Anioy Anioty - Istoty niematerialne poredniczce midzy ludmi a Bogiem, zwyk le uosabiajce doskonao i dobro.

Przedstawia si je najczciej jako piknych mczyzn z wielkimi biaymi skrzydami, czasem jako pulchne uskrzydlone dzieci (na wzr amorkw). Biblia (ST) - 1) Anioy z ognistymi mieczami strzeg wejcia do Edenu i drogi do drzewa ycia po wygnaniu czowieka z raju. 2) Anioowie towarzysz Bogu, gdy odwiedza Abrahama przed zniszczeniem Sodomy i Gomory. 3) Dwaj anioowie udaj si do Sodomy i zamieszkuj w domu Lota. Ich niezwyka uroda wzbudza dze w miesz kaficach miasta, tak e domagaj si od Lota, by im ich wyda. Za kar anioowie poraaj wszystkich tych mczyzn lepot. Potem wyprowadzaj Lota i jego rodzin z poncej Sodomy. 4) Anio Paski powstrzymuje Abrahama przed zoeniem ofiary z Izaaka. 5) Sen Jakuba patrz: sen. Biblia (NT) - 1) Anio zwiastuje Maryi, e zostanie matk Syna Boego. 2) Pasterze zostaj powiadomieni przez Anioa Paskiego, e narodzi si Zbawiciel. 3) Anio ostrzega Jzefa przed zamiarami Heroda i nakazuje mu uda si do Egiptu. 4) Anio Paski zstpit z nieba (...) odsunt kamie z grobu Chrystusa. Posta jego janiata jak byskawica, a szaty jego byty biate jak nieg. (Mt. 28,3). Kiedy trzy Marie przyszy, by namaci ciao Jezusa, anio rzek do nich: ...szukcicie Jezusa Ukrzyowanego. Nie ma Go tu, bo zmartwychwstai, jak powiedzia. (Mt. 28,5-6). 5) W widzeniu w. Jana anioowie odgrywaj niezwykle wan rol. To oni piecztuj na ~zol~nch sugi Boga naszego, oni trbi w kolejne siedem trb zapowiadajcych kataklizmy, ktre niszcz ziemi. w. Tomasz z Akwinu Anioowie s bytami porednimi midzy czowiekiem a najdoskonalszym bytem Bogiem. Jako czyste inteligencje pozbawione s pci. "Pie o Rolandzie" - 1) Przez anioa Bg oznajmia Karolowi Wielkiemu, by przekaza miecz Durendal jednemu ze swoich

hrabiw i wodzw. Wadca oddaje najdoskonalszy z mieczw najdoskonalszemu ze swoich parw - Rolandowi. 2) Kiedy Roland umiera, ofiarowuje Bogu swoj praw rkawic. Bierze j z jego doni anio Gabriel. 3) Anioowie Cherubin, Micha i Gabriel nios dusz hrabiego Rolanda do raju, by zoy j przed tronem Boga. Anonim zw. Gallem "Kronika polska" - 1) Do Gniezna przybywaj dwaj anioowie i udaj si do ksicia Popiela, ktry wituje postrzyyny swoich synw. Jednak nie zostali zaproszeni na uczt, lecz (...) odpdzeni w krzywdzcy sposb od wejcia do miasta. 2) Odpdzeni od ksicych wrt anioowie udaj si do chaty oracza Piasta, ktry take obchodzi uroczysto postrzyyn swego syna. Zostaj tu przyjci, mimo ubstwa gospodarzy, bardzo serdecznie. Za ich spraw skromny poczstunek, ktry przygotowaa ona Piasta, staje si obfit uczt. Cudowne rozmnoeniejada zebrani traktuj jako wrb niezwykych losw Piastowego syna, ktremu anioowie nadaj podczas postrzyyn imi Siemowita. "Lament witokrzyski" (Posfuchajcie, bracia mita...) Stojc pod krzyem, Maria czyni wyrzuty anioowi Gabrielowi, e zwiastowa jej wielk rado, a tymczasem jej udziaem jest niewysowione cierpienie, poniewa patrzy na mki swojego Syna. J.W. Goethe "Faust"-Po mierci Fausta anioy tocz walk o jego dusz z szatanami. To one zwyciaj i Faust nie zostaje potpiony. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Kobieta jest istot tak pikn, e urody zazdroszcz jej nawet anioowie. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) W celi Konrada anioowie wyjawiaj, e to one uprosily Boga, by bohater zosta oddany w rce wroga i przeszed prb. 2) Po wielkim monologu Konrada, w ktrym wyraa on bunt przeciwko Bogu, anioowie walcz z diabami o jego dusz. 3) W scenie sdu nad Konradem anioowie dziel si na dwa chry. Jeden oskara go, drugi broni, mwic, e on kochat Nard, on kocha wiele, on kochat wielu. Zwyciaj 1

anioowie-obrocy i Konrad nie zostaje potpiony. J. Sowacki "Anhelli" - 1) Anielica Eloe opiekuje si grobami wygnacw, bo sama zostaa wygnana z Nieba za mio do czowieka. 2) Dwaj anioowie, wysannicy Boga, przybywaj do osady wygnacw i s wiadkami strasznych scen, jakie si tam dziej. 3) Anielica Eloe zabiera ciao zmarej Ellenai i na swoich skrzydach skadaje do grobu. 4) Dwaj anioowie, ci sami, ktrzy przed wiekami odwiedzili Piasta, przybywaj do Anhellego, by obwieci mu bliski ju koniec jego ziemskiej wdrwki. 5) Kiedy za spraw Szamana dziecko wywouje dusz upionego Anhellego, ukazuje si onajako duch majcy posta pikn i barwy rozmaite i skrzyda biaie na ramionach. A ujrzawszy si wolnym poszed w Anio~ na wod i po supie wiat~oci ksiycowej odchodzit na poudn ie, do ojczyzny Anhellego. Gdy na rozkaz Szamana musi powrci do ciaa modzieca, czyni to ze smutkiem. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Anioowie powstrzymuj hrabiego Henryka przed skokiem w przepa, do ktrego nakania go Szatan. J. Drda "Igraszki z diabem" - 1) Anio codziennie odwiedza starego pustelnika, ktry ywi si korzonkami i szaracz, i przynosi mu z Nieba chleb paski. Ten sam anio ujawni potem, jakie kary czekaj bezwzgldnego zbja i pozbawionego wspczucia dla ludzi pustelnika, jeli nie zmieni swego postpowania i nie odpokutuj za grzechy na ziemi. 2) Anio z ognistym mieczem pojawia si w Piekle i wspomaga dzielnego onierza w jego walce z diabami 0 odzyskanie cyrografw na dwie niewinne dziewicze duszyczki. J. Andrzejewski "Teraz na ciebie zagada" - W opowieci Adama o pocztkach rodzaju ludzkiego Bg, kiedy wypdzi przekltych (...) z rozkoszy Edenu (...) postawi u bram Raju Anioia z mieczem pomienistym, aby strzec drogi do drzewa ywota. Z. Herbert "Sidmy aniot" - W niebie - jak si okazuje - panuje wzorowy porzdek: kady anio ma swj zakres czynnoci, i tak: Rafael - stroiciel chrw, Azrael

- kierowca planet, Gabriel podpora tronu, Micha - hetman zastpw, Azrafael - dekorator wiata, Dedrach - apologeta i kabalista. Natomiast sidmy anio jest w peni niedoskonay: na imi ma Szemkel, jest czarny i nerwowy, chodzi w starej wyleniatej aureoli. Herbert zastosowa tu zasad odwrconej karty: mimo e na niego sarkaj inni anioowie, a malarze maj kopoty z poprawianiem jego urody, to wanie on jest najbardziej anielski i po ledzku czowiekowi bliski. Trudni si bowiem przemytem grzesznikw do nieba. By nawet a to wielokrotnie czasu na polerowanie aureoli. Czy nie jest to wanie anielski anio? * "Czowiekowi czowiek wci jeszcze jest bliszy anieli anio". (G. E. Lessing) * "O anioach i anielstwie wol nie wspomina, to nie moja sprawa, nie znam si, nie czuj". (J. Andrzejewski)

Antyutopia Antyutopia - W przeciwiestwie do utopii, ktrajest wizj idealnego, egalitarnego, sprawiedliwego spoeczestwa, antyutopia jest utworem satyrycznym, omieszajcym, parodiujcym dziea pisarzy utopijnych lub brutalnie przedstawiajcym nieprzystawalno piknych teorii do rzeczywistoci. Elementy antyutopii pojawiy si ju w owieceniu w powieci sentymentalnej J. Swifta "Podre Guliwera". adna z odwiedzanych przez Guliwera krain (z wyjtkiem pastwa rozumnych koni) nie jest doskonaa: ani Krlestwo Liliputw, ani Bromdingnag (pastwo olbrzym w). Wady ustrojw i niedoskonaoci w or ganizacji spoeczestw s te same, ktre charakteryzuj Europejczykw (zawi, rywalizacja, walka o wadz, ch zysku, przemoc wobec sabszych). Ii.G. Wells "Wojna wiatw" Marsjanie, ktrzy napadaj na ziemi i chc okaleczy ludzko, w rzeczywistoci obnaaj tylko pustk i jaowo sytych ''oszorobw, ktrych

cywilizacja i tak a'ezeniej czy pniej ulegaby zaga~e. W sytuacji grocej ze strony Marsjan apokalipsy groteskowo, ale i~onie wyglda waciciel, ktryjako l~dyn warto chce ratowa walizk Z~lonami zotych suwerenw. Nie na ley mie zudze co do intencji napastnikw, ktrzy faktycznie wydobywaj tylko to, co na Ziemi byo dalekie od ideau: cywilizacja, postp - z tym koniec! adnych koncertw przez jaki milion lat nie bdzie ani wystaw obrazw. Marsjanie uwiadomili Ziemianom, e mog by inne, starsze od naszego wiaty, doskonalsze i grone dla cywilizacji ludzkiej. J. Zamiatin "My" Dowiadczenia pierwszych lat budowania socjalizmu w Rosji prowadz Zamiatina do bardzo pesymistycznych wnioskw na temat przyszoci wiata podporzdkowanego jedynej susznej ideologii. Tworzy on w swojej powieci wizj spoeczestwa, w ktrym jednostki konsekwentnie pozbawiane s indywidualnoci ludzie nie maj nawet imion, s tylko numerami. Nieustanna inwigilacja odbiera im wszelk prywatno, a jakiekolwiek uczucia s surowo zabronione. Prba buntu, jak podejmuj bohaterowie, koczy si niepowodzeniem. Tej rzeczywistoci, w ktrej yj, nie mona zmieni. Nie jest jednak Zamiatin do koca pesymist. Skoro s tacy, ktrzy si buntuj, by moe jest jeszcze jaka nadzieja dla wiata. A. Huxley "Nowy, wspaniay wiat" - Pisarz ukaza w powieci rezultat obdnego i konsekwentnego totalitaryzmu w obrazie Stanw Zjednoczonych wiata, a dokadniej Europy Zachodniej pod rzdami Kierownika Generalnego, Jego Fordowskiej Moci, Mustafa Monda. Jest to prognoza dla wiata, ktry uleg szokowi przyszoci (termin Toflera) i opiera ca sw przyszo na najnowszych odkryciach naukowych, pozwalajcych sterowa i manipulowa czowiekiem ju w momencie jego poczcia, niszczc w ten sposb wszelk wolno i indywidualno. Sw anty utopi Huxley otwiera relacj: Nad gwnym wejciem napis: Londyski Orodek Wylgu i

Przysposobienia. Poniej: Komunikacja. Standaryzacja. Stabilizacja. W tym Nowym Swiecie czas liczy si od narodzenia Henry'ego Forda (konstruktora pierwszego samochodu i sprawcy obdnej ery samochodowej). Jest to wiat, gdzie w wyniku oszaamiajcego rozwoju techniki ludzko zostaa zupenie odczowieczona. Zostaje te poddana ostrej, naukowej tresurze, ktra sprawi, e kady osobnik bdzie dziaa jak automat. Bo postp nie ogranicza si tylko do wylgu embonw, chodzi te o to, aby kadego przeznaczy do odpowiedniej pracy i wyspecjalizowa tylko w tym zakresie. Dziki nowoczesnym technikom czowiek ma tu by idealnym (bo bezkrytycznym) odbiorc rozkazw. S. eromski "Przedwionie" - W wyniku rewolucji w Baku wcale nie wyania si nowy, wspaniay wiat, a wrcz odwrotnie: jest to rzeczywisto, w ktrej do gosu dochodzi przemoc i prawo pici. Przestaje si liczy prywatno (poczynajc ju od prywatnych kosztownoci i pienidzy a do jednakowych pogldw politycznych). Z przeciwnikami rozprawa jest krwawa i radykalna. Ten nowy wiat jest te rzeczywistoci, w ktrej zabija si wszellcie pikno (symboliczna scena grzebania trupa modej, piknej Ormianki). M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Czas powieci to rzeczywisto lat dwudziestychtrzydziestych w Mosk wie. Ju doskonale wida, jaki jest ten porewolucyjny, "wspaniay" wiat. Nie ma w nim miejsca na prywatno, a wszelkie przejawy indywidualizmu s tpione. Obowizuje jeden ustrj ijeden wiatopogld. Ludzie, skupieni na zaspokajaniu swoich najniezbdniejszych potrzeb (mieszkanie, jedzenie, ubranie), nie maj czasu na mylenie. I o to wanie chodzi. Nagradzani s ci twrcy, ktrzy tworz zgodnie z obowizujc ideologi, "nieprawomylni" s przeladowani, np. Mistrz. Mno si tajemnicze zniknicia osb niewygodnych, a za apwk wszystko mona zaatwi. Rozbudowany zosta system inwigilowania obywateli i donosw. Miejscem, gdzie izoluje si opornych lub krnbr 2

nych indywidualistw, jest szpital psychiatryczny. G. Orwell "Folwark zwierzcy" Jest to wizja formowania si pastwa totalitarnego. Zwierzta, ktre nie chciay pracowa na ronesa (one miay tylko obowizki, on mia tylko przywileje), dokonay przewrotu, przejy wadz. Orwell pokazuje drog porewolucyjnego systemu, ktr da si streci: od utopii do jej zaprzeczenia (antyutopii). Wszystkie pocztkowe demokratyczne ustalenia, majce suy dobru obywateli, s powoli, ale systematycznie i konsekwentnie amane. Wyszkolone psy (policja) bd doskonaym aparatem ucisku obywateli. Napoleon jako wadca absolutny i despotyczny potrafi rzdzi, otumaniajc poddanych demagogicznymi hasami: to dla waszego dobra pijemy mleko i jemy jabka. Motoch ma pracowa i sucha wadzy, a jej yje si coraz lepiej i apetyt ronie w miar jedzenia. Funkcjonuje tu bardzo wygodne haso: my - reszta wiata, przy czym cae zo, niepowodzenia systemu mona zoy na tzw. wroga ludu, ktry nie pi. G. Orwell "Rok 1984"-Utwr o podobnym charakterze jak "Folwark zwierzcy". Panujcym w Oceanii ustrojem jest angsoc, oparty na przemocy, okruciestwie, nienawici (urzdowy Tydzie Nienawici) i propagandzie sukcesu: gos z teleekranu trajkota o wy'to pie surwki i przekroczeniu Dziewitego Planu Trzyletniego. Obywatele s inwigilowani (dziaa Policja Myli), donosz ssiedzi, a nawet wasne dzieci (Liga Kapusiw). Ludzie yj w warunkach nieludzkich: wszystkojestracjonowane, brak ywnoci (np. czekolad mona kupi na czarnym rynku, a po maso jedzi si na wie i szmugluje do miasta), mieszkania, sklepy i kawiarnie s obskurne, brudne. O wszystkim decyduje Wielki Brat, Idry ma swoich stranikw w postaci O'Bena, ktry uwiadomi Winstona, co do praw w tym wiecie: rzdzimy materic~ bo rzdzimy umysami. Rzeczywisto mieci si w mzgu (...), to my ustanawiamy prawa przyrody (...). Czy powoli wyania ci si obraz tworzonego przez nas wiata? Jest

dokadnym przeciwiestwem idiotycznych, hedonistycznych utopii (...) Dawne cywilizacje twierdZiy, e opieraj si na wartoci, nasza budowana jest na nienawici. Postp w naszym wiecie oznacza postp blu (:..) Tniesiemy sztuk, literatur, nauk ". W. Golding "Wadca much" - Na bezludnej wyspie chopcy rozpoczynaj tworzenie nowego pastwa od zera, wybieraj przywdc, ustanawiaj prawa, ktre miayby szanowa obywateli i ich wolno. Zaczyna si idealnie: chc budowa szaasy, podzielili funkcje, msj mdrego przywdc - Ralfa. Goldihg chce jednak powiedzie, e utopie nie maj szans realizacji i wczeniej czy lZniej, za spraw samych obywateli, zaxnieniaj si w swoje zaprzeczenie. Pod dowdztwem Jacka chopcy po~auj si bowiem silni, bezkarni, uwie~, e prawo dyktuje silniejszy. Kolejne Z~jstwa bd potwierdzeniem gorz~j prawdy historycznej a do finao~'~go polowania na Ralfa, ktre pokae, l~k atwo zrczny demagog moe maniP~Iowa th~mem. S. Grochowiak "Utopia" - Poeta dowodzi prawidowoci ludzkiej natury, polegajcej na potrzebie tworzenia mitw, ideaw; jednym z nich jest myl o idealnym pastwie - Utopii. Kolejne epoki potwierdzay zudno takich marze (palone czarownice, mason, ktry rozkada bomby, wrogowie Utopii mieszkajcy w chlewiku). poeta pokazuje sztuczno takiego idealistycznego wiata: na Utopii zaczto od wdziewania peruk. Rzeczywisto za jest brutalnie konkretna i daleka od umownoci: goy, przeraony ydek, ktry gryzie czosnek, ma katar i nie chce wstpi do wojska. Poeta pyta: gdzie podziaa si wyspo?. W. Szymborska "Utopia" - Tu rzeczywisto przypomina biblijny raj (Pewno Niewzruszona, jezioro Gbokiego Przekonania, jeli jakie zwtpienie, to wiatr je rozwiewa, krzaki a uginaj si od odpowiedz~~. Jednak wyspa jest bezludna, a lady stbp prowadz do morza. Skd taki powszechny exodus? Poetka jest ptzekonana o wyszoci ycia (tej bezpowrotnej topiely nad

wszelltimi teoami i idealnymi systemami, ktre zawsze zawieraj jakie elementy tak dobre, e a skierowane prceciwko czowiekowi. * "Mimo powabw wyspa jest bezludna, a widoczne po brzegach drobne lady stp bez wyjtku zwrcone s w kierunku . morza. Jak gdyby tylko odchodzono std". (W. Szymborska) * "Utopi ju nie raz widziano jako wysp czsto, t na Morzu rdziemnym obrcon ku socu. Byo to w czasach ujedania aniow biednych anemicznych zwierzt Ktrych pyski zmczone zwisaj w otarzach. Gdzie podziaa si wyspo? Pyn nad twym szkieletem statki adowne w ledzie". (S. Grochowiak)

Apokalipsa Apokalipsa (z greckiego apokalypsis objawienie, odsonicie) - To szczeglny rodzaj wypowiedzi, przedstawiajcej tajemnice czasw ostatecznych, wyjaniajcej sens dziejw, zawiera prorocz wizj wydarze towarzyszcych kocowi wiata. W Biblii zwaszcza Objawienie w. Jana. Celem jej jest przedstawienie dla' pokrzepienia serc ostatecznego triumfu dobra nad zem. Biblia (ST) - 1) Ksiga Izajasza, ktra naley do tekstw profetycznych. Jest to wypowied prorokaIzajasza przepowiadajcego czas gniewu boego i kary boej za wszelkie grzechy i nieprawoci: Albowiem dzie pana zastpw przyjdzie na kadego pysznego i wyniosego i na kadego wywyszonego. Zapowiada ludowi izraelskiemu gniew Pana, ktry ziemi obrci w pustyni ( 13,9) na podobiestwo Sodomy i Gomory (13, 19). 2) Ksiga Ezechiela - wypowied proroka utrzymana w podobnym tonie jak Izajasza, zapowied spustoszenia ziemi i wygubienia ludzi za grzechy: idzie czas, przyblia si dzie (7,12). Pojawiaj si obrazy zagady: ogie, mier, mr, anioowie z mieczami ognistymi jako symbole kary boej (9). 3)

Ksiga Daniela - mwi o odwrceniu si Izraelitw od pana, szerzcym si grzechu, amaniu praw boych: zgrzeszylimy i przewrotniemy czynili i nieboniemy si sprawowali (...) i nie suchalimy sug Twoich (9, 5-6), std zapowied kary, ktra ma nadej. Biblia (NT) Objawienie w. Jana - ostatnia ksiga Nowego Testamentu, zamykajca cao Historii witej. Jej autorstwo przypisuje si jednemu z uczniw Chrystusa, w. Janowi, ktry napisa j na zesaniu na wyspie Patmos w czasie przeladowania pierwszych chrzecijan. Apokalipsajest wizj walki dobra ze zem, obrazem sdu ostatecznego. Pena jest niejasnych, nie zawsze jednoznacznych symboli, np. Baranek (ofiara Chrystusa), Babilon (symbol pogaskiego wiata, bawochwalstwa), cztery zwierzta (czterech ewangelistw), bestia i siedmiogowy smok (szatan), kobieta przyodziana w soneczn szat (zwyciska Matka Boska). Ksiga obfituje w wiele obrazw zagady (szaracza, ogie), cechuje j te symbolika liczb, np. sidemka jest cyfr bosk (siedem aniow, siedem trb), za liczba 666 symbolizuje besti (Szatana). Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Naprzeciwko siebie stany dwa obozy: arystokracji na czele z hrabi Henrykiem i ludu, ktremu przewodzi Pankracy. Nie jest to nawizanie do biblijnego motywu walki dobra ze zem, bo oba ugrupowania opanowane s przez szatana. Arystokraci s tchrzliwi, sprzedajni, nieludzcy, za lud optany jest dz mordu (nam jedno - bydo czy panw rnc~ i zniszczenia. Krasiski nawizuje do Heglowskiego teatru his- . torii, gdzie ludzie s tylko wykonawcami woli Ducha wiata, tote w "nie-Boskiej komedii" Bg nie traci kontroli i nad tym, co ludzie robi i zjawi si, gdy bd odgrywali komedi "niebosk" (szatask), aby ich osdzi. Patrz: rewolucja, teatr wiata, zo. J. Kasprowicz "Dies irae" Wizja koca wiata i sdu ostatecznego przedstawiona w sposb ekspresjonistyczny. Zgodnie z zapowiedzi biblijnych prorokw, na gos trb 3

wzywajcych na sd . boy rozstpuje si ziemia i z jej szcze- : lin wypeza cae zo: mije, pijawki, jaszczurki. Na wiecie szaleje niszczcy ogie, sycha pkanie blokw skalnych i szum wichru nioscego zagad. Trby wzywaj na sd zarwno ywych, jak i umarych. Temu katastroficznie pokazanemu widowisku przypatruje si zimny, lodowaty Bg. Patrz te: katastrofizm. J. Kasprowicz "wity Boe, wity mocny" - Obraz ostatnich chwil istnienia ludzkoci. Dominuj barwy ekspresji: czerwie poarw i czer chmur oraz wiata zapadajcego si w nico. Niebo pka z ogromnym hukiem, znikaj gry, lasy wal si w rozpadliny ziemi. Na tle tych zhiperbolizowanych obrazw odbywa si walka archanioa Michaa (dobro) z Szatanem (zo). J. Czechowicz "modlitwa aobna" - Katastroficznej wizji zbliajcej si zagady wiata (wiat nieistnienia skryje nas), ktra w wierszu pojawia si na zasadzie przeczucia (czas przyszy: bdzie si toczy wielki grom), towarzyszy typowo apokaliptyczne obrazowanie: zrz ogniowa kra, wodnista chusta skryje nas. Przeraony nadcigajc zagad czowiek, zwraca si do Boga (skrytego w firmamentu konchach) z modlitw o ratunek. J. Czechowicz "al" - Oba utwory pochodz z tego samego tomiku ("Nuta czowiecza", 1939) i oba utrzymane s w podobnym nastroju przeczucia nieuchronnego kresu: znia si wieczr wiata tego. Powtarza si obrazowanie przypominajce biblijn apokalips: blask, huk, czerwony udj, pomienie, pacz i krzyki ludzi. Katastrof, ktra nadejdzie, wyraa metafora: roztrzaskane szybki synagog. Patrz te: katastrofizm. Cz. Miosz - "Roki" - Obraz wiata pograjcego si w ostatecznej zagadzie. Zapowied zbliajcej si apokalipsy ujawnia si przez obserwacj wszechwiata - obokw, ziemi, nieba, a take ludzi, uwikanych w konkretny czas historyczny, ktry wanie ma si wypeni, std tytu "Roki" jako co nieuchronnego. Powtarza si

motyw ognia (ywio zagady), popiow, dymu, pogorzeliska. K.I. Gaczyski "Koniec wiata" Apokalipsa pokazana groteskowo: zderzenie przeraenia majc nadej zagad z kpin i artem. Rzeczywisto pokazana jako kompletny chaos i cakowity brak logiki: z kociow uciekli wici, ulicami id pochody protestujcych przeciwko kocowi wiata, bij dzwony na trwog, przewracaj si sklepy, cyrki (...) i rne ubikacje. Jest to apokaliptyczna wizja sugi boego !ldefonsa, w ktrej miech jest tylko form zagodzenia lku przed mogc naprawd nadej katastrof. S. eromski "Przedwionie" Elementy wizji apokaliptycznej pisarz wykorzysta w przedstawieniu rewolucji w Baku. Wydoby aspekty grozy, mordu, destrukcji. Pokaza rzeczywisto, ktra sprowadza si do porachunkw ormiaskotatarskich, nieposzanowania adnych praw. Jedyne, ktre istnieje, to prawo silniejszego lub prawo ulicy. Krew pynie ulicami jako rzeka wieloramienna. Rewolucja to take mier wszelkiego pikna (oskarycielska wymowa trupa modej Ormianki). T.S. Eliot "Wydreni ludzie'' ~'~'iersz reprezentuje nurt poezji metatizycznej. Poemat przedstawia krlestwo wydronych, chochoowatych ludzi, ktrych charakteryzuj takie oksymorony, jak ksztaty bez formy, gesty bez ruchu. wiat tych ludzi to nieprzystawalno zamiarw do dokona i idei do rzeczywistoci. Wobec tego koniec takiego wiata nie bdzie widowiskiem, nawet apokalipsa zostaje tu pomniejszona, zamiast wybuchu jest skomlenie. T.S. Eliot "Wdrwka trzech krli" - Jest ilustracj tezy, ktr poeta szerzej wyoy w sztuce pt. "Mord w katedrze". Trzej pielgrzymi po uciliwej wdrwce docieraj do celu (narodziny Chrystusa). Jednak udzia w narodzinach Chrystusa przynosi wdrowcom zagad ich starego, dawnego wiata (wrcilimy do swych ziem, do dawnych krlestw, lecz nie jest nam ju atwo w starym adzie), takjak przyjcie na wiat Chrystusa przynioso mier wiatu staremu przez ustanowienia

nowego adu, nowego systemu wartoci. J. Tuwim "Bal w Operze" patrz: katastrofizm. W. Broniewski "Krzyk ostateczny" - Wiersz pochodzi z tomiku o tym samym tytule z 1939 r. Zapowiada nadchodzc wojn (przewaa w utworze czas przyszy: bdzie gd, pooga i mr, sponct miasta, run laboratoria). Obrazowanie nawizuje do motyww biblijnych (ogie, woda, noc, mier jako niewiasta przybrana w szkarat) oraz drzeworytu Durera "Czterej jedcy Apokalipsy" (pdz czterej na zachd i wschd! Biada). Znamiona ywiou niszczcego uzyskuje tu historia (gniewnie kroczy historia... cywilizacja olepa). Patrz te: katastrofizm. K.K. Baczyski "Historia" Katastrofizm historiozoficzny (koncepcja historii jako cyklicznie powracajcych wojen, ktre s zagad dla kolejnych pokole: id, id pochody, dokqd idq (...) Jak noe gin w chleb pogrone - tak oni z wolna splywaj. Piach ich pokrywa) zczony tu z katastrofizmem generacyjnym (losy kadego pokolenia, wplecionego przecie w histori swego narodu, s nieuchronnym marszem ku mierci). K.K. Baczyski "Mazowsze" Podobna jak w "Historii" wizja dziejw, nazwana tu krwi nici wsk i wplecione w ni losy kadego pokolenia (synowie, wnukowie). Najbardziej drastyczne obrazowanie dotyczy ostatniej wojny (kraju runo niebo, krew czarna w supy zwizana - cieka w wielkie mogiy, tumy obdarte z serca i ciaa). K.K. Baczyski "Pokolenie" z 1941 r. (Do palcw przymarzy struny), "Pokolenie" z 1943 r. (Wiatr drzewa spienia). W obu utworach apokaliptyczna wizja zagady pokolenia, o ktrym poeta w wierszu z 1941 r. napisze: tak si dorasta do trumny, jakemy w czasie doroli. Podobny sposb poetyckiego obrazowania: rzeki ognia, krew tak nabiera w yach milczenia, cign korzenie krew, skrcone ciata, ywcem wtoczone pod ciemny strop. Patrz: pokolenie stracone. K.K. Baczyski "Ten czas" Nazywany w wierszu mrocznym czasem, kojarzony jest z zagad,

brakiem nadziei. Kolorystyka jest mroczna, a wszystkie elementy kreacji obrazu poetyckiego kojarz si ze mierci: trumny, groby, sznury, szubienice, czaszki. K.K. Baczyski "Psalm 4" Wyznanie w pierwszej osobie skierowane do dalekiego i nieobecnego Boga w imieniu caego pokolenia skazanego na zagad: ulewy gw obcitych, ziemia - ziejctcy orkan. Cz. Miosz "Piosenka o kocu wiata" Wiersz jest zaprzeczeniem tradycyjnego wyobraenia apokalipsy. Nie ma tu byskawic i gromw ani tajemniczych znakw i trb archanielskich. Nastrj utwru jest pogodny i wszystko pozostaje zgodnie z naszymi wyobraeniami, tzn.: pszczoy zbieraj mid, rybak naprawia sieci, sprzedawcy warzyw nawo uj kupujcych. Mdro yciow uosabia w wierszu staruszek, ktry wie, e innego koca wiata nie bdzie, bo (zakoczenie utworu jest wieloznaczne): wiat koczy si naprawd kadego dnia, bo kadego dnia po trochu umieramy. Koniec wiata nastpuje w momencie mierci kadego czowieka. Wiersz jednak przeamuje tradycyjne mylenie katastroficzne. Uczy jak y ze wiadomoci mierci. Cz. Miosz "Piosenka o porcelanie" - Wiersz jest swego rodzaju krajobrazem po bitwie: zamana jabo, rozerwana pierzyna, ziemia zasana skorupami porcelanowych spodkw i filianek. Wojna nie jest tu nazwana wprost, a tylko sprowadzona do symboli (kurhany). Porcelana ma w wierszu wymow sym bolicznie wieloznaczn: pokazuje zagad ludzkich dokona, krucho kultury w konfrontacji z wojn, zagad czyjego maego i piknego wiata: niczego mi prosz pana tak nie al jak porcelany. K. Moczarski "Rozmowy z katem" Elementw apokaliptycznych mona si dopatrze w opisie likwidacji getta (zagada wiata ydowskiego). Obraz walczcego getta nawet z punktu widzenia kata (J. Stroop) przypomina dzie sdu ostatecznego: ogie niesie mier zarwno ludziom, jak te budowlom, huk wybuchw 4

miesza si z krzykami gincych. Jako symboliczny akt zagady caej kultury ydowskiej naley potraktowa wysadzenie synagogi przy Tomackiem: niezapomniana alegoria triumfu nad ydostwem. H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem" - Zagada getta z punktu widzenia ofiary - Marka Edelmana, ktry w swojej relacji eksponuje wszelkie elementy nienormalnoci sytuacji (kani balizm), okruciestwa (gwaty), wszechobecnoci mierci (choroba godowa, numerki ycia). Bg skaza ten wiat na zagad, tote prba przechytrzenia go jest walk o przeycie dwch tygodni, tygodnia duej, choby po to, aby pozna smak pospiesznej mioci. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik 20" - Apokaliptycznie pokazane powstanie warszawskie: ruiny i zgliszcza stolicy, mier jednostkowa i zbiorowa. Powstacy pozbawieni cznoci, lekw, ywnoci, broni, naraeni na ostrza artylerii i naloty bombowe. Rzeczywisto czstokro przypomina sceny sdu ostatecznego (np. walki na cmentarzu ewangelickim, gdy w wyniku wybuchu popkay pyty nagrobne i pootwieray si groby. M. Biaoszewski "Pamitnik z powstania warszawskiego" Rwnie obraz powstania, ale z punktu widzenia cywila. Caa Warszawa - to krajobraz jak po apokalipsie: morze ruin, pustkowie, groby. ycie ludzi naznaczone tymczasowoci (przey nalot, przey dzie do koca). Zagada miasta (w ruinach mona rozpozna lady dawnych stylw architektonicznych: od ksiqt Mazowieckich do nas. I z powrotem. Sta, Sobieski, Sasy, Wazy, Wazy, Sasy, Sobieski, Sta, Fukier. Przemieszaniu ulegy epoki i style. Run cay dorobek cywilizacyjny. Zginli te ludzie: dwiecie tysicy ludzi ley pod gruzami - umaro miasto i jego mieszkacy. ~K. Vonnegut "Rzenia numer pi" - Ksiycowy krajobraz przedstawia Drezno po bombardowaniach, ktre wczeniej zostao pokazane jako miasto szczeglnie pikne, natomiast w wyniku nalotw dywanowych przypomina wy

gldem biblijn Sodom i Gomor, powierzchni ksiyca lub japoskie miasta (Hiroszima czy Nagasaki) zniszczone od wybuchu bomb atomowych. Uruchomiono kopalnie trupw. A. Camus "Duma" -Dotknity zaraz Oran sprawia wraenie skazanego na zagad. Ronie z dnia na dzie liczba zgonw, upay sprzyjaj zachorowaniom. Apokaliptycznie brzmi pietwsze z kaza ojca Paneloux, w ktrym pokaza on prost zaleno midzy grzechami ludzkimi a bosk kar. Dla jezuity duma w Oranie jest wyrazem gniewu Boga, ktry zesa na grzesznych anioa z mieczem ognistym, by stawa na progu kadego domu, niosc mier. Patrz: przemiana, zo. T. Rewicz "Ocalony" Bohater liryczny wiersza jest czowiekiem, ktry ocalat prowadzony na rze, przey pieko na ziemi, widzia furgony porban~'ch ludzi, ktrzy nie zostan zbawieni. Tytuowy ocalony znalaz si w punkcie zerowym, jest po apokalipsie (zniszczeniu ulegy zasady etyczne:jednako way cnota i wystpek oraz estetyczne: pojcia s tylko wyrazami: pikno i brzydota), tote przy pomocy nauczyciela i mistrza pragnie powtrzy akt kreacji wiata (nazwa rzeczy i pojcia, oddzieli wiatto od ciemnoci). Patrz: pokolenie stracone. Cz. Miosz "Oeconomia divina" - Jest wizj wiata, ktremu zabrako boskich zasad. Bg pozwoli czowiekowi na cakowit wolno, co skoczyo si kompletn destrukcj dorobku wielu wiekw, zarwno w sensie materialnym jak te duchowym. Nago ludzi ma tu wiele znacze: moe symbolizowa nago metafizyczn (ubstwo uczu metafizycznych lub ich zanik przy nadmiernie rozbudowanej sferze dbr mate rialnych), moe te symbolizowa ch powrotu czowieka do czasu raju, gdy mg by blisko Boga. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Apokaliptycznie mona potraktowa proroctwo Melquiadesa dotyczce rodu Buendiw. To wanie owo sto lat stanowi pewn zamknit cao, w ktrej maj si zmieci losy rodu od jego pocztku i zaoenia osady

Macondo, poprzez rozkwit, a do upadku zapocztkowanego kampani bananow i wojn. Patrz: miasto, rodzina. T. Konwicki "Maa apokalipsa" Rzeczywisto PRL-u, gdzie spoecze-' stwojest rozpite, yje bez ideaw (kon -', formizm, obojtno, podwjna moral- , no), gdzie panuje dramatyczny po-' dzia na szarych obywateli i wadze, gdzie wreszcie reim tworzy wasn sztuk. Jest to zatem powie o polskiej ~ bylejakoci dlatego apokalipsa pisana~ tu jest ma liter. Jest to apokalipsa w maych wymiarach, gdzie wszystko ~ jest niejednoznaczne, tandetne, nijakie, .. brzydkie, nawet tak podstawowych po- ` j jak "czas" nie da si precyzyjnie okreli: czas zdeptany. Konwicki zaj- , muje si powoln agoni miasta-past-'. wa. Por. te sztuk Rewicza "Nasza', maa stabilizacja". U. Eco "Imi ry" Benedyktyskie!, opactwo w pnocnych Woszech to; swoiste pandemonium, dlatego mier kolejnych zakonnikw ojciec Jorge tu-~ maczyjako wypenianie si sw apoka-`. lipsy: zagada przez wod i ogie. Osta-: tecznie wic wielki poar biblioteki,~ i caego klasztoru mona traktowa jako ~, swego rodzaju apokalips w tym krles-" twie za. Apokalipsa w malarstwie: drzeworyt Diirera "Czterej jedcy Apokalipsy"; Memling "Sd ostateczny", Bruegel "Triumf mierci". Apokalipsa w filmie: Coppola "Czas Apokalipsy". Patrz te: katastrofizm. * "miejmy si! Kto wie, czy wiat potrwa jeszcze trzy tygodnie?" (P.A. Beaumarchais) * "Innego koca wiata nie bdzie". (Cz. Miosz) * "S ludzie, ktrzy by si cieszyli nawet z koca wiata, gdyby go przepowiedzieli". (F.Ch. Hebbel) * "wiat koczy si nie hukiem, ale skomleniem". (T.S. Eliot) * "Jest gupot nie widzie groby atomowej mierci, ale jest rwnie gupot grob atomowej mierci widzie jedynie w kategoriach Apokalipsy". (J. Kott) * "Nie mona stworzy wieckiej apokalipsy, gdyjej

istotjest lk przed nieznanym, przed Bogiem. Apokalipsa pozbawiona metafizyki zamienia si w parad okrwawionych kostiumw". (A. Maachowski) * "Nawet myl o kocu wiata nie moe by myl o kocu wszystkiego". (Z. Bednorz) * "Przyjdzie jeszcze czas, e czowiek bdzie caowa lady stp czowieka. Zanim zrozumie, e to tylko jego wasne". (H. Jagodziski)

Arkadia/Raj Arkadia/Raj - W staroytnej Grecji lesista kraina w rodkowej czci Peloponezu. Otoczona grami, o agodnym, przyjaznym klimacie, zamieszkaa przez lud trudnicy si pasterstwem i upraw yznej, wydajcej bogate plony ziemi. Taki wizerunek Arkadii przedstawi Wergiliusz w "Bukolikach" -jako krainy prostoty, szczliwoci, spokoju, adu i harmonii. Staa si ona symbolem idealnego wiata. Mit Arkadii by wyrazem tsknoty za rzeczywistoci szczliw, woln od konfliktw, zagroe, za wiatem opartym na porzdku naturalnym. Por. Arkadia - park romantyczno-sentymentalny zaoony przez ks. Helen Radziwiow niedaleko Nieborowa. Biblia Odpowiednikiem Arkadii jest Ogrd Eden (Raj Ks. Rodzaju 2,8-14). Jest to miejsce pobytu pierwszych ludzi. Kraina yzna, otoczona czterema rzekami, identyfikowana pniej z Mezopotami. W Raju rosy pikne drzewa o dorodnych jadalnych owocach, czowiek nie musia wic uprawia ziemi, aby dostatnio y. W centralnym miejscu Edenu roso drzewo ycia i drzewo wiadomoci dobrego i zego. Panowaa tam harmonia midzy czowiekiem a natur, Bg przechadza si midzy drzewami ogrodu, tote ludzie mogli z nim obcowa na co dzie i czuli si szczliwi. W Nowym Testamencie Apokalipsa 21,2 nowe Jeruzalem, miasto wite, niebiaskie, symbol triumfu Dobra i Pikna. W pniejszym rozumieniu: 1) 5

synonim nieba, gdzie anioowie i ludzie zbawieni mieli zaywa wiecznej szczliwoci; 2) miejsce pikne, wymarzo ne, rozkoszne, szczliwe, bez mierci i chorb. Wielu podrnikw umieszczao raj ziemski na wyspach Pacyfiku lub Oceanu Indyjskiego. Horacy "Beatus ille qui procul negotiis" (epoda II) - Pokazane jest tu ycie z dala od miast, w zgodzie z natur; czowiek, zarwno rytmem pracy, jak i sposobem korzystania z uciech ycia, dopasowuje si do rytmu przyrody, np. wiosn pdy bujnej winoroli eni z pniem topoli, latem odpoczywa wrd bujnych traw, strzye weniste owce, jesieni rwie purpurowe i wonne kicie winogron i sucha piewu ptakw, za zim z rozkosz oddaje si polowaniu. W jego pracach wspiera go ona, ktra suy mu rad i pomoc. Dba te o to, aby bez zbytku stt byf peny i gotowy, a wszystkie na nim produkty: soczyste, wiee, zdrowe, wonne. Dante Alighieri "Boska Komedia" Trzecim krlestwem, przez ktre wd ruje Dante w towarzystwie Beatrycze, a potem Bernarda z Clairvaux, jest Raj. Tu zosta on umieszczony na poszczeglnych planetach (np. Jowisz, Mars), a caa rzeczywisto zostaa zdematerializowana. Pikno Raju polega na grze dwikw i barw. W przeciwiestwie do Pieka w obrazie Raju przewaaj kolory jasne, wietliste. Dante rozmawia ze spotkanymi postaciami, ktre zapewniaj go, e czuj si szczliwe. I tak np. na Socu przebywaj mdrcy - w. Tomasz z Akwinu, krl Salomon, za w dziewitymwiebie wdrowiec spotyka aniow. Celem jego wdrwki jest spojrzenie na boskie oblicze, co osiga. Istot Raju jest poczenie: wiatoci, radoci, mioci i dobra. M. Rej "ywot czowieka poczciwego" - ycie ziemianina pokazane jest arkadyjsko: zgodnie z rytmem natury, harmonijnie, bezpiecznie. Praca nie jest wysikiem, lecz przyjemnoci (grzdki pokopa (...), z rozkosz nasia ziek). Wielk rado sprawia te samo obcowanie z przyrod, a take korzystanie z jej darw (ogreczki, rzodkiewki, saatki).

Panuje tu w rodzinie zgoda i harmonia - gospodarz przechadza si po sadzie z on i czeladk. J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie" - Przyjemnoci jest poprzestanie na maym (inszy niechaj paace mar morowe maj). Podmiot liryczny wiersza zwraca si z prob do Boga o opiek, bogosawiestwo, zdrowie, moliwo zachowania czystego sumienia, ludzk yczliwo i pogodn staro. Na harmonii tych elementw polega arkadyjska wizja ycia. J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" (pie Panny XII) - W ogromnym stopniu inspirowana II epod Horacego. ycie na wsi spokojnej, wsi wesotej przeciwstawione zostao yciu dworzanina i eglarza. Podstaw szczcia jest wiadomo posiadania wasnego miejsca na ziemi, jedno z natur, ktra jest czowiekowi yczliwa i przychylna. Tu praca nie mczy, a plony z niej s obfite (jemu sady obradzaj, jemu pszczoy mid dawaj). Na arkadyjsko ycia na wsi skadaj si' rwnie obrazy grajcych na fujarkach pasterzy i taczcych faunw. F. Karpiski "Laura i Filon" Miejs- ~'.. cem spotkania bohaterw jest zagajnik za wsi. Natura sprzyja tu ludziom: psy si upiy, malinowy chroniak ma by':. miejscem czuego spotkania, skryje ko-'. chankw, ktrzy jedzc zebrane przez Laur pachnce maliny, bd wyznawa- j li sobie mio. Nawet chwilowa ktnia I zakochanych nie jest tu grona wzma ga jedynie ich uczucia. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Arkadyjsko zosta tu przedstawiony kraj lac dziecinnych, opuszczona ojczyzna jest idealizowana z powodu niemoliwoci powrotu: on zawsze zostanie wity i czysty jak pierwsze kochanie. W Soplicowie kady czuje si bezpiecznie, zna swoje miejsce zarwno w czasie posikw, jak te w grupie powracajcych ze spaceru. Tu strzee si tradycji, ktra daje poczucie bezpieczestwa, przynalenoci, trwania i cigoci. W Soplicowie ludzie yj zgodnie z prawami natury: gdy Bg jako gwny gospodarz kae socu zachodzi, schodz take z pola

robotnicy, by nie sprzeciwia si prawom boskim. W sposobie opisu przyrody przewaaj barwy (np. Inwokacja, matecznik, ogrdek Zosi), wystpuje mnstwo metafor, . personifikacji i wyrazw dwikonaladowczych. Stwarza to wraenie baniowoci tego wiata. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" 1) Na Soplicowie wzorowany jest dworek w Korczynie. Tu, co prawda, nie jest ju tak radonie, ale mieszkacy czuj si bezpieczni i pewni, bo na stray tej oazy spokoju stoi Benedykt dobry gospodarz, czowiek niezwykle pracowity, uczciwy, szlachetny, ktry ata wszystkie dziury w pocie i dba o to, aby wszyscy wszystko mieli. On sam przez bliski zwizek z natur pokazany jest jako czlowiek silny, odporny, zdrowy. Szczcie zapewnia mu praca na roli, z ktrej korzystaj wszyscy domownicy i gocie Korczyna. 2) Arkadyjsko (czasem baniowo) pokazany zosta zacianek bohatyrowicki. Panuje tu ad i porzdek, zwraca uwag harmonia elementw tego wiata: mczyni orz ziemi, kobiety pracuj w polu lub przydomowym ogrdku warzywnym, dziewczta zrywaj owoce (winie) w sadach, starzy siedz na aweczkach i gwarz. Cho powie miaa by apoteoz pracy, tu jednak nie jest ona dla czowieka uciliwoci. Janek mwi: dla mnie mrg zaora, to jak dla panienki na spacer pj. Anzelm pokazuje Justynie swj prawie rajski ogrd, gdzie jest obfito wszelkich drzew, wasnorcznie zasadzonych i pieczoowicie pielgnowanych. B. Prus "Lalka" - Posiado prezesowej Zasawskiej (Zasawek) jest oaz swojskoci, pikna, spokoju i szczcia. Jest to miejsce oddalone od wszelkiej cywilizacji, wic nie skaone jej skutkami. Tu jakby zatrzyma si czas. Budowa cukrowni wydaje si grona dla tego raju na ziemi. Zasawek otoczony jest bujnymi lasami, obfitujcymi w grzyby i jagody, zachcajcymi do przejadek, spacerw i rozmw na onie natury. Nie bez powodu Wokulski tu bdzie si czu naprawd szczliwy. W okresie modernizmu powstaa moda na tzw. "sztuczne raje" (nazwa pochodzi od tytuu zbioru esejw

Ch. Baudelaire'a z 1860 r. pt. "Sztuczne raje"). Byy one ucieczk od okrutnej rzeczywistoci i blu istnienia, np. w: Nirwan, mier, erotyzm, upojenie narkotyczne i alkoholowe. Por. np. A. Rimbaud "Statek pijany" - pene morze symbolizuje tu marzenie o absolutnej wolnoci, niczym nie skrpowan twrczo, cakowite zerwanie z rzeczywistoci; podobnie S. Mallarme "Wiatr morski"; K. Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany", gdzie Nirwana jest bstwem, mogcym zapewni szczcie w postaci niebytu; S. Korab-Brzozowski "O, przyjd" : utwr - modlitwa o mier, ktra tu zostaa przedstawionajako pikna i dugo oczekiwana kobieta. Por.: ucieczka. Dla Skamandrytw w pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci ra jem byo po prostu ycie, fakt istnienia, proste codzienne zdarzenia (np. spacer ulic, widok piknych kobiet, przejadka tramwajem, smak winogron, zapach rwanego bzu). Por. np. Wierzyski "Filozofia" utwr rozpoczyna si od sw: dzi drugi raz si urodzilem, sylabizuj a, be, ce. ycie jest barwne, pikne i pocigajce; "Manifest szalony", gdzie wiat si zamienil w kolosaln szop i wszystko chodzi do gry nogami, "I znw jest tak ni w pi ni w dziewi" - najlepsze i najszczliwsze ycie wiedzie si bez problematw i adnego ale. Naley cieszy si dniem, mia si i modnie z kad chwil; Tuwim "Wiosna" - gdzie z powodu poczenia modoci, radoci, miechu i mioci oraz wina mona oszale z radoci, "Do krytykw" - zachwyt nad codziennoci, w ktrej najwiksz rado sprawia jazda tramwajem (zagarniam zachwytem ramienia, a drzewa w porywie natchnienia szalej wiosenn woniq); "Rzucibym to wszystko" - Kutno, Sieradz lub Rawajest tu synonimem miejsca arkadyjskiego, gdzie panuje wieczna szczliwo, gdzie jest cieplo, ciasno ale milo, duo by sig spalo, czsto by si pilo. Jest to miejsce swojskie gdzie koguty rano piej w opotkach, ssiedzi s yczliwi, a u boku -ukochana kobieta (nic by nie odrzekla moja kochana, sluchalaby wichru w kominie do rana). 6

S. eromski "Przedwionie" Podobnie jak Soplicowo i Korczyn w peni arkadyjsko pokazana zostaa Nawo. Mieszkacy yj z daleka od zgieku miast i wielkiej historii. Nie s zbyt bogaci, ale za to szczliwi. Wystarczy przyjrze si posikom: potrawy nie s specjalnie wyszukane, ale jest ich obfito i s niezwykle smakowite (zdrobnienia!). Na stole znajduj si zawsze rne gatunki serw, buki, mid, konfitury, kawa ze mietank. Rytm ycia jest leniwy: czas upywa od posiku do spaceru i od rozmowy do nastpnego posiku. W Nawoci panuje atmosfera serdecznoci, yczliwoci i pogody. Na-; wet sub traktuje si jak rodzin (Ma-,. ciejunio, Wojciunio). Taki jest obraz~ ycia ziemiastwa. B. Lemian "Krajobraz utracony" Utraconemu rajowi ludzkoci zosta tu przeciwstawiony raj jednostkowy - dziecistwo, kojarzone z piknem przyrody (szum lip, powiew pachncych pl i dopeniajce obrazu Arkadii stada owiec). Wszystko to byo zwyczajne, nawet prowincjonalne, ale swojskie,, znane (dostpna niegdy tajemnica), i mie sercu. J.M. Barrie "Piotru Pan" - Park , w ktrym yje Piotru Pan, jest prawie rajem. Mieszkaj tu elfy, ptaki i dobre duszki, ktre nie wchodz sobie w drog. Elfy dbaj o ubarwianie ycia przez bale i zabawy. Rzeczywisto rajska parku polega te na tym, e kade zbkane dziecko zostanie tu otoczone'. troskliw opiek, std al jest wycho-~' dzi dlatego Piotru Pan nie chce wra ' ca do rzeczywistoci. M. Twain "Pamitniki Adama i Ewy" Utwr koczy stwierdzenie Adama po mierci Ewy: gdziekolwiek byla ona, tam by Raj, a zatem pomimo wielu nieporozumie (np. Adam wyrzuci Ew z szaasu podczas deszczu), Ewa' czsto okazywaa si kobiet po prostu; kobiec, tzn.: maostkow, zrzdliw, nie dajc mu odpocz, a Adam rw-I nie pokazany zosta bardzo po ludzku, ~ tzn. z wadami; jednak mimo wszystko Raj moe by tam, gdzie ludzie si ~ kochaj. K.I. Gaczyski "Proba o wyspy szczliwe"-Rzeczywisto wymarzona, to taka, ktrajest

wysp, tzn.: z daleka od cywilizacji i tylko oni dwoje. wiat przedstawiony w wierszu to piew ptakw, zapach kwiatw, gra kolorw oraz kojca muzyka. Panuje tu serdeczno, mio i czuo. Tak wysp szczliw zakochani mog sobie stworzy wszdzie. E.M. Remarque "Cienie w raju" patrz: pienidze. Cz. Miosz "wiat (Poema naiwne)" - By uciec od otaczajcej grozy wojny, Miosz tworzy wizj arkadyjskiego wiata, w ktrym panuje harmonia i spokj. Kady jego element ma swj cel i swoje przeznaczenie, a wszelkie niebezpieczestwa oddala ojciec, ktry objania wiat i z grzqdki cal widzi okolic. Rzdz tym wiatem trzy cnoty ewangeliczne: wiara, nadzieja i mio. W.H. Auden "Wyspa rozkoszy" wiat wyniony (bkit nieba, poblaliwe i zabawne wybrzee, zwolniony rytm ycia, praca, ktra jest jedynym aktem sqsiedzkiej nieyczliwoci, sycha muzyk kameraln) miesza si z rzeczywistoci, ktra si drapienie do tej oazy wdziera (w postaci przybysza z notatnikiem, chodziarki, pustego baru). Utwr moe by skrtem rozwoju ludzkoci: od Arkadii do cywilizacji XX wieku, ktra jest skaona weekendami zbyt pospiesznymi, gonitw za pienidzmi, wiatem elektrycznym, zastpujcym ciepe promienie soca. W. Golding "Wadca much" Wyspa, na ktrej wyldowali chopcy, przypomina Raj: klimat jest agodny, daleko pozostaj wszelkie zagroenia, ronie tu bujna rolinno, jest rnorodno i dostatek owocw, wic nie trzeba zabija, aby y; nad dolin unosz si bajecznie kolorowe motyle. Przybysze take zachowuj si jak pierwsi ludzie - s dziemi, a wic nie naznaczeni zem, peni dobrych chci, by od podstaw zbudowa now rzeczywisto, w ktrej kady bdzie szczliwy. Czy jest moliwy raj na ziemi, pokaza Golding przez stopniowe, ale konsekwentne narastanie za. J. obodowski "Pani Salomea" wiat, w ktrym yje matka Sowackiego, przypomina

rzeczywisto arkadyjsk: wszystko tujest znane, oswojone, bezpieczne, bliskie. W tle sycha ciche pieni ukraiskie, krajobrazu dopeniaj koyszce si wyniose topole, pachn azaliowe gaje, a po deszczu cay ogrd wieoci odurza, za srebro dzwoni w gardziolkach woyskim stowikom; tu nawet anioowie chtnie goszcz. I w tym wiecie ona: troch starowiecka, zamylona, krucha, w szeleszczcej sukni dopenia tego niedzisiejszego, lecz piknego krajobrazu. E. Kazan "Ukad"-Arkadyjsko przedstawiona ta faza ycia Eddiego i Ellen, gdy tworz oni tzw. zot par. S szczliwi (pozornie), zakochani (tylko dla oczu obserwatorw), wszdzie poja wiaj si razem, zgodnie ijednomylnie. Ubieraj si identycznie, ogldaj te same filmy, czytaj te same ksiki. Prawie odgaduj swe myli w lot. Wydaje si, e nic nie jest w stanie zburzy tej harmonii. Kazan pokaza zudno takich rajw w rzeczywistoci zdominowanej przez ukady. Zota para to take ukad. J. Andrzejewski "Bramy raju" ptrz: krucjata. E. Bryll "Wypis z encyklopedii Arkadia" - Nawizanie do encyklopedycznego hasa: kraina na Peloponezie, miejsce szczliwoci. W wierszu Brylla obok Arkadii wystpuje Sparta, ktra rozsdnie radzi po cichu cieszy si swoim maym szczciem. Pojawia si tu refleksja nad tak rozumian istot zadowolenia i radoci: oddalenie od cywilizacji (daleko do Aten), spokj, cisza, konie, osy - chciaoby si rzec: nuda. E. Bryll "Arkadia" - Mit Arkadii zczony tu zosta z mitem Sarmacji oraz ze. wiatem Indian: wspominam Arizony rezerwat' zczliwy, sarmackie twarze Indian. Nakadaj si na siebie obrazy rzeczywistoci, ktre odeszy: Arkadia, Siuksowie, Sarmaci. Wszystko zakoczone wrcz ikaryjskim lotem i oczywi cie upadkiem, kiedy widzowie (tur yci) chwytaj na pamitk kolorowe pira, a etnografowie maj materia do prac. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Wrd ogromu zniszcze wojennych Villa San Girolamo stanowi oaz spokoju i bezpieczestwa. Tu Hana

uprawia kilka grzdek, z ktrych warzywa wystarcz dla niej i rannego Anglika, w pobliu rosn take drzewa owocowe (liwy). Wiele przyjemnoci sprawia jej praca w ogrdku, ktraj uspokaja i daje zapomnienie: Hanie zdziczae ogrody wydaway si przedtueniem patacowych komnat (...) Z pasj uprawiata yzn Ziemi, przeksztacajc j w warzywniak (...). Uprawiata swj ogrd na przekr spalonej ziemi i wojnie, mimo braku wody. * "Chciabym i do raju ze wzgldu na klimat, ale pieko musi by o wiele przyjemniejsze ze wzgldu na towarzystwo". (T. Bernard) * "Jedz mniej! Bramy raju s wskie" (A.J. Cronin) * "Sia jest takich ludzi, co to nie szczdzc wysikw, aby si do raju dosta, nie spostrzegaj, e wprowadzaj tam zamiast siebie innego". (G. Boccaccio) * "Kobieta stanowi niebezpieczestwo dla kadego raju". (P. Caudel) * Lepsza wadza w piekle ni suba w raju. (przysowie angielskie) * Raj przeznaczony jest zarwno dla tego, ktry dobrze uywa pira,jak i dla tego, ktry poleg na polu bitwy, a atrament uczonego ma t sam warto, co krew mczennika. (przysowie arabskie) * Raj na ziemi jest w ksigach mdroci, dzieach sztuki i w sercu kobiety. (przysowie hinduskie) * Jednemu samotnemu nawet w raju nie jest dobrze. (przysowie woskie) * "Ach, tam, o moja mia! Tam by mi raj, Pki ty ze mn bya!" (A. Mickiewicz) * "Ty dla mnie ziemi piekem zrobie i rajem. A to jest tylko ziemia". (A. Mickiewicz)

Artysta Artysta - Twrca lub odtwrca dziea sztuki; czowiek obdarzony talentem wyrniajcym go spord 7

innych. Kultura i potoczne wyobraenia przypisuj artycie nadwraliwo, wyostrzone spojrzenie na wiat i ludzi. Zwykle stosuje si do artysty nieco inne normy moralne, zezwalajc mu na wiksz swobod obyczajow i przekraczanie pewnych granic etycznych, zwaszcza jeli ma to suy sztuce. ;Vlitologia - 1) Hefajstos, oprcz tego, e w swcjej kuni wykuwa pioruny dla Zeusa, potrafi te wykonywa prawdziwe dziea sztuki, jak chociaby tarcza, ktr na prob Tetydy zrobi dla Achillesa. Przedstawi na niej sceny z ycia Grekw. 2) Apollo, bdc opiekunem artystw i sztuki, sam take mia liczne talenty: m.in. piknie gra na lirze (lub jak chc inni mitografowie - na cytrze). 3) Atena obdarzona bya niezwykym talentem tkackim. Jej dziea zachwycay plastycznoci przedstawionych scen. 4) Arachne, moda mieszkanka Lydii, bya doskona tkaczk i hafciark. Jej dziea byy tak pikne, i powszechnie sdzono, e jest uczennic samej Ateny. Niestety, dziewczyna daa si ponie pysze i zacza przechwala si swoim talentem. Wyzwaa wreszcie na pojedynek bogini, za co spotkaa j surowa kara (patrz: praca). 5) Marsjasz, ktry niezwykle piknie gra na aulosie, wyzwa na pojedynek samego Apollina. Pokonany, ponis z rk boga okrutn kar zosta ywcem obdarty ze skry. 6) Orfeusz tak piknie gra na lirze i piewa, e dzikie zwierzta kady mu si u stp, a drzewa wyryway korzenie, by i za nim. Kiedy za uda si do Podziemia po swoj on, Eurydyk, jego muzyka wzruszya nawet mciwe Erynie (patrz te: artysta sowa). 7) Dedal, cho wynalazca i rzemielnik, uwaany by powszechnie za artyst, ajego dziea za prawdziwe dziea sztuki. Najwikszym jego osigniciem by labirynt zbudowany na Krecie na yczenie krla Minosa. Ta budowla staa si dla staroytnych symbolem dziea doskonaego. Biblia (ST) - W pewnym sensie artyst jest krl Dawid, ktry piewem i tacem wysawia Boga. Homer "Iliada" - patrz mitologia

- Hefajstos. Wergiliusz "Eneida" - Tarcza, ktr Eneasz otrzymuje od swojej matki, Wenus, jest dzieem Wulkana. Niezwykle plastyczne sceny przedstawione na tarczy ukazuj histori Rzymu a do czasw Oktawiana Augusta i dowodz ar tystycznych talentw boga. redniowiecze - Sztuka bya tworzona ad maiorem Dei gloriam (dla wikszej chway Boga), dziea w znakomitej wikszoci pozostaway anonimowe, a osoba artysty cakowicie nie znana. Nader rzadko by te artysta przedmiotem sztuki. J. Kochanowski "Pie XXV" ks. II (Czego chcesz od nas, Panie...) - Bg pieni XXV to Deus artifex (Bg - artysta), poniewa wiat, ktry stworzy, jest doskonale pikny i suy czowiekowi. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Aktorzy, ktrzy zjedaj do Elsynoru, swcim talentem i magi sztuki scenicznej pomagaj Hamletowi potwierdzi podejrzenia na temat Klaudiusza. 2) Podczas spotkania z aktorami Hamlet wygasza monolog, w ktrym wykada pogldy samego Szekspira na temat sztuki scenicznej. I. Krasicki "Malarze"-Piotr, chojest doskonaym malarzem, przymiera godem. Jan nie grzeszy talentem, a jednak jest bogaty. Dlaczego os tak rny mieli ci malarze? Piotr malowa podobne, Jan pikniejsze twarze. A. Fredro "Pan Jowialski" Wiktor, malarz, towarzyszy poecie Ludomirowi w wdrwce, ktra ma przynie natchnienie do tworzenia nowych dzie. Obaj przyjaciele trafiaj do majtku pana Jowialskiego. C.K. Norwid "Fortepian Szopena" 1) Wspomnienie dni przedostatnich Chopina budzi refleksje na temat jego sztuki, ktra bya doskonaymwypenieniem, poniewa dokonywaa idealnej syntezy wartoci estetycznych, etycznych i narodowych. 2) Fidiaszjest uosobieniem sztuki doskonaego-wypenienia w rzebie. 3) Obraz zrzuconego na bruk fortepianu Szopena wyraa charakterystyczn dla Norwida myl, e jednostka wybitna nie znajduje zrozumienia u wspczesnych. Ch. Baudelaire "mier

artystw" 1) Artyci dzwoneczkami dzwoni, w finezyjnych projektach zuywajq duszg nim wielkie Dzieo ciaem im sig stanie, nim uda im si osign prawdziw doskonao w sztuce. 2) Rzebiarze, co daremnie niq o swym Idolu, maj nadziej, e mier kwiatom ich mzgu kae si rozwin w kocu. Ch. Baudelaire "Na wystp Aminy Boschetti" - Wystp zjawiskowej tancerki nie budzi zachwytu prymitywnego kotuna, bo piwo mu milsze oraz jego Kunegunda. E.Orzeszkowa "Nad Niemnem" Zygmunt Korczyski uwaa siebie za niezwykle utalentowanego artyst. Nie tworzy jednak niczego twierdzi, e monotonny polski pejza nie dostarcza mu natchnienia. Marzy o ponownym wyjedzie za granic, bo tylko bogactwo i rnorodno krajobrazu poudniowej Europy dostarczy mu bodcw do tworzenia i pozwoli rozwin skrzyda malarskiego talentu. B. Prus "Lalka" -1) Wystpy Rossiego budz zachwyt Rzeckiego, ktry nie zdaje sobie sprawy, e Wokulski wysa go do teatru tylko po to by wrczajc aktorowi album, sprawi przyjemno pannie ckiej. 2) Skrzypek Molinari wzbudza nie tylko artystyczny zachwyt panny Izabeli, cho jego niestosowne zachowanie wywouje pewn ambiwalencj uczu ckiej. Na pytanie pani Wsowskiej, czy Molina bdzie przyjmowany, Ksi odpowiada: Owszem, a po chwili dodaje: W przedpokoju. H. Sienkiewicz "Rodzina Polanieckich" - Poznany w czasie podry polubnej w Wenecji malarz zaprzyjaniony z Bukackim staje si rwnie bliskim przyjacielem Poanieckich i towarzyszy im we wszystkich wanych chwilach ich ycia. O. Wilde "Portret Doriana Graya" 1) Bazyli Hallward staje si porednio przyczyn tego wszystkiego, co zrobi Doan. To on pozna go z lordem Henrykiem. A przede wszystkim to jego idealny, bo malowany z mioci, portret piknego modzieca pozwoli Grayowi odda si bez reszty zu, bo bdzie si zmienia i przyjmowa na siebie lady niecnych i

zbrodniczych postpkw Graya (patrz: zo). Bazyli zapaci za to najwysz cen - zostanie przez Doana zabity. 2) Sybila Vane jest doskona aktork, pki na scenie odgrywa wielkie uczucia. Kiedy poznaje prawdziw mio i prbuje swoje dowiadczenia odtworzy podczas spektaklu teatralnego, okazuje si, e jej talent znik, a gra staa si kabotyska. O. Wilde "Teleny"-Telenyjest genialnym pianist, ale tylko obecno kochanka, Des Geux, stanowi dla niego prawdziwie twrcz inspiracj artystyczn. Niestety, wzajemna fascynacja obu mczyzn, zapamitanie w mioci, take tej fizycznej, sprawia, e Teleny zaniedbuje sztuk, co doprowadzi go do tragicznego koca. P. Chmielowski "Artyci i artyzm" W miar potgpu cywiizacji sztuka posi kuje sig i musi posikowa sig dorobka mi nauki, zatem artycie przypada rola jakby popularyzatora, cho jego praca rzdzi si wasnymi prawami i na inne sposoby przedstawia rzeczywisto. A. Grski "Moda Polska" Artysta suy swojej ojczynie i swojemu narodowi, tworzc prawdziwie wielkie dziea sztuki, wznosz4c sig na szczyty ducha, (...) gdzie dolatuj tyko samotne, dumne ory. S. Przybyszewski "Confiteor" Artysta to ipse philosophus, daemon, Deus et omnia. Jest kapanem najwyszej religii sztuki. Stoi ponad yciem, ponad wiatem, jest Panem panw, nie kieznany adnym prawem, nie ograniczony adn sit ludzlccF. K. Przerwa-Tetmajer "Evviva 1'arte" - Sztuka jest wartoci najwysz, a artysta, cho przymiera godem, zawsze bdzie sta ponad wiatem filistrw. W jego piersi ponct ognie przez Boga samego woone, wic odrzuca dobra materialne i patrzy na tum z gow podniesion. S. Wyspia,ski "Wesele" - W bronowickiej chacie zgromadzili si na weselu artyci rnych dziedzin. Ale czy ich tylko powierzchowna fascynacja wsi i ludem, bierno, modopolska poza i skonno do logorei, ktra potokiem sw pokrywa zupen pustk wewntrzn. W. Berent "Prchno" - Artyci nalecy do midzynarodowej 8

cyganei artystycznej w jakiej europejskiej metropolii trawi ycie w kabaretach i na jaowych dyskusjach o sztuce, zaprzepaszczajc swoje talenty i szczcie osobiste. S oni tytuowym prchnem, ale prchno staje si czasem mierzw pod rozwj nowej sztuki. W.S. Reymont "Chopi" - Jagna jest wyranie obdarzona artystycznymi talentami: jej pisanki s najpikniejsze, ona najgustowniej si ubiera, najlepiej dobierajc kolory stroju. Jest te bardzo wraliwa na pikno otaczajcego wia ta. Przyznajc sobie prawo do swobodnej ekspresji wasnych pragnie, upodabnia si niejako do modernistycznych artystw, tak jak oni wchodzc w kon flikt ze spoecznoci, w ktrej yje. M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" - W wiecie wykreowanym przez Prousta artyci s bywalcami salonw arystokracji i bogatego mieszczastwa. Pojawiaj si jako atrakcje jednego sezonu i znikaj w mrokach zapomnienia. Nadwraliwi, przeczuleni, najczciej okazuj si wczeniej czy pniej czcicielami Saturna, jak nazywano homoseksualistw. T. Mann "Tonio Krtiger" Lizaweta Iwanowna, malarka, bya dla Tonia przyjacikc~, ktrej mwi wszystko. Jako artystka, moga zrozumie jego rozterki. Przed ni Tonio po swojej podry na Pnoc ujawni w licie swe rozdarcie pomidzy wiatem sztuki i wiatem mieszczastwa. T. Mann "Doktor Faustus" Histoa kompozytora, Adana Leverkuhna, suy ukazaniu dziejw Niemiec od schyku redniowiecza a do koca drugiej wojny wiatowej. Jest jednoczenie uoglnionym obrazem sytuacji artysty w XX wieku i prb rozrachunku z epok faszyzmu. K. Mann "Mefisto" -Znakomity aktor, Hendk Hfgen, daje si uwie faszys towskim wadzom i niepostrzeenie dla samego siebie staje si artyst nadwor nym. Zmuszany do wielu kompromisw, zatraca wreszcie wiadomo dobra i za, niszczy swoje szczcie osobiste i gubi indywidualno twrcz. M. Kuncewiczowa

