu, uywania perfum i ycia pciowego, od witu do zmierzchu. Ramadan koczy si 4-dniowym witem Id al-fitr.

Ramblas - stare, wysadzone platanami, promenady Barcelony (port nad M. rdziemnym, w Katalonii, Hiszpania), szerokie, cignce si na dugoci ok. 12007m od placu Katalonii (Plaza Cataluna) do placu portowego (Plaza de la Paz, hiszp., 'pokoju'). Panuje na nich oywiony ruch w dzie i w nocy, mieci si tam wiele sklepw, kawiarni i restauracji, a na rodkowym pasmie midzy jezdniami, gdzie w dzie spaceruj gste tumy, stoj liczne kioski z gazetami i kwiatami oraz stragany.

Rambouillet - (wym. rabuj) miasto na pd.-zach. od Parya, na pd. skraju lasu Rambouillet. Paac Rambouillet - fr. Hotel de Rambouillet, przy ul. St.-Thomas-du-Louvre w Paryu (na czci terenu zajtego dzi przez Palais-Royal, zob.) orodek intelektualny najlepszego towarzystwa 1. po. XVII w., miejska rezydencja jednej z najsynniejszych postaci XVII-wiecznej Francji, Catherine de Vivonne, markizy de Rambouillet (1588-1665), kobiety inteligentnej, wyksztaconej a pozbawionej pedanterii, znajcej si na sztuce, adnie rysujcej, mwicej po fr., w., hiszp., majcej solidn kultur lit. Tam, w "Bkitnym salonie" (Chambre bleue), spoczywajc na sofie otoczonej balustrad, przyjmowaa w okresie od 1618 do 1650 elit wiata arystokracji (licznej zw. w pocztkowych latach) i literatury. W "uliczk" midzy balustrad a cian wstpowali kolejno gocie, aby zabawi rozmow markiz, po czym, w innych czciach salonu, rozmawiali midzy sob. Salon, ktrego wpyw na lit. fr. by najwikszy w 1642-48, stanowi wzr dla wielu innych, cho nie by pierwszym tego rodzaju. Gromadzi najwiksze nazwiska swego czasu. Bywali tam m.in.: Malherbe, Chapelain, Voiture, Saint-Evremond, La Rochefoucauld, panna de Scudery. Nawet Bossuet zjawia si niekiedy, a przez pewien czas take Corneille. W salonie tym uksztatowa si nowy wzorzec ycia towarzysko-obyczajowego zwany preciosite, oparty na rygorach dwornoci i dobrego smaku, elegancji i wyszukanym jzyku, wzorzec, ktry w lit. wyraa si w nowych formach uczuciowoci romansw pasterskich i pseudohistorycznych. Z czasem przesada w tych manierach, w konwenansach afektowanego jzyka, spowodowaa reakcj. Krytykowa preciosite N. Boileau, wymiewa Molier w Pociesznych wykwintnisiach (1659). Markiz nazywano take Arthenice (anagram imienia Catherine). Zamek Rambouillet - Chateau de Rambouillet, o ok. 327km na pd.-wsch.

od Wersalu, na miejscu dawnej rezydencji Merowingw, zbud. w 1375 przez rd d'Angennes. Charles d'Angennes, markiz de Rambouillet, zosta mem Catherine de Vivonne w r. 1600, gdy miaa zaledwie 12 lat. Pniej majtek przeszed w rce hrabiego Tuluzy, a w 1783 Ludwik XVI wykupi zamek i rozbudowa. Ulubione miejsce wypoczynku Napoleona I i III, oraz Karola X, ktry tu abdykowa. Od 1870 letnia rezydencja prezydentw Francji.

Raminagrobis - st.-fr., 'kot Mruczysaw', imi, ktre nadaje w Gargantui i Pantagruelu, 3, 21, Rabelais staremu poecie francuskiemu (prawdop. idzie tu o Jeana le Maire de Belges z XV w.), ktrego Panurg radzi si w sprawie swego zamierzonego maestwa i w odpowiedzi otrzymuje na pimie rondo zaczynajce si od sw: "Bierz j, nie bierz, jak masz chci" (t. T. Boya-eleskiego). W bajce La Fontaine'a (7, 16) jest to imi kota, ktry, majc rozstrzygn spr midzy krlikiem i asic, zjada obu uczestnikw sporu; por. Kot (Mruczysaw).

Ramota - dawn. pismo, dokument (urzdowy); w prozie polskiej po. XIX w. niewielkie opowiadanie komiczno-satyryczno-dydaktyczne, rodzaj gawdy; lichy, mierny, banalny utwr lit., sabizna, wypociny, kicz; z ukr. hramota 'pismo; dokument' od gr. grammata 'pismo'. Ramoty i ramotki literackie - zbir humoresek obyczajowych o tematyce wspczesnej (1845-46) Augusta Wilkoskiego, agodnie karykaturujcych ziemiastwo polskie.

Rampa - rzd lamp osonitych od widowni, umieszczonych na poziomie podogi, owietlajcych scen od przodu; pomost do przeadunku towarw na stacjach kolejowych, w portach, kopalniach itd.; rodzaj szlabanu, ruchoma bariera do otwierania i zamykania drogi pojazdom na rogatkach, przejazdach kolejowych itp.; z fr. rampe 'porcz; pochyo, pochylnia; rampa'; por. Kinkiet. wiata rampy - ang. Limelight, autobiograficzny film (1952) Ch. Chaplina. Wielka scena otworem, przestrze wok ogromna; jeszcze gazu i ramp nie wiecono. St. Wyspiaski. Wyzwolenie. 1. 4-5.

Rampsynit - u Herodota bogaty, mityczny krl Egiptu. Legenda o zodziejach skarhw - Wg Herodota, 2, 121, faraon Rampsynit, chcc swe wielkie skarby przechowa w bezpiecznym miejscu, kaza zbudowa

kamienn komor, ktrej jedna ciana wychodzia na zewntrz paacu. Ale budowniczy osadzi jeden kamie w tej cianie tak, e mona go byo atwo wyj. Przed mierci wezwa swych dwu synw i wtajemniczy ich w t spraw. Po jego mierci synowie poszli noc do paacu, odnaleli kamie i wynieli wiele skarbw. Kiedy krl otworzy komor i zauway ubytek, nie wiedzia, kogo obwinia, bo pieczcie u wejcia byy nie naruszone. Ale kiedy skarby stale si pomniejszay, kaza sporzdzi sida i zastawi je na zodzieja. Bracia przybyli jak przedtem: jeden wlizn si do wntrza, a gdy zosta schwytany w sida, zawoa brata i kaza mu uci sobie gow, aby i brata w dodatku nie zgubi, gdy schwytaj go i poznaj; por. Trofonios.

Ramsz - dawna gra w karty, podobna do mariasza, w ktrej wygrywa majcy mniej oczek; dawn. towar z przeceny, z wyprzeday, wyszy z mody, sprzedawany za cz pierwotnej ceny.

Rankor - przest. uraza, al (do kogo); zo, pasja; zawzito, zajado; dawn. zapa, ochota, ch do czego; z ac. rancor 'zgorzknienie; zaarto; chrapka'.

Ratuch - rodzaj czworoktnego szala, chusty, noszonej na plecach, narzucanej take na gow, element dawnego ubioru wiejskiego noszonego przez mczyzn do XV w., pniej tylko przez kobiety; dua chusta kraciasta a. pasiasta noszona przez szlachcianki w XVI-XVII w., pniej samodziaowa, uywana przez wieniaczki; zob. te Rbek; Zapaska; z nm. Regentuch dos. 'chustka na deszcz' a. Randtuch 'rbek'.

Rapcie - rzemienie, tamy, na ktrych wisi szabla u pasa; racice dzika.

Rapier - bro sieczna o klindze dugiej, prostej, obosiecznej (XVI-XVII w.); sport. bro szermiercza o klindze czworograniastej, zakoczonej kulk; z fr. rapiere. Scyzoryk - rapier Gerwazego (ktrego rwnie nazywano Scyzorykiem, a take Rbajo, Szczerbiec, Pkozic, Mopanku) z Pana Tadeusza Mickiewicza. By to rapier snistej dugoci, szeroki Na ca pid, a sieczny na obadwa boki. Widocznie miecz teutoski, z norymberskiej stali Ukuty... 7. 262-65.

Rapperswil - miasto nad Jeziorem Zurychskim, w kantonie Sankt Gallen, w pn. Szwajcarii. Zamek - z XIII-XIV w. siedziba Muzeum Zamkw. W 1870 hrabia Wadysaw Plater zaoy tu Muzeum Narodowe Polskie, skupiajce m.in. cenne zbiory rkopisw i drukw Wielkiej Emigracji wraz z archiwum mickiewiczowskim, ktrego katalog sporzdzi w 1896 wczesny gwny bibliotekarz Muzeum, Stefan eromski. Ksigozbir, przeniesiony w 1927, na mocy uchway sejmowej, do Warszawy, spon w 1939, w czasie bombardowania Warszawy przez Niemcw. W okresie 1936-51 istniao tu Muzeum Polski Wspczesnej.

Rapsod - samodzielny fragment poematu epickiego; utwr poetycki o charakterze podniosym, patetycznym, sawicym bohatera a. wane wydarzenie z dziejw narodu; zob. niej Rapsodowie. Rapsodia - instrumentalny utwr muz., czsto wirtuozowski, oparty zazw. na kilku tematach (Liszt, Brahms); z gr. rhapsoidia 'recytacja a. pie rapsoda' od rhapsoidos 'rapsod, zawodowy recytator a. piewak', z rhaptein 'zszywa; snu wtki' i oide 'pie'. Rapsodowie - w staro. Grecji wdrowni recytatorzy poezji epickiej, ktrej, w przeciwiestwie do aojdw, z rzadka tylko byli autorami. W czasie wystpw publ. z okazji wit a. uroczystoci nosili wiece z wawrzynu, a w rku trzymali lask.

Rapt - ac. raptus puellae 'porwanie dziewicy' dawn. uwiezienie panny, czste w wielu krajach od czasw staroytnych, rwnie w dawnej Polsce, w wypadku jeli rodzice a. opiekunowie odmawiali rki panny starajcemu si. Porywano pann bez jej zgody, za jej zgod, z jej (a czsto te jej matki) wspidziaaniem, z domu, z klasztoru a. z innego miejsca. Czasem za zgod rodzicw dla uniknicia rujnujcych kosztw okazaego wesela. W wikszoci wypadkw rzecz koczya si formalnymi protestami i zgod.

Raptularz - dawn. notatnik, brulion, dziennik wydarze i wiadomoci; w dawnej Polsce ksiga, w ktrej dorywczo zapisywano wydarzenia domowe, rodzinne, publiczne, towarzyskie, facecje i anegdoty, ceny produktw itd.; ze rdw. ac. raptularius 'raptularz (chwytajcy wydarzenia na gorco)' od raptus 'porwanie; rabunek'; zob. te Silva rerum.

Rarg - ptak drapieny z rodziny sokow, w Polsce pojawiajcy si tylko przelotnie, chroniony, dawniej uywany w sokolnictwie jako ptak owny. Patrze na kogo jak na raroga - jak na rzecz osobliw, niezwyk, dziwn, jak na cudaka. Przyjecha pan Podczaszyc na francuskim wzku, Pierwszy czowiek, co w Litwie chodzi po francusku. Biegali wszyscy za nim jakby za rarogiem. A. Mickiewicz, Pan Tudeusz, 1, 437-39.

Rashomon - jap. 'W lesie', synny poetycki film jap. (1950), re.: Akiro Kurosawa; Toshiro Mifune w roli Bandyty; adaptacja noweli (1915) Akutagawy Ryunosuke; rzecz dzieje si w X w,.; gwat i mord w odmiennych relacjach Samuraja, jego ony, Bandyty i Drwala; film o prnoci i egoizmie; Zoty Lew w Wenecji i Oscar, 1951.

Raskolnicy - starowiercy, staroobrzdowcy, powstay w XVII w. w Rosji (na tle rozamu w ros. kociele prawosawnym spowodowanego rewizj ksig liturgicznych przez patriarch Nikona) ruch relig.-spoeczny, ktrego ideologiem by Awwakum Pietrowicz; ruch rozpad si pniej na wiele ugrupowa; z ros. rask 'rozam; schizma'.

Raskolnikow - centralna posta powieci Zbrodnia i kara (1866) Fiodora Dostojewskiego, ubogi student, ktry dokonuje mordu rabunkowego na starej lichwiarce, aby wydoby z biedy siebie, matk i siostr, a moe te sta si dobroczyc ludzkoci, ale waciwie dlatego, e uwaa si za "nadczowieka" (w sensie zblionym do nietzscheaskiego, cho przed Nietzschem) bdcego "poza dobrem i zem", a zatem za czowieka majcego "prawo do zbrodni", podobniejak Bonaparte, gdy 13 vendemiaire'a w Paryu kaza wojsku strzela do bezbronnego tumu (gdyby tego nie uczyni, pozostaby nikomu nie znanym generaem). Ale wkrtce ta konstrukcja mylowa ujawnia pustk wewntrzn i zaamuje si, pozostawiajc potrzeb mistycznego oczyszczenia w pokorze i wyrzeczeniu. Raskolnikow przyznaje si do zabjstwa.

Rasmussen Knud - 1879-1933, ur. w Jakobshavn (Grenlandia) z ojca duskiego pastora luteraskiego, i matki Eskimoski, badacz polarny i pisarz, wyrniajcy si spord wszystkich polarnikw znakomit znajomoci jzyka, obyczajw i technik Eskimosw, a take wyjtkowo odpomy na surowy klimat arktyczny i trudy podry. W kolejnych wyprawach polarnych dy nie tyle do odkrywania nieznanych obszarw, ile do poznania eskimoskich grup etnicznych. W 1910 wraz z Duczykiem Peterem Freuchenem

zaoy w zatoczce North Star na pn.-zach. wybrzeu Grenlandii stacj Thule, ktra staa si orodkiem wymiany handl. z Eskimosami, wysunitym przyczikiem cywilizacji europ. na Pnocy i punktem wypadowym siedmiu wypraw pod nazw "Thule" w 1912-33. W czasie pitej z nich, w 1921-24, Rasmussen dotar a do Cieniny Beringa, zbierajc po drodze cenny materia o plemionach eskimoskich. Bya to najdusza dotd podr na saniach zaprzonych w psy. Pozostawi cenne dziea etnograficzne oraz przekady mitw i pieni eskimoskich.

Rasputin - Grigorij Jefimowicz, 1872-1916, niesamowita, egzotyczna i grona posta ostatnich lat caratu w Rosji, mnich, chop-analfabeta zwizany z mistyczn sekt religijn, rozpustnik, obdarzony niezwykym magnetyzmem charyzmatyk, sta si od 1907 wpywow figur na dworze Mikoaja II, zw. dziki rzekomo cudownej umiejtnoci leczenia modego carewicza cierpicego na hemofili. Cesarzowa Aleksandra Fiedorowna staa si bezwolnym narzdziem w rku chytrego mnicha. Ministrw i wyszych dowdcw mianowano i odwoywano w zalenoci od ich stosunku do niego, kady kaprys "witego czowieka" stawa si dla rodziny carskiej rozkazem. W czasie 1. wojny wiat., gdy znaczenie jego jeszcze wzroso, a armie na froncie ponosiy klski, zaczto podejrzewa Rasputina i cesarzow - Niemk o konszachty z Niemcami. Wreszcie w grudniu 1916 grupa spiskowcw z najwyszej arystokracji zabia mnicha w paacu ksicia Jussupowa. elazny organizm "witego czowieka" opar si trucinie; przeraeni spiskowcy zasypali go kulami z pistoletw i dla wszelkiej pewnoci utopili pod lodami Newy.

de Rastignac Eugene - (wym. rastiniak) jedna z gwnych postaci Komedii ludzkiej Balzaka, biedny student przybyy z prowincji do Parya, z dobrej rodziny, inteligentny, idealista, pragncy zdoby wiat uczciw prac. Ale zetknicie si z wielkim wiatem stolicy odkrywa mu tajemnice wielkich i szybkich karier - rozpychanie si okciami, skrywanie myli i uczu, zimne wyrachowanie, cynizm, okruciestwo, zepsucie, a wszystko przykryte byszczcymi pozorami. Czysta natura modzieca wzdryga si, buntuje, aby wreszcie, wchodzc w kompromisy z sumieniem, utraci cakowicie wraliwo, uczciwo i skrupuy. Zdobywa majtek, staje si znanym politykiem, parem Francji, a wreszcie eni si z crk swej pierwszej kochanki, pani de Nucingen, crki starego Goriota; zob. Ojciec (Goriot); Pere-Lachaise.

Raszyn - wie na pd.-zach. od Warszawy; radiostacja nadawcza od 1931, odbudowana 1945, pniej rozbudowywana. Bitwa raszyska - stoczona przez ksicia Jzefa Poniatowskiego na czele korpusu polskiego w sile 12000 onierzy przeciw 30-tysicznemu korpusowi austriackiemu arcyksicia Ferdynanda d'Este 19 IV 1809. Polacy, osaniajcy

Warszaw, bronili przez cay dzie kluczowej pozycji - grobli we wsi Falenty - a o wicie 20 IV wycofali si na szace Warszawy. Nie rozstrzygnita taktycznie bitwa bya jednak sukcesem moralnym Polakw. Przeciwuderzeniami piechoty polskiej dowodzi osobicie ksi Jzef (zob. Poniatowski). W bitwie poleg na czele puku pk Cyprian Godebski, poeta, najwybitniejszy przedstawiciel poezji legionowej.

Rataj - w dawnej Polsce chop, ktry zacignwszy od pana poyczk, w gotwce a. w naturze, na zaoenie wasnego gospodarstwa na paskich gruntach, musia pracowa na paskim folwarku a do czasu spacenia dugu; dawn. parobek, folwarczny pracownik najemny. Nic masz dzi w Polszcze - jedno kupcy a rataje. J. Kochanowski, Satyr albo Dziki m, 32.

Ratusz - nm. Rathaus; fr. hotel de ville; ang. town hall; w. palazzo del consiglio pubblico; hiszp. ayuntamiento, casa consistorial; amer. hiszp. municipalidad, siedziba wadz miejskich; w staro. Grecji rol t peni buleuterion, w Rzymie - curia. Pierwsze ratusze pojawiy si w XII w., bud. zazw. w ksztacie czworoboku, w porodku rynku a. przy jednej z jego pierzei; stanowic widomy znak siy i samorzdnoci miasta, przybiera coraz monumentalniejsze formy; nieodzowna bya wiea-stranica, grujca nad miastem i reprezentacyjna sala obrad na pitrze, zazw. bogato zdobiona. Ratusz mieci czsto sd, wizienie i stra miejsk, w przyziemiu - kramy, w piwnicy - winiarni, piwiarni itp. Wok ratusza, zazw. w tzw. bloku rdrynkowym, lokowano sukiennice, kramy i wag miejsk. Pocztkowo warowne, od okresu pnego gotyku, zw. w renesansie i baroku, przybieray charakter paacw,jak ratusze w., np. Palazzo Vecchio (della Signoria) we Floreneji, Palazzo Pubblico w Sienie; ratusze belgijskie, jak np. w Antwerpii, Brukseli, Brugii, Leuven, Gandawie, Oudenaarde, Ypres; niemieckie, jak np. w Lubece, Monasterze, Monachium, Bremie, Norymberdze, Kolonii; francuskie, jak np. w Paryu, Lyonie, Strasburgu; hiszpaskie (Sewilla); holenderskie (Amsterdam) itd. Wzorem zachodu miasta polskie take budoway a. przebudowyway ratusze w okresie gotyku (jak w Toruniu, Wrocawiu, Gdasku), Renesansu (jak w Poznaniu, Zamociu, Tarnowie, Sandomierzu, Szydowcu, Brzegu i Chemnie), baroku (jak w Legnicy i Lesznie Wielkopolskim) i klasycyzmu (jak w owiczu, Lublinie, Koninie). Po ratuszu na Rynku Gwnym w Krakowie, rozebranym w pocz. XIX w., pozostaa tylko wiea Ratuszowa z 1383, przebudowywana w XIV-XVI i XX w. Z r.-g.-nm. rathus.

Ratyzbona - nm. Regensburg, miasto i port nad Dunajem w pd. czci RFN. Rzymski obz warowny Castra Regina (std nm. nazwa) za. ok. 150, odbud. w 179 obok osady celtyckiej Radasbona (std polska nazwa); ok. 530 stolica

Bawarii, ok. 739 siedziba biskupstwa, w 1245 wolne miasto Rzeszy, w 1663-1806 siedziba sejmu Rzeszy. Mieszkali tu i zmarli: Albrecht Altdorfer i Johannes Kepler. Katedra w. Piotra - 1250-1525, gotycka, dwuwieowa, wiee (wys. 101 m) ukoczno w 1869. Koci w. Jakuba - zwany te Schottenkirche (nm. 'koci Szkotw'), z X-XII w., romaski, w stylu "cesarskim", wczesnosalickim. Moe wzorowany na St. Savin w Poitou. Koci w. Emmerama - romaski, pobenedyktyski, z VIII-IX w., wntrze przebudowane w 1733, krypty z VIII-XI w., zawieraj m.in. groby cesarza Arnulfa z Karyntii i Ludwika Dziecicia, jego syna, na ktrym wygasa w Niemczech dynastia Karolingw. Budynek klasztorny i kruganek z XI-XIV w. Alte Kapelle - nm., 'Stara kaplica', koci gotycki z XI-XIV w., wntrze z 1747-72.

Raubritter - w Niemczech XIII-XV w. rycerz trudnicy si rozbojem, grabie, zw. podrnych. Rycerzy takich znaa rwnie Francja w czasie wojny stuletniej i Anglia w okresie wojny Dwch R. Zjawisko to wizao si z kryzysem ekonomicznym drobnego i czci redniego rycerstwa i osabieniem wadzy monarchy; nm. z Raub 'up; rabunek' i Ritter 'rycerz'.

Raul z Cambrai - fr. Raoul de Cambrai, chanson de Resle z XII w. z grupy Doona z Moguncji (zob.), bdca peanem na cze lojalnoci feudalnej. Raul, otrzymawszy od krla posiadoci Herberta z Vermandois, najeda je, pustoszy i pali miasto Origny, wraz z klasztorem i zakonnicami. Bernier, jeden z wnukw Herberta i wierny wasal Raula, bierze udzia w tej napaci. Dopiero gdy w jego obecnoci spalono mu matk, a Raul uderza go mieczem za wylewanie ez nad jej zwokami, Bernier odmawia posuszestwa, a pniej zabija Raula. Reszta ycia jest jednak dla niego mczarni: sumienie wyrzuca mu zamanie lojalnoci nalenej seniorowi. Rycerz szuka pociechy w pielgrzymkach, a wreszcie zostaje zabity przez Geri, wuja Raula, w miejscu, gdzie sam pozbawi ycia swego pana.

Rawenna - miasto w prowincji Emilia (rodk.-wsch. Wochy) za. jako port przez cesarza Oktawiana Augusta, dzi poczone z Adriatykiem 7-kilometrowym kanaem. W 402 cesarz Honoriusz uczyni z niej stolic pastwa zach.-rzymskiego na miejsce Mediolanu; po nim staa si rezydencj jego siostry, Galli Placydii, a od 476 - Odoakra. W 493-539 Rawenna bya stolic Ostrogotw. Teodoryk Wielki kaza osuszy bagna wok miasta. Po zdobyciu miasta przez Belizariusza (zob.) w 540 stao si ono na 184 lata

siedzib egzarchy bizantyjskiego. Po przejciowym opanowaniu przez Longobardw (751-54) odda j krl Frankw, Pepin Krtki (May), papiestwu. Od 1297 do 1441 wada miastem gibeliski rd da Polenta, w 1441-1509 Wenecjanie, a w 1509-1860 znw papiee. Synn szko prawnicz, za. w IX w., przeksztacono w XII w. w uniwersytet. Rawenna jest miastem mozaik z V i VI w., mocno orientalnych w charakterze, we wspaniaoci i piknie nigdy pniej nie docignionych, zdobicych mauzoleum Galli Placydii (1. po. V w.), oktagonalne baptysteria: Ortodoksw (po. V w.) i Arian (koniec V w., mozaiki na sklepieniu z VI w.), wzniesion przez Justyniana I oktagonaln bazylik San Vitale (526-48) zwan "cudem Rawenny" oraz, za miastem, bazylik trjnawow (kolumnow, bez nawy poprzecznej, z szerok apsyd) Sant' Apollinare in Classe z VI w., najwikszy i najlepiej zachowany koci Rawenny, z kampanil z XI w. Mauzoleum Teodoryka - ktry je sobie na krtko przed mierci (526) kaza wybudowa jako miejsce wiecznego spoczynku. Dziesicioboczn podstaw przykrywa kopua wagi ok. 300 ton, rednicy 107m, gruboci 17m, zrobiona z jednego skalnego bloku wapiennego z Istrii. We wntrzu podzielonym na dwie kondygnacje stoi antyczny sarkofag z porfiru. Mauzoleum Dantego - Wygnany z ojczystej Floreneji poeta przyby w 1317 do Rawenny, gdzie ukoczy swe g. dzieo, Bosk Komedi. Zmar tutaj w 1321. Prosty kamienny grb ozdobiono w 1483 na polecenie Bernarda Bembo, burmistrza republiki weneckiej, marmurowym reliefem Pietra Lombardo z wizerunkiem Dantego, a w 1780 kardyna Valenti Gonzaga kaza grobowiec przebudowa na ksztat maej wityki. Las piniowy - opiewany przez Dantego i Byrona, mimo e miasto otoczone zostao kominami fabrycznymi, cigle jeszcze istnieje i czaruje romantyczn urod, rozcigajc si wzdu pocitej kanaami ki.

Razin Stiepan (Stieka) Timofiejewicz - ok. 1630-71, Kozak doski, przywdca powstania chopsko-kozackiego, bohater wielu poda i pieni lud. Popularny wrd biedoty kozackiej (ros. goyt'ba), organizowa j w bandy i ograbia karawany kupieckie; stawia skuteczny opr wojskom wojewodw cara; w 1668, w wyprawie na flot szacha perskiego i miasta perskie, zdoby wielkie upy. W 1670 zwrci si przeciw wadzy cara, zdoby Carycyn (dzi Wogograd), Astracha, Czarny Jar, Saratw i Samar (dzi Kujbyszew). Do powstania przyczyli si chopi zamieszkali midzy rodkow i doln Wog a Donem. Pobity przez oddziay rzdowe pod Symbirskiem (dzi Uljanowsk) w 1670, ciko ranny Razin schroni si w stanicy Kahalnik nad Donem, gdzie zamona starszyzna kozacka wydaa go wadzom. Zosta city w Moskwie. Stieka Razin - poemat symf. (1885) Aleksandra Gazunowa, jego najlepszy utwr programowy w formie allegra sonatowego, oparty na motywach pieni burakw, zw. pieni Ej, uchniem. Ka Stiepana Razina - poemat na bas, chr i ork. (1964) Dmitrija

Szostakowicza.

Razura - dawn. zakad fryzjera, golibrody, cyrulika; z ac. rasura 'skrobanie, drapanie'.

Rbek - dawn. nadkrywka, zawj, ratuch, rodzaj dugiego i szerokiego szala z ptna samodziaowego z tkanym a. haflowanym szlakiem lub z tiulu przybranego koronk a. haflem, noszony latem do gorsetu dla przykrycia ramion; dawn. pat cienkiego ptna; dawn. obcisy czepek, chustka noszona pod czepkiem przez matki; brzeg, skraj, kraj chusty, ptna, spdnicy itd.; kant, krawd, obwdka; por. Patek; Ratuch. Przymru zociste wiateka, Ukryj si pod matki rbek, Nim ci zgubi ronu zabek Lub chodnej nocy pereka. A. Mickiewicz, Pierwiosnek, 9-12.

Rczka - w dawnej Polsce miara miodu przanego (w patoce) zawierajca od 6 do 11 garncy, ktr odmierzano danin miodu pobieran od bartnikw na rzecz pana; pniej take miara handlowa =od 18 do 45 litrw.

Re - zob. Ra.

Rea - gr. Rheia, mit. gr. tytanida, crka Uranosa i Gai, siostra i ona Kronosa (zob.), matka bogw olimpijskich, czsto utosamiana z Gaj, z frygijsk bogini Kybele, z Demeter, a przez Rzymian z Ops. Gwnym miejscem jej kultu bya Kreta.

Real - dawna gwna jednostka monetarna Hiszpanii (do 1870); dawna srebrna moneta wartoci 1 reala; hiszp., 'krlewski'.

Rebeka - imi eskie, z hebr. Ribhkah. Rebeka - w Biblii, Gen., 24-27; 49, 31; List do Rzymian, 9, 10. Stary Abraham zaprzysiga swego sug, e w Mezopotamii wyszuka dla Izaaka on z jego rodu. Suga stan blisko studni w miecie Nachora, aby wybra za on Izaakowi pierwsz z crek tego miasta wracajcych z wiadrem wody od studni, ktra da mu si napi na jego prob. Bya ni "panna nader liczna,

nietknita dziewica", Rebeka, siostra Labana, crka Batuela. Po latach bezdzietnoci daa Izaakowi dwch synw, Jakuba i Ezawa. Jakub by faworytem matki, ktra dopomoga mu podstpnie otrzyma od ojca bogosawiestwo przeznaczone dla pierworodnego z blinit, Ezawa. Rebecca - oratorium (1881, wyk. 1911) Cesara Francka. Rebecca - prawdziwa bohaterka powieci Ivanhoe (1819) Walter Scotta, crka yda Izaaka. Kocha Ivanhoe'a, ktry okaza wiele serca jej i jej ojcu. Gdy Ivanhoe eni si z Rowen, Rebecca i jej ojciec opuszczaj Angli.

Rebelia - dawn. bunt, powstanie zbrojne; z ac. rebellio.

Recamier Jeanne-Fransoise - 1777-1849, ur. Bemard w Lyonie; majc lat 16 polubia starego, bogatego bankiera paryskiego, Recamiera. Bya pena urody, wdziku, taktu, miaa dar zawierania trwaych przyjani i wzbudzania gorcych uczu. Bya najlepsz przyjacik pani de Stael, a przez pewien czas przedmiotem wielkiej, cho nie odwzajemnionej namitnoci Benjamina Constant. W okresie cesarstwa i restauracji w jej salonie gromadziy si najwybitniejsze postaci wiata literatury i polityki. Od 1819 w Abbaye-aux-Bois w Paryu, gdzie zakonnice prowadziy pensjonat, znw miaa salon; uwielbiany przez ni Chateaubriand by tu centraln postaci. Pani Recamier zmara w 10 miesicy po nim, cakowicie niewidoma. Madame Recamier - obraz (1800) J.-L. Davida, Pary, Luwr; synny portret pani Recamier spoczywajcej na rekamierze. Obraz (1802) Fransois Gerarda, Wersal. Rekamiera - rodzaj neoklasycznego szezlongu z czasw empiru, z dwoma wysokimi oparciami; nazwa od obrazu Davida.

Reclam Anton Philipp - (wym. re:klam), 1807-96, nm. wydawca, zaoyciel synnej popularnej serii kieszeniowcw "Reclams Universal-Bibliothek", w ktrej wydawa wybitne dziea literatury wiatowej; po 1906 firm objli wnukowie zaoyciela. W 1947 wydawnictwo przeniesiono z Lipska do Stuttgartu.

Reconquista - (wym. rrekonkista) walka krlestw Pwyspu Pirenejskiego o wyzwolenie ziem zdobytych przez Arabw w VIII w., zakoczona wypdzeniem ich z Hiszpanii w 1492; hiszp., 'zdobycie na nowo; odbicie'; por. Konkwista.

Redemptoryci - zgromadzenie zakonne za. w 1732 przez w. Alfonsa Liguori w Scali pod Amalfi (w zatoce Salerno w rodk. Woszech) pod wezwaniem Najw. Odkupiciela, ac. Congregatio Sanctissimi Redemptoris (CSSR). Do Polski przybyli w 1787 ze w. Klemensem Hotbauerem, zwanym Dworzakiem, i osiedlili si w Warszawie. Prcz zwykych trzech lubw skadaj dodatkowy lub dozgonnego pozostawania w zakonie.

Reduta - dawn. publiczny bal maskowy, zabawa karnawaowa rozpowszechniona w Polsce od po. XVIII w., na ktr przychodzono w maskach i bez broni, a wstp mia kady, kto zapaci; wojsk. od XVI w. do 1918 rodzaj fortyfikacji polowej, zamknite umocnienie ziemne, zazw. ksztatu czworoboku, przystosowane do samodzielnej obrony, np. synne reduty Rajewskiego i Szewardyskiego w bitwie pod Borodino w 1812; z fr. redoute. Reduta Ordona - zob. Ordon. "Reduta" - stowarzyszenie teatralne dziaajce w 1919-39 pod kierunkiem Juliusza Osterwy i Mieczysawa Limanowskiego. W 1919-24 w Warszawie jako teatr-laboratorium powicony polskiej twrczoci scenicznej, w 1925-30 w Wilnie stay teatr na Pohulance i wielka akcja objazdowa, w 1931-39 z powrotem w Warszawie. W 1922 za. Instytut Reduty - szkoa aktorska o surowej dyscyplinie. Masz, babo (diable), redut! - przys., masz za swoje, dobrze ci tak; podobnie: masz, babo, kaftan (lampartyj; placek; pociech; roraty; wesele)!; okrzyk, gdy co si nie udao.

Redyk - gromadny wypd owiec w poowie maja na letni wypas na halach i powrt pod koniec wrzenia, oba pod kierunkiem bacy, przy pomocy juhasw; z rum. Redykaki - mae serki podhalaskie w ksztacie owiec, jeleni, kz, ptakw itd., rozdawane niegdy bezpatnie przez bacw napotkanym osobom (ale nie ceprom!), kiedy "kierdel redyka si" pod jesie do wsi (J. Zborowski).

Refektarz - jadalnia w klasztorach i seminariach duchownych, czsto najwiksza sala w budynku, suca take do innych celw, np. zebra kapitulnych, popisw szkolnych, sejmikw; z pn.-ac. refectorium.

Referendarz - w dawnej Polsce od 1507 urzdnik koronny, prawnik, ktry odbiera memoriay i supliki wnoszone do krla na rce kanclerzy oraz przedstawia krlowi skargi i proby ludnoci; pod koniec XVI w. referendarze samodzielnie sdzili chopw w dobrach krlewskich; byli te rejestratorami spraw w sdzie asesorskim i sejmowym; od XIX w. referent, urzdnik; z pn.-ac. referendarius 'sprawozdawca'.

Reflets dans l'eau - fr., 'Odbicia w wodzie', fortepianowy utwr impresjonistyczny, programowy, Claude Debussy'ego.

Reformaci - odam zakonu franciszkaskiego powstay w 1532, nalecy do obserwantw (zwolennikw surowszej reguy w. Franciszka), przybyy do Polski w 1622; z ac. reformatio 'przeksztacenie'.

Reformacja - wielki ruch religijny i narodowy XVI w., majcy na celu reform doktryn i praktyk kocioa rzymskiego, rozpoczty wystpieniem w 1517 w Wittenberdze Marcina Lutra, ktrego ladem poszli Kalwin we Franeji i Genewie, Zwingli w Szwajcarii i Knox w Szkocji. dali oni reformy instytucji kocielnych i liturgii, tumaczenia Biblii i modlitewnika na jzyki zrozumiae dla wiernych, pooenia kresu sprzeday odpustw (t. kupowania zbawienia u ksiy), odrzucali przemian chleba i wina w eucharystii, kult NMP i prymat papiea w kociele; wierzyli w zbawienie przez sam wiar, a nie przez dobre uczynki i kupowanie odpustw. Ruch ten doprowadzi do powstania niezalenych od papiestwa kociow protestanckich; zob. Protestantyzm; z ac. reformatio 'przeksztacenie'.

Refren - w utworze poetyckim wiersz a. kilka wierszy powtarzajcych si w okrelonych miejscach mniej lub wicej regularnie, jak np. w rdw. balladach, virelais, rondach; powtarzajcy si przypiew (przypiewka) po kadej zwrotce w piosence, przeboju, pieni lud., gdzie moe rwnie suy tylko czystej ekspresji, jak "hej, dzi, dzi", "dana moja, dana" itp.; muz. powtarzajcy si kilkakrotnie temat w rondzie, midzy kupletami; z fr. refrain.

Regalia - hist. prawa i przywileje przysugujce wycznie monarsze, np. grnicze, mennicze, targowe, owieckie, rybowcze; symbole, oznaki wadzy monarszej, jak korona, bero, jabko, miecz, ostrogi; zob. te Insygnia (krlewskie; Wcznia w. Maurycego); Szczerbiec; rdw. ac. l. mn. od regale 'prerogatywa krl.'.

Rega - (1) pka na ksiki, towary; druk. szafka na kasety (kaszty) z czcionkami; z nm. Regal z w. riga 'kreska; szereg; wiersz'.

Rega - (2) muz. rodzaj maych organw z gosami stroikowymi o rozpitoci ok. dwch oktaw, uywany w XV-XVIII w.; z nm. Regal od fr. regale 'rzd piszczaek w organach'. ...Zaniechaj regaa, Jeeli i na dudach zabecze nie umiesz! K. Opaliski, Satyry, 1, 2, 49-50.

Regelinda - 989-po 1014, ksiniczka polska, crka Bolesawa Chrobrego i Emnildy; ok. 1002 zostaa wydana za grafa Hermanna (od 1009 margrabiego Mini). Synny posg "umiechnitej Polki" Regelindy, stojcy obok posgu jej ma, znajduje si w katedrze w Naumburgu; zob. Naumburg (Mistrz).

Regencja - rzdy jednej a. kilku osb (regentw) ustanowione na czas maoletnoci, choroby a. duszej nieobecnoci monarchy; pop. rzdy opiekucze, tymczasowy zarzd pastwem. (Fr. Regence) okres regencji Filipa II, ks. Orleanu (regenta Francji 1715-23 w czasie maoletnoci Ludwika XV), zw. styl, g. dekoracji i wntrz, w latach 1680-1725, przechodzcy stopniowo od masywnej graniastoci do subtelnych wygi stylu Ludwika XV. Rwnie nazwa regencji Anny de Beaujeu w okresie maoletnoci jej brata, Karola VIII, 1483-91, Marii Medycejskiej w czasie maoletnoci Ludwika XIII, 1610-21, i Anny Austriaczki w czasie maoletnoci Ludwika XIV, 1643-51, ktry jeszcze przez 10 lat pozostawa pod kuratel Mazarina. (Ang. regency) okres regencji Jerzego, ksicia Walii (pn. Jerzego IV, krla Wielkiej Brytanii i Irlandii), w okresie 1811-20, gdy ojciec jego, Jerzy III, y jeszcze, ale by chory umysowo; styl, obyczaje ang. pocztkw XIX w. Jednostka administracyjna w Prusach XIX i XX w., porednia midzy powiatem a prowincj; ze rdw. ac. regentia 'panowanie; regencja'.

Regensburg - zob. Ratyzbona.

Regest - hist. streszczenie dokumentu, aktu a. listu; hist. chronologiczny spis dokumentw z krtkim streszczeniem i podaniem miejsca przechowywania; z pn.-ac. regesta l.mn. 'lista; rejestr'.

Regestr - zob. Rejestr.

Regiment - w Polsce XVII i XVIII w. - puk piechoty, dragonw, rajtarw a. arkebuzerw w wojskach cudzoziemskiego autoramentu; w innych armiach take puk kawalerii a. piechoty; dawn. buawa regimentarza; dawn. rzd(y), panowanie, zarzd, komenda, dowdztwo; z pn.-ac. regimentum 'kierownictwo'. Regimentarz - w Polsce od XVII w. zastpca hetmana dowodzcy wojskiem a. jego czci; komendant, dowdca armii, konfederacji.

Regle - (l. poj. regiel) zob. Las.

Regulus Marcus Atilius - wdz rz. podczas 1. wojny punickiej, konsul w 267 i 256 pne., zdoby w 267 Brundisium, pokona w 256 flot kartagisk pod Eknomos (pd. Sycylia), wyldowa w Afryce, gdzie odnis due sukcesy. Gdy Kartagina wystpia z propozycjami pokojowymi, postawi tak twarde warunki, e postanowia walczy nadal i z pomoc zacinych wojsk gr. zadaa Rzymianom klsk. Regulus dosta si do niewoli, w ktrej przebywa przez 5 lat. Wg relacji pniejszych autorw mia by zwolniony na sowo honoru, aby uda si do Rzymu i tam przemwi na rzecz pokoju z Kartagin. W senacie wystpi jednak przeciw propozycjom kartagiskim, po czym, zwizany sowem, wrci do Kartaginy, gdzie zmar. Wg legendy mia po powrocie zosta poddany najsroszym torturom i stracony; ta wersja jego mierci jest jednym z najpopularniejszych przykadw heroizowania wybitnych Rzymian. Cicero w O powinnociach analizuje czyn Regulusa jako przykad odwiecznego, dramatycznego konfliktu midzy interesem osobistym i spoecznym; Horacy w Pieniach, 3, 5, przedstawia go jako wzr bohatera rz. Regulus - tragedia (1688) Nicolasa Pradona. Tragedia (1802) Josepha Collina, wystawiona w Weimarze, w reyserii Goethego. Opera (1692) Henry Purcella. Obraz A. Calza (zm. 1725), Bolonia, Palazzo Comunale. Attilius Regulus - dramat (1740, wyst. Drezno 1750) Pietra Metastasia, z muzyk J. A. Hasse. Opera (Rzym 1719) Alessandra Scarlattiego. Regulus - najjaniejsza gwiazda konstelacji Lwa, barwy niebieskiej.

Reichenau - wyspa na Jeziorze Bodeskim, w Badenii-Wirtembergii (RFN); dawne opactwo benedyktynw, za. 724, byo w IX-XI w. wanym centrum

kulturalnym, siedzib najsynniejszej szkoy malarstwa miniaturowego; z opactwa zachoway si kocioy, m.in.: Koci w. Jerzego w Oberzell - z X-XI w., za. ok. 836, ottoski, bazylika trzynawowa bez transeptu, z krypt; cykl malowide ciennych z X w., jeden z najpikniejszych zespow monumentalnego stylu paszczyznowego z okresu ottoskiego.

Ksi Reichstadtu - zob. Orltko.

Reims - (wym. r:s) miasto w departamencie Marne w Szampanii (pn. Francja), galijskie Durocortorum, stolica belgijskich Remw, rzymskie Civitas Remorum (std nazwa), od koca II w. siedziba biskupstwa; rezydencja krlw frankijskich, a za ostatnich Karolingw i Kapetyngw siedziba arcybiskupw. W 1429 Joanna d'Arc zdobya Reims na Anglikach, ktrzy zajli je w 1421. W czasie 1. wojny wiat. miasto doszcztnie zniszczono; silnie uszkodzon katedr pniej odrestaurowano. Katedra Notre Dame - gotycka, zbud. ok. 1163-ok.1245 (odrestaurowana przez Viollet-le-Duca w 1846-64) na miejscu, gdzie ju w V w. sta koci, w ktrym krl Frankw salickich Chlodwig przyj chrzest z rk kat. biskupa, w. Remigiusza. Budowl t zastpiono now, w ktrej od 1179 koronowano krlw fr.; zniszczona w 1212. Obecna katedra jest trzynawow bazylik z dwuwieow fasad, transeptem, prezbiterium z obejciem i picioma kaplicami promienistymi. Fasada wg planu z XIII w. skoczona w XIV w. Nad grup portalow (tympanon po raz pierwszy przepruty) ryca witraowa o 127m rednicy. Wysoko nawy rodkowej 387m. Obie 83-metrowe wiee z XIV w. nie dokoczone. Pierwszy stylistycznie dojrzay maswerk. Zesp rzeb figuralnych dekorujcych katedr, gwnie fasad zach. (razem 530 rzeb), zw. plastyka portalowa, naley do najpikniejszych dzie plastyki fr. w ogle, nie ustpujc rzebom Chartres, Amiens i paryskiej Notre Dame; zesp ten, o niesychanym bogactwie szczegw, zawierajcy m.in. takie arcydziea, jak Sd Ostateczny, Nawiedzenie, Zwiastowanie, otworzy now epok, promieniujc na ca Europ. Miejsce koronacji krlw fr. do 1825 r.

Reineke Fuchs - zob. Powie (o Lisie).

Rej - dawn. szereg, rzd, sznur, acuch; z nm. Reihe. Rej wodzi - dawn. przodowa w tacu, taczy w pierwszej parze, prowadzi tace; przewodzi komu, gdzie, growa, panowa nad otoczeniem;

gra pierwsze skrzypce, nadawa ton, by dusz czego; rzdzi, dyrygowa.

Rejent - w dawnej Polsce pomocnik pisarza sdowego (notarius) a. jego zastpca, pniej urzdnik sporzdzajcy akty notarialne, sekretarz kanclerza a. podkanclerzego, grodzki, magistracki, konsystorski urzdnik kancelaryjny; dawn. notariusz; z ac. regens dpn. regentis od regere 'prostowa; rzdzi'. (By dawniej adwokatem pan rejent Bolesta, zwano go kaznodziej, bo zbyt lubi gesta.) A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 686-87. C, u czarta! Ty spokojny, Kiedy Rejent mnie napada I otwartej da wojny! A. Fredro, Zemsra, 1, 5; Czenik do Papkina.

Rejestr - spis (alfabetyczny), lista, wykaz; hist. spis, poczet, stan liczbowy, osobowy,jak np. rejestr szlachecki (spis osb stanu szlacheckiego), rejestr Kozakw na odzie Rzplitej (Kozakw rejestrowych, bdcych w rejestrze hetmaskim; zwano ich ejstrywyje), rejestr arianizmu (1659-1763, zawierajcy donosy na prawdziwych a. rzekomych heretykw, posiadaczy zabronionych ksiek, ludzi niemoralnych, czarownikw itp.), rejestry zoczycw i hultajw; odcinek skali instrumentu muz. majcy okrelon jako barwy; (gosowy) zakres dwikw O okrelnej barwie i wysokoci; gos w organach, grupa piszczaek o okrelonej barwie dwiku a. mechanizm kontaktowy umoliwiajcy wczanie takiej grupy; dawn. rachunek; dawn. ksiga rachunkowa, sdowa; ze rdw.-ac. registratio 'zapis'. Co byo, a nie jest, nie pisze si w rejestr - przys.; jest niewane. Jak z rejestru (regestru) - akuratnie, starannie, precyzyjnie, cile, dokadnie, skrupulatnie. Kupowa, bra na rejestr - dawn. na rachunek, na kredyt. Z rejestru sy - (robi, pracowa) jak pod przymusem, byle zby, lada jak, niedbale, niechtnie, niechlujnie, jak paszczyzn.

Rejtan Tadeusz - 1746-80, patriota polski, uczestnik konfederacji barskiej, obrany posem nowogrdzkim na sejm rozbiorowy 1773, wsawi si mnym, rozpaczliwym oporem przeciw ksiciu Adamowi Poniskiemu, przeciw uznaniu konfederacji pod jego lask i legalizacji rozbioru. Domaga si wolnych obrad sejmu. Gdy na rozkaz Poniskiego, aby oprni izb poselsk, posowie bez sowa ruszyli ku wyjciu, Rejtan rzuci si na podog, aby zagrodzi posom drog do haby. Woa, zaklina, aby si opamitali, jednak dwch tylko posw pozostao z nim razem w izbie. Rejtan wyjecha na

Litw, a tam, wkrtce popadszy w obd, odebra sobie ycie. Rejtan - obraz (1866) Jana Matejki, Warszawa, Muz, Nar. Twj Rejtan zacny, Rejtan niemiertelny!... On jeden, aby wzr cnoty ocala - Stan i witym jej ogniem oszala. Ojczyzno! Uczcij tak drogie popioy - Wynie mu posg w tej czucia postawie! Niech nasza modzie na nieprzyjacioy Chwyta z niej ogie i leci ku stawie! F. D. Knianin, Do Litwy. Dalej w polskiej szacie Siedzi Rejtan aony po wolnoci stracie, W rku trzyma n, ostrzem zwrcony do ona, A przed nim ley Fedon i ywot Katona. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 61-64; Fedon (gr. Phaidon) dialog Platona, w ktrym skazany na mier Sokrates rozprawia o mierci i niemiertelnoci.

Rekamiera - zob. Recamier.

Reklamant - przenonik, wskazwka u dou stronicy suca dawn. do zachowania waciwej kolejnoci kart rkopisu a. skadek ksiki, zazw. pierwszy wyraz (a. sylaba) strony nastpnej; por. Kustosz; z ac. reclamans dpn. reclamamis od reclamare 'gono protestowa; odbrzmiewa (echem)'.

Rekolekcje - koc. rz.-kat. wiczenia religijne, skadajce si z nauk, konferencji, naboestw, spowiedzi i komunii, ktrych celem jest odnowienie moralne i skupienie wewntrzne; ze rdw. ac. recollectio l. poj. 'wewn. skupienie'.

Rekuza - dawn. odmwienie rki panny (wdowy, rozwdki) starajcemu si; zob. Arbuz; z ac. recusare 'wzdraga si; odmawia'. Da (dosta) rekuz.

Relikwie - szcztki ciaa osb uwaanych za wite a. przedmioty majce z nimi jaki zwizek, otaczane czci religijn przez wyznawcw rz.-kat., islamu, buddyzmu i niekt. in. religii; przen. drogie pamitki; z ac. reliquiae 'szcztki'. Relikwiarz - lipsanoteka, koc. rz.-kat. sprzt w ksztacie ampuki, szkatuki, puszki, maej budowli, krzya, popiersia, gowy, rki, stopy,

korony, sarkofagu, medalionu, bursy (torby pielgrzyma), sucy do przechowywania relikwii. Stare Miasto, Warszawy relikwiarzu wity, Pleni wiekw porosy, mg ich przysonity. A. Oppman, Stare Miasto, 1-2.

Remiasz - kaszubski odpowiednik Madeja (zob.).

Remmon - zob. Rimmon.

Remora - trzymonaw (tj. zatrzymujca statki), ryba z rodziny podnawek, z rzdu okonioksztatnych, umiejca za pomoc przyssawki umieszczonej na gowie przywiera do rekinw, wielorybw, wi, aby ywi si resztkami ich pokarmw; przywiera te niekiedy do statkw, dlatego ju w staroytnoci sdzono, e umie ona wstrzymywa a. przynajmniej opnia ruch okrtw na morzu; ac., 'zwoka' od remorari 'opnia'. Rybka remora, Po naszemu zabawa, gdy bawi okrty I czyni im w egludze najpilniejszej wstrty. W. Potocki, Epithalamium do Remory ryby (w Poczcie herbw); bawi - zatrzymywa.

Remus - zob. Romulus.

Renart - zob. Powie (o Lisie).

Renaud de Montauban - zob. Aymon.

Rene - Dobry krl Rene, Rene Andegaweski, Rene Prowansalski, 1409-80, ksi Andegawenii i hrabia Prowansji, syn Ludwika II, adoptowany przez Joann II, tytularny krl Neapolu, obojga Sycylii i Jerozolimy, wielbiciel bdnego rycerstwa, turniejw i oww, opiekun muzykw i poetw, sam malujcy i piszcy wiersze. Jego najwyej ceniony poemat to Regnault et Jehanneton, sielanka, w ktrej sawi swoj mio do drugiej ony, Jehanne de Laval. Crka jego, Magorzata Andegaweska, bya on krla ang. Henryka VI. Cho znaczenie jego opierao si g. na koneksjach dynastycznych, by postaci godn uwagi jako jeden z ostatnich przedstawicieli rycerskoci i

kultury rdw. W poezji y dalej jako szczodry krl-piewak, "ktrego hojno nie bardzo si zgadza z chudym mieszkiem" (Henryk Vl, cz. II, 1, 1, Szekspira), ktry wprawdzie cigle co dziedziczy, ale dziedzictwo od razu rozdaje, tak e si wreszcie musi (w balladzie) pociesza nadziej na niebiaskie Jeruzalem. Dwr jego opisa Walter Scott w Anne of Geierstein (1829). U Szekspira i Scotta wystpuje jako Reignier; zob. te Jolanta. Pomniki P.-J. Davida d'Angers w Angers i Aix-en-Provence. Dobry krl Rene i jego 2. ona, Jeanne de Laval - obraz Nicolasa Fromenta, malarza krla Rene, Pary, Luwr. Krl Rene i jego ona - malowido na skrzydle dyptyku z otarza katedry w Aix-en-Provence, rwnie przypisywane Fromentowi.

Renesans - zob. Odrodzenie.

Reno - (wym. ri:nou) miasto nad rzek Truckee midzy jeziorami Tahoe i Pyramid, w zach. czci stanu Nevada NSA), synne "miasto rozwodw", gdzie wg praw stanowych dosta mona rozwd z bahych powodw po 6-tygodniowym zaledwie okresie zamieszkania.

Rentier - osoba utrzymujca si z renty w sensie dochodw z papierw wartociowych, z woonego kapitau, z majtku a. z ziemi, nie wymagajcych wkadu pracy; z fr.

Reski. Wino reskie - (skr. reskie) wino, zazw. biae, wytrawne, pochodzce z winnic pooonych nad Renem. Zoty reski (skr. reski) dawna jednostka monetama w krajach niemieckich; jednostka monetarna Austro-Wgier do 1892.

Repetier - dawn. zegarek kieszonkowy, ukazujcy godziny i minuty nie tylko wskazwkami na tarczy, ale take wybijajcy je za pociniciem, co pozwalao i noc wiedzie, ktra godzina, w czasach, kiedy zapalenie wiatia nie byo spraw cakiem prost; sztucer wielostrzaowy; z nm. Repetier(uhr) 'repetier (zegarek)' od ac. repelilio 'powtrzenie'.

Reprymenda - przest. nagana, bura, napomnienie, admonicja, paternoster; z

ac. (culpa) reprimenda '(zdrono) godna pohamowania; nagana', od reprimere 'powciga'.

Republika - forma ustroju pastwa oparta na obieralnoci wadz zwierzchnich - gowy pastwa (zazw. prezydenta) i parlamentu - na czas okrelony, w wyborach porednich a. bezporednich; zob. Rzeczpospolita; z fr. republique od ac. res publica 'rzecz publiczna, powszechna, pastwowa; pastwo'. Fr. kalendarz republikaski - zob. Kalendarz. Monarchia jest jak statek handlowy, ktry egluje pomylnie, bywa jednak, e trafi na ska i idzie na dno; republika to tratwa, ktra nigdy nie tonie, ale nogi masz tam zawsze w wodzie - z przemwienia (1795) kongresmana Fishera Amesa w Izbie Reprezentantw Kongresu USA. Republika - (Rzeczpospolita) wielki dialog filozoficzny w 10 ksigach (prawdop. midzy 389 i 369 pne.) Platona o idealnym pastwie, zawierajcy pogldy autora na wszystkie najwaniejsze dla niego tematy; zob. Platon (Jaskinia). Republika Cisalpiska - zob. Cisalpiski. Republika Cispadaska - zob. Cispadaski. Republika Francuska: I Republika - proklamowana 21 IX 1792 przez Konwent Narodowy po obaleniu monarchii feudalnej przez Rewolucj Fr., trwaa oficjalnie do 18 V 1804, kiedy pierwszy konsul, Napoleon Bonaparte, ogosi si cesarzem Francuzw. II Republika - proklamowana 25 II 1848 przez rewolucj lutow, trwaa oficjalnie do 2 XII 1852, gdy Napoleon III ogosi si cesarzem. III Republika - proklamowana w paryskim ratuszu po rewolucji 4 IX 1870, trwaa przez 70 lat, do czasu okupacji nm. we Francji w 1940. IV Republika - ktrej oficjalna inauguracja nastpia 1 I 1947, stanowia kontynuacj III Republiki, z niewielkimi tylko zmianami. V Republika - rozpocza si z chwil wprowadzenia nowej konstytucji 4 X 1958, dajcej wiksze uprawnienia prezydentowi, po przyjciu do wadzy Charlesa de Gaulle'a. Republika nie potrzebuje uczonych - fr. la repuhlique n'a pas besoin de savants odpowied przewodniczcego trybunau Lavoisierowi (1743-91, twrcy nowoczesnej chemii, odkrywcy tlenu), skazanemu na mier 19 floreala roku 11, gdy prosi o kilkudniow zwok w wykonaniu egzekucji dla dokoczenia

pewnego dowiadezenia chemicznego. Republikask form rzdw atwiej wychwala ni urzeczywistni - ac. rei publicae forma laudari facilius quam evenire z Rocznikw, 4, 33, Tacyta. Republika Transpadaska - zob. Transpadaski.

Requiem - (wym. rekwiem) rekwiem, msza rekwialna, aobna, za zmarych, ac. Missa pro defunctis, piewana w dzie zaduszny i w czasie uroczystoci aobnych, wg obrzdku rzymskiego skada si z 9 czci: Introitus (Requiem aeternam dona eis Domine, ac. 'wieczne odpoczywanie racz im da, Panie', nazwa mszy pochodzi od pierwszego wyrazu Introitu), Kyrie, Graduale, Tractus (Absolve, Domine, 'Panie, odpu'), sekwencja Dies irae, Offertorium, Sanctus, Agnus Dei, Communio (Lux aeterna 'wiato wiekuista'). Pierwsze kompozycje muz. do tekstu requiem pochodz z XVI w., a w XVIII-XX w. powstaiy liczne dziea dla liturgii i estradowe, opracowywane na gosy solowe, chr i orkiestr. Requiem - d-moll KV 626 Mozarta; mier w 1791 nie pozwolia kompozytorowi ukoczy utworu. Grande messe des morts - fr., 'Wielka msza za zmarych' a. Requiem (1837) Hectora Berlioza. Niemieckie Requiem - nm. Ein deutsches Reguiem, opus 45 (1869), Johannesa Brahmsa; oparte na nm. tekstach biblijnych, nie ma wiele wsplnego z kat. liturgiczn msz za umarych. Requiem - (1874) Giuseppe Verdiego, powicone pamici zmarego przyjaciela kompozytora, pisarza w. Alessandra Manzoniego.

Requiescat in pace - ac., 'niech spoczywa w spokoju' napis na wielu nagrobkach staro. Rzymu (rwnie skrt RIP); por. Ziemia (Niech ci...).

Res gestae divi Augusti - zob. Oktawian August (Monumentum Ancyranum).

Res gestae saxonicae - kronika saska obejmujca dzieje Sasw do chwili zgonu Ottona I, pira Widukinda z Korwei (ok. 925-973; Corvey koo Hxter, dzi RFN), zawierajca m.in. opisy walk z Wgrami i Sowianami, jak rwnie najstarsz wzmiank o pastwie polskim, mianowicie opis wyprawy Wichmana przeciw Mieszkowi I.

Reskrypt - ac. rescriptum, w staro. Rzymie pisemna odpowied cesarza na pytanie urzdnikw a. osb prywatnych w wtpliwych kwestiach prawnych, majca znaczenie zasady prawnej; odpowied papiea a. biskupa na pytanie lub prob; przest. zarzdzenie wadz, rozporzdzenie pisemne.

Respekt - szacunek, powaanie, z ac. respectus 'obejrzenie si; wzgld; poszanowanie'. By (mie kogo) na respekcie - dawn. by u kogo (mie kogo) w domu, we dworze, na utrzymaniu z uwagi na pokrewiestwo, zasugi, zobowizania itp. Dama (panna) respektowa, dworzanin respektowy - dawn. dworka a. dworzanin penicy swoje obowizki honorowo w zamian za moliwo nabrania manier, ogady towarzyskiej, poznania wpywowych osb i przetarcia si w wiecie. Dni respektowe - dawn. dni dopuszczalnej zwoki przy spacie zobowiza. Kto siedzi na respekcie, tego i chleb dawi - dawne przys.

Res sacra miser - ac., 'nieszczliwy jest rzecz wit'; wg Epigramatw, 4, Seneki; napis na fasadzie gmachu dawn. Tow. Dobroczynnoci w Warszawie, Krak. Przedmiecie 62.

Restauracja - odnowienie, odbudowa, doprowadzenie do pierwotnego stanu, zw. zabytkw, dzie sztuki; przywrcenie na tron dynastii, zw. Stuartw w Anglii w 1660 (Karol II), a take okres oznaczany nazw tego wydarzenia, kiedy g. postaciami literackimi w Anglii byli m.in. John Dryden, William Congreve, George Farquhar, John Bunyan, Samuel Pepys i John Locke, oraz dwa okresy przywrcenia Burbonw we Franeji: od kwietnia 1814 do marca 1815 i (po Stu Dniach, bitwie pod Waterloo i powtrnej abdykacji Napoleona I) od 1815 do 1830 (rewolucja lipcowa); jadodajnia; z pn.-ac. resrauratio 'odnowienie'.

Resursa - dawn. klub towarzyski kupcw, obywateli ziemskich itd.; dawn. lokal takiego klubu, spotkanie, zebrania jego czonkw; z nm. Ressource od fr. ressources 'rodki, zasoby (pienine)'.

El Retablo de maese Pedro - zob. Kukieka (Kukieki mistrza Pedro).

Retman - starszy flis(ak), wczek, odpowiedzialny za stan i transport tratew na rzece; z nm. Roile 'rota; druyna' i Mann 'czowiek'.

de Retz - zob. (de) Rais.

Reuter Paul Julius - (wym. rojter) wac. Israel Beer Josaphat, 1816-99, ur. w Kassel (Niemcy, dzi RFN), w 1829 zosta urzdnikiem w banku swego wuja w Getyndze, w 1849 poczy lini telegrafu Akwizgran z Verviers (w Belgii). Gdy prbowa zaoy agencj prasow w Paryu, uniemoliwiy to restrykcje rzdowe. W 1851 uda si do Anglii, gdzie si naturalizowa i otworzy agencj w Londynie, a z czasem rozszerzy swoj dziaalno na cay wiat. Otrzymaf te koncesj na czno kablow midzy Angli a Niemcami i Francj oraz midzy Francj a USA. W 1871 zosta baronem. Od 1941 agencja staa si wasnoci dziennikw brytyjskich i australijskich i dostarcza tylko wiadomoci zagranicznych.

Revere Paul - (wym. riwije po:l), 1735-1818, amer. patriota z czasw Rewolucji Amerykaskiej, najlepszy zotnik Nowej Anglii, rysownik, sztycharz, odlewnik dzwonw i dentysta. Bra udzia w bostoskim "buncie herbacianym" (zob. Boston) i zosta kurierem komitetu korespondencyjnego stanu Massachusetts. Przeszed do historii i legendy amer. sw nocn podr konn do Concord, przedsiwzit 18 IV 1775, aby ostrzec ludno Massachusetts, e wojska brytyjskie ruszyy na wypraw, ktra jak si potem okazao, staa si sygnaem do rozpoczcia Rewolucji Amerykaskiej. Z nowin t pojechali take William Dawes i Samuel Prescott. Revere nie dojecha do celu, bo Brytyjczycy wzili go do niewoli. Mimo to on wanie sta si "(p)nocnym jedcem" (ang. Midnight Rider) folkloru amer., gwnie dlatego, e zosta bohaterem poematu H. W. Longfellowa w zbiorze opowieci poetyckich Tales of the Wayside Inn ang., 'Opowieci z przydronej obery', 1863-73.

"Revue des deux mondes" (wym. rw de d ma:d) fr., 'Przegld dwch wiatw', za. w 1829 w Paryu czasopismo powicone sprawom krajowym i zagranicznym; zakupione zostao w 1831 przez Francois Buloza, ktry nada mu charakter literacko-filozoficzny i uczyni z niego jeden z najwaniejszych periodykw XIX w. w Europie. Ogaszali tam swe prace m.in. Balzac, Hugo, Musset, George Sand, Alfred de Vigny i Sainte Beuve. Do dzi jedno z czoowych fr. czasopism lit.; ukazuje si co dwa tygodnie.

Rewerans - dann. gbokie dygnicie z ukonem; z fr. reverence 'uszanowanie; ukon'.

Rewerencja - przest. szacunek, powaanie; dawn. okazywanie czci, ukon; z ac. reverentia 'cze; gboki szacunek'. Z rewerencj, u kaduka, Bo... A. Fredro, Zemsta, 2, 9; Czenik do Papkina.

Rewerenda - przest. sutanna ksiy, a. do XVIII w. w Polsce rwnie ubir profesorw wyszych uczelni, astronomw, lekarzy, aptekarzy itd.; z ac. reverenda, r.. od reverendus 'czcigodny, wielebny'. Wdzia rewerend - dawn. zosta ksidzem. W rewerendzie chodzi, a dziewuchy zwodzi - przys.

Rewolucja - zasadniczy przewrt spo., polegajcy na obaleniu ustroju i ustaleniu nowego; gwatowne przejcie z jednego stanu w drugi, z jednej jakoci w inn; przest. obieg jednego ciaa niebieskiego wok innego; z pn.-ac. revolutio 'przewrt; obrt'. Chce pan wic, aby rewolucje robiono na wodzie ranej? - fr. voulez-vous qu'on vous fasse des revolutions a l'eau rose?, odpowied Sebastiena Chamforta J. F. Marmontelowi, ktry ubolewa nad gwatownymi metodami fr. rewolucjonistw (1789). Najjaniejszy Panie, to nie bunt - to rewolucja - fr. mon Sire, ce n'est pas une revolte - c'est une revolution, ksi de Rochefoucauld-Liancourt, gdy przynis krlowi Francji, Ludwikowi XVI, wie o upadku Bastylii, wieczorem 14 lipca 1789, a krl wykrzykn: "Ale to bunt!" (Mais c'est une revolte!). Rewolucja angielska 1640-60 - zwizany z rozwojem kapitalizmu przewrt polit., ustrojowy i spoeczny w Anglii, ktry czasowo znis monarchi i dokona zmian ustrojowych na korzy buruazji i ziemiastwa; zob. Protektor (Lord). Rewolucja angielska 1688-89 - zwana "Wspania Rewolucj", ang. Glorious Revolution, wywoana deniem krla Jakuba II Stuarta do wprowadzenia rzdw absolutnych i przywrcenia w Anglii katolicyzmu, wieczca sukcesem

dugotrwae walki o ustanowienie ustroju parlamentarnego; zob. Ustawa (o prawach). Rewolucja belgijska 1830 - zapocztkowana 25 VIII 1830 pod hasem oderwania Belgii od Holandii, zakoczona 18 XI 1830 proklamowaniem niepodlegoci Belgii przez konstytuant. Rewolucja Francuska 1789-99 - Wielka Rewolucja Fr., rewolucja buruazyjna, ktra odebraa wadz monarchii i feudaom we Francji i wpyna decydujco na obalenie ustroju feudalnego w wikszej czci Europy. Mcnarchia pada w sierpniu 1792, a republik proklamowano we wrzeniu 1792. Okres Rewolucji skoczy si w listopadzie 1799 powstaniem Konsulatu. Republika przestaa istnie w 1804, kiedy Pierwszy Konsul Bonaparte zosta cesarzem Napoleonem I; zob. te Ancien regime; Bagno; Bastylia; Ca ira; Conciergerie; Danton; Deklaracja (Praw Czowieka i Obywatela); Dyrektoriat; Gra; Hebertyci; Jakobini; Jeu de Paume; Kalendarz (Fr, Kalendarz Republ.); Komitet (Bezpieczestwa Powszechnego; Ocalenia Publicznego); Komuna (paryska 1789-94); Konstytuantat Konsulat; Konwent (Narodowy); Kordelierzy; Ludwik (XVI); Marat; Maria (Antonina); Marsylianka; Napoleon (I); Pary (Plac Zgody); Robespierre; Roland de la Platiere; Rozum (Bogini Rozumu); Sankiuloci; Tricolore; Trykociarki; Wandea; Wciekli; yrondyci. Rewolucja krakowska 1846 - powstanie narodowe w Rzeczypospolitej Krakowskiej, ktre trwao od 20 II do 4 III 1846. Rezultatem upadku powstania byo wcielenie Rzplitej Krakowskiej do Austrii. Rewolucja kubaska 1956 - przeciw dyktaturze P. Battisty, rozpoczta wyldowaniem na Kubie grupy powstacw pod dowdztwem Fidela Castro 2 XII 1956 i zakoczona zwycisko wkroczeniem oddziaw Raula Castro do Hawany 2 I 1959. Dnia 16 II Fidel Castro obj urzd premiera. Rewolucja lipcowa we Franeji - zwana te "Trzy dni chway" (fr. Les Trois Glorieuses), 27-29 VII 1830, ktra przez obalenie Karola X zdetronizowaia gwn lini Burbonw, a Ludwika Filipa orleaskiego ogosia namiestnikiem, a potem krlem konstytucyjnej monarchii buruazyjnej "z woli narodu", Ludwikiem Filipem I. Rewolucja lutowa we Francji - 22-24 II 1848, zdetronizowaa Ludwika Filipa I, proklamowaa Drug Republik Francusk, bdc kompromisem midzy redni a drobn burzuazj bez poparcia mas ludowych, zapocztkowaa Wiosn (zob.) Ludw w Europie. Kres pooy jej 2 XII 1851 zamach stanu prezydenta Ludwika Bonapartego, od 2 XII 1852 cesarza Napoleona III. Rewolucja lutowa 1917 w Rosji - rewolucja marcowa, rewolucja buruazyjno-demokratyczna, rozpoczta w marcu (lutym starego stylu) w Piotrogrodzie, obja swym zasigiem cao imperium ros. i doprowadzia do abdykacji cara Mikoaja II; zakoczona 7 XI 1917 szturmem na Paac Zimowy; zob. Rewolucja Padziernikowa.

Rewolucja meksykaska 1910-20 - burzuazyjno-demokratyczna, ktra obalia 30-letni dyktatur Porfiria Diaza; przywdcami ruchu chopskiego byli Emiliano Zapata i Francisco (zwany Pancho) Villa. Nastpil burzliwy okres walk domowych, zakoczony objciem urzdu prezydenta przez gen. Alvaro Obregona, ktry w 1920-24 zapocztkowa realizacj postpowych reform rewolucji. Rewolucja naukowo-techniczna - dokonujce si od poowy XX w. gwatowne zmiany ilociowo jakociowe w nauce, otwierajce nowe stadium rozwoju, jakociowy skok, w ktrym nastpuje "unaukowienie przemysu" i "uprzemysowienie nauki", koncentracja i kompleksowy rozwj bada naukowych, powstawanie nowych dyscyplin naukowych, komputeryzacja, automatyzacja, miniaturyzacja, rozwj materiaw syntetycznych, elektroniki, siganie do nowych rde energii. Rewolucj t charakteryzuje te wiele zjawisk ujemnych bd gronych, jak nadmierny rozrost i przeludnienie miast, zanieczyszczenie rodowiska naturalnego, skaenie wody i powietrza, nieograniczony rozwj motoryzacji spalinowej, kryzys energetyczny itd. Rewolucja paacowa - przewrt paacowy, obalenie panujcego na skutek intryg dworskich, zmowy dostojnikw pastwowych, spisku oficerw itp., nie majce szerszego ta spoecznego. Rewolucja Padziernikowa (listopadowa) - Wielka Socjalistyczna Rewolucja Padziernikowa, rozpoczta w listopadzie (padziernik starego stylu) 1917 rewolucja socjalistyczna w Rosji, przygotowana i kierowana przez parti bolszewick z Leninem na czele. Rezultatem jej byo powstanie pierwszego na wiecie pastwa socjalistycznego. 7 XI 1917 na sygna dany z krownika "Aurora" nastpi szturm na Paac Zimowy (siedziba Rzdu Tymczasowego) w Piotrogrodzie; ministrw aresztowano. Komitet Wojskowo-Rewolucyjny wyda odezw pira Lenina, w ktrej zawiadamia, e przejmuje wadz w swoje rce. Dat 7 XI uznano za dzie powstania pastwa radzieckiego. W nocy z 8 na 9 XI drugi Zjazd rad uchwali dekret o pokoju i dekret o ziemi oraz wyoni pierwszy rzd radziecki - Rad Komisarzy Ludowych (sownarkom). Rewolucja przemysowa - okres przejcia od manufaktur opartych na pracy rcznej do przemysu maszynowego rozwinitego na podstawie doniosych wynalazkw, jak maszyna parowa; krosno tkackie itd. Rewolucja przemysowa dokonaa przewrotu w procesie produkcji i zapocztkowaa okres wolnej konkurencji w kapitalizmie. Rozpocza si w Brytanii (okres trwania po. XVIII - po. XIX w.), nastpnie obja Holandi, Belgi, USA, Francj, Niemcy, Krlestwo Polskie, Austro-Wgry, Rosj, Japoni, kraje skandynawskie, Wochy, Australi, Kanad. Rewolucja 1905-07 w Rosji - pierwsza w Europie rewolucja epoki imperializmu, skierowana przeciw caratowi i pozostaociom feudalizmu w Rosji. Pocztkiem bya "krwawa niedziela" 22 I 1905, masakra manifestacji robotnikw petersburskich, a kolejnymi etapami: powszechny strajk styczniowy, powstanie na pancerniku "Potiomkin" (zob. Pancernik), strajk powszechny przeciw Dumie Buyginowskiej, padziernikowy strajk powsz.,

grudniowe powstanie zbrojne robotnikw moskiewskich. W 1906-07 stopniowy odpyw fali rewolucyjnej. Do najkrwawszych walk rewol. w Krlestwie Polskim naleaa masakra pochodu 1. maja w Warszawie i dzkie powstanie zbrojne w czerwcu 1905. Rewolucja 1848 - zob. Wiosna (Ludw). Rewolucja wrzeniowa 1870 we Franeji - jednodniowy (4 IX) przewrt wywoany wiadomoci o klsce pod Sedanem; obali Drugie Cesarstwo (Napoleona III) i ustanowi Trzeci Republik. Rewolucje to lokomotywy dziejw - nm. die Revolutionen sind die Lokomotiven der Geschichte, z pracy Walki klasowe we Francji 1848-50; Nastpstwa 13 VI 1849, Karola Marksa. Rewolucje walcz o wielkie sprawy, ale wynikaj z drobiazgw - z Polityki, 5, 3, 1, Arystotelesa. Trzy dni chway - fr. Les Trois Glorieuses, zob. wyej Rewolucja lipcowa we Francji. Wspaniaa rewolucja - ang. Glorious Revolution, zob. wyej Rewolucja ang. 1688-89.

Della Reyna Jzef - ok. 1470, kabalista palestyski, przedmiot wielu legend yd., zob. Mesjasz (Legenda o Jzefie della Reyna).

Reynard the fox - ang., zob. Powie (o Lisie).

Rezon - dawn. rozsdek, rozum; pewno siebie, kontenans, kura, rezolutno, miao; z fr. raison 'rozsdek; racja; powd'. Lepszy rezon, kiedy syt - przys.

Rezoner - przest. czowiek lubicy rezonowa, szeroko i dugo rozprawia o czym, dowodzi, moralizowa, poucza, gani; teatr. przest. posta w sztuce scenicznej wygaszajca (zazw. autorskie) opinie, komentarze na temat postaci i akcji sztuki, ukazujca jej mora, odpowiednik chru staro. tragedii; z fr. raisonnetir 'rozumiejcy'; teatr. 'rezoner'.

Rezos - gr. Rhesos, mit. gr. syn boga rzeki Styrmon i muzy Euterpe a. Kaliope, krl Tracji, sprzymierzeniec Troi, ktry przyszed jej na pomoc wraz ze swymi cudownymi nienobiaymi rumakami, od ktrych zalea los Troi. Gdyby mianowicie cho raz skosztoway trojaskiej paszy lub napiy si wody ze Skamandra pod Troj, miasto byoby nie do zdobycia. Dlatego Odyseusz i Diomedes, otrzymawszy od Dolona (zob.) haso i plan obozu, wdarli si do niego; Diomedes zabi Rezosa i 12 innych Trakw, a Odys uprowadzi rumaki; por. Iliada, 10, 434 i nast., Homera.

Rezun - dawn. morderca, zabjca; z ukr. rizun.

Rezurekcja - koc. rz.-kat. uroczyste naboestwo z procesj odbywane zwykle w Wielk Sobot wieczorem a. w Niedziel Wielkanocn wczesnym rankiem; z pn.-ac. resurrectio 'zmartwychwstanie'.

Rezydent - w Polsce XVI-XVIII w. czonek przybocznej rady krlewskiej; hisr. gubernator, przedstawiciel dyplomatyczny pastwa-protektora w pastwie zalenym; dawn. ubogi krewny a. oficjalista przesiadujcy na askawym chlebie u zamonej rodziny we dworze szlacheckim, odwdziczajcy si usugami domowymi za dobrodziejstwa; z ac. residens dpn. residentis od residere 'osiada; zamieszka'.

Rbajo - przest. mczyzna dobrze i chtnie si bijcy na szable a. inn bro sieczn. W Panu Tadeuszu Mickiewicza - przydomek Gerwazego.

Rka - w staro. Egipcie symbol mstwa, w staro. Rzymie wiernoci, u Zenona z Elei pi symbolizuje dialektyk, a otwarta do krasomwstwo. Dwie rce zczone symbolizuj zgod. W sztuce rdw. rka bya symbolem rozkazywania i zrcznoci: Boga przedstawiano w postaci rki wyaniajcej si z chmur, mogcej by znakiem rozkazu (hebr. iad 'rka; wadza') a. bogosawiestwa (z dwoma palcami uniesionymi, z promieniami wychodzcymi z palcw) czy groby zawisej nad czowiekiem. Krlewska rka sprawiedliwoci reprezentuje wadz sdow, przelanie na wadc jednego z najwaniejszych atrybutw boskoci. Rka homo faber (ac., 'czowieka twrcy, wytwrcy') odrnia go od zwierzt. Ciep rk da (dosta) - jeszcze za ycia, przed zapisem testamentowym; od razu, ze szczerego serca, nie aujc, nie skpic (da), bez wikszego trudu, zachodu (dosta).

Co jest komu na rk - odpowiada mu, dogadza, zadowala go, zaspokaja, jest dla niego dogodne. I komu na rk - spenia jego yczenia, pomaga, uatwia mu co. I po rku (z kim) - przest. i o zakad, zakada si o co. I z krzyw rk - przynosi apwk, "podarek". Jak rk odj - (o dolegliwoci, chorobie itp.: mija, przechodzi, ustpuje) od razu, bez ladu. Je z rki - ulega, by posusznym, ugina si przed czyj wol, poddawa si wpywom, taczy, jak zagraj. Lecie (komu) przez rce - by zemdlonym, nieprzytomnym, zamroczonym. Lewa i prawa rka - zob. Lewica i prawica; Jerozolima (Jelibym ci zapomnia...). Martwa rka - zob. Dobra martwej rki. Mie dugie rce - by zodziejem, kieszonkowcem; mie wielkie wpywy, zw. aby komu zaszkodzi. Mie smo w rkach - (w palcach) o zrcznym zodzieju, ktremu wszystko lepi si do palcw. Na rkach nosi - uwielbia, ubstwia, zaspokaja wszelkie zachcianki (ukochanej); wg Biblii, Psalm 90, 11-12: "Albowiem anioom swoim poleci, aby ci strzegli na wszystkich drogach twoich. Na rkach nosi ci bd, by nie urazi o kamie nogi swojej"; por. te Ew. wg Mat., 4, 6; uk., 4, 11. Klasyczny tekst o anioach-strach. Niepodzielna rka - wasno naleca do kilku osb bez prawa podziau ani wykupu. Odda komu rk - (obieca komu rk) o dziewczynie: polubi kogo (przyrzec komu maestwo). O! rk karaj, nie lepy miecz! - ze Skarg Jeremiego, 10; Chora, 32, Kornela Ujejskiego. Posmarowa komu rk (ap) - przekupi, da apwk, okupi si. Prawa rka (czyja) - zob. Prawy. Pretendent, aspirant, konkurent do rki - starajcy si o polubienie panny (kobiety).

Przemawia do rki - przekupi, da apwk. Rce jego przeciw wszystkim, a rce wszystkich przeciw niemu - zob. Ismael. Rce (precz) od obrazu! - ac. manum de tabula! wstrzymaj si od dalszych poprawek i ulepsze! z Historii naturalnei, 35, 36, Pliniusza; por. Listy do przyjaci, 7, 25, 1, Cicerona. Rka rk myje - aforyzm Epicharma z Syrakuz (ok. 450 pne.), cytowany przez Platona, Senek, Petroniusza i Erazma z Rotterdamu; gdy chcesz otrzymywa, dawaj; wzajemna pomoc jest niezbdnym skadnikiem naszego ycia. Robota pali si komu w rkach - pracuje sprawnie, skadnie, ca par, energicznie, z zaciciem. Skadanie rk do modlitwy - gest nie znany staroytnoci, rwnie pierwszym chrzecijanom, zawiadczony dopiero od XI wieku. Sprzeda z wolnej rki - nie na licytacji; w celu uniknicia zlicytowania jakiej wasnoci; sprzeda nadwyek po dokonaniu dostawy towaru reglamentowanego. Umywa (umy) rce - zrzuci z siebie odpowiedzialno za to, co si dzieje, co ma si sta, co si stao, owiadczy, e si jest niewinnym; wg Biblii, Deut., 21, 1-9, jeli znajdzie si czowieka zabitego, a sprawca zabjstwa jest nieznany, wwczas starszyzna ssiedniego miasta winna zabi jaowic i omy nad ni rce, mwic: "Rce nasze krwi tej nie wylay ani oczy nie widziay." Por. te Psalm 25, 6; 72, 13; Ew. wg Mat., 27, 24: Piat (zob.) "wziwszy wod, umy rce przed posplstwem, mwic: Nie winienem krwi tego sprawiedliwego; wasza to rzecz!" Wrenie z rki - na podstawie linii wntrza doni wrenie przyszoci i charakteru osoby, uprawianie chiromancji. W twoje rce! - okrzyk towarzyszcy dawniej oddawaniu ssiadowi przy stole krcego wok stou pucharu, dzi rodzaj toastu, znaczcego: "Twoje zdrowie! Za twoj pomylno!". Wyj (z czego) obronn rk - wyj cao, szczliwie uniknwszy szkody a. niebezpieczestwa. Wyzwa kogo na rk - przest. na pojedynek. Zapa kogo za rk - na gorcym uczynku kradziey. Z pierwszej rki (bra, kupowa; czerpa wiadomoci) - bezporednio, bez pomocy porednikw.

Z rk na sercu - szczerze, bez obudy, otwarcie. elazna rka w aksamitnej rkawiczce - powiedzenie przypisywane Karolowi V i Napoleonowi I; o wadcy "delikatnym w mowie i sposobie bycia, a nieugitym w decyzjach".

Rkawica, rkawiczka. Rkawica sokolnicza - skrzane okrycie na do uywane przez sokolnikw dla ochrony doni przed pazurami ptakw owczych. Robi co w rkawiczkach - przen. postpowa ostronie, ogldnie, delikatnie, dyplomatycznie. Rzuci (podj) rkawic - wyzwa na pojedynek; wg redniowiecznego obyczaju rzucenie rkawicy oznaczao wyzwanie na pojedynek, a podjcie jej przyjcie wyzwania; dzi - wezwa do wzicia udziau w dyskusji a. rywalizacji. Zmienia (np. kochanki; pogldy) jak rkawiczki - b. czsto. Znoszone rkawiczki - przest. o kobiecie "z przeszoci". Tam od radonej witany kochanki, Rycerz jej w oczy rkawiczk rzuci, "Pani, twych wdzikw nie trzeba mi wcale." To rzek i poszed, i wicej nie wrci. A. Mickiewicz, Rkawiczka, 56-59; powiastka t. z Friedricha Schillera.

Rkawka - festyn ludowy w Krakowie, zapewne pochodzenia przedhistorycznego, wicy si ze sowiaskim witem wiosny (tuczenie jaj i ciskanie nimi o ziemi), poczony przez lud z legend o Krakusie, obchodzony jeszcze pod koniec XIX w. We wtorek po Wielkanocy a. w najblisz pogodn niedziel, po naboestwie w kociele w. Benedykta na Krzemionkach, uczestnicy udawali si na pobliskie wzgrze Lasota (zwane od tego festynu rwnie Rkawk), po drodze zaopatrzywszy si w pisanki, "szewskie placki", jabka, pierniki, obarzanki i resztki wiconego, i zrzucali je stojcym u podna ubogim a. akom. Tradycja zabawy lud. przetrwaa do czasw obecnych. Wg etymologii lud. nazwa Rkawki ma si wywodzi std, e kopiec Krakusowi usypa nard wasnorcznie, znoszc ziemi w rkawach i cholewach. Jednak rzekomy kopiec Krakusa znajduje si o dobry kilometr od wzgrza Rkawka (Lasota). Zielona trawa, zielona, A stara Wisa spieniona! Hen na Podgrzu Rkawka - I wielkanocna zabawka! W. Pol, Szajne Katarynka, Obrazek IV, 5-8.

Rkopis - manuskrypt. Rkopis krlodworski - (1817, t. pol. 1830) i Rkopis zielonogrski (1819) znakomite artystycznie falsyfikaty, wyd. przez Vaclava Hank jako autentyczne zabytki lit. staroczeskiej, zyskay ogromn popularno i midzynarodow saw na fali wzrostu zainteresowania przeszoci narodow we wczesnym okresie romantyzmu. W epoce czeskiego odrodzenia narodowego oba Rkopisy odegray powan rol w budzeniu si czeskiej wiadomoci narodowej, mimo i w drugiej po. XIX w. udowodniono, e s one podrobione. Rkopisy znad Morza Martwego - zob. Qumran. Rkopis znaleziony w Saragossie - fr. Manuscrit trouve a Saragosse, fantastyczno-filozoficzny romans szkatukowy (zob. Powie), gwne dzieo polskiego uczonego i podrnika Jana Potockiego (1804-05, t. pol. 1847 z autografu pniej zaginionego), powie grozy poczona z powieci szelmowsk, pena niezwykych, egzotycznych obrazw i pomysw, przepojona racjonalistycznym duchem Owiecenia; napisana w jz. fr.

Rhode - rodzina drukarzy gdaskich, ktra stworzya podwaliny drukarstwa gdaskiego. Franciszek Rhode przyby w 1538 z Flandrii do Gdaska i zaoy oficyn drukarsk, jedn z pierwszych w miecie. Po jego mierci w 1559 drukarni obj jego syn Jakub, ktry rozszerzy zakad i m.in. rozpocz wydawanie taniej serii podrcznikw jz. polskiego. Gdy Jakub zmar w 1602, oficyn prowadzili do 1619 jego synowie, Jakub i Marcin; po czym, w innych ju rkach, drukarnia dziaaa a do 1897.

Rialto - w., od rivo alto 'wysoki brzeg' na wyspie o najtrwalszym gruncie, najstarszej dzielnicy Wenecji. Ponte di Rialto - most przez Canal Grande w Wenecji, zbud. w 1588-92 na miejscu dawnego, drewnianego, przerzucony przez Kana jednym marmurowym ukiem. Ma 487m dugoci, a 227m szerokoci, wspina si z obu stron schodami do wys. 7,57m; na nim znajduj si dwa rzdy sklepw z pamitkami i przedmiotami rzemiosa art. Kady z przyczkw mostu spoczywa na 6000 pali. Do 1854 by to jedyny most przez Kana.

Riazin Stieka - zob. Razin Stiepan.

Ricci Matteo - (wym. riczczi), 1552-1610, w. podrnik, misjonarz zakonu jezuitw, ucze Christopha Claviusa, jednego z twrcw kalendarza gregoriaskiego. Posany w 1577 do Indii portugalskich, przebywa w Goa,

gdzie pozna jzyk chiski, pniej w Makau u wybrzey Chin, niedaleko miejsca, gdzie Franciszek (zob.) Ksawery zmar, nie doczekawszy si moliwoci wyldowania w Chinach. W 1583 otrzyma od gubernatora prowincji kantoskiej pozwolenie na osiedlenie si w Czao king-fu. Swoje zadania misjonarskie wykonywa z niezwyk ostronoci, raczej w duchu ekumenizmu 2. po. XX w., co spotkao si w kocu, pod wpywem dominikanw i franciszkanw, z krytyk papiea. Przywdzia ubir bonzy, imi Li Ma-tou, ukazywa chrzecijastwo naprzd jako ide moraln blisk konfucjanizmowi, zjednywa sobie ludzi wyksztaconych znajomoci astronomii, mechaniki, architektury i geografii. Mapy, ktre sporzdza, gdzie Pastwo rodka zajmowao miejsce centralne, budziy podziw mandarynw, dajc im pierwsze informacje o wspczesnej Europie. Neofitom pozwala na zachowanie kultu przodkw i wielu rytuaw. W 1601 wyraono wreszcie zgod na jego podr do Pekinu, gdzie zosta yczliwie przyjty przez cesarza, na ktrym podarki Ricciego, przede wszystkim instrumenty astronomiczne i zegar, uczyniy wielkie wraenie. Ricci pozosta tam do koca ycia i wyda kilkanacie dzie nauk. w jzyku chiskim.

Ricercar - (wym. riczerkar) tiento, capriccio, canzona, fantasia, forma muzyki instrumentalnej na lutni, organy, klawesyn, orkiestr, uprawiana w XVI-XVIII w.; w. od ricercare 'szuka'.

Rienzi - Cola di Rienzo, 1313 a. 1314-54, syn oberysty, poruszony panujcym w Rzymie w czasach jego modoci bezprawiem i sporami midzy rodami gibeliskich Colonnw i zwolennikami gwelfw- Orsinimi, rozczytany w klasykach, zafascynowany starorzymskimi wzorami, zacz uwaa za cel swego ycia utworzenie z Italii demokratycznej republiki z Rzymem jako stolic. Wysany w 1343 z misj do papiea Klemensa VI w Awinionie, zaprzyjani si z Petrark i zyska zaufanie papiea, ktry uczyni go notariuszem kamery papieskiej w Rzymie. Tam wymow swoj zdoby szerok populamo, stan na czele powstania republikaskiego i zosta obwoany trybunem ludowym. Wypdzi skcon arystokracj i sprawujc rzdy dyktatorskie na Kapitolu (wsparte autorytetem papieskim) wprowadzi w miecie ad i porzdek. Jednak jego niedojrzao polit. i prno, a take wysokie podatki, jakie nakada, odwrciy od niego masy i wzbudziy nieufno papiea. Wypdzony w 1347, przeczeka 2 lata w klasztorze w Abruzzach. Ale wiara w swoj misj nie dawaa mu spokoju. Uda si do Pragi na dwr Karola IV Luksemburskiego, ktry marzyciela trzyma przez czas pewien w wizieniu, ale wreszcie pozwoli na wyjazd do Awinionu. Za zgod Innocentego VI Rienzi wrci do Rzymu jako senator. Powitany entuzjastycznie, wkrtce znowu utraci sympati ludu przez srogo wyrokw i ucisk podatkowy. Zosta zamordowany w czasie rozruchw ulicznych. W XIX w. zaczto go idealizowa jako prekursora zjednoczenia Woch, a rzymianie postawili mu w 1887 pomnik, brz duta Massiniego, na wzgrzu kapitoliskim obok schodw Michaa Anioa. Rienzi, czyli Ostatni trybun - powie (1835, t. pol. 1883) Edwarda

Bulwera, lorda Lyttona, oparta na zdarzeniach hist. Rienzi-ostatni trybun - wielka opera tragiczna (Drezno 1842) Richarda Wagnera, libretto: kompozytor wg E. Bulwera-Lyttona; pierwsze dojrzae dzieo kompozytora, zawierajce jednak duyzny. Cola Rienzi - tragedia hist. (1875) Adama Asnyka.

Rigel - niebieska gwiazda, druga pod wzgldem jasnoci konstelacji Oriona.

Rigoletto - arcydzieo operowe (Wenecja 1851, wyst. pol. Warszawa 1853) Giuseppe Verdiego, libretto: Francesco Maria Piave wg dramatu hist. Krl (zob.) si bawi Victora Hugo. Cenzura wczesnej Wenecji (pod panowaniem austriackim) nie chciaa si zgodzi na przedstawienie cynicznego i rozwizego krla. Historycznego Franciszka I zmieniono wic na fikcyjnego ksicia Mantui, a gwn i tytuow postaci uczyniono trefnisia krlewskiego Trybuleta, zoliwego garbusa, ktremu we woskiej wersji zmieniono imi na Triboletto, a potem na Rigoletto. Aby uagodzi cenzorw, oper wystawiano pocztkowo pod rnymi tytuami, jak: Viscardello, Clara di Perth, Lionello. Akt IV zawiera synny kwartet wokalny oraz synniejsz jeszcze ari Ksicia: La donna e mobile qual piuma al vento, muta d'accento e di pensiero w., 'Kobieta zmienn jest jak pirko na wietrze, niesta w nastrojach i zamysach'.

Rigweda - zob. Wedy.

Rijksmuseum - (wym. rejks...) Muzeum Krlewskie w Amsterdamie, najbogatsze muzeum sztuki hol., za. w 1808 przez krla Ludwika Bonaparte; w nowym gmachu od 1885. Wielki zbir arcydzie malarstwa niderl., flam., ale take hiszp. i fr. Muzeum synie jednak przede wszystkim z obrazw Rembrandta. Dobrze reprezentowani s te m.in. Frans Hals, Vermeer, Ruisdael, Jan Steen.

Rimmon - Remmon, babiloski bg burzy; w Biblii, 4. Ks. Krl., 5, 18, dowdca syryjski (aramejski) Naaman, uzdrowiony z trdu za spraw proroka Elizeusza i nawrcony na religi mojeszow, prosi go o zezwolenie na pokon Rimmonowi, gdy wraz ze swym krlem wejdzie do zboru Rimmona, i o odpuszczenie mu tego pokonu. Na co Elizeusz powiada: "Id w pokoju."

Klka przed Rimmonem - by oportunist, czyni rzecz sprzeczn z wasnym sumieniem, ale praktyczn, wygodn w danej sytuacji.

Rinaldo - zwany te Ranaldo, Renaud de Montoban (zob. Aymon), Renault, Regnault, Reynold, jeden z najwikszych bohaterw romansw rdw., paladyn Karola Wielkiego w cyklu legend karoliskich, najstarszy z czterech synw Aymona, kuzyn Orlanda, hrabia Dordogne, posiadacz synnego rumaka imieniem Bajard (zob.), nieustraszony, ale gwatowny i bez skrupuw; chciwo zmienia go niekiedy w zwykego upiec. Pojawia si w poemacie Morgante (zob.) Pulciego; w Orlando innamorato (zob. Roland) Boiarda i w Orlandzie szalonym Ariosta (zob. Angelika), brat Bradamanty (zob.); w Jeruzalem wyzwolonej (zob. Jerozolima: Gofred...) Torquata Tassa zjawia si jako Rinaldo d'Este (zob. Armida).

Rinaldo Rinaldini - herszt rozbjnikw, szlachetny zbjca, ktry zabiera bogatym, aby rozda midzy biedakw, bohater tytuowy popularnej powieci sensacyjnej Rinaldo Rinaldini, herszt bandytw, opowie romantyczna naszego stulecia (1797-1800) pisarza nm. Christiana Augusta Vulpiusa, tumaczonej na wiele jzykw, majcej mnstwo naladownictw. Autor, wykorzystujc jako wzr posta Karola Moora z dramatu Zbjcy Fr. Schillera, stworzy klasyczny schemat "powieci zbjeckiej", ktry, za porednictwem literatury straganowej i odpustowej, wpyn na formowanie si legend o szlachetnych zbjcach i zbjnikach, m.in. o Janosiku (zob.).

Rinascimento, Rinascita - (w. rinaszimnto, rinszita) w., Renesans, Odrodzenie; por. Risorgimento.

Rinconete i Cortadillo - dwaj synni otrzykowie, plebejscy bohaterowie jednej z Nowel przykadnych (1613) Cervantesa, postacie pene ycia i barwy: starszy, 16-letni Pedro del Rincon, szuler, i modszy, Diego Cortado, rzezimieszek i zodziej kieszonkowy, spotykaj si w obery w drodze z Kastylii do Andaluzji i zawieraj przyja, po czym, ju w Sewilli, zostaj uroczycie przyjci do bractwa zodziei i oszustw.

Ring - umieszczone na podium, ogrodzone sznurami miejsce walk bokserskich a. zapaniczych; szeroka ulica oklna, zw. Ring wiedeski, d. 47km, szer. 577m, otaczajcy koem rdmiecie Wiednia, zaoony na miejscu murw obronnych miasta, zbudowanych w XIII w. i zburzonych w 1857, jedna z najpikniejszych arterii miejskich wiata, przy ktrej mieszcz si m.in. opera pastwowa, Neue Hofburg, Kunsthistorisches Museum, Naturhistorisches

Museum, parlament, Burgtheater, ratusz, uniwersytet i gieda; nm. i ang., 'piercie'. Ring - skr. od Der Ring des Nibelungen zob. Nibelung (Piercie Nibelunga).

Rip van Winkle - (wym. wan uinkl) bohater tytuowy opowiadania (ze zbioru Ze szkicownika, 1819-20) Washingtona Irvinga, adaptacji starej legendy europ. (ktra W wersji nm. mwi o pastorze Peter Klausie, a we fr. o Krlewnie niece). Rip, mieszkaniec doliny Hudsonu z czasw przedrewolucyjnych, leniwy wieniak tyranizowany przez on, wczc si ze strzelb i psem po grskich lasach Catskillu, spotyka odzian w stroje dawnych kolonistw holenderskich grup milczcych ludzikw grajcych w krgle. Poczstowany przez nich winem, zasypia, aby si po obudzeniu przekona, e przespa 20 lat, e Ameryka wywalczya sobie niepodlego, a jego ona-jdza nie yje; przen. czowiek bardzo starowiecki, nie zorientowany w aktualnych stosunkach, go z ksiyca; por. Endymion.

Risorgimento - (wym. rizordimnto) w., odrodzenie, zmartwychwstanie, rozkwit. Il Risorgimento italiaino - w., 'Odrodzenie Woch', rewolucje i wojny okresu 1820-70, ktre doprowadziy do powstania niepodlegych i zjednoczonych Woch.

Ristori Adelaide - 1822-I906, wielka aktorka woska, uwaana za najwybitniejsz artystk teatraln swoich czasw (zakoczya swoj karier w 1885), wywodzca si z rodziny aktorskiej: jej przodkowie, Tomasso i Giacomo, byli w XVII w. aktorami commedia dell'arte. Wielkie sukcesy odnosia jako Francesca da Rimini Pellico, Mirandolina Goldoniego, Maria Stuart Fr. Schillera, Fedra Racine'a i Lady Makbet (Makbet Szekspira). Otoczona czci przez rodakw, wielbicych jej talent, zalety charakteru i patriotyzm.

Riwiera - wybrzee M. rdziemnego we Francji (wsch. cz Cote d'Azur 'Lazurowego Wybrzea') i Woszech, od La Spezia (Wochy) do Hyeres (Francja). Cay ten region, znany z piknoci krajobrazu, agodnego klimatu i bujnej rolinnoci, jest w Europie zach. gwnym terenem caorocznej turystyki i wypoczynku. Najsynniejsze miejscowoci Riwiery to: Rapallo, San Remo i Bordighera we Woszech, a Mentona, Monte Carlo (Monaco), Nicea i Cannes na Cote d'Azur; w. riviera, z ac. riparia 'przybrzeny' od ripa 'brzeg rzeki'.

Robert - imi mskie, fr.-normandzki skrt z Rodebert, od st.-g.-nm. hrod, hruod +beraht 'sawa +byszczcy'; nm. Robert, Rupert, Ruprecht, ang. Robert, zdrobnienia: Bob(by), Dob(bin), Rob(in), Pop.

Robert I Bruce - (wym. brua), 1274-1329, krl Szkocji od 1306, bojownik i bohater walki o niezawiso Szkocji, dziki swej zrcznoci i odwadze wyzwoli w 1314 Szkocj od dominacji angielskiej, a jego mdra polityka utorowaa krajowi drog do zamonoci. Robert Bruce i pajk - zob. Pajk.

Robert Diabe - fr. Robert le Diable, bohater legend rdw., przed urodzeniem sprzedany diabu przez matk, ktra nie moga doczeka si dziecka, powica wszystkie swe siy popenianiu okropnych zbrodni i bestialstw. Gdy dowiaduje si o przyczynie swego postpowania, szuka oczyszczenia u pustelnika, odbywa naoon mu pokut jako niemy bazen na dworze rzymskim i trzykrotnie ratuje miasto od najazdu Saracenw. Wreszcie koczy ycie jako pustelnik. Posta identyfikowana czsto z historycznym Robertem I (Robertem Wspaniaym), ok. 1010-35, ojcem Wilhelma I Zdobywcy, ksiciem Normandii od 1027, ktry zamordowa swego brata Ryszarda III, aby uzyska wadz, pomaga krlowi fr. Henrykowi I w walce z jego matk i bratem, pomaga wypdzonemu przez Duczykw z Anglii Edwardowi Wyznawcy, ktry przebywa na jego dworze. Znany by z odwagi i okruciestwa. Zmar w Nicei (dzi Iznik w Turcji) w drodze powrotnej z pielgrzymki do Ziemi w., dokd si uda, aby odpokutowa za grzechy. Obie te pomieszane z sob postacie stworzyy bohatera bardzo rnicych si od siebie wersji fr., a potem i ang. romansw rdw., m.in. jednego z miraklw (cudw) dramatycznych Matki Boskiej z XIV w. (Les Miracles de Notre Dame) i ang. romansu Sir Gowther z XV w. Robert Diabe - opera heroiczna (Pary 1831) Giacomo Meyerbeera, libretto: E. Scribe i G. Delavigne. Rzecz dzieje si we Woszech. Grand duo concertant - na temat z opery Meyerbeera Robert Diabe fantazja na fort. i wiolonezel (1832-33) Fr. Chopina i Augusta Franchomme'a.

de Robespierre Fransois Maximilien Joseph - 1758-94, jeden z wielkich przywdcw Rewolucji Fr. i jeden z jej wielkich mwcw. By adwokatem w Arras do chwili wyboru na deputowanego Trzeciego Stanu miasta Arras w Stanach Generalnych. Jako przywdca jakobinw i radykalnego stronnictwa "Gry" w Konwencie zacz odgrywa wybitn rol polityczn. Po obaleniu

yrondystw, jako przewodniczcy Komitetu Ocalenia Publicznego, wprowadzi dyktatur i by gwnym organizatorem terroru sucego za narzdzie polit. Z jednakow bezkompromisowoci posyat na szafot zwolennikw Dantona, jak i hebertystw. Gdy zwycistwo pod Fleurus 26 VI 1794 zamao napr wroga zewntrznego na Francj i groba restauracji monarchii oddalia si, wikszo Konwentu gosowaa przeciw Robespierre'owi i nakazaa jego aresztowanie. Usiowa odebra sobie ycie. Rannego, ze zaman uchw, zawleczono nazajutrz, 28 VII 1794, na szafot i stracono. By ogromnie popularny wrd ludu paryskiego, ktry nazwa go "Nieprzekupnym" (fr. l'Incorruptible) z powodu jego prawoci w yciu prywatnym i nieugitej, zimnej, konsekwentnej i skruputatnej wiernoci ideaom demokratycznym. Jest to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w historii, przedstawiana albo jako bezlitosny, dny krwi tyran, albo jako najwybitniejszy m stanu Konwentu i bojownik o demokracj polit. i spo. Jego sztywno moralna i logiczny chd sprawily, e nie sta si natchnieniem powieciopisarzy i dramaturgw; zob. Danton; por. te powie hist. Bogowie akn krwi (fr. Dieux ont soif, 1912) Anatola France'a.

Robin Hood - (wym. hud) legendarny bohater angielskich ballad redniowiecznych, szlachetny zbjca, personifikacja powszechnego sprzeciwu, z jakim spotkay si dokuczliwe ustawy rdw. krlw angielskich. W czasach Robina Hooda, a wic gdzie midzy XIII a XV wiekiem (zalenie od rda), krlowie ang., optani ide oww, przeznaczyli przeszo trzeci cz kraju na rezerwat zwierzyny ownej, zastrzeonej wycznie dla siebie. Kary za jakkolwiek dziaalno na tych terenach byy surowe: okaleczenie i mier. Gdyby istnia rzeczywicie jaki historyczny Robin Hood, waciwym dla niego okresem byby XIII w., kiedy niech do tych ustaw bya najywsza: baronowie, szlachta ziemiaska i chopi odczuwali je jako rwnie uciliwe. Robin mg by ucznikiem na subie ksicia zbuntowanego przeciw krlowi, a gdy ksicia pobito, mg prowadzi dalej prywatn partyzantk w Lesie Sherwoodzkim, ktry rozciga si wwczas wzdu pn. brzegu rzeki Trent (pyncej obecnie przez poudniowe peryferie miasta Nottingham), pasem dugoci ok. 40, szerokoci od 13 do 167km. Dziki przemysowi i rolnictwu skurczy si on dzi do 1/20 wczesnego obszaru. Wtpi jednak naley, czy znajdzie si kiedykolwiek zwizek midzy bohaterem ballad a jak postaci historyczn. Co dziwniejsze, ballady, z nielicznymi, pnymi wyjtkami, nie przedstawiaj go bynajmniej jako "rwnacza wiata" (biorcego od bogatych i dajcego biednym), co z czasem stao si jego najwaniejsz cech, cho pene s anegdot o jego odwadze osobistej, umiejtnociach uczniczych, szczodrobliwoci i popularnoci, a take o rycerskim stosunku do kobiet i dzieci. Wg tradycji urodzi si ok. 1160 w Locksley (Nottinghamshire), a zmar podstpnie wykrwawiony przez przeorysz klasztoru w Kirkley, do ktrej, ju jako stary czowiek, uda si z prob, aby mu pucia krew. Druyna Robin Hooda - Jego towarzysze w Lesie Sherwoodzkim i w Barnsdale (Yorkshire) byli to:

Little John - ang. 'May Janek', gwny jego kompan, potny osiek, ktry w pierwszym spotkaniu z Robinem, jeszcze jako John Little, sprawi mu porzdne lanie; potem Robin jako ojciec chrzestny przemianowa go. Friar Tuck - ang., 'braciszek Tuck', tgi, jowialny ebrzcy mnich wdrowny w rudym habicie franciszkaskim, opasany czerwonym sznurem ze zotymi kutasami, w czerwonych poczochach, z wielk sakw. Will Scarlet - zwany te Scadlock, Scarlock i Scathlock. Allan-a-Dale - Allin-a-Dale a. Allen-a-Dale, minstrel druyny; Robin pomg mu porwa narzeczon, gdy miano j wbrew woli wyda za bogatego starego rycerza. Will Stutly - ktrego Robin uratowa od stryczka w ostatniej chwili i wydar go z rk swego urzdowego przeladowcy i przeciwnika, szeryfa Nottinghamu. Maid Marian - dziewicza ukochana Robina, towarzyszca mu w przebraniu mskim jako pa, nim okolicznoci pozwol im stan przed otarzem. W tej wersji Robin jest to Robin Fitzooh, ksi Huntington, ktry zbieg do lasu przed wierzycielami. Literatura o Robin Hoodzie liczy dzi na wiecie przeszo 750 pozycji, zarwno lit. piknej, jak i naukowej. Po raz pierwszy, wspomina go poemat r.-ang. Piers Plowman w wyd. z 1377, a najwaniejsza seria ballad, ktrych jest bohaterem, to A Lytell Geste of Robyn Hode (1510) o 456 strofach czterowersowych. Ivanhoe - powie (1819) Walter Scotta, gdzie Robin, wystpujcy pod imieniem Locksley, gra wan rol. Filmy, m.in. reyserii Douglasa Fairbanksa Starszego (1922), z Errolem Flynnem (1938) i Richardem Toddem (1952); filmy rysunkowe Walta Disneya; film Robin i Marian (1975); dugi serial TV z Richardem Toddem w roli Robina.

Robinson Crusoe - (wym. kruaou) bohater tytuowy powieci ycie i zadziwiajce przypadki Robinsona Crusoe, marynarza z Jorku (1719) Daniela Defoe. Robinson ucieka z domu na morze, jego statek rozbija gi u brzegw bezludnej wyspy, a on, jedyny, ktry si uratowa, wiedzie na niej przez 24 lata samotn egzystenej, nadzwyczajn przedsibiorczoci, uporem, hartem ducha, pracowitoci i codzienn zapobiegliwoci stwarzajc sobie przy pomocy przedmiotw uratowanych z rozbitego statku i bogatej flory i fauny wyspy stosunkowo wygodny ywot. Z czasem spotyka istot ludzk, modego krajowca. ktrego ratuje z rk ludoercw, "dobrego dzikusa"; chrzci go imieniem Pitaszek (ang. Friday), bo pojawi si w pitek, i czyni z niego posusznego niewolnika. Nie ma tu opisw przyrody ani dziejw metafizycznej

obawy przed samotnoci, ani rozpaczy czy beznadziei. Jest sprawozdanie przedsibiorczego kupca i pobonego purytanina z jego nieustannych i owocnych wysikw, aby w kracowo trudnej sytuacji zapewni sobie poywienie, ubir i mieszkanie. Ksika, nie zauwaona przez krytyk, miaa od razu olbrzymie powodzenie jako powie przygodowa. Ale dopiero J. J. Rousseau w swym traktacie Emil, czyli O wychowaniu (1762) odkry w Robinsonie wielk powie o wychowaniu czowieka i obraz czowieka naturalnego, nie dostrzegajc, e ten czowiek naturalny by kupcem i ocala tylko dziki wytworom cywilizacji uratowanym z wraku statku. Defoe opar swoj ksik na historii przygd Aleksandra Selkirka (zob.). Dzieo Defoego pozostaje jednak nie tylko obrazem cnt mieszczanina ang. XVIII w., ale i cech, ktre uratoway wiat od barbarzystwa: odwagi, cierpliwoci, pomysowoci i pracowitoci. Sam Defoe w Powanych refleksjach na temat Robinsona (1720) twierdzi, e powie ta jest alegori na temat jego wasnego ycia. "Trzy ksiki - pisze Andre Malraux w Les noyers de l'Altenburg fr., 'Drzewa orzechowe Altenburga', 1948 - pozwala j stawi czoo wizieniu. Robinson, Don Kiszot i Idiota (zob. Myszkin), dlatego e kada z nich jest lekcj walki z samotnoci; pierwsza walczy prac, druga marzeniem, trzecia witoci." Robinson Crusoe - barwny film (1952) Luisa Bunuela, studium osamotnienia; w roli g. Dan O'Herlihy, Pitaszek - James Fernandez. Nowy Robinson - nm. powie dla dzieci (1779) Joachima Campego, napisana pod wpywem Emila Rousseau w formie dialogu ojca i dzieci. Bohater wasnym przemysem dochodzi do posiadania wszystkich narzdzi. Poczenie okruciestwa i sentymentalizmu. Powie t. na wikszo jzykw europ., w znacznej mierze wypara w XIX w. prawdziwego Robinsona. Robinson szwajcarski - powie (1812-13) szwajc. autora Johanna Rudolfa Wyssa, piszcego po nm. profesora filologii w Bernie, przedstawiajca przygody ojca i 4 synw na bezludnej wyspie; nudna, dydaktyczna, umoralniajca powiastka dla dzieci.

Robot - automat, przypominajcy wygldem czowieka, speniajcy pewne mechaniczne funkcje istoty ludzkiej (por. Golem); przen. czowiek niewraliwy, bezduszny, ale pracujcy sprawnie i dokadnie; pot. mechanizm automatyczny kontrolujcy dziaanie innych mechanizmw a. kierujcy nimi; przyrzd do wykonywania kilku czynnoci kuchennych; czes., od robota 'praca; paszczyzna; harwka'. Neologizm pisarza czes. Karela Capka (1890-1938) z komedii utopijnej R.U.R. (Rossum Universal Robots, nazwa firmy wyzyskujcej prac robotw) 1920, wyst. pol. 1922.

Robotnicy w winnicy - przypowie biblijna, Ew. wg Mat., 20, 1-16; krlestwo niebieskie porwnane jest do gospodarza winnicy, ktry wieczorem paci jednakowo po denarze robotnikom, pracujcym od rana i pracujcym od

pnego popoudnia, a gdy ci pierwsi szemrali, odpowiedzia: "We, co twoje jest, a id; chc te i temu ostatniemu da jako i tobie (...) Tak to ostatni bd pierwszymi, a pierwsi ostatnimi; albowiem wielu jest wezwanych, ale mao wybranych."

Rob Roy - dos. 'Robert Rudy', przydomek Roberta Macgregora, 1671-1734, szkockiego zbjnika, synnego z legendarnych wyczynw i przygd "rwnacza wiata" stojcego poza prawem, szkockiego odpowiednika angielskiego Robina Hooda. By to gral szkocki z dobrej rodziny (ok. 1716 przyj nazwisko klanowe Campbellw), ktry doprowadzony do ostatecznoci krzywdami, jakie mu wyrzdzono, zostaje bandyt penym dumy ze swego nowego stanu. Bohater tytuowy powieci (1817) Walter Scotta, w ktrej ratuje gwn posta, Francisa Osbaldistone'a, z rnych tarapatw i umoliwia mu polubienie bohaterki powieci, Diany Vernon. Rob Roy - uwertura Hectora Berlioza.

Rocambole - (wym. rokabo:l) serialowy bohater 22 tomw Wyczynw Rocambole'a (fr. Les Exploits de Rocambole; 1859) i licznych dalszych cigw, Pierre-Alexisa wicehrabiego Ponson du Terrail, autora poczytnych powieci w odcinkach, ktry produkowa 30-40 tomw rocznie. Niezliczone przygody bohatera opowiedziane s wprawdzie z beztroskim lekcewaeniem stylu i intrygi, ale z niesamowitego bogactwa zawartych w tych powieciach motyww, tematw i problemw moralnych korzysta bd penymi garciami pniejsze powieci kryminalne.

La Rochelle - (wym. laroszl) miasto nad Zatok Biskajsk w zach. Francji, znane od X w. jako osada Rupella, otrzymao prawa miejskie w XII w.; w XVI-XVIII w. g. port atlantycki Francji (handel z Ameryk, kolonizacja Kanady), od 1562 gwny (spord ok. 200) warowny orodek polit. hugonotw. Oblenie La Rochelle - Kiedy w 1627 w sojuszu z Angli miasto przeciwstawio si zbrojnie polityce kardynaa Richelieu, wojska Ludwika XIII rozpoczy oblenie. Po 15 miesicach bohaterskiej obrony osabiona przez choroby i gd zaoga poddaa si 28 X 1628. Miasto utracio dawne przywileje; zob. Trzy (Trzej muszkieterowie).

Rockefeller center - ang., 'Orodek Rockefellera', w rodk. Manhattanie (Nowy Jork), zesp miejski powierzchni ok. 52007m kw. midzy ul. 48 a 51 i Pit a Szst (Avenue of the Americas) Alej, zbud. 1931-47, zawierajcy 15 budynkw, m.in. 70-pitrowy RCA (Radio Corp. of America) Building, z

biurami, wystawami, sklepami, restauracjami, studiami, muzeum i teatrem. Budynki zajte przez studia NBC (National Broadcasting Company) i cz rozrywkow nazywane s Radio City.

Roczniki - annay, ac. annales, najwczeniejsza, prymitywna forma kroniki historycznej, podajca najwaniejsze wydarzenia w porzdku wycznie chronologicznym. W staro. Rzymie rozwiny si z tablic kalendarzowych, na ktrych pontifex maximus (najwyszy kapan) zapisywa imiona konsulw, wyszych urzdnikw oraz zamienia Soca i Ksiyca, niezwyke zjawiska itp., pniej za daty wydarze z dziedziny polityki wewn. i zagr. Ok. 123 pne. zebrano ca t kronik miejsk w 80 ksigach Annales Maximi. Pierwsze prby pisania historii przez tzw. annalistw opieray si pod wzgldem formy na tych zapisach urzdowych. Rwnie pniejsi historycy nazywali niekiedy swoje dziea Rocznikami. Roczniki - Enniusza z Rudiae (239-169 pne.), jednego z najwikszych i najwszechstronniejszych poetw rz. okresu archaicznego, 18 ksig pisanych heksametrem daktylicznym, wprowadzonym tu przez autora do lit. rz., zawierajcych dzieje Rzymu od mitycznych pocztkw a do wspczesnych autorowi wojen (opuszczajc jednak 1. wojn punick) oraz seri portretw wielkich Rzymian. Bya to rz. lektura szkolna uwaana za epopej narodow do czasu ukazania si Eneidy Wergiliusza. Zachoway si fragmenty liczce ok. 600 wersw, m.in. synuy wers o Fabiuszu (zob.) Kunktatorze. Roczniki - Tacyta, najwikszego historyka rz., powstae w 109-116, obejmujce okres ah excessu divi Augusti ac., 'od zgonu boskiego Augusta', jak brzmia pierw. tytu, przez panowanie Tyberiusza, Kaliguli i Klaudiusza do Nerona, tj. od 14 do 68 ne. Zachoway si ksigi I-IV, czci V i VI oraz XI-XVI (niekompletne na pocztku i kocu). Autor, arystokrata noszcy w sercu ideay dawnej republiki, ukazuje, bardziej jako artysla pira ni zawodowy historyk, postaci cezarw w sposb przypominajcy dramaty historyczne Szekspira, w caej ponurej grozie zbrodni tyranw, a take donosicielstwo i pochlebstwa ich otoczenia. Styl peen godnoci i barwy, zwizy, peen pamitnych, gorzkich lub ironicznych, aforyzmw. Sine ira et studio - ac., 'bez gniewu i bez upodobania', bezstronnie, obiektywnie; z Rocznikw, 1, 1, Tacyta: synne zapewnienie na pocztku dziea o obiektywizmie autora. Roczniki - aciskie w Polsce, w ktrych ju pod koniec X w., jeszcze za Mieszka I, zaczto zapisywa waniejsze wydarzenia; krtkie i lune notatki, pozostawione na kartkach pergaminowych przez ksiy, zw. przez zakonnikw. Zachowaio si tych Rocznikw niewiele, m.in. Rocznik kapitalluy krakowski (XII do po. XIII w.), Rocznik witokrzyski (XII w.) i Rocznik miechowski (XIV w.). Spisywano je prawdop. a do XV w. Roczniki, czyli kroniki sawnego Krlestwa Polskiego - zob. Dugosz.

Roczniki - ac. dzieo hist. Stanisawa Orzechowskiego przedstawiajce wspczesne dzieje Polski, lata 1548-52; rocznik dodatkowy (1537) o wojnie kokoszej.

Roday - zwj pergaminowy nawinity na dwa drki, na ktrym spisano rcznie tekst Tory (biblijnego Picioksigu), przechowywany w bnicy yd.; ze r.-g.-nm. rodel 'zwj; lista; dokument', od ac. rotula 'kko'.

Rodeo - amerykaskie publiczne popisy jazdy, na oklep a. na siodle, na nie ujedonych koniach bronco, chwytanie cielt na lasso, siowanie si z byczkami itp., wykonywane przez cowboyw, pastuchw konnych; hiszp., 'objazd; zaganianie, spdzanie (byda)'. Rodeo - (Rodeo or the Courting at Burnt Ranch ang., '... albo Zaloty na farmie Burnt') balet komiczny (Nowy Jork 1942), muzyka Aarona Coplanda; libretto i choreografia: Agnes de Mille; w czasie rodea i na zabawie tanecznej po nim moda cowboyka usiuje zdoby sobie chopca.

Roderyk - Rodryg, ostatni krl Wizygotw. Po mierci krla Witizy w 708 a. 709 na Pwyspie Pirenejskim zapanowa chaos. Grupa arystokratw wybraa na nastpc tronu ksicia Roderyka; pokona on syna Witizy i zaj tron krlestwa. O panowaniu jego niewiele wiadomo; fakty przesonite zostay niezliczonymi legendami. Wikszo z nich dotyczy Juliana, gubernatora Ceuty, ktry wystpujc jako mciciel poprzedniej dynastii albo wasnej crki, zgwaconej jakoby przez Roderyka, przeszed na stron muzumanw. Ich wdz, Tarik, przepyn z wojskiem cienin i zaoyt Gibraltar (arab. Debel al Tarik 'Gra Tarika') i wyda Roderykowi (ktry pody mu naprzeciw z pnocy, gdzie walczy przeciw Frankom i Baskom) w 711 rozstrzygajc bitw nad jeziorem Janda (k. Medina Sidonia) a. nad rzek Guadalete (k. Jerez de la Frontera). Pobity Roderyk albo poleg w bitwie, albo, wg innych przekazw, walczyt jeszcze przez 2 lata w grach Asturii, nim poleg. Legendy o tym "ostatnim z Gotw" zajy trwae miejsce w lit. hiszp. i ang. Roderyk i pustelnik - Wg jednej z legend krl, wdrujc po grach Asturii, spotka pustelnika i prosi go, aby mu pomg pozby si ciaru grzechw. Pustelnik nakazuje mu jako pokut spdzenie kilku nocy w grobowcu penym mij, pajkw i skorpionw; po trzech dniach znajduje Roderyka zdrowego i caego w grobowcu, "gdy Bg nie umierzy jeszcze swego gniewu". Pustelnik wraca do domu, spdza noc na modach i znw odwiedza grobowiec. Tym razem syszy woanie Roderyka: "Ju mnie gryz, czuj zby mii!" Krl w ten sposb rozgrzeszony umiera. All's Lost by Lust - ang., 'Wszystko stracone przez dz', dramat

(1633) Williama Rowleya. Wizja Dun Roderyka obszemy poemat (1811) Walter Scotta, przedstawia Roderyka schodzcego do starej krypty w pobliu Toledo, w ktrej ukazuje mu si panoramiczna wizja przyszych dziejw Hiszpanii a do pocz. XIX w. Hrabia Julian - ang. Count Julian, dramat poetycki (1812) Waltera Savage Landora o legendzie Roderyka. Roderyk, ostatni z Gotw - ang. Roderick, the last of Goths, poemat narracyjny (1814) Roberta Southeva. Rodrigo - opera (1707) G. Fr. Hndla.

Rodomonte - bohater saraceski w legendach karoliskich, pojawiajcy si jako wojownik o nadludzkiej sile, peen pychy i zuchwaoci potomek Nemroda, krl Sarsy i Algierii, w Orlando innamorato (1486) Boiarda, a nastpnie w Orlandzie szalonym (1532) Ariosta. Rodomonte, zwany Marsem Afryki, staje na czele wojsk wysanych przeciw Karolowi Wielkiemu przez krla Agramante (zob.). Zarczony jest z Doralis, ksiniczk Grenady, ktra jednak woli od niego Mandricarda (zob.), krlewicza Tartarii. Rozgoryczony, zakochuje si w Izabelli, bdcej w aobie po swym ukochanym Zerbinie; znalazszy si we wadzy Rodomonta, Izabella podstpem sprawia, e Rodomonte j zabija; w ten sposb pozostaje wierna zmaremu. Na koniec Rodomonte ginie w dugim i dramatycznym pojedynku z Rogerem (zob.); w. Rodomonte dos. 'Waligra, Toczygra'. Rodomontada - bufonada, samochwalstwo, pyszakowato, chepliwo (cechy Rodomonta).

Rodope - Rodopis, gr. Rhodope, Rhodopis, kurtyzana gr., rzekomo rodem z Tracji, wraz z Ezopem (zob.) wysana do Naukratis w Egipcie. Wg Rnorodnych historii Eliana Klaudiusza, pewnego dnia, gdy bya w kpieli, orze porwa jej pantofelek, a potem rzucit go na kolana faraona Psametyka, ktry tak si pantofelkiem i jego przypuszczaln zawartoci zachwyci, e kaza szuka dziewczyny z pasujc stpk, a gdy j znaleziono, oeni si z ni; por. Kopciuszek.

Rodopy - gr. Rhodope, bug. i nowogr. Rodopi, gry zrbowe na Pwyspie Bakaskim, w zach. Tracji, midzy pyncymi do M. Egejskiego rzekami Hebros (dzi Marica) i Nestos (dzi Mesta), ulubione miejsce szalonych eskapad mitycznych bachantek; niekiedy u poetw nazwa wystpowaa jako synonim Tracji.

Rodzianice - rodzanice, mit. sow. demony przeznaczenia, czuwajce nad podnoci maestwa.

Rodzina - Ogromna donioso rodziny dla kadego z jej licznych czonkw w ustroju rodowym, we wsplnocie gospodarczej i osadniczej, nadawaa wielkie znaczenie dokadnej znajomoci stopni i gazi pokrewiestwa i powinowactwa, cile okrelajcych rodzaj i charakter stosunkw towarzyskich, zalenoci, przywilejw i obowizkw oraz regu i form grzecznoci. Wikszo nazw okrelajcych te stosunki ulega stopniowemu zapomnieniu w miar wzrostu roli instytucji pastw. i spo. (jak szk, burs, szpitali, bankw, domw dla ubogich, dla starcw, kas poyczkowych, towarzystw ubezpiecze)i kurczenia si znaczenia rodziny w yciu jej czonkw. Niektre z nich ju w XVI w. byy ledwo zrozumiae. Dzi zachoway si najbardziej oglnikowe, dotyczce cakiem ju wskiego krgu najbliszej rodziny. Wymienione poniej (wg M. Szymczaka) nazwy interesujce s take jzykowo, bo dzieje wikszoci z nich w mowie polskiej sigaj zamierzchych czasw, co sprawia, e jak mwi Al. Brckner, "bywaj mniej lub wicej zagadkowe". Brat ojca - stryi, wychodzi z uycia na korzy w wuja, oznaczajcego waciwie brata matki. Siostra matki a. ojca - ciotka, czsto jednak siostra ojca - stryjna, stryjenka; ale pociotek 'daleki krewny, dziesita woda po kisielu'. Syn brata - w stosunku do stryja do po. XIX w. - synowiec, a crka brata - synowica. Syn i crka brata w stosunku do siostry ojca - bratanek i bratanka (a od XIX w. - bratanica), od XIX w. take w stosunku do stryja. Syn i crka siostry - siostrzeniec (dawn. te siostrzanek, siestrzan) i siostrzenica. Syn brata ojca - brat, brat stryjeczny, od XVIII w. take kuzyn, z fr. cousin, od ac. consobrinus 'dziecko siostry matki; kuzyn'. Crka brata ojca - siostra, siostrn stryjeczna, kuzynka. Syn brata matki - brat, brat wujeczny, od dawna zastpiony przez: brat cioteczny. Crka brata matki - siostra, siostra wujeczna, od dawna zastpiona przez: siostra cioteczna. Syn i crka siostry ojca a. siostry matki - brat i siostra, brat cioteczny, siostra cioteczna. ona ojca - w stosunku do dzieci z jego poprzedniego maestwa macocha.

M matki - w stosunku do dzieci z jej poprzedniego maestwa - ojczym. Syn i crka ony a. ma - z ich poprzedniego maestwa - pasierb i pasierbica. Brat i siostra - majcy innego ojca a. inn matk - brat przyrodni, siostra przyrodnia (starop. prawn. pbrat, psinstra), rwnie okrelajce dzi wzajemnie dzieci ojczyma i macochy z ich poprzedniego maestwa. ona - Po przyjciu chrzecijastwa w X-XI w. przy wieloestwie on gwn, ktra zawara lub kocielny, nazywano maonk; por. Kobieta. M - Od XVI w. take maonek, rzadkie. Ojciec ma - wiekier, wiekr, ojciec ony - te, obie nazwy, rwnie w staropol., uywane wymiennie. Te jeszcze w XV w. cie, cia, ciu; wskutek rozpodobnienia zaczto odmienia cie, tcia, tciu, skd t przedostao si te do mianownika, a e w te potraktowano jako nieruchome, skd te, tecia, teciowi. wiekier zanika w pocz. XVIII w., ale wiekra jeszcze ywe jako synonim teciowej na oznaczenie matki ma a. ony. Pierw. cia na skutek rozpodobnienia przeszo w tcia, pniej tecia dpn. teci. M crki - zi. ona syna - w staropol. sneszka, niewiasta, niewiastka, tzn. obca, jeszcze nie znana w nowym domu, sporadycznie zew, nieciora, jtrew, a od XVI w. synowa (skr. od synowa ona). Brat ma - do po. XVIII w. dziewierz, pniej brat ma, rzadziej szwagier, zapoyczony w XV w. z nm. Schwager. Siostra ma - do po. XVII w. zewa, zowa, zewica, zowica, pniej siostra ma, rzadziej szwagierka. Brat ony - do koca XVI w. szurza, zastpione przez szwagier, rzadziej przez brat ony. Siostra ony - do po. XVII w. wie, pniej siostra ony a. szwagierka, szwagrowa. ona brata - w rdw. jtry, do XVII w. jtrew, pniej bratowa. M siostry - w staropol. swak, od XVI w. szwagier. ona brata ojca - do po. XIX w. stryjna, pniej stryjenka, dzi czciej ciotka.

ona brata matki - wujna, wujenka, dzi czciej ciotka. Rodzina - rzeba w brzie (1945-49) Henry S. Moore'a, Nowy Jork, Museum of Modern Art. Rodzina jzykowa - grupa jzykw powstaa wskutek ewolucji, rnej na rnych obszarach, z jednego wsplnego prajzyka. Rodzina maa - obejmujca rodzicw i dzieci. Rodzina wielka - obejmujca przynajmniej trzy pokolenia. Rodzina monogamiczna - oparta na maestwie jednego mezyzny zjedn kobiet. Rodzina poligamiczna - oparta na zwizku maeskim z wieloma osobami: na wielomstwie (poliandrii), maestwie kobiety z mczyznami, a. na wieloestwie (poligynii), maestwie mezyzny z kobietami. Rodzina patriarchalna - charakteryzujca si siln wadz najstarszego mczyzny w rodzinie a. w rodzie. Rodzina matriarchalna - hipotetyczna forma rodziny w pewnej fazie spoeczestw pierwotnych, w ktrej dominujce znaczenie miaa, wg J. J. Bachofena, kobieta-matka. Rodzina patrylinearna - w ktrej dziecko wczane jest do rodu ojca. Rodzina matrylinearna - w ktrej dziecko wczane jest do rodu matki. Rodzina patrylokalna - w ktrej kobieta wczona zostaje do lokalnej grupy, w ktrej yje m. Rodzina matrylokalna - w ktrej mczyzna wczany jest do lokalnej grupy, w ktrej yje ona.

Rogalin - wie nad Wart w woj. poznaskim, wzmiankowana w 1247, od XVIII w. wasno Raczyskich. Paac - pnobarokowy z 1770, przebud. 1782-88 przez Dominika Merliniego i J. Ch. Kamsetzera, przeksztacony w po. XIX w.; oddzia Muzeum Narodowego w Poznaniu: zbiory rzemiosa art., polskich pamitek hist., pamitek z czasw Rewolucji Fr. i Napoleona I; biblioteka J. I. Kraszewskiego. Wok park z mauzoleum Raczyskich z 1820, kopia Maison Carree w Nimes. W parku i na pobliskich kach najwiksze w kraju skupienie starych dbw (ok. 800).

Rogaliski - w demonologii polskiej XVII-XVIII w. diabe wystpujcy nieraz pod postaci szlachcica, ale postawiony w hierarchii pieka troch niej od Boruty i Rokity. Powoyway si na znajomo z nim czsto kobiety oskarone o czary, gdy zeznaway na torturach.

Rogatka - posterunek miejski na granicy miasta, u wylotu gwnych arterii, gdzie do koca XIX w. przeprowadzano kontrol przyjezdnych i pobierano rogatkowe (opaty za wjazd do miasta a. za wwz towarw).

Rogatywka - czapka z kwadratowym denkiem, uchodzca za polskie narodowe nakrycie gowy, ale wystpujca take w strojach lud. pd.-wsch. Europy i u Lapoczykw; krakuska, sukienna, zazw. czerwona, obszyta barankiem, nie majca daszka czapka mska, stanowica nakrycie gowy w krakowskim stroju lud. i w jedzie krakusw, czsto ozdobiona pawim pirem a. pomponem; polska wojskowa czapka z daszkiem i kwadratowym denkiem (mikkim a. twardym), uywana w okresie 1918-30 jako garnizonowa, od 1935 jako polowa, od 1982 r6wnie jako reprezentacyjna; zob. te Konfederacja (Konfederatka).

Roger, Rogero, Ruggiero - synny bohater saraceski woskich poematw rycerskich Aspramonte Andrea da Barberino (wg fr. chanson de geste z XII w.), OrJando innamorato (I486) Boiarda i Orlanda szalonego (1532) Ariosta. Dwaj ostatni poeci uczynili z niego protoplast rodu d'Este, ktry to rd patronowa im obu w Ferrarze. Wychowany przez maga Atlanta, walczy naprzd pod krlem Agramantem z Karolem Wielkim i rycerstwem chrzecijaskim, pniej jednak, gdy zakochuje si z wzajemnoci w rycerskiej dziewicy Bradamancie (zob.), przyjmuje chrzest i po niesychanych, fantastycznych przygodach polubia j i otrzymuje koron Bugarii. Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny - w. La liberazione di Ruggiero dall'isola d'Alcina, opera-balet piewaczki i kompozytorki w. Franceski Caccini zwanej La Cecchina, wyst. w 162S na dworze Medyceuszw we Florencji, powicona przebywajcemu tam wwczas krlewiczowi pol., pniejszemu Wadystawowi IV; libretto F. Saracinellego; przekad (1628) S. S. Jagodyskiego by pierwszym librettem w jz. polskim. Autorem pierwszych librett oryginalnych by Wojciech Bogusawski: Ndza uszczliwiona, 1778, Cud mniemany, czyli Krakowiacy i grale, 1794.