"Cudzoziemka" Ra abczyska nie moe si zrealizowa jako artystka. le ustawiona ki, jak twierdzi, uniemoliwia jej zagranie koncertu Brahmsa. Dopiero przed mierci zrozumie, co w rzeczywistoci nie pozwalao jej na wydobycie caego pikna muzyki. J. Iwaszkiewicz "Lato w Nohant" W wiejskim domu George Sand przebywaj na kanikule liczni artyci, ale oczywicie najwaniejszym z nich jest Chopin. Wanie komponuje, wic jest rozdraniony i potrzebuje spokoju. Jego zwizek z George Sand wyranie przechodzi kryzys. Nieustanne ktnie kochankw, lekcewacy stosunek pisarki do kompozytora, wreszcie nieporozumienia dotyczce Maurycego i Solange, dzieci pani Sand, doprowadz do tego, e zirytowany Chopin opuci Nohant. J. Iwaszkiewicz "Sawa i chwaa" Losy znakomitego kompozytora, Edgara Szyllera, s literackim przetworzeniem histoi ycia Karola Szymanowskiego. Szyller staje si rwnie wyrazicielem estetyczno-filozoficznych pogldw autora. Socrealizm - Artysta zosta podporzdkowany ideologii, jego dziea miay przede wszystkim suy propagandzie nowej, socjalistycznej rzeczywistoci i apologii przyjani ze Zwizkiem Radzieckim. Ich bohaterem powinien by robotnik przodownik pracy, chop zakadajcy spdzielni albo wredny sabotaysta pozostajcy na odzie im pealistw amerykaskich, ktremu dzielni robotnicy uniemoliwiaj prowadzenie kreciej roboty w fabryce. Artyci powinni te ukazywa wizje wietlanej przyszoci, ku ktrej ludzko prowadz przywdcy partii komunistycznych. J. Andrzejewski "Idzie skaczac po grach" - 1) Stary staruch, genialny cap Antonio Ortiz po latach milczenia powraca na scen artystyczn cyklem obrazw przedstawiajcych pikn i mod Fran~ois. Jak wampir, wykorzysta modo dziewczyny i sta si mimowolnym sprawc jej mierci. 2) Wernisa Ortiza staje si

sensacj i gromadzi cay artystyczny wiatek Parya. Przygotowania goci do uroczystoci, a potem jej przebieg tworz obraz typowego rodowiska artystycznego poowy lat szedziesitych. J. Andrzejewski "Miazga" wiat artystyczny i wiat wadzy wysokich dostojnikw partyjnych wzajemn ie si przenikaj. Wszyscy ukazani w powieci artyci w ten czy inny sposb uzalenieni s od ludzi, ktrzy maj wadz. Problemy natury artystycznej mieszaj si z problemami politycznymi. S. Lem "Dzienniki gwiazdowe" Podczas swojej dwudziestej podry, ktr tym razem odbywa w czasie, Ijon Tichy dowiaduje si, e wszyscy wielcy ludzie w histoi wiata byli przybyszami z przyszoci, czasem dobrowolnymi, czasem zesacami. Dotyczy to take artystw, jak chociaby Boscha czy Van Eycka. Z. Herbert "Apolo i Marsjasz" Marsjasz jest artyst totalnym, poniewa jego obdarte przez Apollina ze skry ciao staje si niezwykym dzieem sztuki powiedzmy konkretnej. I. Stone "Udrka i ekstaza" - Od pocztku wiadomo, e ten kilkunastoletni wyrostek, ktry tak uparcie walczy z ojcem o pozwolenie terminowania u Ghirlandaja, bdzie wielkim artyst. Powie pokazuje renesansowego artyst, ktry jest nie tylko niezwykle utalentowany, ale te nieludzko pracowity i wytrway. Micha Anio szybko przerasta swoich kolejnych mistrzw: Ghirlan daja, Bertolda. Chcc w swoich pracach przekazywa prawd o czowieku, decyduje si z naraeniem ycia na przeprowadzenie sekcji zwok, w ktrej wyniku poznaje budow czowieka. Nie interesuje go nic poza prac, spenia wic wzorzec artysty, o ktrym Bertoldo mwi: Sztuka jest tylko dla tych, ktrzy bez niej byliby nieszczliwi. P. Shafer "Amadeusz" - 1) Zazdrosny o talent i geniusz Mozarta, Salie czyni wszystko, by zdyskredytowa modego kompozytora w oczach publicznoci i cesarza. W rezultacie przyczynia si do jego mierci. 2) Mozart ukazany zosta z jednej strony jako genialny kompozytor (np.

komponuje przy stole bilardowym), a z drugiej - jako kabotyn i prostak. Patrz: syn. J. Stryjkowski "Tommaso del Cavaliere"-Mio i sztuka w yciu Michafa Anioa przenikaj si wzajemnie i nie dadz si rozdzieli. Niespenione uczucie do piknego rzymskiego patrycjusza Tommaso del Cavaliere sprawia, e genialny artysta nie jest w stanie doko czy adnego ze swych dzie. Przychodzi mu take umiera ze wiadomoci klski - na ou mierci dowiaduje si, e na mocy uchway Soboru Tryden -; ckiego nago postaci na jego freskach w Kaplicy Sykstyskiej zostanie zamalowana. Jego dzieo ulegnie zniszczeniu. * "Czowiek zupenie nie tknity szaem nie wejdzie do wityni muz". (Platon) * "Biada artystom, na ktrych nikt nie pluje". (C. Lope de Vega) * "Anysta jest twrc pikna". (O. Wilde) * "aden artysta nie posiada sympatii etycznych. Sympatia etyczna jest u artysty niewybaczalnym zmanierowaniem". (O. Wilde) * "Artysta moe wyraa wszystko". (O. Wilde) * "Cnota i wystpek s dla artysty tworzywem sztuki". (O. Wilde) * "Niezgodno krytykw midzy sob dowodzi zgodnoci artysty z sob". (O. Wilde) * "Kariera artysty podobna jest karierze kurtyzany: najpierw dla wasnej przyjemnoci, pniej dla przyjemnoci innych, a w kocu dla pienidzy". (M. Achard) * "Hodem dla artysty jest, gdy go okradaj". (G. Braque) * "Sto lat ju trwa cakowite nieporozumienie midzy artyst i spoeczestwem i nie wida, aby si to prdko zmienio na lepsze. Sztuka obraa". (J, Cybis) * "Skromno jest prawem artystbw, prno ich obowizkiem". (K. Kraus) * "Artyci na najwyszym szczeblu nadaj barw i wyraz epoce, w ktrej iyj". (K. Szymanowski) * "eby by prawdziwym artyst, nie wystarczy by malarzem, rzebiarzem czy architektem. Trzeba by take 9

poet, jeli si chce osign peni ekspresji". (I. Stone) * "Rysowa, to stawa si podobnym Bogu, gdy tchn oddech w Adama". (I. Stone) * "Artysta ginie z chwil, gdy staje si czowiekiem i zaczyna czu". (T. Mann) * "Artysta tragiczny nie jest pesymist. Zgadza si na wszystko, co sporne i straszne". (F. Nietzsche)

Artysta sowa Artysta sowa - Artysta, dla ktrego tworzywem dziea sztuki jest sowo; poeta, prozaik pisarz. Artysta sowa jest czstym bohaterem literackim, stajc si niejednokrotnie wyrazicielem pogldw samego autora. Powszechnym zjawiskiem jest nadawanie wtkowi artysty sowa charakteru autotematycznego. Patrz: autotematyzm. Biblia (ST) - 1) Tradycja opierajca si na opowieciach, e piewem i tacem wysawia Boga, przypisuje krlowi Dawidowi autorstwo Ksigi Psalmw, czynic z niego poet. 2) Salomon, krl-mdrzec, zgodnie z tradycj, jest autorem "Pieni nad pieniami", co czyni z niego poet. Mitologia - Orfeusz, ktry swoim piewem obaskawia dzikie zwierzta i zdoa przekona wadcw Podziemia, by zwrcili mu ukochan on, Eurydyk, uwaany by za pierwszego poet w historii ludzkoci. Safona "Pogarda dla nie znaj~,cej poezji" - Kto nie zrywat r Pierii, nie by poet, umrze i zostanie zapomniany. Nikt go z tsknotq nie wspomni, adnego serca nie wzruszy. Horacy "Quid dedicatum poscit Apollinem (Carm. I,31) - patrz: autotematyzm. Horacy "Exegi monumentum aere perennius" (Carm. III,3O) patrz: autotematyzm. Horacy "Non usitata" (Carm. XX,2) - patrz: niemiertelno. Horacy "List do Pizonw" patrz: list. Dante Alighieri "Boska Komedia" - 1) Poeta

Dante odbywa podr w zawiatach, zwiedzajc kolejno Pieko, Czyciec i Raj. Prcz nauki, jak ma z tej wdrwki wynie dla siebie, jego obowizkiem jest jej opisanie, by pouczy take innych i przyczyni si do ich odnowy moralnej. 2) Przewodnikiem Dantego w Piekle i Czycu jest Wergiliusz, poeta, ktremu tradycja redniowiecza przypisywaa proroctwo przyjcia na wiat Chrystusa (w IV eklodze zapowiada nadejcie panowania sonecznego bstwa). 3) Wrd dusz, ktre Dante spotyka w zawiatach, s te dusze poetw. W przedpieklu przebywaj na przykad Homer, Horacy i Owidiusz, a take wielcy oratorzy - Cyceron i Seneka. F. Villon "Wielki Testament" Sporzdzajc swj testament, Villon ukazuje siebie przede wszystkim jako cieszcego si urokami ycia biedaka, rzadko wspomina o sobie jako o poecie. Jednak wrd wielu mniej lub bardziej ironicznych legatw s take legaty w postaci , ballad. Midzy innymi swojej matce ofiarowuje powan i przepenion arliw wiar ballad, iakcf Wilon napisat na prob swej matki, by ubaga aski Najwitszej Panny. J. Dantyszek "Poeta poleca Zygmuntowi pie weselna na lub Zygmunta z Barbar~," patrz: autotematyzm. K. Janicki "Elegia o sobie samym do potomnoci" - patrz: autotematyzm, podrJwdrwka. M. Rej "Jan Kochanowski" Kochanowski jest poet, ktry czy talent z doskonaym warsztatem. Jego utwory odznaczaj si nie tylko wartociami estetycznymi, ale rwnie prezentuj wysokie walory etyczne. J. Kochanowski "Na swoje ksigi" patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Ku Muzom" patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Do fraszek" (Fraszki nieprzeptacone...) patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Muza" - Poeta sobie piewa a Muzom, bo ludzie w pogoni za majtkiem i innymi dobrami materialnymi nie maj ani czasu, ani ochoty na czytanie wierszy. Poezja nie daje adnych korzyci materialnych, ale mimo to poeta pozostanie

wiemym sug Muz, majc nadziej, e co mu ywota ujmie czas dzisiejszy, To po mierci nagrodzi z lichw wiek pniejszy. J. Kochanowski "Pie XXIV ksi~g wtrnych" (NiezHrykym i nie leda pi rem opatrzony...) - patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Treny" - patrz: autotematyzm. D. Naborowski "Epitafium Janowi Kochanowskiemu, poecie polskiemu" - Twrczo Kochanowskiego wiadczy, e nie byo i nie ma rwnego mu poety. J.A. Morsztyn "Do swoich ksi,ek" - patrz: autotematyzm. M.K. Sarbiewski "De perfecta poesi" (O poezji doskonaej) Poeta powinien, przy perfekcyjnym opanowaniu rzemiosa, by take uczonym, posiada rozleg wiedz z wszelkich dziedzin, take nauk tajemnych, by stan na granicy kreacyjnych moliwoci czowieka i Boga. Oczywicie, takim moe by jedynie poeta chrzecijaski (solus christianus verus poeta), odwoujcy si do wiedzy objawionej i wsptworzcy nowe kierunki poprawy wiata. N. Boileau "Sztuka poetycka" Poeta, by osign doskonao w sztuce, powinien naladowa staroytnych mistrzw i kierowa si rozumem: Cecie rozum nad wszystko; niech z niego jedynie Pism waszych blask i warto niepodzielnie plynie. I. Krasicki "Antymonachomachia" patrz: autotematyzm. I. Krasicki "Wstp do bajek" Opowieci o poetach, ktrzy nie zmylaliby w swoich utworach, naley midzy bajki w~oy. A. Naruszewicz "Chudy literat" Biedny poeta chodzi ndznie ubrany i przymiera godem, bo w Polsce nikogo nie interesuje literatura. Potrzeby "kultural ne" szlachty zaspokaja lektura kalendarzy i herbarzy, a wydawcy i ksigarze wydzieraj autorom ostatni grosz. M. Mochnacki "Niektre uwagi nad poezj romantyczn z powodu rozprawy Jana niadeckiego..:' - Poeci, ktrzy w swojej twrczoci wspieraj si na zasadach sformuowanych przez Boileau, a powtrzonych przez Dmochowskiego, tych

szczudach umysowej niemocy partaczw, s pozbawieni talentu. A.S. Puszkin "Prorok" - Poeta jest tu wybracem Boga, ktry na pustyni dokonuje przeobraenia zwykego czowieka w najwyszego z czujcych na ziemnym padole (A. Mickiewicz "Dziady" cz. III). Kolejno zostaj uwraliwione wszystkie zmysy przyszego artysty sowa: wzrok, such, by mg on rozumie jzyk morza, gr, aniow. Na kocu w miejsce serca Bg wkada poecie rozarzony wgiel i rozkazuje: na obszarach ziem i mrz prZepalaj sowem serca ludzi! A. Mickiewicz "Sonety krymskie" - "Ajudah" - Jak fale morskie pozostawiaj na brzegu muszle, pery i korale, tak namitnoci, ktre opanowuj serce poety, pozostawiaj po sobie niemiertelne pieni. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - 1) Stary wajdelota Halban swoimi pieniami i opowieciami przypomina Wallenrodowi o obowizkach, jakie na siebie przyj. To Halban przyczyni si do tego, e jako dziecko wychowane w Zakonie, Konrad nie zapomnia jednak o swoim litewskim pochodzeniu. Teraz stoi na stray jego misji, a kiedy Wallenrod bdzie umiera, wanie wajdelot zobowie, by gosi w swoich pieniach prawd o tym, co si stao. 2) Patrz: autotematyzm. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Patrz: autotematyzm. 2) Konrad, jako poeta obdarzony moc rwn mocy kreacyjnej Boga, stawia si na rwni z Nim, by wreszcie stwierdzi, e jako ten, ktry za milijony kocha i cierpi katusze, przewysza Stwrc, bdcego tylko mdroci. Do gbi przejty cierpieniami swojego narodu, Konrad wyzywa Boga na pojedynek serc. A kiedy Bg nie odpowiada, gotw jest posun si do ostatecznego blunierstwa i nazwa Go carem. Na szczcie, niecierpliwy diabe wypowiada za Konrada to blunierstwo. Konrad-poeta, jak Prometeusz, zbuntowa si przeciwko Bogu. Nie zosta jednak potpiony - wybaczono mu ten bunt, bo kochaNard, kocha wiele, kocha wielu. Jedyn kar, jak poniesie, bdzie to, e nie zobaczy w

proroczej wizji przyszych losw Pol ski. A tajemniczy czterdzieci i cztery z widzenia ksidza Piotra to by moe wanie Konrad. 3) W salonie warszawskim toczy si midzy innymi dyskusja o literaturze, w ktrej bior udzia literaci starszego pokolenia. Patrz: konflikt pokole. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" patrz: autotematyzm. J. Sowacki "Lambro" - Poeta powinien piewa zmartwychwstania sowa, powinien swoj poezj podtrzymywa w narodzie nadziej na lepsz przyszo i przechowywa stworzone przez przeszo wartoci, jak Egipcjanin w licie z aloesu Obwija zwide umarego serce. J. Sowacki "Kordian" - 1) W scenie Prologu trzy Osoby tocz dyskurs o roli poezji i poety. Wypowied Trzeciej Osoby zawiera nowy program poetycki. Poeta ma by nie romantycznym, mesjanistycznym wieszczem, nie wodzem, ale sucym narodowi piewakiem, rapsodem ktry wskrzesi rycerskie tradycje i podtrzyma nadziej na zmartwychwstanie. Jego poezja przechowa stworzone przez przeszo wartoci, ktre bd suy przyszoci i nie pozwol narodowi usn. 2) W pewnym sensie poet jest Kordian. Co prawda nie tworzy poezji, ale poezja jest w nim. Jego idealizm, wraliwo, indywidualizm, zdolno do powicenia si za nard czyni z niego poet, co przyczyni si do jego klski. J. Sowacki "Grb Agamemnona" patrz: autotematyzm. J. Sowacki "Testament mj" patrz: autotematyzm. J. Sowacki "Beniowski" - patrz: autotematyzm. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" - 1) Hrabia Henryk jest poet faszywym, przekltym - przez niego pynie strumie piknoci, ale on piknoci nie jest. Dla niego poezja nie jest jedynym celem ycia, jedyn wartoci. Traktuje j jako rodek do osignicia sawy. W jego yciu brakuje mioci - nie kocha niczego i nikogo poza sob. 2) Orcio to poeta, prawdziwy, bogosawiony. Poezja wypenia cae jego ycie i nie ma w nim miejsca na nic innego. To

oddanie si poezji symboli zuje postpujca lepota - w miar jak traci wzrok zewntrzny, coraz wicej dostrzega oczyma duszy, bo poezja jest dla niego celem ostatecznym. 3) Maria, ona hrabiego Henryka - patrz: szalestwo. A. Fredro "Pan Jowialski" Ludmir , poeta, wdruje ze swoim przyjacielem,: malarzem Wiktorem, w poszukiwaniu natchnienia, jakie daj zamki na szczytach Karpatw, (...) skay zwieszone (...), potoki rwice czarne wierki i kwieciste re razem. W czasie tej podry trafiaj do majtku pana Jowialskiego, gdzie Ludmir staje si obiektem wyszukanego artu, ktry doprowadzi do odkrycia, e jest zaginionym i teraz cudownie odnalezionym synem Szambelanowej i p. jenera-majora Tuza. C.K. Norwid "Klaskaniem majc obrzke prawice..." - patrz: autotematyzm. C.K. Norwid "Moja piosnka (I)" -le, le zawsze i wszdzie, Ta ni czarna si przdzie, pasmo nieszcz i smutkw zdominowao ycie poety. Jedyn ucieczk wydaje si poezja, czarnoleska rzecz - ta serce uleczy. I zagraem... i jeszcze mi smutniej. C.K. Norwid "Co ty Atenom zrobi, Sokratesie..." - Dante i Mickiewicz s, oprcz innych postaci z historii przywoanych przez Norwida, wybitnymi jednostkami, ktre przerosy swoje czasy i dlatego nie mogy by zrozumiane przez wspczesnych. C.K. Norwid "Fortepian Szopena" - Jak Chopin w muzyce, tak Dawid w liryce, a Ajschylos (w tekcie: Eschyles) w teatrze stanowi przykady sztuki doskonaego-wypenienia. C.K. Norwid "Promethidion" Epilog utworu rozpoczyna si sentencj: Sowo - jest czynu testamentem. Norwid by artyst sowa. Wielk wag przywizywa dojego ksztatu, dlatego Norwidowskie neologizmy wydobywaj ukryte znaczenia sw, np. od-pocz - pocz co od nowa, std te tendencja do oszczdnoci sw (sentencjonalno, skrtowo), ktrym przyznawa rol szczegln (por. np. wiersz "Piro" na temat poezji, ktra ma konkretne zada

10

nia wobec narodu). Chcia, aby sowa przystaway do opisywanej przez nie rzeczywistoci: Odpowiednie da rzeczy sowo! ("Oglniki"). I tylko takie sowa maj moc kreacyjn wobec wiata (pobudzaj do czynu, pracy), wszystkie inne to: mniej lub wicej uczona frazeologia. Tym za, dla ktrego sowo jest narzdziem oddziaywania na ludzi, jest artysta narodowy, ktry: organizuje wyobrani narodu, jak na przykad polityk organizuje si~y stanu. Norwid chcia by wanie tym artyst narodowym. E. i J. de Goncourt "Dziennik" patrz: autotematyzm. P. Chmielowski "Utylitaryzm w literaturze" - ...artyci i literaci powinni by obywatelami jak wszyscy inni, tj. zna wszystkie cele, do ktrych spoeczestwo Zda, przej si obowiZkami, jakie ono wkada, i zgodnie z tymi celami i z tymi obowizkami pomysty swoje w utworach sztuki urzeczywistnia. Pisarz powinien przed rozpoczciem pracy nad swoim dzieem powzi jaki cel spoeczny,jego utwrpowinien mie tendencj. P. Chmielowski "Artyci i artyzm" - patrz: artysta. F. Krupiski "Romantyzm i jego skutki" - Poeci romantyczni, obawiajc si rozsdku, zbytnio zaufali uczuciu, ktre powiodo najprzd do czynw nierozwanych (czyli powstania styczniowego), a potem samo zgaso, zostawiwszy ludzi w zwtpieniu i bez przewodnika na dalszy ywot. Ch. Baudelaire "Albatros" Poeta jest podobny ksiciu na ob~oku, za spraw swojej twrczoci unosi si ponad wiatem. Lecz spdzony na ziemi i szczuty co kroku Wiecznie si o swe skr zydta olbrzymie potyka. Talent unie moliwia mu ycie w realnym wiecie, wrd prymitywnych ludzi. Ch. Baudelaire "mier artystw" patrz: artysta. P. Verlaine "Niemoc" Wszystko ju byo, wszystko zostao przeyte, poeta dowiadczy ju wszystkiego jest Cesarstwem u schyku wielkiego konania. Nuda, marazm, zniechcenie to dominujce uczucia. Pozostaje tylko gar stabych wierszy, co ot, w ogie lec.

P. Verlaine "Sztuka poetycka" Nade wszystko muzyki!-poeta powinien umuzyczni swoje wiersze. Jego poezja ma odsania wieczne tajemnice za pomoc symbolu i nie tyle nazywa przedmioty i stany psychiczne, ile je sugerowa i przyblia, unikajc dosownoci. J. A. Rimbaud "Moja bohema" rdem twrczoci poety jest wolno wewntrzna i brak jakichkolwiek ogranicze. Materialna ndza egzystencji, ktra towarzyszy prawdziwej niezalenoci, nie jest adn przeszkod w tworzeniu wicej, przynosi dodatkowe podniety i moe by natchnieniem. J. A. Rimbaud "Statek pijany" Tytuowy statek pijany jako symbol moe by interpretowany bardzo rnie. Jedn z moliwoci jest interpretowanie go jako artysty, poety. Dalej patrz: podr/wdrwka. Henryk Sienkiewicz "Quo vadis" 1) Autor "Uczty Trymalchiona", Petroniusz, uchodzi w Rzymie za arbitra elegancji. Jest jednym z najbardziej zaufanych dworzan Nerona. Osign t pozycj dziki umiejtnie stopniowanym pochlebstwom. Jednak przed mierci pisze do cezara list, w ktrym mwi to wszystko, co do tej pory przemilcza. 2) Nerona przedstawia Sienkiewiczjako kabotyskiego pseudoartyst. Cezar gra w teatrze, piewa pieni, ktre sam ukada. By mg opiewa w grafomaskich wierszach poar Troi, zostaje podpalony Rzym. Kiedy przyjdzie mu umrze, jego ostatnie sowa bd brzmiay: Jaki artysta ginie! A. Grski "Moda Polska" patrz: artysta. S. Przybyszewski "Confiteor" patrz: artysta. K. Przerwa-Tetmajer "Evviva 1'arte" - patrz artysta. L. Staff "Przedpiew" - Poeta pozna wszystko, co niesie ycie - y i z rzeczy ludzkich nic nie jest mu obce - a jednak piewa bdzie pochwat ycia. Wyznawany przez niego stoicyzm nakazuje wszelkie emocje agodzi w deniu do wewntrznej harmonii, przyjmuje wic postaw pogodzenia ze wiatem, pogodny mdrym smutkiem i wprawny w cierpieniu. T. eleski-Boy "O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i

jej strapionej ciotce" - 1) Jzio, siostrzeniec strapionej ciotki, jest nieco ironicznym portretem modopolskiego poety, ktry odrzuca bogoojczynian tradycj literack, amie wszelkie konwencje obyczajowe i wyznaje panerotyzm na mod Przybyszewskiego. 2) Lucek (Lucjan Rydel) i Henio (Henryk Sienkiewicz) s dla strapionej ciotki (hr. Stanisaw Tarnowski) wzorami prawdziwie polskich twrcw literatury. T. eleski-Boy "List otwarty kobiety polskiej" - Polscy twrcy literatury sprawili, e kobiety jcz4 w lirycznej niewoli, opisywanejako eteryczne istoty bez ciaa albo matki-Polkibojowniczki w stylu Mickiewiczowskiej Grayny czy Maryni Poanieckiej Sienkiewicza. Otwarcie kabaretu w Krakowie przynioso nadziej, e ta sytuacja moe si wreszcie zmieni. Niestety, "Zielony Balonik" okaza si edycj luksusowg typowych polskich eunuchw i zebraniem poczciwych sarmackich gburw. S. Wyspiaski "Wesele" - 1) Patrz: artysta. 2) Poeta (ktrego pierwowzorem by Kazimierz Przerwa-Tetmajer) potrafi wygasza pene grnolotnych sw przemowy, ale nie kryj one adnej istotnej treci. Scena spotkania z widmem Rycerza pokazuje wewntrzn pustk Poety i jego poezji. Nawet, kiedy mwi o Polsce, sta go tylko n a frazesy w rodzaju: Polska to jest wielka rzecz. W. Berent "Prchno" - 1) Patrz: artysta. 2) Poeta Miiller, jak jego przyjaciele, wyznaje nietzscheask ide nadczowieczestwa i pogardza kobietami, jednoczenie bdc bez pamici zakochany w onie przyjaciela. To wewntrzne rozdarcie i dojmujce poczucie tragicznego osaczenia przez urbanistyczn cywilizacj, ktre staje si przyczyn niemocy twrczej, prowadz go w ko cu do samobjstwa przez przedawkowanie narkotykw. S. A. Mueller "Henryk Flis" Tytuowy Henryk Flis przyjeda do maego galicyjskiego miasteczka, ktre przeywa chwile rozkwitu po odkryciu w pobliu z ropy naftowej (Drohobycz). Nawizuje tu liczne kontakty towarzyskie i prowadzi intensywne ycie erotyczne.

Jego pobyt w miasteczku wywouje sporo zamieszania, wreszcie prowadzi do tragedii. Flis opuszcza Drohobycz i w pocigu okazuje si, e jest pisarzem, ktry wdruje po wiecie, poszukujc tematu do swoich utworw. To, co przey w Drohobyczu, ludzkie tragedie, ktrych sta si przyczyn, cae zamieszanie, jakie wywoa, znajd si w jego nowej powieci. T. Mann "Tonio Krbger" Tonio, potomek szacownej mieszczaskiej rodziny, wybiera ycie artysty i zostaje pisarzem. Nie daje mu to jednak szczcia i poczucia wewntrznego spokoju. Podczas podry na Pnoc uwiadamia sobie pod wpywem wspomnie o Janku Hansenie i Ingebordze Holm, jego dwch wielkich miociach, e skazany jest na egzystencj na granicy dwch wiatw: sztuki i mieszczastwa, do adnego z nich nie nalec i bdc jednoczenie czci obu. Patrz te: podr/wdrwka, powrt. T. Mann "mier w Wenecji" Gustaw von Aschenbach, starzejcy si pisarz, ktry prowadzi nader uregulowany tryb ycia, postanawia wyjecha do Wenecji. Ma nadziej, e zmiana otoczenia i przerwanie monotonnej egzystencji pozwol mu odzyska utracone siy twrcze. Mio do piknego polskiego chopca, Tadzia, ktrego spotyka na Lido, rzeczywicie staje si rdem swoistego natchnienia, ale jednoczenie prowadzi Aschenbacha do mierci. Patrz te: podr/wdrwka, mio i mier, mier (bohaterw literackich). T. Mann "Lotta w Weimarze" - Charlotta Buff, teraz radczyni Kestner, przybywa do Weimaru, by spotka si z Goethem. Przyjmowana przez wszystkich jako Lotta Wertera sama w pewien sposb wierzc, e ~bya natchnieniem najwikszego poety Niemiec, przeywa rozczarowanie wizyt u Goethego. Dawny romantyczny modzieniec sta si starszym panem, ktry przekonany jest o swojej niezwykoci i geniuszu, ajednoczenie najbardziej ceni sobie zaszczyty dworskie i czuje si bardziej urzdnikiem ni artyst. T. Mann "Dzienniki" - patrz: autotematyzm. J. Tuwim "Poezja" - Poeta nie

11

chce wyrnia si z tumu ani stawa "ponad wiatem" (Nie chc by przodownikiem, chtnie w tum si wcisn). Wybiera miejsce pomidzy ludmi, bdc ultimus inter pares - ostatnim midzy rw nymi. J. Tuwim "Proba o piosenk" Poeta zwraca si do Boga, dawcy daru Sowa, z prob, by sowom jego gniewu da bysk ostrej stali, bo chce jak dawni poeci prosty i szlachetny, Wichur krwi uderZa w monych i tyranw. J. Tuwim "Dziesiciolecie" patrz: kontlikt pokole. J. Tuwim "Sitowie" - patrz: autotematyzm. A. Sonimski "Czarna wiosna"Napisany w 1919 r. poemat ma charakter programowy. Poeta, wobec nowej sytuacji zaistniaej w Polsce (odzyskanie niepodlegoci) chce uwolni swoj twrczo od dziedzictwa romantycznego (...Ojczyzna moja wolna, wolna, wic Zrzucam Z ramion paszcz Kon rada) i pisa o sprawach bardziej wspczesnych. Pomimo e Sonimski by przeciwnikiem rewolucyjnych hase, w poemacie pobrzmiewaj echa rewolucyjno-anarchistyczne, a sam poeta widzi siebie jako piewc tumu. A. Sonimski "Krzy Poudniowy" patrz: autotematyzm. J. Lecho "Proust" - Lecho daje poetycki obraz ostatnich lat ycia Marcela Prousta, kiedy to, odizolowany zu penie od wiata, gorczkowo pracowa nad dokoczeniem dziea swojego ycia - cyklu powieciowego "W poszukiwaniu straconego czasu". J. Lecho "Do Szekspira" Bohaterem lirycznym wiersza uczyni poeta genialnego dramaturga, ktry zstpi do dusz nasz)'ch gbi. Lecho widzi wjego twrczoci wci aktualne tematy, cigle ywe postaci, zapewne dlatego, e Szekspir nie unika problemw skomplikowanych, mrocznych i bliskich kademu czowiekowi. Wspczesnego czytelnika postrzega autor wiersza jako tego, ktry moe obejrze samego siebie w dzieach Szekspira, a wspczesny wiat to po prostu scena dla teatru szekspirowskiego. J. Lecho "Toast" - patrz: pogrzeb.

L. Staff "Ars poetica" - Poeta tworzy, by si ksztatem staa chwila, jednoczenie dc do tego, eby jego wiersz by tak jasny jak spojrzenie w oczy I prosty jak podanie rki. B. Jasieski "But w butonierce" patrz: autotematyzm, konflikt pokole. J. Przybo "Gmachy" - Poeta jest wykrzy'knikiem ulicy, ma wyraa nastroje Masy, ktra w Miecie obsuguje Maszyny. K.I. Gaczyski "O mej poezji"patrz: autotematyzm. S.I. Witkiewicz "W maym dworku" - ~zory Pasiukowski. Poeta, lat 28. Brunet. Ogoony. Ubrany czarno. Ten grafoman doznaje wreszcie, po bardzo dugim okresie impotencji twrczej, natchnienia i pisze poemat pod zowrbnym tytuem "Wszystko byo tak dobrze i tak si wszystko popsuo". Jest on zapowiedzi wypadkw, ktre wkrtce bd miay miejsce w matym, zacisznym, ukr~~ty,m w drzewach dworku. J. Iwaszkiewicz "Lato w Nohant" George Sand, znana powieciopisarka, kochanka Chopina, znudzona jest ju kaprysami kompozytora i zirytowana uczuciem, jakie ywi do niego jej coraz pikniejsza, a przede wszystkim moda, crka Solange. J. Iwaszkiewicz "Maskarada" Aleksander Puszkin, po powrocie z przymusowego pobytu na wsi, mieszka ze swoj pikn on, Natalie, w Petersburgu. By go upokorzy, car mianowa go swoim nadwornym poet i regularnie paci jego dugi. Puszkin ma poczucie zdrady swoich modzieczych ideaw. Na dodatek podejrzewa swoj on, zreszt susznie, o romans z carem. Wreszcie, dajc si wplta w uknut przez cara intryg, ginie w pojedynku z Dantesem. J. Iwaszkiewicz "Wesele pana Balzaka" - Ciko chory Honore Balzac przyjeda do Wierzchowni, gdzie -niemal umierajcy -polubia wreszcie swoj korespondencyjn mio Ewelin Hask. W. Gombrowicz "Ferdydurke" patrz: autotematyzm, konflikt pokole, podr/wdrwka, powrt. A. Gide "Faszerze" - patrz: autotematyzm.

A. Gide "Dziennik" - patrz: autotematyzm. M. A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" 1) Mistrz powica swoje ycie pisaniu powieci o Piacie i Jeszui. Wspierany przez Magorzat, doprowa dza swoje dzieo do koca. Niestety, jego powie nie zyskuje uznania, bo traktuje Jezusa-Jeszujako posta historyczn, realnie istniejc. Zniechcony Mistrz pali swj rkopis, a po jakim czasie tajemniczo znika. Jak si pniej okae, zostaje zamknity w domu obkanych. Uwolni go stamtd Woland, zwracajc mu jego powie, bo rkopisy nie ponct. Na yczenie z gry zapewni te Mistrzowi i Magorzacie spokj i szczliw egzystencj z dala od wia ta. Patrz te: autotematyzm. 2) Poeta Iwan Bezdomny pod wpywem niezwykych wydarze, jakie za spraw Wolanda i jego wity maj miejsce w Moskwie, przechodzi wewntrzn przemian i porzuca literatur. 3) rodowisko literatw zbierajcych si w Domu Gbojedowa, czonkowie Massolitu i Dramlitu, to ludzie pozbawieni talentu, rzemielnicy literatury o cile okrelonej specjalnoci, zainteresowani jedynie posiadaniem daczy pod Moskw czy wczasami na Krymie. Z. Nakowska "Dzienniki" patrz: autotematyzm. M. Dbrowska "Dzienniki" patrz: autotematyzm. J. Tuwim "Kwiaty polskie" patrz: autotematyzm. J. Lecho "Dziennik" - patrz: autotematyzm. Cz. Miosz "Campo di Fiori" Cho tum gapiw z rwn obojtnoci przyglda si spaleniu Giordana Bruna i tragedii warszawskiego getta, samotna mier gincych nie jest do koca bezsensowna, bowiem po wieu latach Na nowym Campo di Fiori Bunt wznieci sowo poety. To wanie poeta przechowa pami o mczeskich stosach. Cz. Miosz "W Waszawie" -Dowiadczenie wojny, widok ruin i pacz Antygony, co szuka swojego brata, zmuszaj poet, by wbrew swej woli by paczk aobn. A tymczasem chciaby on opiewa festyny, radosne gaje, do ktrych wprowadzi go Szekspir. Bo... rado i pikno zawarte w poezji

s ocaleniem dla wiata. Cz. Miosz "Ktry skrzywdzie" aden czowiek posiadajcy wadz nie moe si czu zupenie bezpieczny i bezkarny. Choby otacza go tylko tum pochlebcw, ktrzy byliby wdziczni, e jeszcze jeden dzie przeyi, zawsze bdzie kto, kto sprawi, e spisane bd czyny i rozmowy tyrana. Poeta pamigta. Moesz go zabi narodzi si nowy. Cz. Miosz "Ars poetica?" patrz: autotematyzm. Cz. Miosz "Zniewolony umys" Z gorliwoci neofity przybyy wanie na emigracj Miosz oskara swoich jeszcze do niedawna przyjaci o to, e stali si apologetami nowego systemu politycznego w Polsce. Nie sprowadza jednak wszystkiego tylko do strachu i oportunizmu. Prbuje szuka przyczyn, ktre ka pisarzom przemilcza prawd. Odwouje si do Mickiewiczowskiego motywu udzenia despoty i swoistego "dwjmylenia", ktre skania ludzi pira do goszenia na zewntrz sloganw propagandy, a starannego ukrywania prawdziwych myli i uczu. Socrealizm - patrz: artysta. W. Gombrowicz "Dziennik 1953-1966" 1) Patrz: autotematyzm. 2) Gombrowicz podejmuje prb subiek tywnej oceny rnych zjawisk literackich, wypowiadajc si np. przeciw poetom czy nazywajc Sienkiewicza pierwszorzdnym pisarzem drugorzdnym. Piszc o eromskim, stwierdza, e w jego twrczoci nastpio pomieszanie pci z Ojczyzn. J. Parandowski "Alchemia sowa" Parandowski odsania tajniki warsztatu twrczego wielu wybitnych pisarzy europejskich, piszc np. o tym, e Balzac mg pracowa jedynie wtedy, gdy trzy ma nogi w miednicy z lodowat wod i pi bardzo mocn czarn kaw. A. Bursa "Poeta" - Poeta zostaje pozbawiony caej wzniosoci i niezwykoci, staje si kim w rodzaju urzdnika, ktry cierpi za miliony od 10 do 13.20, 0 11.10 wychodZi, rozpina rozporek, zapina rozporek, potem wraca i apiat' cierpi za miliony. H. Powiatowska "wczoraj pisaam wiersze" - Twrczo poetycka jest czym bardzo ulotnym (wczoraj pisaam

12

wiersze tak jak dZi roZdaj pocaunki). R. Wojaczek "Piosenka o poecie II" - Pisanie wierszy i picie wdki s nierozerwalnie ze sob powizane. Poeta nie jest istot uduchowion i sytuujc si ponad wiatem. W ujciu Wojaczka jest raczej lumpem, ktry alkohol traktuje jako nieodzowny element towarzyszcy "pracy twrczej". S. Grochowiak "Rozmowa o poezji" - patrz: autotematyzm. Z. Herbert "Apollo i Marsjasz" patrz: artysta. T. Rewicz "Kto jest poet" poet jest ten ktry pisze wiersze i ten ktry wierszy nie pisze, ten, kto dowiadczy w yciu wszystkiego, co dobre, ale i ten, kto dowiadczy tylko za. Poeta moe by czowiekiem, ktry postpowa w yciu etycznie, ale rwnie czowiekiem, ktry dopuszcza si czynw nieetycznych. T. Rewicz "Poeta w czasie.pisania" - Poeta w czasie pisania to czowiek odwrcony tyem do wiata. Jesk niezwykle wraliwy, bezbronny, bo sysza oddech wiecznoci. W. Szymborska "Rehabilitacja" Dokonujc rozrachunku z epok staliniz mu, poetka (Syzyf prZypisany do pieka poezji) snuje rozwaania nad koniecznoci tworzenia innych ni dotychczas wierszy. Jednoczenie stwierdza, e nie znajduje adnej recepty na przysz twrczo. W. Szymborska "Rado pisania" Poeta ma nieograniczon wadz nad wiatem, ktry kreuje. Od niego zaley to, co si w tym wiecie dzieje, ale on te decyduje, czy w wiat pozostanie utrwalony w wierszu, czy te zniknie. Zatem rado pisania to mono utrwalania, zemsta rki miertelnej-miertelny czowiek tworzy niemiertelne wiaty. W. Szymborska "Tomasz Mann" Tomasz Mann, ssak z cudownie upierzon watermanem rk, jest jednym z najniezwyklejszych cudw natury, zbyt kiem w wiecie rzeczy jedynie uytecznych, ktrego pojawienie si ewolucja przeoczya. J. Bocheski "Naso poeta" Powie-esej, w ktrej Bocheski prbuje rozwika tajemnic wygnania Owidiusza. Dociekania dotyczce losu zmarego na zesaniu poety

skaniaj do refleksji nad granicami wolnoci twrczej artysty i wzajemnymi relacjami sztuki i wadzy. J. Andrzejewski "Idzie skaczc po grach" - 1) Paul Allard, znany poeta, powieciopisarz, dramaturg, eseista, czonek Akademii Francuskiej, ubiera si we wspaniay paszcz, aby mc Zej do portowej knajpy, zabiera z ulicy modych i piknych mczyzn, by paci im za chwil namiastki mioci. Kiedy na przyjciu u swojej przyjaciki spotyka modego, niezwykle atrakcyjnego hokeist, nie zdajc sobie sprawy ze swojej miesznoci, nieustannie go komplementuje. 2) Marek Kostka, wanie przybyy do Parya mody, obiecuj cy pisarz, czuje si w miecie zagubiony i w przyjani z Henrykiem Milsteinem, mieszkajcym od kilku lat we Francji malarzem, szuka poczucia bezpieczestwa. Chwilami bardzo dziecinny, zdaje sobie spraw z wadzy, jak ma nad przyjacielem i potrafi z niej robi uytek. Podczas wemisau Ortiza wywouje may skandal, chcc zwrci na siebie uwag. J. Andrzejewski "Miazga" patrz: autotematyzm. J. Andrzejewski "Z dnia na dzie" , "Gra z cieniem" - patrz: autotematyzm. J. Andrzejewski "Ju prawie nic" W szpitalu w Zurychu umiera sawny pisarz, Hermann Eisberger. Jego sny, wspomnienia, wypowiedzi wieloletniego sekretarza odkrywaj prawd o najwikszym wspczesnym prozaiku, dalek od oficjalnych biografii. Ulg w cierpieniach przeduajcej si agonii przynosi Eisbergerowi bliska obecno modego, piknego lekarza o sowiaskim nazwisku Lubetzky. Patrz te: modO. T. Konwicki "Kalendarz i klepsydra", "Nowy wiat i okolice" - patrz: autotematyzm. T. Konwicki "Maa apokalipsa" patrz: autotematyzm, por/wdrwka. * "Nulla dies sine linea" (Ani jeden dzie bez kreski) (Pliniusz Starszy) "Poeci s nieuznanymi prawodawcami wiata". (P. B. Shelley) "Nie ma ksiek moralnych i niemoralnych. S ksiki napisane dobrze lub le. Nic

wicej". (O. Wilde) * "Nie ma dzie, s tylko autorzy". (J. Giraudoux) * "Pieko literatury wybrukowane jest szlachetnymi intencjami". (A. Gide) * "Kada publiczno ma takiego Szekspira, na jakiego zasuguje". (A. Gide) * "Krtko mwic: eby by poet, trzeba wierzy w swj talent; eby sta si artyst, trzeba talent poda w wtpliwo. Czowiekiem prawdziwie mocnymjest ten, u ktregojedno powiksza drugie". (A. Gide) * "Poeta - kto, kto pragnie w jasny dzie pokaza wiato ksiyca". (J. Cocteau) * "Autor powinien umrze po napisaniu powieci, by nie stawa na drodze, ktr ma przed sob tekst". (U. Eco) * "Wszyscy w modoci pisz wiersze, potem prawdziwi poeci je niszcz, a li publikuj". (U. Eco) * "Modzi poeci to wampiry: potrzebuj cudzej mierci, aby zaegna niedokrwisto swoich zataczajcych si od anemii wierszy". (U. Kozio) * "Jeli kto urodzi si duchowym analfabet, nie zmieni tego adna napisana przez niego ksika". (U. Kozio) * "Wielki pisarz - a zwaszcza pisarz dwudziestowieczny pisze zawsze waciwie jedn powie". (T. Burek) * "Artysta pira to ten, co najczystsze i najbrudniejsze sprawy wasnej duszy umie przedstawi w swych utworach jako cudze". (Z. Fijas)

Autotematyzm Autotematyzm Czynienie samego siebie lub swojej twrczoci tematem utworw. Czynienie gatunku twrczoci jej literackim tematem (np. metapowie - powie o pisaniu powieci). Nie naley myli

autotematyzmu z autobiografizmem, czyli czerpaniem tematu literackiego z faktw wasnego ycia pisarza, z wasnych przey i artystycz nym ich przetwarzaniem. Ze swej natury w wtki autotematyczne obfituj wszel kie dzienniki, pamitniki, wspomnienia, take korespondencja. Horacy "Quid dedicatum poscit Apollinem" (Carm. I,31) (O co poeta prosi Apollina) - Horacy prezentuje tu wizj ycia idealnego poety. ycia, w ktrym istotne jest nie bogactwo, ale umiejtno zachowania umiaru (zasada aurea mediocritas - zotego rodka). Prosi te Apollina o to, by do koca ycia mg cieszy si swoim talentem (Staro (...) niech bdzie agodna i pena pieni). Horacy "Exegi monumentum aere perennius" (Carm. III,3O) (Pomnik trwalszy stworzyem...) - Horacy wyraa przekonanie, e jego twrczo zapewni mu niemiertelno (Non omnis moriar -Nie wszystek umr). Pki bdzie trwa Rzym, pty bdzie trwaa pami o poecie, ktry doprowadzi nurt eolskiej pieni do Italw. J. Dantyszek "Poeta poleca Zygmuntowi Pie weseln na lub Zygmunta z BarbarH" Dantyszek, ofiarowu jc krlowi Zygmuntowi Staremu pie majc uczci jego zalubiny, usprawiedliwia si, e jego talent nie dorwnuje wielkoci wadcy i wydarzenia, ktre chce opiewa. Dodaje jednak, e cho pie jest darem skromnym, to wanie pieni saw zawdzicza nieraz wielki m. Zawarta jest wic w tym tekcie, starannie ukryta, pochwaa wasnej twrczoci. K. Janicki "Elegia o sobie samym do potomnoci" - Wiersz jest relacj z wasnego ycia poety, ktr spisuje na ou mierci. Przedstawia w niej nie tylko koleje losu, ale dokonuje te oceny swojej twrczoci. J. Kochanowski "Na swoje ksigi" Poeta stwierdza, e w swoich fraszkach nie pisze o wielkich bohaterach, ich czynach. Skupia si w nich na drobnych radociach ycia (Pieni, tace i biesiady Schadzaj si do nich rady). Ta nieco lekcewaca charakterystyka wasnej twrczoci mija si z prawd,

13

wrd fraszek Kochanowskiego poczesne miejsce zajmuj te, w ktrych podejmuje on tematy filozoficzne, egzystencjalne, metafizyczne. J. Kochanowski "Ku Muzom" Poeta zwraca si do muz z prob, by za ich spraw twrczo zapewnia mu pomiertn saw, by jego rymy z nim nie zginy. J. Kochanowski "Do fraszek" (Fraszki moje...) - Wiersz zawiera swoisty program poetycki, ktrego podstaw jest horacjaska zasada aurea mediocritas. Poeta chce, by jego fraszki ganiy ludzkie wady, a nie konkretnych ludzi. Jeli za kogo chwal, to powinny to czyni z umiarem. J. Kochanowski "Do fraszek" (Fraszki nieprzepacone...) Fraszki, w ktre wszytki kadzie tajemnice swoje, ujmuje Kochanowski jako labirynt. Kto chciaby odczyta z nich jego umys zakryty, zabdzi i nie odnajdzie drogi powrotnej. Nawet sam twrca ma kopoty ze znalezieniem wyjcia. Poeta przestrzega tym samym przed zbyt dosownym czytaniem jego wierszy. J. Kochanowski "Pie XXIV" Ks. II (Niezwyk)'m i nie leda pirem opatrzony...) - Poeta jest ze dwojej zoony natury, miertelnej i niemiertelnej. Tote jego fizyczna mier nie oznacza koca - przemieniony w abdzia, bdzie wdrowa po caej Ziemi i da si pozna wszystkim ludom. Wyraa w ten sposb Kochanowski horacjask myl, e dziki swej twrczoci stanie si niemiertelny (...nie umr ani mi czarnymi Styks niewesoa zamknie odnogami swymi), a jego sawa dotrze do najdalszych zaktkw wiata. J..Kochanowski "Treny" - W "Trenach", jak dowodz najnowsze badania, mamy do czynienia najprawdopodobniej ze stylizacj autobiograficzn, a na pewno jest to tekst bardzo skonwencjonalizowany (niektrzy badacze podaj w wtpliwo nawet fakt istnienia Urszulki). Kreuje w nich Kochanowski siebie przede wszystkim na myliciela, poszukiwacza prawdy. Jednak w trenie VI nazywa Urszulk Safo sfowiesk, na ktr jego utnia dziedzicznym prawem spa

miaa, ukazuje zatem siebie jako poet. J.A. Morsztyn "Do swoich ksiek" - Morsztyn do krytycznie wyraa si o swojej twrczoci (.. jeszcze ty godna kuchennego szoru). Zastanawia si take nad tym, jak jego wiersze zostan przyjte przez czytelnikw, podkrelajc przede wszystkim, e mog si na nie rzuci rni zoliwi krytycy. Duo jest w tym, co Morsztyn pisze, poetyckiej kokieterii, bo w kocu, zwracajc si do swojej lutni, stwierdza: Ae ty przeci prosisz askawej odprawy, Tak ci si moje przykrz kreski i poprawy, I co go dozna moesz, nie powaasz sromu; Id tedy - ale lepiej byo siedzie w domu. I. Krasicki "Antymonachomachia" Tekst tego poematu heroikomicznego mia by odpowiedzi na gosy krytyki po ukazaniu si "Monachomachii" i prb odwoania zarzutw pod adresem kleru, jakie w niej wysun. Ukazuje zatem Krasicki dwa klasztory, w ktrych ycie pynie w myl wszystkich zakonnych regu, a mnisi odznaczaj si pobonoci i uczonoci. Ale Jdza Niezgody postanowia cnotliwych zakonnikw skci. Podrzucia im wic ksig "Wojny mnichw" (czyli "Monachomachii"), ktra wywoaa spr, co naley zrobi z jej autorem. Zatem w "Antymonachomachii" Krasicki swj wasny tekst czyni podstaw, na ktrej zbudowana zostaje akcja. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" W "Pieni Wajdeloty" Mickiewicz formuuje program poetycki, ktrego realizacj jest wanie "Konrad Wallenrod": Poezja winna przechowywa pami o wielkich bohaterach i ich czynach, by podtrzymywa nard na duchu w trudnych chwilach i budzi w modych ch naladowania bohaterstwa przodkw. Opowie o Walterze Alfie ktry jako Konrad Wallenrod podj walk z wrogami swojej ojczyzny, odrzucajc wartoci, ktrym przez cae ycie suy, jest realizacj programu sformuowanego w "Pieni Wajdeloty". A.

Mickiewicz "Dziady" cz. III Jeli przyjmiemy, e Konrad jest poetyckim alter ego Mickiewicza, wwczas pierwsza cz Wielkiej Improwizacji nabiera charakteru autotematycznego. Poeta skazany jest na samotno, bo ludzie nie rozumiejjego poezji. Win za to ponosi sowo, ktre jest niedoskonaym tworzywem (.. jzyk kamie gosowi, a gos mylom kamie), ale take ludzie, ktrzy nie s w stanie poj wielkoci myli poety. Jedynie Bg moe w peni zrozumie artyst, bo siy twrcze poety i moc kreacyjna Boga s tym samym (Boga, natury godne takie pienie! Pie to wielka, pie - tworzenie). A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" W "Epilogu" Mickiewicz wyjania, co skonio go do napisania "Pana Tadeusza". Ma on by swoistym schronieniem dla pogronych w rozpaczy, niepewnych swego losu emigrantw (Jedna ju tylko jest kraina taka, W ktrej jest troch szczcia dla Polaka, Kraj lat dziecinnych!). Znajduje si tu te znany fragment, w ktrym Mickiewicz wyraa pragnienie, by jego ksigi zbdziy pod strzechy. J. Sowacki "Grb Agamemnona"-1) Zwiedzanie grobu bohatera spod Troi i przywoanie wielkiej poezji Homera wywouje smutne refleksje nad wasn twrczoci. Sowacki stwierdza, e nie jest w stanie tworzy tak wspaniaej poezji jak autor "Iliady", bo nie ma ju tak wielkich bohaterw, jak bohaterowie Homera. Pojawia si take typowo romantyczne ujcie problemw poety, ktry dysponuje niedoskonaym tworzywem, jakim jest sowo i skazany jest na otoczenie ludzi niezdolnych do zrozumienia jego poezji (To los mj (...) Nieme mie harfy i suchacZw guchych...). 2) W dalszej czci tekstu Sowacki okrela zadania swojej poezji - ma ona mwi narodowi rzeczy gorzkie po to, by go obudzi i zmusi do uwolnienia duszy anielskiej z czerepu rubasznego (Cho muz mojq w twojej krwi zaszargam, Sign do wntrza twych trzew i Zatargam). J. Sowacki "Testament mj" Poeta dokonuje smutnego rozrachunku z yciem, ktre

powici poezji i ojczynie. Jego trud nie zostajednak doceniony. Teraz odchodzi w cie - z duchami, a cho nie zostawia tutaj adnego dziedzica ani dla lutni, ani dla imienia, wierzy jednak, e ycia nie zmarnowa. Pojawia si, tak czsty w poezji Sawackiego, motyw pomiertnego triumfu. Poeta jest przekonany, e cel, ktry sobie postawi udoskonalenie narodu, osignie. Jego poezja w przyszoci sprawi, e nard polski osignie t doskonao, ktrej dla niego pragnie: Jednak zostanie po mnie ta sia fatalna, Co mnie ywemu na nic... tylko czoo zdobi, Lecz po mierci was bdzie gniota niewidzialna, A was, zjadacze chleba - w aniofw przerobi. J. Sowacki "Beniowski" - 1) Liczne dygresje sprawiaj, e z pieni na pie coraz wyraniej bohaterem poematu staje si nie tytuowy Beniowski, ale poeta Juliusz Sowacki piszcy "Beniowskiego". Sowacki odkrywa tajemnice swojego warsztatu twrczego, zwierzajc si czytelnikowi z trudnoci przy pisaniu poematu, informujc, e zamierza naladowa styl takiego czy innego poety. Ironizuje na temat swojego bohatera i sytuacji przedstawionych w utworze. Czsto zwraca si bezporednio do czytelnika, mwic mu, dlaczego przerywa pisanie i jak ma zamiar poprowadzi dalej losy Beniowskiego i innych bohaterw. 2) Wrd autotematycznych dygresji pojawiaj si i takie, w ktrych Sowacki podejmuje polemik z krytykami swojej twrczoci. Nazywa ich wonymi iteratury. Zarzuca im, e bojc si podpisa pod swoimi tekstami, posuguj si jedynie inicjaami, by za chowa anonimowo. Kpi wreszcie z ich absurdalnych zarzutw pod adresem jego twrczoci. 3) W dygresji zaczynajcej si od sw Chodzi mi o to, aby jzyk gitki... Sowacki podejmuje prb sformuowania nowego programu poetyckiego. To od artysty zaley, czy bdzie zrozumiany. Nie ponosz winy ani niedoskonali suchacze, ani sowo. Poeta musi tak ksztatowa tworzywo, tak pracowa nad sowem, by mc w

14

peni wyrazi sw myl i uczyni j jasn dla czytelnika (Strofa by winna taktem, nie wdzidem). 4) W dygresji koczcej pie V poematu Sowacki podejmuje polemik z Mickiewiczem. Przedstawia tu swoj koncepcj wieszcza, ktry ma wyraa myli i pragnienia swojego narodu (Kiedy kl zechce - przeze mnie kl, bdzie...). Przeciwstawia te swoj poezj, ktra mwi gorzkie prawdy, poezji Mickiewicza. Wreszcie stwierdza, e cho dzi niedoceniony, w przyszoci zatriumfuje (...przyszo moja! - I moje bdzie za grobem zwycistwo). Koczy t dygresj stwierdzeniem, w ktrym stawia siebie na rwni z Mickiewiczem, doceniajc jednoczenie wielko autora "Dziadw": Bd zdrw! - a tak si egnaj nie wrogi, Lecz dwa na socach swych przeciwnych - Bogi. C.K. Norwid "Klaskaniem majac obrzke prawice..." - Jak wielekro w swojej twrczoci, i tu Norwid podejmuje problem niezrozumienia artysty przez wspczesnych mu. ludzi. Tym razem jednak ujmuje go w sposb bardzo osobisty, skupiajc si na swoim losie. Zjawi si w momencie, gdy byo w Ojczynie laurowo i ciemno i musia y w ywota pustyni. Oryginalny w swej poezji, nie znalaz zrozumienia wrd wspczesnych. Dlatego pisze na Babilon do Jeruzalem i dochodz listy, drog okrn przez z wspczesno do idealnej przyszoci, przez kraj wygnania do kraju ojczystego, przez niewol do wolnoci. I wierzy, e przysze pokolenia zrozumiej i doceni jego twrczo (Syn - minie pismo, lecz ty spomnisz wnuku...). E. i J. de Goncourt "Dziennik" Wrd niezwykle bogatego mateau dotyczcego ycia literackiego Francji XIX wieku, charakterystyk artystw, opisw wydarze artystycznych i politycznych, poczesne miejsce zajmuj zapiski dotyczce wasnej twrczoci Goncourtw. Bracia pisz zarwno o swoich zamierzeniach literackich, jak i o przyjciu ich utworw przez czytelnikw i krytykw. Sporo uwagi powicaj rozwaaniom teoretycznym dotyczcym naturalizmu, ktrego w swoich

powieciach byli prekursorami. J. Kasprowicz "Ksiga ubogich" - 1) We fragmencie XI (Przestaem si wadzi z Bogiem...) Kasprowicz bezporednio odnosi si do poprzedniego okresu swojej twrczoci, do hymnw z cyklu "Gincemu wiatu". Swj bunt z czasw "Dies irae" czy "wity Boe, wity Mocny" tumaczy niezgod na ludzkie cierpienie, ktrym przepeniony jest wiat. Dzi ju nie buntuje si przeciwko Bogu, cho ma nadziej, e nigdy nie bdzie obojtny wobec cier pienia. 2) Pojawia si te w tekcie odwoanie do wizji Boga z hymnw. To, co w "wity Boe" tumaczy jako obojtno Stwrcy na los ludzi, dzi widzi jako przejaw pobaliwoci i wyrozumiaoci dla ludzkich bdw. J. Tuwim "Sitowie" - Poeta jest czowiekiem, ktry mczy si, sw szukajc dla ywego wiata. Postrzega wiat przez pryzmat swojej poezji, ze wszystkiego sowa wyrywa w rozpaczy i niejest w stanie po prostu podziwia pikna natury. Tuwim pyta z rozpacz w zakoczeniu: ... sitowia, sitowia zwyczajnego nigdy ju zwyczajnie nie zobacz? A. Sonimski "Krzy Potudniowy" Poeta jest zwykym czowiekiem. Nie ma w nim nic ze witego ani z ajdaka. Ale ta przecitno i zwyczajno s godne poezji na rwni z wielkimi cierpieniami. Spoczywa jednak na poecie ciar wielki, a tak nieobjty, zimny, obcy, daleki, jak Krzy Poudniowy - musi niebiosa wiza z ziemi kamliwymi sowy. B. Jasieski "But w butonierce" Jasieski wieci objawienie si nowej poezji, ktra usuwa w przeszo ca dotychczasow literatur. Siebie czyni niejako symbolem tego, co nowe w literaturze (...gdy nasta Jasieski, Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Sta, f,~. Podkrela typowe dla futurystw przekonanie, e tylko ich twrczo jest prawdziwie wartociowa i skierowana w przyszo: Id mody, genialny, (...) tym co za mn nie zd echopowiem: Adieu!. B. Lemian "Zamylenie" Wiersz jest przykadem poezji, ktra mwi o sobie samej.

Cakiem wyranie zarysowanajest koncepcja procesu twrczego. To poeta jest tym j~kby miejscem, gdzie sama poezja powstaje, krystalizuje si, dojrzewa, a gdy osignie stan peni, sama dla siebie znajdzie odpowiedni ksztat artystyczny, sama siebie wygwarzy. Wynika to z wiary Lemiana w twrcze moce jzyka, ktry sam z siebie rodzi poezj, tote poeta w tej koncepcji przestaje by wszechwadnym demiurgiem. W. Broniewski "Mannlicher" Poeta dokonuje podsumowania swojego dotychczasowego ycia. Nie byo ono atwe - byem jeszcze zupeny szczeniak, kiedy wziem karabin do rki. Ale nauczyo onierskiej krzepy ycie trudne, twarde i liche. Niestety, poeta ma wiadomo niezrealizowania modzieczych ideaw (nie doszedem tam, dokd szlimy). Nie rezygnuje jednak, nie poddaje si wyznaczy sobie cel, ktry stara si osign przez swoj poezja Koczy utwr stwierdzeniem i jak stary mannlicher wali wiersz mj gniewny bro szybkostrzelna. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Bohater powieci, trzydziestoletni pisarz Jzef, jest autorem ksiki "Pamitnik z okresu dojrzewania". Taki tytu nosi debiutancki tom opowiada Gombrowi cza, ktry pocztkowo zamierza w "Ferdydurke" rozprawi si z jego niekompetentnymi krytykami (nazywa ich ciotkami kulturalnymi). Cay wtek wtrcenia w dziecistwo ma swoje rdo w atakach krytykw, ktrzy zarzucali Gombrowiczowi niedojrzao pisarsk. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" Buhakow zastosowa chwyt "powieci w powieci". Istotny wtek stanowi losy powieci Mistrza. Jednoczenie opowie o Piacie i Jeszui, ktrLy byli jej bohaterami, toczy si rwnolegle do historii pobytu Wolanda w Moskwie. Wreszcie ostatnie sowa tekstu Buhakowa (...okrutny pity procuratorJudei, equesRomanus, Poncjusz Piat) brzmi dokadnie tak samo jak ostatnie sowa tekstu Mistrza. A. Gide "Faszerze" - 1) Jeden z bohaterw, Edward, pisze powie pt. "Fa`szerze", ktrej akcja jest odzwierciedleniem tego, co dzieje si z bohaterami powieci Gide'a.2) W tekcie

powieci pojawiaj si odautorskie komentarze dotyczce procesu tworzenia oraz ewoluowania postaci. Gide ustosunkowuje si do swoich bohaterw, piszc np. Edward drani mnie. A. Gide "Dziennik" - Wrd zapiskw dotyczcych prywatnego ycia Gide' a, jego kolejnych romansw, przypadkowych kochankw na jedn noc, sporo miejsca zajmuj refleksje nad wasn twrczoci. Gide zastanawia si nad swoim miejscem w literaturze francuskiej, wartoci artystyczn swoich tekstw. Czsto take pisze o utworach, nad ktrymi wanie pracuje. T. Mann "Dzienniki" - Opisujc swoje codzienne ycie, spotkania z ludmi, dramatyczne przemiany, jakie dokonuj si w Niemczech w latach trzydziestych, wiele uwagi powica te Mann swojej twrczoci. Szczeglnie duo miejsca zajmuj zapiski dotyczce "Jzefa ijego braci". Pisarz zwierza si z wtpliwoci na temat powieci, notuje, jakie reakcje wywoaa lektura kolejnych rozdziaw w krgu przyjaci i rodziny. Odnotowuje wreszcie gosy krytykw po ukazaniu si tekstu w druku. K.I. Gaczyski "O mej poezji" Gaczyski ukazuje swoj twrczo jako wyrastajc z prostych, codziennych radoci, z pikna otaczajcego wiata (Moja poezja to s~ proste dziwy...). J. Tuwim "Kwiaty polskie" Wrd dygresji opisujcych przedwojenn Polsk, ktra, niestety, odesza ju w przeszo, wiele uwagi powica Tuwim take poezji. Zastanawia si nad sowem jako tworzywem poetyckim, snuje refleksje nad rdami swojej twrczoci, odwoujc si do romantycznej tradycji, zwaszcza do "Pana Tadeusza" Mickiewicza. Z. Nakowska "Dzienniki" - W prowadzonych przez ponad pidziesit lat zapiskach poczesne miejsce zajmuj refleksje nad wasn twrczoci. Nakowska zastanawia si nad wartoci swoich utworw, surowo ocenia wszystkie ich wady, ale te wyjtkowo trafnie wskazuje zalety. Notuje, jak postpuje praca nad kolejnymi powieciami. Wiele uwagi powica te przyjciu jej

15

tekstw przez czytelnikw i krytyk. M. D~,browska "Dzienniki" - W prowadzonych od roku 1914 do koca ycia dziennikach wiele uwagi powica Dbrowska swojej twrczoci. Opisuje, jak postpuje praca nad kolejnymi utworami (dotyczy to szczeglnie "Nocy i dni", "Przygd czowieka mylcego" i dramatw). Notuje pomysy na opowiadania i nowe powieci. W okresie powojennym skrztnie zapisuje opowieci swojej sucej, Frani, ktre zamierza zebra w tomie "Przypowieci Franciszki". Wiele miejsca zajmuje tu polemika z krytykami, ktrym Dbrowska zarzuca zwykle niekompetencj. Zapisuje take wszystkie pochlebne opinie o swojej twrczoci. J. Lecho "Dziennik" - W swoich zapiskach, skrztnie skrywajc ycie osobiste, wiele uwagi powica jednak Lecho rozpaczliwym prbom powrotu do twrczoci poetyckiej. Opisuje niezwykle wolno postpujc prac nad wier szami i powieci, ktrej nigdy nie ukoczy. Podejmuje te prb wythzmaczenia, dlaczego pisanie przychodzi mu z takim trudem. Jednak skonno do okamywania samego siebie, nieumiejtno pogodzenia si z wasnym homoseksualizmem sprawiaj, e Lecho nie jest w stanie dotrze do rde swojej niemocy twrczej. A. Camus "Notatniki" - Obok notatek dotyczcych podry autora,jego prze myle egzystencjalnych, znajdujemy tu liczne odwoania do jego twrczoci. "Konspekty" powieci i dramatw, fragmenty utworw eseistycznych, uwagi odnoszce si do procesu tworzenia skadaj si na obraz warsztatu pisarskiego Camusa. W. Gombrowicz "Dziennik 1953-1966" Ogaszany sukcesywnie fragmentami w paryskiej "Kulturze" tekst nie jest typowym dziennikiem. Trzeba go raczej uzna za wiadomie skonstruowany, ujty w form dziennika tekst literacki, ktrego bohaterem jest pozostajcy na emigracji w Argentynie pisarz Witold Gombrowicz. Pomieszanie faktw z ycia autora z czyst fikcj (np. nie opuszczajc Buenos Aires, opisuje swoje

egzotyczne podre po Ameryce Poudniowej) sprawia, e "Dziennik" staje si manifestem autokreacji pisarza. Obszerne fragmenty maj charakter esejw na temat specyfiki polskiej kultury, w tym take miejsca w niej wasnej twrczoci. H. Powiatowska "Halina Powiatowska to jest podobno czowiek..:' W wierszu powraca charakterystyczny dla Powiatowskiej motyw umierania. Ujmuje go jednak poetka w sposb bardzo osobisty, rezygnujc z nieosobowego ,ja" poetyckiego, ktre dominuje w jej twrczoci. Tym razem wypowiada si poetka, Halina Powiatowska, ktra wanie teraz si trudzi nad wasnym umieraniem. S. Grochowiak ,Rozmowa o poezji" , - Ujty w form dialogu wiersz jest wyrazem pogldw estetycznych Grochowiaka. Dziewczyna chce widzie w poezji dawne pikno, rde jej doszukujc si w natchnieniu, w z Dafnis; bardzo czuej chwili. Poeta odpowiada, e poezja jest jak ostro caowany tasak. Bierze si z realnego, czasem odraajcego cierpienia. S. Grochowiak "wity Szymon Supnik" - Celem poety jest wyraanie niezgody na wiat peen za i cierpienia. Postawie redniowiecznego ascety obojtnego na otaczajc go rzeczywisto i izolujcego si od niej przeciwstawia Grochowiak swj bunt (Powoa mnie Pan Na bunt). S. Grochowiak "Czyci" Wyznanie poety: Wol brzydotg Jest bliej krwioobiegu odwouje si do wiadomego stosowania przez Grochowiaka poetyki turpizmu. Wedug niego brzydota ukleja najogatsze formy i na pewno bardziej zblionajest do rzeczywistoci ni czyste pikno (ludzie tak wymyci), dziki niej wiersze staj si prawdziwe (por. S. Grochowiak "Introdukcja"). Cz. Miosz "Ars poetica?"Wiersz ma charakter swoistego programu artystycznego, w ktrym Miosz postuluje zacieranie granic midzy poezj a proz po to, by uczyni twrczo poety bardziej zrozumia i nie naraa czytelnika i artysty na mki wyszego rzdu. Jednoczenie wskazuje na to, e poezja wyras-

ta z najbardziej intymnych przey i czstojest przejawem ekshibicjonizmu uczuciowego. Ale poet si bywa rzadko i niechtnie, bo zdarza si, e twrczo ma swoje rda w tym, co niemoralne i ze. M. Biaoszewski "Pamitnik z powstania warszawskiego" Swoj relacj o powstaniu warszawskim spisuje Biaoszewski w ponad dwadziecia lat od zakoczenia wojny. Przed sob i czytelnikami prbuje wytumaczy si z tak dugiego milczenia. Nie potrafi znale odpowiedniej formy, w ktr mgby uj swoje wspomnienia. Cay czas opowiada o przeyciach z sierpnia 1944 roku, gadat, ale nie by w stanie ich spisa. Dopiero teraz, kiedy zrozumia, e wanie "gadanie" jest t form, ktrej bezskutecznie szuka, udao mu si wreszcie zasi do pisania. J. Andrzejewski "Miazga" - 1) Pisarz Adam Nagrski jest alter ego samego Andrzejewskiego. Autor obdarzy go wieloma swoimi przeyciami i dowiadczeniami. Twrczo Nagrskiego to nie zrealizowane plany pisarskie autora. Pisze take Nagrski dramat "Prometeusz", ktry w kilka lat pniej wyda Andrzejewski jako skoczony i samodzielny tekst. 2) Miazgowaty tekst samej powieci Andrzejewski wzbogaci o fragmenty swojego dziennika powicone pracy nad "Miazg" i licznym perypetiom z ni zwizanym. J. Andrzejewski "Z dnia na dzie", "Gra z cieniem" - Tekst literackiego dziennika, drukowanego w latach 19721981 w "Literaturze", obok refleksji dotyczcych bardzo wielu tematw, zawiera te obszerne fragmenty powicone pracy pisarskiej Andrzejewskiego. Relacjonuje w nich autor prace nad powstajcymi wanie tekstami (midzy innymi powieci o ostatniej podry Odyseusza "Nikt"). Spor cz zapiskw stanowi fragmenty pisanej na potrzeby dziennika powieci (nigdy pniej nie drukowanej) i notatki dotyczce wszystkich szczegw jej tworzenia, kreowania powieciowej rzeczywistoci z realiw dziewitnastowiecznej Warszawy. T. Konwicki "Kalendarz i

klepsydra", "Nowy wiat i okolice" - Jak pisze sam Konwicki, s to niby-dzienniki, te pamitniki, apokryfy autobiograficzne. Ich bohaterem czyni autor samego siebie, mieszajc refleksje o charakterze ogl nym z fragmentami swoich wspomnie. W drugiej ksice wiele uwagi powica kopotom z cenzur, wielokrotnie wprost zwracajc si do cenzora, ktry tekst bdzie czyta. T. Konwicki "Maa apokalipsa" Bohaterem powieci, ktry ma dokona aktu samospalenia, czyni autor pisarza, ktry cier pi na niemoc twrcz i nazywa si tak jak on sam. K. Vonnegut "Rzenia numer pi" Autor opisuje dokadnie sw prac nad powieci o wojnie i zbombardowaniu Drezna. Chodzi mu o to, by stworzy dzieo bdce zaprzeczeniem utworw o tematyce wojennej, gloryfikujcych to wydarzenie. Rozmowy z przyjacimi, lektura opracowa historycznych (take tych dotyczcych krucjaty dziecicej), wojskowych, a nawet Biblii, to warsztat pisarski Vonneguta. Jednake w przeczytanych ksikach nie odnajdzie on prawdy o wojnie i wiecie i cho ich fragmenty znajd si w "Rzeni...", autor bdzie je komentowa (Zdarza si) lub wykpiwa. * "Nigdy tak nie pochwalisz wiernej kobiety ani miernego pisarza, jak si sami chwal". (Luc de Clapiers de Vaucenargues) * "Pisarz, im mniejsz y rang, tym wikszym ceremoniaem otacza godziny swej twrczoci". (F. Mauriac) * "Od umiejtnoci wadajcego pirem zaley, czy si obnaa, czy si w pancerz zakuwa". (F. Stendingowa) * "Ja to jestem ja i wszystko, co mnie otacza". (J. Ortega y Gasset) * "Moje ycie jest tak bogate, e a si wstydz z tego powodu". (J. I. Cousteau)

Axis mundi Axis mundi

Katego t

16

wprowadzi w swoich pracach: "Traktat o histoi religii" i "Sacrum, mit, histoa" Mircea Eliade. Axis mundi znaczy o wiata, ppek wiata. W wielu religiach wystpuje powtarzajcy si motyw wiary w to, e wiat bierze pocztek od rodka, rozciga si od punktu centralnego, ktryjest wanie owym "ppkiem" (czym najwaniejszym), anastpnie rozpociera si na cztery zasadnicze strony. Dlatego te zaoenie kadej osady czy miasta jako powtrzenie kosmogonii zaczyna si od punktu centralnego (axis mundi). Symbolika rodka dotyczy zarwno krajw, miast, wity, paacw, jak te najskromniejszych siedzib ludzkich. Biblia (ST) - 1) Centralnym punktem jest Ogrd Eden, ktry opywaj cztery rzeki: Piszon, Gichon, Chiddekel, Perat, tworzc w ten sposb zamknit przestrze (patrz: arkadia/raj). 2) W kulturze ydowskiej ppkiem wiata jest Palestyna (kraj), w niej miasto (Jerozolima), za w nim sanktuaum (witynia). Gdy bowiem Jahwe rozmawia z Mojeszem (Ksiga Wyjcia), rozkaza mu: I uczyni mi wityni (...) wedle wzoru przybytku,, ktry uka tobie (...) Patrzaj, a uczy tak, jak ci na grze ukazane byto. Switynia jest domem Pana (std dach podoga, ciany, otarz maj swoj symbolik) i od tego centralnego punktu rozciga si wiat. Dla Grekw rodkiem ziemi bya witynia Apollina w Delfach. Cay wiat grecki skupia si wok niej. Pooqna w zagbieniu gr Parnasu, u podna dwch nagich ska, otoczona gajem, bya miejscem pielgrzymek Grekw. ~lajwitszym za miejscem wityni by adyton. Jak si dzi przypuszcza, bya to pieczara, gdzie na trjnogu zasiadaa Pytia w obokach duszcych wyzieww i wpadajc w rodzaj ekstazy, wygaszaa przepowiednie dotyczce ludzi i narodw. Dla ludzi redniowiecza axis mundi bya Jerozolima, ktra znajdowaa si od poowy XI w. w niewoli tureckiej, tote urzdzano do niej wyprawy krzyowe, majce na celu

wyzwolenie z rk niewiernych grobu Chrystusa. Patrz: krucj ata. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Wystpuje tu wyrana opozycja Soplicowo - reszta wiata (takie byty zabawy, spory w one lata rd cichej wsi litewskiej, kiedy reszta wiata...). Soplicowski dworek, ktry w ks. VII zosta nazwany centrum polszczyzny: tam si cztowiek napije, nadysze Ojczyzny, jest izolowany od spraw, ktrymi yje wiat, wielka histoa zaglda tu tylko czasami (np. wkroczenie armii napoleoskiej). Sop licowo ma swj rytm ycia, sprzgnity z rytmem przyrody. Tu czas pynie nie tylko w sensie linearnym, bowiem w tym (jednym z niewielu miejsc na ziemi) trwa nieprzerwanie kult przeszoci (rzeczy - obrazy, serwis; obyczaje polowania, ceremonia posikw; wreszcie osoby, bdce stranikami tradycji - Sdzia, Podkomorzy, Wojski). W.S. Reymont "Chopi" - Axis mundi stanowi Lipce. Izolowane od reszty wiata przez swoje pooenie oraz przez umieszczenie ich poza czasem historycznym (np. wiadome pominicie uroczystoci Nowego Roku, by nie podawa konkretu; wystpuje natomiast czas sakralny - tzn. cay kalendarz obrzdw, takich jak choby Dzie Zaduszny, Wigilia, Boe Ciao i czas agrarny, tzn. okres niezbdnych prac, jak orka, siew, jarmarki). Tu ludzie yj, kochaj si i umieraj, ale wszystko ma swj mityczny rytm. Wystpuje wyrana opozycja: Lipce - kaj wiat, przy czym wszelkie zo przychodzi do Lipiec z zewntrz (osadnicy niemieccy, budowa szkoy rosyjskiej). We wsi mona rwnie mwi o punkcie centralnym. Jest nim chata Boryny, wzorowego gospodarza, przywdcy gromady, gdzie m.in. podejmowane s najwaniejsze dla tej zbiorowoci decyzje. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Pierwowzorem opisanego tu prowincjonalnego miasteczka byo rodzinne miasto Schulza Drohobycz. W utworze opozycj tu-tam (na zewntrz) pogbia fakt brutalnego wkraczania do tej dziewitnastowiecznej rzeczywistoci sklepw cynamonowych, majcych swj koloryt i zapach, brutalnej,

drapienej i tandentnej nowoczesnoci, ktra niesie ze sob zagroenia (jej symbolem jest Ulica Krokodyli). Dla bohatera ppkiem wiatajest umiejscowiona w centrum miasta kamienica ojca-kupca bawatnego, wielkiego maga i hierofanta, ktry wiedzie nocne rozmowy z Jahwe. G. Garcia Marquez "Nie ma kto pisa do pukownika" - Ppkiem wiata jest tu miasteczko bez nazwy, ktre ma swj rytm ycia, swoje rytuay, wierzenia, namitnoci. Od reszty wiata oddzielone jest dodatkowo rzek. Cywilizacja, ktra si tu wdziera, to np.: prasa, poczta cyrk. Wszystkie te elementy (podobnie jak w "Chopach", "Sklepach cynamonowych" i "Stu latach samotnoci") stanowi zagroenie dla stabilnoci i trwania miasteczka. ona przez Jose Arcadio Buendi, ley poza czasem (bo nawet czas wojny domowej nie zosta bliej sprecyzowany) i konkretn przestrzeni (wiadomo tylko, e jest to Ameryka Poudniowa). Macondojest oddzielone od reszty wiata bagnami, rozlewiskami. Zewntrzno, ktra wkracza do osady, to: Cyganie, Rebeka, kampania bananowa. Cae zo pochodzi wanie z zewntrz (np. Rebeka zarazia mieszkacw wioski chorob bezsennoci). Natomiast punktem centralnym w Macondo jest dom Jose Arcadio Buendii i Urszuli (wszystkie najwaniejsze sprawy dla tej spoecznoci tu maj swj pocztek). A. Szczypiorski "Pocztek" Kategoria axis mundi w odniesieniu do Polski pojawia si w powieci w rozmylaniach Henia Fichtelbauma: Tu byt rodek ziemi, o wszechwiata, bo sam Bg umieci tutaj jdro stworzenia oraz kolejarza Filipka: Czy ten kraj by tylko terenem przemarszu obcych wojsk (...), ostatnim okopem aciskiej Europy? (...) Wskie pasemko nadziei oddzielajce prusk pych od ruskiej ciemnoty. Z takich myli moe si tylko narodzi mit o polskiej wyjtkowoci, ktry Szczypiorski w powieci burzy, twierdzc, e pod adnym wzgldem nie jestemy narodem szczeglnym i pora przesta y mitami (nareszcie zdech mit o naszej wyjtkowoci (...). Moe

wreszcie teraz Polska zrozumie, e ajdactwa i wigto w jednym stoj domu, take i tutaj, nad Wis, jak wszdzie na caym boym wiecie). * "Ppowiny wszystkich ludzi cz si w przeszoci". (J. Joyce) G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Mityczna osada Macondo, zao

Bal Bal - Jest to wielka, huczna zabawa taneczna. Moe by: karnawaowy, publiczny, skadkowy, kostiumowy, maskowy. A. Zawada w "Dwudziestoleciu literackim" pisze, e epok, ktra szczeglnie ukochaa bale, byo dwudziestolecie midzywojenne. Byy one w modzie, miay bardzo pikn opraw i zwaszcza w pierwszym dziesicioleciu ("jasnym") mogy by uzasadnione sytuacj polityczn (odzyskaniem niepodlegoci). I. Krasicki "ona modna" - Na skutek wprowadzenia przez mod on nowych obyczajw w zwykym szlacheckim dworku, odbywaj si tu te kosztowne, huczne bale. W czasie jednego z nich spona pena stodoa. Rozgoryczony i zrezygnowany pozostaje m modnej ony, ktry nie podziela jej entuzjazmu dla takiego stylu ycia. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Niedugo po poznaniu Lotty Werter by z ni na balu. W licie do Wilhelma wspomina o jej anielskiej piknoci i gracji ruchw tanecznych. Werter nie sysza muzyki i nie widzia nic dookoa. Wanyjest rwnie fakt, e na tym balu Werter mia strj, ktry pniej (po ogoszeniu powieci Goethego) sta si mod dla wikszoci modych mczyzn w Eur opie: niebieski frak i ta kamizelka. Ten strj bdzie mu szczeglnie drogi, bo Lotta go dotykaa w tacu. W nim te popeni samobjstwo i w nim zostanie pochowany. Taczcy Kongres - patrz: taniec. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III (scena VIII) - Nowosilcow jest w Wilnie i wydaje bal.

17

Towarzystwo jest podzielone na jego zausznikw (Doktor, Pelikan, Regestrator, Sowietnik, Dama - lewa strona, uosabiajca zo) i modych rewolucjonistw (Justyn Pol, Bestruew - prawa strona, uosobiajca dobro). Uczestnicy balu stanowi przekrj spoeczestwa polskiego: z jednej strony modzi (zdesperowani i zbuntowani), z drugiej - sualcy, donosiciele, szpicle, lizusy. Podczas balu najednym z nich zostanie wykonany swoisty "wyrok" (Doktor zginie od uderzenia piorunu). Por. bal u Wolanda w "Mistrzu i Magorzacie" M.A. Buhakowa. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Za podszeptem kardynaa Richelieu Ludwik XIII postanowi wyda bal kostiumowy, proszc (dajc) jednoczenie, aby krlowa wystpia na nim w brylantowych spinkach, ktre od niego dostaa. Kardyna wiedzia, e Anna Austaczka dwie z dwunastu spinek podarowaa ksiciu Buckinghamowi. Po wielu perypetiach d'Artagnan przywiz krlowej spinki i na balu w ratuszu Jej Krlewska Wysoko wystpia w stroju myliwskim z dwunastoma spinkami na ramieniu. Tym razem kardyna przegra pojedynek z krlow. H. Balzac "Ojciec Goriot" Wsplny bal Rastignaca i Delfiny de Nucingen wydany przez pani de Beauseant. W pensjonacie pani Vauquer umiera ojciec Goot. Delfina nie pozwala Eugeniuszowi nawet opowiada o chorym ojcu, bojc si, e z zaczerwienionymi od paczu oczami bdzie le wygldaa na balu. Jak wielka dama zachowuje si natomiast pani de Beauseant. Jest to jej poegnalny bal - postanowia odsun si od ycia towarzyskiego (dla porwnania postawa Delfiny i Anastazji). E.A. Poe "Maska mierci Szkartatnej" - Bal w posiadoci ksicia Pro spero, ktry, chcc uciec od szalejcej dumy, zamkn si z tysicem swoich przyjaci w odizolowanym od wiata warownym opactwie. W chwili zupenie niespodziewanej, podczas balu maskowego pojawia si dziwna, smuka, otulona w caun posta. Na

twarzy ma mask trupa. W pojedynku z ni ginie ksi Prospero. Jest to symbol mierci, ktra wkrada si jak zodziej nocny i nie ma litoci dla nikogo. Por.: redniowieczny danse macabre oraz "Maskarad" A. Bieego. Patrz: mier. Bracia Grimmowie "Kopciuszek" Na tym balu krlewicz ma sobie wybra on. Oczywicie pojedzie macocha Kopciuszka ze swoimi zymi i brzydkimi crkami, jednak dobr a wrka sprawi, e i Kopciuszek wemie udzia w balu, oczaruje krlewicza, i uciekajc, zgubi zoty pantofelek. Jak to w baniach bywa, wszystko skoczy si dobrze. B. Prus "Lalka" - Bal u ksicia, na ktrym gwny bohater, Wokulski, jest nieobecny, a zatem mamy do czynienia z sytuacj, gdy parweniusz, pragncy wej w krgi arystokracji, obserwuje bal przez okna paacu. H. Mniszkwna "Trdowata" Bal, ktry Stefcia Rudecka przypaci yciem, na ktrym ostatecznie przekona si, e arystokracja nigdy jej nie zaakceptuje jako ony ordynata Michorowskiego, tu przedstawiciele wyszych sfer pozwol jej bolenie zrozumie, e jest wrd nich "trdowata". G. Flaubert "Pani Bovary" Pierwszy i jedyny bal Emmy Bovary - ony prowincjonalnego lekarza - ktry by wi elkim wydarzeniem w jej monotonnym i nudnym yciu. Po balu Emma wpada w depresj, moga bowiem w czasie jego trwania porwna wasne ycie z yciem arystokracji. Na zawsze ju zapamitaa zapach cygar, twarz wicehrabiego, cae lata przechowywaa w bieliniarce znalezion cygarnic. Po balu nabraa kaprysw wielkiej damy (pisma kobiece, obsadka, papier listowy, cho nie miaa do kogo pisa). Od tego momentu pogbia si rozdwik w jej maestwie. Patrz: mio trudna, samobjstwo. W. Berent "Ozimina" - W zimow noc 1904 roku w warszawskim salonie baronostwa Niemanw odbywa si bal, na ktrym zgromadzili si przedstawiciele rnych warstw spoeczestwa polskiego. W wikszoci s to cyniczni ugodowcy, zainteresowani jedynie pomnaaniem swoich majtkw.

Ale wrd goci znajduj si konspiratorzy i zwolennicy lewicowych ideologii. Bal zostaje przerwany w rodku najlepszej zabawy na wie o wybuchu wojny rosyjsko-japoskiej. W swojej powieci Berent prbuje ukaza nastroje i pogldy polskiego spoeczestwa w przededniu rewolucji 1905 r. I! M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" ("Sodoma i Gomora") Liczba goci i wystawno sprawiaj, e "zwyke" przyjcie u ksistwa Gilbertostwa de Guermantes przeksztaca si we wspaniay bal. Spotyka si na nim caa paryska arystokracja, a dusz towarzystwa jest baron de Charlus. Tutaj bohater-narrator, Marcel, po raz pierwszy uwiadomi sobie, jak wielki jest klan wygnacw z Sodomy. J. Tuwim "Bal w Operze" Groteskowy obraz bawicych si wyszych sfer: hrabini Macabrini, graf Ramoo, bankierzy, wysi wojskowi, sfery dyplomatyczne. Jest to wiat, gdzie nie ma mioci, lecz tylko kontredansik na kwadransik, gdzie rzdzi pienidz, gdzie si nie je, ale re, nie pije, ale chepcze. Wychodzcy z balu (gdy z ratusza bije trzecia) spotykaj jadce do stolicy wozy z zieenizn (kontrast w obrazie midzywojennego spoeczestwa). Piszcy swj poemat latem 1936 r. Tuwim widzia, jak polsk Oper, marionetkowy i anachroniczny teatr zudze "diabli bior". (A. Zawada "Dwudziestolecie literackie"). K.I. Gaczyski "Bal u Salomona" Bal moe tu by rozumiany jako metafora ycia, gdzie do taca mier zagra ci na dudce. Obraz balu jest odrealniony, skadaj si na plastyczno-muzyczne wizje senne. Obrazy s czsto niewyrane, nakadaj si na siebie, wiruj. Jeli wiersz rozumie w sensie egzystencjalnym, powstaje pytanie: co bdzie, jei zganie wiato? K.I. Gaczyski "Bal zakochanych" Bal odbywa si na pograniczu jawy i snu lub te moe jest jedynie wytworem fantazji panny Klary, albo te jest to bal z jakiej bani, bo spotykaj si tu najpikniejsze panny i chopcy pigkni bez

miary. Zakochane pary wiruj w tacu, mio przeplata si z cierpieniem, miech ze smutkiem (bal rozumiany jako ycie). Na tym balu wszystko jest moliwe: ksiyc przemienia si w lir, na ktrej gra kot. S. eromski - "Przedwionie" Bal w Odolanach zorganizowany przez Laur Kocienieck, w czasie ktrego Cezary z Karolin odtaczyli kozaka (kacapski taniec). Tu te Karolina Szaratowiczwna po raz pierwszy odkrya tajemnic romansu Cezarego z Laur. A. Biety "Maskarada" Groteskowo przedstawiony bal kostiumowy, ktry moe by rozumiany jako metafora ycia. Wrd beztrosko taczcych par porusza si szczeglny go mier -Domino i wybranej przez siebie osobie szepcze do ucha: policzone chwile twe. Por. bal w piosence A. Osieckiej, gdy mier-Wykidajo moe wyczy prd w najlepszym momencie zabawy. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Doroczny bal u Wolanda, krlow jest Magorzata. Tu nie obowizuj prawa czasu i przestrzeni. Skupia si tu cae zo wiata (por. noc Walpurgi). Gomi na balu s np. zdrajcy stanu, truciciele, samobjcy, faszerze pienidzy, kaci, donosiciele i deprawatorzy. Z historycznych znakomitoci pojawiaj si we wasnej osobie Gajus Kaligula i Messalina. Tutaj take dokonuj si dwa akty: sprawiedliwoci - zabicie szpiega Meigla (por. III cz. "Dziadw") oraz litoci (Magorzata uwalnia od wyrzutw sumienia dzieciobjczyni Fried). Cz. Miosz "Walc" - W wierszu przeplataj si dwa czasy (balu i wojny). W takt walca wiruj pary. Jest taka cierpienia granica i jest te na pewno granica radoci, gdy przesypie si piach w klepsydrze, ustanie czas wojny (wyrniony w utworze inn ym rytmem wiersza), a bal pozostanie jedynie wspomnieniem, legend. Wszystko ma bowiem swj czas (Kohelet) i gdy minie bl wojny, trzeba bdzie zapomnie i wsucha si jedynie w takt walca i wesoe dzwoneczki u sa. Patrz: taniec. J. Andrzejewski "Popi i diament" -Bankiet w hotelu "Monopol", w czasie a ktrego nastpio przemieszanie si.

18

przedwojennej arystokracji z przedstawicielami powojennej wadzy (Wrona). Uroczysto zakoczona polonezem (narodowo i patetycznie!), ktrego wodzirejem jest Kotowicz. Por. "Bal w Operze" Tuwima. Tu motyw narodowego poloneza zosta wykorzystany do pokazania obrazu spoeczestwa po wojnie. A. Osiecka "Niech yje bal"Popularna piosenka, w ktrej bal naley rozumie jako ycie (drugi raz nie zaprosz4 nas wcale, ycie to bal jest nad bale). mier-Wykidajo (jak redniowieczna kostucha) nieubaganie potrafi wyczy prd w rodku balu, tote... carpe diem. * "adny bal! (fraz.) = a to dopiero historia!" * "miejcie si, taczcie, szalejcie, ale taczc, moje panie, pamitajcie, e taczycie na wulkanie". (R. Berwi6ski) * "Kiedy u nas i gdzie indziej woano byczo jest - poezja przepowiadaa zagad sal balowych, cylindrw, noyc do przecinania wstg i wygodnych pulmanowskich wagonw". (Cz. Miosz) * "Czasami trzeba szuka samotnoci a na balu". (J. Iwaszkiewicz) * "Niech yje bal! Bo to ycie to bal jest nad bale!". (A. Osiecka) * "Wszystkie bale s kostiumowe, nawet bal nudystw". (H. D. Steinhaus) * "Bal pierwszy - bl pierwszy! Miej oczy otwarte. To tylko pocztek powieci". (K. Gliski) * "Po turmach siedzi modzie nasza, Nam ka i na bal". (A. Mickiewicz) "Pocztki tego, co si balem nazywa, Rne s, w czym bogactwo i smak si odmywa, Lecz wszystkich balw rodek zawsze jest ten samy, A koniec jak komedii, tragedii lub dramy..." (C.K. Norwid)

Bezdomno Bezdomno Czowiek bezdomny to kto nie majcy domu, schronienia, nie majcy gdzie mieszka, tuacz, wygnaniec, ebrak, sierota. Biblia (ST) - 1) Wyrokiem boskim Adam i Ewa zostali wygnani z raju i skazani na prac, cierpienie, bl. Utracili bezpieczne schronienie, jakim by Ogrd Eden, odtd mieli o nie troszczy si sami (Ks. Rodzaju 3,16-23). 2) Po czterystu trzydziestu latach wyprowadzi Bg nard wybrany z ziemi egipskiej. Izraelici porzucili swoje domy i podyli za Mojeszem do Ziemi Obieca nej. Wdrwka ich trwaa czterdzieci lat i dopiero po tym okresie mogli osiedli si i zaoy domy. Biblia (NT) - 1) Chrystus przyszed na wiat w stajence, bo Jzef i Maryja nie mogli znale schronienia nawet w gospodzie (k. 2,7). Pniej rodzina wita skazana zostaa na bezdomno i tuaczk, poniewa Herod, usyszawszy, e narodzi si krl ydowski, kaza zabija wszystkich nowo narodzonych chopcw. Jzef z Maryj i dziecitkiem uciekli do Egiptu (Mt. 2, I 3). 2) Na bezdomno dobrowolnie skaza si syn marnotrawny, porzucajc dom rodzinny i wyruszajc w wiat ze swoj czci majtku. Zrozumia swj upadek i bd, gdy jako pastuch wi musia mieszka z nimi i je z jednego koryta. Mitologia - 1) Przez dwadziecia lat (dziesi lat trwaa wojna trojaska i dziesi lat tuaczka spowodowana gniewem bogw) krl Itaki, Odys, pozbawiony by rodzinnego domu i dlatego sta si symbolem tuacza, pielgrzyma (homo viator). 2) Wszechstronnie zdolny artysta, rzemielnik, architekt, Ateczyk Dedal zosta wygnany ze swego rodzinnego miasta za mord na Talosie. Przebywa na Krecie u krla Minosa, ktry go wizi, obawiajc si zdradzenia przez Dedala zagadki labiryntu. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Gdy Tristan ocali Izold przed trdowatymi, oboje uciekli w gb lasu moreskiego; najpierw spali w legowiskach z lici, pniej Tristan naci gazi i zbudowa szaas, a Izolda wysaa go gstym mchem. Jedz4 tylko miso

dzjkich zwierz~t, piq w legowiskach (...), twarze staty si blade, odzie w strZpach (...), ale miujq si, nie czuj cierpienia. "Legenda o w. Aleksym" Zoywszy wczeniej luby czystoci, Aleksy porzuci w noc polubn swoj on, opuci te dom rodzinny, a zabrane ze sob bogactwa rozda biednym. Od tego momentu, wdrujc po wieciejako ebrak, zmienia kolejne miejsca pobytu, wid ycie biednego tuacza. Gdy po latach wrci na dwr ojca, nie rozpoznany przez nikogo spdzi jeszcze szesnacie lat pod schodami rodzinnego domu, z pokor przyjmujc wszystkie upokorzenia. F. Villon "Wielki Testament" ~ W utworze tym Villon wykreowa szczeglny typ bohatera. Jest to ebrak, oszust, zodziej, czowiek nie majcy ani domu, ani rodziny, yjcy z dnia na dzie, czsto naruszajcy prawo (std kolejne pobyty w wizieniu), sowem - outsider. "Wielki Testament" to zapis ycia otra i wczgi, ktry nad uroki ustabilizowanego ycia przedkada ch przeycia przygody i rozpasan mio z grub Magok. Jest to czowiek, ktrego ycie upywa midzy karczm, wizieniem, a mrocznymi uliczkami miasta. Sam Villon zosta za morderstwo skazany na kar mierci, pniej zamienion na wygnanie z kraju. W. Szekspir "Krl Lear" Podzieliwszy swoje pastwo pomidzy dwie crki, Lear kolejno ma mieszka u kadej z nich. Niestety, okrutne kobiety nie chc goci ojca u siebie. Stary, schorowany Lear bka si wraz ze swoim baznem po kraju, pozbawiony domu, schronienia, bliskich ludzi. W. Szekspir "Krl Henryk IV" Nastpca tronu, ksi Henryk (przyszy Henryk V), pokcony z ojcem, yje wrd ludzi z marginesu. Nie ma domu, do ktrego mgby powrci, nocuje w przygodnych karczmach, czasem po prostu w zamtuzach. Z. Morsztyn "Pie w ucisku" Wygnani z Polski arianie stali si bezdomni. Podmiot liryczny skary si przed Bogiem, e ludzie wkroczyli w jego kompetencje, uzurpujc sobie prawo do wyznaczania innym ich

miejsca na ziemi. Arianie za swoje przekonania zostali tego miejsca w ogle pozbawieni. Molier "witoszek" - Intrygi Tartuffa prowadz do tego, e Orgon i jego rodzina zostaj pozbawieni wasnego domu i otrzymuj nakaz natychmiastowego opuszczenia rodzinnej siedziby. Ratuje ich przed tym wspaniaomylno ksicia. Wolter "Kandyd" - Wygnany paroma kopniakami w poladki, Kandyd opuci zamek barona i od tej chwili rozpocza si jego wdrwka po tym najlepszym z moliwych wiatw. By w wielu krajach, gdzie mieszka w gospodach i oberach, przemierzy wiele mrz i oceanw, a zrozumia prost recept na szczcie, ktra sprowadza si do uprawiania wlasnego ogrdka. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" Weltschmertz (bl z powodu wiata = bl istnienia), na ktry Werter cierpi, powoduje, e bohater nie moe znale staego miejsca. Sam o sobie mwi, e jest pielgrzymem, porwnuje swoj sytuacj z losem mitologicznego Odysa. Ten brak zakorzenienia (take w sensie spoecznym) powoduje, e Werter ucieka od wiata i ludzi (wiat jest we mnie) ijestjedn z przyczynjego samobjstwa. G.G. Byron "Giaur" - O bohaterze wiemy, e jest wenecjaninem szlachetnie urodzonym. W Grecji Giaur jest obcy pod kadym wzgldem: narodowym, kulturowym, religijnym. Nie wiemy, ani gdzie mieszka, ani czym si zajmuje, ani z czego yje. Jego ycie, rozpite midzy wielk mioci a nienawici i dz zemsty, jest naznaczone tymczasowoci. Nawet klasztor nie stanowi dla niego domu i schronienia, poniewa Giaur nie odczuwa adnej wizi z mieszkajcymi tam zakonnikami. A. Mickiewicz "Dziady''' cz. IV Oprcz bezdomnoci w sensie spoecz nym (Gustaw nie akceptuje takiego ukadu spoecznego, gdzie nierwno majtkowa jest przyczyn nieszczliwej mioci i samobjczej mierci: blys kotkg niosg dla jasnych panw), wystpuje tu te w odniesieniu do Pustelnika-Gustawa bezdomno w sensie on -

19

tologicznym. Do koca nie wiadomo, czy bohater jest czowiekiem, czy duchem (w obecnoci ksidza przebija si sztyletem i yje nadal). Jest on take bezdomny w sensie dosownym po latach nieobecnoci powraca do rodzin nego domu, ktry sta si rozsypujc si ruin i dowiaduje si, e jego bliscy nie yj. Patrz te: zjawy - upiory wampiry. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Po raz pierwszy w literaturze polskiej pojawia si posta pielgrzyma, ktry w "Stepach akermaskich", mimo natoku wielu niecodziennych wrae, nie moe oderwa si mylami od wspomnienia rodzinnego kraju, czeka na gos z Litwy, jest samotnym wygnacem; w sonecie "Burza" wyrnia si spord grupy podrnych na statku, ktremu grozi zagada, bo nie umie si modli i nie ma si z kim egna -jest wic to bezdomno w sensie dosownym, jak te egzystencjalnym; w sonecie "Bajdary" wzrastajc tsknot i poczucie osamotnienia usiuje zaguszy wieloci dozna i wrae (lasy, doliny, glazy w kolei, w natoku (...) chc odurzy si, upi tym wirem obrazw), co okazuje si jednak nieskuteczne (ziemia pi, mnie snu nie ma). W sonecie "Pielgrzym" przyznaje, e w zestawieniu z bogatym krajobrazem krymskim wygrywa skromny, ubogi pejza stron rodzinnych (Litwo! Pialy mi wdziczniej twe szumice lasy (...) i weselszy deptalem twoje trzgsawice ni rubinowe morwy, zote ananasy). A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Od modoci Walter Alf pozbawiony by domu: najpierw jako dziecko po zamordowaniu rodzicw przez Krzya kw zosta uprowadzony do Prus; tam, co prawda, jego starannym wychowaniem zaj si mistrz krzyacki, ale chopcu pozosta w pamici widok poaru domu rodzinnego i krzyk matki, dlatego jego imi byo niemieckie, dusza litewska zostaa. Pniej zrezygnowa ze spokoju, szczcia i wasnego domu w imi celu, ktrym byo zniszczenie Zakonu: szczgcia w domu nie znalazl, bo go nie byo w ojczynie.

A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Bez domni s tu wszyscy, ktrzy w wyniku procesu zostali skazani na zesanie. Setki kibitek pdz na Syberi, a w nich modzi spiskowcy, pozbawieni zarwno ojczyzny, jak te domu rodzinnego. Symbolem wygnaca jest pielgrzym, ktry pojawia si w "Ustpie": obcy, samotny, zagubiony w Petersburgu, nie majcy moliwoci powrotu. J. Sowacki "Kordian" - Od chwili opuszczenia domu Kordian pielgrzymuje po Europie w poszukiwaniu celu w yciu. Nigdzie nie jest u siebie, nigdzie nie znajduje schronienia, wszdzie spotykaj go kolejne rozczarowania, tote wdruje dalej (Londyn, Dover, Wochy, Watykan). Nie wiadomo take, czy mia dom po powrocie do Polski. Kordian jest spiskowcem, wic ponad szczcie ycia rodzinnego przedkada konieczno walki i wypenienie misji - zabicie cara. J. Sowacki "Rozczenie" Wiersz jest wyznaniem biednego tutacza, ktry tskni do pozostawionej w kraju kobiety (matki? kochanki?). W celu podkrelenia cakowitej obcoci wiatw, w ktrych oboje przebywaj, jej rzeczywisto przedstawia jako znan, swojsk, bezpieczn, za t, w ktrej on przebywa -jako wiat w momencie stawania si,~ dynamiczny, obcy, grony. Jego losem jest wieczna tuaczka i marzenia o krajobrazie z domem i ogrodem. J. Sowacki "Hymn" (Smutno mi, Boe) -Powtarzajcy si jak refren wers smutno mi, Boe wprowadza do wiersza nastrj przygnbienia i alu. Bohater liryczny ma wiadomo, e jego okrgt nie do kraju ptynie, pync po wiecie, tsknot za dodatkowo pogbiaj lecce bociany, ktre przywodz na myl rodzinne strony oraz bolesna myl nie wiem, gdzie si w mogil polo. J. Sowacki "Testament mj" W podobnym tonie utrzymane wyznanie tuacza, ktry egna si z przyjacimi, bliskimi, majc wiadomo przemijania i swojej obcoci i samotnoci w wiecie. Patrz: autotematyzm. C.K. Norwid "Pielgrzym" - 1) W chrzecijaskim rozumieniu kady jest tylko pielgrzymem na

tej ziemi w swej wdrwce ku Bogu, std stwierdzenie przecie ja - a w nieba onie trwam, dlatego wszelkie ziemskie wartoci, jak np. paace, posiadoci, nie maj wikszego znaczenia, wrcz odwrotnie - odwracaj uwag od celw wzniosych.2) W innymrozumieniujest to gloryfikacja pielgrzymstwa (emigracji) jako grupy wybranej (nad stanami jest stanw - stan), ktr wywysza wanie pogarda dla przywizania do okrelonego miejsca na ziemi, domu: mj dom ruchomy z wielbldziej skry. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Podczas jednej ze swych podry pan Earnshaw spotka na ulicy Liverpoolu brudne, zgodniae, na pozr nieme, cygaskie dziecko. Byo bezdomne, wic zabra je do Wichrowych Wzgrz. Chopcu dano na imi Heathcliff. Na cae ycie pozostao mu to pitno przybdy, czowieka, o ktrego pochodzeniu nic nie wiadomo. Pniej, zraniony przez Katarzyn jej maestwem z Edgarem, sam skaza si na wieloletni tuaczk. Nie wiemy, gdzie by i co robi (moe walczy w Ameryce lub by zwykym rabusiem w Anglii). Wrci z duymi pienidzmi, by mc pomci doznane krzywdy. H. Balzac "Ojciec Goriot" Pomimo e Goriot cay swj majtek odda crkom, u adnej z nich nie znalazo si dla niego miejsce w domu. Zamieszka w pensjonacie pani Vauquer, ktry by nie domem, ale przytukiem dla najbiedniejszych lub ukrywajcych si przed prawem. Pod koniec ycia Goriot zajmowa najskromniejszy pokoik. Domy crek nie byy dla starego ojca schronieniem. Patrzono tam na niego jak na intruza, wpuszczano kuchennymi drzwiami. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - 1) Mona mwi o spoecznej bezdomnoci Raskolnikowa, czowieka samotnego, wyobcowanego i zbuntowanego wobec porzdku wiata. 2) Trudno te nazwa domem t klitk, ktr Rodion wynajmuje, a ktra bardziej przypomina szaf lub trumn ni mieszkanie, przez co dziaa przytaczajco i depresyjnie na psychik. 3) Warunki, w jakich yje rodzina Marmieadowych (ciasnota, ndza, prymitywizm),

s typowe dla poziomu egzystencji warstw najuboszych Petersburga, std Raskolnikow w peni zgadza si z pogldem, e setki, tysice ludzkich istnie daoby si skierowa na wtaciwct drog, dziesicttki rodzin ocali od ndzy, rozkadu, zguby (...) i to wszystko za jej pienidze. M. Konopnicka "Miosierdzie gminy" - Tytu noweli jest ironiczny. Gmina, chcc zapewni starym ludziom dach nad gow, organizuje licytacje, na ktrych jej zamoni obywatele mog kupi starego czowieka na zasadzie: otrzymuj od gminy dodatek na utrzymanie zakupionego i ze swej strony zapewniaj mu dom i wyywienie. Gmina uwaa, e zlikwidowaa problem bezdomnoci i ebractwa, w praktyce jest to dla starych ludzi katorga, bo nabywcy chc ze swoich podopiecznych wycisn ostatnie soki, wic wykorzystuj ich do najciszych prac. B. Prus "Lalka" - 1) To, co Wokulski zobaczy na Powilu, wstrzsno nim do gbi. Nie byy to domy, lecz zapadnite do poowy okien budy: brudne, rozpadajce si, gnijce, w ktrych przecie mieszkali ludzie z braku innych warunkw; dla niektrych domem bya uliczna kupa mieci, gdzie yli, kochali i umierali. 2) Bezdomna w powieci jest Magdalenka, ktrej Wokulski pomoe dwign si z upadku i skieruje do domu Wysockiego. 3) Cho studenci w kamienicy Krzeszowskiej maj chwilowo dach nad gow, w kadej chwili grozi im wyrzucenie z powodu niepacenia czynszu. S. Zeromski "Siaczka" - Stasia Bozowska waciwie przez cae ycie pozostaa bezdomna. Jej los zosta okrelony w momencie, gdy dok onaa wyboru, e chce powici si pracy na rzecz najuboszych. Zamieszkaa w wicej ni skromnych warunkach na wsi, pisaa podrcznik dla dzieci wiejskich, nie wysza za m, zdecydowaa si nie mie wasnego domu. S. eromski "Ludzie bezdomni" Bezdomno odnosi si tu do jednostek i grup spoecznych, moe by rozumiana dosownie i metaforycznie. 1) Nigdy waciwie nie mia domu doktor

20

Judym. Pochodzi z rodziny biednego szewca pijaka, nie byo dla niego take domem mieszkanie ciotki, gdzie si wychowa, pniej by take pielgrzymem, nie majcym swego domu. Judym jest take bezdomny w sensie spoecznym: nie naley do warstwy, z ktrej wyszed, a nawet ni gardzi, nie zosta przyjty do warstw wyszych, gdzie zawsze bdzie postrzegany jako syn szewca z Krochmalnej. 2) Podobnie Joasia, ktra pracujc jako nauczycielka w Warszawie, tuaa si po cudzych mieszkaniach, std jej marzenia o wasnym skromnym domu. 3) Posta inyniera Korzeckiego wprowadza do utworu inn, metafizycz n wizj bezdomnoci. Jest to czowiek, ktremu nic nie przynosi spokoju, wszdzie uwiadamia sobie, e nie ma dla niego miejsca na ziemi, dlatego popenia samobjstwo, uwalniajc si od trosk ycia. 4) Bezdomni s wszyscy ci, ktrzy mieszkaj w warunkach urgajcych godnoci ludzkiej. Nie s to domy, ale budy, nory, owczarnie (w Warszawie za elazn Bram, w Cisach - czworaki, w Zagbiu mieszkania pracownikw kopalni). Bezdomni s take ci, ktrych warunki zmuszaj do opuszczania kraju i szukania pracy i szczcia na obczy nie (Wiktorowie). W.S. Reymont "Chopi" - W zhierarchizowanej strukturze wsi najniej s usytuowani ci, ktrzy nie maj ziemi, nie maj wasnej chaupy. S to m.in. ebracy, jak np. Agata, ktra kadej jesieni opuszcza wie, udajc si kaj w wiat, aby zim nie by Kbom ciarem. Nie ma wasnego kta Jagustynka, ktra posza na wycug i teraz za odrobek znajduje mieszkanie i wyywienie u bogatych chopw. Istnieje te w Lipcach liczna grupa parobkw, ktrzy wynajmuj si u gospodarzy na rok (jak Kuba, Witek), pracuj za wyywienie, ubranie, czsto mieszkaj w stajni lub oborze. Ludzie ci nie licz si w spoecznoci chopskiej, nikt ich nie zaprasza na wane spotkania, nikt ich o zdanie w sprawach dotyczcych gromady nie pyta. J. Conrad "Lord Jim" - Od momentu ucieczki z "Patny" Jim sta si wiecznym tuaczem,

nigdzie nie mia wasnego kta. Ucieka przed samym sob, bojc si wspomnie i oskarenia o tchrzostwo. Osiad dopiero w Patusanie. S. eromski "Przedwionie" -1) Mona mwi o bezdomnoci Cezarego Baryki, ktry w gruncie rzeczy nie ma prawdziwego domu (poza okresem dziecistwa w Baku). Nie czuje si on szczeglnie zwizany z adnym z krajw, nie ma take sprecyzowanych pogldw politycznych, trudno te wyranie okreli jego przynaleno klasow. Widzc dom w Nawoci i atmosfer w nim panujc, twierdzi, e czuje si jak bezpaski pies. 2) ydzi warszawscy z okolic witojerskiej, Franciszkaskiej mieszkaj w warunkach, ktre s nieludzkie: wntrza domw s (...) obtupione z tynku (...) wieci nagi ceglany mur, lecz i on jest olizgy z brudu, peen wyrw i plam (...) Potworne s tam kloaki, cieki, zlewy, rynsztoki. 3) Podobne obserwacje dotycz Chodka: spali na cudzym prz)' kominku, na awkach i pozapieckach, nie majc wiasnego domu i nic zgoa, co by w~asnym nazwa mogli. M. Dabrowska "Noce i dnie" - 1) Szymszel z Kurzy i jego rodzina staj si bezdomni po poarze, ktry zniszczy ich chaup. Wzruszona losem pogorzelcw Barbara przyjmuje ich do siebie i rodzina Szymszela znajduje na czas jaki schronienie w Serbinowie. 2) Po ;podpaleniu przez Niemcw Kalica mieszkacy miasta, pozbawieni domw, staj si bezdomni. Wdruj wiele kilometrw, poszukujc jakiego schronienia, ktre pozwolioby przetrwa wojn. Wrd uciekinierw jest take Barbara Niechcicowa - samotna zagubiona, przeraona tym, co wok siebie widzi, po raz pierwszy w yciu brutalnie pozbawiona domu. Z. Nakowska "Granica" -Trudno nazwa domem t klitk, ktr w piwnicy kamienicy Kolichowskiej zajmuj Gobscy. Przypomina ona raczej cel, ajej powierzchnia nie przekracza tej, jak w salonie Cecylii Kolichowskiej zajmuje kanapa z poduszkami na pododze, stolikiem i lamp. S to mieszkania ciemne, duszne, mae. U Gobskich w jednym

ku pi pi osb oni sami mwi: nie mieszka tylko siedzie, bo tam nie mona si ruszy. Przychodzi tu take przespa si wyrzucony z fabryki Hettnera Franek Borbocki. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" Jednym z powanych problemw mieszkacw Moskwy jest brak mieszka. Te, ktre s dostpne dla przecitnych mieszkacw, s obskurne, brudne, mae, gniedzi si w nich po kilka rodzin (tzw. mieszkania komunalne). Bezdomno jest rwnie jedn z sankcji, jakie stosuje si wobec nieprawomylnych twrcw, takich jak Mistrz. Zajmuje on suteren. A. de Saint-Exupery "May Ksi" - Od chwili opuszczenia swojej planety B-612 May Ksi sta si podrinikiem, wdrowcem poszukujcym przyjani, usiujcym zrozumie prawa rzdzce wiatem dorosych. Na kadej z planet by gociem. Wszystko po to aby zrozumie, ie jego miejsce jest obok ry. E.M. Remarque "uk Triumfalny" Nowym elementem w krajobrazie midzywojennego Parya s uchodcy. S to przybysze z Hiszpanii, Rosji Woch i Niemiec - pastw, w ktrych rosn w si systemy totalitarne. Ludzie ci mieszkaj w najtaszych hotelach, np. w "Internationalu", nie maj adnych praw, w kadej chwili grozi im deportacja i obz. yj z dnia na dzie, na walizkach. Dla niektrych (zamoniejszych) Pary jest tylko punktem tran zytowym w drodze do Ameryki. Tak yje te Ravic, ktry wie, e jako uciekiniera z Niemiec, nie sta go na zaoenie rodziny i posiadanie domu. T wiadomo wyobcowania, bycia bezpastwowcem stara si zaguszy alkoholem i prac. H. Hesse "Wilk stepowy"Bohaterem powieci jest samotny intelektualista Harry Haller, pogrony w smutku i rozmylaniach, wyobcowany, nie rozumiany przez wiat. Dla niego odniesieniem jest literatura i sztuka. Harry wynajmuje dwa pokoje (nazywa to pustelni) w mieszczaskiej kamienicy, cho drobnomieszczaski wiat jest mu szczeglnie obmieizy. I tak yje, jak wilk stepowy,

okrelony przez dwie natury zwierzc i ludzk: zbkany pomidzy nami, pord miast i domowych ognisk (...), peen trwonego osamotnienia, dzikoci, niepokoju, nosralgii i tuactwa. Nigdzie nie moe by zadomowiony, bo byoby to wbrew jego samotniczej naturze. W. Broniewski "onierz polski" Obraz przegranego pod kadym wzgldem onierza (ze spuszczonq, gowq (...), bez broni, bez ora na czapce), ktry nie moe si mci za to, e jego dom podpalili Niemcy i nie ma dokd wrci (szed przez ruiny, przez zgliszcza), bo zosta pokonany pod Raw, wzity do niewoli, upokorzony. J. Tuwim "Kwiaty polskie" Poemat, pisany przez Tuwima na emigracji w la tach 1940-1944, jest modlitw tuaczy, wygnacw o domojczyzn, ktr stracili i ktr tylko cud, jak si wydaje, moe przywrci; Daj nam uprzcttn dom ojczysty (...) niech bdzie biedny, ale czysty, nasz dom z cmentarza podwignity. L. Staff "Pierwsza przechadzka" Obraz ruin i zgliszcz: smutnych ruin zwaliska, zwalone dookola parkany i bezdomni ludzie: kobieta piorca achmany, dziecko bawice si gruzem na chodniku. Domw nie ma, pozostaa wiara, e bdziemy znowu mieszka w swoim domu, bdziemy stpa po swych wtasnych schodach. L. Kruczkowski "Niemcy" Podwjnie bezdomny jest Joachim Peters: 1) jako uciekinier z faszystowskiego obozu, ktry nie moe wrci do domu i szuka ratunku u dawnego przyjaciela; 2) opuszczony przez ludzi, na ktrych liczy, rozczarowany do profesora Sonnenbrucha, ktry w swoim domu nie chce mu udzieli schronienia. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - 1) Bezdomni s wszyscy ci, ktrych mieszkania jako punkty kontaktowe zostay spalone lub wpadli ich znajomi czy bliscy z dokumentami na dany adres, jak np. Kolumb i jego rodzina; musz wic zamieszka jako lokatorzy u Jerzego. 2) Mona mwi o bezdomnoci tych spord pokolenia Kolumbw, ktrzy nie chcieli po wojnie wraca do Polski (Kolumb, Jagieo, Robert). Domem bya dla nich caa Europa- dzi

21

Hamburg, jutro Mediolan, ale nie przestawali tskni za krajem, gdzie zostawili rodziny, groby najbliszych. Kolumb uparcie czeka na list od Przyyaciela jako wezwanie do powrotu. M. Hasko "smy dzie tygodnia" - Agnieszka co prawda ma dom, do ktrego notabene niechtnie wraca z powodu ciasnoty, braku intymnoci, atmosfery wrogoci i wzajemnych pretensji, natomiast Piotr nie ma wasnego mieszkania i wynajmuje pokj wsplnie z kolegami. W polskiej rzeczywistoci lat pidziesitych dwoje modych, kochajcych si ludzi czuje si bezdomnymi. M. Biaoszewski "Pamitnik z powstania warszawskiego" Ludzie cakowi cie pozbawieni domu szukaj schronienia w podziemiach kociow, w piwnicach lub w ruinach. Mimo takiej zagady i zniszczenia domw a po fun damenty, trwa ycie w stolicy - ludzie organizuj ywno, opracowuj system chronienia si, wreszcie opuszczaj morze ruin na Starwce i przedostaj si do rdmiecia. J. Kosiski "Malowany ptak" Powie jest histori ydowskiego chopca, ktry aby unikn obozu, ukrywa si na wsiach. Mieszka w komrkach, schowkach i stodoach, cigle szczuty, bity, napitnowany jak malowany ptak wrd stada wrbli. Gdziekolwiek si pojawi, ludzie uciekali od niego z powodu jego cygaskoydowskiej urody, tote wszdzie by obcy, wrogo i nienawistnie przyjmowany, czsto nocowa poza osiedlami ludzkimi: w kupie lici, w lesie lub w dole na polu. Jego odmienno i wyobcowanie pogbiao to, e chopiec nie mwi. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" - 1) Wdz trafi do szpitala psychiatrycznego, szukajc tu schronienia przed wiatem, gdy rzd amerykaski wykupi od Indian ziemi. W ten sposb czerwonoskrzy skazani zostali ; na wygnanie, rozpili si, zdegenerowali, bo pozbawiono ich tosamoci, wspl noty (analogia do historycznej przeszo ci Indian). Obraz rodzinnej wioski powraca we wspomnieniach Bromdena jako

synonim czasw szczliwych. 2) Bezdomni s pacjenci na oddziale chronikw, z ktrych najczciej zrezygnoway rodziny, chcc sobie uatwi ycie. J. Gtowacki "Antygona w Nowym Jorku" - Akcja sztuki rozgrywa si w rodowisku amerykaskich homlesw (bezdomnych) w Tompkins Square Park, gdzie obok siebie na awkach mieszkaj tuacze z rnych krajw: Pcheka - z Polski, Anita z Puerto Rico i Sasza - yd z Petersburga. czy ich jedna myl - jak przey chodn noc (np. za dolara w kotowni) albo jeszcze jeden dzie, gdy nie ma nawet centa na butelk politury. Ju niej nie mog spa, to byli ludzie na dnie - jak u Gorkiego. Stanowi powany problem dla wadz miasta, tote kolejne zarzdzenia, regulujce porzdek w parku, skierowane s przeciwko bezdomnym; jak podaje do wiadomoci policjant, np. w Los Angeles uporano si z problemem bezdomnych w ten sposb, e kupuje si im bilet dokdkolwiek chc, ale tylko w jedn stron. M. Ondaatje "Angielski pacjent" - 1) Wojna sprawia, e Hana, Caravaggio i "oso" musieli opuci swoje domy i uda si do Europy. Powicajc si obowizkom (Hana jest pielgniark, Caravaggio szpiegiem, a "oso" - saperem), ani przez moment nie zapominaj o domu, ktry utracili. Ich przystani stanie si dopiero pod koniec wojny Villa San Girolamo. 2) Almasy od dziecka oderwany by od domu. Szkoa w Anglii, liczne podre, a potem praca dla Brytyjskiego Towarzystwa Geograficznego (sporzdzanie map pustyni) uczyniy ze czowieka bezdomnego, skazanego na tuaczk. I cho wydawao mu si, e domem bya dla niego ukochana pustynia, dopiero w Villi San Girolamo znalaz swoje miejsce i naprawd bliskich ludzi. * "Dom polski (...) to ojczyzna, a inne kraje s hotele". (J. Tuwim) * "Wszak homles to nie czowiek, ma obowizki, ale nie ma praw". (J. Gowacki) * "Bo nie ma ziemi wybieranej, Jest tylko ziemia przeznaczona,

Ze wszystkich bogactw-cztery ciany, Z caego wiata - tamta strona". (K. Wierzyski)

Bazen Bazen - 1) komik wystpujcy w cyrku, klown; 2) czowiek niepowany, omieszajcy si, kompromitujcy si, bdcy pomiewiskiem; 3) posta wystpujca na dworach krlewskich - trefni, wesoek, komik. Bardzo czsto jednak posta bazna - wielkiego przemiewcy kojarzono z mdrcem. W kadej niemal mitologii (polinezyjskiej, babiloskiej, chiskiej, greckiej, egipskiej) obok postaci bohaterw wystpuj postacie niepowane, stanowice dla tych pierwszych przeciwwag. Bohater pozytywny, - to symbol dobra, mdroci, wiata i porzctdku, demoniczuy lub komiczny dubler - to o6raz zta, gupoty, ciemnoci, chaosu (M. Sowiski "Bazen"). W mitologii greckiej: - 1) Dionizos (rzymski Bachus) - bg wina, podnych si natury, plonw. Podrowa zawsze w otoczeniu wesoego, haaliwego or szaku bachantek, satyrw, selenw i nimf. Obrzdy ku czci Dionizosa miay charakter orgiastyczny, falliczny, gdy dozwolone byy wszelkie czyny i gwacony by naturalny porzdek rzeczy, wiele spraw "stawiano na gowie", czynic wszystko na opak. Jak pisze Caillois ("ywio i ad"), to naruszenie harmonii, chaos, miay charakter oczyszczajcy. 2) Odyseusz ma wiele cech bazna i mdrca (np. stoicy uwaali go za mdrca). Z mitologii i "Odysei" Homera znany jest jako bohater potraficy sobie radzi w kadej sytuacji, jego podstpy s zawsze inteligentne i skuteczne, cho czsto zawieraj elementy omieszenia przeciwnika (np. aby nakoni Achillesa do udziau w wojnie lub aby wydosta si z jaskini cyklopa Polifema, czy te by przepyn obok wyspy syren: posucha piewu i ocali statek). Nie bez powodu przydomek "Ulisses"

(rzymska wersja Odyseusza) nosi Zagoba. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Jak na kadym dworze krlewskim, tak i na dworze krla Marka jest bazen. Nazywa si Frocyn, jest karem, std pewnie jego szczeglna zoliwo. To on podpowiedzia krlowi podstp, ktrego zadaniem byo wykazanie niewiemoci Izoldy i zdrady Tristana (wysypanie mk przestrzeni midzy kami kochankw). F. Villon "Wielki Testament" Villona okrelano mianem "krla wczgw", "poet spod szubienicy". Stworzy on wizerunek czowieka koca redniowiecza, ktry majc wiadomo ulotnoci ycia, przemijania (np. ballada "ale piknej patnerki" lub "Ballada o paniach minionego czasu"), chce z niego czerpa penymi garciami, std jego zachwyty nad jdrnym cycuszkiem i krcFgym zadkiem, std te jego swawolne i sprone zabawy z grub Magok. W okresie redniowiecza i renesansu odpowiednikiem staroytnych Dionizji (czy saturnaliw) by karnawa. By to okres, gdy zanikay wszystkie hierarchie, zawieszano przywileje, nadchodzi czas wsplnej zabawy. Gwnym elementem wita by miech, ktry uwalnia od ascezy, pokuty, dogmatw i nakazw, ktry wywraca take cay wiecki i kocielny porzdek. Staym elementem kamawau byo odwrcenie rl i obieranie tymczasowego krla, tzn. koronowanie osa lub bazna. W karnawaowych korowodach na odpustach i jarmarkach przewijay si postacie wielkoludw i liliputw, krlw i baznw. W kulturze redniowiecza i renesansu bazen naley do cisej kasty ulicznych mieszkw, nadwornych tref nisiw. W tym okresie pojawia si jako oznaka baznowoci kaptur z dzwoneczkami, barwny, jaskrawy strj. Do szczeglnych wydarze karnawau naleay wita btaznw lub ich regionalne odmiany - wito gupca czy osa. Wszystkie gry wita btaznw stanowiy groteskow degradacj rnych obrzdw i symboli religijnych cz y pastwowych. Np. otarz zastpowano stoem karcze-

22

mnym, odprawiano liturgi graczy, pijakw, a bazeskiemu biskupowi kadzono dymem ze starych butw. Wszystko odbywao si wrd tacw, pijatyki, spronych pieni. (Por. np. Bruegla "Walk postu z karnawaem", Boscha "Okrt baznw"). Bardzo populamym bohaterem literatury redniowiecza i wczesnego renesansu sta si Marchot, bohater apokryficznej opowieci ludowej o sprytnym i rubasznym prostaku, patajcym figle monym tego wiata. Polskiej adaptacji takiego tekstu dokona Jan z Koszyczek (1521 r.) pt. "Roz mowy, ktre mia krl Salomon mdry z Marchotem grubym a spronym". Obraz Marchota jest przeciwstawieniem obowizujcych w epoce wzor cw: wzrost Marcho~ta byt krtki, may a miszy, gfow miat wielk, czoo szerokie, uszy kosmate, rce jakby klocki (...), obdicze jakoby u osa, wfosy jakoby na kole. Rubaszny i chytry wieniak w rozmowie z mdrcem zapdza go w kozi rg. Krl zadaje prostakowi wiele zagadek, ktre ten rozwizuje, wystawiajc mdrca na pomiewisko. Skazany na szubienic, prosi chytrze krla, by mg sobie wybra drzewo, na ktrym zawinie, nie moe jednak znale odpowiedniego i w ten sposb unika stryczka. Marchot jest jakby odwrotnoci (sobowtrem) komiczn mdrego Salomona. Innym wcieleniem bazna by Sowizdrza, ktry pojawi si na przeomie XV i XVI w. w Niemczech. Przedstawiano go na koniu, trzymajcego w jednej rce okrge zwierciado, w drugiej sow. Polski tekst z 1515 r., pt. "Sowirza kratofilny i mieszny". Sowizdrza urodzi si w Saksonii, a pniej wdrowa przez ca Europ. Jest to zbir okoo stu bazeskich opowiada o przygodach, ktre ma wdrowny wesoek. Ulubionym artem Sowizdrzaa jest dosowne i dokadne wykonywanie polece. Robi on gupcw z ksiy, mistrzw uniwersyteckich, krlw. Jego miech ma przy tym waciwoci dydaktyczne, nigdy nie jest pustym miechem. Posta ludowego przemiewcy zainspirowaa powstanie w Polsce nurtu literatury

sowizdrzalskiej pochodzenia plebejskiego. J. Kochanowski "Czowiek boe igrzysko" - Czowiekowi si zdaje, e wszystko moe sobie w yciu zaplanowa, e cay wiat zosta stworzony dla niego, gdy mu tylko duej szczcie sprzyja, staje si zarozumiay i hardy, uwaa, e jest prawie rwny Bogu. Takich ludzi Kochanowski nazywa baznami (prno to, baznw petno wszdzie), poniewa czowiek jest tylko zabawk, marionetk (t~rkc) w rkach Boga (i Fortuny), wic duma czowieka ijego wyobraenie o wasnej wielkoci s po prostu bazesko mieszne. Por. te fraszk "O ywocie ludzkim". Erazm z Rotterdamu "Pochwaa Gtupoty"-Nowocijest mwienie o sprawach powanych (religii, filozofii, pastwie) w poetyce bazna. Erazm z gupca, bazna, wesoka uczyni posta pozytywn. Sam pomys jest bazeski, bo oto pogardliwie dotychczas odbierana posta gupca, ktrego surowo oceniano za jego grzeszne, niegodne postpki, uzyskuje w utworze prawo wydawania sdw na temat Kocioa, wiedzy, nauki. Narratorem jest bazen Gupota, ktry pozwala sobie na ostr krytyk duchowiestwa (kupczenie witociami, zachanno, ktliwo). Po raz pierwszy pojawia si w literaturze bazen, ktry w rzeczywistoci jest mdrcem, bo bazeska forma mwienia prawdy to margines wolnoci mdrca - czowieka mdrego, humanisty, ktry bazesk mask wkada po to, by rozprawi si ze zem na wiecie. F. Rabelais "Gargantua i Pantagruel" - Gargantua jest wielkim arokiem i opojem, ale jednoczenie czowiekiem dobrodusznym, wzbudzajcym miech olbrzymem. Jest on ojcem Pantagruela. Kolejne przygody bohaterw tej powieci fantastycznej w piciu ksigach (np. podr na kobyle do Parya, spr z Sorbon o dzwony Katedry Notre Dame, ktre zostay zawieszone na szyi kobyy) su do pokazania w sposb bazeski (satyryczny) ujemnych zjawisk w spoeczestwie (np. krytyka zakonw, swojego pana, ale wielokrotnie wypo-

scholastycznego nauczania, tyranii rz- wiada take bardzo gorzkie uwagi na dzcych). temat wiata i natury czowieka. W. Szekspir "Henryk IV" i "Henryk V" - Posta Falstaffa, wzorowana na onierzusamochwale Plauta, czy w sobiejednoczenie cechy komizmu i tragizmu. Rubaszny i jowialny bohater mwi o sobie: Nie tylko sam jestem dowcipny, ale i drugim daj dowcip. Jego humor (niekiedy prostacki) burzy powag wiata przedstawionego, niesie miech agodzcy gorzk prawd o yciu. Ajednak Falstaff (niejako mistrz przyszego Henryka V), tak lubiany przez wszystkich, otoczony gronem przyjaci, pozostanie sam, kiedy opuci go mody krlewicz. Patrz: mier (bohaterw literackich). W. Szekspir "Hamlet" - W scenie na cmentarzu, gdy grabarze wykopuj z ziemi czaszk, ktra przeleaa w niej dwadziecia trzy lata, Hamlet dowiaduje si, e bya to czaszka Yoricka, bazna krlewskiego. Z wypowiedzi ksicia mona wywnioskowa, e Hamlet dobrze pamita Yoricka. Wspomina jego arty, fantazj, piosenki. Mwi, jak serdeczne stosunki czyy go z baznem, ktry - jak mona przypuszcza - by dla Hamleta bardzo czuy, serdeczny (tysice razy wozit mnie na grzbiecie (...), te wargi caowatem sam nie wiem ile razy). Trzymajc czaszk Yoricka, Hamlet snuje rozwaania na temat przemijania. W pytaniu do Horacia (mylisz, e Aleksander Wielki tak samo wygldat w ziemi?) zawarta jest sugestia, e mier zrwnuje bazna i krla. Patrz: przernijanie. W. Szekspir "Krl Lear" Odtrconemu przez crki i bkajcemu si po: kraju Learowi towarzyszy jego bazen. Trefni prbuje pocieszy i rozweseli J. Sowacki "Kordian" Bazesko ukazana zostaa scena wizyty Kordiana u papiea, ktry przedstawiony zosta groteskowo: wygasza frazesy, macha chusteczk, nie moe zapanowa nad bazestwami papugi, ktra wykrzykuje wersety biblijne. Papie, rozmawiajc z papug, miechem pokrywa zmieszanie sytuacj, ktrej si nie

spodziewa. Do papugi mwi: precz szatanku!, precz Luterku, a Kordiana raczy opowieci o papudze, ktra wdajc si w dysputy z kardynaem, udzielajc mu zbyt mdrych odpowiedzi, zrobia z niego gupca. A. Fredro "luby panieskie" Bazesko mieszny jest Gucio, ktry nic sobie nie robi z obowizujcych norm obyczajowych. Przede wszystkim chce bawi si i uywa ycia, powane sprawy (np. jego maestwo) pozostawiajc wujowi, na ktrego spada take obowizek pacenia karcianych dugw Gustawa. Gucio wraca noc lub nad ranem ze swych nocnych eskapad, wchodzi do domu oknem, tote nic dziwnego, e pniej w salonie pani Dobrjskiej zasypia rozparty na krzele, odpowiadajc pswkami na pytania pa, gorszc swoim brakiem manier i zgoa plebejskim obejciem. A. Fredro "Zemsta" Najbarwniejsz postaci komedii jest Papkin - lew Pnocy, rotmistrz stawny i kawaler. Wielki bazen i tchrz nad tchrze, blagier, lubicy opowiada o sobie nieprawdziwe historie, w ktrych wychodzi na bohatera. Papkin jest bez grosza przy duszy, ale mwi o swoim wielkim majtku. Twierdzi te, e adna kobieta mu si nie oprze, cho naprawd jest typowym owc posagw. Ten kamczuch i krtacz, przycinity do muru, najczciej czmycha w popochu. A.P. Czechow "mier urzdnika" May czowiek, jakim jest Czerwiakow, staje si pomiewiskiem zupenie wbrew sobie. Przyczyn tego jest lk urzdnika niszej rangi przed dyrektorem departamentu komunikacji, Bryzaowem, na ktrego Czerwiakow kichn w czasie spektaklu. To pozbawione znaczenia wydarzenie urasta w chorej wyobrani urzdnika do rangi sprawy, ktra mogaby spowodowa jego dymisj i Bg raczy wiedzie, jakie jeszcze konsekwencje, std jego kolejne prby paszczenia si przed dyrektorem. Czerwiakowjest tu aosnym baznem, ktry wzbudzajc miech otoczenia, sam jest gboko nieszczliwy. A.P. Czechow "Kameleon" - W