Roger II - ok. 1095-1154, syn Rogera I (Guiscarda), hrabia 1101-30 i pierwszy krl Sycylii; zdoby w 1127 Apuli i Salerno mimo opozycji papieskiej; stan po stronie antypapiea Anakleta II (ktry ukoronowa go

w 1130) przeciw Innocentemu II, pobi wojska cesarza Lotara II i innych sprzymierzecw papiea, a gdy Neapol i Kapua uznay jego wadz, papie zmuszony by do oficjalnego nadania mu ziem, ktre odtd przez 7 stuleci stanowi miay zjednoczone normaskie krlestwo Sycylii i Neapolu. Roger ustanowi stae scentralizowane pastwo i dy do scalenia rnych grup etnicznych, jakie je zamieszkiway. Inteligentny, wyksztatcony, szczodry, uczyni z Palermo g. punkt cznoci midzy Wschodem i Zachodem, a jego wspaniay dwr sta si orodkiem sztuki, lit. i nauki. Ksiga Rogera - Wielki geograf arabski al-Idrisi (11OO-66) schroni si pod opiek Rogera na jego dworze w Palermo, uciekszy od przeladowania Fatymidw. Cae swe ycie powici zamierzeniu wykonania planisfery (mapy ziemi w rzucie paskim), zawierajcej wszystko, co wiedziano o pooeniu krajw, rzek, gr, miast i drg znanego wiata. Opiera si g. na materiaach ksikowych, na szkole Eratostenesa, na Ptolemeuszu. Czerpa te ze swych poprzednikw arabskich, z chrzec. wiedzy geograficznej wzbogaconej przez krucjaty, do ktrej rozkochany w geografii krl Roger, jako Norman, dorzuci mg wiadomoci podrnikw normaskich o Skandynawii, pn. Rosji i Syberii. Ukoczon map Roger kaza wygrawerowa na srebmej pycie stou rednicy 3,57m, wacej 1507kg. Ukoczono t planisfer na 6 tygodni przed mierci Rogera, a w czasie rewolty przeciw jego nastpcy, Wilhelmowi I zwanemu Zym, rebelianci poamali j, a szcztki rozgrabili. Na szczcie al-Idrisi przezornie wykona jej reprodukcj w teje skali na siedemdziesiciu kartach. Jest to wanie Ksiga Rogera, znajdujca si dzi w Bibliotece Narodowej w Paryu: Nosi dat 1152 i zredagowana jest pismem maghrebskim (zach. arabskim). Dzieo to zawiera take informacje o Polsce. Cao w t. fr. Pierre A. Jauberta wyd. po raz pierwszy w 1836-40. Kr Roger - nm. Knig Roger, poemat epicki w rdw. niemczynie, napisany ok. 1150 przez nieznanego autora, o krlu Roge'rze II, najsynniejszej postaci swoich czasw, stapiajcy jednak swego bohatera w jedn osob z postaciami dwch krlw lombardzkich - Autharisa (jego Iegendarna podr do Bawarii dla zdobycia rki Teodelindy) i Rotharisa, oraz czynicy z niego dziadka Karola Wielkiego! Poemat barwnie maluje wiat rycerstwa Niemiec rdw., z turniejami, uroczystociami, pochodami, wspaniaoci stroju i broni, ukazujc pouczajce przykady wiemoci wasalw wobec swych seniorw. Krl Roger - opera (Warszawa 1916) Karola Szymanowskiego, libretto: Jarosaw Iwaszkiewicz. Synna Pie Roksany w II akcie. Roger II ukoronowany przez Chrystusa - mozaika z XII w., Palermo, Martorana.

Roggeveen Jacob - (wym. rochewe:n), 1659-1729, po dugiej karierze urzdniczej w Indiach hol., tu przed pjciem na emerytur, otrzyma od hol. Kampanii Zachodnioindyjskiej zgod na projekt podry na morza poudniowe, projekt jego ojca, przyjaciela Tasmana (zob.). Tak wic, majc

lat 62, Roggeveen rozpocz karier eglarza i badacza. Przepynwszy Atlantyk i Cienin Le Maire'a (midzy Ziemi Ognist i wysp Los Estados) dotar w 1722 do wyspy Juan Femandez (por. Selkirk; Robinson Crusoe), a w Niedziel Wielkanocn 6 IV 1722 odkry wysp z ok. 250 tajemniczymi posgami kamiennymi, ktr nazwa Wielkanocn (hiszp. Isla de Pascua), gdzie wkrtce po nim mia wyldowa Cook (zob.).

Rogi - zob. Rg.

Rogwka - zob. Krynolina; anat. zewntrzna przezroczysta bona okrywajca przedni cz oka; dawn. tabakiera z rogu; dawn. trjktna chustka kobieca na gow a. na szyj; ulicznica, prostytutka krcca si na rogach ulic, std nazwa.

Rohatyna - hist. bro drzewcowa myliwska, duga na ok. 27m, z hakiem w formie rogu, uniemoliwiajcym zbyt gbokie wbicie si eleca; w XVI i XVII w. nazwa krtkiej lancy uywanej przez petyhorcw; czes. rohatina, ukr. rohatyna.

Rojalici - monarchici, zwolennicy monarchii, krla, dynastii krlewskiej, zw. stronnicy Burbonw we Francji (w czasie i po Rewolucji Fr.), stronnicy Karola I w jego walkach z ang. purytanami i parlamentem a. zwolennicy Jerzego III i rzdu ang. w okresie rewolucji w Ameryce Pn.; od fr. royaliste l. poj. 'monarchista' od royal 'krlewski'.

Rojsty - mszary, mokrada, torfowiska bagienne, torfniaki; z litewskiego raistas.

Rok - pierw., termin sd., 'kadencja sd.' (zob. te Roki), potem: 'okres midzy posiedzeniami sdu', wreszcie: '12 miesicy'; zob. Styl(e datacji). Co rok to prorok - zob. Prorok. Do siego roku - dos. 'do tamtego (przyszego) roku', na ten Nowy Rok, szczliwego roku, abymy doczekali nastpnego roku. Kop lat! - zob. Kopa.

Lata tuste i lata chude - okres dobrobytu, urodzaju, obfitoci i okres niedostatku, biedy, nieurodzaju; por. (patriarcha) Jzef (7 krw tustych i 7 chudych). Okgy rok - przez cay boy rok, jak rok dugi, (przez) cay rok, bez przerwy. Ptak Rok - zob. Ruch(ch). Rok galaktyczny - okres obrotu Galaktyki - 2 razy 10 do potgi 8 lat. Rok gwiazdowy, syderyczny - okres czasu midzy dwoma kolejnymi przejciami Soca przez ten sam punkt ekliptyki, dokadny czas obiegu Ziemi dokoa Soca: 365 dni 6 godz. 9 min. 10 sek. Rok i sze niedziel - przen. b. dugo, tyle czasu trwaa dawn. aoba po najbliszej rodzinie. Rok jubileuszowy, rok wity - zob. Jubileusz. Rok kalendarzowy zawierajcy cakowit liczb dni, zbliony do czasu trwania roku zwrotnikowego; do wprowadzenia tego roku zmusio posugiwanie si jednoczenie obu jednostkami - rokiem i dob. Rok kocielny - liturgiczny okres kalendarzowy obejmujcy 12 miesicy, obecnie rozpoczynajcy si w koc. rz,-kat. w pierwsz niedziel adwentu (dawn. od Wielkanocy), dzieli si na 4 okresy: Boego Narodzenia (do rody Popielcowej), wielkopostny (do Wielkiej Soboty), wielkanocny (do Zesania Ducha w.) i zielonowitkowy (do niedzieli poprzedzajcej adwent); w koc. wsch. - od 1 wrzenia. Rok nasienny - w ktrym pewien gatunek rolin hodowanych na wikszym obszarze wydaje nasienie i obficie owocuje. Rok naturalny - dawn. u ludw rolniczych okres midzy dwoma kolejnymi zjawiskami decydujcymi dla rolnictwa na danym obszarze, jak siew, niwa, wylew Nilu itp. Rok Paski - zazw. w formie: roku Paskiego, dawn., dzi art., w roku naszej ery (od narodzenia Chrystusa). Rok platoski - okres czasu obiegu punktu rwnonocy wiosennej po ekliptyce, okres, w ktrym o Ziemi zakrela peny stoek precesyjny, ok. 26000 lat; zob. te Platon (Cykl platoski). Rok paci, rok traci - o zmiennoci urodzajw. Rok wietlny, rok wiata - astronomiczna jednostka odlegoci, droga przebyta w cigu roku przez promie wiatla w prni: 9,46 razy 10 do potgi 127km.

Rok wity - zob. Jubileusz. Rok zwrotnikowy - okres czasu midzy dwoma kolejnymi przejciami Soca przez punkt rwnonocy wiosennej - 365 dni 5 godzin 49 min: 46 sek., podstawa naszej rachuby czasu. Stao si to roku Paskiego, kiedy bya obfito uru owsianego charakterystyczna dla literatury sowizdrzalskiej parodia daty na tytule ksiki. Sto lat zdrowia, beczka wina, dobry ssiad i dziewczyna - dawny toast. Wielki Rok - zob. Platon (Cykl platoski). O roku w! kto ciebie widzia w naszym kraju! Ciebie lud zowie dotd rokiem urodzayu, A onierz rokiem wojny; dotd lubi starzy O tobie baja, dotd pie o tobie marzy. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 11, 1-4. Upywa piesznie ycie, Jak potok pynie czas, Za rok, za dzie, za chwil Razem nie bdzie nas. F. Leniak, Na koniec roku szkolnego, 1-4.

Roki sdowe - w dawnej Polsce pozwy, wezwania do sdu; w dawnej Polsce termin, w ktrym na podstawie roku (pozwu) strony obowizane byy do stawienia si w sdzie w okrelonej sprawie; w dawnej Polsce czas dziaania (posiedzenia) jakiego sdu w danym miejscu, kadencja sdowa, posiedzenia sdowe, sdy. Odoenie rokw - ac. prorogatio fori, w dawnej Polsce zasada wyboru sdu przez strony, bez wzgldu na jego waciwo osobow a. miejscow. Roki bartne - posiedzenia sdw bartnych pod przewodnictwem podstarocich bartnych, odbywane w dawnej Polsce co dwa, co cztery tygodnie, wreszcie co sze tygodni. Roki mae, roczki, proroczki - w dawnej Polsce sesje sdw niszej instancji, odbywane czciej, np. kasztelaskie, grodzkie, sdzone przez komornikw, zastpcw wojewody, podkomorzego, starost, do wysokoci 30 grzywien. Roki wielkie - a. walne dawne wiece, na ktrych sdzi krl, wojewoda, starosta, odbywane par razy do roku. Roki ziemskie - w dawnej Polsce kadeneje sdw ziemskich. Rok licowy - w dawnej Polsce termin sdzenia schwytanego na gorcym uczynku (ac. flagrante delicto) wraz z okazaniem lica (ac. corpus delicti 'dowd rzeczowy przestpstwa').

Rok zawity - w dawnej Polsce ostateczny termin stawienia si w sdzie, ktrego nie mona byo ju odroczy.

Rokita - w demonologii polskiej diabe rwny co do znaczenia Borucie, wystpujcy take w polskim stroju, w upanie, kontuszu, przy szabli, ale niekiedy jako chop lub zwierz. Torturowane kobiety posdzone o czary chtnie przyznaway si do stosunkw z nim. By tematem poda i legend. Imieniem jego, oznaczajcym krzew (wierzb) pospolity na wilgotnych kach i torfowiskach, nazywano te Borut, diaba czajcego si w zarolach bagiennych.

Rokoko - styl w sztuce europ. panujcy od ok. 1720 do ok. 1780, uwaany te za ostatni faz baroku, pny barok, styl Ludwika XV, charakteryzujcy si swobodnym uyciem zakrzywionych, lekkich, pynnych, niesymetrycznych form ornamentacyjnych, wpywem motyww sztuki chiskiej, w malarstwie czsto przedstawiajcy bukoliczne sceny z mit. klasycznej; w Polsce styl ten zapanowa za Sasw. W muzyce nazwa okresu, w ktrym dominowa styl galant, g. w muz. klawesynowej (F. Couperin, J. Ph. Rameau, D. Scarlatti, G. B. Pergolesi, G. Paisiello), przezwyciajcy polifoni okresu baroku, rozwijajcy formy proste (suita, rondo, sonata jednoczciowa), ok. 1720-60.

Rokosz - pocztkowo zjazd na sejm caej szlachty, a nie tylko posw, pniej zjazd szlachty w celu zawizania konfederacji przeciw krlowi pod hasem obrony zagroonych swobd, wolnoci szlacheckiej; bunt, rewolta, rebelia, spisek czci szlachty przeciw legalnej wadzy w celu pocignicia do odpowiedzialnoci krla, grocy mu detronizacj. W dziejach Polski gwmymi rokoszami byy: rokosz Mikoaja Zebrzydowskiego z 1606-09 i rokosz Jerzego Sebastiana Lubomirskiego 1665-66, ktre osabiy wadz krlewsk i przekreliy perspektyw reform. Rokoszem bya take tzw. "wojna kokosza" (zob. Wojna) w obozie wojsk. w Glinianach pod Lwowem (std nazwa "rokosz gliniaski") w 1537 oraz konfederacja tamogrodzka z 1715-17. Z wg. rakas 'tum; zbiegowisko' od Rakos 'pole pod Budziszynem, gdzie sejmujce stany wystpoway z opozycj'.

Roksana - gr. Roksane, "pera Wschodu", pikna crka ksicia baktryjskiego Oksyartesa, ktry broni si przed wojskami Aleksandra Wielkiego w potnej, skalnej twierdzy. Po jej zdobyciu i wziciu do niewoli ksicia z rodzin Aleksander zakocha si w urodziwej Roksanie i w 327 pne. oeni si z ni, co miao mu zjedna przywdcw Wschodu, ale tylko oburzyo Grekw'. Po mierci Aleksandra Roksana zamordowaa jego drug on, Barsin (Statejr); syn Roksany Aleksander IV, pogrobowiec,

zosta wraz z matk w 310 pne. zabity przez Kasandra, jednego z diadochw, ktry nastpnie zawadn Macedoni.

Roksolana - zob. Sulejman I Wspaniay.

Rola krwi - zob. Haceldama.

Roland - imi mskie ze st.-g.-nm. hrod, hruod 'sawa' +nand 'odwany; bohater', ang. Roland, Rowland, w. Orlando. Roland - Orland(o), hrabia Marchii Bretoskiej, w sierpniu 778 jako dowdca tylnej stray Frankw powracajcych z wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii przeciw Omajjadom zosta w wwozie Roncesvalles w zach. Pirenejach napadnity przez grali baskijskich i zabity wraz z ca tyln stra. Klska ta zmusia Karola Wielkiego do chwilowej rezygnacji z podbojw na Pwyspie Pirenejskim. Historyczny Roland, wymieniony jako Hruotland w yciu Karola Wielkiego Einharda, sta si w romansach rdw. postaci legendarn, najsynniejszym z paladynw Karola Wielkiego, najbardziej bohatersk postaci redniowiecza, ideaem rycerza chrzec., o nadludzkiej sile i odwadze, onierza wiernego wadcy, ojczynie i Bogu, walczcego tylko w obronie wiary. W chansons de geste, a przede wszystkim w Pieni o Rolandie, Roland staje si dowdc 20000 ludzi tylnej gwardii, ktra skutkiem zdrady Ganelona (zob.) zostaje otoczona w wwozie Roncesvalles (Roncevaux) przez armi 400000 Saracenw. Druh Rolanda, Oliwier (zob.), brat jego narzeczonej, Aude, trzykrotnie wzywa Rolanda, aby zad w czarodziejski rg, Olifant (zob.), i wezwa w ten sposb na pomoc gwne siy krla; to samo radzi mu uczyni arcybiskup Turpin (zob.). Ale Roland, uniesiony szczytnym szalestwem wojennym, odmawia. Mimo bohaterskich czynw dwunastu parw walczcych wokt Rolanda, pod koniec pozostaje tylko szedziesiciu Frankw ywych. Wtedy Roland decyduje si wreszcie zad w rg. Ale jest ju za pno. Gdy Karol przybywa z armi, moe tylko pomci polegych, rozgromi Saracenw. Aude umiera na wie o mierci narzeczonego, a zdrajca Ganelon, po sdzie boym w postaci pojedynku, zostaje rozwiartowany. Pie o Rolandzio, najstarszy i najsynniejszy fr. epos rycerski (prawdop. ze schyku XI w.), znany jest dzi z rkopisu oksfordzkiego z 1170; napisany w dialekcie anglo-normandzkim, liczy 4002 wersy asonansowe, 10-zgoskowe, o nierwnych strofach; t. pol. 1932 T. Boya-eleskiego wg wersji z 1924 J. Bediera. Z bajecznego herosa chansons de geste Roland przeobraa si w poematach epickich Odrodzenia w bohatera przedstawianego w sposb bardziej realistyczny. W Morgante (zob.) Pulciego i Orlando innamorato (1486) Boiarda Roland jest, przy wszystkich swoich zaletach legendarnego rycerza, nieco prostoduszny, a w sprawach miosnych a nadto naiwny', platoniczny i infantylny, dziki czemu staje si zabawk w rkach Angeliki (zob.). W

Orlandzie szalonym (1532, t. pol. Piotra Kochanowskiego) obkany z nieszczliwej mioci do Angeliki bohater uniesiony zostaje pirem Ariosta na szczyty poezji, a niedole jego wyraaj dramat kondycji ludzkiej; zob. te Miecz (Durandan). Opery: J. B. Lully'ego (Roldnd, 1685), D. Scarlattiego (Orldndo, 1711), Vivaldiego (Orlando finto pazzo w. 'niby-szalony', 1714), Handla (Orlando, 1733), Picciniego (Roldnd, 1778), Haydna (Orlando Paladino, 1782). Roland - nazwa posgw nadnaturalnej wielkoci z drzewa a. kamienia, przedstawiajcych rycerza z go gow, zazw. z podniesionym nagim mieczem, znajdujcych si na rynkach a. in. gwnych placach miast pn.-niemieckich, g. midzy Odr i Wezer, rwnie, wyjtkowo, w Czechach, Siedmiogrodzie i w Dubrowniku. Wiadomo o 38 Rolandach, z ktrych zachowao si 19; z nich najstarszym i najpikniejszym jest Roland sprzed ratusza w Bremie, z 1494. Rolandowie ci s najprawdopodobniej symbolami prawa i nie maj, prcz nazwy, nic wsplnego z paladynem Karola Wielkiego.

Roland de la Platiere Jeanne-Manon - ur. Jeanne-Manon Philipon, zw. Madame Roland, 1754-93, jedyna pozostaa przy yciu z siedmiorga dzieci mistrza grawerskiego, otrzymaa staranne wychowanie, ktre rozszerzaa sama o nauk jz. ang. i w. oraz o entuzjastyczn lektur Plutarcha i J. J. Rousseau. Polubiwszy starszego od siebie o 20 lat inspektora manufaktur Jean Marie Roland de la Platiere'a, spdzia 10 lat domowego szczcia z mem i crk w Amiens, pniej pod Lyonem. Rolandowie wrcili do Parya w 1791. Podczas gdy m zapisa si do klubu jakobinw, ona roztaczaa swe uroki i pasj polityczn w swym salonie przy rue Guenegaud, oczarowujc takich ludzi, jak Brissot, Petion, Camille Desmoulins, Condorcet, Buzot i Robespierre. Danton i Robespierre wczenie wymknli si jej wpywowi, za co znienawidzia ich serdecznie. Bya wszake inspiratork yrondystw znaczna cz ich polityki zrodzia si w jej salonie. Nakaz aresztowania przywdcw yrondy obj take jej ma. Pani Roland udaa si natychmiast do Konwentu i odwanie, cho bezskutecznie, przemwia w obronie ma, ktry zreszt zdoa uciec do Rouen. Aresztowano j nazajutrz. Czekajc dugi czas na proces w wizieniu w Conciergerie, zdobya dziki sympatii stranikw przybory do pisania i uoya Apel do bezstronnej potomnoci (fr. Appel a l'impartiale posterite), pniej wielokrotnie wydawany. Skazano j na mier jako "uczestniczk spisku przeciw jednoci i niepodzielnoci Republiki" i cito na placu Republiki (dzi Zgody). Sza na gilotyn z umiechem i stoickim spokojem. Do stojcego w pobliu posgu Wolnoci miaa si zwrci ze synnymi sowami: "O wolnoci, ile zbrodni popenia si w twoim imieniu!", fr. O liberte! que de crimes on commet en ton nom! (Na miejscu posgu postawiono w 1836 obelisk.) Na wie o straceniu pani Roland m jej popeni samobjstwo.

Rolow-Miaowski Karol - Karol Roloff, 1842-1907, Polak ur. w Krlewcu, emigrant do USA w 1859, zamieszka w 1866 na Kubie, w 1869 wzi udzia w

powstaniu przeciw wadzy hiszpaskiej, awansowa do stopnia generaa dywizji, w 1878-95 na wygnaniu. Bliski wsppracownik Jose Martiego. Wzi udzia w walce o niepodlego Kuby w 1895-98; po zwycistwie zosta generalnym inspektorem armii, nastpnie ministrem finansw.

Romanorum ultimus - zob. Rzymianin (Ostatni).

Romanowowie - dynastia panujca w Rosji od 1613, rd bojarski uwietniony w XVI w. maestwem lwana Gronego z Anastazj Romanow. W 1613 Sobr Ziemski obra carem Michaa Romanowa, ktrego wnuk, Piotr I Wielki (zob. Piotr), przyj w 1721 tytu imperatora. Romanowowie wygali w linii mskiej w 1730 na Piotrze II, wnuku Piotra I; a w linii eskiej w 1762 na Elbiecie, crce Piotra I. Nazw Romanoww przeja nastpnie spokrewniona z dynasti linia Oldenburgw (Holstein-Gottorp-Romanow), zdetronizowana przez Rewolucj Lutow 1917. Ostatni cesarz, Mikoaj II, zosta rozstrzelany w 1918 wraz z nastpc tronu carewiczem Aleksym.

Romans - lit. wikszy utwr narracyjny proz a. wierszem, zazw. o charakterze awanturniczo-erotycznym, o akcji bogatej w zawie perypetie i intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okolicznoci. By to gatunek epicki poprzedzajcy powstanie powieci, wyksztacony prawdop. w Grecji hellenistycznej (III-I pne.). Najwikszy rozkwit romansu zach.-europejskiego przypada na pne redniowiecze, np. chansons de geste.W Polsce XVI w. podjto wiele przekadw i adaptacji tekstw romansowych, np. Historia Aleksandra Wielkiego, Magielona, Poncjan, Marchot Jana z Koszyczek, ywot Ezopa Fryga Biernata z Lublina. Gatunek powieci pop. w XIX w,. z przewaajcym wtkiem miosnym. Obecnie tylko: lichy utwr powieciowy o charakterze erotycznym; pot. flirt, przygoda miosna, stosunki erotyczne; z fr. roman 'powie' ze st.-fr. romanz, romans; zob. te Powie.

Romantyzm - ruch lit., art. i filoz. powstay w Europie koca XVIII w., trwajcy do koca lat 40. XIX w. jako reakcja przeciw neoklasycyzmowi z jego uwielbieniem dla rozumu i intelektu, odwoujcy si do stylu mylenia religijnego, tradycji lud., nacechowany deniem do penego rozwoju indywidualnoci, kultem uczucia, fantazji, przeszoci hist., egzotyki, akcentujcy odrbno sytuacji i misji dziejowej narodw. Ulubionym tematem by bunt nieprzecitnej, genialnej jednostki twrczej przeciw wiatu i powszechnie uznawanym wartociom w imi tsknot a. interesw spoecznych, ulubion tradycj lit. - legendy i epopeje rdw., Szekspir, folklor, Biblia, motywy orientalne. W 1. po. XIX w. ruch nawizywa do ideaw Rewolucji Fr. i akcentowa elementy narodowe i niepodlegociowe. Postawa

yciowa cechujca si przewag pierwiastkw irracjonalnych i uczuciowych; niedostateczne liczenie si z rzeczywistoci w poczynaniach, pogldach; nadmierna uczuciowo, marzycielsko, pocig do niezwykoci, niesamowitoci, fantastyki; z fr. romantisme; zob. Pies (Szo dwch...). Symfonia romantyzmu - Es-dur (1873-74) Antona Brucknera, z choraem w kodzie, zwanym przez kompozytora "abdzim piewem romantyzmu".

Romeo i Julia - najsynniejsza para kochankw z najbardziej zapewne znanej i najpopularniejszej sztuki (ok. 1596, wyst. pol. Lww 1796, pt. (Groby Werony w przerbce Merciera) Szekspira. Legenda sieneska, ktr pierwszy wprowadzi do literatury Masuccio di Salerno (XV w.) w jednym ze swych opowiada, Novellino, 22, staa si tematem wieo znalezionej historii dwojga szlachetnych kochankw (wyd. pomiertne 1535) Luigiego da Porto (ktry przenis akej do Werony i zmieni imiona bohaterw z Mariotta i Giannozzy na Romea i Giuliett), dramatu Castelvines y Monteses ('nazwiska skconych rodw') Lope de Vegi i noweli Mattea Bandello, bdcej wariantem opowiadania Masuccia. Z ang. przekadw francuskiego tumaczenia tej noweli zaczerpn Szekspir niemal ca podstaw tematyczn swojej tragedii. Romeo, mody dziedzic Montekw (Montague), ukryty pod mask, bierze udzia w balu wydanym przez Kapuletw. Midzy Juli (Juliet), crk Kapuletw, a Romeem rodzi si gwatowna mio od pierwszego wejrzenia. Mimo nienawici dzielcej dwa najwiksze rody Werony, Kapuletw i Montekw, modzi zawieraj potajemnie lub w celi ojca Laurentego, franciszkanina. W czasie burdy ulicznej przyjaciel Romea, Merkucjo, zostaje zabity przez Tybalta, kuzyna Julii. Wzburzony mierci przyjaciela Romeo zabija Tybalta i zostaje wygnany z Werony. Tymczasem ojciec Julii postanawia j wyda za krewnego ksicia Werony, Parysa. Widzc desperacj Julii, franciszkanin daje jej napj, ktrego wypicie przynosi pozorn mier, trwajc 40 godzin, aby zaya go w przeddzie lubu; ojciec Laurenty uprzedzi Romea znajdujcego si w Mantui, e Julia tylko pi, aby mg j zabra noc z grobowca Kapuletw. Jednak Romeo, usyszawszy o jej mierci, nim zdoa do niego dotrze wysannik Laurentego, powraca i wypija trucizn w grobowcu, u stp Julii, ktra budzi si w chwil pojego zgonie i przebija si sztyletem. Oba skcone rody zawieraj spnione przymierze nad zwokami swych dzieci; por. Mio (mier nie rozdwoi...); Pyram i Tysbe. Giulietta e Romeo - najpopularniejsza opera (Mediolan 1796) Nicola Antonia Zingarellego. I Capuletti ed i Montecchi - opera (Wenecja 1830) Vincenza Belliniego; parti Romea kompozytor napisa dla w. piewaczki Giuditty Grisi (mezzosopran), ktra piewaa w tej operze wesp ze sw siostr Giuli (sopran), jedn z najsynniejszych artystek epoki bel canta, w roli Julii. Romeo i Julia - fr. Romeo et Julieue, opera (Pary 1867, wyst. pol. Warszawa 1888) Charlesa Gounoda, libretto: J. Barbier i M. Carre wg

Szekspira. Symfonia dramatyczna na sola i chry (1839) Hectora Berlioza. Uwertura-fantazja (1868-70) Piotra Czajkowskiego. Balet (Brno 1938; Leningrad 1940; wyst. poi. Warszawa 1954) Sergiusza Prokofiewa, libretto: S. Prokofiew i Leonid awrowski, choreografia: L. awrowski; wg Szekspira. Dwa rody, zacne jednako i sawne - Tam, gdzie si rzecz ta rozgrywa, w Weronie, Do nowej zbrodni pchaj zoci dawne, Plamic szlachetn krwi szlachetne donie. Z on tych dwu wrogw wzio bowiem ycie, Pod najstraszliwsz z gwiazd, kochankw dwoje: Po penym przygd nieszczliwych bycie mieri ich stumia rodzicielskie boje. W. Szekspir, Rormo i Julia, Prolog, 1-8; t. Jana Kasprowicza. Nad Kapuletich i Montekich domem, Spukane deszczem, poruszone gromem, agodne oko bkitu Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodw, Na rozwalone bramy do ogrodw, I gwiazd zrzuca ze szczytu. Cyprysy mwi, e to dla Julietty, e dla Romea ta za znad planety Spada - i w groby przecieka; A ludzie mwi, i mwi uczenie, e to nie zy s, ale e kamienie, I e nikt na nie nie czeka! C. Norwid, Nad grobem Julii Capuletti w Weronie.

Rmer - w Niemczech, Holandii i we Flandrii XVI-XVII w. - szklany kielich do wina o pkatej czaszy, ozdobiony na trzonie brodawkowo guzami nalepianymi na gorco.

Romulus i Remus - wg "klasycznej wersji" legendy rzymskiej, uksztatowanej we wszystkich niemal rysach wg wzorw gr., bracia-bliniacy, wnukowie krla Alby Longi - Numitora, ktrego brat, uzurpator Amuliusz, pozbawi tronu, synowie boga Marsa i crki Numitora, westalki Rei Sylwii. Amuliusz kaza dzieci utopi w wezbranym Tybrze, ale gdy wody opady, obek z dziemi osiad na mielinie. Tam znalaza je wilczyca, ktra blinita nakarmia wasnym mlekiem. Zobaczy to pasterz Faustulus i wraz ze sw on Akk Laurencj zaj si wychowaniem dzieci. Gdy bracia doroli, zabili Amuliusza i przywrcili tron Numitorowi, po czym zaoyli nowe miasto, Romulus na Palatynie, Remus na Awentynie. Podczas wznoszenia murw doszo do ktni, w ktrej Romulus zabi brata w gniewie. Aby zaludni miasto, uczyni z niego azyl dla banitw i zbiegw. Brako jednak kobiet. Wtedy doszo do porwania Sabinek (zob. Sabinowie). Po niemal 40 latach panowania, w czasie przegldu wojsk, wybucha straszliwa burza i Romulus zosta ywcem porwany do nieba. Po mierci ubstwiono go i czczono pod imieniem Kwirynusa (Quirinus). Przypisywano mu pniej ustanowienie pastwowoci rzymskiej, senatu, kurii, armii, podziau obywateli na patrycjuszy i plebejuszy. Wilczyca kapltoliska - zob. Wilk (Wilczyca kapitoliska). Faustulus opowiada blinitom o ich pochodzeniu - obraz Pietra da Cortona (zm. 1669), Pary, Luwr.

Romulus i Remus ssaj wilczyc - obraz (ok. 1618) Rubensa, Rzym, Muzeum Kapitoliskie. Triumf Romulusa - obraz (1812) Ingresa, Pary, Luwr.

Roncesvalles - (wym. hiszp. rronfezbaljes). 1 1 75 0 2 108 1 4b 1 32 1 Roncevaux - (wym. fr. rsowo:) zob. Roland.

Ronchamp - (wym. rsz) gmina w Haute-Saone, wsch. Francja. Kaplica NMP - zbud. przez Corbusiera w 1952-55 na miejscu starej kaplicy, zniszczonej w czasie 2. wojny wiat.; znakomity pomnik stylu romantycznego, "nowy irracjonalizm architektoniczny" (Pevsner). Brya nieregularna, powyginana, zoona z trzech zasadniczych skadnikw wymodelowanych w nagim betonie: nawy, obej wiey i potnej czapy dachu, oddzielonego od cian wskim pasmem wietlikowym. Wzgrze, na ktrym stoi Notre Dame du Haut, byo dawnym miejscem pielgrzymek.

Rondel - zob. Barbakan, Rondo; z fr. rondelle 'okrga tarcza, krek'.

Rondo - lit. rdw. oglna nazwa kilku odmian wierszy dwurymowych, 10-15-wersowych, o ustalonej formie, ktrych wspln cech jest powtarzanie si pocztkowego sowa, sw, wersu a. 2 wersw w okrelonych miejscach; kompozycj pokrewn jest rondel a. rondel, zoony zazw. z 13 wersw podzielonych na 3 strofy; muz. forma instrumentalna, w ktrej powracajce refreny (ritornele) oddzielone s kontrastujcymi z nimi epizodami a. kupletami, wystpujca samodzielnie a. jako ostatnia cz sonaty, koncertu; brzeg, kresy, skrzyda kapelusza; mocno cieniowane pismo ozdobne; okrgy plac z rozchodzcymi si promienicie ulicami; z fr. ronde 'koo w tacu; patrol nocny, ront; pismo rondo' i rondeau lit., muz. 'rondo' od rond'okrgy'. Day Bg spoczynek zasuony, wiato y poky wiekuisty Temu, co puga ani brony Nie posiad, ni koszuli czystey; Nagi, do skry ogolony, Na sposb rzepy obuszczoney, Day Bg spoczynek zasuony. Srogim wyrokiem przepdzony, Wbrew apelacyi uroczystey, W sam zadek celnie ugodzony, Bka si tuacz wiekuisty: Day Bg spoczynek zasuony... F. Villon, Rondeau (XV w.), Repos eternel donne a cil.., t. z fr. T. Boy-eleski.

Ronin - w feudalnej Japonii do XII w. chop zbiegy od pana, pniej samuraj, ktry opuci a. utraci swego dajmio (pana). 47 roninw - najsynniejszy epizod dziejw Japonii, bdcy natchnieniem dzie wielu pisarzy i dramaturgw. Baron feudalny prowincji Ako, Asano Nagahori, 1667-1701, otrzyma nakaz przejcia misji od cesarza, ktry znajdowa si wwczas w Kioto, na dworze sioguna (tytu namiestnikw wojsk., faktycznych wadcw Japonii w 1603-1867). Instruktorem, ktry mia Nagahoriego wtajemniczy we waciwy ceremonia, byt Kira Josinaka, czowiek butny i sprzedajny; znieway on Nagahoriego publicznie. Ten usiowa go zabi, za co zosta stracony, a dobra jego skonfiskowano. Jego samuraje stali si roninami. Wszake 47 z nich postanowio pomci swego pana: 14 XII 1702 zabili Josinak w nocy w jego domu, zanieli gow jego na grb pomszczonego, po czym oddali si w rce wadz. W marcu 1703 skazano ich na mier przez seppuku (harakiri). Symbolizuj oni dla swych rodakw najwyszy idea lojalnoci i abnegacji w subie wielkiej sprawy. Groby ich, znajdujce si w Sengakudzi, w Tokio, pokrywane s nadal co dzie wieymi kwiatami.

Ront - do XIX w. nocny patrol wojsk. kontrolujcy warty i posterunki; obchd terenu, wart, placwek stray; z fr. ronde. Jakub Ale jak nas runt zowi, kaprala zasiek. Adolf Tylko zga wiec; - widzisz - ogie w okna bije. Runt dziecistwo! runt musi dp wrt dugo puka, Da haso i odebra, musi kluczw szuka: - Potem - dugi korytarz. - nim nas runt zacapi, Rozbieym si, drzwi zamkn, kady pad i chrapi. A. Mickiewicz, Dziady. cz. III, 1, 1, 3-8.

Rorantyci - zesp wokalny a cappella, zoony z dyrygenta, dziesiciu ksiy-piewakw i ministranta, ufundowany przez krla Zygmunta I Starego przy kaplicy krlewskiej na Wawelu w 1540; by wanym czynnikiem polskiej kultury muz., istniat do 1872; nazwa od roratw, gdy codzienne ich piewanie w adwencie naleao do obowizkw kapeli.

Roraty - koc. rz.-kat. wczesna msza poranna ku czci NMP w okresie adwentu; od pierwszych sw introitu mszy: Rorate coeli desuper ac., 'Spucie ros, niebiosa'. Naci roraty, diable rogaty! - przys., jakoby pochodzce z przypowieci o lwowiance, ktra zamarza w drodze na roraty.

Roratna wieca - zob. wieca.

Roscjusz - Quintus Roscius Gallus, wielki i sawny aktor rzymski, ktrego Sufla podnis do stanu ekwitw. Urodziwy, cho z lekkim zezem, wspaniay w komedii, cho grywa i role tragiczne, utalentowany z natury, obdarzony niezwyklym urokiem i wdzikiem, kady gest i ruch na scenie dokadnie studiowa i obmyla w domu, pisa te o teorii sztuki aktorskiej, prowadzi szko aktorsk dla modziey. Ulubieniec publicznoci, zarabiajcy wielkie sumy, by w bliskich stosunkach z Katullem, Sufl i Ciceronem, ktry go broni w cywilnej sprawie sdowej. Zmar w 62 pne. Imi jego stao si synonimem wybitnego aktora.

Rose Marie - (wym. rouzmari:) operetka (Nowy Jork 1924, wyst. pol. Warszawa 1935) Rudolfa Frimla, libretto: Otto Herbach i Oscar Hammerstein II. Rzecz dzieje si wrd poszukiwaczy zota w Kanadzie na pocztku XX w. Moda Rose Marie La Flamme kocha poszukiwacza zota, modego Jima Kenyona, awanturnika, ktry pod wpywem mioci do niej zmieni si w romantyka. Ale jej brat Emil postanawia wyda j za swego bogatego szefa, Edwarda Hawleya, kochanka Indianki Dixiany, ony Czarnego Ora, ktra zabija ma, gdy ten zastaje j w nocy w namiocie z Hawleyem. Twierdzi jednak, e zabi go w ktni Jim. Jima poszukuje policja, jednak prawda wychodzi na jaw i wszystko koczy si dobrze dla Rose Marie i Jima. Bya to jedna z pierwszych operetek amer. cieszcych si powodzeniem w Europie w 30. latach XX w. Adaptacja filmowa w 1928 (film niemy) z Joan Crawford, w 1936 z Jeanette MacDonald i Nelsonem Eddy, majca luny tylko zwizek z oryginaem, w 1954 z Ann Blyth i Howardem Keelem.

Der Rosenkavalier - (wym. rouznkawalijer) zob. Kawaler (srebrnej ry).

Rosetta - arab. Raszid, port w delcie Nilu, w Egipcie. Kamie z Rosetty - zob. Kamie.

Rosocha(ty) - zob. Socha.

Ros. By w rosole - przest. w opaach, tarapatach, kopotach, trudnej sytuacji.

Rozebra si do rosou - niemal do naga, do skpego negliu. Jakoby ze staropolskiej anegdoty o facecjonicie, ktremu przy paskim stole podano czyst polewk, a nie, jak innym, gsty krupnik. Wwczas artowni zaczyna si rozbiera, a na zapytania zdumionych ssiadw odpowiada, e bdzie musia da nura do talerza, aby jak krup uowi. Po czym otrzymuje, jak wszyscy, poywn zup.

Ross Sir James Clark - 1800-62, bryt. badacz polarny i wiceadmira. W 1818 towarzyszy swemu stryjowi, Sir Johnowi, w poszukiwaniu Przejcia Pn.-Wschodniego z Atlantyku do Pacyfiku, pniej odby kilka podry arktycznych z W. E. Parrym (zob.). W innej wyprawie (1829-33) ze stryjem ustali pooenie pn. bieguna magnetycznego. Na czele ekspedycji (1839-43) antarktycznej na statkach "Erebus" i "Terror" odkry przyldek Adare, zbada morze nazwane pniej Morzem Rossa, wysp Possession, Ziemi Wiktorii, dwa wulkany na Wyspie Rossa, nazwane przez niego Erebus i Terror, oraz cian lodow nazwan pniej Barier Lodow Rossa. W 1848-49 prowadzi m.in. wypraw na poszukiwanie Sir Johna Franklina (zob.). Podr odkrywcza i badawcza do regionw poudniowych i antarktycznych w latach 1839-43 - ang. The Voyage or Discovery and Research in the Southern and Antarctic Regions, During the Years 1839-43, dzieo J. C. Rossa, wyd. 1847, wybitne pod wzgldem naukowym i literackim, relacjonujce jedn z najsynniejszych wypraw naukowych.

Ross Sir John - 1777-1856, bryt. badacz arktyczny, wiceadmira. W 1818-19 poszukiwa Przejcia Pn.-Zach. z Atlantyku do Pacyfiku, ale wrci po zbadaniu Zatoki Baflina. Za pienidze kupca Sir Feliksa Bootha odby nastpn wypraw w 1829-33, w czasie ktrej odkry pwysep Boothia, zatok Boothia i Wysp Krla Wilhelma. W obu podrach towarzyszy mu bratanek, Sir James Ross. Ostatni podr arktyczn odby w 1850-51) w poszukiwaniu Sir Johna Franklina (zob.), jednak bez powodzenia. Napisa 2 ksiki o swoich wyprawach.

Rossi Ernesto - 1827-96, wielki aktor woski o dugiej i bogatej karierze, synny wykonawca rl szekspirowskich (Otello, Hamlet, Romeo, Makbet, pniej krl Lear, Ryszard III, Juliusz Cezar, Szajlok), odbywa liczne tournees artystyczne po wszystkich krajach Europy i po obu Amerykach. Pisywa studia o Szekspirze i utwory sceniczne. Ogosi te w 1887-89 autobiografi, opis czterdziestu lat kariery art.

Rossowski Jan - drukarz, dziaajcy w 1620-24 w Poznaniu, zaoy w 1624 pierwsz warszawsk oficyn drukarsk, ktr po jego mierci w 1633

prowadzi od 1635 Jan Trelpiski. Powstanie staej oficyny drukarskiej w 13 lat po ostatecznym przeobraeniu si Warszawy w stolic kraju byo wyrazem rosncego znaczenia miasta.

Rostra - w staro. Rzymie mwnica na Forum Romanum, ozdobiona u dou rzebami przedstawiajcymi dzioby nieprzyjacielskich okrtw wojennych (ac. rostrum 'pysk; dzib (okrtu)') na pamitk zwycistwa nad Latynami w bitwie morskiej pod Ancjum w 338 pne.; archit. ozdoba w ksztacie rzebionego dziobu dawnego okrtu, galery wojennej.

Rostrucharz - dawn. handlarz koni, handlarz niewolnikw, porednik, strczyciel; z nm. Rosstaucher dos. 'wymieniajcy konie (na inne): handlarz'.

Roswitha - zob. Hrotsvitha.

Rosinant - wysoka, wychuda, kocista, kowata, zozowata szkapa Don Kiszota (zob.), nazwana przez niego Rosynantem (hiszp. Rocinante), a wic jakby "by (ames) szkap (rocin)"; ko ten by zwykym podjezdkiem, zanim Don Kiszot nie uczyni z niego swego wierzchowca, ktry sta si pierwszym rumakiem wiata poszedszy na sub pierwszego na wiecie rycerza. W istocie -ante jest tu dawn hiszp. kocwk imiesowow o charakterze podniosym, dystyngowanym.

Rosz Haszana - wito Trbek, ydowski Nowy Rok, przypadajcy 1. i 2. dnia miesica tiszri, zwykle we wrzeniu, pierw. powicony kultowi Ksiyca, pniej wito owocobrania; pod koniec VII w. pne. wczone do rytuau jako "dzie trb", std zwyczaj trbienia na rogu baranim (szofar) w czasie naboestwa. W 1. dniu wita wierni dokonuj symbolicznego obrzdu oczyszczania si z grzechw, zrzucajc je do pyncej wody (taszlich). wito Trbek - obrazy Aleksandra Gierymskiego: I, tzw. mae (1884), Warszawa, Muz. Nar. II, tzw. due (1888), miejse przechowania nieznane. III (nokturn) (1890), Krakw, Muz. Nar.'

Roliny. Powicone bogom - mit. gr.-rz.: cyprys - Plutonowi; db Zeusowi, Jowiszowi; dere - Apoflinowi; dyptam jesionolistny - Selenie,

Lunie; lilia - Herze, Junonie; mak - Demeter, Cererze, Hypnosowi, Morfeuszowi; mirt - Afrodycie, Wenus; narcyz - Demeter, Cererze; oliwka Atenie, Minerwie; pioun - Artemidzie, Dianie; wawrzyn - Apollinowi; winorol - Dionizosowi, Bachusowi; zanokcica - Plutonowi; zboe - Demeter, Cererze. Emblematy (goda) - cedr - Libanu; fioek - Aten; granat - Hiszpanii; klon cukrowy - Kanady; koniczyna - Irlandii; lilia, fr., fleur de lis Francji Burbonw, w. giglio bianco, lilia biaa - Florencji i gwelfw, czerwona - gibelinw; opuncja - Meksyku; oset - Szkocji; por - Walii; ra - Anglii, czerwona - Lancastrw, biaa - Yorkw. Symbole - anemon - zob. niej zawilec; bluszcz, ostrokrzew i bukszpan zmartwychwstania; cedr - wiernych; cis, wawrzyn, db, oliwka, mirt, cyprys, rozmaryn, szarat (amarant) - roliny pogrzebowe; daktyl - wiernych; godzik, zw. czerwony - zarczyn; kos - komunii w.; kwiat pomaraczowy dziewictwa; lilia - czystoci; mlecz, mniszek, dmuchawiec - zgryzoty (w Biblii, Ex., 12, 8 - gorzkie zioo); oliwka - pokoju; palma - zwycistwa; ra - niezniszczalnoci; zawilec, anemon - mierci, zob. Adonis (Kwiat Adonisa); zob. te Db; Dziewi (Dziewiciornik); Fioek; Lubczyki; Mandragora; Podkownik; Rozmaryn; Rozryw - ziele; Ra.

Rota - (1) staropol. termin sdowy oznaczajcy przysig, formu przysigi, zw. przed sdem, tekst przysigi; zob. Nie rzucim ziemi... Rota Rzymska - kocielny trybuna (sd) kolegialny, ostatnia instancja sdw biskupich i pierwsza do spraw sdzonych przez Stolic Apostolsk.

Rota - (2) podstawowa jednostka org. i taktyczna piechoty zacinej w Polsce XVI - 1. po. XVII w., kompania, odpowiednik chorgwi w jedzie; dawn. oddzia wojska; dwuszereg; (w l.mn.) wojsko; z nm. Rotte 'rota; banda' od rdw. ac. rutta, rupta 'oddzia'; zob. Plater Emilia (W guchej puszczy...).

Rota - (3) hist. koo uywane przy torturach; rdw. strunowy instrument muzyczny; ac., 'koo'.

Rotmistrz - jeden z najdawniejszych (od XVI w.) polskich stopni oficerskich, do XVIII w. dowdca roty piechoty a. chorgwi jazdy; w XVIII w. zaszczytny tytu; w kawalerii stopie rotmistrza przetrwa do po. XX w.

Rotunda - okrgy budynek, z jednym z pomieszcze, zazw. przykrytym kopu; okrga sala, zw. o przeznaczeniu reprezentacyjnym, zwykle kryta kopu, czsta w paacach barokowych i klasycystycznych; rodzaj wierzchniego okrycia damskiego, sigajcego ziemi, kolistego, rozszerzajcego si ku doowi, bez rkaww (XIX w.); druk. odmiana pisma gotyckiego; z w. rotonda, archit. 'rotunda' od ac. rotonda 'okrga'. Rotunda Feliksa i Adaukta - kamienna, przedromaska, okrga, czteroapsydowa kaplica NMP (w XIV w. powicona nowym patronom) ufundowana przez Bolesawa Chrobrego w X-XI w., jedna z najstarszych wity chrzec. na ziemiach polskich, ktrej fragmenty odnaleziono w trakcie prac konserwatorskich w zach. skrzydle dziedzica zamku wawelskiego w Krakowie, w fundamentach budynku wzniesionego w miejscu dawnych kuchni krl. Zrekonstruowana w 1917. Rotunda (pomnik) Jeffersona - ang. Thomas Jefferson Monument, w East Potomac Park w Waszyngtonie, D. C. (USA); budynek (1943) z biaego marmuru, okrgy, otoczony 26 kolumnami; wewntrz posg Jeffersona duta Rudulpha Evansa. Rotunda NMP na Wawelu - zob. wyej Rotunda Feliksa i Adaukta. Rotunda zamojska - dawna dziaobitnia fortyfikacji Zamocia z 1. po. XIX w. W czasie 2. wojny wiat. byo tu wizienie (wrzesie 1939-wiosna 1940), a pniej obz przejciowy dla intemowanych i wysiedlonych, podlegajcy gestapo. Obecnie Mauzoleum Martyrologii Zamojszczyzny.

Rouen - (wym. ru) miasto nad Sekwan, o sto km od jej ujcia, stolica depart. Seine-Maritime, w Normandii (pn. Francja), grd galijski, potem rz. miasto Rotomagus; ok. 260 siedziba biskupstwa, pniej arcybiskupstwa; w rdw. i w XVI w. wane centrum sukiennicze i wielki port rzeczny; w IX w. kilkakrotnie byo celem najazdw Normanw, w X w. stolica Normandii, jedno z g. miast Europy. W czasie wojny stuletniej w 1419-49 pod okupacj Anglikw. Joann d'Arc spalono tu na stosie w 1431. Od 1499 do 1789 siedziba prowincjonalnego parlamentu. Miejsce urodzenia P. i T. Corneille'w, Fontenelle'a, Boieldieu, Gericaulta, Flauberta. Wielkie bogactwo budowli sakralnych, b. uszkodzonych w czasie 2. wojny wiat. Katedra Notre Dame - zbud. w XIII w. w stylu gotyckim na miejscu budowli wczesnoromaskiej, spalonej w 1200. Trzynawowa bazylika z transeptem, prezbiterium z obejciem i kaplicami promienistymi, dwuwieow fasad. Budowla eklektyczna: wiea naladuje wie w Laon, fasady transeptu przypominaj fasady w Chartres. Due otwory ponad wielkimi arkadami sugeruj istnienie empory, ale w istocie otwieraj si po drugiej stronie na przestrze nad nawami bocznymi. Portale transeptu ok. 1280, gwne dziea najabstrakcyjniejszego stylu "rayonnant"; witrae z Xlll-XVI w. Fasada zach. 1509-14 z "ponc" rozet (styl pomienisty). Katedra bardzo

ucierpiala w czasie 2. wojny wiat.; jedna z dwch cakiem rnych wie katedry spona; druga, nie naruszona, to synna Tour de Beurre, 'wiea malana', z 1485-1507. Katedra w Rouen - obraz z 1892-95, Pary, Luwr. Obraz z 1894, Nowy Jork, Metropolit. Mus., oba Claude Moneta. Samotnik z Rouen - przydomek Gustave Flauberta, ktry po odbyciu trzyletniej podry na Bliski Wschd i do pn. Afryki, majc ok. 30 lat, zaszy si w wiejskiej samotni w Croisset pod Rouen, posiadoci rodzinnej, w ktrej spdzi wiksz cz ycia.

Rougon-Macquart - (wym. rug-makr) nazwisko rodziny bdce oglnym tytuem dwudziestotomowego cyklu powieciowego Emila Zoli (1871-93; t. pol. caoci 1956-61); cykl ten, bdcy zgodnie z podtytuem Histori naturaln i spoeczn rodziny za Drugiego Cesarstwa, mia by ilustracj autorskiej pseudonaukowej teorii powieci naturalistycznej, przedstawiajcej powtarzanie si i rozwj przekazywanych cech osobowych, g. ujemnych, przez przeszo 5 pokole Rougon-Macquartw. Dziedzictwo stanowi wic wi gwnych bohaterw tego olbrzymiego dziea, zawierajcego ok. 1200 postaci. Wydarzenia opisane s szczegowo i wyczerpujco, ludzie - z brutalnym realizmem, nie cofajcym si przed najciemniejszymi stronami ich ycia. Cykl, nierwny pod wzgldem artystycznym, zawiera jednak tak wybitne i do dzi czytane powieci, jak Brzuch Parya, W matni, Nana, Gerntinal, Ziemia, Bestia ludzka i Pienidz.

Rouletabille Joseph - (wym. rultabij) bohater populamych powieci detektywnych Gastona Leroux, 1868-1927, z ktrych do najbardziej znanych naleay Tajemnica tego pokoju (1908) i Perfumy czarnj damy (1909), mody dziennikarz, reporter kryminalny i detektyw-amator, ktry zazwyczaj wpada ju na trop zagadki, gdy policja jeszcze nie wie, gdzie szuka rozwizania.

della Rovere - w XV-XVII w. znakomity rd woski, ktry wyda dwch papiey, Sykstusa IV i Juliusza II, wojowniczego wadc pastwa kocielnego, mecenasa artystw: Bramantego, Michaa Anioa, Rafaela i in.

The Royal Society - (wym. rojel sosajety) najstarsze towarzystwo naukowe wiata, za. jako Towarzystwo Filozoficzne w 1645. Dziaalno, przerwan przez wojn domow, wznowiono za Restauracji. Zatwierdzi je Karol II jako The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge (ang., 'Krlewskie Tow. Londyskie dla Rozwoju Nauk Przyrodniczych') w 1662. Peni

rol bryt. akademii nauk. Ogarnia wszystkie dziedziny wiedzy, a wrd najstarszych swych czonkw, miao rwnie pisarzy, takich, jak Dryden, Evelyn i Aubrey. Jednym z celw Towarzystwa jest poprawa prozy ang.; wymaga ono od swych czonkw wyraania si cisego, jasnego, naturalnego, zrozumiaego. Skupia (przy ograniczonej liczbie czonkw) wybitnych przedstawicieli nauk, zw. matem. i przyrodniczych. Odegrao wielk rol w rozwoju nauk przyrodniczych, zw. XVIII-XIX w, Od 1665 wydaje czasopismo nauk. "The Philosophical Transactions". Wrd przewodniczcych Towarzystwa byli tacy ludzie jak: Samuel Pepys, Sir Isaac Newton, Sir Humphry Davy; lord Rayleigh, Sir William Crookes, Sir Joseph John Thomson, Sir Charles Sherrington, lord Rutherford, Sir William Henry Bragg.

Rozamunda - germ. imi eskie, nm. Rosamunde; rosa prawdop. ze st.-skand. raurn 'sawa' a. z st.-g.-nm. hros 'rumak', pniej czone z ac. rosa 'ra'; munde od st.-g.-nm. munt 'opieka'. Pikna Rozamunda - (Rosamond Clifford) zob. Pikny. Rozamunda ksiniczka Cypru - popularna uwertura baletowa i antraktowa opus 26 (1823) Fr. Schuberta; pierw. muzyka do widowiska dramatycznego pod tyme tytuem (1823) Wilhelminy von Chezy, ktre zeszo ze sceny bezpowrotnie po dwch przedstawieniach.

Rozbity dzbanek - fr. La Cruche cassee synny obraz J. B. Greuze'a, Pary, Luwr.

Rozdarte miasto - rzeba Ossipa Zadkine'a, stworzona pod wpywem wstrzsu, jakiego dozna artysta na wie o zniszczeniu Warszawy, postawiona jako pomnik w 1953 w Rotterdamie (w zach. Holandii), miecie silnie zbombardowanym 14 V 1940 przez lotnictwo niemieckie; zniszczone zostao zw. zabytkowe rdmiecie.

Rozeta - okrgy ornament w postaci stylizowanego, rozchylonego kwiatu, pierw. ry, z dorodkowym ukadem patkw, stosowany od czasw antycznych; ryca, w rdw. archit. koc., zw. gotyckiej, duy, kolisty otwr okienny w szczytach a. nad portalami, zw. w g. fasadzie kocioa, wypeniony dekoracj geometryczn o ukadzie dorodkowym, zdobiony zazw. maswerkiem i witraem; z fr. rosette 'rozeta; kokarda' od ac. rosa 'ra'.

Rozgrzeszy - Starop. rozdrzeszy, rozrzeszy, tj. 'rozwiza, rozpuci;

przen. odpuci (np. grzechy)', przez czste kojarzenie, np. przy spowiedzi, z wyrazem grzech, zczyo si znaczeniowo w ludowym poczuciu jzykowym i dlatego przeobrazio si w rozgrzeszy.

Rozj - dawn. pogodzi skconych, rozdzieli walczcych, pojedna, rozsdzi, rozdzieli, oddzieli, rozgraniczy; zob. J. Za czym rozjto szlacht, ale w tym rozruchu Dwch byo citych w rce, kto dosta po uchu. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 7, 548-49.

Rozkwitaly pki biaych r - bardzo pop. piosenka wojskowa, napisana w 1914 przez Jana Emila Lankaua na melodi czardasza Moe pszczka zaniesie ci to, com napisaa. Rozkwitay pki biaych r, Wr, Jasieku, z wojenki wr ju! Wr, pocauj, jak za dawnych lat, Dam ci za to ry najpikniejszy kwiat. 1-4.

Rozg - rozoga, niwa, bonie, step, otwarta przestrze, rozlegy obszar, szerokie pole; (w l.mn.) pdy niekt. rolin poce si po ziemi a. podziemne. Tam n Niemnowej odnogi, Tam u zielonej rozogi, Co to za pikny kurhanek? A. Mickiewicz, Kurhanek Maryli. Romans, 1-3.

"Rozmaitoci" - powstay jako filia Teatru Narodowego teatr warszawski nazywany "pierwsz scen polsk", istniejcy od 1829 do 1919 (od 1836 w sali zbud. w zachodnim skrzydle Teatru Wielkiego), w ktrym gray trzy' pokolenia wybitnych aktorw polskich, takichjak Leontyna Halpertowa, Alojzy kowski syn, Jan Walery Krlikowski, Jzef Franciszek Rychter, Bolesaw Leszczyski, Helena Modrzejewska, Wadysaw Szymanowski, Wincenty Rapacki, Jan Kazimierz Tatarkiewicz, Romana Popiel, Marian Pramowski, Adolfina Zimajer, Roman elazowski, Waleria Niewiarowska, Ludwik Solski, Aleksandra Ldowa (Lde), Mieczysaw Frenkiel, Jadwiga Czaki (Csaki), Maria Wisnowska, Helena Marcello-Paliska, Honorata Leszczyska, Kazimierz Kamiski, Wanda Siemaszkowa, Jzef liwicki, Maria Przybyko-Potocka, Karol Adwentowicz, Tekla Trapszo, Teodor Roland, Wojciech Brydziski, Stanisawa Wysocka, Wadysawa Ordon-Sosnowska, Jzef Wgrzyn i Janina Szyllinanka. Po poarze teatru w 1919, odbudowany w 1924 teatr nazwano Narodowym.

Rozmaryn - (lekarski) krzew z rodziny wargowych o niebieskich a.

biaawych kwiatach, ronie w krajach rdziemnomorskich, w Polsce rolina ozdobna, g. doniczkowa. Uywany w medycynie przeciw gorczce, biegunkom i w przemyle perfumeryjnym. W jzyku kwiatw oznacza wierno w mioci, a wg dawnej tradycji sprzyja miosnym pieszczotom (jego nazwa ac., rosmarinus, oznacza dos. 'ros morsk', z ktrej zrodzia si Afrodyta) i wzmacnia pami. Podobnie jak larendogra (zob.) stosowany by szeroko na uspokojenie nerww. Od staroytnoci uywano kwiatu rozmarynu do ozdb, zw. wianka panny miodej, na bukieciki dla drubw i druhen, a take w czasie pogrzebw, aby pamita o zmarym; zob. O mj rozmarynie... Oto rozmaryn dla pamici; prosz ci, miy mj, pamitaj. W. Szekspir, Hamlet, 4, 5; obkana Ofelia do Laertesa. Id do lubu, wianek zawiesz na czoo... Jeden kwiat polnej ry I duo rozmarynu; Niechaj mi szczcie wry. J. Sowacki, Mindowe, 5, 1; Aldona do Dowmunta.

Rozmylanie przemyskie - nazwane tak, gdy rkopis ocala w bibliotece kapituy greckokatolickiej w Przemylu, Rozmylanie o ywocie Pana Jezusa, najobszerniejsze i najcelniejsze w Polsce dzieo literatury ywociarsko-apokryficznej. Pochodzi z 2. po. XV w., jest oparte na tekstach Ewangelii, ale wprowadza mnstwo materiau legendarnego o charakterze powieciowym, zaczerpnitego gwnie z aciskich apokryfw XII i XIII w. Barwna i pena realiw obyczajowych opowie o yciu Joachima i Anny (rodzicw NMP), yciu Matki Boskiej i Jezusa.

Rozryw-ziele - ac. saxifraga, nm. Eisenkraut, Springwurzel, bajeczne ziele, trawa a. kamie o nadnaturalnych waciwociach: mona nim rozupywa kamienie, elazo, a wic take zamki, kdki, rygle; wg niektrych wersji czyni ono czowieka niewidzialnym; zob. te Podkownik.

Roztruchan - roztuchan, dostuchan w XVI-XVII w. wielki, ozdobny kielich z krysztau, srebra, zota, szka weneckiego, czsto o ksztatach zwierzt a. ptakw (niedwiedzia, jelenia, konia, strusia, pawia, lwa, puchacza, ora itd.), sucy do ozdoby stou a. wznoszenia uroczystych toastw winem a. miodem; szczeglnie cenione byy roztruchany londyskie, norymberskie, augsburskie, gdaskie i krakowskie; z tur. tustagan 'miska'.

Rozum. Bogini Rozumu - Kult Rozumu, zorganizowany przez hebertystw w czasie Rewolucji Fr., zastpi mia religi chrzecijask. Bogini Rozumu uosabiay kolejno rne mode kobiety, woone w procesjach do katedry Notre Dame. Pierwsz z nich bya panna Candeille z opery paryskiej, 10 XI 1793,

ktra nosia przy tej okazji czerwon czapk frygijsk, bia sukni i niebieski paszcz przybrany trjkolorowymi wstgami. Byy rwnie inne boginie Rozumu, m.in. pani Momoro, ona drukarza, i aktorki, panny Maillard i Aubray, dla ktrych urzdzano "naboestwa' take w innych kocioach Parya i rnych miast fr. Kult skoczy si w marcu 1794 wraz z hebertystami. Chopski rozum - zdrowy, rozsdek, mdro yciowa, praktyczna, w odrnieniu od ksikowej. Czysty rozum - nm. Feine Vernunft, wg koncepcji Kanta - rozum sam w sobie, czyli to, co znajduje si w umyle a priori, przed dowiadczeniem. Klejnot rozumu w cichym siedzi sklepie, 8Myn wietrzny, chocia nie ma co mle, trzepie - z "Zabaw Przyjemnych i Poytecznych", 13, 219 (zob. Zabawy); beczka prna szumi, pena milczy; dzwon gony, bo wewntrz prny; "Tak rozum z cicha, a gupstwo z hukiem 8Wychodz drukiem" (Ign. Krasicki, Skowronek, 17-18). Kogo Jowisz chce zgubi, temu wpierw rozum odbiera - ac. quos Iuppiter perdere vult, dementat prius; z gr. Nauczy kogo rozumu da mu nauczk; w formie przykadowego pouczenia sprawi mu przykro, aby sobie na drugi raz popamita. Obrany z rozumu - gupi. Odchodzi od rozumu - (z rozpaczy, alu, przeraenia itd.) traci przytomno; bardzo rozpacza itd. Ofiara z rozumu (na rzecz wiary) - w. sacrifizio dell' intelletto, por. Biblia, 2. List do Korynt., 10, 5. Rozum a miech-to rni czowieka od zwierza - z Koca fraszek, 23, Wacawa Potockiego. Rozum mistrzem wszechrzeczy, czas mistrzem rozumu - z Wojny chocimskiej, 3, 325, W. Potockiego. Wszystko zrozumie to wszystko przebaczy, fr. tout comprendre c'est toui pardonner, przypisywane pani de Stal. Rozum i scrce, dwa wrogi, Na straszny bj si wyzwali; Wtem wesza Hanna do sali I rozum - w nogi! K. Brodziski, Junak.

Rozwora - cz podwozia polskiego czterokoowego gospodarskiego wozu rozworowego, drek czcy cz przedni z tyln; zob. Wz (gospodarski); pozioma belka drewniana ograniczajca od gry otwr okienny a. drzwiowy w drewnianej cianie szkieletowej budynku.

Rozwdka - nm. Die geschiedene Frau, operetka (Wiede 1908, wyst. pol. Warszawa 1909) Leo Falla, libretto Victora Leon, oparte na komedii Divorcons! (fr., 'Rozwiedmy si!'; Pary 1880) Victoriena Sardou. "Pikantna" jak na owe czasy intryga opiera si g. na fatalnym stanie zamkw w drzwiach przedziaw wagonw sypialnych na kolejach holenderskich: kolejno Pieter de Bakkenskijl i jego zi Karol von Lysseweghe wpadaj z tej przyczyny w tarapaty, pierwszy zamknity przez ca noc w przedziale z narzeczon konduktora, drugi - z redaktork pisma "Wolna Mio", co staje si powodem rozwodu Karola z Jan. Skomplikowana intryga koczy si powrotem Jany do ma. Popularnoci cieszy si walc-duet Karola i Jany z II aktu: "Pani jest liczna jak onka ma." Na warszawskiej premierze spotkay si po raz pierwszy na scenie Wiktoria Kawecka i Lucyna Messal, najsynniejsze warszawskie diwy operetkowe. Wersja filmowa (1953) nakrcona w RFN z Marik Rkk.

Rozyna - posta z trzech komedii Beaumarchais'go: Cyrulik sewilski (zob. Cyrulik), Wesele Figara (zob. Figaro) i Matka wystpna. Pupilka doktora Bartolo, ktry chce j polubi, nosi w pierwszej sztuce imi Rozyny; polubiwszy hrabiego Almawiw (zob.), wystpuje w pozostaych sztukach jako Hrabina. Cierpic z powodu zdrad ukochanego ma, nieostronie przyjmuje zaloty Cherubina, pierwszego pazia hrabiego, i ma z Cherubinem syna, ktrego Almawiwa uwaa za swojego potomka. Sprawa wychodzi na jaw po dwudzicstu latach, ale w kocu maonkowie dochodz do zgody.

Roek Ambroy - najstarszy polski pseudonim lit., pod ktrym Mikoaj Rej wyda w 1543 swoj Krtk rozpraw midzy... Panem, Wjtem i Plebanem.

Roen - dugi, spiczasty prt metalowy, dawniej take drewniany, sucy do obracania mis i drobiu, dawniej rwnie caych sztuk, np. baranw, prosit, pieczonych bezporednio nad ogniem; por. Obelisk (etymologia).

Rd - grupa spo. oparta na wizi krwi, obejmujca pewn liczb rodzin wywodzcych swoje pochodzenie od prawdziwego a. fikcyjnego wsplnego przodka, majcych wspln nazw, zawoanie, nazwisko, herb i mwicych tyme dialektem, powszechna forma organizacji spo. w okresie wsplnoty pierwotnej, zachowana rwnie wrd rycerstwa epoki feudalnej; por. Familia; Fratrie; Klan. Bratni rd - dawn. o ludziach tej samej narodowoci.

Po co tu obce mowy? Polski pijemy mid; Lepszy piew narodowy I lepszy bratni rd. A. Mickiewicz, Pie filaretw, 9-12. Nie rzucim ziemi, skd nasz rd - zob. Rodem (kto), rodem skd - by kim z pochodzenia, pochodzi skd, urodzi si gdzie. Rodem kurki czubate - zob. Kura. Rd heraldyczny - sztuczny zwizek midzy rodzinami szlacheckimi, wynikajcy nie z pokrewiestwa, ale ze wsplnie uywanego zawoania, potem goda, herbu. Rd ludzki, rd czowieczy, rd Adama - rodzaj ludzki, ludzie, ludzko. Rd mski, rd niewieci - przest., art. mczyni, kobiety. Rd rycerski - we wczesnej fazie ustroju feudalnego w rdw. zwizek rodzin oparty na poczuciu wizw krwi, wsplnoty terytorialnej, zawoania i goda herbowego ktry (w poszczeglnych krajach) traci znaczenie midzy XIII a XV w., aby w XVI w. sta si synonimem rodziny szlacheckiej o wsplnym nazwisku i herbie. Wie rd od kogo a. skd - dawn. wywodzi si, pochodzi od kogo, skd. Zakaa rodu - kto przynoszcy wstyd, niesaw rodzinie, okrywajcy j hab, czarna owca. Z pieka rodem - zy, zoliwy, swarliwy, niegodziwy. Z rodu - z pochodzenia.

Rg - kostny i rogowy wyrostek okolicy czoa a. nosa u ssakw z rodziny pustorocw i nosorocw, wystpujcy zazw. parzycie; jeden z najdawniejszych surowcw do wytwarzania narzdzi, broni i ozdb; (w l.mn.) u limaka: dugie wyrostki zakoczone narzdem wzroku; waltornia, dty instrument muz., trzykrotnie zwinita duga rura z szerok czar gosow u wylotu; naczynie z rogu zwierzcego do prochu, tabaki, tytoniu; puchar wykonany z rogu; kt midzy stykajcymi si cianami, naronik; sport. rzut rony, korner; dawn. fiszbin usztywniajcy gorset a. krynolin (zob.); zob. te Szofar. Chwyci (wzi) byka za rogi - przystpi zdecydowanie do rzeczy od strony najistotniejszej, najwaniejszej, frontalnie, bez zwoki i wahania.

Ciemny jak tabaka w rogu - nieowiecony, nierozgarnity, obskurant, ciemniak, ignorant, nieuk, profan. Czym kozie starszy, tym rg twardszy - przys. Diabe rogaty - wyobraany z rogami, ogonem i kopytami. Nosi rogi - by rogaczem, zdradzanym mem. Przyprawi rogi (swemu a. czyjemu mowi) - zdradzi z kim swego ma; uwie komu on. Rogata dusza - zob. Dusza. Rogata kwestia - widlaste pytanie, rogaty dylemat, w scholastycznej acinie angurnentetm cornutum: przy kadej z moliwych (zazw. dwch) odpowiedzi odpowiadajcy "nadziewa si na rg" (kolec), wpada w puapk, naraa si; por. Biblia, Ew. wg uk., 20, 3-7. Rogi komu urosy - kto staje si pewny siebie, dufny, zarozumiay. Rogi Mojesza - zob. Mojesz. Rogi pokazywa - wbi si w pych, zhardzie; por. Biblia, Psalm 74, 5-6; "Mwiem wystpnym: Nie podnocie ku grze rogu waszego!" Rogi schowa - spuci z tonu, schowa dudy w miech, spotulnie, straci na minie, podtuli ogon. Rogowe - dawn. dodatek dla suby zatrudnionej przy kupnie byda rogatego; przy kupnie koni - oduzdne. Rogw (nosa) komu utrze - da po nosie, poskromi kogo, upokorzy, nagi komu karku. Dawn. uciera znaczyo 'obcina' (np. uciera knot od wiecy). Rg alpejski - alpenhorn, lud. instrument dty uywany przez pasterzy alpejskich, prosta (a. zawinita) drewniana, stokowata rura zakoczona lejkowato; zob. te Ligawka. Rg Amaltei - rg obfitoci, zob. Amaltea. Rg Astolfa - w Orlandzie szalonym Ariosta Logistilla daje Astolfowi na poegnanie rg, ktrego dwik przerazi najodwaniejszego rycerza i najdziksz besti. Rg mgowy - rg sygnaowy, przyrzd na statku do nadawania sygnaw ostrzegawczych w czasie mgy. Rg myliwski - instrument dty wykonany z pochwy rogowej tura, ubra a.

byda, rzadziej z koci a. metalu, uywany dawniej do sygnalizacji owieckiej, do otrbienia rozpoczcia i zakoczenia oww, pokotu itp., a do dzi dnia do wabienia bykw jelenia w okresie rykowiska. Natenczas Wojski chwyci na tamie przypity Swj rg bawoli, dugi, ctkowany, krty Jak w boa, oburcz do ust go przycisn (...) I zagra: rg jak wicher, niewstrzymanym dechem Niesie w puszcz muzyk i podwaja echem. (...) Tu przerwa, lecz rg trzyma; wszystkim si zdawao, e wojski wci gra jeszcze, a to echo grao. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 660-63, 666-67, 678-79. Rg obfitoci - zob. Amaltea. Rg wiernoci - w legendzie z cyklu arturiaskiego czarodziejka Morgan (zob.) le Fay posya krlowi Arturowi rg, z ktrego si nie bdzie moga napi adna ona, "co zdradzia m", gdy caa zawarto rogu si rozleje. Rg przesano krlowi Markowi (zob.), po czym jego maonka i sto innych dam podday si tej prbie, ale tylko cztery napiy si spokojnie, nie rozlewajc trunku. Wielbd zapragn rogw... - zob. Wielbd. W kozi rg zapdzi kogo - wykaza mu swoj bezwzgldn przewag; okaza si bez porwnania lepszym w jakiej dziedzinie, robocie. Zoty rg - zob. Zoty.

Rwnianka - dawn. wizanka, bukiet, pczek, wizka kwiatw, ziela, girlanda z kwiecia; dawn. soma nie targana, prosta, rwna; dawn. pczek kosw zboa (yta, pszenicy) niesiony na doynkach gospodarzowi obok wieca przez towarzyszk przodownicy.

Rwnik - najwikszy rwnolenik, dzielcy Ziemi na pkul pnocn i poudniow. Przepynicie przez rwnik - byo, zw. w czasach panowania agla na morzach, okazj do niewybrednych artw kosztem nieszcznikw, ktrzy przepywali przez rwnik po raz pierwszy. Ktry z czonkw zaogi, przebrany, za do niechlujnego Neptuna, w towarzystwie jeszcze mniej przekonywajcej mskiej Amfitryty, z orszakiem gburowatych potworw morskch goych do pasa i pomazanych ochr, kaza chwyta nowicjuszy si i wrd oglnego miechu i brutalnych dowcipw smarowa jak straszliw mazi, a potem zdrapywa j ze skry kawakiem zardzewiaej obrczy. Zabawy takie, w bladej i ucywilizowanej wersji, organizowane s niekiedy na statkach handlowych a. wycieczkowych.

Rzga - witka, cienka, bezlistna gazka; w l.mn. chosta (rzg); zob. Rdka.

Ra - Re uprawiano co najmniej od po. I tysiclecia pne. w Chinach, na Bliskim Wschodzie, potem w Grecji, Rzymie, pniej w caej Europie, a wreszcie na wszystkich kontynentach. Mioci do tego kwiatu Afrodyty uczyli nas Grecy, pniej Rzymianie; opiewana przez Anakreonta, Herodota, Homera i Wergiliusza, ra bya przedmiotem najsubtelniejszych alegorii, a take zajmowaa wane miejsce w mitologii i w yciu powszednim, zw. przy okazjach uroczystych. Wyspa Rodos (gr. 'ra') na M. Egejskim otrzymaa sw nazw z powodu olbrzymich iloci produkowanych tam r. W Rzymie r, "nieodzown towarzyszk wszelkiego posiku", w poczeniu z innymi kwiatami wplatano w wiece zdobice gowy biesiadnikw. Ra symbolizowaa niezniszczalno, cnot, tajemnic; bya atrybutem Afrodyty i trzech Charyt. W symbolice chrzec. biaa ra bya emblematem czystoci, a czerwona - mczestwa; zob. te Roliny (Emblematy). Cud r - zob. (w.) Elbieta (z Turyngii). Nie czas aowa r, gdy pon lasy - przys., z dramatu Lilla Weneda, Prolog, 84, J. Sowackiego. Ogrd rany w Worms - zob. Ilsan. Ostatnia ra - melancholijna pie na lud. nut irlandzk z Melodii irlandzkich (1807-34) Thomasa Moore'a: 't is lhe last rose of summer ang., 'to ostatnia ra lata', ktrej melodi spopularyzowaa aria Marty (Lady Harriet) z 2. aktu romantyczno-komicznej opery Marta, czyli Kiermasz w Richmondzie, nm. Marta oder Der Markt zu Richmond (Wiede 1847, wyst. pol. Warszawa 1850) Friedricha von Flotow. Pielgrzymka ry - zob. Pielgrzym. Pod r - ac. sub rosa, w dyskrecji, w zaufaniu, w tajemnicy; u staroytnych Rzymian ra bya symbolem dyskrecji. Wg legendy Kupido przekupi Harpokratesa, boga milczenia, r, aby nie zdradzi miostek Wenery. Gospodarz wiesza r nad stoem, aby gocie wiedzieli, e tre rozmowy ma pozosta w tajemnicy. Powie o Ry - zob. Powie. Ra chiska - to nie ra, ale ozdobny krzew z rodzaju ketmii, rodziny lazowatych; w Chinach dochodzi do piciu metrw wys., w Polsce rolina doniczkowa; kwiaty czerwone a. biae, jednobarwne a. plamiste. Ra jerychoska - zmartwychwstanka, nie ra, ale jednoroczna rolina z

rodziny krzyowych, rzdu makowcw, rosnca na pustyniach wsch. czci basenu rdziemnomorskiego. Ra i piercie - zob. Picrcie (i ra). Ra Saronu (saroska) - nie ra, ale narcyz a. szafran (krokus) lub zimowit jesienny, a. dziurawiec zwyczajny lub dzwonek (kampanula); w Biblii, Pie nad Pieniami, 2, 1 - kwiat, do ktrego porwnuje si oblubienica; Saron - yzna rwnina nadmorska na pd. od Karmelu. Ra Stambuu - nm. Die Rose von Stambul, operetka (Wiede 1916, wyst. pol. Warszawa 1919) Leo Falla; bogaty Turek ze Stambuu chce wyda swoj crk, Kondi, za syna ministra, Achmeda Beja; jednak Kondia marzy o znanym sobie tylko z ksiek poecie i pisarzu Andre Lerym; po trzech aktach komplikacji i nieporozumie Kondia przekonuje si z radoci, e Achmed i Andre to ta sama osoba. Ra wiatrw, kompasowa - graficzne przedstawienie rozkadu kierunkw (i prdkoci) wiatrw w pewnym okrelonym punkcie a. obszarze; uywany g. w meteorologii i nawigacji przyrzd skadajcy si z koa podzielonego na 16 czci, sucy do przyblionego wyznaczania kierunkw wiatru. Re dla Safo - zob. Safona. Re poudnia - nm. Rosen aus dem Sden, pop. walc opus 388 (1880) z operetki Das Spitzentuch der Knigin nm. 'Chusteczka koronkowa (krlowej)' Johanna Straussa (syna). Spoczywa na rach - wie ycie beztroskie, bezczynne, wygodne. Stpa po rach - y beztrosko i szczliwie. Wojna Biaej i Czerwonej Ry (a. Dwch R) - zob. Wojna. Zota ra - ktr papie obdarowuje osoby (zw. panujce) zasuone dla katolicyzmu. W 1494 papie Aleksander VI ofiarowa zot r krlowi fr. Karolowi VIII, majc nadziej, e wyperswaduje mu najazd na Wochy; ale to nie pomogo. Ra, kwiat z kwiatw, insze kwiatki tak przechodzi, Jak si wyej nad insze sonia wierzby rodzi. Wtenczas gdy, ra kwitnie, wszytek si wiat mieje. Ziemia szat odnawia, wiatr poudni wieje. D. Naborowski. Ra.., 19-22. Sadmy, przyjacielu, re! Dugo jeszcze, dugo wiatu Szumie bd niene burze: Sadmy je przyszemu latu! S. Goszczyski, Przy sadzeniu r, 1-4.

Raniec - ac. rosarium, w niekt. kocioach chrzec., g. w rz.-kat., modlitwa polegajca na powtarzaniu 150 razy Zdrowa Maria, 15 razy Ojcze nasz oraz Chwaa Ojcu przy rwnoczcsnym rozwaaniu 15 tzw. tajemnic, tzn. wydarze z ycia Chrystusa i Matki Boskiej; sznur paciorkw, na ktrych wyznawcy wielu religii (buddyci, muzumanie, katolicy i in.) odliczaj odmawiane modlitwy; od wezwania litanijnego Rosa mystica ac., 'Ro Mistyczna'.

Rdka - zdrobn. od rzga; rozwidlony prt, ktrym si posuguj rdkane przy poszukiwaniu podziemnych y wodnych, z kruszcw itp. Rdka czarnoksiska - czarodziejska, w baniach - rdka, paeczka majca moc wywoywania nadnaturalnych zjawisk; por. Paeczka (magiczna). Rdka oliwna - zob. Oliwka (Gazka oliwna). Rdk Duch wity dziateczki bi radzi, Rdka bynajmniej zdrowiu nie zawadzi. Staropol. aforyzm pedagogiczny zawiadczony w 1769.

Rokrzyowcy - czonkowie rzekomego stowarzyszenia czy zakonu, za. jakoby przez niejakiego Christiana Rosenkreutza, ktry mia si urodzi w 1378 i y 106 lat po powrocie z Ziemi w., posiada wiedz tajemn i magiczn, jak przeistaczanie metali, przeduanie ycia, i wadz nad duchami. Nazwa bya prawdop. rodkiem propagandy, a zarazem rodzajem zasony, za ktr niektrzy reformatorzy moralni i religijni XVII w. mogli bezpieczniej uprawia sw dziaalno. Pierwszy pisa o rokrzyowcach pastor wirtemberski Johann Valentin Andrea w ksice Fama fraternitatis des lblichen Ordens des Rosenkreuzes (nm., 'Sawa bractwa przewietnego zakonu Ranego Krzya'), wydanej w Kassel w 1614. Dzieo wywoao znaczne poruszenie w Europie. Moliwe, e w zakon po prostu zrodzi si w wyobrani pastora. Tajemniczo i mglisto nazwy i dziejw zakonu sprawiy, e do dzi istniej, g. w krajach anglos. i w Holandii, stowarzyszenia rokrzyowcw.

Ryca - plast. zob. Rozeta.

Rubajjat - lit. strofa Omara, piciostopowy czterowiersz jambiczny, w ktrym rymuj si wersy: 1., 2. i 4., uywany w poezji perskiej jeszcze w okresie przedmuzumaskim, pniej przejty przez wiele litaratur muzum. Wschodu. Omar Chajjam (ok. 1045?k. 1123), astronom, matematyk, filozof i poeta perski, zasyn na Zachodzie, a przede wszystkim w krajach anglosas. jako twrca rubajjatw (przypisuje mu si autorstwo czterystu), dziki

wolnemu przekadowi na jz. ang. dokonanemu 1859-79 przez Edwarda FitzGeralda. Przekad ten, czy raczej parafraza, pt. Rubaiyat of Omar Khayyam jest arcydzieem poezji ang.; zawiera medytacje na temat tajemnic istnienia, koncentrujc si na radociach zmysw jako jedynym celu ycia i filozofujc w duchu horacjaskiego carpe diem ac., 'korzystaj z kadego dnia, nie marnuj mijajcych chwil'.

Rubel - waluta Rosji przedrewolucyjnej i ZSRR =100 kopiejek; z ros. rubl od rublt' 'rba, odrbywa (dawn. kawaki srebra ze sztaby)', podobnie jak karbowaniec od karbw.

Rbezahl - (wym. r:bec:l), Skarbnik, Karkonosz, duch Karkonoszy, grony bohater niemiecko-lskich bani i legend lud. Humanici nm. w XVI w. nadali mu, od wczesnej nazwy Gr Ryfejskich (ac. Riphaei Montes), uczone miano "diaba ryfejskiego": Riphen-Zahel, potem RbeZagel i wreszcie Rubezahl. Niemieckie Zagel, ze rdw. ac. zabulus od gr. diabolos, przybrao z czasem form Zahl. Jak wida, Rube nie ma tu nic wsplnego z 'rzep' ani Zahl z 'liczb', std wniosek, e polska nazwa Liczyrzepa jest bdna jako polegajca na nieporozumieniu (wg St. Rosponda).

Rubie - granica, pas pograniczny, strefa nadgraniczna, pogranicze, kresy, kraniec.

Rubikon - ac. Rubico, rzeczka w pn. Italii, ktra w czasach republiki rz. stanowia granic midzy Gali Przedalpejsk a Itali waciw. Cezar przekroczy j w 49 pne. wbrew rozkazom senatu, rozpoczynajc wojn domow, w ktrej zwyciy Pompejusza. Koci zostay rzucone! - zob. Cezar. Przekroczy Rubikon - zob. Cezar.

Rubin - minera, odmiana korundu, ceniony kamie szlachetny, ktry staroytni uwaali za antidotum przeciw truciznom, dumie, za rodek na zmartwienia, na ze skutki rozwizoci, na ze myli. Zawsze by cennym kamieniem i rwnie dzi pikny rubin birmaski bywa droszy ni diament teje wielkoci i wody. Marco Polo w Opisaniu wiata, 174, opowiada, e zosta wysany przez Wielkiego Chana w delegacji do krla Sejlanu (Cejlonu), aby ofiarowa mu warto dobrego miasta za posiadany przez krla rubin, dugi na pid, gruby jak rami ma, czerwony jak ogie, rzucajcy

najpikniejszy na wiecie blask i nie majcy adnej plamki; ale krl odmwi sprzeday; ze rdw. ac. rubinus.

Rubruk (Guillaume de Rubruquis) - wac. Wilem de Ruysbroeck (wym. rojsbruk), ok. 1220-ok. 1270, podrnik flamandzki, franciszkanin. Na polecenie Ludwika IX uda si w poselstwie do chana w Karakorum, aby pozyska go przeciw muzumanom; dotar do siedziby chana 26 XII 1253 podrujc przez Konstantynopol, Sudak na Krymie, Ural, Kirgizj i pustyni Gobi. Jednak okrutny i krwioerczy chan by zwolennikiem swobody przekona religijnych swoich poddanych. Lubi take przysuchiwa si uczonym dysputom midzy przedstawicielami rozmaitych kultw, wykazujc rodzaj ekumenizmu nie do pomylenia w wczesnej Europie krucjat albo obojtno w tej dziedzinie, lub co jeszcze prawdopodobniejsze, dojrzao polityczn. Rubruk wrci wic z pustymi rkami do Francji w sierpniu 1255 drog przez Persj i Azj Mniejsz, a dowiedziawszy si, e Ludwik IX jest w Syrii, spisa relacj ze swej podry, Itinerarium.

Rubrycela - ac. Directorium a. Ordo Dirini Officii, koc. rz.-kat. oficjalny kalendarz liturgiczny z wykazem formularzy mszalnych i brewiarzowych obowizujcych w poszczeglnych dniach roku koc., spisem wit, niekiedy list kociow i klasztorw diecezji; ze rdw.-ac. rubricella 'rozdzia; paragraf'.

Rubryka - stae miejsce w czasopimie, powicone okrelonemu rodzajowi informacji; w formularzach - miejsce do wpisywania danych; (w l. mn.) przepisy prawno-liturgiczne, normujce obrzdy i ceremonie koc.; z ac. rubrica 'czerwona farba; namalowany ni tytu rozdziau' od ruber 'czerwony'.

Ruch(ch) - Ptak-Rok, w lit. arabskiej od IX-X w. legendarny olbrzymi ptak (wg Bani z 1001 nocy, zob. Tysic, skrzydeko pisklcia tego ptaka ma, jeszcze przed wykluciem si, tysic sni dugoci), przebywajcy w dalekich krajach. Legendy o Ruch-chu bior prawdopodobnie pocztek od jednego z wymarych ju gatunkw wielkich ptakw strusiowatych; prawdop. z malaj. ruk 'sp'.

Rucho - dawn. tren, dugi, wlokcy si po ziemi ogon sukni damskiej; dawn. zasona, opona, welon; dawn. to, co si rusza. Rucho-diabli wzek - dawne przys., o ogonach u sukni.

Serduszko moje, rucho przyjemne! Uderz do serca piknej Hanety. F. Zabocki, Pie, 1-2.

Rudel - (1) dawn. ster, wioso; z nm. Ruder.

Rudel - (2) dawn. stado sarn, jeleni; z nm., 'sfora (psw, wilkw); chmara (ptakw)'.

Rdiger - jeden z bohaterw, prawdop. pochodzenia legendarnego, nalecy do cyklu Nibelungw (zob.), rycerz szlachetny i sprawiedliwy, "ojciec wszelakich cnt", jedyna posta o charakterze prawdziwie chrzecijaskim wrd pozostaych postaci Pieni o Nibelungach. Jest wasalem Attyli (Etzela), przyjmujcym gocinnie Guntera i jego braci na dworze Attyli po mierci Zygfryda i Krymhildy. W walce, ktra wywizaa si midzy Hunami i Burgundami, Rdiger i Gernot, brat Guntera, zabijaj si nawzajem.

Rudnik - dawn. grnik; dawn. kopalnia rudy; std liczne nazwy miejscowoci, jak Rudnik, Rudniki itp.; zob. te Las (Osadnicy).

Rudobrody - zob. Fryderyk (I Barbarossa).

Arcyksi Rudolf - 1858-89, nastpca tronu Austro-Wgier, jedyny syn cesarza Franciszka Jzefa I i cesarzowej Elbiety; od 1878 w subie wojskowej; libera, krytycznie nastrojony wzgldem systemu rzdw monarchii austro-wgierskiej. Gony romans 30-letniego ksicia z 17-letni baronwn Mari Vetser skoczy si tragicznie; zob. Mayerling.

Rudy - ryy, koloru rdzy, toczerwony. Radziwi Rudy - zob. Radziwiowie (Mikoaj). Rudy ksidz - zob. Czerwony (ksidz).

Ruggieri - (wym. ruddri) rodzina lutnikw w. w Cremonie w XVII w., z ktrych najsynniejszy Francesco, ok. 1645-po 1720, by uczniem Niccolo Amatiego (zob.).

Ruggiero - (wym. ruddro) zob. Roger(o).

Rugi - w dawnej Polsce rugi poselskie, sprawdzanie wanoci wyborw do sejmu i wanoci mandatw poselskich (przez gosowanie pod przewodnictwem marszaka ubiegego sejmu), od ktrego rozpoczyna si kady sejm; w dawnych Niemczech i sporadycznie w Polsce od XV w. - rug, postpowanie rugowe, sposb walki z rabunkami i kradzieami polegajcy na tym, e urzdnik zwoywa szlacht ziemi a. powiatu, ktra musiaa zeznawa pod przysig o wiadomych jej rozbojach i kradzieach, ciganych nastpnie z urzdu; w dawnej Polsce - samowolne usuwanie przez szlacht chopw z ich gruntw; masowe wydalanie, np. urzdnikw z posad; od r.-g.-nm. ruoge 'oskarzenie; doniesienie o zbrodni'. Rugowa - usuwa z zajmowanego miejsca, wysiedla, wydala, wypdza, wyrzuca; eliminowa, wypiera.

Ruiny ateskie - nm. Die Ruinen von Athen, uwertura opus 113 i muzyka sceniczna op. 114 (1811) Beethovena, napisana na zamwienie do dramatu Augusta von Kotzebue, wykonana po raz pierwszy w 1812 na otwarcie teatru w Budapeszcie; ze synnym Marszem tureckim (stylizacja muzyki janczarskiej), ktrego temat kompozytor podj powtrnie w Wariacjach fort. opus 76.

Rule Britannia - ang., 'Wadaj, Brytanio', brytyjska pie patriotyczna, sowa: James Thomson, muzyka: dr Arne (1740); por. God save the King.

Rumak - staropolska nazwa koni pochodzcych ze zdobytych, g. na Bizancjum, europejskich posiadtoci Turcji, jak Albania, Macedonia, Epir i Tesalia, zwanych Rumeli, tur. Rumeli, std nazwa; pikny, ognisty, rasowy wierzchowiec. Lecia z zachodu rumak zotogrzywy przez zamki, sioa i miasta, i niwy. J. uawski, 1848, 1-2.

Rumba - szybki kubaski taniec lud. w rytmie synkopowanym, w takcie

parzystym, przywieziony do Europy w 1931 przez kubaski zesp Lecuona Cuban Boys, sta si pop. tacem towarzyskim i jedn z form muzyki jazzowej; amer.-hiszp. od rumbo 'hulanka, bibka'.

Rumel - rumelpikieta, zob. Pikieta. Trafi w rumel - dawn. trafi w sam por, w sam raz, dogodzi komu, z nm. Rummel 'haas; rupiecie; (cay) kram'. W rumel - pop. wszystko razem, jak idzie, jak leci, bez wyboru, bez wyjtku.

Hrabia Rumford - tytu nadany przez elektora Bawarii amer. uczonemu, dziaaczowi i reformatorowi spo. Beniaminowi Thompsonowi, 1753-1814, twrcy podstaw kinetycznej teorii ciepa, wynalazcy ulepsze w metodach ogrzewania, owietlenia i gotowania, dziaajcemu w Anglii, Irlandii i Bawarii. Tytu od miejsca urodzenia (dzi Concord) w stanie New Hampshire, USA. Zupa rumfordzka - z jarzyn, kasz i ziemniakw, gotowana na wywarze z koci, rozdawana dawniej przez filantropw ubogim.

Rumpelstilzchen - Rumpelstiltzkin, karzeek; kobold o gwatownym usposobieniu, z folkloru niemieckiego, rwnie bohater tytuowy bajki braci Grimmw. Aby przypodoba si krlowi, mynarz krlewski opowiada swemu panu, e jego crka umie wysnu zot ni ze zwykej somy. Krl rozkazuje mu pod kar mierci dowie, e opowie ta jest prawd. Ale crka umie tylko paka. Wreszcie pojawia si karzeek, ktry si podejmuje sprawi ten cud w zamian za jej przyszego pierworodnego. W rok potem, gdy ona jest ju krlow i szczliw matk, kobold zjawia si po jej synka, ale poruszony jej rozpacz, zgadza si zrezygnowa ze swych uprawnie, jeli ona w cigu trzech dni odgadnie jego imi, ktrego nikt nie zna. Na trzeci dzie jest ju tak pewny wygranej, e wesoo mruczy sobie swe imi pod nosem. Podsuchawszy to, krlowa mwi jego imi, zatrzymuje synka, a Rumpelstilzchen, nie posiadajc si ze zoci, tupie nog z tak si, e zapada si pod ziemi. Legenda oparta na bardzo dawnej wierze w magiczn moc nad czowiekiem, jakiej udziela znajomo jego tajnego, prawdziwego imienia; por. Imi (Imiona sekretne).

Runo - weniste wosy na skrze owcy; skra wraz z wen; cao strzyy owiec; zesp niskich krzeww, zi, traw rosncych midzy drzewami lasu.

Zote runo - zob. Zoty.

Runy - (1) najstarszy typ pisma pn.-europejskiego, uywany przez plemiona pn.-germaskie, utworzony pod wpywem kursywy gr. i rz. przystosowanej do rzezania liter w drzewie a. cicia w kamieniu; najdawniejsze alfabety runiczne uywane byy prawdop. przez wschodnich Gotw ok. r. 300, inne w Niemczech do VII w., w Anglii do X, w Skandynawii do XIV w. Litery, znaki o charakterze magicznym, tajemniczym. Czarodziejskie pieni obrzdowe. Poematy staroskandynawskie. Ze st.-skand. run 'tajemnica'. (2) fiskie i karelskie epickie pieni lud.; z fi. runo 'wiersz, pie' od st.-skand. runar 'tajemnice'.

Ru - zwarty kobierzec rnorodnych rolin na ce a. pastwisku; wschodzcy, zielony jeszcze zasiew traw a. zb. Kiedy pierwsry raz bydo wygnano na wiosn, Uwaano, e chocia zgodniale i chude, Nie biego na ru, co ju umiaa grud. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 11, 10-12.

Ruryk - wg Powieci (zob.) dorocznej wdz Waregw (Normanw szwedzkich), ktry na zaproszenie Sowian ilmeskich, pragncych, aby zaprowadzi ad w ich kraju, obj w 862 rzdy w Nowogrodzie Wielkim, zmar w 879. Od tego legendarnego ksicia wywodzia si historyczna dynastia Rurykowiczw, ksit ruskich i carw moskiewskich; najsynniejsi z nich to m.in. Wodzimierz Wielki, Jarosaw Mdry, Wodzimierz Monomach i jego syn, Jerzy Dogoruki. Rurytania - urojone, imaginacyjne mae krlestwo bakaskie a. rodkowoeuropejskie, gdzie tocz si operetkowe, melodramatyczne sprawy polityczne i knuj intrygi w czasach przed 1. wojn wiat. W Rurytanii rozgrywa si akcja powieci The Prisoner of Zenda (1894) i Rupert of Hentzau (1889) Anthony Hope Hawkinsa, 1863-1933.

Rus - legendamy zaoyciel-eponim pastwa ruskiego, brat Czecha (zob.) i Lecha (zob.), wystpujcy po raz pierwszy w Kronice (zob.) wielkopolskiej.

Rusaki - mit. sow. boginki, panny, nimfy wodne, rzadziej lene a. polne, eskie demony wodne rzucajce czar na wdrowcw, czyhajce na ycie ludzkie; z ac. rosalia 'wito r', zob. Ondyny; Syreny.

Rusaka - nie dokoczony utwr dramatyczny (wyd. pomiertne w 1837) Aleksandra Puszkina, oparty na motywach poezji lud. Ksi porzuca mod kochank w ciy, crk mynarza, aby polubi inn. Ona z rozpaczy skacze w to Dniepru i zostaje rusak i matk rusaki. Opera (Petersburg 1856) Aleksandra Dargomyskiego wg Puszkina. Rusaka - opera (Praga 1901, wyst. pol. Lww 1929) Antonina Dvoraka; libretto: Jaroslav Kvapil, wg ludowego motywu baniowego o rusace, ktra z mioci do Ksicia przybraa z pomoc czarownicy ludzk posta, co zwizane jednak byo z utrat mowy. W milczeniu znosia wic, jak ukochany odsun si od niej i serce swe zwrci ku Obcej Ksinej; ale wkrtce, uprzykrywszy j sobie, wraca nad jezioro do rusaki, ktr pragnie ucaowa raz jeszcze, mimo e cen tego pocaunku bdzie mier Ksicia.

Rusini - historyczna nazwa plemion wsch.-sowiaskich zamieszkujcych Ru-Biaorusinw, Maorusinw i Wielkorusinw; okrelenie ludnoci ukraiskicj Galicji, Podkarpacia i Bukowiny, uywane przez polsk literatur XIX w.; por. te Ru. Cztery rzeczy nie do rzeczy: noga w szczudle, a mysz w pudle, koza w sadzie, Rusin w radzie - dawne przys. I na Rusi robi musi - dawna aluzja do ruchu emigracyjnego chopw i mieszczan na ziemie ruskie. Natione Polonus, gente Ruthenus - ac., hist. narodowoci polskiej, z pochodzenia Rusin. Ruski miesic - zob. Miesic. Skrzypi jak ruska kolasa - bo na Rusi i na mudzi nie smarowano mazi osi k wozw. Chorgwi nasz - Rwno! Pod tym tylko znakiem Na przyszo wolno by Rusinem lub Polakiem! ... L. Sowiski, Na Ukrainie, 1, 1-2.

Rusan i Ludmia - bohaterowie tytuowi modzieczego poematu epickiego (1817-20, t. pol. 1956) Aleksandra Puszkina. Crka wielkiego ksicia Wodzimierza polubia ksicia Rusana, ale gdy wesele si skoczyo, grony czarownik porywa pann mod z sypialni maeskiej. Rusan przy pomocy innego czarownika przybywa do siedziby porywacza, po trzydniowej walce zabija go i uwalnia nietknit Ludmi. Temat poematu jest zaczerpnity z Orlanda szaloneKo Ariosta. Rusan i Ludmia - opera (Petersburg 1842) Michaia Glinki, libretto: kompozytor wraz z grup przyjaci-literatw, wg Puszkina; opera ta, wraz z

Iwanem Susaninem Glinki, staa si zacztkiem rosyjskiej opery narodowej. Jest nad zatok db zielony, Na dbie zoty acuch lni; I cae noce, cae dni Wdruje po nim kot uczony; Zwrci si w prawo - piewa pieni, A w lewo - bajki opowiada. A. Puszkin, Rusan i Ludmia, Wstp, 1-6 t. Jan Brzechwa.

Rustam - Rustem, najsynniejszy bohater epopei iraskiej, perski Herakles, ksi Sedistanu, syn Zala i Rudaby, perski bohater narodowy, ktry mia y przez kilkaset lat jako niezwyciony wojownik i lojalny obroca licznych szachw, g. posta Ksigi krlw (zob. Szah-name) Firdausiego. Jego dwudniowy pojedynek z ksiciem Isfendiarem jest ulubionym tematem poezji perskiej. Rustem zabija turaskiego bohatera Afrasiaba, pokonuje smoki i demony, a take niewiadomie zabija w pojedynku wasnego syna, Sohraba, ktrego potem opakuje gorzkimi zami. Ginie, jako czowiek stary, ze zdradzieckiej rki przyrodniego brata, Szeghaba, wepchnity do wilczego dou najeonego wczniami. Ale bohaterowi udaje si jeszcze zabi zdrajc.

Rusznica - uywana od 2. po. XV do pocz. XVII w. rczna bro palna o dugiej lufie, pocztkowo z zamkiem lontowym, pniej koowym; z czes. rucnice dos. 'rcznica; rusznica'. Rusznikarz - zbrojmistrz, w XIV-XVIII w. rzemielnik cechowy zajmujcy si wyrobem i napraw rcznej broni palnej; podoficer etatowy, ktry naprawia i konserwuje bro paln. Nie z runice Achilles zabi Trojanina, Nie z runice Mnesteus mnego Sabina. (...) Nie z runice na koniec Lechw nard dawny Dokazowa okrutnych mordw zawsze sawny. P. Zbylitowski, Rozmowa szlachcica polskiego z cudzoziemcem, 821-22, 825-26; okrutny - ogromny.

Ru - Sowianie mieszkajcy na drodze normandzkich Waregw z Zatoki Fiskiej do Carogrodu (Konstantynopola) nazywali ich Rusami wg fiskiego Ruotsi. Po raz pierwszy zastosowano nazw Ru do caego kraju w Nowogrodzie, gdzie mwiono po szwedzku jeszcze ok. 1300. Odtd staje si ona nazw historyczn we wszystkich latopisach, z pniejsymi dodatkami "Kijowska", "Moskiewska" itd. Nazwa Rosja jest natomiast pochodzenia bizantyjskiego, pod jej wpywem zaczto pisa w hramotach zamiast Ru-Rusija, po raz pierwszy w 1497, raz jeden Rosija w 1565, ale dopiero od poI. XVII w. wchodzi w uycie ta gr. forma. Nakaza j urzdowo Piotr I (wg J. Staszewskiego); por. te Rusini. Ru Biaa - Biaoru.

Ru Czarna - dzielnica Rusi Kijowskiej, a potem W. Ksistwa Lit. z Nowogrdkiem, Sonimiem, Wokowyskiem i Grodnem; dzi pd.-zach. cz Biaorus. SRR. Ru Czerwona - nazwa hist. pd.-zach. obszarw dawnej Rusi Kijowskiej, ktre w XI-XIII w. stanowiy cz Rusi Halicko-Woyskiej, a w 1340-66 zostay zajte przez Kazimierza Wielkiego. Dzi zach. cz dawnej Rusi Czerwonej naley do Polski (ziemie: sanocka, czciowo przemyska, chemska i beska), reszta do Ukr. SRR. Ru Halicko-Woyska - pastwo powstae w wyniku zjednoczenia ksistw halickiego i wodzimiersko-woyskiego przez ksicia wodzimiersko-woyskiego Romana Mcisawowicza w 1199. Obejmowao ono ziemie od Sanu, Wieprza i Nura na zach. po dzia wodny Bugu i Niemna, bagna grnej Prypeci i grny bieg Bohu. Podzia tych ziem midzy Polsk i Litw nastpi w 1352-66. Ru Kijowska - wczesnofeudalne pastwo Europy Wsch. z IX-po. XII w. ze stolic w Kijowie. W X-XI w. jej granice stanowiy San, Wieprz, grny Niemen i rodk. Dzisna, jeziora adoga i Onega; obejmowaa dorzecze grnej Wogi, Oki i grnego Donu; pas stepw zajtych przez Poowcw i Pieczyngw oddziela j od M. Czarnego. Ru Maa, Maoru - Maorosja, nazwa nadawana Ukrainie, g. w XVIII-XX w. Ru Podkarpacka - Ukraina Zakarpacka. Ru Wodzimiersko-Suzdalska - dzielnica Rusi Kijowskiej midzy Ok i grn Wog, sigajca na pn. Bieooziera i Ustjuga. Ru - poemat symf. (1884) Milija Baakirowa, przerobiony z Uwertury na tematy rosyjskie "1000 lat" (1864).

Rut - Ruth, bohaterka biblijnej Ksigi Rut, Moabitka, wdowa po pewnym Izraelicie z Betlejem, ktry w czasie godu wywdrowa wraz z rodzicami do ziemi Moab. Po mierci swego ma teciowa Rut, Noemi, powraca do Betlejem. Rut lojalnie postanawia jej towarzyszy do obcego kraju, mwic: "Nie nalegaj, abym ci opucia, bo dokdkolwiek pjdziesz, tam i ja pjd, gdzie ty zamieszkasz, ja zamieszkam, twj lud, mj lud, twj Bg, mj Bg." W Betlejem byy niwa, a Rut zbieraa kosy za niwiarzami na polu bogatego Booza (Boaza), ktry j wkrtce polubi. Bya prababk krla Dawida. Booz upiony - fr. Booz endormi, jedna ze synnych "maych epopei", historia Rut ze Starego Testamentu, z Legendy wiekw, fr. Legende des siecles (1857) Victora Hugo. Ruth - oratorium (1846) Cesara Francka.

Ruta - rolina z rodziny rutowatych o drobnych tozielonych kwiatkach zebranych w wierzchotk; w Polsce uprawiana w ogrdkach przydomowych ruta zwyczajna, szarozielona bylina, wys. do 707cm. W staroytnoci wycigu z jej lici uywano w chorobach kobiecych, dzi rodek moczo- i ciopdny. W rdw. uwaana za afrodyzjak; dlatego, by moe, ruta staa si nieodzown ozdob wianka weselnego; por. te Wieniec. Sia rutk - Dziewczta hodoway dawniej kwiaty w ogrdkach i na oknach, aby mie z czego wi wianki, cz ich tradycyjnego ubioru; rwnie krzewy wiecznie zielone, rozmaryn, rut, lawend, potem i mirt, aby i zim byo czym ozdobi wianek, ewentualnie weselny. Po lubie nastawa kres temu poetycznemu zajciu, ale niejedna postarzaa panna dalej "siaa rutk", nie tracc nadziei na ma. Ziele aski - ruta, nazywana tak, bo uywano wizek ruty do skrapiania wod wicon. Zielona ruta, jaowiec... - zob. Kawaler. Zioo smutku - ruta, nazywana tak, bo z powodu swej goryczy uwaana bya za symbol alu i skruchy. Tu za jej padta, tu posadz wkoo Rzdkami rut - cierpkie smutku zioo, Ruta, bo struta - a z kadego prtka Wzronie paczacej krlowej pamitka! W. Szekspir, Ryszard II, 3, 4; ogrodnik o maonce Ryszarda II; t. Stanisaw Komaan.

Rutli - Griitli, szwajcarskie sanktuarium narodowe, ka w kantonie Uri na pd.-wsch. od Jeziora Czterech Kantonw; tu, zgodnie z legend o Wilhelmie Tellu (zob.), przedstawiciele kantonw Uri, Schwyz i Nidwalden zebrali si w 1307, aby zoy przysig Rutli, z ktrej, w walce z Habsburgami, wyrosa niepodlego Szwajcarii. Odnalezienie w XIX w. pisma z 1 VIII 1291, zawierajcego tekst przymierza tych trzech kantonw, nadwtlio historyczne aspiracje legendy, nie odejmujc jej wszake wartoci turystycznych.

Ruy Blas - (wym. ri blas) bohater tytuowy romantycznego dramatu wierszem (1838, wyd. pol. 1955) Victora Hugo, dzieci ludu, wyksztacony, patriotyczny, zdolny lokaj u don Sallusta, potnego ministra policji hiszp. w kocu XVII w., przeciwnika krlowej, ktry, mszczc si na niej za to, e kazaa mu polubi uwiedzion przez niego dziewczyn, posya krlowej na dwr Ruy Blasa, zmusiwszy go pod przysig do udawania szlachetnie urodzonego kuzyna swego pana. Urok i talenty plebejusza

sprawiaj, e zostaje ministrem i ksiciem, a przy tym zdobywa serce krlowej. Wezwana sfaszowanym przez don Sallusta listem Ruy Blasa na spotkanie w jego domu, spotyka tam nie tylko ukochanego, ale i don Sallusta, ktry wszed tajnym przejciem. Ten odkrywa krlowej pochodzenie jej ulubieca, groc ujawnieniem tego faktu i skompromitowaniem jej. Ruy Blas zabija intryganta ciosem szpady, a sam przyjmuje trucizn i kona u stp swej pani. Ruy Blas - uwertura opus 95 (1839) Feliksa Mendelssohna do dramatu Victora Hugo.

Ruy Diaz de Bivar - zob. Cyd.

Ruzzante - w., typ komicznego wieniaka woskiej commedia dell'arte.

Ryba - u wczesnych chrzecijan symbol Chrystusa, zob. Ichthys. Gruba ryba - kto wany, wpywowy, bogaty, zajmujcy wysok godno. owi ryby w mtnej wodzie - ac. piscari in turbido, cign zyski z nieczystego rda, czerpa dochody, korzyci z brudnych interesw, ciemnych sprawek; korzysta z zamtu, chaosu, zamieszania. owi ryby przed niewodem - zob. Niewd. owi ryby w nocy - (o dzieciach) moczy si w ku. Mynarzu, s tu ryby? - S, panie askawy. - Ale podobno nie masz? Prne stoj stawy - dawne przys. w ujciu Wacawa Potockiego Ogrd fraszek, 2, 326. Na bezrybiu i rak ryba, kiedy nie ma ryb, dobry i grzyb, przys. Ryba cuchnie od gowy - przys., rozkad pastwa uwidocznia si naprzd w wyszych sferach spoecznych. Ryba Latajca - Volans, konstelacja nieba pd., w Polsce niewidoczna. Ryba Poudniowa - Piscis Austrinus, konstelacja nieba pd., w Polsce widzialna jesieni. Ryby - Pisces, konstelacja rwnikowa, w Polsce widzialna jesieni; take znak zodiaku midzy Baranem i Wodnikiem.

Ryby i grzyby, mka i ka - okrelenie zasobnego majtku, gdzie niczego nie braknie. Ryby lubi pywa - ac. pisces natare oportet, z Satyriconu, 39, Petroniusza; ryba chce pi; fr. poisson sans boisson est poison 'ryba bez napoju (bez wina) jest trucizn'. Wielkie ryby mae r - zob. Wielki. Zota rybka - zob. Rybak (i jego ona).

Rybak. Opowie o rybaku i geniuszu - zob. Geniusz. Piercie rybaka - zob. Piercie. Rybacy ludzi - ac. piscatores hominum, z Wulgaty, Ew. wg Mat., 4, 18-19; uk., 5, 10; Marek, 4, 18-19; Jezus do braci Szymona (Piotra) i Andrzeja, rybakw: "Uczyni was rybakami ludzi"; przen. krzewiciele, szerzyciele idei, propagatorzy, apostoowie, misjonarze, werbownicy. Rybak i jego ona - populama niemal w caej Europie bajka o rybaku, ktry wpuszcza z powrotem do wody zowion czarodziejsk zot rybk w zamian za obietnic spenienia jego trzech ycze, a potem, za namow chciwej ony, stawia dania tak wygrowane i bezczelne, e przy trzecim oburzona rybka-czarodziejka odbiera mu wszystkie bogactwa, a przywraca jego poprzedni bied. Bajka o rybaku i rybce - (1833) Aleksandra Puszkina wg wersji Grimmw.

Rybat - w rdw. piewak kocielny, psalmista, ak piewajcy pieni nabone, wdrowny piewak, aktor; pniej pogardl. bakaarz, belfer, nauczyciel szkki parafialnej; ze r.-g.-nm. ribalt, 'hultaj; wczykij, obieywiat' od rdw.-ac. ribaldus. Komedie rybatowskie - anonimowe utwory dramatyczne, przewanie satyryczne, nalece do lit. sowizdrzalskiej, rubaszne, farsowe, pisane jzykiem dosadnym, z ycia klechw, akw, bakaarzy, onierzy, suby dworskiej; pod wzgldem tematycznym dziel si na albertusy ("wyprawy na wojny") i farsy (komedie) misopustne; zachowao si prawie 30 polskich utworw tego gatunku pochodzcych z koca XVI i 1. po. XVII w.

Rybeko - zob. Radziwiowie (Micha Kazimierz).

Rycerstwo - w rdw. spoeczestwie feudalnym warstwa wojownikw zoona z feudaw zobowizanych z racji posiadania ziemi do suby wojsk. i uczestniczenia w wyprawach wojennych na wezwanie swego wadcy, stanowica elit spoeczn, ktra wytworzya swoisty styl ycia, etyk i ceremonia. Atrybuty i obyczaje tej warstwy ustaliy si w XI w. W krgu kultury dworskiej XII w., zw. francuskiej, uksztatowa si wzorzec idealnego rycerza opiewany przez epopeje rycerskie, jak fr. Pie o Rolandzie, hiszp. opowieci o Cydzie, cykl legend o rycerzach krla Artura, nm. Pie o Nibelundach. W XIII w. dokona si proces stanawego zamknicia si rycerstwa. W XIV w. nastpiojego utosamienie si z onierskim stanem szlacheckim. W Polsce rozwj obyczajowoci rycerskiej nastpuje w XIV-XV w.; z czes. rytir 'rycerz' od nm. Ritter 'jedziec'; rwnie w jz. romaskich nazwa rycerstwa wykazuje zwizek ze sub na koniu; rdw.-ac. caballari, fr. chevaliers, w. cavalieri, hiszp. caballeros, od ac. caballus 'ko; szkapa'. Bdny rycerz - zob. Bdny. Lepszy rycerz ni panosza - przys. starop., zacniejszy jest stan szlachcica-wojskowego ni szlachcica-ziemianina-cywila. Pasowanie na rycerza - zob. Pas (rycerski). Rycersko wieniacza - w. Cavalleria rusticana, jednoaktowa opera (Rzym 1890, wyst. pol. 1892) Pietra Mascagniego, otrzymaa I. nagrod w konkursie na jednoaktow oper, ogoszonym przez wydawnictwo Sonzogno w 1888. Nadesana na tene konkurs opera Pajace nie otrzymaa nagrody, bo, wbrew warunkom konkursu, ma 2 akty. Rycersko jest, obok Pajacw, jednym z pierwszych dzie weryzmu, zbliajcego tematy operowe do ycia zwykych, wspczesnych ludzi. Akcja dzieje si na Sycylii pod koniec XIX w., na wsi. Narzeczony Santuzzy, Turridu, zwraca swe uczucia na powrt do swej byej narzeczonej, Loli, ktra go kokietuje, mimo e jest ju on Alfia. Zazdrosna Santuzza zdradza Alfiemu, e Turridu flirtuje z Lol. Alfio wyzywa Turridu na pojedynek na noe i zabija go. Rycerstwo krzyowe - krzyowcy, uczestnicy wypraw krzyowych XI-XIII w., zob. Krucjaty. Rycerz bez skazy i zmazy a. Rycerz bez trwogi i skazy - przydomek Bayarda (zob.), a take niektrych innych rycerzy, jak Zawisza Czarny z Garbowa (zob.) a. ksi Jzef Poniatowski (zob.). Rycerze - gr. Hippes, komedia (424 pne.) Arystofanesa, satyra polityczna na demokracj atesk, a przede wszystkim niesychanie gwatowny atak na Kleona, ktry sta wwczas u szczytu swej potgi. Wspaniay dowd wolnoci sowa panujcej wwczas w Atenach. Komedia otrzymaa pierwsze miejsce w zawodach. Rycerze Biaego Krzya - zob. Joannici.

Rycerze Czarnego Krzya - zob. Krzyacy. Rycerze Czerwonego Krzya - zob. Templariusze. Rycerze (kawalerowie) maltascy, rodyjscy - zob. Joannici. Rycerze mieczowi - zakon rycerski w Inflantach za. w 1204 przez arcybiskupa Rygi, poczony pniej z zakonem krzyackim. Rycerze Okrgego Stou - zob. Okrgy (St). Rycerze zakonni - zob. Krzyacy. Rycerz niezwycionego miecza - zob. Amadis de Gaula. Rycerz abdzia - zob. Lohengrin. Rycerz ognistego pieprzu - ang. The Knight of the Burning Pesrle, komedia Francisa Beaumonta (i Johna Fletchera?), wyst. 1607, wyd. 1613, wyst. pol. 1949; gwne dzieo Beaumonta, groteskowa satyra na snobizmy, na aktorw, kupcw, widzw teatralnych, a zwaszcza na epopeje rycerskie. Rycerz paszcza - ang. Knight of the Cloak, zob. Raleigh Sir Walter. Rycerz przemysu - fr. chevalier d'industrie czowiek czerpicy dochody z nieczystych rde, aferzysta, niebieski ptak, hochsztapler. Rycerz Smtnego Oblicza - zob. Don Kiszot. Rycerz, mier i diabe - synny miedzioryt (1513) Albrechta Drera. Rycerz z La Manczy - zob. Don Kiszot. Spicy rycerze - rozpowszechniona w Europie, zw. wrd ludw romaskich i celtyckich, ba-podanie o krlu a. rycerzach picych w jaskiniach grskich a. podziemiach zamkowych. Maj si oni przebudzi, gdy "przyjdzie odpowiednia chwila", gdy "nadejdzie pora", aby walczy o wiar, wolno czy niezawiso. Najbardziej znane s takie legendy dotyczce krla Artura i rycerzy Okrgego Stou, Karola Wielkiego i Rolanda, Fryderyka I Barbarossy i Fryderyka II Hohenstaufena. W polskich legendach o picych rycerzach przywdcami ich bywaj: Bolesaw Chrobry na Wawelu, w. Jadwiga w Trzebnicy, Bolesaw miay w Tatrach, Wadysaw okietek, Karol Chodkiewicz, Stefan Czarniecki, w. Jan Kanty, a nawet starosta kaniowski Mikoaj Potocki. W podobnych legendach ruskich mowa jest o Stiece Razinie, Wace Kainie, Pugaczowie i Griszce Otriepiewie, w czeskich - o rycerzach picych na grze Blaniku, w serbskich - o krlewiczu Marku, w morawskich o ksiciu wiatopeku, w czarnogrskich - o ksiciu Iwanie Czarnym.

Zakony rycerskie - zob. Zakon(y rycerskie). Rycerskie rzemioso Przed wszystkie rej wiedzie, Bo wszdzie ten pierwszy, Kto w boju na przedzie. (...) To rozkosz, to rozkosz jedyna, Rycerska przyczyna, Rycerski to tan, Co rycerz - to pan! J. Kocielski, Pie rycerska, 6-9, 14-17.

Rycheza - Ryksa, crka palatyna reskiego Herenfrieda Ezona i Matyldy, crki Ottona II, od 1013 ona Mieszka II Lamberta, krlowa polska, matka Kazimierza I Odnowiciela, wyksztacona i starannie ksztacca dzieci. Monowadcy zmusili j do powrotu do Niemiec w 1034-35. W 1047 zostaa zakonnic u benedyktynek w Braunweiler (koo Kolonii, dzi RFN), zmara w 1063. Kroniki i lit. polska okrelaj j jako pen surowoci (Dugosz), drapien (Krzysztof Opaliski), niecnot, rdo podoci, przekupstwa i mcenia (Knianin).

Rycina stuguldenowa - tradycyjne okrelenie akwaforty (Amsterdam 1649) Rembrandta, wykoczonej rylcem i such ig, zwanej te Jezus uzdrawiajcy chorych, zawierajcej wszystkie tematy Ew. wg Mat., 19. Nazwa ma si wg tradycji wywodzi std, e autor odkupi rycin na licytacji za sto guldenw albo e wyceni j na sto guldenw, wymieniajc j na rycin Marcantonia przedstawiajc Zaraz. Synne studium wiata i cienia.

Ryczyw - osada miejska z XIV w. koo Kozienic w woj. radomskim, b. podupada w XVIII w.; upadek ten uniemiertelni Ignacy Krasicki w swojej Podry z Warszawy do Bigoruja (odbytej w 1782) dwuwierszem, ktry si sta zwrotem przysowiowym: Stanlimy w Ryczywole, O ktrym zamilczy wol.

"Rydlwka" dworek z koca XIX w. ("muzeum Modej Polski") w Bronowicach (zob.), dworek Tetmajerw, "chata rozpiewana", w ktrej odbyo si 29 XI 1900 wesele poety Lucjana Rydla z Jadwig (Jagusi) Mikoajczykwn, crk bronowickiego chopa, szwagierk Tetmajerw. Pniej Rydel naby ten dworek, std nazwa. Wesele to natchno Stanisawa Wyspiaskiego do napisania dramatu Wesele (prapremiera w krak. teatrze im. J. Sowackiego, 16 III 1901).

Rydwan - dwukoowy pojazd otwarty z tyu, zazw. dwukonny, uywany od ok. XXVII w. pne.jako wz bojowy i myliwski na Bliskim Wschodzie (Sumerowie,

Hetyci, Asyryjezycy). Rycerz wjeda na nim wraz z wonic w szeregi nieprzyjaciela, strzelajc z uku, walczc mieczem a. wczni. Jeszcze w 2. tysicleciu rydwan bojowy dosta si do Grecji; u Homera wodzowie gr. podjedaj tylko na rydwanach do placu boju, zeskakuj z wozu i walcz pieszo. Wraz z wprowadzeniem zamknitych formacji bojowych rydwan znika z pola walki. W czasach historycznych uywano go w Grecji i Rzymie tylko do wycigw na igrzyskach i w cyrkach, w pochodach triumfalnych i obrzdach kultowych, zwykle jako kwadrygi; z nm. Reitwagen '(lekki) wz ciarowy'. Rydwany w opisach mitologicznych i w sztuce - wystpuj czsto, g. jako motyw dekoracyjny, przy czym: rydwan Admeta cign lwy i dziki; Afrodyty gobie; Artemidy - jelenie; Demeter - skrzydlate smoki; Dionizosa pantery; Heliosa - siedem koni; Hery - pawie; Kybele - lwy; Plutona - kare konie; Posejdona - hippokampy. Gdy w m, bg wojny, Otoczon chmur pukw, tysicem dzia zbrojny, Wprzgszy w swj rydwan ory zote obok srebrnych, Od puszcz Libijskich lata do Alpw podniebnych. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 894-97; o Napoleonie.

Rydzyna - miasto na Wysoczynie Leszczyskiej, w woj. leszczyskim; prawa miejskie przed 1422, w XVII-XVIII w. rezydencja Leszczyskich, od 1736 wasno Aleksandra Jzefa Sukowskiego; w 1762 jego syn August ufundowa tu kolegium pijarw i szko kadetw. Paac - pierw. zamek z XV w., rozbudowany przez Pompea Ferrariego, ktry na wzr wioski powiza (przed 1704) osiowo z miastem zaoenie paacowo-parkowe, rozbudowane w 1742-50 w stylu barokowym i spite sieci osi widokowych i alei promienistych przez Karla Martina Frantza, a nastpnie przez Ignacego Graffa (paac 1766-72, zaoenie po 1784); ogrd regulamy przeksztacono w 2. po. XVIII w. Paac, spalony w 1945, odbudowano.

Ryga - stolica otewskiej SRR nad Zatok Rysk. Pojecha do Rygi (nad Batyk) - eufemistycznie zamiast rzyga, z ruska: ryga, wymiotowa.

Ryksa - zob. Rycheza.

Rylec - jedno z gwnych narzdzi czowieka epoki modszego paleolitu, zwykle krzemienne, suce do obrbki rogu, koci, drewna, rzadziej

kamienia; w staroytnoci przyrzd do pisania, gr. stylos, ac. stilus, ktrym ryto litery na wosku, pokrywajcym drewniane tabliczki do pisania, ac. tabellae, cerae, a drugim, tpym kocem rylca, cierano pismo i wygadzano wosk; przyrzd przypominajcy ksztatem owek, wykonany ze stali, koci itp., uywany w rytownictwie, miedziorytnictwie, snycerstwie, a take do rysowania i pisania na matrycach biakowych i woskowych; narzdzie uywane przy rzebieniu w drewnie. Rylec (Rzebiarski) - ac. Caelum (Caela Sculptoris), konstelacja nieba pd., w Polsce niewidzialna.

Rym - zgodno brzmienia zakocze wyrazw zajmujcych ustalon pozycj w obrbie wersu, zazw. najego kocu; dawn. rozkaz, zaklcie, yczcnie; (w l.mn.) przest. mowa wizana, wiersze, poezja; z gr. rhyrhmos 'rytm'. Rym daktyliczny - w ktrym samogoski akcentowane objte wspbrzmieniem znajduj si w trzeciej sylabie od koca szeregu,jak np. w 1. i 3. wersie strofy 7. wiersza Pord gruzw miego Tusculum Teodora Bujnickiego: C my sabi z chemi i fizyk Zapdzon w lepe zauki, Gdzie nie stpi - miertelne ryzyko! Monstrualne macki i czuki! Rym gramatyczny - wynikajcy z identycznoci kocwek gramatycznych, jak np. w wierszu Nad wod wielk i czyst, 19-22, Mickiewicza: Skaom trzeba sta i grozi, Obokom deszcze przewozi. Byskawicom grzmie i gin, Mnie pyn, pyn i pyn. Rym mski - wystpujcy w ostatniej i akcentowanej sylabie wyrazu, w wierszach polskich tylko w wyrazach jednozgoskowych, jak np. w 2. strofie Pozdrowienia Kazimierza Tetmajera: Wichrze! nad wzgrza, pola nie me pozdrowienie std, rodzinn moj pozdrw wie i dunajcowy prd! Rymy czstochowskie - nieudolne, prymitywne, przypominajce pieni odpustowe, dziadowskie. Rymy dziecice - 12 piosenek dla dzieci opus 49 na gos i fort. Karola Szymanowskiego do sw Kazimiery Iakowiczwny. Rym eski - polegajcy na zgodnoci dwch ostatnich zgosek wyrazu, z ktrych akcentowana jest przedostatnia, najczstszy w poezji pol., jak np.: Nie gaskao mnie ycie po gowie, nie pijaem ptasiego mleka - no i dobrze, no i na zdrowie: tak wyrasta si na czowieka. W. Broniewski, Mannlicher. 1-4.

Kto by pomyla, e mnie rymy wioz, e sobie konno usiadem na pierwszym, A za mn drugi jedzie krok za krokiem: Rym z parasolem, z paszczem i z tumokiem. J. Sowacki, Podr do Ziemi Switej z Neapolu..., 1, 9. 51-54. Cyrograf na byczej skrze Podpisae ty i bisy Miay sucha twego rymu; Ty, jak dwa lata przebieg, Miae pojecha do Rzymu, By ci tam porwa jak swego. A. Mickiewicz, Pani Twardowska, 39-44: Mefistofel do Twardowskiego; rym - rozkaz.

Ryngold - na p legendarny ksi litewski, yjcy prawdop. na pocz. XII w., ojciec Mendoga, wadca starszej stolicy Litwy, Kiernowa (Kiernw nad Wili).

Ryngraf - kaplerz, blacha w ksztacie tarczy a. pksiyca, zazw. z wizerunkiem Matki Boskiej, zawieszana przez rycerzy na szyi, noszona na zbroi a. pod ni; z nm. Ringkragen 'blacha napierna zawieszana na szyi jako oznaka subowa'.

Rynsztunek - hisr. bro i przybory wojenne dla ludzi i koni; zbroja, uzbrojenie; sprzt wojskowy; z nm. Rustung 'przygotowanie; ekwipunek; zbroja; rusztowanie'. Wic precz std wojna, precz miecz i uk krzywy, Sierp mj rynsztunek i kosa na niwy. W. Potocki. (Pokj mie ludziom potrzeba na pieczy...). 13-14.

Rypin - miasto nad Rypienic (dopywem Drwcy) w woj. wocawskim; prawa miejskie w 1345; w XIV-XV w. jedno z wikszych miast ziemi dobrzyskiej, zniszczone przez Szwedw w XVII w. i przez poar w 1857. Szlachcic spod Rypina - przys., nieokrzesaniec, prowincjusz; por. Pacanw.

Rysiski Salomon - ok. 1570-1625, filolog klasyczny, poeta z krgu radziwiowskiego, przyjaciel m.in. Daniela Naborowskiego, zbieracz "przypowieci", tj. przysw, autor Proverbium polonicorum centuriae... decem et orto (1618, wyd. II pt. Przypowieci polskie...) ac., '1800 przysw polskich', pierwszego w Polsce zbioru przysw, przewanie "ludowych", potocznych, rzadko historycznych, a i tu bez objanienia, bez

przytoczenia anegdoty. Dlatego sens i pochodzenie wielu z nich jest dzi zagadk. Np.: Nie wadzi na Bocka rzuci; Wasny nieboszczyk Dbski, co w stojczki zdech; Przyjechaa Ndza do Swarzdza; Domator gniazdosz; Paparona gska.

Ryszard - imi mskie ze st.-g.-nm. richi +hart 'potny, ksi +silny, odwany', nm. Richard, Reichard, Rickert, ang. Richard, Rick, w. Riccardo, wg. Rikart, Rikhard.

Ryszard I Lwie Serce - fr. Coeur de Lion, ang. Lion-Heart, 1157-99, krl Anglii od 1189, syn Henryka II Plantageneta i Eleonory (zob.) Akwitaskiej, ksi Akwitanii i Normandii, hrabia Andegawenii, przebywa w Anglii niewiele, interesujc si ni gwnie jako rdem dochodw. Mimo to jego biografia i cechy osobiste uczyniy z niego bohatera powieci rdw. i nowoytnej, ang. symbol cnt rycerskich. Sta po stronie matki w kolejnych walkach z brami i z ojcem, z ktrym si mimo to kochali. Najsynniejsz z jego wypraw wojennych bya 3. krucjata, w czasie ktrej by sprzymierzecem krla Francji, Filipa II. Po drodze zaj Mesyn i Cypr, polubi Berengari Nawarsk. Zdoby wraz z Filipem Akk, ale musia zrezygnowa z opanowania zbyt silnie ufortyfikowanej Jerozolimy. Jego czyny w czasie tych walk zdobyy mu legendarn saw rycersk. Po zawarciu z Saladynem kompromisowego ukadu, zezwalajcego chrzecijanom na odwiedzanie witych miejse w Jerozolimie, wyruszy w drog powrotn. Pod Wiedniem Leopold, margraf austriacki, pochwyci go i uwizi na zamku Drnstein w Wachau (Dolna Austsia). Tam, jak gosi legenda, mia go odnale jego ulubiony trubadur fr., Blondel de Nestle, ktry, szukajc Ryszarda po caych Niemczech, piewa pie znan tylko sobie i krlowi, a wreszcie usysza odzew Ryszarda z wizienia. Leopold musia odstpi krla cesarzowi Henrykowi VI, ktry trzyma go jeszcze przez rok w twierdzy, a potem zwolni za olbrzymim okupem i zmusi do oddania sobie hodu. Wrciwszy do Anglii na krtko, aby poskromi bunt brata Jana i zebra fundusze, Ryszard uda si nastpnie do Francji, by broni swych posiadoci. Tam zmar od rany odniesionej w potyczce. Czasy jego byy szczytowym punktem kultury rycerskiej w Anglii. Liczne uroczystoci, turnieje i walki owego czasu stay si ulubionym tematem powieci romantycznej, a poezja, zw. baflada, czerpaa z wtkw legendy, z wdrwek wiernego Blondela. W Anglii Ryszard jest rwnie bohaterem wielu ksiek dla dzieci. Estoire de la guerre sainte - fr., 'Dzieje w. wojny', poemat krzyowca Ambroise, ok. 1190. Richard Coeur de Lion - poemat z XIV w. nieznanego autora; dzieje krucjaty do chwili zawarcia rozejmu na 3 lata; patriotyczna historia sawica czymy Ryszarda, mwica z pogard o Filipie II i Francuzach. Ivanhoe - powie (1819, t. pol. F. S. Dmochowskiego, 1828) Walter

Scotta. Talizman - powie (1825) Walter Scotta, cz Opowieci krzyowcw; talizman ten to amulet, ktrym Saladyn uleczy Ryszarda. Knig Richard - wiersz z cyklu Romanzero (1846-51) Heinricha Heinego. Trifels i Palermo - dramat (1886) D. von Liliencrona. Riccardo Primo - opera (Londyn 1727) G. F. Handla, libretto: P. Rolli. Richard Coeur-de-Lion - opera (Pary 1784) Andre Gretry'ego, tekst: Michel-Jean Sedaine; jedna z pierwszych oper, w ktrych wystpuj motywy przewodnie (nm. Leitmotive), a przynajmniej ich wstpne formy, tzw. motywy przypominajce (nm. Erinnerungsmotine). Po raz pierwszy pojawiaj si tutaj (w finale) rytmy walca.