23

oczach mieszkacw miasteczka rewirowy Oczumieow robi z siebie pomiewisko. Wie, e niejako z urzdu powinien interweniowa w sytuacji zakcenia porzdku, a wanie na rynku gromadzi si tum, bo jaki pies pogryz zotnika. Gdy kto z gapiw rzuca, e to na pewno pies generaa ygaowa, rewirowy twierdzi, e nie wierzy, i taka maa psina moga zrobi krzywd takiemu drgalowi. Gdy jednak kto inny prostuje, e genera ma tylko psy rasowe i to paskudztwo niejestjego, Oczumieow kae psa odda do hycla, bo na pewno jest wcieky. I tak kilka razy padaj uwagi z tumu to potwierdzajce, to znw zaprzeczajce temu, e pies naley do generaa. Oczumieowowi robi si to zimno, to gorco, rozbiera si i ubiera, to grozi hyclem, to lituje si nad psem ku uciesze tumu. B. Prus "Lalka" - 1) Bazesko zachowuje si baron Krzeszowski, ktry za wszelk cen chce podtrzyma przewiadczenie o swej wielkoci, nie stroni wic od wielkopaskich gestw (np. pojedynek z Wokulskim), ktre wydobywaj tylko najaw cae jego pozerstwo i bufonad. Lubi y ponad stan za pienidze poyczane na prawo i lewo. Zgrany do cna, z jedn tylko walizeczk sprowadza si do ony, majc przy tym tak min, jakby to on jej robi ask. 2) Nie stroni od bazestw i niewybrednych artw studenci z kamienicy Krzeszowskiej, ktrzy upodobali sobie zwaszcza nadt baronow i albo j strasz, albo gorsz, albo zoszcz. Nie ma dla nich adnego tabu, mona kpi ze wszystkiego (por. np. odegran przez nich scen przed sdem i przeprowadzk). E.Orzeszkowa "Nad Niemnem" W galerii postaci bazesko zosta pokazany Kiro, stwarzajcy wraenie wiatowca, lwa salonowego, uwodziciela i poeracza serc niewiecich, zawsze i wszdzie czuje si swobodnie, bo na kad sytuacj ma gotow wypowied i gotow min (mruga, mieje si, artuje). W gruncie rzeczy jest yciowym baznem, ktry ucieka od obowizkw, pozostawiajcje onie. W towarzystwie rozgasza, e w ich maestwie nastpi podzia rl i kade robi

to, co lubi, bo przecie pani Kirowej istotnie wielk przyjemno (!) sprawia ueranie si z codziennymi obowizkami we dworze. H. Sienkiewicz "Potop" - Patronem Onufrego Zagoby jest mitologiczny Odyseusz (Ulisses) i to zdaje si wpywa na charakter postaci. Zagoba jest najbarwniejsz postaci caej "Trylogii". Stary, opasy szlachcic z wielkim brzuchem i bielmem na oku, opj i arok, nie lubicy specjalnie pola bitwy, garz i mitoman, tchrz, przebiegy bazen, ktry z kadej sytuacji potrafi znale wyjcie (synne fortele Zagoby). Uwielbia przypisywa sobie cudze czyny, samochwaa i gawdziarz, ktry swoje barwne opowieci tak umiejtnie prowadzi, e zawsze w nich w caej okazaoci ujawni si jego rzekome mstwo i zasugi. Obdarzony niezwyk ym dowcipem, potrafi kpi z kadego (np. jeli gowa kiepska, musi by z Witebska - z Sapiehy). Cho jest tchrzem podszyty, w sytuacjach szczeglnych potrafi powici si dla przyjaci. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Wielkim baznem jest cesarz rzymski, Neron - despota, tyran i okrutnik, rozpustnik i hipokryta, chory na punkcie swojej wielkoci z atwoci przeykajcy wszelkie kamstwa i pochlebstwa, ktrymi inteligentnie karmi go Petroniusz. Spragniony by zwaszcza pochwa na temat swojej twrczoci. Poar Rzymu, ktry spalono na jego polecenie, odby si po to, aby na tle pomieni trawicych miasto cesarz mg recytowa swj poemat o poarze Troi. Jego gboko skrywanym (!) marzeniem byo dorwnanie wielkoci Homerowi. Nie mia nigdy wasnego zdania, cho czsto zrcznie wykorzystywa opinie innych, dlatego tak atwo byo nim kierowa, zarwno Petroniuszowi jak te Poppei, a take Tigellinowi. Zwolennik bachicznych uczt, widowisk, wycigw i igrzysk. Wielki szaleniec i komediant, dla ktrego polityka i ycie byy cig gr. Jednake miara bazeska si przebraa, bazeska komedia miaa si ku kocowi. S Wyspiaski "Wesele" - Przed Dziennikarzem pojawia si

Staczyk, bazen krla Zygmunta Starego, pniej Zygmunta Augusta. Do tradycji narodowej wszed on jako mdrzec zatroskany o losy kraju, tote najego widok Dziennikarz mwi: wielki m. Staczyk ob naa wewntrzn sabo przedstawiciela krakowskich "staczykw", ktry wszdzie widzi zo, mao, brak per spektyw (mymy sabi wielko gniecie, nie widz, nie widz drg). Mdro Staczyka polega tu na pokazaniu Dziennikarzowi caej bazeskiej pozy wygaszanych przez niego dekadenckich twierdze (uderzye bazna ton) oraz uwiadomieniu mu groby pyncej z utrzymywania narodu w przewiadczeniu o jego maoci oraz piewaniu mu kruczych tonw. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Zbyszko Dulski to czowiek, ktry przez cay czas udaje kogo, kim nie jest. Stylizuje si na modopolskiego dekadenta, bywalca kawiar, uwodziciela kobiet, czowieka bywaego w wiecie artystycznej bohemy. W gruncie rzeczy jest pozerem i fanfaronem, ktry due wraenie moe zrobi tylko na naiwnej Meli, bo ju nawet Hesia zna si na jego czczych przechwakach. Kotun, ktry na chwil tylko przywdzia mask buntownika i cygana. J. Haek "Przygody dobrego wojaka Szwejka" - patrz: onierz. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Powie jest traktatem na temat baznw i baznowania, dla Gombrowicza bowiem cay proces zarwno wytwarzania form,jak i obrony przed ich narzucaniem jest bezsprzecznie wielk bazenad, zwaszcza e przed form nie ma ucieczki. I tak np. prof. Pimko, gwny kreator sztywnej, niezmiennej, drtwej formy szkolnej, gdy na chwil z niej wypada (konfrontacja z Kopyrd i awantura u Modziakw), wychodzi na kompletnego bazna. Podobnie prof. Bladaczka, aosny nauczyciel jzyka polskiego, ktry boi si wasnego cienia, a jedyne, co ma uczniom do powiedzenia to to, e Stowacki wielkim poet by. Na wtaczanie ich w fortn szkoln, ktra nie zakada samodzielnego mylenia,

uczniowie reaguj bazenad, ktra jest buntem przeciw przymusowi szkolnemu. Podobnie jest w innych rodowiskach, choby w domu Modziakw, przy czym najmieszniejsze s te osoby, ktrym si wydaje, e ju wyzwoliy si spod wadzy formy (Modziakowa, ktra nie wstydzi si swoich funkcji naturalnych i z toalety co rano wychodzi dumna i oczyszczona jak ze wityni, bo jest przecie kobiet nowoczesn). J. Andrzejewski "Popit i diament" - Szczegln postaci dtvgoplanow jest dziennikarz "Gosu Ostrowieckiego" Pieniek, ktry przed wojn wsppracowa z obecnym prezydentem miasta, wickim, teraz jest pogardzanym przez wszystkich podrzdnym, zapijaczonym dziennikarzyn. Jednak Pieniek, sam z siebie robic bazna i pozwalajc na to innym, demaskuje,przy tym wiele osb (np. karierowicza Swickiego) i odsania prawa rzdzce wiatem. Pijany Pieniek z ca brutalnoci twierdzi, e przy okazji wielkich burz historycznych gwno zawsze na wierzch wypywa. Za mask pijanego bazna kryje si twarz mdrego, cho rozczarowanego yciem czowieka. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" Karciarz, kobieciarz, cwaniak yciowy i bazen, Mc Murphy wprowadza do Kombinatu pwiew ycia i normalnoci, bo sam si mieje, doprowa dza do miechu jednych, innych bezlitonie omiesza. Bo Mc Murphy za dobry art oddaby wiele, stdjego pojedynek z Wielk Oddziaow to walka miertelnej powagi z rubasznym (rodem z Rabelaise'a) miechem. I wida, e najczciej niewybredne arty, bazeskie robienie min za plecami czy mruganie okiem s metodami stokro skuteczniejszymi ni stosowana z caym naukowym uzasadnieniem okrutna terapia siostry Ratched. J. Heller "Paragraf 22" - Celem Yossariana jest nie da si zabi na wojnie, tote aby to osign, musi on unika obowizkowych lotw, a od nich najpewniej chroni choroba i pobyt w szpitalu. Yossarian nie chce by bohaterem, twierdzi, e nie da

24

sobie dupy odstrzeli tylko dlatego, e jaki oficer chce robi karier w Pentagonie. Aby przey, gotw jest zrobi wszystko, posun si nawet do udawania wariata (przez jaki czas twierdzi, e widzi podwjnie). Nie zaley mu na medalach, przyznaje si do tego, e jest tchrzem i w kadej chwili sam z siebie zrobi pomiewisko i pozwoli na to innym, byle tylko wymkn si dziaaniu paragrafu 22. Np. scena, gdy Yossarian wystpi do dekoracji medalem za szczeglne zasugi bojowe (!) z goym torsem, wywoujc ogln wesoo i konsternacj przeoonych. K. Vonnegut "Rzenia numer pi" - Billy Pilgrim jest smutnym baznem, gdy jako jeniec wojenny wdruje w srebrnych butach i kusym paltociku. Ten efekt komiczny nie jest przez niego zaplanowany, to wojna pozbawia go godnoci. Swoim pojawieniem si Billy wszdzie wzbudza miech, natychmiast staje si przedmiotem artw lub kliwych uwag, poniewa zarwno w cywilu, jak i w wojsku jest to typ yciowego nieudacznika i ofermy. S. Mroek "Tango"-Atutem Edkajest jego nachalny prymitywizm. Edek nie ma kompleksw, ale nie ma te adnych zasad, jeli nie nazywa zasad hasa: ja ci kocham, a ty pisz. Jest on nieskomplikowany i dlatego pikny -jak twierdzi Eleonora, bo gdy np. trawi, to jego odek staje si symfoniq natury i icie krlewskim gestem poprawia spodnie. Jednak w przypadku Edkajego prostactwo i rubaszno nie s mieszne, ale grone, o czym przekonuje symboliczne i smutne zakoczenie utworu. W. Szymborska "Cie" - Mona mwi o dwch rzeczywistociach w wier szu: krlewskiej (korona, dwr, bero) i wspczesnej (stacja kolejowa, tory, rozstanie). Obie je czy motyw dwoistoci natury ludzkiej. Kady czowiek jest jednoczenie i krlem (krlow), i baznem, ktry reprezentuje jego drugie "ja", jest cieniem, a wic drug, ciemniejsz stron osobowoci. Bazen jako nieodczny cie krlowej bierze na siebie te uczucia, ktre nie przystoj

wadczyni, np. rozpacz (to bazna boli i to on z okna skoczy). W drugiej, wspczesnej rzeczywistoci krlow jest zakochana kobieta, krlem - jej panem, kochany przez ni mczyzna. Tu znowu powraca motyw dualizmu: zewntrznoci jest beztroska i lekko bohaterki (bd lekka w ruchu ramion), podwiadomie za krzyczy z blu i nie godzi si na rozstanie (krlu, to b~azen o tej porze, krlu, pofoy si na torze), mylc o samobjstwie. Oba obrazy poetyckie czy motyw samobjstwa z mioci, czyli "nic nowego pod so cem": cigle trwa ta sama, odwieczna tragifarsa (bazenada). Patrz: sobowtr. W. Szymborska "Buffo" Jestemy aktorami w teatrze wcale nie dramatycznym, lecz takim, gdzie wystawia si opery komiczne, farsy. Dowiadczamy wielkich poryww miosnych, ranimy sowami, przeywamy tragedie rozsta i to jest bolesne i smutne, ale tylko dla tych, ktrych dotyczy, bo widzowie miej si do ez. Poniewa jednak te same sytuacje powtarzaj si od wiekw (najpierw minie nasza mito, potem sto i dwiecie lat), a przy nich powtarzaj si te same gesty i te same sowa-jest to w istocie farsa, bo wydaje nam si, e nikt tak nie kocha i nie cierpia przed nami, std konkluzja: a my wiecznie jacy tacy, a my w czapkach z dzwoneczkami. J. Gtowacki "Antygona w Nowym Jorku" - W rodowisku nowojorskich homlesw (bezdomnych) jest i mdrzec (rosyjski yd, Sasza), i bazen (Polak o pseudonimie "Pcheka"). S na siebie skazani. Pcheka jest cwaniakiem bez skrupuw, wydrwigroszem, ktry wasnego ojca by sprzeda za dwa dolary. Jednak pod mask wiecznego kawalarza i rubasznego prostaka kryje si smutek egzystencji bez przyszoci i gboko skrywana wiadomo, e Jola nigdy ju nie przyjedzie i wymarzonego domu w Polsce nigdy nie bdzie. Bl trzeba jednak zaguszy butelk politury i kolejnymi wygupami. * Jak dugo bazen milczy, uwaa si go za mdrca. (przysowie niemieckie) * Nie na wszystkie pytania

bazna mdrzec znajdzie odpowied. (przysowie niemieckie) * Pozna bazna i bez dzwoneczka. (przysowie staropolskie) * "Nie z mdroci, lecz z bazestw naszych przodkw winnimy si uczy". (J. Bentham) Bezdomno Bezdomno Czowiek bezdomny to kto nie majcy domu, schronienia, nie majcy gdzie mieszka, tuacz, wygnaniec, ebrak, sierota. Biblia (ST) - 1) Wyrokiem boskim Adam i Ewa zostali wygnani z raju i skazani na prac, cierpienie, bl. Utracili bezpieczne schronienie, jakim by Ogrd Eden, odtd mieli o nie troszczy si sami (Ks. Rodzaju 3,16-23). 2) Po czterystu trzydziestu latach wyprowadzi Bg nard wybrany z ziemi egipskiej. Izraelici porzucili swoje domy i podyli za Mojeszem do Ziemi Obieca nej. Wdrwka ich trwaa czterdzieci lat i dopiero po tym okresie mogli osiedli si i zaoy domy. Biblia (NT) - 1) Chrystus przyszed na wiat w stajence, bo Jzef i Maryja nie mogli znale schronienia nawet w gospodzie (k. 2,7). Pniej rodzina wita skazana zostaa na bezdomno i tuaczk, poniewa Herod, usyszawszy, e narodzi si krl ydowski, kaza zabija wszystkich nowo narodzonych chopcw. Jzef z Maryj i dziecitkiem uciekli do Egiptu (Mt. 2, I 3). 2) Na bezdomno dobrowolnie skaza si syn marnotrawny, porzucajc dom rodzinny i wyruszajc w wiat ze swoj czci majtku. Zrozumia swj upadek i bd, gdy jako pastuch wi musia mieszka z nimi i je z jednego koryta. Mitologia - 1) Przez dwadziecia lat (dziesi lat trwaa wojna trojaska i dziesi lat tuaczka spowodowana gniewem bogw) krl Itaki, Odys, pozbawiony by rodzinnego domu i dlatego sta si symbolem tuacza, pielgrzyma (homo viator). 2) Wszechstronnie zdolny artysta, rzemielnik, architekt, Ateczyk Dedal zosta wygnany ze swego rodzinnego miasta za mord na Talosie. Przebywa na Krecie u krla Minosa, ktry go wizi, obawiajc si zdradzenia przez

Dedala zagadki labiryntu. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Gdy Tristan ocali Izold przed trdowatymi, oboje uciekli w gb lasu moreskiego; najpierw spali w legowiskach z lici, pniej Tristan naci gazi i zbudowa szaas, a Izolda wysaa go gstym mchem. Jedz4 tylko miso dzjkich zwierz~t, piq w legowiskach (...), twarze staty si blade, odzie w strZpach (...), ale miujq si, nie czuj cierpienia. "Legenda o w. Aleksym" Zoywszy wczeniej luby czystoci, Aleksy porzuci w noc polubn swoj on, opuci te dom rodzinny, a zabrane ze sob bogactwa rozda biednym. Od tego momentu, wdrujc po wieciejako ebrak, zmienia kolejne miejsca pobytu, wid ycie biednego tuacza. Gdy po latach wrci na dwr ojca, nie rozpoznany przez nikogo spdzi jeszcze szesnacie lat pod schodami rodzinnego domu, z pokor przyjmujc wszystkie upokorzenia. F. Villon "Wielki Testament" ~ W utworze tym Villon wykreowa szczeglny typ bohatera. Jest to ebrak, oszust, zodziej, czowiek nie majcy ani domu, ani rodziny, yjcy z dnia na dzie, czsto naruszajcy prawo (std kolejne pobyty w wizieniu), sowem - outsider. "Wielki Testament" to zapis ycia otra i wczgi, ktry nad uroki ustabilizowanego ycia przedkada ch przeycia przygody i rozpasan mio z grub Magok. Jest to czowiek, ktrego ycie upywa midzy karczm, wizieniem, a mrocznymi uliczkami miasta. Sam Villon zosta za morderstwo skazany na kar mierci, pn iej zamienion na wygnanie z kraju. W. Szekspir "Krl Lear" Podzieliwszy swoje pastwo pomidzy dwie crki, Lear kolejno ma mieszka u kadej z nich. Niestety, okrutne kobiety nie chc goci ojca u siebie. Stary, schorowany Lear bka si wraz ze swoim baznem po kraju, pozbawiony domu, schronienia, bliskich ludzi. W. Szekspir "Krl Henryk IV" Nastpca tronu, ksi Henryk (przyszy Henryk V), pokcony z ojcem, yje wrd ludzi z marginesu. Nie ma domu, do ktrego mgby powrci,

25

nocuje w przygodnych karczmach, czasem po prostu w zamtuzach. Z. Morsztyn "Pie w ucisku" Wygnani z Polski arianie stali si bezdomni. Podmiot liryczny skary si przed Bogiem, e ludzie wkroczyli w jego kompetencje, uzurpujc sobie prawo do wyznaczania innym ich miejsca na ziemi. Arianie za swoje przekonania zostali tego miejsca w ogle pozbawieni. Molier "witoszek" - Intrygi Tartuffa prowadz do tego, e Orgon i jego rodzina zostaj pozbawieni wasnego domu i otrzymuj nakaz natychmiastowego opuszczenia rodzinnej siedziby.

Bunt Bunt - 1) Sprzeciw, protest, opr, niezgoda, podburzanie. 2) Zorganizowana akcja protestacyjna wobec wadzy; zbrojny spisek; rewolucja, przewrt; Biblia (ST) -1) Za pierwszych buntownikw w Biblii uznaje si Adama i Ew, ktrzy nie byli posuszni woli Boga i zjedli owoc z drzewa wiadomoci dobrego i zego, zdobywajc w ten sposb umiejtno odrniania dobra od za, za co zostali wygnani z raju: Ewa za kar miaa w blach rodzi dzieci, Adam-ciko pracowa, aby utrzyma rodzin (Ks. Rodzaju 3,16-29). 2) Gdy Bg przyj ofiar Abla (pasterza), a odtrci ofiar Kaina (rolnika), wwczas Kain zbuntowa si przeciwko'niejednakowemu traktowaniu, poczu si odrzucony przez Boga i zabi Abla, za co Bg naznaczy go pitnem i skaza na tuaczk. Kain zamieszka na wschd od Edenu. 3) W interpretacji chrzecijaskiej za buntownikw uznaje si budowniczych wiey Babel, ktrzy przekonani o swoich ogromnych moliwociach, zazdroni o wszechwadz i wszechpotg Boga, postanowili zbudowa wie, ktra sigaaby nieba. Za kar Bg pomiesza im jzyki, aby nie mogli si porozumiewa. 4) W drodze do Ziemi Obiecanej, podczas gdy Mojesz uda si na gr Synaj po dziesicioro przykaza, brat jego, Aaron, na danie

Izraelczykw, ktrzy sprzeciwili si bezwzgldnemu posuszestwu tylko jednemu Bogu, sporzdzi zotego cielca. Lud zoy mu ofiar caopaln. Bg chcia zgadzi cay lud z wyjtkiem Majesza, ale nie uczyni tego. Mojesz rozkaza Lewitom urzdzi rze. Zgino okoo trzech tysicy mczyzn (Ks. WSjcia 22,27-28). 5) Upadym Anioem nazywa si Lucyfera, ktry wraz z caym swoim zastpem zbuntowa si przeciwko Bogu, za co zosta strcony do pieka (Ks. Izajasza 14,12-15; Apokalipsa 12,9). Biblia (NT) - Przypowie o synu marnotrawnym: przeciwko ustalonemu porzdkowi zbuntowa si modszy syn i zada podziau majtku. Wzi swoj cz i odszed z domu, by wrci pniej do ojca jako skruszony syn marnotrawny, ktry zaznawszy najwikszego upokorzenia, zrozumia swj bd (k. 15,13-24). W mitologii greckiej - 1) Najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, ktry wielokrotnie usiowa sprzeciwi si wszechwadzy Zeusa: 1) podczas ofiary w Mekone podzieli wou na dwie czci. Zeus wybra koci przykryte tuszczem i odtd te czci miano mu skada w ofierze; 2) wykrad ogie z Olimpu i podarowa go ludziom, aby poprawi ich ndzne bytowanie na ziemi, nie uwaa bowiem, e ogie naley si tylko bogom; 3) przejrza zamiary Zeusa i usiowa go przechytrzy, ostrzegajc przed otwieraniem puszki, ktr miaa ze sob Pandora. Za swoje wystpki zosta skazany na przykucie do ska Kaukazu, gdzie drapieny ptak wyjada mu odrastajc stale wtrob. Od jego imienia na okrelenie postawy bun tu wobec Boga i niezgody na taki ksztat wiata, w ktrym Stwrca zgadza si na istnienie cierpienia, utworzono termin "prometeizm". 2) Gdy Zeus zwiza Her zotym acuchem i powiesi j za rce u szczytu Olimpu, Hefajstos odway si sprzeciwi woli Gromowadnego i stan w obronie matki, za co zosta strcony z Olimpu i spad na wysp Lemnos - std jego kalectwo. Homer "Iliada" - W dziesitym roku wojny, gdy Agamemnon w

wyniku sporu odbiera Achillesowi jego brank Bryzeid, Achilles chroni si w swoim namiocie i odmawia udziau w wojnie przeciw Trojanom. Za rad swojej matki, Tetydy, na znak protestu przeciwko wedug niego niesprawiedliwej decyzji, postanawia nie walczy tak dugo, a wojska trojaskie nie podejd do jego namiotu. Dopiero mier Patroklosa, ktry wzi udzia w bitwie w zbr oi Achillesa, skania go do zmiany zdania. Sofokles "Antygona" - Jedyn osob, ktra odwaya si zbuntowa przeciwko autokratycznemu wadcy, Kreonowi, bya Antygona. Twierdzia, e: obowizkiem jej jest pochowanie brata; prawa boskie s waniejsze od pr aw ustanowionych przez czowieka; jednakowo kochaa obu braci; ma prawo wybiera midzy yciem a mierci. Kar za bunt byo zamurowanie jej w grocie. F. Villon "Wielki Testament" Oprcz wizetunku otra, oszusta i ebraka, Villon stworzy rwnie obraz zbuntowanego czowieka przeomu epok, ktry doskonale widzi, e wiat tak urzdzony przez Boga, ijedni maj pod dostatkiem smacznego i wykwintnego jedzenia, a drugim w brzuchu burczy,jest wiatem wielce niedoskona ym. Jego odpowiedzi na niesprawiedliwo w wiecie i przemijanie jest postawa, ktr mona nazwa rozpaczliwym hedonizmem. J. Kochanowski "Treny" - Bunt jest najbardziej widoczny w trenach IX-XI, bdcych wiadectwem kryzysu wiatopogldowego. W trenie X pada bluniercze wyznanie: gdziekolwiek jest, jeli jest, ktre jest wyrazem niewiary w istnienie ycia pozagrobowego, za w trenie XI si rzdzc wiatem i yciem czowieka nazywa nieznajomym wrogiem, ktry miesza ludzkie rzeczy, nie majc ani dobrych, ani zych na pieczy. Twierdzi rwnie, e w tak urzdzonym wiecie nie ma znaczenia, czy kto yje uczciwie i bogobojnie (kogo kiedy pobono jego ratowaa? Kogo dobro przypadku zego uchowata). W trenach poeta wyrazi rwnie sprzeciw wobec filozofii stoickiej, ktra nie okazaa si tarcz przeciw zu

tego wiata, a wic jest filozofi bezwartociow, wicej - nieludzk, jeli kae zachowa spokj wrd przejmujcego blu. W trenie XVII stwierdzi: bo majc zranionq dusz, rad i nierad ptaka musz. W. Szekspir "Makbet" Zabijajc Dunkana, Makbet wystpi przeciwko witemu redniowiecznemu prawu obrony i ochrony swego seniora (a nie pozbawiania go ycia) oraz witemu prawu gocinnoci. Jego czyn by take targniciem si na krla, ktry by wadc dobrym, mdrym i szlachetnym, wycznie z egoistycznej dzy wadzy. Kar za ten bunt bdzie dalsze zbrodnicze ycie, ktrego podsumowania Makbet dokona sam tu przed mierci: ycie jest tylko przechodnim p~cieniem, ndznym aktorem (...), powieci idioty. W. Szekspir "Henryk IV" Nastpca tronu, mody ksi Henryk (pniejszy Henryk V), buntuje si przeciwko swojemu ojcu - Henrykowi IV. Bunt mani festuje, opuszczajc dwr i yjc wrd ludzi z marginesu. Jego najlepszym przyjacielem jest sir John Falstaff, stary opj i blagier, ktry prowadzi hultajsk edukacj modego ksicia. F. Schiller "Zbjcy" - 1) Karol Moor buntuje si przeciwko zu wiata i niesprawiedliwoci stosunkw spoecznych. Jego banda zbjecka napada na przekupnych sdziw, bogatych kupcw, wszystkich, ktrzy przyczyniaj si do tego, e wiatjest okrutny. Jednak ten bunt nie przynosi adnych rezultatw, prowadzi jedynie do cierpienia i tragedii najbliszych Karolowi ludzi - ojca i Amalii. Uwiadomiwszy to sobie, Moor zawoa: jaki gupiec ze mnie, ktrym sdzi, e wiat cay okropnymi czynami upiksz, a prawa umocni bezprawiem. 2) Franciszek Moor buntuje si przeciwko Bogu, sprzeniewierzajc si mioci synowskiej (skazuje ojca na mier godow) i braterskiej (za spraw jego intryg stary Moor odtr ca Karola). Jemu take bunt nie przyniesie szczcia opuszczony przez wszystkich popeni samobjstwo w czasie ataku zbjcw Karola na zamek. J. Wybicki "Pie Legionw Polskich we Woszech" - Utwr jest zapowiedzi polskiego losu narodowego, ktry zosta

26

zdeterminowany przez utrat niepodlegoci. Nie powinno to wpywa na Polakw przygnbiajco, ale wyzwoli ch zemsty i odwetu: co nam obca moc wydara, szabl odbijemy. J.W Goethe "Faust" Rozczarowany do owieceniowej wiedzy, ktra nie zapewnia peni poznania i zrozumienia wiata, Faust zawiera pakt z Mefistofelesem, zaprzedajc mu swoj dusz. Jest to jednoczenie wyraz buntu i nieufnoci wobec Boga, ktry uniemoliwi Faustowi bycie szczliwym, do czego zobowizuje si Szatan. Cen za ten sprzeciw wobec Boga i Jego wiata miao by zabranie duszy Fausta do pieka. Tak si nie stao, bo uczony odnalaz szczcie nie w egoistycznym zaspokajaniu zachcianek, ale w uszczliwianiu innych. G.G. Byron "Giaur" -Tytuowy bohater jest czowiekiem zbuntowanym wobec nudnego, schematycznego stylu ycia. W Grecji, gdzie wanie toczy si walka przeciwko narzuconej przez Turkw niewoli, szuka intensywnych przey. Niepokorny i hardy, Giaur nie akceptuje te obyczajowoci tego kraju - uprowadza brank z haremu Hassana. Po latach, podczas spowiedzi w klasztorze, odrzuci te wszelk wiar i modlitw: nie mw pacierzy', w skutek ich nie wierz. Wczeniej o jego odwrceniu si od Boga narrator informuje: ani si kania przed Bogurodzic (...), przed Paskim chlebem i winem nie klka. A. Mickiewicz "Oda do modoci" Utwr jest apoteoz modoci, ktra moe bry wiata pchn nowymi tory. Wsplne dziaanie, wiara w zwycist wo, entuzjazm i przede wszystkim niezgoda na zastany ksztat rzeczywistoci (obszar gnunoci Zaany odmtem: to ziemia) s czynnikami niezbdnymi, aby wyoni si nowy wiat. Bohaterem mitologicznym, ktry swoj buntownicz postaw moe modym posuy za przykad, jest Herakles (dzieckiem w kolebce, kto eb urwa Hydrze), std wezwanie do buntu brzmi: gwatt niech si gwatem odciska. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Nieszczliwy i zraniony w mioci Gustaw przychodzi do

swego przyjaciela ksidza, by postawi mu zarzut dotyczcy lektur, jakie on, jako nauczyciel, podsuwa modemu Gustawowi. Zraniony kochanek buntuje si przeciw takim wzorcom literackim, jak "Cierpienia modego Wertera" czy "Nowa Heloiza". Oskara take panujce stosunki spoeczne, gdzie majtek jest gwarancj osignicia szczcia. Grozi: byskotkg nios da jasnych panw. Jego bunt przez chwil skierowany jest przeciw przyjacioom, ktrzy w ukochanej Gustawa nie widz anioa, a tylko at, sobie kobiet~, take przeciwko kochance, ktr w momencie rozpaczy nazywa wiet rzn istotct. A. Mickiewicz "Grayna" - W imi mioci do ojczyzny (obrona Litwy przed Krzyakami) przeciwko zasadzie podporzdkowania si woli ma i bezwzgldnego posuszestwa jego rozkazom zbuntowata si ona ksicia litewskiego, Litawora-Grayna. Gdy litewski wadca postanowi nie walczy z Krzyakami, Grayna w zbroi swojego ma stana na polu bitwy. miertelnie ranna, umierajc, przepraszaa Litawora za ten jedyny raz, gdy bya mu nieposuszna. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Postpowanie Konrada Wallenroda take usprawiedliwia mio do ojczyz ny i ch walki dla niej. redniowieczny wojownik amie w racy sposb zasady etyki rycerskiej: walczy podstpem, zdradza, przywdziewa mask, by nie pokaza swego prawdziwego oblicza. Jako chrzecijanin zabija i popenia samobjstwo, skazuje na cierpienia ukochan osob. Konrad Wallenrod - to natura byroniczna: peen sprzecznoci, zbuntowany wobec wiata, niepokorny, bo nawet Halban czsto z trudem jego moc bezrozumn na uwizi trzyma, gwatowny, bezkompromisowy. A. Mickiewicz "Droga nad przepacia w Czufut-Kale" Buntownicza natura pielgrzyma ujawnia si w czasie przeprawy przez przepa. Mirza, jako czowiek Wschodu i znawca jego tajemnic, ostrzega przybysza przed gronym piknem gr, chce go skoni do pokornej, czoobitnej postawy wobec majestatu gr. Mwi: zmw pacierz. opu wodze,

odwr na bok lica (...). Tam nie patrz! Po pierwszych chwilach lku ciekawo nowych dozna i niepokorna natura bior gr, pielgrzym chepliwie wyznaje: Mirzo, a ja spojrzaem. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Przeciwko tyraskiemu carowi wystpuj modzi polscy spiskowcy i ta cz spoeczestwa, ktrej buntowniczej siy i sto at nie wyzibi. Ci modzi, gniewni gotowi s porwa si do walki z gry skazanej na przegran. Justyn Pol w scenie Balu u Senatora pragnie zabi Nowosilcowa choby wasnym scyzorykiem. 2) Jednym z modych spiskowcw, przetrzymywanych w klasztorze ojcw bazylianw, jest Konrad romantyczny Prometeusz, ktry widzc wszystkie cierpienia swego narodu, wydaje Bogu bitw krwawsz nili Szatan. Wyzywa Boga na pojedynek dlatego, e ten rzdzi wiatem bez mioci, e ze spokojem patrzy na bl i ponienie ludzi. Metafizyczny bunt Konrada ma mu zapewni wadz nad ludzkimi uczuciami (rz4d dusz), by wreszcie blunierczy poeta mg uczyni ten wiat szczliwym (wiksze ni ty zrobibym dziwo, zanucibym pie szczliw). Pojedynek z Bogiem zosta jednak przegrany, bunt by daremny, nie w powiceniu jednostki droga do wyzwolenia narodu. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" W modoci Jacek Soplica by samowolnym zawadiak, hardym, pyszakowatym sobiepanem, ktry nie ba si nikogo i niczego, ktry trzs calym powiarem. Ta niepokorna, buntownicza natura nie pozwolia mu pogodzi si z decyzj stolnika. Zabicie Horeszki byo wyra zem niezgody na ingerowanie magnata w spraw mioci jego crki i Jacka Soplicy. Jego buczuczna natura nie moga pogodzi si z przymusem w adnej formie. J. Sowacki "Kordian" - Bohater Sowackiego to samotny indywidualista i buntownik, ktry znalazszy w yciu cel (uwolnienie ojczyzny od tyrana), zechce powici mu si bez reszty. Pomimo e Kordian przegra gosowanie w podziemiach katedry, nie przyjmie do wiadomoci racji

Prezesa i bdzie prbowa sam zabi cara. Swoim opozycjonistom powie, e nie moe spokojnie patrze, jak tysice w kopalniach jcz, a setki modych Polakw wywieziono na Sybe. Za swj bunt zapaci pobytem w szpitalu waatw, pniej stanie przed plutonem egzekucyjnym. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" 1) Hrabia Henryk, romantyczny poeta, nie moe zaakceptowa zwykego codziennego i nudnego ycia z on, ktr powinien kocha. Przed zawarciem maestwa wydawao mu si, e wsplne ycie z Ma bdzie atrakcyjne, niezwyke. Szybko przekona si, e tak nie jest, wobec tego da si zwie Szatanowi pod postaci Dziewicy. Buntujc si przeciw,jego zdaniem, banalnemu i szaremu yciu, gonic za nieosigalnym ideaem, dotar na skraj przepaci. 2) Przeciwko arystokracji jako warstwie zgrzybiaej i robaczywej, ktrej czas ju min, wystpuj modzi, zgodniai i silni. Przyszli upomnie si o swoje prawa: chleba, zarobku, drzewa na opat w zimie i odpoczynku w lecie. Patrz: rewolucja. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" -Byronicznym typem buntownikajest Heath cliff. Natura mroczna, harda, nieodgadniona. Ju w dziecistwie, gdy jako znajda przyby do domu Katarzyny, nieatwo przyjmowa wszelkie nakazy i duego wysiku wymagao zmuszenie go do czegokolwiek. Wtedy jednak nie mg si otwarcie przeciwstawi, bo nie mia do siy. Zdecydowan walk caemu wiatu wyda dopiero, gdy po swoim tajemniczym znikniciu wrci z duymi pienidzmi. Jego bunt (po kolei mci si na ludziach z najbliszego otoczenia) by reakcj na wiat, ktry wczeniej tak bolenie go zrani. H. Balzac "Ojciec Goriot" Gdy mody Rastignac przyjecha z prowincji do Parya studiowa prawo, mia nadziej na zrobienie kaery i uczciwe dorobienie si. W niedugim czasie zrozumia (pomogli mu w tym Vautn i pani de Beauseant), e droga na wyyny spoeczne i do wielkich pienidzy prowadzi przez sypialnie pa z towarzystwa, a

27

majtek mona zdoby choby... przez ukartowane morderstwo. Przekona si, e w Paryu nie ma miejsca na adne uczucia (crki Goota). Wwczas po pogrzebie ojca Goot, patrzc wyzywa jco na Pary, buntowniczo zawoa: teraz si sprbujemy! F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Raskolnikow nie akceptuje wiata urzdzonego tak, e jedni maj pienidze, inni musz si prostytuowa, aby zarobi na utrzymanie rodziny (Sonia) i e jedni bogac si kosztem innych (Alona Iwanowna). Buntuje si on przeciw Bogu, prbujc stworzy wiat bez Boga, gdzie wszystkie prawa ustanawia czowiek. Rodion twierdzi: wszystko jest w rkach czowieka, a on pozwala sobie zdmuchn wszystko sprzed nosa. W swojej matematycznie cisej teoi dotyczcej uszczliwiania ludzi Raskolnikow nie uwzgldni wanie... czo wieka z jego jake ludzk natur i wyrzutami sumienia. Buntownik Rodion Romanowicz zosta pokonany cich mioci Soni i jej pokorn wiar. B. Prus "Lalka" - Pikn, bogat, cho prowokujc kobiet jest wyemancypowana obyczajowo pani Wsowska, ktra w rozmowie z Wokulskim twierdzi, e sta j na odwane dobieranie sobie kochankw, nie krpuje si wprost zaproponowa Wokulskiemu romans. Jej wiadomie wyzywajca postawajest reakcj na zniewolenie konwenansami kobiet z jej sfery (Izabela). E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" 1) Witold Korczyski reprezentuje pokolenie modych pozytywistw, tote jego zatarg z ojcem jest typowym konfliktem pokoleniowym. Witold nie akceptuje sposobu, w jaki Benedykt traktuje chopw, ma ojcu za ze zbyt zachowawczy stosunek do przeszoci (powstanie styczniowe), oskara go o czapkowanie Darzeckim. 2) Przeciw stereotypom obyczajowym i towarzyskim konwenansom miaa odwag wystpi Justyna Orzelska: wysza za m za Bohatyrowicza, nie baa si pracy w polu i gospodarstwie. Na tego rodzaju "rewolucj" nie miaa wczeniej odwagi Marta. H. Sienkiewicz

"Potop" Bohaterem buntownikiem (wzorowanym na Jacku Soplicy), ktry jest gotw walczy o wszystko z caym wiatem, ktry nie przyjmuje nigdy odmowy i sprzeciwu, bo zwyk sobie wszystko sam bra, jest Andrzej Kmicic. Natura niepokorna, zawadiacka, typ kresowego wataki, ktry przyzwyczajony jest rozkazywa, a nie sucha. Dlatego chyba byo mu tak atwo zapanowa nad czambuem tatarskim, e to on umia skrca karki niepo- ; kornym, a sam da si okiezna tak naprawd jedynie Olece. J. Kasprowicz "Dies irae" - W wierszu dochodz do gosu nastroje dekadenckie charakterystyczne dla koca wieku, z ktrym czono schyek cywilizacji i ktry rodzi poczucie kryzysu wartoci. Upadek wartoci obejmuje te kryzys wiary i zaufania do Boga oraz wzajemnych relacji: wiat czowiek - Bg. Rodzio to pytanie zasadnicze: bojc si osdzenia swych grzechw, a pniej potpienia, podmiot liryczny buntuje si przeciwko temu, e Bg, jako stwrca wszystkiego, stworzy take zo i grzech, za ktre wini czowieka. Z tego buntu rodzi si oskarenie: przez grzech Twj, Boe..., gin, gin, gin. G. Zapolska - "Moralno pani Dulskiej" - Przeciw tyranii Dulskiej usiowa zbuntowa si Zbyszko. Swoim trybem ycia (wizyty w kawiarniach, nocne powroty do domu) i zachowaniem (prowokacyjnie zaczepne odpowiedzi, np. czy jest kawa w tym zakadzie?, sownictwo) oraz pseudowyzwolonymi pogldami Zbyszko prbowa zdystansowa si wobec kotustwa matki. Owiadczy nawet, e oeni si z Hank. Jego bunt by jednak krtkotrway i pozorny, bo modzieniec w gruncie rzeczy i tak wiedzia, e bgdZie Feicjanem, bdzie odbiera czynsze, bdzie rodzi Dulskich, cae legiony Dulskich (...), bo si urodzipo kotusku, a caej warstwy kotuskiej nic wypleni nie zdoa. S. eromski - "Doktor Piotr" Gdy Piotr Cedzyna zorientowa si, e jego ojciec oszukiwa robotnikw, w burzliwej rozmowie nazwa go zodziejem, owiadczy, e zaraz wyjeda,

by mc spaci ten, tak haniebnie zacignity dug. Piotr w swym modzieczym buncie i bezkompromisowoci nie wzi pod uwag motywacji ojca. Oskary go, obrazi, gboko zrani i odjecha bez poegnania. Mody czowiek nie mg zaakceptowa, e koszt jego wyksztacenia ponosz niewiadomi wyzysku chopi. S. eromski "Echa lene" Bohaterami opowiadania s dwaj Rozuccy. Modszy -Janek to natura romantyka. Podobnie jak jego stryj, by onierzem w armii rosyjskiej, ale tylko do czasu wybuchu powstania styczniowego. Wwczas mody Rozucki wystpi z szeregw armii carskiej i przyczy si do powstacw, za co zosta skazany na kar mierci. Umar jak romantyczny buntownik (por. Goya "Rozstrzelanie powstacw madryckich"): do koca nieulky, hardy, przekonany o susznoci swego wyboru. Nie pozwoli sobie zawiza opaski na oczy (por. wiersz Broniewskiego "Na mier rewolucjonisty"). S. eromski "Ludzie bezdomni" Przeciwko takiemu stanowi, e lekarze s lekarzami ludzi bogatych, e lecz tylko choroby, a nie przeciwdziaaj ich przyczynom, buntuje si doktor Judym, ktry sam pochodzi z nizin spoecznych i uwaa, e ma wobec najuboszych dug do spacenia. Jego wystpienie z odczytem u doktora Czernisza zapocztkowuje walk z klik lekarzy, ktrzy podobnie jak Wglichowski, swoj dziaalno ograniczaj do wypisywania recept dla biednych, za rzetelnie lecz tylko bogatych (umiej pilnie tpi mikroby w sy~pialni bogaczy). Buntownicza postawa Judyma znalaza apogeum w scenie ktni z Wglichowskim i Krzywosdem. Doktor nie mg opanowa ogarniajcej go szewskiej pasji. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Najwikszym buntownikiem w gromadzie Lipczanjest Antek, ktry nie chce pokornie godzi si na status prawie parobka w gospodarstwie ojca. Antek to rogata, niepokorna dusza, z trudem powstrzymuje emocje, nie moe spokojnie zaakceptowa prawa: ojca grunt, to i jego wola. Zazdroci ojcu posiadanych mor gw, wadzy, bogactwa i Jagny

(bdzie o ni z Maciejem rywalizowa). Jego hardej natury nie zamao nawet wypdzenie z rodzinnego domu i bieda, jak pozna, mieszkajc u Bylicy. 2) Przeciwko wszechwadzy matki odway si wystpi Szymek Dominikowej. Oeni si z Nastk bez zgody matki, nie wzi od Dominikowej nic, sam zbudowa dom, nie czekajc na jej pomoc i aprobat. J. Tuwim "Do prostego czowieka" - Adresat wiersza jest wyranie okrelony ju w tytule. Poeta pokazuje, z jak atwoci wszyscy potrafi wykorzystywa robotnikw, szermujc hasami mioci ojczyzny, historyczn racj, gdy w rzeczywistoci chodzi o obron interesw kapitalistw, bo im gdzie nafta z ziemi sika i obrodzia dolarami. Wiersz ukazuje faszywo sztandarowych hase, jest wezwaniem do buntu, by nie przyczynia si pokornie do nabijania kieszeni przedsibiorcw: rnij karabinem w bruk ulicy! Twoja jest krew, a ich jest nafta (...) zawoaj bronic swej krwawicy: "buja, to my, panowie szlachta! ". Futuryci-jak ich nazywano: "niesforne dzieci dwudziestolecia", buntowali si przede wszystkim przeciwko tradycji, ktra ich ograniczaa. Ich haaliwe hasa brzmiay: Przekrelmy histori i potomno!, Cywilizacja i kultura z ich chorobliwoci - na mietnik! Wybieramy prostot, ordynarno i miech! Urzdzali mityngi poetyckie, na ktrych wiadomie gorszyli i prowokowali publiczno. W manifestach domagali si zerwania z tradycj ortograficznej pisowni. Mieli si za wielkich nowatorw i burzycieli, ktrzy szokujc, chcieli przewietrzy tradycj. Por. ich utwory: "Hymn do maszyny mego ciaa", "XX wiek", "Mechaniczny ogrd", "But w butonierce", "Rzygajce posgi". B. Lemian "Trupigi" - Wiersz jest wyrazem niezgody poety na taki wiat, gdzie zmarego ndzarza rodzina nie ma nawet za co pochowa. Ironicznie uyty czasownik wystroi (gdy go ju wystroi w te zbytki ebracze) wiadczy o stosunku podmiotu mwicego do Boga, ktry dopuszcza tyle cierpienia

28

na ziemi (i ebrak, ijego rodzina). Symbolem biedy s te buty z yka (trupigi). Jednak poeta (ja - poeta) przypuszcza, e rwnie w zawiatach s bogaci i biedni (wiem, e tam w Zawiatach mam swoje trupigi). Jako wyranie sformuowany protest przeciw tej na ziemi i tej po mierci rzeczywistoci brzmi zdanie: bd tupa na niego tymi trupigami! B. Lemian "Dusiolek" - Ballada zawiera polemik z Bogiem, ktry stworzy (zmajstrowat) na wiecie zo. Tu opowie o chopie Bajdale jest pretekstem do wyraenia pewnej prawdy o wiecie: wszystko, co brzydkie i niedoskonae, jest ze, a wic zo w wiecie istnieje i nie jest ono wytworem czowieka. W zakoczeniu wiersza pada pytanie do Boga: Nie do ci, e potworzy mnie, sZkap i woka, jeszcZe musia takiego zmajstrowa Dusioka? B. Lemian "Dziewczyna" Podobnie niepokomie wobec Boga brzmi pytanie w tym wierszu: taki to wiat! Niedobry wiat! Czemu innego nie ma wiata? Na tym wiecie przeznaczeniem czowieka jest wieczne denie do czego i niemono osignicia ideau, a przy tym czsto uleganie wyobraeniom faszywym, ktre naraaj na trud i prowadz donikd. Wikszo wierszy W. Broniewskiego nacechowana jest buntem i potrzeb walki, poczynajc ju od "Poezji", gdzie zawarty zosta program poetycki: nam re sowa ciche nie starcz (...) Ty masz werbel nam zagra do marszu, bqd jak sztandar rozwiany wrd walki. Por. inne wiersze: "Na mier rewolucjonisty" - wezwanie do mierci heroicznej, ktra stanowi zwycistwo moralne: trzeba umie umiera piknie, patrze w lufy wzniesione miao; "Do towarzyszy broni"- wezwanie do walki o wolno tych, ktrych piynie krew, pynie krew majowa na ulicach, w szarach policji, "Zagbie Dbrowskie" gdzie milczenie kopal jest gron zapowiedzi walki: wgiel dobywa Zagbie, Zagtgbie dobywa mier; "Bagnet na bro" - wiersz-apel o zczenie wysikw w obronie ojczyzny ponad wszelkimi podziaami politycznymi i odpowiedzenie wrogowi ciosem

na cios: za t do podniesionct nad Polsk - kula w eb!; "Monte Cassino" wypowied kontrastowo inna ni wiersz "onierz polski" (spuszczona gowa). Tu zapowied walki i zwycistwa: gniewnie idziemy, krwawo idziemy, nasze granice w Monte Cassino. S. Zeromski "Przedwionie" - 1) Buntem jest rewolucja w Baku pokazana krwawo, apokaliptycznie, z wieloma scenami samosdw, gdy wywlekano z wizie biaogwardzistw, zabijano ich w szczeglnie okrutny sposb. 2) Buntem jest wystpienie robotnikw z Woli i Powila, ktrzy w postaci ogromnej manifestacji prowadzonej przez komunistw przeszli Nowym Swiatem, Placem Trzech Krzyy i ruszyli pod Belweder, aby przypomnie wadzy o droynie i niemonoci wyy~ cia z pracy zarobkowej. Z. Nakowska "Granica" Warunki ycia (np. Gobscy) i zamknicie huty Hettnera stay si powcuem licznych maswek na przedmieciach (aresztowanie Mariana Chby), ktre przybieray na sile, a doszo do uliczn ej manifestacji, ktra dotara do ratusza. Pady strzay, byli zabici. W miecie zaczto mwi, e rozkaz uycia broni wydano za spraw Ziembiewicza. Kto chcia przecie spacyfikowa zbuntowanych, w czyje interesy godzio ich wystpienie. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Jest to powie o buncie przeciw wszechwadzy i wszechobecnoci formy. Aby si od wszelkiej formy wyzwoli, Jzio przymierza si do kolejnych rodowisk: szkoy, z ktrej ucieczka jest buntem przeciwko skostniaej gbie i pupie szkolnej; mieszczaskiego domu stwarzajcego wraenie nowoczesnoci, gdzie udaje si Jziowi skompromitowa pseudobunt Modziakowej wobec tradycji; ziemiaskiego dworku, gdzie utrwalon form od wiekw byo, e pan dawa w mord, a cham bra w mord. Kolejne ucieczki (bunty) Jzia potwierdzaj, e przed gbq nie ma ucieczki. Jest to te powie, ktra stanowi wyzwanie przeciwko tradycyjnej formie powieciowej (por. fragmenty autotematyczne, kompozycja,

narracja). S.I. Witkiewicz "Szewcy" Wszystkie rewolucje by y wynikiem niezadowolenia i chci panowania. Szewcy np. nie mogli pogodzi si z tym, e warstwy panujce (arystokracja, inteligencja) prowadz ycie na innym poziomie, nawet jedz co innego (kompleks langusty), i nawet dziwek maj, pod dostatkiem, wic rewolucja jest drog zdobycia tych przywilejw. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - W totalitarnym pastwie wszelkie przejawy wolnoci s grone dla systemu, wic tumi si je brutalnie. Tak zbuntowan osob w rzeczywistoci realnego socjalizmu Moskwy jest Mistrz, ktry odway si myle inaczej ni narzuca to obowizujca ideologia i pisa o tym. W Rosji porewolucyjnej rzeczywisto kreuje czowiek, nie ma miejsca na siy nadprzyrodzone, jak Bg czy Szatan, tote powie Mistrza o Poncjuszu Piacie jest wiadectwem zbyt gronej samowoli w myleniu. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - Zalepiona mioci do Erlenda, Krystyna nie wahaa si zama obowizujcych w redniowieczu rygorystycznych norm obyczajowych: wymykaa si potajemnie z klasztoru, spotykaa z ukochanym w lesie i szopach, zgodzia si wreszcie na schadzki w gospodzie Brynhildy Flugi, gdzie adna szanujca si kobieta wej nie powinna. Krystyna to kobieta odwana, nie pasujca do schematu kobiety redniowiecznej - na Husaby wzia na swoje barki wszystkie obowizki zwizane z prowadzeniem duego dworu. Jej buntownicza natura jeszcze raz daa o sobie zna, gdy urodzia ostatnie dziecko i wbrew obowizujcym zwyczajom nazwaa je imieniem yjcego jeszcze ojca - Erlend, naraajc si spoecznoci i skazujc na walk z ni. E.M. Remarque "uk Triumfalny" - W faszystowskich Niemczech nie moe si odnale doktor Ravic, poniewa nie akceptuje przemocy, za i mordu. Tortury, jakim zosta poddany przez Haakego, pniej obz, s kar za prby buntu. Jedynym odruchem sprzeciwu ze strony Ravica moe by tylko ucieczka z Niemiec, a pniej w

Paryu z premedytacj uplanowane morderstwo Haakego, ktry wedug doktora uosabia zbrodniczy system. Cz. Miosz "Campo di Fiori" Pokazujc dwa odlege w czasie wydarzenia: spalenie Giordana Bruna i walczce warszawskie getto; Miosz z gorycz konstatuje pewne historyczne, niezmienne od wiekw prawdy: samotno gincych, obojtno wiadkw (widzw, gapiw?) i zapomnienie. Poeta wobec tego ma moralny obowizek zaprotestowa przeciwko ludzkiej obojtnoci, wszechwadnemu prawu zapomnienia, ale przede wszystkim takim sytuacjom, ktre w wierszu okrelane s jako mczeskie stosy. Ostatnie dwa wersy wiersza brzmi: na nowym Campo di Fiori bunt wznieci sowo poety. L. Kruczkowski "Niemcy" - 1) Przeciwko zbrodniczemu systemowi zbun towa si Joachim Peters, dawny przyjaciel i ucze profesora Sonnenbrucha. Nie akceptowa masowych mordw i wykorzystywania nauki do zbrodniczych celw. Trafi za to do obozu. 2) Crka profesora Ruth, decydujc si na udzielenie Petersowi pomocy, jednoczenie zamanifestowaa swoj postaw niezgody na to, co si w Niemczech i caej Europie dziao, przy czym nie byo to z jej strony bierne skonstatowanie faktw i konformistyczne chowanie gowy w piasek. Ukrywajc Petersa, Ruth podja walk z takimi wzorowymi Niemcami, jak Lisel czy Willi, na ktrych opierao si funkcjonowanie caego systemu. H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem" - Sam tytu sugeruje wycig z Bogiem. Niepokornym, ktry tak prb podejmuje, jest Marek Edelman. Po raz pierwszy zrobi to podczas wojny na Umschlagplatzu, ratujc niektrych spord tysicy (400 tys.) wywoonych na mier. Pniej, po wojnie, taki wycig podj jako kardiochirurg, rozpo czynajc walk o ycie pacjentw, tzw. przypadkw beznadziejnych i czsto udawao mu si przechytrzy Boga, ktry zoliwie chcia zdmuchn pomie wiecy ycia. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Za buntowniczk moemy uzna Katarzyn, ktra

29

wbrew woli rodzicw opuszcza dom (przed odejciem podkada ogie pod zabudowania), gdy chce wzi ycie w swe rce. Buntowniczym gestem bdzie take sprzeciwianie si Adamowi i porzucenie go wraz z dwojgiem maych dzieci (poniewa m nie chce jej puci, strzela do niego). Buntem wreszcie bdzie prowadzenie burdelu ze szczeglnie wyrafinowanymi metodami zadawania rozkoszy i blu (naruszanie norm moralnych i obyczajowych). 2) Archetyp buntownika i bratobjcy powtrzy si te w drugim pokoleniu. Kaleb, czujc si odepchnity przez ojca, zbuntuje si przeciwko niemu: przyczyni si do mierci brata, Arona (wyjawi mu prawd o ich matce). Patrz: syn. Cz. Miosz "Ktry skrzywdzie" Wiersz skierowany do rzdzcych, ktrzy otoczywszy si gromad baznw, sdz, e s bezpieczni i bezkarni w krzywdzeniu czowieka prostego. Tym, ktry pamita, jest poeta, za narzdziem jego buntu i zemsty jest sowo poetyckie (spisane bd czyny i rozmowy). S. Grochowiak "wity Szymon Supnik" Posta redniowiecznego ascety staa si pretekstem do wyraenia pogldu wspczesnego poety na temat wiata, w ktrym istnieje zo, przemoc, okruciestwo. Powoa mnie Pan na bunt - tym stwierdzeniem koczy si wiersz. Bunt przeciwko: zu wiata, gdzie czowiek czowiekowi jest wil kiem; postawom (w. Szymon), ktre przez swe odcicie od rzeczywistoci niczemu nie su; poezji, ktra jest skupiona na powierzchownym piknie, nie reaguje na to, co jest samym yciem (cierpienie, brzydota, mroczne ludzkie dze). W. Golding "Wadca much " - W tej rzeczywistoci raju powtrzonego, tak jak w Biblii, pojawi si pierwszy bun townik bdzie to Jack, chopiec optany mani wadzy, natura nieskora do adnego posuszestwa. Jack bdzie systematycznie ama wszystkie zasady, ktre zbiorowo chopcw demokratycznie ustalia. Wierzy, e rzdz silni, e sia gwarantuje bezpieczestwo, tote rozpocznie swj bunt od

niewywizania si z obowizku dopilnowania ogniska. Gdy upewni si, e nic mu za to nie grozi, stwierdzi, e nikt go nie zmusi do pracy-on woli zabaw, przygod (polowanie) i popisywanie si swoj bezwzgldnoci i arogancj. W ostatecznym efekcie jego dziaania prowadz do pozbycia si Ralfa, do wadzy absolutnej. I. Stone "Udrka i ekstaza" Micha Anio omieli si zbuntowa przeciwko trzem stuleciom tradycji rodu Buonarottich. Ojciec Michaa Anioa twierdzi: od trzechset at aden Buonarotti nie upad tak nisko, by y z pracy rk. Lodowico (ojciec) gosi, e rd naley do najbardziej szacownych i zasuonych we Florencji rodw mieszczaskich, tote terminowanie syna w pracowni Ghirlandaja okryje rodzin hab. Micha Anio jest uparty: wytrwale znosi bicie, dzielnie przeiwstawia si ojcu, argumentujc, e chce robi rzeczy pikne, ktre bd chlub Florencji, a rd, mimo e istnieje trzysta lat, niczego po sobie nie zostawi. Ojciec uleg, gdy dowiedzia si, e Ghirlan dajo bdzie paci za nauk Michaa Anioa w jego pracowni. J. Jones "Std do wiecznoci" Prewitt przeszed tzw. "obrbk" w armii amerykaskiej, bo usiowano w nim zama buntownika. Armiajest bowiem miejscem, zgodnie z teori Holmesa, gdzie poskramia si lwy. Prewitt od mwi boksowania, bo uwaa, e ma prawo decydowa o sobie i od tego momentu rozpocza si jego prywatna wojna z dowdztwem. Przeszed wszelkie stopnie amania charakterw (sub nadobowizkow, zakaz opuszczania koszar, obz karny, czarn dziur) i... wygra. Podobnym buntownikiem by jego przyjaciel Maggio. J. Heller "Paragraff 22" Przeciwko udziaowi w wojnie buntuje si Yossarian. Wrogiem dla niego s nie tylko Niemcy, ale te jego wasne dowdztwo, zwikszajce stale liczb lotw, ktre za kadym razem gro mierci. Yossarian twierdzi: Wrogiem jesr kady, kto Zamierza ci Zabi, nieZaenie od tego, po ktrej jest stronie. Jego sprzeciw wyraa si np. w tym, ie cay zapas bomb zamiast

na cel, wyrzuca do morza. Przede wszystkim jednak symuluje chorob, przy czym kade schorzenie jest dobre, byle zapewniao zwolnienie z obowizkowych lotw. Jego niech do udziau w wojnie przejawia si tym, e nie chce by ani odznaczany, ani nazywany bohaterem. Z waciwym sobie poczuciem absurdu gosi, e raczej umrze ni da si zabi na wojnie. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" - Przybycie Mc Murphy'ego do szpitala psychiatrycznego byo od pocztku zapowiedzi jakiego trzsienia ziemi. Pocztkowo wcale nie zaley mu na polepszeniu losu pacjentw, dba tyl ko o wasne sprawy, stopniowo jednak jego wojna z Wielk Oddziaow staje si wyrazem niezgody na wszelk niegodziwo, przemoc, wykorzystywanie sabszych w celu zaspokojenia potrzeby panowania. Siostra Ratched tylko pozornie zatriumfowaa nad Mc Murphym. Okazuje si, e buntjest zaraliwy. Tak naley bowiem traktowa czyn wodza Bromdena - wyrwanie konsoli i ucieczka z zakadu, aby podj samodzielne ycie w normalnych warunkach ktry jest zwycistwem nad ide Kombinatu. E. Kazan "Ukad" - Eddie Anderson prbowa zbuntowa si przeciwko takiej koncepcji spoeczestwa (konsumpcyjnego), w ktrym kady czowiek funkcjonuje w ukadzie (ukadach) i poza nim (nimi) nie moe y. Eddie zburzy ukad rodzinny, maeski, towarzyski, ukady w pracy, chcia y tak, aby nic nie musie, od nikogo nie zalee i aby nikt od niego nie zalea i... wyldowa w szpitalu wariatw. Tu lekarz uwiadomi mu oczywist prawd, e nie da si istnie poza spoeczestwem. Po wielu bolesnych prbach Eddie sam to zrozumia. S. Mroek "Tango" - 1) Przed laty buntowali si rodzice Artura, rzucajc wyzwanie tradycji (posiade mnie na oczach mamy i papy podczas premiery Tannhausera w pierwszym rzdzie foteli, na znak protestu). Swoj wyzwolon mioci Eleonora i Stomil burzyli formy. Traktowali to jako skok w nowoczesno,

wyzwalanie si z wizw starej sztuki i starego ycia. 2) Mino wier wieku i oto ich syn Artur, jak przystao na reprezentanta modego pokolenia, te si buntuje, ale preciwko temu, e w domu panuje bezwad, entropia i anarchia (...). Tu nie ma adnej tradycji ani adnego systemu, s tylko fragment~,, proch. Otwarcie ogasza swj bunt przeciw tej tradycji braku tradycji i dlatego da ceremonialnego lubu, dziwi si, e ojcu nie przeszkadza w domu kochanek matki. Nie chce po prostu jako mody czowiek wchodzi w wiat, ktry wypad z normy i w ktrym nic nie jest moliwe, poniewa wszystko jest moliwe. J.D. Salinger "Buszujcy w zbou" - Holden Caufield jest wyrzucany z kolejnych szk, poniewa nie akceptuje wiata dorosych, w ktrym obowizuj normy, zakazy, nakazy i gdzie trzeba wywizywa si z obowizkw i by za siebie odpowiedzialnym. Jego bunt obraca si przeciwko szkolejako instytucji i przeciwko rodzicom: szko opuszcza, bo i tak zostaby "wylany", do domu nie wraca. Marzy o ucieczce w dzik gusz i o yciu bez adnych cywilizacyjnych ogranicze, w rodzaju np. koniecznoci nauki, obowizku stosowania si do norm. Z. Herbert "Pan Cogito o postawie wyprostowanej"-W sytuacji wybuchu epidemii instynktu samozachowawczego, gdy wszyscy mieszkacy Utyki uczszczaj na przyspieszone kursy padania na kolana przed wrogiem, ktry si zblia, Pan Cogito zachowuje postaw wyprostowan za kad cen (nawet gowy) i to jest jego niezgoda z jednej strony na wrog mu przemoc, z drugiej na konformizm innych. Z. Herbert "Przesanie Pana Cogito" - Ponownie pojawia si znana z wierszy Herberta opozycja: postawa wyprostowana przeciw yciu na klczkach. W wiecie przemocy, za i zdrady jedynie ludzka, gboko humanitarna i godna jest postawa wyprostowana (taka, jaka charakteryzowaa Gilgamesza, Hektora, Rolanda), symbolizujca odwag, si, prawo i jednoznaczno moraln. Na kaz brzmi: id wyprostowany

30

wrd tych co na kolanach. * "Bunt nie przemija, bunt si ustatecznia". (S. Grochowiak) * Ludwik XVI: "Czy to bunt?" Rochefoucauld: "Nie, Najjaniejszy Panie, to rewolucja". (Na wie o zdobyciu Bastylii 14 VII 1789) * "Romantyzm - to bunt kwiatw przeciw swym korzeniom". (S. Brzozowski) * Buntuj si, wic jestem. (populama parafraza hasa Kartezjusza, odnoszca si do bohaterw romantycznych, okrelajca ich istot) * "Opozycjonista - wznosi toasty, trzymajc puchar w zacinitej pici". (S.J. Lec) * "Twierdz, e czowiek zawsze mia moliwo wybierania, nawet w Ogrodzie Eden. Niekiedy jego wybory byy bolesne i przypominay raczej walk. Twierdz take, e to wanie jest pikne, bo w tym tkwi najgbsza tajemnica czowieczestwa". (J. Steinbeck) * "Odebralicie mi ostatni szans. Tak dugo bylicie antykonformistami, a wreszcie upady ostatnie normy, przeciw ktrym mona si jeszcze byo buntowa. Dla mnie nie zostawilicie ju nic". (S. Mroek)

Cierpienie Cierpienie - Odczuwanie blu fizycz nego lub moralnego, mka, mczarnia. W literaturze motyw cierpienia pojawia si nader czsto. Jego przyczyny mog by bardzo rne, ale zawsze jest to dla czowieka dowiadczenie niezwykle istotne, pozostawiajce gboki lad. Cierpienie pojawia si w yciu czowieka wraz z grzechem pierworodnym. Odtd zostaje ono wpisane w kondycj ludzk (np. kobieta cierpi przy porodzie, mczyzna z trudem zdobywa poywienie dla swej rodziny). Biblia (ST) - 1) Sara, ona Abrahama, cierpi z powodu swojej bezpodnoci. Pniej, kiedy niewolnica Haggar urodzi Izmaela, cierpie Sarze przysporzy jej zachowanie i lekcewace traktowanie prawowitej maonki. 2)

Abraham cierpi, kiedy Bg nakazuje mu zoy ofiar z jedynego syna - Izaaka, ale jest mu posuszny. 3) Jakub cierpi, gdy synowie przynosz mu okrwawione szaty Jzefa i mwi, e zosta rozszarpany przez dzikie zwierzta. 4) Nard wybrany znosi cierpienia w niewoli egipskiej po mierci Jzefa. 5) Dawid cierpi i rozpacza, kiedy przynosz mu wie, e jego zbuntowany syn, Absalom, nie yje. 6) W "Pieni nad pieniami" cierpienie jest udziaem Oblubienicy, ktra szuka po ulicach miasta Oblubieca. 7) Hiob, z powodu zakadu midzy Bogiem a Szatanem, znosi liczne cierpienia - traci cay dobytek, umieraj jego dzieci, wreszcie sam zostaje dotknity trdem, co odbiera mu szacunek u ludzi, bo chorob t traktowano jako kar za szczeglnie cikie grzechy. Ksiga Hioba stawia pytanie o sens cierpienia. Jedyna odpowied, jak mona w niej odnale, to ujcie cierpienia jako prby, ktrej Bg poddaje czowieka, by sprawdzi jego wiar i ufno. Hiob mimo cierpie nie zaama si, zachowa wiar i ufno, wic Bg wynagrodzi go. 8) Prorok Izajasz opisuje cierpienia, jakich bdzie dowiadcza Mesjasz. Chrzecijastwo traktuje sowa Izajasza jako proroctwa dotyczce Chrystusa i jego mki. Biblia (NT) - 1) Modlitwa Chrystusa w Ogrjcu (Getsemani) jest wyrazem skrajnego cierpienia psychicznego. wiadom swego losu, Jezus baga: Abba, Ojcze, jeli moliwe, oddal ode mnie ten kielich, by potem zgodzi si z wol Ojca. 2) Chrystus znosi straszliwe cierpienia: jest biczowany, poniany, musi dwiga krzy, na ktrym potem dugo umiera. Jego cierpienie ma moc zbawcz. Przez Jego mk ludzko zostaje oczyszczona i odkupiona. 3) Zanim umrze, cierpi wity Szczepan, pierwszy mczennik, ktry zostaje ukamienowany. Mitologia - 1) Demeter cierpi, kiedy Persefona znika bez ladu. Gdy Zeus podejmie decyzj, e dziewczyna bdzie przez p roku przebywaa z mem w Hadesie i przez p roku z matk na ziemi, cierpienie stanie si udziaem Demeter przy kadym rozstaniu. 2) Niobe dowiadcza

cierpienia, gdy na yczenie Latony Apollo i Artemida zabijaj jej dzieci. Jej cierpienie jest tak wielkie, e zamienia si w kamie, z ktrego wci pyn zy. 3) Tantal zostaje skazany przez bogw na straszliwe cierpienia w Hadesie. Stoi po kolana w wodzie, a nad gow ma jabo uginajc si od owocw. Jest godny i spragniony, ale gdy pochyla si, by si napi, woda si cofa, gdy wyciga rk po jabko, gazie odsuwaj si i nie moe ich dosign. Niektrzy mitografowie dodaj jeszcze, e nad gow na krawdzi przepaci chwieje si nad nim wielki gaz, ktry ma lada moment spa. 4) Orfeusz cierpi po mierci ony. Wyraa swoje uczucia w pieniach, ktre s tak wymowne, e wzruszaj nawet dzikie zwierzta. Jego cierpienie jest tak wielkie, i udaje si do krlestwa Hadesa, by ubaga boga, eby przywrci mu on. S) Prometeusz za to, e pomaga ludziom przeciw bogom, zostaje skazany na nie koczce si cierpienie. Przykuty do ska na Kaukazie codziennie nawiedzany jest przez spa (w innej wersji - ora), ktry wyjada mu nieustannie odrastajc wtrob. 6) Marsjasz - patrz: artysta. Homer "Iliada" - 1) Achilles cierpi na wie o mierci swojego przyjaciela i kochanka Patroklosa. Cierpienie rodzi w nim ch okrutnej zemsty na zabjcy modzieca. 2) Priam cierpi, widzc, jak Achilles poniewiera zwoki pokonanego w pojedynku Hektora. Cierpienie jest tak wielkie, e stary krl Troi, nie zwaajc na swj majestat, idzie do zabjcy syna baga go o wydanie zwok. Wergiliusz "Eneida" - Krlowa Kartaginy cierpi, kiedy Eneasz j opuszcza. Cierpienie rodzi w niej gniew, przeklina swojego kochanka i jego potomkw, czym zapocztkowuje niezgod midzy Kartagin a Rzymem. "Legenda o w. Aleksym" - 1) Aleksy skazuje si na fizyczne i duchowe cierpienie, by suy Bogu. Znosi wszelki bl i upokorzenia, by zyska zbawienie. 2) Rodzice Aleksego cierpi, bo nie wiedz, co dzieje si z ich synem. Wszelkie poszukiwania nie day adnego rezultatu - ukochany jedynak zagin bez ladu.

J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - 1) Tristan i Izolda cierpi, kiedy s rozdzieleni. Ale gdy los sprawi, e mog by razem, cierpienie ich nie opuszcza, poniewa zdaj sobie spraw, e zdradzaj krla Marka, ktrego oboje kochaj i szanuj. 2) Krl Marek cierpi na myl, e dwoje ludzi, ktr ych najbardziej kocha - Tristan i Izolda - mog go zdradza. Pie o Rolandzie" - Karol Wielki cierpi, widzc ciaa zabitych w wwozie Ronsewal swoich najlepszych rycerzy, a wrd nich Rolanda. Jego cierpienie jest tak wielkie, e pacze i mdleje. J. da Todi "Stabat Mater Dolorosa" Wiersz jest zanurzony w redniowiecznym nurcie doloryzmu, a take nawizuje do motyww pasyjnych. Jego bohaterk jest Maryja (Matka Boleciwa) stojca pod krzyem Chrystusa i opakujca mk i mier jedynego Syna. "Kwiatki witego Franciszka" w. Franciszek twierdzi, e wszystko, co czowiek ma, jest darem Boga. Nie moe wic tak naprawd nic ofiarowa Stwrcy, oprcz swojego cierpienia. I taki jest sens ascezy i umartwiania - czowiek ot7arowuje Bogu jedyne, co moe, swoje cierpienie, a tojest rdem prawdziwej radoci. "Lament witokrzyski" (Posuchajcie, bracia mia...) Maria cierpi, patrzc na mki swojego ukrzyowanego syna. Chciaaby mu jako uly, ale nie jest w stanie tego uczyni, co jej cierpienie czyni jeszcze dotkliwszym. Zwraca si nawet z wyrzutami do anioa Gabriela. Patrz: anioy. Dante Alighieri "Boska Komedia" Dusze grzesznikw cierpi w piekle najbardziej wyszukane katusze - s smagane wichrem i deszczem, ton w rzece wrzcej krwi, s zamieniane w drzewa, ktrych kora i licie su za pokarm harpiom, spada na nie ognisty deszcz, staj si pastw wy. F. Petrarca "Sonety do Laury" Cierpienie powoduje nieszczliwa mio do nieziemsko piknej Laury. Ale to cierpienie jest jednoczenie rozkosz, bo mio czy sprzeczne stany i uczucia, sprawiajc, e podmiot liryczny sonetw czuje si jak statek bez agli i steru na wzburzonym

31

morzu. G. Boccaccio "Dekameron" "Sokl" - 1) Federico delli Alberighi cierpi, poniewa jego ukochana, Monna Giovanna, nie odwzajemnia jego uczucia. Pniej, kiedy dowie si, e kobieta odwiedzia go, by prosi o sokoa, ktrego , wanie, eby j uczci, poda na obiad, ponownie pogry si w cier pieniu, gdy nie moe speni jej yczenia. Ale jego cierpienia znajd szczliwe zakoczenie wzruszona staoci uczucia Monna polubi go. 2) Monna Giovanna cierpi, widzc, e jej syn jest miertelnie chory, a ona nie jest w stanie mu pomc. J. Kochanowski "Treny" mier dziecka rodzi wielkie cierpienie. Podmiot liryczny trenw, zrozpaczony ojciec, nie potrafi znale wytumaczenia dla tego, co si stao. Cierpienie powoduje kryzys wiatopogldu i wiary w ludzk mdro. Rodzi te wtpliwoci wobec Boga, ktry w swoim okruciestwie uderza w czowieka w najmniej spodziewanym momencie. W. Szekspir "Krl Lear" - Lear cierpi, poniewa crki, ktrym przekaza pastwo, okazay si okrutne i nieczue na los ojca, skazujc go na tuaczk i upokorzenia. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Hamlet cierpi z powodu wiata, ktry jest peen za i zbrodni. 2) Ofelia cierpi z powodu mierci ojca, co staje si przyczyn jej obdu i samobjstwa. J.A. Morsztyn "Cuda mioci" Mio sprawia, e czowiek dowiadcza jednoczenie cierpienia i wielkiej rozkoszy. J.A. Morsztyn "Do trupa" - Trup jest w lepszej sytuacji ni czowiek zakocha ny. Nie dowiadcza ju niczego i prochem rozsypie si w maej chwili. Natomiast zakochany nieustannie cierpi w piekielnej rzeodze i jest ywioem wiecznych ogniw. Z. Morsztyn "Emblemy" Mio i cierpienie nieustannie si przenikaj. Oblubieniec przybija Oblubienic swoj do krzya, a ona blu nie czuje. Oblubienica szuka Oblubieca w miecie, cierpic, e go utracia. Oblubieniec jest dla Morsztyna symbolem Chrystusa, Oblubienica - czowieka. J. Racine "Fedra" - 1) Fedra cierpi z powodu mioci do Hipolita, ktry jest jej

pasierbem. Wie, e jest to uczucie wystpne, ajednoczenie nie potrafi si od niego uwolni. 2) Tezeusz cierpi, gdy Fedra oskara przed nim faszywie Hipolita o to, e prbowa j uwie. Potem, kiedy na jego prob Posejdon doprowadzi do mierci modzieca, a Tezeusz pozna prawd, jego cierpienie stanie si jeszcze wiksze, poniewa nie do, e straci syna, to jeszcze sam przyczyni si do jego niewinnej mierci. P. Corneille "Cyd" - 1) Roderyk cierpi, poniewai honor nakazuje mu pomci zniewag, jakiej dopuci si ojciecjego ukochanej Chimeny, a jednoczenie wie, e jeli zabije Gomeza, sprawi bl kobiecie, ktr kocha. 2) Chimena cierpi, poniewa musi domaga si mierci Roderyka, ktrego kocha. 3) Infantka darzy Roderyka wielkim uczuciem, ale jednoczenie wie, e ta mio nie moe si speni, bo jej ukochany jest jednoczeniejej poddanym. Ta sytuacja sprawia, e dziewczyna cierpi. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter cierpi z powodu nieszczliwej mioci do Lotty. Dziewczyna jest narzeczon innego mczyz ny i mio Wertera nie moe by speniona. Modzieniec podejmuje prb ucieczki od tego cierpienia, ale okazuje si, e jest to niemoliwe. W kocu popenia samobjstwo. F. Schiller "Zbjcy" - 1) Karol Moor cierpi, poniewa ojciec odtrca go na skutek intryg Franciszka. Cierpienie rodzi bunt, ktry manifestuje si przez przystpienie do bandy zbjeckiej. 2) Franciszek Moor cierpi z powodu od trcenia przez ojca i Amali. To cierpienie przeksztaca si w gniew i nienawi, ktre prowadz do tragedii. 3) Stary Moor cierpi, poniewa ukochany syn, Karol, okaza si niegodny jego mioci, a Franciszek skazuje go na mier godow. 4) Amalia cierpi, gdy stary Moor wyklina Karola. Pniej, kiedy Karol powrci do rodzinnego zamku, bdzie przez moment szczliwa, by jeszcze bardziej cierpie, gdy postanowi znowu j opuci. G.G. Byron "Giaur" - Giaur cierpi, bo kobieta, ktr kocha, zostaa zabita przez Hassana. Doranym lekarstwem na to cierpienie okazuje si ch

zemsty, dla ktrej Giaur yje. Ale gdy ju jej dokona, cierpienie wrci ze zdwojon si. A. Mickiewicz "Romantyczno" Karusia cierpi, poniewa jej ukochany Jasieko umar i ~ozostaa na wiecie sama. Skary si: Zle mnie w ziych ludzi tumie, Pacz, a oni szydz4... Samotno i niezrozumienie staj si przyczyn obdu dziewczyny. Patrz te: samotno. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II 1) Duchy dzieci nie mog trafi do nieba, poniewa nigdy nie zaznay cierpienia, ; ktre jest elementem penej ludzkiej egzystencji. 2) Zy Pan musi po mierci znosi straszliwe cierpienia wiecznego godu, szarpany przez ptaki, bo nigdy nie by czowiekiem, nigdy nie okaza serca swoim poddanym. 3) Zosia cierpi, miotana wiatrem midzy niebem i ziemi, bo nigdy nikogo nie kochaa. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Gustaw cierpi z powodu nieszczliwej mioci. Kobieta, ktr kocha, polubia innego mczyzn. Cierpienie Gustawa pogbia jeszcze samotno i niezrozumienie przez ludzi, prowadzi go do szalestwa i samobjstwa. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Podmiot liryczny sonetw, pielgrzym, cierpi, bo ma wiadomo, e nigdy nie powrci do ojczyzny, do ktrej tskni (por. Sonety "Stepy akermaskie", "Pielgrzym"). A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - 1) Konrad cierpi, bo musia odrzuci kodeks rycerski, by skutecznie ratowa Litw przed Krzyakami. Jego cierpienie jest tym wiksze, e skazany jest na samotno wrd wrogw i ma wiadomo, e unieszczliwi ukochan kobiet. 2) Aldona cierpi, kiedy Konrad j opuszcza, ale wie, e czyni to z poczucia obowizku wobec Litwy i mioci do ojczyzny. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Cierpi modzie w wizieniach, ale jest to cierpienie uszlachetniajce (zbrzyd, zeszpetnia, ale dziwnie wyszachetnia). Jest ono ofiar, jak ofiara Chrystusa. Cierpienie modych ludzi wywoonych na Sybir sprawia, e profanum placu przed kocioem staje si

narodowym sacrum, uwiconym ich of~ar. 2) Cier pi Konrad, bo widzi cierpienia swojego narodu. Jako poetawieszcz skupia je w sobie (Nazywam sig Milijon, bo za milijony kocham i cierpi katusze). To cierpienie rodzi bunt przeciwko Bogu, ktrego Konrad oskara o nieczuo i brak mioci. 3) Cichowski zostaje skazany przez zaborcw na straszliwe cierpienia fizyczne i psychiczne, ktre sprawiaj, e powraca do domu z wizienia jako obkany. 4) Cierpienia Polski maj rwnie gboki sens jak cierpienia Chrystusa, bo s niejako przygotowaniem do zmartwychwstania w chwale. Przez owe cierpienia Polska staje si Mesjaszem narodw. S) Cierpi pani Rollison, bo nie zna losu swojego uwizionego syna. Cierpienie matki staje si symbolem cierpienia wszystkich matek-Polek, ktrych synowie zostali uwizieni przez Rosjan, bo nie godzili si na los niewolnikw. A. Mickiewicz "Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" - Polska zostaa skazana na cierpienia przez szatask trjc (Rosja, Prusy, Austria), poniewa bya jedynym krajem prawdziwej wolnoci i braterstwa. Ale te cierpienia bd miay ju rycho kres i Polska zmartwychwstanie, by sta si Mesjaszem narodw. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Jacek Soplica cierpi, kiedy Stolnik daje mu do zrozumienia, e nie ma co liczy na rk Ewy. Prbuje leczy swj bl alkoholem i maestwem z inn kobiet. Ale nie jest to lekarstwo skuteczne i cierpienie popycha Jacka do zabjstwa Horeszki. 2) Gerwazy cierpi, widzc mier swojego ukochanego pana. Owo cierpienie przeradza si w nienawi do Soplicw, ktrych bdzie teraz przeladowa. J. Sowacki "Rozaczenie" Rozczenie z kobiet, ktr kocha, powoduje, e podmiot liryczny wiersza cierpi samotny w obcym wiecie. J. Sowacki "Hymn" (Smutno mi, Boe...) - wiadomo przemijania i tsknota do ojczyzny, do ktrej nigdy nie wrci, sprawiaj, e podmiot liryczny cierpi, ale to cierpienie poczone jest ze smutn rezygnacj i zgod na los. J. Sowacki "Kordian" - 1)

32

Kordian cierpi, bo nie moe znale celu w yciu. Jaskczy niepokj sprawia, e w jego sercu jest sto dz, sto uczu, sto uwidvch lici. 2) Cierpienie Kordiana powoduje take odrzucenie jego mioci przez Laur, ktra traktuje go jak dziecko, niewiadome jeszcze tego, czym jest uczucie. 3) Na szczycie Mont Blanc Kordian cierpi, poniewa to wszystko, w co wierzy, okazao si mrzonk. Ale z tego cierpienia rodzi si nowa idea, ktrej Kordian postanawia si powici. 4) Kordian cierpi te wskutek osamotnienia: musi sam dokona zamachu na cara. J. Sowacki "Balladyna" - 1) Wdowa, matka Balladyny i Aliny, cierpi, bo ma niewdziczne i ze crki. Jedna przepdziaj z zamku, druga, jak sdzi -okamaa, porzucia dom i ucieka z kochankiem. 2) Filon cierpi, bo kobieta, ktrej cae ycie szuka, idea pikna, okazuje si martwa. 3) Goplana cierpi, poniewa prostak Grabiec nie odwzajemnia jej uczucia. J. Sowacki "Horsztyski" - 1) Horsztyski cierpi, widzc triumf swego wroga i zdrajcy ojczyzny, Kossakowskiego. Cierpienie jego powiksza take wiadomo, e jego moda ona ma~ romans z synem Kossakowskiego-Szczsnym. 2) Szczsny cierpi, widzc jakim czowiekiem jest jego ojciec. J. Sowacki "Beatrix Cenci" Beatrycze cierpi, poniewa zostaa zgwacona przez ojca. To cierpienie prowadzi do zbrodni ojcobjstwa. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" -1) Hrabia Henryk cierpi, pdzc nudne i monotonne ycie u boku Marii. Jak sam mwi, pi snem fabrykanta Niemca przy onie Niemce. Rozczarowa si do maestwa. Jego dusza romantycznego poety nie moe znie egzystencji, w ktrej najwaniejsz kwesti staje si znalezienie mamki dla majcego si urodzi dziecka. 2) Maria cierpi, bo hrabia Henryk porzuci j i syna. To cierpienie staje si przyczyn jej obdu i mierci. Z. Krasiski "Irydion" - Irydion dowiadcza cierpienia, widzc los podbitej przez Rzym Grecji. To cierpienie rodzi w nim potrzeb walki o wolno ojczyzny. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza"

- 1) Heathcliff cierpi, odtrcony przez Cathy, wiadomy swej pozycji spoecznej. 2) Po mierci Cathy Heathcliff przeywa niewypowiedziane mki. Nigdy nie pogodzi si z utrat ukochanej, ktr bdzie opakiwa do koca ycia. 3) Cathy, ju jako ona Edgara, cierpi z powodu mioci do Heathcliffa i jego zdrady (maestwo z Izabel). Cier pienie jest tak wielkie, e przyczynia si do mierci bohaterki. Patrz: mio trudna. I.S. Turgieniew "Dziennik zbdnego czowieka" - Bohater opowiadania cierpi, pniewa, jak sam mwi, w czasie trwania caego ycia zawsze znajdowa swoje miejsce zajty,m i okazywa si niepotrzebny. G. Flaubert "Pani Bovary" Emma Bovary dusi si w maomiasteczkowej atmosferze Yonville. Cierpi z powodu schematycznego i bezbarwnego ycia ony, ale kiedy prbuje temu zaradzi ; (nawizuje romanse z Rudolfem i Leonem), cierpi z powodu nieszczliwej mioci i zazdroci. H. Balzac "Ojciec Goriot" Stary Goot cier pi z powodu odtrcenia przez crki. Powici im cae ycie, by zaspokoi ich kaprysy, wyprzedawa stopniowo swj majtek, a sta si ndzarzem, a teraz Delfina i Anastazja wstydz si go. Jeli chce je zobaczy, musi wchodzi do ich domw wejciem dla suby albo ukradkiem obserwowa je, kiedy odbywaj przejadk w Lasku Buloskim. Patrz te: ojciec, crka. B. Prus "Lalka" - 1) Wokulski cierpi, bo . kocha kobiet, ktra nim gardzi i uwaa za kogo gorszego od siebie, kupca. 2) Pani Stawska cierpi, poniewa kocha Wokulskiego, ale wie, e jest to mio nie odwzajemniona i nigdy odwzajemniona nie bdzie. 3) Rzecki cierpi, gdy Szlangbaum podejrzewa go, e mgby co ukra ze sklepu. To cier pienie prowadzi do mierci starego subiekta. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Pani Emilia Korczyska dowiadcza wielu urojonych cierpie, bo nudzi si. 2) Benedykt Korczyski cierpi z powodu niemonoci porozumienia si z synem. 3) Anzelm Bohatyrowicz dowiad-

cza nieokrelonych cierpie natury psychicznej, ktrych rda tkwi w klsce powstania. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" 1) Jan Skrzetuski cierpi, bo sdzi, e jego ukochana Halszka wpada w rce kozackiej tuszczy. 2) Zawsze wesoy i rozmowny Zagoba pogra si w cier pieniu na wie, e Halszka nie yje. 3) Longin Podbipita umiera w strasznych cierpieniach -jak w. Sebastian skuty strzaami. H. Sienkiewicz "Potop" - 1) Andrzej Kmicic cierpi, gdy okazuje si, e na krucyfiks zaprzysig wierno zdrajcy. 2) Oleka Billewiczwna cierpi, bo jej ukochany Jdru, wedug relacji ksicia Bogumia, poway si na najwiksz zbrodni - chcia podnie rk na majestat krla. H. Sienkiewicz "Pan Wolodyjowski" - 1) Micha Woodyjowski tak bardzo cierpi po mierci Anusi Borzobohatej, e postanawia na reszt ycia zamkn si w klasztorze. Pniej rwnie wielkich cierpie przyczyni mu rozstanie z Krzysi, ktra pokochaa Ketlinga. 2) Woodyjowski cierpi, kiedy po ucieczce od Azji Baka ley nieprzytomna i jest bliska mierci. 3) Basia Woodyjowska cierpi po mierci Michaa. Jest w swoim cierpieniu spokojna, ale kiedy podczas pogrzebu ksidz rozpoczyna kazanie od bicia w bbenek i sw Panie pukowniku Wotodyjowski! Larum graj!, mdleje. 4) Mody Nowowiejski cierpi, gdy Azja zabija mu ojca, a siostr i ukochan Zosi Bosk oddaje w jasyr. To cierpienie rodzi w nim ch straszliwej zemsty. H. Sienkiewicz "Quo vadis" - 1) Chrzecijanie przeladowani przez Nerona umieraj w cierpieniu, rozszarpywani przez dzikie zwierzta w cyrku albo ponc jako ywe pochodnie w cesarskich ogrodach. 2) Cierpienia znosz apostoowie Piotr i Pawe, umierajc mierci mczennikw. O. Wilde "Portret Doriana Graya" 1) Bazyli Hallward cierpi, widzc jak pikny Doan, ktrego kocha, zmieni si w cynicznego i okrutnego czowieka. 2) Sybila Vane cierpi, poniewa Doan przesta j kocha. To cierpienie popchnie j do samobjstwa.

O. Wilde "Teleny" - 1) Teleny cierpi, poniewa musia zdradzi ukochanego Des Geux, by spaci dugi. Cierpienie i poczucie winy prowadz Teleny'ego do samobjstwa. 2) Des Geux cierpi, widzc Teleny'ego uprawiajcego mio z jego matk. Kiedy dowie si, dlaczego modzieniec to uczyni, przebaczy mu. Ale samobjcza mier Teleny'ego odnowi cierpienie i sprawi, e Des Geux nie otrznie si z niego do koca ycia. H. Ibse "Dzika kaczka" Jadwinia cierpi, poniewa ojciec j odtrci. Sdzi, e ponosi za to win, e czym go urazia. A.P. Czechow "Trzy siostry" - 1) Masza, Ina i Olga cierpi, bo ich ycie jest bezbarwne i nudne. Wyglda zupenie inaczej, ni to sobie kiedy wyobraay. 2) Andrzej Prozorow cierpi, bo zdaje sobie spraw, e jego maestwo z Natasz jest pomyk, ale ju jest za pno, by cokolwiek zmieni. 3) Wier szynin cierpi, bo jego maestwo jest nieudane, a jednoczenie nie jest w stanie odej od ony, nad ktr si lituje. Cierpienie staje si bardziej dojmujce, gdy midzy nim a Masz rodzi si mio. S. eromski "Ludzie bezdomni" - 1) Doktor Judym cierpi, poniewa musi wybra midzy szczciem osobistym a obowizkiem wobec wasnej klasy. Przeklty diug, ktry przyszo mu spaci, spowoduje, e rozstanie si z Joasi i bdzie samotnie pracowa wrd ubogich. 2) Joasia Podborska cierpi po mierci rodzicw (utrata domu), gdy przyszojej samotnie wychowywa braci. Cierpienia przysporzy jej take Ju dym, decydujc o ich rozstaniu. 3) Nazbyt wyedukowana wiadomo sprawia, e Korzecki nie potrafi odnale si w wiecie, cierpi na bl istnienia i nieustannie rozmyla o samobjstwie. K. Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany" - wiat jest peen za i cierpienia - jedyn drog ucieczki jest Nirwana, ktra uwalnia od wszelkich uczu i pragnie. J. Kasprowicz "Dies irae", "wity Boe, Swity Mocny..:' - Bg skaza ludzi na cierpienie i grzech, a teraz ze spokojem przyglda si przeraonej ludzkoci. Jedynym, ktry moe

33

czowieka uwolni od cierpie i za, jest Szatan. J. Kasprowicz "Hymn witego Franciszka z Asyu" - Bg jest dawc cierpienia, ale owo cierpienie nie jest zem. Jest raczej naturalnym elementem ludzkiej egzystencji i jak za wszystko, i za nie trzeba Stwrcy dzikowa. L. Staff "Deszcz jesienny" Nastrj przygnbienia spowodowany monotonnym jesiennym deszczem potguje si przez przywoanie obrazu ludzkich cierpie - mierci, straty najbliszych, niemonoci kochania. L. Staff "Przedpiew" - W yciu ludzkim wspistniej rado i cierpienie. Poeta pozna zarwno jedno, jak i drugie, a mimo to piewa bdzie pochwag ycia. S. Wyspiaski "Warszawianka" Marya cierpi, bo jej ukochany poleg w czasie bitwy pod Olszynk Grochowsk. Ale owo cierpienie wywouje w niej dar proroczy i dziewczyna przepowiada losy bitwy. S. Wyspiaski "Noc listopadowa" - 1) Demeter cierpi, egnajc si z odchodzc do pastwa umarych Kor. Cier pienia matki Kora prbuje zagodzi, mwic, e musi umrze, co ma y. 2) Za cierpienia, jakich dowiadczya za spraw Konstantego, Joanna zostaje wynagrodzona - zalubia Aresa. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Hanka cierpi, poniewa Antek odtrci j dla Jagny. 2) Jagustynka cierpi, bo jej wasne dzieci przepdziy j z domu. T. Mann "Tonio Krger" - patrz: artysta, podr/wdrwka. J. Tuwim "Piotr Paksin" Telegrafista Piotr Paksin, na sracji Chandra Uny,ska, gdzie w mordobijskim powiecie, cierpi, bo nie potrafi jak Wtast Fomycz gra na klarnecie i pikna bufetowa Jadzia nie chce na niego nawet spojrze. Cierpienia spowodowane nieszczliw mioci staj si przyczyn samobjstwa telegrafisty Piotra Paksina. J. Czechowicz "hildur, baldur i czas" - rdem cierpienia jest rozstanie kochankw, hildura i baldura, ktre spowodowane jest upywem czasu, zmieniajcego chopca w modzieca, a modzieca w mczyzn. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" -

Bolesaw po mierci ony pogry si w niemym cierpieniu i odizolowa od wiata. Patrz te: m. M. Dbrowska "Noce i dnie" - 1) Barbara cierpi po stracie najbliszych - Piotrusia, Tereni, matki. Ale kada kolejna mier czyni j jakby silniejsz i kiedy umiera Bogumi, jej cierpienie ma ju inny wymiar, jest spokojniejsze i towarzyszy mu pogodzenie z losem. 2) Cierpie przysparza Barbarze take Tomaszek, ukochany, jedyny syn. 3) W cierpieniach umiera chory na raka Lucjan Kocie. 4) Pani Celina Katelbina cierpi, poniewa apatyczny Janusz Ostrzeski przesta ju okazywa jej mio i sta si obojtny. A.A. Achmatowa "Requiem" Poemat napisany po aresztowaniu syna poetki w czasie represji stalinowskich w latach trzydziestych. Podmiot liryczny mwi o sobie: Ta kobiera taka biedna, ta kobieta sama jedna. M w mogile, syn w wizieniu... Cierpienie matki, ktra godzinami wystaje pod wizienn bram, jest tak wielkie, e poetka porwnujeje z cierpieniem Maryi stojcej pod krzyem. Pozbawiona bliskich kobieta musi na nowo nauczy si y, cho wspomnienia strasznych chwil aresztowania syna nieustannie powracaj. M. A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - 1) Mistrz cierpi, poniewa dzieo jego ycia, powie o Jezusie i Piacie, zostalo odrzucone. To cierpienie skrywa bardzo gboko i Mistrz sprawia wraenie spokojnego i pogodzonego z losem. 2) Magorzata cierpi, bo jej ukochany Mistrz znik nagle i nie wiadomo, co si z nim dzieje. 3) Piat cierpi z powodu straszliwego blu gowy. Jego cierpienie jest tak wielkie, e matodusznie rozmyla o samobjstwie. J. Genet "Ceremonie aobne" Narrator-bohater bka si po Paryu, ktry przeywa chwile euforii z powodu wyzwolenia. Jean nie podziela jednak powszechnej radoci. Straci ukochanego, ktry zgin na kilka godzin przed wkroczeniem wojsk amerykaskich. Wspomnienia urody chopca, jego zalotnego umiechu i jedynej wsplnie spdzonej nocy, podczas ktrej kochali si, sprawiaj, e Jean cierpi. Wszystko,

co robi, przeniknite jest tym cierpieniem i nabiera charakteru ceremonii atobnych. Z. Nakowska "Medaliony" Wojna i okupacja nios ze sob straszliwe cierpienia, ktre sprawiaj, e ludzie wychodz z tego dowiadczenia ze zdruzgotan psychik. T. Borowski - "Opowiadania" Ludzie w obozie cierpi z powodu godu i nieustannego zagroenia mierci. To cierpienie osabia ich wraliwo moraln i prowadzi do sytuacji, w ktrej jedynym pragnieniem staje si przeycie. K. Moczarski "Rozmowy z katem" - Cho Stroop w swojej relacji z likwidacji getta nie zamierza eksponowa cierpienia ydw, a tylko wasny talent organizatorski i rol swoich onierzy w ostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej, to jednak bl i cierpienie, jakie za jego spraw stay si udziaem ydw, s w utworze zagadnieniem gwnym (skoki z poncych domw, uduszenia, zasypania, mier jednostkowa i zbiorowa). H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem"-Marek Edelman opowiada o: 1) cierpieniu ydw w warszawskim getcie (choroba godowa, mier najbliszych, wywzki z Umschlagplatzu do obozu, cae powstanie, ktre dla ydw byo tylko wyborem innego rodzaju mierci); 2) cierpieniu osb ciko (beznadziejnie) chorych na choroby serca i ukadu krenia, ich blu fizycznym i psychicznym, wiadomoci mierci kadego dnia i codziennej walce z ni. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" Cierpienia spowodowane pobytem w sowieckim agrze s tak wielkie, e ludzie trac godno. Ajednak Grudziski wyraa przekonanie, e nawet mimo takiego ogromu cierpie mona zachowa w tych warunkach czowiecze stwo. A. Camus "Mit Syzyfa" Bohater eseju to czowiek absurdalny, ktrego symbolem jest Syzyf. Praca Syzyfa to w istocie ycie ludzkie wypenione tak cierpieniem, jak radoci. Camus kae czytelnikowi widzie Syzyfa szczliwym, gdy ten stanowi o sobie (los jest jego losem, kamie jego kamieniem). Mwi take, i sposobem na udrk ycia jest uwiadomienie sobie wasnej

wolnoci i prawa wyboru rnych drg ycia. A. Camus "Duma" - 1) Duma jest rdem wielu cierpie w Oranie. Ludzie umieraj w straszliwych mczarniach. 2) Cierpienia umierajcego syna sdziego Oitona powoduj przemian wewntrzn ksidza Paneloux. Prowokuj te doktora Rieux do stwierdzenia, e nigdy nie pogodzi si Ze wiatem, na ktrym umieraj w cierpieniach niewinne dieci. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Adam cierpi, kiedy ona opuszcza go (strzela do niego, gdy nie pozwala jej odej). Od tej pory staje si jakby ywym trupem. Dopiero po latach dowiaduje si prawdy o niej (zostaa wacicielk burdelu w Salinas), a rozmowa z ni przynosi wybawienie (Adam uwiadomi sobie, e nie kocha Katarzyny). 2) Kaleb cierpi, poniewa uwaa, e jest wiern kopi matki, a zo w niej tkwice zapanowao i nad nim. Dopiero rozmowy z Chiczykiem Li, ktry mwi, e nad grzechem mona zapanowa. a take bogosawiestwo ojca uwolni go od mki. 3) Tom Hamilton, wychowany wedug zasad moralnoci purytaskiej, obwinia siebie o to, e jego grzeszno jest przyczyn za spotykajcego bliskich mu ludzi. Cierpienie Toma jest tak wielkie, e popenia on samobjstwo. J Andrzejewski "Ciemnoci kryj ziemi" - 1) Mody i buntowniczy Fray Diego nie moe pogodzi si z ide pastwa boego, ktre Inkwizycja buduje na cierpieniu tysicy ludzi. 2) Umierajcy padre Tor9uemada uwiadamia sobie, e przez cae ycie zadawa ludziom cierpienie, w imi idei, ktra wanie z powodu tych cierpie staa si oszustwem. ` J. Andrzejewski "Bramy raju" 1) Hrabia Ludwik z Vendome cierpi, po niewa dwukrotnie zamkn przed sob zote bramy Jerozolimy. Po raz pierwszy, gdy z innymi krzyowcami spldrowa Konstantynopol. Po raz dtugi, gdy uczyni z Aleksego Melissena swojego kochanka. 2) Aleksy Melissen cierpi z powodu niespenionej mioci do Jakuba z Cloyes. To cierpienie sprawia, e gdy kocha si z Blank, uwiadomiwszy sobie,

34

e nie trzyma w ramionach Jakuba, stara si zada jej jak najwikszy bl. Z. Herbert "Apollo i Marsjasz" - Cierpienie obdartego przez Apollona ze skry Marsjasza czyni z niego dzieo przeraajcej sztuki, ktra sprawia, e drzewa i ptaki kamieniej ze zgrozy. J. Stryjkowski "Tomtaso del Cavaliere" - 1) Cierpienie Michaa Anioa wywouje nieszczliwa, niespeniona mio do piknego rzymianina Tommaso del Cavaliere. Modzieniec, cho peen szacunku dla mistrza, okazuje mu jednak obojtno. Przez pewien czas jest uczniem genialnego artysty, pniej jednak na wiele lat odsuwa si od niego. Kiedy pojawi si przy ou mierci Michaa Anioa, ten nie bdzie ju mg go zobaczy. 2) Umierajcy Micha Anio dowiadcza cierpienia na wie, e na mocy postanowie Soboru Trydenckiego nago postaci na jego freskach w Kaplicy Sykst yskiej zostanie zamalowana. Patrz: artysta. Poezja Haliny Powiatowskiej przepeniona jest cierpieniem wywoanym mierteln chorob, nieudanym yciem osobistym (mier ma, potem nieszczliwa mio), jak i przemijaniem ycia. Dla bohaterki tych v,~ierszy wiadomo mierci jest o tyle bolesna, e nie wierzy ona w Boga i ycie pozagrobowe. O. Tokarczuk "E.E: ' - Teresa Frommer cierpi z powodu swojego kalectwa i utraty zdolnoci kontaktowania si z duchami. Jej cierpienie potguje jeszcze samotno, kiedy jej brat wychodzi do Eltznerw i zostawia j w pustym i zbyt duym mieszkaniu. * Wielkie cierpienia s nieme. (przysowie woskie) * "Cierpi, wic jestem". (J. Andrzejewski) * "Mniej cierpie nie moga. Bardziej cierpie nie miaa si". (J. Andrzejewski) * "Dla cierpienia nie mog mie wspczucia. Zbyt jest brzydkie, zbyt straszne i przygnbiajce". (O. Wilde) * "C za dziwn natur ma czowiek! Wyobraa sobie mianowicie, e cierpienia, ktre sam znosi, s ogromne, a te ktre zadaje znikome. Jedne bowiem sam

odczuwa, drugich za nie". (P. Bayle) * "Najgorszym cierpieniem jest duszy chd". (G. Clemenceau) * "Cierpienie jest kluczem do wrt twrczoci. Wskacie mi tego zodzieja, ktry je otworzy wytrychem radoci". (S. Czosnowski) * "W ogle podstaw cierpienia jest trwanie, podstaw radoci jest chwila". (F. Ch. Hebbel) * "Cierpienie daje prdk dojrzao". (1. Korzeniowski) * "adne morze nie zgasi cierpie, co s upragnione, chyba sam ogie tylko". (Micha Anio) * "Cierpienie nie jest prawem natury ~est to czasemjej przywilej, bo w tajnikach dusz niektrych nadmiar boleci staje si kolebk geniuszu lub zbrodni". (W. S. Reymont)

Crka Crka - W stosunku do rodzicw dziecko pci eskiej. Sowa uywa si m.in. w poczeniach: rodzona, chrzestna, wyrodna, przybrana. Biblia (ST) - 1) Po zniszczeniu Sodomy przy yciu pozosta tylko Lot i jego crki. Zamieszkali w grach. Aby zapewni sobie potomstwo, crki w czasie dwch kolejnych nocy wspyy z ojcem, upiwszy go przedtem winem (po zagadzie miasta nie byo innych mczyzn). Jedna urodzia syna Moaba (protoplast Moabitw), druga - Ben Ammiego (praojca Ammonitw) - Ks. Rodzaju 19,32-38. 2) Ezaw polubi dwie crki Hetejczykw (Judyt i Basemat) - Ks. Rodzaju 26,3435. Crka Hetejczyka to wg Biblii kobieta obca. 3) Sdzia izraelski, Jefta, ktry przez sze lat toczy krwawe boje z Moabitami, przed rozstrzygajc bitw zoy lub: jeli Bg pozwoli mu zwyciy, zoy w ofierze caopalnej tego, kto pierwszy przekr oczy prgjego domu. Powitaa go jedynaczka (Ks. Sdziw 11,30-40), a on uczyni jej, jak byt lubowat. Biblia (NT) - 1) Crka Chananejki (tj. Fenicjanki z okolic Tyru i Sydomu) drczona przez diaba (Mt. 15,21). Matka

prosia Chrystusa, by wypdzi diaba z crki. Gdy wrcia do domu, Szatana ju nie byo. 2) Crka Jaira - na prob zrozpaczonego ojca Chrystus wszed do jego domu i zawoa: "dzieweczko, tobie mwi, wsta!". Chrystus poleci, by j nakarmiono (Mk. 5,35-38). Mitologia - 1) W mitologii greckiej Kora-Persefona bya jedyn crk Demeter. Dorastaa szczliwie midzy nim- a fami do czasu, a zakocha si w niej Hades i porwaj do podziemi. Demeter wdrowaa po wiecie w poszukiwaniu crki. 2) Crka krla Kolchidy -Medea, bya typem czarodziejki. Bardziej sprzyjaa Jazonowi, ktry przyby po zote runo, ni wasnemu ojcu. 3) Crka wadcy Troi, krla Priama - Kasandra. Od Apolina otrzymaa dar pnepowiadania przyszoci. Wywrya, e uprowadzenie Heleny doprowadzi Troj do zagady. Por. te: J. Kochanowski "Odprawa posw greckich". 4) Antygona - crka Edypa i Jokasty, owoc kazirodczego zwizku. Gdy Edyp dowiedzia si o swym zbrodniczym czynie, olepi si i opuci Teby. Towarzyszya mu Antygona. J. Kochanowski "Treny" - Cykl dziewitnastu utworw, ktry niefortunny ojciec powici swojej namilszej dziewce. Jej wizerunek w "Trenach" jest wyidealizowany. Chocia Urszulka zmara, wicej nad trzydzieci miesicy nie majqc, poeta nazywa j sowiesk Safon, przyznaje si, e wiza z jej osob wielkie nadzieje hterackie (ua ktr ... moja ... lutnia dziedzicznym prawem spa miata). Poeta przedstawia Urszulkjako dziecko idealne (Tren XIIjest peanem najej cze: ochdone, posuszne, karne, niepieszczone (...), roztropne, obyczajne, lud~cie, nierzewliwe, dobrowolne, ukadne i wstydliwe, ktre byo wielk pociech i radoci rodzicw (nie dopucita nigdy matce si frasowa ani ojcu myleniem zbytnim gtowy psowac~. To ona tworzya pen mioci i harmonii atmosfer w domu czarnoleskim (teraz wszytko umilk~o, szczere pustki w domu). W. Szekspir "Hamlet"-Chocia zakochana w Hamlecie, Ofelia jest jednak posuszna woli ojca,

gdy ten aranuje jej spotkanie z ksiciem, a sam, wraz z Klaudiuszem, podsuchuje rozmow modych. Stosuje si do polece Polo niusza: odsya listy Hamleta i prezenty od niego. Poloniusz natomiast bez skrupuw wykorzystuje crk do tego, by przypodoba si nowemu wadcy. Posuy si Ofeli, by dociec, z czego wynika obd Hamleta. W. Szekspir "Krl Lear" - Stary Lear postanawia podzieli swoje krlestwo pomidzy trzy crki. Zanim tego dokona, pyta je jak bardzo go kochaj. Goneryla i Regana swoj mio do ojca przedstawiaj w dugich i kwiecistych monologach, najmodsza Kordelia stwierdza, e swojego uczucia nie jest w stanie wyrazi w sowach. Zirytowa ny Lear pozbawiajjej czci krlestwa i wyklina. Pniej okae si, e pod piknymi sowami Goneryli i Regany nie kryo si prawdziwe uczucie - okrutne ~crki ska ojca na bezdomno i tuaczk. Jedynie Kordelia popieszy Learowi z pomoc, ale przypaci to yciem. Molier "Skapiec" - Harpagon traktuje nieufnie i z niechci zarwno Kleanta, jak i Eliz. Jednak wobec crki jest szczeglnie okrutny: wymiewa j, przedrzenia. Zupenie nie liczy si z jej wol - chce j wyda za starego czowieka tylko dlatego, e ten decyduje si wzi j bez posagu. Harpagon o crce mwi: ze zielsko szybko ronie, tote Eliza schodzi mu z drogi, ustpuje we wszystkim, pragnie jak najszybciej opuci dom. Molier "witoszek" - Marianna stara si by dobr i posuszn crk. Niestety, ojciec uniemoliwiajej to. W swoim zalepieniu Orgon postanawia bowiem wyda j za Tartufa, nie zwaajc na uczucia dziewczyny. Kiedy Marianna prbuje si broni przed niechcianym maestwem, ojciec zarzuca jej niewdziczno i brak posuszestwa. Mi mo to w chwili prby, gdy Orgonowi za spraw intryg Tartufa grozi kompletna ruina i utrata wolnoci, crka dzielnie trwa przy nim. J. Sowacki "Fantazy" Hrabiostwo Respektowie maj

35

dwie crki - Diann i Stell. Aby ratowa oboony kon trybucjami, upadajcy majtek, postanowili wyda bogato za m za hrabiego Dafnickiego starsz crk. Dianna kocha wielk, romantyczn, niespenion mioci dawnego powstaca, zesaca na Sybir Jana. Nie sprzeciwia si woli rodzicw, cho ich decyzj nazywa krzyem, ktry musi dwiga, a Fantazemu daje do zrozumienia, e kupuje j jak towar. Maestwo z Fantazym Dianna traktuje jak wielk ofiar na rzecz rodziny i ludu, ktry chce podlega polskiemu panu. J Sowacki "Balladyna" - Dwie crki starej wdowy s kracowo rne: Alina jest szczera, yczliwa, pracowita i szlachetna, natomiast Balladyna - zawistna, za, podstpna i zbrodnicza. Obie gono deklaruj, e bardzo kochaj matk, ale prawdziwie i szczerze troszczy si o ni tylko Alina. Wymusza ona na Kirkorze obietnic, ejelijpolubi, zabierze do paacu take star matk. Natomiast Balladyna wstydzi si matki, wypiera si jej. Wypdza staruszk z zamku, skazujc j na gd i ponienie. Zgadza si, aby matk tor turowano. Jest zbrodnicz siostr, on i crk. H. Balzac "Ojciec Goriot" Anastazja i Delfina traktuj ojca jednakowo - widuj si z nim tylko po to, aby otrzyma pienidze na now sukni lub spat dugw. Nie ma natomiast dla niego miejsca w ich rezydencjach, bo obie wstydz si swego pochodzenia i ojca. Jeli Goriot przychodzi do paacu ktrej z crek (aby przynie pienidze ze sprzeday jakich rodzinnych pamitek), wpuszczany jest kuchennymi drzwiami. adna z nich nie znajdzie czasu, aby by przy ojcu w chwili mierci, cho starzec marzy o tym i prosi, by je zawiadomi, e umiera. adna z nich nie pojawi si te na pogrzebie. Goriot zostanie pochowany jak ndzarz. Wycisnwszy cytryng, crki porzucity j na rogu ulicy. F. M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" -Soniajest crk Marmieadowa z pierwszego maestwa. Warunki, w jaltich yje rodzina i nag ojca, zmuszaj j do wyprowadzenia si z domu i do prostytucji. Zarobione w ten sposb pieni-

dze Sonia oddaje Katarzynie Iwanownej na utrzymanie rodziny. Sonia nie buntuje si przeciwko niczemu, wszystkich stara si zrozumie i wszystkim pomc, tote ojciec czsto wykorzystuje jej agodno i dobre serce, proszc o pienidze na wdk. B. Prus "Lalka" - Wychowana w Iuksusie i rozpieszczana przez ojca, Izabela cka wyrosa na egoistk. Nie interesujjej ani kopoty, zjakimi zmaga si Tomasz cki, ani te stanjego zdrowia. Izabela wymaga cigej adoracji, uwagi, troskliwoci, natomiast nie potraf tego odwzajemni. Poniewa ojciec przez cae ycie strzeg jej przed wszelkimi trudnociami, jest niesamodzielna yciowo, nieodporna. Z lkiem rozmyla, co by si z ni stao, gdyby ojciec umar. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - Justyna Orzelska i jej ojciec mieszkaj w Korczynie na askawym chlebie Benedykta jako jego dalecy krewni. Justyna dostrzega wszelkie minusy ojca (lekkoduch, czowiek nie mylcy ani o jej przyszoci ani o uwaczajcej sytuacji ubogich ,krewnych), mimo -to zawsze staje w jego obronie, nie po zwalajc si publicznie namiewa ani z ojca, ani z jego dziwactw. Decydujc si na maestwo z Bohatyrowiczem, pomyli take i o tym, e ojciec na staro bdzie mia wasny kt. H. Sienkiewicz "Krzyacy" Danuka jest jedyn, ukochan crk Juranda, tote w trosce o jej bezpieczestwo ojciec odele j po mierci matki na dwr Anny Mazowieckiej. Zgodnie ze redniowieczn obyczajowoci, dziewczyna jest posuszna woli ojca, ktry pocztkowo przeznaczyj do klasztoru. Gdy Danuka zostanie uprowadzona przez Krzyakw, Jurand powici dlajej ratowania rycerski honor, narazi ycie. M. Konopnicka "Banasiowa" Stara, samotna kobieta przyjechaa do crki, by umrze wrd bliskich sobie osb. Przywioza uzbierane pienidze, wasn pociel, by nie by dla crki ciarem. Jednak gdy mier szybko nie nadchodzi, okazuje si, e matka jest powanym kopotem (zameldowanie kosztuje, karmi trzeba). Banasiowa nie oskara

crki, twierdzi, e jej te jest ciko; czuje si winna, e za dugo yje, stara si nawet przyspieszy mier przez chorob, by nie by ciarem. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Obie crki Dulskiej (Hesia i Mela) s cakowicie zdominowane przez matk i podporzdkowane jej. Zwaszcza Mela boi si matki i nie chce si jej narazi Hesia natomiast ma do niej stosunek krytyczny, czsto j przedrzenia. Obie dziewczynki nie maj adnego kontaktu z ojcem. Wychowane w atmosferze kultu pienidza, podwjnej moralnoci, faszywego wstydu, powiel zapewne w przyszoci taki model rodziny. S. eromski "Wierna rzeka" Salomea Brynicka zostaa w czasie powsta zie" (tu ojciec-poeta skada nieyjcej crce przejmujce wyznanie: ach! adnej kochance nie mwiem tak siebie do dna jak Ance...). I. Rybczyska "Jak kocha crk? - Autorka jest matk dwch znanych dzi reyserek: Agnieszki Holland i Magdaleny azarkiewicz. Nie jest to zbir recept, ale kilkanacie szkicwwspomnie, ukazujcych chwile trudne, wzruszajce, mieszne we wzajemnych relacjach matkacrka. O. Tokarczuk "E.E " - Erna Eltzner wyonia si z mgty nieokrelenia jaka zwykle towarzyszy egzystencji rednich crek w wielodzietnej rodzinie, w kilka dni po swoich pitnastych urodzinach, kiedy zemdlaa przy obiedzie. To bahe z pozoru wydarzenie ujawnia parapsychiczne zdolnoci dziewczynki i zwraca na ni uwag matki. Erna zaczyna czu, e jest dla niej osob niezwykle wan. I cho do swoich moliwoci kontaktowania si z duchami nie przywizuje zbytniej wagi, na seansach w domu Eltznerw, by sprawi matce przyjem no, stara si jak najszybciej nawiza czno z zawiatami. Kiedy wraz z pierwsz miesiczk straci zdolnoci mediumiczne, przez czas jaki przy pomocy modszych sistr bdzie udawaa, e nawiedzaj j duchy, eby nie zawie oczekiwa matki. * "Zrozumiaam, e tajemnica napi midzy matk a crk

polega prawdopodobnie na tym: zbyt podobne do siebie by nie patrze jedna na drug, jak na lekko wykrzywione odbicie w lustrze. Kiedy rani si wzajemnie, to jakby same siebie". (A. Holland) * Synjest synem do czasu, kiedy si oeni. Crka pozostaje crk na cae ycie. (przysowie angielskie) * Crka czsto wkada paszcz matki. (prLysowie fiskie)

Czytanie literatury (bohater czytajcy) Czytanie literatury (bohater czytajacy) - O tym motywie mona mwi wwczas, gdy w jakim utworze bohater (bohaterowie) przywouje (przywouj) fragmenty jakiego innego dziea lub czyta (czytaj) inny utwr przy czym zarwno przytoczenie, jak~ te lektura maj dla bohatera (bohaterw) albo dla wymowy caego dziea, w ktrym ten motyw wystpi, znaczenie zasadnicze. W. Szekspir "Hamlet" - Krlewicz duski ani na chwil nie rozstaje si z ksik, mona wic przypuszcza, e czytanie literatury jest integraln czcijego ycia. W tekcie sztuki nie pada ani razu tytu ksiki, a jednak szekspirolodzy ka w niej widzie "Prby" Montaigne'a. Gdy za Poloniusz zapyta Hamleta: Co czytasz, mj ksi?, ten odpowie: Sowa, sowa, sowa. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - W licie do Wilhelma z trzynastego maja Werter prosi o nieprzysyanie mu adnych ksiek, poniewa chce od nich odpocz, zmczony jest take wszelk wiedz uporzdkowan w ksikach, jako t, ktra dalece nie przystaje do ycia. Twierdzi, e jedynym dla niego ukojeniem mog by w tej chwili eposy Homera, ktre czyta, bo te agodz i uspokajaj silne porywy serca Wertera: jake czsto utulam nim do snu sw buntownicz4 krew. Niekiedy porwnuje si do bohaterw homeryckich, np. Odyseusza podrnika. Nazywa te siebie pielgrzymem. Inn lektur bohatera s "Pieni Osjana"

36

(niedawno pyta mnie kto, jak mi si Osjan podoba), ktre atmosfer alu i melancholii w sposobie opisu przey miosnych odpowiadaj Werterowskiemu sposobowi dozna. W pieniach tych dominujcym uczuciem bya wiadomo bezsilnoci wobec losu, rozpacz, przeczucie mierci. U Macphersona wany jest te zwizek midzy przeyciami bohaterw a zjawiskami zachodzcymi w naturze. Werter mwi podobnie: gdy przyroda skania si ku ziemi, jesie nastaje i we mnie, i dookoa mnie. Moje licie kn. O ile lektura Homera bya ukojeniem dla Wertera, o tyle Macpherson rozbudza jego wraliwo, pobudza uczucia i zmysy (patrz: scena lektury "Pieni Osjana" w towarzystwie Lotty). A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV W mieszkaniu ksidza Gustaw bierze z pki dwie ksiki: "Now Heloiz" J.J. Rousseau oraz "Cierpienia modego Wertera" Goethego, twierdzc, e lektura tych utworw szczeglnie go uwraliwia. Zarzuca ksidzu jako swemu nauczycielowi, e nauczy go czyta i pokaza mu wiat ksiek, co doprowadzio do tego, e Gustaw gardzc otaczajc go rzeczywistoci, poszukiwa w yciu ideau: nie cierpic rZeczy ziemskich nudnego obrotu (...), szukaem, ach! SZukaem tej boskiej kochanki. Konfrontujc lektury z yciem, doznawa rozczarowa, dlatego o ksikach tych mwi: to sq ksiqki zbjeckie. Nie jest to jednak bunt konsekwentny, w innym bowiem miejscu Gustaw powie do ksidza: ty mnie Zabie - ty mnie nauczye czyta! (...) Ty dla mnie ziemi piekem zrobie i rajem. A oto jest tyko ziemia. Wspominajc swoj modo, wymienia rwnie lektury, ktre miay wpyw na uksztatowanie jego osobowoci: epopeje Homera, ,"lerozolima wyzwolona" Tassa oraz wsplnie z Maryl czytana "Nowa Heloiza". J. Sowacki "Kordian" - W wdrwce po Europie bohater trafia te do Dover, gdzie siedzc na skale nad brzegiem morza, czyta "Krla Leara" Szekspira: a owi, co snuj si po brZegu, rybacy wydaj si jak mrwki (...), okrt trj-

masztowy (...) upin tylko. W poszukiwaniach godnego celu w yciu Kordian konfrontuje modziecze marzenia, a take uksztatowane przez lektury ideay z rzeczywistoci. Na wspczesn mu Angli prbowa patrze wedug wzorcw Szekspirowskich i rozczarowa si. Dostrzeg rozdwik midzy samym yciem a literatur: pno my geniuszu wiat caly pozaca, na kadym szczeblu ycia rzecZywisto czeka. Jest to jednoczenie krytyczna ocena Anglii, ale i hod zoony Szekspirowi jako najwietniejszemu Znawcy duszy udzkiej. H. Sienkiewicz "Latarnik" - W swojej tuaczce Skawiski trafi wreszcie do Panamy, gdzie w Aspinwall rozpocz prac latarnika. Wydawao si, e w kocu ten wygnaniec-pielgrzym znalaz dla siebie stae miejsce. W jednej z codziennych dostaw ywnoci znalaz paczk, a w niej egzemplarz "Pana Tadeusza". Lektura epopei pozwolia mu mylami przenie si na ojczyzny ono, do kraju at dziecinnych, dokd w rzeczywistoci nie mg powrci. Podczas czytania odyy wspomnienia, pojawiy si dawno zapomniane obrazy. Skawiski przey krtk chwil szczcia, mogc obcowa z wytsknion ojczyzn, ale zapaci za to wysok cen zwolniono go z pracy z powodu niezapalenia latarni. Na nowo rozpocz swoj wdrwk po wiecie. B. Prus "Lalka" - W paryskim hotelu Wokulski czyta "Sonety odeskie" Mickiewicza, prbujc dociec, kto mia najwikszy wpyw najego sposb odbierania rzeczywistoci, kto uksztatowa w nim taki mczeski wzorzec mioci. Obwinia o to romantykw: zmarnowalicie y'cie moje, zatrulicie dwa pokolenia i ciska ksik. Wokulski, snujc swj monolog, oskara literatur romantyczn o to, e tworzy ona mity, m.in. mit mioci wzniosej, witej tajem nicy, atobnego ottarZa, podczas gdy powinna by ona radoci ycia, weso melodi. To literatura romantyczna wykreowaa wzorzec kochanki jako kobiety niezwykej, niepospolitej: kto naucZy mnie gardzi

codziennymi kobietami, a szuka niepochwytnego idealu? Po chwili jednak z czci podnosi rzucony wczeniej tomik, rozumiejc, e nawet sam Mickiewicz cierpia z mioci, co byo wynikiem stosunkw spoecznych, nie akceptujcych zwizkw z pannami wysokiego urodzenia. Bo cho mina tamta epoka, nic si w mentalnoci ludzi nie zmienio: nadal nie ceni si pracy, geniuszu, lecz urodzenie i pienidze. G. Flaubert "Pani Bovary" Osobowo Emmy uksztatoway m.in. lektury z okresu dziecistwa. Byy to najczciej romanse, utwory, ktrych akcja rozgrywaa si w redniowieczu, wic bohaterowie byli szlachetni, mni, gotowi odda ycie za swoj ukochan, bohaterki za pozostaway bierne, oczekujce na zjawienie si rycerza bez skazy, ktry w obronie honoru swojej wybranki nie zawaha si stan do walki z caym wiatem: wraz z Walterem Scottem rozmilowala si w dawnych dziejach. Marzya o redniowiecznych skrzyniach, rycerskich komnatach i minstrelach. Pragna mieszka w jakim Zamczysku, jak te kasztelanki o wydluonych stanikach. Zaczerpnita z tych lektur wizja wiata kazaa bohaterce pogardza yciem u boku Karola, w nudnym miasteczku Yonville, ucieka od tego w romanse z Rudolfem i Leonem i w ycie ponad stan. Patrz: samobjstwo. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Pena pokory wobec ycia i ludzi Sonia usiuje wpyn na gardzcego wszelk przecitnoci Raskolnikowa. Ukazuje mu warto mioci i przebaczenia. Zachca do lektury "Biblii". Rodion, nazywajcy siebie najwikszym grzesznikiem, twierdzi, e jest potpiony i zgubiony. W czasie wspl nej lektury ewangelii (fragment o wskrzeszeniu azarza) Sonia przekonuje go do wartoci gbokiej wiary, pokazuje yciodajn moc mioci Chrystusowej. Jej sowa dugo pozostan dla Raskolnikowa puste, a na zsyce sam odkryje warto ewangelii i metaforyczn wymow przywrcenia do ycia azarza. S. eromski "Syzyfowe prace" Dla ycia Marcina Borowicza przeomowa okae si lekcja

jzyka polskiego, na ktrej wysucha "Reduty Ordona" A. Mickiewicza w recytacji Bernarda Zygiera. Do tej chwili Marcin nie zdawa sobie sprawy z sytuacji, w jakiej znalaz si kraj, nie dostrzega niczego zego w zjawisku rusyfikacji modziey. Podczas suchania "Reduty Ordona" Borowicz zrozumia, jakie s jego jako Polaka powinnoci wobec ojczyzny. Przypomnia sobie opowie strzelca Nogi, dlatego pniej, na grce u Gontali z takim zapaem odda si lekturze utworw romantycznych. T. Mann "Tonio Krtiger" - Tonio od dziecka czyta ksiki zbyt dla niego powane. Lektura "Don Carlosa", "Immense" i innych dzie sprawia, i staje si on czowiekiem nadwraliwym, czuje si wyobcowany wrd zwykych ludzi. Jako czowiek dojrzay przyzna, e literatura okaleczya go, gdy nie jest powolaniem, tylko prZeklestwem, przez ktre czlowiek zaczyna czu si napit nowanym, w Zagadkowej sprzecznoci Z inny'mi, zwykymi, porzcfdnymi. T. Borowski "Opowiadania" - W opowiadaniu "Poegnanie z Mari" czytelnik poznaje Tadeusza i Mari jako ludzi czytajcych Szekspira (wezm Szekspira, postaram si zrobi w nocy "Hamleta" na wtorkowy komplet). W mieszkaniu Tadeusza na Pradze stoj dziea Platona, Tomasza z Akwinu, Montaigne' a. Bohater wierzy bowiem w ocalajc warto literatury (wojna minie, a poezja zostanie), a take w to, e moe by ona tarczct przeciw wlczni zlego. W zetkniciu z rzeczywistoci obozow (np. "U nas w Auschwitzu") runie mit literatury (bohater przyznaje, e czyta wczeniej "Wilka stepowego", ale nie bardzo wie, po co). Tadeusz oskara staroytno jako pocztek wielkiej zmowy ludzi wolnych prZeciw niewolnikom. Z gorycz wyraa rozczarowanie wobec mitotwrczej roli literatury i sztuki staroyt nej: nie ma pikna, jeli w nim ley krzywda czlowieka. Nie ma prawdy, ktra t krzywd pomija (...) Pamitasz, jak lubiem Platona. Dzi wiem, ie klamal. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Utwr poprzedzony jest mottem z "Zapiskw z martwego

37

domu" Dostojewskiego. Ksik t otrzyma bohater od Natalii Lwownej i czyta nocami, kradnc sobie zbawienny sen. Lektura "Zapiskw..." pozwolia mu wiele zrozumie: dostrzeg bolesne podobiestwo midzy wasn sytuacj a winiami martwego domu (wikszo szczegw powtarzaa si z upiorn dokadnoci); to naprowadzio go na myl, e caa Rosja byla zawsze i jest po dzi dzie martwym domem, e Zatrzyma si cZas midzy katorg Dostojewskiego a nasQymi mkami. I on, i Natalia Lwowna znaleli w ten sposb nadziej u Do stojewskiego: w sytuacji kracowego zniewolenia pozostaje jedyna szansa ucieczki, jedyne samowyzwolenie poprzez samobjstwo i to jest wybr, ktry jednak czowiekowi pozostaje. Patrz: Rosja. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - Ju tytu nawizuje do Biblii. W powieci jest te kilka fragmentw, wiadczcych o obecnoci Biblii w yciu bohaterw: 1) Np. ona Sama Hamiltona nie rozstaje si z Bibli, zna j na pami, a na zarzut ma, e wiele fragmentw jest niezrozumiaych, odpowiada: co tu jest do rozumienia? Gdyby Bg chcial, eby to zrozumiat, to zostaoby to inaczej napisane. 2) Do Biblii siga Samuel, gdy trzeba znale imiona dla synw Adama (zdecydowa no si na Kaleba i Arona). 3) Wspaniaa scena czytania fragmentu Starego Testamentu (o wygnaniu Kaina na wschd od Edenu), gdy Chiczyk Li opowiada zgromadzon ym, jak naley z uwag Bibli czyta i analizowa kade sowo (hebrajskie "timszel" = moesz). Ta wanie sytuacja biblijna pozwoli pniej pojedna si Kalebowi z ojcem. M. Jastrun "Czytanie Homera" - Poeta zwraca uwag na powtarzalno w historii (i literaturze) sytuacji (zdobycie Troi - zagada Warszawy po powstaniu), postaw (Achilles paczcy nad Panthasile przelewanie bratniej krwi w czasie powstania), uczu (bohater take blednie i mierci si boi). Poeta twierdzi, e ycie wprowadza najbardziej radykalne korekty do modzieczych lektur: inaczej

dzi bdziecie czytali "Iliad". Dopiero przeycia maj moc naprawd ksztacc. Czsto konieczno dokonania jednego wyboru wicPj znaczy dla czowieka ni dziesitki najbardziej nawet wzniosych przykadw literackich. W. Broniewski "Moja biblioteka" Wyznanie czowieka (poety?) rozczarowanego do literatury, ktra nie chroni przed zem wiata, ktra kreuje wzorce nie przystajce do ycia (wspominam mitw niedostatek i redniowiecza garstwo (...), nie Byron, nie Szekspir, nie Goethe (...), nie zostay nawet sowa Sowackiego). Najbrutalniej rozprawia si ze swoj komunistyczn przeszoci, przyznajc si ironicznie do tego, z jakim oddaniem i wiar czyta dziea Lenina. Po latach, dowiadczeniach kolejnych wojen i "zamieci" historii lektur t nazywa pocaunkiem Almanzora (aluzja do ballady "Alpuhara" z "Konrada Wallenroda", gdzie pocaunek Almanzora okaza si podstpnie miertelny). Cz. Miosz "Portret z polowy XX wieku" - Wiersz powsta y w 1945 r. pokazuje triumfatora historii jako czowieka penego sprzecznoci, w ktrym nie wygasy dawne wiary, tote mimo i czowiek z poowy XX w. pogardza, nienawidzi, gromi, z ironi patrzy, jest w gruncie rzeczy wty, niebaczny, rozdwojony w sobie (Sp Szarzyski), zagubiony w wielkiej historii i wasnym wntrzu. Jego pene dramatyzmu rozdwojenie (ale te fakt n'iejednoznacznoci moralnej, zakamania) oddaje metafora: rk opar na pismach Marksa, ale w domu czyta Ewangeli. M. Kundera "Nieznona lekko bytu" - Teresa pojawia si w praskim mieszkaniu Tomasza z tomem "Anny Kareniny" pod pach. Uwaa, e to j powinno nobilitowa. w jego oczach, chce wyda mu si bardziej interesujca. Dla niej bowiem ludzie czytajcy tworz jakie tajne sprzysienie (intelektualistw?), a dobr lektur okrela czowieka. Teresa w popiechu nadrabia zalegoci w literaturze. Drugim utwo rem, ktry z kolei zdecydowa o yciu Tomasza, jest "Krl Edyp" Sofoklesa. Czas akcji powieci przypada na lata realnego

socjalizmu, praskiej wiosny, a wic wzmoonego terroru, przeladowa, czystek, procesw. Doktor Tomasz, znakomity chirurg, z zainteresowaniem i przeraeniem ledzi rozwj komunizmu w Europie. Gdy zbrodnie komunistw wyszy na jaw, bronili si oni, twierdzc: nie wiedzieimy, okamano nas, wierzyimy, w gbi duszy jestemy niewinrti. Zestawi t sytuacj z opisan przez Sofoklesa w "Krlu Edypie". Ot Edyp naprawd nie wiedzia, e wszed w kazirodczy zwizek z wasn matk; gdy to zrozumia, nie krzycza, e jest niewinny, olepi si i opuci Teby. Tomasz doszed do wniosku, e wina komunistw tkwi w tym ich okrzyku: nie wiedziaem! Wierzyem. Nie uwaa, e czowiek jest niewinny, kiedy nie wie: czy gupiec na tronie jest zwolniony od odpowiedzialnoci, bo jest gupcem? Napisa na ten temat artyku do prasy. To zdecydowao o jego dalszym yciu i karierze. Z. Herbert "Podr do Krakowa" -Bohater liryczny wierszajest prostym, wiejskim chopcem (na biaych marginesach lady palcw i ziemi znaczony twardym paznokciem Zachwyt i potpienie). Utworu nie mona rozumiejednoznacznie. Jest on na pewno pochwa prostego, ale upartego czytelnika, cho rwnoczenie wskazuje na to, e chopiec odbiera arcydziea literatury bardzo powierzchownie i ocenia je z modziecz niefrasobliwoci, poniewa nie umie jeszcze w peni poj tkwicych w nich wartoci: Chopi (...) bardzo yciowa ksiqka tylko troch za duga; Wesele (...) bardzo trudno zrozumie za duo osb; Hamlet (...) ten duski ksi troch za wielki mazgaj. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umarych poetw" - Nowy nauczyciel jzyka angielskiego John Keating zaskoczy uczniw Akademii Weltona swoj nietypow postaw: wyrecytowa wiersz Walta Whitmana, stojc na biurku. Pniej na kolejnych lekcjach ucz y ich, jak smakowa poezj. Wiedza na temat miar wierszowych i metafor jest pozbawiona sensu, poezj czytamy, bo naleymy do

ludzkiego gatunku, a gatunek ludzki przepeniony jest namitnociami i tylko poezja potrafi je wyrazi. Keating przyzna si pniej swoim uczniom, e w modoci nalea do Stowarzyszenia Umarych Poetw. Bya to grupa modych ludzi, ktrzy czytajc gono poezj Shelleya, Thareau, Whitmana, poddawaa si jej czarowi i pozwolia jej ksztatowa swoj wraliwo i osobowo. M.Ondaatje "Angielski pacjent" Najwikszym skarbem rannego Anglika s "Dzieje" Herodota, egzemplarz uratowany z ognia, ktry pacjent traktuje jak wasny notatnik. S tam bowiem wklejone strony innych ksiek, ktre wydaway mu si szczeglnie wane, uwagi robione na marginesie ksiki, ktre byy komentarzem do tekstu lub lun impresj. S tam rwnie pisane na bibuce do papierosw i wklejone wasne zapiski (zarzuty przeciwko wojnom, sobie, Herodotowi). Wszystko to wnika jakby w tekst Herodota, tworzc rzecz zupenie now. Tote gdy Hana czyta egzemplarz "Dziejw" Herodota, to jakby wkraczaa przez ozdobne wrota na ogromny dziedziniec, otwiera si przed ni intrygujcy, labiryntowy wiat rannego Anglika. To, czego on sam szuka u Herodota: to, co u niego znajduj, s to epe zauki na szlaku historii - jak udzie zdradzaj si nawzajem w imi swych narodw i jak si zakochuj. * "Kolega lubi czyta? A, lubi". (Z. Herbert) * "Rozumie dzieo, to stwarzaje w sobie na nowo. Kade pokolenie szuka nowych wzrusze w dzieach starych mistrzw". (A. France) * "Pisarz stwarza wizj ycia, czytelnik moejprzyj lub odrzuci, pokocha lub znienawidzi, jednak obojtno niesie ksice mier". (J. Andrzejewski) * "Od nas take zaley, co w dzieach widzimy". (Cz. Miosz)

38

Diabe Diabe - Zy duch, ktrego zadaniem jest skonienie czowieka do grzechu. Przedstawiany najczciej na wzr greckiego Pana jako kozonogi i kozorogi stwr z dugim ogonem, dziercy w rku widy. W kulturze polskiej bardzo czsto istny Niemczykwe fraku i cylindrze. W przeciwiestwie do kulturowego ujcia Szatana diabe nie ma w sobie nic z majestatu za. Jest stworem bardzo swojskim, poniewa towarzyszy czowiekowi nieustannie. Daje si atwo wyprowadzi w pole, bowiem nie grzeszy inteligencj. Polskie diaby s niejednokrotnie bardzo sympatyczne i raczej pomagaj ludziom, ni im szkodz. W wielu opowieciach pojawiaj si jako stranicy skarbw. redniowieczne moralitety i intermedia - Diabe pojawia si jako upostaciowione zo walczce z dobrem o dusz czowieka. Przedstawia si go naj czciej jako czarnego stwora z rogami i kopytami, dugim ogonem i widami w apach. Jego sromotna klska w walce ma ukazywa triumf dobra w czowieku i wiecie. J. Potocki "Rkopis znaleziony w Saragossie" - Psotliwymi i niebezpiecz nymi diabami wydaj si by dwaj bracia Zota, siostry Emina i Zibelda, a take wiele innych postaci, ktre spotyka Alfons van Worden. W finale jednak wszystko znajduje swoje racjonalne wytumaczenie i okazuje si, e domniemane diaby to sudzy Gomelezw. A. Mickiewicz "Pani Twardowska" -Mistrz Twardowski diabu, ktry przyszed zgodnie z umow po jego dusz, wyznacza rne zadania do wykonania. Kade polecenie diabe wykonuje doskonale i szybko. W ko cu Twardowski wymyli, by Mefistofeles zaj jego miejsce u boku jejmo Twardowskiej. To zadanie okazao si przekracza diabelskie moliwoci. Przeraony charakterem biaogowy, uciek od niej dziurk od klucza. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) egota opowiada bajk o tym, jak Bg rozsypa na drodze ziarna zboa. Diabe, widzc to, postanowi udaremni boe plany. Zakopa ziarna, przydepta i naplu na to miejsce.