Ryszard II York - 1367-1400, krl ang. 1377-99, syn Edwarda Czarnego Ksicia; zmuszony do abdykacji na rzecz Henryka IV Lancastra; zamordowany w wizieniu. Tragedia Ryszarda II - tragedia hist. (ok. 159S, wyd. 1597) Williama Szekspira, oparta na Kronikach Holinsheda.

Ryszard III - 1452-85, krl ang. od 1483, mianowany regentem za maoletniego Edwarda V, ogosi si krlem, a obu bratankw, Edwarda i Ryszarda, kaza jakoby uwizi w Tower, a nastpnie zgadzi. W dwa lata po nieudanym buncie Stafforda wyldowa w Anglii Henryk hrabia Richmond (pniejszy Henryk VII Tudor), a Ryszard III zosta pobity i straci ycie w bitwie pod Bosworth. Ryszard by ostatnim krlem z dynastii Yorku, a jego mier oznaczaa koniec Wojny Dwch R. Tragedia Ryszarda III - tragedia hist. (ok. 1594, wyd. 1597, wyst. pol. Lww 1864) Williama Szekspira, oparta na Kronikach Holinsheda. Ryszard III - poemat symf. (1858) Bedricha Smetany.

Ryton - w staro. Grecji - naczynie, zazw. metalowe, w ksztacie rogu, z wyobraon gow zwierzc a. ludzk, do speniania libacji i picia wina na ucztach, odmiana kulawki (zob.).

Rytwiany - wie nad Czarn (dopywem Wisy) w woj. tarnobrzeskim; w XV w.

rd Jastrzbcw wznis tu zamek; w 1. po. XVII w., w puszczy koo Rytwian, osiedlili si kameduli. Koci pokamedulski - wczesnobarokowy, z 1624-37, z bogat dekoracj stiukow Jana Chrzciciela Falconiego spod Mediolanu i malarsk Venanty z Subiaco. Zabudowania poklasztorne z XVIII-XIX w.

Rywula - dawna nazwa sodkich win woskich, francuskich i hiszpaskich przywoonych morzem; od w. nazwy miejscowoci na pwyspie Istria Rivoglio.

Rzd - szereg ludzi, przedmiotw umieszczonych jeden obok drugiego a. jeden za drugim; kategoria, rodzaj; biol. jednostka (kategoria) w systematyce organizmw nisza od gromady (bd u rolin - klasy), obejmujca spokrewnione z sob rodziny; (rzd koski) hist. ozdobna uprz wierzchowca, w dawn. Polsce zoona z czapraka, uzdy, podpiersia i podogonia, strzemion oraz licznych ozdb, nieraz bajecznie kosztownych; w XVIII-XIX w. wojskowy rzd koski obejmowa: wdzido, munsztuk, dwie pary wodzy, siodo o 2 kulach zamiast kw i 2 olstry na pistolety; dawn. grupa, poczet, towarzystwo; naczelny, zarzdzajco-wykonawczy organ wadzy pastwowej, rada ministrw; (w l. mn.) wadza, zwierzchnictwo, ustrj, kierowanie, sprawowanie wadzy; dawn. ad, porzdek, rzdno, gospodarno. Dziel i rzd - ac. divide et impera, siej niezgod, by mg atwiej rzdzi. Konia z rzdem (dawa, obiecywa) - za co, co jest nie do wykonania, nie do rozwizania. Rzdzi si jak szara g (dawn. na niebie; w stawie) - samowolnie, samowadnie; panoszy si. Od czasu jak powstay narody i kraje, Dugo tylko trzy rzdu znalimy rodzaje; Pod adnym bezpieczestwa czowiek nie dopina, Gmin bredzi, mony depta, a despota cina. K. Komian, List do Jdrzeja syna o rzdzie..., 47-50.

Rzp - dawn. zbiornik wody, basen, cysterna; z nm. Sumpf 'bagno, boto'.

Rzecki Ignacy - druga po Wokulskim wybitna posta powieci Lalka (1887-89) Bolesawa Prusa; stary subiekt sklepowy, przyjaciel Wokulskiego,

w 1848 uczestnik rewolucji wg., autor pamitnika, ktrego fragmentami Prus przeplata narracj powieci, wierzcy wci w gwiazd Napoleonidw, w dynasti Bonapartych, nosiciel polityczno-niepodlegiociowych tradycji romantycznych. Jego wiara w geniusz i rol spoeczn Wokulskiego skazana jest w sposb dla starego subiekta niepojty, na bankructwo.

Rzeczpospolita, skr. Rzplita - dawn. Rzecz pospolita, republika (zob.); okrelenie pastwa polskiego wyraajce suwerenno narodu (bd klasy uwaajcej si za jego przedstawiciela) w stosunku do pastwa, uywane ju w XIII w., spopularyzowane w epoce Odrodzenia w nawizaniu do tradycji republiki rzymskiej; ac. res publica. I Rzeczpospolita, Rzeczpospolita - dawna Polska, ktra przestaa istnie w 1795 na skutek rozbiorw. II Rzeczpospolita - odrodzono w 1918 pastwo polskie, Rzeczpospolita Polska (nazwa stosowana od 1919). Polska Rzeczpospolita Ludowa - pastwo demokracji ludowej istniejce od 22 VII 1944; nazw Rzeczypospolitej Polskiej zachowano do 1952. Jest sawa, a wic bdzie i Rzeczpospolita - z poematu Pan Tadeusz, 1, 489, Mickiewicza. O poprawie Rzeczypospolitej - zob. Pan Kisiel nie stanowi Rzeczypospolitej - z powieci Ogniem i mieczem, 2, 11, Sienkiewicza. Pki fantazja nie zginie, pty i Rzeczpospolita trwa bdzie - z powieci Potop, 5, 5, Sienkiewicza. Rzeczpospolita Babiska - klub ssiedzko-towarzyski zaoony przez Stanisawa Pszonk i Piotra Kaszowskiego we dworze Pszonkw w Babinie pod Lublinem; spotykaa si tam szlachta z caej Polski w XVI i XVII w. Pijc wino wielkimi kielichami, opowiadano garskie facecje i wesoe dowcipy; miejsce zebra zwano gied. Zebranym nadawano tytuy i urzdy identyczne z pastwuwymi, ale obdarzane nimi osoby musiay si odznacza cechami kracowo sprzecznymi z kwalilikacjami wymaganymi na urzdach rzeczywistych, por. te Waniw. Babiski dygnitarz - garz, blagier, pijak. Babiski obiad - pijastwo i garskie facecje. Musia to w Babinie sysze - niestworzone historie. Rycerz z babiskiej wrprawy - tchrz i samochwa.

Rzeczpospolita Krakowska - Wolne Miasto Krakw, pastwo utworzone na kongresie wiedeskim 1815, istniejce do 1846 (ale w 1836-41 pod okupacj austr.), obejmujce miasto Krakw z okrgiem lecym na lewym brzegu Wisy; w 1815 - 88000 ludnoci i 11647km kw. Rzeczpospolita nauk - fr. La Republique des lettres, z komedii Maestwo z musu, sc. 6, Moliera. Rzeczpospolita (Obojga Narodw) - okrelenie wsplnego pastwa polsko-litewskiego. Rzeczpospolita Pawowska - za. w 1769 przez Pawa Ksawerego Brzostowskiego, kanonika wileskiego, od 1762 pisarza wielkiego litewskiego, w jego dobrach Merecz, na pd. od Wilna, nazwanych Pawowem. Bya to prba zwikszenia swobody i przedsibiorczoci chopw: stopniowo zastpowano paszczyzn czynszem i dano chopom wolno osobist, szko, lekarza, sejm gminny. Reformy przyniosy zwikszenie dochodw i rozgos. Po III rozbiorze Polski Brzostowski sprzeda Paww i wyjecha za granic, a Rzplita Pawowska przestaa istnie. Rzeczpospolita szlachecka - pastwo polskie w epoce, kiedy szlachta utosamiaa pojcie narodu z pojciem wasnego stanu i w stopniu wikszym ni w innych pastwach monopolizowaa ca wadz w pastwie od po. XV do XVIII w. Sprawiedliwo jest fundamentem wszytkiej Rzeczypospolitej - z Kazania sejmowego sidmego Piotra Skargi. "Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna, za ktre cign Szwedzi, Chmielnicki, Hiperborejczykowie, Tatarzy, elektor i kto yw naokoo." H. Sienkiewicz, Potop, 2, 11.

Rzep - koszyczek kwiatowy opianu, ktry po dojrzeniu nasion odamuje si i przyczepia do sierci zwierzt i odziey ludzi przy pomocy haczykowato zagitych usek okrywy; kujcy, kolczasto zbkowany pd ostu. Uczepi si (przyczepi) jak rzep (do) psiego ogona - mocno, natrtnie natarczywie, namolnie, jak pijawka, jak pijany potu.

Rzepicha - legendarna ona Piasta i matka Siemowita. Po raz pierwszy o Rzepisze (Rzepce) wspomina w swojej Kronice, 1, 2, Gall Anonim jako o onie rataja (oracza) ksicego, nie dajc jej jednak adnych cech indywidualnych prcz dzielonej z mem gocinnoci.

Rzesza - tum, gromada, wielka liczba ludzi; dawn. (do XVI w.) tylko o Rzeszy niemieckiej; z nm. Reich przez czes. rise. I Rzesza: Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, 962-1806, II Rzesza: Cesarstwo Hohenzollernw, 1871-1918, i III Rzesza: pod rzdami Adolfa Hitlera, 1933-45.

Rzeszoto - zob. Przetak. Podziurawiony jak rzeszoto - bardzo podziurawiony.

Rzewie - bot. rabarbar.

Rzewuski Wacaw - 1785-1831, syn Seweryna, jednego z przywdcw konfederacji targowickiej. Pod wpywem wuja, Jana Potockiego, autora Rkopisu znalezionego w Saragossie, zainteresowa si orientalistyk, nauczy si jz. tureckiego i arabskiego. W 1817-20 przebywa w Turcji i krajach arabskich, gdzie przybra imi Emir Tad ul-Fehr, tj. 'Wieniec sawy', po czym zamieszka wrd Kozakw w Sawraniu na Podolu. Z wasnym oddziaem wzi udzia w powstaniu listopadowym. Zagin bez ladu po bitwie pod Daszowem 14 V 1831. Autor poezji czciowo opublikowanych po jego mierci. Jedna z legendarnych postaci romantyzmu polskiego. Czarny mj rumak jak burzliwa chmura. Gwiazda na czole jego jak jutrzeka byska. Na wol wiatrw pusci strusiej grzywy pira, A ng biaych polotem byskawice ciska. Pd, latawcze biaonogi, Gry z drogi, lasy z drogi! A. Mickiewicz, Farys. Kasyda na cze Emira Tud-ul-Fechra uoona, 15-20. Po morzach wdrowa - by kiedy Farysem, Pod palm spoczywa pod ciemnym cyprysem. Z modlitw Araba by w gmachach Khaaba, Odwiedza proroka grobowce. J. Sowacki, Duma o Wacawie Rzewuskim, 1-4.

Rzezaniec - trzebieniec, eunuch, mczyzna pozbawiony jder. Kastrowanie mczyzn znane byo ju w staro. Asyrii i Babilonii, pniej te w Bizancjum i krajach pd. Europy. Zatrudniano ich jako sucych, a w krajach muzum. jako stranikw haremw; zob. te Kastrat.

Rzezimieszek - Nazwa pochodzi z czasw, kiedy mieszek z pienidzmi

zawieszano sobie u pasa, a zodzieje obcinali noem sznurki, na ktrych mieszek wisia. Kiedy zaczto jednak uywa kieszeni zamiast mieszkw wiszcych u pasa, rzezimieszkw zaczto nazywa zodziejami kieszonkowymi, kieszonkowcami. Nie miesza z kieszeniowcami, ksikami, ktre si mieszcz w kieszeni.

Rze - ubj zwierzt; masowe mordowanie, zabijanie ludzi, zw. w czasie walki, bitwy, po zdobyciu miasta; pogrom, masakra, mordownia, jatki. Rze galicyjska 1846 - zob. Powstanie (chopskie w Galicji); Szela. Rze humaska - zob. Koliszczyzna. Rze niewinitek - Wg Biblii, Ew. wg Mat., 2, 1-17, krl Herod, usyszawszy od mdrcw przybyych ze Wschodu, e narodzi si przyszy krl ydowski, kaza pozabija wszystkich nowo narodzonych chopcw. Jezus unikn mierci, gdy anio, ktry ukaza si we nie Jzefowi, kaza mu uciec z rodzin do Egiptu. Rze niewinitek - fresk (1305) Giotta, Padwa, Cappella Scrovegni. Obraz (1565) Pietera Bruegela St., Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (1583-87) Tintoretta, Wenecja, Scuola di S. Rocco. Obraz Rubensa, Monachium, Pinakoteka. Obraz Poussina, Chantilly, Musee Conde. Rze na wyspie Chios - zob. Masakra na Chios.

Rzym - ac., w. Roma, ang., fr. Rome, nm. Rom, Wieczne miasto, Miasto siedmiu wzgrz (zob. Siedem: wzgrz Rzymu), Gowa wiata (ac. Caput mundi), Miasto papieskie, Roma - cesarzowa wiata antycznego, Babilon Zachodu, Niobe (zob.) narodw - miasto nad Tybrem, w Lacjum (Wochy rodk.); w staro. orodek i stolica republiki i cesarstwa rz., zwanych rwnie Rzymem. Wg rde pisanych Rzym zaoony zosta przez legendarnego Romulusa W 753 pne. Rzym rozbudowa si wspaniale u schyku republiki (II i I w. pne.) i w okresie cesarstwa. Za panowania Nerona w 64 poar strawi znaczn cz miasta, ktre nastpcy cesarza z rozmachem rozbudowali. Po upadku gospodarczym zachodniej czci cesarstwa rz. w IV-V w. nastpi upadek Rzymu, zw. po zaoeniu Konstantynopola i przeniesieniu stolicy cesarzy Zachodu do Rawenny. Od IV w. wany orodek kultury starochrzec. W cigu V w. niszczony i upiony przez Wizygotw, Wandalw, Ricimera i Odoakra. W VI i 1. po. VII w. formalnie pod wadz Bizancjum, rzdzony przez lokalny kler z papieem na czele i przez feudaw rz. Interwencja Pepina Krtkiego (Maego) w po. VIII w. w obronie Rzymu przed Longobardami oddaa wadz w miecie papieowi. Miasto stao si stolic wieckiego Pastwa Kocielnego i po burzliwych i dugotrwaych konfliktach z cesarstwem zostao ni a do 1870. redniowieczny Rzym by brudnym, zapuszczonym, zrujnowanym miastem; kozy i owce pasy si na cesarskim

Forum. Okresami ludno kurczya si do liczby 2000. W 1309-77 papiee przebywali w Awinionie (zob.). Nowy okres rozkwitu rozpocz si w XV w. pod rzdami papiey Renesansu. Wzniesiono nowe kocioy i budynki publiczne, uywajc na nie czsto materiaw budowlanych ze wspaniaych gmachw i wity antycznego Rzymu. Do dzi dominuje w miecie barokowa i rokokowa architektura kociow i paacw XVI-XVIII w. Od 1871 stolica zjednoczonych Woch; zob. te Ara Pacis Augustae; Borghese (Palazzo; Vifla); Caffe Greco; Cecylia (Metella); Dom (Liwii); Farnese (Palazzo; Farnesina); Fontanna (Fontana dei Fiumi; dell'Acqua Felice; delle Tartarughe; del Tritone; di Trevi; Fontanny rzymskie); Forum (Romanum); G (Gsi kapitoliskie); Hadrian (Mauzoleum); Il Gesu; Kapitol; Kolos(eum); Lateran; Luk triumfalny (Konstantyna; Septymiusza Sewera; Trajana; Tytusa); Marek (Aureliusz: Kolumna; Pomnik); Mojesz (Michaa Anioa); Palatyn; Panteon; Pieta (Michaa Anioa); Piramida (Cestiusza); Quo vadis?; Sacco di Roma; Sd (Ostateczny Michaa Anioa); Siedem (wzgrz Rzymu); Sykstus (Kaplica sykstyska); Tarpeja; Tempietto; Termy; Trajan (Kolumna); Via (Appia); Watykan; Wimina; Zatybrze; Zoty (dom Nerona). Bazylika w. Piotra w Watykanie - najwspanialsza i najobszerniejsza w chrzecijastwie, arcydzieo sztuki woskiego Renesansu i wczesnego baroku, reprezentacyjny koci papiey. Pierwsz budowl, nad grobem apostoa Piotra (zob.), wznis w tym miejscu w 324-344 Konstantyn Wielki: picionawow bazylik, ktr zburzono w 1506. Budow nowego kocioa powierzy Juliusz II Bramantemu, ktry zaprojektowa bazylik centraln na planie krzya gr., z kopu. Po mierci Bramantego w 1514 kierownictwo budowy przeszo na Sangalla, Rafaela i Peruzziego. Rafael rozwin projekt budowli na planie krzya ac., ale po jego mierci w 1520 Peruzzi powrci do koncepcji krzya gr. Nowa faza budowy zacza si pod kierownictwem Antonia Sangallo M. Po jego mierci w 1546 Micha Anio wrci do planu Bramantego, podporzdkowujc wszystkie skadniki budowli rodkowej czci kopuowej. Prowadzi roboty a do swej mierci w 1564. Vignola i Pirro Ligorio, a pniej Giacomo della Porta (ktry wykoczy kopu) kontynuowali prac. Pawe V wrci do idei krzya ac. Wwczas C. Maderno przeduy naw w kierunku placu i zbudowa obecn fasad. 18 XI 1626 Urban VIII konsekrowa now bazylik. Fasada ma 1137m szerokoci i 447m wys. Dugo nawy rodkowej - 1877m, wys. - 467m, dugo transeptu 1377m, wysoko kopuy- 1197m, rednica - 427m, powierzchnia bazyliki- 151607m kw. mieci ok. 65000 osb. Baldachim Berniniego (1633) nad otarzem papieskim ma 297m wys. (tyle, co Palazzo Farnese). W bazylice znajduje si 45 otarzy, 390 posgw, 748 kolumn. W rodk. czci fasady 5 portali przedzielonych potnymi kolumnami korynckimi prowadzi do portyku, skd 5 portali do wntrza bazyliki. Posg brzowy w. Piotra z V w. Pieta Michaa Anioa. Grobowce papiey. (Gdy) Rzym obraduje, Sagunt ginie - ac. deliberat Roma, perit Saguntum, wg Liwiusza, 21, 7; Sagunt, dzi Sagunto, miasto iberyjskie na pn. od Walencji, po omiomiesicznym obleniu (219-18 pne.) zdobyte przez Hannibala, co spowodowao wybuch 2. wojny punickiej. Gdy w Rzymie, czy jak rzymianie - ac. si fueris Romae, Romano vivito

more, z Rady dla w. Augustyna w. Ambroego (387); kiedy wlaze midzy wrony, musisz kraka jak i ony. Gdzie Rzym, gdzie Krym (a gdzie karczmy babiskie) - przys., co ma piernik do wiatraka; co ma jedno do drugiego? gdzie logika, gdzie sens? Jzyk i do Rzymu doprowadzi - zob. Jzyk. Koci w. Klemensa - Czy koci ten, pod ktrym znajduj si pozostaoci staroytnych budowli z czasw cesarstwa rz. i republiki rz., znajduje si na miejscu rodzinnego domu papiea Klemensa I (ok. 88-ok. 97), trzeciego nastpcy w. Piotra, nie wiadomo. Musia to by jednak wczesnochrzec. dom modlitwy, zbud. przez osob prywatn na wasnej posiadoci. Na jego miejscu wzniesiono pod koniec IV w. bazylik. W czasie napadu Normanw w 1084 zostaa zburzona. Na jej ruinach papie Paschalis II zbudowa now, nieco mniejsz bazylik (obecny koci grny). Doln cz starej bazyliki odkopano dopiero w 1857 (dzisiejszy koci dolny), a pod jej apsyd - sanktuarium Mitry z II w. ne. Koci w. Pawa za murami - w. San Paolo fuori le Mura. Nad grobem apostoa Konstantyn zbudowa kociek, zastpiony pniej wielk bazylik w czasach Walentyniana II (386) i Teodozjusza. Honoriusz i Galla Placydia ukoczyli budow i ozdobili koci mozaikami. Bazylik zniszczy niemal cakowicie poar w 1823. Odbudowana w 1854. Picionawowa bazylika bez empor, wsparta 80 granitowymi kolumnami, a do czasu zbudowania bazyliki w. Piotra bya najwikszym kocioem chrzecijastwa. Obok kocioa synny kruganek klasztoru benedyktynw z I. po. XIII w. Koci w. Piotra w okowach - w. San Pietro in Vincoli, za. ok. 442, prawdop. na ruinach budowli rz., zbud. na nowo w VIII w., w 1475 i 1503 przebudowany. Wg legendy wzniesienie kocioa miao zwizek z ofiarowaniem acuchw w. Piotra przez cesarzow Eudoksj. Z pewnoci jednak tzw. acuchy Piotrowe przechowywane byy w kociele ju od V w., bo odtd rne w. i zagraniczne kocioy dopominay si o pojedyncze ogniwa jako relikwie. Trjnawowa bazylika z szerok naw rodk., transeptem i dwiema apsydami bocznymi. Fragment zamierzonego przez Michaa Anioa grobowca Juliusza II: posg Mojesza (ok. 1515), Racheli i Lii (1542-45). Mirabilia urbis Romae - ac., 'cuda miasta Rzymu', rdw. przewodnik po Rzymie, w pierwotnej formie pochodzcy prawdop. z XII w., w kolejnych wydaniach unowoczeniany a do XV w. Mury wyniosej Romy - ac. altae moenia Romae, z Eneidy, 1, 7, Wergiliusza. Nie w jednym dniu Rzym zbudowano - przys., zob. Krakw (Nie od razu...). Od (roku) zaoenia miasta - ac. ab urbe condita a. anno urbis conditae, tj. Rzymu, czyli od pocztku ery rzymskiej, tzn. roku 753 pne. (tytu historii Rzymu Liwiusza); zob. Sto czterdzieci dwie ksigi.

Pierwszy midzy miastami, siedziba bogw, zoty Rzym - ac. prima urbes inter, divum domus, aurea Roma, z Ordo urbium nobilium, 1, Auzoniusza (ok. 370 ne.). Plac Hiszpaski - w. Piazza di Spagna, w XIX w. orodek romantycznego Rzymu i cyganerii art., plac dugoci ok. 2707m, zoony z 2 trjktw stykajcych si wierzchokami. W porodku - Fontana della Barcaccia projektu Berniniego. Naprzeciw Via Condotti wznosz si monumentalne Schody Hiszpaskie zwane przez Rzymian Scalinata di Trinita dei Monti (od nazwy kocioa u szczytu Schodw, zbudowanego w 1495 na polecenie krla Francji Karola VIII), zoone ze 137 stopni, zbud. w 1721-23. Obok dom poety ang. Johna Keatsa, ktry tam zmar w 1821. Plac w. Piotra w Watykanie - arcydzieo Berniniego, zbud. 1656-67, jeden z najpikniejszych placw na wiecie, zoony z 2 placw: potnego owalu o rednicach 240 i 1607m oraz Piazza Retta, placu wbrew nazwie nie kwadratowego, ale trapezoidalnego; krtsza podstawa trapezu przylega do placu owalnego, a dusza- do fasady bazyliki w. Piotra. Na wszych stronach owalu stoj kolumnady szerokoci 177m z czterema rzdami doryckich kolumn i filarw (284 kolumny i 88 filarw). W rodku placu wznosi si obelisk (zob.). Po obu jego stronach fontanny z XVII w. wyrzucaj wod na wysoko 147m. Roma locuta, causa finita - ac., 'Rzym przemwi, sprawa skoczona, rozstrzygnita', oparte na kazaniu 131, 10, w. Augustyna; wypowied kocioa jest wica dla wiernych. Santa Maria Maggiore koci rzymski, znajdujcy si na Monte Cispio, midzy Piazza S. Maria Maggiore (wys. 557m npm.) a Piazza dell'Esquilino (wys. 487m npm.) Ma 4 nazwy: S. Maria della Neve ('niena', gdy wg legendy 5 VIII 363 a. 352 spad na Eskwilinie nieg, ktrym Matka Boska daa znak, gdzie ma stan jej koci). Basilica Liberiana (gdy papie Liberiusz, 352-66, rozpocz budow wityni), S. Maria ad praesepe (ac. 'od obka'), gdy pod g. otarzem znajduje si rzekomy obek betlejemski, i wreszcie S. Maria Maggiore (w. 'Wiksza'), gdy jest najwaniejszym kocioem Mariackim (byo ich a 80) Rzymu. Koci jest jednym z 7 wielkich rz. kociow pielgrzymkowych i czwartym z gwnych kociow Rzymu po w. Janie Lateraskim, w. Piotrze i w. Pawle za murami. Gwna fasada, F. Fugi, z 1743. Picioro drzwi prowadzi do portyku, tyle z portyku do wntrza, ktre zachowao jeszcze ksztat bazyliki z IV w. Nawa g. oddzielona od bocznych 36 kolumnami antycznymi, wspierajcymi architraw. Nad belkowaniem i na uku triumfalnym - mozaiki z V w. W prawej nawie wspaniaa Kaplica sykstyska D. Fontany z 1586, z grobowcem Sykstusa V, w lewej - Cappella Paolina (a. Borghese), zbud. za Pawa V (Borghese) wg planw F. Ponzia (1611), jeszcze bogatsza od Sykstyskiej. Urbi et orbi ac. - 'Miastu (tj. Rzymowi) i wiatu'; do wiadomoci powszechnej, do wszystkich; formua uroczystego bogosawiestwa papieskiego, tradycyjnie udzielanego z balkonu jednej z bazylik rzymskich,

obecnie z loy nad rodk. portalem w. Piotra; zwyczaj przerwany po 1870 przez zabr pastwa koc., wznowiony w 1922. Wieczne miasto - Rzym; przydomek spotykany u Owidiusza, Tybulla i in. autorw, a take w wielu dokumentach oficjalnych okresu cesarstwa. W Eneidzie, 1, 79, Wergiliusza Jowisz obiecuje Wenerze da Rzymowi wieczyst potg, ac. imperium sine fine. W Rzymie by, a papiea nie widzie - przys., nie zobaczy rzeczy najbardziej godnej widzenia; zmarnowa wyjtkow sposobno. W Rzymie wszystko ma swoj cen, wszystko jest do kupienia - z Satyr, 3, 183, Juwenala; por: Wojna z Jurgurt, 8, 1, Salustiusza. Wszystkie drogi prowadz do Rzymu - przys. Z Rzymu, centrum cesarstwa rzymskiego obejmujcego niemal cay znany podwczas wiat, poprowadzono sie doskonaych drg na wszystkie krace imperium; zmierzajc wic do punktu wyjcia kadej z tych drg, musiao si dotrze w kocu do Rzymu. Wyziewy, bogactwo i zgiek Rzymu - ac. fumus, et opes, strepitumque Romae, z Pieni, 3, 29, 12, Horacego. Zamek w. Anioa - zob. Hadrian (Mauzoleum). Zastaem Rzym murowany, zostawiem marmurowy - Oktawian August w r. 14 ne., na ou mierci; adaptacja z ywota Augusta, 2, 28, 3. Swetoniusza; "murowany" z cegie wysuszonych na socu, a wic wac. "gliniany". Wg Kasjusza Diona (Historia Rzymu, 56, 30) August mia na myli nie wygld budowli, ale potg cesarstwa. Ta karczma Rzym si nazywa, Kad areszt na waszeci. A. Mickiewicz. Pani Twardowska. Ballada, 51-52; na pielgrzymki chodzono a. jedono utartymi szlakami; prawdop. karczmy zwane "Rzym", a byo ich co najmniej dziewi: w Krakowskiem, Sandomierskiem, w Wielkopolsce, na Mazowszu, stanowiy m.in. miejsce postoju ptnikw. Ty, co Rzym wpord Rzyma chcc baczy, pielgrzymie, A wdy baczy nie moesz w samym Rzyma Rzymie. Patrzaj na okrg murw i w rum obrcone Teatra i kocioy, i supy stuczone: To s Rzym. (...) Dzi w Rzymie zwycionym Rzym niezwyciony (To jest ciao w swym cieniu) ley pogrzebiony. M. Sp Szarzyski, Epitaphium Rzymowi, 1-5, 9-10.

Rzymianin. Ostatni Rzymianin - ac. Romanorum ultimus, tak nazwa Gajusa Longinusa Kasjusza, wodza rz., Tacyt w Rocznikach, 4, 34; nazywano tak rwnie Marcusa Iuniusa Brutusa (zob.), zabjc Cezara; Flawiusza Stilicho, wodza rz., Wandala, 360-408; Aecjusza, wodza rz., ok. 390-454; Rienziego (zob.), dr. Samuela Johnsona, Horacego Walpole'a, Charlesa Jamesa Foxa.

Rzymianie, wadcy wiata, lud w togi odziany - ac. Romanos, rerurn dominos, gentemque togatam, z Eneidy, 1, 282, Wergiliusza. Wier, mi si tak zda, panie, echmy wszytko nie Rzymianie. M. Rej, Krtka rozprowa..., 735-36; Pleban do Pana.

Rzymski. Civis Romanus sum - ac., 'jestem obywatelem rzymskim', stara forma odwoania si do nietykalnoci obywatelskiej i do jurysdykcji rz. od sdw cudzoziemskich, "ktra wielu ludziom na kracach cesarstwa, pod barbarzycami, ratowaa cze i ycie"; por. Przeciw Werresowi, 5, 57, 147, Cicerona; Biblia, Dzieje Ap., 16, 37-40; 22, 25-29. Cyfry (liczby) rzymskie - zob. Cyfra. Dachwka rzymska - staro. rzymski typ dachwki: wklsa pytka z zagitymi do gry brzegami, przykrywana na stykach drug, wypuk warstw (gsiorkiem). Elegie rzymskie - 24 wiersze (1788, wyd. 1795; cztery elegie w 1887; t. pol. 1956) Goethego. Fontanny rzymskie - zob. Fontanna. Koci rzymski - zob. Koci. Krl rzymski - tytu przybierany zwykle przez cesarzy Cesarstwa Zachodniego Przed koronacj; tytu ten nosi od urodzenia syn Napoleona I, pniej ksi Reichstadtu (zob. Orltko). ania rzymska - zob. ania. Mur rzymski - zob. Mur. Obrzdek rzymski - gwny z aciskich obrzdkw kocioa kat., wzorowany na zwyczajach liturgicznych Rzymu. O gdyby lud rzymski mia jedn tylko szyj! - zob. Kaligula. Piecze rzymska - klops. Pinie rzymskie - zob. Poncz rzymski - napj mroony, z lodw biaych z winem szampaskim, maraskinem, arakiem i sokiem cytrynowym. Prawo rzymskie - zob. Prawo. Ptak rzymski - zob. Orze.

Rzymska msza - z odpowiednimi modlitwami na intencj biorcych lub nowoecw. Rzymska pitka - (V) stopie celujcy, najwyszy, w skali ocen w niekt. krajach. Rzymski nos (profil) - klasyczny, przedstawiany na idealizowanych twarzach wielu rzeb staro. Rzymu. Rzymski lub - brany w kociele w. czasie rzymskiej mszy. Senat i lud rzymski - ac. Senalus Populusqus Romanus, godo, motto staro. Rzymu, zaznaczone na sztandarach, monetach itd. inicjaami SPQR. Siedem wzgrz rzymskich - zob. Siedem. Siedmiu krlw rzymskich - zob. Siedem. wiece rzymskie - zob. wieca. wite cesarstwo Rz. - zob. wity. Uroczystoci rzymskie - zob.

Rysko - ciernisko, nie zaorane pole ze cierni pozosta po citym zbou; dawn. pole po citym ycie; od staropol. nazwy yta re dpn. ry.

Saadi Name - zob. Ksiga (Saadiego).

Saba - w X-II w. pne. krlestwo w pd.-zach. Arabii, na terytorium obecnego Jemenu, ze stolic w Marib, zamieszkae przez semickie plemiona sabejskie; rozwijao kolonizacj Etiopii, poredniczyo w handlu midzy Indiami, Bliskim Wschodem a Afryk Wschodni; podbite w 155 pne. przez Himiarytw.

Krlowa Saby - wg Biblii, 3. Ks. Krl., 10; 2. Ks. Kronik, 9, usyszawszy o mdroci i bogactwie krla Salomona, przyjechaa go wyprbowa przez zadawanie mu trudnych zagadek, ale nie byo takiej, ktrej by nie rozwiza. A gdy krlowa obejrzaa jego paac, potrawy na stole, stanowiska dostojnikw i sprawno organizacji, nie moga wyj z zachwytu i ofiarowaa krlowi niezmierzone bogactwa, po czym sama otrzymaa wszystko, czego pragna i co sobie wyprosia, prcz tego, co jej Salomon darowa od siebie. I wrcia do Saby. Pniejsze legendy rabiniczne i arabskie daj jej imi Bilkis a. Balkis, mwi te o jej stosunkach miosnych z Salomonem, z ktrych narodzi si mia syn, Makeda a. Melech, a. Dawid, ktry jako Menelik I mia si sta zaoycielem dynastii panujcej w Etiopii do 1974 r. W plastyce przedstawiano j wraz z krlem Salomonem na portalach rdw. kociow, na paskorzebach i na obrazach. Rzeby: relief (1425-52) L. Ghibertiego, Florencja, drzwi Baptysterium. Rzeba Benedetta Antelami (koniec XII w.), Parma, Baptysterium. Rzeba na portalu (Goldene Pforte, ok. 1230), Freiberg (NRD), katedra. Rzeby w katedrach w Amiens, Chartres, Reims itd. Obrazy: Piero della Francesca, Arezzo, San Francesco. P. Veronese, Turyn, Accad. Delle Scienze. Tintoretto, Wiede, Kunsthist. Mus. (Madryt, Prado; Akwizgran, Muz.). V. Carpaccio, Strasburg, Gal. Sztuki. Jan van Scorel, Amsterdam, Rijksmus. Cl. Lorraine, Londyn, Nat. Gall. Rafael, Watykan, Loggie. Kobierzec flamandzki, Mediolan, Muzeum Poldi Pezzoli. Krlowa Saby - fr., La Reine de Saba, opera (Pary 1862) Gounoda; (nm. Die Knigin von Saba) najlepsza opera (Wiede 1875) kompozytora wg. Karolya Goldmarka.

Sabaa - Sabalik, wac. Jan Krzeptowski (1809-93), synny gralski pieniarz i skrzypek, bajarz, gawdziarz i facecjonista, za modu kusownik, pniej przewodnik tatrzaski, przyjaciel Tytusa Chaubiskiego (zob.), Stanisawa Witkiewicza, Henryka Sienkiewicza i in., uchodzcy za autora wikszoci ludowych tatrzaskich opowieci zbjnickich i myliwskich, pieni "na Sabaow nut". Opowieci jego publikowano, a on sam sta si w pewnym okresie ulubionym tematem wspomnie, utworw lit. i muz. Sabaowa bajka - zapisana i wydana przez Henryka Sienkiewicza. "Pasterstwo, mylistwo, zbjnictwo s gwnym tematem opowiada Sabay. (...) Wierchy i przepacie, ory, niedwiedzie, wistaki, kozice, blaski soca, cienie chmur i mroki nocy, skay i niegi, i wonna ziele smrekw, i czarne krzaki kosodrzewiny i szum wd spienionych - sowem ten cay wiat grski yje w jego mowie, wzajemnie sie objania, ozdabia i uplastycznia. (...) Sabaa w opowiadaniu jest i sob, i niedwiedziem, i orem, i ska, i Liptakiem, i kozic. (...) Sabaa gra na maych, bardzo starodawnych glikach. (...) Dla mnie widocznym jest, i muzyka ta stanowi jeden ze sposobw jego mwienia." S. Witkiewicz, Na przeczy. 4.

Sabaoth - gr. forma wyrazu tseba'oth hebr., 'wojska'; termin hebr., uywany w niekt. przekadach Nowego Testamentu, List do Rzymian, 9, 29; List Jakuba Ap., 5, 4, i w chrzec. hymnach, jak Sanctus i Te Deum, t. zwykle (np. w Biblii, Izajasz, 1, 9) jako "Pan Zastpw" (anielskich).

Sabat - z hebr. sabbath 'odpoczywa'; witeczny dzie odpoczynku, dzie sidmy po szeciu dniach pracy, kiedy wg Biblii, Gen., 2, 2, Bg "odpocz od wszelkiego dziea, ktre uczyni" (por. Dekalog, 3. przykazanie), obchodzony u ydw i w niekt. wyznaniach chrzec. w sobot; u Anglosasw od czasw Reformacji nazwa niedzieli jako wita. Pochodzi od starosemickiego kultu ksiyca i jego faz. Sabat jest dla czowieka, a nie czowiek dla sabatu - z Biblii, Ew. wg Marka, 2, 27. Dni sabatowe - w tygodniu, uwaane jako wito i odpoczynek: niedziela u wikszoci chrzecijan, wprowadzona na miejsce ydowskiej soboty, jako pierwszy dzie tygodnia i dzie Zmartwychwstania Paskiego, odpoczynek i wito, edyktem cesarza Konstantyna Wielkiego w 321 r. Pitek u muzumanw (Koran, 62, 9), szsty dzie muzumaskiego tygodnia, kiedy kady wierny powinien wzi udzia w poudnie w zbiorowej modlitwie (salat); by to prawdop. dzie targowy w oazie Medina. Sobota u ydw; rygorystyczne przestrzeganie przepisw odpoczynku sabatowego - od pitku wieczorem do soboty wieczorem -jest jednym z podstawowych obowizkw wiernych. Podr sabatowa - Odlego 2000 ammoth =ok. 17km, wg przepisw rabinicznych z pocztkw ne. stanowi nieprzekraczaln granic podry odbywanej w dzie sabatu przez ydw. Por. Biblia, Ex., 16, 29. Rok sabatowy - przypadajcy w staro. Judei raz na 7 lat, w ktrym uprawa roli i winnic bya zakazana (por. Ex., 23, 11; Lev., 25, 2-7) od jesieni do jesieni, a wszelkie dugi zostaway umorzone; por. Deut., 15, 1-2; por. te niej Urlop sabatowy. Rzeka sabatowa - legendarna rzeka z yd. tradycji, ktra miaa przestrzega sabatu, pync tylko 6 dni w tygodniu. Prawdop. o rzece okresowo wysychajcej. Sabat czarownic - wg wierze rdw., spotykanych jeszcze w XIX w., tumne nocne zloty czarownic i demonw na narady i zabawy, odbywane na goych (ysych) szczytach gr. Wiedma, natarszy stopy i ramiona tuszczem zabitego niemowlcia, wsiadaa na koza, osa, og, miot, grabie a. kdziel, wyfruwaa przez komin i leciaa w powietrzu na miejsce spotkania, ktre odbywao si przewanie raz na kwarta, a ju nieuchronnie w noc Walpurgi (z 30 IV na 1 V). Tam, pod przewodnictwem diaba w postaci koza, ustalano plan szkd i utrapie na cay kwarta, po czym nastpowaa uczta,

tace i rozpusta. Sceny sabatu czarownic zawieraj: Ulisses Jamesa Joyce'a i Czarodziejska gra Thomasa Manna; Zob. te Brocken; Czarownice; ysy (ysa Gra); Noc (Walpurgi). Pot nie pot, wie nie wie, biesie, nie - dawne przys., woanie czarownic w locie na sabat. Sabat czarownic - malowido cienne (1820-22) Francisca Goyi, w jego domu zwanym Quinta del Sordo, zob. Saturn (poerajacy swoje dzieci). Drzeworyt (1510) Hansa Baldunga (Griena). Urlop sabatowy - (p)roczny, przypadajcy raz na 7 lat, np. urlop misjonarza; w USA - urlop (p)roczny, patny (w caoci a. w poowie) udzielany raz na 7 lat osobie penicej funkcje admin. a. naukowe (jak profesorowi wyszej uczelni) dla wypoczynku, podry, studiw a. bada; por. te wyej Rok sabatowy.

Sabataj Cwi - Sabbatai Zevi, 1626-76, ydowski mistyk ur. w Smyrnie, ktry w 1648 ogosi si Mesjaszem (zob.), wyznaczy rok 1666 jako millennium, wdrowa po Turcji, zyskujc wielu zwolennikw, stworzy w judaizmie kierunek mistyczno-kabalistyczny zwany sabataizmem, ktry rozpowszechni si wrd ydw sefardyjskich w Turcji, w innych krajach Bliskiego Wschodu i w Europie. W 1666, kiedy miao nastpi wybawienie ydw z niewoli, Sabataj Cwi wyldowa w Stambule i zosta aresztowany. Aby unikn mierci, przyj islam. Przeladowani przez sutanat jego wyznawcy poszli w cigu XVIII w. jego ladem. Wpyw sabataizmu utrzymywa si jednak dugo.

Sabaudia - w. Savoia, fr. Savoie, ang. Savoy, kraina hist. we wsch. Francji, na pd. od Jeziora Genewskiego, w pn. czci francuskich Alp (depart. Savoie i Haut-Savoie); w staro. zamieszkana przez Celtw, w 121 pne. podbita przez Rzymian, od V w. pod rzdami Burgundw, od VI w. Frankw, od 1416 ksistwo w pn. Woszech, od 1720 cz krlestwa Sardynii, w 1860 wraz z Nice odstpiona Francji. Dynastia sabaudzka - w. Casa di Savoia, panowaa w XI-XIX w. w Sabaudii i Piemoncie, w 1713-20 na Sycylii, 1720-1861 w Krlestwie Sardynii, w 1861-1946 w zjednoczonym Krlestwie Woch, w 1870-73 w Hiszpanii. Krl Sardynii Wiktor Emanuel II zosta w 1861 pierwszym krlem zjednoczonych Woch. The Savoy - kaplica w Londynie midzy Strandem i Tamiz. Nazwa od paacu Piotra Sabaudzkiego zburzonego w 1381, na ktrego miejscu zbud. Szpital w. Jana Jerozolimskiego (1505), zburzony w 1810. Pozostaa po nim kaplica szpitalna, wasno krlowej.

Teatr Savoy - w pobliu kaplicy, zbud. 1881 przez D'Oyly Carte'a, gdzie wystawiano opery Gilberta i Sullivana, zwane take operami Savoy.

Sabazjos - bg frygijsko-tracki, czczony rwnie w Grecji, zw. w Atenach (od V w. pne; kult rozpowszechniony w III-I w. pne.), i cesarstwie rzymskim (zw. od II w. ne.), jako nioscy pomoc w nieszczciu, przy porodzie, jako bg rolnictwa i medycyny. Powicano mu wotywne wyobraenia doni w gecie tzw. bogosawiestwa aciskiego (benedictio latina). W misteriach Sabazjosa g. rol odgrywa w jako symbol boga. Utosamiano go z Dionizosem (w Atenach), z Zeusem, Jowiszem i innymi bogami; kult jego czono z kultem Kybele. Przedstawiano go z brod, we frygijskim stroju, takiej czapce, z sierpem ksiyca, orem Zeusa, szyszkami pinii, wiem, ab, jaszczurk itd.

Sabinowie - jedno z najstarszych plemion w Italii rodkowej, z grupy jzykowej osko-umbryjskiej, trudnice si pasterstwem, zamieszkae w IX w. pne. na obszarach rodk. Apeninu i na Kwirynale. W 290 pne. pokonani przez Rzymian w 3. wojnie samnickiej, w 268 pne. otrzymali pene prawa obywatelskie i z czasem zromanizowali si, zostawiajc jednak lady w jzyku ac., kulcie relig., obyczajach, tradycjach dotyczcych Kwirynau, Eskwilinu, Numy Pompiliusza itd. Porwanie Sabinek. Wg legendy, za panowania sabiskiego krla Tytusa Tatiusa, Romulus, ktrego poddani cierpieli na dotkliwy brak kobiet, zaprosi ssiednich Sabinw z onami na uroczystoci ku czci Neptuna. W czasie igrzysk Rzymianie uprowadzili z osiedli sabiskich dziewczta. Gdy Sabinowie zorganizowali wreszcie wypraw odwetow na Rzym, porwane Sabinki, ktre czuy si ju onami porywaczy i matkami ich dzieci, rozdzieliy wojownikw i zmusiy do zawarcia pokoju. Porwanie Sabinek - grupa z brazu (1579) Giovanicgo da Bologna, Neapol, Mus. Naz. Grupa marmurowa (1581) G. da Bologna, Floreneja, Loggia dei Lanzi. Brz anonimowy, Madryt, Prado. Obraz Rubensa, Londyn, Nat. Gall. Obraz Poussina, Pary, Luwr. Interwencja Sabinek - obraz (1794-99) J. L. Davida, Pary, Luwr.

Saboty - w Polsce XVIII w. ozdobne mankiety z falbanek u rkaww sukni damskich; chodaki wytoczone z jednego kawaka drewna, o wygitej do ksztatu stopy podeszwie i zadartym nosku, obuwie lud. od XVI w., zw. w Holandii i Bretanii (pn. Francja); z fr. sabots. Le sabotier - fr., 'Sabociarz', obraz (1930) Tadeusza Makowskiego.

Sacco di Roma - (wym. skko...) w., 'zdobycie i spldrowanie Rzymu' od V do IX 1527 przez nm.-hiszp. wojska cesarza Karola V, ktre zamkno waciwy okres Renesansu w Rzymie.

Sacher - (wym. z...) luksusowy hotel wiedeski, ktrego gomi bywali czonkowie arystokracji i zamonej buruazji cesarskich Austro-Wgier. Sachertorte - nm., tort z masa, jaj, mczki cukrowej, okruchw grzanek, czekolady i korzeni, pieczony w warstwach przekadanych mas morelow i zamroony z czekolad.

Sachs Hans - (wym. zaks), 1494-1576, najwybitniejszy nm. meistersinger i najznakomitszy poeta szkoy norymberskiej, szewc, ktry zosta mistrzem cechowym, samouk, wtajemniczony w kunszt meistersingera przez pewnego tkacza. Po wielu wdrwkach po Europie powrci w 1517 do rodzinnej Norymbergi, skomponowa 4275 pieni ze sowami, napisa 1700 bajek i opowiada wierszem oraz 208 sztuk teatralnych. Po tematy siga do Biblii, lit. rdw., nowel w. i innych rde wprowadzajc do swych utworw humor ludowy, jzyk, obyczajowo i typy ludzkie Norymbergi XVI w. Twrczo jego miaa olbrzymie powodzenie u wspczesnych i zyskaa popularno w caej Europie jako wzr mieszczaskiej literatury humanistycznej. Pniej zapomniany a do czasw, Goethego. Jego poemat alegoryczny Die Wittenbergisch Nachtigall (nm. 'Sowik wittenberski'; 1523) napisany by na cze Lutra. Do najlepszych jego utworw nale Schwnke (nm., 'fraszki, facecje'), krtkie anegdoty wierszem, oraz farsy zapustne, ktre czsto sam inscenizowa. Jest jednym z g. bohaterw opery Wagnera Die Meistersinger non Nrnberg 'piewacy norymberscy', zob. piewak. Hans Sachs - opera (Lipsk 1840) Alberta Lortzinga, libretto: Ph. Reger. Opera (1850) Vojtecha Jiroveca. Hans Sachsens poetische Sendung - nm., 'Posanie poetyckie Hansa Sachsa', wiersz (1776) Goethego, ktry na nowo obudzi zainteresowanie zapomnianym meistersingerem.

Sachsen-coburg-gotha - zob. Koburgowie.

Sachsenspiegel - zob. Saski (Zwierciado).

Sacra conversazione - (wym. skra konwersacjone) w., 'wita rozmowa',

plast. wyobraenie Matki Boskiej z Dziecitkiem w otoczeniu witych, czsto na tle wzorzystego kobierca, ulubiony temat malarstwa w., zw. weneckiego, w XV-XVI w., zob. Madonna. Sacra conversazione - obraz (1505) G. Belliniego, Wenecja, S. Zaccaria. Obraz (ok. 1517) Palmy Vecchia, Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (1542) Sodomy, Piza, Mus. Naz. di San Matteo.

Sacre Coeur - (wym. sakr kor) bazylika w Paryu na szczycie wzgrza (butte) Montmartre (zob.), w mieszanym stylu romasko-bizantyjskim, wzorowana na katedrze St.-Front w Perigueux, zbud. w 1876-1919, na planie krzya gr., d. stu, szerokoci 507m, przykryta kopu wys. 837m na wysokim bbnie, z 4 mniejszymi kopuami, zbudowana z biaego wapienia, dominujca nad miastem. Obok-wolno stojca dzwonnica wys. 847m z dzwonem wacym ok. 19 ton (La Savoyarde fr., 'Sabaudka', odlany w 1895, ofiarowany przez 4 diecezje Sabaudii, std nazwa). Do bazyliki prowadz monumentalne schody z tarasami, skd widoczna jest rozlega panorama Parya. Koci by przedmiotem ywych dyskusji artystw i estetykw, ale wkrtce zrs si cakowicie z krajobrazem stolicy.

Le Sacre du printemps - zob. wity (wito wiosny).

Sacripante - posta z w. poematw rycerskich, z Orlando innamorato (1506) Boiarda i z Orlanda szalonego (1532) Ariosta, peen ognia rycerz saraceski zakochany nieszczliwie w Angelice (zob.), obroca miasta Albrach; imi jego stao si synonimem czarnego charakteru.

Sad - zob. Las.

Sadko - bohater byliny nowogrodzkiej, pieniarz grajcy na gliczkach jaworowych. Gdy go przez 3 dni nie proszono o przygrywanie na biesiadach, gra na brzegu jeziora Ilmen, gdzie usysza go car podmorski z dna jeziora, zachwyci si gr i da mu sposb na wzbogacenie si. Sadko zosta wielkim, najbogatszym kupcem w Nowogrodzie, a gdy wypynt w 30 okrtw na morze, aby sprzedawa swe towary, car morski sprowadzi go do swego paacu na dnie morza, aby mu przygrywa. Po czym zaproponowa mu oenek z dziewic-krasawic. Jednak Sadko w czasie nocy polubnej "z on swoj lubienoci nie czyni" i dlatego rankiem obudzi si w Nowogrodzie, nad brzegiem rzeki, i ujrza swoj flotyll, powracajc z handlowej wyprawy. Przez wdziczno wznis cerkiew Mikole Moajskiemu i nie rusza si ju z

Nowogrodu. Liczne wersje legend o Sadku bior, by moe, pocztek od Sadka, wspomnianego w Kronice roku 1167 jako fundatora cerkwi w. Borysa i w. Gleba w Nowogrodzie. Sadko - opera-bylina (Moskwa 1897) Rimskiego-Korsakowa, libretto: kompozytor i W. S. Bielski na motywach ros. bylin ludowych.

Sado - tuszcz zwierzcy. 1 1 75 0 2 108 1 4b 1 32 1 Gra sada - o czowieku tustym, otyym, opasym. Porasta (obrasta) w sado - wzbogaci si, dorabia, robi pienidze, porasta w pirka, w pierze. Sprzecza si (prawowa) o komarowe sado - O drobiazgi, bagatele, fraszki, gupstwa. Zala komu sada za skr - da mu si we znaki, zada bobu, dokuczy, zale za skr; od rdw. sposobu torturowania wrzcym sadem dla wymuszenia zezna; por. Inkwizycja. Z jakim czartowskim blekotem Omamienie na nas pado, e czynimy czci przedmiotem Szpetno, gupot i sado T. eleski-Boy', Litania ku czci P. T. matrony krakowskiej, 61-64.

Sadowa - czes. Sadova, wie w Czechosowacji, na pn.-zach. od Hradec Kralove (nm. Kniggratz); pod ni 3 VII 1866 rozegraa si bitwa koczca Siedmiotygodniow Wojn; Prusacy pod dowdztwem Helmutha von Moltke St., uywajcy nowych iglicznych karabinw Dreysego, odnieli decydujce zwycistwo nad Austriakami, zapewniajc tym sobie hegemoni w Niemczech; zob. te Nauczyciel (Zwycistwo pod Sadow...).

Sadowscy - synny rd wybitnych aktorw moskiewskich XIX w. zwizany z histori Teatru Maego: Prow M. Sadowski Starszy, 1818-72, jego syn Michai, 1847-1910, ona Michaia, Olga, 1849-1919, ich dzieci i wnuki.

Saduceusze - stronnictwo relig.-polit. w Judei od II w. pne. do 70 r. ne. obejmujce g. warstwy zamone i arystokracj, skonne do kompromisu z Rzymem, otwarte na wpywy hellenizmu, odrzucajce (w przeciwiestwie do faryzeuszy, zob.) nakazy tradycyjnego, niepisanego prawa, wiar w ycie

pozagrobowe, pomiertne kary i nagrody, zmartwychwstanie, istnienie aniow i w ingerencj Boga w sprawy ludzkie; nazwa prawdop. od imienia Zadoka, wielkiego kapana krla Dawida; por, Esseczycy.

Safa - w micie muzumaskim wzgrze w Arabii, gdzie Adam i Ewa spotkali si po dwustu latach samotnej wdrwki po wszystkich krajach ziemi.

Safira - zob. Ananiasz 1.

Safona - Sappho, Sapfo, Safo, VII-VI w. pne., najwiksza poetka liryczna lit. gr., zamieszkaa w Mitylene na wyspie Lesbos, reprezentantka liryki eolskiej, pochodzca z arystokratycznej rodziny. Przewodzia kou (gr. thiasos) ku czci Afrodyty i muz, ktrego uczestniczkami byy mode dziewczta. Ksztacia je w muzyce, poezji i tacu a do czasu ich zampjcia. Do tych dziewczt wanie, z ktrymi czyiy j szczere i ciepe uczucia (erotyczne, lesbijskie, jak twierdzili pniejsi zgryliwi komediopisarze), i do muz, a take do swej crki Kleis i do brata Charaksosa, ktrego gubia mio do hetery Dorichy, kierowaa si cz jej liryki. Tworzya te epitalamia z okazji zampjcia dziewczt opuszczajcych jej thiasos, pieni miosne i hymny w rnych miarach metrycznych. Z twrczoci tej zachoway si tylko fragmenty. Tematy jej wierszy s przewanie osobiste, pisaa dla siebie i dla przyjaci. Jej umiejtno wyraania uczu, kunszt i sia sowa zachwycay staroytnych i s do dzi przedmiotem podziwu. Legendy nagromadzone wok tej wyjtkowej postaci przesoniy jej prawdziwe rysy. Mao wiadomo o jej yciu, a mniej jeszcze o jej mierci. Jedna z legend mwi o jej nieszczliwej mioci do poety Alkajosa, inna o jej skoku ze Skay Leukadyjskiej do morza, aby si uleczy z nie odwzajemnionej mioci do piknego przewonika Faona (zob.), i o poniesionej przy tym mierci; por. Erinna; zob. Pittakos. Mio lesbijska - zob. Lesbos (Lesbizm). Motyw Safony - lit. rezygnacja z mioci do osoby zakochanej w kim innym; por. komedie Stary m (1842) i Aurorka (1849) Al. Fredry. Safo sowieska - Orszulka Kochanowska, wg Trenu 6, 1, Jana Kochanowskiego. Strofa saficka - w poezji starogr. jeden z najstarszych ukadw stroficznych (VII-VI w. pne.) nazwany od imienia Safony, gdy uywaa m.in. tej miary metrycznej, zaliczany do eolskich miar wierszowych. Strofa ta wystpowaa w dwch odmianach. Uywana przez poetw ac., jak Katullus, Horacy; od XVI w. take przez polskich.

Nieszczciu k'woli a swojej aoci, Ktra mi prawie przejmuje do koci, Lutni i wdziczny rym porzuci musz, Ledwie nie dusz. J. Kochanowski, Tren 16, 1-4; przyklad strofy safickiej mniejszej. List Safony do Faona - w Heroidach Owidiusza; mio do Faona jest nie odwzajemniona z powodu brzydoty poetki, brzydoty, ktra nie odbiera jej jednak ani szlachetnoci uczu, ani wzniosoci myli. Safona w samobjstwie znajduje wyzwolenie od okruciestwa losu. Safona i Faon - komedia romantyczna (1584) Johna Lyly. Obraz (1809) J. L. Davida, Leningrad, Ermita. Przygody Safony, poetki z Mityleny - synna powie (1780) Alessandra Verriego, ogoszona przez autora jako przekad wieo odkrytego manuskryptu gr., w co publiczno uwierzya. Dopiero niezwyky sukces powieci zmusi autora do odkrycia przybicy. Safona - dramat (Wiede 1818) Franza Grillparzera. Tragedia (1876) pisarza hiszp. Victora Balaguera. Opera (Neapol 1840) Giovanniego Pacini. Opera (Pary 1851) Gounoda, libretto: Augier. Ostatnia pie Safony - w. Ultimo canto di Saffo, poemat (1822-24) Giacoma Leopardiego. Re dla Safo - poemat na sopran i orkiestr (1935-39) Feliksa Nowowiejskiego do sw Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Poetka, samobjczyni, Loki rozwiawszy fiokowe, Nad wod stoi... "Safo, co chcesz uczyni?" - "Chc morze zarzuci na gow, By nikt nie dojrza ez moich..." M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Re dla Safony, 6. Nie sd mi za umar, gociu mj miy, piewaczki mityleskiej z tej to mogiy. (...) Wiedz, iem mierci znika, a pki synie Lutnia i mowne gli, Safo nie zginie. J. Kochanowski, Fraszki, Ksigi wtre, Z Greckiego. 54, 1-2, 7-8.

Sagi - staroskand. opowieci proz o jedynej w swoim rodzaju sile obrazowania, zwizoci, jasnoci i realizmie. Od czasu gdy wolni Norwegowie objli w posiadanie Islandi, przez cae stulecie 930-1030 utrzymaa si tam swoista kultura chopska. Co wwczas opowiadano wieczorami w zimowe "czarne dni", to spisywali potem, w 1150-1250, ksia: bohaterskie dzieje tych, co ratowali sw wolno w Norwegii, i opowieci o rodach islandzkich chopw-wojownikw, odwanych, dnych sawy, chciwych, twardych dla wroga i druha, ale te wiernych w przyjani i szczodrych. Gwny motyw - krwawa zemsta rodowa a do wytpienia caych klanw, zemsta, do ktrej podegaj kobiety, a ktrej punktem szczytowym jest brenna spalenie domu i obejcia. Umorzenie sprawy przy pomocy okupu wymagao zgody caego klanu. Styl sag jest obiektywny; rozpoczynaj si kronik rodu od

czasw najdawniejszych, po czym nastpuje gsta narracja dramatyezna, ewokujca atmosfer miejsca i czasu, obyczajw, kreujca charaktery postaci; np.: Burnt Njall (zob.), Saga o Egilu (zob. Egil 2), o Eryku (zob.), Grettla-Saga (zob.), Laxdale-Saga (zob. Gudrun 3), Volsunga-Saga (zob.). Rozrnia si sagi krlewskie a. historyczne, sagi o bohaterach (zblione do pieni Eddy, zob.) i najsynniejsze z nich sagi waciwe rodowe. Autorzy sag nie s znani, z wyjtkiem islandzkiego pisarza Snorri Sturlusona, 1178-1241, prawdop. autora Sagi o Egilu, a na pewno Eddy modszej, zbioru Heimskringla (zob.) i wykadu poetyki skaldw; w l. poj. przen. powie-rzeka; ze st.-skand., 'opowie'. Saga rodu Forsyte'w - zob. Forsyte. En Saga - poemat symf. opus 9 (1892) Jeana Sibeliusa.

Sagrada Familia - hiszp., 'wita Rodzina', monumentalna budowla kocielna w Barcelonie (Katalonia, Hiszpania), rozpoczta w 1882 wg planw synnego, niezmiernie oryginalnego architekta kataloskiego Antonia Gaudiego, 1852-1926, typowa dla jego stylu: odmiany modernizmu, o strzelistych, pynnych, falistych liniach i rzebiarsko uformowanych elementach architektonicznych. Z budowli dugoci stu, a wysokoci 457m, o dwunastu stumetrowych wieycach i centralnej kopule wysokoci 1607m, wzniesiono dotychczas tylko czterowieowy portal wsch. i krypt, w ktrej odbywaj si naboestwa. Na pokrycie kosztw dalszej budowy napywaj szczodre datki.

Saguenay - (wym. sgenej) legendarne krlestwo u rde rzeki Ottawy, ktrego poszukiwa fr. eglarz Jacques Cartier (zob.). Nazw tego krlestwa nadano pniej rzece w prowincji Quebec w pd.-wsch. Kanadzie, uchodzcej do estuarium rzeki w. Wawrzyca.

Sagum - w staro. Rzymie sigajcy do kolan weniany paszcz onierski, symboliczne przeciwiestwo pokojowej i cywilnej togi. Std pojcia: sagati i togali 'wojskowi' i 'cywile'.

Sahajdaczny - zob. Sajdak.

Saint Albans - (wym. santo:lbenz) miasto w hrabstwie Hertford w Anglii (Brytania), miejsce, gdzie byo rzymskie Verulamium i opactwo benedyktyskie za. w 793 ku czci w. Albana; w czasie Wojny (zob.) Dwch

R miejsce dwch bitew: w 1455, zakoczonej zwycistwem Yorkw, i 1461, kiedy wygrali Lancastrzy. Opactwo zasyno dziki kilku znakomitym kronikarzom. Koci opacki - wspaniay przykad architektury normandzkiej, pod wzgldem rozmiarw ustpujcy tylko katedrze w Winchester (zob.), przebud. w 1077 przez opata Pawa z Caen (w Normandii, Francja pn.), ktry uy m.in. rzymskich materiaw budowlanych z Verolamium. Benedyktyski "stopniowany chr" (gwnemu towarzysz krtsze boczne).

Saint-Cyr - (wym. s si:r) miasteczko w pobliu Wersalu; pani de Maintenon i Ludwik XIV zaoyli tam w 1686 szko klasztom dla niezamonych, szlachetnie urodzonych dziewczt, pod nazw Instytut Panien w. Ludwika a. Instytut St. Cyr. Dla szkolnego teatru uczennic napisa Racine tragedie Esther (zob. Estera) i Athalie (zob. Atalia). lnstytut zamknito w czasie Rewolucji Fr., w 1793. W 1803 pierwszy konsul, Bonaparte, przenis tam z Fontainebleau nowo utworzon szko oficersk wojsk ldowych, ktra pozostaa tam a do 2. wojny wiat., kiedy budynki ulegly zniszczeniu. W 1946 przeniesiono j do Cotquidan w Bretanii. Charakterystycznym skadnikiem historycznego uniformu kadetw jest czako z kit z biaych pir, fr. panache.

Saint-Denis - (wym. s dni) miasto nad Sekwan, w zespole miejskim Parya; na miejscu gallo-rzymskiego Catulliacum Dagobert I zaoy w 626 opactwo St. Denis (zob. w. Dionizy) od imienia patrona Francji. Koci opactwa - przebudowany przez synnego opata Sugera ok. 1132 z bazyliki karoliskiej, konsekrowany w 1144. Najwczeniejsza gotycka fasada dwuwieowa (lewa wiea zawalia si); wystpuj tu obok siebie uki ostre i pkoliste; pierwsze figuralne portale w pn. Francji. W chrze po raz pierwszy we Francji, zastosowane ju wczeniej w Anglii, konsekwentne poczenie ostrouku ze sklepieniem krzyowo-ebrowym. Przebudowany w 1231-81 przez Pierre de Montereau: nowa nawa g. z wikszymi oknami, aurowe triforium i olbrzymie rozety transeptu. Zniszczony i spldrowany w czasie Rewolucji Fr., odrestaurowany przez E. E. Viollet le Duca. W czasie obu tych restauracji budowa Sugera niemal cakowicie znika; przypomina j tylko cz poprzedzajca naw g. i zamknicie prezbiterium. witynia gboko wpyna na rozwj archit. gotyckiej. Zawiera grobowce krlw fr. Zwaszcza godny uwagi jest grb Franciszka I Philiberta Delorme i grb Henryka II Germaina Pilon. W krypcie pogrzebano Ludwika XVI i Mari Antonin. W kociele tym w 1593 Henryk IV uroczycie wyrzek si protestantyzmu (zob. "Pary: wart jest mszy"). Tu Abelard przyj szaty zakonne.

Sainte-Chapelle - (wym. st szapl) krlewska kaplica paacowa zbudowana na polecenie kra fr. Ludwika IX witego w 1242-48 na dziedzicu paacu krl. (obecnie Paac Sprawiedliwoci) na Ile de-la-Cite w Paryu, dla pomieszczenia korony cierniowej i innych relikwii przywiezionych przez krzyowcw z krucjat. Jeden z najpikniejszych klejnotw fr. architektury gotyckiej, skadajcy si z 2 kaplic, jedna nad drug, z przedsionkiem i wieloktn apsyd, zwieczony smuk iglic. Doln kaplic zdobi bogata polichromia, grna ozdobiona jest witraami z XIII w. w 15 wielkich oknach i rozet z witraem z XV w. W XVII w. uszkodzona przez poar, w 1791 zdewastowana, gruntownie odrestaurowana i czciowo zrekonstruowana w XIX w.

Saint-Germain-Des-Pres - (wym. s erm dpr) synne opactwo paryskie na lewym brzegu Sekwany, za. w 558 przez Childeberta I z dynastii Merowingw. Grobowce wielu krlw tej dynastii. Koci i opactwo wielokrotnie niszczone. Obecny koci w stylu romaskim pochodzi z 1. po. XI w. Ze starego opactwa, zburzonego w czasie Rewolucji Fr., zostay tylko ruiny.

Saint-Germain-En-Laye - (wym. s erm a l) miasto nad Sekwan w zespole miejskim Parya, wyrose wok klasztoru w. Germana (za. przez pierwszych Kapetyngw) i pobliskiego zamku Ludwika VI. Zawarto tu 8 VIII 1570 pokj koczcy 3. wojn hugonock, a 1O IX 1919 podpisano pokj midzy pastwami Ententy (m.in. take Polsk) a Austri. Obszerny i pikny park za. w XVI w. przeksztacony w XVII w. przez A. Le Notre'a, ozdobiony wielkim tarasem. Miejsce urodzenia Henryka II, Ludwika XIV i Claude Debussy'ego. Zamek krl. - g. rezydencja krlw fr. od Franciszka I do Ludwika XIII, dzi budowla renesansowa z XVI w. z dononem z XIV w. i gotyck kaplic Sainte-Chapelle z 1230-38, mieszczca muzea: miejskie i Musee des Antiquites Nationales.

(de) Saint-Just Louis - (wym. sust), 1767-94, jeden z przywdcw Rewolucji Fr., zdolny i fanatyczny wsppracownik Robespierre'a, publicysta, jeden z przywdcw i gwnych mwcw jakobiskich, czonek Konwentu i Komitetu Ocalenia Publicznego, zwolennik i teoretyk polityki terroru i konfiskaty dbr emigrantw politycznych, komisarz Konwentu przy armii Renu. city wraz z Robespierre'em. Jego modziecza uroda i przeraajca pryncypialno zyskay mu przydomek "archanioa Rewolucji".

Saint-Privat-La-Montagne - zob. Gravelotte.

Saint-Savin-Sur-Gartempe - (wym. s saw sur gart:p) wie nad rzek Gartempe, w Poitou, w dep. Vienne, na wsch. od Poitiers (rodk.-zach. Francja). Koci St.-Savin - romaski, dawne opactwo benedyktynw z XI-XII-XV w., trjnawowa hala z emporami, z transeptem, chrem z obejciem i kaplicami promienistymi, z wie na skrzyowaniu naw i wie zach. z iglic z XV w. Na sklepieniu nawy g. przesklepionej kolebk, oddzielonej od naw bocznych rzdami kolumn, w krypcie i przedsionku synny zesp romaskich malowide ciennych, najwikszy i najlepiej zachowany we Francji, na jasnych tach wyobraajcy sceny biblijne oraz zdarzenia z ywotw w. Sawina i w. Cypriana.

Sajan - w epoce Renesansu obcisy kaftan mski z szerok baskin wszyt w pasie, z kwadratowym wyciciem przy szyi i zwajcych si na przedramieniu rkawach; por. Wams; z w. saio 'paszcz onierski; habit' od ac. sagum (zob.).

Sajdak - koczan, futera na uk i strzay; z ukr. sa(ha)jdak. Hetman sahajdaczny - hist. godno wojskowa u Kozakw odpowiadajca hetmanowi (zob.) polskiemu.

Sak - torba, worek (podrny), sakwa; sie na ryby w ksztacie worka, rozpita na kabkach; pa, potrzask, sido na ptaki; przen. puapka, okrenie; z fr. sac od ac. saccus.

Sakkara - miasto na zach. brzegu Nilu, o 287km na pd. od Kairu (Egipt), gdzie znajduje si jedna z najwikszych nekropoli staro. Egiptu, ze synnym zespoem grobowym faraona Desera (ok. 2650-2600 pne.), dzieem Imhotepa (zob.), i piramid schodkow tego architekta, jakoby pierwsz piramid egip.

Sakra - hist. namaszczenie monarchy w czasie koronacji; wicenie duchowne, zw. biskupie; ze rdw.-ac. sacra od ac. sacer 'wity'. Sakralny - dotyczcy kultu religijnego, kocielny, religijny; ze rdw.-ac. sacralis.

Sakrament - chrzec. (czynno relig., ktrej skutkiem ma by) aska uwicajca za porednictwem znakw ustanowionych przez Chrystusa. Liczb i znaczenie teolog. sakramentw ustalono na soborze florenckim 1439-42. Koc. n.-kat. i niekt. inne kocioy chrzec. uznaj siedem: chrzest, bierzmowanie, eucharystia, pokuta (spowied), ostatnie namaszczenie (sakrament chorych), kapastwo i maestwo. Kocioy protestanckie uznaj tylko dwa: chrzest i komuni: z ac. sacramentum 'wito, przysiga; tajemnica'. Sakramentarz - w pierwotnym chrzecijastwie ksiga liturgiczna zawierajca teksty mszalne celebransa; najdawniejszym znanym jest sakramentarz leoniski z VII w., nazwany na cze papiea Leona I Wielkiego 440-61. Sakramentki - ga zakonu benedyktynek za. w po. XVII w. we Francji; sprowadzone do Polski w 1687 przez krlow Mari Kazimier.

Saksy - pop. gwar. przest. Saksonia; rozszerz. przest. w 2. po. XIX i pocz. XX w. rodkowe i wschodnie Niemcy. Chodzi (jecha) na saksy - w 2. po. XIX i pocz. XX w. o robotnikach rolnych z Krlestwa Polskiego i Galicji, obieysasach - wyjeda na roboty sezonowe do Niemiec, pierw. do Saksonii.

Sakum-Pakum - przest. spakowawszy si naprdce, zebrawszy co tchu manatki (wybiera si dokd pospiesznie w podr); ap-cap, na apu-capu; z nm. mit Sack und Pack 'ze wszystkimi manatkami'.

Sakuntala - zob. Siakuntala.

Sakwa - worek podrny, zazw. z dugim otworem na wierzchu, do przewieszania przez rami a. po obu stronach sioda; torba; sakiewka, woreczek na pienidze, zwykle poduny, zasuwany na dwa metalowe kka; trzos; dawn. torba do obroku dla koni. Sakwa podwjna - zob. Biesagi.

Sala do gry w pik - zob. Jeu de Paume.

Saladyn - wac. Salah ad-Din Yusuf ibn Ayyub - dos. 'szczodro wiary, Jzef syn Jakuba', 1138-93, wielki przeciwnik krzyowcw, z pochodzenia Kurd. Po 10 latach w Damaszku, na dworze Nuraddyna, gdzie odznaczy si jako teolog, towarzyszy swemu wujowi, generaowi Nuraddyna, w kampaniach przeciw dynastii Fatymitw w Egipcie; po jego mierci zosta wezyrem, a po zgonie Nuraddyna ogosi si sutanem Egiptu, po czym rozszerzy swe panowanie na zachd a do Gabes (dzi w Tunezji), na wschodzie za zaj Syri i Palestyn, stajc si najwikszym przywdc wojennym islamu i zaoycielem dynastii Ajjubidw. W 1187 zwyciy krzyowcw na czele wojsk zebranych z rnych krajw (chrzecijanie nazywali te wojska Saracenami) w wielkiej bitwie pod Hattin (pod Tyberiad) i wzi do niewoli krla Jerozolimy, Guy de Lusignana, i wadc Kraku i Montrealu, Reginalda de Chatillon. Utrata witych miejsc staa si powodem 3. krucjaty, ale Saladyn zdoa, dziki ukadowi z Ryszardem Lwie Serce, utrzyma wiksz cz Palestyny, spychajc chrzecijan na wski pas wybrzea morskiego. W Saladynie czya si orientalna przebiego z krlewsk wspaniaomylnoci i prawoci, jego imponujca osobowo czynia wielkie wraenie na wspczesnych. By mecenasem nauki i sztuki; rycerski, lojalny i wielkoduszny, przewysza swoich chrzecijaskich przeciwnikw kulturalnie i cywilizacyjnie pod kadym wzgldem. Wystpuje jako posta w Jeruzalem (zob. Jerozolima) wyzwolonej Torquata Tassa, w dramacie Natan Mdrzec (1779) G. E. Lessinga, w powieci Talizman (1825) Walter Scotta.

Salamandra - rodzina pazw ogoniastych obejmujca 39 gatunkw (w Polsce tylko 5), yjca w Europie, pn.-zach. Afryce, Azji i Ameryce Pn. W staroytnoci sdzono, e ma ona moc gaszenia ognia. Pliniusz w Historii naturalnej, 10, 67; 29, 4, opowiada, e dla eksperymentu sprbowa wsadzi do ognia salamandr, ktra jednak spalia si na proszek. Paracelsus nazwa tak duszki zamieszkujce ogie, podobnie jak gnomy przebywaj pod ziemi, sylfy w powietrzu, a ondyny w wodzie. Godem krla fr. Franciszka I bya jaszczurka wrd pomieni z mottem: Nutrisco et extinguo ac., 'ywi i gasz', wzitym z woskiego: Nutrisco il buone e spengo il reo 'ywi dobrych i gasz (tj. zabijam) zych'.

Salamanka - Salamanca, nad rzek Tormes (dopyw Duero), w Leon w zach. Hiszpanii, w staroytnoci Salmantica, orodek plemienny Wettonw, pniej kolonia rzymska, w rdw. jedno z najsawniejszych miast uniwersyteckich Europy, rywalizujce z Boloni, Paryem i Oxfordem, ktre utorowao filozofii arabskiej drog do zach. Europy; jeden z g. zespow zabytkowych Hiszpanii; zob. Plaza Mayor. Most rzymski - przez Rio Tormes. Stara katedra - hiszp. Catedral Vieja, Santa Maria de la Sede, zbud. w XII w. w stylu przejciowym od romaskiego do gotyckiego. Mury 3-metrowej

gruboci, std nazwa katedry - Fortis Salamantina. Trzy pkoliste apsydy i wspaniaa kopua na przeciciu naw. W g. fasad wbudowany portal pseudoklasyczny. Nowa katedra - Catedral Nueva, dobudowana do starej i tworzca z ni jeden kompleks. Budowa rozp. w 1509, zakocz. w 1733, czy dlatego styl pnogotycki, plateresco i barokowy. Wntrze d. 104, szer. 487m, trjnawowe z 38 pilastrami, otoczone przez 2 pikne galerie - gotyck i renesansow. Z dala widoczna dzwonnica wys. 1107m musiaa zosta obmurowana po trzsieniu ziemi w 1755, std jej masywny ksztat. Fasady bogato zdobione ornamentami i figurami. Koci San Esteban - (Santo Domingo), gotycki z czysto platereskowym portalem, rozp. w 1524. Jednonawowy, z kaplicami bocznymi, transeptem i potn kopu na przeciciu nawy i transeptu. We wntrzu m.in. wielki otarz J. B. i A. Churriguerw.

Salamina - gr. Salamis, wyspa gr. w Zatoce Saroskiej na M. Egejskim, midzy zach. wybrzeem Attyki i wsch. wybrzeem Megary. Z racji swego dogodnego pooenia jako port na trasie eglugi - przedmiot dugotrwaych konfliktw midzy Megar a Atenami. Od ok. 600 pne. we wadzy Aten (zob. Solon). W czasie wojen perskich suya Ateczykom jako schronienie. W 480 pne. odbya si tu synna bitwa morska, w ktrej flota gr., zoona z maych, zwrotnych trier, odniosa decydujce zwycistwo, pod strategicznym kierownictwem Ateczyka Temistoklesa i naczelnym dowdztwem Spartanina Eurybiadesa, nad flot persk, zoon z wielkich, nieruchliwych jednostek.

Salammbo - bohaterka tytuowa powieci (1862, t. pol. 1905) Gustave Flauberta, dziewicza kapanka bogini ksiyca Tanit, crka wodza kartagiskiego, Hamilkara Barki. Rzecz dzieje si w 241-233 pne., po pierwszej wojnie punickiej z Rzymianami, w czasie buntu rnorodnych etnicznie, "barbarzyskich" wojsk najemnych. Przywdca ich, Matho, olbrzym libijski, ktry widzia raz Salammbo i zakocha si w niej bez pamici, dostaje si potajemnie noc do Kartaginy i wykrada ze wityni Tanit tajemniczy, spady z nieba woal, ktry jest strojem bogini, wzbronion oczom miertelnikw gwarancj istnienia miasta. Wielki Kapan rozkazuje Salammbo uda si do obozu buntownikw, aby odzyska t wito. Ona zjawia si w namiocie Matho ofiarujc siebie w zamian za zwrot woalu. Matho spenia jej prob. Pozbawieni woalu buntownicy zostaj pobici. Salammbo, bdc wiadkiem straszliwych tortur, jakim poddano przed mierci Matho, umiera.

Salat - namaz, arab., modlitwa odmawiana 5 razy dziennie przez muzumanw, poprzedzona rytualnym obmyciem doni i stp wod a. piaskiem; w

czasie modlitwy wierni wybijaj pokony i przyklkaj, dotykajc czoem ziemi i zwracajc si w stron Kaaby (zob.).

Salatiel Ben Sadi - zob. yd (Wieczny Tuacz).

Salem - zob. Czarownice (z Salem).

Salezjanie - Towarzystwo Salezjaskie, Stowarzyszenie w. Franciszka Salezego, zakon zajmujcy si ksztaceniem chopcw w rzemiole, zaoony w 1859 w Turynie (Wochy) przez w. Jana Bosco; do Polski sprowadzeni w 1898; od Sales, we Francji, miejsca ur. patrona zakonu, w. Franciszka Salezego.

Salicki - od pn.-ac. Salii 'plemi Frankw' od nazwy rzeki Sala, dzi Ijsel, Yssel, pn. odnogi delty Renu. Dynastia salicka - zob. Frankonia (Dynastia frankoska). Prawo salickie - zob. Prawo.

Saligia - inicjay siedmiu grzechw gwnych (zob. Siedem) wjz. ac.: Superbia, Avaritia, Luxuria, Invidia, Gula, Ira, Acedia. Wyraz bdcy pierw. pomoc mnemotechniczn, potem take okreleniem kwintesencji Za, czyli Diaba. W moralitecie Komedyja Justyna i Konstancyjej sc. 1 (1557) Marcina Bielskiego Pokusa tak si przedstawia: Karakter mj ci jest taki: Siedmi grzechw sa w nim znaki, Saligija mianowany, W waszych sercach pitnowany.

Saliowie - Salii, w staro. Rzymie czonkowie b. dawnego kolegium kapanw po 12 z Palatynu i z Kwirynaiu. W marcu i w padzierniku, przywdziawszy staroitalskie stroje wojskowe z tarczami (zob. Ancile), wykonywali na ulicach tace kultowe i wzywali w swojej pieni, carmen saliare, bogw, zw. Marsa. Varro, 116-27 pne., musia wspczesnym objania jej staroac. tekst, gdy nikt go ju nie rozumia. Nunc est bibendum, nunc pede libero pulsanda tellus, nunc Saliaribus ornare pulvinar deorum tempus erat dapibus, sodales. Horacy, Pieni, 1,

37, 1-4 (a. 'Pijmy wic, taczmy swobodnie, aby ziemia draa, zmy salijskie ofiary na oa bogw, druhowie!'). Uczta salijska - ac. Saliares cena, przys. rz., wspaniaa, wystawna biesiada.

Salisbury - (wym. so:lzbery) miasto nad rzek Avon, w hrabstwie Wiltshire, w pd. Anglii, na miejscu rzymskiego Sorbiodunum, zw. te New Sarum, powstae w 1220 przy przeniesieniu biskupstwa z Old Sarum: Katedra - zbudowana w stosunkowo krtkim czasie 1220-60, jest dlatego najbardziej jednolit stylowo rdw. budowl kocieln w Anglii. Wczesnogotycka (Early English), z dwuwieow fasad o bogatej dekoracji rzebiarskiej, trjnawowa bazylika z potrjnym transeptem, chrowe kaplice zamiast obejcia, od pd. wielki kruganek z omiobocznym kapitularzem. Na skrzyowaniu transeptu gwnego najwysza w Anglii, 122-metrowa potna wiea. Bogata fasada zach. z niszami na przeszo sto figur zachowao si tylko osiem, bardzo uszkodzonych; cz figur rozbito, cz nisz nie miaa ich od pocztku; przy renowacji w 1863 wstawiono ok. 60 figur do pustych nisz.

Salmakis - zob. Hermafrodyta.

Salmoneus - mit. gr. syn Eola, krl Elidy, ktry zbudowa tam miasto Salmone i kaza czci siebie jako Zeusa; udawa, e ciska pioruny, naladujc grzmoty haasem kotw z brzu i skr cignionych za jego wozem, a byskawice - rzucaniem zapalonych pochodni. Zeus umierci go prawdziwym piorunem, a miasto zniszczy. Mit prawdop. bierze pocztek z obrzdw magii naladowczej, majcych sprowadzi deszcz.

Salome - gr. z hebr. sarm 'pokj', ksiniczka, crka Herodiady (zob.) z jej pierwszego maestwa z Herodem Filipem, synem Heroda I Wielkiego. Jej ojczym, Herod Antypas, zachwycony jej tacem, przyrzek speni kade jej yczenie. Za namow matki Salome zadaa podania jej na tacy gowy w. Jana Chrzciciela (wg Biblii, Ew. wg Mat., 14, 1-12; Marek, 6, 17-29). W opowieci ewangelicznej Salome nie jest wymieniona z imienia. Bya ona ulubionym tematem malarstwa europ. (Giotto, Cranach, Botticelli, Caravaggio, Cornelisz z Haarlemu, Rubens i in.), ale dopiero w XIX w. krwawa erotyka, mroczna, a przemona zmysowo tej postaci otoczonej tajemniczoci Wschodu pobudzia wyobrani twrcw-romantykw, "dekadentw" i symbolistw, tym atwiej, e powcigliwo tekstw Ewangelii zostawiaa szerokie pole hipotezom psychologicznym.

Salome - dramat w 1 akcie proz (1891-92, wyst. pol. 1905) Oscara Wilde'a, napisany po fr., odnis w 1896 wielki sukces w Paryu, ale w Anglii cenzor nie zezwoli na wystawienie (zakaz obowizywa do 1931). T. na ang. przez przyjaciela autora, lorda Alfreda Douglasa (1893), wyd. z ilustracjami Aubreya Beardsleya; pniej t. na wszystkie jzyki europejskie. Salome jest tu zakochana w w. Janie, a Herod - w Salome. Dramat muz. w 1 akcie (Drezno 1905, wyst. pol. Warszawa 1907) Richarda Straussa wg Wilde'a.

Salomea - imi eskie, wariant Salome (zob.).

Salomea - bogosawiona, 1211 a. 1212-1268, crka Leszka Biaego, ona Kolomana, krla Halicza, z ktrym ya w czystoci, a owdowiawszy w 1241 wrcia do kraju i zaoya klasztor klarysek w Zawichocie, ktrego bya przeoon; pniej w Skale. Beatyfikowana w 1679.

Salomea z Bergu - przed 1101-1144, crka Henryka, hrabiego Bergu, ona Bolesawa Krzywoustego, matka m.in. Bolesawa Kdzierzawego, Mieszka Starego, Henryka i Kazimierza Sprawiedliwego. Po mierci ma i rozdrobnieniu feudalnym pastwa w 1138 otrzymaa ziemi sieradzko-czyck jako opraw wdowi.

Salomon - hebr. Selemo od salom 'pokj', krl izraelski od ok. 970 do ok. 930 pne., syn Dawida (zob.) i Betsabee (zob.), wstpi na tron prawdop. w modym wieku, umocni pastwo, zreorganizowa armi wprowadzajc wozy bojowe, ale unika wojen i rozwija przyjazne stosunki z ssiadami, g. z Egiptem, Arabi, Tyrem i Fenicj. Dwr jego by orodkiem kultury, zw. literatury. Utrzymywa liczny harem, wznosi pikne i kosztowne paace, zbudowa wityni jerozolimsk; zwizany z tymi wydatkami ucisk podatkowy i rosncy na staro despotyzm krla wywoywa niezadowolenie, zw. wrd plemion pnocy, ktre doprowadzio do buntu Jeroboama I, a po mierci krla do secesji dziesiciu pokole pn., pozostawiajc dynastii Dawidowej tylko Jude i cz Beniaminu. Mdro Salomona wesza w przysowie i staa si na Wschodzie rdem legend. Biblia przedstawia panowanie Salomona jako zoty wiek Izraela. T posta biblijn obdarzya pniej talmudystyka i kabalistyka nadnaturaln potg, uczynia go wadc duchw i demonw. Rwnie tradycja islamu i legendy europejskie sigjce pnego redniowiecza czyni z niego wzr mdrego, potnego i sprawiedliwego monarchy. Jako rzekomy autor licznych powstaych po jego mierci utworw Starego Testamentu, zw. Pieni nad Pieniami, sta si w poezji rycerskiej rozkwitu redniowiecza ideaem dworskiego kultu kobiety. Wystpuje te jako

erudyta i pedant przeciwstawiany w komicznej powieci ludowej "grubemu i spronemu" Marchotowi (zob.). W plastyce najpopularniejszymi tematami z jego ycia byy: odwiedziny krlowej Saby, wyrok salomonowy, bawochwalstwo krla i budowa wityni; zob. te Ofir. Bawochwalstwo Salomona - Aby podtrzymywa i zacienia dobre stosunki z innymi krajami, Salomon bra ksiniczki tych krajw za ony. Biblia, 3. Ks. Krl., 11, 1-13, tumaczy to tym, e "krl rozmiowa si w mnogich niewiastach obcego rodu, w crce faraona, w Moabitkach, Ammonitkach, Sydonitkach, Idumejkach i Hetejkach". Mia, 700 on i 300 naonic. Na staro za, pod wpywem tych pa, zaniedba wiary w Boga, a czci Astart Sydoczykw, Molocha Ammonitw i Chamosa Moabitw; zaoy im wite gaje, gdzie jego cudzoziemskie ony skaday ofiary i paliy kadzida. Dom Salomona - zob. Atlantyda (Nowa Atlantyda). Dywan krla Salomona - zob. Dywan. Kdka salomonowa - rodzaj kdki skadajcej si z kek wiszcych na drucie, ktr otworzy mona tylko znajc sposb; przen. problem trudny do rozwizania. Ksigi Starego Testamentu przypisywane dawniej Salomonowi - zob. Eklezja(stes); Mdro (Ksiga Mdroci); Pie (nad Pieniami); Przypowie (Ksiga Przypowieci). Mdro Salomona - Wg Biblii, 3. Ks. Krl., 4, 29-34: "rozum krla by tak rozlegy jak piasek nad brzegiem morza, a mdro Salomona przewyszaa mdro wszystkich ludzi Wschodu i ca mdro Egiptu. By on mdrszy ni wszyscy ludzie, ni Etan Ezrachita i Heman, Chalkol i Dorda, synowie Mahola, i by sawny u wszystkich narodw okolicznych. Uoy on 3000 przypowieci i 1005 pieni. Mwi w nich o drzewach, od cedru libaskiego do hizopu, ktry wyrasta ze ciany, o zwierztach i ptakach, o pazach i rybach. Tote zewszd zjedali si ludzie, aby sucha jego mdroci." Nie znam wejcia i wyjcia mojego - W Biblii, 3. Ks. Krl., 3, 7, Salomon mwi do Boga, ktry mu si ukaza we nie: "Boe, uczynie mnie krlem w miejsce Dawida, mego ojca, a ja jestem jeszcze bardzo mody i nie znam wejcia i wyjcia mojego." Znaczy to: nie wiem, jak mam postpowa. Piercie Salomona - Wg legend rabinicznych i muzumaskich Salomon (Sulejman) zna imiona wszystkich duchw i demonw, dlatego mia nad nimi wadz; por. Imi (Imiona sekretne). Posiada te cudowny piercie z sygnetem; piecztowa nim lak pokrywajcy otwory butelek, w ktrych zamyka buntujce si duchy, dinny, geniusze, a potem wrzuca na dno M. Czerwonego. Tajemna moc pieczci nie pozwalaa im si wydosta z butelki; por. Geniusz (Opowie o rybaku i geniuszu). Salomon i krlowa Saby - zob. Saba (Krlowa Saby).

Sd Salomona - zob. niej Wyrok. witynia Salomona - w Jerozolimie, pierwszy orodek kultu relig. ydw, wzniesiony przez krla Salomona ok. 960 pne. na wzgrzu Moria, na synnej "witej skale", czczonej przez ydw jako miejsce ofiary Abrahama i przez muzumanw jako (prcz tego) miejsce wniebowzicia Mahometa. Opis budowy wityni z cedrw libaskich przez budowniczych tyryjskich, jej wymiarw, architektury i bogatego wystroju zajmuje w Biblii trzy rozdziay: 3. Ks. Krl., 5; 6; 7. Skadaa si prawdop. z przedsionka, miejsca witego (hechal) i najwitszego (dewir, sanktuarium, wite witych), w ktrym spoczywaa Arka (zob.) Przymierza. Przed wityni stay 2 kolumny z brzu (zob. Jachin i Booz), a na dziedzicu by otarz caopalenia. Zburzona w 587-86 pne. przez krla Babilonii Nebokadnezara II (zob. Nabuchodonozor) po zdobyciu miasta; odbudowana ok. 520 pne. przez ksicia Judy, Zerubabela; wielokrotnie rozbudowywana, m.in. przez Heroda I Wielkiego w 20 pne.; ostatecznie zniszczona w 70 ne. przez Rzymian. Jedyn jej pozostaoci jest synna "ciana paczu" - fragment muru oporowego otaczajcego dziedziniec. W kocu VII w. Arabowie zbudowali na "witej skale" omioktny meczet Omara (zob. Kubbet es-Sachra) z pikn kopu i dekoracj mozaikow. Wybr Salomona - Wg Biblii, 3. Ks. Krl., 3, 5-14, gdy Bg, zjawiwszy si Salomonowi we nie, rzek: "Pro, czego chcesz, ebym ci da?", ten odpowiedzia: "Daj Twemu sudze serce rozumne, aby umia sdzi Twj lud i rozrnia midzy dobrem i zem." Spodobao si to Panu, ktry da mu nie tylko rozum, ale i to, o co Salomon nie prosi: dugie ycie, bogactwo i saw; por. Parys (Sd Parysa). Wyrok salomonowy - Synny przykad mdroci Salomona. Wg Biblii, 3. Ks. Krl., 3, 16-28, dwie mieszkajce razem nierzdnice urodziy niemal jednoczenie dwch synkw. Jedno dziecko zmaro w nocy. Przyszy do Salomona, aby je rozsdzi, kada twierdzia bowiem, e ywy chopiec jest jej synem. Salomon kaza rozci mieczem ywe dziecko na dwoje i kadej da po poowie. Jedna z nierzdnic zgodzia si na to, druga za prosia krla, aby jej synka odda raczej tej drugiej, zdrowego i caego, niby mia go zabija. To przekonao krla, e ona wanie jest matk dziecka, jej przeto kaza je odda. Przen. wyrok mdry i sprawiedliwy, cho o zaskakujcej formule rozstrzygnicia; por. Koo (kredowe). Sd Salomona - obrazy: Holbein, Cranach St., Perugino, Poussin. Fresk Rafaela, Watykan, Stanze. Bawochwalstwo Salomona - obraz Cranacha St. Salomon przy budowie wityni - fresk wg rysunku Rafaela, Watykan, Loggie. Namaszczenie Salomona - obraz Cornelisa de Vos, Wiede, Kunsthist. Mus. Z prnego i Salomon nie naleje - przys.

Salon - obszerny pokj, sala, bawialnia przeznaczona na zebranie towarzyskie, do przyjmowania licznych goci; wytworny lokal mieszczcy sklep usugowy a. sklep poczony z wystaw; z fr. Lew salonowy - zob. Lew. Otworzy salon(y) - zacz prowadzi dom otwarty, sprasza goci, urzdza zebrania towarzyskie. Salon literacki - jedna z instytucji lit. o charakterze nieformalnym, miejsce towarzyskich kontaktw pisarzy, artystw, uczonych, politykw, zwykle w domach arystokratycznych, pniej take wielkomieszczaskich, gdzie dyskutowano problemy artystyczno-literackie, filozoficzne i polityczne, czytano na gos i grywano nowe utwory. Protoplastami salonw byy spotkania intelektualistw w Atenach okresu klasycznego, gdzie pod goym niebem, na placu czy nad strumieniem, spotykali si tragicy, komediopisarze, filozofowie, historycy i adwokaci, ktrych sawa nie przygasa do dzi. Podobnie w Aleksandrii okresu hellenistycznego czy w Rzymie okresu ciceroskiego i augustowskiego, kiedy charakterystyczny dla przyszych salonw mecenat uprawia jeszcze sam Maecenas. Owocne spotkania dyskusyjne odbyway si take w renesansowej Polsce, kiedy to, jk przypomina J. Krzyanowski, Maciej z Miechowa wpad na pomys swego dziea o Sarmacji dziki "gadce (...) na kolacyjej" u drukarza krakowskiego Jana Hallera (ok. 1520), a Grnicki w Dworzaninie polskim wprowadza wielodniowe rozmowy toczone przez dworzan biskupa Samuela Maciejowskiego w jego willi prdnickiej pod Krakowem. Ale waciwy salon urodzi si we Francji XVII w. Jego prototypem by salon markizy de Rambouillet (zob.; por. te La Fayette; Scudery), a osign szczyt rozwoju i znaczenia w XVIII w., kiedy gone i wpywowe byy m.in. salony markizy Du Deffand (zob. Deffand), pani Epinay, pani Geoflrin, pani Helvetius, filozofa Holbacha, markizy de Lambert, panny de Lespinasse, ksiny du Maine, pani Necker, markizy de Sable, pani de Stael, markizy de Tencin. Za czasw Napoleona I usiowano przywrci salony do ycia, jednak czasy ich znacznego wpywu na kultur i gusty ju miny. W XIX w. znane byy m.in. salony ksiny d'Abrantes, pani de Stal, pani de Genlis, pani Recamier, Victora Hugo, przyrodnika Cuviera, pani Ancelot, Angielki Mary Clarke, pani de Girardin, ksiny de Lieven, ksiny Belgiojoso. W czasach drugiego cesarstwa salon pani Xavier de Ricard, ksiniczki Matyldy, pani de Callias, pani d'Agoult itd. W Polsce XVIII w. salonem by paac Izabeli Czartoryskiej (zob.) w Puawach. W XIX w. syny salony warszawskie: Tadeusza Mostowskiego, generaa Wincentego Krasiskiego, Anny Nakwaskiej, Katarzyny Lewockiej, Magdaleny, pniej Jadwigi (Deotymy) uszczewskiej (zob.), Franciszka S. Lewentala (zob.), Karola Benniego. Mniejsz saw cieszyy si salony krakowskie Stanisawa Tamowskiego czy Konstancji Morawskiej. Na przeomie XIX i XX w. funkcj t speniay artystyczne kawiarnie - Turliskiego z "Paonem" (zob. Paw), Jama Michalikowa z "Zielonym (zob.) Balonikiem". W pierwszych 40 latach XX w. rol salonu lit. penio w pewnej mierze Zakopane.

Moskwa, grudzie 1826, Mickiewicz w salonie ksiny Zinajdy Wokoskiej improwizuje wrd pisarzy rosyjskich - obraz (1908) G. G. Miasojedowa, Moskwa, Muz. Puszkina; obecni: ksi Wiaziemski, Baratyski, Chomiakow, Z. Wokoska, Kozow, ukowski, Puszkin, Pogodin, Wieniewitinow, Czaadajew i in. El Saln Mexico - utwr na orkiestr (1936) Aarona Coplanda; tytu jest aluzj do najwikszego lokalu tanecznego w Mexico City, stolicy Meksyku. Salon Odrzuconych - fr. Salon des Refuses, salon obrazw i rzeb (hist. impresjonistw fr.) odrzuconych przez jury innych wystaw; rwnie przen., art. Salon sztuki - dua zbiorowa wystawa, aktualny przegld prac artystw; maa, zw. prywatna galeria sztuki; antykwariat zajmujcy si sprzeda dzie wspczesnych plastykw.

Salopa - modne w 2. po. XIX i pocz. XX w. dugie, obszerne, wierzchnie okrycie damskie z peleryn, czsto z rkawami, podbite futrem a. watowane; z nm. Saloppe dawn. 'szal; szlafrok' od salopp 'brudny, niechlujny'.

La Salpetriere - synny szpital paryski, g. dla umysowo chorych i dla opieki nad starcami i nieuleczalnie chorymi. Wzniesiony ok. 1650 na miejscu dawnego arsenau i wytwrni saletry (fr. salpetre, std nazwa) powstaych za Ludwika XIII. (May budynek, sucy dzi jako pralnia, jest resztk arsenau.) Byo to przede wszystkim wizienie dla wczgw, ebrakw i prostytutek, pniej te dla obkanych, osawione siedlisko wystpku i brudu. Cao ma rozmiary maego miasta. Z wewntrznych dziedzicw jeden nazywa si Cour de Manon (zob.) Lescaut, bo Manon bya tam zamknita (w 1. czci powieci abbe Prevosta); inny zwie si Cour Vincent-de-Paul a. Des Massacres de Septembre, gdy bya to jedna ze scen rzezi wrzeniowych 1792; zabito tu 45 zatrzymanych, a uwolniono 183 prostytutki.

Salut - uroczyste, oficjalne pozdrowienie, powitanie (zob.), oddanie honorw wojskowych, wystrzaw armatnich, okrzyki chralne oddziaw wojska itp. Wg tradycji, w czasie triumfalnego powrotu cesarza Maksymiliana I Habsburga do Niemiec w 1493 ze zwyciskiej wojny z Francj miasto Augsburg zarzdzio oddanie stu salw dziaowych; oficer kierujcy bateri w obawie, e si przeliczy, kaza da dodatkow salw. Po czym Norymberga uczcia wadc w ten sam sposb, co miao odtd ustali zwyczajowo liczb salw w salucie na 101 (a. 21); z ac. salus dpn. salutis 'zdrowie; pozdrowienie'.

Salzburg - (wym. zlc...) miasto w Austrii w pobliu granicy z RFN, miejsce dawnej osady celtyckiej; rzymski orodek handlowy Iuvavum; od 798 siedziba arcybiskupstwa. Miasto, pooone malowniczo na obu brzegach rzeki Salzbach, ograniczone dwoma stromymi wzgrzami: Capuzinerberg i Mnchsberg, jest klejnotem architektury pnego renesansu i nm. baroku, czsto nazywane "niemieckim Rzymem". Katedra zbud. w 1614-28 na wzr bazyliki w. Piotra w Rzymie, na miejscu rdw. katedry pierwszy koci w stylu w. na ziemi nm.; Residenz, dawn. paac arcybiskupi, liczne kocioy i paac Mirabell na prawym brzegu, w ogrodzie fr. Pomnik Paracelsa, ktry tu zmar. Ku czci najwikszego syna miasta, Mozarta: muzeum, akademia muz. Mozarteum za. 1841 i doroczne festiwale muzyczno-teatr. Salzburger Festspiele od 1917. Twierdza Hohensalzburg - na wzgrzu Mnchsberg dominuje nad lewobrzen dzielnic staromiejsk. Najstarsze lady z VIII w. W 1077 zaczto budow obecnej twierdzy, ktra przez dalsze rozbudowy osigna olbrzymie rozmiary. Z pierw. zaoenia zachowa si stary zamek z 1077; obecny paac, dzi jeszcze, ze swym bastionem, murem i fos, tworzy twierdz w twierdzy.

Saltan - zob. Car (Bajka o carze Satanie)

Samael - Sammael, w legendzie rabinicznej i w folklorze yd. ksi zych duchw, anio mierci, ktry w postaci wa kusi w Raju Ew.

Samarra - miasto na lewym brzegu Tygrysu, w Iraku; zob: mier (Spotkanie w Samarra).

Samarytanie - w staro. grupa etniczno-religijna zamieszkaa wok Samarii, std ich nazwa. Po zdobyciu miasta przez Sargona II w 721 pne. i deportowaniu znacznej czci ludnoci przemieszana z napywow ludnoci asyryjsk. Resztki Samarytan mieszkaj dzi w okolicach Nablus i Jaffy. Wg Biblii uznawali oni z ksig Starego Testamentu tylko Picioksig i obserwowali jego przepisy jeszcze skrupulatniej ni ortodoksyjni ydzi. witynia ich znajdowaa si na grze Garizim (zob.). Byli otoczeni wzgard i nienawici przez ydw jako odstpcy. Jak zwykle w takich okolicznociach przypisywano im najgorsze cechy charakteru. Miosierny Samarytanin - przypowie biblijna, Ew. wg uk., 10, 30-35, o czowieku, ktry idc z Jerozolimy do Jerycha wpad midzy zbjcw. Obrabowali go, poranili i odeszli, zostawiajc na p umarego. Przechodzili tamtdy kolejno kapan i lewita, ale ominli go. A

przejedajcy Samarytanin ulitowat si, opatrzy rany, zawiz do gospody i opiekowa si nim. Okrelenie "miosierny Samarytanin" rozumiano wwczas w sensie podobnym do "dobry Hun, Krzyak, Wandal" itp. Dzi znaczy ono: czowiek miosierny, wspczujcy, litociwy, spieszcy samorzutnie z pierwsz pomoc chorym, skonny do samarytaskich, miosiernych uczynkw. Krajobraz z przypowieci o miosiernym Samarytaninie - obraz (1638) Rembrandta, Krakw, Muz. Nar. - Oddzia Czartoryskich. Miosierny Samarytanin - obraz (ok. 1648) Rembrandta, Rotterdam, Mus. Boymans-Van Beuningen.

Samba - tanjec brazylijski pochodzenia afrykaskiego (w szybkim tempie, w metrum parzystym 4/4), ktry pojawi si przed 2. wojn wiat. jako jedna z form muzyki jazzowej i rozpowszechni si jako taniec towarzyski w Europie w latach 1945-50; brazyl.-port. z afr. narzecza launda 'uderzenie brzuchem'.

Sambenito - sanbenito, koc. rz.-kat., hist. worek noszony przez pokutnikw; odzie inkwizycji hiszp. przypominajca krojem szkaplerz, ta w czerwone krzye (zob.) w. Andrzeja z przodu i z tyu dla aujcych grzesznikw, a czarna w malowane diaby, pomienie i inne symbole piekielne dla zatwardziaych grzesznikw, heretykw, nie przyznajcych si do winy i skazanych na spalenie; z hiszp. od San Benito 'w. Benedykt', ktry wg tradycji mia wprowadzi szkaplerze w uycie.

Sambia - pwysep na zach. wybrzeu Ros. FSRR, midzy zalewami Wilanym i Kuroskim; zamieszkany przez plemi pruskie Sambw podbite w 1244-45 przez Krzyakw: od po. XIII do pocz. XVI w. pod wadz biskupw. Po sekularyzacji wybucho we wrzeniu 1525 wielkie powstanie antyfeudalne chopw pruskich i niemieckich pod wodz mynarza Kaspra, szynkarza Jana Gericke i ksidza Grzegorza Frenzla, domagajce si rwnoci spo., wolnoci osobistej, zniesienia paszczyzny i czynszw (przeszo 4000 powstacw). Stumione w padzierniku 1525 przez wojska ksicia pruskiego Albrechta i posiki polskie.

Samobij - zob. Kij (samobij).

Samobitnia - dzwon, kloc zawieszany dawniej przez bartnikw przy barci, chronicy j przed niedwiedziem dobierajcym si do miodu. Uderza zwierz

tym silniej, im energiczniej ono samobitni odpychao.

Samoczwart - zob. Samowtr.

Samon - kupiec frankijski. W 623 ne. uczestniczy w wielkim powstaniu Sowian przeciw Awarom, dziki ktremu znaczna cz Sowian zachodnich uzyskaa niezaleno, uj wadz w rce i zosta zaoycielem i wadc pierwszego w historii, potnego pastwa sowiaskiego. W wojnie z Frankami odpar najazd krla Dagoberta I (zob.), ktrego w 631 pobi pod Wogastisburgiem. Nie wiadomo dokadnie, jakie byo pooenie geograficzne pastwa Samona, przypuszcza si jednak, e orodkiem kraju byy Morawy; por. Derwan.

Samopa - w XVI-XVII w. rusznica, muszkiet, o dugiej lufie, z zamkiem koowym a. skakowym, uywany w Rosji, Turcji, na Ukrainie i Biaorusi.

Samopas - samotnie, w pojedynk, osobno; swobodnie, luzem, bez dozoru, bez opieki, samowolnie; por. te Samowtr.

Samopit - zob. Samowtr.

Samos - grecka wyspa na M. Egejskim, w archipelagu Sporadw pd., w pobliu zach. wybrzey Azji Mniejszej, ojczyzna Pitagorasa i Polikratesa. W VI w. pne. dziaali tam znakomici architekci, rzebiarze, snycerze gemm (Rojkos, Teodoros, Mnesikles), moralici i poeci (Ezop, Ibikos, Anakreon). Synny Herajon (sanktuarium Hery), sigajcy ok. 1000 pne., ktrego ruiny odsonito w czasie nm. wykopalisk XX w. W 1882 odkryto tunel dugoci 8537m, przebity przez Eupalinosa z Megary, doprowadzajcy rdlan wod do miasta, VI w. pne. Litera samijska Y - litera pitagorejska, Pitagorasa (due gr. ypsilon), uywana przez niegojako symbol prostej i wskiej drogi cnoty, z ktrej gdy kto zejdzie, to im dalej postpuje, tym bardziej z niej zbacza. Mdrzec samijski - Pitagoras. Poeta samijski - Anakreon.

Samosidm - zob. Samowtr.

Samoszst - zob. Samowtr.

Samotrze - zob. Samowtr.

Samowar - przyrzd do przygotowywania napoju z herbaty, metalowy, z grzejnikiem na wgiel drzewny i zbiornikiem na wod zaopatrzonym w kurek, z rusztem u dou i miejscem na imbryczek do naparzania esencji u gry; uywany g. w przedrewolucyjnej Rosji. Synna wytwrnia samowarw w Tule.

Samowtr - przest. w towarzystwie jednej osoby, we dwch, we dwoje. Por. te Samopas. Samotrze - przest. w towarzystwie dwch osb, we trzech, we troje. Samoczwart - dawn. w towarzystwie trzech osb, w cztery osoby, we czterech, we czworo. Samopit - a. samopit dawn. w towarzystwie czterech osb, w pi osb, w piciu, w picioro. Warto teraz na Magd popatrze dziobat, Jak na czele swych czworga maomwnych chopit Siedzi w progu chaupy i milczy samopit. B. Lemian, Magdo, 18-20. Samoszst - dawn. w towarzystwie piciu osb, w szeciu, w szecioro. Samosidm - dawn. w towarzystwie szeciu osb, w siedmiu, w siedmioro.

Samsara - sansara, w hinduizmie i buddyzmie wdrwka duszy ludzkiej w cyklach urodzin, nieszcz i mierci, wyznaczonych przez karm; transmigracja, metempsychoza; zmienna, ograniczona egzystencja doczesna, ycie w spoeczestwie w przeciwiestwie do nirwany; sanskr. dos. 'przejcie'.

Samson - hebr. Simson dos. 'soneczny; czowiek soca'; wg Biblii, Ks. Sdziw, 13-16, sdzia i bohater izraelski odznaczajcy si nadludzk si, biblijny Herakles, narodzony w okresie czterdziestu lat zaboru kraju przez Filistynw, syn Manuego i jego niepodnej ony. Anio Paski zwiastowa jej narodzenie syna, nazyrejczyka (zob.), ktrego gowy brzytwa si nie dotknie. Zapytany o imi, anio nie chcia go zdradzi i odpar: "Czemu si pytasz o moje imi? Ono jest dziwne"; zob. Imi (imiona sekretrie). Gdy Samson dors, rozerwa lwa goymi rkami, a wszedszy w zatarg z Filistynami schwyta 300 lisw, powiza im ogony, nawtyka midzy nie ponce pochodnie i w ten sposb spali Filistynom plony zb i winnic. Gdy mowie judzcy wydali go, zwizanego, Filistynom, porwa wizy i chwyciwszy ol szczk zabi ni tysic ludzi. Gdy by u nierzdnicy w Gazie, otoczono dom, aby rankiem zabi Samsona. On jednak wsta o pnocy i zanis bram miejsk na plecach na szczyt gry. Gdy zakocha si w Filistynce Dalili (zob.), ksita filistyscy namwili j, aby wydobya od niego tajemnic jego siy. Naprzykrzaa mu si tak dugo, e wreszcie "ustaa dusza jego" i wyzna jej, e gdyby mu gow ogolono, osabby i staby si jak kady inny czowiek. Zdradzia t tajemnic swoim rodakom; obcito mu 7 kdziorw; gdy spa, pojmano, wyupiono oczy i uwiziono. Sprowadzony na uczt do wityni Dagona w Gazie, aby widok jego haby uradowa tysice zgromadzonych tam wrogw, Samson, ktremu tymczasem odrosy wosy, przewrci dwie kolumny, na ktrych wspiera si gmach, i zgin w jego gruzach razem z wrogami. Podanie to, majce pewne cechy mitu sonecznego (imi bohatera; sia we wosach, czyli promieniach sonecznych), stao si ulubionym tematem lit. i art. Samson Agonistes - poemat dramatyczny (1671, t. pol. 1908 pt. Samson Mocarz) Johna Miltona w formie tragedii gr., przedstawia Samsona jako winia Filistynw, olepionego; Milton, piszc t tragedi, sam by ju niewidomy od 19 lat. Samson - oratorium (1741) G. F. Hndla. Samson i Dalila - opera (Weimar 1877, wyst. pol. Lww 1906) Camille'a Saint-Sansa, libretto: F. Lemaire wg Ksigi Sdziw, najbardziej znana opera kompozytora. Obraz Cranacha St., Gal. Drezdeska. Obraz (1628) Rembrandta, Berlin, Staatl. Museen, Gemaldegal. Obraz (1636) Rembrandta, Frankfun, Stadel. Obrazy: Guida Reni; Bernarda Strozzi, Bolonia; Jana Steena, Kolonia; Paola Veronese, Pary, Luwr. Ujcie Samsona - obraz (ok. 1612-15) Rubensa, Monachium, St. Pinakoteka. Walka z lwem - relief (XI w.) drzwi brzowe, Augsburg, katedra. Relief (XIII w.), Chartres, katedra. Wesele Samsona - obraz (1638) Rembrandta, Gal. Drezdeska. Zemsta Samsona - obraz Tintoretta, Wiede, Kunsthist. Mus.

Samuel - hebr. Semu'el dos. 'jego imieniem jest Bg', prorok i ostatni sdzia izraelski (XI w. pne.), kapan wityni w Sylo. Biblia opisuje cudowne okolicznoci jego narodzenia, dziecistwa i powoania (2. Ks. Krl. 1-3): zjednoczy plemiona izraelskie do walki z Filistynami, ktrzy uprowadzili Ark Przymierza (1. Ks. Krl., 4-7). Gdy Samuel si zestarza i ustanowi sdziami swoich synw, Izraelczycy, zniechceni ich grzesznym zachowaniem si, domagali si krla; Bg kaza Samuelowi zaspokoi ich danie. Prorok namaci Saula na krla (1. Ks. Krl. 8-10); pozosta gwnym prorokiem za panowania Saula, w tyme charakterze namaci Dawida na krla, a po swojej mierci ukaza si Saulowi pod Endor (1. Ks. Krl. 13; 15; 19; 25; 28). Pozosta popularnym bohaterem narodowym i tematem licznych legend yd. Por. Wuj (Sam). Ksiga Samuela - 1. i 2. Ksiga Samuela, zwana te 1. i 2. Ksig Krlewsk, ksigi Starego Testamentu przedstawiajce dzieje Izraela od przedostatniego sdziego imieniem Heli a do Dawida.

Samuraj - busi, szlachcic w feudalnej Japonii XII-XIX w., rycerz z druyny wojskowej barona feudalnego (dajmio), przestrzegajcy przepisw tradycyjnych, rycerskiego kodeksu honorowego busido, uprawniony do noszenia dwch mieczy, majcy prawo ycia i mierci w stosunku do posplstwa. Siedmiu samurajw - jap. arcydzieo filmowe (1954), re.: Akiro Kurosawa; siedmiu najtych przez wie rycerzy za wynagrodzeniem w postaci kilku garci ryu zabija w walce nkajcych j bezlitonie czterdziestu bandytw.

Sanbenito - zob. Sambenito.

Sancho Pansa - (wym. snczo) posta z powieci Don Kiszot (zob.) Cervantesa, giermek i towarzysz tytuowego bohatera, czowiek z ludu, uosobienie chopskiego rozumu, atwowiemy i przebiegy, infantylny i egoistyczny, ale cakowicie lojalny w stosunku do swego pana, wierzcy w jego marzenia mimo swego sceptycyzmu, przezorny i trzewy, ale nie tchrzliwy, spenia w powieci rol bazeskiego buffone komedii woskiej, jako niezbdny kompozycyjnie kontrast do osoby swego pana. Jednak w roli wielkorzdcy Baratarii (zob.) okazuje si sdzi na poziomie, nie gorszym niekiedy od krla Salomona.

Sanctus - zob. wity (wity, wity).

Sanday. Czowiek bez sandaw - mamotrawca; wg Biblii, Ks. Rut, 4, 7: "Taki by od dawna obyczaj w Izraelu przy wykupie i zamianie, e gdy kto chcia zatwierdzi wano ukadu, zzuwa sanda i dawa go drugiemu", trwonic par sandaw. Nosi sanday Teramenesa - tzn. jest oportunist; Teramenes, ateski polityk, przedstawiciel umiarkowanej arystokracji, jeden z 30 tyranw, skonny do kompromisw, nazywany dlatego Kothomos (zob. Kotum, ktry by sandaem pasujcym zarwno na praw, jak i lew stop), stracony przez radykaw (Kritias) w 404 pne.

Sandomierz - miasto w woj. tarnobrzeskim, pooone malowniczo na kilku wzgrzach wysokiej krawdzi Wyyny Sandomierskiej i w dolinie Wisy; nazwa od imienia Sdomir a. Sdomir. W innej postaci wystpuje jako Sdzimir, a wic 'sdzcy wiat' a. 'sdzcy w pokoju', litery an s pozostaoci ortografii rdw., wg ktrej oznaczano nimi albo . Osad istniejc na dzisiejszym wzgrzu zamkowym opasano pod koniec X w. murem i przeksztacono w grd, prawdop. ju ksicy. W sto lat pniej by to drugi po Krakowie grd ziem maopolskich. W 2. po. XII w. ufundowano tam najwiksz w Maopolsce kolegiat. Prawa miejskie nada w 1227 Leszek Biay. Zniszczenia w czasie najazdw Tatarw w XIII w. W 1818 biskupstwo. Zesp archit: urbanistyczny - z ratuszem renesansowym z pikn attyk (po. XIV, 2. po. XVI, 1. po. XVII w.), gotyck katedr NMP (ok. 1360-82, ok. 1660-80, XIX w.) z malowidami ruskimi z 1. po. XV w. i barokow dzwonnic. Na wzgrzu staromiejskim pierwszy ceglany koci w Polsce, pnoromaski, w. Jakuba, zbud. ok. 1206 przez Adelajd, crk Kazimierza Sprawiedliwego, kilkakrotnie przebudowywany, z gotyck dzwonnic (XIII-XIV w. z jednym z najstarszych w Polsce dzwonw z 1314) i klasztorem podominikaskim, XIII, XVII, XIX w. Na wzgrzu zamkowym-zachowany gwny korpus zamku krlewskiego, XIV?-XVI w., przebudowany. Mczennicy sandomierscy - W 1260 w czasie wielkiej rzezi sandomierskiej Tatarzy zamordowali take 49 mnichw dominikaskich wraz z przeorem, bogosawionym Sadokiem. Wg legendy, rankiem dnia poprzedniego, kiedy nowicjusz mia piewa martyrologium na dzie nastpny zakonnikom zebranym na jutrzni, ujrza wypisane w ksidze sowa: "Mka 49 mczennikw sandomierskich." kym sandomierski - rym typu: niestety-wzity, rzeczy-nastrczy, grzebli-przerbli, charakterystyczny dla poezji polskiej XVI-XVII w. (Jan i Piotr Kochanowscy, Wespazjan Kochowski, Andrzej Morsztyn, Wacaw Potocki i in.). Zgoda sandomierska - porozumienie zawarte w 1570 w Sandomierzu przez luteran, kalwinw i braci czeskich w celu wsplnej obrony wolnoci wyzna,

szkolnictwa itd. przed przeladowaniami kontrreformacji.

da Sangallo - rodzina w. architektw epoki Odrodzenia: Giuliano (wac. G. Giamberti, 1445-1516; Villa Reale w Poggio a Caiano, 1485, i in.), Antonio starszy (wac. A. Giamberti, 1455-1535; Madonna di San Biagio w Montepulciano, 1518-29; paace, fortyfikacje) i Antonio modszy (wac. A. Cordini, 1483-1546; S. Maria di Loreto, 1507, w Rzymie; rozpocz Palazzo Farnese w Rzymie i w Capraroli; budowa fortyfikacje).

Sans-Gene - zob. Madame Sans-Gene.

San Gimignano - (wym. diminiano) miasto w prowincji Siena w rodk. Woszech, na wzgrzu, jedno z najbardziej interesujcych maych miast toskaskich, dajcych najwierniejszy obraz rdw. miasta woskiego. Domy z XIII-XV w. z wieami obronnymi. Wg tradycji byo tych wie pierwotnie 76, zachowao si 13. W czasie wojny a. zamieszek patrycjusze, waciciele tych domw, zamykali si w wieach, skd mogli odpiera ataki. We Florencji, gdzie kiedy byo a 150 takich wie, wydano edykt zabraniajcy budowy wie o wysokoci ponad 90 stp, aby utrudni walki midzy rodami patrycjuszy. W Bolonii wiee takie sigay stu metrw. Rwnie Rzym mia ich znaczn liczb.

Sanhedryn - w staro. Judei od III w. pne. do 70 ne. najwysza rada i trybuna, organ wadzy religijno-politycznej i administracyjno-sdowej, zoony z 71 czonkw, g. arystokracji saducejskiej, jedyne przedstawicielstwo narodu wobec wadzy rzymskiej; od 70 r.ne. do IV w. nazwa kolegiw rabinackich; hebr. sanhedrin z gr. synedrion 'rada; sala obrad'.

Sankcja pragmatyczna - dawn. edykt krlewski a. cesarski, regulujcy wane sprawy pastwowe, jak np. sankcja przypisywana w. Ludwikowi IX, krlowi Francji, wydana w 1268, zawierajca artykuy skierowane przeciw roszczeniom papiestwa, sankcja z Bourges wydana w 1438 przez Karola VII, stwierdzajca supremacj soboru nad papieem, a. sankcja cesarza Karola VI z 1713, wprowadzajca dziedziczenie posiadoci habsburskich take w linii eskiej; z pn.-ac. terminu prawnego pragmatica sanctio.

Sankiuloci - pierw. pogardliwe okrelenie nadane w 1789 przez

arystokratw rewolucjonistom, ktrzy zaczli nosi dugie pantalony zamiast obcisych spodni do kolan (fr. culotte), podchwycone przez lud, ktry zacz nim okrela patriotw rekrutujcych si z ludu Parya (robotnikw manufaktur, drobnych rzemielnikw i kupcw), bdcych najsilniejsz grup nacisku w walce z krlem, a nastpnie z liberaln szlacht i zamon buruazj. W niecay rok po upadku Robespierre'a ich ruch polityczny zosta zdawiony; od fr. sans-culotte 'bez krtkich spodni'.

de San Martin Jose - 1778-1850, rewolucjonista pd.-amerykaski; w 1779-1811 przebywa w Europie; po odbyciu kampanii przeciw Napoleonowi I w wojsku hiszp. powrci, aby odda swe siy rewolucji we wasnym kraju. W 1816 utworzy armi, z ktr przekroczy Andy przez przecze Los Patos i Uspallata, aby zaatakowa rojalistw w Grnym Peru przez Chile. Pokona Hiszpanw pod Chacabuco w 1817, a w 1818 pod Maipn, czym zakoczy wyzwolenie Chile. W 1821 zaj Lim i zosta protektorem Peru. W 1822 spotka si z Simonem Bolivarem (zob.), po czym zoy rezygnacj, pozostawiajc zdobycie Peru Oswobodzicielowi. Sam wycofa si z ycia publicznego i, rozgoryczony niewdzicznoci rodakw, wyjecha w 1824 do Europy, gdzie spdzi ostatnie lata w niedostatku. Po mierci obwoany przez Ameryk Pd. bohaterem narodowym.

Sansara - zob. Samsara.

Sanssouci - (wym. sasus-i) fr., 'bez troski', nazwa nadana przez Fryderyka II Pruskiego rokokowemu paacowi zbud. przez G. W. Knobelsdortia w Poczdamie koo Berlina (1747) wg koncepcji i wasnorcznych szkicw krla Fryderyka II, oraz parkowi z wielkim (280 ha) ogrodem, stanowicemu, wraz z paacem, jeden synny zesp. W parku mieci si jeszcze Nowy Paac (1763-69) i Oraneria (1851-57), w tzw. Nowym Ogrodzie Paac Marmurowy (1787-90).

Santa Claus - (wym. snteklo:z) w krajach anglosaskich odpowiednik w. Mikoaja (zob. Mikoaj: w. i dzieci), ktry wg tradycyjnej legendy przynosi dzieciom prezenty w wigili Boego Narodzenia; dawniej 5 XII, w wigili wita patrona dzieci, co zapewne dla oszczdnoci, przeniesiono na Gwiazdk; ang. z hol. Sinterklaas, wariant Sint Nikolaas 'w. Mikoaj'.

Santa Conversatione - zob. Sacra Conversazione.

Sant' Alessio - w., 'w. Aleksy', dramat (1634) Stetiano Landiego, zrywajcy z dotychczasow tematyk mitologiczn, szeroko wykorzystujcy chry i zesp instrumentalny, wprowadzajcy sceny butio. Sinfoni poprzedzajc prolog tego dramatu, skadajc si z powolnego Preambulum i 3-czciowej canzony zespoowej, uwaa si za pierwsz samodzieln instmmentaln uwertur operow; por. (w.) Aleksy.

Santa Maria - w., hiszp., port. 'NMP'. "Santa Maria" - statek, na ktrym Kolumb (zob.) odby swoj pierwsz podr, najwikszy z trzech aglowcw wyprawy; rozbi si u wybrzey Haiti 25 XII 1492. Santa Maria del Fiore - zob. Florencja (Katedra).

Santiago de Compostela - miasto w prowincji La Coruna, dawna stolica Galicji (pn.-zach. Hiszpania), po Jerozolimie i Rzymie najwaniejszy cel pielgrzymek w chrzecijastwie. Z 46 kocioami i kaplicami, ze swym uniwersytetem, oraz jako siedziba arcybiskupstwa, odgrywa rol metropolii religijnej. Wg tradycji odkryto tu w 1. po. IX w. grb apostola Jakuba St. (hiszp. Sant Iago 'w. Jakub'), ktry tu mia przywdrowa z Palestyny. Etymologia lud. tumaczy nazw Compostela jako ac. campus stellae 'pole gwiazdy', co miaoby oznacza, e w. Jakub przyby tu wiedziony przez gwiazd. Alfons II, krl Asturii, zbudowa nad grobem sanktuarium, wok ktrego rozroso si miasto. Katedra - rozpoczta w 1078, powicona w 1128, ukoczona w 1211 (na miejscu dawnego sanktuarium zburzonego w 997 wraz z caym miastem przez Almanzora; zob.), pierw. w stylu romaskim, przeobraona zewntrznie przez restauracje i dobudowy w stylu plateresk i barokowym. Trjnawowa bazylika z trjnawowym transeptem i licznymi kaplicami, z dwuwieow fasad o bogatej dekoracji rzebiarskiej. Na naroniku strony pd. kwadratowa Torre de Reloj, 'Wiea zegarowa' (1316-1680) o 727m wysokoci, z jednym z najwikszych dzwonw (2,57m rednicy) wiata, syszalnym z odlegoci 207km. Santiago de Compostela - hiszp. zakon rycerski za. ok. 1161 dla opieki nad pielgrzymami odwiedzajcymi sanktuarium apostoa Jakuba St.

Saperda - dawn. czowiek przemdrzay, mdrek, besserwisser, zarozumiay znawca, samozwaczy koneser; z ac. sapere 'rozumie, by rozsdnym'.

Sara - hebr. Sara dos. 'ksiniczka', w Biblii - ona Abrahama, matka Izaaka, ktrego urodzia majc lat 90; ya lat 127, pogrzebana w jaskini na polu Machpela. Uwaana za pramatk ludu izraelskiego; Gen., 11, 31-23, 20; zob. te Hagar.

Sarabanda - uroczysty taniec dworski w XVII i XVIII w., podobny do menueta, ale z akcentem na 2. czci taktu, pochodzcy od ywioowego taca miosnego, modnego w XVI-wiecznej Hiszpanii (zakazanego przez Filipa II), grawdop. pochodzenia perskiego; muz. trzecia cz suity barokowej; z hiszp. zarabanda od pers. srbnd 'rodzaj taca'.

Saraceni - w pnej staroytnoci nazwa, jak Grecy i Rzymianie okrelali plemiona koczownicze pusty i stepw syryjsko-arabskich; w rdw. oglne okrelenie muzumanw arabskich, selduckich i innych, ktrzy walczyli z krzyowcami; w IX i X w. nazwa piratw muzumaskich pustoszcych wybrzea Woch i pd. Francji.

Sarafan - dugi kaftan mski specjalnego kroju, noszony dawniej przez chopw ros.; ros. kobiecy strj lud., rodzaj dugiej sukni z wysok tali, bez rkaww a. z wszytymi rkawami z tkaniny bielinianej; rodzaj szlafroka perskiego i tureckiego, noszony przez obie pcie; ros. z pers. srapa dos. 'od stp do gw; uroczysta szata; szlafrok'.

Saragossa - hist. polska nazwa hiszp. miasta Zaragoza, nad rzek Ebro w Aragonii (pn.-wsch. Hiszpania); osada Kantabrw Salduba, zdobyta w I w. pne. przez Rzymian, nazwana Caesarea Augusta (std Zaragoza) przez cesarza Oktawiana Augusta, zostaa stolic prowincji Hispania Tarraconensis. Podbita przez Gotw w V w., przez Maurw w VIII w., staa si w 1017 stolic niezalenego emiratu. Karol Wielki prbowa j zdoby, ale zosta pobity w 778 przez Maurw. Na subie mauretaskich wadcw Saragossy walczy przez pewien czas Cyd (zob.). W 1118 zdobyj Alfons I, krl Aragonii, i uczyni stolic krlestwa. W 1474 otwarto uniwersytet. W XIV-XVI w. miasto byo wanym centrum kulturalnym i handlowym. Zasyno ono z bohaterskiej obrony pod wodz Palafoxa przeciw wojskom Napoleona; oparo si pierwszemu obleniu w 1808, ale skapitulowao w czasie drugiego oblenia w 1808-09 przez armi francusk (i polskie oddziay Legii Nadwilaskiej), gdy polego ok. 50 tysicy obrocw miasta; Zob. Aljaferia; Dziewica (z Saragossy); (EI) Pilar. Katedra de la Seo - rozp. w 1119 na miejscu bazyliki (pozostao jeszcze kilka romaskich okien) przebudowanej pniej na meczet. Ukoczona w 1550,

niejednolita w charakterze: pd. fasada w stylu mudejar z barwnymi kaflami, wsch.-renesansowa, zachodnia, z g. portalem, przebudowana w stylu klasycystycznym w kocu XVIII w. Nad caoci gruje omioktna wiea (ok. 1700) projektu Wocha Continiego. Bogate wyposaenie wntrza. Zdobycie Saragossy - obraz (1845) J. Suchodolskiego, Warszawa, Muz. Wojska Pol.

Sarajewo - stolica Boni i Hercegowiny, nad rzek Miljacka, dopywem Bosny (rodk. Jugosawia); grd boniacki Varch Bosna, 'grd nad Bosn', wzmiankowany w 1244, zdobyty przez Turkw w 1429, nazwany przez nich Bosna Saraj, 'paac nad Bosn', w 1697 spustoszony przez ksicia Eugeniusza Sabaudzkiego. Wraz z ca Boni i Hercegowin od 1878 administrowany, a od 1908 anektowany przez Austro-Wgry. Zabjstwo arcyksicia Franciszka Ferdynanda i jego ony w Sarajewie 24 VI 1914 przez czonkw serbskiej organizacji patriotycznej (wrd nich - Gabriela Principa) byo bezporedni przyczyn wybuchu 1. wojny wiat.

Sarapis - zob. Serapis.

Saratoga Springs - znane uzdrowisko z kilkudziesiciu rdami mineralnymi, we wsch. czci stanu Nowy Jork (USA), za. w 1802. W jego okolicy, w VI-X 1777, rozegra si szereg bitew midzy ang. wojskami (z udziaem heskich najemnikw i Indian) lorda George'a Germaina i Johna Burgoyne (ktrych plan przewidywa zdawienie rewolucji amer. przez przeamanie frontu amer. wzdu rzeki Hudson) a siami amerykaskimi, dowodzonymi przez Horatio Gatesa, Benedicta Arnolda, Daniela Morgana, Johna Starka i Setha Warnera. Wanym elementem obrony przed atakiem Anglikw, a potem ich otoczenia byy fortyfikacje Tadeusza Kociuszki na Bemis Heights. Byo to pierwsze wielkie zwycistwo amer. w tej wojnie, uwaane przez wielu za decydujc bitw rewolucji amer.

Sardanapal - wg legendy ostatni krl Asyrii, czsto faszywie identyfikowany z historycznym Assurbanipalem (zob. Biblioteka: Assurbanipala), ostatnim potnym krlem Asyrii, wielkim wojownikiem i zdobywc, 669-626 pne. Sardanapal by dla staro. Grekw prototypem rozpustnego, samowolnego tyrana. Po dwch latach oblenia przez Medw a. przez zbuntowanych wodzw podpali wasny paac i zgin w nim wraz ze swym dworem. Sardanapalus - tragedia (1821) Byrona, oparta na materiaach zaczerpnitych z Biblioteki historycznej Diodora Sycylijczyka (I w. ne.).

Sardanapal jest tu wadc yjcym w zbytku, ale odwanym, penym cynicznego humoru, dajcym si lubi. Gdy wrbita chaldejski Beleses i gubernator Medii, Arbaces, podnosz bunt, krl pod wpywem Myrry, swej greckiej naonicy, porzuca paac i staje na czele wojska. Pokonany, kae przygotowa stos wok tronu i ginie wraz z Myrr w pomieniach. Kantata (1830) H. Berlioza, wg Biblii. mier Sardanapala - obraz (1827) Delacroix, Pary, Luwr.

Sardoniczny - zob. miech.

Sarka - narzeka, wyraa niezadowolenie, psioczy, utyskiwa, szemra, wywodzi pretensje; fuka, burcze, mrucze, zrzdzi.