Jakie byo jego zdziwienie, kiedy okazao si, e z ziaren wyrosy dorodne roliny. Bajka ta ma wyraa przekonanie o ostatecznym triumfie dobra, ktremu zo, niewiadome tego, suy. 2) Diabe dof:owiada za Konrada ostateczne blunierstwo przeciw Bogu. Pniej dochodzi do ktni midzy zymi duchami. Cho Mickiewicz uywa okrelenia "diabe", jego ze duchy s Szatanami, uosabiaj Zo i pych. Patrz: Szatan. 3) Jarmarczne diaby nkaj we nie Senatora, podsuwajc mu wizj triumfu na dworze w Petersburgu, a potem cakowitej utraty carskiej aski. J. Sowacki "Kordian" - Diaby pomagaj Szatanowi tworzy w noc 31 grudnia 1799 roku przyszych przywdcw powstania listopadowego. Patrz: wina i odpowiedzialno. K.W. Wjcicki "Boruta" Sawny diabe Boruta strzee skarbw w gruzach czyckiego zamku. Kadego, kto prbuje owe skarby zabra, surowo karze. A.J. Gliski "O diable i babie" Diabe uywa najrniejszych sposobw, by porni pewne yjce w idealnej zgodzie maestwo. Bezskutecznie. W kocu, bliski skoczenia z rozpaczy do wiconej wody, spotka star czarownic, ktrej opowiedzia o swoim kopocie. Kobieta obiecaa, e zajmie si tym. Jakojeszcze tego samego dnia udaojej si doprowadzi do ktni maonkw. Std przysowie: "Gdzie diabe nie moe, tam bab pole". J.I. Kraszewski "Pan Twardowski" - 1) Patrz: powrt. 2) Mistrz Twardowski, zakniony wiedzy, podpisuje z diabem cyrograf, na mocy ktrego pieko bdzie mogo porwa jego dusz w Rzymie. Przez lata korzysta z diabelskiej pomocy, stajc si sawnym medykiem i czarnoksinikiem leczy ludzkie ciaa i dusze. Nie ma jednak najmniejszego zamiaru jecha do Rzymu. W kocu, zirytowany czekaniem, diabe sprowadza go podstpnie do karczmy, ktra Rzym si nazywa i std go porywa. Niesiony przez diaby, Twardowski zaczyna piewa kantyczki, ktrych nauczya go w dziecistwie matka. Przeraone modlitw do Matki Boskiej, ze duchy porzucaj

Twardowskiego na ksiycu, gdzie pozostaje po dzie dzisiejszy. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - wit Wolanda tworz Asasello, Korowiow i Behemot. Cho aden z nich nie jest kozonogim i kozorogim stworem z widami, wyposay ich autor w wiele diabelskich cech. Szczeglnie Korowiow i Behemot zachowuj sijak psotne diabliki -ich spacer po Moskwie w zakoczeniu powieci przeksztaca si w cig diabelskich psot: robi str aszliwe zamieszanie W sklepie, w Gribojedowie prowokuj strzelanin i doprowadzaj do poaru szacownego budynku. J. Drda "Igraszki z diabem" - 1) Mody absolwent szkoy piekielnej Lucjusz stosuje w pracy nowoczesne metody. Niestety, nie przynosi to zbyt dobrych rezultatw. Nie udaje mu si zdoby dla pieka wielu dusz. 2) Doktor Solfernus, wierny starym, wyprbowa nym metodom kuszenia, pozyskuje dla pieka dusze krlewny i jej sucej. Niestety, dzielny onierz wydrze z piekielnego archiwum oba cyrografy i uratuje dziewczta od zguby. 3) W starym mynie od setek lat rezyduj dwa niezbyt inteligentne diaby, ktre strasz ludi, robic piekielny haas. Ich pasjjest gra w mariasza. Zdobywajc dusze, cz przyjemne z poytecznym, bo stawk w grzejest dusza przypadkowego gocia w mynie. Diaby nie s dobrymi graczami, ale maj znaczone karty i zawsze wygrywaj. 4) Belzebub, ksi piekielny, jest starym, sklerotycznym diabem, ktry cae dnie spdza w swojej komnacie, pic. Martwi si jedynie tym, by muchy nie pscy~y mu na nos. L. Koakowski "Rozmowy z diabem" Diabe jest wspautorem wszystkich, ludzkich dzie i uczynkw, zarwno zych, jak i dobrych. On by przy Heloi zie i Abelardzie, on wspiera Lutra, on rozmawia z Schopenhauerem o metafizycznych problemach czowieka. * Nie taki diabe czarny, jak go maluj. (przystowie ludowe) * Gdzie diabe nie moe, tam bab pole. (przysowie ludowe) * "Nie naley sdzi, e diabe kusi jedynie ludzi genialnych.

Gardzi zapewne gupcami, ale nie lekceway ich pomocy. Przeciwnie, pokada w nich wielkie nadzieje". (Ch. Baudelaire) * "Oszuka diaba nie grzech". (D. Defoe) * "Wielu ludzi nie wierzy w Boga, ale w diaba wierzy". (F.M. Dostojewski) * "Nie zakadaj si nigdy z diabem o sw gow". (E. A. Poe) * "Nie taki diabe straszny jak ci, co go maluj". (U. Zybura) * "Czasem i diabe si rozanieli". (W. Grzeszczyk) * "Najwybitniejsi diabli powstaj z upadych aniow". (M. Kaczmarczyk) * "W piekle diabe jest postaci pozytywn". (S. J. Lec) * "Diabe te potrafi woa o pomst do nieba". (J. Leszczyski)

Dom Dom - 1) Pomieszczenie mieszkalne, miejsce staego zamieszkania, "wasny kt"; 2) gniazdo rodzinne, rodzina, mieszkanie wraz z jego mieszkacami; 3) w bardzo szerokim rozumieniu - dom jako ojczyzna; 4) dom boy witynia. Dom symbolizuje bezpieczestwo, trwao, schronienie, twierdz, zajako miejsce zorganizowane, uporzdkowane i ogrodzonejest symbolem porzdku, adu kosmicznego, ppka wiata. Biblia (ST) - 1) Bg zwraca si do Abrahama: wyjd z ziemi swej i od rodziny twojej, z domu ojca twego do ziemi, ktr poka (Ks. Rodzaju 12,1), wic posuszny jego sowom Abraham, udaje si wraz ze sw on, Sar do ziemi kanaaneskiej. Dom Abrahama by jednak tak dugo niepeny, dopki Bg nie obdarzy go synem, Izaakiem. 2) Dom Lota jako jedyny w Sodomie, gdzie nie szerzy si zo, rozpusta i gdzie zostan zaproszeni przybyli do miasta anioowie: wstpcie teraz do domu sugi swego, a bdcie tu na noc, za to m.in. Lot zostanie ocalony. 3) W rozumieniu szerszym -jako ojczyzna, kraj, ziemia rodzinna

39

(Ks. Wyjcia 20,2): Jam jest Pan Bg Twj, ktrym ci wywid z ziemi egipskiej, z domu niewoli. 4) Dom bogobojnego Hioba z ziemi Uz: dostatni, spokojny, bezpieczny, ktry w wyniku kolejnych nieszcz. zsyanych przez Boga uleg cakowitej ruinie (mier dzieci, zniszczone zabudowa nia), ale rwnie na skutek aski boej i jako nagroda za wytrwanie w wierze i pokorze - odbudowany i dwakro bardziej szczliwy i bogaty. 5) Nazwy "dom" uywa Bg n a okrelenie witego miejsca, w ktrym wierni podczas modlitwy spotykaj si z nim: aza jaskini otrowsk jest dom ten przed oczyma waszemi, ktry nazwany jest od imienia mego (Proroctwo Jeremiasza). Biblia (NT) - Dom, ktry na wasne yczenie opuszcza syn marnotrawny, do ktrego jako miejsca dostatniego i bezpiecznego powrci i gdzie zostanie z radoci przyjty. Mitologia - 1) Bogini ogniska domowego bya dla Grekw Hestia, dla Rzymian - Westa. Hestia - crka Kronosa i Rei, siostra Zeusa i Hery. lubowaa dziewictwo, nie miaa wasnego domu, ale staa na stray wszystkich innych ognisk domowych. Bya uosobieniem gospodyni domowej. Jako jedyna wrd bogw nie miaa wityni, bowiem wityni by dla niej kady dom. 2) W mitologii rzymskiej wystpuj lary bstwa zobowizane do czuwania nad domostwami, wyobraane pod postaci modziecw z rogiem obfitoci w doniach oraz penaty, ktre czsto czono z bogini West i nie przypisywano im adnej konkretnej postaci. Pozostaway mocami niewidzialnymi, ale kady dom mia swoje penaty. Homer "Odyseja" - Krl Itaki, Odys bardzo niechtnie opuszcza swj dom, gdzie yje dostatnio i spokojnie z on Penelop, synem Telemachem i ojcem Laertesem, urzdza uczty dla przyjaci, rzdzi mdrze narodem pasterzy. Po dwudziestu latach powraca do domu. Zasta go w stanie nie zmienionym, a w nim wiern Penelop i dorosego ju syna. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Dom-paac krla Marka i krlowej Izoldy jest peen przepychu i dostatku, ale brak w nim spokoju i mioci.

Za spraw czarw Izolda kocha Tristana i od wygodnego domu na zamku w Tyntagielu woli szaas w lesie i niewygody prymitywnego ycia z ukochanym. "Legenda o w. Aleksym" Bardzo szczeglny dom rodzicw Aleksego: zamony, ksicy, gdzie dugo nie byo potomka, a gdy si wreszcie narodzi, dors, porzuci dom rodzicw, ich bogactwo rozda biednym. Natomiast swoj nowo polubion on pozostawi wrd obcychjej ludzi i odszed. Gdy po kilkunastu latach powrci wyndzniay do domu rodzinnego, y znowu dugo, nie znany nikomu, mieszkajc pod schodami, jako ebrak, pozwalajc si ponia. J. da Voragine "Legenda na dzie witego Aleksego" - Dom Eufemiana, ojca Aleksego, niezwykle zamony, synie z pobonoci. W imi mioci bliniego i miosierdzia dla wszystkich Eufemian i ona zastawiaj stoy dla bied nych, sierot, wdw i pielgrzymw, a pan domu sam usuguje swym gociom. M. Rej "ywot czowieka poczciwego" - Dom ziemianina, ktry yje zgod nie z rytmem natury, gospodaruje mdrze, z przyjemnoci pracuje w ogrodzie i sadzie, bo wie, e zim (staro) bdzie mg spokojnie korzysta z tych dobrodziejstw natury, ktre zgromadzi latem i jesieni. Dom zgodny, harmonijny, gdzie gospodarz z on i dziemi przechadza si po swoim ogrodzie, bogatym we wszystko, jak mitologiczna Arkadia. J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" (Pie Panny XII) - Jest pochwa ycia na wsi, ktra daje poczucie bezpieczestwa i stabilnoci (inaczej ni ycie eglarza). Dom tu pokazany nie razi przepychem, cho niczego nie brak jego mieszkacom (sady obradzaj, pszczoiy mid dawaj). W tym domu panuje zgoda, harmonia (gospo dyni wspiera ma rad, dzieci wychowywane s w szacunku do starszych). Wizerunek arkadyjski. J. Kochanowski "Treny" - W caym cyklu przeplataj si dwa obrazy domu w Czarnolesie: a) za ycia Urszulki: dom peen radoci i jej wesoego szczebiotu (wszytki w domu kctciki

zawdy pobiegaa); b) po mierci dziecka, mimo i s wszyscy domownicy (peno nas, a jakoby nikogo nie byo), z kadego kta wyziera pustka, bo zabrako najwaniejszego elementu, tworzcego atmosfer tego domu (teraz wszytko umilko, szczere pustki w domu). W. Szekspir "Hamlet" - Dom Gertrudy i Klaudiusza na zamku w Elsynorze. Hamlet mwi o wiecie jako o nie plewionym ogrodzie i twierdzi tak na przykadzie tego, co widzi w domu. Matce zarzuca, e wesza w kazirodczy zwizek, za Klaudiuszem pogardza. Ten natomiast zarwno w pastwie, jak i we wasnym domu (sypialnia Gertrudy) zgadza si na szpiegowanie, donosicielstwo i zdrad. Nie moe to by normalny, "zdrowy" dom, bo zbudowany jest na zbrodni (por. Biblia, Ew. w. Mateusza 7, 26: dom wzniesiony na piasku zawali si). W. Szekspir "Makbet" Zbrodniczy dom maestwa Makbetw. Poniewa rzecZ le ZacZta tylko Zem si krZepi i Makbet, wstpiwszy na drog wystpku, musi ju ni kroczy (jedna zbrodnia pociga nastpne), maonkowie szybko staj si sobie obcy, wic dom ich po niedugim czasie zamienia si w ruin. W. Szekspir "Romeo i Julia" - Dwa skcone ze sob domy (rody): Montekich i Kapulettich i kochajca si para: Romeo i Julia. Rodowa nienawi doprowadza do mierci obojga kochankw. Por. wiersz Norwida: "W Wero nie": po kilku wiekach z obu domw pozostay tylko ruiny, nie ma rwnie gwnych bohaterw dramatu, przeminy wielkie namitnoci: mio i nienawi. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - W drugiej czci utworu, obejmujcej lata 1667-1688, autor przedstawia ywot ziemianina, ktremu ycie wypeniaj sprawy domu, tzn. uprawa roli, spawianie zboa do Gdaska, ale take dbao o stosunki ssiedzkie (jak uczynitem sobie pokj wrd ssiadw), polowa nia, spotkania w gronie dobrych towarzyszw i gawdy. Motier "Skpiec" - Dom Harpagona to przykad siedemnastowiecznego mieszczaskiego domu we Francji,

przy czym domownikw nie cz adne wizi uczuciowe. Harpagon narzuci wszystkim wicej ni oszczdny sposb ycia: sub podejrzewa, e go okrada, dzieci chce si jak najszybciej pozby z domu, by ich nie karmi i nie ubiera. Centralne miejsce w tym domu zajmuje szkatuka, ktra skupia ca uwag gospodarza i wszystkie jego najtkliwsze uczucia. Domjest prowadzony tak, aby wydawa jak najmniej pienidzy, dlatego wizytwk jego mieszkacw nie moe by suba, bo ta chodzi w podartej odziey. Molier "witoszek" Rwnie mieszczaski dom Orgona, tym razem zdominowany przez dewocj gospodarza i jego matki, pani Pernelle, wic atwo padajcy upem wyrachowanego witoszka, Tartuffa. Naiwno Orgona bya tak wielka, e darzc cakowitym zaufaniem obudnika, by o krok od utraty domu, zarwno w sensie posiadoci, jak te najbliszych (ony, syna). I. Krasicki "ona modna" - Za spraw modnej Filis spokojny, tradycyjny dom szlachecki zosta "wywrcony do gry nogami" i to zarwno w jego zewntrznym ksztacie (przebudowa ogrodu, zmiana wygldu komnat), jak te w rytmie ycia (cige zabawy i bale) oraz organizacji (zwalnianie starych, wiernych sucych). J.U. Niemcewicz "Powrt posa" Wzorcowy dom owieconego Sarmaty, Podkomorzego, gdzie hoduje si polskiej tradycji oraz dba o to, by dom zawsze ustpowa krajowi, tote trzej synowie Podkomorzego wychowywani s tak, aby mogli suy ojczynie. Gospodarz wraz z on przestrzegaj zasad staropolskiej gocinnoci. Jest to dom niezbyt bogaty, ale zgodny, peen yczliwoci i wzajemnego szacunku, jaki ywi wobec siebie jego domownicy. G.G. Byron "Giaur" - Pojawia si tu fragmentaryczny obraz pustego domu Hassana, gdzie nie ma sug, w ogrodzie czasami krzyczy puszczyk, panoszy si zielsko. W haremie nie ma ladu ycia. Wszystko to stao si za spraw zemsty Giaura, ktry po mierci Leili przyszedt i smtarz zrobi z Baszy domu. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV patrz: bezdomno.

40

A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - 1) Obraz domu rodzinnego zapamitany z dziecistwa przez gwnego bohatera: dworek z czerwonej cegy wrd pagrkw i lasw, na co nakada si widok poncego domu, szczk ora i krzyk matki, ktry na cae ycie pozosta mu w pamici. 2) Dom Waltera Alfa i crki Kiejstuta Aldony od pocztku naznaczony tragizmem, bo bohater wie, e dopki ojczyzna nie bdzie wolna, dopty nie moe on cieszy si swoim maeskim szczciem, (szczcia w domu nie znalaz~, bo go nie byo w ojczynie). A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"Dom-dworek w Soplicowie, gdzie panuje kult narodowych pamitek, gdzie kady, kto tu trafi, czuje si bezpiecznie i zna swoje miejsce zarwno podczas posikw, przy stole,jak te podczas spaceru. Dom yczliwy wszystkim, gocinny. Gospodarz Soplicowa, Sdzia bardzo dba o to, aby w jego domu panoway porzdek, harmonia, yczliwo, wyznaje bowiem zasad: tym adem (...) domy i narody syn, z jego upadkiem domy i narody gin. Poczenie pojcia domu w dwch sensach: jako rodziny i jako ojczyzny. J. Sowacki "Balladyna" - Ubogi dom wdowy, ktra yje skromnie z dwiema crkami i marzy tylko o tym, by otrzymay one dobrych i bogatych mw, a wwczas znajdzie si u ktrej z nich kt dla starej matki. Jej yczeniom nie stao si zado, bo w domu-paacu Balladyny nie byo miejsca dla ubogiej wdowy. J. Sowacki "Fantazy" - Obraz polskiego dworu po powstaniu, bdcego ze wzgldu na sytuacj finansow w cakowitej ruinie. Hrabina Respektowa aonie usiuje ratowa resztki dawnej wietnoci. Std jedynym sposobem na utrzymanie domu w polskich rkach jest maestwo Dianny z bogatym Fantazym. Dlatego te rodzice nie zwaaj na uczucia crki. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" W domu hrabiego Henryka wszyscy s nieszczliwi: on sam opuszcza dom w pogoni za ideaami, mczy go i nuy codzienno; jego ona, chcc zachowa mio ma, stanie si poetk, wreszcie umrze, podobnie jak ich syn Orcio. Przykad na to, e

romantyczni poeci nie s najlepszym materiaem na gow rodziny. A. Fredro "luby panieskie" Dom, w ktrym s dwie panny na wydaniu i dwch konkurentw. Pani Dobrjska wychowaa swoj crk do tradycyjnie, std w tym domu zachowanie Gucia, ktry wraca noc i wchodzi do pokoju oknem, a w towarzystwie pa zasypia rozparty na krzele, razi i gorszy. Czytelnikw - mieszy. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) Drozdowe Gniazdo: solidne, bogate, zadbane, otoczone parkiem. Rodowa posiado Lintonw. Du wag przywizuje si tu do oznak zewntrznych, dlatego mieszkacy Drozdowego Gniazda to ludzie, ktrzy nie znaj wielkich uczu, prawdziwych namitnoci, ich uczucia s "letnie". 2) Wichrowe Wzgrza dom spenia warunki posiadoci w stylu gotyckim: pooony jest wrd dzikich ska wapiennych, wok rozcigaj si niesamowite wrzosowiska. Jego wntrze jest przygnbiajce i straszne, cho pali si tam ogie na kominku (symbolizujcy ar uczu), mieszkacy za s przede wszystkim nieprzyjani i mrukliwi. Natomiast tylko oni potrafi prawdziwie kocha i prawdziwie nienawidzi. Od pierwszych chwil obecnoci w Wichrowych Wzgrzach wiadomo, e ten dom kryje jak tajemnic. E.A. Poe "Zagada domu Usherw" - Siedziba ju na zewntrz sprawia przygnbiajce wraenie, natomiast w rodku panuje atmosfera smutku, a Roderick Usher cierpi na rodzaj melancholii oraz dziwn chorob, przejawiajc si nadwraliwoci zmysw. Jest to dom skazany na zagad, ktra te dopeni si, w niesamowitych okolicz nociach, zarwno co do samego zamku, jak i mieszkajcych tam ostatnich z rodu Usherw. Patrz: rodzina. H. Balzac "Ojciec Goriot" - 1) Obskurny pensjonat pani Vauquer, ktry nie jest domem, a tylko "przytuliskiem" dla ludzi niezamonych i skrzywdzonych przez los. 2) Domy crek Goriota: Delfiny i Anastazji nowobogackie, gdzie nie ma miejsca dla ojca i nawet jeli odwiedza on ktr z crek, to

wchodzi kuchennymi drzwiami. B. Prus "Antek" - Jak wiele domw na wsi w XIX wieku jest tak biedny, e matka musi podj bolesn decyzj o wysaniu jednego z dzieci (Antka) w poszukiwaniu szczcia do miasta. B. Prus "Kamizelka" - Ubogi dom dwojga bardzo skromnych ludzi, ktrych wzajemna mio i wielkie oddanie wnosz w smutn codzienno wiele ciepa. Przykad tego, e niekoniecznie trzeba mie paace, eby by szczliwym. Harmoni burzy mier ma. B. Prus "Lalka" - 1) Dom Rzeckiego z czasw modoci, w ktrym najwaniejszymi postaciami byli: ojciec z jego kultem Napoleona - std ciany mieszkania zdobiy wizerunki cesarza, oraz ciotka - std wisiao tam wiele obrazw witych; pniej domem Rzeckiego subiekta u Wokulskiego - bdzie nie zmieniany od wierwiecza pokoik na tyach sklepu. 2) W kamienicy ckich rne domy, bdce ilustracjami warunkw ycia wielu warstw spoecznych: baronowej Krzeszowskiej, dla ktrej czas zatrzyma si w momencie mierci crki; pani Stawskiej - skromny dom, ktrego mieszkanki wstydz si swego ubstwa, funkcjonujcy dziki pracy pani Stawskiej; "goy i wesoy" dom studentw, ktrych nie sta nawet na opacenie komornego. 3) Dom pastwa ckich, gdzie zachowuje si pozory dawnej wietnoci, yje na kredyt, a do pacenia dugw dla upominajcych si natarczywie ydw wzywa si "przyjaciela domu", Wokulskiego. Miejsce, w ktrym takiemu parweniuszowi jak Stach Wokulski zawsze da si odczu jego niskie pochodzenie. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Dom w Korczynie funkcjonujcy dziki pracy Benedykta, na ktrego barkach spoczywaj zarwno sprawy zwizane z yciem codziennym, jak te konieczno zaradzenia kopotom finansowym, pretensje i kaprysy ony, sprawy wykszacenia dzieci, spory z Bohatyrowiczami. Ale Benedykt jest dobrym gospodarzem: ciko pracuje, wstaje wczenie, ajego staranno wida po wszystkich zaatanych w pocie

dziurach i naprawionych strzechach. 2) Gorsze wraenie robi dom Kirowej, ktra sama musi dba o wszystko, przy czym pracuje jak chopka, bo m gwnie skada wizyty, w domu bywa gociem. 3) Dom Andrzejowej Korczyskiej przypomina muzeum lub sanktuarium. Jest to wielkopaska rezydencja, zdominowana przez kult polegego w powstaniu Andrzeja Korczyskiego. 4) Dom Bohatyrowiczw wypeniony prac, jego mieszkacy dbaj o mogi powstacz oraz grb Jana i Cecylii (tradycja). Autorytetemjest Anzelm, cieszcy si szacunkiem nie tylko domownikw, ale i caego zacianka. H. Sienkiewicz "Szkice wglem" Chopski dom, jakich wiele byo w XIX w.: czsto zagldajcy do kieliszka m, najwaniejsze sprawy zwizane z yciem rodziny na gowie ony (jak choby starania o uniewanienie decyzji o wziciu Rzepy do wojska), mae dziecko, bieda. H. Sienkiewicz "Potop" - 1) Dwr w Wodoktach jest przykadem na to, jak ya rednia szlachta: gospodaruje tam sama panna Oleka Billewiczwna pod troskliw opiek szlachty laudaskiej, czekajc na wypenienie si testamentu dziadka. 2) Wielkopaski paac - dom Radziwiw w Kiejdanach, miejsce pod wzgldem przepychu nie ustpujce dworom krlewskim, bo te tu Janusz Radziwi prowadzi wasn polityk, marzc o koronie krlewskiej. Paac w Kiejdanach - symbol zdrady innego domu - ojczyzny. W caej powieci wida, jak cikie czasy przyszy na dom (ojczyzn), ktry jest rozgrodzony i w jego granice wchodzi kady, kto chce (rozmowa Kmicica z Bogusawem Radziwiem). M. Konopnicka "W piwnicznej izbie" - Caym domem jest piwniczna klitka, skd nie wida ani soca, ani drzew, ani ludzi. Trudno j nazwa domem, jest to raczej grobowiec. W tej ciemnej, wilgotnej piwnicy umiera chore dziecko, marzc o socu, bieganiu po trawie, wieym powietrzu. Ojciec chleb czarny wykuwa motem, prry igle matka blada. Przeraajco smutno

41

brzmi pytania dziecka, czy s ludzie, ktrzy nie musz mieszka w piwnicy. M. Konopnicka "Mendel Gdaski" Dom starego yda, ktry samotnie wychowuje wnuka, uczc go szacunkiem dla nauki i pracy, kultywujc tradycje ydowskie, co nie przeszkadza mu cieszy si dobr opini i yczliwoci ssiadw - Polakw. li ludzie nie mog pogodzi si z faktem, e Mendel jest ydem i nie pozostawiaj jego domu w spokoju (wybita szyba, ranny wnuk). M. Konopnicka "Banasiowa" Tytuowa bohaterka przebywa nie w swoim domu, lecz u crki, do ktrej przyjechaa umrze, a fakt, e cigle yje, jest powodem ktni. Stara matka jest w domu crki ciarem. M. Konopnicka "Miosierdzie gminy" -Tu raczej wystpuje marzenie o domu. Stary Kuntz Wunderli, wystawiony przez gmin na licytacj, pragnie, aby przelicytowa go syn, bo wwczas mgby ostatnie lata ycia spdzi w normalnym domu, wrd bliskich, bawic si z wnukami. F.M. Dostojewski "agodna" Bohaterka Dostojewskiego wchodzi w mieszczaski dom ma-lichwiarza, ktryj waciwie kupi od ciotek, dlatego musi si we wszystkim podporzdkowa mowi. Ani ten dom, ani to maestwo nie daj jej poczucia bezpieczestwa i szczcia. Dlatego skok z okna znienawidzonego mowskiego domu i mier staj si ucieczk. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - 1) Pokj Raskolnikowa, przypominajcy ksztatem i nastrojem trumn, trudno nawet nazwa domem. Stanie si to jednym z powodw zamordowania przez niego lichwiarki, w poczuciu niesprawiedliwoci, pozwalajcej, by jedni yli dostatnio, a inni w cakowitej ndzy. 2) Dom Marmieadowa przykad kracowo skromnych warunkw ycia, gdzie bieda i pijastwo ojca zmusz Soni do prostytucji, aby pomc Jelizawiecie Iwanownej w utrzymaniu domu. Patrz: rodzina. G. Flaubert "Pani Bovary" Mieszczaski dom doktora Bovary'ego, w ktrym wszystkie sprawy skupiaj si wok Emmy: jej marze, de, stanu

zdrowia. Dom stopniowo, ale systematycznie ulegajcy destrukcji (w sensie wizi uczuciowych, pozycji w miasteczku, bankructwa finansowego) z powodu kolejnych kaprysw Emmy, ktr codzienne ycie i status ony prowincjonalnego lekarza mcz miertelnie. S. Wyspiaski "Wesele"Bronowicka chata jest tu symbolem caej Polski. W domu Gospodarza (Wodzimierz Tetmajer) z okazji wesela spotkali si przedstawiciele wsi i inteligencja z miasta. Przy tej okazji Wyspiaski demaskuje faszywo hasa "z szlacht polsk polski lud" (ludomania). Chata w Bronowicach pozwala chopom i panom z miasta spotka si tylko na czas wesela, bo na co dzie kaden sobie rzepk skrobie. Patrz: Polska i Polacy. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Mieszczaski dom we Lwowie (lub Krakowie; s dwie wersje utworu), zdominowany przez "przepychajc si przez ycie okciami" Dulsk. Jest to ten rodzaj domu, gdzie co innego si gosi, a co innego robi (cnota skarb dziewczcia - nie odnosi si, oczywicie, do sucej), gdzie panuje kult pienidza (std nikt tu nie bywa, nie kupuje si prasy i oszczdza na wszystkim) i gdzie dewiz s sowa pani Dulskiej: na to mamy cztery ciany i sufit, aby wtasne brudy pra we wtasnym domu. S. eromski "Ludzie bezdomni" -Tytu powieci sugeruje gwnie problem bezdomnoci, std domy bd tu pokazane kontrastowo: 1) Modo Judyma, w domu ciotki, gdzie odrabia on lekcje dopiero po wyjciu goci, na kuchennym stole, a do szkoy chodzi w rozklapanych pantoflach ciotki. 2) Dom Wiktora: aosne warunki mieszkaniowe, bieda, cika praca obojga i brak przyszoci, std poszukiwanie moliwoci zdobycia normalnego domu i godziwej pracy (i pacy) za granic. 3) Domy ludzi w czworakach, o ktrych Judym wspomina w swoim wykadzie u Czernisza. Mieszkaj tam dzieci razem z prositami, panuje ubstwo, brud, choroby. 4) Domy robotnicze w Za gbiu, przypominajce budy lub owczarnie, gdzie mieszkaj

trzydziestoletni starcy. 5) Kontrastowo pokazany dom doktora Czernisza: elegancki, bogaty, miejsce spotka lekarzy ludzi bogatych. 6) Rwnie wytworny dom doktora Kalinowicza: puszyste dywany, mnstwo antykw, kompletnie izolowany od spraw zewntrznych, miejsce spotka elity. S. eromski "Wierna rzeka" Dom-dwr pokazany w szczeglnej sytuacji zawieruchy powstaczej, gdy pldruj go zarwno ukrywajcy si w lasach powstacy, jak te przechodzce czsto oddziay wojsk rosyjskich. W domu dworku mieszka tylko panna Salomea Brynicka i sucy Szczepan. Nie ma co je, a pali trzeba sztachetami z potu. Jednak nawet w takiej sytuacji powstaniec (Jzef Odrow) znajdzie tu schronienie. W.S. Reymont "Chopi" - Domy s wiadectwem pozycji chopw w gromadzie. 1) Najwaniejszy we wsi jest dom Boryny, gdzie panuje twardy patriarchat. Chaupa Macieja jest wzorcowa: dostatek wszystkiego, chocia gospodarz i sobie, i domownikom skpi, tu zapadaj wane dla wsi decyzje. 2) Chaupa Dominikowej, w ktrej gospodyni rzdzi despotycznie i nie zezwala na maestwo Szymka, dlatego swj dom bdzie on budowa wasnymi siami przy niewielkiej pomocy Lip czan. 3) Zamone domy takich bogaczy, jak organista, kowal, mynarz, zatrudniajcy czsto ubogich chopw. 4) Chaupa Bylicy komornika, ktry nie ma wasnego kawaka ziemi, wic nie liczy si w gromadzie. J. Conrad "Lord Jim" - Gdy wiat dla lorda Jima robi si za may, bo nie byo ju dokd ucieka, trafi on wreszcie do Patusanu, gdzie odnalaz spokj, mio, szacunek ludzi i zbudowa domtwierdz (symbol odnalezienia swego miejsca na ziemi). Po raz pierwszy w yciu poczu si bezpieczny, ale przeszo i tu go dogonia w osobie gentelmana Browna. Run dom i wszystko, co Jim tak pracowicie budowa. B. Lemian "Urszula Kochanowska" Poeta polemizuje z utart wizj ycia niebiaskiego. Raj dla Urszuli

by na ziemi: dom w Czarnolesie, rodzice. Jedyna proba, jak kieruje do Boga to ta, aby w niebie powsta dom kubek w kubek jak nasz czarnolaski. Z. Nakowska "Granica" - 1) Modo Zenona Ziembiewicza i dom w Boleborzy: ze zmagajc si z kopotami matk i wczcym si po polach ojcem, czsto te zdradzajcym matk z wiejskimi dziewczynami. 2) Dom-kamienica pani Kolichowskiej z podziaem na poziomy, odpowiadajce pozycji spoecznej mieszkacw. Na pitrze byo mieszkanie starzejcej si samotnej kobiety Cecylii Kolichowskiej i wychowywanej przez ni Elbiety; w suterenie mieciy si mieszkania - nory biedoty, gdzie na jednym tapczanie spao po pi osb (w t ym niewidome dziecko i umierajca babka). 3) Dom Elbiety i Zenona: zamony, elegancki, gdzie mimo pocztkowych stara oboje powiel schematy swoich domw rodzinnych (niestety!) S. eromski "Przedwionie" - 1) Dom rodziny Barykw w Baku: zamony przed rewolucj, caa uwaga ojca i matki skierowana na wyksztacenie syna; ograbiony ze wszystkiego w czasie rewolucji, bez ojca, z zapracowujc si dla Cezarego matk. 2) Dom-dworek w Nawoci zjego leniwym rytmem ziemias-; kiego ycia (arkadyjsko), otwarty dla goci. 3) aosne domy - rudery na granicy polskiej, w Chodku, w Warszawie i kontrastujca z nimi wizja szklanych domw: higienicznych, dostpnych dla wszystkich, nowoczesnych idealnych. Patrz: utopia. M. Dbrowska "Noce i dnie" W domu Niechcicw w Serbinowie jest wyra ny podzia rl: Bogumi pracuje, troszczy si o byt rodziny, szczcia szuka w pracy, kontaktach z przyrod, ktrej rytm rozumie i stara si do niego dopasowa. Bogumi jest czowiekiem otwartym na wiat i ludzi, sens ycia znajduje w dwiganiu zrujnowanego Serbinowa, za Barbara jest typow marzycielk i romantyczk. yje w wiecie swoich myli, lektur i pragnie, dlatego tak bolenie odczuwa rozdwik midzy wasnymi uczuciami a rzeczywistoci.

42

Jest niezadowolona z ycia, cigle strapiona,jej ambicje sigaj dalej ni ycie na wsi i funkcja zarzdcy majtku dla Bogumia. Dbrowska pokazuje dom, gdzie te dwie postawy uzupeniaj si na co dzie (swoisty dialog postaw). M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" ycie Ry abczyskiej zdeterminowane byo przez niespenion mio do Michaa oraz jej zwichnit karier skrzypaczki, std tytuowa cudzoziemka tyranizuje cay dom swoimi stumionymi kompleksami. Kapryna Ra podporzdkowuje sobie wszystkich domownikw: Wadysiowi chtnie wybraaby on, Marcie kae zosta piewaczk. I m, i dzieci boj si jej. Jest to dom bez umiechu. J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" Dom peen kobiet w rnym wieku, rnicych si usposobieniem, urod, a take oczekiwaniami wobec ycia i ... Wiktora Rubena. On jednak nie potrafi (nie chcia?) skorzysta z adnej z mo liwoci oferowanych przez modo. Dlatego po pitnastu latach wraca do Wilka, gdzie okazuje si, e czas zmieni panny, podobnie jak jego samego, a wic i cay dom jest inny. W. Gombrowicz "Ferdydurke" 1) Mieszczaski dom Modziakw, ktrego mieszkacom zaley na etykietce "nowoczesno". Wszyscy wic graj tu role, a walczc z tradycyjnymi formami - wpadaj w niewol nowej formy. Prawda o tym domu i domownikach ujawnia si podczas ostatniej sceny walki Pimki z Kopyrd. 2) Ziemiaski dom Hurleckich, gdzie rwnie panuje wszechwadza formy, tym razem wiel kopaskiej. Patrz: dworek. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Tradycyjny, dziewitnastowieczny dom kupca bawatnego, zagroony inwazj nowoczesnoci i ekspansj tandety. Dom widziany oczami dziecka z wyranym podziaem rl na kobiece (codzienno, zakupy, kuchnia, a take dominowanie nad mczyznami, kult cielesnoci) i mskie (wiat marze, peen kolorw, domena ducha, ktry moe oywi materi, dziedzina tworzenia). Dom na

styku kultur i epok. W sposobie przedstawiania czsto wykorzystane techniki oniryczne. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Dom matki Krystyny na Jrund, gdzie najwaniejsze miejsce zajmuje Lavrans; dom - przykad dla caej okolicy, w ktrym szanuje si odwieczn tradycj, panuje tu dostatek, cho yje si oszczdnie. 2) Dom Krystyny na Husaby, gdzie o wszystko musi si troszczy moda ona, bo Erlenda nuy ycie codzienne. Dwr i caa posiado w ruinie, Krystyna musi je odbudowa, cho tylko po to, aby je ostatecznie straci. Wzorem dla Krystyny jest dom matki. 3) Dom trzeciego pokolenia - Gautego i jego ony, gdzie dla Krystyny nie ma ju miejsca. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - 1) Szczeglne miejsce w Moskwie - Dom Gribojedowa (miejsce uprzywilejowane, tylko dla "prawomylnych" twrcw). 2) Domy czonkw Massolitu podobnie jak czonkw Dramlitu, np. Berlioza lub dyrektora teatru Varietes, Lichodiejewa: przestronne, luksusowe, ze sub, strzeone. 3) Obskurne domy szarych obywateli, gdzie mieszka po kilka rodzin. 4) Natomiast twrcy, nie piszcy "po linii", wierni sobie, jak Mistrz, maj domy w piwnicach lub trafiaj do domw... wariatw. W. Broniewski "Bagnet na bro" Dom w sensie ojczyzny, wierszapel, wzywajcy do obrony: kiedy przyjdq podpali dom, ten, w ktrym mieszkasz - Polsk. L. Staff "Pierwsza przechadzka" Wiersz ma charakter konsolacyjny wrd zniszczenia i ruin (po wrzeniu 1939) otuchy dodaje jedynie nadzieja na wasny dom. Oto ycie wraca do Warszawy (kobieta sprzedajca obarzanki dzwonice baki z mlekiem). Std z przekonaniem wypowiadane s sowa: bdziemy znowu mieszka w swoim domu, bdziemy stpa po swych wtasnych schodach. J. Tuwim "Kwiaty polskie" Zczenie dwch utraconych wartoci: domu rodzinnego i ojczyzny - dom polski przepadf. To - ojczyzna, a inne kraje s hotele, std modlitwa o

moliwo powrotu do tego, co wasne, znajome, jak szuflada, w ktrej jest wiele rzeczy czsto niepotrzebnych, ale to przecie czstki ycia (np. wygas~e kwity, wizytwki). A. Camus "Duma" - W zadumionym Oranie nie byo domu, w ktrym by kto nie umar. Wyjtkow pozycj zajmuje dom doktora Rieux, w ktrym doktor bywa tylko po to, eby przez kilka godzin odpocz i zobaczy si z matk, poniewa potrzeba mu jej serdecznego wsparcia. L. Kruczkowski "Niemcy" Dom w Getyndze profesora Sonnenbrucha jest dla niego swego rodzaju twierdz, w ktrej profesor odizolowa si od wiata, nie chce sysze o okropnociach wojny, nie chce mie z nimi nic wsplnego (nie przyjmuje nawet koniaku od Ruth, bo pochodzi on z okupowanej Francji). Zudno tej "wewntrznej emigracji" ujawnia ju samym swoim przybyciem Joachim Peters. Profesor nie moe by "dobrym Niemcem", nie majcym sobie nic do zarzucenia, gdy jego wynalazki naukowe s wykorzystywane do zabijania ludzi. W takiej sytuacji dom nie moe by schronieniem. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Karykatura domu w sowieckim agrze, nazwana "domem swidanij" - miejsce spotka winiw z rodzinami, gdzie przez dwa, trzy dni mog oni spa w czystej pocieli, nie chodz do pracy, dostaj lepsze jedzenie. Po odjedzie najbliszych tym boleniejsze s powroty do codziennoci. K. Wierzyski "Droga do domu" Wiersz na pograniczu jawy i snu, pisany z dala od miejsc, o ktrych traktuje. Warszawa, Bagatela, azienki - wszystko to pojawia si na zasadzie bolesnych wspomnie, od ktrych bardzo trudno si uwolni (jeszcze tam miesZkarrp, wyj stamtd nie mog). Na obraz opuszczonego domu nakada si reflek sja o porzuconej (moe na zawsze?) ojczynie. S. Mroek "Tango" - Dom, w ktrym mieszkaj trzy pokolenia, ale brak jest jakiejkolwiek wizi midzy nimi. Dom jest miejscem wyjtkowo odpychajcym (skadowisko rupieci, co funkc-

jonuje tujako symbol), ajego mieszkacy nie maj celu w yciu, std iluzorycznie czy ich gra w karty. M. Hasko "smy dzie tygodnia" -Warszawski dom w latach pidziesitych: ciasnota, modzi pozbawieni wasnego kta, chora, uciliwa matka, trzymany dla paru groszy sublokator; midzy domownikami brak wizi, std ucieczki w alkohol, marzenia o niedzieli, wyjciu dokdkolwiek, mrzonki o wasnym domu. Patrz: rodzina. M. Biaoszewski "Pamitnik z powstania warszawskiego" Wszystkie domy w ruinie, ycie wrd gruzw lub w piwnicach, zdobywanie ywnoci, tymczasowo warunkw i egzystencji ludzi. A. Moravia "Konformista" patrz: dziecistwo. W. Szymborska "Kot w pustym mieszkaniu" Jedynym mieszkacem po mierci waciciela jest kot. Dom pokazany z jego punktu widzenia (obco znajomych mebli, zmiany w rytmie dnia, bezkarnie zamane zakazy, oczekiwanie na przyjcie pana). E. Kazan "Ukad" - 1) Tradycyjny, patriarchalny dom emigrantw greckich z czasw modoci Eddiego, z usunit w cie matk i dorabiajcym si na handlu dywanami ojcem. 2) Zamony dom Eddiego Andersona z basenem, najpikniejszym trawnikiem i oryginalnymi obrazami Picassa, funkcjonujcy na zasadzie ukadw ma i ony, dom na pokaz. 3) Prb ucieczki z tego ukadu jest zwizek z Gwen, ktry te okazuje si wejciem w kolejny ukad: dom, maestwo, dorabianie si pozycji spoecznej. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" Centralnym miejscem w Macondo jest dom Buendiw, gdzie gwn rol gra Urszula, najpierw jako matka, pniej babka. To dziki niej dom si rozrasta, ona z niewzruszonym spokojem znosi kolejne nieszczcia (choroba ma, odejcie Aureliana, niepowodzenia Amaranty). Stabilnoci tego domu nie s w stanie zama kolejne rewolucje i wojny oraz zmiany rzdzcych. J.D. Salinger "Buszujacy w zbou" - Zbuntowany Holden opuszcza szko, w ktrej czuje

43

si le. W swoim rodzinnym domu te nie ma nikogo, z kim mgby porozmawia, z wyjtkiem modszej siostry. To do niej potajemnie wraca, unikajc spotkania z rodzicami i dla niej zrezygnuje z marze o yciu na odludziu i podejmie prb nauki w kolejnym college'u. A. wirszczyska "Dzieci si zadziwia" - Za pomoc kilku kresek naszkicowana sytuacja yciowa: noc, pice dzieci i odchodzcy po cichu ojciec. Bez zbdnego patosu komentarz lirycz ny koczcy wiersz brzmi: one dopiero rankiem si zadziwi e tak cicho zawalit si w nocy ich dom. * Wszdzie dobrze, ale w domu najlepiej. (pnysowie polskie) * Dom nie na ziemi stoi, lecz na niewiecie. (pnysowie serbskie) * "Ktry sucha tych sw i czyni je, podobny jest mowi mdremu, ktry zbudowa dom swj na opoce". (Ewangelia w. Mateusza 7, 24) * "Ktry sucha tych sw, a nie czyni ich, podobny jest mowi gupiemu, ktry zbudowa swj dom na piasku". (Ewangelia w. Mateusza 7, 26) * "Kochasz ty dom, rodzinny dom?" (M. Konopnicka) * "Miej ty sobie paace, ja swj domek ciasny, Prawda, nie jest wspaniay, szczupy, ale wasny". (I. Krasicki) * "Wolno Tomku w swoim domku". (ponekado ludowe i pocztek bajki A. Fredry) * Nie istnieje dom, kiedy kobieta hula. (przysowie abisyskie) * Podry kocem jest dom, ziemia kocem ycia. (przysowie abisyskie) * W niezgodnym domu kury zdychaj. (pnysowie serbskie) * Dom Anglika jest jego zamkiem. (pnysowie angielskie) * We wasnym domu i ciany pomagaj. (przysowie bugarskie) * Dom bez ksiek, to dom bez okien. (przysowie greckie) * Kto domu nie budowa, temu wydaje si, e ciany same z ziemi wyrosy. (przysowie gruziskie) * Ju za bram domu rozciga si inny wiat. (pnysowie koreaskie)

Drzewo/drzewa Drzewo/drzewa Jako najpotniejsza rolina symbolizuje w wielu religiach istoty boskie, dlatego bywa przedmiotem czci, zwaszcza jako poczenie podziemnych si (korzenie) i niebiaskich sfer (korona) z yciem ziemskim (pie). Rozumiane czsto jako o wiata. Pliniusz w "Historii naturalnej" stwierdza, e drzewa byy dla czowieka pierwszymi wityniami. Drzewo funkcjonuje jako symbol: podnoci, dugowiecznoci, mdroci, czci, odrodzenia, zwycistwa ycia nad mierci, pikna poezji, drabiny do nieba, krzya, schronienia, azylu, mioci, ofiary. Wyrnia si: drzewo ycia (poniej); drzewo wiadomoci zego i dobrego (poniej); drzewo wszechwiata (w mitologii skandynawskiej drzewo Igdrasil - wiecznie zielony jesion podtrzymujcy wiat; wierzono, e wyrasta z ciaa olbrzyma Imira; drzewo krzya (poniej); drzewo judaszowe (poniej); drzewo wolnoci (w USA, Francji, Woszech drzewo sadzone przez ludno jako symbol wolnoci, rwnoci po zwyciskich wojnach o niepodlego obwieszane narodowymi flagami i emblematami). Mitologia - 1) Grecy wierzyli, e drzewa i gaje byy miejscem zamieszkania bstw, nimf (driad). Db czono z Zeusem, oliwk z Aten, cedr i orzech z Artemid, mirt z Afrodyt, wawrzyn z Apollinem, topole z Heraklesem, sosny z Kor-Persefon. Cyprysy ozdabiay cmentarze, symbolizoway aob i wiat podziemny. 2) Filemon i Baucis dwoje staruszkw, ktrzy przyjli gocinnie Zeusa i Hermesa, za co zostali nagrodzeni tym, e pewnego dnia wroli w ziemi jako dwa drzewa zczone ze sob pniami. Byo to spenienie ich proby, abyjedno nie patrzyo na mier drugiego. W ich gaziach ptaki wiy gniazda, a podrni odpoczywali w cieniu, opowiadajc sobie histori o niegocinnych mieszkacach i pobonych staruszkach. W innej wersji -zamienieni w dwa drzewa: db i lip splecione konarami. 3) Atena walczya z

Posejdonem o miasto Ateny, bogowie bowiem dzielili midzy siebie miasta i wyspy, gdzie oddawano im szczegn cze, wznoszono witynie. Walk Ateny i Posejdona mia rozstrzygn konkurs - zwyciy ten, kto podaruje miastu cenniejszy dar. Bogowie uznali, e dar Ateny jest cenniejszy, bowiem miasto dostao od niej drzewo oliwne. 4) Tantal, ktry zakpi sobie z bogw, zosta ukarany tak, e wtrcono go do Tartaru i skazano na cierpienie bez koca (mki Tantala): skazaniec czu gd i pragnienie, gdy jednak wyciga rk po jabko, ga cofaa si. 5) Apollo uchodzi za doskonaego muzyka. Raz stan w zawody z Marsjaszem (rwnie nieporwnanym flecist). Gra Marsjasza bya tak pikna, e sycha byo w niej echa lene i szum drzew. Apollinowi przyznano pierwszestwo, ale dumny bg chcia jeszcze ukara Marsjasza: przywiza go do drzewa i ywcem obdar ze skry. Chopiec umar i wtedy "wielki pacz ozwa si z gbi lasw i gr". Por. wiersz Herber ta pt. "Apollo i Marsjasz", gdzie drzewo, do ktrego zosta przywizany mitologiczny przeciwnik Apollina, zupenie osiwiao, wyraajc w ten sposb wspczucie i bl caej przyrody oraz niezgod wobec okruciestwa boga. 6) Herakles wrd swoich dwunastu prac mia te zerwa zote jabka z ogrodu Hesperyd. Jaboni (podarunku lubnego Gai dla Hery) strzeg smok oraz Hesperydy. Symbolizoway u Grekw drzewo ycia. Herakles zdoby zote jabka. Biblia - 1) Drzewo pojawia si wiele razy i w rnych funkcjach. (ST)-drzewo wiadomoci zego i dobrego (Ksiga Rodzaju 2, 9) roso w biblijnym raju. Bg nie pozwoli spoywa z niego owocw. Ludzie amic zakaz boski, utracili swoj niewiedz: zaczli odrnia dobro od za, w ten sposb obciajc si odpowiedzialnoci za wasne czyny. 2) Drzewo ycia (Ksiga Rodzaju 2, 9), ktrego obecno zapewniaa niemiertelno; niektrzy teologowie chrzecijascy uwaali je za przeciwstawienie drzewa wiadomoci dobra i za. 3) Abraham zasadzi tamaryszek w

Betsabee i w tamaryszkowym gaju wzywa imienia Pana (Ksiga Rodzaju 11, 33). 4) Jakub zakopa figury wszystkich obcych bogw pod dbem koo Sychem (Ksiga Rodzaju 35, 4). 5) Pod dbem take obwoano Abimelecha krlem (Ksiga Sdziw 9, 6). 6) Koci Saula i jego synw pogrzebano pod tamaryszkiem w gaju Jabes (I Ksiga Krlewska 30, 13). 7) Sam Jahwe czsto porwnuje siebie pod wzgldem siy i podnoci do drzewa: ,~jestem jak cyprys zielony, dziki mnie wyronie tutaj owoc" (Proroctwo Ozeasza 14, 8). 8) Czowiek bogobojny porwnany jest do drzewa, ktre ronie nad strumieniem, wic ma wiecznie zielone licie i wydaje owoce (Ksiga Psalmw, psalm I, 3). Biblia (NT). - 1) Na Grze Oliwnej w gaju oliwnym Jezus modli si do ojca: "Ojcze, jeli chcesz oddal ode mnie ten kielich goryczy, wszake nie moja, ale twoja wola niech si stanie" (k. 22, 39-42). 2) Drzewo judaszowe (judaszowiec o kwiatach rowopurpurowych, inne wersje podaj, e chodzi o figowca lub osik, std jest to drzewo, ktre cigle dry), na ktrym mia si powiesi Judasz (Mt. 17, 5). 3) Drzewo krzya - symbol ofiary odkupienia, zbawienia, std np. w sztuce redniowiecznej krzy przedstawiano jako ywe drzewo wypuszczajce gazie i licie. 4) Drzewo ycia, oznaczajce ycie, odrodzenie duchowe: "w nowym Jeruzalem na rodku ulicy i po obu stronach rzeki drzewo rodzce dwanacie razy (...) a licie drzewa su do uzdrawiania narodu" (Apokalipsa 22, 2). Pie o Rolandzie" - Roland jako wzr rycerza i chrzecijanina w momencie mierci zostaje uwzniolony, umiera na wzgrzu (co ma przywodzi na myl Golgot) pod sosn (co symbolizuje drzewo krzya). Dante Alighieri "Boska Komedia" -Dante prowadzony przez Wergiliusza, wdruje przez pieko. Tu spotyka dusze samobjcw, zamienione w nagie, bezlistne drzewa, ktrych kora suy jako poywienie harpiom. Wszelkie drzewa, ktre mijaj w piekle, s suche i bez lici. J. Kochanowski "Na lip"

44

(Gociu sid pod mym liciem) - Jest pochwa zalet drzewa, ktre dostarcza ludziom cienia, w jego konarach gnied si ptaki, umilajce ycie swym piewem, z kwiatw za pszczoy zbieraj mid, ktry potem szlachci paskie stoty. Tu podkrelona harmonia midzy czowiekiem a natur. J. Kochanowski "Na lip" (Uczony gociu) - Podobne zalety drzewa (cie, spokj, odpoczynek), pojawia si te wspomnienie Orfeusza jako prapoety i arcymuzyka, ktry swoj gr potrafi poruszy drzewa w lasach, std apostrofa do gocia: ale mi raczej daruj rymem pochwalnym. Wiara w niemiertelno poezji pociga za sob ch uwiecznienia w niej szczeglnie cennych i godnych tego rzeczy. Podobnie por. J. Kochanowski , Na lip" (Przypatrz si gociu, jak on list mj zielony). W. Szekspir "Burza" - Za czarownica Sykorales zamyka nieposusznego jej duszka, Ariela, w rozupanej sonie. Przez dwanacie lat Ariel pozostanie tam uwiziony, cierpic straszliwe mczarnie. Uwolni go dopiero Prospero. F. Karpiski "Laura i Filon" - W sentymentalnej sielance tytuowi bohaterowie wyznaczyli sobie spotkanie pod umwion~,m jaworem, jednak Filon postanowi sprawdzi uczucia Laury i ukry si w zarolach. I oto drzewo stao si wiadkiem sceny zazdroci: Laura porwaa wieniec z r, a koszyk z malinami strzaskaa o drzewo. Zgodnie z konwencj sentymentaln, natura miaa by wiadkiem przey bohaterw. J.W. Goethe "Krl olch" - W niezwykej scenerii (noc, pustka, wiatr) pdzi na koniu ojciec z chorym dzieckiem w objciach. W mijanej starej wierzbie ojciec widzi tylko pokraczne, sprchniae drzewo o niesamowitych ksztatach, natomiast chory syn dostrzega w nim krla Elfw, ktry wabi go do swego wiata, obiecujc barwne ycie, zabaw, niecodzienno. Na przykadzie drzewa wida nieprzenikalno, hermetyczno wiatw obu bohaterw. A. Mickiewicz witezianka" - Pod modrzewiem spotyka si prosty chopiec (strzelec) i wodnica (witezianka). Tu co noc mwi

sobie czue sowa, tu przyklknwszy, modzieniec zoy swej ukochanej przysig wiernoci. Jednak jej nie dotrzyma, dlatego zostanie srogo ukarany i dusza jego na wieki bdzie jcze pod tym modrzewiem. A. Mickiewicz , Pan Tadeusz" W ,III , ksidze opis lasw litewskich, z wy szczeglnieniem gatunkw drzew, ktre w plastyczny sposb zostay tu zantropomorfizowane: drzewa i krzewy limi wzily si za rce jak do taca stojce panny i modziece. I tak np.: brzoza biala, kochanka z malonkiem swym grabem, jarzbiny ze wieym pasterskim rumiecem, matrony topole, db wloywszy pi wiekw na swj kark garbaty, wspiera si. Polskie drzewa s przeciwstawione gatunkom obcym (cytryna karlica z zocisty~mi gaki (...) jako kobieta maa, brzydka, lecz bogata, cyprys dlugi, cienki, chudy, co zdaje si by drzewem nie smutku, lecz nudy. Po to, aby na koniec tych rozwaa Tadeusz mg retorycznie zapyta: czy nie pikniejsza nasza poczciwa brzezina? J. Sowacki "Balladyna" Przemieniony przez Goplan w drzewo Grabiec stanie si mimowolnym wiadkiem zbrodni Balladyny. Pod tym samym drzewem Filon znajdzie martw Alin i zakocha si w niej. C.K. Norwid "W Weronie" - W wierszu wiat ludzi (racjonalny, nieczuy) jest przeciwstawiony wiatu przyrody, ktry tu symbolizuj cyprysy (zrozumienie, wspodczuwanie). To one rozumiej tragedi kochankw i wierz, e to dla Julietty, e dla Romea ta za znad planety spada i groby przecieka. Upersonifikowane cyprysy nie podchodz do wiata "uczenie", co pozwala im twierdzi, e nawet niebo wspczuje kochankom. Caa przyroda traktowanajest jak ywy twr, ktry cigle kontaktuje si z czowiekiem i przemawia do niego (nie wszyscy jednak mog t mow zrozumie). E.Orzeszkowa "Nad Niemnem" Drzewa, otaczajce zarwno mogi Jana i Cecylii, jak te mogi powstacz. tworz wok grobw niezwyk atmo

sfer podniosoci, wyjtkowoci, skupienia, tajemniczego pikna: Jan mial postaw czlowieka, ktry stanl na progu kociola, i wpatruje si w oltarz. Nad mogi drzewa, splatajc si u gry gaziami, tworz jakby sklepienie wityni: pod ciemnq kolumn splecionych ze sob jodet, slupem padajcego od nich cienia okryty, wznosil si niewysoki (...) kurhan. E. Orzeszkowa "Gloria victis"Drzewa w lesie przechowuj pami o tragicznych zdarzeniach walk powstaczych i bohaterstwie ludzi. Sosny szepcz histori sprzed wielu lat, trzeba tylko umie tego sucha. To las jest gwnym bohaterem noweli. Drzewa bardzo polubiy modego powstaca, modego chopca - Tarowskiego i przywizay si do niego. Drzewa powtarzaj pikn histori przyjani Tarowskiego i Jagmina, upamitniaj mczesk mier powstaca, strzeg powstaczej mogiy. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" Longinus Podbipita, wychodzcy po pomoc z oblonego Zbaraa, zostaje napadnity przez Tatarw. Broni si dzielnie, umiera przeszyty strzaami pod drzewem, ktre tu ma przywodzi na myl drzewo krzya. Mczeska mier Longinusa jest stylizowana na mier pierwszego chrzecijaskiego mczennika, w. Szczepana oraz na mier Rolanda - obroc wiary, niezomnego rycerza. H. Sienkiewicz "W pustyni i w puszczy" - W swojej wdrwce dzieci dotary do olbrzymiego baobabu, ktrego wntrze byo zamieszkane przez rne zwierzta. Mylc o zbliajcej si porze deszczowej, Sta oczyci wntrze drzewa i urzdzi dla wdrowcw siedzib zoon z dwch pomieszcze, ktra zostaa nazwan Krakowem. Olb rzymi baobab pozwoli im przeczeka por deszczow. A. Asnyk "Limba" - Bohaterem lirycz nym wiersza jest grska limba wypierana w coraz wysze partie gr przez panoszce si na dole wierki. Drzewo zostao tu upersonifikowane: patrzy z godnoci, widzi, pochyla si, gardzi wiatem wrogw. Wyrane skontrastowanie

samotnej, dumnej i wyniosej limby z pospolitoci i malodusznoci wierkw kae rozumie t sytuacj symbolicznie: jako metafor losu jednostki wybitnej (skazanej na pewn mier) w zetkniciu z tumem i przecitnoci. J. Kasprowicz "Krzak dzikiej ry w Ciemnych Smreczynach" W utworze zostay przeciwstawione dwie ro liny: krzak dzikiej ry i limba. W opisie obu tych bohaterw lirycznych (upersonifikowanych) kryj si gbokie znaczenia. Kada z rolin symbolizuje inne cechy i inn postaw wobec wiata. Limba jest tu wiadectwem dawnej potgi i mocy, pokonanej jednak przez przyrod i czas. Symbolizuje mier, brzydot (drzewo sprchniae), ogrom materii, ktra przegrywa, bo br ak jej pdu ycia, woli walki. Jej cicha i milczca obecno obok piknej i witalnej ry przypomina o nieuchronnoci przemijania. S. eromski "Ludzie bezdomni" -Tytu ostatniego rozdziau brzmi "rozdarta sosna", a sama sosna zostaa przedstawiona nastpujco: oberwana ziemia cignla w glbin prawy jej korze, a lewy zostal na twardym gruncie (...) pie rozszarpany ociekal krwawymi kroplami ywicy. Symbol rozdartej sosny uruchamia wiele znacze: samotny dramat doktora Judyma, bohatera podchodzcego do ycia maksymalistycznie i idealistycznie; tragedi i cierpienie odtrconej przez Judyma Joanny; dra' mat samotnej jednostki, nie godzcej si na wiat peen niesprawiedliwoci i krzywdy, a jednoczenie zadajcej bl sobie i ukochanej kobiecie. L. Staff "Wysokie drzewa" Pikny opis krajobrazu o achodzie soca. Drzewa, stanowice jego gwny element, w brzie zachodu kute wieczor nym promieniem lub odziane w ciemno zmierzchu, podnosz urod tego miejsca, std retoryczne pytanie otwierajce i koczce wiersz: c jest pikniejszego, ni wysokie drzewa? J. Iwaszkiewicz "Brzezina" - W brzozowym lesie obok leniczwki znajduj si groby, ktrych blisko wpywa na ycie Bolesawa i jego crki.

45

Biel brzz moe by te kojarzona ze mierci, ktra takim cieniem kadzie si na rzeczywisto yjcych. A. de Saint-Exupery "May Ksi" - Obok innych symboli wystpuj tu baobaby rosnce na planecie B-612. Planeta jest maa, wic korzenie potnych drzew stanowi dla niej zagroenie. May Ksi systematycznie je wyrywa. Gdy z ziarenka wykiekuje ra, baobaby bdjej wrogami. Symbolizuj one w utworze zo, zaborczo, zagroenie, rozkad, destrukcj, ktrym naley si przeciwstawia. K.Iakowiczwna "Rze brzz" Drzewa s tu pokazane jako istoty ywe (brzozom siekier yly otworz, ciachn przez cialo), czujce, wraliwe. Docierajc do tajemnic przyrody (krew, osocze, rdze), poeta moe nauczy si mwi o wiecie, znale odpowiednie sowa do wyraenia zachwytu nad piknem wiata (moe te lekkie z ywego drzewa slw mnie nauczc, ktrych mi trzeba). K.K. Baczyski - "Drzewa" Wiersz z 1941 r. wyraajcy katastroficzne nastroje pokolenia. Tytuowe drzewa zostaly tu zantropomo~zowane (licie jak oczy, trynie krew dojrzala, lasy - smutku zielone). Obrazowanie w utworze jest bardzo drastyczne, std los dorodnych modych drzew, gincych od mierciononej piy moe przywodzi na myl los pokolenia, ktre musiao dorosnct do trumny. K.K. Baczyski "Bye jak wielkie, stare drzewo..:' Stylizujc swj wiersz na przypowie biblijn, porwnuje Baczyski nard polski do starego drzewa, ktre jli (...) ciele ora i ry (...) rylcem u korzeni, by doprowadzi do jego zagady. Ale tak jak odywa poranione drzewo, tak i nard zmartwychwstanie jak Bg z grobu. A. Wayk "Gdzie sosna wielka" -Dwa drzewa: sosna wielka i biaa topola dugo funkcjonoway w wiadomoci mwicego jako elementy krajobrazu z ody Horacego (laciska sosna i antyczna topola). Po latach i wielu dowiadczeniach (godzina trudna) zacz je postrzegajako skadniki nadwilaskiego

pejzau (w antycznej dojrze topoli rzecz nadwilask). Podkrelenie trwaoci i ywotnoci horacjaskich motyww, niemiertelnoci poezji, ktra ma moc utrwalania ludzi i rzeczy (tu: drzew antycznych i rodzimych). W. Broniewski "Brzoza" Wiersz napisany po mierci crki poety - Anki. Jest liryczn rozmow z brzoz, ktra w utworze jest symbolem smutku, delikatnoci, kruchoci, mierci. Drzewo jest wiadkiem rozpaczy ojca, ktry straci dziecko, ale te bezradnego poety, ktry bezskutecznie prbuje znale odpowiednie sowa do wyraenia swojego blu. W. Broniewski "Db" - Drzewo jest tu symbolem mocy, odpornoci, siy, trwania. Id sobie zamaszycie i opada ze mnie ycie jak jesienne licie zestawienie ycia drzewa z losem czowieka. Db obumiera jesieni (opadajce licie), by odrodzi si wiosn. Czowiek w swej wdrwce przez ycie spotyka innych ludzi, ulega uczuciom (mio, zo, trwoga), co go ksztatuje, ale boli. Wiersz jest poetyck wypowiedzi na temat istoty czowieczestwa: w czasie kadej yciowej "zamieci" trzeba znale w sobie tyle siy, aby trwa jak db. H. Powiatowska "Dlaczego nie drzewem" - Refleksja nad biologicznym trwaniem drzewa, ktre - spokojne i pogodzone z prawami natury - przeywa wszystkie etapy ycia (modo: pnie si wzwy, okres dojrzay: w nagrzane slocem poudnie rodzi, staro: porywczym rkom wiatru oddaje lici sierc~. Drzewom jest by moe atwiej, bo zbudz si wiosn do nowego ycia, czowiek nie moe pogodzi si ze mierci. J. Twardowski "Drzewa nie wierzce" - S one w wierszu jednym z elementw piknej, bogatej, rnorodnej w swych formtach natury, ktra jest doskonaym dzieem Boga. Drzewa nie musz si uczy religii, bo samym swym istnieniem daj wiadectwo wielkoci Boga, a swoim piknem sawi jego potg. J. Twardowski "Drzewa" Podmiot mwicy w wierszu zwraca si do brzozy, olchy, jarzbiny, akacji jak do swoich bliskich, jak do braci i sistr

(element franciszkaski), podkrelajc niepowtarzalne pikno kadego z drzew (jarzbina dla drozdw dzwonicych i szpakw, brzoza nazbyt wieniacza aby rosn w miecie, olcho co jedna masz przy liciach szyszki). wiat w swej rnorodnoci ksztatu i wieloci barw jest pikny, wszystko ma w nim swoje miejsce (brzoza na wsi) i swoj funkcj (glogu co chronisz gajwk). Drzewa wystpuj te w wielu baniach, np. Braci Grimmw. W bani o Kopciuszku zasadzona rk sieroty gazka leszczyny rozrasta si na grobie jej matki do potnego drzewa, ktre spenia wszystkie yczenia Kopciuszka. W bani "Krzak jaowca" matka pochowana pod jaowcem przywraca za porednictwem roliny ycie zabitemu przez macoch synowi. W baniach drzewa czsto peni funkcje magiczne. * Czowiek, ktry si nie myli, drzewo, ktre si nie pali - nie istniej. (prcysowie abisyskie) * Mdry i gupi nie widz tego samego drzewa. (przysowie angielskie) * Nie obrzuca si kamieniem drzew jaowych, a tylko te, z ktrych mona strci owoce. (przysowie arabskie) * Drzewo sawi si owocami, a czowiek prac. (przysowie azerskie) * Jedno drzewo nie tworzy lasu. (przysowie chiskie) * Nie wszyscy ludzie spodobni do drzew (przysowie cygaskie) * Drzewo owocorodne poznaje si po kwiatach. (przysowie japoskie) * Ozdob gr s drzewa, ozdob narodu - mdrcy. (przysowie mongolskie) * Drzewo, co skrzypi, nieatwo si amie. (przysowie niemieckie) * Na pochye drzewo i kozy skacz. (przysowie polskie) * "Ja ile wam winienem, o domowe drzewa!" (A. Mickiewicz) * "Dnewa umieraj stojc" (A. Casona) * "Wszelka, mj bracie, teoria jest szara, zielone za jest ycia drzewo zote". (J. W. Goethe) * "Nie ma drzewa dobrego, ktre by rodzio ze owoce, ani zego, ktre by rodzio dobre". (Ew. w. ukasza 6, 43~6)

* "yczenie spenione jest drzewem ycia". (Ks. Przypowieci 13, 12) * "Z owocw poznaje si drzewo". (Ew. w. Mateusza 12, 33) * "Sztukajestjako drzewo sodkim okryte owocem, pod ktrym stoj tumy". (K. Przerwa-Tetmajer) Dworek Dworek - Niewielki dom mieszkalny wiejski, rzadziej miejski, najczciej z gankiem od frontu; may dwr. W Polsce kojarzony zwykle z kultur szlacheck. W XIX i XX wieku staje si symbolem tej kultury, utosamianej z wartociami narodowymi. M. Rej "ywot czowieka poczciwego" - Wiejski dworek jest miejscem, gdzie czowiek z dala od wiata moe pdzi ciche i spokojne ycie w zgodzie z rytmem natury. Tutaj zaywa radoci pracy na roli. Tutaj, gdy przypadnie wiosna, moe z onk, z czeladk po sadkoch, po ogrdkoch sobie chodzi, szczepkw naszczepi, drobne drzewka rozsadzi, niepotrzebne gaqzki obcina, mszyce pozbiera, krzaczki ochdoy. Tutaj wreszcie wychowuje swoje potomstwo na ludzi pociwych. J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie" - Wiejski dom, gniazdo ojczyste, jest symbolem umiarkowanych pragnie poety, ktry - na wzr Horacego nie poda bogactwa ani marmorowych paacw, ale pragnie cichego i spokojnego ycia, otoczony szacunkiem ludzi. Nurt ziemiaski w literaturze XVII w. - Nurt ten czsto zwany jest take dworkowym, poniewa jego twrcy to zwykle rednia szlachta zamieszkujca w wiejskich dworkach. Dla pisarzy tego nurtu dworek jest symbolem ich swobd, czsto staje si twierdz w walkach z ssiadami. W przeciwiestwie do bogatych rezydencji magnackich, utosamianyjest z tym, co swojskie i rodzime. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - Po licznych wojnach Pasek porzuca sub w wojsku i osiada w swoim majtku. Jego siedziba, dworek wiejski w Krakowskiem, staje si nieraz twierdz, gdy bujny temperament Paska bywa przyczyn licznych procesw (m.in. zostaje skazany na infami).