Sarmata - przest. Polak; Polak starej daty; Polonus; z ac., 'czonek koczowniczego ludu pochodzenia iraskiego, zamieszkujcego midzy IV w. pne. i IV ne. stepy pd. Rosji'; zob. niej Sarmatyzm; zob. Dalej, bracia, do buata... I na granicach w pnoc zabiegego wiata Z bystrego prym dowcipu zawsze bra Sarmata; Zawsze w zdolnych kraj polski ludzi obfitowa, Lecz ich nie uy, e ich nikt nie uszykowa. A. Naruszewicz, Do Stanisawa Augusta... (Bdna staroytnoci...), 17-20. Cho gruby Sarmata Nie wysya po rozum do obcego wiata Swych dzieci, ale przodkw chwalebnym naogiem Rez wielkich kosztw miewa kaczug pedagogiem. A. Naruszewicz, Do bizuna, 9-12; gruby - 'nieokrzesany'. Sarmatyzm - ideologia szlachty polskiej XVII do po. XVIII w. oparta na tezie kronikarzy z XVI w., Miechowity i Marcina Bielskiego, e rycerstwo polskie i wywodzca si z niego szlachta pochodzi od staroytnych Sarmatw, spokrewnionych ze Scytami dzielnych jedcw zbrojnych w uki i miecze. Jakie ich plemi miao przywdrowa ze stepw czarnomorskich nad Wis, obrci tubylcw w niewolnikw i sta si "narodem szlacheckim". Ta fantastyczna teoria miaa by uzasadnieniem ideologii goszcej nieograniczon wolno osobist szlachty. Sarmatyzm charakteryzoway: megalomania narodowo-stanowa, samouwielbienie, pogarda i niech do cudzoziemcw i rnowiercw, nietolerancja, powierzchowna dewocja poczona z fanatyzmem relig. i wiar w gusa i zabobony (procesy czarownic) oraz orientalizacja obyczaju i gustw estetycznych: upan, kontusz, karabela, kobierce wschodnie, czapraki, buczuki, pasy lite i jedwabne, zote guzy, zapony, kakany, kapele janczarskie, wystawno uczt, przepych kociow, paacw, pojazdw, strojw, kontrastujcy z ndz i brudem wsi i miast. Od czasw Owiecenia termin obelywy, ujemny, oznaczajcy kult wad narodowych,

staroszlachecki obskurantyzm, egoizm stanowy, konserwatyzm, pych poczon z rubasznoci i krewkoci. Sarmatyzm - komedia (Warszawa 1785, wyd. 1820) Franciszka Zabockiego, oparta na sztuce Les nobles de Province fr., 'Prowincjonalna szlachta' (1678) Hauteroche'a, ale przetworzona na jedn z najbardziej narodowych komedii swego wieku, ukazujc w zjadliwej satyrze ycie drobnej szlachty polskiej i wady sarmatyzmu: warcholstwo, pycha rodowa, pieniactwo, ktliwo, nieuctwo i ciemnota, samowola, lekcewaenie prawa, pogarda i okruciestwo w stosunku do chopw. Akcja przedstawia spr dwch rodzin szlacheckich z jednego zacianka, Guronosw i egotw, o zagrabion posiado, zajazd Guronosa na t ziemi, w ktrym do walki zmuszeni s chopi, i wreszcie zgod skconych rodw przypiecztowan przez mio Radomira, syna egoty, i Anieli, crki Guronosa.

Sarnapa - w Polsce XVI-XVII w. yrafa; z dawn. osm.-tur. srnapa od dawn. pers. zurnapa. Na stronie urodziw obaczym sarnap, Ona z jakiej ludzkoci ku nam ciga ap, Wysza w przd a ni nazad, szyj wielbdowi, Gow sarnie podobna, sierci lampartowi. S. Twardowski, Przewana legacja janie owieconego... Krzysztofa Zbaraskiego... Punkt 4, 1385-88; autor opisuje "turmy cesarskie", tj. sutaskie, w Stambule.

Sarpedon - W Iliadzie Homera syn Zeusa i Laodamii, wnuk Bellerofonta, kuzyn Glaukosa (zob. 2), ksi Likii, sprzymierzeniec Priama, dowdca oddziau Likijczykw, najdzielniejszy wojownik spord sojusznikw Troi, poprowadzi szturm na greckie mury i uczyni w nich pierwszy wyom. Poleg przebity wczni Patrokla. Opakiwany przez ojca, ktry kaza Hypnosowi i Tanatosowi zanie zwoki Sarpedona do ojczyzny.

Sasa. Jedno sasa, a drugie do lasa - dawn. sa, sa! 'na lewo! k'sobie! ksa!', woanie na woy a. konie, jeden w cignie dobrze sa, sa, a drugi do lasa; jeden tak, a drugi inaczej. W czasach saskich (zob. Sasi), czynic aluzj do rozgrywek midzy Augustem II i III (Sasami) a Stanisawem Leszczyskim (Lasem), zaczto mwi: jeden do Sasa, a drugi do Lasa (skania si, cignie).

Sasanidzi - dynastia krlw Nowego Pastwa Perskiego w latach 224-636; nazwa jej pochodzi od Sasana, pradziada Artakserksesa I, ktry przej dziedzictwo Achemenidw i Arsacydw. Jej pastwo rozcigao si od Syrii do Indii i od Baktrii do Zatoki Perskiej.

Sasi - plemi zach.-germaskie, pierw. osiade na pnoc od dolnej aby, w III-IV w. opanowao ziemie Dolnej Saksonii; cz Sasw, z Anglami i Jutami, wtargna do Brytanii; na kontynencie zostali w 772-804 ujarzmieni i zmuszeni do przyjcia chrzecijastwa przez Karola Wielkiego; pop. dwaj krlowie polscy z dynastii Wettinw, elektorowie sascy: August II Fryderyk zwany Mocnym, krl polski 1697-1706 i 1709-33 oraz August III Fryderyk, krl polski 1733-63. Za krla Sasa jedz, pij a popuszczaj pasa - przys. odnoszce si do panowania Augusta II i III Sasw; zob. te Pas. Saski - zwizany z Saksoni, pochodzcy z Saksonii. Dynastia saska - Ludolfingowie, stary rd saski we wschodniej Saksonii, ktry wyda krlw i cesarzy nm.-rzymskich w 919-1024. Ogrd Saski - w Warszawie do koca XVI w. pola i role starosty warszawskiego, w XVII w. teren budowy paacw i dworw magnackich. Mieli tu m.in. paac Morsztynowie, a od 1657 przy paacu ogrd. W 1713 krl August II naby posiado Morsztynw, uczyni z niej swoj rezydencj, a ogrd rozszerzy i w 1727 odda czciowo do uytku publicznego. W czasach stanisawowskich Ogrd Saski nazywano "letnim salonem Warszawy". O Saska a. Barokowa - czciowo tylko zrealizowane warszawskie zaoenie urbanistyczne, projektowane przez M. D. Pppelmanna, L. Lonquelune'a i J. Knffela na zlecenie Augusta II. O opieraa si od wschodu o Krakowskie Przedmiecie, na zachd sigaa po ul. Chodn, na poudnie do traktu lubelskiego (dzi ul. Krlewskiej), na pnoc do abiej i Saskiej. Paac Saski - na wsch. skraju Ogrodu Saskiego w Warszawie, przebudowany w 1712-27 przez Augusta II z dworu Morsztynw, z dobudowanymi skrzydami. W czasie przebudowy w 1839-42 zastpiono rodkowy korpus paacu klasycystyczn kolumnad, czc 2 skrzyda (A. Idkowski). W 1925 w porodku kolumnady urzdzono Grb Nieznanego onierza (St. Ostrowski). W 1944 paac wysadzony w powietrze przez nm. okupantw. W 1946 miejsce splantowano zachowujc fragment kolumnady z Grobem. Plac Saski - (dzi Zwycistwa) w Warszawie. W czasie budowy Osi Saskiej w 1712-27, z polecenia Augusta II, po wschodniej stronie paacu Saskiego rozcignito rozlegy dziedziniec, do ktrego g. wjazd prowadzi przez 2 bramy od Krak. Przedmiecia. W 1815 z nakazu wielkiego ksicia Konstantego utworzono tu plac publiczny, na ktrym w 1815-25 Konstanty odbywa wiczenia i parady wojskowe. Zniesiono ogrodzenia i bramy i wybrukowano przejazd do Mazowieckiej i Wierzbowej. Saska Kpa - dzielnica mieszkaniowa nad Wis (Praga Poudnie), w XVI w. osada za. przez Holendrw, uchodcw z Fryzji, i zwana Holandi do 1736,

kiedy Kp zakupi August III Sas. Wtedy otrzymaa obecn nazw. Saska porcelana - wyrabiana w Saksonii, w Mini koo Drezna, od pocz. XVIII w. Zwierciado saskie - nm. Sachsenspiegel, spis prawa zwyczajowego ziemi saskiej dokonany przez Eikego von Repkow po ac., t. przez autora na jz. nm. w 1220-35. W Polsce stao si z polecenia Zygmunta I oficjalnym zbiorem prawa w polskich sdach i podstawowym rdem prawa niemieckiego; zob. Prawo (niemieckie w Polsce).

Saskia van Uylenburgh - crka burmistrza, polubia w 1634 malarza hol. Rembrandta, wniosa mu duy posag i miaa z nim czworo dzieci, z ktrych przey tylko syn, Tytus. Ich wsplne ycie bylo radosnym i zapewne najszczliwszym okresem ycia Rembrandta. Liczne portrety Saskii, ktre malowa, szkicowa i rysowa, pene s bezporednioci, radoci zmysw i uroku. Saskia umara w 1642. Saskia w czerwonym kapeluszu - obraz (1633), Kassel. Flora - obraz (1634), Leningrad; Ermita. Saskia przy oknie - (1634-36) rysunek, Rotterdam. Autoportret z Saski (z kielichem wina) - obraz (ok. 1635), Gal. Drezdeska. Saskia szczerbata - obraz w Gal. Drezdeskiej. Danae - obraz (1636), Leningrad, Ermita. Saskia z godzikiem - obraz (1641), Gal. Drezdeska.

Sati - w Indiach do 1829 (obyczaj nakazujcy) spalenie wdowy na stosie po uprzednim zabiciu jej, a. ywcem, wraz ze zwokami ma; sanskr., dos. 'dobra kobieta'.

Satjagraha - zob. Walka (bez gwatu).

Sator. Formua magiczna - Kwadrat magiczny uoony z 25 liter, znaleziony w wielu egzemplarzach podczas wykopalisk w Mezopotamii, Pompei, Anglii, pochodzcy z czasw rzymskich; uywany jeszcze w XIX w. w Europie i USA

jako amulet przeciw chorobom, poarom i in. katastrofom. SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS

Satrapa - hisr. w staro. Persji namiestnik krlewski, zarzdca prowincji (satrapii) sprawujcy w niej wadz administracyjn, sdow i wojskow w imieniu wadcy; przen. despotyczny, surowy wadca, tyran; z gr. satrkpes od pers. chszathrapawan 'obrona pastwa'.

Saturn - staroitalski bg rolnictwa i zasieww przedstawiany jako starzec z sierpem w rku, wczenie utosamiony z gr. Kronosem, maonek Ops, ojciec Jowisza, ktry mu wydar wadz. Wtedy Saturn schroni si do Lacjum, gdzie pod jego rzdami zapanowa zoty wiek (Saturnia regna poetw ac.) ludzkoci. W podziemiach jego wityni na Forum Romanum (zbud. 497 pne., w 44 pne. restaurowana, dzi zostao z niej 8 wielkich kolumn granitowych z belkowaniem) mieci si skarbiec pastwa. Saturn - szsta planeta Ukadu Sonecznego nazwana imieniem rz. boga. Saturn - fresk (ok. 1586-87) J. Zucchiego, Rzym, Pal. Ruspoli. Saturnalia - rzymskie doroczne wito ku czci Saturna, obchodzone 17-19 grudnia, potem duej, najweselsze wito roku, z uczt powszechn na koszt pastwa, feriami dla sdw, szk i niewolnikw. Na pamitk zotego wieku, kiedy wszyscy byli rwni, panowie obsugiwali swoich niewolnikw. Wodzirejem zabawy by ksi Saturnaliw (Saturnalicius princeps). Niezbdnym punktem programu by jarmark, na ktrym kupowano dzieciom laleczki, a dorosym drobiazgi, bibeloty i wieczki (wiato jako symbol ycia) w prezencie. I targ, i prezenty nazywano sigillaria. Winszowano sobie wzajem okrzykami: Bona Saturnalia! a. lo Saturnalia! Pniej zwizano to wito z uroczystociami Nowego Roku, yje wic ono do dzi w zabawach sylwestrowych, a we Francji w podarkach noworocznych (fr. etrennes z ac. strena), jednak nie w prezentach i choinkach boenarodzeniowych, ktre s stosunkowo wieej daty. Saturnia - ac. poet. Italia Saturn poerajcy swoje dzieci - obraz Francisca Goyi, Madryt, Prado. W

1819 Goya kupi posesj w Madrycie nazwan pniej Quinta del Sordo, hiszp. 'Willa Guchego' (artysta oguch w 1792) na brzegu rzeki Manzanares. W 1823 ofiarowa dom wnukowi po ozdobieniu cian dwch pokoi fantastycznymi, demonicznymi, penymi ekspresji freskami, potem przeniesionymi na ptno. Jednym z nich jest Saturn; por. te Sabat (czarownic).

Satyrowie - gr. satyroi, mit. gr. bstwa lasw i wzgrz, weseli, rozpustni, lubieni towarzysze Dionizosa, pokrewni nimfom, ktre s zwykle celem ich grubiaskich, natarczywych zalotw. Ju w staroytnoci nie odrniano ich od sylenw: Marsjasz (zob.) i Sylen w legendzie o Midasie (zob.) s w pewnych wersjach satyrami, w innych sylenami. W dramacie satyrowym sylen wystpuje jako ojciec satyrw i przewodnik ich chru. Satyrowie okresu klasycznego s jakby komi w ludzkiej postaci z koskimi uszami, kopytami i ogonem; w czasach hellenistycznych staj si pludmi, pkozami (zob. Pan). Rzymianie utosamiali ich z faunami. Liczne wyobraenia satyrw w staro. na wazach, w rzebie, take w nowoytnym malarstwie. Satyr albo Dziki m - Jana Kochanowskiego, satyra wierszem, napisana w 1563 w czasie sesji sejmu w Warszawie, pierwsza humanistyczna satyra polska. Satyr wybiega z lasu i wzywa Polakw, aby powrcili do dawnych praw i obyczajw, bo inaczej Polska zginie. Satyr na twarz Rzeczypospolitej - satyra (1640) Samuela Twardowskiego naladujca pierwowzr Kochanowskiego. Satyr z beskidzkiego lasu narzeka na wspczesne obyczaje, ycie publiczne, sprzedajno sdw i zot wolno szlacheck. Satyricon - zob. Trymalchion. Satyr i chop - bajka nie z mit. klasycznej, ale z Ezopa i La Fontaine'a: Podrny wdrojcy noc i w deszczu po lesie, zaproszony przez satyra do jego chaty na kolacj, naprzd chucha w swe zmarznite donie, a potem dmucha w podany mu talerz zupy. "Id precz! - rzecze mu satyr - Nie chc mie gocia, ktrego oddech jest zimny i gorcy." Temat pop. w XVII-wiecznym malarstwie. Dramat satyrowy - w gr. teatrze antycznym ostatni czon tetralogii, wystawiany po 3 tragediach w czasie Wielkich Dionizji, majcy charakter komiczny a. pogodny, o tematyce mitologicznej. Bra w nim udzia chr przebrany za satyrw, std nazwa. Jedynym dramatem satyrowym zachowanym w caoci jest Cyklop Eurypidesa. Sceny z dramatw satyrowych byy ulubionym tematem malarstwa wazowego. Satyr - rzeba (IV w. pne.) Praksytelesa, kopia: Rzym, Muzeum Kapitoliskie. Rzeba ityfalliczna, Ateny, Nar. Muzeum Archeologiczne. Satyr z Dionizosem - rzeba (2. po. IV w. pne.) Lizyppa, kopia: Pary,

Luwr. picy (a. Pijany) satyr - tzw. "Satyr Barberinich", rzeba (III w. pne.), Monachium, Gliptoteka. Satyr z winogronami - w. Fauno rosso 'Czerwony faun', rzeba (III w. pne.), kopia: Rzym, Muzeum Kapitoliskie. Rodzina satyrw - miedzioryt (1505) Durera. Obraz (1507) Altdorfera, Berlin. Satyr i nimfa - obraz Paola Veronese, Florencja. Nimfy i satyrowie - obraz (1612-13) Rubensa, Oldenburg, Muzeum. Obraz (1636-40) Rubensa, Madryt, Prado. Dwaj satyrowie - obraz (1616-17) Rubensa, Monachium, Stara Pinakoteka. Satyr i chop - obraz J. Jordaensa, Bruksela, Muz. Satyr u chopw - obraz (ok. 1620) Jordaensa Moskwa, Muz. Puszkina.

Saul - hebr. Sa'ul, dos. 'uproszony', pierwszy krl Izraela (XI w. pne); wg Biblii, 1. Ks. Krl., 10, powoany przez proroka Samuela na wodza, po zwycistwie nad Amonitami obrany krlem i namaszczony przez Samuela. Pobi Filistynw i Amalekitw, ale mimo tych zwycistw nie mg zwalczy swych wad, jego skomplikowana natura oscyluje ustawicznie midzy dobrem a zem. Jego dzieje w Biblii s w rzeczywistoci histori o Dawidzie, naprzd faworycie krla, ktrego pociesza w chwilach smutku gr na harfie, potem rywalu, a w kocu nastpcy. Syn Saula, Jonatan, by serdecznym przyjacielem Dawida, imiona ich stay si symbolami mskiej przyjani. Daremnie Jonatan stara si pojedna swego ojca z Dawidem. Dawid nie yczy Saulowi le, mimo to Saul, osamotniony po mierci Samuela, peen smutku, wtpliwoci i strachu ciga z mieczem w rku ukrywajcego si przed nim w pieczarach Dawida, aby w chwili oprzytomnienia paczc baga go o przebaczenie. W przededniu decydujcej bitwy z Filistynami krl prosi Boga o znak bezskutecznie. Saul udaje si wic, w przebraniu, do wrki w Endor, ktra wywouje ducha Samuela. Ten obwieszcza krlowi, e zginie jutro w bitwie wraz z synami. Przepowiednia si spenia. Dawid opakuje Saula i Jonatana i piewa pie aobn. Czy i Saul midzy prorok(am)i? - ac. num est Saul interprophetas?, z Wulgaty, 1. Ks. Krl., 10, 11-12; 19, 24; jedno z nielicznych przysw, o ktrych pochodzeniu istnieje jasna i godna zaufania relacja: Saul, ktry nigdy nie przepowiada, spotka gromad prorokw i wpad w ich gronie w zachwycenie. Wtedy jego towarzysz, znajcy go od dawna, mwili jedni do drugich: "C si stao synowi Kisza? Czy i Saul midzy prorokami?" I dalej tekst stwierdza, e powiedzenie to weszo w przysowie, propterea

versum est in proverbium. Wyraz zdziwienia z powodu czyjej nagej zmiany pogldw itp, Saul - tragikomedia (1763) Woltera wykpiwajca 1. Ks. Krl. Tragedia (1782) Vittoria Alfie. Tragedia (1818) Alphonse'a de Lamartine'a, modzieczy utwr poety. Tragedia (1903) Andre Gide'a, do ktrej muzyk (1922) skomponowa Artur Honegger. Oratorium (Londym 1739) G. F. Hndla, wg poematu ang. anonima (moe Newburga Hamiltona?), z marszem aobnym. Opera (1811) E. T. A. Hoffmanna. Saul szalony - fr. Sal le furieux, tragedia (1562) Jeana de La Taille. Samobjstwo Saula - obraz (1562) P. Bruegela St., Wiede, Kunsthist. Mus. Saul i Dawid - obraz (ok. 1658) Rembrandta, Haga, Mauritshuis. Saul (Szawe) - zob. Pawe (w.).

Savannah - miasto i port nad estuarium rzeki Savannah o 257km od jej ujcia, najstarsze miasto stanu Georgia, za. w 1733 przez Jamesa Oglethorpe. W czasie wojny o niepodlego okupowane przez Anglikw w 1778-1782. Prby odebrania miasta w 1779 przez siy francusko-amerykaskie naprzd przez oblenie, a potem szturmem 9 X, kiedy Kazimierz Puaski otrzyma mierteln ran, nie powiody si. W okresie wojny secesyjnej konfederaci nie oddali miasta, mimo e Fort Pulaski zosta zdobyty przez wojska Pnocy w 1862. Dopiero w grudniu 1864 zaj je genera Sherman. "Savannah" - pierwszy parowiec (zbud. w 1818 w Nowym Jorku, z aglami i koami opatkowymi), ktry przepyn Atlantyk (z Savannah do Liverpoolu, w 1819), prekursor transatlantykw. Pierwszy statek pasaersko-towarowy o napdzie jdrowym (zbud. w USA w 1961) mogcy pywa przez trzy i p roku bez odnawiania zapasu paliwa.

Savonarqla Fra Girolamo - 1452-98, synny mnich z Ferrary, porywajcy kaznodzieja, reformator religijno-polityczny, dominikanin, od 1491 opat klasztoru San Marco we Floreneji. W swoich kazaniach i egzortach z niesychan moc przekonywania swej pomiennej wymowy atakowa rozpust, dz bogactw duchowiestwa, miao stroju, smakoszostwo, swobod artystyczn. Dajc sam przykad swoich ascetycznych przekona wyprzeda posiadoci ziemskie klasztoru i zmusi mnichw do pracy. Gdy w 1494 wypdzono Medyceuszw, sta si duchowym wadc miasta, znis lichw, anulowa dugi, wskrzesi instytucje republikaskie. Jednak jego surowo budzia przeraenie - wiczy swoich zwolennikw w szpiegowaniu cudzych grzechw, a wystpujc przeciw kultowi pogaskiej staroytnoci, nakazywa niszczenie obrazw i rzeb nie do chrzecijaskich w duchu. Zachowane

kazania wyjaniaj w pewnej mierze, dlaczego zdoa zyska stronnikw w takich artystach, jak Botticelli, Pico della Mirandola, Ficino i mody Micha Anio. Wzburzony skandalami na dworze papiea Aleksandra VI, Savonarola wystpi przeciw niemu, stajc po stronie krla fr. Karola VIII, ktrego wojska wkroczyy do Woch. Doprowadzio to do ekskomuniki papieskiej w 1497, po ktrej fanatyczny mnich owiadczy, e Aleksander jest faszywym papieem, wybranym tylko dziki symonii. Nieprzyjani mu miejscowi franciszkanie i zagroeni interdyktem ojcowie miasta skorzystali z rozruchw w 1498, aby pojma Savonarol, oskary o herezj i spali na stosie porodku Piazza della Signoria, w miejscu dzi jeszcze oznaczonym pyt kamienn. Savonarola - portret (ok. 1497) Fra Bartolomea, Florencja, San Marco, cela Savonaroli. Rysunek pirkiem Leonarda da Vinci, Wiede, Albertina.

Savoy - zob. Sabaudia.

Sawa-Caliski - jeden z najbardziej utalentowanych dowdcw partyzanckich konfederacji barskiej, Kozak wychowany pomidzy szlacht, po zawizaniu konfederacji stan w marcu 1769 jako rotmistrz na czele zorganizowanego przez siebie dwutysicznego oddziau, nastpnie wybrany zosta marszakiem ziemi wyszogrodzkiej. Niedocigy partyzant, walczy od Pocka po Tykocin, zapuszcza si pod Warszaw, gdzie zyska wielk popularno, dociera te do Kalisza, Sieradza i do Maopolski. Rozbity 28 IV 1771 pod Szceskiem, ciko ranny, ukrywa si w lasach. Wydany wojskom ros., nie chcc znosi niewoli, zerwa bandae i zmar, wykrwawiony. Upamitniony w lit. polskiej m.in. przez Henryka Rzewuskiego (w Pamitkach Soplicy) i Juliusza Sowackiego (w Beniowskim i nie srebrnym Salomei).

Sawantka - przest. kobieta wyksztacona, erudytka; kobieta popisujca si uczonoci, erudycj; z fr. savante od savoir 'wiedzie; umie'.

Sawitri - bohaterka jednego z epizodw Mahabharaty (zob.), idea ony wiernej i oddanej mowi, cnotami swymi poruszya nieubagane serce boga mierci (zob. Jama 1), tak e przywrci jej ma yciu; por. Sita.

Saxo Grammaticus - (wym. ...kus), ok. 1150-przed 1220, kronikarz duski, sekretarz arcybiskupa Absalona, napisa, prawdop. na jego polecenie, Dzieje Duczykw, ac. Gesta Danorum a. Historia Danica, w 16 ksigach, od mitycznych pocztkw do 1187. Jest to najwaniejsze dzieo literatury

duskiego redniowiecza. Pikno jego aciny wzorowanej na pisarzach klasycznych, zw. na Waleriuszu Maksymusie z I w. ne., jest zjawiskiem w wczesnej Skandynawii wyjtkowym. Zawarte w kronice wiersze i legendy w t. ac. zachoway si tylko dziki tym przekadom. Opowie o Amlecie jest prardem Szekspirowskiego Hamleta.

Sd - wymiar sprawiedliwoci; zesp sdziw; rozprawa sdowa, proces, sdzenie; gmach sdu; opinia, pogld, osd, ocena; twierdzenie, zdanie; przest. rozsdek; przest. wyrok; por. Krwawy (sd); Sdy; Sdzia; Trybuna. Nie sdcie, abycie nie byli sdzeni - z Biblii, Ew. wg Mat., 7, 1; uk., 6, 37. Nie sdcie wedug pozorw, ale sdcie sdem sprawiedliwym - z Biblii, Ew. wg Jana, 7, 24. Sd asesorski - w dawnej Polsce sd krlewski dziaajcy pod nieobecno krla, pod przewodnictwem kanclerza; funkcje asesorw penili senatorzy, referendarze, sekretarze i pisarze rozpatrujcy gwnie apelacje od sdw miejskich, sd ten zwa si nadwornym, gdy obradowa na dworze krl., zadwornym, jeli w innym miejscu. Sd bartny - w dawnej Polsce sprawowa starosta bartny (szlachcic podlegy starocie krlewskiemu) z 8 sdziami ze szlachty, wg prawa bartnego (zob. Prawo), czsto b. ostrego (rozpatanie brzucha i okrcanie drzewa wntrznociami; powieszenie za kradzie pszcz z barci). Sd boy - ordalia, rodzaj odwoania si do instancji wyszej ni ziemska, do bogw, Boga a. si nadprzyrodzonych, sdowy rodek dowodowy znany ju w staroytnoci, rozpowszechniony we wczesnym rdw., oparty na mniemaniu, e bstwo ochroni niewinnego i przyczyni si do wykrycia sprawcy. Zabronione przez IV sobrlateraski w 1215, sdy boe w Polsce zniky na pocz. XIV w. Do najczciej stosowanych rodkw naleay: Prba zimnej wody - zob. Czarownice; Pawienie (czarownic). Prba gorcej wody - polegaa na zanurzeniu rki oskaronego a do okcia we wrztku; gdy na skrze nie byo ladw poparzenia, uznawany by za niewinnego, w innym razie za winnego. Prba ognia a. gorcego metalu - Oskarony musia przej pewn liczb krokw przez ogie a. przez czas pewien trzyma w rku rozgrzane do czerwonoci elazo, albo przespacerowa si boso z zawizanymi oczami po miejscu, na ktrym rozoono 9 rozgrzanych do czerwonoci lemieszy. W indyjskiej Ramajanie cnotliwa Sita przechodzc przez ogie dowodzi swemu zazdrosnemu mowi, Ramie (zob.), swojej niewinnoci, co jej zreszt nic nie pomogo. W Europie IX w. cesarz Karol Gruby, krl wschodniofrankijski, uwierzy w niewinno swej ony Richardis dopiero wtedy, gdy bez szkody

przesza przez ogie w nawoskowanej koszuli. Warto tu odnotowa wyran, wrodzon lub nabyt, odporno niektrych ludzi na gorco. Pojedynek sdowy - na miecze a. kije b. popularny w rdw. Polsce. Oskarzony musia walczy z kadym, kto go oskara. Prba znana od dawna na Borneo, w Grecji i Skandynawii, szczeglnie odpowiada naturze ludzkiej: Bg daje zwycistwo tylko sprawiedliwemu. Jeszcze w 1818 pewien Anglik oskarony o morderstwo zada pojedynku sdowego, co zmusio parlament do zniesienia prastarego prawa; zob. te Klucz (i Biblia). Prba mar - Dobrze znane w rdw. Europie prby ze zwokami na marach opieraj si na wyobraeniu, e sympatyczne dziaanie krwi kae jej spywa, gdy tylko zjawi si morderca. Na gruncie germ. prba taka pojawia si w Pieni o Nibelungach: do lecego na marach trupa Zygfryda przywouj Hagena, aby przez podejcie do zwok bohatera dowid swej niewinnoci. Rany Zygfryda zaczynaj broczy krwi. Podobnie w Ryszardzie III Szekspira, gdy ksi Gloster zblia si do konduktu nioscego ciao Henryka VI w otwartej trumnie, towarzyszca zwokom Lady Anna woa: "Patrzcie, panowie, umarego rany z swych ust zastygych znw krew wit scz!" (1, 2, t. L. Ulricha). Na ten widok Gloster, pniejszy Ryszard III, przyznaje si w kocu do zbrodni. Prba krzya - Oskaryciel i oskarony stoj ze skrzyowanymi na piersi rkami. Kto duej wytrzyma, wygrywa spraw. Prba czystoci - to jedyny sd boy, o ktrym wspomina Biblia, Num., 5, 1 1-31: Bg nakazuje, aby on podejrzan o cudzostwo przyprowadza do kapana, ktry po odpowiednich ceremoniach da pi niewiecie wod zazdroci, wod b. gorzk zmieszan z pyem posadzki tabernakulum. Jeeli jest winna, ono jej wygnije, jeli niewinna, zostanie zdrowa i dziatki mie bdzie. Sd dominialny (patrymonialny) - panw, ktremu podlegaa ludno chopska w Polsce, gdy jednolite dotychczas sdownictwo ulego w XII i XIII w. rozbiciu wg podziaw stanowych. Sd grodzki - w dawnej Polsce sd starociski, sprawowany przez starost w sprawach poogi, rozboju, najazdu a. zgwacenia lub przez jego zastpcw: burgrabiego, podstarociego a. sdziego grodzkiego. Roki sdowe odprawiay si raz na 6 tygodni. Sd honorowy - osoby powoane przez strony a. na mocy przepisw prawa do rozstrzygania spraw dotyczcych gwnie obrazy honoru. Sd kapturowy - kaptur; nazwa od czarnych kapturw, znaku aoby po zmarym krlu; w Polsce 1572-1768 sdy szlacheckie zoone z sdziw wybieranych przez sejmiki kapturowe, sprawujce czasow jurysdykcj w czasie bezkrlewia, gdy po mierci krla zwykle sdy nie pracoway. Sd konsystorski - sd biskupi.

Sd kopny - w dawnej Polsce sd gromadzki, gminny, na Litwie i Rusi. Sd krlewski - w dawnej Polsce najwysza instancja sdowa, do ktrej mona byo apelowa od kadego innego sdu. Monarcha sdzi w stolicy a. w czasie objazdw kraju sam a. przez asesorw; zob. wyej Sd asesorski. Sd awniczy - w dawnej Polsce rodzaj sdu dla mieszczan w miastach lokowanych na prawie nm.; sdowi przewodniczy wjt. Obecnie instytucja sdowa zoona - obok sdziw zawodowych - z przedstawicieli spoeczestwa, awnikw, ktrzy uczestnicz w wymiarze sprawiedliwoci. Sd marszakowski - w dawnej Polsce sprawowany przez marszaka wielkiego koronnego z asesorami w czasie pobytu krla wjakim miecie, dla utrzymania porzdku publ. Sdny dzie - dzie sdu ostatecznego, zob. niej; przen. pot. zamieszanie, popoch, rozgardiasz, awantura. Sdny Dzie - hebr. Jom Kippur, Dzie Pojednania, yd. jesienne wito pokutne, powicone modlitwie i postom, pierw. u izraelskich plemion koczowniczych wito oczyszczenia, od V w. pne. najbardziej uroczyste wito yd., przypada w dniu 10 tiszri w 8 dni po Rosz Haszana (zob:); por. Szofar. Sd ostateczny, Dzie Sdu - pojcie wystpujce w judaizmie, chrzecijastwie i islamie, oznaczajce ostatni sd Boga nad ludmi. Jest to centralny punkt eschatologii chrzec. zaczerpnity z Nowego Testamentu, Ew. wg Mat., 24, 3-25, 46; uk., 21, 5-33; 1. List do Korynt., 15; 1. List do Tesal., 4, 13-5, 3, i jego doktryny goszcej, e wiat si skoczy, ciaa zmartwychwstan, a Jezus przyjdzie w chwale, aby sdzi ywych i umarych. Przedmiotem sdu bd dobre i ze uczynki popenione przez ludzi podczas ich ycia ziemskiego. Grzesznicy zostan strceni do pieka, a sprawiedliwi y bd na zawsze w niebie. aden z kociow chrzec. nie okrela dnia, w ktrym si to ma sta, ale wiele osb prbowao tego dokona na wasn rk, czynic z oczekiwania na ten dzie gwny punkt swoich zainteresowa relig. Nazywamy ich chiliastami, millenarystami, adwentystami. Myl o Dniu Sdu skaniaia ludzi w rdw. do uwaania Boga przede wszystkim za sdziego. Najwaniejszym zadaniem ycia byo zbieranie materiaw majcych im pomc na sdzie ostatecznym. Liczni egzegeci Biblii uwaali, e Objawienie w. Jana (Apokalipsa) przynosi informacje o terminie koca wiata. Ikonografia chrzec. przedstawiaIa czsto i z upodobaniem sceny Dnia Sdu, w ktrych wystpuje Chrystus jako sdzia, Matka Boska, w. Jan, zbawieni i potpieni, w. Micha wacy dusze, prorocy, apostoowie, anioy, diaby. Najstarsze pochodz z IV w. Rozwj popularnoci tego tematu nastpi w XII-XIV w.; zob. Dies irae; Koniec (wiata). Sd ostateczny - mozaiki: w Torcello (XII w.) i we Florencji (XIII w.). Fresk Giotta (ok. 130S) w Cappella Scrovegni w Padwie. Fresk w kaplicy

Strozzich w S. Maria Novella, Florencja. Tympanony w g. portalach katedr: w Autun, Beaulieu, Conques (XII w.), Chartres, Amiens, Reims, Bourges (XIII w.), Bazylei, Bambergu, Fryburgu (XIII i XIV w.). Poliptyk malowany na desce (1445-55), arcydzieo Rogiera van der Weyden, Beaune, Hotel-Dieu. Tryptyk malowany na desce (1473) Hansa Memlinga, Gdask, Muz. Nar.; zamwiony przez przedstawiciela Medyceuszw w Brugii, wieziony w 1473 statkiem do Londynu, skd mia by przewieziony do Florencji, zosta zagarnity po drodze przez gdaskiego korsarza Paula Benecke i ofiarowany na obarz w kaplicy w. Jerzego w gdaskim kociele mariackim. Fresk na cianie otarzowej Kaplicy Sykstyskiej w Watykanie (1534-41) Michaa Anioa, jedno z najwikszych arcydzie geniuszu ludzkiego; zob. Sykstus (IV, Kaplica). Obraz (ok. 1616) Rubensa, Gal. Drezdeska. Sd Parysa - zob. Parys. Sd podkomorski - w dawnej Polsce rozpatrywa sprawy graniczne szlachty; zob. Podkomorzy. Od dawna osiadli ssiedzi zaprzysigali granice, nastpnie sypano kopce a. znaczono krzyami drzewa, a chopcom dawano baty, aby sobie lepiej zakarbowali te miejsca w pamici. Sd pokoju - w byym zaborze ros. sd cywilny najniszej instancji. Sd przysigych - awa przysigych, instytucja sdowa karna w wielu krajach (w Polsce dzi nie istniejca), w ktrej 12 przedstawicieli spoeczestwa orzeka o winie a. niewinnoci oskarzonego; na podstawie ich orzeczenia sd wydaje wyrok. Sd radziecki - w dawnej Polsce sd rady miejskiej z burmistrzem na czele, tworzcy od XVI w. niekiedy, wraz z sdem awniczym (zob. wyej), sd radziecko-awniczy. Sd referendarski - w dawnej Polsce wyoniony z sdw asesorskich w 80. latach XVI w. najwyszy sd dominialny dla chopw z krlewszczyzn. Sd Salomona - zob. Salomon (Wyrok). Sd sejmowy - w dawnej Polsce od XVI w. sd krlewski w czasie sesji sejmowej, na ktrym asesorami byli senatorzy, a pniej take posowie; rozpatrywa sprawy o zdrad stanu, przestpstwa urzdnikw, sprawy z zagroeniem kar mierci szlachty osiadej i sprawy dbr krla. Sd skorupkowy - ostracyzm, w Atenach ok. 487-417 pne. odbywany dorocznie, jeli zgromadzenie lud. stwierdzio jego potrzeb. Kady z czonkw zgromadzenia wypisywa na skorupie glinianej (gr. ostrakon, std nazwa sdu ostrakismos 'ostracyzm') imi obywatela, ktrego dziaalno uwaa za niebezpieczn dla rwnoci demokratycznej, a na kogo pado co najmniej 6000 gosw, zostawa wygnany z kraju na 10 lat, nie tracc majtku ani praw obywatelskich. Sd ziemiaski - typ jednolitych sdw dla szlachty utworzony przez Sejm

Czteroletni. Sd ziemski - w dawnej Polsce - uksztatowany w kocu XIV i w XV w. typ sdu szlacheckiego zastpujcego sdy ksit dzielnicowych, zoonego z sdziego, podsdka i pisana mianowanych doywotnio przez krla spord kandydatw przedstawionych przez sejmik ziemski. Tak byo po dawnemu: kto raz grunt posidzie, Ten dziedzic; wygraj w polu, a wygrasz i w sdzie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 5, 822-23; Gerwary do Hrabiego.

Sdek - naczynie drewniane rozszerzajce si ku doowi, cebrzyk; baryka, beczuka; zawarto tych naczy.

Sdy - jarzemka, nosida, koromyso, kluki, przyrzd do noszenia ciarw, zwykle wiader z wod, w ksztacie wygitego drka kadzionego na ramionach i dwch zwieszajcych si u kocw drka linek a. prtw z hakami, na ktre wiesza si wiadra.

Ssiek - w Polsce pd.-wsch. skrzynia na zboe, na ziarno, w komorze a. spichrzu; w Polsce pn.-zach. zasiek, zapole, zapolnica, pacha, jedno z dwch miejsc w stodole, po obu stronach klepiska, na nie mcone zboe w snopkach, som, siano itp., oddzielone od klepiska ssiecznic (belkowaniem).

Se - staropolska naturalna miara dugoci, oparta na odlegioci od siebie kocw rodkowych palcw rozkrzyowanych rk (ok. 1787cm); sg, dawna szecienna miara drewna opaowego. Snisty - dugi; wysoki; bardzo duy. Se ziemi - miejsce na grb; por. Sze (stp ziemi).

La Scala - wac. Teatro alla Scala, teatr operowy w Mediolanie (pn. Wochy), na 3200 miejsc, uwaany za najznakomitsz scen operow i centrum sztuki operowej o znaczeniu wiatowym, jeden z najpikniejszych teatrw loowych, zbud. przez Piermariniego w 1776-78 na miejscu kocioa S. Maria della Scala.

Scaligerowie - della Scala, arystokratyczny rd woski, ktry w latach 1260-1387 sprawowa wadz w Weronie. Najwybitniejsz postaci rodu by Cangrande I, 1291-1329.

Scap(p)ino - we woskiej commedia dell'arte odmiana (zapewne boloska) Brighelli (zob.), tchrzliwy (w. scappare 'wymkn si; uciec'), chytry, ktliwy, przedsibiorczy, kochliwy, szelmowski suga; wystpuje w biaym ubraniu i paszczu lamowanym zielon tam, biaym i okrgym nakryciu gowy, zwykle bez maski. U Moliera, w Szelmostwach Skapena, fr. Les Fourberies de Scapin, wystpuje jako najinteligentniejsza posta caego teatru Molierowskiego, zwiastun Figara.

Scaramuccia - (wym. skaramuczcza) posta neapolitaska z w. commedia dell'arte, odziana na czarno na mod hiszpask, w czarnej bluzie z biaym koronkowym konierzem, w krtkiej pelerynie, ze szpad u boku, przedstawia ma szlachcica hiszp., kapitana, fanfarona i tchrza, ustawicznie bitego pa przez Arlekina. Potrafi jednak prowadzi subtelny dyskurs peen kpin i docinkw, przede wszystkim za jest mimem i tancerzem, przygrywajcym sobie na lutni a. gitarze. Jego twrc jest Woch Tiberio Fiorilli, 1608-94, ktry by ze sw trup w Paryu w 1645-47 i w Londynie w 1673, popularyzujc t posta we Francji (Scaramouche) i Anglii (Scaramouch).

Scena - z gr. skene 'buda; namiot; scena'. Dantejskie sceny - zob. Dante. Scena u kuplerki - obraz (1656) Vermeera van Delft, Gal. Drezdeska. Scenki oparte na 4 nutach - zob. Karnawa (Schumanna). Sceny - (feeryczne, neapolitaskie, dramatyczne, wg., malownicze, alzackie) suity na orkiestr (1870) Julesa Masseneta. Sceny dziecice - nm. Kinderszenen, utwr fortepianowy opus 15 (1838) Schumanna; wrd nich popularne Marzenie. Sceny lene - nm. Waldszenen, utwr fortepianowy, opus 82 (1848-49) Schumanna. Sceny z Fausta Goethego - zob. Faust. Sceny z ycia cyganerii - zob. Cyganeria.

Sceny z ycia prywatnego, prowincjonalnego, paryskiego, polit., wojsk. i wiejskiego - zob. Komedia (ludzka).

Sceptr - zob. Bero; z ac. scepdum.

Scewola Mucjusz - Caius Mucius Scaevola, legendarny bohater rzymski, ktry w czasie oblenia Rzymu przez Larsa Porsenn (zob.) w 508 pne. zakrad si do obozu nieprzyjaciela, aby zabi krla. Gdy go schwytano, woy praw rk w ogie i pozwoli jej zgorze, aby dowie, e nie boi si tortur ani mierci. Zapewni te krla, e na jego ycie nastaje trzystu innych, rwnie nieustraszonych Rzymian. Przeraony i peen podziwu Porsenna darowa Mucjuszowi ycie i wszcz pertraktacje pokojowe. Temat przeniesiony ywcem z historii o Agezylaosie (bracie Temistoklesa) z czasw wojen perskich, moe dlatego, e etymologia lud. wywodzia imi Scaevola od scaevus 'leworki; makut'. Pochodzenie imienia jest jednak zapewne etruskie. Spotkanie Mucjusza z Porsenn byo czstym tematem malarstwa; por. Ktski. Mucjusz Scewola i Porsenna - obraz Mantegny, Monachium, Stara Pinakoteka. Obraz A. Schiavone, Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz Tintoretta, tame. Obraz Rubensa, Budapeszt, Gal. Nar. Obraz Ch. Lebruna, Pary, Luwr. Pali rk Scewola dla ojczyzny: a my I w zimn wod onej woy si wzdrygamy? Nie cierpie nic, czyni nic - wasne polskie dzieo; Hodaje si o takim Polaku nie nio! W. Kochowski, Na obraz Scewoli.

Scharffenbergowie - zob. Szarffenbergowie.

Schildburg - legandarne miasteczko niemieckie, ktrego mieszkacy (nm. Schildburger) su jako przedmiot kpin i anegdot wymiewajcych ich gupot; po raz pierwszy w zbiorku facecji lud. Die Schiltbrger (1598) H. F. von Schtinberga; por. Abdera; Krhwinkel.

Schizma - (wym. s-chizma) rozam religijny; zerwanie jednoci kocielnej; koc. rz.-kat. odszczepiestwo ustrojowe (dyscyplinarne) a. dogmatyczne (heretyckie); z gr. schfsma 'rozam'. Schizma wschodnia - rozam midzy wsch. i zach. czci chrzecijastwa, ktry doprowadzi do oddzielenia si kociow prawosawnych: w 484-518 schizma Akacjusza, w 861-67 schizma Focjusza, w 1054 ostateczna; zob.

Filioque. Schizma zachodnia (wielka) - rozam w 1378-1417, zwizany z wyborem papiey, powstay po powrocie papiey z Awinionu do Rzymu.

Schlaraffenland - zob. Kukania.

Schlemihl Peter - (wym. szlemi:l) bohater powieci Przedziwna historia Petera Schlemihla (1814, t. pol. 1961) Adalberta von Chamisso, jednej z najpikniejszych, jakie stworzy romantyzm niemiecki. Peter, biedak poszukujcy pracy, spotyka tajemnicz posta o skromnej powierzchownoci, ktra moe speni wszelkiejego yczenia. Jest to diabe. Proponuje on Schlemihlowi, aby mu odda swj cie w zamian za mieszek Fortunata (zob. Fortunat), mieszek szczcia, zawsze peen pienidzy. Peter si zgadza, jest bogaty, przekonuje si jednak, jak wiele straci, bo wszyscy go unikaj i gardz nim. Przeywa, jako mieszczaski Faust epoki biedermeierowskiej, tragedi zalenoci od tego, co ludzie o nim powiedz. Diabe zgadza si zwrci mu cie w zamian za dusz. Schlemihl odmawia, wyrzuca mieszek, a znalazszy w zamian synne buty siedmiomilowe, przemierza samotnie wiat jako wdrowny badacz przyrody i odzyskuje pogod ducha; z jid. szlumiel 'niedoga, fajtapa, niedorajda' prawdop. od hebr. imienia Szelumiel (Salamiel); por. Biblia, Num., 1, 6; przen. osoba dokonujca bardzo niekorzystnej zamiany, desperackiej i niefortunnej transakcji; por. Diomedes 1 (Diomedowa zamiana); Soczewica (Miska soczewicy); Szczcie (Szczciarz).

Schliemann Heinrich - (wym. szli:...), 1822-90, archeolog nm., niezwykle uzdolniony do jzykw (pozna ich 18 w mowie i pimie), z niezasobnego domu, samouk, zebra wielk fortun jako kupiec, g. w Rosji, wycofa si jako multimilioner z interesw w 1863. Entuzjasta antyku, znajcy Iliad i Odysej Homera na pami, powici si wtedy cakowicie swoim prawdziwym zainteresowaniom. Po latach studiw archeologicznych i podry podjt w 1871 na wasny koszt wykopaliska na wzgrzu Hisarlik (ktre sam wyznaczy jako miejsce Troi), aby dowie, e Homer opisywa fakty i osoby historyczne. Odkopa kolejno ruiny 9 miast, w 1873 w najstarszej warstwie miasto spalone i tzw. skarb Priama. W 1938 dowiedziono, e Troja bya 7. miastem od gry, a miasto spalone starsze byo od niej o tysic lat. Dokona te wanych wykopalisk w Mykenach 1874-76, w Orchomenos 1880 i Tyrynsie 1884, od 1882 przy wspudziale Wilhelma Drpfelda. W ten sposb wzbogaci archeologi o cakiem now dziedzin; zupenie dotd nie znan kultur II tysiclecia przed ne. Zmar i pochowany zosta w Atenach. Jego wspaniae zbiory ofiarowane Berlinowi zostay niemal zupenie zniszczone przez bomby w czasie 2. wojny wiat. Bya to posta wielce interesujca, a przy tym wielki orygina. O jego nieposkromionej pasji badawczej wiadczy

moe choby jego wyprawa do Mekki w arabskim przebraniu, przed ktr da si obrzeza. Opublikowa kilka prac na temat rezultatw swych bada.

Schody. Schody Gemoskie - ac. Gemoniae scalae, w staro. Rzymie schody wykute w skale Kapitolu; w okresie cesarstwa wystawiano na nich ciaa straconych przestpcw przed wrzuceniem ich do Tybru. Schody Hiszpaskie - zob. Rzym (Plac Hiszpaski). Schody Potiomkinowskie - obecna nazwa schodw prowadzcych w Odessie od placu z pomnikiem Richelieu'go (1823-28, I. P. Martosa) do portu; zbudowane w 1837-41. Synna sekwencja na schodach z filmu Pancernik (zob.) Potiomkin M. Eisensteina.

Scholastyka - gwny kierunek filozofii zachodniej cywilizacji chrzec. IX-XVI w. dcy do pogodzenia Arystotelesa z Bibli, do rozumowego udowodnienia susznoci dogmatw relig., uywajcy jako metody dowodzenia przede wszystkim sylogizmu. Najwikszymi scholastykami byli: Abelard (zob. Heloiza i Abelard), Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Duns Scotus i Ockham. Przerost elementw formalnych w teoretycznym nauczaniu rdw. sprowadzi w kocu XV w. filozofi do jaowych spekulacji sownych i bezuytecznych abstrakcyjnych docieka; pot. dogmatyczne filozofowanie, rozstrzyganie sporw przez odwoywanie si do autorytetw; z gr. scholastikos 'spdzajcy czas wolny (zw. na nauce)'.

Scholia - 1. poj. scholium, staro., rdw. uwagi filologiczne a. historyczne umieszczane przez bizantyjskich anonimowych filologw (scholiastw) na marginesach tekstw gr. i ac., czerpane z zaginionych dzi komentarzy, majce obecnie niekiedy wielk warto naukow; ac. z gr. scholion 'interpretacja; komentarz'.

Schnbrunn - (wym. sz...) letni paac cesarski w Wiedniu, rozpoczty w 1689 wg planw J. B. Fischera von Erlach za ces. Leopolda I, ukoczony dopiero w 1749 za ces. Marii Teresy przez N. Pacassiego. Okazaa dwuskrzydowa budowla barokowa z wielkim dziedzicem honorowym i licznymi salami z dekoracj rokokow. Gwn ozdob Schnbrunnu jest pikny barokowy park francuski za. w 1705-06, z gloriett (portykiem kolumnowym o 197m wys. i ok. 1007m dugoci) widokow na szczycie wzgrza.

Die Schne Mllerin - zob. Pikny (Pikna mynarka).

Scjentyci - ang. Christian Science 'Wiedza Chrzec.', amerykaskie wyznanie chrzec. zaoone w 1866 przez Mary Baker-Eddy, ktra w ksice Science and Health with Key to the Scriptures ang., 'Wiedza i zdrowie z kluczem do Biblii', daa wykad nowej religii opartej na interpretacji Biblii, wyraajc tez, e skoro Bg jest dobry, zo, choroba i mier istniej tylko dla ludzi zalepionych przez bd.

Scotland Yard - (wym. skotlend ja:d) komenda g. policji metropolitalnej w Londynie, zw. jej kryminalny wydzia ledczy; ang., 'Szkocki Dwr', uliczka w Londynie, nazwana od paacu bdcego w XI i XII w. rezydencj krlw szkockich w czasie ich wizyt w Anglii, a w latach 1829-90 siedzib komendy policji. Nazwa przeniesiona w 1890 na komend g. w Whitehall, obja pniej take Nowy Scotland Yard (naprzeciw Izby Gmin) i nowy (1966) budynek na ssiednim Broadwayu.

Scots, wha hae - (wym. skots huo: hej) szkocki hymn narodowy uoony w 1793 przez Roberta Burnsa, zaczynajcy si od sw: "Szkoci, ktrzycie nieraz z Wallace'em krwawili, ktrych Bruce czsto do boju wid..."

Scott Robert Falcon - (wym. skot), 1868-1912, brytyjski badacz polarny, komandor. 15 VI 1910 opuci Angli na statku wielorybniczym "Terra Nova" w celu kontynuowania bada prowadzonych przez niego wraz z Shackletonem 6 lat wczeniej na pokadzie statku "Discavery" (1901-04), i osignicia Bieguna Pd. "Terra Nova" przybya do bazy na M. Rossa w 1911, a w listopadzie Scott wyruszy w kierunku Bieguna. Po przebyciu 12007km odesa ostatni grup pomocnicz, psy i kucyki, i z 4 towarzyszami, po niesychanych trudach, dotar do Bieguna 17 I 1912, aby si przekona, e Amundsen (zob.) by ju tam o miesic wczeniej. W drodze powrotnej bohaterscy badacze ulegli jednak chorobom, godowi, zawiejom i odmroeniom. Tragiczny fina wyprawy by jednak gwnie skutkiem zej organizacji. Ciaa trzech badaczy znaleziono w na wp zasypanym niegiem namiocie, o zaledwie 207km od zbawczego magazynu ywnoci, wraz z dziennikiem Scotta i cennymi materiaami naukowymi. Wyspa Scotta - maa antarktyczna wyspa na Pacyfiku, odkryta w 1902 przez bryt. badacza Williama Colbecka.

Scriptorium - w rdw. may, zazw. bogato zdobiony, przenony pulpit (skrzynka z pochyym, otwieranym wiekiem), sucy do pisania i czytania; w

rdw. klasztorach, katedrach, kolegiatach izba, w ktrej zakonnicy-skryptorzy a. skrybowie przepisywali ksigi rkopimienne; rdw.-ac. z ac. scribere 'pisa'.

Scrooge Ebenezer - (wym. skru:d) posta straszliwego, ponurego sknery z Opowieci wigilijnej, ang. Christmas Carol in Prose (1843) Dickensa. W nieustannej pogoni za zyskiem zrywa stopniowo wszelkie wizy moralne i uczuciowe z blinimi; jednak dzwonice acuchami widmo jego zmarego wsplnika, ktre go odwiedza w noc wigilijn, ukazujc mu wizje zapomnianego ju szczliwego dziecistwa i modoci, wywouje w nim gbok zmian i przywraca ludzkie cechy.

de Scudery Madeleine - 1607-1701, powieciopisarka fr., siostra powieciopisarza, dramaturga i poety Georgesa de Scudery, z ktrym pocztkowo wsppracowaa. Wyksztacona, inteligentna, autorka olbrzymich, dzi zupenie nieczytelnych powieci, z ktrych dwie osigny wielki sukces we Francji i w Europie: Ibrahim, czyli Znamienity Bassa (1641), liczca 13000 stronic, i Klelia (fr. Clelie) z 1654-60 majca ju zaledwie 7300 stron. Powodzenie zapewniaiy tym pozbawionym kompozycji powieciom interesujce dialogi na rne tematy (wydawano je rwnie oddzielnie) i portrety osb towarzystwa paryskiego wystpujce w rolach Grekw, Rzymian i Persw. Panna de Scudery prowadziia salon lit. (synne "soboty") rywalizujcy z salonem markizy de Rambouillet. Panna de Scudery - nm. Das Fraulein von Scuderi, nowela (1819) E. T. A. Hotimanna. Szereg tajemniczych morderstw i grabiey popenianych na panach z towarzystwa udajcych si do swych kochanek, aby im wrczy kosztowny klejnot, okazuje si dzieem jubilera Cardillaca, ktry nie moe rozsta si ze swoj biuteri. Rzecz dzieje si w 1680 w Paryu. Panna de Scudery ratuje niewinnie posdzonego Oliviera.

Scylla - gr. Skylla, mit. gr. crka Nisosa, krla Megary. Z mioci do Minosa, ktry oblega Megar, obcia swemu ojcu purpurowy lok wosw, zapewniajcy mu niemiertelno. Gdy Nisos umar, a Minos zdobyt Megar, trapiona wyrzutami sumienia Scylla skoczya ze skay w morze; po mierci zamieniona zostaa w morskiego ptaka (a. ryb); por. Scylla i Charybda.

Scylla i Charybda - gr. Skylla, Charybdis, mit. Kr. potwory morskie; Scylla, crka Forkisa i Hekate, ukochana Posejdona, zostaa przez sw rywalk, Amfitryt (zob.) zmieniona przy pomocy zi magicznych w potwora. W Odsysei, 12, Homera czarodziejka Kirke tak opisuje j Odyseuszowi (w t. J. Parandowskiego): "W pieczarze, w rodku urwiska, nad cienin morsk,

siedzi Skylla, co straszliwie szczeka. Gos ma jak moda suka, ale to potwr okrutny (...) Ma 12 ng (...) na szeciu dugich szyjach 6 gw szkaradnych, zbw 3 rzdy (...) pene czarnej mierci (...) Kadym pyskiem wyrywa z okrtu i unosi czowieka (...) Na drugim urwisku, niszym (...) wielki figowiec o bujnym listowiu, a pod nim boska Charybdis poyka czarn wod. Trzykro na dzie wypluwa i trzykro pochania - okropno!" Odys skierowa statek bliej urwiska Scylli, bo lepiej byo straci szeciu towarzyszy ni cay okrt w wirze Charybdy. Wg J. Staszewskiego s to nazwy fenickie przyswojone przez Grekw: Skylla z semic. skula 'kamie'; Charybdis od hebr. obhed 'jama zatraty'. Cienin t lokalizowano jeszcze w staro. jako Mesysk, na ktrej woskim wybrzeu by skalny przyldek Skylla, dzi Scilla, naprzeciw wiru Charybdis, dzi Galofalo, przy brzegu sycylijskim. Wpadasz na Scyll chcc omin Charybd - ac. incidis in Scyllam, cupiens vitare Charybdim, z Alexandreis, 5, 301, Gaultiera z Lille, ok. 1180; wpadasz z deszczu pod rynn. Znale si migdzy Scyll i Charybd - w sytuacji, w ktrej zagraa niebezpieczestwo z dwch stron, midzy motem a kowadem.

Scypionowie - najsynniejsza z gazi rzymskiego rodu Korneliuszw (ac. scipio 'kij, kostur', przydomek, ktry mia si wzi std, e jeden z Korneliuszw swemu niewidomemu ojcu pro baculo regebat 'suy jako laska'), ktrej znakomici przedstawiciele w III i II w. pne. swymi zwycistwami na polu bitwy pooyli podwaliny wiatowej potgi Rzymu, a ich wyksztacenie, zw: znajomo kultury i literatury gr., pozwolia im, wbrew stawianym przez konserwatystw przeszkodom, wczy Rzym w orbit kultury greckiej i zapocztkowa przemian narodu chopw i onierzy w nard, ktry wyda wielkich poetw i historykw i stworzy nowy orodek cywilizacji i kultury wiata staroytnego.

Scypion Afrykaski Modszy - Publius Cornelius Scipio Aemilianus Africanus Minor, Numantinus, 185-129, wdz rzymski z okresu 3. wojny punickiej, adoptowany przez syna Starszego. W 146 pne., mimo bohaterskiej obrony, zdoby i zniszczy Kartagin, kadc kres istnieniu tego odwiecznego rywala i nieprzyjaciela Rzymu. Po powrocie odby triumf i otrzymat przydomek honorowy Africanus. W 134 jako konsul oblega w Hiszpanii Numancj. Wygodzone miasto poddao si w 133. Po drugim triumfie otrzyma przydomek Numantinus. Od modoci pozostawa pod wpywem swego przyjaciela, Polibiusza, gr. historyka, stratega, ma stanu, czowieka ogromnej wiedzy, ktry wprowadzi go w arkana kultury greckiej i towarzyszy mu w podrach i wyprawach wojennych, m.in. przeciw Kartaginie, i z uwielbieniem opisywa go w swoich Dziejach, 32, 8-16. Scypion sta si entuzjast kultury gr. i filozofii stoickiej. Wok niego gromadziy si postpowe jednostki arystokracji i lit. rzymskiej, jak Terencjusz, Laelius,

Lucyliusz, a take najwybitniejsze umysy greckie owego czasu, jak stoik Panajtios. Mimo swego liberalizmu, zainteresowa lit., stoickiej filozofii by jako m stanu w zasadzie tradycjonalist i zwalcza reform agrarn Tyberiusza Grakcha. Znaleziono go na ulicy martwego; mimo podejrze, e zosta zamordowany, ledztwa nie wszczto. Dwch byo Scypijonw, wspln maj saw: jeden zburzy Kartago, a drugi Bychaw - dawne przys., kpiarskie porwnanie Scypiona Modszego, zdobywcy Kartaginy w 146 pne., z ktrym z czonkw ziemiaskiej rodziny Scipio del Campo z Bychawy w woj. lubelskim. Nadejdzie kiedy dzie... - tymi sowami rozpoczynaj si wiersze Iliady Homera, w ktrych naprzd Agamemnon (4, 164), a potem Hektor (6, 448), peen przeczu, mwi o nieuniknionej zagadzie Troi. Cytowa je Scypion Afrykaski Modszy Polibiuszowi, gdy patrza na ponce ruiny zburzonej Kartaginy w 146 pne., czujc, e i Rzym czeka kiedy taki los. Scypion i Berganza - zob. Pies. Sen Scypiona - w traktacie polit. O republice (55, wyd. 51 pne.) Cicerona, napisanym w formie dialogu, w ksidze VI znajduje si w sawny Sen, ac. Somnium Scipionis, ktry doszedt nas tylko w komentarzu Makrobiusza, rz. pisarza i gramatyka z IV-V w. Napisany w formie relacji Scypiona M., ktry opowiada o swojej wizycie na dworze Masynissy, gdzie toczya si duga rozmowa na temat Scypiona St. Gdy Scypion M. uda si na spoczynek, ukazao mu si we nie widmo Scypiona St., przepowiedziao mu przysze wydarzenia jego ycia, wzywajc go, aby lekceway saw, ale hodowa cnocie i by patriot, gdy zalety te s szczeglnie hojnie nagradzane na tamtym wiecie. Sen by w rdw. jedynym znanym (dziki Makrobiuszowi) fragmentem traktatu Cicerona i jednym z najpoczytniejszych wwczas utworw. (W 1819 humanista w. Angelo Mai odkry w palimpsestach watykaskich obszerne fragmenty pozostaych piciu ksig traktatu.) Serenada dramatyczna, w. Il sogno di Scipione (1772) Mozarta, napisana na ingres nowego arcybiskupa Salzburga.

Scypion Afrykaski Starszy - Publius Cornelius Scipio Africanus Maior, 236-184, wdz z okresu 2. wojny punickiej. W walce z Kartagiczykami w Hiszpanii otrzyma naczelne dowdztwo, zdoby w 210 Carthago Nova (dzi Kartagena), pobi Hazdrubala i w 206 zdoby ca Hiszpani. W 204 wyldowa, wbrew woli senatu, w Afryce i zada Hannibalowi decydujc klsk pod Zam (202), za co otrzyma przydomek honorowy Africanus. Odtd jego autorytet w Rzymie wzrs niepomiernie, a wpyw na polityk, bez wzgldu na zajmowane stanowiska, by bezprzykadny. Ju za ycia zaczy kry na jego temat legendy. Potna osobowo Scypiona, nie mieszczca si w tradycyjnym typie ideau cnt starorzymskich, wykazaa po raz pierwszy, e "ustrj rzymski z jego kolegialnymi rzdami i krtkimi kadenejami urzdowania nie dorasta do czekajcych go zada; przeduajce si uprawnienia prokonsularne wyrastay ponad wadz dorocznie wybieranych

konsulw, a przeznaczone Rzymowi wiatowe imperium domagao si ustroju monarchicznego" (Eduard Meyer). Jego polityka zmniejszania ciarw podatkowych, cho popularna wrd plebsu, budzia niech senatorw, ktrych irytowa te jego kult Grecji. Gdy powrci z wojny z Antiochem III, w ktrej wzi udzia jako legat u boku swego brata, Lucjusza, wrogowie i zawistnicy oskaryli obu braci, e dali si Antiochowi przekupi. Sprawa nie jest do dzi jasna. Obraony Scypion Afrykaski wycofa si z ycia publicznego do swojej posiadoci wiejskiej pod Liternum, gdzie zmar; zob. Ko (Niewdziczna ojczyzno). Wstrzemiliwo Scypiona - Scypion sta si, zw. w malarstwie, uosobieniem wspaniaomylnoci i powcigliwoci. Zawdzicza to opisanemu przez Liwiusza (26, 50) i Petrark (Afryka, 4, 375-88) legendarnemu aktowi miosierdzia, w ktrym zreszt z trudem moglibymy si dzi dopatrze czego nadzwyczajnego: po zdobyciu Carthago Nova Scypion otrzyma jako up wojenny pikn dziewczyn. Dowiedziawszy si, e jest zarczona, zwrci j, nienaruszon, rodzicom z hojnymi podarkami dla narzeczonego. Temat wielu obrazw malarstwa w., zw. XV w. Boska Komedia - Pieko, 31; Czyciec, 29; Niebo, 6 i 27 (zob. Komedia) Dantego. Ostatni Rzymianie - nm. Die letzten Rmer, dramat (1819-22) F. Grillparzera. Scipio - opera (Londyn 1726) G. F. Handla, libretto: P. Rolli. Sceny z dziejw Scypiona - freski (ok. 1728) Tiepola, Mediolan, Pal. Dugani. Wstrzemiliwo Scypiona - obraz (po 1640) Poussina, Leningrad, Ermita. Obraz Van Dycka, Oxford, Christ Church. Wspaniaomylno Scypiona - obraz A. Bellucciego, Vicenza, Mus. Civico. Obraz (1676) Simona de Vos, Kolonia. Obraz (1617) van Noorta, Amsterdam, Rijksmus.

Scytowie - gr. Skythai, grecka nazwa plemion koczowniczych z iraskiej grupy jzykowej, zamieszkujcych od VII w. pne. do III w. ne. (po wyparciu ich z Azji) stepy na pn. od M. Czamego. Mniejsze grupy pdziy osiady tryb ycia nad dolnym Dnieprem i Bohem. Czciowo pod wpywem greckim wytworzyli bogat i zrnicowan sztuk: rzemioso art. na wyjtkowo wysokim poziomie. Uchodzili w nauce antycznej, podobnie jak Egipcjanie, za najstarsze plemi ludzkie. Pierwszy wspomina o nich Hezjod ok. 700 pne.

Sebastian - imi mskie z gr. sebastos 'czcigodny, dostojny', odpowiednik

ac. Augustus, skadnik nazwy miasta Sebastopol, Sewastopol (-pol to gr. polis 'miasto').

w. Sebastian - wg wielu legend onierz rzymski, ktry ok. 288, za panowania Dioklecjana, mia jako chrzecijanin ponie mier mczesk przeszyty strzaami ucznikw; patron rannych i zakanie chorych. Jego mczestwo natchno wielu rzebiarzy i malarzy, zw. renesansowych,jak A. i S. Pollaiuolo, Botticelli, Antonello da Messina, Perugino, Drer, Sodoma. w. Sebastian - obraz (1455) Andrea Mantegny, Pary, Luwr. Obraz Mattea di Giovanni, Londyn, Nat. Gall. Rzeba (1526-32) Alonsa Berruguete'a, Valladolid, Muzeum. Obraz (1566-76) Tycjana, Leningrad, Ermita. Mczestwo w. Sebastiana - obraz (po 1470) H. Memlinga, Bruksela, Mus. Royaux des Beaux Arts. Obraz (1518) A. Altdorfera. Misterium (fragmenty symfoniczne, 1911) Claude Debussy'ego do sw Gabriela d'Annunzio.

Secesja - oddzielenie si, odczenie, odseparowanie, zw. od pewnej grupy, organizacji. Styl w sztuce i kulturze art. w okresie 1880-1910, zwrcony przeciw tendencjom akademickim i historycznym sztuki, przeciw XIX-wiecznym naladownictwom dawnych stylw i eklektyzmowi, charakteryzujcy si w plastyce bogactwem ornamentacji i dekoracyjn stylizacj, asymetri, pynnoci linii, pastelowymi barwami, motywami rolinnymi (irys, kalia, lilia wodna). Nazwa nm. i austr. ugrupowa artystw wystpujcych przeciw oficjalnej sztuce akademickiej (Monachium 1892; Wiede 1897; Berlin 1899). W historii USA odczenie si stanw poudniowych od Unii w 1861, ktre doprowadzio do wybuchu tzw. wojny secesyjnej, ang. Civil War 'wojna domowa' 1861-65; z ac. secessio 'wycofanie si; odstpienie; odejcie; opuszczenie Rzymu przez plebejuszy (w 494, 449 i 289 pne.) jako wyraz protestu przeciw uciskowi ze strony patrycjuszy', por. Liwiusz, 2, 32.

Sedan - (wym. sod) miasto nad Moz w Ardenach w pn. Francji, w pobliu granicy belgijskiej; w XVII w. orodek drukarstwa protestanckiego i nauki; kalwiska akademia teologiczna za. w 1592. Pod Sedanem 1 IX 1870 wojska niemieckie pod dowdztwem Helmutha von Moltke St. okryy 83-tysiczn armi francusk dowodzon przez MacMahona w obecnoci cesarza Napoleona III i zmusiy do bezwarunkowej kapitulacji. Cesarz poszed do niewoli wraz z wojskiem. ywy opis tej bitwy da Emile Zola w powieci La Debacle fr., 'Klska' (1892) z cyklu Rougon-Macquartw. W maju 1940 Niemcy ponownie przeamali front francuski pod Sedanem.

Sedgemoor - (wym. sdmu:r) rozlege wrzosowiska w hrabstwie Somerset w Anglii, gdzie 6 VI 1685 wojska Jakuba II rozgromiy armi jego bratanka, nielubnego syna Karola II, ksicia Monmouth, szermierza partii protestanckiej, po jego wyldowaniu w Lyme Regis. Bitwa na rwninie Sedgemoor - opowiadanie (1942) Jarosawa Iwaszkiewicza.

Sedno - istota rzeczy, rdze, to, co zasadnicze, podstawowe; czue, bolesne miejsce, saba strona; oddawn. rzeczownika sedno, sadno 'rana z obtarcia skry, miejsce starte, odparzone (u konia od kulbaki, potem take u czowieka)' spokrewnionego etymologicznie z czasownikiem siedzie. Trafi, uderzy, ugodzi, ubo w sedno - prosto w sedno rzeczy, sprawy. Dostrzec, przystpi (od razu) do sedna - (sprawy), do rzeczy, ac. in medias res.

Sefardyjczycy - nazwa ydw pochodzcych z Europy pd.-zach., wczenie osiedlonych na Pwyspie Iberyjskim, a pniej zamieszkaych w Grecji, w krajach Lewantu, Anglii, Holandii i w obu Amerykach; z pn.-hebr. Sepharadhi z Sepharadh 'Hiszpania' od nazwy regionu, prawdop. w pn. Azji Mniejszej, gdzie ydzi byli niegdy w niewoli; por. Biblia, Abdyjasz, 20; por. Aszkenazyjczycy.

Segowia - miasto u podny gr Sierra de Guadarrama w Starej Kastylii (rodk. Hiszpania), na stromym wzgrzu, jedno z najpikniejszych i najbogatszych architektonicznie miast Hiszpanii; centrum oporu staro. Celtyberw przeciw Rzymianom, w kocu zdobyte i zburzone w 80 pne., pniej jedno z najwaniejszych miast rzymskiej Hiszpanii. Rozkwit w XVI-XVII w. Synny akwedukt rzymski; czciowo zachowany rdw. potny, zwieczony blankami mur miejski z trzema piknymi bramami w stylu romaskim. Alkazar - wspaniaa, miaa budowla na skale 80-metrowej wysokoci, rozbudowana przez Alfonsa VI, rozszerzona w XV w., do 1570 siedziba krlewska, pniej wizienie, od 1764 akademia artylerii, dzi archiwum wojsk. Charakterystyczne dla obrazu miasta s jego okrge, spiczaste, kryte upkiem wiee, graniasty masyw zamku i ornamentyka w stylu mudejar. Katedra - wznosi si w najwyszym punkcie miasta, gruje nad nim swoj naw, kopu i dzwonnic. Jest to ostatnia budowla gotyku hiszp., wzniesiona na rozkaz Karola V na miejsce zburzonej w 1522 starej katedry; rozpoczta przez Juana Gila de Hontanon, budowniczego katedry w Salamance, ukoczona przez jego syna. Dzwonnic, pocztkowo liczc 1057m wys., po

uszkodzeniu przez piorun musiano obniy do 887m. Kopua na przeciciu naw ma 677m wys. Katedra jest bogato ozdobiona na zewntrz gotyckimi oknami, rozetami, przyporami, gargulcami. Nawa gwna ma 1057m dugoci i 507m szerokoci.

Seicento - (wym. ...czcn...) nazwa XVII wieku w odniesieniu do dziejw kultury woskiej; w., 'szeset', skr. od '1600', tj. liczby, po ktrej si zaczyna numeracja lat XVII w.

Sejaski - zob. Ko (Sejaski).

Sejm - w Polsce od XV do XVIII w. najwyszy organ ustawodawczy skadajcy si z krla, senatu i izby poselskiej; w okresie II Rzplitej nisza izba parlamentu; w Polsce Ludowej najwyszy, jednoizbowy organ wadzy pastwowej. Sejm Czteroletni, Sejm Wielki - obradowa w Warszawie od 6 X 1788 do 29 V 1792, pod wzem konfederacji marszaka St. Maachowskiego; przeprowadzi reformy: nada prawa miastom krlewskim, zwikszy liczebno wojska do 100000, uchwali Konstytucj 3 Maja. Jego dzieo obalia Targowica. Sejm ekstraordynaryjny - zob. niej Sejm nadzwyczajny. Sejm elekcyjny - nazwa sejmw, na ktrych wybierano krla. Sejm generalny - nazwa sejmw prowincjonalnych: wielkopolskiego i maopolskiego (ac. conventiones generales), dziaajcych w XV w. rwnolegle z sejmem walnym. Sejm grodzieski - po II rozbiorze; ostatni sejm Rzplitej, uznany przez patriotw za nielegalny i zbojkotowany przez niemal wszystkich senatorw, odby si w 1793 w Grodnie; pod naciskiem ambasadora Katarzyny II J. J. Sieversa i wojsk rosyjskich sejm ratyfikowa rozbiory Polski. Sejm konwokacyjny - nazwa sejmw w czasie bezkrlewia (po ustanowieniu w 1573 wolnej elekcji) zwoywanych przez interrexa, ktre ustalay miejsce i czas elekcji. Sejm koronacyjny - nazwa sejmw koczcych okres bezkrlewia, zwoywanych w Krakowie (z wyjtkiem sejmu z 1764, odbytego w Warszawie), w czasie ktrych elekt zaprzysiga artykuy henrykowskie i pacta conventa, po czym odbywaa si koronacja.

Sejm Krajowy - ukonstytuowany w 1861-67 w Galicji, z siedzib we Lwowie, pochodzcy z wyborw kurialnych, reprezentujcy interesy warstw posiadajcych, rozpatrujcy sprawy rolnictwa i szkoy. Sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) - nazwa sejmw zwoywanych przez krla w razie potrzeby, zwykle na 2 tygodnie. Sejm niemy - nazwa nadana jednodniowemu sejmowi odbytemu 1 II 1717, podczas ktrego nie dopuszczono nikogo do gosu w obawie przed zerwaniem obrad. Bez dyskusji wic przyj sejm narzucony przez Rosj traktat warszawski z 1716, ograniczajcy m.in. liczb wojska Rzplitej do 24000 onierzy. Sejm zapocztkowa protekcj ros. nad Polsk. Sejm obozowy - nazwa sejmw odbywajcych si w czasie zebrania pospolitego ruszenia (w Czerwisku w 1422, w Nieszawie w 1454). Sejm ordynaryjny - zob. niej sejm zwyczajny. Sejm rokoszowy - nazwa sejmu, w ktrym uczestniczy mg kady szlachcic. Sejm skonfederowany - nazwa sejmw zawizywanych w XVIII w. pod lask konfederacji, do ktrej przystpowali imiennie senatorowie i posowie. Uchway zapaday wikszoci gosw. Odejcie od zasady jednomylnoci uniemoliwiao zrywanie sejmu; zob. Liberum veto. Sejmem skonfederowanym by Sejm Czteroletni. Sejm walny (wielki) - od pocz. XV w. nazwa zjazdw oglnopastwowych, ac. conventio magna, conventio solemna, parlamentum. Sejm walny skada si z czonkw rady krlewskiej, urzdnikw ziemskich i przedstawicieli wikszych miast oraz ze zwykej szlachty. Sejm Wielki - zob. wyej Sejm Czteroletni. Sejm wielki - zob. wyej Sejm walny. Sejm zwyczajny (ordynaryjny) - nazwa sejmw obradujcych co 2 lata przez 6 tygodni, w odrnieniu od sejmw nadzwyczajnych, zob. wyej.

Sejmik - w dawnej Polsce od XV w. reprezentacja ogu szlachty wojewdztwa a. ziemi; w XVI w. nastpio zrnicowanie sejmikw wg zakresu ich funkcji: Sejmiki deputackie, trybunalskie - na ktrych wybierano sdziw trybunalskich (deputatw); od 1578 do trybunau koronnego, od 1581 do trybunau dla Litwy. Sejmiki elekcyjne - na ktrych wysuwano kandydatw na urzdy sdowe ziemskie.

Sejmiki generalskie, generay - zjazdy posw szlacheckich i senatorw poszczeglnych prowincji, gdzie uzgadniano uchway sejmikw powiatowych i wsplne stanowisko na sejmie. Sejmiki gospodarcze - ktre uchwalay podatki lokalne. Sejmiki kapturowe - ktre w okresie bezkrlewia przejmoway najwysz wadz w wojewdztwach. Po raz pierwszy w 1572. Sejmiki powiatowe - w zaborze pruskim byy od 1829 organem samorzdu terytorialnego, opartym na zasadzie stanowej (nm. Kreisstande); w II Rzplitej, ujednolicone ustaw z 1933, byy reprezentacj gmin wiejskich i miast o ludnoci poniej 25000. Sejmiki przedsejmowe - w dawnej Polsce wybieray posw i uchwalay instrukcje poselskie. Sejmiki relacyjne - po wysuchaniu sprawozda poselskich z obrad sejmu, podejmoway decyzje w sprawie wypeniania uchwa sejmowych.

Sekretarz - w dawnej Polsce pisarz a. komornik krlewski, rwnie tytu honorowy nadawany przez krla uczonym a. literatom dla uczczenia ich zasug; urzdnik zaatwiajcy sprawy jakiej osoby a. instytucji; ze rdw.-ac. secretarius 'powiernik'. Sekretarz Europy - przydomek Friedricha Gentza, 1764-1832, polityka i publicysty nm., zaufanego wsppracownika Metternicha. Sekretarz stanu - w niekt. krajach urzd ministra kierujcego okrelonym dziaem administracji pastwowej, w USA minister spraw zagr.; kardyna kierujcy polityk zagr. papiestwa. Sekretarz wielki koronny - pniej take litewski, od pocz. XVI w. sekretarz krla, pod nieobecno kanclerza i podkanclerza uwierzytelnia dokumenty krl.; w XVIII w. godno tytularna.

Sekretarzyk - biureczko kobiece w ksztacie stolika z pyt do pisania, odchylan a. wysuwan, i nadstawk zawierajc szufladki i skrytki (XVIII w.).

Sekretera - nazwa rnych odmian wielofunkcyjnych mebli skrzyniowych z szufladkami, skrytkami, przegrdkami i pyt do pisania, opuszczan a. wysuwan (XVII-XVIII w.); z fr. secretaire.

Sekstyna - sestyna, strofa wywodzca si z lud. twrczoci toskaskiej, szeciowersowa, zoona zazw. z wersw 11-zgoskowych, niekiedy z 8-zgoskowych, o ukadzie rymw ababcc. Popularna ju w rdw. poezji w. i fr., do polskiej wprowadzona przez Jana Kochanowskiego, czsto spotykana w liryce Owiecenia i w poezji romantycznej (Sowacki, Mickiewicz); z w. sestina od sesto 'szsty'. Mio powrci i usi na awach Przed wasnym domkiem, gdy ucichn gwary, Gdy nocne wierszcze i koniki w trawach Zaczn piosenk nocy, a pies stary ap drzwi chaty zawartej otworzy, Przyjdzie i u ng pana si pooy. J. Sowacki, Podr do Ziemi witej z Neapolu, 4, 8, 43-48. Sekstyna - (sestyna) liryczna forma stroficzna wywodzca si z poezji prowansalskiej, zoona z 6 strof 6-wersowych i kocowej pstrofy 3-wersowej, zwanej przesaniem (envoi, tornada, koda); zamiast rymw w sekstynie stosowano powtrzenia (wg wzorca repetycyjnego) ostatnich wyrazw pierwszej strofy.

Sekwencja - jednogosowy piew w rdw. muzyce kocielnej; progresja, powtarzanie zwrotu (harmoniczno-)melodycznego przez te same gosy, stopniowo wyej (wstpujca) a. niej (zstpujca); filoz. nastpstwo; jednostka kompozycyjna filmu obejmujca zamknity dramaturgicznie fragment akcji; z pn.-ac. sequentia 'nastpstwo'.

Selducy - turecka dynastia muzumaska, nazwana od zaoyciela-Selduka, zm. ok. 1010, naczelnika oguzyjskiego plemienia koczowniczych Turkw, ktrzy osiedlili si nad dolnym biegiem Syr-Darii (Jaxartes), a pniej przyjli islam. Jego nastpcy drog podbojw utworzyli w XI w. potne pastwo, obejmujce Iran, Syri, Mezopotami i Azj Mniejsz. Rozbite wskutek wani dynastycznych. Tylko w Azji Mn. Turcy selduccy utworzyli tureckie pastewko, sutanat konijski, ktry przetrwa do pocz. XIV w. i przyczyni si do turcyzacji Anatolii i Azerbejdanu.

Selene - mit. gr. bogini Ksiyca, wg Hezjoda crka tytanw Hyperiona i Tei, siostra (i maonka) Heliosa, ktra jedzie po niebie na srebmym rydwanie zaprzonym w 2 biae konie a. woy; zakochana w pasterzu Endymionie (zob.). Utosamiana przez Rzymian z Lun; obie nazwy cz si z pojciem wiata: Selene z gr. selas 'wiato; blask', Luna z ac. lumen 'wiato'. Kult Ksiyca, jak i Soca uchodzi u Grekw okresu klasycznego za barbarzyski, natomiast wielk rol odgrywa Ksiyc w magii i praktykach czarodziejskich. Przemiany faz Ksiyca lud czy z

wydarzeniami na Ziemi, ze wzrostem i podnoci zwierzt i ludzi, z menstruacj i poogiem, zdrowiem i chorob. Selene bya opiekunk czarownikw, ktrzy zbierali zioa najchtniej w jej wietle, w nocy; umieli nawet niekiedy, na krtko, zdejmowa bogini ze sklepienia niebieskiego; tak tumaczono zamienia Ksiyca. W czasach hellenistycznych czono Selene z rnymi innymi boginiami, jak Artemida, Hekate, Hera, Io. Selene - obraz Perugina, Perugia, Collegio del Cambio.

Seleucydzi - dynastia grecka, panujca w 312-64 pne. w Azji Przedniej (g. Syria i Mezopotamia), zaoona przez jednego z dowdcw Aleksandra Wielkiego, Seleukosa I Nikatora (zob. Diadochowie). Najwybitniejszym spordjego nastpcw by Antioch III Wielki, 242-187, ktrego wojna z Rzymem bya ostatni powaniejsz (cho nieudan) prb powstrzymania ekspansji rzymskiej na Wschd, przedsiwzit przez wielkie pastwo hellenistyczne. Ostatnim panujcym tej dynastii by Antioch XIII, ktrego usun Pompejusz, czynic z Syrii prowincj rzymsk.

Selkirk Alexander - (wym. slk:k), 1676-1721, syn szewca z hrabstwa Fife (we wsch. Szkocji), zacign si na wypraw Williama Dampiera (zob.) na M. Poudniowe w 1703. Pokciwszy si ze swym kapitanem, Thomasem Stradlingiem, zosta na wasn prob pozostawiony na bezludnej wyspie Mas a Tierra w archipelagu Juan Fernandez, ze strzelb i amunicj. Pozostawa tam przez 4 lata i 4 miesice. Zabra go stamtd komandor Woodes Rogers, dowdca statku kaperskiego. Opis tego wydarzenia w interesujcym dzienniku podry Rogersa Wdrwka morska dookoa wiata, ang. A. Cruizing Voyage round the World (1712), natchn Daniela Defoe do napisania Robinsona (zob.) Crusoe.

Sem - wg Biblii, Gen., 5, 32; 7, 13; 9, 21-31; 11, 10, najstarszy syn Noego (zob.), eponimiczny protoplasta Semitw; zob. Cham; Jafet.

Semele - mit. gr. crka Kadmosa i Harmonii, krlewna tebaska, kochanka Zeusa. Hera, zazdrosna o maonka, przybrawszy posta miertelniczki poradzia Semele, aby wystawia swego kochanka na prb: jeli jest naprawd bogiem, niech si jej ukae w swej boskiej postaci. Semele uprosia go, aby zgodzi si speni jedno jej yczenie, a gdy przysta na to, musia spowodowa jej mier od piorunw, w ktrych si objawi. Uratowa jednak jej szeciomiesiczny pd, ktry zaszy sobie w udo i donosi, wydajc na wiat Dionizosa. Ten, gdy dors, zabra matk z Hadesu i wyprowadzi na Olimp jako bogini Tyon, gr. Thyone. Kult Semele istnia w Tebach w czasach historycznych. Jest to bogini pochodzenia niegreckiego,

prawdop. tracko-frygijskiego. Semele - sztuka wierszem w 2 scenach (1805) Fr. Schillera. Wiersz (ok. 1835) Tennysona. Wiersz (1899) T. St. Moore'a. Oratorium (1743) G. F. Handla, tekst: William Congreve. Jowisz i Semele - obraz A. Schiavone (zm. 1563), Londyn, Nat. Gall.

Semeni - hist. w Turcji sukaskiej przyboczna gwardia sutana; na Rusi od XVII w. nadworni kozacy a. dragoni; ukr. semen od osm.-tur. sejmen.

Semiramida - gr. Semiramis, w legendzie greckiej crka syryjskiej bogini Derceto, porzucona jako niemowl, wychowywana przez gobice do czasu, a znalaz j pewien pasterz. Jej pierwszym mem byt Onnes, dowdca asyryjski, ktremu towarzyszya w obleniu Baktry, a jej rady przyspieszyy upadek miasta. Drugim by Ninus, krl Asyrii, zaoyciel Niniwy; po jego mierci, do ktrej miaa przyoy rk, wstpia na tron. Rzdzia przewyszajc rozumem wszystkich wspczesnych jej wadcw, zaoya wiele miast, miaa liczne przygody miosne; pomawiano j nawet o stosunki erotyczne z wasnym synem, Ninyasem. Po mierci zmienia si w gobic i uleciaa do nieba. Postaci historyczn, ktra daa pocztek tej legendzie, istniejcej w rnych wersjach, jest niemal na pewno Szammurama, maonka Szamsziadada V, krla Asyrii w kocu IX w. pne., ktra po mierci ma bya regentk w imieniu swego maoletniego syna, Adadnirariego III w latach 810-805 pne. Semiramida Pnocy - przydomek dwch wadczy: Magorzaty, 1353-1412, regentki Norwegii i Danii od 1381, krlowej Szwecji od 1388, oraz Katarzyny II, 1729-96, ur. jako ksiniczka Sofia Augusta Anhalt-Zerbst, od 1762 carycy rosyjskiej, ktrej ten przydomek nada Wolter jako "monarchini owieconej" (ale zapewne take dlatego, e maczaa palce w zabjstwie swego ma, Piotra III, i byego cara Iwana VI Antonowicza, oraz e miaa faworytw, jak Orow, Potiomkin, Zubow i inni). Tradycja lit. tej postaci opiera si na licznych i sprzecznych wersjach staro. pisarzy gr. i ac., od Herodota do Ktezjasza, od Diodora do Waleriusza Maksymusa. Dante w Boskiej Komedii umieszcza j w drugim krgu pieka, 5, 52, 61, za grzech rozwizoci, razem z Dydon i Kleopatr. Cra powietrza - hiszp. La hija del aire, dramat (wyd. 1653) Calderona de la Barea. Semiramida - tragedia (1717) P. J. de Crebillona-ojca. Tragedia (1748) Woltera. Melodramat (1729) Pietra Metastasia, muzyka: Vinci. Opera (Mantua 1732) Vivaldiego. Opera (Rzym 1773) Giovanniego Paisiella. Opera (Monachium 1782) Antonia Salieri. Opera (Neapol 1799) Domenica Cimarosy. Opera seria (Wenecja 1823) Gioacchina Rossiniego, libretto wg tragedii

Woltera, ze zmienionym librettem wystawiona jako oratorium Saul w Rzymie, 1834. Semiramida rozpoznana - w. Semiramide riconosciuta, opera (Wiede 1748) Glucka. Opera (1818) modego Giacomo Meyerbeera. Wiszce ogrody Semiramidy - w Babilonie ogrody zaoone na tarasach gmachw staro. Babilonu, wg legendy dzieo Semiramidy, jeden z siedmiu cudw wiata staro.; zob. Siedem.

Sempach - miasto nad jeziorem Sempach w kantonie Lucerna w rodk. Szwajcarii, gdzie 9 VII 1386 chopska piechota szwajcarska w liczbie 1500 onierzy zadaa decydujc klsk Austriakom (4500 jazdy, "kwiat rycerstwa") pod dowdztwem ksicia Leopolda II, ktry wraz z czterystu rycerzami poleg w tej bitwie. Miaa ona zadouczyni dawmym pretensjom dynastii Habsburgw do wadania Szwajcari. Klska Austriakw staa si gona na wiecie, gdy tu po raz pierwszy jazda ulega piechocie. Wg legendy zwycistwo Szwajcarom przynis ofiarny czyn Winkelrieda (zob.).

Sempiterna - dawn. art. tyek, zadek; ac. 'wiecznotrwaa, wiekuista'; art szkolny, eufemizm metonimiczny wg wersetu z Wulgaty, Psalm 77, 66: Et percussil inimicos suos in posteriora; opprobrium sempiternum dedit illis ac., 'I porazi nieprzyjacioy swe na poladkach; a na wieczn hab poda ich'.

Sen - zob. Hypnos; Morfeusz; picy. Bramy snw - W Odysei, 19, Homera Penelopa mwi do Odyssa: "Gociu, zaiste prne s twe sny, a ich mowa bez zwizku i nie wszystko ludziom si spenia. Dwie s bowiem bramy zwiewnych snw: jedna z rogu, druga z koci soniowej. Te, ktre przechodz przez rnit ko soniow, s zasonite i nios czcze sowa, te za, co wychodz z drzwi rogowych, wr prawd temu, kto ze miertelnych je zobaczy" (t. J. Parandowski). W oryginale gr. jest tu gra sw: keras 'rg' i krknai 'spenia' oraz elephas 'ko soniowa' i elephairomai 'oszukiwa'; por. te Eneida, 6, 893, Wergiliusza. I wtedy si zbudziem - w abach, 51, Arystofanesa Dionizos opowiada, jak zatopi tuzin nieprzyjacielskich okrtw, a na to Herakles: "I wtedy si zbudziem", uprzejmie podsuwajc Dionizosowi zakoczenie opowieci, ktre by nie czynio z niego garza. Nie dla kadego pi - ac. non omnibus dormio, przys. z Satyr, 6, fragm. 251, Lucyliusza (ok. 123 pne.), pochodzce od niejakiego Cypiusza, ktry udawa, e pi, gdy wpywowi gocie zalecali si do jego ony. Kiedy

jednak ktry z jego niewolnikw chcia, korzystajc ze snu swego pana, ukra srebrne naczynie, Cypiusz wypowiedzia t uwag. Sen - synny obraz (1910) Henri Rousseau, Nowy Jork, Mus. of Modern Art. Sen Almaszara - zamki na lodzie; jeszcze skra na niedwiedziu, a ju j sprzedaj. W Baniach z 1001 nocy pity brat golibrody inwestuje wszystkie swoje pienidze w kosz wyrobw szklanych i ni ju o majtku, jaki na nich zbije, i o oenku z crk wezyra, ale w imaginacyjnej ktni z przysz on kopie rzeczywisty kosz i tucze szko majce mu te bogactwa przynie. Sen Atalii - (zob.) w tragedii Racine'a synna opowie Atalii o jej nie, w ktrym jej nieyjca matka, Jezabel (por. Biblia, 4. Ks. Krl., 9), trzykrotnie ostrzega j przed pomst Jehowy. Sen, brat mierci - z Iliady, 14, 231; 16, 672 i 682, Homera; por. Pan Tadeusz, 8, 805, Mickiewicza. Sen faraona - zob. Jzef (patriarcha); por. Biblia, Gen., 41. Sen Nabuchodonozora - zob. Daniel (Posg na glinianych nogach); por. Biblia, Ks. Daniela, 2. Sen nocy letniej - ang. A Midsummer. Night's Dream, komedia wierszem i proz (Londyn, ok. 1596, wyst. pol. Krakw 1872) Szekspira; zob. Hippolita; Oberon; Puk; Pyram i Tysbe; Tezeusz; Tytania. Sen - ang. The Oream, balet w I akcie (Londyn 1964), libretto (wg Snu nocy letniej Szekspira) i choreografia: Frederick Ashton, muzyka: Felix Mendelssohn-Bartholdy. Muzyka do Snu nacy letniej Feliksa Mendelssohna-Bartholdy'ego (1843), bdca kwintesenej stylu kompozytora (Elfenromanrik) ze synn Uwertur (1826) i jeszcze populamiejszym Marszem weselnym. Sen o chlebie - zob. Chleb. Sen o szpadzie - marzenie o walce zbrojnej o niepodlego Polski w czasach zaborw. "Bo tylko poezja polska nie opuci ci (...) onierzu! (...) W twoje rce skostniae i dopiero w mierci bezsilne woy zoty swj sen, sen tylupokole modziey, sen o rycerskiej szpadzie." St. eromski, Sen o szpadzie. To w niemilkncym huku dzia Nasz sen rycerski, sen o szpadzie, Wreszcie si dzisiaj jaw sta. E. Soski, Sen o szpadzie, 22-24 (1915). Sen Scypiona - zob. Scypionowie. Sen sprawiedliwego - spokojny, beztroski; wg Biblii, Przypow., 3, 24;

24, 15; a. Psalmy 3, 6; 4, 9; Lev., 26, 6. Sen srebrny Salomei - romans dramatyczny (wyst. Krakw 1900) Juliusza Sowackiego, rozgrywajcy si w czasach koliszczyzny (zob.). Sny - poemat symf. (1910) Sergiusza Prokofiewa. Umrze - zasn. - Zasn! Moe ni? w tym sk cay - z Hamleta, 3, 1, Szekspira; z monologu Hamleta; t. J. Paszkowskiego. Zasn snem wiecznym, nieprzespanym - umrze; wg Biblii, Jeremiasz, 51, 39. ycie snem - zob. ycie. "Bogosawiony, ktry sen wynalaz, ten paszcz, ktry okrywa wszystkie myli ludzkie, poywienie, ktre umierza gd, wod, ktra gasi pragnienie, ogie, ktry w zimnie zagrzewa, chd, ktry agodzi upa, i na ostatek pienidz obiegowy, za ktry wszystko kupi mona, wag i ciarki, ktre rwnowa Pasterza i krla, prostaka i mdrca." Cervantes, Don Kiszot, 2, 68; Sanczo do Don Kiszota; t. A. L. i Z. Czerny.

Senat - w okresie krlewskim w Rzymie przyboczna rada krla, w czasach republiki gwny organ rzdzcy zoony z trzystu, pniej szeciuset, doywotnich senatorw, w okresie cesarstwa stopniowo utraci znaczenie polit.; rada miejska w wikszych miastach rdw., organ rzdzcy miast hanzeatyckich (Brema, Hamburg, Lubeka); w dwuizbowym systemie parlamentarnym jedna z izb parlamentu, zazw. wysza; w Polsce przedrozbiorowej wysza izba sejmu wyoniona pod koniec XV w. z rady krl., reprezentujca magnateri; z urzdu wchodzili tam biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i niekt. najwysi dostojnicy centralni; z ac. senatus dos. 'rada starcw' od senex 'stary'. Co senator krzesowy, to nie drkowy - dawne przys., w dawnej Polsce najwysi dostojnicy wieccy i duchowni zasiadali w senacie w krzesach, a senatorowie nisi stopniem lub tylko tytularni - na awach, a gdy zbrako miejsc - na porczach i drkach. Senat akademicki - organ najwyszej wadzy w uczelni wyszej, zoony z rektora, prorektorw, dziekanw wydziaw i przedstawicieli rad wydziaowych. Senat i lud rzymski - zob. Rzymski. Senatorowie to dobrzy mowie, senat za to ze zwierz - ac. senatores boni viri, senatus autem mala bestia, przys. staro. Senatus consultum ultimum - ac., u schyku republiki rzymskiej uchwaa

senatu wprowadzajca stan nadzwyczajny i dajca konsulom wadz nieograniczon w wypadku wielkiego niebezpieczestwa wewn.

Senior - we wczesnym rdw., w pastwie Frankw od po. VIII w. monowadca przyjmujcy seniorat (opiek) nad jednostk szukajc u niego pomocy; bya to umowa prywatno-prawna; w stosunkach lennych feuda posiadajcy wasali; starszy; (stawiane po nazwisku) ojciec a. starszy brat; ac., 'starszy'. Seniorat - zob. wyej; zasada dziedziczenia tronu a. dbr przez najstarszego czonka rodu; z rdw.-ac. senioratus.

Senlis - (wym. salis) miasto w depart. Oise w Pikardii (pn.-zach. Francja), rzymskie Augustomagus, od czasw Chlodwiga rezydencja krlewska, w 1429 odebrane Anglikom przez Joann d'Arc. Fragmenty gallo-rzymskich wewn. murw obronnych i amfiteatru; ruiny zamku z XIII w., gotycki ratusz (XV, XVIII w.), kocioy. Katedra Notre Dame - jedna z pierwszych budowli gotyckich (2. po. XII-XVI), trjnawowa bazylika z emporami, transeptem, chrem, obejciem i wiecem kaplic; wiea z aurow iglic z XIII w., portal g. ze scen koronacji NMP z 1185-90. Wszystkie etapy rozwojowe stylu gotyckiego obok siebie: wiea o niemal romaskiej sylwetce, ozdobna wiea wczesnogotycka i pnogotycki portal w pd. czci transeptu z XVI w.

Sennacherib - w Biblii, 4. Ks. Krl., 18, 13-19, 37, krl asyryjski, ktry ruszy z wojskiem na Jerozolim, aby stumi powstanie. Anio Paski przyszed i pobi w obozie asyryjskim 185000 wojska; po czym Sennacherib wrci do Niniwy, gdzie w czasie, gdy modli si w wityni, zabili go synowie. Historyczny Sanherib, syn Sargona II, uczyni z Niniwy swoj stolic i rozbudowa j; w 689 zdoby i zburzy Babilon po dziewiciomiesicznym obleniu; w 701 umierzy w Palestynie bunt popierany przez Egipt.

Sennik - popularny od czasw staroytnych (IV w. pne.) rodzaj ksiki zawierajcej (zazw. alfabetyczny) spis rnych tematw marze sennych wraz z wyjanieniem, jakiego przyszego wydarzenia na jawie jest ten sen rzekomo zapowiedzi. Klasycznym przykadem takiej ksiki, zachowanej do dzi, jest Oneirokritika (schyek II w. ne.) Artemidora z Efezu, mieszkajcego w Daldis w Lidii, gr. podrnika i kolekcjonera snw. Przykady z jego ksiki: "ni o piciu octu - niebawem ktnia w rodzinie. ni o kapucie - nieszczcie, zw. jeeli nicy jest oberyst."

Sennik egipski - popularny tytu sennikw pod koniec XIX i na pocz. XX w. Zawieray wykadnie w rodzaju: "Apteki poar widzie - list pieniny w drodze. Krow pasiast pdzi - miy go wieczorow por."

Sens - (wym. sa:s) miasto nad rzek Yonne, w dep. Yonne w Burgundii (rodk. Francja) Rzymskie Agendicum, orodek prowincji Lugdunensis; od po. IX w. orodek hrabstwa, wcielonego w 1055 do korony fr.; siedziba arcybiskupstwa. W 1562 rze hugonotw w Sens rozniecia na nowo wojny religijne. Katedra St, Etienne - najstarsza fr. katedra gotycka (ok. 1130-68, XIV-XVI w.), trjnawowa bazylika z szeciodzielnymi sklepieniami krzyowo-ebrowymi i prezbiterium z obejciem; pnogotycki transept z bogat dekoracj rzebiarsk i rozet pomienist z ok. 1490-97; trzy rzebione portale w dwuwieowej fasadzie zach. Twrca katedry, Guillaume de Sens, uczestniczy rwnie (1175-92) w przebudowie katedry w Canterbury (zob.), ktra czciowo przypomina katedr w Sens.

Sensat - przest. czowiek uczony, (przesadnie) powany, zasadniczy; z pn.-ac. sensatus 'rozumny'.

Sep - dpn. spu, m. l. mn. spy, w dawnej Polsce podatek w ziarnie dawany przez chopw panu, zsep, zsyp, zsypka, sepowe, osep, madr(at).

Sepet - w XVII i 1. po. XVIII w. kufer, skrzynia, zwykle ozdobna, okuta, z drzwiczkami a. opuszczan ciank, z szufladami, uywana g. w podry, do przechowywania kosztownoci, papierw, drobiazgw; tur., 'kosz'.

Septentrionalny - przest. pnocny; z ac. septentriones (l.mn.) 'siedem gwiazd w pobliu bieguna pn.; kraje Pnocy' od septem 'siedem'. Septentrioni, Septentrionowie - mieszkacy Pnocy; u H. Sienkiewicza zamiast Rosja, z uwagi na cenzur carsk; por. Hyperboreje.

Septuaginta - ac., '70', skr. LXX, najstarsze tumaczenie ksig Starego Testamentu z jz. hebrajskiego i aramejskiego na jz. grecki (koine), zawierajce take pewne utwory napisane w oryginale po grecku.

Zapocztkowane w 1. po. III w. pne. w rodowisku aleksandryjskim, wykonane byo przez rnych tumaczy w rnych czasach; niemal wszystkie ksigi ukoczono przed ne. Wykonano je zapewne na uytek diaspory egipskiej, zw. za ydw, ktrych pierwszym a. jedynym jzykiem bya greka, a take dla propagandy Biblii wrd pogan. Nazwa przekadu pochodzi od legendy, opowiedzianej w gr. rdle znanym jako List pseudo-Arysteasza, rzekomego dworzanina Ptolemeuszy egip., do Filokratesa (prawdop. ok. II w. pne.), wg ktrej z namowy kustosza Wielkiej Biblioteki Aleksandryjskiej, Demetriusza z Faleronu, Ptolemeusz II Filadelfos zapragn zaznajomi si z prawem ydowskim. Przysa mu wic arcykapan Eleazar z Jerozolimy 72 mw biegych w Torze, ktrzy dokonali przekadu Picioksigu w cigu 72 dni na wyspie Faros. U pniejszych pisarzy, np. w Historii Euzebiusza z Cezarei, ta do prawdopodobna jeszcze historia zostaje rozbudowana i upikszona: kady tumacz przekada osobno ca Bibli, a wszystkie przekady byy za natchnieniem Boga - identyczne! Chrzecijastwo posugiwao si tym przekadem do VII w.

Serafin - hebr. seraphim 'serafowie', w Biblii, Izajasz, 6, 2, nazwa istot szecioskrzydych, unoszcych si w wizji Izajasza nad tronem Boga; wg chrzec. egzegetw serafini byli ognistymi anioami z najwyszego w hierarchii chru anielskiego, zwanymi take anioami mioci; por. Anio. Doktor seraticki - w. Bonawentura; w. Franciszek z Asyu. Seraficki, seraticzny - anielski, wzniosy, niebiaski, czysty; peen pikna a. ekstatycznej, ognistej adoracji. w. Serafin - zob. Brat (Bracia serafioscy). Zakon seraficki - franciszkanie.

Seraj, saraj - w krajach muzum. rezydencja,wadcy, zw. dawny zesp paacw sutaskich, dzi muzeum Topkapi Sarayi (XV-XIX w.) w Stambule, w ogrodach nad Bosforem i Zotym Rogiem, otoczony murami ok. 137km dugoci; g. wejciem bya Wysoka Porta (zob. Wysoki); harem Seraju zawiera m.in. domy, po jednym dla kadej ony sutana, i inne dla konkubin; osm.-tur. z pers saraj 'paac; gmach; zajazd'.

w. Serapion, Serafin - zob. Brat (Bracia serafioscy).

Serapis - Sarapis, synkretyczny bg grecko-egipski, stworzony z czysto politycznych wzgldw przez Ptolemeusza I Sotera pod koniec IV w. pne.,

jako oficjalny bg nowego pastwa egipskiego, ktry mia czy Egipcjan i Grekw we wsplnym kulcie (co si zreszt nie udao), opartym prawdop. na przeksztaconym i zhellenizowanym kulcie Osorapisa czczonego w Memfis, Apisa zczonego pomiertnie z Ozyrysem. Serapis tworzy trjc ze sw on Izyd i synem Horusem-Harpokratesem, a czono go te z Zeusem, Heliosem, Dionizosem i Asklepiosem. Egipskimi orodkami kultu byy Aleksandria i Memfis. Rozpowszechni si w hellenistycznej Grecji (orodek w Delos), a bardziej jeszcze w Rzymie, gdzie z kolei mia gronego rywala w kulcie Izydy. Chrzecijanie zwalczali kult Serapisa fanatycznie; w 391 patriarcha Teofilos zniszczy i spali Serapejon (wityni Serapisa) w Aleksandrii. Wyobraano Serapisa jako brodatego, dostojnego mczyzn z garncem zboowym na gowie i Cerberem u ng.

Serce. Bra co do serca - przejmowa si czym. Co na sercu, to i na jzyku (w ustach) - przys., por. w Biblii, Ew. wg Mat., 12, 34; uk., 6, 45: "Z obfitoci serca usta. mwi"; czym serce pene, to ustami wypywa. Dwa serca zwizane, wrzucony klucz w morze, nikt nas nie rozczy, tylko ty, o Boe - porzekado lud., chtnie dawniej wpisywane do pensjonarskich albumw. Jeeli gryz co-to sercem gryz - z poematu Beniowski, 2, 744, Sowackiego. Serce na doni - o kim prostolinijnym, wylewnym, szczerym. Serce nie suga, nie zna, co to pany, 8 Nie da si oku przemoc w kajdany - z wodewilu Zabobon, czyli Krakowiacy i Grale, 3, 1 (1816) J. N. Kamiskiego, popularny dwuwiersz, ktry wszed w przysowie, oparty jednak na dawniejszych przysowiach, takich jak: "Serce nie chopiec, rozkaza mu trudno." Por. te Pan Tadeusz, 5, 490-91, Mickiewicza. Serce nienasycone - Stefan eromski; okrelenie uyte po raz pierwszy przez Stanisiawa Adamczewskiego w monografii eromskiego pod tym wanie tytuem (1930). Serce serc - napis na grobie Bolesawa Prusa na warszawskich Powzkach, bdcy przekadem ac. napisu Cor cordium na grobie poety ang. P. B. Shelleya na ementarzu protestanckim w Rzymie. Serce w nogach (w pitach, w portkach) - o tchrzu. Serce w rozterce, czyli lusarz Widmo - farsa (1849, wyst. pol. 1939 w reyserii Leona Schillera) Johanna Nepomuka Nestroya, aktora i dramatopisarza austriackiego.

Serce z piernika - czes. Licitarsko srce, balet (Zagrzeb 1924, wyst. pol. Warszawa 1929), libretto i muzyka: Kresimir Baranovi, choreograf a: Margarita Froman. W gr serca! - ac. sursum corda!, odwagi!; wzniecie serca od spraw doczesnych ku Bogu; sowa odmawiane przed prefacj mszaln; por. Biblia, Treny Jeremiasza, 3, 41. W prostocie serca - prosto, zwyczajnie, naiwnie, bez wykrtw. Zatwardzi serce - uczyni je nieczuym, guchym na perswazje; w Biblii, Ex., 7, 3, Bg zatwardza serce faraona, aby nie chcia wypuci synw Izraelowych ze swej ziemi, co pozwala zmusi go do tego plagamii ukaza mu w ten sposb bosk potg. Z caego serca i z caej duszy (kocha) - ac. (diligere) ex lolo corde, et in lota anima; z Wulgaty, Ew. wg Mat., 22, 37; por. Deut., 4, 29. Z gbi serca - ac. imo pectore, z Eneidy, 11, 377, Wergiliusza. Z rk na sercu - szczerze, otwarcie. onierze, prosto w serce! - fr. soldats, droit au coeur! ostatnie przed mierci sowa marszaka Michela Neya, skierowane do plutonu egzekucyjnego, 7 XII 1815. Martwe znasz prawdy, nie znane dla ludu, Widzisz wiat w proszku, w kadej gwiazd iskierce, Nie znasz prawd ywych, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj w serce! A. Mickiewicz, Romantyczno, 66-69. Cigle powiadam, e kraj si ju pali, I na wiadectwo ciskam ognia zdroje - A to si pali tylko serce moje! J. Sowacki, Dajcie mi tylko jedn ziemi mil...., 22-24. "Na tym koczy si ten szereg ksiek pisanych w cigu kilku lat i w niemaym trudzie - dla pokrzepienia serc." H. Sienkiewicz, Pan Woodyjowski, 20; ostatnie zdanie ksiki i caej Trylogii.

Serdak - rodzaj kamizelki; krtki kouszek a. kurtka bez rkaww.

Serendib - Serendip, dawna nazwa Cejlonu (Sri Lanka) od arab. Sarandib. Bohaterowie bajki perskiej Trzej ksita z Serendibu obdarzeni byli zdolnoci znajdowania rzeczy cennych i miych, ktrych nie szukali. Serendipity - ang., szczliwy dar dokonywania przypadkowych odkry.

Sernica - sernik, dawn. przewiewne pomieszczenie do suszenia i przechowywania serw; w dawnych dworach szlacheckich budynek drewniany, kwadratowy, kryty som a. gontami, wspierajcy si na jednym supie a. na czterech, przeznaczony do obsuszania serw, z dostpem po przystawionej drabinie. Staa w ogrodzie, prawie pod samym parkanem (...) Wielka, stara semica, budowana w kratki Z belek na krzy wizanych, Podobna do klatki. W niej wieciy si biaych serw mnogie kopy (...) Sernica w grze miaa wszerz sni pczwana, A u dolu na jednym wielkim supie wsparta Niby gniazdo bocianie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 9, 679, 681-83, 687-89.

Serpent - instrument muz. dty, basowa odmiana cynku (zob.) o wowo wygitej, dugiej, metalowej a. drewnianej, konicznej rurze, uywany, g. we Francji, do po. XIX w., poprzednik ofiklejdy; fr. 'w'.

Serpentyna - w Polsce XVII-XVIII w. krzywa szabla typu wschodniego, nieozdobna, noszona przez ubosz szlacht do codziennego stroju; w Polsce XVI-XVII w. dziao o dugiej lufie i b. maym kalibrze; wska, zwinita w rulonik kolorowa tama papierowa, rzucana (i rozwijana) przez uczestnikw balw, zabaw karnawaiowych itp.; droga (grska) z ostrymi zakrtami; z ac. serpentinus 'wowy'.

Sertoriusz - zob. ania (Sertoriusza).

La Serva Padrona - zob. Suga (pani).

Serwantka - szafka oszklona z trzech stron (o tylnej cianie wyoonej zarw. lustrem) do ustawiania bibelotw, szka, porcelany, sreber itd., w uyciu od po. XVIII w.; nazwa w Polsce od koca XVIII w.; z fr. servante.

Serwitoriat - serwitorat, w dawnej Polsce specjalny przywilej wyczajcy rzemielnikw, kupcw a. osoby obcego pochodzenia wraz z ich domami spod jurysdykcji miejskiej i uzaleniajcy ich tylko od wadzy i sdw krlewskich w zamian za wiadczenie usug przede wszystkim dworowi krlewskiemu; z pn.-ac. servitor 'usugujcy' od ac. servire 'suy'.

Serwitut - przest. suebno, prawo obciajce nieruchomo, np. doywocie, prawo przejcia przez cudzy grunt; przen. obowizek, powinno, obcienie zwizane z posiadaniem czego, sprawowaniem funkcji itp.; z ac. servitus dpn. servitutis 'suenie' od servus 'suga'. Serwituty - w dawnym prawie polskim prawa przysugujce chopom na gruntach dworskich a. dziedzicom na gruntach chopskich, np. prawo do wypasu byda na ce, prawo do zbierania w lasach drewna na opa.

Sestercja - ac. sestertius, w staro. Rzymie drobna moneta srebma, w III w. pne. wartoci wierci denara=dwa i p asa; w 1 w. pne: III w. dua moneta mosina a. z brzu.

Sestos - zob. Abydos 2.

Sestyna - zob. Sekstyna.

Set - (1) wg Biblii, Gen., 4, 25-26, syn Adama i Ewy, ojciec Enosa, jeden z dziesiciu - od Adama do Noego - patriarchw biblijnych.

Set - (2) mil. egip. wczesny bg predynastyczny, prawdop. pochodzcy z Libii, bstwo nocy, burzy i za, ktrego emblematami byy: krokodyl, hipopotam i "zwierz tyfoski" o dugim, zakrzywionym pysku, prostoktnych, sterczcych uszach i kosmatym ogonie. Czczony w Grnym Egipcie, z orodkiem kultu w Nubt, znanym pniej jako Ombos, co najmniej do kocowego okresu redniego Krlestwa. By bratem i zabjc Ozyrysa, rywalem Horusa; Hyksosi utosamiali go z Baalem, Grecy - z Tyfonem.

Setebos - bg czy demon czczony jakoby niegdy przez Patagoczykw, o ktrym pierwsz wiadomo przyniosa ekspedycja Mageflana. Szekspir wprowadzi go do Burzy, 1, 2, jako boga matki Kalibana, Sykoraks.

Markiza de Sevigne - (wym. sewinj) Marie de Rabutin-Chantal, 1626-96,

kobieta inteligentna, dowcipna, wyksztacona - znaa jz. hiszp., w., ac., Tassa, Ariosta, Owidiusza, Tacyta, bogata - bya wacicielk zamku des Rochers koo Vitre w Bretanii i paacu (Hotel Camavalet, dzi muzeum) w Paryu - graa znaczn rol w yciu intelektualnym i towarzyskim miasta i na dworze krlewskim. Jej Listy, pisane g. do crki, hrabiny de Grignan, ale take do wielu innych osb, jak jej przyjacika, pani de La Fayette, kardyna de Retz, La Rochefoucauld, ogaszane wielokrotnie po jej mierci, zyskay jej trwae miejsce w literaturze fr.

Sevres - (wym. se:wr) pd.-wsch. przedmiecie Parya, nad Sekwan, synne ze swej wytwrni drogocennej, tzw. sewrskiej, porcelany, przeniesionej tu w 1756 z Vincennes, ktra si rozwina dziki poparciu pani de Pompadour, jako manufaktura krlewska od 1760. Znacjonalizowana w 1793 dekretem Konwentu Narodowego. W tutejszym Biurze Miar i Wag przechowuje si midzynarodowe wzorce metra i kilograma.

Sewilla - miasto i port oceaniczny nad rzek Gwadalkiwir, orodek prowincji Sewilla, pod kadym wzgldem stolica caej Andaluzji (pd.-zach. Hiszpania); wg legendy zaoone przez Heraklesa; prastare fenickie a. iberyjskie osiedle Hispalis, zdobyte w 45 pne. przez Cezara, ktry je nazwa Colonia Iulia Romula i otoczy murami; staa si w 411 stolic Wandali, w 441 Wizygotw, w 567 musiaa odda t godno Toledo. W 712-1248 pod panowaniem arabskim przeya okres wietnoci, zw. dziki Almanzorowi; miaa wwczas wicej mieszkacw ni dzi. W 1248 zdoby j krl Kastylii Ferdynand III wity po 16-miesicznym obleniu, wygna z miasta 300000 muzumanw i rozdzieli ich domy i majtki wrd swojej wity. Niesychany rozwj przynis miastu w XVI-XVII w. monopol na handel z Nowym wiatem; uczyni z Sewilli jeden z g. centrw wiatowego handlu i rzemiosa. Naley do najpikniejszych miast wiata. Pena cudw architektury, andaluzyjskiego czaru i wdziku, stolica Cyganw andaluzyjskich, synna z pieni i taca, stolica walki bykw. Nazwa z arab. Iszbilijah; zob. te (La) Giralda; Wiea (Zota). Katedra - rozpocz. w 1402 na miejscu meczetu zbudowanego w 1171 przez Jusufa Abu Jakuba. W zasadzie ukoczona w 1506, cho od tego czasu wielekro zmieniana, restaurowana i upikszana, zawiera dzi niewyobraalne bogactwo skarbw sztuki. Wzniesiona na planie prostokta 116 na 767m; przez rozbudow w 1551-75 kaplicy krl., hiszp. Capilla real, z grobami krlw, rozszerzona od wsch. o dalsze 207m. Picionawowa, z wiecem kaplic tworzcych 2 dalsze nawy; kopua ma 567m wys. We wntrzu znajduje si: 40 olbrzymich pilastrw, 52 rne filary, 69 sklepie, 74 okna witraowe i 9 portali. Przeszo tysic rzebionych postaci wypenia nastaw (retabulum) wymiaru 20 na 207m najwikszego w Hiszpanii, monumentalnego otarza projektu Flamanda Dancarta, rozp. 1482. W gbi Puerta de la Lonja a. San Cristobal - grobowiec Kolumba (1892), przywieziony w 1898 z katedry w Hawanie na Kubie. Kopua katedry zawalia si w 1511, odbudowana w 1517.

Za portalem pin., Puerta de la Concepcion, synny plac Patio de los Naranjos, 'drzew pomaraczowych', z Bibliotek Kolumba z 20000 tomw ofiarowanych przez syna odkrywcy Ameryki. Alkazar - (zob.) zbud. na fundamentach celtyberyjskiego akropolu, zawierajcy resztki murw rzymskich, w XI w. rozbud. przez Almohadw, a w kocu XII w. przeobraony przez sutana Jusufa Abu Jakuba w paac. W czasie Reconquisty zburzony, potem odbudowany przez najlepszych budowniczych Toledo i Grenady, wycznie mozarabw. Dlatego, mimo pniejszych przerbek, alkazar pozosta najwaniejsz budowl architektury stylu mudejar.

Seward William H. - zob. Szalestwo (Sewarda).

Sexton Blake - (wym. blejk) bohater serii tanich ang. ksieczek detektywnych, wychodzcych od 1915, detektyw prywatny, angielski odpowiednik Nicka Cartera.

Seymour Jane - (wym. si:me), ok. 1509-37, trzecia ona krla Anglii Henryka VIII; bya dam dworu obu pierwszych on kra, Katarzyny Aragoskiej i Anny Boleyn. Henryk zainteresowa si ni ok. 1535, ale ona postawia maestwo jako konieczny warunek, co zdecydowao o wytoczeniu Annie procesu. W 10 dni po jej straceniu odby si lub krla z Jane (1536). W 1537 daa mu syna, ktrego daremnie oczekiwa od dwch poprzednich on, przyszego Edwarda VI. W 12 dni pniej zmara.

Sezam - zob. Ali Baba (Sezamie, otwrz si!).

Sdzia - por. Sd. A kim s ci sdziowie? - ros. a sudji kto?, ze sztuki Mdremu biada, 2, 5, (1831, wyst. pol. 1858) Aleksandra Gribojedowa. Ksiga Sdziw - w Biblii mwi waciwie nie o sdziach, ale o 13 przywdcach, ktrzy w okresie ok. trzystu lat, po mierci Jozuego, bronili ornie ojczyzny; dokadniej przedstawione s czyny tylko siedmiu z nich; zob. Debora. Najlepszym sdzi krl - hiszp. El mejor alcalde el rey, dramat pastoralny (wyd. 1635, wyd. pol. 1881) Lope de Vegi.

Niesprawiedliwy sdzia i wdowa - biblijna przypowie z Ew. wg uk., 18, 2-5, o pewnym sdzi, ktry si Boga nie ba, a z ludmi nie liczy. Biedna wdowa nachodzia go, proszc, aby j wzi w obron przed jej przeciwnikiem. Sdzia dugo zwleka, a w kocu pomyla: "Uczyni jej sprawiedliwo, bo mi si tak naprzykrza, e boj si, aby mnie nie zelya." Nikt nie jest odpowiednim sdzi we wasnej sprawie - ac. nemo iudex idoneus in propria causa, zasada prawna. S (jeszcze) sdziowie w Berlinie - fr. il y a des juges a Berlin, przen. jeszcze prawo gruje nad samowol wadcw (czsto iron.); parafr. z poet. opowieci Fr. Andrieux, 1759-1833, Mynarz z Sans-Souci; rzekomo odpowied mynarza krlowi pruskiemu Fryderykowi II Wielkiemu. Sdziami bdziem wtedy my! - zob. Krew (nasz dugo lej katy). Sdziowie - tragedia w 1 akcie (Krakw 1909) St. Wyspiaskiego; druga, obok Kltwy, "wiejska tragedia" autora. Zachowaj nas, Boe, od takich sdziw! - ros. izbawi Bog i nas ot etakich sudiej! z bajki Osio i Sowik Kryowa; Osio oceniai piew Sowika.

Sdziwj Micha - 1566-1646, najgoniejszy alchemik polski, znany w caej Europie pod nazwiskiem Sendivogius Polonus; studiowa w Akademii Krakowskiej, podrowai po Europie wzbogacajc sw wiedz na uniwersytetach i w kontaktach z innymi alchemikami. Oeni si z wdow po synnym alchemiku Setoniuszu. Napisa szereg traktatw alchemicznych, cenionych przez wspczesnych. Sdziwj - powie (1845) Jzefa Bohdana Dziekoskiego.

Skowa - wie koo Gorlic, w woj. nowosdeckim; we wsi jeden z najstarszych w Polsce zabytkw budownictwa drewnianego, koci o konstrukcji zrbowej, jednonawowy, z pocz. XVI w., z wie i otwartymi sobotami z XVII-XVIII w. Restaurowany w XX w.

Sfera - powierzchnia kuli; pas ziemi, obszar; przen. zakres, krg, domena, dziedzina, strefa, rodowisko, stan, klasa, warstwa, otoczenie; z ac. sphaera 'kula; niebo'. Harmonia (muzyka) sfer - Pitagoras odkrywszy, e wysoko dwiku zaley od czstotliwoci drga akustycznych i e planety poruszaj si z rnymi

prdkociami, doszed do wniosku, e planety musz w tym ruchu wydawa dwiki, rne dla rnych szybkoci, ale w sumie harmonijne, ktrych jednak ucho ludzkie sysze nie potrafi. Sfera niebieska - niebo, sklepienie nieba, kula niebieska, firmament; twr geometryczny: kula o dowolnym promieniu, w ktrej rodku znajduje si obserwator. W Ptolemeuszowym (zob. Almagest) systemie astronomicznym Ziemia, jako rodek Wszechwiata, miaa by otoczona dziewicioma wsprodkowymi sferami niebieskimi, krysztaowymi i cakowicie przezroczystymi, z ktrych pierwsze 7 dwigao 7 znanych podwczas "planet": Dian, czyli Ksiyc, Merkurego, Wenus, Apoflina, czyli Soce, Marsa, Jowisza i Satuma; sma, gwiezdna sfera nosia gwiazdy stae; dziewita, krysztaowa, przesuwaa punkt rwnonocy wiosennej. Wreszcie w rdw. dodano 10. sfer, Primum mobile (zob.).

Sfinks - (1) W sztuce egipskiej - wizerunek (rzeba) lecego lwa z uniesion w gr gow czowieka (barana a. jastrzbia), symbolizujcy wadz faraona. Wielki Sfinks egipski w Gizie, wykuty w monolitycznej skale, o ciele lwa i gowie mczyzny, przykrytej chust krlewsk i przyozdobionej ureuszem, by wyobraeniem wadzy faraona Chafre (gr. Chefren) z XXVII w. pne., ktry prcz Sfinksa zbudowa te drug pod wzgldem wielkoci piramid w Gizie. Jednak ju w po. 2. tysiclecia pne. zapomniano, kogo ten monument przedstawia. Uwaano go za wizerunek Horusa wietlanej Gry a. Cheper-Re, lub Atuna, ktrego otarz mieci si midzy przednimi apami Sfinksa.

Sfinks - (2) mit. gr. potwr o gowie kobiety, tuowiu lwa, skrzydach ora i ogonie wa; przyby on do Teb z najodleglejszych regionw Etiopii, wysany przez bogini wiernoci maeskiej, on Zeusa, Her, aby ukara miasto za homoseksualne uczucie krla Teb, Lajosa, do modego Chryzyppa, syna krla Pelopsa. Sfinks osiedli si na grze Fikion pod Tebami i zadawa kademu podrnemu przechodzcemu przez wwz zagadk: "Jakie stworzenie chodzi rano na czterech nogach, w poudnie na dwch, a wieczorem na trzech?" Nikt nie umia da prawidowej odpowiedzi, a wszystkich ich Sfinks dusi i poera. Dopiero Edyp rozwiza zagadk, mwic, e stworzeniem tym jest czowiek, bo jako niemowl raczkuje na czworakach, potem chodzi na dwch nogach, a w staroci podpiera si lask. Na te sowa Sfinks rzuci si w przepa i zgin na miejscu. The Sphinx - wiersz (1841) Ralpha Wado Emersona. Wiersz (1894) Oscara Wilde'a.

Sforza - (wym. sforca) woski rd arystokratyczny panujcy w Mediolanie w 1450-1535 i w innych miastach w. Pierwszym wybitnym czonkiem rodziny by

Muzio Attendolo 1369-1424, rolnik z Romanii (w. Romagna), ktry zosta synnym kondotierem i przybra nazwisko Sforza, w., 'sia'. Bona Sforza d'Aragona - zob. Bona. Lodovico Sforza - 1452-1508, syn Francesca I, ksicia Mediolanu, zwany Lodovico il Moro ('Maur') z powodu smagej cery, jeden z najbogatszych i najpotniejszych wadcw renesansowych Woch, zrczny dyplomata i pozbawiony skrupuw intrygant. Wraz z on, Beatrice d'Este, mia wietny dwr, popiera rolnictwo, rzemioso i handel. Wyksztacony humanista, by mecenasem sztuki i wydawa ogromne sumy na rozwj malarstwa, architektury i nauki. Szczodrze oy na budow katedry mediolaskiej, kartuzji w Pawii (Certosa di Pavia), wznis zamek noszcy imi Sforzw i wiele kociolw i paacw. Jego gwnym tytuem do chway w oczach potomnoci bya opieka, jak otacza Leonarda da Vinci i Bramantego. W 1499 krl fr. Ludwik XII, z ktrym si sprzymierzy, aby rozszerzy sw wadz na ssiednie miasta woskie, wygna go z Mediolanu i osadzi w wizieniu we Francji, gdzie Lodovico zmar; zob. te Dama (z gronostajem).

Sganarel - posta komiczna kilku komedii Moliera: rogacza z urojenia w Sganarelu (1660); zdradzonego jeszcze przed zawarciem maestwa w Szkole mw (1661); zmuszonego grob kijw do nie chcianego maestwa w Maestwie z musu (1664); wyszydzonego przez crk i jej amanta, rzekomego lekarza, w Mioci lekarzern (1665); zmuszonego gwatem do grania roli lekarza w Lekarzu mimo woli (1666), gdzie wypowiada synne sowa: "Mymy to wszystko zmienili" (zob. Lekarz); sugi Don Juana (1665), przeraonego bezbonoci swego pana. Byy to ulubione role Moliera jako aktora.

Shackleton Sir Ernest Henry - (wym. szkltn), 1874-1922, brytyjski badacz Antarktyki, ur. w Irlandii, uczestnik 1. antarktycznej wyprawy Scotta, kierownik trzech wypraw antarktycznych: 1907-09, 1914-16 i 1921; dokona wielu odkry. W czasie ostatniej wyprawy, majcej na celu opynicie Antarktydy, zmar na atak serca. Lodowiec Szelfowy Shackletona - zajmuje ok. dwch trzecich wybrzey Ziemi Krlowej Mary, czci obszaru Antarktydy midzy Ziemi Wilhelma II i Ziemi Wilkesa.

Shangri La - (wym. szn...) nazwa mitycznej, himalajskiej Utopii w powieci Stracony horyzont, ang. Lost Horizon (1933) Jamesa Hiltona.

Sherlock Holmes - (wym. szerlok houmz) klasyczny dentelmen-detektyw-amator stworzony przez Sir Arthura Conan Doyle'a, bohater serii powieci detektywistycznych pisanych g. midzy 1891 i 1925, grajcy na skrzypcach kokainista i amator sztuk piknych, z nieodczn fajk w zbach, nie zdradzajcy nigdy a do ostatniej chwili swoich planw, nawet przed swym przyjacielem i nieodstpnym towarzyszem, doktorem Watsonem. Dopiero po odkryciu przestpcy nastpuje ujawnienie wnikliwej analizy psychologicznej i rozumowania dedukcyjnego, ktre doprowadziy do sukcesu. Holmesju w pierwszej powieci tej serii, Studium w szkaracie (1887), wystpuje w penym komplecie swych charakterystycznych cech. Znuywszy si t postaci, autor zabi go rkami Moriarty'ego, ale publicznos zmusia Conan Doyle'a do przywrcenia go yciu w 1903, w Pustym domu. Trudno przeceni wpyw Conan Doyle'a na rozwj wspczesnej powieci detektywnej.

Shinto - zob. Sinto.

Showboat - zob. Statek (komediantw).

Shylock - zob. Szajlok.

Siakjamuni - zob. Budda.

Siakuntala - bohaterka epizodu z I ksigi Mahabharaty (zob.) i opartego na nim dramatu najwikszego poety klasycznego Indii, Kalidasy (IV-V w.?) Piercie Siakuntali, arcydziea teatru indyjskiego (wyst. pol. Wrocaw 1957). Adoptowana przez pustelnika i ascet Kanw jest crk mdrca Wiswamitry i nimfy Menaki. Polujc w puszczy, krl Duszjanta spotyka Siakuntal; zakochuj si w sobie wzajem i cz si lubem rytuau gandharwy (oboplna zgoda przyszych maonkw); krl odjeda do stolicy, zostawiajc jej piercie jako rkojmi swej mioci. Pochonita mylami o kochanku, Siakuntala zaniedbuje oddania nalenego hodu ascecie Durwasie, ktry przepowiadajej, e umiowany zapomni o niej i e tylko klejnot przywrci mu moe pami. Siakuntala poda do stolicy, poegnawszy si (w synnej z piknoci scenie) z lasem, w ktrym wzrosa. Krl nie poznaje jej, nie pamita ich spotkania w pustelni. Okazuje si te, e Siakuntala zgubia piercie w czasie kpieli. Jej matka, nimfa Menaka, porywa j do lasu, gdzie przyjdzie na wiat jej syn, Bharata. Tymczasem jednak pewien rybak znajduje w brzuchu wyawionej ryby piercie i ofiarowuje go krlowi; ten natychmiast odzyskuje pami i, trapiony wyrzutami sumienia, udaje si

na poszukiwanie ukochanej, znajduje j i polubia, a ich syn Bharata, nastpca tronu, bdzie protoplast wielkiego rodu Bharatw. Byo to jedno z pierwszych dzie lit. sanskryckiej poznanych w Europie (t. ang. 1789), przyjte entuzjastycznie przez romantykw jako dzieo tajemniczego Wschodu, pene poezji, erotyzmu, umiowania natury; zachwyca si nim Herder, Goethe (prolog Siakuntali, zawierajcy dialog dyrektora teatru i aktorki, i zwracajcy si do publicznoci o aplauz, bez wtpienia wpyn na koncepej Prologu w teatrze w Faucie), Schiller, Gautier, Schubert, cho na scenach europ. dramat, jako zbyt egzotyczny, nie odnis sukcesu.

Siano - wysuszony pokos traw kowych (rzadziej: rolin motylkowych) i mieszanek pastewnych z upraw polnych. Sianokosy - koszenie traw (runi, porostu uytkw zielonych) na siano; okres koszenia traw. Sianocie - przest. sianokosy a. siano. Siano - przest. ka, z ktrej trawa zebrana bdzie na siano; przest. skoszona trawa. Wozi siano za kim - nie nada za kim, wlec si za nim z tyu, rwnie przen. Wz z sianem - zob. Wz. Wykrca si sianem - wykrca si, wykpiwa si, wymigiwa si byle czym, szuka wymwki; sprytnym sposobem wydoby si z kopotliwej sytuacji. Przys. wzio si z XVI-wiecznej anegdoty o banie krlewskim Zibie, ktry zaprosi do gospody na wino kilku dworzan, zadowolonych, e napij si i namiej kosztem bazna. Ten zakada si z nimi, e ukrci sznur z siana. Daje gospodarzowi do potrzymania jeden koniec powrsa, a krcc drugim wychodzi na ulic i znika; przemiewcy musz paci za wino. Zajecha komu do gowy fur siana - zabi komu klina, da mu wiele do mylenia, zaabsorbowa czyje myli, zaprztn uwag.

"Sibiriakow" - "Aleksandr Sibiriakow", lodoamacz radziecki, ktry w 1932 r. pod dowdztwem kapitana Wadimira Woronina pierwszy przepyn w cigu jednego sezonu nawigacyjnego, w 65 dni, Przejcie Pn.-Wsch., od Archangielska do Cieniny Beringa. Kierownikiem wyprawy by synny astronom, geofizyk i matematyk radziecki, Otto J. Szmidt.

Siciski Wadystaw Wiktoryn - zm. 1664, podstaroci upicki, pose na

sejmy; jako pose trocki, a nie upicki, jak go faszywie nazywaj, z polecenia Janusza Radziwia, wojewody wileskiego, ktrego by zapewne klientem, zerwa sejm pod lask Andrzeja Maksymiliana Fredry w 1652 przez zaoenie liberum veto przeciw przedueniu obrad. By to pierwszy wypadek zerwania sejmu przez pojedynczego posa, ktry wywoa oburzenie tylko czci szlachty. Wybierano Siciskiego posem i pniej, w 1659-60. Sta si jednak bohaterem legendy w zwizku z tym warcholskim i zowrbnym postpkiem. Jeden z senatorw mia wwczas krzykn: "Bodaj z pieka nie wyszed, ktry zrzdzi takie nieszczcie", na co obecni mieli odpowiedzie: "Amen". Rne warianty legendy zgadzaj si co do tego, e Siciski zgin od pioruna (niekiedy wraz z on i dziemi), e ziemia nie przyja jego zwok oraz e zamek jego zapad si pod ziemi a. zaton. Popas w Upicie - wiersz (1825) A. Mickiewicza o Siciskim i prawdzie historycznej.

Sicz - gdwny obz warowny Kozakw zaporoskich; zakadany od XVI w. w rozmaitych miejscach, na wyspach Dniepru, i czsto przenoszony z uwagi na bezpieczenstwo. Wewntrz obozu byo 38 domow zwanych kureniami, mieszkanie starszyzny zw. polanka, kancelarie, cerkiew, szkoa itd., a poza waami bazary i kramy. Od konca XVII w. orodek stay na prawym brzegu Dniepru, koo obecnego Nikopola, zburzony w 1709 przez Piotra I, odbudowany w 1734 nad rzek Podpoln (tzw. Nowa Sicz), zburzony ostatecznie na rozkaz Katarzyny II w 1775. Wyraz oznacza takze Zaporoe a. Kozakw zaporoskich; pierw. nazwa miasteczka na wysepce rzeki Czertomelik, ufortyfikowanego w 1654; od zasiek, zasiecz, 'zarole na gach Dniepru.

Siddons Sarah - 1755-1831, aktorka ang., z aktorskiej rodziny Kemble'w siostra znakomitego Johna Philipa i wielkiego Charlesa, ciotka Fanny Kemble - jedna z najwikszych tragiczek w historii teatru ang., zasyna w roli Lady Makbet, Ofelii, Krlowej Elbiety w Ryszardzie III, Konstancji w Krlu Janie i in. rolach. Pikna, szlachetna, wraliwa, o ruchach harmonijnych i wietnej dykcji, zesza ze sceny w wieku 64 lat. Portretowana przez wielu malarzy. Pani Siddons jako muza tragiczna - obraz (1784) Joshuy Reynoldsa, San Marino (Kalifornia, USA), Huntington Gall. Sarah Siddons - obraz (1783-85) Th. Gainsborough, Londyn, National Portrait Gall.

Sidi Numan - bohater Opowiadania Sidi Numana z Bani z 1001 nocy (zob. Tysic), ktry polubi pikn Amin, ale ju nazajutrz po lubie przekona si o jej zadziwiajcym braku apetytu: podany do stou pilaw jada

wydziobujc po jednym ziarenku ryu patyczkiem do czyszczenia uszu i czynic dugie przerwy midzy ziarenkami. Odtd ledzi j bacznie. Pewnej nocy, udajac piacego, zauwazy, e potajemnie wysza z domu. Pody wic ukradkiem za ni a na cmentarz. Tam okazao si, e jest ona ghul (zob. Ghul) poerajc miso wykopywanych trupw. Gdy zrozumiaa, e j przejrza, zmienia go czarami w psa. Jednak inna, dobra dziewczyna, znajaca si na czarach, poznaa w psie czowieka, przywrcia mu ludzk posta i nauczya zaklcia, dziki ktremu Sidi zmieni Amin w klacz. Odtd ujeda j co dzie, uywajc bicza i ostrg w sposob niemiosierny.

Sida - ptle z wosia, drutu, sznura itp. uywane dawn. do owienia ptactwa i drobnych drapienikw, dzi tylko przez kusownikow; por. Wnyki. Zapa si we wasne sida - temat b. ywy w kulturze europ. W bajce Ezopa Ptasznik i mija Ptasznik, patrzc w gr i lepem smarujc gazki, nastpi na mij i ponis mier. W bajce Lew i Wilk Wilk podburza chorego Lwa przeciw Lisowi, ale Lis powiada, ze dowiedzia si, jakie jest lekarstwo na lwi chorob, mianowicie skra Wilka. Lew zabija Wilka, a Lis mowi: "Trzeba pobudza dobroczynno, a nie gniew wadcw." Owidiusz w Sztuce kochania opowiada, ze w czasie dugotrwatej suszy w Egipcie Trazjusz przyszed do Buzyrysa (zob.) i oznajmi, ze najlepszym sposobem przebagania bogw jest utoczenie krwi cudzoziemcowi. Na to Buzyrys: "Ty wic, jako obcokrajowiec, bdziesz pierwsz ofiar dla Jowisza." Owidiusz opowiada dalej, jak Perillus odla ze spiu byka, aby Falaris, okrutny wadca Agrygentu, mog w nim piec ywcem swoich wrogw. Perillus sta si pierwsz ofiar swego piekarnika, o czym wspomina takze Dante w Piekle. Podobnie we Franeji Antoine Louis mia si sta pierwsz ofiar swojej louisette'y, poprzedniczki gilotyny (zob.); rwnie Jakub ksi Mortan, wynalazca "dziewicy", innej prekursorki gilotyny, zosta na niej stracony w Londynie w 1581. Sporod przysw na ten temat: "Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie", "Kto pod kim doki kopie, ten sam w nie wpada", "Zapa Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za eb trzyma".

Siebeneicherowie - Siebeneycherowie, Zybenaicherowie, rodzina ksigarzy i drukarzy krakowskich, dziaajcych w XVI i na pocz. XVII w.: Marcin, jego syn Mateusz i wnuk Jakub.

Sieciechw - wie w dolinie Wisy, w woj. radomskim, dawny grd kasztelaski przy wanej przeprawie przez Wis, w 2. po. XI w. wasno monowadcy maopolskiego Sieciecha z rodu Starzw, wojewody ksicia Wadystawa Hermana, przez kilkanacie lat rzeczywistego zarzdcy kraju. Dwa kocioy i byy klasztor z XVIII w., klasycystyczny paac opacki. Prawa miejskie od 1430 do 1869.

Sieciechowscy piewacy, switokrzyscy pijacy a putuscy acy - cieszyli si znaczn saw. Przys. mwi o duej kapeli przy dawnym klasztorze benedyktynw w Sieciechowie i o akach gimnazjum jezuickiego w Putusku (zob.).

Siedem. Sidemka uwaana bya na staro. Bliskim Wschodzie za liczb wit, moe pod wpywem liczby znanych wwczas ruchomych cia niebieskich (Soce, Ksiyc i 5 planet), ktre wg astrologw decydowa miay o losach ludzkich. Chtnie grupowano osoby, rzeczy, miasta i pojcia w sidemki. Pitagorejczycy uwaali 7 za liczb mistyczn, bo zoon z dwch liczb od niepamitnych czasw uwaanych za szczliwe (3+4). Hebrajskie wyrazy oznaczajce "przysig", "przysiga" utworzone s z tematu szeba 'siedem'; dlatego te w Biblii, Gen., 21, 27-34, zakadem przymierza o "studni przysigi" Abrahama i Abimelecha byo 7 owiec, a miejsce nazwano Beerszeba (Bersabee). Wg Herodota, 3, 8, Arabowie, zawierajc przymierze, nacierali krwi 7 kamieni. Tydzie ma 7 dni, bo wg Ksiggi Rodzaju Bg tworzy wiat przez 6 dni, a sidmego odpoczywa; staro. ydzi co 7 lat dawali ziemi ornej i winnicom odpocz (by to rok sobotni), a co siedemkro siedem lat obchodzili jubileusz (zob.). Balaam (Num., 23, 1; por. Osio: Oslica Balaama) kaza Balakowi zbudowa 7 otarzy i ofiarowa 7 cielcw i 7 baranw; trdowatego Naamana prorok Elizeusz leczy siedmiokrotn kpiel w Jordanie (4. Ks. Krol., 5, 8-10); prorok Eliasz 7 razy wysya sug, aby zobaczy, czy Bg ju nie spuszcza deszczu (3. Ks. Krl., 18, 43-46); Jakub suy po siedem lat za kazd ze swych on; sidmego dnia oblenia zdobyto Jerycho (zob.); 7 dni trwao wesele Samsona z Dalil (Ks. Sdziw, 14, 12); w Objawieniu w. Jana znajdujemy 7 kociow Azji, 7 wiecznikw, 7 gwiazd, 7 pieczci, 7 trb, siedmiu aniow przed obliczem Boga, 7 znakw, 7 gromw, 7 koronowanych gw smoka, siedmiogow besti z morza, siedmiu aniow z siedmiu plagami, siedem zotych czasz. Getyska sidemka - zob. Getynga. Niemowa w siedmiu jzykach - zob. Niemy. Ocet siedmiu zodziei - zob. Ocet. Od siedmiu boleci - (od smego smutku) lichy, bezwartociowy, nieudany, kiepski, marny, ndzny; licho, marnie, kiepsko. Siedem cnt - zob. Cnota (Cnoty teologiczne). Siedem cudw wiata - Od czasw hellenistycznych nazywano tak 7 synnych budowli i dzie sztuki, wyrniajcych si wartoci art., niezwykymi wymiarami, osigniciami techn. a. kosztownoci. Okrelenie "cud", zawierajce element nadnaturalnoci, nie jest tu cakiem wasciwe: ac. Seprem miracula mundi i gr. heptk thecimata tes oikoumenes naleaoby suszniej tumaczyc jako "dziwy wiata". Najstarsze ze znanych nam zestawie (w epigramie Antypatra z Sydonu II w. pne.) obejmuje: mury

Babilonu; chryzelefantynowy posg Zeusa w Olimpii duta Fidiasza; wiszce ogrody Semiramidy w Babilonie, ktre ani nie wisiay, ani nie miay, procz legendy, nic wsplnego z Semiramid, ale byy ogrodami zaoonymi na paskich dachach i tarasach paacowych; kolos rodyjski (zob. Helios); piramidy egipskie; Mauzoleum (zob.) w Halikamasie; switynia Artemidy (zob. Diana) w Efezie. Monumenty te zastpowano pniej czciowo innymi, jak paac Cyrusa (w Persepolis, Ekbatanie a. Pergamonie); egipskie Teby; kolosy Memnona (zob. Kolos) pod Tebami; latarnia morska w Faros (zob.); chryzelefantynowy posg Asklepiosa w Epidauros (zob.) duta Trasymedesa z Paros; Fidiasza posg Ateny Partenos na Akropolu ateskim. Dostaway si te na t list budowle rzymskie, jak Kapitol czy Koloseum, bizantyjskie, jak Hagia Sophia (zob.), oraz biblijne, jak switynia Salomona w Jerozolimie czy nawet arka Noego. Siedem darw ducha - wg tradycji: rozum, inteligencja, rada, mstwo, wiedza, prawo i boja boa. Siedem dzie miosierdzia - akncego nakarmi, pragncego napoi, bezdomnego ugoci, nagiego przyodzia, chorego i winia nawiedzi, umarego pochowa; wg Biblii, Ew. wg Mat., 25, 31-46, kto te uczynki spenia, bdzie na Sdzie Ostatecznym zaliczony do owiec i posidzie krlestwo niebieskie; inni zostan wliczeni midzy kozy i strceni w ogie wieczny. Siedem grzechw gwnych - w chrzecijastwie: pycha, chciwo, nieczysto, zazdro, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew i lenistwo. Czsto personifikowane w lit. rdw., jak np. w Opowieci Proboszcza Chaucera (zob. Opowie) czy w Krlowej (zob.) wieszczek, 1, 4, Spensera; zob. Saligia. Siedem grzechw g. - obraz (1475-80) Hieronima Boscha, Madryt, Prado. Siedem gwiazd - zob. Hyady; Plejady; Wielki (Wz). Siedem kosciow Azji - Prokonsularnej, do ktrych w. Jan (Apok., 1, 4) skierowa Apokalips: kocioy Efezu, Smyrny, Pergamu, Tiatyry, Sardes, Filadelfii i Laodycei. Siedem krw (lat) tustych i siedem chudych - zob. Jzef (patriarcha). Siedem krukw - stara bajka, wystpujca w Europie w licznych wariantach; dziewczyna wyrusza w wiat na poszukiwanie braci czarami zmienionych w kruki, znajduje ich na szklanej grze, ale by ich odczarowa, musi milcze przez 7 lat i uszy 7 koszul. W niemej szwaczce zakochuje si krlewicz, eni si z ni, maj dziecko, wreszcie po upywie terminu przylatuj kruki: pojawia si siedmiu szwagrw; a ona zaczyna mwi! Siedem lamp architektury - ang. The Seven Lamps of Archirecture, gony traktat (1849) Johna Ruskina, obrona rdw. gotyku jako najszlachetniejszego stylu archit. Autor uwaa, e architektura to nie

tylko budownictwo, lecz sztuka pikna, jakby poczenie malarstwa z rzeb. Owe lampy to prawa, jakim artysta winien si podda: Powicenie (Piknu jako wartoci najwyszej), Prawda, Sia, Pikno, ycie (energia witalna), Pami (monumentalizm) i Posuszestwo (wierno stylowi, szkole narodowej). Siedem metali w alchemii - zob. Metale. Siedem miast - zob. Wyspa (Siedmiu Miast). Siedem miast Homera - zob. Homer (Smyrna, Chios...). Siedem mrz - Pn. Ocean Lodowaty, wody Antarktydy, Pn. i Pd. Pacyfik, Pn. i Pd. Atlantyk, Ocean Indyjski. Siedem nauk wieckich - zob. niej Siedem sztuk wyzwolonych. Siedem nieb - zob. Niebo (By w sidmym niebie). Siedem pieczci - zob. Ksiga (zamknita). Siedem sakramentw - zob. Sakra(ment). Siedem Sistr - zob. Hyady; Plejady. Siedem sztuk wyzwolonych - Sztukami wyzwolonymi (ac. artes liberales) nazywano w staroytnoci te umiejtnoci, ktre powinien mie czowiek wolny w odrnieniu od niewolnika. Znane te pod nazw siedmiu nauk wieckich. Ok. 400 ne. Marejanus Capella ustali ich liczb na siedem i podzieli na 2 grupy: (stopie niszy, trivium, szkoa trywialna) gramatyka, arytmetyka, geometria; (stopie wyszy, quadrivium): retoryka, dialektyka, astronomia, muzyka. On te, personifikujc je, przygotowa drog do ich wyobrae w plastyce, spotykanych czsto w rdw., zw. we Woszech i we Francji. Siedem trb - zob. Trba. Siedem wzgrz Rzymu - W okresie republiki obszar miasta otoczony murami jakoby ju przez krla Serwiusza Tuliusza w VI w. pne., obejmowa 7 wzgrz: Awentyn, wczony zreszt w obrb murw dopiero za cesarza Klaudiusza, Palatyn z najstarsz osad rzymsk, Rorna Quadrata, Kapitol, Kwiryna zasiedlony niegdy przez Sabinw, Wimina, Eskwilin z Mons Oppius i Mons Cispius oraz Celius. Std nazwa Miasta Siedmiu Wzgrz, ac. Septicollis. Jednak grudniowe wito Septimontium nie odnosi si do siedmiu powyszych wzgrz, ale do innych, odpowiadajcych dawniejszemu stanowi rzeczy. Osady Septimontium znajdoway si na wzgrzach: Germalus, Palatual, Velia na Palatynie, Fagutal, Cispius, Oppius na Eskwilinie i Querquetual na Celius. W VII8VI w. pne. Septimontium przeszo pod wadz Etruskw. Wzgrza Janiculus, Watykan i Pincius leay poza obrbem republikaskiego Rzymu; obj je murami miejskimi dopiero cesarz Aurelian w III w. ne.

Siedem zmysw - zob. Zmysy. Siedmiomilowe buty - w bajkach czarodziejskie buty pozwalajce chodzi olbrzymimi krokami. Siedmioramienny wiecznik - zob. Menora. Siedmiu Braci picych - jeli pada deszcz w ich dzie - 10 lipca - to, wg przepowiedni ludowych, bdzie pada jeszcze przez 7 tygodni. Siedmiu gwnych aniow - zob. Archanio. Siedmiu infantw z Lary - hiszp. Los siete infantes de Lara, jeden z najpopulamiejszych tematw lit. hiszp., ywy w tradycji lit. a do dzi, po raz pierwszy podjty przez dwie chansons de geste, jedna z XII, druga z XIV w. Z rnych kronik rdw. udao si odtworzy ich najistotniejsze fragmenty. Siedmiu infantw z Lary udaje si do Burgos na wesele wuja, Ruy Velazqueza, z don Lambr. W sprzeczce ginie przypadkowo kuzyn doni Lambry z rki jednego z infantw. Dona Lambra poprzysiga zemst, wydaje ojca infantw, Gonzalo Gustiosa, w rce Almanzora, mauretaskiego krla Kordowy, a wcignwszy infantw w zasadzk kae im ci gowy, po czym wysya gowy do Gustiosa. Poruszony widokiem tej tragedii Almanzor puszcza Gustiosa wolno. Pomsta bdzie dzieem jego syna, Mudarra, zrodzonego z mauretaskiej niewolnicy, ktry dziki pozostawionej jej przez Gustiosa poowie piercienia odnajdzie ojca, zabije Ruy Velazqueza i spali ywcem don Lambr. Tragedia wierszem (Sewilla 1579) Juana da Cueca i wiele in. utworw dramatycznych miao za temat t legend. Siedmiu krlw rzymskich - rzdzcych wg tradycji ok. 753-509 pne.: Romulus (zob.), Numa Pompiliusz (zob.), Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny. Jest to okres baniowy, ozdobiony przez historykw hellenistycznych i rzymskich annalistw II-I w. pne. powieciowymi rysami opartymi przewanie na wschodnich i gr. wtkach bajecznych. Krlowie rni si wyrazicie charakterami. Numa by Sabinem, trzej ostatni - Etruskami; tylko tych trzech mona by uwaa za przetworzone przez legend postaci historyczne. Siedmiu mdrcw - zob. Sindibad. Siedmiu mdrcw greckich - zob. Mdrcy. Siedmiu mdrcw Rzymu - zob. Sindibad. Siedmiu przeciw Tebom - Przeklci przez Edypa za to, e zgodzili si na jego wygnanie z Teb, synowie jego, Eteokles i Polinik, postanowili rzdzi na przemian, po roku, ale Eteokles wygna swego brata, ktry uda si do Argos na dwr krla Adrasta i polubit jego crk. Adrast, aby poprze roszczenia zicia, zebra armi dowodzon przez siedmiu rycerzy; byli to: sam Adrast, Polinik, Tydeus (drugi zi Adrasta) z Kalidonu w Etolii,

Kapaneus, Hippomedon, Partenopajos (syn Atalanty) i szwagier Adrasta, Amfiaraos, wieszczek, ktry przewidzia, e tylko Adrast powrci z tej wyprawy ywy. Kademu z przywdcw przeznaczono jedn z siedmiu bram Teb do zdobycia, a Eteokles wyznaczy dla kadej tebaskiego obroc. W bitwie Argiwowie zostali pobici; Eteokles i Polinik zabili si nawzajem w pojedynku, Zeus zrzuci Kapaneusa z drabiny oblniczej za bezbone przechwaki; Ambaraosa pokna ziemia. Atena chciaa uratowa rannego Tydeusa, ale widzc, jak poera mzg nieprzyjaciela, zrezygnowaa. Pozostali argiwscy bohaterowie zginli, z wyjtkiem Adrasta, ktrego uratowa szybki ko, Arion. Po latach Adrast zorganizowa now wypraw przeciw Tebom z udziaem Epigonw (zob.), smw polegych rycerzy, zdoby Teby, ale straci syna i zmar po drodze ze zgryzoty; zob. te Antygona; Hypsipyle; Kreon 1. Siedmiu przeciw Tebom - tragedia (467 pne.) Ajschylosa. Bagalnice - tragedia (ok. 421 pne.) Eurypidesa. Fenicjanki - tragedia (ok. 410-409 pne.) Eurypidesa. Tebaida - gr. Thebais, poemat epicki Antimachosa z Kolofonu (IV w. pne.) na temat "siedmiu przeciw Tebom", w 23 pieniach; mimo duyzn poemat mia powodzenie i sta si wzorem dla Argonautika Apolloniosa z Rodos i dla Tebaidy Stacjusza. Tebaida - poemat epicki w 12 ksigach (90 ne.) Stacjusza (Publius Papinius Statius), podejmuje temat Tebaidy Antimachosa, ale jego prawdziwym natchnieniem jest Wergiliusz, z reminiscenejami z Eurypidesa i Seneki. G. wtkiem jest bratobjcza walka Eteokla i Polinika, ich mier, odmowa Kreona na pros o pogrzeb Polinika i mier Kreona z rk Tezeusza. Tebaida, czyli Bracia-wrogowie - fr. La Thebaide ou Les Freres ennemis, pierwsza tragedia (Pary 1654, wyd. pol. 1806) Racine'a, napisana pod wpywem Fenicjanek Eurypidesa; dzieje i analiza nienawici i konfliktu Eteokla i Polinika. Polinik - w. Il Polinice, tragedia (1782) Vittoria Alfieri. Eteokles i Polinik - obraz Tiepola, Wiede, Kunsthist. Mus. Siedmiu rycerzy chrzecijastwa - ang. The Famous Historie of Seven Champions of Christendom 'Sawne dzieje...' Jest to popularna opowie (ok. 1597) Richarda Johnsona zawierajca legendy o witych patronach Anglii, Szkocji, Walii, Irlandii, Francji, Hiszpanii i Italii: jak w. Jerzy (zob.) odczarowa pozostaych szeciu, jak on sam by przez 7 lat wiziony przez Almidora, czarnego krla Maroka; jak w. Dionizy (zob.) y przez 7 lat jako jele; jak w. Jakub z Composteli zaniemwi na 7 lat przez mio do piknej ydwki; jak w. Andrzej wyswobodzi 7 dam, ktre przez 7 lat yy jako biae abdzie; jak w. Patryk, uwiziony w celi, wyskroba sobie paznokciami grb; jak w. Dawid spa przez 7 lat w zaczarowanym ogrodzie

Ormandyny, skd wyzwoli go w. Jerzy; jak w. Antoni, pod wpywem czarw, zapad w gboki sen w czarnym zamku, skd wyzwolili go trzej synowie w. Jerzego. Siedmiu samurajw - zob. Samuraj. Siedmiu picych z Efezu - synna legenda z pierwszych wiekw chrzecijastwa, rozpowszechniona w rnych wersjach w literaturach wschodnich, chrzec. i muzum., pochodzca z Syrii V-VI w. Siedmiu modych chrzecijan z Efezu, uchodzc przed przeladowaniami ich wiary nakazanymi przez cesarza Decjusza, schronio si w jaskini pod miastem. Modziecy zasnli tam i obudzili si z woli boej w 300 lat pniej, za panowania Teodozjusza II. Legend przeoono na jzyki grecki, koptyjski i arabski. Opowiedziana jest w 18 surze (Jaskinia) Koranu, bez podania miejsca i czasu, w ktrym si to wydarzenie miao odby. Inne wersje legendy znajduj si w pismach ojcw kocioa, w Talmudzie i w Widowisku o siedmiu picych, woskiego anonima z XV-XVI w. Wojna siedmioletnia - 1756-63 midzy Prusami w przymierzu z Brytani (z Hanowerem), Hessen Kassel i Brunszwikiem a koalicj Austrii, Francji, Rosji, Szwecji, Saksonii i wikszoci pastw Rzeszy Nm., zakoczya si traktatem w Hubertusburgu, dziki ktremu Fryderyk II Wielki zachowa dla Prus wszystkie swe posiadoci, i pokojem paryskim, ktry Brytanii da dominujc pozycj w Ameryce i Indiach. Wyspa Siedmiu Miast - zob. Wyspa. Zamyka co na 7 spustw, na 7 pieczci - na amen, na mur, na gucho, na lepo, szczelnie; zob. Ksiga (zamknita). Za siedmioroa grami, za siedmioma lasami (morzami, rzekami) - pocztek bajki dziejcej si w dalekim kraju.

Siedemdziesit - "Lata nasze gin jak westchnienie. ycie nasze trwa lat 70, a gdy si stanie, lat 80; a to, co si ich chlub wydaje, to tylko trud i znj, gdy chyo mijaj, a my odlatujemy", Biblia, Psalm 89, 9-10.

Siedzi zajc pod miedz - najpopularniejsza polska ludowa pie myliwska, druk. 1648. Pierwsza zwrotka, w wersji kujawskiej, od Brdowa: Siedzi zajc pod miedz, myliwce o nim nie wiedz. Siedzi sobie, rozmyluje, swj testament rozpisuje, sierota.

Siehe - hist. wojsko tatarskie, armia tatarska.

Siejba - siew, sianie; okres siewu; ziarno zasiane; zob. Ptak(i niebieskie). Kto posieje, to i zbiera bdzie - przys. wg Biblii, List do Galatw, 6, 7. Kto sieje wiatr, zbiera burz - przys. wg Biblii, Ozeasz, 8, 7.

Siekance - we wczesnym rdw. fragmenty rnych przedmiotw srebrnych (sztabek, bryek, ozdb, zw. monet) uywane jako rodek patniczy; drobno posiekany drut oowiany uywany do broni palnej (garaczy, muszkietw itd.) przez myliwych i wojsko w czasach poprzedzajcych produkcj rutu.

Siekiera - zob. Topr.

Siekierzyski - zob. Ostatni (z Siekierzyskich).

Sielanka - bukolika, ekloga, idylla (zob.), pastoraka (zob. Pastorale), skotopaska, gatunek lit. obejmujcy utwory z ycia wiejskiego, ukazujce wyidealizowany obraz ycia pasterzy, rolnikw, rybakw, myliwych, uksztatowany w poezji starogr. w twrczoci Teokryta w III w. pne., podjty w Bukolikach, zwanych pniej Eklogami, Wergiliusza, rozwijajcy si szeroko w okresie Odrodzenia. We Woszech - Dante, Petrarca, Boccaccio, we Francji - P. Ronsard, C. Marot, J. du Bellay, w Anglii - Ph. Sidney, E. Spenser, w Polsce - Jan Kochanowski, Andrzej i Piotr Zbylitowscy, Grzegorz z Sambora, Bartomiej i Szymon Zimorowice oraz Szymon Szymonowic, ktrego Sielanki stworzyy polsk nazw gatunku. Odradza si pniej w sielance stylizowanej Adama Naruszewicza i Jzefa Szymanowskiego oraz sentymentalnej: Andre de Cheniera, Salomona Gessnera, Franciszka Karpiskiego, Franciszka Dionizego Knianina, Kazimierza Brodziskiego; od sioo 'wie'. Tu lasy, tu po lesiech ptaszkowie piewaj; Tu ki, a po kach pikne stada graj. Tu bymy z sob wieku miego zayli, Tu bymy a do mierci lata przetrawili; By si tylko pastersk bud nie brzydzia, By tylko umys ku mnie cay przykonia. Sz. Szymonowic, Sielanka pierwsza. Daphnis, 47-52.

Siemowit - wg Kroniki Galla Anonima syn Piasta i Rzepichy, ojciec Lestka, ksi polski, ktry mia panowa po mierci Popiela.

Siena - (wym. sjena) miasto na pd. od Florencji, w Toskanii (rodk. Wochy), wg legendy zaoone przez Senusa, syna Remusa (zob. Romulus), std wilczyca w herbie. Jako Sena Iulia za. ok. 30 pne. przez Rzymian, od 678 pod wadz Longobardw, od 774 - Frankw, ok. 1125 stao si woln komun i rywalem Florencji, w 1260 osigno nad ni decydujce zwycistwo pod Montaperti. Od pocz. XIV w. nowy rozkwit kult. i ekon. miasta. Katastrofalny wybuch zarazy w 1348. Po bohaterskim oporze zajta przez wojska Karola V w 1555, a w 1559 przyczona do ksistwa Toskanii; zob. te Campo (Piazza del Campo); rdo (Fonte Gaia). Katedra - rozp. w 2. po. XII w. w stylu romaskim, pniej kontynuowana w gotyckim. Fasada ozdobiona biao-czarno-czerwonymi pasami marmuru (tak jak caa katedra, podobnie jak fasada katedry w Orvieto), o trzech portalach z piknymi reliefami i figurami, ciekawy przykad naiwnego przepychu gotyku woskiego. Rozpoczta w 1284-99 wg planw Pisana, skoczona w 1382 przez Giovanniego di Cecco. Synna posadzka z 56 barwnych pyt marmurowych z intarsjami czarno-biaymi i kolorowymi, przedstawiajcymi Cnoty, Sybille i sceny biblijne, nad ktr pracowao czterdziestu artystw; najoryginalniejszym i najpodniejszym z nich by Domenico Beccafumi (1517-47). Wntrze o 3 nawach przedzielonych romaskimi filarami w biae i czarne pasy, zawiera liczne dziea sztuki, z ktrych najsawniejszym jest ambona, 1265-68, Niccolo Pisana i jego uczniw, z paskorzebami ycie Chrystusa. Cor magis tibi Sena pandit - ac., 'Siena otwiera przed tob serce', dewiza Sieny; ten napis ac. wita przybysza u bramy miasta.

Sieniawska Elbieta - z Lubomirskich, ona wojewody beiskiego, od 1702 hetmana wielkiego koronnego, znana pikno, najwybitniejsza zapewne Polka 1. po. XVIII w., mecenas sztuki, fundatorka a. inicjatorka ponad dwudziestu prac restauracyjnych w paacach i kocioach, fundatorka kocioa wizytek w Warszawie, kocioa w Powsinie, inicjatorka rozbudowy paacu wilanowskiego. Dziaaczka polityczna na wielk skal, szara eminencja profrancuskiej frakcji polit. za panowania Augusta III Mocnego, majca znaczne wpywy na dworach europ., zwana przez wspezesnych pierwsz dam Rzplitej i krlow bez korony. Jej walna pomoc w werbowaniu wg. wojsk powstaczych i finansowaniu powstania przyczynia si do sukcesw i dugotrwaoci walki ksicia Franciszka Rakoczego (zob.) o niepodlego Wgier. czyo go z Elbiet gorce i odwzajemnione uczucie. Przez 2 lata dawaa mu schronienie w swoich wociach, a po klsce powstania Rakoczy znw, cho tym razem na krtko, znalaz opiek w Sieniawie. Zmara w 1728.

Sienny - odnoszcy si do siana a. (dawn.) do sieni. Katar (nieyt) sienny - uczuleniowy nieyt nosa powstajcy przy nadmiernej wraliwoci na pyki kwitncych traw i zb.

Siepacz - pierw. policjant miejski; kat, oprawca, patny, najemny morderca.

Sierak - dawn. chopskie wierzchnie ubranie z grubego sukna; dawn. grube sukno na takie ubranie. Sieraczek - dawn. rodzaj grubej tkaniny wenianej. Sieraczkowy - dawn. zrobiony, uszyty z sieraczka.

Siermiga - w dawnej Polsce wierzchnie ubranie chopskie z grubego, lichego samodziau, noszone przez najubosz ludno wiejsk. Sierminy - dotyczcy siermigi; dawn. ubogi (chop), odziewajcy si w siermig; dawn. chopski, wsiowy, wieniaczy. Kiedy, gdy wichry i burze przewiej (...) O tej siermidze mwi bd w wiecie I zwa jej dzieje ludw epopej... I moe wtedy nawet my, my sami Wrd narodowych skarbw i pamitek Ten ndzny, zgrzebny, poszarpany szcztek Chowa bdziemy - i oblewa zami!. M. Konopnicka, Chopskie serce, 12, 14-19.

Sierotka - zob. Radziwiiowie (Mikoaj Krzysztof). Sierotki - nazwa przyjta po mierci Jana iki w 1424 przez zwizany z nim odam taborytw, ktrego oddziay pod wodz Jana Capka z San zdobyy saw w wyprawie na Krzyakw w 1433, przedsiwzit wraz z Polakami.

Sierp - najstarsze rczne narzdzie rolnicze do cia zb, traw pkolicie a. eliptycznie zakrzywione ostrze stalowe gadkie, g. do zboa, a. zbkowane, g. do trawy, na krtkiej drewnianej rkojeci. Jak sierpem rzuci - dawn. prosto, jak strzeli, na przeaj.

Sierp i mot - godo ZSRR. Wstki warkoczw Zosia rzucia na barki, A na czoo woya zwyczajem niwiarki Sierp krzywy, wieym ciem traw oszlifowany, Jasny jak nw miesiczny nad czoem Dyjany. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 11, 637-640.

Sierszenki - siesieki, sieszynie, sieszynki, szeszenie, pancherzyna, ludowy dty instrument muz., prymitywne dudy bez "bka", spotykane jeszcze czasem w Wielkopolsce, w Bugarii, Jugosawii, o pojedynezym stroiku i ze zbiornikiem powietrza zrobionym z pcherza zwierzcego; instrumenty takie byy w uyciu take w Europie zachodniej w XIII-XVII w.; nazwa prawdop. od brzczcego szerszenia.

Siesieki - zob. Sierszenki.

Siestrzan - siostrzan, stragarz, tragarz, tram, podcig, respa, ryszpa, na Podhalu sosrb a. sosrb, w budownictwie drewnianym gruba obrobiona belka biegnca przez rodek puapu, podtrzymujca jego belki; dawniej zazw. ozdobiony rzeb, opatrzony napisem powierzajcym dom opiece boskiej i podajcym rok budowy.

Siewca. Przypowie o siewcy - w Biblii, Ew. wg Mat., 13, 3-9; Marek 4, 3-9; uk., 8, 4-8. Siewca wyszed sia; jedno nasienie upado obok drogi i zostao zdeptane, a ptaki niebieskie wydziobay je. Drugie pado na opok i uscho z braku wilgoci. Inne pado midzy ciernie, ktre je przydusiy. A inne - na ziemi dobr i wydao owoc stokrotny.

Signoria - (wym. s-injorija) gwny organ rzdu w niekt. miastach woskich XII-XVI w., jak np. signoria florencka, powstaa w kocu XIII w., zoona z reprezentantw najwaniejszych cechw, ktrej przewodniczy gonfaloniere della giustizia w., 'chory sprawiedliwoci', a. Najjaniejsza Signoria Wenecka, z do i czonkami Tajnej Rady; w. od signore 'pan; wadca'. Loggia della Signoria a. dell'Orcagna, a. dei Lanzi - zob. Loggia. Palazzo della Signoria (a. Palazzo Vecchio) - we Florencji, majestatyczna budowla z przeomu XIII i XIV w., przypisywana tradycyjnie Arnolfowi di Cambio, rozbudowana od tyu przez Buontalentiego i Vasariego, z fasad

grubo rustykowan z eleganckimi, dwudzielnymi oknami, kryt galeri pod blankami, z ktrych wyrasta przeszlo 90-metrowa prostoktna wiea, przypisywana Arnolfowi. Siedziba signorii florenekiej, w 1540-50 rezydeneja Cosima de'Medici, w 1865-72 w. Izba Deputowanych, pniej ratusz. Na stopniach gmachu: Marzocco, heraldyczny lew Florencji, kopia oryginau Donatella; brz Judyta i Holofernes Donatella; kopia Dawida Michaa Anioa; Herkules i Kakus Bandinellego. Pikny dziedziniec wczesnorenesansowy (1453) Michelozza ze studni Taddy i brzem Chopiec z delfinem (1476) Verrocchia. Bogato wyposaone sale wntrza; m.in. Sala Piciuset z batalistycznymi malowidami ciennymi Vasariego, w niszy Geniusz zwycistwa Michaa Anioa. Audiencjonalna Sala Dwustu Michaa Anioa ze wspaniaymi malowidami plafonu. Sala Lilii (dei Gigli) z freskami Domenica Ghirlandajo. Piazza della Signoria - plac we Florencji, nad ktrym gruje Palazzo Vecchio (a. della Signoria), ktry wraz z Loggi dei Lanzi (a. della Signoria) tworz jedyny w swoim rodzaju naronik oywiony tumem posgw. Nieomal na rodku placu okrga pyta kamienna znaczy miejsce, gdzie spalono Savonarol. Bliej paacu wielka Fontanna Neptuna (zob. Fontanna) i statua konna Cosima I, duta Jeana Bologna (Giambologna).

Sigurd - zob. Vlsunga Saga.

Si-Ju-Ci - zob. Podr (na Zachd).

Siklawa - wodospad grski.

Silbermann - niemiecka rodzina budowniczych organw i strunowych instrumentw klawiszowych. Najwybitniejsi z nich to: Andreas, 1678-1734, od ok. 1700 w Strasburgu, i Gottfried, 1683-1753, brat Andreasa, od 1711 we Freibergu, zbudowa m.in. organy w katedrze freiberskiej, w drezdeskich: Frauenkirche, Hotkirche i kociele w. Zofii; przyczyni si do rozwoju fortepianu.

Siloe - Siloam, Syloe, w Biblii, Ew. wg Jana, 9, 7, sadzawka w Jerozolimie, w ktrej kpiel miaa przywraca siy i zdrowie, a nawet wzrok; przen. co uzdrawiajcego, odradzajcego; por. Betsaida 2.

Silva rerum - ac. dos. 'las rzeczy', zbir rozmaitych wiadomoci a. utworw rnego rodzaju, rnych autorw; w Polsce od koca XVI w. ksiga domowa a. rodzinna, w ktrej zapisywano dorywczo rne wydarzenia (take polityczne), wszelkie wiadomoci, dokumenty rnej treci, dotyczce ycia polit. i prywatnego, mowy sejmowe, sejmikowe, weselne, pogrzebowe, wiersze, satyry, daty waniejszych wypadkw, wiadomoci statystyczne, rachunki, anegdoty, sentencje, przepisy, porady domowe, ciekawostki, teksty lit. Zachowane w rkopisie, niekiedy take wydane drukiem, zawieraj bogactwo informacji o yciu i obyczajach dawnej Polski. Nazywane te: penu synopticum ac., 'rejestr domowy', olla podrida hiszp., 'bigos hultajski, groch z kapust', nihil et omnia ac., 'wszystko i nic', farrago rerum ac., 'mieszanina; bagatele', miscellanea ac., 'rozmaitoci'; por. te Ogrd (ale nie plewiony); Wirydarz.

Simplicissimus - Simplex bohater tytuowy powieci Przygody Simplicissimusa (1668-69, wyd. pol. 1958) Hansa Jacoba Christoffela von Grimmelshausen, czcej cechy nm. powieci (zob.) rozwojowej z cechami hiszp. powieci (zob.) otrzykowskiej, rozgrywajcej si na tle ponurych i krwawych wypadkw wojny tnydziestoletniej. Jest to historia onierza tej wojny, a zarazem duszy ludzkiej dcej od przygd, okropnoci i rozkoszy wiata do zbawienia. Pierwsze po Parsifalu (zob.) dzieje wntrza czowieka, podane tym razem w formie autobiografii, pena gwatownych odmian losu wdrwka dziecico naiwnego wychowanka pustelnika przez okrutny, optany wiat wojny do wasnej, odlegej od wiata pustelni. "Simplizissimus", "Simpl" - nm. pismo satyryczne, nazwane imieniem bohatera powieci, ukazujce si w Monachium w 1896-1942, za. przez A. Langena i T. T. Heinego, wznowione w 1954 przez O. Iversena.

Sindbad eglarz - zob. Podr(e Sindbada Zeglarza).

Sindibad - wielki mdrzec z Opowiada o podstpach kobiet i siedmiu wezyrach z Bani z 1001 nocy (zob. Tysic), ktremu pewien krl powierzy wychowanie swego niezmiernie udanego syna. Pewnego dnia Sindibad wyczyta z gwiazd przepowiedni, e krlewicz umrze, jeeli nie bdzie milcza przez najblisze 7 dni. Usyszawszy to krl umieci syna w paacu, w ktrym pikne niewolnice zabawiay zmuszonego do milczenia modzieca gr na lutni. Ulubiona naonica krla, ogarnita namitnoci do krlewicza, rzucia si na niego, on j jednak odepchn i na migi da jej do zrozumienia, e za tydzie powie o jej postpku ojcu, ktry kae j straci. Wwczas niewolnica pomwia go przed krlem o zamach na jej cze. Zapalczywy krl wezwa swych siedmiu wezyrw i kaza im zabi syna. Oni jednak, aby zyska na czasie, opowiadali mu przez 7 dni historie o przewrotnoci kobiet i szkodliwoci pochopnych decyzji. Aby zniweczy ich

wpyw, niewolnica opowiadaa mu przez 7 nocy historie o ajdactwach wezyrw. Wreszcie po upywie terminu ustalonego przez Sindibada sam krlewicz wyjani spraw, dowodzc swej niewinnoci i perfidii niewolnicy. Jest to jedna z najpopularniejszych opowieci lud., znana od czasw staro. (zob. Putyfar) w najrozmaitszych wersjach i odmianach, pochodzca w tym ksztacie prawdop. z V w., z Indii. Jedna z g. wersji, bizantyjska z XI w., to Syntipas (od. gr. transpozycji imienia wychowawcy ksicia), gdzie wystpuje jeszcze siedmiu mdrcw, a nie wezyrw. Opowie ta dotara do Europy w XII w., a spopularyzowa j fr. romans wierszem Siedmiu mdrcw (wczesny XIV w.) i wersja prozaiczna Dolopathos (ok. 1225). W 1475 ukaza si drukiem przekad ac. z fr. pt. Historia siedmiu mdrcw Rzymu. Wydanie strasburskie pt. Pontianus. Dicta aut facta septem sapientum ac., 'Sowa i czyny siedmiu mdrcw', z 1512 stao si podstaw t. Jana z Koszyczek (Krakw 1540) pt. Poncjan ktry ma w sobie rozmaity powieci mie barzo ku czcieniu, bogato ilustrowanego. Imi Sindibad wystpuje te w formie Sandabar i Sindabar.

Sing-Sing - amerykaskie wizienie stanowe w Ossining (osada Sing-Sing od 1813, przemianowana w 1901) w pd.-wsch. stanie Nowy Jork, przez dugi czas znane z niezwykle ostrej dyscypliny, zrformowane w 1914-15; nazwa od Indian Sin Sinck.

Singspiel - (wym. zingszpi:l), nm. 'piewogra', muzyczny pop. utwr sceniczny, z dialogiem mwionym, urozmaiconym piosenkami pop: i lud. (pieni zwrotkowe, proste arie i partie zespoowe). Forma, rozwinita w Niemczech w po. XVIII w. i w Wiedniu, staa si wkrtce narodow form sceniczn. Pocztkowo opery pisane do tekstw nm. zwano take singspielami, np. Uprowadzenie z seraju i Czarodziejski flet Mozarta. W Polsce piewogry nazywano komediooperami, np. Ndza uszczliwiona (1778) Macieja Kamieskiego, Cud mniemany czyli Krakowiacy i grale (1794) Jana Stefaniego.

Sinis - mit. gr. rozbjnik, ktry mieszka na Przesmyku Korynckim (Isthmos); podrnych chwyta i przywizywa do wierzchokw dwch sosen przygitych do ziemi, po czym wierzchoki puszcza, a sosny, odginajc si gwatownie, rozdzieray nieszczsn ofiar. Tezeusz w drodze do Aten zabi Sinisa w ten sam sposb.

Sinobrody - jedna z najsynniejszych bajek Perraulta ze zbioru Bajki Babci Gski (zob. Bajka), znana take z nie mniej popularnej transkrypcji pt. Fitschers Vogel braci Grimm. Sinobrody, fr. Barbe-bleue, ang. Blue Beard, nm. Blaubart, zeszpecony niebiesk brod, ma w swym paacu

tajemniczy pokoik, od ktrego klucz powierza swej onie, zakazujc jej tam wej pod kar mierci. Ale w czasie nieobecnoci ma ona, nie mogc poskromi ciekawoci, otwiera drzwi od pokoiku, gdzie znajduje grobowiec on, ktre jej m pozabija. Przeraona, upuszcza magiczny klucz, na ktrym zostaje plama nie do zmycia od krwi zakrzepej na pododze owej izby. Nieszczsna ma jednak nadziej, e bracia, ktrzy j maj wanie odwiedzi, uratuj jej ycie. Prosi przeto siostr, aby wesza na wie wyglda braci, i woa do niej co chwila: "Anno, siostro moja, czy ju jad?" Tymczasem przybywa m i ujrzawszy plam na kluczu wciga on do zakazanego pokoju, aby j zgadzi. W ostatniej chwili zjawiaj si bracia, oficer dragonw i muszkieter, ktrzy Sinobrodego zabijaj; zob. de Rais. Raoul Barbe-Bleue - opera (1789) Andre Ernesta Gretry'ego. Barbe-Bleue - opera buffo (Pary 1866, wyst. pol. Warszawa 1870 pt. Rycerz Sinobrody) Jacquesa Ofienbacha, libretto: H. Meilhac i L. Halevy. Sinobrody, wielki pan w pogoni za miostkami, pozbywa si ju szstej ony, korzystajc z usug swego alchemika, Popolaniego, aby poj sidm; na szczcie Popolani udawa tylko truciciela i w odpowiednim momencie przyprowadza 6 rzekomo zmarych on Sinobrodego. Ariane et Barbe-Bleue - dramat bajeczny (wyst. 1902) Maurice Maeterlincka; wyst. z muzyk Paula Dukasa w 1907. Zamek ksicia Sinobrodego - zob. Zamek.

Sinon - (wym. s-i...) wg Eneidy, 2, 57-194, Wergiliusza Grek, ktry udajc dezertera przeszed na stron Trojan, opowiedzia im dug i kamliw histori budowy konia trojaskiego, a noc, ju w murach Troi, otworzy zawory drzwiczek drewnianego rumaka, wypuci ukrytych tam wojownikw gr. i sam wzi udzia w rzezi Trojan. Dante w Boskiej Komedii (Pieko, 30) umieszcza go w dziesitym jarze Zych Dow, w. Malebolge, smego krgu piekie, midzy kamcami, wraz z on Putyfara.

Sinto - sintoizm, krajowa religia i dawny kult etniczny Japonii, charakteryzujcy si kultem istot mitycznych, duchw sawnych ludzi, duchw przodkw, si przyrody, nie posiadajcy historycznego zaoyciela ani zorganizowanej teologii. Pniej przyczono do niego elementy buddyzmu i kult mikada jako potomka bogini soca. Po rewolucji Meidzi w 1867-68 sinto stao si religi pastwow, nacjonalistyczn i militarystyczn. Po 2. wojnie wiat., kiedy cesarz Hirohito publicznie wyrzek si pretensji do boskoci, rola sinto zmniejszya si.

Siostra - najblisza krewna w linii bocznej; zakonnica, mniszka; jeden z

tytuw czonki zakonu; czonkini jakiego bractwa a. stowarzyszenia; pielgniarka, sanitariuszka. Siostra Angelika - w. Suor Angelica, opera w 1 akcie Pucciniego, libretto: G. Forzano; druga cz Tryptyku, 71 Trittico (Nowy Jork 1918, wyst. pol. Katowice 1929); akcja rozgrywa si w jednym z klasztorw w. pod koniec XVII w. Siostry miosierdzia - szarytki, z fr. soeurs de charite, wincentynki, zgomadzenie zakonne za. w 1633 przez w. Wincentego a Paulo i w. Ludwik de Marillac, zajmujce si g. prac szpitaln (dawn. charakterystyczny duy, biay kornet); do Polski sprowadzone w 1652 przez krlow Mari Ludwik. Siostry syjamskie - zob. Blinita (syjamskie). Szare siostry - dawn. szarytki, zob. wyej.

Sidma piecz - szw. Det Sjunde Inseglet, synne poetyckie arcydzieo filmowe (1956) Ingmara Bergmana z Maxem von Sydow, Bibi Anderson, Gunnarem Bjomstrandem i in.; poszukiwanie znaczenia ycia, tajemnicy Boga, obraz samotnoci ludzkiej, cienia osaniajcego granic ycia i mierci, ohydy przesdw i ndzy lepej wiary. Akcja rozgrywa si w XIV-wiecznej Skandynawii, gdy Czarna mier zbiera niwo.

Sirat - zob. AI Sirat.

Sistrum - staroegipski instrument obrzdowy, rodzaj gruchawki zoonej z metalowego kabka o ramionach poczonych poprzeczkami, na ktrych wisz keczka wydajce charakterystyczny dwik przy potrzsaniu.

Sita - sanskr., dos. 'bruzda', bohaterka Ramajany, ona Ramy (zob.), crka krla Danaki, ktr krl wydoby z ziemi w czasie orki; std jej imi; por. Sawitri.

Sitting Bull - ang., 'siedzcy byk', wdz indiaski, przywdca plemienia Sioux (wym. su:) w walce przeciw biaym ludziom i indiaskiego ruchu oporu przeciw przymusowi osiedlania si w rezerwatach. Jego bitwa z dowodzcym ekspedycj karn generaem George A. Custerem nad rzek Little Big Horn 25 VI 1876 skoczya si klsk wojsk amer. i mierci generaa. Sitting Bull

schroni si w Kanadzie, ale w 1881 powrci, gdy przyrzeczono mu uaskawienie. W 1885 bra udzia w Wild West Show (ang., 'widowisku Dzikiego Zachodu') Buffalo Billa. Nie zaprzesta jednak obrony sprawy indiaskiej, agitujc przeciw sprzeday gruntw plemienia Sioux biaym. W 1890 zabity przez policj w czasie aresztowania, jakoby za stawianie oporu.

Siudrowie - czwarta z dawnych kast Indii, utworzona g. z potomkw tubylczej praludnoci, przeznaczana do robt suebnych; z sanskr. l. poj. siudra.

Siwa - (eufemizm; sanskr., 'bogosawiony; askawy') jeden z trjcy gwnych bogw hinduizmu, obok Wisznu i Brahmy, bg, ktry niszczy, a potem odradza wiat, g. bg ascetw, ktry dziaa cuda dziki medytacji i pokucie, bg falliczny, bg sztuk piknych i taca, czsto wyobraany z czterema ramionami i trzema twarzami, maonek bogini Kali.

Skaldowie - nadwomi poeci norw. i isl. z IX-XIII w.; poezja ich, wspczesna poezji Eddy, rni si od niej metrum i stylem; poezja Eddy jest anonimowa, prosta i zwiza, czsto w formie dialogu dramatycznego; skaldowie byli znani z imienia, ich poematy - opisowe i subiektywne, metrum - cile sylabiczne, jzyk - bogaty, obrazowy, kunsztownie literacki; z isl. skald 'poeta'.

Skalmierzanki - czyli Koniki zwierzynieckie, komedioopera (Lww 1828) Jana Nepomucena Kamiskiego z muzyk Jzefa Basznego (J. Baschny), w swoim czasie bardzo popularna. Rzecz dzieje si we wsi Skalmierz pod Krakowem, gdzie kasztelanic urosaw szuka sobie ony wrd niewinnych dziewczt wiejskich, co staje si przyczyn niespodziewanych komplikacji uczuciowo-matrymonialnych.

Skaa. Pieskowa Skaa - zob. Skaa Leukadyjska - wys. 6107m, stromo opadajca w morze, z ktrej w staro. strcano skazanych na mier, skd wg legendy skoczy miaa do wody Safona (zob.), na wyspie Leukadii (Leukas, dzi Lefkas) na M. Joskim, oddzielonej od wybrzey gr. wsk cienin przekopan w VII w. pne. Skazacom, ktrzy przeyli ten skok, darowywano ycie. Skaa Tarpejska - zob. Tarpeja.

Skaka - niewielka skaa; odamek, odprysk, odbryzg, odcios skay, kamienia; kawaek krzemienia do krzesania ognia w skakowej odprzodowej rcznej broni palnej, w ktrej przez uderzenie krzemienia (skaki) zapalao si proch na panewce, od 2. po. XVII do 1. po. XIX w.; dawn. drzazga, ostre drewienko; dawn. bielmo na oku. Skaka - cz dawn. dzielnicy Kazimierz w Krakowie. Koci paulnw na Skace - zob. Krakw.

Skamander - gr. Skamandros, obecnie Kck Menderes, rzeczka w Troadzie, wypywajca u podna Idy, o piknych, zocistych nurtach (dlatego zwana przez Homera Ksantos 'ty'), wpadajca do morza w pobliu Troi. Homer opisuje (Iliada, 21), jak rzeczny bg Skamandra napada wzburzonymi wodami na Achillesa, gdy ten, wskoczywszy do rzeki, urzdzi rze modziey trojaskiej, a w kocu zamordowa bezbronnego, nagiego syna Priama, Likaona. Bohater ratuje si ucieczk; por. Ko (Ksantos). "Skamander" - miesicznik poetycki ukazujcy si w Warszawie 1920-28 i 1935-39, pod red. W. Zawistowskiego do 1922, a pniej wyd. i red. przez M. Grydzewskiego; organ grupy poetw zwanej "grup Skamandra": J. Iwaszkiewicz, J. Lecho, A. Sonimski, J. Tuwim, K. Wierzyski i in. Noc w miecie gboka; Skamander poyska wilan wietlc si fal. St. Wyspiaski, Akropolis, 2, 9-10.

Skanderbeg - z Iskander Beg 'bej Aleksander', wac. Jerzy Kastriota, Gjerg Kastrioti Skenderbeu (1405-68), albaski bohater narodowy, syn ksicia pn. Albanii, wychowany w wierze muzumaskiej jako zakadnik na dworze sutana Murada II, ktry obsypywa go askami, uczyni dowdc oddziau jazdy i nada tytu beja. W 1443 Skanderbeg z oddziaem Albaczykw przedosta si podstpem do Albanii, gdzie obj przywdztwo powstania przeciw Turcji i przyj chrzest. W 1444 wyzwolil Albani spod wadzy tur. i zaoy lig ksit albaskich, a w 1461 sta si panujcym ksiciem i stworzy podstawy pastwowoci albaskiej. A do 1467 udawao mu si odpiera ataki Murada II i jego nastpcy, Mehmeda II. Opiewany przez lud poezj epick Sowian pd.

Skansen - krajoznawcze muzeum etnograficzne pod goym niebem, gdzie eksponatami s budynki, meble, sprzty, tkaniny pewnego regionu; od nazwy parku sztokholmskiego, w ktrym Artur Hazelius zaoy w 1891 pierwsze na wiecie muzeum etnogr. na wolnym powietrzu, gdzie zgromadzone s zabytki

budownictwa szwedzkiego; mieszkacy odpowiednich regionw demonstruj zwiedzajcym tradycyjne zajcia rzemielnicze i gospodarskie.

Skarabeusz - powitnik czczony, wity uk, ktry wg staro. Egipcjan powsta sam z siebie, by symbolem tworzenia, niemiertelnoci, zmartwychwstania (jego wizerunki dawano mumiom), wcieleniem wschodzcego Soca pod imieniem Chepri. Konwencjonalne wyobraenie tego chrzszcza w kamieniu, glince, fajansie, kamieniach pszlachetnych itp., zazw. z odpowiednim napisem po stronie spodniej, uywane byo szeroko od koca III tysiclecia pne. jako amulet a. ornament, pniej imitowane w kulturze gr.-rz. (gemmy, sygnety, pieczcie, amulety, uywane te w kulcie zmarych). Uwaano, e wszystkie s samczykami; jako symbole wojska podobizny ich noszone byy przez legionistw rz. na piercieniach; z ac. scarabaeus.

Skarb. Gdzie skarb twj, tam i serce twoje - z Biblii, Ew. wg Mat., 6, 21. Skarbiec Atreusza - zob. Agamemnon (Grb). Skarbni(cze)k - w Polsce XVII i XVIII w. pojazd uywany do podry, g. bagaowy, obity skr w caoci a. tylko w tylnej czci. Skarbnik - w Polsce do po. XIV w. urzdnik krlewski, zarzdzajcy skarbem panujcego z wyjtkiem pienidzy i kruszcw, ktrymi administrowa mincerz. Skarbnik, skarbek - duch kopalniany w tradycji ludu lskiego i krakowskiego, grony i mciwy wadca dusz grnikw zmarych w kopalni i "nad kruszcami i skarbami przeoony" (Linde), od pierw. znaczenia wyrazu skarb 'staranie; opieka'; rdw.-ac. custos thesaurorum 'stranik skarbw'. Ukazuje si jako siwobrody starzec w "ptnicy", przepasany "cum", niekiedy w stroju grnika, czasem w postaci psa, czarnego kota lub myszy; posta zwierzca jest ostrzeeniem przed poarem. Niektre wersje widz w nim demona szkodzcego ludziom, inne powiadaj inaczej; np. Walenty Rodzieski w poemacie o grnikach i hutnikach Officina ferraria (1612) pisze: "Z tych duchw jeden trefny duch si ukazowa okoo Ryzenberku, a z ludmi kuglowa. Wszako acz wic w straszliwej postawie przychodzi do ludzi, przeci nigdy adnemu nie szkodzi"; trefny - 'artobliwy', Ryzenberk - 'nieka', kuglowa - 'artowa'. Skarb w kodzie - rdw. opowie przykadna z Gesta Romanorum, t. na jz. polski w 1562, przekazywana u nas w kilku wersjach lud. Bogaty sknera ukrywa skarb w kodzie, ktr porywa powd i zanosi przed dom biedaka. Zuboay bogacz przybywa jako wdrowny ebrak do domu wzbogaconego znalazcy i opowiada mu swe dzieje. Ten, ruszony wyrzutami sumienia, chcc mu pomc,

daje mu bochenek chleba wypeniony zotem, widzi jednak, e, wyszedszy na drog, ebrak ofiarowuje ten chleb innemu. Przywouje wic ebraka i kieruje go w inn stron, drog przez strumie, gdzie uprzednio na kadce pozostawi worek zota. Ale ebrak, idc przez kadk, zabawia si udajc lepca i nie dostrzega prezentu. Znalazca skarbu uwaa te fakty za znak Opatrznoci i pozostawia ebraka wasnemu losowi. Skarby zaklte - powszechne u wszystkich ludw wierzenia, podania, legendy, banie o skarbach, zocie, pienidzach, klejnotach, zakopanych, zatopionych, ukrytych w pieczarach, kopalniach, ruinach zamkw, podziemnych lochach, w grach, podziemnych krlestwach. Mona je, przynajmniej czciowo, wydoby i przywaszczy przy pomocy czarw, zaczarowanych piercieni, zakl, duchw, demonw, dinnw, albo w pewnych porach roku, zw. w czasie uroczystych wit, jak Wielkanoc, Boe Narodzenie, czy te w dni zwizane z dawnymi wierzeniami, jak noc witojaska; por. Ali Baba; Nibelung. Za skarby wiata, za (adne) skarby - za nic na wiecie, pod adnym warunkiem, w adnym razie, absolutnie nie.

Skarbek - zob. Habdank; Skarb(nik).

Skarga umierajcego - ale umierajcgou a. konajcego, anonimowy wiersz religijno-dydaktyczny z pocz. XV w., przekad pieni czeskiej powstaej ok. 1425, znany z dwch pniejszych kopii rkopimienniczych, pockiej i wrocawskiej, zoony z 23 zwrotek, wg 23 liter abecada ac., ktrymi po kolei zaczynaj si zwrotki. Konajcy spowiada si z grzechw ywota, ubolewa nad obud ludzi, przestrzega przed marnymi uciechami wiatowymi, zachcajc do pobonoci. Ach! mj smtku, ma aoci! Nie mog si dowiedzieci, Gdzie mam pirwy nocleg mieci, Gdy dusza z ciaa wyleci? Odpowiedzi na to pytanie, zawarte w 1. zwrotce, udziela dodatek do Skarg zachowany w odpisie wrocawskim: Dusza z ciaa wyleciaa, Na zielonej ce staa - Stawszy silno barzo rzewno zapakaa.

Skartabellat - w Polsce rdw. drobne rycerstwo, wodycy; od 1669 szlachectwo niepene, nie uprawniajce do piastowania urzdw przez 3 pokolenia, dla szlachty wieo nobilitowanej; rdw.-ac. scartabellatus z w. scartabello 'szparga, wistek'.

Skat - niemiecka trzyosobowa gra w 32 karty, w ktrej grajcy bior po 10 kart, a dwie karty ("skat") pozostaj przykryte; pop. te na lsku; nm. z w. scnrto 'odrzucenie; wybierki'.

Skpiec - Za pierwowzr skpca w lit. europ. mona by uwaa wzbogaconego nagle biedaka Eukliona w Skarbie (Aulularia) Plauta. W czwartym krgu Pieka (zob. Komedia) Dante umieszcza chciwcw, ktrzy tam tocz przeciw sobie wzajem olbrzymie gazy, bo grzechem swoim obrazili Boga. Z chciwoci cz nienawi plemienn: Barabbas w ydzie z Malty (1589) Marlowe'a i Szajlok (zob.), a zmysowe dze Volpone (zob.). Skpcy s powszednim zjawiskiem we w. commedia dell'arte. Najwiksz saw osign Harpagon w Skpcu (fr. L'Avare) Moliera, jednym z gonych dzie komediopisarza. Goldoni pozostawi a 5 odmian skpca: Oktawa w Prawdziwym przyjacielu, w. Il vero amico (1750), don Ambrogia w Skpcu. Lilvaro (1756), Pantalona w Skpcu zazdrosnym. Il geloso avaro (1753), Todera w Todero Zrzda, Sior Todero brontolon (1762), i hrabiego de Casteldoro w Skpcu okazaym, L'avaro fastoso (1773). Z licznych postaci skpcw lit. XIX w. wymieni warto Barona ze Skpego rycerza, ros. 'Skupoj rycur' (1830) z cyklu Sceny dramatyczne Puszkina; z Komedii ludzkij Balzaka: ojca Grandet (zob. Eugenia Grandet), Gobsecka (1830), La Baudraye z Muzy z zacianka, fr. La Muse du Departement (1844), Rigou z Chopw, fr. Paysans (1845) i Graslina z Wiejskiego proboszcza, Cure de village (1839); atk z Doywocia (1835) A. Fredry; Scrooge'a (zob.) Dickensa, wreszcie Pluszkina z Martwych dusz, ros. Miortwyje duszy (1842) Gogola. Skpy rycerz - opera opus 24 (Moskwa 1906) S. Rachmaninowa, wg Puszkina.

Skidbladnir - (Skithblathnir) mit. skand. magiczny okrt Freyra (zob.) zbudowany przez kary; mg pomieci wszystkich bogw, a gdy zosta zoony, mieci si w kieszeni.

Skir - dawn. rak (choroba); z n.-ac. scirrhus 'nabrzmienie; puchlina'.

Skiron - mit. gr. rozbjnik czatujcy na wdrowcw na stromej nadmorskiej skale, ktrej skrajem prowadzia droga. Napadnitego zmusza do umycia sobie ng, po czym jednym kopniciem strca go w przepa morsk, gdzie poera go wielki w. Zabi Skirona przechodzcy tamtdy w drodze do Aten Tezeusz. Wg lokalnej, megaryjskiej wersji mitu, Skiron by postaci czcigodn, dziadkiem Peleusa i Telamona.

Sklep - kalka z nm. Gewlbe 'sklepienie; sklep, skad towarw; piwnica' oznaczajca w jz. polskim pierw. tylko 'sklepienie (konstrukcja budowlana'), obecnie tylko 'lokal do sprzeday towarw'; w jz. ros. sklep oznacza 'grobowiec, krypt', a w czeskim - 'piwnic'

Skodowska-Curie Maria - 1867-1934, crka Wadysawa, nauczyciela fizyki i matematyki w warszawskich szkoach rednich, i Bronisawy z Boguckich, przeoonej pensji dla dziewezt w Warszawie. Ukoczya ze zotym medalem III Gimnazjum eskie w Warszawie; w 1884-85 studiowaa na nielegalnym Uniwersytecie Latajcym. W 1886-89 bya guwernantk w Pockiem. W 1891 rozpocza studia na Sorbonie w Paryu. W 1895 wysza za m za Piotra Curie. W 1903 otrzymaa wraz z mem Nagrod Nobla za odkrycie polonu i radu, a po mierci ma, w 1906, powtrnie Nagrod Nobla w 1911 za badania nad radem. W 1912 z jej inicjatywy rozpoczto budow Instytutu Radowego w Paryu, w ktrym do mierci pracowaa, a po 1. wojnie wiat. - Instytutu w Warszawie, otwartego w 1932. Bya pierwszym laureatem dwch Nagrd Nobla.

Skoblica - narzdzie do strugania drewna, zoone z prostego ostrza (onika, tzw. bo dawn. strugano nim osie do wozw) czcego dwa uchwyty a. ostrza wygitego, pkolistego a. okrgego, z jednym uchwytem; uywana g. przez bednarzy i przy wyrobie drewnianych niecek i koryt.

Skojec - szkojec, w dawnej Polsce okrelenie 1/24 grzywny, wartoci 10 denarw w XIII w., a 2 groszy w XIV-XV w.; ze rdw.-ac. scotus.

Skolion - w Grecji ok. II w. pne. (improwizowana) pie biesiadna, piewana w dowolnym porzdku przez goci z towarzyszeniem liry; gr. utwr lit. na wzr takiej pieni.

Skomorochy - w rdw. i a do XVIII w. w Rosji wdrowni aktorzy, linoskoczki, lalkarze, kuglarze, onglerzy, piewacy, muzykanci, niedwiednicy, bani; zespoowo objedali kraj, wystpujc na jarmarkach, weselach i na uroczystociach wit Wielkanocy i Boego Narodzenia. Taniec skomorochw - synna groteska symfoniczna z 3. aktu opery nieka, ros. Snieguroczka (1880, wyst. Petersburg 1882) Nikoaja Rimskiego-Korsakowa.

Skop - wykastrowany, wytrzebiony baran. Skopcy - w Rosji XVIII w. odam raskolnikw (zob.) zorganizowany przez Kondratija Sieliwanowa; mczyni stosowali kastracj dla osignicia doskonaoci moralnej.

Skopek - szkopek, dojnica, wiaderko na mleko, z jednym uchem, z drewnianych klepek cignitych obrczami, uywane najczciej przy dojeniu; z dawn. nm. scaf (dzi Schaff) 'ceber; szaflik'.

Skorpion - niedwiadek, rzd jadowitych pajczakw obejmujcy przeszo 600 gatunkw, nalecy do najstarszych znanych zwierzt ldowych. Ofiar chwytaj kleszczami i zabijaj jadem z gruczou zaodwoka, wprowadzonym do rany zadanej potnym kolcem, ktry koczy ten czon. Gatunki afrykaskie i meksykaskie s grone rwnie dla czowieka. Wg rdw. medycyny najlepsz odtrutk przeciw jadowi niedwiadka jest olej wycinity z jego ciaa, ktry prcz tego pomaga przy kamicy nerkowej. Wierzono wwczas rwnie, e skorpion, gdy nie ma gdzie si skry przed ogniem, popenia samobjstwo przez zakucie si kolcem. Niedwiadek, nim uksi, lie - przys., o skorpionie. Niedwiadek, Skorpio - ac. Scorpio, konstelacja rwnikowa, w Polsce widzialna wiosn i latem; z czerwon gwiazd Antares; rwnie znak Zodiaku; zob. Orion.

Skotopaska - zob. Sielanka; w XIV i XV w. uywano wyrazu skot w znaczeniu 'bydo', std skotopas oznacza 'pasterza byda'; Jan Kochanowski nazwa bukoliki skotopaskami.

Skrzana poczocha - jeden z przydomkw Natty Bumppo, tytuowego bohatera serii piciu powieci Jamesa Fenimore Coopera pod oglnym tytuem Opowieci Skrzanej Poczochy, ang. Geather-Stocking Tales, t. pol. Picioksig przygd Sokolego Oka, z heroicznego okresu pionierstwa amer. Przydomek od dugich kamaszy ze skry jeleniej, jakie nosi Natty Bumppo. Powieci te to: Pionierzy (The Pioniers, 1823, wyd. pol. 1832), Ostatni z Mohikanw, (The Last of the Mohicans, 1826, wyd. pol. 1830), Preria (The Prairie, 1827, wyd. pol. 1834), Tropiciel ladw (The Pathifinder, 1840, wyd. pol. 1928), owca powej zwierzyny (The Deerslayer; 1841, wyd. pol. 1924, Pogromca zwierzt). Bohater wystpuje pod nastpujcymi imionami: Bumppo a.

Deerslayer w owcy powej zwierzyny, Jastrzbie Oko (ang. Hawkeye, w t. pol. Sokole Oko) w Ostatnim z Mohikanw, Tropiciel ladw w Tropicielu ladw, Natty Bumppo a. Skrzana Poczocha w Pionierach i "traper" w Prerii. Charakter jego praktycznie nie uleg zmianie od modoci do mierci: idea obrocy granicy, wcielenie mitu epoki legendamej, mskich cnt, biay czowiek biorcy z cywilizacji to, co w niej najszlachetniejsze, a z otaczajcej go dzikoci to, co zgodnie z jego reguami postpowania chroni niezaleno myliwca, ktr uwaa za istot godnoci ludzkiej. Prowadzi go wiara we wasne siy i moralno pynca z czystego serca bohatera modzieowego.

Skrofuy - skrofuloza, zob. Choroba (krlw).

Skryba - ac. scriba, w staro. - pisarz publiczny, urzdowy, oficjalny, egzegeta Biblii, tumacz praw, prawnik; dawn. pisarz, sekretarz; gryzipirek, pisarczyk.

Skrzat - w folklorze i bajkach - duszek domowy (niegdy leny), pilnujcy obejcia, a nawet znoszcy skarby, jeli si o jego skromniutkie potrzeby pieczoowicie dba; przen. brzdc, malec.

Skrzetuski Mikoaj - ok. 1613-73, szlachcic polski, syn Jana herbu Jastrzbiec i Katarzyny ze Szczytowskich, posiadajcych majtek w czci wsi Ronw pod Poznaniem. Szkoy koczy w Poznaniu, dzielny zagoczyk, sformowa w Wielkopolsce chorgiew, ktra braa udzia w bitwie pod Chocimiem, cho bez swego rotmatrza, ktry ju wwczas nie y. Walczy w chorgwi Marka Gdeszyskiego na kresach, wraz z ni pod komend Mikoaja Ostroroga broni Zbaraa, z ktrego przekrad si do Toporowa i odda krlowi listy od Ostroroga z wieci, e Zbara broni si jeszcze, ale ostatkiem si. By kawalerem przez cae ycie, cho jakoby na kilka lat przed mierci chcia pani Zofi z Brzezickich Zawadzk zmusi do polubienia go, zajechawszy ze swoimi kompanami jej dwr. Podobno nierzadkie byy te akty gwatu onierzy pod jego komend wobec spokojnej ludnoci. Jan Skrzetuski - posta z Trylogii Henryka Sienkiewicza; czyn zbaraski Jana opar autor na czynie historycznego Mikoaja Skrzetuskiego, o ktrym wiadomo zaczerpn ze szkicu hist. Ludwika Kubali. Gwny bohater 1. czci Trylogii (Ogniem i mieczem, 1884), namiestnik chorgwi ks. Jeremiego Winiowieckiego, w 1647 nad Omelniczkiem na Ukrainie ratuje ycie Chmielnickiemu. Narzeczony, a po wielu przygodach m Heleny Kurcewiczwny. Wysanemu do Kudaku i Siczy z listami ksicia ratuje z kolei ycie

Chmielnicki. Wreszcie gdy Podbipita zgin przy prbie wyrwania si z oblonego Zbaraa (w poselstwie do krla po odsiecz), Skrzetuskiemu udaje si owo przedsiwzicie. Posta ta spotkaa si z rozbienymi ocenami krytykw. St. Tarnowski upatrywa w nim "tre i rdze ducha narodu i zarazem w doskonaej rzeczywistoci i prawdzie polskiej natury najwysz doskonao polskiej cnoty". Wg Wojciecha Dzieduszyckiego: "Skrzetuski chodzi po kartkach (ksiki) jak posg skamieniay, zimny, a przeto prawie dla nas obojtny.'' T. T. Je: "Skrzetuski bohaterem nie jest, bez woli wasnej, niby pionek na szachownicy posuwany, idzie tu, idzie tam..." Wreszcie Bolesaw Prus okrela go jako "Jezusa Chrystusa w roli oficera jazdy".

Skrzyda. Na skrzydach wiatru - zob. Wiatr. Skrzydlate sowa - gr. epea pteroenta, wyraenia, sentencje, ktre si powszechnie cytuje, nm. gejlugelte Worte; ros. kryiktyje sowk; ang. winged words; u Homera stay epitet ozdobny, uyty w Iliadzie 46, w Odysei 58 razy. Skrzyda Azraela - zob. Azrael. Skrzyda husarskie - zob. Husaria. Modoci! dodaj mi skrzyda! Niech nad martwym wzlec wiatem W rajsk dziedzin uudy. A. Mickiewicz, Oda do modoci, 2-4; dodaj -'uycz'.

Skrzynia. Skrzynia Kypselosa - Kypselos, tyran Koryntu w po. VII w., ojciec Periandra, obali rzdy doryckiego klanu Bakchiadw; jego liczne wyprawy kolonizacyjne stworzyy podstawy przyszego rozwoju Koryntu pod wadz jego syna. Bakchiadowie, dowiedziawszy si o przepowiedni, ktra gosia, e Kypselos, wywodzcy si od Lapitw, odbierze im wadz, usiowali go, jeszcze jako niemowl, zabi. Matka uratowaa dziecko, ukrywajc je w ozdobnej skrzyni, ktr pniej Periander zoy jako wotum w Olimpii. Pauzaniasz, ktry skrzyni widzia, opisuje (5, 17, 5) jej paskorzeby i intarsje wykonane w zocie, koci soniowej i drzewie cedrowym. W dobrym schowaniu, w skrzyni pod aw - iron. przys., bez opieki, na asce boskiej, niestarannie, lada jak, gdzie popadnie (odoy co cennego).

Skuba - zob. Smok (wawelski).

Skufia - mikka spiczasta czapeczka z czarnego a. fioletowego aksamitu, noszona przez duchownych prawosawnych; z ros. skufia 'jarmuka; tiubietiejka; skufia, piuska' od w. (s)cuffia 'czepek; suchawka'.

Skweres - zob. Kweres.

Slap(stick) - (wym. slp(stik)) wesoa, bazeska farsa, bufonada w prymitywnym stylu; ang. 'przyrzd z 2 sprystych desek poczonych w jednym kocu, uywany przez arlekina a. aktora w farsie, do wywoywania huku pozorujcego odgos silnego ciosu'; od slap 'klanicie; klapa' i stick 'kij'.

Sodkie ycie - w. La dolce vita, arcydzieo fllmowe (1959) Federica Felliniego, panorama wspczesnoci, oskarenie pozbawionego skrupuw dziennikarstwa, paparazzich (sadystycznych fotografw tej prasy), telewizji, kultu gwiazd filmowych, dekadenckich arystokratw, bogaczy i intelektualistw, jeden z najwaniejszych filmw 2. po. XX w.; przen. ywot ludzi bez trosk materialnych, ktrzy utracili rado ycia i wiar w jego sens.

Soma. Soma, siano, wieche, gwno-maszeruj chopcy rwno - przys., w wojsku austro-wg., skadajcym si z rnych narodowoci, rekrutom, ktrzy nie rozumieli niemieckiej komendy, przywizywano do ng wizki siana i somy, aby nauczyli si rozrnia znaczenie wyrazw rechts i links, nm. 'w prawo, w lewo'. Somiana wdwka - zob. Wdowa. Somiany kawaler zotej panny dostanie - przys. z czasw, gdy atwiej byo si oeni biednemu kawalerowi ni wyj za m zamonej dziewczynie. Somiany ogie - krtkotrway zapa, entuzjazm, ktry rwnie szybko si pojawia, jak znika; czowiek, ktry atwo si zapala do wszystkiego, ale te szybko si zniechca, zraa, ostyga w zapale, ma do, traci serce. Somiany wdowiec - m, ktrego ona jest chwilowo nieobecna. Somkowy kapelusz - nazwa jednego z portretw Heleny Fourment (zob.) pdzla Rubensa, Londyn, National Gall.; przedstawiona na nim kobieta nosi wprawdzie kapelusz, ale nie somkowy; by to obraz, wok ktrego ze szczegln si rozgorza w Londynie w 1947 spr midzy zwolennikami a

przeciwnikami renowacji (konserwacji penej) obrazw dawnych mistrzw. Somkowy kapelusz - fr. Un Chapeau de paille d'Italie, krotochwila (Pary 1851, wyst. pol. Warszawa 1875) Eugene Labiche'a. Szalona galopada orszaku prowincjuszw przez Pary w celu znalezienia dowodu niewinnoci dla rozflirtowanej matki - kapelusza z woskiej somki, ktry by zastpi oryginalny kapelusz owej damy, poarty przez konia w czasie, gdy spdzaa w krzakach sodkie chwile z ognistym oficerem. Film (1927) Rene Claira wg Labiche'a. Chceszli kto moim onierzem by miany, Ujdzie za szyszak kapelusz somiany. W. Potocki, Pokj mie ludziom potrzeba na pieczy..., 17-18.

Sonecznik - bot. Helianthus, rodzaj z rodziny zoonych, obejmuje ok. 50 gatunkw rolin jednorocznych a. bylin, pochodzcych z Ameryki; sonecznik zwyczajny, sprowadzony do Europy w XVI w., o wysokiej odydze, duych, tych kwiatach, rolina ozdobna, oleista i pastewna. Soneczniki - jeden z najpopularniejszych i najczciej reprodukowanych obrazw (1888) Vincenta van Gogha, malowany przez niego w rnych wersjach w Arles w Prowansji (pd. Franeja). W rodku kwiatw, jak penia pomidzy gwiazdami, Krgy sonecznik, licem wielkiem, gorejcem, Od wschodu do zachodu krci si za socem. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 2, 424-26.

So. Biay so - zob. Biay. Gdy zapa sonia za tyln nog, a on usiuje si wyrwa, najrozsdniej jest pozwoli mu uciec - ostatni aforyzm Abrahama Lincolna, ktrego w par godzin pniej miertelnie rani zamachowiec. Ko soniowa - zob. Ko. Sonia jako nie zauwayem - ros. Sona-toja i nie primieti, z bajki Ciekawy (1814) Iwana Kryowa; iron. nie dostrzec rzeczy najwaniejszej; por. Papie (By w Rzymie...). Sonie bojowe - Pomys militarnego zastosowania soni przyby do krajw rdziemnomorskich z Indu. Trudna walka wojsk Aleksandra Wielkiego z dwustoma soniami bojowymi armii krla Porosa wykazaa ich przydatno, a cho Aleksander sam nie uywa ich nigdy w boju, odegray znaczn rol w wojnach diadochw. Byy jednak skuteczne tylko w pierwszym spotkaniu z niewywiczon piechot; przygotowana do walki z nimi atwo dawaa sobie rad. Rzymianie po raz pierwszy spotkali si z bojowymi soniami w walkach z Pyrrusem (zob.), ale sami rzadko tylko uywali ich w walce.

So a sprawa polska - art. o szukaniu w kadej sprawie zwizkw z kwestia polsk, zw. w okresie zaborw; wzorowane na szw. Elefanten och Karl den Tolvte 'so a Karol XII'; w wielki krl by niewyczerpanym tematem, bez ktrego nie moga si w Szwecji obej adna dyskusja. Znana jest anegdota o temacie "So". Polak, majcy po innych nacjach napisa rozpraw o soniu, napisa bez wahania: "So a sprawa polska." St. eromski, Przedwionie, cz. 3, Wiatr od wschodu. So morski (pn. i pd.) - zob. Morski. So w skadzie porcelany - czowiek niezgrabny, niezdarny, gruboskmy, nietaktowny, niedelikatny. Wiea z koci soniowej - zob. Wiea.

Soce - jako jedyne rdo wiata i ciepa, a zatem i ycia, czczone byo przez wikszo plemion i ludw wiata: bstwem Soca w braminizmie-hinduizmie jest Suria, w Babilonii-Asyrii by nim Szamasz, Mitra by bogiem indoiraskim, Ahura-Mazda (Ormuzd) bogiem Soca i wiata w perskim mazdaizmie, u Chaldejezykw by nim Merodach, u staro. Egipcjan Ra (Re) i Horus, u Aztekw - Tezkatlipoka. Grecy przysigali na boga Soca-Heliosa (zob.), ktry wszystko widzi i syszy; pniej identyfikowano z nim Apollina-Febusa (Foibosa), ju jako uosobienie yciodajnej potgi. Rzymski bg Soca-Sol, zczy si pniej z perskim Mitr (zob. Mitra 1) w jedno, jako Sol Invictus ac., 'niezwycione Soce'. Przed wprowadzeniem chrzecijastwa bg ten tak bardzo odsun na dalszy plan bogw olimpijskich, e religia rz. staa si nieomal monoteistyczna. Skandynawskim bogiem Soca by Sunna, wiecznie lkajcy si poarcia przez wilka Fenrisa jako symbolu zamienia. W Italii kult Sola znikn bez ladu. W Grecji Helios yje dalej w w. Eliaszu, ktrego imieniem nazwano niezliczone gry (czsto z kaplicami), co tumaczy si podobiestwem imion: helios-wym. ilios, Ehas-wym. ilias. Bdzie i przed naszymi wrotami soce - przys., i na naszej ulicy bdzie wito; bdzie jarmark i na naszym rynku; kiedy i nam si co dobrego trafi. Czeka ojowego soca - dawne przys., czeka wieczoru w karczmie, w obery, w zajedzie, ktre owietlano tanimi ojwkami, a nie kosztownymi wiecami woskowymi; oddawa si jedynej podwczas rozrywce miast i wsi karczemnym plotkom przy piwie. Jedno soce do na niebie - przys., zob. Aleksander Wielki (Aleksander i Parmeniusz). Bg nas czy diabe zczyt, trzeba si rozczy: Dwch nas, jak dwch soc, pono zanadto na wiecie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 901-02.

Kalendarz soneczny - zob, Kalendarz (egipski). Miasto Soca - zob. Miasto. Miejsce pod socem - korzystna pozycja umoliwiajaca rozwj, rozprzestrzenienie si; udzia, do ktrego si ma "naturalne prawo". "To moje miejsce pod socem: oto pocztek i obraz przywaszczania sobie caego wiata", fr. C'est la ma place au soleil: voila le commencement et l'image de l'usurpation de toute la rerre, pisze ok. 1660 w Mylach, 1, 9, 53, Blaise Pascal. O "miejscu pod socem", nm. Platz an der Sonne, majc na myli ekspansj terytorialn, mwili Bernhard von Biilow (1897) i Wilhelm II Hohenzollern (1901, 1911). Nic nowego pod socem - zob. Nowy. Niech soce nie zachodzi nad gniewem waszym - ac. Sol non occidat super iracundiam vestram, z Wulgaty, List do Efezjan, 4, 26. Nie oglda soca - nie y, by umarym. Nie zasaniaj mi soca... - zob. Diogenes (Aleksander i Diogenes). Niej kaniaj si wschodzcemu ni zachodzcemu socu - Pompejusz do Sulli, gdy ten gosowa przeciw przyznaniu Pompejuszowi triumfu w 83 pne. Oto soce spod Austerlitz! - zob. Napoleon (I). Porywa si z motyk na soce - chcie dokona rzeczy niemoliwej, bo wymagajcej rodkw, ktrych si nie ma. Soce take kloaki nawiedza, a nie mae si - zob. Diogenes. Soce te wschodzi - ang. The Sun Also Rises, tytu powieci (1926, wyd. pol. 1958) Ernesta Hemingwaya o "zagubionym pokoleniu", ang. lost generation, dojrzewajcym w czasie 1. wojny wiat., rozczarowanym, nie mogcym znale swego miejsca w wiecie; z Biblii, Eklezjastes, 1, 5. Soneczne kwartety - nm. Sonnenquartette, smyczkowe, opus 20 (1772) Josepha Haydna. Sonata soca - kompozycja (1907) Mykolasa Ciurlionisa, malarza i kompozytora litewskiego. Stj, Soce, powstrzymaj swj bieg - ac. Sta sol, ne moveare, napis na pomniku Kopernika W kociele w. Anny w Krakowie; wg Wulgaty, Jozue, 10, 12: "Sol, contra Gabon ne movearis" ac., 'Soce, naprzeciw Gabonu nie ruszaj si!', zob. Jozue (Zatrzymanie Soca). Szuka plam na socu - szuka dziury w caym, doszukiwa si bdw,

wad, w rzeczy dobrze wykonanej. W moich posiadociach soce nigdy nie zachodzi - gdy s tak rozlege; przechwaka powtarzana przez wielu wadcw, m.in. przez Aleksandra Wielkiego, przypisywana krlom i prorokom przez wielu pisarzy, jak Klaudian, Owidiusz, Tybuflus, Wergiliusz, Camoes, i licznych pisarzy brytyjskich. Najpopularniejszy jest jednak cytat z Don Karlosa, 1, 6, Fr. Schillera: nm. Die Sonne geht in meinem Staat nicht unter (krl Filip II). Wstrzyma soce, ruszy ziemi... - zob. Kopernik. Zamienie Soca (i Ksiyca) - Ju w staroytnoci wyobraano sobie, e zamienia s wynikiem napaci na ciaa niebieskie demonw i potworw (ktre naley odstrasza i przegania haasem) albo skutkiem czarw. W lit. astrologicznej zamienia przedstawiano a do czasw nowoytnych jako zjawiska zowrbne, wieszczce mier wielkiego czowieka, zaraz, wojn itd. Przedstawiciele joskiej filozofli przyrody, nie majcy zrazu pojcia o prawdziwych przyczynach zjawiska, utorowali drog do jego racjonalnego wyjanienia. Tales z Miletu przepowiedzia wprawdzie zamienie Soca z 28 V 585 pne., ale opiera si zapewne tylko na znanym ju od dawna w Babilonie okresie saros midzy zamieniami, trwajcym 18 lat i 11 dni. Dopiero gdy stao si wiadome, e Ksiyc otrzymuje swe wiato od Soca i e przy rnicy odlegoci od Ziemi jedno ciao niebieskie moe przesoni drugie, mg Empedokles z Akragas, a przede wszystkim Anaksagoras z Kladzomen wyjani oba zjawiska, co zreszt nie przeszkadzao ogowi uwaa je po dawnemu za zy omen. 28 V 585 pne. Medowie i Lidyjezycy mieli si jakoby tak przerazi zamienia, ktre pogryo w ciemnociach pole bitwy nad rzek Halys, e od razu zakoczyli wojn trwajc ju od szeciu lat. Przez zamienie Ksiyca odoy, z porady obozowych wieszczkw, genera gr. Nikias w 413 pne. odpynicie floty gr. z Syrakuz; umoliwio to Syrakuzaczykom rozgromienie ateskiej wyprawy i wzicie pozostaych przy yciu do niewoli; Nikias za zosta stracony. 20 VI 840 krl Ludwik I Pobony, syn Karola Wielkiego, mia umrze ze strachu w czasie zamienia. W 1919 dwie ekspedycje ang., wysane w celu obserwacji zamienia Soca na drug pkul, dokonay pomiarw pooenia gwiazd; pomiary te stwierdziy zjawisko zakrzywienia promienia wietlnego w pou grawitacyjnym (Soca), przepowiedziane przez Alberta Einsteina (zob.), wynikajce z jego oglnej teorii wzgldnoci. Zegar soneczny - zob. Gnomon; Zegar. Die Sonne nie tak wieci jak soce, cho jest rwnie parne i palce (...) O Soce, Soce, o Soce! nad Krakowem Soce i nad boni!! St. Wyspiaski, Die Sonne nie tak wieci... 1-2, 11-12.

Sota - zob. Wiersz (o chlebowym stole).

Sowik - zob. Bulbul; Filomela i Prokne. Na wity Wit sowik cyt - okoo poowy czerwca (dzie w. Wita przypada 15 VI), gdy pisklta si wykluj, sowiki przestaj piewa. Wg bajki lud., Pan Bg chce dowiedzie si od w. Wita, czy w dbach yta wystpuj ju kolanka (pitki): Pyta Bg: - Wicie! Czy jest pitka w ycie? Nie sysz, Panie, niech sowik ustanie. I rzek Bg: - Sowiku, cyt! Bo nie syszy Wit. Piknogosy zwiastun wiosny-sowik - z fragmentu 138 poetki gr. Safony (ok. 610 pne.). Syszaem prawdziwego sowika - odpowied krla Sparty Agezylaosa II, ok. 440-360 pne., gdy zaproponowano mu, aby posucha czowieka naladujcego znakomicie piew sowika. Rozwiniciem tej anegdoty, opowiedzianej przez Plutarcha (ywot Agezylaosa), jest bajka Andersena Sowik o cesarzu chiskim, ktry wola sztucznego, wysadzanego drogimi kamieniami sowika piewajcego mechanicznie od prawdziwego szarego ptaka, ktry piewa w jego ogrodzie,jak mu dyktowao natchnienie. Ale sztuczny sowik zepsu si i zamilk; a gdy cesarz by na ou mierci, powrci prawdziwy sowik i piewem swym odpdzi widma i koszmary drczce cesarza i przywrci go yciu. Sowik - ba operowa (1909 i 1914), pierwsza opera Igora Strawiskiego, tekst: Strawiski i S. Mitusow wg bajki Andersena. Pie sowika - balet (Pary 1920), do muzyki opery Strawikiego Sowik, choreogr.: L. Miasin. Sowik czy skowronek - z tragedii Romeo i Julia, 3, 5, Szekspira; w pokoju Julii (t. J. Paszkowskiego): Julia Chcesz ju i? Jeszcze ranek nie tak bliski, Sowik to, a nie skowronek si zrywa I piewem przeszy trwone ucho twoje, Co noc on piewa owdzie na gazce Granatu, wierzaj mi, e to by sowik. Romeo Skowronek to, w czujny herold ranku, Nie sowik. Szwedzki sowik - zob. Szwedzki. W biaodrzewiu wirnie i sreblicie Sodzik sowi sowisiekie ciewy. J. Tuwim, Sopiewnie, Sowisie, 7-8.

Sowo - por. Mowa. A sowo stao si ciaem! - okrzyk witajcy niespodzicwane pojawienie si kogo (a. czego), o kim (a. czym) wanie mwiono; z Biblii, Ew. wg Jana, 1, 14: "A Sowo ciaem si stao i mieszkao midzy nami."

By po sowie - by zarczonym. Gadkie swka - rwnie: sodkie, jedwabne, anielskie itd. swka, wg Biblii, Przypow., 2, 16: "(Rozwaga) ustrzee ci od obcej niewiasty, ktra uwodzi sodkimi swkami." Jakie to sowo wymkno sig z zagrody twych zbw? - z Iliady, 4, 350; 14, 83 i Odysei, 1, 64; 23, 70, Homera. Na pocztku byo sowo - zob. Pocztek. Skrzydlate sowa - zob. Skrzyda. Sowa dugie na ptorej stopy - ac. sesquipedalia verba, wyrazy dugie, skomplikowane, napuszone; w Sztuce poetyckiej, 97, Horacy odradza autorom uywania takich sw w dialogu tragedii. Sowa nie wznosz murw - cytat komediopisarza ateskiego Kratinosa z jeszcze dawniejszej sztuki; wyszydza powolno, z jak Perykles zabiera si do budowy Dugiego Muru majcego poczy Ateny z portem pirejskim. Ukoczono go w 457 pne. Sowa prawdy - ac. veroa veritatis, mwione prosto z mostu, bez ogrdek; por. Biblia, ks. Hioba, 6, 25. Sowa, sowa, sowa - ang. words, words, words, z Hamleta, 2, 2, Szekspira; odpowied Hamleta na pytanie Poloniusza: "C to czytasz, moci ksi?" Por. te Wesele, 1, 10, 278, St. Wyspiaskiego. Sowa ulatuj, pismo pozostaje - ac. verba volant, scripta manent, sowo wiatr, pismo grunt (przys.); ale, wg Menandra (ok. 300 pne.): "Nie odwoasz ani rzuconego silnie kamienia, ani wypowiedzianego sowa." Sowo Cambronne'a - (fr. mot de Cambronne) zob. Cambronne. Sowo o wyprawie Igora - zob. Igor wiatosawowicz. Sowo si rzeko, kobyka u pota - zob. Jan (III Sobieski). Sowo twoje jest pochodni nogom moim - z Biblii, Psalm 118, 105. Sowo wypowiedziane w odpowiedniej chwili jest jak zote jabko na srebrnej tacy - z Biblii, Przypow., 25, 11; por. te 15, 23. Swka - zbir (1913) wierszy, piosenek i tekstw szopek Tadeusza eleskiego (Boya), pisanych 1906-12 dla kabaretu "Zielony Balonik". Swko wyleci wrblem, a powrci woem - przys., o plotkach i plotkarzach a. o nieostronej, lekkomylnej mowie; por. Wadysaw II

Jagieo (Aforyzmy). Trzyma, bra (chwyta, apa) za sowo - domaga si spenienia obietnicy, wypenienia zobowizania; czepia si sw przypadkowo, nieostronie, w roztargnieniu wypowiedzianych. Wasne, najautentyczniejsze sowa (mistrza) - ac. ipsissima verba; zob. Pitagoras (Sam powiedzia). Wolno sowa - swoboda wypowiadania swych myli i pogldw w mowie, pimie i druku. ...rad bym wiedzia, skd Ludzko wie o tej Jakiej wolnoci-sowa, ktr krwie i poty Przez wszystkie lat tysice okupuj prno, A ktra jest niewol wedle Epok rn, I ktrej nikt nie widzia krlujcej wicie, Lecz kto? mia kiedy? wyrwa z duszy jej pojcie? C. Norwid, Rzecz o wolnoci sowa, 2, 92-97. Wyciga na swka - wypytywa, cign za jzyk, bra na spytki, wydobywa od kogo informacje. Zama sowo - nie dotrzyma obietnicy, przyrzeczenia, przysigi. Zwrci sowo - cofn obietnic maestwa; zwolni kogo z obietnicy maestwa. ywe sowo - mwione, w przeciwiestwie do pisma, druku. Sowa to byy: kropla atramentu Pada na myl jak rosa i co tworzy, Co kae myle tysicom, milionom. Byron, Don Juan, 3, 88. "Naleaoby przynajmniej raz dziennie posucha jakiej piosenki, przeczyta dobry wiersz, popatrze na pikny obraz i, jliby to byo moliwe, powiedzie kilka rozsdnych sw." Goethe, Lata nauki Wilhelma Meistra, 5, 1. Ponad wszystkie wasze uroki, Ty! Poezjo, i ty, Wymowo, Jeden - wiecznie bdzie wysoki: Odpowiednie da rzeczy - sowo! C. Norwid, Vade-mecum. Za wstp, Oglniki, 9-13. Najmniej-bo znan rzecz lub znan najbdniej, Bywa Sowo -- Nag je codzienny podrzdni I rozlewa jak wod - tak e nie ma chwili Na globie, w ktrej nic by ludzic nie mwili (...) I gdy wci wszyscy mwi, mao kto si spyta, Jaki te jest Cel-sowa, jak sowo si czyta W sobie samym... i dziejw jego promie cay Rozejrze, mao kto jest ciekawy... zuchwaty... C. Norwid, Rzecz o wolnoci sowa, 1, 41-44, 49-52.

Suga. Co wyraziwszy, suga uniony - przys., grzecznociowa forma zakoczenia listu, stosowana dawn. w korespondenCji midzy szlachcicami. Niemiosierny suga-dunik zob. Dunik niemiosierny. Serce nie suga... - zob. Serce. Suga boy (paski, duchowny) - ksidz, zakonnik. Suga dwch panw - w. Il servitore di due padroni, komedia (Wenecja 1745, wyst. pol. Lww 1797) Carla Goldoniego. Truffaldino, sucy Beatrieze przebranej za swego zmarego brata i zarazem sucy Florinda zakochanego w Beatricze, spryciarz, baaganiarz i mitoman, czyni wszystko, aby zagmatwa akcj, w ktrej mio i honor ustawicznie sigaj po szpad i sztylet. Wszystko koczy si lubem trzech par. Suga niewolny - suebnik, w rdw. Polsce nalecy do ludnoci zalenej, obowizanej do pewnych posug. Suga pani - w. La serva padrona, komedia (1709) Jacopa Angela Nelli, o intrydze i postaciach wywodzcych si jeszcze wprost z commedia dell'arte. Na niej opar Giambattista Pergolesi pen ironii i wdziku partytur swej opery komicznej (Neapol 1733, wyst. pol. Warszawa 1780) z librettem G. Federica, uytej przez kompozytora jako intermezzo jego opery seria Niezomny wizie, w. Il prigionier superbo. Wkrtce jednak zapomniano o owym Winiu, a Suga pani zapocztkowaa nowy rodzaj opery, oper buffo, i staa si punktem wyjcia do rozwoju w. i fr. opery komicznej. Serpina, suca starego kawalera Uberta, zawojowaa go cakowicie, jednak nie na tyle, aby zgodzi si na lub. Serpina przebiera wic sucego Vespone za wojaka i przedstawia go Ubertowi jako swego narzeczonego. Zazdro skania wreszcie Uberta do polubienia Serpiny. Librettem G. Federica posuy si rwnie Giovanni Paisiello do jednej ze swych najwybitniejszych oper (Petersburg 1781; t. pol. Wojciecha Bogusawskiego). Suga sug boych - ac. Servus servorum Dei, tytu uywany przez papiey od czasw Grzegorza I Wielkiego; zob. Grzegorz. Suga stoowy - dawn. sucy usugujcy przy stole. Wierny i niewierny suga - zob. Wierny.

Sup. Sup koniski - z inskrypcj z 1151, romaski sup milowy, wzniesiony na poowie drogi z Kruszwicy do Kalisza. Jego lokalizacj w Koninie co najmniej od XV w. powiadczy Jan Dugosz. Dzi stoi przed kociolem parafialnym w. Bartomieja w Koninie. Inskrypcja aciska wiadczy o istnieniu jurysdykeji drogowej w Polsce w, poowie XII w.

Supnicy - stylici, z gr. stylttes 'supnik' od stylos 'kolumna', ascetyczni wschodni pustelnicy zakonni, ktrzy, za przykadem Szymona Supnika i Daniela Supnika z Konstantynopola, spdzali ycie na wysokim supie, a okoliczni poboni mieszkacy przynosili im co dzie ywno. Szymon, zm. 450, przeby 68 lat na rnych supach (byy to niemal zawsze kolumny wity pogaskich), a kady z nich by wyszy od poprzedniego. Daniel, zm. 494, spdzi na supie 33 lata, nieraz z trudem tylko nie dajc si zdmuchn wichrom wiejcym z Tracji. Sup ognisty - ac. columna ignis; wg Wulgaty, Ex., 13, 21, Bg prowadzi lud Izraela z Egiptu przez pustyni do M. Czerwonego, idc przed nimi "w dzie w supie oboku, a w nocy w supie ognistym, aby im wieci, eby mogli i dniem i noc". Sup sdowy - ac. trabes iudfcialis. W dawnej Polsce supy takie stay koo sdw, pod nimi za wywoywano, wybbniano, wytrbiano, zazw. 3 razy, nowe ustawy i rozporzdzenia krlewskie a. rady miejskiej, banit sdowego, zbiegostwo kmiecia, a take drobne wydarzenia, jak zbkanie si byda, zgub a. odnalezienie jakich rzeczy itp. Supy Heraklesa - zob. Herakles (10. praca). Supy z kkami - na podwrzu a. przy bramie wikszych dworw suyy w dawnej Polsce do uwizywania koni. Dolne kko, elazne, byo dla koni chopw i mieszczan, rodkowe, mosine, dla braci szlachty, a grne, srebrne, dla magnatw a. urzdnikw. Zamieni si w sup soli - znieruchomie, osupie, zdbie od wieIkiego zdumienia; wg Wulgaty, Gen., 19, 26: "A obejrzawszy si ona Lota za siebie (na ponc Sodom i Gomor) obrcona zostaa w sup soli", ac. in statuam salis; zob. te Lot.

Supski Bandura - W czasie pierwszej wolnej elekeji (1573) jaki artowni z Wielkopolski umieci na licie kandydatw do tronu Bandur Supskiego, skromnego szlachcica z wojewdztwa inowrocawskiego. Kiedy po powanych kandydatach pado jego nazwisko wszyscy wybuchnli miechem, a Henryk Walezy, traktujc Supskiego jako pokonanego przeciwnika, obsypa go askami.

Suszny - pierw. 'zasugujcy na suchanie', potem te 'na ogldanie (np. s. wzrost)'; okazay, pokany, postawny; zasugujcy na aprobat, uzasadniony, trafny, waciwy, sensowny, majcy racj; sprawiedliwy.

Sucy - zob. Suga.

Suy Jasio u Pana - ballada ludowa o onierzu wracajcym z wojny do ukochanej, ktr zastaje, zalenie od wersji: w trumnie, idc do lubu z innym, zamn a. czekajc na niego wiernie. W poniszej wersji zdarza si druga z tych ewentualnoci, Ja idzie na wesele, a "gdy go Kasia zobaczya, przez trzy stoy przeskoczya", aby wrci do swego kochanka, nie obejrzawszy si nawet na nieszczsnego pana modego. Suy Jasio przy dworze, Wysuy Kasi jak zorz, Tylko jedn nock z ni spa, Krl mu na wojn rozkaza. 1-4.

Smard - smerd, smurd, w Polsce do XII w., rwnie na Rusi i na uycach, wolny kmie, rolnik, podlegy jedynie ksiciu.

Smatruz - dawn. bazar, zw. krakowski (w hali targowej na 1. pitrze Sukiennic, gdzie zawzicie rajcoway kaletniczki, czapniczki, paniczki, iglarki) a. przemyski; kram, stragan; z nm. Schmetterhaus. dialekt. pop. 'bazar'.

Smtek - nazwa diaba z kaszubskich lud. pieni i opowiada, por. Wiatr od morza, Smtek (Czarny owiec) St. eromskiego; poet. smutek, zaduma, melancholia.

Smierdiakow - posta z powieci Bracia Karamazow (1879-80, wyd. pol. 1913) Fiodora Dostojewskiego. Syn starego Fiodora Karamazowa z nieprawego oa, jego sucy, strczyciel i szpieg, nienawidzcy ojca, epileptyk o ograniczonej inteligencji, bez poczucia odpowiedzialnoci, zdolny do kadego otrostwa. Instynktownie wyczuwa u swego przyrodniego, urodzonego legalnie brata Iwana skryte marzenie o ojcobjstwie. Ten udaje, e nie syszy w sowach Smierdiakowa echa wasnych myli, i popycha go do zbrodni, wtajemniczajc go w swoj teori, wg ktrej "wszystko jest dozwolone". Smierdiakow zabija ojca i wkrtce potem popenia samobjstwo, jak gdyby rehabilitujc si do pewnego stopnia tym czynem. Smierdiakowszczina - ros., odraajce poczenie zwyrodnienia fizycznego z moralnym, tchrzostwa ze zdziczeniem; od postaci powieci Bracia Karamazow.

Smithsonian Institution - (wym. smifsounien institjuszn) instytucja w Waszyngtonie (D. C., USA), ktrej zadaniem jest popieranie i upowszechnianie nauki, za. w 1846 aktem Kongresu amer., ktry debatowa przez 10 lat nad spraw przyjcia a. odrzucenia fundacji testamentowej ang. chemika i mineraloga Jamesa Smithsona, 1765-1829. Instytucja obejmuje m.in.: muzeum sztuki dekoracyjnej, galeri sztuki Freera, midzynarodowe centrum wymiany nauk., narodowe muz. lotnicze i kosmiczne, narodow kolekcj sztuk piknych, narodowe muz. historii i techniki, narodowe muz. historii naturalnej, narodow gal. portretw, narodowy park zoologiczny, laboratorium biologii promieniowania, obserwatorium astrofizyczne, tropikalny instytut badawczy, midzynarodowy orodek uczonych, narodow gal. sztuki.

Smok - potwr z chrzec. legend rdw., wyobraany zazw. jako rodzaj gada z paurami lwa, skrzydami ora i ogonem wa. Z paszczy jego i nozdrzy dobyway si pomienie. By symbolem grzechu, a w szczeglnoci pogastwa. Metafor t zaczerpnito z Apokalipsy, 12, 7-9: "Micha i anioowie jego walczyli ze smokiem (tj. Lucyferem, wodzem upadych aniow). I zrzucony zosta w smok wielki, w starodawny, nazwany diabem i szatanem, ktry zwodzi cay wiat."Jego popularno w rdw., utrwalona przez poetw i najgoniejszych malarzy, wynikaa std, e kumulowa w sobie wszelkie zo, a jego g. zadaniem yciowym byo zosta zabitym przez w. Jerzego (zob.) a. przez jakiego innego witego, czy bohatera, jak Beowulf czy Sigurd. Smoki mitologii chiskiej i japoskiej to zwierzta o cakiem odmiennym charakterze: na og dobroczynne a potne duchy powietrza, morza i ziemi, w znacznym stopniu odpowiedzialne za prawidowe funkcjonowanie zjawisk przyrody. Natomiast w mit. i folklorze staro. ludw Bliskiego Wschodu i Grecji smok, gr. drakon, by zapewne czym w rodzaju olbrzymiego wa (zob.), pierwotnie wa morskiego, zrodzonego prawdop. w fantazji czowieka obserwujcego wijce si ruchy fal. Jednak wyobrania Grekw, zapewne nie bez wpyww mitologii wschodnich, stworzya liczne bestie czce w sobie ksztaty kilku zwierzt; zob. Potwory 4. Daniel i smok - W Biblii, Daniel, 14, 22-27, krl babiloski wzywa proroka Daniela, aby czci wielkiego smoka uwaanego za boga. Daniel podejmuje si zabi smoka bez miecza i kija. Uzyskawszy na t prb pozwolenie od krla, da smokowi koacz ze smoy, sada i sierci, od czego smok pk, dowodzc tym, e nie jest bogiem; por. Bel. Jzyk smoczy - zob. Jzyk (jaszczurczy). Smoczy miesic - zob. Miesic. Smok - (Draco) konstelacja nieba pn., widzialna w Polsce przez cay rok. Smok wawelski - legenda wysnuta prawdop. z nazwy Smoczej Jamy (w ktrej moe znajdowano koci i std nazwa), oparta na Biblii (por. wyej Daniel i smok) i niezliczonych europ. legendach rdw., mwica o "krakowiaczku",

szewcu Skubie, ktry sprytnie zgadzi smoka dajc mu zje siark zaszyt w barani skr.

Smolarze - zob. Las (Osadnicy).

Smolna Lala - ang. Tar-Baby, lepka, lepica si lalka ze smoy, majca swe rdo w folklorze murzyskim USA; podobne postacie z wosku, gumy, kauczuku, uywane jako samowka na niegodziwca, wystpuj w bajkach lud. caego wiata, ale najczciej w Afryce; bajki te, przeniesione przez niewolnikw murzyskich do Ameryki, znane s w licznych wersjach w Brazylii, Indiach Zach. i w Stanach Zjednoczonych; motyw ten czsty jest take w opowieciach Indian amer. Tar-Baby - (wym. bejbi) opowiadanie (1879) amer. pisarza Joela Chandlera Harrisa, jedna z bajek zwierzcych opowiedzianych przez Wuja Remusa; Brat Lis (Brer Fox) sporzdza lalk i sadza j przy drodze, aby pomci si na swym wrogu, Bracie Krliku (Brer Rabbit). Ten przemawia do smolnej lalki, a gdy ona nie odpowiada, rozzoszczony bije j i przylepia si do niej coraz mocniej.

Smolny - zaoenie parkowe we wsch. czci Leningradu na zach. brzegu Newy, z klasztorem i Instytutem. Na tym miejscu sta pierw. szwedzki fort Sabina, zagradzajcy drog przez New. Po zwycistwie nad Szwecj Piotr I przeznaczy nabrzee przejciowo na magazyny smoy (std nazwa) dla stoczni. Katedra - dawnego klasztoru w pn. czci parku, wys. 857m, ktr w 1748-64 zbud. W. W. Rastrelli w stylu barokowym na zlecenie carycy Elbiety Piotrowny. Katedr przykrywa 5 kopu, z ktrych rodkowa jest najwysza. Instytut Smolny - zbud. w stylu klasycystycznym na pd. od zabudowa klasztornych w 1806-08 przez Giacoma Quarenghiego; do 1917 bya to szkoa z internatem "dla szlachetnie urodzonych panien". Tutaj Lenin zaoy sztab Rewolucji Padziernikowej. Obradujcy tu 25826 X (7 i 8 XI nowego stylu) 1917 II Oglnoros. Zjazd Rad na wiadomo o zdobyciu Paacu Zimowego uchwali rezolucj o przejciu caej wadzy w rce rad, dekret o pokoju, dekret o ziemi i powoa do ycia Rad Komisarzy Ludowych (Sownarkom) z Leninem na czele.

Smoka - podrzdny diabe polskiej demonologii lud., ktry podjudza starsze kobiety do prnego gadania, chlapania ozorem, rozpuszczania plotek, szkalowania i osawiania ludzi. do lenia, pomstowania i

przeklinania, aby je tym atwiej potem mc porwa do pieka.

Smorgonie - zob. Akademia (smorgoska).

Smug - wski pas ki, pola a. lasu; ka,. zw. podmoka.

Smuga - pasmo, pas, wstga czego, co unosi si, snuje w powietrzu; duga i wska powierzchnia lena; pas ziemi pod lasem przeznaczony do zalesienia.

Smuta - smumoje wriemia ros., 'zamt; czas zamtu', w historiografii ros. nazwa okresu 1605-13, gdy wojna domowa oraz interwencja polska i szwedzka spowodoway krytyczn sytuacj pastwa moskiewskiego.

Sneszka - snecha, zob. Rodzina (ona syna).

Snob - czciciel wartoci konwencjonalnych i faszywych; czowiek bezkrytycznie naladujcy i sualczo podziwiajcy ludzi, ktrych uwaa za wyszych od siebie a. usiujcy natrtnie wchodzi z nimi w komityw; czowiek popisujcy si (rzekomym) znawstwem, dobrym smakiem a. zainteresowaniami w modnych aktualnie dziedzinach nauki a. sztuki; ang. dawn. 'szewc, plebejusz'. Snobi Anglii, przez jednego z nich - ang. The Snobs of England, by one of themselves, zbir szkicw, ktre ukazyway si w satyrycznym pimie londyskim "Punch" (zob.) w 1846-47, pira Williama Makepeace Thackeraya, wydany w 1848 w ksice jako Ksiga snobw (The Book of Snobs). Autor wykpiwa w niej, niekiedy do zjadliwie, wszelkiego rodzaju snobw ang., wojskowych, duchownych, drobnomieszczaskich itd., rozszerzajc w dalszych esejach cel swych atakw na wszelkie inne wady i przywary ludzkie.

Snodgrass Augustus - zob. Pickwick.

Sobek - samolub, egoista; skrt imion: Sobiesaw i Sebastian.

Krl Sobek - pop. przydomek krla Jana III Sobieskiego; od nazwiska.

Sobieski Jan - zob. Jan (III Sobieski).

Sobota - zob. Sabat. Dusza sobota ni niedziela - przys., wiksza przedmowa ni ksika; wiksza sie od mieszkania; (sobota wyglda spod niedzieli) dusza spdnica (halka) ni suknia. Nie ma soboty bez promyczka soca - wg legendy ludowej Matka Boska suszya w soboty pieluszki Jezusa, a wtedy soce zawsze wygldao zza obokw. Sobotnim sztychem na niedzielny targ (szy) - pospiesznie, byle prdzej, byle zby, niechlujnie, jak bd, lada jak, na kolanie, po partacku. Soboty - niskie podcienia wok drewnianych kociow wiejskich, kryte oddzielnym, ozdobnym daszkiem pulpitowym a. wsplnym dachem z korpusem wityni, charakterystyczne od XVI w. dla lska, Maopolski i Moraw. Wielka Sobota - zob. Wilki (Tydzie). "Gdzie to ona Sobota?-Niedaleko Pitku. wasza milo." H. Sienkiewicz, Potop, 3, 3; Kmicic pyta Kiemlicza; zob. Pitek ('Tak daleko jak...').

Sobowtr - nm. Doppelganger, w folklorze nm. widmo, zjawa osoby yjcej (w odrnieniu od ducha osoby nieyjcej). Wiara w istnienie dokadnych, cho zazw. niewidzialnych, bliniaczych kopii kadego czowieka, ptaka czy zwierzcia jest pradawna i szeroko rozpowszechniona; spotkanie wasnego sobowtra miao by zapowiedzi rychej mierci. Diable eliksiry - nm. Die Elixiere dcs Teufels, niesamowita, demoniczna powie grozy (1815-16, t. pol. 1910) E. T. A. Hoffmanna; historia wystpnego mnicha Medarda i jego tajemniczego sobowtra. Zbrodnia i kara - (zob. Zbrodnia); w powieci tej, jak w wielu innych utworach Dostojewskiego, wystpuje koncepcja drugiego ja, alter ego, moralnego odpowiednika, w parze Raskolnikow (zob.) - Swidrygajow. Ukryty sojusznik - ang. The Secret Sharer, opowies z wybrzea (1909, wyd. 1912 w zbiorku Midzy ldem a morzem - Twixt Land and Sea - t. pol. 1925; pt. Tajemny wsplnik, 1973) Josepha Conrada; mody, wzorowy kapitan statku wyawia noc z morza marynarza poszukiwanego przez wadze za

morderstwo i ukrywa go w swojej kajucie przez ca podr; czy ich tajemna wi; kapitan czyni wszystko, aby ocali morderc, ciemn stron swej wasnej natury, swoje drugie ja, przestpcze, ale odwane i dumne.

Sobl - zob. Pojedziemy na w...

Sobr - katedra, bazylika prawosawna; koc. rz.-kat. (sobr powszechny, ekumeniczny) zgromadzenie biskupw pod przewodnictwem papiea a. jego legata, obradujce nad sprawami wiary, organizacji i dyscypliny caego kocioia, por. Synod; (sobr ziemski) zgromadzenie stanowe w pastwie moskiewskim w XVI-XVII w.; z ros. sobor. Sobory (uznane przez koc. rz.-kat. za) powszechne: Nicejskie zob. Nicea; Konstantynopolitaskie zob. Konstanty(nopol); Efeski zob. Efez; Chalcedoski zob. Chalkedon; Lateraskie zob. Lateran; Lyonskie (Lugduskie) zob. Lyon; Vienneski zob. Vienne; Konstancjeski zob. Konstancja; Bazylejsko-ferrarsko-florencki zob. Bazylea; Trydencki zob. Trydent; Watykaskie zob. Watykan.

Sobtra - prastare, przedchrzecijaskie obrzdy kultowe zachowane jeszcze do niedawna na ziemiach polskich, z wyjtkiem Polski zachodniej, i na Rusi (zob. Kupaa) w postaci tradycyjnego wita lud. obchodzonego zwykle w noc letniego przesilenia; od dawna tpione przez koci ze wzgldu na pozostaoci cech pogaskich i orgiastycznych. Lud, uparcie przywizany do tego wita, wierzc w jego magiczne waciwoci, zapewniajce dobre plony i zdrowie uczestnikom, stara si je chrystianizowa, czc je z letnimi witami bliskimi najkrtszej nocy i najduszego dnia roku, a wic w. Jana Chrzciciela a. Zielonych witek. Obrzdy te wywodziy si prawdop.. z kultu Soca (ognia) i kultu wody. ladem pierwszego byyby ogniska witojaskie zapalane ogniem krzesanym dwoma kawakami drewna (jednym z najdawniejszych sposobw zapalania ognia) na widocznych z dala wzgrzach; wok ognisk taczono i piewano, skakano przez nie, rzucano w nie lecznicze zioa (zob. Bylica; Dziurawiec: Werbena), aby, zmieniajc noc w dzie i "uzdrawiajc" ogniska, w drodze magii sympatycznej pomc Socu, ktre od nastpnego dnia - najduszego bdzie opuszcza si coraz niej, ustpujc pola nocy. lady drugiego kultu zachoway' si w postaci rzucania wiankw (zob.) na wod, aby usposobi j przychylnie (co pniej stao si wrb zampjcia), i zi leczniczych, aby j uagodzi (pniej rozumiano, e zanurzenie zi dodaje im mocy uzdrawiajcej), by jej wylewy nie zaszkodziy plonom; zob. (w.) Jan (Chrzciciel; witojanka); Jordan; Kwiat (paproci). Obrzdy te znalazy odbicie w utworach wielu pisarzy pol., jak Jana Kochanowskiego, (Pie witojaska o sobtce), Seweryna Goszczyskiego (Sobtka), Wincentego Pola (Obrazy z ycia i z natury), J. I. Kraszewskiego (Srara ba), Wacawa Karczewskiego-Jasieezyka (W Wielgiem) i in.

Gdzie sobtki zapalaj, tam grady nie przeszkadzaj - przys. Ju Jan ochrzci wszystkie wody, odtd wam nie bdzie szkody - przys. Sobtka - wzniesienie na Przedgrzu Sudeckim zob. la. Gdy soce Raka zagrzewa, A sowik wicej nie piewa, Sobtk, jako czas niesie, Zapalono w Czamym Lesie. J. Kochanowski, Pien witojaska o sobtce, 1-4.

Socha - drzewo krzywe, dawne wschodniosowiaskie narzdzie sprzajne do orki, umoliwiajce (w przeciwiestwie do rada; zob.) czciowe odwracanie skiby. Pierw. znaczenie 'rozwidlona ga', ktra bya uywana jako prymitywna socha; std ro.socha 'rozgazienie drzewa, rami wiecznika', w l. mn. rosochy 'poroe, rogi samcw osia, daniela, jelenia' i rosochaty 'widlasty, rozgaziony' o drzewach, porou. Nigdy nie pragnij sawy od wiata, wiat ten zawistny i pochy - Ona ci sama jak Cyncynata U prostej znajdzie sochy. K. Ujejski, Do modego poety Adama P(ajgerta), 57-60. Sochowy (kluczynowy) dach - skada si z wkopanych w ziemi pionowych, rozwidlonych u gry supw zwanych sochami, na ktrych opiera si pozioma belka, tzw. lemi, oraz z zahaczonych o lemi i lecych luno na zrbie erdzi zwanych kluczynami.

Socynianie - zwolennicy socymanizmu, kierunku nadanego ideologii braci polskich (zob. Brat) przez Fausta Socyna, 1539-1604, dziaajcego w Polsce woskiego humanist i myliciela religijnego; kierunek ten dominowa w zborze w XVII w.

Soczewica - (jadalna) jednoroczna a. dwuletnia rolina z rodziny motylkowatych, pochodzca prawdop. z pd.-zach. Azji i Azji Mniejszej, znana ju w epoce brzu, w Egipcie 3000 lat pne., poywniejsza i strawniejsza ni groch; wany skadnik poywienia staro. ydw, Grekw i Rzymian. Miska soczewicy - rzecz maej wartoci oddana w zamian za rzecz bezcenn; wg Biblii, Gen., 25, 31-34; zob. Ezaw; Jakub; por. Diomedes (Diomedowa zamiana); Schlemihl. Soczewica, miele, myn - odpowiednik polski biblijnego szyboletu (zob.). W czasie umierzania buntu mieszczan krakowskich, ktrzy opowiedzieli si za zniemczonymi ksitami lskimi, wojsko okietka zabijao wszystkich,

ktrzy nie umieli poprawnie wymwi tych trzech wyrazw po kolei.

Sodalicja Mariaska - kat. stowarzyszenie sodalisw propagujce kult maryjny; pierwsz, zwan std Prima Primaria, za. 1563 w Rzymie jezuita Jan Leunis; z ac. sodalicium 'bractwo; towarzystwo; tajny zwizek' od sodalis 'kolega; wspbiesiadnik; czonek kolegium kapaskiego'.

Sodalitas Litteraria Vistulana - ac., 'Nadwilaskie Bractwo Literackie', pierwsze w Europie rodk. towarzystwo lit., istniejce w Krakowie w 1489-91, stowarzyszenie humanistyczne wzorowane na sympozjach platoskich. Zaoone przez Conrada Celtesa, gromadzio g. profesorw i studentw Akademii Krakowskiej, patrycjat miejski i dworzan; m.in. weszli tam: Wojciech z Brudzewa, Jan Sommerfeld St., Wawrzyniec Korwin, Kallimach, Jan Ursinus, Jan Heydecke. W zebraniach uczestniczy mogy take panie.

Sodoma i Gomora - dwa spord piciu miast Pentapolu w dolinie Siddim nad M. Martwym w Palestynie, ktre wg Biblii, Gen., 18, 16-33; 19, 1-29, Bg spali deszczem ognia i siarki za grzechy zwane pniej sodomskimi (zboczenia seksualne, g. pederastia; por. Gen., 19, 5-9). Pozostae miasta, Adma, Zeboim i Zoar, zostay oszczdzone; zob. Dziesi (Dziesiciu sprawiedliwych); Lot; przen. siedlisko wystpku, gniazdo rozpusty, grzechu, niemoralnoci. Sodoma i Gomora - czwarta powie (1921) cyklu W poszukiwaniu straconego czasu, fr. A la recherche du temps perdu, 1913-27, Marcelego Prousta. Sodomia - stosunki pciowe ze zwierztami; przest. pederastia, rozpusta.

Soest - (wym. z:st) miasto na pn.-wsch. od Dortmundu (Nadrenia Pn.-Westfalia, RFN). Katedra St. Patroklus. - Obecna budowa z ok. 1100-1166 i XIII w. wzniesiona przy uyciu resztek sklepionej bazyliki z X w. 'Typowo nm. potna pojedyneza wiea z przedsionkiem w przyziemiu, wg wzorw karoliskich; westwerki na elewacji frontowej. Chr ozdobiony ok. 1166 malowidami ciennymi (Chrystus, Maria i apostoowie). Koci St. Maria zur Wiese - synny koci halowy ze szczeglnie piknym wntrzem, kada z trzech naw zakoczona poligonalnie; rozpocz. ok. 1330, wiee od 1421, wwczas tylko do wysokoci nawy, ukoczone dopiero w XIX w. Koci w. Piotra z XII-XIII w., pierw. romaska sklepiona bazylika, pniej wielokrotnie przerabiana w stylu romaskim i gotyckim.

Sofa - zob. Otomana; z tur. od arab. suffa 'poduszka; sofa'.

Sofer - hebr., przepisywacz rodaw, filakteriw i ksig biblijnych na pergaminie; w l. mn. (soferim) w Judei od IV w. pne.-przepisywacze i egzegeci Biblii.

Sofijwka - zob. Pikny (Pikna Bitynka).

Sofonisba - Sophonisba (zm. 203 pne.), crka wodza kartagiskiego Hasdrubala, brata Hannibaa, w czasach 2. wojny punickiej. Bya podobno zarczona z Masyniss, krlem wsch. Numidii, jednak dla celw politycznych ojciec wyda j za Syfaksa, ksicia ssiedniej, zachodniej Numidii, sprzymierzeca Rzymu. Zgodnie z przewidywaniami Hasdrubala Sofonisbie udao si przecign ma na stron Kartaginy, Masynissa, sojusznik Rzymu, pobi Syfaksa i zaj jego stolic Cirt (dzi Konstantyna w Algierii). Ogarnity dawn mioci, oeni si z Sofonisb. Aby przeszkodzi utracie kolejnego sprzymierzeca z tego samego powodu, wdz rzymski Scypion (zob. Scypionowie) zada jej wydania. Masynissa, nie majc odwagi odmwi i nie chcc naraa ony na hab uczestniczenia w rzymskim triumfie Scypiona, posa jej kubek trucizny, ktry Sofonisba wypia. Sofonisba - tragedia (1514-15) Gian Giorgio Trissina, pierwsza prawdziwa tragedia klasyczna nowoytnej Europy. Tragedia (1606) Johna Marstona. Tragedia (1634) Jeana de Mairet, oparta na Trissinie, wprowadzia reguy, ktre stay si podstaw fr. tragedii klasycznej. Tragedia (1663) Y. Comeille'a. Tragedia (1730) Jamesa Thomsona. Tragedia' (1770) Woltera. Tragedia (1789) Vittoria Alfieri. Dramat Felicjana Faleskiego. Opera Henry Purcella. Opera (1765) Ch. W. Glucka. Sofonisba i Scypion - antyczne malowido cienne, Neapol, Mus. Naz. Sofonisba przyjmuje trucizn - obraz Rembrandta, Madryt, Prado. Obraz Francesca Solimeny, Gal. Drezdeska.

Soho - (wym. souhou) dzielnica Londynu midzy Oxford Street, Shaflesbury Avenue i Regent Street, od 1685 zamieszkaa gwnie przez cudzoziemcw (Francuzw, Wochw i Szwajcarw), synna z wskich uliczek, pniej take z cudzoziemskiej, g. woskiej, kuchni, restauracji, delikatesw, bazarw ulicznych, zatorw samochodowych, prostytutek i przestpczoci. Pierwszymi

cudzoziemcami byli tam fr. hugonoci. W 1681 zaoono plac Soho Square, przez czas duszy elegancki orodek rezydencjonalny. W XIX w. mieszkali w tej dzielnicy m.in. William Blake, William Hazlitt, Karol Marks. Wardour Street jest orodkiem przemysu filmowega, a Carnaby Street - rozrywkowym centrum dla turystw. Nazwa od dawnego okrzyku myliwskiego. SoHo - nowojorska dzielnica bohemy art., zamieszkujcej strychy i poddasza domw, zamienione na obszerne mieszkania-pracownie; jej g. arteri jest ulica West Broadway w pd.-zach. Manhattanie, pena wielkich galerii sztuki, magazynw, domw mody, drogich restauracji, fabryk i garay. Nazwa pomylana jako wersja londyskiego Soho z du liter H, gdy jest waciwie skrtem od South of Houston, ang., 'na pd. od ulicy Houston', stanowicej pnocn granic dzielnicy.

Sojuz Nieruszymyj Riespublik Swobodnych - ros., 'nienaruszalny zwizek wolnych republik', hymn Zwizku Radzieckiego, powsta w 1944; muzyka A. W. Aleksandrowa do tekstu S. W. Michaikowa i G. A. El-Registana. Do 1944 hymnem pastwowym ZSRR bya Midzynarodwka.

Sokal - miasto nad Bugiem, w ziemi beskiej, w obwodzie lwowskim (dzi w Ukr. SRR), w 1421 w posiadaniu ksit mazowieckich, prawa miejskie w 1424; dnia 2 VIII 1519 wojsko polskie i lit. (ok. 7000 onierzy) zaatakowao Tatarw na pogorzelisku spalonego przez nich Sokala i ponioso druzgocc klsk. Tusmy si mnie prze ojczyzn bili I na ostatek garda pooyli. Nie masz przecz, gociu, zez nad nami traci, Tak mier mgby sam drogo zapaci. J. Kochanowski, Na sokalskie mogiy. Sokalskie rymy - czstochowskie, rymy dziadw sokalskich, kleccych dawniej liche wierszyda na odpustach i jarmarkach, np. wezwanie na odpust: "Hala, drala do Sokala!"

Sok - Sokoy (ac. Falconidae) to najliczniejsza rodzina w rzdzie ptakw drapiecw, obejmujca ory, orliki, biaozory, harpie, bieliki, ryboowy, krtkoszpony, trzmielojady, myszoowy, kanie, jastrzbie, krogulce, botniaki i wreszcie rodzaj Falco, do ktrego zalicza si: sokoy, rarogi, kobuzy, drzemliki i kobczyki. Sokolnictwo - polowanie na ptactwo i zwierzyn przy pomocy specjalnie w tym celu chwytanych, hodowanych i ukadanych orw (do oww na wilki, lisy, antylopy, gazele, samice i modzie zwierzyny powej), sokow i biaozorw (na abdzie, czaple, urawie, dropie i gsi), rarogw i jastrzbi gobiarzy (na kaczki, zajce i kuropatwy), krogulcw i kobuzw

(na gobie, przepirki, skowronki i wrble). Grecy i Rzymianie nie znali sokolnictwa, przyszo ono do Europy z Azji prawdop, w IV w. Polska bya, zw. w XVI w., jednym z krajw przodujcych w tej gazi owiectwa. Ulepszenie myliwskiej broni palnej w XVIII w. przyczynio si do upadku sokolnictwa w Europie, cho w Azji rodk., na Pwyspie Arabskim, w Mongolii i Chinach uprawia si je w dalszym cigu. Polowano z sokoem zazw. konno, trzymajc ptaka uwizanego na berle (specjalnej lasce) lub na rce chronionej b. grub skrzan rkawic, zakrywajc gow ptaka kapturem. Napuszczano sokoa na zwierzym spotkan a. wystawion przez psa. Dobrze uoony sok uwaany by za wielki skarb i rado myliwego, cena drapienika czsto bya wysza od ceny dobrego konia. Sokole Oko - zob. Skrzana Poczocha. "Sok" - polskie towarzystwo gimnastyczne za. w 1867 we Lwowie na wzr czeskiej organizacji gimnastycznej i politycznej "Sokol" (za. w 1862), istniejce do 1939; zob. Ospay i gnuny, zgrzybiay...

Sokrates - 469-399 pne., filozof ateski, syn rzebiarza Sofronikosa i akuszerki Fenarete, za modu rzebiarz, szybko porzuci ten zawd, odznaczy si w bitwach wojny peloponeskiej, m Ksantypy (zob.), y wraz z rodzin w niedostatku, gdy cakowicie powici si ulicznej, bezpatnej dziaalnoci nauczycielskiej. Tre jego nauki nie jest cakiem jasna, bo sam nic nie pisa, a relacje dwch jego uczniw, Platona i Ksenofonta, s nieraz rozbiene. Platon czsto uywa osoby Sokratesa dla wyoenia swych wasnych pogldw. Sokrates uwaa, e cnota, gr. arer, jest dobrem bezwzgldnym, e zwizana jest z poytkiem i szczciem, e sama jest wiedz, e si jej mona uczy. Przeciwstawia si teorii sofistw o wzgldnoci prawdy, dobra i sprawiedliwoci. Ten biedak w podartym paszczu, otoczony koem uczniw i adeptw spord najwytworniejszej modziey arystokratycznej (Alcybiades, Krytiasz), dla przecitnego Ateczyka by tylko dziwakiem, ktrego trudno bra na serio, mimo e wyrocznia delficka miaa orzec, e jest on najmdrzejszym czowiekiem w Grecji. Wczenie zaczto go atakowa. Arystofanes wykorzystuje w Chmurach (423)jego brzydot, aby omieszy sofistw. Ale dopiero w 70. roku ycia zosta oskarony o bezbono i demoralizacj modziey. Sokrates wystpi przed sdem w sposb tak ostry (nie uznajc swej winy i bronic swej dziaalnoci), e sprowokowa gniew sdziw i wyrok mierci - przez wypicie cykuty po 30 dniach wizienia. Spdzi je na rozmowach z przyjacimi. Platon w Fedonie daje symny opis ostatnich chwil Sokratesa, ktry odrzuci propozycje przyjaci, chccych mu zorganizowa ucieczk, i przyj mier z bezprzykadnym spokojem i godnoci. Ironi sokratyczn - nazywano stosowany przez Sokratesa w metodzie elenktycznej sposb przyjmowania powanie bdnej tezy rozmwcy, ktrego nastpnie zmusza przy pomocy pyta do wycigania z tej tezy konsekwencji tak dugo, a doprowadz do twierdzenia sprzecznego z tez a. pozbawionego sensu.