46

Czas pobytu na wsi ukazuje autora jako skrztnego gospodarza i dobrego ma. I. Krasicki "Zona modna" Wiejski dworek pana Pietr po przyjedzie "ony modnej" zostaje poddany gruntownym zmianom. Straci cay swj dawny sarmacki charakter, zgola przeszedl (...) warszawskie palace. W. Broniewski "D~,b" - Drzewo jest tu symbolem mocy, odpornoci, siy, trwania. Id sobie zamaszycie i opada ze mnie ycie jak jesienne licie zestawienie ycia drzewa z losem czowieka. Db obumiera jesieni (opadajce licie), by odrodzi si wiosn. Czowiek w swej wdrwce przez ycie spotyka innych ludzi, ulega uczuciom (mio, zo, trwoga), co go ksztatuje, ale boli. Wiersz jest poetyck wypowiedzi na temat istoty czowieczestwa: w czasie kadej yciowej "zamieci" trzeba znale w sobie tyle siy, aby trwa jak db. H. Powiatowska "Dlaczego nie drzewem" - Refleksja nad biologicznym trwaniem drzewa, ktre - spokojne i pogodzone z prawami natury - przeywa wszystkie etapy ycia (modo: pnie si wzwy. okres dojrzay: w nagrzane socem poudnie rodzi, staro: porywczym rkom wiatru oddaje lici sierc~. Drzewom jest by moe atwiej, bo zbudz si wiosn do nowego ycia, czowiek nie moe pogodzi si ze mierci. J. Twardowski "Drzewa nie wierzce" - S one w wierszu jednym z elementw piknej, bogatej, rnorodnej w swych formach natury, ktra jest doskonaym dzieem Boga. Drzewa nie musz si uczy religii, bo samym swym istnieniem daj wiadectwo wielkoci Boga, a swoim piknem sawi jego potg. J. Twardowski "Drzewa" Podmiot mwicy w wierszu zwraca si do brzozy, olchy, jarzbiny, akacji jak do swoich bliskich, jak do braci i sistr (element franciszkaski), podkrelajc niepowtarzalne pikno kadego z drzew (jarzbina dla drozdw dzwonicych i szpakw, brzoza nazbyt wieniacza aby rosn w miecie, olcho co jedna masz przy liciach szyszki). wiat w swej rnorodnoci ksztatu i

wieloci barw jest pikny, wszystko ma w nim swoje miejsce (brzoza na wsi) i swoj funkcj (gogu co chronisz gajwk). Drzewa wystpuj te w wielu baniach, np. Braci Grimmw. W bani o Kopciuszku zasadzona rk sieroty gazka leszczyny rozrasta si na grobie jej matki do potnego drzewa, ktre spenia wszystkie yczenia Kopciuszka. W bani "Krzak jaowca" matka pochowana pod jaowcem przywraca za porednictwem roliny ycie zabitemu przez macoch synowi. W baniach drzewa czsto peni funkcje magiczne. * Czowiek, ktry si nie myli, drzewo, ktre si nie pali - nie istniej. (przysowie abisyskie) * Mdry i gupi nie widz tego samego drzewa. (przysowie angielskie) * Nie obrzuca si kamieniem drzew jaowych, a tylko te, z ktrych mona strci owoce. (przysowie arabskie) * Drzewo sawi si owocami, a czowiek prac. (przysowie azerskie) * Jedno drzewo nie tworzy lasu. (przysowie chiskie) * Nie wszyscy ludzie s podobni do drzew (przysowie cygaskie) * Drzewo owocorodne poznaje si po kwiatach. (przysowie japoskie) * Ozdob gr s drzewa, ozdob narodu - mdrcy. (przysowie mongolskie) * Drzewo, co skrzypi, nieatwo si amie. (przysowie niemieckie) * Na pochye drzewo i kozy skacz. (przysowie polskie) * "Ja ile wam winienem, o domowe drzewa!" (A. Mickiewicz) * "Drzewa umieraj stojc" (A. Casona) * "Wszelka, mj bracie, teoria jest szara, zielone za jest ycia drzewo zote". (J. W. Goethe) * "Nie ma drzewa dobrego, ktre by rodzio ze owoce, ani zego, ktre by rodzio dobre". (Ew. w. ukasza 6, 43~6) * "yczenie spenione jest drzewem ycia". (Ks. Przypowieci 13, 12) * "Z owocw poznaje si drzewo". (Ew. w. Mateusza 12, 33) * "Sztukajestjako drzewo sodkim okryte owocem, pod ktrym stoj tumy". (K.

Pczerwa-Tetmajer)

Dworek Dworek - Niewielki dom mieszkalny wiejski, rzadziej miejski, najczciej z gankiem od frontu; may dwr. W Polsce kojarzony zwykle z kultur szlacheck. W XIX i XX wieku staje si symbolem tej kultury, utosamianej z wartociami narodowymi. M. Rej "Zywot czowieka poczciwego" - Wiejski dworek jest miejscem, gdzie czowiek z dala od wiata moe pdzi ciche i spokojne ycie w zgodzie z rytmem natury. Tutaj zaywa radoci pracy na roli. Tutaj, gdy przypadnie wiosna, moe z onk, z czeadk po sadkoch, po ogrdkoch sobie chodzi, szczepkw naszczepi, drobne drzewka rozsadzi, niepotrzebne gazki obcina, mszyce pozbiera, krzaczki ochdoy. Tutaj wreszcie wychowuje swoje potomstwo na udzi pociwych. J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie" - Wiejski dom, gniazdo ojczyste, jest symbolem umiarkowanych pragnie poety, ktry - na wzr Horacego nie poda bogactwa ani marmorowych paacw, ale pragnie cichego i spokojnego ycia, otoczony szacunkiem ludzi. Nurt ziemiaski w literaturze XVII w. - Nurt ten czsto zwany jest take dworkowym, poniewa jego twrcy to zwykle rednia szlachta zamieszkujca w wiejskich dworkach. Dla pisarzy tego nurtu dworek jest symbolem ich swobd, czsto staje si twierdz w walkach z ssiadami. W przeciwiestwie do bogatych rezydencji magnackich, utosamianyjest z tym, co swojskie i rodzime. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - Po licznych wojnach Pasek porzuca sub w wojsku i osiada w swoim majtku. Jego siedziba, dworek wiejski w Krakowskiem, staje si nieraz twierdz, gdy bujny temperament Paska bywa przyczyn licznych procesw (m.in. zostaje skazany na infami). Czas pobytu na wsi ukazuje autora jako skrztnego gospodarza i dobrego ma. I. Krasicki "ona modna" -

Wiejski dworek pana Pietra po przyjedzie "ony modnej" zostaje poddany gruntownym zmianom. Straci cay swj dawny sarmacki charakter, zgoa przeszedt (...) warszawskie paace. I. Krasicki "Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki" 1) Dworek rodzicw Dowiadczyskiego jest ostoj obskurantyzmu i le pojmowanych tradycji sarmackich. 2) Wiejska siedziba Dowiadczyskiego po jego powrocie do kraju staje si miejscem, gdzie wprowadza on w ycie to wszystko, czego nauczy si na Nipu. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Dworek w Soplicowie, z drzewa, lecz podmurowany, jest ostoj polskoci i dobrych szlacheckich tradycji. Jego wygld sta si wzorcem polskiego dworku. Wntrze siedziby Soplicw wskazuje, e szanuj oni tradycje narodowe. Dla Mickiewicza Soplicowo staje si sym bolem szczcia lat dziecicych i utraconej ojczyzny. H. Rzewuski "Listopad" - W opowieci o tragicznych losach braci Strawiskich wiejski dworek utosamiony jest ze szlacheck tradycj, ktr Rzewuski ujmuje jako jedyn prawdziwie polsk. To w dworkach litewskiej szlachty budzi si sprzeciw wobec rosyjskiego protektoratu i krla narzuconego przez Katarzyn II. Scudzoziemszczaa, obojtna na losy kraju arystokracja zamieszkuje wspaniae wielkomiejskie paace. J. Sowacki "Horsztyski" - W skromnym dworku mieszka stary i lepy konfederat barski, Horsztyski, ktry prbuje pokrzyowa plany zdrajcy, het mana Kossakowskiego. Ow dworek stanie si wiadkiem jego samobjstwa, gdy starzec dowie si o romansie swojej modej ony z synem Kossakowskiego. J. Sowacki "Fantazy" - Byy marszaek powiatowy, hrabia Respekt, mieszka z on i dwiema crkami w podupadym dworku na Podolu. Ogrd, ktry by kiedy ogrodem angielskim, teraz zarastaj chwasty, rury od kaskad wodnych pordzewiay. Aby dwr utrzyma w polskich rkach, hrabiostwo postanowili wyda starsz crk, Diann, za bogatego obieywiata, hrabiego

47

Fantazjusza. A. Fredro "luby panieskie" Dworek pani Dobrjskiej jest miejscem, ktre pocztkowo Gustaw uwaa za wyjtkowo nudne, wic nocami ucieka, by bawi si w karczmach. Gdy jednak na wie o lubach panieskich Klary i Anieli zacznie snu swoj intryg, wiejska siedziba stanie si miejscem nader interesujcym. A. Fredro "Damy i huzary" Gdy do dworku Majora zjad jego siostry, ciche i spokojne kawalerskie ycie, jakie dotd pdzi z przyjacimi, skoczy si. Matrymonialne zabiegi trzech kobiet zamieni siedzib mczyzn w prawdziwe pole bitwy o zachowanie kawalerskiej wolnoci. A. Fredro "Pan Jowialski" - W swoim wiejskim dworku tytuowy pan Jowialski ma niepodzieln wadz. On decyduje o wszystkim i jego decyzje nie pod legaj adnej dyskusji. Jestjednoczenie w dworek ostoj szlacheckiego humoru i dobrodusznej kpiny. C.K. Norwid "Fortepian Szopena" - Dom modrzewiowy wiejski staje si w wierszu Norwida symbolem tradycji narodowych, ktrych doskonaej syntezy z wartociami etycznymi, estetycznymi i religijnymi dokona w swojej muzyce Chopin. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) W siedzibie Korczyskich poza nielicznymi pracujcymi przebywaj sami prniacy. Jaowe ycie mieszkacw K orczyna przeciwstawione jest radosnej, wypenionej prac egzystencji Bohatyrowiczw. 2) Dworek w Olszynce jest miejscem, gdzie Kirowa boryka si z trudami codziennego ycia i pracuje, by utrzyma siebie i dzieci, gdy m cae tygodnie spdza poza domem, objedajc okoliczne dwory. H. Sienkiewicz "Rodzina Poanieckich" - Dworek w Krzemieniu jest wyranym przeciwiestwem penej intryg Warszawy, gdzie yj aferzyci w stylu Poanieckiego czy Maszki. Jego utrata bdzie dla Maryni wielkim przeyciem. Kiedy pan Stach bdzie chcia uszczliwi on i podzikowa za urodzenie dziecka, odkupi jej wanie Krzemie. Powrt do wiejskiego dwor ku staje si w powieci symbolem powrotu do

szlacheckich tradycji ziemia skich, ktre Sienkiewicz utosamia z tradycj narodow. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" - 1) Dworek starej kniahini Kurcewiczowej przypomina raczej kozack chat ni siedzib szlacheck, ale dla Skrzetuskiego jest miejscem niemale piknym, poniewa tu mieszka jego ukochana Halszka. 2) Ten sam dworek stanie si te miejscem grozy, bo tu dokona si rze kniaziw Kurcewiczw i ich matki. H. Sienkiewicz "Potop" - Do dworku Billewiczw w Wodoktach pdzi z wojny Kmicic, by odebra pikny legat w postaci Oleki. Tutaj te Woodyjowski i inni uwolnieni z rk Janusza Radziwia oficerowie dziki panu Zagobie dowiedz si, e pan Andrzej wstawia si za nimi do ksicia. Tu wreszcie po raz pierwszy zachwieje si wiara Kmicica w uczciwe intencje Radziwiw. 2) W dworku Skrzetuskich pan Zagoba pdzispokojne ycie w otoczeniu przybranych wnukw, synw Halszki i Jana. H. Sienkiewicz "Pan Woodyjowski" - 1) Do dworku Kmicicw dociera wie o nieszczciu, jakie spotkao Woodyjowskiego i std pan Andrzej wyruszy, by pocieszy starego druha i, jak mwi Oleka, dobroczyc. 2) Dworek Ketlinga stanie si siedzib Zagoby i Woodyjowskiego na czas konwokacji. Tutaj zatrzyma si rwnie siostra pana Michaa wraz z Krzysi i Bak. W jego murach rozegra si kolejny dramat miosny w yciu "maego rycerza", szczliwie zakoczony owiadczynami Basi. H. Sienkiewicz "Stary suga", "Hania", "Selim Mirza" - W tych trzech opowiadaniach, poczonych miejscem akcji i postaciami gwnych bohaterw, w dworku szlacheckim rozegra si dramat dziewczyny, crki starego sucego rodziny, ktra stanie si obiektem rywalizacji dwch paniczw, Polaka Henryka i Tatara Selima. H. Mniszkwna "Trdowata" Skromny dworek rodzicw Stefci Rudeckiej, tak rny od wspaniaych rezydencji arystokracji, ukazuje przepa, jaka dzieli biedn guwernantk od potomka magnackiej rodziny,

ordynata Michorowskiego. S. Wyspiaski "Warszawianka" W dworku na Grochowie Chopicki w otoczeniu wiemych sobie oficerw oczekuje na meldunki z pola bitwy pod Olszynk. S. Wyspiaski "Wesele" - Akcja dramatu toczy si w bronowickiej chacie, ale w wystroju weselnej izby mona odnale wiele elementw typowych dla szlacheckiego dworku: ztoone w krzy szable, flinty, pasy podrne, torba skrzana. To pomieszanie kultur szlacheckiej i chopskiej ma symbolizowa sytuacj wyjciow dramatu - oto na weselu spotkaj si chopi i inteligencja o szlacheckim rodowodzie. M. Rodziewiczwna "Dewajtis" - Dla Marka Czertwana opieka nad majtkiem i siedzib rodu Orwidw jest spenieniem obowizku naoonego przez ojca, ale take w pewien sposb sub ojczynie - stary Orwid by powstacem 1863 roku. Kiedy z Ameryki powrci do kraju dziedziczka majtku, Irena, mio modych doprowadzi do maestwa i Marek zostanie ju nie opiekunem, ale gospodarzem. S. eromski "Ludzie bezdomni" Dworek rodzicw jawi si we wspomnieniach Joasi Podborskiej jako miejsce, gdzie przeya najszczliwsze chwile swojego ycia. Kiedy po latach powrci do rodzinnego domu, znajdzie go zupenie zmienionym przez obecnych wacicieli. S. eromski "Wierna rzeka" - W podupadym dworku, Niezdoach, na tle wydarze powstania styczniowego rozgrywa si dramatyczny romans ubogiej szlachcianki, Salomei Brynickiej, i uratowanego przez ni powstaca, Jzefa Odrowa, syna arystokratycznego rodu. S. Zeromski "Przedwionie" - 1) Dwr w Nawoci staje si wiadkiem miosnych perypetii Cezarego Baryki. 2) Opis ycia w Nawoci staje si dla eromskiego pretekstem do pokazania lekkomylnoci i niefrasobliwoci ziemiastwa, a take swoistej anachronicznoci szlachty. W.S. Reymont "Ziemia obiecana" - 1) Sielsko i spokj ycia w dworku ojca Karola Borowieckiego stanowi cako-

wite przeciwiestwo brutalnych praw rzdzcych egzystencj w odzi. 2) Dworek, do ktrego przenosi si stary Borowiecki po sprzedaniu majtku na wsi, pooony na przedmieciach odzi, w pobliu fabryki Karola, jest enklaw dobra i elementarnych wartoci w zdeprawowanym wiecie gonicym za zyskiem. M. Samozwaniec "Na ustach grzechu" - Dworek rodzicw Steki jest parodi wyobrae Mniszkwny o yciu drobnej szlachty. S.I. Witkiewicz "W maym dworku" - A taki mia by przyjemny nastrj po podwieczorku w matym, zacisznym, ukrytym w drzewach dworku. Niestety, wszystko byo tak dobrze i tak si wszystko popsuo. May dworek w Kozowicach, w powiecie sandomierskim staje si wiadkiem niezwykych wydarze, w ktrych rzeczywisto miesza si z fantastyk i ujawnione zostaj mroczne tajemnice mieszkacw. M. Pawlikowska-Jasnorzewska "Rezerwat" - Spokojne ycie wiejskiego domu zostaje cakowicie zburzone przez przyjazd bogatego gocia z Ameryki, ktry podruje po wiecie, poszukujc miejsc, gdzie zachoway si jeszcze dawne, nie zniszczone przez nowoczesno tradycje i zwyczaje. By go zadowoli, nowoczesny, cho skromny, dom zostaje zamieniony w rezerwat tradycji szlacheckich z XIX wieku i staje si polskim dworkiem, takim, jaki pokazuje literatura. J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" - 1) W wiejskim domu w Wilku spdzaj wakacje wszystkie panny, ktre stay ~f ju w wikszoci zamnymi kobietami. Odwiedzajc je, Wiktor Ruben prbuje powrci do tego, co przey przed laty, bdc ich korepetytorem. Ale ju sam wygld dworu (czerwona dachwka zamiast pokrycie z blachy) pokazuje, e przeszo bezpowrotnie mina, a czas wszystko zmieni. 2) Skromny dworek wujostwa Wiktora, w ktrym spdza przed laty wakacje, jest miejscem, gdzie Ruben prbuje odnale wewntrzny spokj. M. Dbrowska "Noce i dnie" - 1)

48

Dworek w Krpie, ktry pastwo Niechcicowie otrzymuj po dawnym administratorze Winczewskim, jest przyczyn wielu rozterek pani Barbary. Pniej stanie si dla niej miejscem wielkiego szczcia, bo tu urodzi si Piotru, ale jednoczenie wielkiej tragedii, bo tu po czerech latach jej ukochany syn umrze. Opuszcza bdjednakNiech cicowie Krp z alem. 2) W dworku w Serbinowie Niechcicowie przeyj wikszo swoich nocy i dni, i niedziel, ktre zdarzaj si w yciu rzadziej ni w kaleudarzu. Tu urodz si i dorosn ich dzieci, tu, nie w peni tego wiadoma, Barbara pokocha Bogumia. Konieczno opuszczenia Serbinowa stanie si dla obojga trudnym przeyciem. Z. Nakowska "Granica" Dworek rodzicw w Boleborzy jest dla Zenona Ziembiewicza symbolem tego wszystkiego, czego chciaby w yciu unikn. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Wiejski dworek ciotki w Bolimowie, do ktrego wyjeda Jzio wraz z Mitusem, miast by ostoj tradycji i narodowych wartoci, jest dziwacznym miejscem, gdzie wuj opowiada gupawe historyjki, ciotka nieustannie wspomina dziecistwo gwnego bohatera, Zosia okazuje si md i nudn, gupi panienk, a Zygmunt, cho jak przystao na panicza, odbywa erotyczne wyprawy do wsi, jednak ugania si nie za mdkami, ale za "starkami". Dworek ciotki jest jakim absurdalnym muzeum pseudoszlachetczyzny. K Wierzyski "Ojczyzna chochotw" ' ~jczyzna w kolumienkach, z widokiem na ule jest dla poety jeszcze jednym pustym symbolem, ktry odziedziczya niepodlega Polska po okresie zaborw. Dworek, alkowa z pataszem na kolku przysaniaj prawdziwy obraz wsi, gdzie szorbut, dzieci kopa. Cz. Miosz "Dolina Issy"-Polski dwr na Litwie kowieskiej jest miejscem, gdzie gwny bohater powieci, Tomasz, przeywa inicjacj w ycie przyrody. To take centrum tajemniczego wiata, w ktrym realna histoa Litwy po I wojnie wiatowej miesza si z pogaskimi jeszcze zwyczajami, a wszyscy ludzie nosz w sobiejakie cierpienie i tajemnic.

J. Iwaszkiewicz "Sawa i chwaa" Ziemiaskie dwory i dworki na Ukrainie to wiat, ktry histoa zmiota z powierzchni ziemi. Ale z tego wiata wyrastaj w wikszoci bohaterowie - on jest rdem ich osobowoci. M. Samozwaniec "Maria i Magdaena" - Krakowski dworek pastwa Kossakw, zwany Kossakwk, jest miejscem, gdzie przysze pisarki, Maa Pawlikowska-Jasnorzewska i Magdalena Samozwaniec, przeywaj szczliwe, beztroskie dziecistwo. Panuje w nim dziwna atmosfera jednoczenie artystycznej swobody i mieszczaskich ogranicze. M. Samozwaniec "Zaotnica niebieska" Niezwyka atmosfera dworku Kossakw pozwala rozwin si oryginalnemu talentowi Lilki, ktra zasynie jako poetka i autorka doskonaych dramatw, Maa Pawlikowska-Jasnorzewska. Tutaj bdzie powraca po wszystkich zawodach miosnych. T. Konwicki "Kompleks polski" W szlacheckim dworku gdzie na Litwie pojawia si jak duch Zygmunt Mineyko - powstaniec 1863 roku, ktrego spotka pniej tragiczny los: zostanie wydany przez chopw w rce kozackiej sotni. T. Konwicki "Bohi" - W szlacheckim dworku na Litwie w czasie powstania styczniowego toczy si romans rzekomej babki autora z powstaczym emisariuszem - ydem. * "Nie ma chyba rzeczy obojtniejszej ni dom, w ktrym si kiedy mieszkao, i wiara, ktr si stracio. Dom nadal stoi, mimo e dawny mieszkaniec zmieni si we wczg, wiara dalej yje w sercach innych ludzi". (M. Kuncewiczowa) * "Kade pokolenie ulepszao swj dom w imi wasnych ideaw, za ktre nastpne generacje musiay nieraz drogo paci". (J. Kurek)

Dziecistwo Dziecistwo - Pierwszy okres ycia czowieka, lata dziecice, najczciej czone z beztrosk i zabaw. Zygmunt Freud odkry

szczegln wag dziecistwa w pniejszym yciu czowieka. Wbrew utartym przekonaniom stwierdzi on, e dziecistwo to niekoniecznie czas radosny i szczliwy. Z tego okresu wyprowadza on bowiem wszystkie gboko skrywane i tumione kompleksy, np. kompleks Edypa i kompleks Elektry. Jego teoe w dziedzinie psychoanalizy wpyny m.in. na ogromne zainteresowanie dziecistwem w literaturze i sztuce dwudziestolecia. Biblia (ST) - Mojesz - jego imi tumaczy si jako "wyowiony z wody". Poniewa faraon ba si, e lud izraelski stanie si w Egipcie zbyt liczny, kaza zabija wszystkich nowo narodzonych chopcw. W tym czasie pewnemu maestwu z pokolenia Lewiego urodzi si syn. Matka, chcc go uratowa, ukrywaa go, dopki moga, wreszcie woya do trzcinowego koszyka i pooya w sitowiu na brzegu Nilu. Znalaza go crka faraona i spodoba si jej may chopiec. Daa mu imi Mojesz, zabraa do paacu. Tu upyna znaczna cz jego dziecistwa. Biblia (NT) - rdem wiedzy na temat dziecistwa Jezusa s trzy ewangelie (tzw. synoptyczne Mateusza, Marka i ukasza). Wiadomo, e wychowywa si on w Nazarecie (std Jezus Nazareski -INRI gosi napis nad gow Chrystusa na krzyu: Jezus Nazareski Krl ydowski), gdzie opiekun rodziny witej, Jzef pracowajako ciela. Po omiu dniach od urodzenia dziecko obrzezano (jako znak przynalenoci do wsplnoty wierzcych, powtrzenie przymierza, ktre Bg zawar z Abrahamem), a nastpnie ofiarowano Bogu w wityni Jerozolimskiej wraz z par synogarlic. Wwczas to sdziwy Symeon powiedzia Maryi: oto ten pofoony jest na upadek i powstanie wielu w Izraelu i na znak, przeciwko ktremu mwi bd. I twoj wasn dusz miecz przeniknie (k. 2, 34-35). Jezus rs i umacniat si w duchu, bdc petnym mqdroci, a laska boa bya nad nim (k. 2, 40). Gdy mia lat dwanacie po raz pierwszy opuci rodzicw, zostajc sam w wi tyni w Jerozolimie, gdzie wid nad wiek mdre rozmowy z wieloma uczonymi. Pniej Jezus

podnis dziecico do wyjtkowej rangi. Mwi: pozwlcie dziateczkom przychodzi do mnie (Mt. 19, 14). W mitologii greckiej - 1) Edyp jego ojciec zosta ostrzeony przez Apollina za porednictwem wyroczni delfickiej jeszcze przed poczciem dziecka, e jeeli Lajos spodzi syna, to ten zabije ojca i stanie si powodem szeregu nieszcz, ktre spadn na rd Labdakidw. Lajos zlekceway t przestrog, ale gdy Jokasta urodzia syna, kaza dziecku przebi nogi gwodziem i przewiza rzemieniem (std nazwano go pniej Edyp, co znaczy: opuchnita noga), a nastpnie porzuci na grze Kitajron, niedaleko Teb. Tam znaleli go pasterze i zanieli do krla Koryntu Polybosa, ktry nie mia dzieci. Cae dziecistwo upyno Edypowi na tym dworze, gdzie krl Polybos i krlowa Mer ope kochali go jak wasnego syna, std chopiec traktowa wadc jak wasnego ojca. Niektre wersje mitu podaj, e kto z Koryntu nazwa go podrzutkiem, wic Edyp uda si do Delf, aby dowiedzie si, kim s jego rodzice. Wtedy spotka na drodze prawdziwego ojca, ktrego zabi. 2) Kora beztroskie dziecistwo miaa jedyna crka Demeter - Kora (Persefona). Kochana przez matk, otoczona jej czu trosk, radonie spdzaa czas w otoczeniu nimf i dad na ukwieconych kach, do czasu a nie powchaa narcyza. 3) Oficjalnie Herakles by dzieckiem Alkmeny i Amfitona, lecz w rzeczywistoci Zeus by jego prawdziwym ojcem, bo kochliwy bg wykorzysta nieobecno Amfitona i mia romans z Alkmen. W dziecistwie Herakles ssa pier Hery, std mia nadludzkie cechy. Jujako dziecko udusi dwa we, ktre Hera na niego nasaa, gdy bya zazdrosna o Alkmen. U~ Waldo Cutler (oprac.) "O krlu Arturze i rycerzach Okagego Stoiu" -Gdy krlowi i krlowej Igrenie urodzi si syn, zjawi si po dziecko czarodziej Merlin, pragnc je zabra ze sob i waciwie (dla dobra i chway krlestwa) wychowa. May Artur

49

wychowywa si na dworze pana Ektora wraz z jego synem Kajem, ktrego traktowa jak przyrodniego brata. Otoczony by opiek pana Ektora, rs pod bacznym okiem czarodzieja. Od pocztku wykazywa niezwyk si i zrczno (wyjcie miecza z kamienia) oraz roztropno. Merlin strzeg go przed zazdrosnymi o wadz baronami. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy"-Imi Tstan (smutny) okrelio cae ycie bohatera, take jego dziecistwo. Ojciec Tstana zgin, zanim syn przyszed na wiat, a matka zmara zaraz po urodzeniu dziecka. Wychowaniem sieroty zaj si Rohaut, w sztuce rycerskiej i dworskiej jako giermka wiczy go Gorwenal. Pniej Tstan trafi na dwr krla Marka. "Legenda o w. Aleksym" - Aleksy by synem jednego ze znaczniejszych patrycjuszy rzymskich. Rodzicejego dugo nie mieli potomka, wic by dzieckiem bardzo oczekiwanym. Ju w dziecistwie wykazywa wiele zalet, zgodnie z hagiograficznym wzorcem swoimi cnotami przewysza ojca: ten byi oca barzo lepszy. Odznacza si niezwyk pobonoci (ten wic siuyf Bogu rad). J. Kochanowski "Treny" Dziecistwo Urszulki upy'wao szczliwie w czarnoleskim dworku. Dziecko otoczone byo mioci rodzicw, roso pogodne, wesoe, wnoszc w rodzinne ycie wiele radoci i uciesznego miechu. I. Krasicki "Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki" Chopiec wychowa si w dworku szlacheckim, pocztkowo tylko pod opiek kobiet. Caajego edukacja sprowadzaa si do suchania wieczornych opowieci o upiorach, czarownicach i strachach, natomiast rano tumaczono sobie sny. W ten sposb upyno mu dziecistwo do lat siedmiu, gdy ojciec nie wtrca si w wychowanie syna. Gdy jednak zawita do dworku brat matki Mikoaja, zgromi on rodzicw chopca za chowanie go w dzikoci i z dala od ksiek. Matka usiowaa broni Mikoaja, mwia, e dzieckojest sabowite i delikatne, wic siedzenie nad ksik mogoby mu zaszkodzi. Jednak ostatecznie kupiono ch opcu

elementarz i tablic do pisania i do szk posano. To by koniec bogiego, acz gnunego dziecistwa. Mikoaj o pocztkach swoich w szkole wspomina: pojtno miaem wielk, ale wstrt do nauki jeszcze wikszy. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II Jzio i Rzia, tzw. duchy lekkie, wspominaj swoje dziecistwo jako czas beztroski, zabawy, niefrasobliwoci. Zwierzaj si, e podczas swego ziemskiego ycia nie zaznay niczego zego (pieszczoty, akotki, swawole (...), piewa, skaka wybiec w pole, urwa kwiatkw dla Rozalki). Teraz przychodz do cmentarnej kaplicy prosi zebranych o ziarnko gorczycy, bo nie mog si dosta do nieba. Wygaszaj nastpujc prawd yciow: kto nie dozna goryczy ni razu, ten nie dozna sodyczy w niebie. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Chopiec zapamita z okresu swego dziecistwa moment napadu Krzyakw na swoje rodzinne miasto, poar domu i przeraliwy krzyk matki. Obrazy te czsto powracay pniej w koszmarnych wspomnieniach. Dziecistwo, ktre bohater zapamita ju wiadomie, to lata spdzone na dwore mistrza krzyackiego, Winrycha, ktry Waltera Alfa do chrztu trzyma, kocha i pieci jak syna. Z tego okresu pochodzi wielka zayo Waltera z Halbanem, ktry ksztatowa upodobania i pogldy chopca. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Okres dziecistwa wielu chopcw przypad na czas przeladowa, przesucha, masowych zsyek na Syberi. W swojej opowieci Jan Sobolewski wspomina wywoone w kibitkach dzieci: mae chopcy, zndzniae, wszyscy jak rekruci z golonymi gowami (...), najmodszy dziesi at nieboe skary si, e acucha, podwign nie moe. To oni wanie s tym ziarnem narodu, ktre car postanowi zniszczy. J. Sowacki "Kordian" Dziecistwo Kordiana upyno w szlacheckim dworku pod troskliwym okiem sugi Grzegorza, gdzie - jak naley przypuszcza - niczego chopcu nie brakowao, tote wyrs na pitnastoletniego starca, ktry

jest znudzony iyciem, brak mu wiel kiej, mobilizujcej idei. W rozmowie z Grzegorzem stwierdza: nudz si. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Orcio nie by oczekiwanym przez ojca dzieckiem, hrabiego Henryka nie byo nawet na chrzcie syna. Ojciec w tym czasie przeywa wzniose uczucia do Dziewicy, ktra skutecznie odcigaa go od ony i syna. Matka Orcia, chcc, aby chopiec zyska mio ojca, swoj arliw modlitw sprawia, e may sta si poet. Sama wkrtce umara, wic hrabia Henryk wrci do domu (rozczarowawszy si przedtem do swego ideau) i usiowa nadrobi stracony czas. Bywa z chopcem na grobie matki, a gdy objawia si choroba Orcia, gotw by zapaci kad cen za ratowanie zdrowia i ycia syna. Daremnie. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) O wczesnym dziecistwie Heathcliffa niewiele wiemy. Zosta on znaleziony przez pana Earnshawa na ulicy Liverpoolu. Pniej, jako znajda, nie mia atwego ycia w domu swoich opieku nw, zwaszcza e wyrnia si i wygldem, i mrocznym usposobieniem. Zwaszcza Hindley by o niego zazdrosny, wic niekiedy nawet zabrania Heathcliffowi jada przy wsplnym stole, grozi, e go wyrzuci z domu. 2) Dziecistwo Katarzyny byo takie, jak ona sama: dzikie, samowolne, pene sprzecznych uczu, np. wsplnie z Heathcliffem buntowali si przeciwko Hindleyowi, uciekali na wrzosowiska, gdzie suchali wycia wichru, a chopiec uczy j rozumie przyrod. 3) Realizujc swj plan zemsty na caym wiecie, a w szczeglnoci na rodzinie Katarzyny, Heathcliff wychowywa maego Ha retona w izolacji od wiata, uczy go nienawici do ludzi. Chcia, aby chopiec wyrs na nieokrzesanego gbura, wic wiadomie zrezygnowa z uczenia go czytania i pisania. 4) Dziecistwo Katy upywao spokojnie i dostatnio w Drozdowym Gniedzie. Opiekowa si ni tylko ojciec, bo Katarzyna zmara po porodzie. Edgar by ojcem dobrym i troskliwym, tote stara si dziewczynce zastpi matk.

Katy bya dzieckiem pogodnym, ufnym i dobrym. Moe dlatego tak bardzo pocigali j ludzie mieszkajcy w Wichrowych Wzgrzach. H. Balzac "Ojciec Goriot" - ona Goriota zmara wczenie, ojciec robi wic wszystko, aby dziewczynki nie odczuy bolenie jej straty. Pozwala im na wiele, spenia kad zachciank. Zaleao mu, aby Delfma i Anastazja byy szczliwe, wreszcie bogato wyda je za m. B. Prus "Antek" - Chopiec pochodzi z ubogiej, wiejskiej rodziny. Od wczesnego dziecistwa wykazywa ogromne zamiowanie do rzebienia. Gdy mia kawaek drewna i scyzoryk, mg powici cae godziny na wycinanie figurek rnych ksztatw. Matka nie miaa z niego adnej pociechy ani pomocy. Posany do wypasania wi, zapomnia o boym wiecie, gdy zapatrzy si na wiatrak w oddali. Nie nadawa si do adnej wiejskiej pracy, bo cigle gow mia zaprztnit marzeniami. Poniewa rodzina bya biedna, matka za rad kuma Andrzeja wysya Antka do miasta w poszukiwaniu szczcia. B. Prus "Katarynka" - Jedyn radoci niewidomej dziewczynki jest suchanie melodii ulicznej katarynki. Dziecko pochodzi z biednej rodziny, jest przygaszone, blade, wymizerowane. Jej choroba poruszya do gbi serce pana Tomasza, ktry pozwoli na wizyty kataryniarza na podwrku i postanowi pomc dziewczynce, szukajc jej dobrego okulisty. B. Prus "Anielka" Dziewczynka i jej modszy brat, Jzio wychowywali si w szczeglnej atmosferze: ojciec przehula majtek, tote dwr jest w ruinie, dziedzica nie ma, bo nie interesuj go przyziemne sprawy gospodarstwa, za matka to osoba yjca w wiecie romansw, cigych marze o wyjedzie do Warszawy, by leczy wte zdrowie. Jzio jest utwierdzany w przekonaniu, e jest sabego zdrowia, nie wolno mu biega i wszystko mu szkodzi. Najczciej ley lub siedzi. Anielka jest przeraona strzpami rozmw, ktre do niej docieraj na temat bankructwa, konfliktu dziedzica z chopami. Poar domu, choroba i mier

50

matki, strata Karuska to zbyt wiele dla dziewczynki. Anielka umiera. H. Sienkiewicz "Janko Muzykant" Bohaterem noweli jest utalentowane dziecko wiejskie, ktre nie miao moliwoci rozwijania swoich uzdolnie. Janko od urodzenia by sabego zdrowia, kumy dziwiy si, e przey. Zawsze by wty, gdy w domu bya bieda. Chopiec czsto podkrada si pod okna karczmy i sucha muzyki. Jedynym jego marzeniem byo posiadanie wasnych skrzypiec, tote raz wszed potajemnie do dworu, by cho dotkn wiszcych na cianie skrzypiec. Zosta za to zbity tak mocno, e nie przey. Matka przed mierci obiecaa mu, e w niebie Bg mu ofiaruje wymarzone skrzypce. E. Orzeszkowa "Dobra pani" Ironiczny tytu noweli odnosi si do Eweliny Krzyckiej, ktra dziaa w Towarzystwie Dam Dobroczynnych, a z powodu nudy i zniechcenia yciowego bierze na wychowanie sierot, Helenk. Dziewczynka poznaa, co to wielkopaski kaprys. Przez pi lat umiecha si do niej los bya adnie ubierana, rozpieszczana, ale pani Ewelina chciaa w niej widzie zabawk, rozrywk w chwilach nudy. Gdy dziecko zaczo podrasta dobra pani z niesmakiem skonstatowaa, e robi si z maej pieszczoszki niezbyt sodki podlotek. Wreszcie, znudzona wyjeda i zostawia dziecko jak pieska czy papug. Helenka w domu Janowej czeka na pani, tskni. E. Orzeszkowa "Tadeusz" Dziecistwo Tadeusza, chopca z biaoruskiej wsi, nie byo smutne, bo otoczony by czu, cho troch szorstk mioci prostych rodzicw. Ojciec egna go idc na pole, matka pracujc na paskim, bez przerwy mylaa o dziecku, ktre jednak, pozostawione samo sobie, utono w pobliskim stawie. M. Konopnicka "Nasza szkapa" Dziecistwo trjki chopcw piaskarza Mostowiaka, to ndzna izba, choroba i mier matki, sprzeda kolejnych sprztw z domu, gd, zim mrz w izbie. Jednak dzieci zdaj si nie rozumie tragicznej sytuacji rodziny. Na swj dziecicy sposb ciesz si i

bawi, a ich jedyn przyjacik jest stara, lepa na jedno oko szkapa. mier matki te zrobia na chopcach mniejsze wraenie ni sprzeda szkapy. To do niej tskni i o niej cigle myl, dlatego te w dniu pogrzebu matki z radoci witaj konia, ktry, ju sprzedany dorokarzowi, pojawia si, by zawie trumn na cmentarz. Tu sposb pojmowania rzeczywistoci przez dzieci nie odpowiada stanowi faktycznemu (np. wyprzeda sprztw jako wspaniaa zabawa). M. Konopnicka "Mendel Gdaski" May chopiec ydowski, Jakub, wychowuje si tylko z dziadkiem, rodzice nie yj. Stary Mendel jest bardzo troskliwy i kocha chopca, z obaw patrzy na jego blade policzki. Wysya go na podwrko, eby bawi si z dziemi, eby wrasta w spoeczno. Dzieci na podwrku wymiewajjednak Jakuba i dokuczaj mu z powodujego ydowskiego pochodzenia. Dziadek nie chce go izolowa od Polakw, stara si jednak wychowywa go w tradycji ydowskiej (uroczyste obchody szabasu). Chce, by chopiec zrozumia, e by uczciwym ydem nie jest wstyd. B. Prus "Lalka" - 1) Rzecki wychowuje si bez matki. Jego ojciec jest gorliwym wielbicielem Napoleona, ciotka osob gboko wierzc, tote na cianach w domu wisz obrazy z podobizn cesarza i obrazy witych. Atmosfera, w jakiej may Ignacy wychowywa si, rozmowy z ojcem na temat genialnoci i talentu Napoleona, bd miay wpyw na pniejsz postaw yciow Rzeckiego (kult napoleonidw, niepoprawny romantyzm). 2) Dziecistwo Helenki Stawskiej, mimo braku ojca, upywa pogodnie. Matka stara si, by dziecko nie odczuo trudnej sytuacji materialnej (sama pracuje udzielajc lekcji). Helenka jest otoczona mioci matki i babci, tote jest to dziecko pogodne, wesoe, wzbudzajce w ludziach wiele pozytywnych uczu (Wokulski, Rzecki). Np. Wokulski podarowujejej lalk, by speni jej marzenia (staje si to powodem procesu z baronow Krzeszowsk). L. Carroll "Przygody Alicji w

krainie czarw" - Tytuowa bohaterka to maa dziewczynka, ktra we nie odnalaza krain czarw. Zagubiona w zaczarowa nym wiecie, nie potrafi znale odpowiedzi na podstawowe pytania (np. kim jestes~ ani te wyjani sobie prawide rzdzcych t absurdaln rzeczywistoci. W sensie metaforycznym symbolizuje ona dziecko zagubione w wiecie dorosych, a jednak dostrzegajce wszelkiejego nielogicznoci i nonsensy. Patrz: sen. G. Flaubert "Pani Bovary" Smutne byo dziecistwo Berty Bovary. Ojciec by stale zapracowany, by zarobi na utrzymanie i kaprysy matki, za matka nigdy nie interesowaa si ma. Tak naprawd Berta chyba jej przeszkadzaa, czepiajc si sukni, upominajc o pieszczoty. Dziecko wychowyway piastunki, czasami babka, gdy przyjechaa na krtko z wizyt. Po mierci rodzicw Berta zostaa odesana do ciotki, gdzie musiaa pracowa. L. Staff "Dziecistwo" - Tu dziecistwo, pokazane z perspektywy lat, jest wspomnieniem, rajem utraconym, do niego si chtnie wraca mylami. Ten okres to: poezja starych studni, zepsut~~ch zegarw, stry,chw i niemych skrzypiec pknitych, bez grajka. To rupieciarnia wspomnie, ale jake pikna, gdzie zwyky zardzewiay klucz mg by traktowany jako zapowied wielkiej przygody, wejcia w wiat zaczarowa nych zamkw. Dla Staffa dziecistwo to sen sodki, niedorzeczny jak szczcie. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Hesia i Mela (podobnie jak cay dom) s zdominowane przez Dulsk. Ich dziecistwo to bezwzgldne podporzdkowanie si zdaniu matki (np. skurczy si w tramwaju, eby nie paci za bilet, wiczy gamy), observowanie "wyskokw" Zbyszka i - chcc nie chcc uczenie si od matki, jak oszczdnie (!) prowadzi dom, co zrobi, aby wasne brudy pra we wasnym domu. S. eromski "Syzyfowe prace" Paralelnie pokazane dziecistwo dwch chopcw: 1) Marcin Borowicz urodzi si w zuboaej rodzinie szlacheckiej.

Moe nie byo w domu luksusw, ale matka dbaa o wszystko, mylaa take o przyszoci Marcina, wysyajc go najpierw do szkoy w Owczarach, a pniej do gimnazjum w Klerykowie. Chopiec by z matk silnie zwizany uczuciowo, dawaa mu ona poczucie bezpieczestwa, potrafia zadba o wszyst ko i wszystko zaatwi (korepetycje u Majewskiego), tote Marcin by dugo typem maminsynka, ktremu trudno byo przystosowa si do wymogw ycia. 2) Andrzej Radek - tego ycie nie gtaskao po gtowie, od pocztku musia walczy, take z rodzicami, ktrzy nie chcieli sysze o nauce syna, bo ubywaa jedna para rk. Dziecko biednej rodziny chopskiej, ktre miao to szczcie w yciu, e spotkao wiejskiego nauczyciela, Paluszkiewicza, a ten zaszczepi mu ch zdobywania wiedzy. S. eromski "Ludzie bezdomni" Dziecistwo Judyma to ulica Ciepa i warsztat ojca, ktry pi i czsto bi syna. To rwnie czas spdzony u ciotki, gdy mona si byo pooy, kiedy wyszli gocie, a lekcje mona byo odrabia na kuchennym stole wrd brudnych statkw i masa. To take wspomnienia rozklapanych butw ciotki, w ktrych ku uciesze caiego gimnazjum chodzi musiat. Doktor Judym o swoim dziecistwie zawsze myla z gorycz i zaenowaniem. T. Mann "Tonio Krger" Tonio, syn konsula Krgera i Woszki o naturze artystki, ju jako dziecko czuje si wyobcowany spord rwienikw. Podczas gdy inni bawi si, uprawiaj sporty, Tonio zaczytuje si w zbyt powanej lekturze (patrz: czytanie literatury). Niezrozumiany przez innych, sabo radzi sobie w szkole. Dom nie jest dla niego ostoj i przystani, poniewa rodzice yj swoim wasnym yciem, pozostawiajc syna samemu sobie. K. Wierzyski "Fiozofia" Wiersz rozpoczyna si od sw: dzi drugi raz si urodzii<em, a wic jest zacht do spojrzenia na wiat oczami dziecka, aby mc dostrzec tylko dobre strony rzeczywistoci, by mc si ni cieszy w sposb tak bezporedni i tak niczym nie skaony jak dziecko: wszysrko

51

porywa mnie, rozryw,a oraz tak zaraliwie wesoy: wyprowadzitem si z siebie, mieszkam za darmo w kadvm z was. J. Tuwim "Sitowie" - Tu dziecistwo jest czasem przywoanym, pokazanejest w sposb wrcz arkadyjski. Na bogactwo wrae skada si ogrom docierajcych do wiadomoci dziecka odczu: zapachw (wonna mita nad wod pachniata), wrae wzrokowych (brzask rowia) i dotykowych (wiew sitowie i mit owia). Dziecitwo to okres odbierania wiata w sposb sensualistyczny, gdy nie trzeba si zastanawia nad nazywaniem rzeczy i zjawisk. Sitowie wystarczy po prostu do zrobienia siatki. Te lata chfopice wspominane s z alem i nostalgi jako bezpowrotnie minione. J. Czechowicz "Na wsi" Wspomnienie dziecistwajest ucieczk przed zem wiata, ktre czai si gdzie w grony sposb. Dziecistwo to: zapach siana, poczucie bezpieczestwa (chronica moc melodii kantyczki), rzeczywisto jak z bani, to take dostatek, syto (mleko, chleb). J. Czechowicz "dawniej" - Po latach powraca wspomnienie dziecinnych koszmarw, ktre odyway zwaszcza noc (szy lipy, poruszao si okno, zapadaa si w otcha poduszka). Wsz~stko znikao wraz z nadejciem dnia. Swiat wydawa si dziecku jasny, znany, niegrony. Posta matki jest tym, co potrafi osoni, ocali przed zem. S. eromski "Przedwionie" Cezary Baryka spdzi dziecistwo w Baku. By dzieckiem kochanym i rozpieszczanym przez rodzicw. Zaleao im, aby synowi niczego nie brakowao, tote may mia najlepszych nauczycieli, a tabliczk mnoenia leqc z ojcem gtowa przy gtowie w bujanym fotelu, wcafowywali sobie z ccst w usta. Cezary rs w dobrobycie, chroniony od wszelkich niedogodnoci i trosk. Czym jest ycie, zrozumia dopiero, gdy ojca zabrano na wojn, a w Baku wybucha rewolucja. A. Gide "Faszerze" - patrz: pokolenie stracone. Z. Nakowska "Granica" - 1)

Zenon Ziembiewicz spdzi swoje dziecistwo w majtku Tczewskich w Boleborzy, gdzie jego ojciec by zarzdc. Z tego okresu pamita wiecznie zatroskan i zapracowan matk oraz ojca, uganiajcego si za wiejskimi dziewczynami, ktremu matka cigle musiaa wybacza romanse. Zenon pocztkowo patrzy na rodzicw bezkrytycznie, dopiero dojrzewanie sprawio, e zacz dostrzega bdy we francuskim matki i odway si krytycznie ocenia ojca. 2) Elbieta Biecka nie pamitaa z dziecistwa matki lub te zachowaa jej mgliste wspomnienie. Wychowywaa si u starzejcej si ciotki, Cecylii Kolichowskiej, wrd jej rwnie starych znajomych. Takie dziecistwo wpyno na uksztatowanie jej osobowoci: charakteryzowa j chd uczuciowy, poniewa tak odnosia si do niej ciotka, tak te ona potraktowaa wasne dziecko. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Dziecistwo Marty i Wadysia upyno bez umiechu matki, z czego Ra zdaa sobie spraw w ostatnim dniu swojego ycia. Dzieci miay wiadomo, e s przez matk niejednakowo kochane. Marta bya crk ojca, Wady - synem Ry. Matka nie pozostawiaa dzieciom samodzielnoci, o wszystkim chciaa decydowa sama, bya kapryna, chwiejna uczuciowo, podobna duemu dziecku. atwo si obraaa, wic dzieci miay poczucie winy, e j zraniy. Ojciec stara si matk tumaczy, mia dla dzieci wicej czasu i wyrozumiaoci, cho o Wadysia Ra bya bardzo zazdrosna. O yciu i kaerze Marty Ra bardzo wczenie zdecydowaa sama. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Tu zabieg powrotu do dziecistwa suy temu, aby mc na nowo, w sposb wiey i niczym nie skaony okreli si wobec formy. Jzio jako chopiec nijaki, czyli naiwny i infantylny, dziecicy wdruje kolejno przez rodowiska: szkolne, domu mieszczaskiego, ziemiaskie, by mc okreli si wobec kolejnych form. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Rzeczywisto jest tu ogldana oczami dziecka, wic z koniecznoci zdeformowana. Dziecistwo to

czas kolorowy, okres odkrywania, kolejnych wtajemnicze. To czas ojca, ktry jest wielkim magiem lub zdegradowanym karakanem, to matka - konkretna, dbajca o dom i interesy. Dziecistwo to take odkrycie, e wiat mczyzn ~ wiat kobiet. Okres dziecistwa pokazany jest tu jednoczenie jako koniec pewnej epoki (sklepw cynamonowych) i ekspansja tandety, kiczu, kultury masowej (Ulica Krokodyli). J.M. Barrie "Przygody Piotrusia Pana" - To opowie o chopcu, ktry nie chcia by dorosym, gdy wic mia siedem dni, wyfrun przez otwarte okno z domu i zamieszka w Parku Lenym. Jego dziecistwo byo szczliwe wrd elfw: bawi si, taczy, gra, czasami tylko popada w zadum, poniewa pamita czas spdzony w domu. Do matki mia al, twierdzi, e matki zawsze powinny czeka. Pozosta na zawsze w parku, gdzie do dzi gra wszystkim dzieciom pikne melodie i spenia ich marzenia. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Dziecistwo Krystyny byo szczliwe. Dorastaa na dworze w Jrund, kochana przez ojca i matk, cho bya ukochanym dzieckiem zwaszcza ojca. Wiedziaa, e do niego zawsze moe si zwrci, nie baa si go, matka bya zbyt chodna uczuciowo, dlatego odbierana jako daleka. Krystyna bya piknym dzieckiem, tote we wszyst kich wzbudzaa pozytywne uczucia. 2) Dzieci Krystyny byy waciwie wychowywane wycznie przez matk. Erlend duo wyjeda, unikajc codziennych obowizkw. Z chopcami nawiza kontakt dopiero gdy doroli, bo traktowa ich jak mczyzn. Krystyna najbardziej kochaa Gautego, gdy by dzieckiem chorowitym. Zaniedbywaa przez to innych synw. Liczna rodzina sprawia, e dzieci musiay chowa si same - starsze opiekoway si modszymi. Krystyna zauwaya, e dziecistwo szybko mija, tsknia do tego okresu w yciu swoich dzieci, tote kady nastpny syn j odmadza. A. de Saint-Exupery "May Ksi" -Dziecistwo zostao tu przeciwstawione wiatu dorosych, ktrzy s egoistyczni,

prni, interesowni, skupieni na sprawach bez sensu, pomnaaniu pienidzy lub upajaniu si wadz (Prny, Bankier, Krl). Dziecistwo to czas poszukiwa, odkrywania wiata, odbieraniago sercem, bo przecie najwaniejszejest niewidoczne dla oczu. Znamienny jest test, ktrego doroli nie zdaj: rysunek wa, ktry pokn baranka. Doroli widz w tym po prostu kapelusz. Doroso i dziecistwo to dwa wiaty, ktre nie mog si porozumie. K.K. Baczyski "Elegia o chopcu polskim" - Dziecistwo bohatera lirycznego wiersza przypado na czas wojny, czas pogardy, gdy trzeba byo zapomnie o tym, co pikne i dobre, gdy trzeba byo szybko dorosn i pozna cae zo tego wiata (i poszede jasny synku z ciemng broni w noc). To dziecistwo pozbawione snw (oddzielili ci syneczku od snw, co jak motyl dr), marze, beztroski. K.K. Baczyski "Z gow na karabinie" - Dziecistwo jest tu czasem arkadyjskim, wspomnieniem jasnym, kojarzcym si z bezpieczestwem (obecno matki), piknem (chmury, bez, zdrj). To czas bezpowrotnie utracony, ktry wraca tylko we wspomnieniach, bdc jednoczenie antidotum na okrutn rzeczywisto, ktra jak krg si zaciska. A. Moravia "Konformista" Zamono rodzicw i ich wysoka pozycja spoeczna nie s gwarancj szczliwego dziecistwa. Pokazuje to powie Moravii, gdzie pierwszy okres ycia gwnego bohatera, Marcella Clerici upyn wrd awantur midzy ojcem i matk, ich wzajemnych pretensji, milczenia i wrogoci. Czsto nie rozumiejc sensu ktni (ojciec chorobliwie zazdrosny o matk), chopiec myla, e to on jest przyczyn niesnasek midzy rodzicami. Marcello nie mia z kim porozmawia o niepokojcych go sprawach (np. jego szczeglne upodobanie do drczenia i zabijania zwierzt), kopotach w szkole, pierwszych erotycznych kontaktach z mczyznami (Lino). Niekiedy prbowa rozmawia ze sub. Dziecistwo okrelio cae jego pniejsze ycie (konformizm). J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" 1) Dziecistwo Adama i Karola byo niby podobne, a

52

jednak odmienne, bo Karol stale czu si zagroony, rywalizujc z Adamem o mio ojca. Adam zawsze pozostawa w defensywie, czu si niepewny. Dla niego okres dziecistwa to cige ustpowanie ojcu (wojsko) lub Karolowi. Dla Karola za ten sam okres to cigy al o niejednakowe potraktowanie prezentu (scyzoryk, pies). Cho Adam doskonale wiedzia, e to jego ojciec bardziej kocha i e to wanie jest powodem wrogoci Karola, ten sam bd powtrzy w wychowaniu swoich synw. 2) Aron i Kaleb wychowywani byli bez matki, ktrej nieobecno ich zaciekawiaa. Ojciec dugo by dla nich kim obcym, kogo si wycznie bali. Zajmowa si nimi Chiczyk Li, bo ojciec patrzy i nie widzia, pyta i nie shacha odpowiedzi. Chopcy troch zdziczeli, gdy wychowywali si na odludziu, polowali lub uganiali si po kach. I. Stone "Udrka i ekstaza" Micha Anio od bardzo wczesnego dziecistwa odstawa od swojej mieszczaskiej rodziny. Nie interesowaa go przyszo kupca czy bankiera, chcia rzebi. Bardzo wczenie wiedzia, czym chce si w yciu zajmowa, tote po stoczonym z ojcem boju, uda si do pracowni Ghirlandaja, gdzie jego dziecistwo upywao na mozolnym studiowaniu starych rycin i cikiej pracy, co jednak sprawiao mu nieopisan rado. E. Kazan "Ukad" - Okres dziecistwa Eddiego to szczeglny czas. Pochodzi on z rodziny greckich emigrantw. W domu dominowa ojciec, ktrego Eddi ba si, gdy by on w domu panem i nawet matk traktowa jak suc. Czsto wyrcza si chopcem, gdy gra z kolegami w karty, posyajc go po wino lub inne zakupy. Dziecistwo dla Eddiego to take czas ostrych oszczd noci i ogranicze, bo rodzina emigran tw musiaa zdoby status i dorobi si. Eddi zawsze zachowywa du blisko uczuciow z matk, ktra mu pomagaa i chronia go, ktra nigdy nie rozkazywaa, a tylko prosia. Eddi nie powtrzy tego modelu w swojej rodzinie, ale jego stosunek do ojca nigdy si nie zmieni: zawsze czu sijak may chopiec, ktrego mona

skrzycze lub wyszydzi. Po takim dziecistwie Eddi wyrs na chopca niepewnego, nisko oceniajcego swoje moliwoci i dopiero Florance pozwolia mu uwierzy w siebie. J. Andrzejewski "Bramy raju" Uczestnicy krucjaty s kilkunastoletnimi dziemi. Uznano bowiem, e ich dziecic niewinno mona wykorzysta - mieli wyzwoli grb Chrystusa w Jerozolimie. W wyniku powszechnej spowiedzi okazuje si, e dzieci nie s wcale niewinne i e targaj nimi te same mroczne dze co dorosymi, a poza tym przystay do krucjaty z powodw egoistycznych. J. Baran "Dom rodzinny" Zderzenie dziecistwa, ktre mona porwna z Eliade'owsk kategori axis mundi (dawna stolica wiata przez jego Wielk Izb przebiegaty wszystkie rwnoleniki i potudniki), z obrazem tego samego miejsca po latach. Dom zapamitany z modoci by czym najwaniejszym, z ojcem i matk na poczesnych miejscach. Potem wszystko stracio swj magiczny wymiar. Dzi dziecistwo to maia szkatutka z zabytkowymi rodzicami, ktrych po prostu naley odwiedzi w kade wakacje, jak odwiedza si galerie lub muzeum. J. Kosiski "Malowany ptak"Takim wanie kolorowym ptakiem byo dla mieszkacw wsi ukrywa jce si przed Niemcami ydowskie dziecko. Jego dziecistwo to pasmo lku, cierpie fizycznych i psychicznych, rozpaczy. Jako dziecko chopiec ten rozumia tyl ko tyle, e musi unika Niemcw, szybko poj jednak, e wrogo traktuj go take chopi. By inny: mia czarne, krcone wosy i czarne oczy. Uwaano, e sprowadza zo, wic wszyscy go unikali. Przesta mwi, bojc si zdradzi myli, a w ten sposb pogbia obco. Szybko uczy si, jak przetrwa, poznajc cae zo wiata, jego okruciestwo i obrzydliwo. J.D. Salinger "Buszujcy w zbou" - Holden uwaa, e doroli s powierzchowni, bezmylni, nie rozumiej dzieci, goni za pienidzmi, tote ucieka od tego wiata, ktry kojarzy mu si z systemem nakazw. Cae jego dziecistwo to okres buntu

przeciwko szkole i rodzicom. Dobry kontakt zachowuje tylko ze swoj modsz siostr, Pebe, chtnie przebywa w jej towarzystwie, bawi si z ni, odwiedza wesoe miasteczko, bo to pozwala mu przeduy dziecistwo. Pebe nie stawia mu wymaga, nie rozlicza go, akceptuje bez zastrzee. Umie cieszy si kadym drobiazgiem, wierzy we wszystkie kamstwa Holdena. W ten sposb chopiec rozpaczliwie trzyma si dziecistwa, chce si w nim ukry jak w zbou. J. Ficowski "Dziecistwo 1940" - Po wielu latach powraca wspomnienie dziecistwa na zesaniu w Rosji, ktre upywao w oczekiwaniu na powrt do wolnej Polski (wrona zbieleje, jak Polska znw bdzie). Nawet Bg zdawa si nie sucha modlitw. Bo jak mwiono wyjecha do Ameryki. Powrt do kraju wydawa si niemoliwoci, a jednak z dziecic naiwnoci i wiar czekao si na powrt Boga na biaej wronie, Boga, ktry ziciby marzenia dzieci - wszak dzieciom si nie odmawia. Powracaj te wspomnienia tych, ktrzy z tej drogi nie wrcili. * ,.Zka ksiga, gdzie uscha niezapominajka drzemie - byy dziecistwu memu lasem czarw". (L. Staff) * ,,Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie wity i czysty jak pierwsze kochanie Kraje dziecistwa, gdzie czowiek po wiecie Bieg jak po ce, a zna tylko kwiecie Mie i pikne". (A. Mickiewicz) * "Nie gaskao mnie ycie po gowie. nie pijaem ptasiego mleka, no i dobrze, no i na zdrowie, tak wyrasta si na czowieka". (W. Broniewski) * "Jeeli cierpienia dzieci mog dopeni sumy cietpie, ktra jest niezbdna do kupienia prawdy, to z gry twierdz, e caa ta prawda nie jest warta takiej ceny". (F.M. Dostojewski) * "Polay si zy me czyste, rzsiste Na me dziecistwo sielskie, anielskie". (A. Mickiewicz) * "Naley chwyta szczcie w

przelocie, bo czsto za cae oparcie i pociech w yciu ma si tylko wspomnienie szczliwego dziecistwa". (A. Daudet) * "Dziecistwo jest snem rozumu". (J.J. Rousseau) * "Nie ma dzieci, s ludzie". (J. Korczak) * "Dzieci nie s zoliwe, dzieci s ze". (Z. Freud) * "Dugo trci tym dzbanek, czym nasiknie za modu". (Horacy) * "Oszczdzaj ez swoim dzieciom, aby miay czym paka nad twoj trumn". (Pitagoras) * "Dzieci s zaka ludzkoci". (A. Sonimski) * Kochaj swoje dzieci sercem, ale wychowuj je rk. (przysowie ukraiskie) * Dziecko, ktre nie zna pieszczoty, mwic, nie umiecha si. (przysowie abisyskie) * Trzeba wychowa wasne dzieci, eby lepiej rozumie swoich rodzicw. (przysowie wietnamskie)

Everyman Everyman, ang. "kady" - Tytu najwybitniejszego angielskiego moralitetu, powstaego w kocu XV w. (druk w 1509 r.). Po nim pojawi si w Europie fala naladowa i zapoycze, np. niemiecki Jederman. Treci moralitetu bya walka upersonifikowanych (przedstawionych alegorycznie) mocy dobra (cnt) i za (grzechw) o dusz czowieka, stojcego przed sdem boym. Rezultat walki by o tyle istotny, e czowiek w nie mia imienia i nazwiska, pozbawiony by te wyrniajcych go cech przynalenoci standwej i narodowociowej, co umoliwiao redniowiecznemu czowiekowi identyiikacj z nim. "Skarga umierajacego" - W utworze mona dostrzec fragmentaryczn zbieno z poetyk moralitetu. Tematem jest tu bowiem narzekanie konajcego czowieka na le przeyte ycie (nie dawa jamuny, uporczywie gromadzi bogactwa, by pyszny), obawa przed potpieniem i proba o boskie zmiowanie (por. obrazy