Metoda sokratyczna - przy pomocy ktrej Sokrates w dialogu z uczniami poszukiwa wiedzy, skadaa si z czci negatywnej i pozytywnej: Metoda elenktyczna - (negatywna, krytyczna), metoda doprowadzania do absurdu faszywej tezy przeciwnika, polegajca na zbijaniu jego kolejnych argumentw; z gr. elenktikos 'zbijajcy, badawczy'. Metoda majeutyczna - (pozytywna, konstruktywna, poonicza) polegajca na pomaganiu w dotarciu do prawdy tym, w ktrych ona, cho nie uwiadomiona, drzemie; metoda wsplnego szukania przy pomocy stawiania pyta przez nauczyciela, dzi nazywana heurystyczn; z gr. maieutikos 'pooniczy'. Cokolwiek uczynisz, bdziesz tego aowa - odpowied Sokratesa na pytanie, czy lepiej jest eni si, czy si nie eni. Krytonie, winien jestem koguta Asklepiosowi. Przypilnyj, aby tego nie zaniedbano - ostatnie sowa Sokratesa. Sokrates i zwierciado - Diogenes Laertios w ywotach, doktrynach i sentencjach synnych filozofw, 2, 33,. opowiada, e Sokrates radzi modziey czsto przyglda si sobie w lustrze, aby jeli s pikni, stali si godni tej urody, a jeli jest inaczej, by starali si swymi osigniciami wyrwna te braki. Mdrzec skania ich w ten sposb do poznania siebie samych. Dialogi Platona - Sokrates jest postaci centraln niemal wszystkich Dialogw Platona; najwicej wiadomoci biograficznych o nim znale mona w Apologii (Obronie Sokratesa), Fedonie, Krytonie, Uczcie, Protagorasie, a take u Ksenofonta we Wspomnieniach o Sokratesie, Apologii i Uczcie. Sokrates i Alkibiades - oda (ok. 1797) Fr. Hlderlina. mier Sokratesa - wiersz (1823) Alphonse'a de Lamartine. Dramat (1925) L. Housmana, wg Platona. Sokrates dramat - (1759) Woltera, alegoria satyryczna, w ktrej autor czyni aluzje do przeladowa, jakich by ofiar. Dramat (1835) A. G. Oehlenschlgera, ktry pierwszy przedsiwzi obron Ksantypy. Dramat symfoniczny (Pary 1918) Erika Satie. Sokrates i jego ona - dramat (1885) Th. Banville'a. Sokrates taczcy - wiersz Juliana Tuwima. Hermy i popiersia (kopie dzie z IV w.), Neapol, Mus. Naz. mier Sokratesa - obraz G. B. Cignarola, Budapeszt, Gal. Nar. Obraz G. Diottiego, Cremona, Pinakoteka. Obraz (1787) J. L. Davida, Nowy Jork, Metrop. Mus.; Napoleon I ofiarowa za ten obraz 60000 fr.

Z ycia Sokratesa - paskorzeba Canovy, Wenecja, Civico Mus. Correr.

Sol - mit. rz. bg Soca; zob. Soce.

Sold - dawna drobna moneta woska =1/20 lira; z w. soldo, od pn.-ac. sol(i)dus; zob. Solid(us).

Solferino - wie na pd. od jeziora Garda w prowincji Mantua w Lombardii (pn. Wochy), gdzie 24 VI 1859 poczone wojska francusko-sardyskie pod dowdztwem Napoleona IIl stoczyy niezwykle krwaw bitw z armi austriack. czne straty przekroczyy 30000 rannych i zabitych. Cho bitwa bya nie rozstrzygnita, Austriacy cofnli si. Napoleon, wstrznity wielkimi stratami i wiadom czekajcych go trudnoci w dalszym prowadzeniu dziaa wojennych, spotka si z cesarzem Franciszkiem Jzefem w Villafranca di Verona, gdzie zawarli rozejm. Un Souvenir de Solferino - fr. 'wspomnienie z', wymowny opis bitwy i jatek, jakie jej towarzyszyy, filantropa szwajc. Henri Dunanta (1828-1910), ktry by obecny na polu bitwy. Dowiadczenie to natchno go ide Midzynarodowego Czerwonego Krzya, ktrego by gwnym inicjatorem. Nagroda Nobla 1901; zob. Czerwony (Krzy). Solferino - obraz (1859) J. L. E. Meissoniera, Pary, Luwr. Kolor solferino - przest. jaskrawoczerwony.

Solid(us) - zota moneta rzymska i bizantyjska od r. 309 ne. oraz germaskich pastw Europy zach. w V-VII w.; nazwa, ktrej pochodnymi s: w. soldo, fr. sou, nm. Sold, Soldner, Soldat, polskie od, onierz, odak.

Soliterka - w Polsce XVIII w. niedua kareta jednoosobowa, czterokoowa, kryta zazw. tylko w tylnej czci, suca do przejadek i nieoficjalnych wyjazdw; z fr. solitaire 'samotny; samotnik'.

Solmizacja - zob. Do, re, mi...

Solon - ok. 635-ok. 560 pne., ateski m stanu i poeta, zaliczany do siedmiu mdrcw (zob. Mdrcy) gr.; zuboay arystokrata z dawnego krlewskiego rodu Medontydw, doszed do zamonoci jako kupiec, odbywajc przy tym liczne dalekie podre. Poezja otworzya mu drzwi do polityki: pen uniesienia elegi pobudzi Ateczykw do zdobycia Salaminy, wyspy, o ktr walczyli z Megar dugo i bez skutku, i zyska takie zaufanie obywateli, e powoano go na rozjemc w powanym sporze wewntrznym, rozdzierajcym kraj. Prawodawstwo Solona przynioso reformy ograniczajce prawa arystokracji, umorzenie dugw chopskich zabezpieczonych zastawem na gruntach a. na osobie dunika, podzia obywateli na 4 klasy majtkowe, majce rne prawa i obowizki obywatelskie. Zmiany te nie zadowoliy w peni nikogo, ale stanowiy spory krok w kierunku demokracji. Konstytucja Solona dotrwaa do radykalnych reform demokratycznych Klejstenesa. Inwalidzi wojenni powinni by utrzymywani przez spoeczestwo - jedno z praw Solona, wg Plutarcha. O umartych mw tylko dobrze - ac. De mortuis nil nisi bonum a. bene powiedzenie przypisywane Solonowi a. Chilonowi. Poznaj samego siebie - gr. Gnothi seauton, powiedzenie przypisywane Solonowi i innym. Solon i Anachatsis - zob. Prawo (Prawa s rwnie...); Anacharsis. Solon i Krezus - Wg Plutarcha, Solon, 27, i Herodota, Dzieje, 1, 30, gdy Solon odwiedzi synnego z ogromnych bogactw krla Lidii, Krezusa (zob.), ten oprowadzi go po swoich skarbcach i zapyta, czy widzia ju najszczliwszego z ludzi (majc siebie na myli). Solon wymieni Tellosa z Aten, Kleobisa i Bitona, ludzi, ktrzy mieli pikne ycie i pikn mier. Na co rozgoryczony Krezus: "A c moje szczcie? Ty je sobie jakby nic odrzucasz?" Lecz Solon odrzek: "Nie wiem, czy jeste szczliwy, zanim si nie dowiem, czy ycie swoje dobrze zakoczy. Do tego czasu mog powiedzie tylko, e dobrze ci si wiedzie." Por. Biblia, Eklezjastyk, 11, 28-30.

Solvejga - zob. Peer Gynt.

Soectwo - w dawnej Polsce urzd, stanowisko sotysa, grunt, majtek, do ktrego by przywizany urzd sotysa; dom, w ktrym urzduje sotys. Soecki - nalecy do sotysa, zwizany z funkcj sotysa. Sotys - w rdw. osoba postawiona przez pana feudalnego jako zwierzchnik

administracji miejskiej, czcy w sobie czynnoci speniane w miastach przez wjta i burmistrza, za ktre otrzymywa folwark sotysi, uposaenie (soectwo) i udzia w dochodach pana; do XVI w. urzd dziedziczny; w 1918-54 przedstawiciel adm. pastwowej i samorzdu terytorialnego na wsi; od 1958 - przedstawiciel wsi pochodzcy z wyboru jej mieszkacw; z nm. Schultheiss od rdw.-ac. scultetus.

Soowijwka - wie na pd.-zach. od Kijowa (Ukr. SRR); 8 V 1863 grupa powstacw polskich, dowodzona przez Antoniego Jurjewicza, rozdawaa Zot hramot obwieszczajc uwaszczenie chopw. W pewnej chwili tum chopw ukraiskich zaatakowa powstacw, z ktrych dwunastu zgino na miejscu, a pozostaych, ciko rannych, przewiz przybyy na miejsce oddzia wojska rosyjskiego do twierdzy kijowskiej. Tragedia w Soowijwce znalaza odbicie w wielu utworach lit., m.in. w dramacie Na Ukrainie (1871) Leonarda Sowiskiego, wydanym - ze wzgldu na cenzur - w Poznaniu. Sowiski by uczestnikiem tragedii soowijowskiej.

Sotys - zob. Soectwo.

Soma - (1) cao organizmu z wyjtkiem komrek rozrodczych; ciao jako przeciwiestwo psyche; z gr. soma 'ciao; osoba; ycie; cao'.

Soma - (2) sanskr., odurzajcy sok pewnych rolin przygotowywany w dawnych Indiach przez kapanw, z towarzyszeniem specjalnych rytuaw i zakl, pity przez braminw i ofiarowywany bogom. Wg legendy sprowadzony z nieba na ziemi przez sokoa a. przez cry Soca, sam by rwnie uosobieniem bstwa. Soma jest take jednym z najwaniejszych starych bstw wedyjskich, rodzajem hinduskiego Dionizosa. Wszystkie hymny dziewitej ksigi Rigwedy mwi o nim. W pniejszej mitologii Soma to ksiyc wyobraony jako czara, w kolejnych fazach napeniana sokiem soma, ktry bogowie nastpnie stopniowo wypijaj.

El Sombrero de Tres Picos - zob. Trjgraniasty kapelusz.

Somosierra - przecz w pn.-wsch. czci gr Sierra de Guadarrama, w Starej Kastylii (Hiszpania), na drodze z Burgos do Madrytu, ok. 807km na pn. od stolicy. Dnia 30 XI 1808, po licznych daremnych atakach piechoty fr., Napoleon poleci bronion przez 10000 Hiszpanw i 16 dzia przecz

sforsowa szwoleerom polskim pod dowdztwem Jana Leona Kozietulskiego. Brawurowa szara lekkokonnych zamaa opr nieprzyjaciela i otworzya Napoleonowi drog do Madrytu. Trwaa ok. omiu minut, brao w niej udzia 5 plutonw, czyli 125 szwoleerw. Droga przebyta w szalonym pdzie miaa dugoci 25007m. Zdobyto wszystkie dziaa. Ze szwadronu polego 57 szeregowych i oficerw, czyli prawie 46 procent stanu liczbowego. Laissez faire aux Polonais! - zob. Napoleon I (Zostawcie to Polakom). Honneur aux braves des braves! - zob. Napoleon I (Cze najdzielniejszym z dzielnych!). Bitwa pod Somosierr - obraz (ok. 1837) Piotra Michaowskiego, Krakw, Muz. Nar., kilka wersji. Obraz J. Suchodolskiego, Warszawa, Muz. Nar.

Sonata - w XVI-XVIII w. utwr instrumentalny, w odrnieniu od kantaty; czteroczciowa forma instrumentalna na instrument solo a. z towarzyszeniem, wyksztacona na przeomie XVIII-XIX w. (Mozart, Haydn, Beethoven); w. sonata od sonare 'brzmie'; zob. te (Les) Adieux; Appassionata; Hammerklaviersonate; Kreutzer (Sonata Kreutzerowska); Ksiyc (Sonata ksiycowa); Pastorale (Pastoralna); Patetyczny (Patetyczna); Waldstein(owska); Wiosna (Wiosenna).

Sonet - 14-wersowy rymowany utwr poetycki pochodzenia w. (Dante, Petrarka), zoony z 2 strof czterowersowych, czyli kwartin (zazw. opisowych, we w. formie klasycznej o ukadzie rymw' abbaabba) i 2 strof trojwersowych, czyli tercyn (zazw. lirycznych a. refleksyjno-filozoficznych, we w. formie klasycznej o ukladzie rymw cdc dcd albo cde cde, a w ksztacie fr. ec deed albo edde ee), w XV-XVI w. rozpowszechniony w poezji europejskiej. Pierwsze sonety polskie (Jana Kochanowskiego, Mikoaja Spa Szarzyskiego) nawizyway do odmiany fr., pniejsze do w. Powtrny rozkwit sonetu przynis romantyzm, uprawiali go take parnasici, modernici, jak rownie, cho z rzadka, pniejsi poeci XX w.; z w. sonetto od st.-prowans. sonet 'piosenka'. Wpynem na suchego przestwr oceanu, Wz nurza si w zielono i jak dka brodzi, rd fali k szumicych, rd kwiatw powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu. Ju mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu; Patrz w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek odzi; Tam z dala byszczy obok? tam jutrzenka wschodzi? To byszczy Dniestr, to wesza lampa Akermanu. Stjmy! -jak cicho! - sysz cignce urawie, Ktrych by nie docigy renice sokoa: Sysz, kdy si motyl koysa na trawie, Kdy w lisk piersi dotyka si zioa. W takiej ciszy! - tak ucho natam ciekawie, e syszabym gos z Litwy. - Jedmy, nikt nie woa ! A. Mickiewicz, Sonety krymskie, 1, Stepy Akermaskie.

Son et Lumiere - zob. Dwik i wiato.

Sonka - zob. Zofia.

Sophrosyne - (wym. sof...) gr., zesp atrybutw, cech podstawowych, do ktrych posiadania dyli wyksztaceni Grecy staro.: roztropno, umiarkowanie, dyscyplina wewntrzna, umiejtno trzymania si drogi poredniej, np. midzy si i saboci, uywaniem ycia i ascez, rozrzutnoci i skpstwem, nieprzystpnoci i poufaoci; od sophron. 'roztropny; umiarkowany'.

Sorbona - kolegium (pierw. dom akademicki, bursa, dla ubogich studentw teologii) Uniwersytetu Paryskiego, ufundowane ok. 1257 przez Roberta de Sorbon, kapelana Ludwika IX. Dalsze zapisy rozszerzay budowl, a ok. 1554 ustalia si praktyka odbywania zebra fakultetu teologii w tym kolegium, zw. w sprawach pomwie o herezj. Std nazwa Sorbona przesza na cay fakultet, a z czasem i na inne wydziay Uniwersytetu. Zdoby on pen autonomi w 1231; w tym okresie sta si w zakresie teologii i filozofii najsynniejsz uczelni wiata chrzec., a przez cae rdw. wzorem dla nowych uniwersytetw. W 1393 pidziesiciu piciu z liczby jego doktorw powierzono znalezienie sposobu zakoczenia schizmy papieskiej. W XV w. Sorbona atakowaa gwatownie Joann d'Arc. Zaoya pierwsz drukarni parysk. Przeciwstawiaa si wpuszczeniu do Francji jezuitw przez Henryka II. W XVII w. potpiaa jansenistw. Staraa si, bez skutku, pomc wadzom w zduszeniu ruchu filozoficznego XVIII w. przez ataki m.in. na Buffona, Montesquieu, na Belizariusza (zob.) J. F. Marmontela. W 1821 jej budynki stay si oficjaln siedzib wadz zreorganizowanego Uniwersytetu Paryskiego (nadal nazywanego pot. Sorbon) oraz fakultetu nauk cisych, teologii (zlikwidowanego w 1885) i literatury. Sorbona, jeden z dwu najstarszych (por. Bolonia) uniwersytetw wiata, jest obecnie jednym z g. orodkw ycia naukowego w Europie.

Sorel Julien - gwny bohater najsynniejszej obok Pustelni Parmeskiej (zob. Kartuzi) powieci Stendhala Czerwone i czarne, Le Rouge et le Noir (1830, wyd. pol. 1899), syn cieli, niezwykle inteligentny, wyksztacony, wraliwy i szlachetny z natury, ale ogarnity olbrzymi ambicj, zrodzon nie z chciwoci, lecz z dumy, umiejcy obserwowa wasne procesy psychiczne, uwaa, e zrobi karier, gdy wyzwoli si z wizw powszedniej moralnoci i kierujc si tylko nakazami strategii i taktyki, a take absolutn dyscyplin czy nawet tresur wewntrzn, walczy bdzie o awans

spoeczny konsekwentnie i systematycznie. Niejednokrotnie jednak Julien narusza te ustanowione przez siebie reguy, gdy rozdwik midzy jego prawdziw natur a charakterem toczonej przez niego batalii staje si zbyt trudny do zniesienia. Jako mody kleryk, korepetytor dzieci mera miasta Verrieres, pana de Renal, Julien uwodzi jego cnotliw on, zakochujc si przy tym z wzjemnoci, a gdy sprawa wychodzi na jaw, wstpuje do seminarium w Besancon, ktre chlubnie koczy; dostaje w Paryu posad sekretarza wielkiego pana, markiza de La Mole; uwodzi jego dumn i nieprzystpn crk, Matyld. Gdy Matylda zachodzi w ci, ojciec jej, aby unikn skandalu, uzyskuje dla Juliena patent szlachecki i stopie porucznika huzarw, aby mc j wyda za niego. Tymczasem pani de Renal wysya markizowi list, w ktrym przedstawia Juliena jako zawodowego uwodziciela. Julien daje si ponie gwatownemu uczuciu - jedzie do Verrieres, dwoma strzaami rani pani de Renal i zostaje skazany na mier.

Sortes - zob. Wrby (homeryckie...). Sortilegia - gatunek pimiennictwa ludowego, utwory o charakterze wrebnym skadajce si z pyta i rnych wariantw odpowiedzi, ktrych wybr nastpowa przez losowanie. Przepowiednie te dotyczyy wszelkiego rodzaju spraw osobistych. W staroytnoci traktowano te zbiorki powanie, w redniowieczu ukadano je z celem umoralnienia uytkownika, w XVI-XVII w. nabray charakteru rozrywkowego i humorystycznego; ze rdw.-ac. l.mn. od sortilegium od ac. sortilegus 'wrebny' z sors dpn. sortis 'los; przeznaczenie'.

Sos - midzynarodowy umowny sygna radiowy a. optyczny w alfabecie Morse'a, 3 kropki, 3 kreski, 3 kropki, oznaczajcy niebezpieczestwo, krytyczne pooenie, uywany zw. przez statki wzywajce pomocy a. ratunku; przen. woanie o pomoc, o ratunek. Nie s to bynajmniej, jak niektrzy sdz, inicjay sw Save Our Souls ang., 'ratujcie nasze dusze'.

Sosrb - sosrb, zob. Siestrzan.

Soteriologia - ga teologii zajmujca si zbawieniem jako skutkiem dziaania bstwa, odkupieniem winy i grzechu przez ofiar boga, jak np. Ozyrysa, a. przez ceremonia, jak misteria orfickie; cz dogmatyki chrzec. traktujca o odkupieniu i Chrystusie jako Odkupicielu; od gr. soter 'zbawca'.

Sotheby's - (wym. sawbiz) salon aukcji (przetargw publicznych) na New Bond Street w Londynie, za. w 1744 na York Str. Covent Garden przez Samuela Bakera, ktrego wsplnikiem i siostrzecem by John S. Sotheby, 1740-1807, pierwsza firma zajmujca si wycznie aukcjami ksiek, rkopisw i rycin, dzi take antykw i obrazw, jedno z najwikszych tego rodzaju przedsibiorstw na wiecie; por. Christie's.

Sotie - sottie (wym. soti), rodzaj satyrycznej farsy fr. pnego redniowiecza, grywanej przez zespoy aktorskie wystpujce w bazeskich strojach. Byy ostrymi satyrami na spoeczestwo, obyczaje, wypadki polit., papiestwo itd.; fr. 'gupota; farsa' od sot 'gupi'.

Sotnia - setnia, secina, konny pododdzia Kozakw odpowiadajcy szwadronowi; z ros., 'setka; secina' od dawnej organizacji dziesitnej wojsk sowiaskich. Czarna sotnia - zob. Czarny.

De Soto Hernando - ok. 1500-42, konkwistador hiszpaski; suy pod Pedrariasem w Ameryce rodk. i pod Pizarrem w Peru. Cesarz Karol V mianowa go gubernatorem Kuby z prawem opanowania Florydy, tj. kontynentu pn.-amerykaskiego. Ogarnity pragnieniem zdobycia zota, srebra i drogich kamieni w nieznanym kraju, wyruszy w 1538 z Hiszpanii i w nastpnym roku wyldowa na Florydzie. Po przezimowaniu pomaszerowa przez (dzisiejsze) stany Georgia, obie Karoliny, Tennessee, do Alabamy, gdzie zosta ranny w starciu z Indianami. Chcc stanowczo prowadzi dalej poszukiwania skarbw, zatai przed towarzyszami wiadomo, e okrty hiszpaskie s u wybrzey Alabamy. Na wiosn 1541 ruszyli w dalsz drog i byli zapewne pierwszymi biaymi ludmi, ktrzy zobaczyli i przepynli Mississippi. Jednak po bezskutecznej wyprawie w gr rzeki Arkansas i do Oklahomy wrcili do Mississippi zniechceni i bez skarbw. Tam De Soto dosta gorczki i zmar. Towarzysze, aby ukry przed Indianami jego mier, co mogoby ich skoni do dziaa zaczepnych, zatopili go, zamknitego w wydronym pniu dbu, w nurtach Mississippi. Niedobitki wyprawy dotary do Veracruz w 1543. Msza o pnocy nad zwokami Hernanda De Soto - obraz Edwarda Morana, Waszyngton, Nat. Gall.

Sou - (wym. su:) dawna drobna moneta francuska - 1/20 franka fr.; z pn.-ac. sol(i)dus; zob. Solid(us).

Sowa - rzd ptakw o nocnym trybie ycia, szeroko rozpowszechniony, liczcy 134 gatunki. Olbrzymie oczy o jaskrawotych a. pomaraczowych tczwkach, zwrcone wprzd i otoczone charakterystycznie uoonymi pirami twoncymi tzw. szlar, nadaj ptakowi jak gdyby wyraz ludzki, sprawiajc przy tym wraenie, e za tak wielkimi i wyrazistymi oczami znajduje si potny mzg. Dlatego ptaki te stay si symbolem mdroci; zob. Atena (Glaukopis); Praca (Nieuyteczna: Sowy); jednak gowa sowy pozbawiona pir jest bardzo maa. Grony wygld i huczcy wrd ciszy nocnej gos niektrych gatunkw by ju od staroytnoci przyczyn przesdw, wg ktrych hukanie sowy jest zym prognostykiem. Kiedy sowa zjastrzbieje, wyej lata ni sok - przys. Mwi, e sowa bya crk piekarza - ang. They say the owl was a baker's daughter, sowa obkanej Ofelii w tragedii Hamlet, 4, 5, Szekspira, t. J. Paszkowskiego; wg dawnej legendy crka piekarza przemieniona zostaa w sow, bo odmwia Chrystusowi chleba. Nie urodzi sowa sokoa - przys. Sowa fruwa - ac. Noctua volat, staro. szczliwy omen; staro. wanie kto bierze apwk, kto kogo przekupuje; od wizerunkw sowy na monetach w staroytnych Atenach. Sowa na dachu kwili, komu urorze po chwili - przys. bdce wyrazem przesdw lud., e pohukiwania i jki sw a. puszczykw le wr; zw. sowa pjdka, ac. Athene noctua, symbol bogini mdroci Ateny i ulubiony do dzi ptak Europy Poudniowej, uchodzia u nas za ptaka przepowiadajcego mier, a jej woanie tumaczono jako: "pjd, pjd" a. szerzej: "pjd w doek pod kocioek". Ale ornitolodzy utrzymuj, e jej gos to piskliwe: "wiit, wiit", albo cichsze i nisze: "bu bu bu, kewel, kewel".

Sowiski Jzef Longin - 1777-1831, wychowanek Szkoy Rycerskiej w Warszawie, w 1794 walczy pod Dbrowskim, od 1796 w subie pruskiej, od 1811 w artylerii konnej Ksistwa Warszawskiego, w kampanii 1812 pod Moajskiem straci nog i dosta si do niewoli. W czasie powstania listopadowego zosta generaem brygady; poleg na szacach Woli, bronic Warszawy. Opiewany przez popowstaniow poezj patriotyczn. W czasie pogrzebu wdowy po nim, Katarzyny Sowiskiej, w 1860 odbya si pierwsza z serii manifestacji patriotycznych: tumy zgromadziy si na Woli, w miejscu, gdzie Sowiski zgin. W starym kociku na Woli Zosta jenera Sowiski, Starzec o drewnianej nodze, I wrogom si broni szpad. J. Sowacki, Sowiski w okopach Woli, 1-4.

Sowity - dawn. podwjny, dwa razy wikszy; dawn. obfitujcy w co, peen czego; bdcy w duej liczbie, obfity, suty, hojny.

Sowizdrza - Sowirza, polska wersja imienia nm. wieniaka, pochodzcego jakoby z Brunszwiku w 1. po. XIV w., Tilla Eulenspiegla, flam. Thyl Ulenspiegel; fr. Espiegle; czes. Enszpigl, ang. Howleglas, Owlglass, dos. 'sowie zwierciado', ktry sta si najgoniejszym w Europie wesokiem, frantem, baznem, figlarzem, uosobieniem mdroci i humoru lud. W 1515 ukaza si w Strasburgu najstarszy ze znanych, przechowywany w Muzeum Bryt. w Londynie, druk Ein kurtzweilig lesen von Dyl Lllenspiegel, 'Krotochwilna ksiga', biografia bazna-psotnika, obejmujca ok. setki kawaw, z oryginau dolnonm. t. na grnonm. ok. 1500. Rzecz przeoono na wiele jzykw. T. pol. ukazao si ok. 1530 pt. Sownociardko. W 10 lat pniej pojawi si drugi przekad, Sowirza krotofilny i mieszny, ktry wznawiano a do koca XVIII w. Sowizdrza wdruje z miejsca na miejsce, strojc psikusy przy kadej robocie, do ktrej si bierze, a psoty jego polegaj gwnie na dosownym wykonywaniu polece, co dzi bywa przejte jako forma strajku celnikw, obsugi lotnisk itd. w wielu krajach. Udajc durnia pata swe figle chopom, mieszczanom, rzemielnikom, ksiom, zakonnikom, "mistrzom" uniwersyteckim, ksitom i kardynaom. Jego figle to odwet zdrowego rozumu chopskiego za wyrafinowanie obyczaju miejskiego, za abstrakcyjne mylenie ludzi wyksztaconych, ktrzy za rzecz naturaln uwaaj ciemienie naiwnego i ciemnego chopa. Sowizdrza sta si popularn postaci ludow. Do literatury wszed przez powie belg. pisarza Ch. T. H. De Costera Dyl Sowizdrza, fr. La legende de Ulenspiegel et de Lamme Goedzack au pays do Flandre et ailleurs, 1867, gdzie sta si symbolem flamandzkiego ruchu oporu lud. przeciw dominacji hiszp. Karola V i Filipa II. Dyl Sowizdrza - nm. Till Eulenspiegel lustige Streiche 'Wesoe psoty...', poemat symf opus 28 (1895) Richarda Straussa, "uoony w formie ronda na wielk orkiestr symf. wg dawnej melodii szelmowskiej" (podtytu). Literatura sowizdrzalska - termin wprowadzony przez Aleksandra Brcknera na okrelenie twrczoci anonimowych a. uywajcych pseudonimu Januarius Sowizralius humorystw polskich pochodzenia plebejskiego z koca XVI i I. po. XVII w.

Sjka - najmniejszy z ptakw krukowatych, piknie ubarwiony na brzowo z biaym i z niebieskim lusterkiem w skrzydiach; swym skrzekliwym gosem umie i lubi naladowa gosy zwierzt i ludzi. Jej czujna reakcja na kad zmian w otoczeniu ostrzega zwierzym przed zblianiem si myliwego; pot. kuksaniec, kuak, szturchaniec. Da sjkg w bok - stukn, uderzy, trci okciem a. kuakiem.

Wybiera si jak sjka za morze (a. do cieplic) - guzdra si, grzeba si, marudzi z przygotowaniami do podry; przys. ilustruje pogld ludowy, e sjki zbieraj si przed odlotem, czyni wiele krzyku i zamieszania, po czym pozostaj na miejscu. W rzeczywistoci nasze sjki odlatuj, i to czsto do daleko na poudnie. Sjki widywane w kraju zim pochodz przewanie z pnocy.

Sl - sl kuchenna; minera: sl kamienna, halit, chlorek sodu; por. Praso; Wieliczka; upa I. By sol w oku (komu) - zawadza, doskwiera, sta na drodze; budzi niech, zawi. Chlebem i sol wita - zob. Chleb. Czapk, papk i sol... - zob. Czapka. Ja nie z soli ani z roli... - zob. Czarniecki Stefan. Kinga i sl - zob. (b.) Kinga. Nasyp mu soli na ogon - zob. Ogon. Niesona sl - w Biblii, Ew. wg Marka, 9, 49: "Dobra jest sl, ale jeli sl niesona bdzie, czyme j przyprawicie? Miejcie w sobie sl, a pokj miejcie midzy sob." Przymierze soli - niezomne; sl bya w staroytnoci symbolem niezniszczalnoci, gdy sama si nie psuje i chroni inne ciaa od zepsucia; por. Biblia, Num., 18, 19. Rozsypanie soli - uwaane byo za zowrbny znak przez Rzymian. Przesd ten dotrwa do naszych czasw, cho rzadko kto wziby go dzi na serio, tym bardziej e wystarczy rzuci szczypt wysypanej soli praw rk przez lewe rami, aby odwrci groce zo; zazw. mowa tu o grobie ktni. Na synnym obrazie Leonarda da Vinci Ostatnia wieczerza (zob. Ostatni) poznajemy Judasza m.in. po tym, e nieostronie przewraca solniczk. Ta obawa przed rozsypaniem soli bya zapewme odbiciem czci, jak darzono jej cudowne waciwoci; por. wyej Przymierze soli. Sole trzewice - sole, popularny w XIX w. rodek stosowany przy omdleniach (dobrze wychowane damy z towarzystwa mdlay wwczas przy kadej sposobnoci), zawierajcy amoniak, lawend, sole amonowe, wglan potasu i in. substancje. Sl attycka - zob. Attyka.

Sl gorzka - epsonit, sl angielska, mineral, siedmiowodny siarczan magnezu, stosowany jako lek i w przemyle chemicznym. Sl ziemi - skadnik najwaniejszy, nieodzowny; przen. ludzie najcenniejsi, najwartocowsi, wybrani, wybracy; por. Wulgata, Ew. wg Mat., 5, 13; por. Marek, 9, 49; uk., 14, 34: Jezus do apostow: "Wy jestecie sol ziemi", ac. vos estis sal terrae. Tytu powieci Jzefa Wittlina (1936) cz I Powieci o cierpliwym piechurze. Bo nie jest wiato, by pod korcem stao, Ani sl ziemi do przypraw kuchennych, Bo pikno na to jest, by zachwycao Do pracy - praca, by si zmartwychwstao. C. Norwid, Promethidion. Bogumi, 183-86. Spoy czyj sl - skorzysta z jego gocinnoci; u Arabw spoycie przez gocia potrawy z podan przez gospodarza sol tworzy rodzaj witej wizi midzy tymi ludmi, wzbraniajcej kademu z nich obmawiania drugiego a. szkodzenia mu. ydzi, Grecy i Rzymianie uywali soli przy ofiarach. Do dzi nie zagin jeszcze obyczaj wrzucania garstki soli do trumny, gdy sl, jako symbol niemiertelnoci, odstrasza diaba. Zamieni si w sup soli - zob. Lot; Sup. Zjesz beczk soli, nim poznasz do woli - przys. rozpowszechnione w caej Europie, w rnych odmianach, od czasw staroytnych. Z ziarnkiem (a. ze suzypt) soli - ac. cum grano salis, z odrobin rezerwy, sceptycyzmu, nie biorc rzeczy cakiem dosownie. W swej Historii naturalnej, 23, 8, Pliniusz opisuje, e Pompejusz, zdobywszy paac Mitrydata, znalaz tam odtrutk, ktr jednak naleao przyjmowa na czczo, z dodatkiem ziarnka soli, ac. addito salis grano. To zastrzeenie dao pocztek przysowiu. A w, co wlezie do soli, I tego gowa nie boli (...) Bo kada rzecz, co w sl wchodzi, Ju jej nie leda co szkodzi. M. Rej, Krtka rozprawa..., 611-12, 615-16; otrzymane od krla a. ksicia prawo eksploatacji up solnych zapewniao znaczne dochody.

Spad - sodka ciecz wystpujca niekiedy na wierzchniej stronie lici lipy, dbu i leszczyny a. na igach i gazkach drzew iglastych, wydzielana przez mszyce i czerwie; skadnikiem jej bywa te sok komrkowy roliny wyciekajcy z miejsc naklutych przez szkodniki. Mid spadziowy a. leny - mid o niezbyt silnym aromacie, barwy od niemal biaej do brunatnozielonkawej z odcieniem szarawym, produkowany przez pszczoy miodne na spadzi.

Spahowie - spahis, (nieregulama) jazda turecka zniesiona po zdawieniu buntu janczarw (1826); dawn. algierskie i senegalskie oddziay kawalerii fr., stacjonujce, gwnie w Afryce, od 1834; z fr. spahi l. poj. z tur. sipahi od pers., 'kawalerzysta'.

Spanische Hofreitschule - zob. Hiszpaski (Hiszp. Szkoa Jazdy).

Sparta - w staro. giwne miasto potnego pastwa spartaskiego (Lacedemonu, Lakonii) w pd. Grecji, w dolinie rzeki Eurotas, midzy grami Tajgetos i Pamon. Spartanin - mieszkaniec staro. Sparty; przen. (spartanin) czowiek skromnych wymaga, unikajcy wygd, zbytku, odznaczajcy si surow dyscyplin wewntrzn, prostot obyczaju i manier, wytrzymay na bl, nieustraszony w obliczu niebezpieczestwa. Spartiaci - jedyna grupa penoprawnych obywateli staro. Sparty (zob. Heloci; Periojkowie), z ktrych kady otrzymywa dziak pastwowej ziemi z przywizanymi do niej helotami uprawiajcymi rol. Ok. r. 500 liczba ich wynosia 10000, potem zmniejszya si, a po bitwie pod Leuktrami (zob.) spada do ok. 700. Wychowanie spartaskie - Sparta, zwyciski przeciwnik Aten w wojnie peloponeskiej, bya rwnie przeciwiestwem demokratycznych, cho opartych na niewolnictwie, wiecznie skconych wewntrznie Aten, w ktrych kwita nauka, filozofia, teatr i sztuki pikne. Ze strachu przed ogromn wikszoci uciemionych, gnbionych i pozbawionych praw obywateli, Spartanie pdzili ycie koszarowe, gwnym ich zajciem byy wiczenia wojskowe, wojna bya witem, a mier na polu bitwy najwysz chwa. Mczyni mieszkali i jadali razem, g. synn "czarn zup", prawdop. z krwi i korzeni, na ktr pozostali Grecy patrzyli ze zgroz. Pewien sybaryta, ktry skosztowa jej w Sparcie, powiedzia, e ju rozumie, dlaczego Spartanie tak chtnie naraaj ycie na wojnie: chc uciec od lakoskiego wiktu! ycie rodzinne, literatura, sztuki pikne byy w zaniedbaniu, kontakty ze wiatem zewntrznym-minimalne. Arystokratyczni i konserwatywni Spartanie szczycili si odwag, wytrzymaoci, dyscyplin, maomwnoci (zob. Lakonia). Niemowlta uomne zabijano, zdrowe zanurzano w lodowatych strumieniach grskich. Chopcw zabierano matkom w wieku lat siedmiu. Mieszkali w koszarach a do 30. roku ycia. Wychowanie modziey, rwnie dziewczt, dostosowane byo do zada militarnych. Od najwczeniejszego dziecistwa hartowano Spartan na bl, niewygody, uczono podstpw, kradziey (karano tylko wtedy, gdy kradncy da si przyapa na gorcym uczynku), polowania na helotw. Chopiec i lis - Wg staro. przekazu, chopiec spartaski ukrad lisa i schowa go pod tunik; zaskoczony przez ojca, nie chcac zdradzi przed nim

kradziey, pozwoli lisowi wyszarpa sobie jelita. Z tarcz albo na tarczy - Wg Moraliw, 241F, Plutarcha spartaska matka, wrczajc tarcz synowi idcemu na wojn, mwia mu: E tan e epi tas gr. 'z tym albo na tym', tj. wr jako zwycizca z tarcz albo niech mi przynios twe ciao na tarczy.

Spartacus - przywdca najwikszego staro. powstania niewolnikw 74-71 pne., Trak, niewolnik rzymski. Jako nauczyciel szermierki w szkole gladiatorw w Kapui zorganizowa sprzysienie niewolnikw, a po jego wykryciu musia ucieka wraz z towarzyszami. Po przyczeniu si do nich niewolnikw okolicznych i po paru sukcesach armia Spartakusa liczya ok. 60000 ludzi, wywiczonych i wyekwipowanych przez niego. Odniosa te kilka zwycistw nad wodzami rz. Rnice zda na temat celw powstania doprowadziiy jednak do szeregu rozamw, co uatwio wojskom rz. rozprawienie si z poszczeglnymi oddziaami. Ostateczn klsk zadano Spartakusowi w bitwie nad rzek Silarus w Lukanii, gdzie poleg wraz z wikszoci swych onierzy. Sze tysicy jecw ukrzyowano wzdu Via Appia. Zwizek Spartakusa - nm. Spartakusbund, nm. organizacja rewolucyjna lewicowych socjaldemokratw zorganizowana w czasie 1. wojny wiat. w Niemczech przez Karola Liebknechta, R Luksemburg, Franza Mehringa i in. Spartakiada - zawody sport. organizacji robotniczych; masowe popisy sport.; od nazwy pierwszych midzynarodowych zawodw sport. w ZSRR w 1928; od imienia Spartakusa. Spartakus - wiersz (1857) Cypriana Norwida. Spartakus - ros. Spartak balet (Leningrad 1956, wyst. pol. Warszawa 1968), muzyka: Aram Chaczaturian, libretto: Nikoaj Wokow, choreogr.: Leonid Jakobson.

Spartowie - zob. Kadmos.

Spa - dawn. spasienie, wypasienie, szkoda w zbou, na ce; pasza, karma; dawn. miejsce, przez ktre wdziera si szkodnik, strona stojca otworem dla nieprzyjaciela (tyy, tabory, pastwiska). Zaj, zabiee, zastpi komu od spasi - przen. uderzy w najsabsze, odkryte miejsce, pokrzyowa komu zamiary, popsu mu szyki. Spany - o zwierzciu: tuczny, wypasiony, karmny, tusty; o czowieku:

otyy, korpulentny, gruby, opasy, tgi.

Spavento - kapitan, wojak samochwa, posta neapolitaska w. commedia dell'arte; por. onierz (samochwa).

Spazmy - gwatowny pacz z kaniem; w Polsce XVIII w. eleganckie damy sdziy, e skonno do spazmw jest cech subtelnoci i wykwintu uczu, dlatego umiay zawsze w odpowiedniej chwili wywoa atak spazmw. Spazmy modne, czyli Tegowieczne maestwo - komedia (Lww 1797) Wojciecha Bogusawskiego.

Speakers' Corner - zob. Hyde Park (Naronik Mwcw).

"Spectator" - (wym. spektjter) ang., 'widz', ang. czasopismo obyczajowo-kulturalne wydawane w Londynie pod red. Josepha Addisona i Richarda Steele'a w 1711-12 i 1714 r., niezwykle poczytne w kraju i za granic, powicone g. obyczajom, moralnoci i lit., chciao "oywia moralno dowcipem i agodzi dowcip moralnoci", dc w myl pogldw Owiecenia do wychowania czytelnika w duchu tolerancji i racjonalizmu. Pismo, t. na wiele jzykw, przyczynio si do rozwoju czasopimiennictwa wiatowego. Wzorowa si na nim take polski "Monitor" (zob.).

Speke John Hanning - (wym. spi:k), 1827-64, ang. podrnik i badacz Afryki. Wraz z Sir Richardem Burtonem wyruszyli w 1857 z Zanzibaru w celu odkrycia rde Nilu, ktrych poszukiwano daremnie od staroytnoci. W lutym 1858 odkryli jezioro Tanganika. Pozostawiwszy chorego Burtona, Speke ruszy sam na pnoc i dotar do nastpnego jeziora, ktremu nada nazw Wiktoria. Niebieski kolor wd i liczne rozsiane wysepki czyniy je podobnym do M. Egejskiego. Speke uzna je za jezioro rdtowe Nilu i owiadczy to po powrocie ozdrowiaemu tymczasem Burtonowi, ktry jednak wymia jego "odkrycie". Uparty Speke pojecha do Londynu, gdzie udao mu si otrzyma znaczne rodki na now ekspedycj. W lipcu 1862, wraz z pomocnikiem Grantem, swoim przyjacielem, posuwajc si wschodnim brzegiem jeziora Wiktoria, przyby na miejsce, skd wypywaa rzeka w kierunku pnocnym. Podrnicy spynli odkrytym przez siebie wiktoriaskim rdem Nilu do miasta Gondokoro, gdzie czeka na nich idcy im naprzeciw rodak, Sir Samuel White Baker, ktry wkrtce potem, posugujc si wskazwkami Speke'a, odkry i zbada dalsze obszary rdowe Nilu, Nil Biay, Jezioro Alberta i Wodospady Murchisona. Po triumfalnym powrocie Speke'a do Anglii

najsynniejsi badacze i geografowie Afryki zebrali si na kongres w Bath w 1864, aby wysucha sprawozdania odkrywcy. Speke jednak nie mg wzi w kongresie udziau, gdy polujc w okolicy nieostronie nacisnt spust fuzji i zgin od adunku grubego rutu.

Spencer - rodzaj fraka z obcitymi poami, modny jako strj mski w po. XIX w., wprowadzony pierw. w Anglii przez ksicia Johna C. Spencera (std nazwa), do dzi zachowany w liberii suby hotelowej; spencerek w XIX w. krtki kaftanik z dugimi rkawami i stojcym konierzykiem, noszony przez obie pcie, kobiecy czsto aksamitny.

Speyer - zob. Spira.

Spdownik - dawna nazwa bednarza.

Spika - ac. Spica, Kos Panny, najjaniejsza gwiazda w konstelacji Panny (Virgo), odlega od Soca o ok. 200 lat wietlnych, koloru niebieskiego, spektralnie podwjna.

Spira - nm. Speyer, miasto nad Renem na Nizinie Grnoreskiej (Nadrenia-Palatynat, zach. RFN), osada germaskich Nemetw, od po. I w. pne. rzymskie Noviomagus a. Civitas Nemetum; w IV w. i ponownie w VII biskupstwo; Henryk IV nadaje w 1101 prawa miejskie. Zniszczone przez Ludwika XIV w 1689, odbudowane w XVIII w.; znaczne zniszczenia w czasie 2. wojny wiat.; zob. Protestantyzm. Katedra NMP i w. Stefana - najwiksza (przed Cluny III, zob.) romaska budowla monumentalna, najstarsza wielka bazylika romaska o sklepieniach krzyowych, trzynawowa z transeptem i 4 wieami, zbud. 1030-1061, pniej b. zmieniona i przebudowana; bazylika filarowa, boczne nawy sklepione krzyowo - po raz pierwszy w Niemczech. W krypcie spoczywaj zwoki omiu cesarzy nm. dynastii frankoskiej (salickiej). Nawa rodkowa przykryta pasko przed 1082, najbogatsza dekoracja czci wsch., chr odnowiony ok. 1106. W 1689 wiksza cz katedry zburzona, tak e zachoway si tylko czci nawy g. i cz wsch. Odbudowa w kocu XVIII w., rekonstrukcja w 1. po. XIX w.

Spirituals - (wym. spiriczuelz), Negro spirituals, typ pieni relig.

Murzynw Poudnia USA o tradycji sigajcej XVIII w., jedno ze rde jazzu klasycznego rozwinite ze pieww licznych sekt religijnych USA; charakteryzuj si plastyczn narracj, typow dla ballady ludowej, i silnie zaznaczonym rytmem, podkrelanym czsto koysaniem si a. innymi ruchami wykonawcy; ang. Negro (wym. nigrou) 'murzyski', spiritual 'duchowy'.

Spisa - w XVII w,. krtka (ok. 2 m) dzida, z obu kocw ostra, uywana przez Kozakw zaporoskich z wielk zrcznoci w walce pieszej i konnej.

Spisek prochowy - zob. Proch.

Spis ludnoci w Betlejem - obraz (1566) Pietera Bruegela St., Bruksela, kol. Mayer van der Bergha. Spis zarzdzony wg dekretu cesarza Oktawiana Augusta przez namiestnika Syrii, Cyryna (P. Sulpiciusa Quirina), wg Biblii, Ew. wg uk., 2, 1-5.

Spi - dawna nazwa brzu cynowo-cynkowo-oowianego; dawn. przedmiot ulany ze spiu, zw. dziao a. dzwon; r.-g.-nm. (glocken)spise 'stop (na dzwony)'. Pomnik trwalszy od spiu - zob. Pomnik (Wzniosem...). Spiowy byk Falarisa - zob. Sida (Zapa si). Spiowy (miedziany) wiek - zob. Wiek (Zoty). O wschodzie soca rykny spie, Rw si okopy, mur wali, Ju z minaretw bysnty krzye, Hiszpanie zamku dostali. A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Ballada AIlpuhara, 654-57.

Spia - spya, dawn. ywno, prowiant, zw. dla wojska; z nm. Speise 'pokarm'. Spiarnia - pomieszczenie domowe na produkty spoywcze.

Split - miasto nad M. Adriatyckim w Chorwacji (zach. Jugosawia), starogr. osada Aspalathos, w I w. pne. kolonia rzymska, przedmiecie

Salony, bazy rz. operacji wojennych, w 305-313 siedziby Dioklecjana, ktry w Splicie wznis wielk rezydencj i synny, monumentalny paac. Jego rozlege budowle, zamieszkae w VII w. przez cz ludnoci zburzonej przez Awarw i Sowian Salony, stay si zawizkiem nowego miasta, Splitu, siedziby arcybiskupstwa. W XIII w. byo to ju centrum ycia kulturalnego Dalmacji. Paac Dioklecjana - zaoony na planie rz. obozu wojsk., zbudowali w III-IV w. architekci syryjscy, ktrzy otoczyli go murami z bramami i wieami. Paac sta si wzorem dla zaoe paacowych wczesnego islamu. Z budynkw jego zachowao si mauzoleum Dioklecjana (od VII w. katedra Sv. Duje), witynia Jowisza (od VII w. baptysterium), perystyl (dzi teatr), westybul, resztki akweduktu.

Spodki - zob. Latajcy (Latajce spodki).

Spolegliwy - godny zaufania, taki, na ktrego mona liczy, na ktrym mona polega, pewny; z czes. spolehlirvy.

Spondej - w klasycznej metryce iloczasowej stopa wierszowa o dwch sylabach dugich a. akcentowanych: z gr. spondeios 'towarzyszcy libacjom'.

Spoonerism - zob. Spuneryzm.

Sport. Biay sport - zob. Biay. Krlowa sportu - zob. Krlowa. Sport krlw - wycigi konne.

Sposalizio - (wym. spozalicjo) w., 'zalubiny (Madonny)' plast. ulubiony temat malarstwa XV-XVI w.; zob. Madonna. Sposalizio - obraz (1504) Rafaela, Mediolan, Brera.

Sposobi - przest. przygotowywa, przysposabia do czego; przest.

przysposabia, adoptowa, usynawia dziecko, prawnie uznawa je za swoje.

Spoziera - przest. spoglda, patrze, popatrywa. Sdzia, ws krcc, z gniewem na chopca spoziera: "To Wa tak szczery? take mi serce otwiera?" A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 8, 397-98.

Spqr - zob. Rzymski (Senat i lud rzymski).

Sprawiedliwo. Dziesiciu sprawiedliwych miasto ocali moe - przys., zob. Dziesi (Dziesiciu sprawiedliwych); Lot; Sodoma i Gomora; Wilk (Mwic za wilkiem...). Sen sprawiedliwego - zob. Sen. Sprawiedliwi musz wiele wycierpie - ac. multae tribulationes iustorum, z Wulgaty, Psalm 33, 20. Sprawiedliwoci (a. prawu) musi si sta zado, choby wiat mia zgin - ac. fiat ius(titia), et pereat mundus, przypisywane w. Augustynowi a. cesarzowi rz.-nm. Ferdynandowi I. Sprawiedliwo jest fundamentem wszystkiej Rzeczypospolitej - z Kazania sejmowego sidmego... Piotra Skargi. Sprawiedliwo Pizona - Seneka w traktacie O gniewie, 1, 18, 3-5, opisuje,jak Gnejusz Pizon (Gnaeus Calpurnius Piso), namiestnik Syrii za panowania Tyberiusza, czowiek gwatowmy i okrutny, ktry upr uwaa za synonim niezomnej woli, oskary o mordersiwo i skaza na mier onierza za to, e poszed z koleg po prowiant i wrci sam, a wic zapewne go zabi. Osdzony prno baga o chwil zwoki, by odszuka towarzysza. Skazaca miano ju ci, gdy zjawi si jego towarzysz. Wtedy centurion zaprowadzi skazaca i koleg jego przed Pizona, chcc mu wykaza niewinno onierza. Ale rozgniewany Pizon kaza straci wszystkich trzech: jednego, bo zosta skazany, drugiego, bo sta si powodem skazania kolegi, a trzeciego za niewykonanie rozkazu. Fiat iustitia, ruat coelum! 'Sprawiedliwoci musi si sta zado, choby niebo miao run!' Przen. sprawiedliwo zgodna z liter, niezgodna z duchem prawa, z moralnoci. Sprawiedliwo to prawda dziaajca - fr. La justice est la verite en action, z Myli, 203 (1810), Josepha Jouberta. Sprawiedliwo wasz sdzi bd - ac. iustitias vestras iadicabo, napis ac. na cianie sali sdowej w dawnej Polsce.

Sprawiedliwy - przydomek niekt. wadcw, jak np: Bahram II (Szach Endeb), pity z dynastii Sasanidw, 276-96; Chosroes I, zm. 579, najwikszy wadca sasanidzki, zwany te Anuszirwan pers., 'niemiertelny'; Ferdynand I, krl Aragonii, 1373-1416; Harun Ar-Raszid (zob.); Jakub II, krl Aragonii, 1261-1327; Kazimierz II, krl Polski, 1177-94; Pedro I Portugalski, 1320-67; zob. te Arystydes. Sprawiedliwy dba o ycie byda swego - ac. novit iustus iumentorum suorum animas, z Wulgaty, Przypow., 12, 10. Gdyby nie bya rka, co by braa, Wielk by zacno sprawiedliwo miaa. M. Rej, Apoftegmata, 2. Powieci o sprawiedliwoci, 13-14. I sprawiedliwo najsuszniejsza nigdy niczyich krzywd nie zmniejsza. Kara li tylko mona winy, a z tych wci nowe ez przyczyny. St. Wyspiaski, Zygmunt August, sc. 2, 145-48.

Sprony - bezwstydny, nieprzyzwoity; dawn. sprostny 'prostacki, nieokrzesany' od z prosta; przez skojarzenie z prosi zmieniono znaczenie.

Sprzedana narzeczona - zob. Narzeczony.

Sprzaj - w gospodarstwie rolnym ywa sia pocigowa (konie, bydo itp.) zaprzgana do wozw albo do narzdzi i maszyn rolniczych sprzajnych (w odrnieniu od cignikowych); zaprzg.

Spuneryzm - mimowolne przestawienie (zazw. pocztkowej) goski a. gosek dwch a. wicej wyrazw, wywoujce czsto efekt komiczny; przestawienie takie dokonane wiadomie i w ten sposb, aby wynike z niego formy byy istniejcymi wyrazami, np. w puchu si dusz - w duchu si pusz; z ang. spoonerism od nazwiska pastora i wychowawcy z New College w Oxfordzie, gonego z takich przejzycze - Williama A. Spoonera, 1844-1930.

Spust - dawn. szereg najrniejszych statkw, jak szkuty, komiegi, dubasy, byki, galary, lichtany, baty, kozy i tratwy, adowanych zboem, drzewem, skrami, bydem, woskiem, miodem, ojem, przdz, ptnem, potaem, galmanem, glejt, oowiem, mini, elazem, stal, klepkami itd., spawianych do Gdaska Wis, prowadzony przez szypra; dawn. stawido, luza, spuszczenie wody (ze stawu); koryto, rynna do spuszczania drewna ze

stokw grskich; kurek broni palnej uruchamiany palcem, jzyczek spustowy, cyngiel; zasuwka w zamku przesuwana przez przekrcenie klucza; otwr w piecu hutniczym, przez ktry wypywa roztopiony metal; spuszczenie pynnego metalu z pieca hutniczego.

Sputnik - nazwa pierwszych sztucznych satelitw Ziemi, z ktrych pierwsze dwa wystrzelono w ZSRR 4 X i 3 XI 1957; ros. (iskusstwiennyj) sputnik '(sztuczny) satelita'.

Spytki - dzi tylko w zwrocie: bra na spytki 'energicznie wypytywa, indagowa, wyciga na swka, cign za jzyk, bra w krzyowy ogie pyta'; dawn. te: bra na pytki, co znaczyo 'na tortury', w pierwotnym sensie 'rnicia, krajania'.

Spya - zob. Spia.

Srebro - jeden z najdawniej znanych metali, uywany jako rodek patniczy w Egipcie ju w IV tysicleciu pne. Kto nie ma srebra ani miedzi, paci tym, na czym siedzi - przys., kto nie ma pienidzy, nieche skry nadstawi, niech zapaci skrzan monet; kto nie moe datkiem, niech zapaci zadkiem; kogo nie sta na grzywn, ten odsiedzi. Mowa jest srebrem - zob. Mowa. Otwierajcie zawdy nieprzyjacioom waszym wszystkie bramy i drogi i raczej zbudujcie im most ze srebra, aby ich precz wyprawi - z Gargantui i Pantagruela, 1, 43, Rabelais'go; rady Gargantui, ktry uwaa, e "wg prawdziwej mdroci wojennej nigdy nie trzeba doprowadza nieprzyjaciela do ostatecznej rozpaczy, jako e w takowej opresji mno mu si siy w dziesikro"; t. T. Boya-eleskiego; por. Arystydes (Most dla odstpujcego). Podlejsze srebro od zota, nad zoto za drosza cnota - przys. Srebrna Gra - Na Zwierzycu w Krakowie wzgrze, na ktrym stoi koci i erem kameduw. Wg tradycji miejsce to Mikoaj Wolski naby mia od Sebastiana Lubomirskiego za ogromn ilo srebrnych naczy, std nazwa. Srebrn broni... - zob. Filip (II Macedoski).

Srebrne gody (wesele) - 25. rocznica lubu; od zwyczaju skadania szczliwym jubilatom w upominku srebrnych talerzy, tac, wiecw itp. Srebrny kodeks - zob. Kodeks. Srebrny wiek - zob. Wiek (zoty, srebrny itd.). Srebro ma dwigk miy - ang. silver hath a sweet sound, z Romea i Julii, 4, 5, Szekspira; Pierwszy Muzykant do Piotra. Trzydzieci srebrnikw - zob. Haceldama; Judasz; Trzydzieci. ywe srebro - pot. rt; przen. osoba b. ywa, rzutka, wawa, czynna, aktywna.

Sroka - ptak z rodziny krukowatych, o dugim ogonie z metalicznym, tczowym poyskiem, o upierzeniu kontrastowym, czarnobiaym, o gosie skrzeczcym: "czak czak czak" a. "czakerak"; podobnie jak kruki, lubi chwyta i gromadzi po ktach przedmioty mocno rnice si od otoczenia, m.in. przedmioty byszczce; dlatego oswojone sroki i kruki czsto "kradn" i ukrywaj pozostawion w pokoju biuteri, monety itp. Dwie sroki (kilka srok) za ogon chwyta (apa) - za jedn nog dwie wrony uapi, bra si (lekkomylnie) do paru rzeczy naraz. Gapi si jak sroka w gnat - jak wrona (gapa) w ko, patrze tpo, bezmylnie, w jeden punkt. Nie wyskoczy (nie wypad, nie wylecia) sroce spod ogona - nie jest byle kim; jest nie byle jakiego pochodzenia, rodu. Srokaty - pstry, pstrokaty, aciaty, czarnobiay, ctkowany; zazw. o maci zwierzt. Sroka ze krza, a dwie w kierz - przys., jest tego co niemiara, bez liku, wiele, peno, ile dusza zapragnie, do licha i troch; kierz - 'krzak, krzew'. Sroka-zodziej(ka) - w. Ga gazza ladra, opera tragikomiczna (Mediolan 1817) Gioacchina Rossiniego; libretto G. Gherardiniego oparte na dramacie fr. La Pie voleuse. Dzielna, moda Ninetta, suca u zamonego rolnika Fabrizia, posdzona o kradzie srebra stoowego, zostaje skazana na mier; jednak tu przed egzekucj wychodzi na jaw, e sprawczyni kradziey jest oswojona sroka. Sroczka krzekce na pocie: bd gocie nowi! Sroczka czasem omyli, czasem prawd powi. S. Szymonowic, Sielanki, 12, Koacze, 1-2; krzektanie sroki koo domu zapowiadao goci a. dziewostbw.

Srzeoga - rzeoga, reoga, dawn. odblask soneczny nie pozwalajcy okoo poudnia widzie dalekich przedmiotw; dawn. mga na pogod, mga w czasie upau, soce jarzce si wrd mgy w migotliwym blasku; dawn. zaciemnienie nieba przez obfito pyu a. dymu w powietrzu; dawn. pierwszy ld na wodzie, szron, zwarzenie od zimna lici, kwiatw.

Stabat Mater (Dolorosa) - ac., 'Staa Matka (Boleciwa)', pocztek i tytu XIII-wiecznej sekwencji napisanej rymowan tercyn, przypisywanej franciszkaninowi woskiemu Jacopone da Todi (Jacobus de Benedictis), ok. 1228-1306, a. papieowi Innocentemu III, 1198-1216, wczonej w 1727 do liturgii rz.-kat. Do tekstu sekwencji pisali kompozycje muzyczne m.in.: Josquin des Pres, Palestrina, E.d'Astorga, A. Steffani, Boccherini, P. Winter, Scarlatti, A. Caldara, Pergolesi, Haydn, Schubert, Rossini, Verdi, Dvorak, Ch. Stanford, Poulenc, Elsner, Szymanowski i Penderecki.

Stacja - w Polsce do XIII w. stan, obowizek udzielenia pomieszczenia i utrzymania krlowi, jego dworowi i subie w czasie podry, pniej zmieniony na danin pienin obciajc dobra klasztorne i krlewskie, a szlacheckie tylko do 1388; zakad, placwka, ktrej dziaalno (badawcza, nauk., techn.) obejmuje pewien okrelony teren; miejsce postoju pocigw, autobusw itp.; od ac. statio 'stan(ie); bezruch; warta, stranica'. Stacje (Mki Paskiej) - pasyjne, 14 etapw (przystankw) naboestwa Drogi Krzyowej, ac. Via Crucis; plast. cykl wizerunkw malarskich a. rzebiarskich, przedstawiajcych sceny, (epizody) z ostatnich godzin ycia Jezusa; pierwsze stacje pojawiy si pod koniec XIV w.; pocztkowo 7, od X VII w. 12 i 14 etapw. Umieszczane w kocioach rz.-kat., na cmentarzach kocielnych a. w miejscach otwartych jako rzeby wolno stojce a: nawet osobne kaplice; zob. Kalwaria.

Stacjonariusz - w rdw. urzdowy ksigarz uniwersytecki; pierwsze wzmianki o nich: na uniwersytecie w Bolonii z XIII w., na Uniw. Jagielloskim z 1364; z ac. stationarius 'stay; garnizonowy.

Stadion - w staro. Grecji miara dugoci, zw. biegu krtkodystansowego, sprintu, ok. 1807m; budowla przeznaczona dla takich biegw, bienia, pniej take dla innych sportw; teren z urzdzeniami sport. i trybunami dla widzw, z ktrych najsynniejsze zachowane w Delfach, Olimpii, Epidaurze i Atenach. Najstarszy, w Olimpii, wytyczony ok. 776 pne., z

widowni dla ok. 20000 osb, zosta odsonity i zrekonstruowany w 1937-59 przez archeologw nm. Najwspanialszy, ateski, zbud. ok. 330 pne., przebud. ok. 140 ne. z fundacji Herodesa Attyka z Maratonu, z biaego, pentelikoskiego marmuru. Pniej, po upadku sportu attyckiego, uywano tego marmuru do innych celw; pozosta tylko nagi fundament. W 1896-1906 Grek Awerof odbudowa stadion, znw z marmuru pentelikoskiego, z miejscami na 50000 widzw. Stosunkowo dobrze zachowa si stadion w Delfach, na ok. 7000. Najwikszy stadion staro. Grekw znajdowa si w Efezie, na 76000 mieisc. Przy duszych biegach zawodnicy przemierzali bieni kilkakrotnie, tam i z powrotem, na kocach bieni zawracali obiegajc stojcy tam okrgy sup. Jako miara dugoci stadion wynosi od 1657m (stadion pytyjski) do 210 (joski).

Stadnicki Stanisaw - zob. Diabe (acucki).

de Stal - (wym. sta:l), 1766-1817, zwykle okrelana jako pani (Mme) de Stael, wac. AnneLouise-Germaine Necker, baronowa de Stael-Holstein, pisarka fr., ur. w Paryu, crka bankiera ur. w Genewie, ministra finansw Ludwika XVI, i Suzanne Curchard, protestantki szwajc., w ktrej paryskim salonie, gdzie przysuchiwaia si rozmowom takich ludzi, jak Buffon, Diderot, d'Alembert, Grimm, Talleyrand, Germaine, wczenie ujawnia swe niezwyke moliwoci intelektualne. Jej pierwsze maestwo, z ambasadorem szwedzkim w Paryu, ktrego nie kochaa, trwao 13 lat. Po lubie jej wasny salon przy rue du Bac w Paryu, jeden z najsynniejszych w owych czasach, zrazu o charakterze czysto literacko-filozoficznym, pniej pod wpywem wypadkw polit. sta si orodkiem przeciwnikw Napoleona i Cesarstwa. Cho sympatyzowaa z Rewolucj, wolaa jednak w 1792 emigrowa. Osiada w Coppet (zob.), zamku swego ojca, nad Jez. Genewskim, i tam chronia si w czasach burz politycznych. W 1794 poznaa Benjamina Constanta, z ktrym miaa burzliwy romans trwajcy do 1811. A do upadku Napoleona kilkakrotnie wracaa na rue du Bac, ale, przeladowana przez cesarza, musiaa uchodzi z kraju. Odbya w tych latach liczne podre po Europie, a jej zamek w Coppet sta si jednym z orodkw kultury europejskiej. Towarzyszem wielu jej podry by pisarz nm. August Wilhelm von Schlegel, guwemer jej dzieci. W 1811 zarczya si potajemnie ze szwajc. oficerem Albertem de Rocca, modszym od niej o 20 lat, z ktrym wzia w sekrecie lub w 1816. Wrcia do Parya na stae w 1814, ale zmaria w 3 lata potem. Jej gwne dziea to: De la litterature consideree dans ses rapports avec les institutions sociates (1800) i De l'Allemagne (1813), ktrymi zapisaa si w dziejach myli fr. jako jedna z wielkich, obok Chateaubrianda, prekursorek romantyzmu i nowoczesnej krytyki oraz jako krzewicielka doktrymy o doskonaleniu si ludzkoci (postp materialny i naukowy pociga za sob postp umysowy i moralny). Jej woska podr w 1804-05 natchna j do napisania powieci Korynna, czyli Wochy (zob.), ktrej gwnym tematem, podobnie jak w poprzednio napisanej Delfinie (1802), jest samotno intelektuatistki oraz frustracje jej wasnego ycia

- konflikt midzy pragnieniem sawy i tsknot za uczuciem. Jej ksika De l'Allemague, (wyd. 1813 w Anglii), ktrej pierwsze wydanie (1810) Napoleon kaza zniszczy, wywara olbrzymi wpyw na myl i lit. europejsk i wzbudzia entuzjazm dla romantyzmu niemieckiego.

Stagiryta - Arystoteles ze Stagiry (w staro. miasto gr. na wsch. wybrzeu Pwyspu Chalcydyckiego), najuniwersalniejszy myliciel i uczony staroytnoci, 384-322 pne.

Staje - stajanie, staropolska miara dugoci, rna w rnych okolicach i czasach: staje milowe (miara drogowa) dzielio si na 20 sznurw a. 200 prtw (ok. 0,97km), staje nowopolskie, do 1818, rwnao si 1,0677m; jako miara gruntu dzielio si na 3 sznury a. 30 prtw i rwnao si od 90 do 1357m; bywao te miar powierzchni.

Stalingrad - miasto nad doln Wog w Ros. FSRR, do 1925 Carycyn, od 1961 Wogograd, za. w 1589; miejsce bitwy stalingradzkiej (a. bitwy nad Wog) 17 VII 1942-2 II 1943, jednej z najwikszych i decydujcych operacji strategicznych w 2. wojnie wiat., w ktrej wojska radzieckie po zaciekej obronie przeszy w listopadzie 1942 do kontrofensywy, okryy i zlikwidoway okrone zgrupowanie armii niemieckich w sile 330000 ludzi. Bitwa ta staa si punktem zwrotnym 2. wojny wiat., odbierajc Niemcom inicjatyw strategiczn. Wojskami radzieckimi kierowali marszakowie: A. M. Wasilewski i N. N. Woronow, oraz generaowie: A. I. Jeriomienko, N. F. Watutin i K. Rokossowski, jako dowdcy frontw. Wojskami niemieckimi dowodzili generaowie: Franz Halder i Kurt Zeitzler, kolejni szefowie sztabu wojsk ldowych, feldmarszaek Erich Manstein i generat Maximilian Weichs; dowdc zgrupowania okronego by genera Friedrich Paulus.

Staa si nam nowina - sawna, dawna, rodzima, polska pie balladowa, znana z wielu wariantw. Pani zdradzaa ma, ktry by na wojnie; po jego powrocie, obawiajc si, e m si dowie o zdradzie, zamordowaa go, zakopaa, a grb zasiaa rut a. lili. Bracia ma, wrciwszy z wojny, wpadli na trop zbrodni, zabrali pani z sob, nie zwaajc na jej bagania i opr, a nastpnie "wyjechali za lasy i tam darli z niej pasy". Na wtku tej ballady lud. opar Mickiewicz swoj ballad Lili, ktra z kolei natchna St. Wyspiaskiego (Bolesaw miay) i L.H. Morstina (Lilie). Stala nam si nowina; pani pana zabia. W ogrdku go schowaa, drobnej rutki nasiaa. 1-4.

Stambu - tur. Istanbul; pierwowzorem nazwy byo gr. eis ten polin 'do miasta', gdy mieszkacy Bizancjum nazywali je po prostu polis 'miasto'; staroytna kolonia gr. Bizancjum, od 330 stolica pastwa rzymskiego Konstantynopol (zob. Konstanty); w 1453 zdobyty przez Turkw; zob. te Bizancjum; Bosfor; Hagia Sophia; Wysoki (Wysoka Porta); Zoty (Rg).

Stan - sytuacja, pooenie, pozycja, caoksztat warunkw, stosunkw, okolicznoci, w jakich kto a. co si znajduje w jakiej chwili; forma, posta; ilo, liczba, stan liczebny; nastrj, usposobienie; kibi, talia, pas, wcicie w pasie; cz skadowa pastwa zwizkowego, zw. w Ameryce, w Indiach; przest. zajcie, zawd, stanowisko; dawn. (dzi uywane tylko w niekt. zwizkach wyrazowych) pastwo, rzd, polityka; hist. zamknita grupa spoeczestwa feudalnego, ksztatujca si od XIII w.: feudalowie wieccy (panowie i szlachta), duchowiestwo i mieszczastwo (chopi w zasadzie pozostawali poza stanami); dawn. miara ptna liczca 4 okcie; zob. Stacja. Czwarty stan - zob. Czwarty. Europejski ubir, wielki rwnacz stanw - z wiersza Do Teofila Januszewskiego, 113, J. Sowackiego. M stanu - zob. M. Racja stanu - w polityce zasada kierowania si interesem pastwa jako motywem postpowania nadrzdnym w stosunku do wszelkich innych motyww; dawn. take: rozum stanu. Ten rozum stanu wynalazek zoty! Lepszy ni jaki paszcz nieprzemakalny, Pod nim bezpiecznie mona szydzi z cnoty I podkopywa przesd idealny, Mona ojczynie rne czyni psoty I uk w nagrod dosta tryumfalny, Bo on zasoni zdoa kad sprzeczno, Wszelki egoizm, wszelk niedorzeczno. A. Asnyk, Poeci do publicznoci, 185-192. Rada Stanu - instytucja dziaajca w Ksistwie Warszawskim i Krlestwie Polskim, majca przygotowywa projekty ustaw, sprawowa kontrol nad administracj i rozstrzyga spory, kompetencyjne. Stan bogosawiony - powany, odmienny przest. cia. Stan cywilny - sytuacja rodzinno-prawna jednostki w odniesieniu do maestwa: panna, kawaler, matka, onaty, wdowa, wdowiec, rozwdka, rozwodnik; oficjalnie: zamna, rozwiedziona, rozwiedziony. Stan redni - mieszczastwo. Stan wyjtkowy - stan prawny zawieszajcy pewne prawa jednostki i swobody

obywatelskie, wprowadzany niekiedy przez wadze w nadzwyczajnych okolicznociach. Stan wyszej koniecznoci - przewidziana przez ustaw okoliczno popenienia czynu, wykluczajca uznanie go za przestpstwo. Stany Generalne - fr. Etats generaux, we Francji zwoywane od czasu do czasu przez krla, wg jego swobodnej decyzji, zgromadzenie trzech stanw krlestwa, tj. duchowiestwa, szlachty i trzeciego stanu, fr. tiers etat mieszczastwa - powoane do ycia przez Filipa Piknego. Pierwsze stwierdzone zebranie odbyo si w Notre Dame w Paryu w 1302. Miay charakter doradczy. Zwoywano je do regularnie do 1614, po czym nastpia przerwa do 5 V 1789, gdy Ludwik XVI zwoa Stany do Wersalu w przededniu Rewolucji Fr. W Holandii - dwuizbowy parlament hol. Stany Zjednoczone Ameryki - ang. United States of America, skadaj si z 50 stanw i okrgu stoecznego, ang. District of Columbia. 24 stany maj nazwy pochodzenia indiaskiego, cho niektre z nich weszy do jz. ang. za porednictwem jz. hiszp., jak Arizona, lub fr., jak Illinois. Dziewi nazw pochodzi od postaci hist.: Delaware od Thomasa Westa, lorda De La Warr, 1. gubernatora Kompanii Wirginijskiej; Georgia od krla ang. Jerzego (George) II; Luizjan Francuzi, ktrzy wadali tym krajem do 1803, nazwali na cze Ludwika (Louis) XIV; Maryland to "Ziemia (krlowej ang. Henrietty) Marii"; Nowy Jork od ksicia Yorku, pniejszego krla ang. Jakuba II; Pennsylvania - z poczenia nazwiska Williama Penna, przywdcy kwakrw, z proponowan przez niego nazw stanu: Sylvania 'kraina lasw'; Wirginia, z ac., 'dziewicza', ku czci Elbiety I; Washington od pierwszego prezydenta Stanw. Do teje serii naley District of Columbia (ktry jednak nie jest stanem, ale wydzielonym terytorium stoecznym) nazwany ku czci Krzysztofa Kolumba. Cztery nazwy s opisem krajobrazu: Colorado, hiszp., 'barwny; szkaratny'; Newada, hiszp. nevada 'niena'; Montana ac., 'grzysta'; Vermont z fr., jakby 'zielona gra'; Rhode Island - nazwa ma jakoby znaczy Wysp Rodos a. pochodzi z hol. i oznacza 'czerwon wysp'. Trzy nazwy s przeniesione z Europy: Maine - dawna prowincja fr.; New Hampshire od ang. hrabstwa Hampshire; New Jersey od najwikszej z Wysp Normandzkich - Jersey (Bryt.); New Mexico by przed 1850 prowincj Meksyku. Hawaje to nazwa hawajska, Alaska - eskimoska; nazw Kalifornii, nadan przez konkwistadorw hiszp., zaczerpnito z opowieci rycerskiej Sprawy Esplandiana Montalvy; eglarz hiszp. Ponce de Leon, wyldowawszy na pwyspie, o ktrym sdzi, e jest wysp, w niedziel wielkanocn 1513, nada mu nazw tego dnia Pascua florida (Pascha kwitnca), z czego pozostaa z czasem tylko Floryda. Indiana to 'ziemia Indian'. Nazwy trzech pozostaych stanw s powtrzeniem innych: Pd. Dakota, Pn. (a. Pd.) Karolina, Zach. Wirginia. Suknia a. ubranie do stanu - dawn. dopasowane. Tajemnica stanu - zob. Tajemnica. Trybuna stanu - zob. Trybuna.

Trzeci stan - zob. wyej Stany Generalne. Wizie stanu - zob. Wizie. Wolny stan - przest. kawalerski, czowieka nieonatego. Nie ma niewiast w naszej chacie. Wiwat! semper wolny stan! J. Chciski, Straszny dwr, 1, 1; semper ac. 'zawsze'. Zamach stanu - akcja polityczna zmierzajca do opanowania przemoc orodkw wadzy i przejcia rzdw w pastwie a. spowodowanie zmiany systemu polit. kraju. Zdrada stanu - dawn. zbrodnia stanu, cikie przestpstwo polityczne. "Dobrze tam nodze, gdzie j postawiono, bo na gowie nie ma miejsca: tak i kademu w stanie swym trwa przystojno jest i poyteczno, i wszytkiej Rzeczypospolitej zdrowo." P. Skarga, Kazanie sejmowe trzecie. Wiwat Krl kochany! Wiwat Sejm, wiwat Nard, wiwat wszystkie Stany! A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 12, 689-90. Dwa na tej ziemi stany s mej czci przedmiotem: onierz, co j krwi, rolnik, co j zlewa potem.(...) Rzecznik yje z jzyka, kupiec z gwichtw doni, Wicej wart od obydwch, kto ywi i broni. K. Komian, Ziemiasnvo polskie, 7, 707-08, 713-14. "Zawizywa si pocz nowy w Polsce stan-nie stan: ze wszystkich stanw wyoniona, a rozsypana midzy nimi warstwa inteligencji krajowej." W. Berent, Diogenes w komtuszu.

Stanca - zob. Stanza.

Stancja - dawn. izba mieszkalna, zw. w zajedzie, obery, hotelu, pensjonacie; mieszkanie, pomieszczenie, izby odnajmowane uczniom z posikami a. bez; z w. stanza (zob.).

Stanica - dua osada (warowna) Kozakw doskich, kubaskich i in. w XVIII-XIX w., liczca jedno a. kilka osiedli, rzdzona przez atamana; osiedle wiejskie w Ukr. SRR na dawnych terenach kozackich; w XVI-XVII w. konny patrol na stepowych rubieach Rosji; ros. stanica, ukr. stanycia. Stanice - u rdw. plemion sowiaskich znaki bojowe, goda wojenne, sztandary, posgi bogw itp. przedmioty kultu, majce zapewni zwycistwo.

Stanisaw - sowiaskie imi mskie oznaczajce kogo, kto bdzie sawnym a. kto jest saw swego stanu (lub jest sawny z powodu swego stanu 'namiotu'?). Z imion rodzimych najpopulamiejsze byy te, ktre weszy do kalendarza chrzec., bo nie podlegay zarzutowi pogastwa. Imi Stanisaw przez stulecia naleao do najrzadszych. W polskich materiaach hist. nie znaleziono ani jednego Stanisawa przed w. Stanisawem. Dopiero od pocz. XVI w., kiedy inne dawne rodzime imiona, z niewielu wyjtkami, zupenie niemal zaniky na korzy obcych, chrzecijaskich, Stanisaw sta si, obok Jana, najczstszym. Zygmunt I Stary mawia: "Stanisaw z izby, Stanisaw do izby", tj.: Co Polak, to Stanisaw. Nowa fala popularnoci imienia podniosa si po kanonizacji jezuickiego patrona Stanisawa Kostki w 1726, aby opa dopiero w po. XX w. Order w. Stanisawa - odznaczenie ustanowione przez krla Stanisawa Augusta 7 V 1765, nisze od Orderu Ora Biaego. Dewiza: Praemiando incitat ac., 'Nagradzajc zachca'. 29 XI 1831 wczony do odznacze rosyjskich. O Stanisawowska - prostopada do dawnej Drogi Kalwaryjskiej w Warszawie, aleja wytyczona za panowania Stanisawa Augusta w 1768-73, prowadzca od Zamku Ujazdowskiego przez pl. Na Rozdrou, zdecydowaa o rozplanowaniu pd. czci miasta z charakterystycznymi placami gwiadzistymi (dzisiejsze place: Zbawiciela, Unii Lubelskiej, Na Rozdrou) i ulicami Ho, Wspln, urawi, Nowogrodzk i Widok. Sta i Nel - w powieci dla modziey W pustyni i w puszczy (1911) Henryka Sienkiewicza para dzieci porwanych w Egipcie i przedzierajcych si w okresie powstania Mahdiego (zob.), wrd niezliczonych niebezpieczestw, przez Sudan do Oceanu Indyjskiego. Czternastoletni bohaterski Polak, Sta, opiekuje si ma Angielk, Nel, i przeywa wraz z ni szczliwie barwne i egzotyczne przygody w towarzystwie pary modych Murzynw, psa i sonia.

w. Stanisaw Kostka - 1550-68, syn kasztelana zakroczymskiego, Jana Kostki; ksztaci si w Wiedniu, Augsburgu, Dillingen i w Rzymie, gdzie w 1567 wstpi do zakonu jezuitw i zmar jako nowicjusz; beatyfikowany w 1605, kanonizowany w 1726.

w. Stanisaw Szczepanowski - ok. 1030-79, biskup krakowski od 1072; pniejsza tradycja wywodzi go ze wsi Szczepanw, std nazywany Szczepanowskim a. ze Szczepanowa, ale rzeczywiste jego pochodzenie nie jest znane. Niewtpliwym faktem historycznym jego ycia jest zatarg, w jaki popad z Bolesawem (zob.) miaym. Reszta jest hipotez a. legend powsta znacznie pniej, zapewne pod wpywem gonego konfiiktu w. Tomasza (zob.) Becketa z krlem ang. Henrykiem II, sporu zakoczonego zamordowaniem arcybiskupa w katedrze kanterberyjskiej. Nie jest te calkiem

pewne nawet to, czy biskupa krakowskiego skazano na mier, czy, jak twierdzi Gall, na truncatio membrorum (czst w rdw. kar obcicia prawej doni i lewej stopy a. na odwrt). Uderzenie tpym narzdziem w ty gowy, ktrego lad nosi czaszka w relikwiarzu w. Stanisawa w katedrze wawelskiej (zbadana w 1963), mogo rwnie prawdop. spowodowa mier, jak i przejciowe oguszenie. Autorem legendy o w. Stanisawie by Wincenty Kadubek, ktry w swej Kronice, napisanej niemal w ptora wieku pniej, ukazuje pasj w kociele na Skace, napad w wityni, powiartowanie zwok, ory strzegce ciaa i cudowne zronicie si czonkw. Jeszcze pniej narodzia si legenda o wskrzeszeniu Piotrowina (zob.). Kult w. Stanisawa, ktry ogarn cay kraj w 2. po. XIII i pocz. XIV w., odegra wan rol historycznjako czynnik ksztatowania si ideologii zjednoczenia pastwa polskiego rozbitego na dzielnicowe ksistewka. By to pierwszy wity polski; w XI i XII w. koci polski zadowala si musia witymi czeskimi, Wacawem i Wojcicchem. Zatarg w. Stanisawa z krlem sta si tematem lit. (Dugosz, Kallimach, Mikoaj Sp-Szarzyski, Szymon Szymonowic, Julian Ursyn Niemcewicz, zob. te Bolesaw: miay). W plastyce wyobraano go w stroju biskupa; atrybutem jego jest figurka Piotrowina. Legend jego przedstawiaj m.in. otarze - starobielski, kobyliski, mariacki w Krakowie, z Pawna, z Wieniawy. Zabjstwo w. Stanisawa - obraz (ok. po. XVI w.) nieznanego malarza maopolskiego, Koszyce (woj. kieleckie), koci parafialny.

Stanisawska Anna - ok. 1651-1701, crka Michaa Stanisawskiego, wojewody kijowskiego, i Krystyny z Szyszkowskich, pierwsza samodzielna pisarka polska, autorka wierszowanego pamitnika Transakcyja, albo Opisanie caego ycia jednej sieroty (1685, wyd. 1935) w 76 trenach na mier jej trzech mw. Jest to znakomity dokument obyczajw wyszych sfer XVII w. w Polsce, pierwszy romans obyczajowy polski, interesujcy rwnie pod wzgldem jzyka, cho to wierszyda marne i nie wykazujce ani odrobiny zdolnoci literackich. Pikn i bogat pann, chocia chorowit (z adnym z mw nie miaa dzieci, zapewne z powodu chorb kobiecych), wydano wbrew jej woli za kasztelanica Jana Kazimierza Warszyckiego, degenerata, impotenta, ktry w noc polubn apa muchy, a przed lask kasztelana chowa si pod ko. Po micrci ojca-tyrana doprowadzia do rozwodu. Nastpne dwa maestwa, trwajce krtko, po 6 lat zaledwie, zakoczone mierci obu mw na polu walki z Turkami w 1675 i 1683, day jej szczcie duchowe i "ukontentowanie" erotyczne, o czym pisze zadziwiajco miao.

Stanley Sir Henry Morton - 1841-1904, bryt. podrnik, odkrywca i dziennikarz, ur. w Walii jako John Rowlands, wyjecha do Nowego Orleanu i przybra nazwisko kupca, ktry go adoptowa. Zdoby dziennikarsk saw w czasie wojny secesyjnej, w ktrej walczy kolejno po stronie Konfederacji i Pnocy. James Gordon Bennet M., wydawca dziennika "New York Herald",

wysya go do Afryki, przede wszystkim dla odnalezienia zaginionego Davida Livingstone'a (zob.). Wypraw t, ktra zyskaa mu wiatow saw, opisa w ksice Jak odszukaem Livingstone'a (1872, wyd. pol. 1877). W czasie swej drugiej wyprawy afrykaskiej w 1874-77, ktr opisa w reportau Przez Czarny Ld (1878, wyd. pol. 1879 pt. Tajemnicza cz wiata), majcej na celu dotarcie do rde Nilu i Konga, przemieni si z dziennikarza w odkrywc i kolonizatora, ktry porusza si po nieznanych krajach otoczony przez oddziay dobrze uzbrojonych najemnikw murzyskich. W czasie tej fantastycznej, 999-dniowej, ekspedycji dotar z Zanzibaru nad O. Indyjskim do Lualaby i stwierdziwszy, e jest ona grnym biegiem Konga, spyn na statku Livingstone'a "Lady Alice" w 1877 a do ujcia Konga do Atlantyku. Czytelnicy "New York Herald" i "Daily Telegraph" musieli czeka 2 lata na reporta z tej wyprawy, ktry przynis rewelacyjn informacj, e rzeka Kongo jest wielk drog wodn udostpniajc bogactwa wikszej czci rodkowej Afryki. Anglicy przyjli t wiadomo jako zwyk sensacj dziennikarsk, ale krl Belgii, Leopold II, dostarczy Stanleyowi pienidzy na nastpn wypraw (1879-84), na ktrej ten uzyska koncesje terytorialne dla Midzynarodowego Towarzystwa Afrykaskiego za. przez Leopolda w 1876. Tak powstao Kongo belgijskie, dzi Zair, ktrego stolica Leopoldville, od 1966 Kinszasa, za. przez Stanleya w 1885, ssiadowaa przez rzek z osiedlem tubylczym Ntamo (pniejsz stolic Franc. Afryki Rwnikowej), nazwanym Brazzaville na cze fr. badacza Afryki, Pierre Savorgnan de Brazza, 1852-1905. Swoj ostatni wypraw afrykask, opisan w ksice W najczarniejszej Afryce (1890, wyd. pol. 1891 pt. W czeluciach Afryki), przedsiwzi na polecenie rzdu bryt., aby pospieszy na ratunek Eminowi Paszy, nm. gubematorowi egipskiej prowincji w Sudanie, otoczonemu przez mahdystw. Pasza zosta uratowany, a Stanley przy sposobnoci odkry w 1889 masyw grski Ruwenzori i uzyska od miejscowych plemion koncesje terytorialne dla Brytanii. Po powrocie zosta w 1895 wybrany czonkiem Izby Gmin. Stanley Pool - dzi Nkuma, jeziorne rozszerzenie rzeki Zair (Kongo) powyej Wodospadw Livingstone'a, odkryte przez Stanleya w 1877. Stanleyville - od 1966 Kisangani, miasto w Zairze, duy port nad rzek Zair (Kongo) poniej Wodospadw Stanleya; zaoone przez Stanleya w 1883. Wodospady Stanleya - 7 katarakt na Lualabie (grny bieg Zairu).

Stanza - (wym. stanca) w., 'izba, kwatera, stancja (zob.); mieszkanie; pobyt; lit. stanca, oktawa (zob.)'. Stanze - reprezentacyjne apartamenty papieskie w paacu watykaskim, na zlecenie papiea Juliusza II ozdobione na cianach i plafonach malowidami i freskami Rafaela w 1509-17, a w Stanza dell'Incendio rwnie jego uczniw, zw. Giulia Romano.

Staczyk - ok. 1480-ok.1560, nadworny bazen trzech Jagiellonw, Aleksandra, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. O yciu jego nie wiadomo prawic nic, nawet daty urodzenia i mierci s niepewne, uie wiadomo te, jak si nazywa; na dworze zwano go Staczykiem albo Stasiem Gsk, ale Gska (zob.) znaczyo wwczas tyle co 'bazen'. By ulubiecem Zygmunta Starego, na ktrego panowanie przypada najlepszy okres bazeskiego ycia Staczyka ijego najlepsze dowcipy dworskie i polityczne, cho nie wiadomo, ktre z nich pochodz od niego, a ktre Marcin Bielski, ukasz Grnicki, Mikoaj Rej, Klemens Janicki, Marcin Kromer i inni pisarze renesansowi przypisywali Staczykowi, czynic z niego czowieka wyksztaconego, patriot, znawc arkanw polityki, umiejcego niewinnym z pozoru swkiem wytkn monarsze popenione przez niego bdy. Legenda Staczyka jako symbolu rozumnego sceptyka politycznego i zadumanego nad nieszczsnym losem kraju patrioty ywa bya w lit. i plastyce XIX i pocz. XX w., poczwszy od Jana z Tczyna (1825) J. U. Niemcewicza, pierwszej polskiej powieci hist., oraz powieci Krl zamczyska (1842) Seweryna Goszczyskiego, a do obrazw Jana Matejki i dramatu Wesele (1901) St. Wyspiaskiego. Teka Staczyka - ogoszony anonimowo pamflet polityczny (1869) Stanisawa Tarnowskicgo, Stanisawa Komiana, Jzefa Szujskiego i Ludwika Wodzickiego, satyra na demonstracje polityczne, na wszelkie formy dziaalnoci konspiracyjnej, na poczynania ugrupowa postpowych. Od nazwy tego pamfletu nazwano staczykami ugrupowanie polit. zachodniogalicyjskich konserwatystw, ktrzy w latach 70. i 80. XIX w. wsppracowali z rzdem austriackim, obsadzili waniejsze stanowiska w Galicji i wystpowali przeciw liberaom i radykaom. Wybitnymi "staczykami" byli, prcz autorw Teki, Micha Bobrzyski, Alfred Potocki, Kazimierz Badeni i Wadysaw Leopold Jaworski. Staczyk - poemat symf. (1903) Ludomira Ryckiego.

Stargard Szczeciski - miasto nad In (dopyw Odry) na Rwninie Stargardzkiej, w woj. szczeciskim; grd pomorski wzmiankowany w 1124, w 1243 na prawie magdeburskim, w 1292 na lubeckim, w XIV w. miasto hanzeatyckie, okres wietnoci; od 1283 wasny port na Inie; od 1454 dugotrway konflikt handlowy ze Szczecinem, przegrany w kocu: zniszczenia w czasie wojny 30-letniej i 2. wojny wiat. Zesp fortytikacji - z XIII-XIV w., jeden z najciekawszych w Polsce, zachowane mury miejskie, way, fosy i bramy: od zach. Baszta Morze Czerwone (1513; 347m wys.), Brama Pyrzycka (1439), Baszta Lodowa a. Wiea Sukiennikw (XV w.), od wsch. Brama Waowa (1430) z Baszt Biaogwk, Brama Portowa a. Myska (XV w.), wa ziemny (XIII w.), dzi promenada. Mariacki koci farny - z XIII-XIV w., rozbud. ok. 1400, monumentalna, trjnawowa, halowa bazylika gotycka o dwuwieowej fasadzie, restaurowana po poarze w 2. po. XVII w.; portal pd. bogato dekorowany glazurowan ceg,

portal pn. ozdobiony rzebami z piaskowca. Na przyporach naronych kaplicy Mariackiej z XIV w. 8 rzdw maszkaronw. Odbudowany po zniszczeniach 2. wojny wiat.

Starosta - w dawnej Polsce od XIV w. urzdnik mianowany i odwoywany przez krla jako namiestnik prowincji a. ziemi; obok starostw generalnych (ruski, podolski, wielkopolski, krakowski) byli starostowie grodowi, sprawujcy wadz policyjn, skarbw i sdow, i niegrodowi, dzierawcy dbr krlewskich; w Polsce midzywojennej (i do 1954) - podlegy wojewodzie szef administracji oglnej i reprezentant rzdu w powiecie. Albo starosta, albo kapucyn - zob. Kapucyni (Albo kapucyn...). Pan Starosta - powie (1826) Fryderyka Skarbka, pierwsza w literaturze polskiej wspczesna powie obyczajowa, nie pozbawiona akcentw satyrycznych. Starosta bartny - dawn. szlachcic wybrany na przewodniczcego w sdzie bartnym. Starosta generalny - genera w dawnej Polsce - starosta sprawujcy wadz w caej prowincji. Starosta kaniowski - powszechne okrelenie Mikotaja Bazylego Potockiego, ok. 1712-82. Jeden z najbogatszych magnatw kresowych swego czasu, waciciel olbrzymich dbr na Rusi, od Buczacza po Kaniw, niefortunny uczestnik konfederacji barskiej, patologiczny sadysta, awanturnik, warcho, gnbiciel sabszych, sprawca gwatw i morderstw, przeszed do legendy i pieni ludowej polskiej i ukraiskiej (zob. Pan kaniowski i bondarwna. U mynarza dolnego), a take do literatury (Henryk Rzewuski, J. I. Kraszewski, Micha Grabowski, Aleksander Groza i in.). Pankracy w Nie-Boskiej Komedii, 3, Zygmunta Krasiskiego mwi o Potockim: "w, starosta, baby strzela po drzewach i ydw piek ywcem." Aja sobie bockiem przed panem Potockiem - cytat ze piewu ydka w jasekach, umieszczonego w Pastorakach Leona Schillera za Kolbergiem; piosenka z anegdoty o ydzie, ktremu Potocki kae piewk wykupi si od powroza. Starosta weselny - gospodarz wesela, zarzdzajcy weselem.

Star-Spangled Banner - (wym. sta: spangld banner) ang., 'gwiadzisty sztandar', hymn narodowy USA, uoony w 1814, w czasie wojny anglo-amerykaskiej, przez modego waszyngtoskiego adwokata, Francisa Scotta Key. Muzyka skomponowana przez Johna Stafforda Smitha, oparta jest na pop. piosence ang. To Anacreon in Heaven ang., 'Do Anakreonta w niebie'.

Zosta uznany oficjalnie jako hymn narodowy dekretem prezydenta Wilsona w 1916, zatwierdzonym przez Kongres w 1931.

Stary - por. Matuzalem; Modo (Gdyby modo wiedziaa...); Nestor; Radziwiowie (Mikoaj zw. Starym); Siedemdziesit; Struldbrugowie; Titonos. Czowiek starej daty - o przestarzaych pogldach, zapatrywaniach, przywizany do dawnych zwyczajw, do minionej epoki. Czym skorupka za modu nasiknie, tym na staro trci - przys. nawyki modoci trwaj i na stare lata. Zawdy si z modu ostrzy kady tarnek, A tym, czym z nowu nawrza, zawsze mierdzi garnek. M. Rej, Wizerunek wasny..., 145 (wyd. St. Ptaszyckiego); tarnek -'kolec, cier'; nawrze -'nasiknc, przej czym'. Dobra staro - z Biblii, Gen., 15, 15; 1. Ks. Kronik, 29, 28. Nikt nie jest za stary na to, aby uwaa, e moe poy jeszcze roczek z traktatu O staroci, 7, 24, Cicerona. Stara ba - pierwsza (1876) z zamierzonego przez J.I. Kraszewskiego cyklu powieci o dziejach Polski (ukazao si 29 powieci w 76 tomach), rozgrywajca si w czasach zamierzchych pocztkw, w kolebce polskiego pastwa, nad Wart i Gopem; uznana od razu przez czytelnikw za klasyczne dzieo gatunku. Stara dama z Threadneedle Street - ang. Old Lady of.., Bank Angielski (Bank of England). Stara gwardia - starzy, dawni olnierze, weterani, towarzysze broni (por. Gwardia), pracy. Stara pani - art. pop.. zadek; antyczna gra sw w jz. ac.: anus 'stara kobieta' i anus 'odbytnica'. Stara Pomaraczarnia - zob. Pomaraczarnia. Starcy lubi dawa dobre rady, aby si pocieszy, e nie mog ju dawa zych przykadw - maksyma 93 La Rochefoucaulda. Starego wrbla (szpaka) nie zapiesz na plewy - przys.; zob. Plewy (Nie dam si zapa). Stare Pastwo - okres w dziejach staro. Egiptu od ok. 2850 do ok. 2052 pne., za panowania faraonw I-X dynastii, wiek piramid, pisma hieroglificznego, a pniej hieratycznego, rozwoju astronomii i kalendarza.

Starodruk - druk wydany midzy, rokiem 1501 a 1800; por. Inkunabu. Staro nie rado (mier nie wesele) - przys. Staro ora - ac. aquilae senectus, z komedii Samoudrczyciel, 520, Terencjusza, co u niego znaczy 'aktywn, krzepk staro'; u innych odnosi si to do starego czowieka, ktry z braku zbw moe odywia si tylko pokarmami pynnymi, a. do starego pijaka, gdy jak mniemano, orom na staro dzib zakrzywia si tak bardzo, e ptak, nic mogc je, pi tylko krew swoich ofiar. Kruk, gdy ju posiwieje, sok, gdy olepnie, Orze, gdy mu dzib stary tak si w kabk skrzywi, e zamknity na wieki ju garda nie ywi, Id na smtarz. A. Mickicwicz, Pan Tadeusz, 4, 535-38. Starozakonny - odnoszcy si do Starcgo Zakonu, Starego Testamentu; wyznajcy judaizm, mozaizm, religi mojeszow. Starwka - pop. okrelenie warszawskicgo Starego Miasta w okresie powstania warszawskiego 1 VIII-2 X 1944. Stary Adam - zob. Adam. Stary Czowiek z Gr - zob. Asasyni (Starzec z Gr). Stary czowiek z morza - w Baniach z 1001 nocy staruch, ktrego Sindbad eglarz (zob. Podr) spotyka na bezludnej wyspie w swej 5. podry. Staruch prosi sabym gosem o przeniesienie go na drugi brzeg strumienia; gdy dostaje si na kark Sindbada, kae mu do upadego biega po caej wyspie, a przy kadej prbie strznicia go z siebie dusi Sindbada stalowymi udami. Wreszcie Sindbad upaja go winem i zrzuca z plecw; przen. czowiek, ktrego nie mona si pozby; inkubus. Stary lis - czowiek dowiadczony, byway, co z niejednego pieca chleb jad, sprytny', przebiegy; zob. te Lis (Szczwany); Wrbel (Stary wrbel). Starym obyczajem - po staremu, ac. more antiquo, more maiorum. Stary styl - zob. Kalendarz (rzymski; juliaski). Stary wiat - nazwa obejmujca Europ, Azj i Afryk, powstaa w XV w., dla odrnienia kontynentw znanych od nowo odkrytych ldw po przeciwnej stronie Atlantyku, zwanych Nowym (zob.) wiatem. Stary Testament - zob. Biblia. Stary Zakon - dawn. Stary Testament; zob. Biblia. Starzec morski - zob. Proteusz.

Starzec z Gr - zob. Asasyni. W starym piecu diabe pali - przys.; "szkaradna jest mio starca", ac. turpe senilis amor, z Miostek, 1, 9, 4, Owidiusza. Wszyscy pragn y dugo, ale nikt nie chce by starym - wg Charakterw: O czowieku, La Bruyere'a. Zielona staro - jara, rzeka, czerstwa, zdrowa; por. Iliada, 23, 791, Homera; Eneida, 6, 304, Wergiliusza (o Charonie).

Sta i Nel - zob. Stanisaw.

Stat - w dawnej Polsce obowizek podejmowania na noc a. na par dni wdrownego rybata lub klechy; od ac statio; zob. stacja.

Statek - dawn. stateczno, powaga, rozwaga, rzdno, ustatkowanie; dawn. dobytek, mienie, majtek, wasno, gospodarstwo wiejskie, nieruchomo ziemska; dawn. zwierzta domowe, bydo; zob. Statek (wodny,). Statki - narzdzia, naczynia, przybory, sprzt, zw. naczynia kuchenne, stoowe. Statek (wodny) - por. Byk; Dubas; Galera; Galar; Gondola; Komiega; Korab; Lichtuga; ywa; Nawa; Strug; Szkuta; Wicina. Po kieg diaba azi na ten statek? - fr. gue diable allait-il faire dans cette galere?, z komedii Szelmostwa Skapena, 2, 11, Moliera (t. T. Boy-eleski); Geront powtarza to pytanie 7 razy. Synne statki - (nadawanie statkom nazw jest obyczajem antycznym) zob. "Beagle"; "Belgica"; "Bounty"; "Cutty Sark"; "Czeluskin"; "Fram"; "Mayflower"; "Sibiriakow"; "Skidbladmir"; "Titanic"; "Victory". "Argo" zob. Argonauci; Arka zob. Noe; "Astrolabe,' i "Boussole" zob. La Perouse; "Batory" zob. Stefan Batory; "La Boudeuse" i "L'Etoile" zob. Bougainville; "Dar Pomorza" zob. Dar; "Discovery" i "Terra Nova" zob. Scott R.F.; "Endeavour", "Resolution" i "Adventure" zob. Cook J.; "Erebus" i "Terror" zob. FrankIin Sir John; "w. Gabriel" zob. (Vasco da) Gama; "Golden Hind" zob. Drake; "Latajcy Holender" zob. Latajcy: "Lusitania" zob. Luzytania; "Mary C'eleste" zob. Maria; "Santa Maria", "Pinta" i "Nina" zob. Kolumb; "Vega" zob. Nordenskjold; "Victoria" zob. Magellan; por. te Kon-Tiki: Ra. Statek gupcw - nm. Narrenschiff, nm poemat satyryczno-dydaktyczny

humanisty strasburskiego Sebastiana Branta, liczcy 2039 wersw 8-zgoskowych, wydany w 1494 jednoczenie w Bazylei, Norymberdze, Reutlingen i Augsburgu. Wszyscy gupcy Kukanii (zob.) wybieraj si na statku do krlestwa gupcw, Narragonii; s tam przedstawiciele wszystkich klas spoecznych i zawodw: duchowni, szlachta, urzdnicy, uczeni, kupcy, chopi, kucharze itd. Kademu gupcowi powicono jeden osobny rozdzia; rozdziaw jest 112 (prcz przedmowy i epilogu), a kady zajmuje si inn wad ludzk uosobion przez gupca. W rozdz. I autor przedstawia sam siebie jako gupca-bibliomana, gromadzcego coraz wicej ksiek, ktre coraz mniej rozumie. Poemat Branta atakuje rozwizo, lekkomylno, pijastwo, przekupnych sdziw, bezecny kler, lekarzy-szarlatanw itd. Dzieo to uwaane by moe za ostatni przestrog nm. humanizmu katolickiego przed zbliajc si reformacj, za gos woajcego na puszczy. Oryginalne wydanie byo ozdobione licznymi, wietnymi drzeworytami, ktre zdobyy trwae miejsce w dziejaeh ilustracji ksikowej. Postacie w bazeskich czapkach z dzwonkami przedstawione s w najrniejszych sytuacjach, niekoniecznie na statku. Poemat, tumaczony, na wiele jzykw, mia te liczne naladownictwa; byo to pierwsze dzieo autora nm., jakie zdobyo rozgos europejski. Statek szalecw - obraz (1480-85) Hieronima Boscha, Pary, Luwr; podejmuje ten sam temat. Statek komediantw - ang. Showboat, musical (Nowy Jork 1927) Jerome Kerna, libretto: Oscar Hammerstein II wg powieci Edny Ferber. Prba stworzenia formuy amerykaskiej opery ludowej, najwaniejsze, obok Oklahomy Rodgersa, wydarzenie w dziejach amer. musicalu 1. po. XX w. Filmowany w 1929, 1936 i 1951. Statek pijany - fr. Le Bateau ivre, poemat (1871) Arthura Rimbauda, ktry go napisa majc 16 lat; utwr nowatorski, peen oryginalnych metafor, zmiennych obrazw, halucynacyjny, gdzie motyw wyzwolenia i podry po bezkresnym oceanie czy si z ekstatycznymi wizjami; synny przekad polski Zenona Przesmyckiego (Miriama): Comme je descendais des Fleuves impassibles, Je ne me sentis plus guide par des haleurs: Des Peaux-Rouges criards les avaient pris pour cibles, Les ayant cloues nus aux poteaux de couleurs. 1-4. Prdem rzek obojtnych niesion w ujcia stron, Czuem, e ju nie wiedzie mnie do holownikw; Dla strza swych za cel wziy ich Skry Czerwone I nagich do pstrych supw przybiy wrd krzykw.

Stator - zob. Jowisz.

Statorius Stojeski Piotr - zm. 1591, pedagog, pisarz i gramatyk

reformacyjny, rodem z Francji, ucze Kalwina, do Polski sprowadzony w 1556, przybra w 1558 nazwisko Stojeski, arianin, nauczyciel i reformator szkoy piczowskiej, jeden z tumaczy Biblii (zob.) brzeskiej (1563), autor pierwszej zupenej gramatyki polskiej Polonicae grammatices institutio (1568).

Statua - posg, figura, w rzebie penoplastyczne przedstawienie postaci czowieka; ac., 'posg'. Statua Wolnoci - zob. Wolno.

Statut - zbir przepisw regulujcych struktur, zadania i sposb dziaania instytucji a. organizacji; z pn.-ac. statutum 'postanowienie'. Statut askiego - urzdowy zbir prawa polskiego sdowego i publicznego, sporzdzony na polecenie Aleksandra Jagielloczyka przez Jana askiego, kanclerza wielkiego koronnego, ogoszony drukiem w 1506 pt. Commune inclpi Poloniae regni privilegium... Statuty - (dawn. statuta) w dawnej Polsce zbiory praw, ustawy, kodyfikacje. Statuty Kazimierza Wielkiego a. Statuty wilicko-piotrkowskie - przyjta w XV w. nazwa wydanej w po. XIV w. czciowej kodyfikacji prawa polskiego dla Wielkopolski i Maopolski, podstawowe rdo prawa, g. sdowego, w dawnej Polsce. Obowizyway z niewielkimi zmianami a do czasu rozbiorw. Statuty litewskie - zob. Litewski. Statuty nieszawskie - zob. Nieszawa (Przywileje). Statuty wilickie - zob. wyej Statuty Kazimierza Wielkiego.

Statysta - dawn. m stanu, polityk, dyplomata, przen. tga gowa, gowacz, czowiek mdry, tgi eb; figurant, kompars, osoba grajca drobne, nieme role (rwnie w przen.), nie majca praw aktorskich; z w. statista 'm stanu'.

Stawam na placu... - zob. Pie (konfederatw barskich).

Stgiew - due, wysokie, zwajce si ku grze naczynie z drewnianych klepek (a. gliny), zwykle z jednym uchem i przykryw, na wod, wino, mid pitny itp.

Stefan i Szczepan - imiona mskie, oba z ac. Stephanus od gr. stephanos 'przepaska na czole, diadem, hem, wieniec, korona', drugie przez porednictwo czeskiego Stepan, pierwsze bezporednio; ang. Stephen, Steven (rwnie hol.). fr. Etienne, hiszp. Esteban, wg. Istvan; zob. te Szczepan.

Stefan Batory - 1533-86, ksi siedmiogrodzki od 1571, krl polski od 1576; zmusi do ulegoci Gdask; pragnc wyzwoli ziemie okupowane przez Turcj na Wgrzech i uzaleniony od niej Siedmiogrd, uwaajc, e droga do zjednoczenia Wgier wiedzie przez Moskw, przeprowadzi z niezwyk energi trzy zwyciskie kampanie przeciwko Moskwie w 1579, 1580 i 1581, a mier zastaa go w Grodnie w czasie montowania ligi antytureckiej i przygotowa do nowej wyprawy na Moskw. Zorganizowa w 1578 piechot wybranieck. Podnis Szko Wilesk do godnoci akademii. By gorcym i zdecydowanym zwolennikiem tolerancji religijnej; zob. Batorwka; Zborowski Samuel. Disce puer latinae, ego faciam te mocipanie - ac. makaroniczna, 'ucz si, chopcze, aciny, a zrobi ci panem', sowa, ktre powiedzie mia Stefan Batory do ucznia szkoy w Zamociu a. do modego Chodkiewicza w Wilnie. Kiedy krl raz wypomnia jednemu z dostojnikw duchownych, e nie zna aciny, chocia jest biskupem, ten natychmiast odpar, e jeszcze dziwniejszy jest krl polski nie mwicy po polsku. Prosi kanonikiem - Poczucie humoru krla Stefana ilustruje anegdota, wg ktrej mia kiedy powiedzie, e prosi moe zosta kanonikiem (godno zastrzeona w Polsce dla szlachty), bo woaj je "maluki", a wic ma nazwisko na "-ski". Batory pod Pskowem - obraz (1872) Jana Matejki, Warszawa, Muz. Nar. Portret Stefana Batorego - obraz w caej postaci (1583) Marcina Kobera, Krakw, klasztor misjonarzy; jeden z najlepszych obrazw polskich koca XVI w. "Batory" - motorowiec transatlantycki Polskich Linii Oceanicznych, zbud. w 1926 w Monfaleone (Wochy), zakupiony za dostawy wgla. W czasie 2. wojny wiat. suy pod polsk bander. Pywa do 1969. Pojemno 14287 BRT. "Stefan Batory" - transatlantyk, statek flagowy polskiej marynarki handl., ze stoczni Wilton-Fijenoord, pywa pod nazw "Maasdam", zakupiony w 1969; pojemno 15024 BRT.

Stefan I wity - ok. 975-1038, od 997 ksi, od 1001 krl wg., syn Gejzy, wprowadzi na Wgrzech chrzecijastwo jako religi pastwow; otrzyma od cesarza Ottona II i papiea Sylwestra II koron krlewsk, ktra przez stulecia bya witym symbolem bytu narodowego Wgier; kanonizowany w 1083.

Steinway and Sons - (wym. stjnuej end snz) amerykaska fabryka fortepianw, jedna z najwikszych na wiecie, produkujca instrumenty najwyszej klasy, za. w 1853 w Nowym Jorku przez Heinricha Engelharda Steinwega, 1797-1871; w 1864 zmieni nazwisko na Steinway.

Stela - stojca pyta kamienna, czsto z inskrypcj, zdobiona zazw. dekoracj rzebiarsk; jako pomnik nagrobny rozpowszechniona w staro. Egipcie, w krgu kultury egejskiej, w. Grecji od okresu archaicznego (zwykle z reliefowym portretem zmarego, niekiedy w towarzystwie rodziny, zwykle w scenie poegnania a. przy uczcie), w Etrurii i w staro. Rzymie. Na Bliskim Wschodzie stele reliefowe czsto upamitniaiy wane wydarzenia. Z gr. stele. Stela Meszy (Mesy) - krla Moabitw z IX w., z inskrypcj wysawiajc zwycistwojego wojsk nad Izraelem, ktre uniezalenio Moab od Izraela. Jeden z najstarszych zachowanych zabytkw pisma fenickiego, znaleziony w 1868 w Dibon, na wsch. od M. Martwego, dzi Pary, Luwr.

Stelmach - koodziej; z nm. Stellmacher.

Stentor - w Iliadzie, 5, 785-86, Homera herold wojsk greckich, "co miedzianym gosem grzmia jak pidziesiciu ludzi", raz tylko wymieniony w poemacie. Gos stentorowy - potny, bardzo donony.

Sternacki Sebastian - XVl-XVII w., drukarz polski, w latach 1600-33 prowadzi w Rakowie nad Czarn, w woj. kieleckim, jedn z najlepszych w owym czasie drukani w Polsce. Wyda m.in. Worek Judaszw Sebastiana Klonowica (1600). Pracowa gwnie dla zboru braci polskich i wydawa dziea pisarzy kalwiskich.

Sterta - stos; rodzaj stogu uoonego ze somy snopw zboa.

Stp - zob. Ko (Chody).

Stpa - dawny, prymitywmy przyrzd do tuczenia, miadenia czego, zw. do otukiwania a. rutowania prosa, gryki, jczmienia i owsa, skadajcy si z duej, wydronej w kamieniu a. drewmie misy i grubego kloca-tuczka zwanego stporem, ubijajcego ziarno na kasz a. tukcego sl; dawn. rodzaj samotrzasku na niedwiedzie.

Stpor - zob. Stpa. Nogi jak stpory - grube, niezgrabne.

Stille Nacht - zob. Cicha noc...

Stillis - zob. Rylec.

Sto. Do stu beczek furgonw! - eufemistyczne przeklestwo uywane jakoby przez wiarusw i weteranw wojska polskiego z czasw wojen napoleoskich. Jakby go kto na sto koni wsadzi (taki jest wes, rad, zadowolony) bardzo rad, bardzo zadowolony. Jak sto diabw - bardzo mocno. Siataka - 'setka'. Sto strof erotykw poety indyjskiego Amaru, prawdop. VII-VIII w., rodzaj antologii lirycznej, arcydzieo sanskryckiej poezji erotycznej, niezmiernie popularne i szeroko rozpowszechnione w Indiach. t. czciowo na kilka jz. europejskich. Sto Dni - zob. Napoleon I. Sto pociech - wiele radoci, duo miechu. Stuoki - zob. Argus.

Sturcy, sturamienni - zob. Hekalonchejrowie. Wojna stuletnia - 1337-1453, seria wojen midzy Angli i Francj, ktrych przyczyn byo denie krlw fr. do wyparcia Anglikw z dziedzicznych posiadoci Plantagenetw we Francji oraz pretensje krlw ang. do tronu fr., nie uznawane przez Francj. Rozpoczta przez Edwarda III, zakoczya si za panowania Henryka VI. Anglia musiaa opuci wszystkie swoje posiadoci we Francji z wyjtkiem Calais; zob. Agincourt; Crecy; Joanna (d'Arc); Orlean; Poitiers.

Stoa - w staro. Grecji od V w. pne. - budowla halowa majca od frontu kolumnad, portyk kolumnowy na planie wyduonego prostokta; wznoszone na placach i ulicach, przy agorach, wok basenw portowych, w czasach hellenistycznych wok rynkw. Do najwaniejszych w Atenach naleay: Stoa Poikile 'Pstry Portyk', miejsce spacerowe, gdzie naucza Zenon z Kitionu; Stoa Basileios, w ktorej urzdowa archont basileus, na agorze; dwukondygnacjowa Stoa Attalosa, na agorze, zrekonstruowana w II w. pne.; Stoa Eumenesa II pod Akropolem.

Stockmann Tomasz - bohater tytuowy dramatu Wrg ludu (norw. En Folkefiende, 1882, wyd. pol. 1891) Henrika Ibsena, prototyp doktora Judyma (zob.), lekarz uzdrowiskowy swego miasta rodzinnego, pooonego na pd. wybrzeu Norwegii, kierujcy wspaniaym Zakadem Hydropatycznym, zbudowanym wg jego wskazwek. Zaniepokojony kilkoma wypadkami tyfusu i zatrucia odka u goci, Stockmann daje prbki wody do picia i wody morskiej do analizy, ktra wykazuje, e woda, zatruta ciekami, nie nadaje si ani do picia, ani do kpieli. Jedyna rada - to kosztowna przebudowa wodocigw, ktra unieruchomi Zakad na przecig dwch lat. Wiadomo ta znana tylko wtajemniczonym, porywa Stockmanna w wir sprzecznych interesw, z ktrych aden jednak nie jest rwnoznaczny z interesem puhlicznym. Ten reprezentowany jest tylko przez Stockmanna. Zagroenie interesw miasta sprawia, e Stockmann okrzyczany jest wrogiem ludu i usunity z pracy. Zmuszony do rozpoczcia ycia na nowo, doktor nie czuje si zwyciony, bo nie wszed w kompromis z wasnym sumieniem. Dokonuje odkrycia, e "najsilniejszym czowiekicm na wiecie jest ten, kto jest zupenie sam".

Stoczek (ukowski) - miasto nad widrem (dopyw Wisy) w woj. siedleckim, prawa miejskie w 1540-44 do 1870, ponownie w 1919. W czasie powstania listopadowego, 14 II 1831, wojsko polskie pod dowdztwem generaa Jzefa Dwernickiego rozbio i zmusio do ucieczki wojska rosyjskie dowodzone przez generaa Fiodora Gejsmara; zob. Grzmi pod Stoczkiem armaty...

Bitwa pod Stoczkiem - obraz Jana Rosena, Warszawa, Muz. Wojska Polskiego. Armaty pod Stoczkiem zdobywaa wiara Rkami czarnymi od puga. Panowie w stolicy palili cygara, Radzili o braciach zza Buga. G. Ehrenberg. Szlachta w roku 1831, 17-20.

Sto czterdzieci dwie ksigi dziejw od zaoenia miasta - ac. Ab urbe condita libri CXXXXII, historia pastwa rzymskiego od epoki legendarnej (od wdrwek Eneasza po spaleniu Troi) do 9 r. ne., Tytusa Liwiusza, 59 pne: 17 ne. Zachowaiy si ks. 1-10, obejmujce okres do 293, i 21-45, obejmujce lata 218-167. Dzieo Liwiusza ma wielk warto lit., mniejsz za naukow: autor nie prowadzi samodzielnych bada hist., nie siga do rde; opierajc si na wczenicjszych opracowaniach dy do harmonijnej syntezy istniejcej tradycji lit. Niezwykle ywo i dramatycznic przedstawi umia bohaterw legendy, jak Koriolana, Cyncynata, Kamilla, a. bohaterki, jak Lukrecj, Kleli czy Wirgini. Swym uwielbieniem ducha i cnt dawnego Rzymu dzieo wykazuje to samo romantyczno-idealizujce pojmowanie przeszoci, to samo religijno-obyczajowe nastawienie, c wspczesna mu Eneida Wergiliusza. Przez ca staroytno uwaano je za najwysze osignicie dziejopisarstwa rz. Ponownie uzyskuje rozgos w dobie Renesansu. Wzorowa si na nim take Jan Dugosz.

Stoicyzm - zasady (system filozoficzny) szkoy filoz. stoikw, zaoonej w IIl w. pne. przez Zenona z Kitionu (na Cyprze), oparte na etyce surowej cnoty, polegajcej na zachowaniu rwnowagi duchowej nie zakconej radoci ani smutkiem, na wyzbyciu si namitnoci i na yciu zgodnym z natur i rozumem; pot. obojtno na przyjemnoci i bl, tumienie uczu, spokj, niewraliwo, hart i pogoda ducha bez wzgldu na okolicznoci; od nazwy portyku na agorze ateskicj, Stoa (Poikile) '(Pstry) Portyk', nadanej mu od zdobicych go barwnych freskw; zob. Stoa.

Stola - w staro. Rzymie republikaskim obficie fadowane wierzchnie okrycie kobiece otwarte z boku, przewizane wysoko nad stanem, noszone zwykle na tunice.

Stolica - gwne miasto pastwa, siedziba rzdu; dawn. tron. Stolica apostolska - ac. Sedes apostolica, siedziba papiea; wadza zwierzchnia papiea wraz z kuri rzymsk, jej kongregacjami i trybunaami. Stolica opustoszaa - ac. Sedes impedita, siedziba, stolica biskupia, w ktrej biskup nie moe sprawowa czynnoci i gdzie zastpuje go wikariusz

kapitulny.

Stolnik - w dawnej Polsce urzdnik nadworny majcy piecz nad stoem panujcego; w XIV-XVI w. urzd stolnika przeobrazi si w honorowy urzd ziemski, wyszy od podstolego, niszy od podczaszego i krajczego. Byli te w Koronie i na Litwie osobni stolnicy wielcy. Stanisaw August Poniatowski by w 1755-64 stolnikiem litewskim.

Stop - zob. Donon.

Stonehenge - (wym. stounhnd) olbrzymia kamienna konstrukcja na Rwninie Salisburskiej w Wiltshire (Anglia), najwaniejszy monument megalityczny na wyspach brytyjskich, czciowo zrekonstruowany. Skada si pierw. z dwch wsprodkowych krgw: zewntrznego, z potnych blokw kamiennych o wys. ponad 47m, przykrytych blokami poprzecznymi, i krgu wewn. z mniejszych kamieni, zawierajcego jeszcze budowl w ksztacie podkowy z piciu trylitw (para blokw kamiennych przykryta trzecim), z ktrych najwyszy ma ok. 8,77m. Z konstrukcj czy si tzw. Aleja, prowadzca w kierunku wschodu soca w dniu 22 VI. Cao, otoczona waem i fos, wzniesiona zostaa ok. 1800-1400 pne. Prby wyjanienia pochodzenia i celu tej budowli nie ustaj od po. XII w. Opisywano j jako pomnik polegych w walce z Hengistem (zob.), jako grb Boadicei (zob.), jako wityni druidyjsk a. rzymsk. Obecnie przypuszcza si, e byo to miejsce kultu, cho nie wiadomo jakiej religii; pop. mniemanie, e bya to witynia Soca, nie jest poparte wystarczajcymi dowodami.

Stopa - najmniejsza rytmiczna, regularna czstka wersu, por. Amfibrach; Anapest; Daktyl; Jamb; Spondej; Trochel: dawna jednostka miary dugoci, oparta na dugoci stopy czowieka, rwna zazw. ok. 0,307m, dzi jeszcze uywana w Brytanii i USA =1/3 jarda =12 cali =0,30487m; zawarto zota a. srebra w monecie.

Stoss Veit - zob. Stwosz Wit.

Stowarzyszenie. Stowarzyszenie Ludu Polskiego - tajna organizacja spiskowa o celach niepodlegociowych, za. w lutym 1835 w Krakowie przez emisariuszy Modej Polski (tajnej org. emigracyjnej polskiej o charakterze republikasko-demokratycznym, 1834-39, od 1835 pod kierownictwem J.

Lelewela), m.in. Seweryna Goszczyskiego i Lesawa ukaszewicza. Dziaalno zawieszono w 1837. Stowarzyszenie Pr Roku - fr. Societe des Saisons, najwaniejsza z tajnych organizacji francuskich dcych do przywrcenia republiki w drodze powstania zbrojnego w okresie monarchii lipcowej, za. w 1838-39 przez L.A. Blanquiego i A. Barbesa. Zamach 12 V 1839 nie uda si. Stowarzyszenie istniao do wybuchu rewolucji lutowej w 1848. Stowarzyszenie Wociaskie - nm. Rustical-Verein, za. 22 IX 1848 we Wrocawiu, z licznymi filiami na Dolnym lsku; skupiao masowo chopw polskich i niemieckich; dao zniesienia ciarw feudalnych bez odszkodowania.

Stg - dua, stokowata kopa zboa (pn. i zach. Polska) a. siana (pd. i wsch. Polska), ukadana na podcice i okryta som (niekiedy wok pionowego drga zwanego stoyn) w celu przechowania siana a. zboa na ce a. w polu: Por. Sterta. Szuka igy w stogu siana - zob. Iga.

St. Gry stoowe - o wierzchokach paskich jak st. Karty na st (ka) - prosto z mostu, jasno, szczerze, bez ogrdek, otwarcie (stawia spraw). Nki na st - wyraenie karciane (i przen.) - teraz prosz dawa fors, paci, pokaza, czym si rozporzdza. Okrgty St - zob. Okrgy. Panna stoowa - zob. Panna. Przystpi do stou Paskiego - przyj komuni. Rozczenie od stou i oa - ac. separatio a mensa e toro, w prawie kanonicznym i w prawodawstwie niekt. pastw sdowe rozczenie maonkw bez rozwizania maestwa. Suga stoowy - zob. Suga. Stoowy pokj - (dawn. izba stoowa) jadalnia. St bernardyski - zob. Bernardyn. St ciszy - rzeba Constantina Brancusi, 1876-1957, w Tirgu Jiu w pd.

Rumunii, u podna Karpat Pd. St otwarty (trzyma) - prowadzi dom otwarty dla goci, ugaszcza, raczy, fetowa, podejmowa. Szczyt stou - wsza strona stou, po ktrej siedzi pan domu (gospodarz) a. pani domu. Przy nich sadza si dostojniejszych goci; por. Ostry (koniec); Szary (koniec). Uderz w st (a noyce sig odezw) - przys., o reakcji jakiej osoby na domnieman aluzj do niej. Zielony stolik, zielony st zob. Zielony.

Strach - trwoga, lk, przeraenie; wg wierze ludowych duch, mara, widziado, upir, cie zmarego; strach na wrble, zob. Wrbel. Bajka o takim, co chcia zazna strachu - nm. Mrchen von einem, der auszog um das Frchten zu lernen, bajka braci Grimm (zob. Bajka) o modziecu, ktry chcia pozna, co to strach. Zakrystiana, ktry przebra si za upiora, aby go nastraszy, modzieniec zabi. Wygnany z domu, przybywa na miejsce, gdzie wznosi si czarodziejski paac, a ze duchy strzeg skarbu. Nadaremnie krl obieca rk swej crki temu, kto przepdzi duchy i zwrci mu skarb. Nikt nie umie si na to zdoby. Nasz bohater pokonuje jednak duchy i polubia ksiniczk, ktrej na koniec przypada honor nauczenia ma, co to strach. picego w nocy oblewa strug lodowatej wody. Z piersi jego wyrywa si okrzyk przeraenia i radoci zarazem wreszcie dowiedzia si, co strach znaczy. Ironiczna wersja "rycerza bez trwogi i skazy", zob. Rycerstwo. Blady strach - wielki strach, od ktrego si blednie. Kto ze strachu umiera, temu w kobyli eb (w pierzyny, w dym, w tchrze skry, w somiany dzwon, dyniami, pierwotnie za, przed uprzyzwoiceniami: bdzinami) dzwoni - przys., w ktrym kryje si dawny rubaszny koncept akowski. Nigdy widocznie nie gasi wiecy palcami - zob. wieca. Strach ma wielkie oczy - tj. wyolbrzymia niebezpieczestwo. Strachy na Lachy - zob. Lachy. Wyglda jak strach na wrble - jak straszydo, czupirado, koczkodan, cudak; zob. Wrbel (Strach). Stanie- za mier strach mierci, owszem, jeszcze gorzej; Bo sto razy umiera, jeli tam kto tchrzy. W. Potocki, Wojna chocimska, 2, 511-12.

Stradivari Antonio - (Stradivarius) ok. 1645-1737, najsynniejszy lutnik woski, czonek rodziny lutnikw dziaajcych w Cremonie (zob.) w XVII-XVIII w., twrca mistrzowskich instrumentw, uwaanych do dzi za najwysze osignicia w dziedzinie budowy skrzypiec.

Strasburg - miasto przy ujciu rzeki Ill do Renu, w Alzacji (pn.-wsch. Francja); osada celtycka, od ok. 15 pne. rzymski obz wojsk. Argentoratum; od 352 pod wadz Alemanw, w 451 zniszczony przez Hunw pod wodz Attyli; od IV w. biskupstwo; pod rzdami Karolingw rozbudowany jako Strateburgum, tj. 'miasto (rozstajnych) drg'; w 843-1681 i 1870-1918 wcielony do Niemiec, w 1940-44 okupowany przez Niemcy. Tutaj rdw. lit. nm. osigna szczyt w twrczoci Gotfryda ze Strasburga, tu prawdop. Gutenberg wynalaz pras drukarsk. W XV-XVI w. Strasburg sta si wanym orodkiem ycia umysowego i religijnego. W 1522 przyj protestantyzm; w 1621 otworzono tu uniwersytet. Miasto odegrao istotn rol w prbach pogodzenia doktryn Zwingliego z doktrynami Lutra; Kalwin przyby tu w 1538. Miasto ucierpiao w czasach wojny 30-letniej, wojny fr.-pruskiej 1870 i 2. wojny wiat. Katedra Notre Dame - z XI-XIV w., z romaskim chrem z apsyd i gotyckim korpusem nawowym. Mimo e budowa trwaa przez stulecia, katedra wywouje wraenie cakowitej jednolitoci. Na tym miejscu staa uprzednio budowla romaska. Wschodni cz katedry rozpoczto ok. 1176 jeszcze w czysto romaskim stylu. Chr, transept i portal pd. pochodz sprzed 1233. Wtedy rozpoczto budow korpusu nawowego o ksztatach czysto gotyckich, a w 1276 wspania fasad zach., ktr projektowa Erwin von Steinbach, ale doprowadzi budow tylko do wys. ok. 207m. Kontynuowano j ju wg nowych planw. Powoano do tego zadania budowniczego katedry w Ulm, Ulricha von Ensingen. Katedra jest wewntrz i na zewntrz bogato zdobiona rzebami. W czci romaskiej najsynniejsze jest wyobraenie mierci Marii w tympanonie portalu pd., Koci i Synagoga. W pd. transepcie synny Filar Aniow ze swymi figurami. W czci gotyckiej najbardziej znane s figury na trzech portalach zach.: na pd. - Panny Mdre i Gupie (zob. Panna), na pn. - Cnoty i Wystpki, na rodk. - Prorocy. Ta najosobliwsza i najbogatsza fasada jest cakowicie pokryta maswerkiem promienistym (rayonnant). Witrae z XII-XV w. Osobliwoci katedry jest te brak iglicy na wiey pd. Pnocna liczy 1427m wys. (1399-1419). Ceramika strasburska - W latach 1709-80 istniaa w Strasburgu manufaktura fajansu z fili w Haguenau (w Alzacji) braci Hannongw, ktrzy udoskonalili technik wyrobu i zdobienia fajansw. Gimnazjum w Strasburgu - synne w Europie dziki zaoycielowi (1540) i wieloletniemu rektorowi, nm. humanicie Johannesowi Sturmowi; gwnymi punktami programu byy: greka, acina i retoryka. Szkoa staa si wzorem dla wielu szk humanistycznych w XVI w. W 1566 przemianowana na akademi. Ksztacili si tu m.in. Mikoaj Ostrorg, synowie Seweryna Bonera i Jan Kazanowski.

Pasztet strasburski - fr. pate de foie gras, z gsich wtrbek, synna specjalno gastronomii strasburskiej.

Straszliwszy tutaj mamy sd - zob. Krwawy (sd).

Straszny Dwr - opera (Warszawa 1865) Stanisawa Moniuszki, libretto: Jan Chciski wg wtkw ze zbioru Starych gawd i obrazw (1840) K. W. Wjcickiego, najdojrzalsze dzieo operowe kompozytora, najlepsza opera polska XIX w., pena sentymentu, liryzmu, charakteru i dowcipu, kontuszowa komedia muzyczna dana rodakom wkrtce po powstaniu styczniowym ku pokrzepieniu serc obrazem towarzyszy pancernych, gotowych pooy ycie w obronie ojczyzny. Przybyli z wojny dwaj bracia-rycerze, Stefan i Zbigniew, skadaj kawalerski lub - nie chc si eni, aby mc w potrzebie znw w kadej chwili wyruszy w pole. W gocinie we dworze Miecznika z Kalinowa zakochuj si z miejsca w jego crkach, Hannie i Jadwidze. Rzecz koczy si zarczynami, mimo e stryjenka modziecw, Czenikowa, majca dla nich inne plany matrymonialne, przedstawia im dom Miecznika jako przeklty "straszny dwr", a Miecznikowi i pannom opisuje swych bratankw jako zabobonnych tchrzw. Panny bezskutecznie usiuj ich zastraszy, udajc noc duchy prababek. Synna aria Skouby Ten zegar stary i aria Stefana "z kurantem" Cisza dokoa.

Stratford-(Up)On-Avon (wym. stratfo:donejwn) miasto nad rzek Avon w hrabstwie Warwickhire, w Anglii rodk. (Brytania), pierwsza wzmianka w 691, prawa miejskie nadane w 1553, miejsce urodzenia Szekspira. Dom rodzinny, obecnie muzeum pisarza; koci Holy Trinity z grobem Szekspira; w Royal Shakespeare Theatre doroczne od kwietnia do padziemika, festiwale szekspirowskie.

Straube Kasper - (wym. sztraube) rodem z Bawarii, wdrowny drukarz, ktry przebywa prawdop. w Augsburgu, Drenie i Lipsku, a w 1473-74 zatrzyma si w stoecznym Krakowie, gdzie podj si druku ksiek na zamwienie miejscowych bernardynw. Wydrukowa 4 dziea: Almanach Cracoviense, kalendarz cienny, jednostronnie toczony, na rok 1474, uznany za pierwszy druk polski; Opus restitutionum (o odszkodowaniach, lichwie i kltwach kocielnych) Franciszka de Platea w 1475; Explanatio in Psalteriurm 'wykad psaterza' Jana Turrecrematy, ok. 1476; Opuscula, drobniejsze utwory teologiczne w. Augustyna w 1476-77. Na adnym z drukw nie umieci swego nazwiska ani daty. Dalszych losw drukarza i jego oficyny nie znamy.

Stra - dozr, strzeenie, pilnowanie; posterunek, warta; dawn. stra. straa, obowizek kolejnego czuwania przypisanej do tego ludnoci w grodach, rwnie stra ogniowa. Kt pilnowa bdzie samych stranikw? - ac. guis custodiet ipsos custodes?, kto kontrolowa bdzie kontrolerw?; i sam stranik w ykach bywa; por. Str. Stranik (polny) - koronny i litewski, w Polsce od koca XV w. mianowany przez hetmana dowdca najdalej wysunitych placwek granicznych, bronicy ich przed napadami Tatarw, z czasem najbliszy pomocnik hetmana polnego. Ju w XVIII w. urzd tytularny, bez praktycznego znaczenia. Stranik ziemski - dawn. policjant wiejski. Stra nocna - W wojskowej subie wartowniczej staroytnych noc podzielona bya na strae; w czasie kadej z nich penia sub jedna zmiana. Grecy dzielili noc na 3, Rzymianie na 4 strae rnej dugoci, zalenie od pory roku, ale przecitnie po 3 godz. od 6 wieczorem do 6 rano. acisk nazw stray, vigilia, przej koci rz.-kat., zob. Wigilia; por. Wachta. Stra nocna - Rembrandta zob. Bractwo (kurkowe). Tylko stra nocna prawd zna!... i tylko owi, Co bruki pomiataj, midzy zorz blad A znikajcej nocy cieniem, widz ycie! C. Norwid, Kleopatra i Cezur, 2, 5, 709-11. Stra Praw - najwyszy organ wadzy wykonawczej (rada ministrw) ustanowiony przez Konstytucj 3 maja 1791, zoony z prymasa i piciu ministrw pod przewodnictwem krla.

Strga - stronga, koszar, miejsce ogrodzone w polu a. lesie, szopa, gdzie zamyka si owce; z rum. strunga.

Strj - dawn. ozdoba, przybranie (gowy kobiecej), ubieranie si, strojenie si; dawn. rzd koski; dawn. sposb, wzr, moda; ubir, zw. odwitny, strojny; por. Ubir. Strj Adamowy - zob. Adam. Strj babiloski - zob. Babilon. Strj bobrowy - wydzielina gruczow napletkowych bobra wystpujcych parzycie u obu pci, suca im do wabienia si wzajem; wysuszony strj,

casioreum, uwaany dawniej za lek uniwersalny i dlatego b. poszukiwany, dzi stosuje si w przemyle perfumeryjnym. Okupi si jak bbr strojami - przys.; w rdw. i do XVIII w. wierzono, e cigany przez ludzi bbr, wiedzc, e im nie ujdzie i e zaley im tylko na jego stroju, odgryza i zostawia mvliwym swe gruczoy i ucieka. "wolc cze postrada, niby, mia i gardlo da"; std te zapewne wywodzi si drugie, znacznie popularniejsze przysowie: "Pacze jak bbr." Strj godowy - szata godowa, rozmaite drugorzdne cechy pciowe ujawniajce si u rnych zwierzt w okresie godowym pod wpywem dziaania hormonw, np. barwne pira i ozdoby ptakw, grzebie traszek, jaskrawe barwy samcw niektrych ryb.

Str. Aniot Str - zob. Anio. Czyjestem strem brata mego? - ac. custos fratris mei sum ego?, z Wulgaty, Gen., 4, 9; sowa Kaina o Ablu. Str nad strem, a oba kradn - przys.; por. Stra (Kt pilnowa bdzie...). Co ma wisie, nie utonie. Los si z ostrnoci mieje. Nie dodawaj strw onie, Bo i stre s zodzieje. I. Chodko, Brzegi Wilii, r. 16.

Stra - zob. Stra.

Strug - dawn. dua barka, galar, statek rzeczny; narzdzie stolarskie do wygadzania powierzchni drewna, hebel.

Strukczaszy - trukczaszy, hist. dworzanin usugujcy panujcemu przy stole w czasie uczty, krajczy; pniej tytu honorowy; z nm. Truchsess 'podczaszy, podstoli, stolnik'.

Struldbrugowie - jedna z warstw ludnoci fantastycznej krainy Luggnaggw w Podrach Guliwera, 3, 10, Jonathana Swifla, nieszczsna rasa niemiertelnych, skazanych na cierpienia coraz dokuczliwszej staroci; por. Titonos.

Stru. Strusia polityka - Wierzono dawniej, e stru, cigany przez myliwcw a. drapienikw, po pewnym czasie staje i chowa gow w piasek, sdzc, e gdy sam nie widzi, staje si niewidzialnym dla innych; przen. chowanie gowy w piasek, udawanie, e si nie dostrzega faktw, zamykanie oczu na rzeczywisto. Strusie jaja - czsto zawieszane s w chrzec. kocioach wschodnich jako symbol czujnej opieki boej. Uwaano dawniej, e strusie nie wysiaduj jaj, ale doprowadzaj je do wylgu przez uporczywe przygldanie si im; gdyby cho na minut spuciy je z oczu, jaja by si zepsuy. Strusi odek - Pomawiano dawniej niewybrednego i apczywego strusia o to, e zje i strawi potrafi wszystko, nawet elazo i kamienie, albo przynajmniej, e pomagaj mu one w trawieniu zwykych pokarmw; Przen. zdrowy, atwo i wszystko trawicy odek (ludzki).

Struwelpeter - nm. 'Piotru-rozczochraniec', zbiorek historyjek umoralniajcych dla dzieci, napisanych wierszem i zilustrowanych (1844) przez lekarza, malarza i wierszopisa nm. Heinricha Hoffmanna. Zbiorek ten mia niesychane powodzenie; wszystkie dzieci nm. umiay te wierszyki na pami. Tumaczono je i wydawano w niezliczonych edycjach w wielu krajach; m.in. w Polsce pt. Zota rdka. Stay si one symbolem metod wychowawczych epoki wiktoriaskiej. Psotny chopiec zostaje za kar pogryziony przez psa, krew tryska, chopiec musi lee w ku, a pies zjada jego obiad. Dzieci miay si na ulicy z Murzyna, e czarny. Zjawi si olbrzym-czarodziej i zanurzy je w kaamarzu, tak e stay si czarniejsze od Murzyna. Dziewczynka bawia si zapakami wbrew ostrzeeniom kotw, sukienka zaja si od iskry, a dziewczynka si spalia na popi. Gdy mama wysza po ciasteczka, may Juleczek, wbrew zakazowi, "myk do buzi duy palec! 8Wtem kto z trzaskiem drzwi otwiera, 8Wpada krawiec jak pantera, 8Noycami w lewo, w prawo, 8Uci palec jeden, drugi, 8A krew posza we dwie strugi." I tu anonimowy tumacz polski (Wacaw Szymanowski) dodaje ju od siebie: "Wraca mama, aj! wstyd! bieda!8 Juleczkowi ciastek nie da,8 Bo kto mamy nie usucha,8 Temu dosy buka sucha." Micha nagle nie chce je zupy: "W czwartym dniu Micha wychud jak nitka, 8W pitym co w piersiach i gardle dusi, 8Kto nie je zupy, ten umrze musi.8 Tak te z Michasiem: by zdrw i tusty, 8Pi dni grymasi, umar na szsty." Mimo srogich upomnie ojca Paweek wierci si przy stole, a pewnego razu wywrci krzeso i cign obrus z caym obiadem na siebie. Dodatek tumacza: "I ukarci ojciec syna 8A trzeszczaa dyscyplina,8 A mamunia w strachu caa 8Tylko z boku na Paweka8 Spogldaa przez dwa szkieka." Chopiec-gapa, ktry chodzc patrza w niebo, wpad do rzeki i zmoczy si cay. Grze wychodzi z domu w czasie burzy i chroni si pod wzitym bez pozwolenia parasolem. Wiatr porywa go pod chmury: "Grze w grze znika, 8Nie ma psotnika (...), 8Bo kara boa, 8Tam gdzie swawola, 8Nie ma Grzegorza 8Ni parasola,"

Strycharz - ceglarz, robotnik wyrabiajcy cegy; z nm. Ziegelstreicher.

Strychowa - dawn. kreskowa, robi kreski, strychy, linijki; dawn. rwna miar strychulcem, (zob. niej), cina rwno z wrbami naczynia, miary; dawn. pray nieprzyjaciela ogniem broni palnej; dawn. muska, dotyka w przelocie; o psach myliwskich - wszy, tropi, przeszukiwa teren; o koniu - uderza podkow jednej (tylnej) nogi o pcin drugiej, powodujc okaleczenia; z pm. streichen 'skreli; przesuwa si'. Strychulec - deska do strychowania, wynwnywania miary materiaw sypkich na wysokoci brzegw naczynia; ochraniacz zakadany na staw pcinowy konia dla obrony przed skutkami strychowania; z nm. Streichholz dos. 'drewienko do przesuwania po czym; zapaka'. Bra wszystko pod jeden strych(ulec) - pod jeden sznur, mierzy jedn miar a. jednakowo traktowa rzeczy, zjawiska, wymagajce zrnicowanego postpowania. Mierzy pod strych - cile, akuratnie, bez dokadki, skpo.

Stryczek - zdrobn. od stryk (zob.); kara mierci przez powieszenie. Pj na stryczek - zosta powieszonym na szubienicy. Zabroni (zakaza) pod stryczkiem - dawn. pod grob kary mierci (przez powieszenie).

Stryj - zob. Rodzina (Brat ojca). Nie bd mi stryjem - ac. ne sis patruus mihi, z Satyr. 2, 3, 88, Horacego. Nie bd mi stryjem, Rzymianie mawiali, Kiedy si komu kara nie dawali. J. Kochanowski, Fraszki, 1, 43, 1-2.

Stryjanka - taniec staropolski, ktry si skada z dwch czci: drabanta, rodzaju marsza, i waciwej stryjanki, rodzaju mazurka z przypiewkami, taczony pod przewodem skrzypka, w dugim korowodzie (od udziau trudno si byo komukolwiek wymwi), po wszystkich izbach.

Stryk - stryczek (zob.), sznur z ptl na kocu do zacigania; z nm. Strick 'sznur'.

Strza. Strza do nieboszczyka - prba majca na celu, podobnie jak wyrok Salomona (zob. Salomon), dojcie do prawdy przez zmuszenie kogo, aby zdradzi swe uczucia. W wersji pierwotnej, znajdujcej si ju w Talmudzie babiloskim, dwm mczyznom, z ktrych kady podawa si za jedynego syna i dziedzica zmarego, kazano zapuka do jego grobu, aby go przywoa do ycia. Tego, ktry odmwi, nie chcc narusza spokoju zmarego, uznano za syna i dziedzica. Wg pniejszej wersji sdzia kaza powiesi ciao ojca, a obaj pretendenci mieli do niego strzela z uku. Faszywy syn strzeli, prawdziwy nie mg si na to zdoby. Historia ta zjawia si na nowo w rnych odmianach w rdw., a popularno zapewniy jej Gesta (zob.) Romanorum. Ulubiony temat malarstwa w., fr.i nm. w XV i XVI w.

Strzaa. Partyjska strzaa - zob. Partowie. Strzaa - Sagitta, konstelacja nieba pn., w Polsce widziana latem i jesieni. Strzaa Abarisa - mitycznego mdrca greckiego z VI w. pne., uwaanego za Hiperborejczyka, wspomnianego przez Herodota, Pindara i in. Apollo, ktrego by sug, obdarzy go zot strza. Czynia go niewidzialnym, pozwalaa obywa si bez pokarmw, leczya choroby, przepowiadaa przyszo i suya do podry powietrznych. Abaris ofiarowa j Pitagorasowi w zamian za lekcje filozofii.

Strzecha - w XIII-XV w. w Europie, g. we Francji, Anglii, Niemczech i Czechach, strzecha budowlana, nm. Bauhutte, zesp wdrownych kamieniarzy, murarzy i cieli dziaajcy pod kierunkiem mistrza-architekta-przedsibiorcy, nie nalecy do cechu, trudnicy si g. budow katedr i innych wielkich obiektw sakralnych; somiane pokrycie dachu, somiany dach; przen. skromny dom rodzinny, gniazdo rodzinne na wsi; w Wielkopolsce stary dom pod som; na lsku okap; na Mazowszu, w Biaostockiem, na Mazurach, Warmii, Kaszubach, na Suwalszczynie miejsce na strychu-pod dachem, gdzie si krokwie stykaj z belkami puapu; w niekt. wsiach tyche okolic, zw. na Kaszubach, miejsce pod okapem. O, gdybym kiedy doy tej pociechy, eby te ksigi zbadziy pod strzechy. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog, 101-08.

Strzegom - miasto nad rzek Strzegomk na Podgrzu Sudeckim, w woj. wabrzyskim; grd kasztelaski wzmiankowany w 1155, w 1203 komandoria joannitw, prawa miejskie (nm. Striegau) w 1242. Od XIII w., produkcja sukna, od XV take ptna, od XIX jeden z g. orodkw eksploatacji granitw i bazaltw. Z kamienioomw strzegomskich pochodzi granitowy sup odbudowanej w 1949 kolumny Zygmunta w Warszawie. Na rynku ratusz z gotyck wie i portalem z 1541. Fragmenty murw obronnych ksicia widnickiego Bolka I z 2. po. XIII w., dwie baszty. Koci w. Piotra i Pawa - XIV-pocz. XVI w., jeden z najwikszy,ch na lsku, zbud. z miejscowych granitw i bazaltw, z silnie wystpujcym transeptem. Bogata dekoracja trzech portali i wspornikw.

Strzelba - pierw,. znaczya tylko ogie z broni palnej, strzelanin, palb muszkietow, armatni, z ukw; w XVI-XVIII w. pocztkowo wszelka bro palna, pniej tylko rczna; od XVIII w. rutowa bro myliwska; dzi wszelka myliwska bro palna. Strzelba, ko i ona - rzecz niepoyczona - przys. Ze strzelb, gupcem, lwem, kotem - arty nic po tem - przys. Tga strzelba, prawdziwa to Sagalaswka, Napis: "Sagalas London a Baabanwka". (Sawny tam mieszka lusarz Polak, ktry robi Polskie strzelby, ale je po angielsku zdobi.) A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 738-41.

Strzelec - dawn. myliwy, gajowy, czowiek dostarczajcy zwierzyny do dworu; dawn. sucy do rnych posug na dworze, zw. do stania z tyu pojazdu; onierz wyszkolony w strzelaniu; onierz lekkiej piechoty. Strzelcy - oddziay piechoty utworzone w po. XVI w. przez Iwana IV Gronego, rozwizane w kocu XVII w. przez Piotra I na skutek buntu wszcztego przeciw carowi. Strzelcy Gwardii w. Adriana - synny obraz (1622, 1633) Fransa Halsa, Haarlem, Frans Hals Mus. Strzelcy Gwardii w. Jerzego - synny obraz (1616, 1627, 1639) Fransa Halsa, jw. Strzelcy konni - lekka kawaleria okresu wojen napoleoskich, Ksistwa Warszawskiego, Krlestwa Polskiego i II Rzplitej. Strzelcy uczni - w dawnej Polsce ucznicy a. kusznicy.

Strzelec - ac. Sagittarius, konstelacja nieba pd., w Polsce widzialna latem na tle jasnego jdra Drogi Mlecznej; znak Zodiaku. Strzelec potpiony - fr. Le Chasseur maudit, poemat symf (1882) Cesara Francka wg synnej ballady Der wilde Jager (nm., 'Dziki owiec', 1786, t. pol. Myliwiec, 1822, przez A. E. Odyca) Gottfrieda Augusta Brgera, opartej na starej legendzie, znanej w rnych wariantach w Niemczech, Skandynawii, Austrii, Anglii, Normandii, o duszach ludzi zmarych nie mogcych znale spokoju. Galopuj one na koniach w czasie burzy, w ciemnociach nocnych, wyjc rozpaczliwie, a na ich czele pdzi na czarnym koniu wadca Walhalli, Odyn-Wotan, Frau Holle, Gode, Berchta lub Harke. Myliwiec-widmo folkloru nm., owczy Falkenburg, ktry nie tylko polowa w niedziele, ale te ciemiy chopw, bka si ze sfor psw w Czarnym Lesie i ukazuje si niekiedy myliwym. W legendzie fr. Dziki owiec nawiedza las Fontainebleau, w ang. - Las Windsorski, gdzie za ycia mia by leniczym. Ballada t. na wiele jzykw, na ang. przez Walter Scotta, na fr. przez Gerarda de Nerval. Wolny strzelec - zob. Wolno. "Strzelcze! hej, panie strzeleze! co chcesz za kwiczoa?" - Na rynku mae chopi tak na strzelca wola. L. Kondratowicz (W. Syrokomla), Zwierzyna, 1-2.

Strzelecki Pawe Edmund - 1797-1873, podrnik, badacz Australii. Wyemigrowa po powstaniu listopadowym 1831; w 1838 uda si do Nowej Holandii (dzi Australia), gdzie zajmowa si w latach 1839-40 geologi, mineralogi i etnografi. Zbada acuch Wielkich Gr Wododziaowych; w dolinie Clywd i w okolicy Bathmst odkry zoto, ale nie ogosi tego na yczenie gubernatora, obawiajcego si skutkw gorczki zota. Zdoby najwyszy szczyt Alp Australijskich i nazwa go Gr Kociuszki. W 1845 w Anglii wyda znakomit prac Nowa Poudniowa Walia (wyd. pol. 1958). W 1853 zosta czonkiem Royal Society of London. Gra Strzeleckiego - Mount Strzelecki, wzniesienie w rodk. Australii, w Pamie Murchisona. Gry Strzeleckiego - Strzelecki Range, wyynny obszar w stanie Wiktoria, w pd.-wsch. czci Australii. Mount Kosciusko - Gra Kociuszki, 22347m npm., w Nowej Pd. Walii, najwyszy szczyt Australii, w Grach nienych (Alpy Australijskie), zdobyty i nazwany przez P. E. Strzeleckiego w 1840. Pisa pniej o tym: "Uderzyo mnie szczeglne podobiestwo ksztatu tego wierzchoka do Kopca Kociuszki. Chocia wic w obcym kraju, na cudzej ziemi, lecz wrd wolnego ludu, cenicego wolno i jej bojownikw, nie mogem si powstrzyma, aby nie nada temu wierzchoikowi nazwy Gra Kociuszki." Niestety, z waciwym

sobie lekcewaeniem detalu, nasz hrabia zaniedba wzniesienia kamiennego kopczyka dla oznakowania zdobytego szczytu. Przez dugi czas uwaano, e Strzelecki zdoby szczyt znany dzisiaj jako Mount Townsend, najokazalsza gra Australii, sprawiajca wraenie najwyszej. W przeciwiestwie do niej obecna Gra Kociuszki, czsto przesaniana przez Mt. Townsend przy podchodzeniu od zach., wyglda znacznie skromniej. Gdy wszake nowoczesne pomiary dowiody niezbicie, e jest ona o cae 227m wysza od gry nazwanej obecnie Mt. Townsend, sumienni geografowie, przyjmujc twierdzenie Strzeleckiego, e zdoby "najwyszy szczyt Australii", dokonali wymiany nazw obu szczytw. I dzi jeszcze syszy si opinie, e prawdziwym Kociuszk jest Townsend. Strzelecki Creek - rzeka wysychajca okresowo, we wsch. czci stanu Australia Pd.

Strzelno - miasto na Pojezierzu Kujawskim, w woj. bydgoskim; przed 1133 monowadca kujawski Piotr Wszeborowic ufundowa koci w. Prokopa, klasztor i koci norbertanek. Prawa miejskie prawdop. ok. 1231; w 1837 kasacja klasztoru. Koci w. Prokopa - granitowa rotunda z oryginalnym sklepieniem, wie, kwadratowym prezbiterium i portalem, zbud. ok. 1160, jeden z najlepiej zachowanych kociow romaskich w Polsce. Koci w. Trjcy - ponorbertaski, z lat po 1175, przebud. w 1. po. XVIII w. w stylu barokowym, zachowa jednak ukad romaskiej bazyliki trjnawowej z transeptem i dwiema wieami oraz 2 tympanony: z postaciami Chrystusa i fundatora (2. po. XII w.) oraz z Chrystusem na majestacie (1230, odsonity w 1953); zob. Kolumna (Kolumny strzelneskie).

Strzemi - nieznane byo w staroytnoci na Bliskim Wschodzie, w Grecji ani w Rzymie, mimo e powszechnie uywano tam koni pod wierzch. To moe uzmysowi sabo antycznej jazdy w stosunku do pieszych kopijnikw, dla ktrych zdjcie kawalerzysty z konia nie musiao by zadaniem zbyt trudnym. Strzemi wynaleziono w Chinach w IV a. V w. ne., a w kocu VI w. uywali go ju prawdop. w Europie Awarowie. Europa zachodnia stosowa zacza strzemiona w 1. po VIII w. Strzemienne - toast staropolski, wznoszony przy odjedzie goci, nazwany tak, bo pito go w chwili, gdy odjedajcy, kad nog w strzemi. W strzemi czyje wstpowa - naladowa kogo, bra od niego przykad.

Strzygi - w ludowych wierzeniach sowiaskich wampiry, wiedmy,

czarownice szkodzce ludziom, pod postaci ptakw karmice si krwi ludzk; dusze dzieci urodzonych z zbami a. ludzi dorosych z podwjnymi rzdami zbw, po mierci straszce ludzi; z ac. strix dpn. strigis 'sowa; poczwara, czarownica'; por. Upiory.

Strzygonie - w wierzeniach ludowych dusze dzieci pci mskiej z nieprawego oa, wczenie zmarych, przeobraajce si w rne postacie i kuszce matki do zdrad maeskich.

Stuartowie - Stuart, Stewart a. Steuart, dynastia panujca w Szkocji w 1371-1603 (Robert II - Jakub VI) oraz w Anglii i Szkocji w 1603-1714 (Jakub I - krlowa Anna); za protoplast rodu uwaa si Alana Fitzflaalda zm. 1114, ktrego syn Walter, zm. 1177, zosta pierwszym dziedzicznym naczelnikiem dworu (stewartem) Szkocji; zob. Maria (Stuart).

Studenica - zesp klasztorny na pd.-zach. od Kraljeva, w Serbii (rodk. Jugosawia). Cerkiew Sv. Bogorodicy z 1183-91, jednonawowa, bizantyjsko-romaska, z kopu, narteksem, rzebami i malowidami z XII w. Cerkiew krlewska Sv. Joakima i Ani (1314) z freskami. Cerkiew Sv. Nikoli z XII-XIII w.

Student ebrak - nm. DerBettelstudent, operetka (Wiede 1882, wyst. pol. Warszawa 1884) Karla Milltickera, libretto: F. Zell i Richard Genee. Akcja rozgrywa si w Krakowie w 1704, za panowania Augusta II; gwnymi postaciami operetki s studenci Uniwersytetu Jagielloskiego: Szymon Rymanowicz, ktry udaje ksicia Wybickiego, i Jan Janicki, ktry nie jest studentem, ale pukownikiem Opaliskim, udajcym sekretarza rzekomego ksicia.

Studium generale - ac., od XII do XV w. nazwa uniwersytetu jako uniwersalnej uczelni publicznej otwartej dla wykadowcw i suchaczy z caego wiata, ktra nastpnie ustpia miejsca nazwie universitas ac., 'powszechno; og', uniwersytet; ac., 'nauka powszechna'.

Studnia. "Nie zaglqdaj wapan do studni, bo mdrego na dnie nie obaczysz" - z powieci Ogniem i mieczem, 2, r. 14; Zagoba do Podbipity. Studnia Jakubowa - studnia w samarytaskim miecie Sychar, gdzie wg Ew.

Jana, 4, 1-42 odbya si rozmowa Jezusa z Samarytank; legenda gosi, e jest to studnia, przy ktrej patriarcha Jakub pozna swoj przysz on, Rachel; Biblia, Gen., 29, 2-10. Studnia prorokw a. Studnia Mojesza - pnogotycka studnia klasztorna (1396-1402) duta Holendra Clausa Slutera oraz jego uczniw i pomocnikw, w kartuzji Champmol w Dijon w Burgundii (Francja). Szecioboczny sup kamienny zwieczony krucyfiksem otaczaj rzeby szeciu prorokw: Mojesza, Daniela, Izajasza, Dawida, Zachariasza i Jeremiasza. Tales w studni - zob. Tales z Miletu. Uy jak pies w studni - zob. Pies. We mnie jak w studni - nie wydam nigdy powierzonego mi sekretu.

Stupor Mundi - zob. Fryderyk (II Hohenstaufen).

Sturm und Drang - (wym. szturm...) nm., 'burza i napr', preromantyczny nurt w lit. nm. w latach 1767-85, ktrego nazwa wywodzi si z tytuu dramatu na tle amer, wojny o niepodlego nm. pisarza Friedricha Maximiliana Klingera (1776, wyd. pol. 1901 Burza i sza). Ruch przeciwstawia si racjonalizmowi klasycystycznemu, feudalizmowi i kosmopolityzmowi w imi praw natury i swobodnego rozwoju jednostki, gosi wyszo geniuszu i swobodnej wyobrani nad reguami, siga do narodowych i ludowych rde inspiracji. Gwnymi dzieami kierunku byy: Gtz z Berlichingen (1773) i Cierpienia modego Wertera (1774) Goethego, Zbjcy (1781) i Intryga i mio (1784) Schillera. Sturm- und Drangperiode - nm., okres burzy i naporu, okres wrzenia, wyzwolonych namitnoci, gwatownego rozwoju.

Stworzenie wiata - Mity o stworzeniu wiata, gr. kosmogonia, czsto cz si z mitami o genealogii bogw, teogoni. Nie dotar do nas aden sumeryjski mit kreacyjny; zachowany mit akadyjski Enuma elisz nie jest zgodny z koncepcjami Sumerw. Wiemy tylko, e bogiem-stworzycielem wiata by An - krl niebios, e pierwotnie niebo i ziemia stanowiy cao, ktrej rozdzielenie stao si zacztkiem powstania wiata. Ziemia, Ki, zostaa maonk Ana. Inicjatorem tych stworzycielskich poczyna by jednak syn Ana, Enlil, bg ziemi i atmosfery. Wg teogonii babilosko-asyryjskiej pierwsze pary bogw wyoniy si z chaosu wodnego i miay za przodkw dwa oceany: Apsu (pierwiastek mski) i Tiamat (eski). Z ich zwizku powstaa tajemnicza para bogw gbin, Lahmu i Lahamu, ktrzy spodzili Anszara i Kiszar; ci byli rodzicami Anu, nieba, ktry spodzi boga wd, Ea, i

licznych innych bogw. Wg egipskiej teogonii orodka w Heliopolis, stwrc bogw, wiata i ludzi by bg soca, Aton-Ra (Atum-Re), ktry spodzi par bogw: Szu (powietrze) i Tefnut (wilgo), z ktrej zrodzia si druga para: Geb (ziemia) i Nut (niebo); ich dziemi byli: Set, Horus, Neftyda, Izyda i Ozyrys. Kosmogonia ydowska zawarta jest w pierwszym rozdziale Ksigi Genesis w Biblii, gdzie Jahwe stwarza wszechwiat i czowieka w cigu szeciu dni, poczynajc od wiata, nieba, ziemi i morza; dalej uczyni roliny, soce, ksiyc i gwiazdy, pazy, zwierzta i ptaki, a wreszcie mczyzn i kobiet. W rozdz. drugim pojawia si inny wariant stworzenia czowieka, starszy i bliszy bajce ludowej - kobiet tworzy Bg z ebra upionego Adama. Teologia chrzec. dodaa Syna i Ducha w., istniejcych z Jahwem przed stworzeniem wiata. Jednak sprawa istnienia czy nieistnienia wwczas Syna (problem Jilioque; zob.) staa si jednym z g. powodw schizmy wsch. w 1054. W pierwszym greckim opisie stworzenia wiata, Teogonii, przypisywanej Hezjodowi, na pocztku by Chaos, po czym powstaa Gaja (ziemia) i Eros (mio). Gaja i wyoniony z niej Uranos (niebo) stworzyli pierwsz par bogw, od ktrej pochodzili Okeanos i tytani. Ostatnim z nich by Kronos, ktry zdetronizowa i wykastrowa swego ojca, po czym z siostr sw, Re, da pocztek nowej generacji bogw. Jednym z nich by Zeus, ktry wydar wadz Kronosowi. Wg greckiego mitu orfickiego na pocztku istniay: Chaos, Noc i Ciemno; Eros wyskoczy z jaja zoonego przez Noc i sam zrodzi innych bogw. Stworzenie czowieka nie interesowao Grekw tak jak teogonia. Spord rnych wersji najbardziej znana czyni tytana Prometeusza stwrc i dobroczyc ludzkoci. Stworzenie wiata - nm. Die Schpfung, oratorium (Wiede 1798) Josepha Haydna, tekst Lindleya wg Raju utraconego Miltona, t. i opracowanie: Gottfried van Swieten. Balet, fr. La creation du monde, w 1 akcie (Pary 1923), libretto: Blaise Cendrars, muzyka: Darius Milhaud, choreogr,: Jan Brlin; prototyp pniejszych "baletw jazzowych"; z baletu Milhaud wybra kilka scen i uoy je w 5-czciow suit.

Stwosz Wit - wac. Stoss, Stosz, ok. 1447-1533, ur. w Horb nad Neckarem, nm. rzebiarz, malarz i grafik, jeden z najbardziej indywidualnych, uduchowionych i dynamicznych rzebiarzy pnego gotyku. W 1477 przyby do Krakowa, aby na zamwienie miasta wykona w kociele Mariackim (zob. Krakw) otarz g., ukoczony w 1489. Z pozostaych dzie jego polskiego, najlepszego okresu wymieni trzeba baldachimowy grobowiec Kazimierza Jagielloczyka (ok. 1490-92) w katedrze wawelskiej, krucyfiks w kociele Mariackim (ok. 1491), tumb biskupa Piotra z Bnina (1493) w katedrze wocawskiej i pyt prymasa Z. Olenickiego (1495) w katedrze gnienieskiej. W 1496 wrci do Niemiec, gdzie pracowa g. w Norymberdze.

Stygmaty - znaki, znamiona, pitna; w koncepcji katolickiej - klinicznie sprawdzalne, okresowe a. trwae rany, wystpujce na ciele osb znajdujcych si w stanie ekstazy religijnej zwizanej z rozpamitywaniem

mki i ran Chrystusa. Medycyna uwaa je za skrne zaburzenia neurowegetatywne bdce skutkiem stanw histerii. Znanymi stygmatykami byli m.in. w. Franciszek z Asyu i w. Katarzyna ze Sieny. Z gr. stigma dpn. stigmatos 'lad ukucia; pitno niewolnikw, przestpcw, przen. haby'.

Styks - mit. gr. jedna z rzek przecinajcych Hades (zob.); przez Styks Charon przewozi zmarych; zanurzenie si w Styksie czynio ciao ludzkie odpornym na rany (zob. Achilles); na wody jego przysigali ludzie i bogowie; przen. wiat pozagrobowy, pieko; z gr., 'znienawidzony'. Fala, od ktrej nie ma powrotu - ac. irremeabilis unda, mier; Wergiliusz w Eneidzie, 6,425, o Styksie.

Styl - caoksztat cech charakterystycznych dla kierunku rozwoju sztuki w danym okresie, dla jakiej dziedziny twrczoci a. dla danego twrcy; pol. sposb wyraania myli w sowie lub pimie; pop. sposb pracy, postpowania itd.; z ac. stilus; zob. Rylec. Nowy styl - zob. Kalendarz (rzymski). Stary styl - zob. Kalendarz (rzymski). Style datacji - daty pocztku roku: Styl obrzezania - ac. a circumcisione, od 1 I, uywany w staro. Rzymie, w rdw. potpiany przez koci, z czasem przyjty i uwicony ustanowieniem w tym dniu wita Obrzezania Paskiego. W Polsce przewaajcy od XIV w., obowizujcy od XVI. Styl marcowy - od 1 III, uywany w staro. Rzymie do 153 r. pne.; w pastwie Frankw do po. VIII w.; w Wenecji do 1797; na Rusi do koca XV w. Styl zwiastowania - od 25 III, uywany we Florencji i Pizie do 1749. Styl wielkanocny a. francuski - ruchomy, w ktrym rok rozpoczyna si w Wielki Pitek a. w Wielk Sobot, stosowany by g. we Francji. Styl bizantyjski - od 1 IX, uywany w Bizancjum, w pd. Woszech do XVI w,., zw. na Rusi, gdzie przyj si powszechnie w kocu XV w. w miejsce stylu marcowego (por. wyej), zniesiony dopiero przez reform Piotra I z 1700 r. Styl narodzenia - ac. a nativitate, od 25 XII, najbardziej rozpowszechniony w rdw. Europie, uywany zw. przez kuri papiesk; w Polsce stosowany obok stylu obrzezania (zob. wyej) a do koca XVI w.

Styl to czowiek - z Dawnych dziejw rzymskich, 1, 3 (ok. 25 pne.) Dionizjusza z Halikarnasu; por. te przemwienie inauguracyjne w Akademii Fr. (1753) G.L.L. Buffona, fr. Le Sryle c'est l'homme meme.

Stylici - zob. Sup(nicy).

Stypa - uczta pogrzebowa, boy obiad, chleb aobny ku czci zmarego, pozostao obrzdu przedchrzecijaskiego u Sowian i wielu innych ludw, nazywana do XVI w. straw, bo w czasie uczty i igrzysk zwanych tryzn "trawiono" majtek zmarego; obiad pogrzebowy z pijatyk, a nieraz i z bijatyk, dzi zredukowany do zwykego poczstunku, konsolacji; por. uciecha, zabawa, rzecz komiczna; z ac. stipa 'tum, orszak'.

Subsidium charitativum - collecra, contributio, exactio ac., w dawnej Polsce podatek na rzecz skarbu pastwa pacony przez duchowiestwo w formie "zasiku miosiernego", tj. dobrowolnego, XV-XVIII w.; eufemiczna nazwa pogwnego szlacheckiego, XVII-XVIII w.; "pogwne chrzecijaskie", podatek szlachty na rzecz wojska, 1717-75.

Suchman - bohater jednej z bylin (zob.) cyklu kijowskiego. Wyruszywszy na poszukiwania biaej abdzicy, ktr obieca w czasie uczty swemu ksiciu, Wodzimierzowi, dowiaduje si od mateki Dniepry-rzeki, e staneo nad ni 10000 Tatarw. Suchman, mimo e ciko ranny od strzay tatarskiej, wybija ich wszystkich co do nogi wyrwan z ziemi dbin. Po powrocie do Kijowa opowiada o tym ksiciu, ktry nie chce mu da wiary i wtrca go do ciemnicy. Dopiero gdy wysany Dobryko odnalaz trupy nieprzyjaci, ksi kae bohatera uwolni i chce go obdarzy grodem z przysikami. Ale dumny heros odjeda samotnie w step i zdziera opatrunki z ran, aby usza z niego rzeka krwi, aby mierci sw dowie, e odrzuca spnione aski ksice.

Suchoty - dawn. grulica, grulica puc, zw. jej specjalnie wyniszczajce, "suszce" organizm postacie.

Suchy. Nie zostawi na kim suchej nitki - obmwi go dokumentnie; oczerni, oszkalowa, odsdzi od czci i wiary. O suchej gbie, o suchym pysku - na czczo, bez jedzenia i picia.

Sucha burza - przest. wicher z piorunami, bez deszczu. Sucha granica - ldowa, w odrnieniu od morskiej. Sucha iga, suchoryt - technika graficzna druku wklsego; rycina wykonana t technik. Sucha ania - w ktrej zamiast. pary dziaa gorce powietrze; przen. przest. razy, cigi, baty. Sucha partia - suchy rober, suchy set, w rnych grach wygrana bez utraty punktu. Sucha szczapa - przest. czowiek chudy, zawidy. Sucha wierzba - dawn. kobieta chuda a wysoka. Sucha zaprawa - wiczenia w sali gimnastycznej do sportw terenowych, jak wiolarstwo, narciarstwo itd. Sucha ya - dawn. nerw, cigno. Suche dni, suchedni, dni kwartalne - koc. rz.-kat. dawn. trzy dni (roda, pitek i sobota) postu i szczeglnej modlitwy, przypadajce raz na kwarta; dawn. zapata kwartalna. Suche kartofle - bez okrasy. Suche rzgi a. razy - bicie (rzg) nie do krwi. Suche wino - wytrawne. Suchy chleb - czerstwy, stary; niczym nie posmarowany. Suchy maszt - nie majcy rej. Suchy mur - w ktrym cegy s spajane nie zapraw, ale mchem. Suchy post - cisy, o chlebie i wodzie. Ujdzie na sucho - bez konsekwencji, bez przykrych nastpstw; pierw. bez pojedynku a. bez opijania sprawy, a zatem bez krwi, bez trunkw. Uj such nog - bezpiecznie, bez szkody, bez szwanku. Zmokn do suchej nitki - zupenie przemoczy ubranie i bielizn.

de Sucre Antonio Jose - (wym. sukre), 1795-1830, bojownik o wolno Ameryki Pd., ur. w Wenezueli. Po wybuchu rewolucji w Wenezueli wzi udzia w walkach o niepodlego przeciw Hiszpanom i sta si zastpc Bolivara (zob.). Po wyzwoleniu Kolumbii Bolivar wysa go do regionu Quito (obecnego Ekwadoru), gdzie w 1822 Sucre rozgromi Hiszpanw pod wulkanem Pichincha. W 1824, przy boku Bolivara, przyczyni si do zwycistwa na rwninie Junin. Pod nieobecno Bolivara, jako naczelny dowdca, zada Hiszpanom w 1824 pod Ayacucho klsk, ktra praktycznie zakoczya panowanie Hiszpanii w Ameryce Pd. W bitwie tej geniusz wojenny Sucrego zajania penym blaskiem. Jego wielkoduszno, uczciwo i skromno stay si przysowiowe. Wybrany wbrew woli na prezydenta nowo kreowanej Boliwii, mimo swej ugodowej polityki ledwo unikn mierci z rk zamachowca. W 1828 poda si do dymisji. Wrciwszy do Quito, musia wkrtce na czele wojska odpiera inwazj peruwiask. W 1830, jako przewodniczcy konwencji, ktra miaa uratowa Wielk Kolumbi Bolivara przez rozpadniciem si, nie zdoa przeszkodzi odczeniu si Wenezueli. Gdy wraca konno z kongresu do Quito przez bezludne gry, zosta napadnity i zabity przez nieznanych sprawcw. Sucre - stolica Boliwii. Sucre - stan nad M. Karaibskim, w pn.-wsch. Wenezueli. Sucre - waluta Ekwadoru =100 centavos.

Sufizm - kierunek ascetyczno-mistyczny w islamie, powstay w VIII w. i rozwinity, zw. w Persji, w rozbudowany system, ktrego celem jest zczenie si z bstwem przez ekstaz i kontemplacj. Symbolizm tego zwizku wyraa w sposb najpikniejszy liryka wielkich poetw perskich, takich jak Abu Said ibn Abi-I-Khair, Ferid ed-Din Attar, Hafiz, Jami, Omar Chajjam i Dalal ad-Din ar-Rumi; z arab. sufij '(odziany w strj) z weny' od suf 'wena'; od (?) wenianego ubioru ascetw.

Sufragan - koc. rz.-kat. biskup ordynariusz diecezji, bdcej czci metropolii; biskup pomocnik ordynariusza diecezji; ze rdw.-ac. (episcopus) suffraganeus, od suffragium 'gos (wyborczy); pomoc; modlitwa'.

Sufraystki - bojowniczki o prawa wyborcze i rwnouprawnienie kobiet w USA (od 1848) i Brytanii (od 1851), gdzie gdy konstytucyjne sposoby walki okazay si bezskuteczne, sufraystki pod wodz Emmeline Pankhurst (zob.) propagoway swe idee gwatownymi wystpieniami w miejscach publicznych, na zebraniach itp. W USA Kongres przyzna kobietom pene prawa wyborcze 19. poprawk do konstytucji w 1920, w Brytanii udzielono w 1918 prawa wyborczego kobietom w wieku powyej lat trzydziestu, a dopiero w 1928 zrwnano obie pcie w prawach; z ang. suffragist od suffrage 'prawo

gosowania'.

Suita - instrumentalny utwr muzyczny zoony z kilku(nastu) tacw utrzymanych w tej samej tonacji, kontrastujcych ze sob pod wzgldem charakteru, tempa i rytmu; rozkwit w XVII i XVIII w. (Bach, Handel). Typowa suita XVIII-wieczna skada si z allemande, courante, sarabandy i gigue z intermezzem midzy ostatnimi tacami. W okresie romantyzmu nastpio odrodzenie tej formy, ktra pozostaa ywa i popularna do dzi; z fr. suite 'wita; szereg; nastpstwo, porzdek'.

Sukcesja - przest. nastpstwo prawne, wstpienie w og uprawnie; dziedziczenie, dziedzictwo, scheda, spadek; z ac. successio 'nastpstwo'. Sukcesor - przest. spadkobierca, dziedzic. Wojny sukcesyjne - wojny, ktrych powodem a. pretekstem byy spory o nastpstwo tronu i pretensje o dziedziczne posiadoci, jak hiszpaska 1701-14, polska 1733-38, austriacka 1741-48.

Sukiennice - sklepy, skady, kramy z suknem; budynek z takimi sklepami, kramami; por. Gewandhaus. Sukiennice na Rynku Gwnym w Krakowie - pozostao po rdw. orodku handl. Ok. 1300 duga hala targowa pokryta dachem, w 1380-1400 na miejscu kramw gmach do handlu suknem zbud. przez Marcina Lindentoldego, po poarze w 1555 przebudowany przez Giovanniego Padovano, restaurowany w XIX w. Budowla dugoci ok. 1007m, nakryta pogronym dachem ze wietlikami zasonitymi attyk, zwieczon kamiennymi rzebami maszkaronw; ostroukowe arkadowe podcienia we wsch. i zach. elewacji. Na parterze sklepy i kramy, na pitrze Gal. Malarstwa Muz. Nar. w Krakowie. Sukiennice - gotyckie z beffroi (1200-1304) w Ypres w zach. Flandrii (Belgia); z renesansow fasad (1591) w Bronszwiku, Saksonia Dolna, RFN. Portret czonkw cechu sukiennikw - obraz (1662) Rembrandta, Amsterdam; podsumowanie twrczoci portretowej artysty.

Sukkub(us) - w demonologii zy duch, demon, przybierajcy posta kobiety, nawiedzajcy mczyzn w czasie ich snu; por. Inkub(us); rdw.-ac. z pn.-ac. succuba 'prostytutka'.

Sukmana - dawn., ale w niekt. okolicach a do lat 30. XX w., mskie wierzchnie okrycie chopskie z sukna samodziaowego, od koca XIX w. niekiedy z materiaw fabrycznych, siermiga, kapota, duga, doem rozszerzona, bura, o naturalnej barwie weny, do niedawna oglnosowiaski strj ludowy, prawdop. pochodzenia azjatyckiego; z tur. czekman 'sukno'. Podczas w podej sukmanie najdzie si paskie zdanie - przys., i pod ndzn siermig znajdziesz dusz tg, suknia nie czyni czowieka. Podczas - 'niekiedy, nieraz, czasami'.

Suknia - pierw. 'odzie z sukna'; dawn. (rwnie w l. mn.) 'ubir, ubranie mskie, kobiece a. dziecice'; pod koniec XIX w. 'kobieca odzie wierzchnia'; dzi 'wytworny strj kobiecy (s. lubna, balowa)'. Nie suknia zdobi czowieka, ale czowiek sukni - przys. Suknia czekiem czyni - przys., jak ci widz, tak ci pisz; nie kaniam si tobie, bracie, jeno twojej szacie. Dzikuj ci, aksamicie, kaniaj si Wadowicie. Anegdot, pop. w Europie od XIII w., przypisano w Polsce profesorowi teologii na Akademii Krakowskiej, Marcinowi Wadowicie, 1567-1641, ktremu dopiero toga rektorska przyniosia objawy szacunku kolegw. Brody ich dugie, krcone wsiska, Wzrok dziki, suknia plugawa. A. Mickiewicz, Powrt taty. Ballada, 41-42. Sta na sukni zrobi plam, Pacze i przeprasza mam. S. Jachowicz, Sta; suknia oznacza tu oczywicie ubranko chopca', a nie 'toalet matki'; por. Swka, O bardzo niegrzecznej literaturze i jej strapionej ciotce, 4, 10-15, T. Boya-eleskiego.

Sukno. Chowa co pod sukno - zahamowa bieg jakiej sprawy, nie zaatwia jej, nie nadawa jej biegu urzdowego. Zielone sukno - zob. Zielony.

Sukurs - przest. odsiecz, pomoc, wsparcie, dzi ywe tylko w wyraeniu: przyj (i, spieszy) w sukurs 'z pomoc, z odsiecz'; ze rdw.-ac. succursus 'poparcie'.

Sulakowski Wincenty - 1807-76, inynier pol., uczestnik powstania

listopadowego 1831 i powstania na Wgrzech w 1848, wyemigrowa do Ameryki, gdzie pracowa przy budowie portu w Nowym Orleanie. Po wybuchu wojny secesyjnej zorganizowa puk, w ktrym walczyli Polacy po stronie Konfederacji. Zosta mianowany generaem i naczelnym inynierem Armii Teksasu. Ufortyfikowa Galveston.

Sulamitka - w biblijnej Pieni nad Pieniami Oblubienica; niektrzy chc j utosamia z Sunamitk Abisag (zob.), prawdop. jednak jest to tylko forma eska od imienia Salomon (Selom). C ujrzysz na Sulamitce, gdy zatoczy korowd? Jake s pikne kroki twoje w sandaach, crko ksica! Krgo twych bioder jest jak naszyjnik, dzieto rk mistrza, Ppek twj jako czara toczona, niechaj w niej nie braknie wina! Brzuch twj jak brg pszenicy okolony liliami. Piersi twoje jak para blinit sarnich. Szyja twoja jak wiea z koci soniowej, Twoje oczy jak stawy w Hesebonie. Nos twj jak baszta Libanu zwrcona w stron Damaszku. Biblia, Pie nad Pieniami, 7, 1-4; orszak Oblubieca do Oblubienicy. Sulamith - opera relig. (1883) Antona G. Rubinsteina, teatralizowane oratorium.

Sulejman II Wspaniay - ok. 1495-1566, sutan turecki od 1520, w Turcji znany jako Kanuni 'prawodawca'. Syn Selima I, jeden z najwybitniejszych wadcw Turcji osmaskiej, ktrej imperium zajego panowania osigno najwiksz rozlego. Prowadzi dalej zdobycze swego ojca na Bakanach i M. rdziemnym, zdobywajc Belgrad w 1521, usuwajc joannitw z Rodos w 1522, zadajc druzgocc klsk Wgrom pod Mohaczem (zob.). W 1529 bezskutecznie oblega Wiede. W 1536 zawar przymierze przeciw Habsburgom z krlem Francji Franciszkiem I, ktre stao si podstaw tur. polityki zagr. przez przeszo 300 lat. Mimo e Barbarossa (zob. Chajr-ad-Din), wasal Sulejmana, sta si postrachem M. rdziemnego, wojna morska sutana przeciw cesarzowi Karolowi V i Wenecji nie daa zamierzonych rezultatw. W Azji Sulejman zdoby cz Gruzji, Mezopotami, Jemen, w Afryce Tunis, ktry jednak szybko utraci, Trypolitani i Algier. Podj w 1566 na nowo kampani wgiersk, ale zmar w czasie oblenia Szigetvaru. Znaczn cz swej potgi zawdzicza niezwykle utalentowanemu wielkiemu wezyrowi Ibrahimowi, ktrego po 13 latach sukcesw kazai ni std, ni zowd w 1536 udusi. ona sutana, Roksolana, Ukraika porwana w jasyr, miaa przemony wpyw na ma, ktry kaza zabi wasnego syna, Mustaf, aby zapewni nastpstwo tronu jej synowi, Selimowi. Rzdy Sulejmana byy jednak na og sprawiedliwe i agodne, a jego reformy wojskowe i prawne poyteczne. By szczodrym patronem sztuk piknych i literatury (sam by poet), zatrudnia najwikszego architekta tur., Chod Mimara Sinana, ktry zbudowa dla niego m.in. Suleymaniye, 1550-57, jeden z najwspanialszych meczetw Stambuu.

Sulejw - miasto w woj. piotrkowskim; pod koniec XII w. osiedle targowe u przeprawy przez Pilic, powstae przy opactwie cystersw zaoonym w 1177 przez Kazimierza Sprawiedliwego; pniej miasto po drugiej stronie rzeki; prawa miejskie prawdop. w 2. po. XIII w. W 1819 kasacja opactwa. Utrata praw miejskich w 1870-1927. We wrzeniu 1939 bombardowania zniszczyy miasto. Odbudowa po wojnie. Zesp klasztorny opactwa cysterskiego - z kocioem w Podklasztorzu na prawym brzegu Pilicy, jedno z najlepiej zachowanych cysterskich zaoe obronnych w Europie. Koci pnoromaski z 1232 jest bazylik trjnawow z transeptem i dwiema kaplicami przy prezbiterium. W zach. elewacji portal kolumnowy z pocz. XIII w. i tympanon z symbolicznym przedstawieniem Mki Paskiej, z XII w. Rzebione gowice kolumn, zworniki itd. Barokowy otarz, stalle i chr. Od pd. przykocielna cz skrzyda wsch. dawnego klasztoru (ok. 1250) z kapitularzem o sklepieniu wspartym na jednej kolumnie i zach. czci kruganka z pocz. XV w. W zabudowaniach obronnych 6 wie i baszt z XV-XVIII w. W kruganku i kapitularzu muzeum.

Sulky - (wym. slki) ang., lekki, dwukoowy pojazd zaprzgowy jednokonny z maym siodem dla powocego, uywany w wycigach kusakw w zaprzgu i do treningu modych koni.

Sukowski Jzef - 1773-98, jakobin polski, za modu podrowa po Europie; z powodu swych skrajnie demokratycznych i republikaskich przekona zerwa ze swym stryjem Augustem, ktry go wychowywa. Wstpi do puku Sukowskich, a pniej Dziayskich; jako kapitan wyrni si w kampanii litewskiej 1792 roku, zw. pod Zelw, w trzydniowym cikim boju dowodzc batalionem 10. regimentu piechoty. Po Targowicy emigrowa do Parya, gdzie wsppracowa z lewic emigracyjn. Na wie o powstaniu kociuszkowskim wrci do kraju z misji konstantynopolitaskiej w chwili upadku insurekcji. Po powrocie do Francji naturalizowa si, wstpi do wojska w stopniu kapitana. W 1796 w sztabie Bonapartego we Woszech, gdzie zosta jego adiutantem. W 1798 wspdziaa w przygotowaniu wyprawy egipskiej, odznaczy si przy szturmie La Valette na Malcie, w Aleksandrii, pod Piramidami, ujawniajc w peni swe niepospolite talenty wojskowe. W Egipcie pracowa te nad ukadaniem sownika arabskiego. Zgin w czasie buntu arabskiego w Kairze, wysany z oddziaem jazdy na rozpoznanie. Wg legendy Bonaparte, widzc w Sukowskim materia na genialnego dowdc i obawiajc si rywala, wysia go na pewn mier. Stefan eromski w tragedii Sukowski (Warszawa 1917) nawizuje do tej, nie uzasadnionej zreszt, tradycji: przed wyruszeniem Sukowskiego na stracecz wypraw Bonaparte wykonuje rk "wschodni, sekretny gest", ktry oznacza: "Id i zgi!" Przyjacielowi, ktry go o tym zawiadamia i chce powstrzyma przed wziciem

udziau w wyprawie, Sukowski (eromskiego) odpowiada: "Pomidzy absolutnym rozkazem i moim sercem ley krzywda Polski. Nie moe jej przebi ze zaklcie. egnaj!"

Sutan - tytu panujcego uywany od VIII w. w wielu pastwach muzum., np. przez Seldukw (zob.), mameluckich Bahrytw i czerkieskich Burdytw w Egipcie, dynasti osmask (zob. Osmanowie) w Turcji oraz niekt. ksit indyjskich i indonezyjskich; z arab. sultan 'wadca'.

Sumerowie - staro. lud, ktry w kocu IV i w III tysicleciu pne. zamieszkiwa Sumer (obszary pd. Mezopotamii) i stworzy jedn z najstarszych na wiecie znanych cywilizacji, ktra wywara ogromny wpyw na kultur i histori staroytnego Wschodu. Na pocz. II tysiclecia podbici przez semickich Amurytw i wczeni w skad Babilonii, ulegli cakowitej semityzacji w 1. po. 11 tysiclecia pne.

Summa - rdw. caociowa konstrukcja scholastyczna; rdw. kompendium, podrcznik majcy obejmowa jak ca dziedzin wiedzy a. caoksztat myli teologicznej; epok wielkich summ by wiek XIII; rdw.-Iac. z ac., 'suma; kapita; tre'. Summa perfectionis - anonimowy traktat alchemiczny zawierajcy liczne przepisy alchemiczne i opisy procesw i aparatury chem., napisany we Woszech w XI a. XII w., przypisywany niejakiemu Gerberowi, ktry mia by rzekomo identyczny z arabskim alchemikiem z VIII-IX w., Dabirem ibn Hapanem, postaci, jak si okazao, legendarn; ac., 'summa doskonaoci'. Summa theulogiae - 1266-73, traktat w. Tomasza z Akwinu, filozofa w., dominikanina, jego najkompletniejsze, g. dzieo, nie dokoczone, obszerna synteza nauk moralnych i polit. w ujciu teologicznym i metafizycznym, jeden z najwikszych pomnikw intelektu rdw.; ac., 'summa teologii'.

Sumpt - dawn. koszt, wydatek, nakad pieniny; dzi ywe tylko w wyraeniu wasnym sumptem 'za wasne pienidze, na wasny koszt, wasnym nakadem'; z ac. sumptus.

Sunc - chiska dynastia cesarska panujca w 960-1279 w rodk. i pd. czci kraju, ze stolic Kajfeng, a od 1127, cofnwszy si pod naporem plemion stepowych, tylko na poudniu Chin, ze stolic w Hangczou, a do podboju Poudnia przez Kubilaja (zob.). We wczesnym, stosunkowo spokojnym

okresie panowania rozwijaa si nauka, sztuka i literatura, powstao wiele dzie naukowych, encyklopedii, lit. dramatycznej, powieci otrzykowskich (Wszyscy ludzie s brami), arcydzie malarstwa pejzaowego.

Sunna - zbir obyczaju i praktyk islamu opartych na sowach i czynach Mahometa spisanych na podstawie opowiada jego towarzyszy, uznany przez sunnitw za rdo wiedzy religijnej nieomal rwne Koranowi, podobnie jak hebrajska Miszna w stosunku do Tory; podstawa prawa muzumaskiego; arab., 'zwyczaj, tradycja'. Sunnici - wikszy z dwch gwnych odamw islamu, wierny ortodoksyjnej tradycji Sunny, uznajcy pierwszych czterech kalifw za prawowitych nastpcw Mahometa; por. Szyici.

Suovetaurilia - w staro. Rzymie ofiara z trzech najwaniejszych dostarezycieli misa dla kuchni rz.: sus, ovis, taurus, 'winia, owca, w', zw. uroczysta ofiara publiczna w czasie cenzusu na Polu Marsowym (zob. Pole) w Rzymie.

Superior - przeoony w zakonie; u jezuitw przeoony mniejszej rezydencji; u oratorianw przeoony domu zakonnego; u misjonarzy (lazarystw) genera caego zgromadzenia; z ac., 'wyszy, grny'; por. Genera; Opat; Przeor.

Superman - nadczowiek (zob.); od 1938 w USA fikcyjny bohater seryjnych komiksw gazetowych i filmw TV, przedstawiany jako niemiertelny siacz, umiejcy fruwa, zdolny poza tym do najbardziej nieprawdopodobnych wyczynw (jak zepchnicie planety z powrotem na orbit), przy ktrych prace Heraklesa sprawiaj wraenie bahostek, jednak tak ubogo wyposaony pod wzgldem umysowym i emocjonalnym, e wydaje si po prostu gupi; ang. przekad z nm. bermensch 'nadczowiek'.

Supernaculum - t. tac. z nm. aufden Nagel, w zwrocie auf den Nagel trinken 'pi na paznokie', wypi trunek do ostatniej kropli; uywane dawn. jako przyswek w odniesieniu do praktyki odwracania oprnionego kielicha do gry dnem, tak aby jedyna pozostaa kropla wylaa si na paznokie kciuka dla wykazania, e kielich zosta speniony (gdy kropla, zamiast zatrzyma si na paznokciu, spywaa z niego, trzeba byo wypi nastpny kielich); std jako rzeczownik: trunek wart wypicia do ostatniej kropli, wino najwyszej jakoci.

Nie za zdrowie panw, Nie za zdrowie krla! Ten ma mody od kapanw, Tamci zjedz bla. Ale tak we dwoje, Nie mijajc okcia, Ja za twoje, ty za moje Pijmy do paznokcia! J.A. Morsztyn, Meditatio mortis..., 21-8; zje bla - 'zje kaduka, licha, diaba'.

Suplika - dawn. pisemna proba, skarga; z ac. supplicare 'baga'. Suplika torczyska - anonimowa broszura polityczna w formie manifestu przeciw szlachcie, domagajcego si ulg w paszczynie, przyznania wikszych praw do ziemi itd.; suplik rozpowszechniano w VIII8IX 1769 w Torczynie na Podolu i w wojewdztwach lubelskim, ruskim i woyskim. Supliki chopskie - w XVI-XVIII w., g. w XVIII, forma protestu chopskiego: pisemne petycje do krla, sdu referendarskiego, wacicieli majtkw, zawierajce skargi na naduycia i gwaty ze strony ekonomw, podstarocich i administratorw.

Suplikacja - przest. korna proba; z ac. supplicatio 'wito dzikczynienia, pokuty'. Suplikacje - kocielne pieni bagalne, piewane zw. w okresach klsk i nieszcz; najpopulamiejsz polsk pieni suplikacyjn jest wity Boe, wity mocny.

Surdut - w 2. po. XVII w. obcisy, doem nieco rozszerzony kaftan sigajcy kolan; na przeomie XVIII i XIX w. wierzchnie okrycie mskie, krtki obcisy paszcz, czsto z kilkoma konierzami; w kocu XIX i na pocz. XX w. duga, dwurzdowa marynarka wizytowa z czarnego a. ciemnego sukna a. kortu, noszona do sztuczkowych spodni; z fr. surlont 'nade wszystko; surdut'. Surdutowy pan - dawn. mieszczanin, zw. w przeciwiestwie do chopa.

Surma - dty instrument muz. stroikowy typu oboju, prosta rura drewniana rozszerzajca si stokowo przy kocu, dawny lud. instrument ludw Azji, do dzi uywany w Azji rodk., w Iranie, w Chinach, na Kaukazie. Do Europy przeniesiony w rdw. jako instrument sygnaowy, wojskowy o ostrym dwiku; rwnie w dawnej Polsce, take w kapelach janczarskich; z pers. surna, zurna 'trba; klamet'. A jak poszedi krl na wojn, Gray jemu surmy zbrojne, Gray jemu surmy

zote, Na zwycistwo, na ochot. M. Konopnicka, A jak poszed krl... 1-4.

de Surville Clotilde - (wym. srwil) fikcyjna poetka fr., truwerka, jakoby wspczesna Christine (zob.) de Pisan i Alaina Chartiera, XIV-XV w. W okresie romantycznego zainteresowania si redniowieczem wielk sensacj wzbudzio ogoszenie w 1803 tomu Poezji, spisanych jakoby z rkopisu, bdcego kiedy w posiadaniu rzekomego potomka poetki, markiza Joseph-Etienne de Surville'a, oficera z ambicjami literackimi, ktry walczy w rojalistycznej "armii emigrantw", a za Dyrektoriatu zosta ujty i stracony. Papiery po nim odszuka jego przyjaciel, emigrant, wicehrabia de Vanderbourg, ktry po powrocie do Francji znalaz wydawc dla Poezji i napisa yciorys Klotyldy. Cho udowodniono ponad wszelk wtpliwo, e Poezje s falsyfikatem, niektrzy krytycy nie chc rozsta si z myl, e jaka poetka imieniem Clotilde de Surville istniaa naprawd.

Susanin Iwan - rosyjski bohater narodowy, chop ze wsi Domnino; w 1613, w czasie smuty (zob.), uratowat ycie nowemu carowi Michaowi Fiodorowiczowi, prowadzc faszyw drog Polakw, ktrzy chcieli porwa cara, i uprzedzajc go potajemnie przez posaca o niebezpieczestwie. Zostaje za to stracony. Iwan Susanin - opera (Petersburg 1836) Michaia Glinki, libretto: G. von Rosen. W pierwszym, "polskim" akcie krakowiak, mazur i polonez. Dawny tytu, narzucony przez cara Mikoaja I, ycie za cara.

Sutra - w braminizmie przykazanie, nauka moralna, pouczenie, aforyzm a. zbir' krtkich regu pochodzcych g. z okresu 500-200 pne.; w buddyzmie jedna z ezci narracyjnych kanonicznej lit. buddyjskiej, zw. dialogi Buddy; w dajnizmie nazwa rnych tekstw, zw. odnoszcych si do biografii zaoyciela dajnizmu; sanskr., 'ni; szereg przepisw, aforyzmw'.

Suty - sowity, obfity, duy, hojny; luny, fadzisty; szeroki, obszerny; zagina odmiana znaczeniowa etymologicznie wierniejsza, mianowicie 'sypany', bo suty to imiesw bierny od czasownika su dawn. 'sypa'.

Suweren - panujcy, monarcha, wadca; dawna moneta bryt. wartoci jednego funta sterlinga; nazwa od wybitej na niej gowy krla; z ang. sovereign 'suweren(ny)'.

Suzdal - miasto na pn.-wsch. od Moskwy, w obwodzie wodzimierskim (Rosyjska FSRR), wzmiankowane po raz pierwszy w 1024, od po. XII w. wany orodek kulturalny i polityczny Rusi Wodzimiersko-Suzdalskiej, w 1238 spalony przez Mongow, w 1446 przyczony do Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego. Miasto liczy 75 interesujcych pod wzgl. hist. i art. kociow, 7 klasztorw; ciekawe budownictwo mieszkalne drewniane z piknymi ramami okiennymi. Warowny kreml z soborem Rodiestwienskim (katedr Boego Narodzenia) zbud. 1222-25, odbud. 1528, z cennym portalem pd. z postaciami archaniow biblijnych, dzwonnic z 1635 i Paacem Arcybiskupim (ros. Archijerejskije Paaty) z XVI-XVII w.; dzi muzeum. Kompleks monastyrw z XVI-XVII w., m.in.: Spaso-Jewfimijewski z 12 potnymi basztami; na przeciwlegym brzegu rzeki Pokrowski Monastyr z katedr o 3 kopuach (Triochgawyj Sobr), kocioem Nadbramnym (Nadwratnaja Cerkow) i Refektarzem (Trapieznaja Paata). Rizopooenski Monastyr z dwiema szeciobocznymi wieami z XVII w. Liczne cerkwie, m.in.: Nikolska, Smoleska, Preobraenska, Borysoglebska i Kosmodiemjanska.

Suzeren - hist. w prawie lennym senior seniora, najwyszy senior, ktry nie jest niczyim wasalem, monarcha epoki feudalnej; z fr. suzerain.

Swadba - swaba; dawn. swaty, swatanie; dawn. wesele; dawn. druyna weselna.

Swak - zob. Rodzina (M siostry).

Swanhild - wg Vlsunga Saga (zob.) crka Sigurda; krl Jormunrek ubiega si a jej rk i posya swego syna, Randvera, aby prosi o ni w imieniu ojca. Gdy Randver wraca ze Swanhild, zostaje faszywie oskarony przed krlem o uwiedzenie narzeczonej ojca. Ojciec skazuje go na mier. Trapiony poniewczasie wtpliwociami i wyrzutami sumienia, kae cakiem niewinn w tej sprawie Swanhild, jako przyczyn swego zmartwienia, przywiza do supa i zadepta na mier komi.

Swantewit - zob. witowit.

Swarog - bstwo czczone na Rusi, prawdop. jako wadca ognia.

Swaroyc - naczelne bstwo Lutykw czczone w Radogoszczy rwnie pod nazw Radogost; niektrzy badacze uwaaj je, obok Peruna, za bstwo oglnosowiaskie. Niejasne s te zwizki, jeeli w ogle istniej, midzy Swaroycem i Swarogiem.

Swat - r.. swatka, swacha; raj, r.. rajka (zob. Dziewosb), u ludu polskiego osoby swatajce kogo z kim, poredniczce w zawieraniu maestwa. Swaty - swatanie, kojarzenie czyjego maestwa. Jecha, i w swaty - stara si o dziewczyn, konkurowa o ni. Ani brat, ani swat - kto cakiem obcy i dlatego obojtny nam uczuciowo. Swaty polskie - uwertura (1903) Feliksa Nowowiejskiego. pi wiat pijany winem zamruywszy oczy, Nalewa babiloska swacha, czart go toczy. W. Potocki, pi wiat pijany..., 1-2. Nie swataa mi ci swatka Ani ojciec, ani matka. M. Konopnicka, Nie swatoa..., 1-2.

Sworze - metalowy prt w ksztacie duego gwodzia, ktry w wozie gospodarskim przechodzi przez obartel (otwr gwintowany), nasad (belk, na ktrej osadzone s konice), koniec rozwory (zob.) i o, czc w ten sposb przodek wozu z jego tyem i suc za o przy zakrcaniu wozem; krtki prt (koek) walcowany, czcy elementy konstrukcji stalowych po woeniu go do otworw w czonych elementach.

Sybaris - achajska kolonia w zatoce Tarentu w pd. ltalii, za. ok. 709 pne., ktra dziki korzystnemu pooeniu przy szlakach komunikacyjnych szybko wzbogacia si na handlu. Mieszkacy zasynli jako smakosze i znawcy dobrej kuchni, moliwe nawet, e u nich ukazaa si pierwsza ksika kucharska. W 510 pne. miasto cakowicie zniszczone przez mieszkacw ssiedniego Krotonu; w 444-43 odbudowane jako nowa kolonia panhelleska Turie pod opiek Aten. Sybaryta - mieszkaniec Sybaris; przen. czowiek lubujcy si w zbytku i przyjemnociach.

Sybilla - gr. Sibylla, mit. gr. natchniona przez bstwo wieszczka, prorokini przepowiadajca spontanicznie, w ekstazie, przysze, zw. katastrofalne, wydarzenia: pierw. bya mowa tylko o jednej, crce krla Troady, Dardanosa, a. crce Zeusa i Lamii, rnie umiejscawianej, pniej znano ich wiele, przewanie 10: Libijsk, Chaldejsk, Delfick, Erytrejsk, Kimeryjsk w Italii, Samijsk, Kumask z Kume w Italii, zwan Amaltea, Herofile, Demofile, a w Eneidzie, 6, 36, Deifobe, Hellesponck w Marpessus koo Troi, Frygijsk, Tyburtysk, zwan Albunea. Nie byy niemiertelne, tylko b. dugowieczne, np. Sybilla Kumaska w chwili spotkania z Eneaszem miaa ju 700 lat. Ojczyzn Sybifli jest Azja Mniejsza, gdzie wrbiarstwo z boskiego natchnienia kwito ju w czasach przedgreckich. W Grecji najwikszym szacunkiem cieszya si Sybilla Erytrejska, ktra miaa, wg tradycji, objawi Aleksandrowi Wielkiemu jego boskie pochodzenie. Wg legendy rzymskiej Sybilla Kumaska miaa zaprowadzi Eneasza do wiata zmarych; por. Eneida, 6, 10, Wergiliusza i Metamorfozy, 14, 104, Owidiusza. Ksigi sybilliskie - Przepowiednie sybilliskie zaczto wczenie zapisywa w formie gr. heksametrw z akrostychami, ktre gwarantowa miay ich autentyczno. Wrby Sybilli Kumaskiej zapisywano na liciach palmowych. Licie takie zbierano i przechowywano, aby si ich radzi w trudnych sytuacjach. Synna legenda mwi, e Sybilla Kumaska chciaa sprzeda jednemu z Tarkwiniuszw 9 ksig swoich przepowiedni za bardzo wysok cen. Gdy odmwi, spalia 3 ksigi, a pozostae ofiarowaa po tej samej co przedtem cenie. I tym razem krl odmwi. Spalia wic jeszcze trzy. Wtedy dopiero Tarkwiniusz kupi pozostae za ca sum. Ksigi sybilliskie przechowywano w Rzymie, w wityni Jowisza Kapitoliskiego; pod stra specjalnego kolegium, i radzono si ich tylko na polecenie senatu w szczeglnie trudnych dla kraju chwilach. Ksigi spony w czasie poaru w 83 pne. Zebrane na nowo z rnych rde umieszczono w 76 pne. w wityni Apollina i radzono si ich take w czasach cesarskich, po raz ostatni w 363 r. Spalono je na polecenie Stylichona w 405 ne. Przepowiednie sybilliskie - ac. Oracula Sibyllina, powstay we wczesnym okresie cesarstwa rz. zbir wrb w jz. gr., dopeniany przez pisarzy yd., a pniej chrzec., a po V w., nie majcy nic wsplnego z Ksigami sybilliskimi, wprowadzi Sybill do lit. chrzecijaskiej i do folkloru europejskiego; por. Dies irae. Sybilla Panzucka - ktr w Gargantui i Pantagruelu, 3, 16-18, Rabelais'go Panurg pyta o przysze losy swego ewentualnego maestwa. witynia Sybilli - zob. Puawy. Sybilla Kumaska - obraz Andrea del Castagno, Florencja, Sant'Apollonia. Cztery Sybille - obraz D. Ghirlandaia, Florencja, Cappella Sassetti.

Sybille - freski plafonu (1501) Pinturicchia, Spello, S. Maria Maggiore. Freski sklepienia Sykstyny (1508-12) Michaa Anioa, Watykan, Rzym. Sybilla Tyburtyska i August - obraz (1550-55) Tintoretta, dawn. Wenecja, S. Anna. Sybilla - obraz Guida Reni, Wiede, Kunsthist. Mus. Obraz (ok. 1667) Rembrandta, Newport, pryw. Sybilla Samijska - obraz Guercina, Florencja, Uffizi. Zatoka nad Bajami z Apollinem i Sybill - obraz W. Tumera, Londyn, Tate Gall. Sybilla Tyburtyska - obraz (1877) E. Burne-Jonesa.

Sycylia - najwiksza wyspa na M. rdziemnym, autonomiczna dzielnica Woch; w staroytnoci kolonizacja fenicka, grecka i kartagiska, od 241 pne. prowincja rzymska; w 493 zdobyta przez Ostrogotw, w 535 wcielona do Bizancjum, w 827 podbita przez Arabw, od XI w. pod panowaniem Normanw, w 1194-1266 Hohenstaufw, 1266-84 Karola I Andegaweskiego, do 1713 Aragonii i Hiszpanii, 1720-35 Austrii, 1735-1861 bocznej linii Burbonw hiszp. Nieszpory sycylijskie - zob. Nieszpory.

Sydney - najstarsze i najwiksze miasto Australii, port nad M. Tasmana (O. Spokojny), najwikszy orodek kulturalny i naukowy na pkuli poiudniowej; za. w 1788 jako kolonia karna; pierwsze osiedle europejskie na kontynencie. W 1842 prawa miejskie. Opera - jeden z najciekawszych, najpikniejszych i najoryginalniejszych budynkw XX w., usytuowany na sztucznej platformie, wysunitej przed niewielki pwysep Bennelong Point w porcie Sydney; zbud. wg planw architekta duskiego Joerna Utzona w latach 1959-73, w ksztacie olbrzymiego statku o aglach wydtych przez wiatr. Te agle to dach skonstruowany z siedmiu cienkich, przenikajcych si, elbetowych tupin, przykrywajcy sale widowiskowe (m.in. sal operow mieszczc blisko 3000 widzw), koncertow, restauracj, itd.

Sydrach, Misach i Abdenago - wg Biblii, Daniel, 3, trzej modziecy ydowscy, ktrzy nie chcieli si pokoni zotemu bawanowi, postawionemu w polu w prowincji babiloskiej Dura na rozkaz krla Nabuchodonozora, i zostali za to wrzuceni do ognistego pieca. Wyszli jednak z niego bez szwanku, przekonujc krla o potdze swego Boga.

Sygnatura - podpis, skrt podpisu, cyferka; wasnorczny znak artysty na jego dziele; zob. Gmerk; znak, napis rozpoznawezy; znak (literowo-) cyfrowy na ksice bibliotecznej a. w katalogu, okrelajcy miejsce ksiki w magazynie biblioteki, na pce czytelni; zob. Kustosz (kustoda); ze rdw. ac. signatura 'oznaczenie; piecz'. Sygnaturka - najmniejszy z dzwonw kocioa, umieszczany zwykle na wieyczce nad prezbiterium a. na skrzyowaniu naw, zwanej take sygnaturk.

Sygnet - piercie (zob.) z wyrytym w kamieniu herbem a. monogramem, uywany dawniej zamiast pieczci do laku; dawn. piecz; z fr. signet od ac. signum 'znak'. Sygnet drukarski, wydawcy - symbolizujcy drukarza a. wydawc znak rysunkowy a. literowy umieszczany od po. XV w. na karcie tytuowej a. okadce ksiki, majcy charakter marki wytwrcy; z czasem stay si graficzn ozdob ksiki; pniej zastpione przez znak firmowy wydawcy. Czemu na palcach nosicie sygnety, Czemu po cianach malujecie herby, Gdy kufle wasza cecha i kalety? W. Potocki, Braterska admonicja..., 25-Z7.

Sygryda Storada - zob. witosawa.

Sygurd - Sigurd zob. Vlsunga Saga.

Syjamscy bracia - zob. Blinita (syjamskie).

Syjon - hebr. Siyon, pierw. warownia na pd. stoku wzgrza Ofel w Jerozolimie; po sprowadzeniu Arki Przymierza przez krla Dawida-miejsce pobytu Jahwe; miejsce, na ktrym staa witynia Salomona; Jerozolima i jej mieszkacy ("dzieci Syjonu"); Jerozolima (Jeruzalem) i Palestyna jako kolebka i orodek duchowy chrzecijastwa; zob. Protokoy Mdrcw Syjonu. Wszystko mi wstrzyma w obcej ziemi onie Umarym, moe jedna chwil wczeniej Ni zmartwychwstanie twoje, o Syjonie, Jerozolimo, trapiona boleniej Ni grd Chrystusa... A gdy na tw grzd, Ojczyzno! inni powrca - spa bd. J. Sowacki, Podr do Ziemi w. z Neopolu, 3, Statek

parowy, 40, 235-240.

Sykofanci - w staro. Grecji, g. w Atenach od V w. pne., zawodowi donosiciele-szantayci; z gr. sykophknies 'sykofant, oszczerca, plotkarz' od sykon - bot. 'figa' i phainein 'pokazywa'; zwizek znaczeniowy niejasny; wg nie udokumentowanej tradycji nazwa ta miaa pierw. oznacza ludzi, donoszcych wadzom o przypadkach potajemnego (jakoby zakazanego) eksportu fig a. kradziey fig ze witych gajw figowych; pn. rozszerzono nazw na wszelkich donosicieli.

Sykstus - imi mskie z gr. ksystos 'wygadzony; gadki', ac. Xystus, a po przestawieniu gosek Sixstus, niekiedy bdnie uwaany za odmian ac. Sextus 'szsty'; nm. Sixt(us), fr. Sixte, w. Sisto. Imi trzech witych papiey: I, 115-125, II, 257-58 i III, 432-440. Madonna sykstyska - zob. Madonna.

Sykstus IV - Francesco della Rovere, 1414-84, papie od 1471, franciszkanin, znany kaznodzieja, indywidualno wybitna, ale pena sprzecznoci, odznacza si niesychan energi i odwag, by pierwszym papieem Renesansu, ktrego g. celem byo uczynienie z papiestwa woskiej potgi politycznej. Jednak osiga ten cel prowadzc niezwykle (jak na owe czasy) krwawe wojny i spiskujc z mordercami. Bratankowie, ktrych faworyzowa, a ktrzy go kompromitowali, z wyjtkiem Giuliana della Rovere, pniejszego papiea Juliusza II, potrafili roztrwoni skarbiec watykaski, ktrego Sykstus nie zdoa odbudowa cynicznym witokupstwem. Mianowa Torquemad wielkim inkwizytorem Hiszpanii; da inkwizycji rzymskiej prawo zakazu druku ksiek, ktre jej nie przypady do gustu. Uczyni jednak Rzym miastem pikniejszym i zdrowszym, rozszerzy i wybrukowa gwne arterie miasta, poprawi zaopatrzenie w wod, odbudowa mosty, mury, bramy i wiee, zbudowa now Bibliotek Watykask, a nad ni Kaplic Sykstysk, zreorganizowa Uniwersytet rzymski, otworzy dla publicznoci Muzeum Kapitoliskie (pierwsze publiczne muzeum w Europie), zbudowa i odrestaurowa wiele kociow; by wybitnym mecenasem sztuki. Chr sykstyski - za. na polecenie Sykstusa IV. Kaplica Sykstyska - papieska, Sykstyna, w zespole paacowym Watykanu, wzniesiona w 1473-81 z fundacji Sykstusa IV, ktry dla ozdobienia jej sprowadzi do Rzymu najwikszych malarzy swego czasu; byli to m.in.: Perugino, Signorelli, Pinturicchio, Domenico i Benedetto Ghirlandaio, Botticelli, Cosimo Roselli i Piero di Cosimo. (Papie sprowadzi take wielu innych malarzy do Rzymu i zorganizowa ich w Bractwo w. ukasza.) W 1481-83 ciany pokryto cyklami freskw Historia Mojesza i Chrystusa. W

1508-12 papie Juliusz II zleci Michaowi Anioowi namalowanie cyklu freskw na sklepieniu: sceny z Ksigi Rodzaju, prorokw i sybille, protoplastw Chrystusa, Dawida i Goliata, Wa miedzianego, Judyt i Holofernesa, mier Hamana. Papie Pawe III zleci Michaowi Anioowi wykonanie na cianie otarzowej monumentalnego fresku Sd Ostateczny, 1535-41. Jest to arcydzieo pene szaleczej dynamiki, potny monument gniewu boego. Gdy papieski mistrz ceremonii, Biagio da Cesena, usiowa przekona papiea, e fresk tak peen nagich postaci przystoi raczej winiarni ni kaplicy papieskiej, Micha Anio namalowa Biagia wrd potpionych; gdy Biagio z kolei prosi papiea o wymazanie tego portretu, Pawe III odpar z humorem, e nawet papie nie moe uwolni duszy z pieka. Ale ju Pawe IV uleg naciskom i polecit Danielowi da Volterra domalowa postaciom zasony na co nieprzyzwoitszych miejscach. Rzym natychmiast obdarzy nieszczsnego malarza przydomkiem il Braghettone 'spodniarz'. Ta ciana caa ryczy jak baw zraniony! Ten Chrystus tam jak piorun z cyklopa ramiony, ta trupia gowa pena boleci i jku, ten szturm kltew, rozpaczy, wciekoci i lku, farba zmieniona w kamie, pdzel w duto, sia, co, zda si, gry pici na mia by kruszya! renice guche patrz spod skostniaych powiek-- wulkan to chyba z siebie wyrzucit, nie czowiek. K. Tetmajer, W Kaplicy Sykstyskiej; o Sdzie Ostatecznym Michaa Anioa. Sykstyna - zob. wyej Kaplica Sykstyska.

Sykstus V - Felice Peretti, 1521-90, papie od 1585, franciszkanin, synny kaznodzieja, w latach 1556-60 radca inkwizycji. Jego nadmierny zapa sta si kopotliwy i spowodowa odwoanie. Jako papie uporzdkowa finanse pastwa kocielnego i uwolni je od plagi rozbjnikw, za co zyska przydomek "elaznego papiea". Zreorganizowa Kuri Rzymsk i powikszy liczb kardynaw do 70. Popiera plany wojenne Stefana Batorego, w ktrym upatrywa przyszego przywdc krucjaty antytureckiej. oy wielkie sumy na przebudow Rzymu, wznosi i restaurowa liczne budynki, niszczc przy tym i traktujc jak kamienioomy zabytki antycznego Rzymu; zbudowa wodocig nazwany jego imieniem, Acqua Felice, i kopu bazyliki w. Piotra. Kaplica Sykstyska, Sykstusa V, zob. Rzym (Santa Maria Maggiore). Kula Sykstusa V - Po wyborze Grzegorza XIII kardyna Peretti popad w nieask. Rzymianie ujrzeli nagle, jak ten czowiek w sile wieku wycofa si w swoje ustronie; wydawa si upada pod brzemieniem lat i chorb. Widziano go, jak wsparty na kuli sun z opuszczon gow, a napady kaszlu zdaway si wieci ju bliski koniec. Po mierci Grzegorza XIII objawy te wzmogy si w dwjnasb. Przemwiy one wtedy na korzy kandydatury Perettiego, dajc skconym frakcjom w onie konklawe nadziej, e saby i krtkotrway pontyfikat da im czas na osignicie ich sprzecznych celw. Perettiego wybrano jednogonie. Ledwo jednak zakoczono obliczanie gosw,

kardyna zerwa si z miejsca ruchem tak gwatownym, e ssiedzi jego cofnli si odruchowo, cisn kul na posadzk, podnis gow i zaintonowa Te Deum gosem, od ktrego zabrzczay szyby w oknach. Zdumieni kardynaowie nie mogli uwierzy wasnym zmysom. Odtd "kula Sykstusa V" oznacza pozr, symulacj, mask, ktr si odrzuca, gdy przestaje by potrzebna.

Sylenowie - mit. gr. dwunoni konioludzie o koskich uszach, ogonie, nogach (a. tylko kopytach), lubicy taniec i muzyk, a najbardziej wino i towarzystwo menad i nimf, ktre przeladuj swymi brutalnymi zalotami. Wyobraani czsto w sposb komiczny, jako ysi pijacy o grubych brzuchach i perkatych nosach, jedcy na osach, czsto nie do odrnienia od satyrw. W VI w. pne. zwizani z kultem i orszakiem Dionizosa, od V w. ukazywani rwnie jako modziecy, niekiedy dzieci starego Sylena, kierownika chru w dramacie satyrowym. Mdry, stary Sylen by wychowawc Dionizosa. Sylen z orszakiem - rzeba J. Dalou, Pary, Park Luksemburski. Pijany Sylen - obraz Rubensa (1618), Monachium, Stara Pinakoteka. Obraz (1626) J. Ribery, Neapol, Mus. Naz. Obraz A. van Dycka, Bruksela, Muzeum. Triumf Sylena - obraz (ok. 1620) Rubensa, Londyn, Nat. Gall. Obraz F. Woutersa, Wiede, Kunsthist. Mus. Sylen z nimfami - obraz (1838) C. Corota, Pary, Pryw.

Sylfy - w rdw. systemie Paracelsa (zob.) zwiewne istoty napowietrzne, duchy powietrza, podobnie jak gnomy byy duchami ziemi, nimfy-wody, a salamandry-ognia. miertelnik, ktry zachowa cakowit czysto ciaa i duszy, mg przyjani si z tymi subtelnymi duszkami. Uwaano te, e dziewice przemieniaj si po mierci w sylfy. Sylfida - eski sylf; przest. przen. dziewczyna pena lekkoci (zazw. rwnie w obyczajach) i gracji, baletniczka. Sylfida - fr. La Sylphide, romantyczny balet-pantomima (Pary 1832, wyst. pol. Warszawa 1839), libretto: Adolphe Nourrit, wg opowiadania Charlesa E. Nodiera Trilby, ou le Lutin d'Argail (fr., czyli Chochlik z Argyll); muzyka: Jean Schneitzhffer, choreografia: Filippo Taglioni, Sylfida staa si prototypem baletw romantycznych; a jej zwiewna, pena wdziku bohaterka wzorem dla przyszych rusaek: Giselle, Ondyny czy Odetty-Odylii. Sylfidy a. Chopiniana - balet klasyczny w 1 akcie (Petersburg 1908, wyst pol. Warszawa 1908), muzyka: Chopin, 8 utworw fortepianowych w orkiestracji Maurice Kellera i Aleksandra Glazunowa, choreografia: Michail Fokin. Prapremiera w obsadzie: Anna Pawowa, Olga Prieobraenska, Tamara

Karsawina, Wacaw Niynski.

Sylwester - imi mskie z ac. silvester 'leny; dziki'.

w. Sylwester - papie 314-335, rzymianin wspczesny Konstantynowi I Wielkiemu, ktry zbudowa dla niego koci w. Jana na Lateranie i inne kocioy. Wysat legatw na sobr nicejski I i bra czynny udzia w sporach na temat arianizmu. wito 31 grudnia. Sylwester - wieczr sylwestrowy, noc sylwestrowa z 3l XII na 1 I, kiedy zwyczajowo odbywaj si prywatne i publiczne zabawy na powitanie Nowego Roku.

Sylwester II - Gerbert z Aurillac, ok. 945-1003, papie od 999, Akwitaczyk, studiowa za modu w Hiszpanii, gdzie zdoby rozleg wiedz w zakresie matematyki, mechaniki i astronomii, przekazan przez Maurw. Sta si synnym nauczycielem, wykada w szkole biskupw w Reims w 972-82. Jako preceptor cesarza Ottona III uda si z nim do Woch, gdzie Grzegorz V da mu arcybiskupstwo Rawenny. Otton uczyni go papieem. Sylwester zapali cesarza do idei uniwersalnego kocioa i uniwersalnej monarchii dla caego chrzecijastwa. Dc do tego celu wprowadzono organizacj koc. na Wgrzech, koronowano w 1001 w. Stefana, kanonizowano w. Wojciecha w 999 i ustanowiono metropoli w Gnienie w roku 1000. By to najwybitniejszy papie X w., pierwszy papie francuski. W pniejszym redniowieczu uczono jego obrosa legendami, a tradycja lud. uczynia z niego czarownika.

Symfonia - jedna z gwnych wielkich muz. cyklicznych form orkiestrowych, oparta na budowie cyklu sonatowego. Symfonia klasyczna jako cykl 4-czciowy jest dzieem klasykw wiedeskich, zw. Haydna i Mozarta. Rozwin j i rozbudowa Beethoven, a kontynuowali jej rozwj inni kompozytorzy XIX w., jak Schubert, Mendelssohn, Schumann, Brahms, Bruckner, Mahler, Czajkowski, Berlioz, Liszt. W XX w. zainteresowanie t form utrzymuje si, cho ju w znacznie sabszym stopniu; zob. Boski (poemat); Dante(jska); Dziewi (Dziewita); Eroica; Fantastyczny (Fantastyczna); Faust(owska); Francuska zob. Pary (Paryska); Haffnerowski (Haffnerowska); Jowisz(owa, Jupiter); Klasycyzm (Klasyczna); Leningrad(zka); Linz(ka); Manfred; Mit dem Paukenschlag; Mit dem Paukenwirbel; Niedokoczona; Organy (Organowa); Oxford; Pary (Paryska); Pastorale (Pastoralna); Patetyczny (Patetyczna); Pie (o nocy); Praga 1 (Praska); Romantyzm (Romantyczna); Symfonia losu a. przeznaczenia zob. Los; Symfonia psalmw zob. Psalm; Tysica zob. Faust; Wiosna (Wiosenna); Wochy (Woska); Z Nowego wiata

zob. Nowy (wiat).

Symonia - zob. witokupstwo.

Symplegady - gr. Symplegades 'zderzajce si', mit. gr. dwie przeciwlege skay umiejscowione u wejcia do Hellespontu, zwierajce si, gdy ywa istota prbowaa przepyn midzy nimi. Argonautom udao si to i odtd Symplegady znieruchomiay. Podobna legenda o innej parze Bdnych Ska znajduje si w Odysei, 12, 59, Homera: "...jedna adnego ptaka nie przepuci, nawet gobi przynoszcych ambrozj Zeusowi, drugiej aden statek si nie wymknie cao." Homer identyfikuje zreszt Bdne Skay, gr. Planktai, z Symplegadami, ale ich nie umiejscawia.

Sympozjon - gr. symposion, ac. symposium, w staro. Grecji cz uczty po spoyciu posiku, spdzona przy winie, majca charakter wesoego zebrania ze piewami, wystpami tancerek, akrobatw itp. albo powicona dysputom filozoficznym, por. dialogi Platona i Ksenofonta pt. Symposion 'Uczta'; utwr lit. w postaci rozmowy przy stole biesiadnym na tematy filozof, moralne, lit. lub inne - gatunek uprawiany przez Plutarcha, Lukiana, Lucyliusza, Petroniusza (Uczta Trymalchiona), Makrobiusza i in. Sympozjum - dzi nieoficjalne zebranie krgu specjalistw, powicone (krtkim) referatom i dyskusjom na temat wybranych zagadnie; zbir esejw o wsplnym temacie.

Syn. Przypowie o dwu synach - w Biblii, Ew. wg Mat., 21, 28-32: "Pewien czowiek mia dwch synw. I powiedzia pierwszemu: Synu, id, popracuj w winnicy mojej. A on odrzek: Nie chc. Ale potem, poruszony alem, poszed. A przyszedszy do drugiego, rzek mu podobnie. A on odpar: Id, panie. Ale nie poszed. Ktry z nich speni wol ojcowsk?" Syn Czowieczy, Syn Boy - Jezus Chrystus. Syn marnotrawny - nawrcony grzesznik, wg przypowieci biblijnej, Ew. wg uk., 15, 11-32. Modszy z dwu synw da od ojca przypadajcej mu czci majtku, odjeda w dalekie strony, tam "trwoni swoj majtno yjc rozpustnie", a gdy popada w ndz, rozczarowany, przypomina sobie o ojcu, wraca do niego i zostaje przyjty z radoci: ojciec kae go odzia w najlepsze szaty i zabi tucznego cielca na uczt. A gdy starszy, posuszny syn z gorycz wyrzuca ojcu, e nigdy nie da mu nawet kolcia na biesiad z przyjacimi, ojciec odpowiada: "Synu, ty zawsze jeste ze mn, a wszystko moje twoim jest. On za umar i oy, zgin, a odnalaz si."

Parabola ta staa si punktem wyjcia dla wielu utworw lit. (zw. dramatycznych), plastycznych i muz.; por. Peer Gynt; zob. Ojciec (Ojcze, zgrzeszyem). Powrt syna marnotrawnego - fr. Le Relour de l'enfant prodigue, powie (1907) Andre Gide'a; syn marnotrawny powraca, ale pomaga modszemu bratu uciec z domu. Malte. Pamitniki Malte-Laurdisa Brigge - (1910, wyd. pol. 1927) Rainera Marii Rilkego; kluczowym momentem ksiiki jest zakoczenie, rodzaj paraboli syna marnotrawnego, suma relig. przey autora. Plastyka: m.in. dziea: Durera, Rembrandta, Teniersa, Jordaensa, i wikszoci malarzy flamandzkich; Puvis de Chavannesa. Syn marnotrawny - obraz Hieronima Boscha zob. Wdrowiec. Miedzioryt (ok. 1494) Durera. Obraz Rubensa, Antwerpia, Mus. voor Schone Kunsten. Powrt syna marnotrawnego - obraz (ok. 1668) Rembrandta, Leningrad, Ermita. Syn marnotrawny - scena liryczna na chr i orkiestr (1884, 1904, jako opera 1919) Cl. Debussy'ego, libretto: Edouard Guinand. Balet (Pary 1929, wyst. pol. Gdask 1963) Sergiusza Prokofiewa, libretlo: Boris Kochno wg przypowieci biblijnej, choreogr.: George Balanchine. Syn Nieba - epitet cesarzy Chin, ktre nazywano te Cesarstwem Niebieskim. Synowie Beliala - zob. Belial (Dzieci). Synowie Enaka - wielkoludy, wg Biblii, Num., 13, 34: "Tamemy (w ziemi Chanaan) widzieli ludzi potwornych, synw Enaka z rodu olbrzymw, wobec ktrych zdalimy si jako szaracza"; por. te Jozue, 15, 14. Synowie gromu - Boanerges, ac. Filii tonitrui, wg Wulgaty, Ew. wg Marka, 3, 17, apostoowie Jakub Starszy i Jan Ewangelista, bracia. Synowie Mila - zob. Tuatha De Danann. Synowie modoci - wg Biblii, Psalm 126, 4-5: "Czym strzay w rku wojownika, tym synowie zrodzeni za modu. Bogo mowi, ktry napeni nimi swj koczan!" Bo kiedy si zestarzeje, bd mu ku pomocy i obronie. Synowie tego wiata - zob. wiat. Syn zatracenia - ac. Filius perditionis, Judasz Iszkariot wg Wulgaty, Ew. wg Jana, 17, 12; Antychryst; 2. List do Tesal., 2, 3.

Synagoga - bonica, witynia ydowska; z gr. synagoge 'zebranie; miejsce zgromadze'.

Synaj - zob. Gra (Horeb; Synaj).

Synapizm - gorczycznik, okad, plaster pokryty papk z mki gorczycznej na okolic miejsca bolesnego, rozgrzewajcy; z gr. sinapismos 'przykadanie gorczycy' od sinapi(s) 'gorczyca'.

Syndyk - w staro. Grecji obroca sdowy; w dawnej Polsce urzdnik miejski; kurator, osoba upowaniona do zarzdzania mas upadoci (majtkiem niewypacalnego dunika) i zaspokajania roszcze wierzycieli; w niektrych krajach radca prawny; z fr. syndic od gr. syndikos.

Synekdocha - figura stylistyezna, polegajca na okreleniu caoci przez cz, ac. pars pro toto, np. "dobre piro" zamiast "dobry pisarz"; czci przez cao, np. "zwyciya Polska" zam. "zwyciya druyna polska"; rodzaju przez gatunek, np. "miertelnicy" zam. "ludzie"; gatunku przez rodzaj, np. "mode stworzenie" zam. "moda dziewczyna"; przedmiotu przez materia, z ktrego jest wykonany, np. "srebra rodzinne"; liczby poj. zamiast mnogiej, np. "Dzi czowieka nie pytaj: co zacz? kto go rodzi?" (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 378); liczby okrelonej zamiast nieokrelonej, np. "A sto par za niemi" (L. Lubiski, Ostatni mazur, 8; zob. Jeszcze jeden mazur dzisiaj).

Synhedrion - zob. Sanhedryn.

Synod - w kocioach chrzec. od IV w. zebranie przeoonych a. kolegialny organ wadzy, stay a. zwoywany doranie, w ktrego skad wchodz przeoeni (biskupi) oraz reprezentanci duchowiestwa i wieckich; por. Sobr; z gr. synodos 'zebranie; koniunkcja cia niebieskich'. wity Synod - kolegialna instytucja zwierzchnia kocioa prawosawnego w Rosji 1721-1917, ustanowiona przez cara Piotra I w celu uzalenienia kociola od wadzy pastwowej.

Synoptyki - ewangelie synoptyczne, zob. Ewangelia; z gr. synopsis 'pogld oglny; ocena; przegld.

Synowiec - synowica zob. Rodzina (Syn brata).

Syntagma - jzykozn. schemat; gr., 'zestawienie'. Syntagmata - nazwa dwch unikalnych drukw ac. (ok. 1488), zawierajcych statuty Kazimierza Wielkiego, statut krakowsko-warcki Wadysawa Jagiey, statuty nieszawskie i statut nowokorczyski z 1465. Teksty Syntagmatw zamieszczono pniej w Statucie askiego z 1506 i w Volumina legum z 1732-39.

Syntipas - zob. Sindibad.

Syreny - gr. Seirenes, mit. gr. pkobiety, pptaki obdarzone urzekajcym gosem, zamieszkae w niebiaskich sferach a. w Hadesie. Niebiaskie byy pokrewne muzom, pieway i gray na instrumentach; podziemne troszczyy si o dusze zmarych i opakiway je, std ich wizerunki na nagrobkach. Rodzicami syren mieli by Forkis i Keto a. Acheloos i ktra z muz. Homer zna tylko dwie syreny, pniej wyliczano trzy - Partenope (zob. Neapol), Lige i Leukozj - lub jeszcze wicej. W sztuce przedstawiano je zrazu jako drapiene potwory-ptaszyska, podobne do harpii, ker i wampirw; sztuka klasyczna uszlachetnia je, ukazujc je jako pikne, opakujce zmarych istoty; w sztuce i lit. hellenistycznej zwizay si jeszcze silniej z muzyk i stay si jakby muzami wiata podziemnego; por. Ondyny; Rusaki; witezianka. Syreni piew - W Odysei, 12, 39 i 184, Homera mieszkaj one na wyspie pooonej midzy wysp Kirke a Scyll i Charybd, siedz na ce i piewaj, a na wybrzeu peno jest koci tych, co ten cudowny piew usyszeli, zapomnieli o caym wiecie, wyszli na ld i zginli. Odyseusz, przepywajc statkiem w pobliu, zalepi za rad Kirke uszy swych towarzyszy woskiem, sam za kaza si przywiza do masztu, aby nacieszy si ich pieni, a mimo to uj cao. Orfeusz za uratowa Argonautw zaguszywszy piew syren wasn pieni i gr na lirze. W obu wypadkach pokonane syreny rzuciy si do morza i zamieniy si w rafy. Platon w Republice uwaa je za istoty dobroczynne, twrczynie muzyki sfer. W sposb jaskrawo niezgodny z mitologi gr. nazwano syren sygnalizator akustyczny do celw alarmowych a. nawigacyjnych, ktry wyje w sposb przeraliwy i

monotonny. Herb Warszawy - Najstarsza piecz Warszawy przedstawia jej godo jako skrzydlatego potwora o ciele mczyzny, nogach byka i lwim ogonie, uzbrojonego w miecz i tarcz. W po. XVI w. warszawska Syrena nabraa cech wyranie kobiecych, ale by to nadal potwr o smoczych skrzydach, szponach i ogonie, o udach pokrytych usk. Dopiero w po. XVIII w. wpywy klasycystyczne spowodoway zerwanie z barbarzyskim, redniowiecznym monstrum i zastpienie go ksztatn postaci kobiety pnagiej, z buatem i tarcz, ze zwinitym ogonem rybim zamiast ng, zgodnie z wyobraeniami plastycznymi trytonw z orszaku Posejdona lub "szlachetnej i piknej Meluzyny" (zob.), trytonidy, panny wodnej, panny morskiej, wodnicy (ac. mulier piscisque). W obecnym ksztacie godo stolicy zostao zatwierdzone oficjalnie w 1938. (Kobieta pikna w grnej poowie ciaa) koczy si rybim ogonem - ac. desinit in piscem (mulier formosa superne), ze Sztuki poetyckiej, 5, Horacego; o rzeczach, dzieach, majcych niefortunne, chybione zakoczenie. Maa syrena - bohaterka tytuowa bajki (1835) Hansa Christiana Andersena. Gdy skoczya 15 lat i pozwolono jej wypyn na powierzchni morza, zakochaa si w modym ksiciu, ktrego zobaczya przez wietlik kajuty. Burza zatopia statek, a syrenka uratowaa ycie ksiciu. Na jej prob czarownica przeobraa jej rybi ogon w nogi, ale obcina jej jzyk. Jednak ksi niemow polubi tylko, a pokocha ksiniczk, w ktrej dopatrzy si swojej wybawicielki z toni morskiej. Syrenka moe wrci do poprzedniej postaci, jeli zabije ksicia na maeskim ou. Inaczej zamieni si w pian morsk. Ale ona wybiera mier dla siebie. Syrenka, du. Den lille Havfrue, brz (I913) Edwarda Erichsena, Kopenhaga, port. Syrenka z bajki Andersena. Odyseusz i syreny - obraz A. Carracciego, Rzym, Pal. Farnese. Syreny - brz (1884) Rodina. Poemat symfoniczny (1908) Reinholda Gliera. Nokturn na orkiestr C. Debussy'ego.

Syrinks - zob. Pan II (i Syrinks).

Syriusz - Psia Gwiazda, Canicula (ac., dos. 'suczka', zob. Kanikua), najjaniejsza gwiazda nieba, w konstelacji Psa Wielkiego, alfa Canis maioris, biaa, podwjna; sabszy skadnik by pierwszym (odkrytym w 1862 przez Alvana G. Clarka) znanym biaym karem; odlegy od Soca o 8,7 lat wietlnych. Moc promieniowania obu skadnikw (jeeli Soce =1) wynosi 26 i 0,003.

Syzyf - gr. Sisyphos, mit. gr. syn Eola, krla Tesalii, i Enarete, m Meropy, jednej z Plejad, ojciec Glaukosa (zob. Glaukos 3), dziad Bellerofonta, najchytrzejszy z ludzi, krl a. zaoyciel Koryntu. Po mierci, w Hadesie, odbywa za swe liczne sprawki straszliw pokut, o ktrej w Odysei, 11, 593, Homera, Odyseusz opowiada krlowi Feakw (w t. J. Parandowskiego): "I Syzyfa widziaem cierpicego srodze. Oburcz dwiga gaz olbrzymi. Zapierajc si rkami i nogami, pcha go pod gr, ale kiedy ju by u szczytu, bezwstydny gaz odwraca si i wasnym ciarem znw spada w d. A on znw, napity jak uk, toczy go w gr, ciao oblewao si potem, gowa dymia kurzem." Przyczyn tych mk Homer nie podaje. Wg pniejszych przekazw Syzyf mia zdradzi rzecznemu bogu Azopowi, e to Zeus porwa mu crk, Egin, a gdy Zeus kaza Hadesowi sprowadzi Syzyfa w kajdanach do Tartaru za zdrad boskich tajemnic, Syzyf zaku w kajdany i uwizit Hadesa, tak e nikt na wiecie nie mg umrze, nawet tacy, ktrych posiekano na kawaki. Dopiero Ares uwolni boga podziemi, przywracajc ad na wiecie. Na odchodnym Syzyf szepn onie, aby nie pochowaa jego zwok, a przybywszy do paacu Hadesa poprosi Persefon, by mu pozwolia wrci na 3 dni na ziemi dla ukarania tych, ktrzy zaniedbali oddania mu ostatniej posugi. Uzyskawszy zgod, wrci do domu i y sobie najspokojniej dalej, a wysany umylnie Hermes sprowadzi go si w krain cieni. Niektrzy twierdz, e Syzyf by pierwotnie bogiem soca i e w "bezwstydny gaz" to tarcza soneczna, a wzgrze, na ktre Syzyf wci go na nowo wtacza, to sklepienie niebieskie. Syzyfowa praca - przen. praca wymagajca ustawicznych i czsto bezskutecznych wysikw. Syzyfowe prace - autobiograficzna powie (1898) St. eromskiego, obraz stosunkw w szkole, oparty na wspumnieniach z kieleckiego gimnazjum. Rol Syzyfa odgrywa tu ros. administracja szkolna, ktrej nigdy nie uda si osign celu - rusyfikacji polskiej modziey gimnazjalnej. Syzyf - obraz (1549-50) Tycjana, Madryt, Prado.

Szabeltas - dawn. paska torba skrzana zawieszana na trzech rzemieniach u pendenta szabli, mieszczca drobiazgi, pienidze itp., na ktre nie byo miejsca w bardzo obcisym mundurze kawalerzysty (huzara itp.); z nm. Sabeltasche od Sabel 'szabla'i Tasche 'kiesze; kiesa; torba'.

Szabla - bro sieczna, biaa, o krzywej gowni, uywana od czasw staro. a do XX w. do rbania i kucia, w Polsce rozpowszechniona od XVI w.; najbardziej ceniono damascenki; zob. Damaszek. Szable wyrabiano w typie perskim (szamszir), tureckim (kyyd), arabskim (sajf) i kaukaskim. Szabla bya nieodstpn i ukochan towarzyszk szlachcica, symbolem jego stanu,

nieosigalnym dla mieszczan, z wyjtkiem wielkomiejskich, specjalnie uprzywilejowanych przez krla. Istniay te polskie sposoby uywania szabli w walce, jak sztuka krzyowa, cicie referendarskie, rejowskie itd. Do celw reprezentacji noszono karabele a. paasiki polskie, do boju i pojedynkw uywano szabli zwykych, uytkowych, tzw. czarnych. Cz sieczn szabli nazywamy gowni, dopki nie zostaa osadzona wewntrz trzonu rkojeci. Po zmontowaniu szabli gowni nazwiemy kling a. brzeszczotem. Klinga ma z jednej strony ostrze, z drugiej grzbiet, czyli tylec, przewanie gadki, czasem lekko wystajcy. Paz klingi ma zwykle wgbienie zwane zbroczem, strudzin a. bruzd. Zbrocza nie obiono w gowni, ale wklepywano je motkiem, tak e stal w tym miejscu bya spoistsza, tsza, cho ciesza. Prcz strudziny szerokiej znajdujemy jeszcze niekiedy wsk bruzdeczk w przygrzbieciu klingi. Z uwagi na zastosowanie w walce dzieli si brzeszczot z grubsza na dwie czci: zastaw (blisz rkojeci) i sztych a. piro; podzia ten podkrelony bywa wciciem zwanym motkiem. Rkoje, czyli osada, moga by zamknita a. otwarta. Gdy trzymamy j w doni, jest ona wtedy zacinita na trzonie i wsparta od strony kciuka jelcem, czyli furdymentem (zwanym w otwartej rkojeci take krzyykiem), a od strony maego palca gowic a. kapturkiem. Dla ochrony doni rkoje zamykano kabkiem jelca, czyli gard. Gard zoon z kilku pakw zwano pakiem koszowym. Z rkojeci zwisa temblak a. temlak, czyi porte-epee; suy pocztkowo jako ptla na do - ewolucja ancuszka, uywanego przy mieczu, aby zapobiec wypadniciu broni z rki. Wreszcie pochwa, do ktrej szabl wsuwano przez okienko okute wsz a. szersz szyjk. Pochwa zakoczona bya ozdobnym okuciem dolnym a. zwyk stopk, czyli trzewikiem o falicie wycitym grzebieniu. Grn cz pochwy ciskay dwie ryjki z wiszcymi na kabczkach, jak kolczyk w uchu, okrgymi, metalowymi kkami-brajcarkami. Do nich przytroczone byy rapcie, na ktrych szabla wisiaa u pasa. Na gowni rytowano napisy, hasa i wizerunki panujcych, std nazywano szable augustwkami (od Augusta II i III Sasw), batorwkami (zob.), zygmuntwkami, zob. Zygmunt (III); por. te Buat; Czeczuga; Damascenka (zob. Damaszek); Karabela; Paasz; Serpentyna. Czarna szabla - zob. wyej. Pierwsza (tga) szabla - wymienity szermierz, biegy, wytrawny rbacz, rbajo. Roznie na szablach - rozsieka szablami. Szczo Lach, to szabla! - ukr., 'Co Polak...', przysowie z powieci Ogniem i mieczem, 2, 4, H. Sienkiewicza. Z szablami na czogi - przys. pochodzce z wrzenia 1939, odnoszce si do sabego uzbrojenia wojska polskiego, bronicego kraju przed agresj nm. Szable dolne - ky dzika samca. Mwisz, e jeste wszystkim... o szablo ponura, Czyme by bya w wiecie bez gsiego pira? Kt by o Tezeuszu, o Alcydzie dzielnym, O

Achilu niemiertelnym Wiedzia co dzisiaj, gdyby nie w Homer stary (...) Szabla czasem obroni, lecz czciej dokuczy, Piro, cho czasem zbdzi, zawsze jednak uczy. J.U. Niemcewicz, Pirn i szabla, 37-41, 55-56. Co nam obca moc wydara, Szabl odbijemy. J. Wybicki, Pie legionw polskich we Woszech. 3-4. Polak w koysce i w trumnie przy szabli. J. Slowacki, Poema Piasta Dantyszka..., 626. Lepiej kos kosi nili szabl nosi, Modo przewojowa, a na staro prosi. T. Lenartowicz, Wyjtek z poematu o Kociuszce, 109-10.

Szach - dawny tytu monarchw Persji (Iranu) i in. wadcw muzumaskich, np. w Indiach, Afganistanie; w grze w szachy - atak bezporedni na krla; z pers. szah 'krl'.

Szachy - gra dwuosobowa rozgrywana na 64-polowej szachownicy 16 bierkami z kadej strony, czarnymi i biaymi. Celem gry jest danie mata krlowi przeciwnika, tj. doprowadzenie do sytuacji, kiedy krl nie ma obrony przed szachujc go figur. Jedna z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych gier wiata, pochodzca z Indii sprzed VI w. ne., przejta przez Persw, ktrzy uoyli pierwszy podrcznik szachowy, pniej przez Arabw, ktrzy wprowadzilij do Europy. W Polsce od pocz. XII w. W czasach Odrodzenia ustalono stopniowo wspczesne reguy gry. Polskie nazwy bierek szachowych - Krl; Krlowa, Hetman, Baba, Dama, Pani; Wiea, Roch, So; Goniec, Laufer, Pop, Strzelec, Giermek, Ksidz, Mnich, Kapan; Ro, Skakun, Rycerz, Jezdny; Pionek, Pieszek, Drab. Gra w szachy - Scacchia ludus ac., poemat dydaktyczny humanisty w. Marca Girolama Vidy, 1485-1566. Szachy - poemat Jana Kochanowskiego; oparty czciowo na poemacie Vidy.

Szafarz - w dawnej Polsce urzdnik zajmujcy si sprawami finansowymi i fiskalnymi pastwa; dawn. urzdnik opiekujcy si gospodark miejsk; dawn. urzdnik celny na Zaporou; dawn. pracownik na folwarku a. na dworze szlacheckim, dysponujcy zasobami spiarni, majcy klucze domowe, czsto szafarka, klucznica, ochmistrzyni; rozdawca, zarzdca, dysponent; ze r.-g.-nm. schaffaere. Wielki szafarz - wyszy urzdnik krzyacki, zarzdzajcy spichrzami zakonnymi i eksportem towarw z Pomorza i Mazowsza przez Gdask do Flandrii

i Anglii. W XIV-XV w. istniay wielkie szafarstwa w Malborku i w Krlewcu.

Szafraniec Stanisaw z Pieskowej Skay - 1525 a. 1530-1598, kalwin, od 1556 pose na sejmy, w 1581-87 wojewoda sandomierski, od 1589 wojski krakowski; zwolennik tolerancji religijnej; w 1550-55 inicjator zborw kalwiskich w Seceminie, Przegini i Rogowie; przebudowa zamek w Pieskowej Skale, zaoy pikny ogrd i zwierzyniec. Accusatus - ac., 'oskarony'. Gdy marszaek sejmu w tok polskiego przemwienia wtrci aciski wyraz accusatus, Szafraniec zawoa: "Panie! mw Wasza Mo po polsku, wszakemy tu wszyscy Polacy."

Szah-Name - Ksiga krlw,, epos wielkiego poety perskiego Firdausiego, ok. 935-ok. 1023, wspaniae i olbrzymie (ok. 60000 dwuwierszy) dzieo, pomnikowa perska epopeja narodowa, jedno z najstarszych rde do poznania jzyka nowoperskiego w jego starszj formie, ktre wywaro gboki wpyw na ca pniejsz lit. irask. Poemat opiewa dzieje Persji i histori ludzkoci wg schematu zawierajcego w porzdku chronologicznym okresy panowania pidziesiciu wadcw, poczwszy od pierwszego czowieka-krla, legendarnego Kajumorsa, a do ostatniego, historycznego wadcy sasanidzkiego, Jezdegirda III, za ktrego rzdw Persj opanowali Arabowie. Pierwsza cz eposu opiewa mitycznych bohaterw: Damszyda (zob.), Feriduna, Rustama (zob.), Zala i Rudabe oraz wielu innych. Dziki epopei Firdausiego zachoway si mity i opowieci, ktre by inaczej przepady w mrokach niepamici; korzysta on te z zaginionych dzi rde pisanych i z tradycji ustnej; por. Farhad i Szirin. 60000 srebrnych monet - po jednej za kady dwuwiersz eposu, Firdausi mia, wg tradycji, zwrci Mahmudowi z Ghazni, wadcy Iranu z pochodzenia Turkowi, ktremu zadedykowai swj utwr, gdy nie byy zote.

Szahrijar - bohater ramowej opowieci Bani z 1001 nocy (zob. Tysic), sutan z dynastii Sasanidw; kiedy si okazao, e zarwno jego ona, jak i ona jego brata, sutana Szahzamana, s niewierne, Szahrijar, straciwszy zaufanie do kobiet, postanawia co wieczr bra sobie nie tknit jeszcze dziewczyn, a pozbawiwszy j dziewictwa, kaza j zabi nazajutrz rano. I tak dziao si co noc. Przeraeni poddani zaczli wywozi swoje crki z miasta. W kocu zabrako w miecie dziewic. Wtedy crka wezyra, Szeherezada (zob.), postanowia wybawi dziewice muzumaskie.

Szajlok - ang. Shylock, posta z komedii Kupiec wenecki (zob.) Szekspira, chciwy lichwiarz ydowski, ktrego nienawi do kupca Antonia i poczucie

doznanych upokorze i krzywd s tak wielkie, e domaga si funta misa (zastrzeonego w umowie jako grzywna w wypadku niewypacenia dugu) z ciaa Antonia; prawo jednak obraca si przeciw niemu. Jedna z najbardziej kontrowersyjnych rl szekspirowskich, interpretowana wg dawnej tradycji teatralnej jako posta groteskowa i odpychajca; romantyzm (ale ju take Charles Macklin w 1741) uczyni z lichwiarza istot tragiczn i dumn, pogardzan i cierpic, ktrego cierpienie doprowadza do ostatecznoci.

Szalej - zob. Cykuta, por. Blekot. Naje si szaleju - szale, bredzi, mwi nieprzytomnie (jakby si najado szaleju, blekotu).

Szalejcie, tyrani! - pocztek jednej z najpopularniejszych pieni socjalistw polskich pt. Pie wolnego ducha, napisanej w 1889 w jz. ukraiskim przez Aleksandra Koess (ukr. Szalijte, katy!), t. w 1895 przez Kazimierza Pietkiewicza. Szalejcie, tyrani, niech pastwi si kat, szykujcie okowy, sptajcie w nie wiat! My wolni na duchu, cho skuci, zwiazani, na wstyd, na wstyd, na wstyd wam, tyrani! 1-4.

Szalestwo. Chocia to szalestwo, jest w nim jednak metoda - ang. though this be madness yet there's method in't, z Hamleta, 2,3, Szekspira; w tym szalestwie jest metoda. Dni szalone - dawn. zapusty, misopusty. Dom szalonych - dawn. zakad dla umysowo chorych. Szalestwa - hiszp. Disparates a. Przysowia, Proverbios zob. Przysowie. Szalestwo Sewarda - ang. Seward's Folly, wg znacznej czci amer. opinii publicznej owego czasu Alaska, pozornie bezwartociowe terytorium, ktre sekretarz stanu William Henry Seward kupi w 1867 od Rosji po cenie 2 centw za akr, czyli za 7,2 mln dolarw, na 30 lat przed rozpoczciem si gorczki zota w Klondyke. Szalona Greta - zob. Dulle Griet. Szalona Jalka - przydomek bohaterki dramatu W sieci (1899) Jana Augusta Kisielewskiego. Szalona paka a. gowa - czowiek niepohamowany, nieobliczalny,

niepoczytalny, pomyleniec, szaleniec, istny wariat. Szalonemu miecz w rce - przys. Szalony dzie - fr. Ga Folle journee zob. Figaro (Wesele Figara).

Szaamaja - dawny drewniany dty ludowy instrument muz., poprzednik oboju (ktry powsta z ulepszonej szaamai po 1650), o konicznej rurze z 7 otworami bocznymi, pomort (zob.) sopranowy (dyszkantowy) znany we Francji (chalumeau) i Woszech w XII-XIII w.; fujarka, piszczaka; z nm. Schalmei od gr. kalamaia 'fujarka trzcinowa'.

Sza uniesie - synny obraz (1893) Wadysawa Podkowiskiego, przedstwiajcy nag kobiet w ekstazie na rumaku, ktry staje db; malarz w przystpie depresji zada wystawionemu obrazowi kilka ci noem, ktre zaszyto; Krakw, Muz. Nar.

Szaman - u ludw prymitywnych znachor, kapan a. mag i czarodziej obcujcy z niewidzialnym wiatem bogw, demonw i duchw przodkw; z tung. od sanskr. ramana 'mnich buddyjski; asceta'. Szamanizm - forma religii pierwotnej oparta na animizmie i mediumizmie, wystpujca do lat 20. XX w. u ludw paleoazjatyckich i uralo-ahajskich w pn. Syberii, a do dzi u Eskimosw. Podobne wierzenia istniej te u Indian amerykaskich i prymitywnych plemion pd.-wsch. Azji i Archipelagu Malajskiego.

Szambelan - wysoki urzdnik dworski na dworze krla (pierw. Francji), odpowiednik polskiego podkomorzego, ale nie ziemskiego, tylko krlewskiego, z czasem godno tytularna czsto nadawana na dworze papieskim, a take szlachcie przez Stanisawa Augusta; dawn. starszy sucy w bogatych domach i dworach; z fr. chambellan.

Szamerunek - szamerowanie, przybranie, obszycie dla ozdoby ubioru, munduru galonem, lamwk, tam, sznurem kolorowym; z nm. schamarieren 'szamerowa' od fr. chamarrer.

Szamil - ok. 1798-1871, przywdca walki o niepodlego grskich ludw

kaukaskich (Czeczenw, Lezginw, Kumykw i in.) przeciw Rosji, syn chopa awarskiego. W 1834, jako imam, sta si duchowym i wieckim wodzem powstania; przewodzi mu a do 1859, kiedy koniec wojny krymskiej i rozkad imamatu stworzyy warunki do zgniecenia powstania. Szamil dziki swoim talentom organizacyjnym (zmobilizowa 30000 wojska powstaczego!) i osobistym (odwaga, nieuchwytno, byskawiczna orientacja) sta si postaci legendarn. Zmuszony do poddania si po bohaterskiej obronie zostat zesany do Kaugi. W 1871 odby pielgrzymk do Mekki. Zakoczy ycie w Medynie.

Szampierz - dawn. przeciwnik, np. w pojedynku, turnieju; wspzawodnik, rywal. amiac ma szampierza na publicznym piasku Czyli zwycizca nierad z gminnego oklasku? A. Mickiewicz, Ju si z pogodnych niebios..., 47-48.

Asz-Szanfara - jeden z najwybitniejszych poetw arabskich okresu przedmuzumaskiego (VI w.), poeta-zbjnik, wyczony z plemienia. Wg tradycji, obraony przez wojownikw z plemienia Salaman, poprzysig im zemst i zabi 99 nieprzyjaci, ale przy setnym wpad w zasadzk i zgin. Autor m.in. kasydy Lamiyat al-'arab 'poemat rymowany na 1', obrazujcej ywot samotnego poety beduiskiego w pustynnym krajobrazie, przeoonej na wiele jzykw, rwnie na jz. polski pt. Szanfary przez Jzefa Skowskiego, Ludwika Spitznagla i Adama Mickiewicza, sparafrazowanej przez Juliusza Sowackiego.

Szang - pierwsza historyczna dynastia chiska, powstaa na pograniczu prowincji Honan i Hopej ok. 1600 pne.; rozkwit jej nastpi ok. 1300 pne.; stolic stao si miasto In, std inne nazwy dynastii: In a. Szang-In. Wykopaliska w An-jang (prow. Honan) z 1934 dowiody wysokiego stopnia cywilizacji za czasw tej dynastii; wiadcz o tym przedmioty z brzu, rzeby w nefrycie, ceramika itd. Pastwo Szang zostao podbite w XII-XI w. pne.

Szaniec - do koca XIX w. obronne umocnienie polowe zoone z wau z wykopanej ziemi otoczonego rowem, suce zazwyczaj jako osona stanowisk ogniowych artylerii; (szaniec zamknigty) reduta, fort, bastion; (szaniec otwarty) preduta, redan, luneta; z nm. Schanae. Na szac (szaniec) sadzi, stawi - dawn. narazi na niebezpieczstwo.

Szapoklak - w pocz. XIX w. we Francji nakrycie gowy niekt. wyszych oficerw, kapelusz dwurony, pirg, skadany na pask, czsto obszyty pirami; gibus, cylinder (nakrycie gowy) dajcy si zoy na pask; z fr. chapeau claque.

Szaraban - w XVIII i na pocz. XIX w. odkryty wz konny czterokoowy, resorowany, z kilkoma poprzecznymi awkami, uywany jako pojazd spacerowy; w Polsce XIX i w pocz. XX w. nazwa bryczki resorowanej; z fr. char a banc 'wz z awkami'.

Szaraczek - w dawnej Polsce szarza, szarzyzna, sukno samodziaowe z domowej, nie farbowanej weny, szare, z czarnej i biaej nici; okrycie z takiej tkaniny; ubogi zaciankowy szlachcic noszcy szare, szaraczkawe odzienie; may zajc szarak.

Szaracza - Szaracza wdrowna, ac. Locusta migratoria, owad z rzdu szaraczakw, d. ok. 57cm, zielony a. brunatny, szkodnik wdrujcy masowo, niszczcy po drodze uprawy, g. zboowe, w Europie, Azji i Afryce. Do po. XIX w. olbrzymie chmury szaraczy przylatyway rwnie do Polski z rejonu M. Czarnego i Kaspijskiego, sigajc po Lww, a niekiedy Krakw, a nawet Pozna; chmura tych owadw; przen. chmara, tum, wielka liczba (czego); z ros. sarancza od tur. Szaracza i Puszkin - Wg anegdoty z czasw, gdy Puszkin para si prac urzdnicz, jego zwierzchnik, hrabia Woroncow, poleci mu uda si do miejscowoci nawiedzonych przez szaracz i zoy sprawodanie z inspekcji. Raport Puszkina, ktrego autorstwo nie jest cakiem pewne, brzmia: Szaracza leciaa, leciaa i siada. Siedziaa, siedziaa, wszystko zjada i znowu poleciaa. t. J. Tuwima.

Szarawary - na Wschodzie i w Polsce XVI-XVIII w. hajdawery, pantalony, szerokie, dugie, bufiaste spodnie o nogawkach cignitych u dou; ukr. z wg. salavari od pers. szalwar 'spodnie'.

Szarffenbergowie - Szarffenbergerowie, Scharffenbergowie, rd drukarzy pochodzenia lskiego, dzielcy si na 2 linie: a) krakowsk - m.in. Marek, zm. 1545, jego synowie Mikoaj, 1519-1606, i Stanisa w, zm. 1584, wydawcy Biblii Leopolity (sam Mikoaj wyda Odpraw posw greckich Jana Kochanowskiego); Maciej, zm. 1547, brat Marka, wydawca Krtkij rozprawy...

Mikoaja Reja; oraz b) lsk - m.in. Kryspin, w 1551-72 mia oficyn druk. we Wrocawiu.

Szarif - szerif, honorowy tytu potomkw Hasana, ok. 624-69, wnuka Mahometa. Maj oni prawo do noszenia zielonych turbanw; z arab. sharif 'szlachetny'.

Szarlatan - dawn. uliczny sprzedawca faszywych lekw, magik, kuglarz; mistyfikator, oszust, szalbierz, znachor udajcy lekarza; z fr. charlatan 'wydrwigrosz'; od w. ciarlatano.

Szarpie - skubanka, uywany dawniej materia opatrunkowy, stare ptno rozskubane na nitki, zastpione pniej przez gaz i wat; z fr. charpie (bez zwizku z szarpaniem). Za wolno Europy spieszycie ku zgubie, Europa zasoniona szarpije wam skubie. K. Brodziski, Wdzieczno dla Polakw.

Szarwark - w dawnej Polsce roboty paszczyniane przy drogach, groblach i mostach (jeden dzie w miesicu), pniej opaty na ich utrzymanie; przymusowe wiadczenia chopskie w robocinie przy naprawie drg bitych, mostw itp., zniesione w 1958; z nm. Scharwerk dawn. 'paszczyzna'.

Szary - zob. Barwa (Szara). Szara eminencja - przezwisko Josepha de Clerc du Tremblay, 1577-1638, kapucyna, znanego te jako Pere Joseph fr., 'ojciec Jzef', zaufanego doradcy i agenta dyplomatycznego kardynaa Richelieu; przen. czowiek kierujcy spraw, instytucj, pastwem po kryjomu, w sposb zakonspirowany, anonimowo. Szara g - w wyraeniach: Poda szar - g dawn. odmwi panny, da kosza, por. Arbuz. Rzdzi si jak szara g - szarogsi si, rzdzi si jak udzielna ksina, bezceremonialnie. Szara godzina - szarwka, pora dnia, kiedy w mieszkaniu zmrok ju zapada, a wiate jeszcze nie zapalono; pora midzy psem a wilkiem, ac. inter

canem er lupum, fr. entre chien er loup. Jedyne szczcie, kto w szarej godzinie Z kilku przyjaci usiad przy kominie, Drzwi od Europy zamyka haasw, Wyrwa si z myl ku szczliwszym czasom I duma, myli o swojej krainie. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog, 24-28. Szara ma - ma rtciowa, dawmy rodek przeciw kile. Szara powiata - sabe wiato w nocy, widna noc. Szara praczka nad brodem - ang. Grey Washer by the Ford, w folklorze irlandzkim widmo kobiety, ktra wydaje si pra bielizn w rzece, ale gdy zbliy si do niej czowiek "naznaczony", ona wyciga z wody to, co pierze: rzekoma bielizna okazuje si sobowtrem tego czowieka, okrytym miertelnymi ranami, ktre "naznaczony" wkrtce otrzyma. Szara siostra - dawn. szarytka. Szara szlachta - dawn. zaciankowa, zagonowa, szaraczkowa; zob. Szaraczek. Szara substancja - istota szara, zewntrzna warstwa mzgu ludzkiego, zwana paszczem a. kor, zoona z komrek nerwowych; por. niej Szare komrki. Szare bielmo - dawn. med. zama, katarakta. Szare komrki - pseudonaukowy eufemizm zamiast: mzg, zdrowy rozsdek, umiejtno mylenia. Szare mydo - maziste mydo potasowe, ppynne. Szare pole - bez niegu, ale jeszcze nie zielone. Szary czowiek - zwyky, przecitny, jeden z wielu; wyraenie ukute przez tumaczk, Melani Wasserman, dla oddania nm. kleiner Mann w tytule powieci Kleiner Mann, was nun? nm., 'I c dalej, szary czowieku?' (1932, t. pol. 1937), Hansa Fallady. Szary koniec - ostatnie, najmniej zaszczytne miejsce, zw. przy stole; osoby tam siedzc; (por. St; Szczyt); miejsce najodleglejsze od centrum, od orodka wydarze. Szary sos - sodkawy sos przyrzdzany na karmelu, z dodatkiem mki, wina, soku cytrynowego i migdaw, zwykle podawany do cyb. W nocy wszystkie koty s szare - trudno co rozezna. Wszelka teoria jest szara, drogi przyjacielu, a zieleni si tylko zote

drzewo ycia - nm. grau, teurer Freund, ist alle Theorie, und grn des Lebens goldner Baum, z Fausta cz. I Goethego, Scena z uczniem; sowa Mefistofelesa.

Szarytki - zob. Siostra (Siostry miosierdzia).

Szaserzy - strzelcy piesi, pniej take konni w wojsku Ksistwa Warszawskiego; z fr. chasseur 'myliwy; goniec; strzelec' od chasser 'polowa; ciga'. Oficer szaserw na koniu - obraz (1812) Th. Gericaulta, Pary, Luwr.

Szata - przest. podniole: strj (zob.), ubir (zob.), odzie, ubranie. Nowe szaty cesarza - zob. Cesarz. Rozdziera szaty nad czym - bole, rozpacza, desperowa, lamentowa. W sensie dosownym bya to oznaka rozpaczy, wycznie u mczyzn, na Bliskim Wschodzie w staro. i rdw.; w przykady takich reakcji na katastrofaln nowin obfituje Biblia, np. Ks. Estery, 4, 1: "Gdy to usysza Mardocheusz, rozdar szaty swe i oblk si w wr, posypa gow popioem i krzycza wielkim gosem, okazujc gorzko serca swego", i Banie z 1001 nocy, Szata (suknia, koszula, tunika) Dejaniry - zob. Dejanira. Szata godowa - odwitna, uroczysta; z Biblii, Ew. wg Mat., 22, 11-12; zob. te Strj (godowy). Po to matka mnie woaa, e przyjecha pan bogaty? Po to warkocz mi czesaa, Ustroia w wietne szaty? W. Wolski, libretto do opery St. Moniuszki Hrabina, 2, 8.

Szatan - hebr. satan 'nieprzyjaciel', diabe (zob.), anio upady, zy duch, czart, wadca, ktry rzdzi w powietrzu. (Biblia, List do Efezjan, 2,2), kusiciel, ksi ciemnoci, w wierzeniach judeo-chrzec. gwny duch za we wszechwiecie. Przenikn do yd. myli religijnej w czasie niewoli babiloskiej pod wpywem dualistycznej teologii mazdaizmu staroiraskiego (walka midzy bogiem wiata i dobra a bogiem ciemnoci i za), a potem przejty zosta przez doktryn chrzec. We wczesnych pismach chrzec. pojawia si jako gwny przeciwnik Chrystusa. W Biblii imi to oznacza zazw. 'przeciwnika a. oponenta' w zwykym, ludzkim sensie; tylko w trzech

miejscach znaczy ono ksicia ciemnoci, upadego anioa: Ks. Hioba, 1, 6-12; 2, 1-7; 1. Ks. Kronik, 21, 1; Zachariasz, 3. Apage, Satana! - ac., 'id precz (ode mnie), szatanie!' Wg Wulgaty, Marek, 8, 33: Vade retro me Satana! Mat., 16, 23: Vade posi me Satana! Kdy bywa, szatanie?-Zwodziem wiat, mj panie - przys. Satanizm - kult szatana, relikt pogaskich kultw podnoci, aktywny w niekt. krajach chrzec. w XI-XIII w. jako reakcja przeciw wszechwadzy kocioa; std prawdop. pochodz legendy o sabatach (zob.) czarownic. Szatan: duch nieskoczenie smutny - z Pomieni, 7, Stanisawa Brzozowskiego.

Szawe - zob. (w.) Pawe. Przemiana Szawa w Pawa - szybka zmiana pogldw, nage przeobraenie si z wroga i przeladowcy jakiej idei w jej zwolennika i obroc; wg Biblii, Dzieje Ap., 13, 9.

Szczecin - jedna z najstarszych osad sowiaskich nad Batykiem. Na pocz. XII w. przoduje miastom pomorskim, w 1121 zajty przez Bolesawa Krzywoustego, w 1189 zdobyty i spalony przez Duczykw; w 1243 przywilej lokacyjny na prawie nm.; w XIII-XIV w. silny orodek handlu, zw. zboem i ledziami; w XIV w. napywaj osadnicy nm. i flam.; miasto nawizuje stosunki z Hanz, ksi Barnim III buduje zamek; w 1630 miasto zajmuj Szwedzi, nastpuje upadek gosp. i kult. W 1720 pokj w Sztokholmie przyznaje szczecin Prusom. W 1945 wrci do Polski. W czasie 2. wojny wiat. zniszczony w 65 proc., po wojnie odbudowa i rozbudowa. Katedra w. Jakuba Apostoa - najwikszy gotycki koci Szczecina z 1375-87, przebud. w XV w., w rdw. koci farny o bogatym wyposaeniu; w 2. wojnie wiat. powane uszkodzenia, odbud. w 1971-75; katedra halowa, trjnawowa z obejciem i wiencem kaplic. Wiea z 1504 miaa 1197m wys., dzi 557m. Przy katedrze olbrzymi dzwon wagi 5,7 tony z 1681. Ratusz staromiejski - na rodku Starego (dawn. Siennego) Rynku, fragmenty piwnic z XIV w., obecny budynek z 1. po. XV w., przebud. gruntownie w stylu barokowym w 1677, w czasie 2. wojny wiat. spalony, po wojnie odbudowany; przywrcono mu wygld z 1. po. XV w. Od 1975 mieci si tu Muzeum m. Szczecina. Way Chrobrego - najbardziej reprezentacyjna partia miasta przylegajca do Odry, portu i parku eromskiego; wspaniaa panorama portu.

Zamek ksit pomorskich - renesansowy, 5-skrzydowy gmach o dwch dziedzicach: Basztowym i Menniczym, rozpoczty przez Barnima III w po. XIV w., rozbud. w XV-pocz. XVII, przebud. w XVIII i XIX, znacznie zniszczony w czasie 2. wojny wiat., po wojnie odbudowa. Wiea Dzwonw zamyka skrzydo Kapliczne (Pn.); skrzydo Muzealne zbud. 1619 jako muzeum sztuki i nauki, pnorenesansowe, odbud. w 1976. Skrzydo Bogusawa X z XV-XVI w. z wieami Wizienn i Zegarow, b. zniszczone w czasie wojny; po odbudowie - teatr. Skrzydo Nadodrzaskie z XIV-XVI w., odbudowane; w podziemiach krypta grobowa ksit pomorskich. Skrzydo Kapliczne najstarsze, z XIV w., odbudowane w stylu renesansowym wg stanu z 1577.

Szczekociny - miasto nad Pilic, w woj. czstochowskim; prawa miejskie w 2. po. XV w., w latach 1870-1923 osada; dnia 6 VI 1794 wojska polskie (33 dziaa) pod wodz Tadeusza Kociuszki zostay zmuszone do odwrotu (tracc ok. 2000 ludzi z ok. 15000) przez korpus ros. Denisowa (14000) i armi prusk (12000) dowodzon przez krla Fryderyka Wilhelma II, cznie 134 dziaa.

Szczepan - zob. Stefan. w. Szczepan - wg Biblii, Dzieje Ap., 7, 58, pierwszy mczennik (ac. protomartyr) chrzec., ukamienowany za blunierstwo; w plastyce wyobraany gwnie w scenie kamienowania; pop. w sztuce fr. XII i XIII w.

Szczepkin Michai - 1788-1863, wielki aktor rosyjski, za modu aktor wdrowny, w 1821 uwolniony z poddastwa, w rok pniej wystpowa ju w Moskwie. Jako czonek zespou dramatycznego teatrw cesarskich sta si wsptwrc rosyjskiego realistycznego stylu gry scenicznej. Dom Szczepkina - tak pop. nazywano moskiewski Teatr May, otwarty w 1824.

Szczerbiec - miecz koronacyjny (wac. mieczyk, gdy mierzy wraz z rkojeci ok. 1 metra) krlw polskich, jedyne zachowane z piastowskich insygniw koronacyjnych. Osad i krzyyk Szczerbca pokrywa srebrna okadzina z symbolami ewangelistw, wizerunkiem Baranka Boego i inskrypcj. U nasady gowni miecz ma wsk rys-szczerb, w ktrej osadzono orzeka piastowskiego z zaginionej pochwy. Pochodzenie i czas wykucia miecza nie s jasne; istniej na ten temat rne, rozbiene teorie. Nazwa Szczerbca czy si zapewne z legend, przekazan najwczeniej, bo ok. 1295, przez Kronik wielkopolsk, wg ktrej Bolesaw Chrobry wyszczerbi go w 1018 na Zotej Bramie kijowskiej, ktr jednak zbudowano dopiero w 19 lat

pniej. Gall Anonim przypisuje ten czyn kolejno obu Bolesawom - Chrobremu (1, 7) i Szczodremu (miaemu; 1, 23). Prawdop. jednak miecz pochodzi dopiero z 2. po. XII a. z 1. po. XIII w. Po raz pierwszy suy przy koronacji Wadysawa okietka w 1320, a potem do koca I Rzplitej. W 1796 Prusacy zrabowali go wraz z innymi regaliami ze skarbca koronnego na Wawelu i wywieli do Berlina. Wypyn znw w 1819, ju bez pochwy i plakietki z imieniem ksicia Bolesawa, jako wasno ksicia abanowa, pniej przeszed w posiadanie ksicia Demidowa, a ok. 1874 - antykwariusza Bazylewskiego; w 1884 zakupiony do petersburskiego Ermitau; w 1928 przekazany Polsce; w 1939 wywieziony do Kanady, w 1959 zwrcony Polsce, obecnie na Wawelu. Kilkakrotnie wykonywano jego repliki. Szczerbiec - jeden z przydomkw Gerwazego w poemacie Pan Tadeusz, 7, 269, Mickiewicza.

Szczcie - por. Fortuna. Dolina Szczcia - synne z urody miejsce w Kotlinie Kaszmirskiej (Indie). Garbate szczcie - pech. Hyperborejskie szczcie - zob. Hyperboreje. Kalosze szczcia - synna ba Andersena. Wrka szczcia daje ludziom par kaloszy, ktre "maj t cudown wasno, e czowiek, ktry je woy, moe znale si w takim czasie i miejscu, w jakim tylko zechce", nie wiedzc jednak o tych waciwociach kaloszy. Nareszcie bdzie naprawd szczliwy! Ale wrka Troski nie wierzy, e przynios one komukolwiek szczcie. I kalosze rozpoczynaj sw dziwn wdrwk. Kady jest kowalem swego szczcia (losu) - zob. Los. Kosz szczcia - kosz uywany przy loterii fantowej, z ktrego wyciga si losy a. wygrane przedmioty. Lepszy ut szczcia ni funt rozumu - przys. Nic tak nie boli, jak chwile szczcia wspomina w niedoli - w. nessun maggior dolore che ricordarsi del tempo felice nella miseria, z Boskiej Komedii, Pieko, 5, 121, Dantego. Nie ma penego szczcia - maksyma wg Pieni, 2, 16, Horacego: nihil est ab omni parte heatum. Pod szczliw gwiazd... - zob. Gwiazda. Przybd, szczcie, rozum bdzie - przys., gdy szczcie przyjdzie, i

rozum si znajdzie. Szczciarz - nm. Hans im Gluck, bajka braci Grimm, ktrej tytu sta si w jz. nm. przysowiem. Jan, mody wieniak, po siedmiu latach suby u gospodarza, pragnie wrci do rodzinnej wsi; dostaje od swego pana za wiern sub sztab zota. Dyszc i pocc si pod cennym ciarem, spotyka na drodze wdrowca na chudej szkapie. "Szczciarz!" - woa Jan, a tamten proponuje mu zamian kobyy na zoto. Szereg nastpnych zamian daje Janowi krow za konia, wini za krow, g za wini, wreszcie za g osek, ktr wrzuca beztrosko do studni i, lekki i swobodny, czuje si szczliwym czowiekiem; por. Schlemihl. Szczliwi, ktrzy posiadaj - ac. beati possidentes, wg interpretacji Bismarcka - ci, ktrzy, majc dochodzi swych praw do terytorium, wzili je faktycznie w posiadanie; por. Pieni, 4, 9, 45, Horacego. Szczliwi nie licz godzin - wg dramatu Piccolomini, 3, 3 (1800) Fr. Schillera. Szczliwy, kto z dala od interesw (uprawia ziemi ojcw) - ac. beatus ille qui procul negotiis, z Epod, 2, 1, Horacego. Szczgliwy nard, ktrego kroniki s nudne - myl przypisywana Monteskiuszowi, znana rwnie w wersji: "... ktry nie ma historii." Wyspy Szczliwych - zob. Elizjum.

Szczt - dawn. szcztek, resztka; sowo to zachowao si w wyraeniach przyimkowych: ze szcztem, do szcztu 'doszcztnie, cakowicie, z kretesem, do cna, do czysta, bez reszty, do krzty'. Na dziedzicu spomidzy piounu i chwastu Wznosz si stare szczty krzyw kilkunastu. A. Mickiewicz. Pan Tadeusz, 6, 453-54.

Szczodry - szczodrobliwy, hojny; obfity, bogaty, liczny, hojnie udzielany. Szczodre dni - od Nowego Roku do Trzech Krli (6 I). Szczodry wieczr (a. dzie) - w wigili Trzech Krli (szczodry z powodu darw przyniesionych przez mdrcw ze Wschodu), kiedy rozdawano wrd koldnikw, czeladnikw i dzieci pieczone szczodraki i inne upominki, piewano pieni szczedrwki z refrenami pochodzcymi moe jeszcze z czasw pogaskich, jak: Stoi dubec postrzed dwora, wele, wele. (A. Brckner)

Szczur. Szczur faraona - zob. Ichneumon. Szczur ldowy - czowiek nie znajcy si zupenie na sprawach morskich; por. Morski (Wilk). Szczuroap - czowiek trudnicy si wywabianiem, wyprowadzaniem, usuwaniem szczurw z budynkw; w odrnieniu od deratyzatora, ktry je truje i niszczy. Szczuroap z Hameln - nm. der Rattenfnger von Hameln; ang. Pied Piper of Hamelin, nad Wezer, w Saksonii Dolnej (pn. cz RFN). Wg dawnej legendy nm. radni i mieszczanie miasta Hameln nie mogli da sobie rady z plag szczurw w miecie. Wdrowny szczuroap-czarodziej podejmuje si uwolni miasto od szczurw za tysic guldenw. Gdy rada przystaje na te warunki, szczuroap przechodzi przez ulice miasta grajc na fujarce, a wszystkie szczury biegn za nim a do Wezery, w ktrej ton. Ale miasto odmawia wyplacenia nalenoci. Wwczas szczuroap znw kroczy ulicami grajc na fujarce; tym razem wszystkie dzieci wybiegaj z domw i podaj za czarodziejskimi dwikami, na wzgrze Koppenberg de jaskini, ktra si za nimi zamyka. W ydarzenie to uwaano przez dugi czas za historyczne, z roku 1284. Legenda ma zapewne jaki zwizek z krucjat (zob.) dziecic z 1212. Staa si tematem wierszy Goethego i Roberta Browninga, bajki braci Grimm. Suzury uciekaj z toncego okrtu - o ludziach, ktrzy pierwsi rejteruj, wycofuj si w wypadku trudnoci, zagroenia, na ktrych nie mona liczy. Mnie to kadz - rzek hardzie do swego rodzestwa Siedzc szczur na otarzu podczas naboestwa. I. Krasicki, Szczur i kot, 1-2.

Szczwa - przest. szczu, podszczuwa, poduszcza psa do gonienia zwierzyny, goni psami. Suzwacz - dawn. dojedacz, osacznik, czowiek zajmujcy si psiarni i kierujcy psami myliwskimi (goczymi, ogarami) w czasie polowania, gonu w kniei. Szczwalnia - dawn. miejsce, gdzie wprawiano psy do gonienia zwierzyny; dawn. (miejsce, gdzie odbywao si) szczucie, szczwanie zwierzt; dawn. amfiteatr dla hec (zob.), gdzie szczuto brytany na niedwiedzie. Pocztkowo szczwalni by pniejszy cyrk w Warszawie, na rogu Brackiej i Chmielnej, zaoony za Stanisawa Augusta przez wiedeskiego przedsibiorc na wzr szczwalni wiedeskich. Szczwany - dawn. ju nieraz goniony psami lis, wilk a. zajc, ktrego szczwano, szczuto, ktry wie, jak zmyli pogo i skry si, praktyk, gracz; dzi szczwany lis, przen. przebiegy, wytrawny, kuty na cztery nogi, chytry; gwar. cwany czowiek.

Szczyt - dawn. tarcza, puklerz, paia, paw; przez podobiestwo ksztatu przeniesione na pionow paszczyzn ograniczajc poacie dachu z boku lub na dekoracyjne, trjktne zwieczenie elewacji budynku (fronton, przyczek) a. portali, otworw okiennych; wierzchoek, wierzch, czubek czego, najwyszy punkt, najwysza cz gry; wierzchoek puca; (ang. summit) spotkanie gw pastwa, prezydentw, premierw itp., spotkanie "na szczycie". Godziny szczytu (obcienia) - okres najwikszego zuycia prdu przez odbiorcw elektrowni a. sieci elektroenergetycznej. Szczyt Adama - zob. Adam.

Szeherezada - bohaterka ramowej opowieci i narratorka Bani z 1001 nocy (zob. Tysic), crka wezyra, ktra postanowia dzieli oe krla Szahrijara (zob.), mimo e mszczc si na caym rodzie kobiecym za niewierno swej ony, kaza rano zabija kad, z ktr spdzi noc. Szeherezada noc opowiada krlowi banie, ktre przerywa nad ranem w najciekawszym miejscu. Krl, pragnc pozna dalszy cig bani, darowuje Szeherezadzie kolejn dob ycia, aby nazajutrz uczyni to samo. Nieomylna intuicja Szeherezady znajduje wic szczelin w krlewskim pancerzu negacji - tsknot za moraem, ktrego wprawdzie brak w yciu, ale ktry powinna przynie fikcja - na kocu kadej bajki. Dlatego Szeherezada mora ten przesuwa zawsze na noc nastpn, ratujc w ten sposb nie tylko wasn skr, ale, wreszcie, wiar Szahrijara w czowieka - w mdr i dobr kobiet. Po 1001 nocy Szeherezada, ktra zdya ju da krlowi trzech synw, zyskuje ostateczne uaskawienie i zostaje krlow. Szeherezada - suita symfoniczna, opus 38 (1888) Rimskiego-Korsakowa. Uwertura (1898) Ravela. Utwr na sopran i orkiestr (a. fortepian) Ravela, napisany w 1903, osnuty na poemacie Tristana Klingsora. Dramat choreograficzny w 1 akcie do muzyki Rimskiego-Korsakowa (suita symf.), libretto: Alexandre Benois wg Bani z 1007 nocy, choreografia: Michail Fokin, scenografia: Leon Bakst (Pary 1910, wyst. pol. Warszawa 1913).

Szejne Katarynka - zob. Katarynka.

Szekel - hebr., jedna z licznych staro. jednostek wagi, np. babiloska, ydowska, syryjska, rwna 1/50 a. 1/60 czci miny; moneta oparta na wartoci szekla zota a. srebra, np. tyryjska; fenicka; ydowska w okresie midzy II w. pne. a II ne.; jednostka monetama Izraela od 1980.

Szela Jakub - 1787-1862 a. 66, ciela i koodziej ze Smarzowej (woj. kronieskie), syn zagrodnika, w 20. latach XIX w. podj walk z wacicielami Smarzowej, Boguszami, piszc petycje do starostwa, a potem do urzdu gubernialnego we Lwowie, wprzd we wasnej sprawie, pniej jako penomocnik Smarzowej i wsi okolicznych w procesie o bezprawny zabr gruntw i nadmieme obcienie paszczyzn. Znosi chosty i areszty spadajce na niego za spraw Boguszw, ktrzy chcieli zama upr krnbrnego poddanego w dochodzeniu swoich i cudzych praw. W miar jak imi jego nabierao popularnoci wrd chopw, wadze austriackie zaczy dostrzega w nim niewiadome narzdzie swojej polityki zaborczej, skierowanej przeciw polskiej szlachcie oywionej deniami niepodlegociowymi, czowieka mogcego porwa za sob chopw galicyjskich, ktrym nikt wiadomoci narodowej nie wszczepi, ktrzy natomiast mieli gbokie poczucie odwiecznej krzywdy, wyrzdzanej im przez panw. W czasie powstania chopskiego w 1846 w Galicji pod jego wodz rozgromiono kilkanacie dworw, na pograniczu Tarnowskiego i Jasielskiego, zabijajc ziemian z rodzinami, wodarzami, oficjalistami, m.in. rodzin Boguszw. Nie wiadomo, czy Szela bra osobicie udzia w tej trzydniowej rzezi. W cigu kilku nastpnych tygodni stara si uj walk w formy organizacyjne, nawoywa do odmowy wykonywania paszczyzny, zoy memoria w imieniu kilkudziesiciu wsi o jej obnienie. Po pacyfikacji wsi przez wojsko austriackie Szela zosta uwiziony, a po 2 latach zesany na Bukowin, gdzie otrzyma gospodarstwo, na ktrym przebywa a do mierci. W legendzie politycznej pniejszych lat Szela urs do roli symbolu: dla jednych jest to krwawy wataka, zdrajca sprawy narodowej, przywdca pijanej czerni chopskiej, zbrodniarzy dnych krwi, mciwych, kierowanych przez zaborc; dla innych - reformator spoeczny, nieustraszony wdz mas chopskich, buntujcy si przeciw bezprawiu, ideolog i przywdca rewolucji ludowej. Pierwszy z tych nurtw legendy o Szeli znalaz swoje najbardziej pamitne odbicie literackie w Weselu (1901) St. Wyspiaskiego, drugi - w poemacie Sowo o Jakubie Szeli (Pary 1926) Brunona Jasieskiego; por. Turo.

Szelg - moneta srebrna bita przez Krzyakw od 1380, od po. XV w. w miastach pruskich i na Pomorzu Zach. miedziana, pniej polska drobna moneta zdawkowa wartoci 1/3 grosza; z nm. Schilling. Grosz wsta, szelg usiad - przys., zego zdoano si pozby, c kiedy nastajeszcze gorszy. Szelne, szelgowe - czopowe, hist. podatek od produkcji i wyszynku trunkw alkoholowych; hist. podatek wysokoci 1 szelga. Zna kogo jak zy (wytarty) szelg - zna bardzo dokadnie, ze wszystkich stron, z zaletami i wadami.

Szelne - zob. Szelg.

Szeol - hebr. sze ol, wiat podziemny; miejsce pobytu zmarych, rozumiane przez Stary Testament jako podziemny kraj pogrony w gstych ciemnociach, skd powrt jest niemoliwy; odpowiednik gr. Hadesu.

Szerm - dawn. cicie, uderzenie, cios bia, sieczn broni; dawn. szermierka, fechtunek.

Szermierka - sztuka wadania bia broni (szpad, floretem, szabl, bagnetem), fechtunek; przen. (sowna) spr, polemika: przen. (idei, sprawy) walka o jak ide, myl, spraw itd. Szermowa - dawn. walczy na bia, sieczn bro; przen. w dyskusji, w rozmowie, w wystpieniach publ. uywa czego jako broni, posugiwa si czym jako broni, popisywa si czym, naduywa czego, wystpowa z czym; z nm. schirmen 'zasania; broni'.

Sze. Grupa Szeciu - fr. Les Six, kompozytorw: Georges Auric, Louis Durey, Arthur Honegger, Germaine Tailleferre, Darius Milhaud i Francis Poulenc, zawizana ok. 1918 w Paryu, przeciwstawiaa si impresjonizmowi; opiekunem grupy by Eric Satie, ideologiem Jean Cocteau. Pal go sze! - przen. mniejsza o niego, niech go diabli, obejd si bez niego; prawdop. od dawnego rozkazu przy "inkwizycjach" (zob.), czyli torturach; liczba 6 moe w zwizku z liczb liter w wyrazach diabe i pieko, co mogo by magiczn aluzj do palenia przez diaba duszy potpionej ogniem piekielnym. Szeciodniwka - ang. Six Days, wycig kolarski na krytym torze, rozgrywany w cigu 6 dni i nocy, z odpoczynkami; po raz pierwszy w 1896 w USA. Sze "biada" - w biblijnym Proroctwie Izajasza, 5, 1-30: bogaczom nienasyconym, zbytkujcym, zuchwaym, wywracajcym zasady moralne, zarozumiaym i sdziom niesprawiedliwym. Sze narodw - zob. Pi (narodw).

Sze postaci scenicznych w poszukiwaniu autora - w. Sei personaggi in cerca d'autore, "sztuka do napisania" (Rzym 1921, wyst. pol. Krakw 1923) Luigi Pirandella. Na scen, gdzie aktorzy bez przekonania prbuj bezsensown sztuk Pirandella, wdziera si sze obcych osb, gotowych postaci "dramatu do napisania". Ojciec, Matka, Pasierbica, Syn, Wyrostek i Maa dziewczynka otwieraj swe serca przed reyserem, przeczc sobie wzajemnie, gdy kade z nich pragnie w tej popltanej historii rodzinnej odegra gwn rol. Sze stp ziemi - miejsce na grb; por. Se (ziemi).

Szewc - rzemielnik, ktry szyje i naprawia obuwie; zob. Kiliski Jan. Krci jak szewc skr - przys. Leci jak szewc z butami na jarmark - przys. Szewc - dwuosobowa gra uczniowska; wygrywa ten, kto w kwadracie narysowanym na kratkowanym papierze zajmie wiksz liczb kratek. Szewc bez butw chodzi - przys., szewcy chodz bez butw, a krawcy bez surdutw. Szewc do skry, rzenik do misa - przys: z anegdoty o szewcu Kiliskim i rzeniku Sierakowskim, ktry caujc w rk hrabin Krasisk mia powiedzie: "Mj kolega szewc cauje pani hrabin w skr, a ja, rzenik, dobieram si do misa." To mwic zsun nieco rkawiczk hrabiny i pocaowa w go do. Szewcze, trzymaj si (pilnuj) kopyta! - ac. ne sutor supra crepidam, wg Historii naturalnej, 35, 85, Pliniusza St. Apelles poprawiwszy but na swym obrazie pod wpywem fachowych zarzutw szewca, gdy ten zacz gani udo namalowanej postaci, odpar dos.: "(Niech) szewc nie (osdza) powyej obuwia"; szewca po napitki dosy. Szewska pasja - wcieko, zo, ostatnia pasja. Szewski gnyp kraje chlib - zob. Gnyp. Szewski poniedziaek - poniedziaek-(szewskie) prnowanie po przepitej niedzieli.

Szezlong - rodzaj leanki w ksztacie wyduonego fotela do spoczywania w pozycji plecej; wszed w uycie w pol. XVII w. we Francji, rozpowszechniony w XVIII w.; z fr. chaise longue dos. 'dugie krzeso'.

Szirin - zob. Farhad i Szirin.

Szkapa - (w XVI-XVII w. rodzaj mski, pniej eski) art pogard. ko; ko lichy, chudy, ndzny, chabeta, konisko, bronowoka, dawn. te: parepa, psi obiad, szkieta, szewluka; zob. Rosynant.

Szkaplerz - prostoktny kawat sukna z otworem na gow, nakadany na habit w niektrych zakonach, np. karmelitw; miniatura szkaplerza zakonnego (2 mae kawaki sukna zczone tasiemkami, noszone na plecach i piersi pod ubraniem), majca znaczenie religijne; zastpujcy je medalik; ze rdw.-ac. scapularis (vestis) '(szata) noszona na plecach' od ac. scapula 'bark; plecy'; por. Sambenito.

Szkarat - do XVII w. szarat, kolor szkaratny, psowy, karmazynowy, ciemnoczerwony, kolor krwi; czerwona tkanina, ubir, zw. okazay, z takiej tkaniny, ktrego noszenie byo w dawn. Polsce przywilejem domu panujcego Piastw, a pniej caego stanu rycerskiego (szlachty); ze rdw.-ac. scarlatum. Szkarlatyna - med. ponica; z fr. scarlarine. Szkaratna litera - ang. The Scarlet Letter, powie (1850, wyd. pol. 1930) Nathaniela Hawthome'a; liter t jest A, inicja Adulteress 'cudzoonica', wyhaftowane szkaratn nici na sukni bohaterki, Hester Prynne, jako kara za cudzostwo. Szkaratna wszetecznica - zob. Babilon.

Szklany. Szklana Gra - zob. Gra. Szklane domy - zob. Dom.

Szko. Czy ojca szklarza miae? - art., nie zasaniaj, nie jeste ze szka. Szkli bez kitu - zmyla, blaguje, e, cygani, kamie. Szko a. szkieko (do lampy) - cylinder szklany osaniajcy plomie w

lampie (lampce) oliwnej a. naftowej. Szko polskie - zob. Cudnw; Lubaczw; Naliboki; Urzecze. Szko weneckie - zob. Murano.

Szkoa - instytucja, ktrej celem jest ksztacenie modziey; jej budynek; jej uczniowie i personel; kierunek, metoda w nauce, sztuce, sporcie; grupa poetw, pisarzy, artystw, uczonych zwizanych wsplnot metody, przedmiotu a. pochodzenia; podrcznik do nauki piewu a. gry na instrumencie; z ac. schola. Choby ci smaono w smole, nie mw, co si dzieje w szkole - przys. sprzed epoki wywiadwek. Da komu szko - zmczy, utrudzi, zmusi do cikiej pracy, do duego wysiku. Szkoa aplikacyjna - hist. przygotowawcza szkoa teatralna a. wojskowa; z ac. applicalio 'przykadanie si (do)'. Szkoa dworska, farna, katedralna, klasztorna, parafialna - zaoona przy dworze magnata, kociele parafialnym, katedralnym, klasztorze, w parafii. Szkoa Gwna Warszawska - wysza uczelnia polska w Warszawie w latach 1862-69, pniej, w wyniku akcji rusyfikacyjnej, przeksztacona na uniwersytet rosyjski 1869-1914. Wychowankami jej byli m. in. Aleksander witochowski, Henryk Sienkiewicz, Bolesaw Prus, Piotr Chmielowski, Aleksander Kraushar, Zygmunt Gloger, Jan Ign. Baudouin de Courtenay. Szkoa mw - fr. L'Ecole des maris, komedia wierszem (Pary 1661) Moliera; wzorowana na komedii Adelphi (ac., 'Bracia'; 160 pne.) Terenejusza, przedstawia skutki dwch przeciwnych metod wychowawczych pobaliwej i surowej - zastosowanej nie do chopcw, ale do dziewezt. Szkoa obmowy - ang. The School for Scandal, komedia (wyd. 1777, wyst. pol. 1793 w przerbce W. Bogusawskiego) Richarda B. Sheridana, najwysze osignicie autora, dowcipna komedia satyryczno-obyczajowa przedstawiajca dwch braci o cakowicie rnych charakterach: Josepha, hipokryt, i Charlesa, dobrodusznego, lekkomylnego utracjusza. Szkoa paacowa - ac. Schola Palatina, akademia dla rozwoju wiedzy i pimiennictwa zaoona ok. 782 przez Karola Wielkiego przy dworze krlewskim (std nazwa). Bya to szkoa koedukacyjna, w ktrej studiowano teologi, gramatyk, literatur i retoryk pod kierownictwem krlewskiego doradcy i nauczyciela, mnicha anglosaskiego Alkuina. Szkoa Podchorych Piechoty i Kawalerii - w Warszawie, 1815-30, szkoa

oficerska w Krlestwie Kongresowym, w pawilonie parku azienkowskiego. W powstaniu listopadowym 1830 podchorowie, wychowankowie szkoy, pod dowdztwem Piotra Wysockiego, dali, wraz z grup powstacw cywilnych, sygna do rozpoczcia powstania atakiem na Belweder. Szkoa realna - dawna rednia szkoa oglnoksztacca z rozszerzonym programem przedmiotw matematyczno-przyrodniczych. Szkoa Rycerska (Korpus Kadetw) - rednia oglnoksztacca przeznaczona dla synw szlachty, za. w 1765 przez Stanisawa Augusta, zamknita w 1794. Komendantem jej by ksi Adam Kazimierz Czartoryski, wychowankami m.in. Kociuszko, Kniaziewicz, Niemcewicz, Jakub Jasiski. Miaa wychowywa w duchu polskiego Owiecenia; program obejmowa 4 lata ksztacenia oglnego wraz z nauk jzykw obcych i 2 lata zawodowego (suba wojsk., inynieria wojsk., suba cywilna), uzupenianych nauk kunsztw, jak szermierka, jazda konna, tace itd.; por. Kadet. Szkoa serca (a. uczu) - fr. L'Education sentimentale, powie (1869, t. pol. 1931) Gustave Flauberta (pierwsza wersja z lat 1843-45) o niezdolnej do czynu generacji modziey mieszczaskiej wyrosej przed 1840, przedstawionej na tle wydarze polit. z lat 1840-51; autor przedstawia czciowo wasne uczucia do Elise Schlesinger. Szko wiata - nazywano w 1. po. XVI w. dwa zaginione dzi kartony do nie wykonanych obrazw na temat wojny midzy Florencj i Piz, zamwione w 1503 przez Signori florenck u Leonarda da Vinci i u Michaa Anioa dla ozdobienia dwch przeciwlegych cian Sali Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio. Znamy je tylko z kopii. Pierwsza przedstawiaa Bitw pod Anghiari (walka jedcw o zdobycie sztandaru), druga - Bitw pod Cascino (na alarm piechurzy; zaywajcy kpieli w Arno, rzucaj si do broni). Leonardo by wwczas u szczytu sawy, a Micha Anio znajdowa si na pocztku swego dojrzaego okresu, ale mia ju za sob Bachusa z Bargello, watykask Pieta i koczy prac nad posgiem Dawida. Szkoa utrakwistyczna - majca 2 jzyki wykadowe a. czca nauczanie klasyczne z mat.-przyrodniczym; od ac. utergue 'oba'. Szkoa on - fr. L'Ecole des femmes, komedia wierszem (Pary 1662, wyst. pol. Warszawa 1780 pt. Szkoa kobiet, t. W. Bogusawski) Moliera. Sztuk ostro krytykowano z punktu widzenia literackiego i moralnego; koci upatrywa w niej podwaanie pojcia grzechu, mieszczastwo przestraszyo si ataku na tradycjonaln obyczajowo. Molier odpowiedzia swym przeciwnikom jednoaktow komedi Krytyka "Szkoy on" (1663), gdzie w formie dyskusji salonowej dowodzi susznoci walki o reform metod pedagogicznych, ktrych tpa surowo demoralizuje zamiast wychowywa. Uczymy si nie dla szkoy, ale dla ycia - ac. non scholae, sed vitae disvimus odwrcona myl Seneki M. (Listy, 106), gdzie czytamy: non vitae, sed scholae discimus 'Nie uczymy si dla ycia, ale dla szkoy'.

Szkopu - dawn. rafa, skaa podwodna; przeszkoda, zawada, trudno, sk; z ac. scopulus 'opoka, skaa'.

Szkuta - najwikszy staropolski statek rzeczny przeznaczony do "spustu" towarw do Gdaska, niekiedy uywany do komunikacji pasaerskiej, budowany z grubych tarcic, pasko, bez pokadu, aglowo-wiosowy, z wysoko wzniesionym, wywinitym dziobem ("nosem", "sztab"), z bud dla szypra na rufie pionowo citej; w rodku zyza (zza) do cieku nieczystoci, nad ni stolec drewniany, w ktry zakadano maszt. Po obu stronach sypano zboe a. inny adunek, osaniajc go somianymi matami. Sub penio 16-20 fiisw (orylw), sternik (retman, rotman), sztabnik (starszy flis) i kucharz; ze st.-skand. skuta. Szkutnictwo - dawn. budowa statkw rdldowych; budowa statkw drewnianych i ciesielka okrtowa.

Szlachta - uprzywilejowany stan spo. w pastwach typu feudalnego, wywodzcy si z rycerstwa; zdobyte z czasem prawo feudalnej dziedzicznej wasnoci ziemi i zwolnienie od danin dawao szlachcie w rce wadz polityczn i podporzdkowywao, jej inne stany. W Polsce przeksztacenie si rycerstwa w szlacht nastpio w XIV-XV w. Szlachta potrafia zapewni sobie wiele przywilejw, jak: wolno od podatkw i ce, nietykalno osobist i dbr, reprezentacj stanow w sejmikach i sejmie, wyczne prawo do urzdw pastwowych i wyszych godnoci koc., prawo obioru krla i wypowiadania mu posuszestwa. Znakiem zewntrznym szlachectwa byy herby (zob.) i zawoania (zob.). Przynaleno do stanu bya dziedziczna (urodzenie), rzadziej w drodze nobilitacji (zob.) a. indygenatu (zob.). Podstaw ekonomiczn szlachty od XV-XVI w. bya gospodarka folwarczna (zob. Folwark), ktra zmuszaa przez obowizek paszczyzny (zob.) poddanych chopw do bezpatnej pracy na ziemi dworskiej. Zasadniczym obowizkiem szlachty wobec pastwa bya suba rycerska zwana pospolitym (zob.) ruszeniem, ktrego warto bojowa wszake ju od po. XV w. szybko malaa. Stan szlachecki dzieli si na grupy hierarchiczne (mimo formalnej rwnoci): magnateri, szlacht folwarczn, zagrodow i goot. Wprowadzona w XIX-XX w. zasada rwnoci wszystkich wobec prawa odebraa szlachcie reszt przywilejw, jakie jej pozostay po Wionie Ludw i uwaszczeniu chopw. Stan szlachecki zniesiony zosta ostatecznie przez Konstytucj 1921; zob. te: Artykuy (henrykowskie); Arystokracja; Baron(et); Bojarzy; Czynsz; Diuk; Elekcja (viritim); Gdy Adam ziemi kopa; Gdy nard do boju; Gentry; Goota; Jafet; Konfederacja; Liberum veto; Lord; Neminem captivabimus; Nic o nasbez nas; Nihil novi; Palemon 2; Polska (Nierzdem Polska stoi); Przywilej(e generalne); Rd (heraldyczny; rycerski); Rycerstwo; Rzeczpospolita (szlachecka); Sarmata; Sarmatyzm; Skartabellat; Szaraczek; cierciaika; Wodyka; Wolno (szlachecka); ze st.-nm. slahta

(nm. Geschlecht) 'rd'. Bracia szlachta - zob. Brat. Cnota szlachcicem czyni, nie urodzenie - przys. Demokracja szlachecka - w feudalnej Polsce okres, zw. XV i XVI w., kiedy klas rzdzc bya caa szlachta, korzystajca z wolnoci myli, sumienia i sowa, zgromadze i stowarzysze, w przeciwiestwie do okresu pniejszego, gdy demokracja ta zmienia si w oligarchi magnack. Kiedy szlachcic, to wemiesz na kobiercu - jeeli syn szlachecki, to wychostaj ci na kobiercu. Magnaci - zob. Arystokracja; Diuk. Monowadcy - zob. Arystokracja; Diuk. Szlachcic bez honoru (urzdu) to jak pies bez ogona - dawne przys. Rwno szlachecka nie uznawaa tytuw arystokratycznych. Mimo to magnaci, wbrew konstytucji z 1673 i nie baczc na pacta conventa z 1736, uzyskiwali od obcych monarchw tytuy hrabiw i ksit, inni za tworzyli sobie fikcyjne genealogie ksice, ktrych autentycznoci nikt nie sprawdza, skoro tytuy oficjalnie nie istniay. Niech do tytuw arystokratycznych nie przeszkadzaa powszechnemu uywaniu tytuw urzdowych, jak stolnik, czenik, miecznik, podkomorzy, chory, skarbnik, nie zwizanych z adnym urzdem, honorowych, z czasem po prostu kupowanych u dworakw, a wreszcie zupenie fikcyjnych. Szlachcic bez procesu jak ryba bez wody - przysl. o pieniactwie szlachty. Szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie - dawne przys. Szlachcic kady dobrze urodzony do wszystkich godnoci ma prawo; bo i dobrze wychowany, nie ma w sobie owej gupiej nierozwagi i podego upokarzania si prostego ludu - starosta beski, pniejszy kanclerz wielki koronny, Jan Zamoyski, na sejmie elekcyjnym w 1575. Szlachecka fortuna: jak pies na niej sidzie, to ogon ma za granic dawne przys. o szlachcie zagrodowej. Szlachectwo obowizuje - fr. noblesse oblige, do szlachetnego postpowania; z Maksym i refleksji ksicia de Levis (1764-1830). Szlachetnie urodzony - urodzony w rodzinie szlacheckiej. Szlachta czynszowa - opacajca czynsz za uywanie ziemi. Szlachta drkowa - niezamona, biedna.

Szlachta folwarczna - rednia, stanowica trzon stanu szlacheckiego. Szlachta w roku 1831 - zob. Gdy nard do boju... Szlachta zagrodowa, zagonowa, zaciankowa, chodaczkowa, czstkowa, siermina, szaraczkowa - nie majca poddanych chopw, uprawiajca ziemi wasnymi rkami. Za krla Olbrachta wygina szlachta - zob. Jan (I Olbracht).

Szlachtuz - przest. rzenia; z nm. Schlachthaus.

Szlafmyca - mikka, cienka czapka, noszona dawniej przez mczyzn w ku dla ochrony przed przecigami; z nm. Schlafmtze, Schlaf 'sen'; Mtze 'czapka'.

Szlagon - iron. o szlachcicu-szlachciurze, rubasznym hreczkosieju, zasiedziaym na guchej wsi ziemianinie; dzi niekiedy jeszcze o czowieku raczej starszawym, ktrego wygld, sposb bycia, postawa, kojarzy si z naszymi wyobraeniami o dawnych hreczkosiejach, o rubasznym szlagostwie.

Szlak - droga naturalna, trakt, gociniec wytyczony przez uywanie przez pieszych a. jezdnych; trop, lad; z nm. Schlag 'uderzenie; wyrb, porba; chodnik, przekop'. Szlaki - dawne midzynarodowe trakty handlowe, zw. czce Polsk z wybrzeami M. Czarnego: Szlak czarny: Krym - Boh - Huma - Konstantynw i Zbara. Szlak kuczmaski: Krym - Boh - Bar - Zbara. Szlak wooski: Krym - ujcie Dniestru - niaty i Halicz - Lww i Przemyl. Szlaki tatarskie - ktrymi od koca XV w. a do 1695 czambuy tatarskie najeday Ru i Polsk, pokryway si w znacznej mierze z szlakami handlowymi. Zagony szy wododziaami, aby oszczdzi sobie kopotliwych przepraw rzecznych, a orientacj na stepach uatwiay synne mogiy. Z Perekopu (twierdza Fereh Kerman zbud. przez chana Mengli Gireja w 2. po. XV w.) na Przesmyku Perekopskim (Krym) przez Dzikie Pola szlakiem czarnym midzy Dnieprem a Bohem, od Martwych Wd szlakiem kuczmaskim midzy Bohem

a Dniestrem, na Podole (przy uroczysku Kuczma) i na Lww. Szlak jedwabny - zob. Jedwab. Szlak Orlich Gniazd - szlak turystyczny wzdu strefy krawdziowej Wyyny Krakowsko-Czstochowskiej, zwanej pop. Jur Krakowsk, z urozmaiconym krajobrazem i licznymi osobliwociami: Krakw - Ojcw - Pieskowa Skaa Olkusz - Pustynia Bdowska - Ogrodzieniec - Wodowice - arki - Olsztyn Czstochowa. Dziesi zamczysk - zjawiska krasowe w skaach wapiennych, zanikajca w piaskach rzeka Baba pod Olkuszem.

Szlara - szlarka, szlarek, przest. bramowanie, obszycie, lamwka, falbanka, stanowice wykoczenie czepka, sukni itp.; z nm. Schlar; zob. te Sowa.

Szlarafia - zob. Kukania.

Szleja - (staropol. la) najprostsza uprz szorowa do pracy konia w zaprzgu: 2 pasy parciane a. rzemienne, napiernik poczony z nakarcznikiem dwoma ktkami elaznymi i karkowy naszelnik hamulcowy; szelka, pas, rzemie sucy do cignicia, wiezienia czego; z czes. le.

Szlichtada - dawn. przejadka sann, take gromadna, poczona z zapustnym kuligiem; przest. lizgawka; z dawn. nm. Schlittade od Schlitten 'sanie'.

Szlifibruk - przest. le, prniak, nierb wasajcy si po ulicach, "szlifujcy" bruki, nygus zbijajcy bki.

Szlisselburg - od 1944 Petrokrepost, miasto przy wypywie Newy z jeziora adoga, w okrgu leningradzkim (Ros. SRR). Na jeziorze nowogrodzianie zaoyli w 1323 twierdz Orieszek, ktra pod nazw Noteburg naleaa w latach 1611-1702 do Szwecji; w 1702 Piotr I Wielki nada jej nazw Szlisselburg i znacznie rozbudowa; od 1730 do lutego 1917 osadzano tam winiw politycznych, m.in. Walerego ukasiskiego i Ludwika Waryskiego, ktrzy tam zmarli.

Szlumerek - krtka drzemka; z nm. Schlummer.

Szlusowa - dawn. wojsk. zwiera szeregi, stawa w szeregu na miejsce polegego a. rannego onierza; przycza si do kogo, do towarzystwa (doszlusowa); z nm. schliessen 'zamyka; zawrze'.

Sza dziewczyna po wod - zob. Posza panna...

Sza dzieweczka do laseczka - piosenka odnotowana przez Kolberga w XIX w. jako melodia ze lska Opolskiego, staa si najpopularniejsz piosenk w latach 1946-55. Sza dzieweczka do laseczka, do zielonego, Napotkaa myliweczka bardzo warnego, Myliweczku, kochaneczku, bardzom ci rada. Daabym ci chleba z masem, alem go zjada. 1-4.

Szapak - ko chodzcy rodzajem nieprawidowego kusa, tak zwan szapi, w ktrej tylna noga stawiana jest nieco wczeniej ni zespolona z ni przednia, skutkiem czego rozlegaj si 4 uderzenia kopytami zamiast dwch; nazwa chodu: szap dpn. szlapi, r. eski.

Szom - dawn. hem.

Szyk - dawn. wysoka, zazw. futrzana czapka, zakoczona spiczasto; z ros.

Szmelc - pierw. 'ozdoba, lnica (zota) powoka', pn. tylko: 'lichota bez wartoci'; z niem. Schmelze 'topienie'. Szmelcowanie - przest. pokrywanie, ozdabianie metali szmelcem, emali, powok szklist chronic od rdzewienia; przest. smarowanie wyrobw elaznych na gorco smo; przest. topienie, przetapianie, rozpuszczanie; z nm. schmelzen 'topnie; przetapia'. Na Boga-jaka dziewczyna Na biaym walczy rumaku... Zbroja szmelcowana, sina, Tarcza bez adnego znaku. J. Sowacki, Beniowski (dramat), 1, 4,

396-99.

Szmermel - przest. rodzaj ogni sztucznych, raca, wykowaty fajerwerk; przest. przen. szumny frazes, efektowna plotka; szmer, zgrzyt; z nm. Schwrmer 'marzyciel; hulaka; fajerwerk'. Mie szmermele w gowie - przest. mie fioa, bzika, hysia, krka, zajczki w gowie.

Szmuklerstwo - pasamonictwo, zajcie szmuklerza, pasamonika, rzemielnika trudnicego si produkcj pasmanterii, wyrobw wkienniczych uywanych na ozdoby do odziey (mundurw), szat liturgicznych, mebli, zason, oranek itp., jak: borty, galony, kwasty, frdzle, sutasz, lacet, sznelki, rozety, gimpy (yy, rdzenie, dusze) itd.; z nm. Schmuck 'ozdoba'.

Sznur - cienki powrz, postronek; przen. stryczek (szubieniczny); dawna jednostka miary dugoci =ok. 447m, dzielca si zwykle na 10 prtw a. 75 okci; dawna jednostka miary powierzchni: (staropolski) 1/3 morgi chemiskiej =ok. 0,27ha; (nowopolski) 1/3 morgi nowopolskiej =ok. 1,97ha; dawna tratwa do spawu drewna; dawn. wski zagon, dugi wski pas gruntu. Bra wszystko pod jeden sznur - zob. Strychowa (Strychulec). Sznur Oknosa - zob. Oknos. W domu powieszonego nie mwi si o sznurze (o postronku) - przys. Wilczy sznur - fladry, sznur z chorgiewkami dla osaczenia terenu lenego przy polowaniu na wilki. Kajsim zaby zoty rg, osta mi si ino sznur. St. Wyspiaski, Wesele, 3, 34, 1093-94; Jasiek.

Sznurwka - sznurowany stanik a. gorset kobiecy noszony dawniej "dla uformowania talii (stanu)", dla nadania figurze smukego wygldu.

Szofar - hebr., rg barana a. wou, uywany jako trba przez staro. Zydw w czasie bitwy, uroczystych wit, a do dzi w synagogach w Sdny Dzie.

Szodra - szynka, opatka wieprzowa wdzona a. solona; przen. pogard. od XVII w. - mieszczuch niemiecki w Polsce; zool. przyszynka, ac. Pinna, rodzaj maw morskich (niektre osigaj do 17m dugoci), z ktrych bisioru (jedwabistych nici z wydzieliny gruczou) wyrabiano w pd. Woszech rkawiczki, torebki itp.; z nm. Schulter 'opatka; rami'.

Szopka - stodka, stajenka, maa szopa; herody, rochomy a. nieruchomy teatr lalek ukazujcy sceny zwizane z ewangeliczn i ludow tradycj Boego Narodzenia (por. Jasa: Jaseka), dawniej zwykle przenony, obnoszony po domach przez koldnikw, znany prawdop. od XVI w., wicy si z tradycj rdw. misterium religijnego grywanego przez lalki, majcy w rnych okolicach Polski charakterystyczne dla nich cechy (najbogatsza jest szopka krakowska); art. heca, komedia, sprawa niepowana. Szopka literacka - fr. guignol litteraire, widowisko satyryczne, najczciej kukiekowe, przedstawiajce osoby znane z ycia politycznego, kulturalnego, naukowego itd., jak szopka "Zielonego Balonika" w Krakowie na pocz. XX w., midzywojenne szopki "Cyrulika Warszawskiego" i in.

Szory - znany ju w staroytnoci typ uprzy na konia, szeroki pas skrzany a. parciany, zakadany na pier konia, wraz z pomocniczymi rzemieniami, nadajcy si tylko do lejszej pracy pocigowej, bo przy ciszej napiernik uciska koniowi tchawic; zob. Chomto; Szleja; z nm. (Ge)schirr 'uprz'.

Szstak - moneta bita w Polsce od 1528 do koca I Rzplitej, powszechna zw. w XVII w., dwunasta cz talara, warta sze groszy; samiec jelenia a. sarny, majcy na obu tykach (rogach) poroa cznie sze gazek.

Szpada - w Europie XVII-XIX w. bro biaa kolna o wskiej, prostej gowni i jelcu zoonym z tarczy i kabka; kolna bro sportowa ze stalow kling o przekroju trjktnym; z w. spada od gr. spathe 'ostrze'. Sen o szpadzie - zob. Sen. Skrzyowa szpady - odby walk na szpady; przen. zmierzy si, zetrze w dyskusji, polemice itp.

Szpak - rodzina ptakw piewajcych z rzdu wrblowatych, o upierzeniu ciemnobrunatnym, od spodu czarnym, biao nakrapianym, z poyskiem metalicznym, wdrownych; dorose samce szpaka piewaj w sposb niezwykle urozmaicony, z wielk ochot i biegoci naladujc gosy wielu innych ptakw (zw. wilgi), plusk wody, pukanie dzicioa itd.; chowane w domu od pisklcia atwo ucz si wymawiania wyrazw i gwizdania skomplikowanych melodii; ko maci ciemnosiwej, szpakowaty. Starego szpaka (wrbla) nie zapiesz na plewy - zob. Plewy (Nie dam si zapa). Szpakami karmiony - przest. o czowieku chytrym, przebiegym, mdrym, dowiadczonym. Szpak z niego - jest mdry, przebiegy. Uci szpaka - zdrzemn si; spata figla. liczny Jasiu, 8 Mowny szpasiu, 8 Mj sowiku, 8 Bdzie zyku, 8 Szpaczkujesz, 8 Nie czujesz? 8 mier jak kot 8 Wpadnie w lot! J. Baka, Modym uwaga, 41-48; szpaczkowa - 'figlowa, baznowa'.

Szpaler - jeden, dwa a. kilka szeregw drzew bd krzeww zasadzonych gsto, strzyonych a. o formach naturalnych, wysokoci powyej przecitnego wzrostu czowieka; dwa szeregi ludzi ustawionych po obu stronach przejcia, ulicy; w Polsce nazwa tkanin dekoracyjnych na obicie cian, tapiserii wyprodukowanych przed 1662, uywana wymiennie z nazw arras; zob. Gobelin; z nm. Spalier od w. spaliera 'porcz; szpaler'.

Szparki - szybki, prdki, wawy, ochoczy, popdliwy; por. Modo (mistrzu).

Szparogi - naroniki, wiatrownice, dwie krokwie. szczytowe ograniczajce pokrycie dachu chaupy, schodzce si u jej wierzchoka; rogowniki, rogacze, przeduenie dwch szczytowych desek powyej ich skrzyowania, nad wierzchokiem dachu chaupy, ozdobnie wyrzezane w ksztat rogw, gw zwierzt, ptakw, itp., niekiedy jako samoistna ozdoba przybita do wierzchoka dachu. Szparogi-rogowniki spotyka si w budownictwie zach. i pn.-zach. Europy, w Polsce zw. na Kurpiach, na pozostaym Mazowszu i na Pomorzu; zob. te Pazdur.

Szpinet - spinet, dawny instrument muz., rodzaj niewielkiego klawesynu, stawiane na stole a. na kolanach paskie pudo rezonansowe o jednej klawiaturze, z jednym systemem strun, bez rejestrw; b. populamy jako instrument domowy w XV-XVIII w., w Polsce zwany excellencikiem (XVII w.) a. oktawk, jeli may; por. Wirgina; z nm. Spinett od w. spinetta.

Szpitalnicy - oglna nazwa zakonw i zgromadze zakonnych opiekujcych si chorymi w szpitalach i schroniskach, jak bonifratrzy, antonici, szpitalnicy w. Ducha; zob. te Joannici.

Szponton - dawna bro drzewcowa, rodzaj krtkiej partyzany o grocie zaopatrzonym u dou w haki a. kolce; krtki berdysz stanowicy oznak subow i uzbrojenie oficerw piechoty w XVII i XVIII w.; z fr. (e)sponton od w. spontone, spuntone. Proporszczyk z dugim szpontonem naciera (Szponton jest to zarazem dzida i siekiera, Teraz ju zaniedbany i tylko na flocie Uywaj go - wwczas suyl i piechocie). A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 9, 414-417.

Szpunt - czop, zatyczka, koek do zatykania otworu w beczce; poduny wystp na krawdzi deski sucy do czenia z drug desk, majc odpowiedni wpust, rowek; z nm. Spund.

Szranki - dawn. ogrodzenie, bariera otaczajca aren turniejow; przen. arena, teren, pole dziaania, granice, ramy czego, ryzy, karby; z nm. Schrartken. Stawa, wstpowa, wchodzi w szranki - stawa do walki na jakkolwiek bro, zw. na sowa. Gdzie twej obdnej myli kres? Gdzie szranki twych skrzydlatych snw? L. Rydel, Faun gra, 26-27.

Sztafa - plast. postacie ludzi i zwierzt, zazw. niewielkie, a. scenki rodzajowe, urozmaicajce, oywiajce a. upikszajce kompozycj krajobrazu; z nm. Staffage.

Sztajer - taniec ludowy z Alp styryjskich, z grupy tacw lndler,

przyswojony w Polsce jako ywa polka o charakterze podmiejskm, sztajerek, taczony ze specyficznym podrywaniem nogi, na majwkach i zabawach, wygrywany na katarynkach; z nm. Steirischer '(taniec) styryjski' Od Steiermark 'Styria', kraj zwizkowy w rodk.-wsch. Austrii.

Sztajnkelerka - dawn. dylians pocztowy, przewocy pasaerw i przesyki; od nazwiska przemysowca, kupca i finansisty krakowskiego, ktry w 1845 zaoy spk eksploatacji dyliansw wasnej produkcji, a w 1849 zbankrutowa: Piotr Antoni Steinkeller, 1799-1854.

Sztambuch - dawn. kronika rodu, gdzie zapisywano waniejsze wydarzenia i daty z ycia rodzinnego; przest. album, wspomnik, pamitnik, ksika do wpisywania miych ycze, wierszy (zob. Wiersz: sztambuchowy), sentencji, niekiedy ilustrowanych amatorskimi rysunkami, bardzo pop. w XIX w.; z nm. Stammbuch. Pani! cmentarz i sztambuchy S to dwa wierne schronienia, Gdzie pi snem nieprzerwanym nieboszczykw duchy W archiwie niepamici, pod godem: Wspomnienia. M. Gosawski, W pamitniku H. C., 1-4.

Sztandar - chorgiew (zob.), od 1937 chorgiew wojskowa; z nm. Standarte od st.-fr. estandard. Czerwony sztandar - zob. Czerwony. Order Sztandaru Pracy - order polski, nadawany za wybitne osignicia w pracy zawodowej, ustanowiony w 1949. Sztandar przechodni - oznaka wyrniajca zesp, ktry zdoby pierwsze miejsce we wspzawodnictwie pracy. miao podniemy sztandar nasz - zob. Zacign si pod czyje sztandary (walczy pod czyimi sztandarami) - do jakiego wojska (w jakim wojsku).

Sztof - dawna rosyjska miara cieczy, zw. wdki; p kwarty, 1/10 wiadra; naczynie o takiej pojemnoci; dawn. granulka, kawaek oowiu, ktrym si nabijao strzelb; z nm. Stoff 'materia(); trunek'.

Sztorc - dzi ywe jeszcze w wyraeniach: sztorcem, na sztorc (stawia, postawi co) 'tak, aby sterczao; wsz stron, ostrym kantem, do gry; prostopadle do ziemi, podogi itd.' Stan sztorcem - przeciwstawi si energicznie, oprze si stanowczo, zdecydowanie, sprzeciwi si.

Sztrabancel - przest. pot. urwis; wyrostek; ulicznik; chystek; z nm. strabanzen 'wasa si'.

Sztraf - przest. a. gwar. mandat karny, grzywna, kara pienina; z nm. Strafe 'kara'.

Sztroman - figurant, osoba podstawiona; z nm. Strohmann 'straszydo ze somy'; od Stroh 'soma' i Mann 'czowiek'.

Sztuka - twrczo art.; utwr dramatyczny, sceniczny; umiejtno, biego, kunszt, mistrzostwo, talent; fortel, wybieg; figiel, sztuczka; pojedyncza rzecz, jednostka, egzemplarz; dawn. kawa(ek), cz, ks; dawn. sztuczno, pozr, fasz, udawanie; z nm. Sluck 'kawa(ek), cz; jednostka (sztuka); teatr. sztuka; egzemplarz, okaz'. Chytra (zdolna, sprytna itd.) sztuka - z uznaniem o czowieku chytrym, zdolnym itd. Do trzech razy sztuka - zob. Trzy. Na raz sztuka - co, co si ju drugi raz nie uda. Nawet do pieczenia jabek trzeba sztuki - nm. es gehrt Kunst zum Apfelbraten, przys. Porba (rozsieka) na sztuki, w sztuki - na kawaki. "Sztuka" - Towarzystwo Artystw Polskich za. w Krakowie w 1897, do ktrego naleeli wszyscy wybitniejsi artyci polscy XIX i pocz. XX w., organizujce wystawy obrazw i rzeb na wysokim poziomie art., w kraju i za granic. Ostatnia 101. wystawa odbya si w 1950 w Warszawie. Sztuka cenniejsza ni zoto i drogie kamienie - ac. Ars auro gemisque prior, napis na jednym z romaskich relikwiarzy.

Sztuka czarnoksiska, tajemna, czarodziejska, diabelska - magia (zob.), czary. Sztuka czysta - zob. niej Sztuka dla sztuki. Sztuka dla sztuki - fr. L'art pour l'art, z Wykadu 22 na Sorbonie (1818) fllozofa fr. Victora Cousin; sztuka czysta, haso kierunku w sztuce, sprzeciwiajcego si stosowaniu w ocenie dziea sztuki kryteriw pozaartystycznych, rozumiejcego sztuk jako cel sam w sobie, jako sub celom estetycznym. Sztuka kochania - ac. Ars amatoria, zob. Mio. Sztuka krzyowa - zob. Krzy(owa sztuka). Sztuka mapujca natur - ac. Ars simia nalurae, co w rdw. byo zarzutem, a w epoce Odrodzenia - pochwa dziea. Sztuka misa, sztukamis - kawaek gotowanej woowiny. Sztuka operacyjna - teoria i praktyka przygotowania i prowadzenia dziaa bojowych przez armie, grupy armii, fronty. Sztuka poetycka - ac. Ars poetica, zob. Poeta. Sztuka polega na ukryciu (wysikw) sztuki, ac. Ars esl celare artem. Sztuka stosowana - termin uywany w Polsce po 1881 do koca 1. wojny wiat., a pniej tylko z rzadka, na oznaczenie sztuki uytkowej, dekoracyjnej, zw. w dziedzinie rzemiosa, dekoracji wntrz i grafiki uytkowej. Sztuka sukna, ptna a. innej tkaniny - zwj, bela, postaw (zob.), ilo tkaniny, jaka moga by wyprodukowana na kronie poziomym. Sztuka uytkowa, sztuka zdobnicza - rzemioso artystyczne przedmiotw dekoracyjnych a. codziennego uytku, rkodzieo art. Sztuka wojenna - umiejtno prowadzenia dziaa wojennych na wszystkich szczeblach dowodzenia, obejmujca strategi, sztuk operacyjn (zob. wyej) i taktyk. Sztuka w sztuk - kada jednostka taka jak inne. Sztuka zdobnicza - zob. wyej Sztuka uytkowa. Sztuk Niemcw (durniw, baby, diaba, kozy, niedwiedzie, wilki, owce, ryby) tuk - przys., waciwym sposobem, odpowiedni metod. Sztuki amane - dawn. popisy magikw, kuglarzy, sztukmistnw, poykaczy

ognia, cyrkowcw itp. Sztuki magiczne - popisy sztukmistrzw, prestidigitatorw, iluzjonistw, magikw itp. Sztuki pikne - przest. sztuki plastyczne; zob. niej. Sztuki plastyczne - termin obejmujcy: architektur, rzeb, malarstwo, rysunek, grafik i rzemioso artystyczne. Sztuki wyzwolone - zob. Siedem (sztuk wyzwolonych). To nie sztuka zabi kruka - przys., z rnymi wersjami dalszego cigu, zw. w typie uczniowskim, np.: "ani sow trafi w gow, ale sztuka cakiem wiea goym zadkiem si na jea". W sztuce (to, co) najlepsze, jest (ledwo) wystarczajce - nm. in der Kunst ist das Beste gut genug, z Podry do Woch (1813-17) Goethego. ycie (jest) krtkie, sztuka dugotrwaa - zob. ycie. ycie jest powane, sztuka jest radosna - zob. ycie.

Szturarze - partacze, przeszkodnicy, w dawnej Polsce rzemielnicy nie nalecy do cechw, pracujcy na wasn rk, zwalczani przez rzemioso cechowe; z nm.

Szturmak - w XVI-XVIII w. hem burgundzki z grzebieniem, nakarczkiem, policzkami i daszkiem, uywany g. przez piechot szwajc., nm. i polsk, rajtarw, oficerw lancknechtw i polskich arkebuzerw konnych; w XVII-XVIII w. garacz, gardacz, rczna bro palna z rozszerzonym wylotem lufy; przest. popychado, garkotuk, niezdarna, tpa suca; z nm. Sturmhaube 'szyszak; hem wojskowy'.

Sztyblety - kamasze mskie z nierozcinan cholewk, z wszytymi po bokach cholewki kawakami elastycznej gumy; z ros. szliblety od nm. Sliefelelte 'but z krtk cholewk'.

Szuanie - francuscy chopi-rojalici Bretanii i Wandei, walczcy po stronie monarchii w okresie Rewolucji Fr.; przen. rojalici fr.; z fr. chouans z dial. fr. chouan 'sowa', przezwisko jednego z przywdcw, Jeana Cottereau, zm. 1794. pochodzce od ostrzegawczego sygnau naladujcego

pohukiwanie sowy.

Szuba - w Polsce XV-XVII w. obszerne okrycie wierzchnie magnaterii i patrycjatu, sigajce kostek, szyte z bogatych, wzorzystych materiaw (atasowe, jedwabne itp.), podbite futrem z lisw, wilkw, rysi, baranw itp., bez zapicia; damskie szuby byy krtsze, z rozcitymi rkawami; w XIX i na pocz. XX w. dugie wierzchnie okrycie (paszcz) podbite futrem; por. Dacha. Nie kademu w szubce przystoi - dawne (1618) przys.

Szubienica - "trzy drewna", drewniane rusztowanie zoone z pionowego supa (a. dwch) i poprzecznej belki, na ktrej wiesza si skazanych na mier przez powieszenie, w rdw. narzdzie i oznaka najwyszego wymiaru sprawiedliwoci, wznoszona, jako przykad i przestroga, przy drogach, u bram miejskich, u stp zamkw. Wieszano na niej zwykle schwytanych na pospolitej kradziey, a nieuchronnie - za powtm kradzie. Co ma wisie, nie utonie - co komu przeznaczone, to go nie minie. Humor szubieniczny - nm. Galgenhumor, desperacki, wisielczy, pokrywajcy zgryzot, udrk. Szubienica - gra w szubienic(zk), dwuosobowa gra uczniowska; wygrywa, kto pierwszy ustawi trzy swoje znaki (kko a. krzyyk) w linii prostej na dziewiciu polach utworzonych przez 2 pary krzyujcych si linii. Stoy, awy ustawione w szubienic - w ksztat litery (Pi). Urwa si z szubienicy - szubienicznik, obwie, tobuz, dra, otr spod ciemnej gwiazdy. W rdw. w niektrych krajach i w pewnych okresach darowywano win i kar skazacowi, ktry si urwa ze stryczka na szubienicy.

Szubrawcy - zob. Towarzystwo (Szubrawcw).

Szuhaleja - uywana dawniej na Ukrainie i Biaorusi, a zw. na Polesiu, dua paskodenna d rzeczna z jednego pnia dbu, mieszczca do trzydziestu osb; z ukr.

Szumi jody na gr szczycie - aria Jontka z opery Halka (zob.) Stanisawa Moniuszki, sowa Wodzimierza Wolskiego; aria ta staa si szeroko rozpowszechnion pieni popularn, czsto wystpujc w charakterze pieni anonimowej. Szumia jody na gr szczycie, Szumi sobie w dal, I modemu smutne ycie, Gdy ma w sercu al. 1-4.

Szumka - wesoa, skoczna piosenka ukraiska; dawny szybki taniec lud. na Rusi, w takcie 2/4, podobny do koomyjki.

Szurza - zob. Rodzina (Brat ony).

Szwabacha - odmiana pisma gotyckiego (zob. Goci) stosowana w druku od po. XV w., przeksztacona w XVI w. we fraktur; z nm. Schwabacher (Schrift) '(pismo ze) Schwabach, w Bawarii'.

Szwadron - w Europie od XVII w. do 1945 pododdzia kawalerii, od pocz. XIX w. zoony z 2 kompanii, odpowiednik kompanii w piechocie; z nm. Schwadron od w. squadrone 'wielki czworokt (wojska)'.

Szwank - dawn. raz, cicie; przest. uszczerbek, szkoda, strata, uszkodzenie, ujma; z nm. Schwankung 'niepewno; chwianie si; zmienno'.

Szwe Dagon - pagoda w Rangunie (stolicy Birmy, na wsch. skraju delty Irawadi), najsynniejsza witynia Birmy, jeden z najwspanialszych zabytkw sztuki birmaskiej o tradycjach sigajcych VI w. pne. Dzisiejszy ksztat nadano jej w XV w. i w 1768: wysoka, ceglana, stokowata, z zewntrz pozacana czasza na wielobocznej podstawie, zwieczona gankiem zdobionym drogimi kamieniami oraz zotymi i srebmymi dzwonkami, otoczona witykami, kaplicami, rzebami i polichromowanymi dzwonnicami.

Szwedzki. Strj szwedzki, buty szwedzkie - wg XVII-wiecznej mody szwedzkiej, wprowadzonej do Polski przez dwr Wazw, jako tzw. strj cudzoziemski: kapelusz z podniesion z boku szerok kres i pirem, wstga przez pier a. tali, wykadany szeroko konierz; obcisy u gry,

rozkloszowany u dou kaftan, b. sute, bombiaste spodnie, buty wysokie poza kolano. Szwed baba - dawn. herod-baba, kobieta potna, energiczna, stanowcza. Szwedzka broda - przycita ostro w szpic wg mody z XVII w. Szwedzka gimnastyka - wprowadzona przez lekarza i poet szwedzkiego Pehra Henrika Linga, 1776-1839, oparta na naukowych podstawach anatomii i fizjologii, zwracajca szczegln uwag na wiczenia poprawiajce postaw, gimnastyka postaw. Na przeomie XIX i XX w. panowaa na caym wiecie, rywalizujc z nm. systemem Friedricha Ludwiga Jahna, 1778-1852. Szwedzkie Okopy, Szwedzkie Gry - polska lud. nazwa starych, nieraz przedhistorycznych okopw i mogi, przypisywanyeh przez lud szwedzkim najedcom z XVII w. Szwedzkie zapaki - bez fosforu, pocierane o mas zawierajc fosfor. Szwedzki sowik - przydomek Jenny Lind, 1820-87, jednej z najwybitniejszych piewaczek XIX w., sopranu liryczno-koloraturowego; Lind staa si boyszczem tumw w caej Europie od czasu, gdy w 11 lat po sztokholmskim debiucie zapiewaa parti Alicji w Robercie diable Giacoma Meyerbeera w 1847.

Szwejk - bohater tytuowy powieci Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas woiny wiatowej, czes. Osudy dobreho vojaka Svejka za svetove valky, (t. 1-4, 1920-23, t. pol. 1929-31) Jaroslava Haska. Niepozorny czowieczek w obliczu tpej machiny wojskowo-biurokratycznej, bronicy si przed ni mieszanin sprytu i z gupia frant szyderstwa, demaskujcego mao otoczenia. Wykonuje otrzymywane rozkazy tak dokadnie, e doprowadza je do absurdu. Jego "genialnie kretyskie szelmostwo", ubrane w form lepego posuszestwa i wzorowej subordynacji, doprowadza do bezsilnej rozpaczy zwierzchnikw, nie wiedzcych, czy maj do czynienia z wielkim kpiarzem, czy z kompletnym matoem. Stanowi ono podzwonne dla wojowniczej, ale rozlatujcej si monarchii austro-wgierskiej, a take zakamuflowan (z koniecznoci) form protestu maego czeczyny przeciw wielkim tego wiata, rozptujcym w sobie tylko wiadomych celach obkan rze milionw niewinnych ludzi.

Szwoleerowie - fr. chevau-legers, lekkokonni, lekka kawaleria francuska w XVI-XIX w.; polski puk lekkokonny gwardii Napoleona I dowodzony przez Wincentego Krasiskiego; odznaczy si w Hiszpanii (Somosierra), pod Wagram i w kampaniach 1812-15. W Polsce midzywojennej istniay 3 puki szwoleerw, rnice si od pozostaych pukw kawalerii czapkami z okrgym denkiem zamiast rogatywek: dwa nawizyway do tradycji pukw

uanw legionowych, trzeci do puku eklererw gwardii z 1814.

Szybolet - szibbolet, haso rozpoznawcze, zw. zawierajce zgosk a. wyraz, ktrych cudzoziemiec (obcy, nieprzyjaciel) nie potrafi wymwi; por. Soczewica (miele, myn); sekretne haso tajnego stowarzyszenia; przen. zuyta, skompromitowana doktryna; z hebr. szibbolet 'kos; strumie; powd'; wymowa tego wyrazu pozwalaa odrni Galaadczykw od Efraimitw, ktrzy wymawiali go sibbolet; zob. Biblia, Ks. Sdziw, 12, 5-6.

Szych - ni z metalu naladujcego zoto a. srebro, do obszywania galonw, haflw, tam, do wyrobu koronek itd.; przen. blichtr, faszywy blask, pozorna wietno; z wg. sikk 'wytworno; dystynkcja; smak' od fr. chic 'szyk(owny)'. I w kunszcie nieraz rzemielnik wykroczy, Kiedy si w zoto szych pody zakradnie; Nie traci przeto kruszec swej korzyci, Szych peznie w ogniu, a zoto si czyci.' I. Krasicki, Antymonachomachia, 1, 5-8.

Szydowiec - miasto na Rwninie Radomskiej, w woj. radomskim, znane z kamienioomw jasnego piaskowca szydowieckiego; od pocz. XIII w. siedziba Odroww, ktrzy pniej przybrali nazwisko Szydowieckich; prawa miejskie od 1427; w latach 1548-1828 wtasno Radziwiw; powanie zniszczony w 2. wojnie wiat., pniej odbudowany. W rynku pnorenesansowy ratusz z wieyczkami w naroach, adn attyk i wysunit wysok wie (1602-08 Kasper i Wojciech Fodygowie; ukoczony w 1626). Na pd. od rynku pnogotycki kamienny koci w. Zygmunta (1493. - po 1509) fundacji J. i M. Szydowieckich, ze strzelistymi dachami, skarpami z zegarami sonecznymi z 1632 i 1661, bogatym wyposaeniem, kamienn dzwonnic z XVI w. Zamek gotycko-renesansowy otoczony wod, zbud. ok. 1510-26 przez M. Szydowieckiego, przebud. w 1. po. XVII w., w 2. po. XIX w. w ruinie, odbud. w po. XX w.

Szydw - wie we wsch. czci Niecki Nidziaskiej, w woj. kieleckim. Wzmiankowany w 1191, prawa miejskie w latach 1329-1869, rozkwit w XVI w., w 1528 wodocigi, upadek po poarze w 1630, zniszczony w 1944, po wojnie odbudowany. Zachowany zesp zabytkw wzniesionych g. za Kazimierza Wielkiego. w rdw. ukadzie urbanistycznym. Wewntrz linii murw miejskich z 2. po. XIV w., zachowanych w duych odcinkach, czciowo rekonstruowanych w 1926-27, z Bram Krakowsk z 2. po. XIV w. i pocz. XVI w., znajduj si: gotycka fara w. Wadysawa z po. XIV w., w 1944 spalona, w 1948 odbud., z dwoma portalami z XIV w. Na wzgrzu kompleks

zamku z XIV w. z gotyckim budynkiem gwnym ju w 1789 w ruinie, odnowionym czciowo w 1946, z sal rycersk, ostrofukowymi portalami, z tzw. Skarbczykiem przebudowanym ok. 1528 (Muzeum Regionalne). Pnogotycka svnagoga z pocz. XVI w. z wntrzem pnorenesansowym.

Szyfkarta - pop. przest. bilet na przejazd statkiem oceanicznym, zw. emigrantw polskich do Ameryki Pn. i Pd.; z nm. Schiffskarte 'karta okrtowa; mapa morska'.

Szyfon - cienka, przewitujca, przewiewna tkanina baweniana a. jedwabna (fr. crepe-chiffon) na bielizn; dawn. dziewka, cierka, ladaco, wywoka; z fr. chiffn 'szmata; gagan'.

Szyfoniera - od po. XVIII w. we Francji - wysoka komoda z szufladami na bielizn i drobiazgi; z fr. chiffonnier 'gaganiarz; komdka'. Szyfonierka - komdka, szafka z szufladkami na drobiazgi; przest. woreczek na robtki kobiece i skrawki materii.

Szyici - mniejszy z dwch odamw islamu, odrzucajcy Sunn (zob.), uznajcy, e kalifem mg by tylko potomek zicia Mahometa, Alego, i jego crki, Fatimy, uwaajcych wic tylko Alego (niektre kierunki-4 pierwszych kalifw) za prawowitego nastpc proroka, ustalony jako religia narodowa Persji od roku 1500, zawierajcy liczne sekty. Naley do nich 93% mieszkacw Iranu, 57% Iraku i 13% Syrii, razem ok. 10% muzumanw; z arab. szi'a 'zwolennicy; sekta (Alego)'.

Szyja. Da, pooy szyj (pod miecz, szabl); naoy, przypaci szyj - zosta straconym, citym, zabitym. Dawa szyj za co - gwarantowa, rczy. Na ieb na szyj (pdzi) - bardzo szybko; (pokona kogo) cakowicie, na gow, na caej linii. O gdyby lud rzymski... - zob. Rzymski. Ora w gsi szyj - ora wskie zagony. Pi co szyja strzyma - do granic wytrzymaoci.

Skrci szyj - umrze mierci gwatown. Unie (ca) szyj - uj cao, z yciem, ocale, unikn zguby, wyj bez szwanku, obronn rk. Werset szyi - zob. Miserere. ...Szlachetna szyja Rylejewa, Ktrm jak bratni ciska, carskimi wyroki Wisi do habicego przywizana drzewa; Kltwa ludom, co swoje morduj proroki. A. Mickiewicz, Do Przyjaci Moskali, 5-8.

Szyld (antykwariatu) Gersainta - fr. l'Enseigne de Gersaint, obraz (1721) Antoine'a Watteau, Berlin; przedstawia dobrze prosperujcy salon obrazw.

Szyldwach - dawn. onierz na warcie, wartownik, stranik; z nm. Schildwache 'warta, pierw. w penej zbroi, z tarcz od Schild 'tarcza' i Wache 'stra(nica)'.

Szymanowscy - warszawska rodzina aktorw polskich z XVIII-XX w.: Marcin, 1775-1830; Wojciech, 1801-61, syn Marcina; Wadysaw, 1840-1917, syn Wojciecha; Wiktoryna Bakaowiczowa, 1835-74, crka Wojciecha Szymanowskiego.

Szymbark - wie nad Rop (dopywem Wisoki) w Beskidzie Niskim, w woj. nowosdeckim. Renesansowy dwr obronny zbud. w 2. poi. XVI w. przez rodzin Gadyszw, jeden z najstarszych murowanych dworw w Polsce; budowla czworoboczna z alkierzami na naroach, o elewacjach nadwieszonych na kroksztynach, co byo typowe dla dworw drewnianych, z attyk i renesansowymi obramieniami okien. W murach kamienne strzelnice, na 1. pitrze XVI-wieczne urzdzenia sanitarne. Wntrze przebud. w XVIII i XIX w.; restaurowany w 1945-54.

Szymon - Symeon, imi mskie z hebr. Szim on dos. 'such'.

Szymon Czarnoksinik - ac. Simon Magus, wg Biblii, Dzieje Ap., 8, 9-24, zajmowa si w Samarii czarnoksistwem i wprawiat lud w zachwyt magicznymi

sztukami. Gdy zobaczy, jak apostoowie Piotr i Jan udzielali Ducha w. przez wkadanie rk, zaproponowa im pienidze za udzielenie mu tajemnic ich mocy (std nazwa symonii; zob. witokupstwo), ale spotka si z odmow. Zota Legenda (zob. Zoty), czerpic z wczesnych apokryficznych Dziejw Piotra, opowiada, jak Szymon uda si do Rzymu, gdzie zyska aski Nerona sw sztuk magiczn, i wyzwa do wspzawodnictwa Piotra i Pawa. Nie potrafi wszake, jak apostoowie, wskrzesza zmarych. Zdoa jednak, w obecnoci cesarza, wznie si w powietrze i szybowa podpierany przez niewidzialne demony. Ale Piotr uklk i, pomodli si, aby duchy porzuciy go w powietrzu. Wtedy Szymon spad i straci ycie. Wg innej legendy Szymon kaza si ywcem zakopa i zapowiedzia, e objawi si, zdrw i cay, na trzeci dzie. Zagrzebano go w gbokiej fosie. "Jednak - jak pisa w. Hipolit (zm. ok. 235) - uczniowie jego do dzi dnia nie mog si doczeka jego zmartwychwstania." Egzorcyzmowanie ezarnoksinika Szymona - obraz (XV-XVI w.) Jana Pollacka, Monachium.

w. Szymon Kananejczyk a. Zelota - wg Biblii, Ew. wg Mat., 10, 4; Marka, 3, 18; uk., 6, 15; Dzieje Ap., 1, 13, jeden z 12 apostow (zob:), wyobraany z pi, narzdziem swego mczestwa, a niekiedy take z ryb, symbolizujc jego zawd.

Szymon Piotr - zob. (w.) Piotr.

Szymon Supnik - zob. Sup(nicy).

Szynel - gruby, dopasowany do figury, weniany a. sukienny paszcz cile ustalonego kroju, zwykle ozdobiony patkami, noszony przez rosyjskich onierzy, oficerw, urzdnikw, studentw, gimnazjalistw w XIX i na pocz. XX w. Szynel - opowie petersburska (1842, t. pol. 1844) Nikoaja Gogola, w ktrej po raz pierwszy jako naczelna posta wystpuje drobny urzdniczyna. Dziki nadludzkim wysikom i wyrzeczeniom sprawi sobie nowy szynel, ktry mu zaraz skradziono. Opowiadanie zapocztkowao rozwj lit. raznoczyskiej (rewolucyjnych demokratw); wg Dostojewskiego byo rdem caej wspczesnej lit. rosyjskiej. Ekspresjonistyczna wersja filmowa (1926) Grigoria Kozincewa i Leonida Trauberga. Paszcz - wersja filmowa Szynela (1951) Alberta Lattuady, rozgrywajca si we wspczesnych, pofaszystowskich Woszech.

Szynion - dawn. fryzura damska, zw. warkocz, z przyprawionych wosw; z fr. chignon 'kok'.

Szynkwas - przest. bufet, lada w szynku, knajpie. karczmie, obery, gdzie si kupuje i pije na stojco trunki; z nm. Schenk 'szynkarz' i Fass 'beczka'.

Szyszak - rdw. hem stokowy, spiczasto zakoczony; (szyszak husarski) uywany przez husari polsk hem skadjcy si z dzwonu, paskiego daszka, ruchomego nosala, policzkw i ruchomego nakarczka; z wg. sisak 'hem'. Pod dachem wisz cztery ogromne szyszaki, Ozdoby cz marsowych: dzi Wenery ptaki, Gobie, w nich gruchajc karmi swe pisklta. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz. 6, 471-73.

ciana - por. Mur. Ostronie koo ciany, bo fraczek poyczany - przys., z pieni lud. Podpiera ciany - nie by proszon do taca na zabawie, na balu, sia pietruszk; zob. Pietruszka 1. Postawi kogo pod cian (Pj pod cian) - skaza na rozstrzelanie (zosta rozstrzelanym). ciana Paczu - mur w Jerozolimie uwaany tradycyjnie za cz wityni Salomona; ortodoksyjni ydzi zbieraj si przy niej corocznie w sierpniu, aby opakiwa zburzenie wityni przez Rzymian; zob. Salomon (witynia). ciany maj uszy - przys. znane od czasw staro.; nawet w zamknitym pokoju nie mona by pewnym, czy kto nie podsuchuje i nie powtrzy tego, co usysza. Pewme pomieszczenia - sale, galerie, nisze, korytarze itp. w

paacach, zamkach, wityniach - byway tak budowane, aby ich szczeglne waciwoci akustyczne umoliwiaiy podsuchiwanie mowy ludzkiej, a nawet szeptu, z miejsca odlegego, znajdujcego si pozornie poza zasigiem syszalnoci; por. Ucho (Dionizjosa).

ciba - duba, ciboli, cibi, szy dugo, pracowicie, czsto nieumiejtnie, niezrcznie; niza, nawleka paciorki, koraliki itp. na nitk, na sznurek.

cierciaka - w Polsce XIV w. pot. nazwa wodykw, niszego rycerstwa; szlachcic, ktry nie uzyska jeszcze penych praw i przywilejw szlacheckich, skartabell.

ciernisko - zob. Rysko.

lad - w Polsce do po. XV w. powinno opola a. wsi, polegajca na ciganiu zbiegego przestpcy do granicy z ssiedni wsi, ktra obowizana bya do dalszej pogoni; dawna miara gruntu; trop; pozostao po czym; zob. Lew (lady odstraszaj).

lemi - zob. Socha (Sochowy dach); element poziomy, przedzielajcy wiato otworu okiennego.

lepy. Mwi jak lepy o kolorach - o czym, na czym si nie zna. Przeklty, kto na drodze wprowadza w bd lepego - ac. maledictus qui errare facit caecum in itinere, z Wulgaty, Deut., 27, 18. lepa babka, ciuciubabka - gra dziecica; jeden z uczestnikw, majc zawizane oczy, usiuje zapa ktrego z pozostaych, ktrzy przed nim uciekaj. lepa wiara - bezkrytyczna. lepe narzdzie - czowiek posuszny, ulegy, ktry wykonuje wszystkie polecenia nie zastanawiajc si nad celami, jakim su. lepe prawo - zob. Temida.

lepi przewodnicy! Przecedzacie komara, a poykaeie wielbda - ac. duces caeci, excolanles culicem, camelum autem glutientes, z Wulgaty, Ew. wg Mat., 23, 24. lepot porazi - wg Biblii, Gen., 19, 11; anioowie olepiaj sodomitw. lepi s przewodnikami lepych, a jeli lepy lpego prowadzi, obaj w d wpadn - z Biblii, Ew. wg Mat., 15, 14; por. uk., 6, 39; Jezus o faryzeuszach. lepcy, parabola o lepcach wiodcych lepcw - wielki obraz malowany temper (1568) P. Bruegela St., Neapol, Mus. di Capodimonte. lepy Harry - Hary, Henry Minstrel, przydomki poety szkockiego nieznanego nazwiska, autora ywo napisanego poematu (ok. 1470-92) o yciu szkockiego bohatera narodowego, Sir Williama Waflace'a (zob.); utwr zawiera ok. 12000 wersw w kupletach heroicznych i oparty jest jakoby na dziele Johna Blaira, spowiednika Wallace'a. lepy pasaer - jadcy na gap, bez wykupionego biletu. Trafio si (jak) lepej kurze ziarno - przypadkiem. Wid lepy kulawego, dobrze im si dziao - przys. W krlestwie lepych jednooki jest krlem - ac. in regione caecorum rex est luscus, przys. z Adagiw, 3, 4, 96, Erazma.

la - Sobtka, odosobnione wzniesienie na Przedgrzu Sudeckim, na wschd od widnicy, wys. 7187m npm., w ksztacie rozlegego stoka; orodek kultowy prawdop. od ok. XIV-XII w. pne., zachowa ywotno jeszcze po chrystianizacji lska, w XI w. ne. Wykopaliska odkryy na szczycie gry kamienny krg kultowy, na zboczach - rzeby granitowe dwch niedwiedzi i postaci z ryb; pochodzenie tych wykopalisk i okres ich powstania - sporne.

lub - (cywilny,, kocielny,) forma zawarcia zwizku maeskiego; lubowanie, uroczyste przyrzeczenie, zobowizanie si do czego, przysiga; przyrzeczenie religijne, ac. votum. suffragium. Rzymski lub - zob. Rzymski. luby zakonne - ac. vota religiosa, w koc. rz.-kat. obietnica zachowania rad ewangelicznych: ubstwa, czystoci i posuszestwa. luby takie bywaj uroczyste a. proste, wieczyste a. czasowe. Uroczyste skada

si w zakonach cisych, a proste - w zgromadzeniach zakonnych.

miao podniemy sztandar nasz w gr - pocztek popularnej pieni proletariatu polskiego pt. Warszawianka (zob.) napisanej przez Wacawa wicickiego prawdop. jeszcze w czasie jego uwizienia w Cytadeli warszawskiej 1879-80, wydanej w 1883. Pierwowzorem tekstu i melodii jest Marsz uaww: 1883 Wodzimierza Wolskiego, do ktrego muzyk napisa nieznany kompozytor. miao podniemy sztandar nasz w gr! Cho burza wrogich ywiow wyje, Cho nas dzi gnbi siy ponure, Chocia niepewne jutro niczyje. (...) Naprzd, Warszawo, Na walk krwaw, wit a praw Marsz, marsz, Warszawo! 1-4, 9-12.

miech - por. Umiech. Beczka miechu - w "wesoych miasteczkach"-rodzaj wydronego, poziomego walca metalowego, obracajcego si dokoa osi, przez ktrego rodek naley przej, prbujc przy tym nie upa; pot. o rzeczy, sytuacji bardzo zabawnej, miechu wartej. Czowiek miechu - zob. Czowiek. Czybycie si mogli powstrzyma od miechu, przyjaciele?, ac. risum teneatis, amici?, ze Sztuki poetyckiej, 5, Horacego. Nie miej si, dziadku, z cudzego wypadku (a. upadku) - przys. Od wzniosoci do miesznoci... - zob. Napoleon Bonaparte. O miechu rzekem: To szalestwo! a o radoci: C ona daje? - z Biblii, Eklezjastes, 2, 2. mia si w kuak - ukradkiem, do rkawa, po kryjomu, cichaczem, skrycie, w duchu. miech abderycki - kpiarski, szyderczy a. niepowstrzymany, tak nazwany, gdy Abdera (zob.) bya ojczyzn Demokryta (zob.), "miejcego si filozofa". miechem poprawia obyczaje - ac. castigat ridendo mores, dewiza paryskiej Opery Komicznej, uoona prawdop. przez poet fr. Jean Baptiste de Senteuila, 1630-97. Smiech gupca jest jak trzask cierni poncych pod garnkiem - z Biblii, Eklezjastes, 7, 6.

miech homeryczny - fr. rire homerique, gwatowny, niepohamowany, serdeczny, miech bohaterw Homera, ktry on sam nazywa "nieugaszonym miechem", gr. a.sbestos gers, bogw (Iliada, 1, 599; Odyseja, 8, 326) i zalotnikw Penelopy (Odyseja, 20, 346). Platon w Regublice, 3, 389, pisze: "Jeli kto przedstawia ludzi godnych szacunku jako pokadajcych si od miechu, nie mona si z tym zgodzi, tym mniej, jeeli maj to by bogowie." Pogld, e serdeczny miech obraa godno czy dostojestwo miejcego si, podzielao wielu pisarzy staro. Platon porusza ten temat jeszcze dwukrotnie w Prawach (732C, 935B), a Diogenes Laertios, 3, 26. twierdzi, e sam Platon niezbyt by skonny do miechu. miech sardoniczny - gr. gelos Sardonios, sarkastyczny, szyderczy, wzgardliwy, sceptyczny, cyniczny; wyraenia tego uywa Cicero (Ad familiares, 7, 25, 1) i inni; odnosi si ono do pewnego gorzkiego zioa z Sardynii, ktre po zjedzeniu wywoywao mimowolne ruchy mini ust, sprawiajce wraenie sztucznego, nienaturalnego miechu. Dla Grekw "miech joski" znaczy 'obleny' "miech Ajaksowy" - 'zoliwy', "ateski" - 'nic w por'. miejc si, prawdg powiedzie (kt broni?) - ac. ridentem (a. ridendo) dicere verum (quid vetat?), z Satyr, 1, 1, 24, Horacego. miejcy si Budda - popularne figurki porcelanowe importowane z Azji, przedstawiajce bardzo tustego mczyzn z odkrytym ppkiem; w rzeczywistoci ma to by Bodhisattwa (zob.), symbolizujcy tu bogactwo i zadowolenie. miejcy si filozof - zob. Demokryt. miejcy si kawaler (a. oficer) - synny obraz (1624) Fransa Halsa, Londyn, Wallace Coll., przedstawiajcy rbaj-zawadiak. miej si, pajacu - zob. Pajace. Ten si mieje, kto si ostatni mieje - przys. Trzeba si mia nie czekajc na szczcie, bo gotowimy umrze, nie umiechnwszy si ani razu - fr. il faut rire avant que d'etre heureux, de peur de mourir sans avoir ri, z Chrarakterw, 4, 63. La Bruyere'a; t. Anny Tatarkiewicz. Z czego si miejecie? Z siebie samych si miejecie! - z Rewizora, 5, 8, Gogola; Horodniczy; t. Julian Tuwim.

mier. Anio mierci - zob. Azrael. Biaa mier - zob. Biay.

Ciemna dolina, dolina mroku - mier; w Biblii, Psalm 22, 4: "Bo chobym nawet szed dolin mroku, nie ulkn si za, bo ty jeste ze mn." Czarna mier - zob. Czarny. Fala, od ktrej nie ma powrotu - zob. Styks. Gdzie jest, o mierci, ocie twj? - z Biblii, 1. List do Korynt., 15, 55. Jedzmy i pijmy, bo jutro pomrzemy - z Biblii, Izajasz, 22, 13; 1. List do Korynt. 15, 32. Kuma mier - bajka rozpowszechniona w folklorze Europy pn., zawierajca jednak pierwiastki wschodnie. Pewien biedak, nie znalazszy innych chtnych, poprosi w kumy mier, ktra w dowd wdzicznoci obdarzya chrzeniaka umiejtnoci przepowiadania chorym ozdrowienia lub zgonu: gdy ukazaa si u wezgowia pacjenta, wrya mier, gdy u ng - wyzdrowienie (albo na odwrt). Gdy wreszcie, po najduszym yciu, mier przysza, aby zjawieniem swym obwieci zgon samego, wzbogaconego tym procederem, wrbity, ten usiuje rnymi fortelami wydosta si z opresji: prosi mier o zwok na odmwienie niekoczcej si modlitwy, osadza swe posanie na koowrocie, aby krcc nim oddali od mierci zowieszczy kraniec ka itd. Ale w kocu cierpliwa mier osiga swj cel, bo jak mwi przysowie: "Jako chcesz; tak si wier, wszdy ci dosignie mier." Memento mori - ac., 'Pamitaj, e musisz umrze', przypomnienie, e nie mona unikn mierci; co, co suy przypomnieniu o mierci; pozdrowienie uywane przez kameduw, kartuzw i trapistw. Nierycho, Marychno, po mierci wdrowa - przys.; za pno si wybra(a), zdecydowa(a). Nie swoja mier - zgon nie spowodowany chorob, ale wypadkiem, zabjstwem a. innymi zewntrznymi przyczynami. Pieska mier - gr. Thanatos kyneios, z komedii Osy, 898, Arystofanesa; dla staro. Grekw okrelenie to znaczyo wicej ni marna, ndzna, niesawna mier. Kryje si w nim wielekro wspominany przez Homera strach przed pozostawieniem ciaa bez pogrzebu (pochowania a. spalenia, zalenie od okresu i miejsca), co pocignoby zgubne skutki dla duszy zmarego. Dlatego naleyty pogrzeb by witym obowizkiem najbliszych krewnych; por. Antygona. Przymierze ze mierci - w Biblii, Izajasz, 28, 15 i 18: "I wasz przymierze ze mierci zostanie zerwane, a wasza umowa z krain umarych nie ostoi si. Gdy nadejdzie klska, zostaniecie zdeptani." Raz kozie mier - przys., co ma by, to bdzie, niech si dzieje, co

chce, ryzyk fizyk. Spotkanie trzech ywych i trzech zmarych - wg wschodniej legendy trzej ksita wracajc z polowania spotykaj trzech zmarych, ktrzy im powiadaj: Kim jestecie - mymy byli, kim jestemy - wy bdziecie. Podobnie w ac. epitafium: Sum quod eris, quod es olim fiti, 'Jestem, czym bdziesz, czym jeste - niegdy byem'; por. Trzy (Trzej martwi). Spotkanie w Samarra - Wschodnia parabola o sudze, ktry ujrzawszy mier na bazarze w Bagdadzie, uciek do Samarra, gdzie dowiedzia si, e tu wanie naznaczone byo jego spotkanie ze mierci. Spotkanie w Samarra - ang. Appointment in Samarra, powie (1934) Johna O'Hary. Spotkanie ze mierci - zob. Brutus Marcus I (Zobaczysz mnie pod Filippi). Sprawa ycia i mierci - decydujca o dalszym yciu lub mierci czowieka, przesdzajca jego los. Smierci aden si nie wywierci - przys., por. wyej Kuma mier. mier Ajschylosa - zob. Ajschylos. mier albo zwycistwo - zob. Zwycistwo. mier - bez frazesw - fr. La mort sans phrase, rzek abbe Joseph Sieyes, gosujc 20 I 1793 za wyrokiem mierci na Ludwika XVI; wikszo czonkw Komitetu Narodowego uzupeniaa swj gos jak odpowiedni sentencj; wg Sieyesa owo sans phrase doda od siebie sprawozdawca prasowy; por. ycie (yem). mier cywilna - utrata wszelkich praw obywatelskich i majtkowych z wyroku sdu. mier i dziewczyna - pie w kwartecie smyczkowym d-moll Schuberta, na ktrej opieraj si wariacje drugiej czci kwartetu. mier Ikara - zob. Dedal (Pejza z upadkiem Ikara). mier i wyzwolenie - nm. Tod und verklarung, poemat symf. (1890), opus 24 Richarda Straussa, przedstawiajcy muzycznie godzin mierci czowieka-artysty. Wiersz Aleksandra Rittera, przyjaciela Straussa, zamieszczony na pierwszej stronie partytury, zainspirowany zosta przez kompozycj Straussa. mier abdzia - zob. abd (abdzi piew; Umierajcy abd). mier (jest) pewna, godzina (jej przyjcia) niepewna - ac. Mors certa,

hora incerta, napis na zegarze ratuszowym w Lipsku. mier Sardanapala - zob. Sardanapal. mier w Wenecji - nowela (1912) Thomasa Manna. Do Wenecji przyjeda synny pisarz, Aschenbach, aby odpocz w luksusowym hotelu na Lido po pracy twrczej. Spotyka tam Tadzia, modego Polaka niezwykej urody. Nawizuje si midzy nimi tajemnicza ni intymnoci. Film (1971) Viscontiego. Opera (Londyn 1973) Benjamina Brittena, opus 88, libretto: Myfanwy Piper wg noweli T. Manna. miertelna koszula - zob. Koszula. miertelny grzech - zob. Grzech. Taniec mierci - zob. Taniec. Triumf mierci - obraz Pietera Bruegela St., Madryt, Prado. Wierny a do mierci - zob. Wierny (Bd wierny). Zapomnie na mier - w (ywy) kamie, zupenie, kompletnie, cakiem. Urza czowieka nagiego, Przyrodzenia niewieciego, (...) Miece oczy zawracajc, Gron kos w rku majac; Goa gowa, przykra mowa, Ze wszech stron skarada postawa - Wypia ebra i koci, Grono siecze pzez lutoci. Anonim, Rozmowa Mistrza (a. Dialog Mistrza Polikarpa) ze Smierci, 25-26, 37-42; polska przerbka oryginau ac. Colloquium inter mortem et magistrum Polycarpum; skarada - szpetna, szkaradna; postawa posta; przez lutoci - bez litoci.

migownica - sokowka, falkonet, w XVI-XVII w. dziao maokalibrowe o dugiej lufie, nabijane z tyu, uzbrojenie lekkiej artylerii polowej.

migus - zob. Dyngus-migus.

niadanie na trawie - fr. Dejeuner sur l'herbe, obraz (1863) Edouarda Maneta, Pary, Luwr, uwspczeniona wersja Koncertu wiejskiego (ok. 1509) Giorgiona, Pary, Luwr. Obraz XVI-wieczny przedstawia dwch ubranych mczyzn i dwie nagie kobiety w spokojnym, sielankowym krajobrazie wiejskim. U Maneta kobieta na pierwszym planie jest naga, druga - w gbi w koszuli. Nago pierwszej i dezabil drugiej pani, a zwaszcza ich icie antyczny bezwstyd mimo obecnoci panw przyodzianych we wspczesne surduty, wywoay we Francji 2.. po. XIX,w. powszechne zgorszenie i

skandal.

niadecka Ludwika - 1802-66, crka Jdrzeja (chemika, lekarza, biologa, filozofa i pedagoga), bratanica Jana (matematyka, astronoma, pedagoga i filozofa, znakomitego uczonego pol. Owiecenia, przeciwnika romantyzmu i poezji Mickiewicza), modziecza mio modszego od niej o 7 lat Juliusza Sowackiego, uwieczniona w utworach poety (Godzina myli, Kordian, Beniowski), dziewczyna o umyle niepospolitym, wszechstronnie wyksztacona. Nie odwzajemniaa uczu Juliusza, kochaa Rosjanina, Wadimira Rimskiego-Korsakowa, syna generaa-gubernatora wileskiego (ktry cign do Wilna Nowosilcowa); ukochany poleg jednak w 1828 na wojnie tureckiej. W 1842 Ludwika poznaa w Turcji Michaa Czajkowskiego, powieciopisarza, emigracyjnego dziaacza polit. (ktry w 1850 przyj islam jako Sadyk Pasza), polubia go i pracowaa z nim wsplnie dla sprawy Polski.

niat - przest. pie drzewa, pniak; gwar. ul kodowy.

nieg - zob. Krlewna nieka. Bodaj ci nieg spali - zwrot przysowiowy. Czowiek niegu - zob. Yeti. Ponad nieg bielszym si stan - zob. Hizop (Pokropisz mnie...). niegoom - amanie si gazi, wierzchokw drzew, konarw, a nawet pni, na skutek obcienia przez obfity opad mokrego niegu, zw. niegu pdzonego wiatrem. Zeszoroczny (niegdysiejszy) nieg - co, co dawno mino i nie wrci, o co si ju nie dba, co niewiele znaczy, mao obchodzi, co jest ju obojtne. Ach, gdzie s niegdysiejsze niegi? - fr. mais ou sont les neiges d'antan?, z Ballady o paniach minionego czasu (Ballade des dames du temps jadis) Francois Villona: t. T. Boy-elenski. Gdzie dzi s wszyscy owi wspaniali mowie, Wielki Krezus, krl Lidii, take perski Kserkses, Co ujarzmi uparty kark Hellespontowy? Wszyscy znikli w Hadesie, w Domu Zapomnienia, Plutarch, Morolia, 110D; cytat z nieznanego poety z ok. r. 300 pne.

picy - zob. Endymion; Epimenides; Klaus Peter; Mahdi; Ogier Duczyk; Rip van Winkle; Rycerstwo (picy rycerze); Sen; Siedem (Siedmiu Braci picych; Siedmiu picych z Efezu). pica Ariadna - zob. Ariadna. pica Cyganka - obraz (1897) Henri Rousseau ("Celnika"), Nowy Jork, Mus. of Modern Art. pica krlewna - fr. La Belle au bois dormant; nm. Dornrschen; ang. The Sleeping Beauty, bajka Charlesa Perraulta ze zbioru Bajki Babci Gski (1697); ten sam temat podjli rwnie bracia Grimm. Na chrzcinach maej ksiniczki trzynasta wrka, ktrej zapomniano zaprosi, mszczc si, przepowiedziaa, e dziewczynka ukuje si wrzecionem i umrze. Jednak dobra wrka zagodzia ten wyrok: ksiniczka wraz z dworem zapadnie w gboki sen, aby po stu latach by zbudzon pocaunkiem przez piknego ksicia. Na tym koczy si bajka Grimmw. U Perraulta jest jeszcze historia z potworem-ludoerc, ktry chce pore dzieci nowej krlowej - Jutrzenk i Dzie; por. Krlewna nieka. Spica krlewna - ros. Spiaszczaja krasawica, balet-feeria z prologiem i apoteoz (Petersburg 1890, wyst. pol. Pozna 1956), muzyka: Piotr Czajkowski, libretto: Iwan Wsiewoloski i Marius Petipa; na podstawie pierwszej czci bajki Perraulta - od chrzcin do wesela ksiniczki; choreografia: Marius Petipa. Pawana Spicej Krlewny - pierwsza cz suity fort. Moja matka g zob. Bajka. pica Krlewna - w. La bella addormentata net bosco, ba muzyczna (Rzym 1920) Ottorina Respighiego, librelto: Bistolfi. pica Wenus - zob. Wenus.

piew - por. Pie. Cienko piewa - zob. Cienki. abdzi piew - zob. Labd. Muzy lubi piew urozmaicony - zob. Kameny. Sobie piewa - gr. heauto psallein, przys. gr., kierowa si wasnym zdaniem, osdem, nie ulega cudzym opiniom; nie znajdujc poklasku u suchaczy, piewa (gra) dla wasnej przyjemnoci. Sobie piewam a Muzom. Bo kto jest na ziemi, Co by serce ucieszy chcia pieniami memi? J Kochanowski, Muza, 1-2.

piewa czyj piosenk - dawn. poddawa si czyim wpywom, stosowa si do czyjej woli, taczy, jak kto zagra. piewajco - z atwoci, bez zachodu, jak z patka. (piewam) dla dziewczt i dla chopcw - ac. virginibus puerisque (canto); dla modziey; z Pieni, 3, 1, 4, Horacego. piewniki - zbiory pieni (nuty i teksty, rzadziej same teksty) dobranych tematycznie, zazw. rnych autorw i kompozytorw, uoone pod ktem okrelonego uytku, jak piewniki patriotyczne (np. piewy historyczne Niemcewicza), historyczne, populame (np. piewniki domowe St. Moniuszki, Nowy piewnik polski Feliksa Nowowiejskiego), ludowe, dziecice i modzieowe (np. piewnik dla dzieci Zygmunta Noskowskiego), kocielne, zob. Kancjonay. piewogra - przest. wodewil. piew Parek - zob. Parki. piew ptakw - zob. Gos(y ptakw). piew sowika - zob. Sowik. piewy historyczne - piewnik czciowo napisany, a w caoci zredagowany (1816) przez Juliana Ursyna Niemcewicza, zbir pieni patriotycznych, powiconych "prawdzie mioci ojczyzny i niezmylonej sawie ojcw naszych", "pienioksig" zoony z 33 pieni poprzedzonych Bogurodzic (zob.), do ktrych muzyk napisali: C. Beydale, K. Chodkiewiczowa, K. Dembowska-Narbutt, J. Deszczyski, F. Kochanowska, K. Kurpiski, F. Lessel, S. Paris, L. Potocka, W. Rzewuski, F. Skibicki, M. Szymanowska, M. Wirtemberska, Z. Zamoyska. Zbir ten, budzcy poczucie dumy narodowej, wszed w powszechn wiadomo kulturaln i cieszy si niezmiem populamoci przez cay wiek XIX. La vieille Pologne - fr. 'dawna Polska', album wyd. w 1. 1833, 36, 39 we Francji, zawierajcy piewy historyczne Niemcewicza w przekadach i naladowaniach znanych poetw fr., m.in. Alexandra Dumasa-ojca, Gerarda de Nerval, Theophile'a Gautiera i in. W mieczu i pugu s Polakw siy. J. U. Niemcewicz, piewy historyczne, Piast, 96. Od dworakw opuszczona Helena w stroju niedbaym. jw. Leszek Biay, 1-2. Wrc si szkody, lecz kt zy powrci? jw., Hedwiga, krlowa Polska, 80.

Ci, co si zlkli, ci mog ucieka, Polacy wol chlubnej mierci czeka. jw., Zawisza Czarny, 65-66. Nie dziw, e Polak w sawie wygrowa: Zamoyski radzi, Batory panowa. jw., Jan Zamoyski, 17-18. Kto kraj swj kocha i Boga si boi, Ma szabl, konia, o reszt nie stoi. jw., Stefan Czarniecki, 101-02. Wart bera, kto si mieczem bera dobi. jw., Jan III, 4. Zapiewa komu requiem - doczeka si czyjej mierci, czyjego nieszczcia. Zapiewasz baranim gosem - poniesiesz konsekwencje, wypijesz piwo, ktrego nawarzy, bdziesz mia za swoje, bekniesz, gorzko zapaczesz. Oto jest wolnoci piew, piew, piew! My za ni przelejem Krew, krew, krew! R. Suchodolski, Polonez. 9-12 (1831); zob. Kociuszko (Patrz, Kociuszko, na nas z nieba).

piewak. piewacy norymberscy - nm. Die Meistersinger von Nrnberg, opera (Monachium 1868, wyst. pol. Warszawa 1908) Richarda Wagnera; akcja toczy si w Norymberdze w po. XVI w. po wystpieniu Lutra. Opera nie czerpie wtku z dawnych poda, ze wiata nadprzyrodzonego, nie trci metafizyk, nie przedstawia bohaterw legendy, jest pogodna, osadzona w okrelonej epoce, nie pozbawiona akcentw komediowych, realistyczna, z intryg. Jednym z gwnych bohaterw jest szewc-poeta Hans Sachs (zob.). piewak - sowik, w XV-XVI w. dziao burzce. piewak jazzbandu - ang. The Jazz Singer, pierwszy film dwikowy (1927) z udziaem Al Jolsona w roli tytuowej, w reyserii Alana Crosslanda (USA). piewak Justyny - przydomek Franciszka Karpiskiego; por. Poeta (serca). piewak Wiesawa - przydomek Kazimierza Brodziskiego.

redni. Stan redni - mieszczastwo; por. Stan(y Generalne). rednie Pastwo - okres w dziejach staro. Egiptu od ok. 2052 do ok. 1570 pne., za panowania faraonw XI-XVII dynastii, wiek rozkwitu gospodarczego i kulturalnego, rozwoju miast, rolnictwa, metalurgii, tkactwa, klasyczny okres literatury i jzyka, dalszego rozwoju matematyki. Ok. 1670 pne. najazd i pocztek panowania Hyksosw (XV i XVI dynastia).

redniowiecze - ac. medium aevum, fr. moyen age, ang. Middle Age(s), nm. Mittelalter, w. medioevo, hiszp. edad Media, okres midzy staroytnoci a okresem nowoytnym; jako dat jego pocztku przyjmuje si rok 476 (upadek cesarstwa zach.-rz.) a. 306 (wstpienie na tron Konstantyna Wielkiego), a. 395 (mier Teodozjusza Wielkiego); za dat kocow uwaa si rok 1453 (zdobycie Konstantynopola przez Turkw) a. 1492 (odkrycie Ameryki), a. 1517 (wystpienie Lutra). Dzieli si je na wczesne (do XI w.), na okres rozkwitu (XI-XIII w.) i zmierzchu (XIV-XV w.).

rodek. Doktryna rodka - Czung-jung jedno z dzie Czteroksigu (zob. Cztery) kanonu Konfucjusza na temat podstawowych poj moralnych. Krlestwo rodka - zob. Krlestwo. rodkiem pjdziesz najbezpieczniej - ac. medio tutissimus ibis, z Metamorfoz, 2, 137, Owidiusza. Zoty rodek - zob. Zoty.

wiat. Cay wiat gra komedi - zob. (The) Globe. Ksi tego wiata - zob. Diabe; Ein' feste Burg... Na wiecie jak w ani: im kto wyej siedzi, tym bardziej si poci przys.; tak powiedzie mia krlowi kardyna Micha Radziejowski, gdy Jan III uskara si, e cigle pisz paszkwile na niego i na krlow. Inna wersja przysowia: "Tak to na tym wiecie bywa: Kto na wierzchu, ten si kiwa." Na wiecie potrzebni s i tacy, i owacy - hiszp. de todos ha de haber en el mundo, z Don Kiszota, 2, 6 (1615) Cervantesa, t. wg A.L. i T. Czernych. Niech ryczy z blu ranny o, Zwierz zdrowy niech przebiega knieje. Kto nie pi, aby spa mg kto, Takie s wiata koleje. Z tragedii Hamlet, 3, 2, W. Szekspira; t. wg J. Paszkowskiego. Nie z tego wiata - z Biblii, Ew. wg Jana, 8, 23. Nowy wiat - zob. Nowy. Ppek wiata - zob. Delfy (omphalos); przen. iron. kto, uwaajcy si za kogo najwaniejszego; rzecz, sprawa, uwaana (bdnie) za najwaniejsz; centraln. Pogarda dla wiata (doczesnego) - ac. contemptus mundi, papie Innocenty

III pod koniec XIII w., przed swym obiorem pisze De contemptu mundi ac., 'O pogardzie dla wiata'. Podliwo wiata - z Wulgaty, 1. List Jana Ap., 2, 17: "A wiat przemija i podliwo jego", ac. et mundus transit, et concupicentia eius. Pj wiatami - przelecie bokami, stronami; pj przed siebie, w wiat, w obce strony. Pki cho jeden biedny karaluch doznaje cierpie nieodwzajemnionej mioci, wiat nie jest doskonay - ang. so long as one cockroach suffers the pangs of unrequited love, this world is not a perfect world, powiedzenie filozofa amer. Williama Jamesa. Puci si w podr, aby zobaczy wiat - Herodot, Dzieje, 1, 29, o Solonie, ktry wyruszyt w dziesicioletni podr, "aby zobaczy wiat"; wyraenie powtrzone jeszcze 2 razy w rozdz. 30. Synowie tego wiata roztropniejsi s w rodzaju swoim ni synowie wiatoci - z Biblii, Ew. wg uk., 16, 8. Szalony wiat! szaleni krlowie! szalony pakt! - ang. mad world! mad kings! mad composition!, z Krla Jana, 2, 1, 561, Szekspira; Bkart (Filip Falconbridge). wiat cay w zem jest pogrony - ac. mundus totus in maligno positus est, z Wulgaty, 1. List Jana Ap., 5, 19. wiat chce by oszukiwany, nieche wic bdzie - ac. mundus vult decipi, ergo decipiatur, przys. Swiat jest komedi dla tych, co myl, a tragedi dla tych, co czuj-dlatego Demokryt si mia, a Heraklit paka - Horace Walpole, 1769. (wiat jest pusty, gdy myli si tylko o grach, rzekach i miastach, ale jeli mamy tu i wdzie jak blisk dusz) wiat staje si zamieszkaym ogrodem - nm. das macht uns dieses Erdenrund orst zu einem bewohnten Garten, z Lat nauki Wilhelma Meistra, 2, 7, 5 (1795), Goethego. wiat jest teatrem (aktorami ludzie, ktrzy kolejno wchodz i znikaj), ang. all the world's a stage, z komedii Jak wam si podoba, 2, 7, 139-40, Szekspira, t. L. Ulricha. wiat nudw - fr. Le monde ou l'on s'ennuie, tytu komedii (1881, wyst. pol. 1881) Edouarda Paillerona, satyry na snobistyczne towarzystwo paryskie. wiat pod broni - ang. world in arms, uzbrojony wiat, z tragedii Henryk IV, cz. I, 5, 1, Szekspira; sowa ksicia Henryka; por. Maria Stuart, 1, 6,

Schillera, sowa Mortimera. wiat pracy - ludzie yjcy z pracy zarobkowej. wiat uzbrojony - zob. wyej wiat pod broni. wiat wyszed z orbit (z formy, z kolein, ze spoin) - ang. the time is out of joint (dos. 'czas...'), z tragedii Hamlet, 1, 5, Szekspira; sowa Hamleta. wiat zabity deskami - zapomniany od Boga i ludzi, zapada dziura, odludzie, pustkowie, gucha prowincja, partykularz, Pipidwka, grajdoek. Tak przemija chwaa (tego) wiata - ac. sic transit gloria mundi, pocztkowe wyrazy pieni koc.: Pater sancte, sic transit... ac., 'Ojcze w., tak przemija' itd., wymawiane przy spalaniu garci paku w czasie koronacji papiea. Tamten wiat, lepszy wiat - wg wierze religijnych zawiaty, miejsce przebywania po mierci. Ten wiat, wiat doczesny - ziemia, wiat, na ktrym ludzie yj, w przeciwiestwie do tamtego wiata. Trzeci wiat - zob. Trzeci. Weltschmerz - (wym. wltszmerc) nm., dos. 'bl wiata', depresja, smutek, apatia, wynikajc z myli o niedoskonaoci wiata. Wielki wiat - zob. Wielki. Wszystko jest najlepsze na tym najlepszym z moliwych wiatw - fr. tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles, zob. Kandyd. Zawiza komu (a. sobie) wiat - pozbawi szans rozwoju, kariery, powodzenia, ograniczy wolno, swobod, zw. przez maestwo. Wszystko si dziwnie plecie Na tym tu biednym wiecie. A kto by chcia rozumem wszystkiego dochodzi, I zginie, a nie bdzie umia w to ugodzi. J. Kochanowski, Pieni, 1, 9, 17-20, Chcemy sobie by radzi.

wiato(). Dwik i wiato - zob. Dwik; Rampa. (I rzek Bg:) "Niech sig stanie wiato." (I staa si wiato); ac. fiat lux z Wulgaty, Gen. 1, 3. Kry wiato pod korcem - zob. Korzec.

Rok wiata, rok wietlny - zob. Rok. wiato w ciemnoci - ac. lux in tenebris z Wulgaty, Ew. wg Jana, 1, 5. wiato wiekuiste, wiato wiekuista - wg wierze relig. - ywot wieczny po mierci. Ujrze wiato dzienne - urodzi si, przyj na wiat; (o utworze lit., muz. itp.) zosta wydanym. Wicej wiata! - nm. mehr Licht!, zwykle cytowane jako ostatnie sowa (1832) Goethego. Naprawd jednak brzmiay one: "Machr doch den zweiten Fensterladen auch auf, damit mehr Licht hereinkomme" nm., 'otwrzcie i drug okiennic, eby weszo wicej wiata'.

wiatogor - bohater ruskich bylin (zob.), tytan sowiaskich legend, tragiczny olbrzym, nie majcy si z kim zmierzy, o sile potwornie wielkiej, o ktrej powiada w bylinie (naladujc niewiadomie Archimedesa; zob.): "Gdybym ja dobry uchwyt znalaz, dwignbym w gr ziemi ca!" Bg karze t pych straszliwie: wiatogor znajduje na ziemi niewinnie wygldajc sakw, w ktrej zawiera si jednak ciar caego Wszechwiata. Gdy bohater daremnie usiuje sakw podnie, grznie po kolana w glebie (bo Matka-Ziemia nie moe go unie) i umiera.

wiatowit - zob. witowit.

witek - figura, obraz, wizerunek witego, wykonane przez ludowego artyst; dawn. take i sam wity; wito, dzie witeczny, uroczysty, czsto w l.mn. witek czy pitek - witek i pitek, witek-pitek, codziennie, w dni powszednie i w wita. Zielone witki - koc. rz.-kat. Zesanie Ducha witego, ac. Pentecostes 'pidziesity dzie' po Wielkanocy; wiosenne ruchome wito kocielne.

witynia. witynia jerozolimska - zob. Salomon (witynia Salomona). ...Wzgrek pochyo wyniosy, Ocieniony, bo drzewa gciej na nim rosy. W rodku szarza si kamie; strumie spod kamienia Szumia, tryska i zaraz, jakby szuka cienia, Chowa si (...) Miejsce pikne i ciche, tu

si czsto schrania Telimena, zowic je wityni dumania. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 3, 298-302, 310-11.

wieca. A mn wieczki w oczach stany - zamigotay jasne iskry a. plamki wskutek otrzymanego policzka a. innego uderzenia w gow. Gra niewarta wieczki - nieopacalna; niegodna uwagi, baha sprawa. Jeszcze mu wieczki u nosa wisz - to smarkacz. Kry wiec pod korcem - zob. Korzec. Nigdy widocznie nie gasi wiecy palcami - uwaga (ok. 1540) krla Hiszpanii Karola I (cesarza Karola V) po przeczytaniu napisu na grobowcu pewnego granda hiszpaskiego: "Tu ley ten, co nigdy nie zazna strachu." Pali wiec z obu kocw - na wszelkie sposoby trwoni zdrowie a. majtek. Panu Bogu wieczk i diabu ogarek - o asekurancie, ubezpieczajcym si na kad moliwo. Przyj wiece gasi - spni si, pierw. do kocioa, na msz. Roratna wieca - roratka, zapalana na roraty, dostawiana na otarzu w czasie adwentu. wiece rzymskie - dawn. rodzaj tortur, pochodnie do przypiekania indagowanych; rodzaj ogni sztucznych. wiec na kogo rzuca - przekl; w czasie uroczystej ekskomuniki (anatemy) ksidz na ambonie zapala czarn gromnic, odwraca j pomieniem w d, gasi i rzuca na posadzk przed nogi wykltego. Ze wiec (trzeba) czego szuka, trudno ze wiec znale - o kim a. o czym niezwykym, rzadko spotykanym. wieco niedobra! wanie pora bya zgasn! I nie mogam doczyta - czy podobna zasn? Waleryjo! Gustawie! anielski Gustawie! A. Mickiewicz, Dziady, Widowisko, 1, 1-3; synna apostrofa Dziewicy do zagasej wiecy, ktra przerwaa jej lektur romansu Valerie (1803) baronowej Barbary Juliany von Krudener, mwicego o duchach kochankw przeznaczonych sobie wzajemnie.

wiecino - wie na pd. od wsi Krokowa w woj. gdaskim; zob. arnowiec.

wiecznik - sprzt, zazw. ozdobny, sucy za podstaw jednej a. wielu wiec; zob. Fontanna; Kandelabr; Kinkiet; Korona; Lichtarz; Pajk; yrandol. Stawia na wieczniku - (wiec, "aby wiecia wszystkim, ktrzy s w domu") z Biblii, Ew. wg Mat., 5, 15; por. Korzec; przen. by; sta (stawia) na wieczniku - by (a. czyni kogo) luminarzem, czowiekiem wybitnym, sawnym, koryfeuszem znakomitoci. wiecznik - fr. Le Chandelier, komedia proz (1840, wyst. 1848) Alfreda de Musset. Jacqueline, moda ona notariusza romansujca z oficerem dragonw, Clavaroche'em, rozpala uczucie dependenta ma, modego i niewinnego Fortunia, aeby suy jej i kochankowi za "wiecznik", majcy cign na siebie uwag podejrzliwego i zazdrosnego ma. wiecznik siedmioramienny - zob. Menora.

wiekier - (i wiekra) zob. Rodzina (Ojciec ma).

wierszcz - imi bohatera polskich wariantw bajki znanej szeroko w Europie, powstaej zapewne pod koniec staroytnoci na Wschodzie (Indie, Azja Mniejsza), sprytnego oszusta i wydrwigrosza, wystpujcego w roli doktora jasnowidza i detektywa-amatora.

wierzawski Karol Boromeusz - 1735-1806, poznaski wony sdowy, ktry zbieg przed kar wizienia do Warszawy i tu w 1765 wszed jako aktor do zespou Teatru Narodowego, gdzie pracowa do 1805, wystpowa take w wielu innych miastach. Specjalizowa si g. w rolach ojcw komicznych i sucych. Krl Stanisaw August nada mu tytu "Primus Poloniae Actor" ac., 'najwybitniejszy aktor polski'.

wierzop - regionalna nazwa jakiego chwastu, umieszczona przez najwikszego poet polskiego na pierwszej stronie najpikniejszego poematu polskiego, staa si zagadk dla filologw, literatw i botanikw i przedmiotem sporw. Niektrzy autorzy sdz, e bya to nazwa wirzepy Rapistrum, inni, e wirzepy ognichy, czyli gorczycy polnej, inni, e rzodkwi wirzepy a. pewnego gatunku dzikiej koniczyny. Wikszo znawcw gosuje za ognich o kwiatach zocistotych, spotykan na polu uprawnym midzy ziemniakami, prosem i gryk.

Tymczasem przeno moj dusz utsknion (...) Do tych pl malowanych zboem rozmaitem, Wyzacanych pszenic, posrebrzanych ytem; Gdzie bursztynowy wierzop, gryka jak nieg biaa. Gdzie panieskim rumiecem dzicielina paa. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1, 14, 17-20. Por. wiersz Ofiara wierzopa (1934) K.I. Gaczyskiego.

wierzopa - wierzepa, pierw. dzika klacz; dawn. klacz, kobya.

wie - zob. Rodzina (Siostra ony).

wicenia - koc. rz.-kat. udzielenie przez biskupa odpowiedniej wadzy zwizanej z jednym z siedmiu wice, ac. ordines: a) niszych: ostiariat, lektorat, egzorcystat i akolitat, b) wyszych: subdiakonat, diakonat i prezbiterat (kapastwo); sam stopie kapaski, sama wadza, czyli jedno ze wice; (wicenie biskupa) sakra (obrzd wywicania na biskupa nazywa si konsekracj); u protestantw - ordynacja.

wicone - tradycyjne potrawy przygotowane na Wielkanoc, powicone przez kapana w Wielk Sobot; niadanie wielkanocne.

wita - prawy dopyw Wilii (Litewska SRR); nad wit, w pobliu Wikomierza, 1 IX 1435 wojska litewskie pod wodz Zygmunta Kiejstutowicza i posiki polskie, dowodzone przez Jakuba z Kobylan, pobiy na gow litewsko-ruskie wojska widrygieiy, oddziay Krzyakw inflanckich i czambuy Tatarw. widrygieo uciek, dowodzcy jego wojskami Zygmunt Koryhutowicz dosta si do niewoli, a mistrz inflancki Kerskorf poleg wraz z wikszoci starszyzny zakonnej.

wito. Od (wielkiego) wita - tylko w specjalnych okolicznociach, na szczeglne okazje, rzadko. Po wicie - ac. post festum z gr. katopin heortes, za pno, gdy ju jest po wszystkim. witeczny poranek - fr. Le Matin d'un jour de fete, trzeci obraz suity symfonicznej Iberia (1906-08, wyk. Pary 1910) Claude Debussy'ego, z kunsztownie stylizowanym marszem.

wita ruchome - przypadajce co roku w innym dniu, bo zwizane z inn rachub czasu ni kalendarz soneczny, np. Wielkanoc obchodzona od czasu soboro nicejskiego (325) w pierwsz niedziel po pierwszej wiosennej peni ksiyca. wito gupcw - zob. Gupi(ec). wito lampionw - zob. Latarnia. wito ognia - balet (Warszawa 1902), muzyka: Zygmunt Noskowski, libretto: Marian Pramowski, choreogr.: Raffaele Grassi. wito Trbek - zob. Rosz Haszana. wito wiosny - zob. wity (wita wiosna).

witojanka - zob. (w.) Jan (Chrzciciel).

witokrzyski - dotyczcy (pochodzcy ze) witego Krzya; zob. wity (Krzy). Kazania witokrzyskie - zob. Kazania.

witokupstwo - symonia, praktyka sprzedawania i kupowania za pienidze beneficjw, godnoci i stanowisk kocielnych oraz zwizanych z nimi dbr i korzyci materialnych; zob. Szymon (czarnoksinik).

witopietrze - denar a. grosz w. Piotra, ac denarius S. Petri, danina pacona na rzecz papiestwa, wprowadzona w Anglii w VIII w., potem w innych krajach katolickich, w Polsce od koca X a. dopiero od pocz. XII wieku, od 1318 jako pogwne, do 1556.

witosawa - ok. 968-1014, crka Mieszka I i Dobrawy, w sagach skand. wystpujca jako Sygryda Storrada zwana Dumn, maonka Eryka Zwyciskiego (zm. 995), krla Szwecji, a potem Swena I Widobrodego, krla Danii, matka m.in. Olafa III, krla Szwecji, i Kanuta Wielkiego, krla Danii i Anglii. Niektrzy uczeni podaj w wtpliwo jej piastowsk genealogi.

witoszek - bigot, dewot, nabony obudnik, faszywy naboni, czowiek udajcy pobono (dawn. liyobrazek a. liziobrazek, gryzipacierz). witoszek - fr. Le Tartuffe, komedia Moliera, przedstawiajca obmierzego hipokryt, ktry udajc niesychan pobono wkrada si do domu poczciwego i atwowiernego Orgona. Wystawiona w 1664 w Wersalu, wywoaa gwatowny sprzeciw dewotw, wobec czego krl zakaza dalszych przedstawie. W 1667 wesza na scen po raz wtry pod tytuem Oszust, L'Imposteur, z pewnymi zmianami; tym razem zdj j z afisza przewodniczcy parlamentu. Zakaz cofnito ostatecznie w 1669. Wyst. pol. Warszawa 1783. Zawistni umr, lecz zawi nie przeminie - fr. les envieux mourront, mais non jamais l'envie, ze witoszka, 5, 3, Moliera: Pani Pernelle do Orgona.

witowit - wiatowit, Swantewit, bstwo sowiaskie o czterech twarzach obrconych w 4 strony wiata, ktrego posg sta w XII w. w wityni w Arkonie (zob.) na Rugii; zwierzciem powiconym bstwu by siwek (biay ko).

wity. Goy jak wity turecki - cakiem nagi, jak w derwisz, czowiek wity, napotkany w Damaszku przez Mikoaja Krzysztofa Radziwia, opisany w jego Peregrynacji do Ziemi w., (zob.); przen. goy, bez pienidzy, bez rodkw do ycia. Grb wity - zob. Grb. Na wity nigdy - nigdy; bo nie ma takiego witego ani takiego dnia w roku; zob. te. Grecki (Na greckie Kalendy). Nie ten wity, co zgity - (co si cigle modli); nie wszyscy wici bywaj, co do kocioa chadzaj, przys. Od witej pamici - od (dawien) dawna, z dawien dawna, od niepamitnych czasw. Ojciec wity - papie. O, wita naiwnoci! - zob. Husyci. Panie wity - jedno z przestarzaych ju porzekade (zob.). Pismo wite - zob. Pismo. Rok wity - zob. Jubileusz. wici - jako swoisty typ autorytetu religijnego wystpuj w wielu

grupach i organizacjach relig. (wschodnioazjatyckich, indyjskich, w islamie, w chrzecijastwie), stanowic idealny, przykadowy wzr wypeniania norm religijnych przez osoby obdarone szczeglnym charyzmatem, si przeycia rel., "ask bo" itp. wity zblia si do doskonaoci nie tyle przez sw nieskazitelno, ile przez mio Boga, przez arliwo wiary, prowadzc do cakowitego powicenia si i zapomnienia o sobie: bd przez wyrzeczenie si wiata i oderwanie si od niego, bd przez gromadzenie zasug, cnt i ask w wiecie ludzi. wity moe by ywym lub zmarym, ale zawsze wypenia waciwe sobie funkcje spo.: chroni, opiekuje si, patronuje, wstawia si za kim, daje przykad, suy za przewodnika, uycza swego imienia, wywiadcza dobrodziejstwa, mnoy cuda. W Biblii wszyscy wierni nazywani s witymi. W koc. rz.-kat. tytu ten nadawany jest od VI w. sugom boym, ktrzy za ycia synli chrzec. cnotami i askami. Maj oni prawo do publicznego kultu, a na tamtym wiecie mono dziaania i wyproszenia czego u Boga; mona si do nich zwraca z probami i ofiarami, a pomoc ich mona sobie pozyska. Kult ich ulega zmianom: wici niegdy bardzo popularni bywaj stopniowo zapominani, a na ich miejsce pojawiaj si inni, zw. wieo kanonizowani. Jest ich poczet olbrzymi; dugo kreowaa ich tradycja lud. albo lokalna, od koca XII w. podlegaj inwestyturze papieskiej (kanonizacji). Odegrali wan rol w sztuce jako tematy ikonograficzne. W rdw. wymagano od nich take cudw: kiedy na pocz. XIV w. uporzdkowano procedur kanonizacyjn, akta musiay koniecznie zawiera take i specjalne rozdziay dotyczce cudw zdziaanych przez kandydata (capitula miraculorum). Kady zawd miewa swego patrona. Do innych witych zwracano si w specjalnych wypadkach, np. w razie choroby, zgubienia rzeczy; o ochron przed piorunem, poarem, kradzie itd. Z kultem witych czy si czsto kult cudownych witych obrazw i figur, ktre niekiedy staj si celem pielgrzymek. Kult witych wprowadzi do nazewnictwa miejscowego dziesitki tysicy ich imion, zw. w krajach romaskich, Austrii, Bawarii, Jugosawii, Bugarii, na Peloponezie i w lrlandii. Doktryna ordownictwa witych w niebie, bdca artykuem wiary w koc. rz.-kat. i wsch., zostaa odrzucona przez wszystkie wyznania protestanckie. Watykaska Rada Ekumeniczna na podstawie studiw historycznych, przeprowadzonych w latach 1962-65, dosza do wniosku, e 170 witych kalendarza rz.-kat. to postacie o znaczeniu lokalnym, a trzydziestu jest wytworem legendy i w rzeczywistoci nigdy nie istniao. W 1969 papie Pawe VI ogosi decyzj o skreleniu tych dwustu witych ze spisu Martyrologium Romanum. Wrd skrelonych trzydziestu legendarnych znajduj si tak bardzo popularni wici, jak w. Mikoaj, w. Krzysztof, w. Jerzy, w. Barbara i w. Katarzyna z Aleksandrii. wita Gra - ok. 17km na wschd od Gostynia nad Kani (dopyw Obry) na Rwninie Leszczyskiej w woj. leszczyskim; znajduje si na niej jeden z najbardziej monumentalnych zespow sakralnych okresu rozkwitu baroku w Polsce-koci i klasztor filipinw; budowany przez Jerzego, 1675-82, i Jana, 1690-1726, Catenacich, ukoczony i przykryty kopu przez P. Ferrariego, 1726-28, koci jest budowl centraln omioboczn na wzr kocioa S. Maria della Salute w Wenecji; bogate wyposaenie w stylu baroku i rokoka. Klasztor zbud. przez Ferrariego w 1732-36.

wita krowa - rozszerz. o bydle domowym w Indiach, ktrego hinduizm nie pozwala zabija ani spoywa; jest ono jednak gwn si pocigow w rolnictwie indyjskim i gwnym rdem nawozu (sucego rwnie jako opa); przen. osoba pod specjaln ochron, ktrej nie wolno krytykowa. wita Liga - zob. Liga. Swita mioci kochanej ojczyzny - z pieni 9. poematu Myszeidos (1775) Ignacego Krasickiego. Pie, piewana w dobie Owiecenia, nie bya jednak hymnem. Swita mioci kochanej ojczyzny, Czuja ci tylko umysy poczciwe! Dla ciebie zjade smakuja trucizny. Dla ciebie wizy, pta niezelywe! 9, 33-36; poczciwe - 'szlachetne, godne'; zjade - 'zjadliwe, grone'; zelywe - 'haniebne, habiace'. wita ni - w tradycji indyjskiej upawita, noszona przez czonkw wyszych kast. Ni baweniana skrcona z trzech nitek, ktr guru (zob.) daje chopcu w czasie ceremonii wtajemniczenia (inicjacji) midzy 8. a 12. rokiem ycia. wita rozmowa - zob. Sacra conversazione. Swita wiosna - ac. ver sacrum dos. 'powicone pody wiosny; powicona wiosna', w okresach niebezpieczestwa a. niedostatku powicano w staro. Italii pody ludzkie i zwierzce danej wiosny ktremu bogu, zazw. Jowiszowi. Zwierzta skadano w ofierze, a ludzi po osigniciu 20. roku ycia zmuszano do emigracji. wito wiosny - G. Le Sacre du printemps, ang. Rite of Spring, balet (Pary 29 V 1913, Theatre des Champs-Elysees, Balety Rosyjskie Diagilewa, pod dyr. Pierre Monteux; wyst. Dol. Warszawa 1962), muzyka: Igor Strawiski, libretto osnute na wiosennych obrzdach dawnej. Dogaskiej Rusi; kompozytor Nikoaj Roerich, choreografia: Wacaw Niyski. Dzie prawykonania tego arcydziea to wana data w historii muzyki. Premiera staa si gonym skandalem wobec protestw oburzonej publicznoci i wikszoci krytyki. Jednak Ravel, de Falla, Casella powitali t muzyk z entuzjazmem. Oceniono dzieo w peni dopiero po 2. wojnie wiat. wita wyspa - nazywano tak w rdw. Irlandi, ktra wydaa wielu witych, i Guernsey w Archipelagu Normandzkim z powodu wielkiej liczby przebywajcych tam wwczas mnichw. wite Cesarstwo Rzymskie - Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, luny zwizek pastw nm. rzdzony pnez rne dynastie nm., instytucja majca wsprzdzi z papiestwem i udziela mu ochrony. Wadza cesarska, nadawana w drodze koronacji przez papiea, po raz pierwszy Karolowi Wielkiemu w r. 800, bya mniej lub bardziej realna a. tytularna w zalenoci od znaczenia pastwa, ktrym cesarz bczporednio rzdzi. w. Cesarstwo Rzymskie trwao, przynajmniej w nazwie, przeszo tysic lat, 800-1806.

Ten zlepek, ktry nazywa si i jeszcze si nazywa witym Cesarstwem Rzymskim, nie jest ani witym, ani rzymskim, ani cesarstwem - z Eseju o obyczajach i duchu narodw; rozdz. 71 (1756) Woltera. witej pamici - o osobach zmarych wyznania chrzecijaskiego (w nekrologach itp. skrt p.). wite Kolegium - zob. Kolegium (Kardynalskie). wite miasto Koptw - zob. Miasto. wite Officium - Sanctum Officium, zob. Inkwizycja. Swite oleje - powicone tuszcze rolinne uywane w obrzdach liturgicznych. wite pismo - zob. Euhemer. wite Przymierze - zawarte w 1815 w Paryu z inicjatywy Aleksandra I przez monarchw Rosji, Prus i Austrii, ktrego pozornym celem byo wspdziaanie w duchu chrzecijaskiego braterstwa, zgodnie z nakazami Pisma w., prawdziwym za - zapobieenie ruchom wolnociowym i niepodlegociowym maych pastw i powrt do absolutyzmu. Car Aleksander I, ktry by wwczas w nastroju mistycznym, uwaany by za twrc na wp religijnego charakteru tego ukadu. W latach 1816-17 przyczyli si do niego take inni wadcy europ., m.in. par politesse fr., 'przez grzeczno', Ludwik XVIII, oraz Szwajcaria. Ale Wielka Brytania, Turcja i Watykan odmwiy przystpienia do niego. Castlereagh nazwa je "wytworem wzniosego mistycyzmu i bzdur"; przymierze przestao istnie w 1825. Byo ono symbolem reakcji. wite witych, dewir - zob. Salomon (witynia). wite wojny - zob. Wojna. wity Boe, wity mocny - zob. Suplikacja. wity chleb - wg polskiej tradycji, gdy chleb a. kawaek chleba upadnie na podog, podnosi si go i cauje jako rzecz bezcenn i wit. wity egoizm - w. sacro egoismo, premier w. Antonio Salandra, 8 X 1914, usprawiedliwiajc polityk Woch w tym momencie wojny. wity gaj - zob. Gaj. wity gniew, wite oburzenie - wynikajce z naruszenia szczytnych idei, zasad. wity Graal - zob. Graal.

wity hufiec - trzystu modych Tebaczykw, sformowany przez arystokracj tebask do walki ze Spart w wojnach, ktre nastpiy po powstaniu 379 pne. Wsawi si szczeglnie w zwycistwach pod Leuktrami w 371 i Mantine w 362. Zosta zniszczony przez Filipa Macedoskiego pod Cherone w 338. wity Krzy - krzy, na ktrym, wg Ewangelii, ukrzyowano Jezusa Chrystusa; klasztor benedyktyski na ysej Grze (we wsch. czci ysogr, wys. 5957m npm., w VIII-X w. najwikszy w rodk. Polsce orodek kultu pogaskiego) i koci, pocztkowo pod wezwaniem w. Trjcy, potem w. Krzya, zbud. w czasach Bolesawa Krzywoustego (1. po. XII w.). W okresie midzywojennym nazwa cikiego wizienia, m.in. dla winiw polit., utworzonego w 1825 w budynku klasztoru skasowanego w 1819. W 1941-42 obz zagady dla jecw radzieckich. Od wezwania klasztoru powstaa nazwa Gr witokrzyskich. wity monogram - pocztkowo ezoteryczny monogram imienia Chrystus, przyjty zosta powszechnie jako znak wiary chrzec. w sztuce religijnej. Stanowi on poczenie gr. liter chi (X) i rho (P), przy czym pierwsza litera osadzona bya na przeduonym supku drugiej, albo poczenie gr. liter iota (I) i chi (X) o szeciu symetrycznych ramionach. Pierwsza forma odpowiadaa dwu pierwszym literom sowa Christos, druga - pierwszym dwu literom gr. wyrazu oznaczajcego 'ryb' - ichthys, symbol Chrystusa; zob. Ichthys. wity, wity, wity - ac. Sancrus, koc. rz.-kat. tzw. trisagium, z pn. gr. triskgios 'trzykro wity', odmawiane (o Panu Zastpw) we mszy po prefacji. Woda wicona - zob. Woda. Wojny wite - zob. Wojna. Ziemia wita - zob. Ziemia.

winia. Gdyby bya natura wini rogi daa, 8 Jeszcze by si jej krzywda bez skrzyde widziaa - przys. Jak winia w deszcz (wesoy; pobony; adny) - przys. Nie pasem z nim (z tob itd.) wi - wicej poufaoci ni znajomoci. Nie wszyscy moemy by filozofami, bo kt by winie pasa? - z powieci Syzyfowe prace, 4 (1898) Stefana eromskiego; stary radca-grubianin, Somonowicz. winia Gra - w lasach witokrzyskich, na pd.-zach. od Bliyna (wie

nad Kamienn), rezerwat starodrzewu jodowego. winia (poucza) Minerw - zob. Minerwa. winia morska - zob. Morski. winka - nazwa kilku dawnych gier ruchowych; prymitywna gra w karty; med. nagminne zapalenie przyusznicy, ostra choroba zakana, wirusowa, wystpujca g. u dzieci, zw. dawniej. winka morska - zob. Morski. wiski blondyn - bardzo jasny. Wieprze gadareskie (gerazeskie, gergezeskie) - istoty optane przez demona zniszczenia, pdzce na olep, w samobjczym amoku, ku swej zgubie; Gadara, staro. miasto w pobliu jeziora Genezaret w Palestynie; wg Biblii, Ew. wg Mat., 8, 28-32; Marek, 5, 11-13; uk., 8, 31-33. Wieprzek z trzody Epikura - zob. Epikur.

wire - wiro, wirnia, wiron, wiren, wiernia, na Litwie nazwa komory (pomieszczenia) a. oddzielnego budynku, spichrza, lamusa, ytnicy, ambara, soka, do przechowywania ywnoci (g. ziarna), ubra i kosztownoci; z lit. swirnas.

wistek papieru - zob. Papier.

witezianka - wg podania ludowego rusaka, nimfa wodna zamieszkaa w jeziorze wite, w pobliu Szacka w Nowogrdczynie; zool. waka z podrzdu rwnoskrzydych. Jaki to chopiec pikny i mody? Jaka to obok dziewica? Brzegami sinej Switezi wody Id przy wietle ksiyca. A. Mickiewicz, witezianka. Ballada, 17. witezianka - kantata (1887) Zygmunta Noskowskiego. Kantata Nikoaja Rimskiego-Korsakowa do sw Mickiewicza. Balet (Warszawa 1931), libretto i muzyka: Eugeniusz Morawski, choreogr.: Piotr Zajlich.

witka - dawn. wierzchnia odzie (gu

You might also like