53

H. Boscha: "Ostatnia godzina" i "mier skpca"). M. Sp Szarzyski "O wojnie naszej, ktrwiedziemy z Szatanem, wiatem i ciaem" (sonet IV), "O nietrwaej mioci rzeczy wiata tego" (sonet V) Bohater liryczny obu utworw to czowiek, ktrego istot egzystencji jest walka. Musi j stoczy we wasnym wntrzu, rozdarty midzy pokusy wiata (fakome marnoci) a pragnienie zbawienia (obcowanie z wiecznct mioci). Przypomina on Pascalowsk trzcin, najwtlejsz w prz)'rodzie, ale trzcin mylcct. Jako anonimowy grzesznik, w grzechach srogich ponurzony (tum. psalmu 130), ma jednak nadziej na boskie miosierdzie, bowiem wierzy, i Bg jest ojcem surowym, ale sprawiedliwym i askawym. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Niektre cechy everymana otrzyma Konrad, o ktrego dusz w scenie Wielkiej Improwizacji tocz walk anioowie (strona prawa, co jest nawizaniem do redniowiecznej alegorezy) i diaby (strona lewa); Ostatecznie blunierczy Konrad nie zostanie potpiony, gdy Bg wysucha modlitwy Ewy i wemie pod uwag wszystko to, o czym wspomni w swojej modlitwie ksidz Piotr. S. eromski "Przedwionie" Cezary Baryka ma wiele cech redniowiecz nego everymana. Cho urodzony w Rosji, nie czuje si Rosjaninem. Gdy przyjeda do Polski, z ktr nic go nie wie, uwaany jest za bolszewika. Wszdzie jest obcy. Natomiast fakt postawienia bohatera wobec koniecznoci wyboru drogi yciowej (tzn. z komunistami czy z Gajowcem, ze zbiedzonym tfumem przeciw onierzom czy moe jako jeden z szarego muru ofnierzy przeciw domagajcym si swoich praw robotnikom), czego najbardziej wyrazistym przykadem jest ostatnia scena powieci, jest nawizaniem do motywu walki dobra ze zem o dusz czowieka. F. Katka "Proces" - Bohater powieci nie ma nazwiska. Jest to Jzef K. Mona przyj, e Jzef (jako aden) zosta skazany tylko dlatego, e jest czowiekiem, a wic wyrok naley rozumie w sensie egzystencjalnym. W takiej

sytuacji znajduje si przecie kady czowiek. Walka Jzefa K. o uniewinnienie to nic innego jak lk redniowiecznego everymana przed potpieniem. K.K. Baczyski "Historia", "Mazowsze", "Pokolenie", "Z gowa na kara binie", "Psalm 4", "Noc", "Drzewa", Modlitwa do Bogarodzicy"-Bohater " wierszy Baczyskiego, reprezentant pokolenia, ktrego modo przypada na czas pogardy, pokolenia zepchnitego do poziomu ztych troglody'tw, yjcego bez mioci, litoci, sumienia. Jest to czowiek poszukujcy sensu w histoi rozumianej jako krwi ni wska, gdzie wyznacznikiem losu kadego pokolenia s kolejne mogiy, po ktrych ziemia na nowo zablinia si ("Mazowsze"). Bohater w jest wiadom nieuchronnej tragedii swojego pokolenia, dla ktrego niepodjcie walki staje si rwnoznaczne ze zdrad, co narzuca mu apokaliptyczn wizj histoi, wedug ktrej kolejne pokolenia gin jak noe w chleb pogrone, a pochody te nie anio, nie anio prowadzi. T. Rewicz "Ocalony", "Lament", Zostawcie nas" Bohater jego wierszy to czowiek, ktry przey wojn (ocala prowadzony na rzez~, by wiadkiem (widziaem) zabijania czowieka tak jak si zabija zwierz, widzial furgony porbanych ludzi, ktrzy nie zostan zbawieni, dlatego jest tym, ktry straci wiar ("Lamenf" trzykrotne bluniercze nie wierz), rozczarowa si do kultury, literatury, sztuki, tworzcych wycznie mity. Jest to czowek stojcy w punkcie zerowym, poszukujcy nauczyciela i mistrza, ktry powtrzyby akt kosmogonii i raz jeszcze oddzieli wiato od ciemnoci. K. Vonnegut "Rzenia numer pi" - Billy Pilgm (porte parole samego autora) realizuje amerykaski standard ycia: maestwo bez'mioci, ale dajce dobr pozycj spoeczn, ambicja nastawiona na pomnaanie kapitau, stabilizacja yciowa, dzieci. Ten schemat jest powtrzeniem egzystencji wielu milionw Amerykanw, std i Kadego. Podobnie jest z wojennymi losami Billego, ktry na swoje

pytanie: dlaczego wlanie ja, otrzymuje odpowied: a dlaczego nie. Jeste kadym, moesz by Kadym. T. Rewicz "Kartoteka" - Na temat bohatera dramatu nieatwo powiedzie co konkretnego: brak mu imienia i nazwiska, jest to po prostu Bohater; wtpliwoci budzi rwnie jego wiek: raz wystpuje jako siedmioletni chopiec, innym razem jako modzieniec zdajcy matur lub czterdziestoletni mczyzna; niejasny jest rwnie jego zawd -jest dyrektorem opery lub kiedy indziej dziennikarzem, piszcym reporta z kopalni. Sdz go inni i on sam o sobie wyraa oceny (martwi si, e klaska). Rewiczowski Bohater jest wiadomie pozbawiony cech indywidualnych. Moe by kadym. Zagubionym, nie radzcym sobie z yciem i przeszoci czowiekiem wspczesnym. L. Staff "Odys" - Odyseja rozumiana jest w tym wierszu jako ycie, z jego manowcami i prostymi drogami, za kady czowiek nieuchronnie jest wdrowcem (pielgrzymem), ktry zmieszajc do wyznaczonego celu, czy tego chce, czy nie zmierza ku kresowi ycia, o czym przypomina kamie z napisem. Po drodze ma wzloty i upadki, powinien jednak uparcie zmierza do swej Itaki (kady z nas jest Odysem). * Kademu wedug jego zdolnoci. (Proroctwo Izajasza) * "Kademu, co mu si naley". (Cyceron) * "Kademu wedug jego potrzeb, od kadego wedug jego si". (E. Cabet) tego, co symbolizuje uwolnienie od grzechw i zdolno zrozumienia istoty pokuty. Pie o Rolandzie" - Hrabia Roland jako wzorowy rycerz i chrzecijanin umiera na wzgrzu, co jest elementem uwzniolenia jego mierci i co rni go od innych wasali Karola Wielkiego. Jego rozstanie z yciem jest stylizowane na mier Chrystusa: odpowiednikiem Golgoty jest tu wzniesienie, za drzewa krzya sosna, pod ktr Roland umiera. Apoteoza jest tu nagrod (zstpienie aniow, ktrzy zabieraj dusz Rolanda do nieba). J.W. Goethe "Faust" - Jednym z miejsc, do ktrych Mefistofeles

zabiera Fausta, jest gra Brocken (najwyszy szczyt w grach Hartzu). Tu w nocy z 31 kwietnia na 1 maja odbywa si coroczny zlot czarownic i orgie z Szatanem, tzw. Noc Walpurgi. W tym krlestwie za Faust pozna mechanizmy rzdzce wiatem, ktry wcale nie rozwija si racjonalnie i logicznie, wbrew przekonaniom ludzi owiecenia. A. Mickiewicz "Powrt taty" Stsknione, oczekujce ojca dzieci wychodz mu na spotkanie, poniewa jednak tata nie wraca ranki i wieczory, id za miasto, na wzgrze, gdzie modl si za ojca i gdzie zostan przez Boga wysuchane, gdy zabjcy daruj mu ycie. A. Mickiewicz "Czatyrdah" (gra namiot) - W sonetach krymskich upersonifikowana (ciemny las twoim ptaszczem), wyniosa, obca, .nieodgadniona, obojtna na najwiksze tragedie tego wiata, boska (stuchasz tylko, co mwi Bg do przyrodzenia). Czowiek wobec niej jest marnym pyem, moe si ukorzy i ucaowa jej stopy, majc wiadomo, e obcuje z tajemnic. A. Mickiewicz "Ajudah" (gra niedwied) - Wie si z ni oywiajca wyobrani romantykw legenda o wiel kiej mioci i ingerencji Allacha w ycie ludzi. Gra wyjtkowo fascynujca, bo sprawia wraenie, jakby wyrastaa wprost z morza. Dla romantycznego poety miejsce wywyszone, zapewniajce moliwo kontemplacji, blisko Boga, a take czce dwa ywioy: ogrom i potg gr oraz dziko i zaborczo morza. Kontakt z natur jest tu pretekstem do refleksji nad czowiekiem: pragnienie sawy poetyckiej i niemiertelnoci. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Na pocztku "Maej Improwizacji" Konrad piewa: Wznosz si! Lec! Tam na szczyt opoki - ju nad plemieniem czowieczym, pomidzy proroki. Z tej per spektywy chce spojrze na ziemi i jej sprawy. W miejscu, gdzie nie dane jest przebywa zwykym miertelnikom, chce pozna przysze losy wiata (w tym take Polski). J. Sowacki "Kordian" - 1) Koczy si wiek (31 grudnia 1799) na jednym ze szczytw

54

Karpat, przed chat czarnoksinika Twardowskiego zebray si wszystkie moce piekielne, by w niesamowitych okolicznociach wpywa na bieg polskiej historii, powoujc do istnienia nieudolnych przywdcw powstania listopadowego oraz inne znaczce dla polskiego ycia politycznego postacie. 2) Na szczycie Mont Blanc Kordian wygasza swj monolog, w ktrym o sobie powie: jam jest poscfg cztowieka na posgu wiata. Dopiero tu, w samotnoci, czujc obecno Boga, odnajdzie cel ycia: ludy zawotam, obu dz! H. Sienkiewicz "Potop" Szwedzki najazd na Rzeczpospolit (skojarzenie z biblijnym potopem) Sienkiewicz przedstawi tendencyjnie: a) do momentu obrony Jasnej Gry, gdy wydaje si, e pozbawione wadcy (Jan Kazimierz schroni si na lsku) pastwo skazane jest na zagad: wok sami zdrajcy, brak obrony, przytaczajca przewaga armii szwedzkiej, Rzeczpospolita zmczona wczeniejszymi wojnami; b) od chwili oblegania przez armi Mullera klasztoru na Jasnej Grze, podczas ktrego okazuje si, e ten kurnik, jak twierdz pocztkowo Szwedzi, jest twierdz nie do zdobycia. Klasztor jest pod cudown opiek Matki Boskiej. Obrona Jasnej Gry bya przeomowym momentem w losach wojny polsko-szwedzkiej, od tej chwili wody potopu zaczy opada. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" W wtku biblijnym powieci Naga Gra jako miejsce kani Jeszui-Ha Nocri. Tu take w ostatniej chwili przybiega Mateusz Lewita z zamiarem zabicia swego nauczyciela, aby oszczdzi mu mk powolnej mierci na krzyu. Na tej grze Mateusz Lewita oczekiwa na cud natychmiastowej mierci, gdy to si nie stao, z zacinitymi piciami bluni przeciwko Najwyszemu, nazywajc go Bogiem zta... Bogiem ~otrw, opiekunem zabjcw, natchnieniem zbrodniarzy. A. Camus "Mit Syzyfa" - W eseju autor nazywa Syzyfa bohaterem asurdaluym z powodu jego egzystencji, ktra skada si z kolejnych wej z

kamieniem pod gr, co determinuje los Syzyfa. Jednak nawet taki los nie musi by przeklestwem: Syzyf daje do zrozumienia, ejest wiadom swego losu ijest on jego wolnym wyborem, nie pozwala wic bogom zatriumfowa nad sob i schodzi z gry po kamie z umiechem. M. Wakowicz "Szkice spod Monte Cassino" - Gen. Lesse powierza 2 Korpusowi Polskiemu pod dowdztwem gen. Andersa zdobycie klasztoru Monte Cassino. Przed atakiem Polakw zaamay si trzy natarcia (w tym najkrwawsze 17 III batalionu Essex). Bitwa Polakw trwaa 13 dni i 20 godzin i zakoczya si zdobyciem klasztoru w dniu 25 maja. Wczeniej w morderczych walkach zdobyli Gr Anioa mierci. Wakowicz w swoim reportau wydoby bezprzykadne bohaterstwo Polakw, ktrzy swoim desperackim zdobyciem tej gry otworzyli aliantom drog na Rzym. Por. pie F. Konarskiego "Czerwone maki na Monte Cassino". W. Broniewski "Monte Cassino" Wypowied poety-onierza, ktry w 1939 r. straci ojczyzn i wiedzie los wygnaca. Wiersz utrzymany jest jednak nie w tonie rezygnacji (jak na przykad "onierz polski"), ale buntu i odwetu. Monte Cassino awansuje tu do rangi symbolu: my was znajdziemy, cho po omacku, w Monte Cassino! W Monte Cassino. U. Eco "Imi ry" - Wzgrze w acuchu grskim w pnocnych Woszech, gdzie znajduje si opactwo, w ktrym - jak gosi oficjalna wersja - zagoci Szatan. Na tym odludnym szczycie, w otoczonym murami klasztorze, pilnie strzeona, dostpna tylko dla kilku osb znajduje si najwiksza biblioteka chrzecijaskiego wiata. Szar eminencj zakonu jest czcigodny ojciec Jorge i to on pilnuje, co czytaj mnisi, inni duchowni i co pniej gosz wiernym. Jego zasad jest: nie ma wiary bez strachu, tote jest to miejsce, gdzie zwalcza si miech jako diabelski wiatr. * Jeli gra nie chce przyj do Mahometa, to Mahomet przyjdzie do gry. (przysowie tureckie)

Gra Gra - W religiach wszystkich ludw znajcych gr ma ona bardzo bogat symbolik. Najczciej jest przestrzennym symbolem transcendencji, sfer sakraln, siedzib bogw lub si za. Jest kojarzona z niewzruszalnoci, ppkiem wiata, drog do nieba, samotnoci, miejscem kultu lub medytacji, spotkania czowieka z Bogiem. Biblia (ST) - 1) Gra Niebieska to sklepienie niebios, na ktrym wspiera si tron Boga: hebrajski EI-Szaddaj, jest przeciwiestwem Jaskini Piekie. 2) Gra Ararat, na ktrej osiada Arka Noego, gdy wody potopu zaczy opada. 3) Gra (pniej identyfikowana z Mori), wskazana przez Jahwe Abrahamowi, aby uczyni tam otarz i zoy ofiar z syna Izaaka. 4) Gra Horeb, w ktr Mojesz uderzy lask i ze ska wytrysa woda. 5) Gra Synaj, gdzie pozostawiwszy u podna lud wybrany, Mojesz modli si, rozmawia z Bogiem i otrzyma od niego kamienne tablice. 6) Gra Nebo, skd Bg pokaza Mojeszowi Ziemi Obiecan, do ktrej nie wolno mu byo wstpi. Patrz: mier (bohaterw literackich). Biblia (NT) - 1) Gra, na ktr Szatan zaprowadzi Jezusa, by pokaza mu wszystkie krlestwa wiata i domaga si pokonu, obiecujc wszystkie je w zamian. 2) Gra Tabor uwaana za miejsce przemienienia, gdzie Chrystus po raz pierwszy objawi si swoim uczniom jako Bg. 3) Gra Oliwna - miejsce modlitwy Chrystusa przed mk. 4) Golgota, na ktrej Jezus zosta ukrzyowany i umar na krzyu. Mitologia - 1) Olimp uchodzi za siedzib bogw, a przede wszystkim Zeusa, tu way on losy ludzi i herosw (np. Achillesa i Hektora), std zrzuci Hefajstosa, gdy ten stan w obronie Hery, tu odbyway si uczty bogw. 2) Parnas by siedzib Apollina, jego muz (symbol poezji) oraz Dionizosa i jego bachantek. 3) Szczyt w grach Kaukazu, do ktrego przykuty by Prometeusz za bunt i gdzie drapieny ptak wyjada mu wtrob odrastajc codziennie. 4) Gra, na ktr Syzyf z woli bogw musia

wtacza gaz, ponawiajc t prb za kadym razem, gdy kamie spada. Inne wite gry w rnych religiach i pastwach to: Akropolis (Grecja), Kapitol (Rzym), Mount Everest (Czomolungma - wita gra buddyjska), Fudijama (Japonia), Wawel, Jasna Gra (Polska), Kilimandaro (najwyszy szczyt w Afryce). Podobnie czsto pojawia si gra w baniach; jest w nich zawsze miejscem niedostpnym, strasznym, zwizanym z czarami i nieczystymi siami, np.: Babia Gra, ysa Gra - miejsce zamieszkania diabw, spotka czarownic; Szklana Gra, na ktr mona si dosta tylko na grzbiecie zaczarowanego rumaka. Dante Alighieri "Boska Komedia" -Po wyjciu z pieka Dante i Wergiliusz wchodz do przedsionka Czyca. Znajduje si tu gra, wynurzajca si z wody, naga, szafirowa, Inica ksiycowym blaskiem. Tej czci Czyca strzee - Katan starzec z siw brod. U stp gry Wergiliusz obmywa twarz Dan tego, co symbolizuje uwolnienie od grzechw i zdolno zrozumienia istoty pokuty. Pie o Rolandzie" - Hrabia Roland jako wzorowy rycerz i chrzecijanin umiera na wzgrzu, co jest elementem uwzniolenia jego mierci i co rni go od innych wasali Karola Wielkiego. Jego rozstanie z yciem jest stylizowane na mier Chrystusa: odpowiednikiem Golgoty jest tu wzniesienie, za drzewa krzya sosna, pod ktr Roland umiera. Apoteoza jest tu nagrod (zstpienie aniow, ktrzy zabieraj dusz Rolanda do nieba). J.W. Goethe "Faust" - Jednym z miejsc, do ktrych Mefistofeles zabiera Fausta, jest gra Brocken (najwyszy szczyt w grach Hartzu). Tu w nocy z 31 kwietnia na 1 maja odbywa si coroczny zlot czarownic i orgie z Szatanem, tzw. Noc Walpurgi. W tym krlestwie za Faust pozna mechanizmy rzdzce wiatem, ktry wcale nie rozwija si racjonalnie i logicznie, wbrew przekonaniom ludzi owiecenia. A. Mickiewicz "Powrt taty" Stsknione, oczekujce ojca dzieci wychodz mu na spotkanie, poniewa jednak tata

55

nie wraca ranki i wieczory, id za miasto, na wzgrze, gdzie modl si za ojca i gdzie zostan przez Boga wysuchane, gdy zabjcy daruj mu ycie. A. Mickiewicz "Czatyrdah" (gra namiot) - W sonetach krymskich upersonifikowana (ciemny las twoim ptaszczem), wyniosa, obca, .nieodgadniona, obojtna na najwiksze tragedie tego wiata, boska (stuchasz tylko, co mwi Bg do przyrodzenia). Czowiek wobec niej jest marnym pyem, moe si ukorzy i ucaowa jej stopy, majc wiadomo, e obcuje z tajemnic. A. Mickiewicz "Ajudah" (gra niedwied) - Wie si z ni oywiajca wyobrani romantykw legenda o wiel kiej mioci i ingerencji Allacha w ycie ludzi. Gra wyjtkowo fascynujca, bo sprawia wraenie, jakby wyrastaa wprost z morza. Dla romantycznego poety miejsce wywyszone, zapewniajce moliwo kontemplacji, blisko Boga, a take czce dwa ywioy: ogrom i potg gr oraz dziko i zaborczo morza. Kontakt z natur jest tu pretekstem do refleksji nad czowiekiem: pragnienie sawy poetyckiej i niemiertelnoci. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Na pocztku "Maej Improwizacji" Konrad piewa: Wznosz si! Lec! Tam na szczyt opoki - ju nad plemieniem czowieczym, pomidzy proroki. Z tej per spektywy chce spojrze na ziemi i jej sprawy. W miejscu, gdzie nie dane jest przebywa zwykym miertelnikom, chce pozna przysze losy wiata (w tym take Polski). J. Sowacki "Kordian" - 1) Koczy si wiek (31 gr udnia 1799) na jednym ze szczytw Karpat, przed chat czarnoksinika Twardowskiego zebray si wszystkie moce piekielne, by w niesamowitych okolicznociach wpywa na bieg polskiej historii, powoujc do istnienia nieudolnych przywdcw powstania listopadowego oraz inne znaczce dla polskiego ycia politycznego postacie. 2) Na szczycie Mont Blanc Kordian wygasza swj monolog, w ktrym o sobie powie: jam jest poscfg cztowieka na posgu wiata. Dopiero tu, w

samotnoci, czujc obecno Boga, odnajdzie cel ycia: ludy zawotam, obu dz! H. Sienkiewicz "Potop" Szwedzki najazd na Rzeczpospolit (skojarzenie z biblijnym potopem) Sienkiewicz przedstawi tendencyjnie: a) do momentu obrony Jasnej Gry, gdy wydaje si, e pozbawione wadcy (Jan Kazimierz schroni si na lsku) pastwo skazane jest na zagad: wok sami zdrajcy, brak obrony, przytaczajca przewaga armii szwedzkiej, Rzeczpospolita zmczona wczeniejszymi wojnami; b) od chwili oblegania przez armi Mullera klasztoru na Jasnej Grze, podczas ktrego okazuje si, e ten kurnik, jak twierdz pocztkowo Szwedzi, jest twierdz nie do zdobycia. Klasztor jest pod cudown opiek Matki Boskiej. Obrona Jasnej Gry bya przeomowym momentem w losach wojny polsko-szwedzkiej, od tej chwili wody potopu zaczy opada. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" W wtku biblijnym powieci Naga Gra jako miejsce kani Jeszui-Ha Nocri. Tu take w ostatniej chwili przybiega Mateusz Lewita z zamiarem zabicia swego nauczyciela, aby oszczdzi mu mk powolnej mierci na krzyu. Na tej grze Mateusz Lewita oczekiwa na cud natychmiastowej mierci, gdy to si nie stao, z zacinitymi piciami bluni przeciwko Najwyszemu, nazywajc go Bogiem zta... Bogiem ~otrw, opiekunem zabjcw, natchnieniem zbrodniarzy. A. Camus "Mit Syzyfa" - W eseju autor nazywa Syzyfa bohaterem asurdaluym z powodu jego egzystencji, ktra skada si z kolejnych wej z kamieniem pod gr, co determinuje los Syzyfa. Jednak nawet taki los nie musi by przeklestwem: Syzyf daje do zrozumienia, ejest wiadom swego losu ijest on jego wolnym wyborem, nie pozwala wic bogom zatriumfowa nad sob i schodzi z gry po kamie z umiechem. M. Wakowicz "Szkice spod Monte Cassino" - Gen. Lesse powierza 2 Korpusowi Polskiemu pod dowdztwem gen. Andersa zdobycie klasztoru Monte Cassino. Przed atakiem

Polakw zaamay si trzy natarcia (w tym najkrwawsze 17 III batalionu Essex). Bitwa Polakw trwaa 13 dni i 20 godzin i zakoczya si zdobyciem klasztoru w dniu 25 maja. Wczeniej w morderczych walkach zdobyli Gr Anioa mierci. Wakowicz w swoim reportau wydoby bezprzykadne bohaterstwo Polakw, ktrzy swoim desperackim zdobyciem tej gry otworzyli aliantom drog na Rzym. Por. pie F. Konarskiego "Czerwone maki na Monte Cassino". W. Broniewski "Monte Cassino" Wypowied poety-onierza, ktry w 1939 r. straci ojczyzn i wiedzie los wygnaca. Wiersz utrzymany jest jednak nie w tonie rezygnacji (jak na przykad "onierz polski"), ale buntu i odwetu. Monte Cassino awansuje tu do rangi symbolu: my was znajdziemy, cho po omacku, w Monte Cassino! W Monte Cassino. U. Eco "Imi ry" - Wzgrze w acuchu grskim w pnocnych Woszech, gdzie znajduje si opactwo, w ktrym - jak gosi oficjalna wersja - zagoci Szatan. Na tym odludnym szczycie, w otoczonym murami klasztorze, pilnie strzeona, dostpna tylko dla kilku osb znajduje si najwiksza biblioteka chrzecijaskiego wiata. Szar eminencj zakonu jest czcigodny ojciec Jorge i to on pilnuje, co czytaj mnisi, inni duchowni i co pniej gosz wiernym. Jego zasad jest: nie ma wiary bez strachu, tote jest to miejsce, gdzie zwalcza si miech jako diabelski wiatr. * Jeli gra nie chce przyj do Mahometa, to Mahomet przyjdzie do gry. (przysowie tureckie) * Dopiero ze szczytu gry mona oceni rozlego rwniny. (przysowie chiskie) * Jeeli dwie gry stoj daleko od siebie, mog~ je poaczy chmury i mga. Jeeli dwaj ludzie mieszkaj~ daleko od siebie, mog ich poczy rne ludzkie spra wy. (przysowie mongolskie) * Ozdob gry s drzewa, ozdob narodu - mdrcy. (przysowie mongolskie) * Nawet najwysza gra ma szczyt, najgbsze morze - dno. (przysowie gruziskie) * Gra z gr si nie zejdzie, a

czowiek z czowiekiem zawsze. (przysowie polskie)

Gry Gry - acuchy wzniesie fascynuj ce swoim ogromem i trwaoci. W literaturze pojawiaj si czstojako symbol niewzruszonego trwania i siy. Daj schronienie zbrodniarzom, ale take zbiegom. Patrz te: gra. Mitologia - W grach odbywaj si orgie dionizyjskie. Tu ogarnite szaem kobiety odprawiaj swoje misteria ku czci boga winoroli. Pie o Rolandzie" - W grskim " wwozie Ronsewal Roland i jego wojsko zostaj zaatakowani przez Saracenw i ponosz klsk. Wolter "Kandyd" - Wysokie gry otaczaj legendarn krain Eldorado, czynic j niedostpn. Chroni to jej mieszkacw przed wpywami z ze wntrz i jednoczenie stanowi obron przed dnymi skarbw i bogactw przybyszami z "cywilizowanego" wiata. F. Schiller "Zbjcy" - Wrd grskich szczytw chroni si zbjcy Karola Moora. Niedostpno i dziko gr zapewnia im bezpieczestwo. J. Potocki "Rkopis znaleziony w Saragossie" - Tajemnicze gry Hiszpanii staj si wiadkiem niezwykych wydarze, ktre towarzysz podry Alfonsa van Wordena. S take schronieniem dla ostatnich potomkw rodu Gomelezw, ktrzy kryj si przed karzcym ramieniem bezlitosnej Inkwizycji. Wreszcie tu zoono nieprzeliczone skarby, ktrych spadkobierc jest van Worden. Romantyzm W niedostpnych i dzikich grach usytuowane s mroczne zamczyska, skrywajce tajemnice zbrodni, zamieszkae czsto przez szalecw albo duchy. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" ("Widok gr ze Stepw Kozowa") - Gry ogldane ze Stepw Kozowa sprawiaj wraenie monumentalnego tronu aniow odlanego z zamroonej chmury. Budz zachwyt, ajednoczenie przeraaj swoim piknem

56

tak'bardzo, e kiedy Mirza opowiada o ich niezwyk oci, Pielgrzym nie jest w stanie uj w sowa wasnych wrae. A. Mickiewicz "Nad wod wielk i czyst..:' - Odbijajce si w wodzie wielkiej i czystej gry wywouj refleksj o staoci i celowoci natury. A jednoczenie prowokuj smutne, pene rezygnacji wyznanie podmiotu lirycznego: Skaom trzeba sta i grozi, (...) Mnie pyn, pyn i ptyn. A. Asnyk "Ulewa" - Gwatowna ulewa w grach stwarza niezwyke widowisko. Deszcz porusza gazy i stacza je z oskotem z grskich szczytw. Wiatr wieje z niezwyk si. Ale po chwili natura uspokaja si i w przyrodzie panuje zadziwiajca harmonia. K. Przerwa-Tetmajer "Melodia mgiel nocnych" - Mgy rozpite pomidzy szczytami gr tworz mosty z promieniami ksiycowego wiata. Zadziwiajc cisz zakcaj tylko delikatne szmery nocnych owadw. Tetmajer tworzy sugestywny impresjonistyczny obraz gr spowitych mgami i ksiycowym blaskiem. K. Przerwa-Tetmajer "Widok ze wi nicy do Doliny Wierchcichej" - Pikno grskich widokw budzi jaki nieokrelony al i tsknot. Patrz: zwizki literatury i malarstwa. Dekadentyzm - W grach dekadenci widzieli wcielenie tej siy i mocy, ktrej im brakowao. Uciekali pomidzy grskie szczyty, by chon potg natury. J. Kasprowicz "Dies irae" Obraz walcych si w przepaci szczytw gr skich tworzy nastrj grozy i podkrela apokaliptyczno wizji zagady wiata. J. Kasprowicz "Ksiga ubogich"Codzienne obcowanie z grami uczy pokory wobec wiata i Boga. Uczy te, e przemijanie jest naturalnym elementem kadej egzystencji. G. Zapolska "Sezonowa mio" - Tuka jako typowa mieszczka nie jest w stanie dostrzec pikna i niezwykoci Tatr. Ale i w niej gry porusz w kocu jak ukryt i stamszon mieszczask egzystencj cz duszy i porednio stan si przyczyn letniego romansu. M. Choromaski "Zazdro i medycyna" - Wiejcy w grskiej

miejscowo ci halny intensyf kuje uczucia i namitnoci bohaterw. Zazdro Widmara nasila si i przemysowiec rozpaczliwie prbuje pozna prawd na temat romansu ony z doktorem Tamtenem. Niestety, ten sam halny uniemoliwia to. Zrywa druty elektryczne, co staje si przyczyn mierci czowieka, ktry szed do Widmara z wiadomoci o piknej Rebece. E. Hemingway "Komu bije dzwon" - W grach ukrywaj si powstacy, walczcy z reimem Franco. Jest wrd nich inteligent z Ameryki, Robert Jordan, ktry wanie tu bdzie mg zrealizowa dwa ideay swego ycia: walki o wolno i godno jednostki oraz mioci. * "Gry to dla niektrych jedyna moliwo osigania szczytw". (H. Jagodziski) * "Taki tam spokj... Na gr zbocza, wiata si zlewa mga przezrocza, na senn ziele gr". (K. Przerwa-Tetmajer) * "Gry zawsze od niepamitnych czasw byy ostoj i fortec napadanych narodw". (M. Mitchell) "Bo tak naprawd - w grach nikt nikomu nie pomoe. Nie wemie na plecy i nie zniesie na d wyczerpanego kolegi. Moe jedynie zmobilizowa tego drugiego, by sign do swoich rezerw. Moe stworzy, by moe zudne, poczucie bezpieczestwa, przywrci wiar we wasne siy, zachci do dalszego dziaania". (W. Rutkiewicz)

Grb Grb - Moe by wykopanym w ziemi doem, gdzie grzebie si ciao/ciaa zmarego/zmarych lub urn z prochami albo te stanowi go nasyp ziemny (czasami obmurowany) w miejscu, gdzie kto jest pochowany (kopiec, kurhan, mogia). Biblia (NT) - Miejsce zoenia ciaa Chrystusa: zdjwszy cialo, obwinq je przecieradlem, a pooyl je w grobie w opoce wykopanym, w ktrym nikt jeszcze nie byl pooony (k. 23 53). Pierwszego dnia po sabacie Maria Magdalena przysza do grobu i zobaczya odsunity u wejcia kamie, Chrystusa w

grobie nie byo: Maria staa u grobu na dworze placzctc, a gdy pakaa, nachylita si w grb i ujrzaa dwch aniow w bieli siedzctcych (J. 20, 11-12). W redniowieczu odbywano krucjaty do Jerozolimy w celu wyzwolenia grobu Chrystusa z rk Turkw (patrz: krucj ata). J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - patrz: pogrzeb. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Po mierci kochankw ciaa ich zoono do dwch mogi po dwu stronach kaplicy. Z grobu Tristana wyrasta krzak gogu, ktry zanurza si w grobie Izoldy. Sta si on symbolem mioci, ktra moe przezwyciy mier. W. Szekspir "Romeo i Julia" To w grobowcu Kapulettich rozgrywa si najwaniejsza cz tragedii. Tu, w rodzinnym grobowcu Kapulettich, zoono upion Juli, przy czym Romeo nic nie wiedzc o podstpie, chce umrze obok ukochanej, zabija Parysa, a pniej wypija trucizn. Julia budzi si i widzc ciao Romea przebija sijego sztyletem. Grobowiec staje si wic nie tylko miejscem tragedii, ale te pomnikiem wielkiej mioci. W. Szekspir "Hamlet" - Kopic grb dla Ofelii, grabarze wydobyli z ziemi czaszk Yorika - bazna krlewskiego. Tu, na cmentarzu nad wieo wykopan mogi, Hamlet odda si rozmylaniom nad marnoci i znikomoci ludzkiego ycia, ktre jednakowo si koczy dla wadcy (np. Aleksan der Wielki), bazna, jak i chopa. D. Naborowski "Krtko ywota" W celu zobrazowania ulotnoci ludzkiego ycia, jego krtkotrwaoci, pokazanejest tu zamknite koo czasu, ktrego upyw od urodzin do mierci to zaledwie czwarta cz mgnienia, tote kolebkajestjednoczenie grobem,jako e ycie ludzkie to: cie, bysk, dym, punkt, glos. F. Karpiski "ale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" - W utworze dominuje nastrj przygnbienia, rezyg nacji, niewiary. Zygmunt August jest tu symbolem wietnoci Polski, czasu jej wielkoci. Bohater liryczny wiersza zwierza si: Zygmuncie, przy twoim grobie (...) skadam niezdatnq w tej

dobie szabl, wesoo, nadziej i tg lutnig biedn. A. Mickiewicz "Lilije" Bohaterk ballady jest onazbrodniarka, ktra zdradzia ma podczas jego nieobecnoci w domu. Gdy powrci, zabia go i pochowaa na czce przy ruczaju, a na grobie posadzia lilie. Kiedy bracia ma stanli do zawodw, ktry ma polubi bratow, okazao si, e zwyciy ten, czyj wianek okaza si pikniej szy. Oba wianki zostay zrobione z kwiatw rwanych na grobie zabitego, std pojawi si on w cerkwi i zawoa: kwiat na mym rwany grobie (...) za ono, biada tobie i pod gruzami cerkwi zginie zarwno onazbrodniarka, jak te bracia. Ruiny bd zatem zbiorowym grobem i symbolem ludowej prawdy, e nie masz zbrodni bez kary. A. Mickiewicz "Kurhanek Maryli" Przy mogile modej dziewczyny spotykaj si: jej kochanek, matka i przyjacika Maryli. Kade z nich wspomina chwile z ni spdzone i rozpacza z powodujej mierci: wigzi ci ten kurhanek. Chopiec nie chce ju duej y na wiecie i nad mogi wyznaje: prZystan do Moskali, eby mi wraz zabili. A. Mickiewicz "To lubi" Mogia ukryia wrd zaroli na odludziu, gdzie straszy: a za dzwonnic chroniak malinowy, a w tym chroniaku mogiy. Kryj one pewn tajemnic Maryli i zakochanego w niej chopca Jzia, ktrego dziewczyna odtrcia w swej pochoci, on za umar z alu i tsknoty. Obokjego mogiy znajduje si te kurhanek swawolnej dziewczyny, ktra miaa serce z gazu, wic po mierci jej dusza pokutuje, straszc przejedajcych obok chroniaka. A. Mickiewicz "Dziady cz. II" Utwr koczy scena nie w kaplicy, lecz na cmentarzu, gdzie znajduje si wiey grb, ktry naley kojarzy z pojawiajcym si w zakoczeniu utworu widmem. Nie reaguje ono na zaklcia Gularza i poda za mod dziewczyn. A. Mickiewicz "Upir" Bohaterem ballady jest duchpowrotnik, umarly dla wiata, ktry co roku wychodzi z mogiy i spieszy midzy ludzi, by na nowo przey sw nieszczliw

57

mio. Wra ca z piersiq skrwawion, jakby dzi roZdart, usypia znowu w mogile, by po roku w Dzie Zaduszny powtrzy ceremoni. A. Mickiewicz "Grb Potockiej" - Jeden z sonetw, wchodzcych w skad "Sonetw krymskich". Jak gosi legenda, w mogile spoczywa Polka, ktra zmara z daleka od ojczyzny. Nad jej grobem podmiot lirycznypielgrzym snuje refleksje na temat ich podobnego losu: Polko! i ja dni skocz w samotnej alobie, tu niech mi garstk ziemi dlo przyjazna rzuci. A. Mickiewicz "Mogiy haremu" Utwr jest monologiem Mirzy wygoszonym w obecnoci pielgrzyma. O modych zmarych niewolnicach mwicy wyraa si jako o: perekach Wschodu, rach edeskich. Kady z grobw kryje jak tajemnic: tragedi mioci? tsknoty? rozpaczy? zazdroci? Jeden tylko pielgrzym spord cudzoziemcw jest godzien spoglda na te orientalne mogiy, bo on jedyny ma czue serce i poglqda ze lzami. J. Sowacki "Testament mj" Pefie smutku wyznanie tuacza, ktry ma wiadomo przemijania, nieuchronnoci mierci oraz poczucie ogromnej samotnoci. Podmiot liryczny wiersza wie, e nikt nie zapacze nad jego grobem, bo niewiele mia bliskich sobie osb i przyjaci: i zgodziem si tu mie nieptakan trumn. J. Sowacki "Hymn" (Smutno mi, Boe) - Podobnie jak "Testament..: ' jest w caoci monologiem pielgrzyma, ktry peen smutku wyznaje: nie wiem, gdzie si w mogil poo, tote zazdroci ludziom, ktrzy maj swoje stae miejsce na ziemi, w ktrej spoczywaj prochy ich bliskich: alem jest jako czlowiek, co zazdroci mogil popiolom. J. Sowacki "Grb Agamemnona" Obecno w Skarbcu Atreusza, zwanym te grobem Agamemnona, nastraja bohatera tego poematu pielgrzyma refleksyjnie i rozrachunkowo: to los mj na grobowcach siada (...) nieme mie harfy i suchaczw guchych. To miejsce skania do wdrwek w czasie, tu: w przeszo Grecji. Jako symbol poja wiaj si wic mogiy

termopilskie, ktre powszechnie s kojarzone z walk do koca i ofiar caopaln (obrona Spartan pod wodz krla Leonidasa w wwozie termopilskim, gdzie d1a upamitnienia ich czynu, na mogile pooono symboIiczny kamie ze sowami Symonidesa). Z tym symbolem wielkoci nie mona zestawia Polakw, ktrzy w swoim kraju nie sypi nigdy kurhanw, wiadczcych o doniosych wydarzeniach w historii, bo zawsze u nas zostaje smutne p-rycerzy-ywych. J. Sowacki "Fantazy" - Ostatnia scena dramatu rozgrywa si na cmentarzu, gdzie na jednej z mogi major rosyjski Hawryowicz popenia samobjstwo, aby umierajc mg prosi w imieniu Jana o rk Dianny: na boskie cudal Nie odmawiajcie! Przez krew moj prosz. Poruszony niezwykoci miejsca i okolicznociami, hrabia Fantazy rezygnuje z polubienia Dianny. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Po mierci ony hrabia Henryk czsto prowadza Orcia na grb matki, chcc, aby trwaa pami o niej i pragnc zadouczynienia za to, e nie powica onie do czasu i uwagi, gdy ya. C. K. Norwid "Co ty Atenom zrobi, Sokratesie" - Wiersz powicony wybitnym jednostkom, ktrych wspczeni nie rozumieli, czsto upokarzali, jak np. Sokratesa, Napoleona, Dantego, Kolumba. Norwid wie, e jest to pra widowo dziejw: odtrcenie przez wspczesnych i chwaa u pniejszych pokole: grb Twj jeszcze odemkn powtrnie, inaczej bdq gosi Twe zasugi. Wiersz - parabola o ironii losu ludzi wyrastajcych ponad przecitno. C.K. Norwid "Bema pamici aobny rapsod" - Jest poetyckim obrazem pogrzebu generaa Jzefa Bema, stylizowanym na wzr obrzdw pogrzebowych dawnych wodzw sowiaskich. Pochd aobny nie wkracza jednak do grobu, ale zatrzymuje si najego granicy. Rumak zostaje zmuszony do skoku, otwiera si perspektywa przyszoci, ktr bdzie okrelaa zbiorowa pami o postaci Bema i jego dziele. Pochd przekroczy grb, jest to wic zwyciski marsz idei wolnoci, braterstwa, ofiary,

ktre s uniwersalne, a wic niemiertelne. C.K. Norwid "W Weronie" Utwr nawizuje do tragedii Szekspira, cho u Norwida bohaterowie dramatu dawno ju nie yj; pozostay tylko ruiny domostw i groby Romea i Jutii. Trwa jednak pami o ich wielkiej mioci, cho wcale nie wrd ludzi, ktrzy tu uosabiaj zdroworozsdkowe podejcie do ycia. Czua jest tylko przyroda, bo za znad panety spada i groby przecieka. Symbolem tej wspczujcej przyrody s cyprysy. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" -Nie mogc y bez Katarzyny, Heathcliff kae otworzyjej grb, byjrazjeszcze zobaczy, uwolni si od myli o niej. Po wielu latach ciao swej ukochanej zastaje w trumnie nie zmienione. On sam cigle widzi Katarzyn (jedyn mio swego ycia) pikn i wie. Wierzy te w to, e po mierci bd si mogli na zawsze poczy. Kae si pochowa obok niej. E.Orzeszkowa "Nad Niemnem" Wystpuj tu dwie mogiy: 1) Jana i Cecylii - zaoycieli rodu Bohatyrowi czw, ktrzy za sw dzieln postaw i bohaterstwo w ujarzmianiu przyrody otrzymaIi nobilitacj i nazwisko. Mieszkacy zacianka dbaj o mogi, bo jest ona dla nich symbolem cigoci, trwania i tradycji, a take hodem oonym wielkiej mioci i codziennej, mudnej pracy. 2) Drug mogi jest zbiorowy grb powstacw styczniowych, o ktry szczeglnie dbaj Anzelm i Janek Bohatyrowicze. Ta mogia to przede wszystkim symbol zbratania, rwnoci, wspl noty ideaw i de. Wraz z innymi powstacami le tam Andrzej Korczyski oraz Jerzy Bohatyrowicz. Mogia przedstawiona jest jako miejsce wite. Janek, zbliajc si do niej, zdejmuje czapk i ma twarz czowieka, ktry wpatruje si w otarz. Switajest wic pami o tamtych czasach i tamtych ludziach. E.Orzeszkowa "Gloria victis" Utwr koczy obraz samotnej, opuszczonej mogiy powstaczej, o ktrej ludzie zapomnieli lub pamitaj tylko czasami, natomiast przyroda skada hod powstacom, upikszajc grb kwiatami ry. Las przechowuje pami o mi-

nionych wydarzeniach, drzewa szepcz opowie o polegych bohaterach. M. Konopnicka "Mendel Gdaski" Bohaterem noweli jest stary yd, ktry nie moe zrozumie faktu, e mieszkacy miasta nie akceptuj go i szykanuj tylko dlatego, e jest ydem. Za jeden z wielu argumentw, e przynaey do tutejszej spoecznoci, uwaa to, i w tym miecie znajduj si groby jego najbliszych, tu zatem zostawi czstk siebie i tu jest jego miejsce. M. Konopnicka "Contra spem spero" - Wiersz jest wyrazem wiary wbrew faktom. Podmiot mwicy w utworze przyznaje si do swej romantycznej przeszoci, znaczonej licznymi mogiami (bom ja te rodem z wiekiego cmentarza). Jednak wiara w zmartwychwstanie narodu jest tak silna, e kae zachowa nadziej: w mogi gbi czujq ycia dreszcze; wierz w wskrzeszenie popiow i koci. M. Konopnicka "A jak poszed kr na wojn" - Wiersz z nurtu ludowego. Paralelnie ukazane s losy krla i prostego chopa wyruszajcych na wojn. Krl wraca zwyciski (a najdzielniej bij krle), a Stach poleg (a najgciej gin chopy). Wadca napawa si smakiem zwycistwa i skadanych mu hodw chopu kopi grb - prosty, skromny, by moe anonimowy. Jemu hod skada przyroda (dzwoniy mu przez dbrow te dzwoneczki, te liliowe). B. Prus "Lalka" - Na prob prezesowej Zasawskiej Wokulski zajmuje si kamieniem nagrobnym, na ktrym ma by wyryty fragment wiersza Mickiewicza pt. "Do M."'": na kadym miejscu i o kadej dobie, gdziem z tob paka~ gdziem si z tob bawit... Wersy te maj by wyrazem cigle ywej pamici prezesowej o osobie stryja Wokulskiego. Pniej ten sam kamie zostanie wysadzony w powietrze. Czy stanie si on te grobem zakochanego kupca - do koca nie wiadomo. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Grobowce (katakumby) bd miejscem schronienia dla wyznawcw Chrystusa przed przeladowaniem Rzymian. Chrzecijanie spotykaj si w katakumbach, modl, suchaj

58

uczniw Chrystusa. W powieci Sienkiewicza grobowce s symbolem ycia, nadziei i wsplnoty. To z katakumb wyjdzie wiara, ktra rozprzestrzeni si na cay wiat. Tutaj te Winicjusz po dugich poszukiwaniach znajdzie Ligi, tu po raz pierwszy mio do niej kae mu zastanowi si nad fenomenem wiary, ktr dotychczas tak jednoznacznie odrzuca. W poezji modopolskiej motyw mogi i grobw wystpuje czsto jako jeden z elementw wprowadzania nastroju smutku, przygnbienia, wiadomoci przemijania (gwnie w nurcie dekadenckim i symbolicznym), np.: Tetmajer "Na Anio Paski": hen, na cmentarzu ciemnym staje, na grb dziewczyny mtodej siada, w wiat si od grobu patrzy blada, Kasprowicz "Dies irae": gwiazdy z orbit wytrcia archanielskiej trby sia, ju rozwara si mogita, Miciski "Ananke": poszumy pacz mogilnych drzew, lecz w barce ycia. pynie mj piew, Niemojewski "Wieczny ogie": przedziera si bdziem przez gste ciemnoci, a moe tam nog potrqcim o koci grzebane w mogile ponurej; Staff "Deszcz jesienny": odziane w achmany szat czarnej aoby szukajq ustronia na ciche swe groby, Wyspiaski "Niech nikt nad grobem mym nie pacze". S. eromski "Rozdziobiq, nas kruki, wrony" Mogi ostatniego powstaca zastpuje d po kartoflach, do ktrego niewiadomy swego czynu chop spycha najpierw nieywego konia, a pniej ciao Szymona Winrycha, przy czym najpierw ograbia go ze wszystkiego, co si jeszcze moe przyda. W noweli eromskiego zarwno sama mier powstaca nie zostaa uwzniolona, jak te brak jest jakiegokolwiek patosu w sposobie potraktowania jego ciaa. Suy to wymowie utworu. Por. mogi powstacz w "Glorii victis" i "Nad Niemnem". S. eromski "Echa lene" Rwnie motyw mogiy powstaczej. O grb dbaj miejscowi ludzie, a zosta w nim pochowany mody powstaniec Janek Rozucki, ktry zdecydowa si wystpi z szeregw wojska rosyjskiego i przysta do oddziaw

powstaczych. Gos jego stryja gen. Rozuckiego rozstrzygn w czasie procesu o wydaniu za ten czyn wyroku mierci na Janka. Mogia powstacza - jedna z wielu mogi na naszych ziemiach - kryje dodatkowo tragedi rodzinn pornionych na mier i ycie dwch Rozuckich. W.S. Reymont "Chopi" - W Dzie Zaduszny wszyscy chopi wierni tradycji obrzdw udaj si na cmentarz i odwiedzaj groby swoich bliskich. Borynowy Witek nie wie, kim byli jego rodzice, tote Kuba prowadzi go do mogi, znajdujcych si w rogu cmentarza, o ktrych nikt nie pamita, ktre zarasta zielsko. S to groby powstacw styczniowych (tu le ci, co ich to w boru pobili, te moje pany tam lect). W zwizku z tym, e nie wolno byo umieszcza na takich grobach napisw z nazwiskami, do szybko ulegay one zapomnieniu. Na groby w Lipcach przychodz czasami Jambroy i Jagustynka, bo oni nie boj si represji. B. Lemian "nigrobek" Bohaterem jest kto, o kim mona powiedzie, e naley do krainy pduchw i pcia. Jak sama nazwa wskazuje, ni on o grobie, bowiem jest zakochany w mgle - nierozeznawce i dopiero w takiej postaci moe si z ni wreszcie poczy w szale uniesie: gdzie obok ctdzy mierci wr pieszczot domys~y. Por. rwnie mogi w wierszach Lemiana: "Kochankowie", "Dwoje ludziekw", ,,Marcin Swoboda", "Srebro", "W zaktku cmentarza". J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" - Wiktor Ruben powraca do Wilka po pitnastu latach. Zmienio si zarwno miejsce, jak i ludzie. Upyw czasu nie oszczdzi take samego bohatera, ktry teraz podchodzi do ycia bardziej refleksyjnie, dojrzalej. Zauwaa zmiany zarwno w wygldzie zewntrznym kobiet, jak te w ich osobowoci. Jednak nieubagane prawa czasu wida najbardziej na przykadzie Feli, ktra nie yje, a na jej mogi rzadko kto chodzi. Ludzie powoli zapominaj, mogia zarasta chwastami. I to skania Wiktora do smutnych refleksji, zwaszcza e w jego pamici cigle trwa obraz nie zmienionej,

piknej dziewczyny, ktr zobaczy kiedy na p rozebran na ukwieconej ce. Wyjedajc prosi o opiek nad mogi. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" ycie mieszkacw leniczwki upywa wrd mogi, bo wanie w brzozowym lesie ssiadujcym z domem znajduje si grb ony Bolesawa. By moe ta blisko powoduje, e ycie jego i crki Basi naznaczone jest mierci. Rytm ten zakci na krtko przybycie Stasia, ktry przyjecha do brata, aby... umrze, tote przybdzie niebawem jeszcze jed na mogia wrd brzz. Jednak Sta, jego mio do Malwiny i wreszcie jego mier tak wpyn na Bolesawa, e zechce on ostatecznie oderwa si od tego miejsca i od mogi. Wyjeda z crk. Zwyciyo ycie. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa"- 1) Wan funkcj peni w powieci grb w. Olafa, do ktrego ludzie odbywaj pielgrzymki pokutne, dzikczynne, bagalne. To gboka wiara kae Krystynie wkrtce po urodzeniu pierworodnego syna pielgrzymowa boso, w sierminej sukience, z dzieckiem na plecach do grobu witego, aby oczyci si z grzechw, baga o wybaczenie win (syn poczty przed lubem). 2) Istnia w redniowieczu przesd, e miertelnie chorego moe uleczy dar przyniesiona z grobu najbiedniejszego czowieka, ktr naleao wzi o pnocy, pozostawiajc w darzejaki cenny przedmiot. Zadania tego podja si Krystyna, by ratowa syna Szymona. Wida tu dualizm czowieka redniowiecza: gbok wiar poczon z zabobonami. Grb Nieznanego otnierza - W wielu krajach symboliczny pomnik lub grobowiec ku czci bezimiennie polegych na wojnie onierzy, przy ktrym zaciga si wart i oddaje honor y wojskowe. Pierwszy Grb Nieznanego onierza zbudowano w 1920 r. pod ukiem Triumfalnym w Paryu (w Warszawie w 1925 r. na Placu Saskim). E.M. Remarque "Luk Triumfalny" - W powieci tytuowy uk wcale nie jest symbolem wielkoci i chway ani triumfu, pojawia si on w wielu miejscach utworu raczej

jako symbol ironiczny wobec narastajcego faszyzmu lub jako grone memento, e oto niedugo przybdzie nowych grobw. K.K. Baczyski "Pokolenie" (Wiatr drzewa spienia) - Po opisie pokolenia, ktre nauczono, e: nie ma Litoci, nie ma sumienia, nie ma mitoci, nastpuje refleksja zabarwiona obaw o to, jak zostan ocenione czyny tych, ktrzy musieli szybko dorosn do trumny, co o nich i ich wyborach powiedz przysze pokolenia, tzn.: czy my karty iliady (i wwczas mier nawet nie jest straszna), czy nam postawi, z litoci chocia, nad grobem krzy (lk z powodu anonimowej, niedocenionej i by moe nikomu niepotrzebnej mierci jest skadnikiem katastrofizmu generacyjnego). Patrz: pokolenie stracone. K.K. Baczyski "Mazowsze" Przetaczajce si nad mazowieck rwnin kolejne zawieruchy (powstanie listopadowe, styczniowe) pozostawiay jako pitno histoi mogiy, ktre jednak szybko zarastay traw, bo czas goi rany, za kadym razem na t ziemi wracao nowe ycie (pugi szy, drogi w wielkim mozole, zapominaty). Najbardziej drastyczne obrazowanie dotyczy wydarze II wojny: krew czarna w supy zwizana -cieka wwielkie mogiy. Naszahistoa znaczona jest grobami (por. wiersz Baczyskiego "Histoa": wy te same re sadzi jak gos na grobach przyjdziecie), jednak pokolenie, dla ktrego wanie spefiia si apokalipsa, zawsze jest najbardziej tragiczne. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Winiowie sowieckich agrw boj si mierci cichej, anonimowej. Wiedz, e umarych chowa si w zbiorowych mogiach, dlatego te ci, ktrzy jeszcze yj, staraj si zapamita i zapisuj nazwiska winiw chowanych bez imiennie gdzie (nikt nie wie, gdzie) poza obozem po to, aby mona byo powiedzie kiedy rodzinie, kiedy umarli bliscy i w ktrej mogile zostali pochowani (por. pogrzeb-"Lista Schindlera"). J. Andrzejewski "Popi i diament" - Czekajc na pogrzeb zabitych robotnikw, Maciek Chemicki przeczyta na grobie legionisty Juliusza Sadzewicza sowa Norwida: coraz to z ciebie

59

jako z drzazgi smolnej wokoo lec szmaty zapalone... Utwr Andrzejewskiego su geruje, e mier legionisty miaa sens i pozosta po nim gwiadzisty dyjament, za w prochach Maka prno szuka zwycistwa zarania. Mody Akowiec ponis klsk, tote zostanie po nim popi i zamt. J. Andrzejewski "Bramy raju" Krucjata dziecica, majca na celu wyzwolenie grobu Chrystusa w Jerozolimie. Patrz: krucjata. J. Twardowski "O spacerze po cmentarzu wojskowym" Wiersz jest lirycznym wspomnieniem onierzy z pokolenia Kolumbw (rwienikw poety): Jurka, Wojtka, Janka, cho mog to by po prostu symbole walczcych w powstaniu warszawskim i polegych modych chopcw. Nad ich mogi/mogiami podmiot liryczny wiersza uwiadamia sobie czas, dzielcy go od tamtych zdarze (pod hemem dawnych oczu nie ma), przyznaje si do przynalenoci pokoleniowej, skada polegym hod. * "Tak, jak bya, nie wstaniesz z mogiy". (A. Asnyk) * "Czowiek dopty nie dba o groby, dopki nie zoy w nich czstki siebie". (B. Prus) * "Wawel runie, a ostanie Mogia Kociuszki". (K. Ujejski) * "Ziemia mogi i krzyw". (Z. Krasiski) * Wszyscy bdziemy rwni leeli w naszych grobach. (przysowie angielskie) * Z czym w kolebk, z tym w mogi. (przysowie rosyjskie) * "Czowiek, tak dugo nie ma swojego miejsca na ziemi, dopki nie ma w niej mogi swoich bliskich". (G. Gucia Marquez) * "Jak opisa pieko zagady? Tak, by sowa byy tym cisze, im jest ich mniej, by rozbrzmieway tym dono niej, im spokojniej s wypowiadane (...), by przewracane stronice byy w rkach czytelnikw niby pyty kamienne z wyrytymi napisami, odwalane na bezimiennych i zbiorowych grobach". (G. Herling-Grudziski)

Historia Historia Cig dziejw ludzkoci osadzonych w czasie.Ich przebieg uzalenia si od wiadomego dziaania czowieka, przypadku, fatum bd odwiecz nego planu boego. Przyjcie jakiej zasady organizujcej histo jest wyrazem pogldw autora lub filozofii modnej w danej chwili. Literatura zajmuje si przede wszystkim relacj histoa jednostka. Biblia - Histoa wiata rozwija si od chwili jego narodzin wedug boego planu, ktrego najwaniejszym momentem jest przyjcie na ziemi odkupiciela Chrystusa. Kres histoi nastpi w momencie koca wiata i Sdu Ostatecznego. Mitologia - Histoa ludzi i bogw uzaleniona jest od odwiecznej Mojry, przeznaczenia, przed ktrym nie ma ucieczki i ktremu podlegaj w rwnej mierze miertelnicy i niemiertelni mieszkacy Olimpu. Wszelka ingerencja bogw w przeznaczenie grozi kosmiczn katastrof. Tukidydes z Aten "Wojna peloponeska"-Dzieje wojny ze Spart sjedynie modelem, na ktrym autor prbuje okreli prawa rzdzce histo, a przede wszystkim rol, jak odgrywa w niej przypadek. Tytus Liwiusz "Ab urbe condita" ("Od zaoenia miasta") Histoa ma uczy wspczesnych autorowi Rzymian dawnych cnt i rozbudzi w nich uczucia patotyczne. Tacyt "Historiae" ("Dzieje"), "Annales" ("Roczniki") Histoa ma uczy cnt obywatelskich i jednoczenie lku przed potomnoci, ktra osdza czyny, nie intencje. w. Augustyn "De civitate Dei" ("O pastwie boym") - Histoa wiata to dzieje nieustannej wojny midzy civitas Dei (pastwem Boym) i civitas terrena (pastwem ziemskim). Kres tych zmaga, a zatem take kres histoi, nastpi w momencie ostatecznego tumfu Chrystusa, kiedy czas zostanie pochonity przez wieczno. Bowiem bez czasu nie ma histoi. Anonim zw. Gallem "Kronika polska" - Histoa Polski to dzieje jej wadcw. Anonim wyznaje personalistyczn teo dziejw - tworz je wybitni

ludzie, krlowie i ksita. Wincenty Kadubek "Kronika polska" - Histoa w ujciu Kadubka to zbir budujcych exemplw, ktre przedstawia ku moralnemu pouczeniu czytelnika. J. Dlugosz "Roczniki czyli Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego" - Histoa jest kluczem do zrozumienia wspczesnoci. Bez znajomoci dziejw sawnego Kresriva Polskiego nie mona poj tego, co si w nim dzieje w czasach wspczesnych. N. Machiavelli "Ksia" - To wanie histoa uczy, i nieistotne jest, jak si wadz zdobyo, ale to, czy sprawuje si j dla dobra pastwa i poddanych. Erazm z Rotterdamu "Pochwaa gupoty" - Historia wiata to, niestety, dzieje ludzkiej gupoty, ktra lega u podstaw wszystkiego, co ze. W. Szekspir "Kroniki" -Dzieje Anglii kilku ostatnich wiekw to dzieje nieustannych walk o wadz, mordw politycznych i przemocy. W. Kochowski "Psalmodia polska" Dzieje wiata tocz si wedug odwiecznego planu boego. Szczegln rol do odegrania w historii ma nard polski - nard wybrany przez Boga. Owieceniowy deizm - Bg jest stwrc wiata, ale poza aktem kreacji w aden sposb nie istnieje w jego dziejach. Historia jest dzieem czowieka. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Dzieje Wallenroda s ilustracj romantycznego przekonania o niezwykej roli jednostki w dziejach. Konrad w pojedynk dokonuje tego, czego nie zdoa dokona cay nard pokonuje niezwyciony Zakon. Sam zmieni bieg historii. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Bg decyduje o tym, jak si toczy historia. On wyznacza miejsce kademu narodowi. On take godzi si na cierpienie narodu polskiego, ale w Jego planie ma ono gboki sens, bowiem Polska jest Mesjaszem narodw. A. Mickiewicz "Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" - Dzieje Polski s powtrzeniem dziejw Chrystusa. Natomiast historia wiata to historia odchodzenia ludzkoci od wiary w

prawdziwego Boga i oddawania si kultowi faszywych bokw. J. Sowacki "Kordian" - Dzieje Kordiana pokazuj, e jednostka nie jest w stanie zmieni historii. Jest zbyt saba, by pokona siy decydujce o losach wiata i ludzi. J. Sowacki filozofia genezyjska ("Genesis z Ducha") - Dzieje wiata to dzieje nieustannych rewolucyjnych przemian duchw. Kada taka przemiana zblia ludzko do doskonaoci. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Poeta gosi prowidencjalizm - przekonanie, e Bg nieustannie ingeruje w dzieje wiata. Wszystko, co si w historii dokonuje, wynika z boego planu. Czowiek moe podejmowa prby samodzielnego dziaania, ale jeli nie zgadzaj si one z zamiarami Boga, poniesie klsk. H. Taine - Histori tworz nie wybitne jednostki i wielkie wydarzenia, lecz zwykli ludzie, ich szare ycie i praca. H. Sienkiewicz-Trylogia-1) W historii wielk rol odgrywaj jednostki. To one decyduj o przebiegu bitew, o zwycistwie lub porace. 2) Historia moe by pokrzepieniem w trudnych czasach. Pokazuje bowiem, e nawet z najgbszego upadku nard moe si dwign. M. Dq,browska "Noce i dnie" Kiedy gocie w Serbinowie narzekaj, e historia toczy si gdzie daleko, a ich ycie jest monotonne i szare, Bogumi mwi: Ja tu tworz histori. Zwyka, codzienna praca przecitnego czowieka jest take tworzeniem dziejw ludzkoci. Wyznaje wic Dbrowska pogld bliski pogldom Taine. Cz. Miosz "Koysanka"-Istnieje dysproporcja pomidzy histori projektowan przez czowieka a histor realn. Historia projektowana to wizja wiata szczliwego, spokojnego i dostatniego. Historia realna to nieuchronnie zbliajcy si kataklizm dziejowy. S.I. Witkiewicz "Szewcy" Historia wiata to historia nieustannie powtarzajcych si przewrotw i rewolucji, po ktrych nastpuje okres stagnacji i nudy, prowadzc nieuchronnie do wybuchu nastpnej rewolucji. W ten sposb wiat zblia si do

60

swojego kresu. Ulega stopniowemu rozkadowi. K.K. Baczyski "Historia" Histori rzdz niezmienne prawa, ktre czyni z niej pasmo nieustannych wojen. Wobec tych praw czowiek jest zupenie bezradny, stajc si ofiar historii. Patrz: apokalipsa. K.K. Baczyski "Modlitwa do Bogarodzicy" - Nawizanie do "Bogurodzicy", redniowiecznej pieni rycerskiej i maryjnej, jest prb zrozumienia przez histori wspczesnoci, tzn., jak zabija, gdy trzeba, a pozosta moralnie czystym,jak nauczy matki cierpie, jak wreszcie zwycia mioci. T. Borowski "U nas w Auschwitzu" - Historia wiata jest histori przemocy i cierpienia. Niestety, przyznaje racj tylko zwycizcom, pokonanych usuwajc w mrok zapomnienia. Dlatego znamy imiona byle adwokata Cycerona czy zbrodniarza Scypiona, a zapomnielimy o tysicach niewolnikw, ktrzy budowali wielko imperium cezarw. W. Broniewski "Rozmowa z histori" -Historia zostaa tu nazwana mistrzy'ni ycia, sdziw dam. Wiersz sugeruje form dialogu, ale jest monologiem poetyrewolucjonisty, ktry zamknity w mamrze sowieckim, duma nad zawiociami historii, ktr trudno zrozumie (zachciewa si jej psich figLw). Oto autor "Pokonu Rewolucji Padziemikowej" siedzi w radzieckim wizieniu. W. Gombrowicz "Operetka" Historiajest operetk. Rzdz ni absurdalne prawa, na ktre czowiek nie ma adnego wpywu. Cz. Miosz "Campo di Fiori" Historia nieustannie si powtarza. Los spalonego na stosie Giordana Bruna i los samotnie gincych powstacw z warszawskiego getta jest w swojej istocie taki sam. Cz. Miosz "Traktat moralny" Kady czowiek jest indywidualnie odpowiedzialny za histori. Konieczno dziejowa jest kamienn lawin. Obowizkiem czowieka jest wptyn na bieg lawiny. agodzi jej dziko, okruciestwo. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Historia (tutaj wojna domowa) jest tym, co burzy spokj Macondo i narusza

odrbno miasta. Dziaania wojenne sprawiaj, e staje si ono przestrzeni otwart (por. axis mundi), a na jego teren dostaj si obcy. A. Szczypiorski "Poczatek" - W powieci zarwno przestrze, jak i bohaterowie zmieniaj si wraz z histori. Na zawsze wronity w przestrze miasta Plac Krasiskich bdzie przypomina o karuzeli i biegncej tdy granicy wiata ydowskiego i aryjskiego, bdzie zawsze zdaniem autora - jak wyrzut sumienia. Podobnie gmach w Alei Szucha - znak mczestwa. Na gruzach ronie jednak nowe miasto, przychodz kolejne pokolenia, cho poprzednie te pozostawiaj swoje lady, np. koci Henryczka Fichtelbauma. Trwa pami i to ona jest spoiwem, ktre wie ludzi i miejsca. E. Bryll "Rekonstrukcja chru Sofoklesowego"Czowiekjestjednoczenie istot wielk - ujarzmia przyrod i wykorzystuje j do swoich celw - i niezwykle ma - bezsilnie musi si pod dawa okruciestwu historii. Jest aktorem grajcym niewielk rlk na scenie wiata, nic nie znaczcym, jak resztka brudu. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Autor ujmuje histori wiata i jednostki nie jako cig wydarze, ale mozaik elementw przeszoci i teraniejszoci. W powieci nieustannie przywoywane s "Dzieje" Herodota, ale take inne dane historyczne. Bohaterowie (uczestnicy II wojny) nale do niezliczonych fragmentw ukadanki, jak s dzieje wiata. Przenikanie si tego, co byo, i tego, co jest, wskazuje na to, e nic nie przemija, e nadal tkwi w rzeczywistoci. * "Historia ju chociaby przez to jest oszustwem, i piszj ci, co przeyli". (G. Cesbron) * "Historia rzadko ma co wsplnego z elegancj". (M. Dbrowska) * "Nie tylko historia urabia czowieka - czowiek urabia histori". (E. Fromm) * "Z histori to tak, jak z misnym pasztetem: nie naley si przyglda, jak si go przyrzdza". (A. Huxley) * "Historia jest nocn zmor,

z ktrej staramy si przebudzi". (J. Joyce) "Historia wiata jest sum tego, czego mona byo unikn". (B. Russell) * "Historia rozkada si na dzieje i nadzieje". (C. Czernik) * Historia magistra vitae est. (Historia jest nauczycielk ycia)

Inteligent Inteligent Socjologicznie termin oznacza czowieka nalecego do warstwy spoecznej zwanej inteligencj. W jej skad wchodz ludzie wyksztaceni, pochodzcy z rnych klas spoecznych, zajmujcy si zawodowo prac umysow. Jako dodatkowe kryterium podaje si twrcze uczestnictwo inteligencji w kulturze. Pojcie to jest uywane gwnie w krajach Europy rodkowej i Wschodniej. W literaturze zachodnioeuropejskiej zamiast sowa "inteligent" uywa si: intelektualista, pracownik umysowy, kadra wykwalifikowana. Jest to zwizane z rozwojem spoecznopolitycznym tych krajw. Pojcie to wprowadzono w poowie XIX w. w literaturze polskiej (K. Libelt, 1844) i rosyjskiej (W.G. Bielinski, 1846) wraz z pojawieniem si tej warstwy spoecznej. Inteligencja rekrutowaa si gwnie ze zuboaej szlachty, czciowo mieszczastwa. Wytworzyajednolity styl ycia, wzorce kultury, zesp wyobrae o swym szczeglnym powoaniu i nadzwyczajnych funkcjach spoecznych. H. Balzac "Ojciec Goriot" - Mod inteligencj Parya reprezentuje w powieci Eugeniusz Rastignac, ktry przyjecha z prowincji, by w stolicy ukoczy studia prawnicze. Nie jest zdeprawowany, wierzy, e dziki uczciwej pracy zdobdzie liczc si pozycj spoeczn i dorobi si majtku. Szybko zostanie sprowadzony na ziemi, zrozumie, e nie rzetelno, uczciwo i praca s podstaw yciowego sukcesu. E. Orzeszkowa "A,B,C" Bohaterk noweli jest Joanna Lipska, yjca w skromnych warunkach z bratem Mieczysawem. Wypenia

pozytywistyczne haso pracy u podstaw. Udziela za nie wielk opat lekcji grupie dzieci. Niezalenie od moliwoci zarobku praca ta jest dla Joanny rodzajem suby spoecznej, co byo popularnym w okresie pozytywizmu rozumieniem roli inteligencji. B. Prus "Katarynka" - Do bogaty adwokat warszawski Tomasz, kolekcjoner dzie sztuki, w zetkniciu z ludzkim nieszczciem (niewidoma dziewczynka) zmienia swj stosunek do ycia, chce pomc biednemu dziecku (haso pracy u podstaw). H. Sienkiewicz - "Szkice wglem" Gwna problematyka noweli sprowa dza si do przedstawienia sytuacji chopw po uwaszczeniu. S oni przeladowani nie tylko przez wadze rosyjskie, ale te przez zdeprawowanych urzdnikw polskich. Zozikiewicz bowiem stanowi dla chopw analfabetw autorytet, jest owieconym inteligentem, co sam podkrela. Wykorzystuje stanowisko gminnego pisarza do uknucia intrygi przeciwko Wawrzonowi Rzepie. B. Prus "Lalka" - Gwne warstwy spoeczne w dziewitnastowiecznej Warszawie to: arystokracja, mieszczastwo, biedota. Inteligencja jako sia spoeczna w ogle nie istnieje, mona do niej zaliczy utrzymujc si z korepetycji pani Stawsk oraz zamieszkujcych kamienic baronowej Krzeszowskiej studentw (za kilka lat bdzie to moda inteligencja). A.P. Czechow "mier urzdnika" Na przykadzie wrcz groteskowej mierci urzdnika niszej rangi - Iwana Dmitrycza Czerwiakowa autor pokaza stosunki w Rosji carskiej. Zarwno Czerwiakowjak i Bryzaow to pracownicy depacrtamentu komunikacji, przy czym niszy urzdnik dry przed tzw. wyszym czynem. Inteligencja jest w Rosji nie liczc si warstw spoeczn. S to ludzie bezmylni, tchrzliwi, oportunistyczni. A.P. Czechow - "Czowiek w futerale" Bohaterem opowiadania jest nauczyciel greki, Bielikow, ktry izoluje si od wiata w sposb dosowny i przenony. Zawsze chodzi w

61

kaloszach, ciepym palcie, nosi parasol. Przed rzeczywistoci ucieka w staroytno. Jego haso yciowe brzmi: oby si to le nie skoczyto. Bielikow to czowiek schematyczny, rozumiejcy tylko mow nakazw i sztywne zalecenia regulaminowe. To inteligent, ktry musi umrze, bo szkodzi mu samo ycie. S. Wyspiaski "Wesele" - W dramacie wesele inteligenta i chopki jest pretekstem do spotkania dwch najbardziej reprezentatywnych dla Galicji warstw spoecznych: inteligencji (Pan Mody, Poeta, Dziennikarz, Nos, Radczyni, Gospodarz) i chopstwa (w osobach: Panny Modej, Czepca, Kliminy, Gospodyni, Jaka). Spoeczestwo jest podzielone: kaden sobie rzepk skrobie. Inteligencja gardzi chopami, kpi z nich (pany ino kpiom), nic nie wie o prawdziwych problemach wsi; zbratanie z ludem jest pozorne (ludomania), inteligencj charakteryzuje gnuno, niezdolno do czynu (eby im si chciao chciec~, ycie majakami (sceny rozmw inteligentw z osobami dramatu). S. eromski "Doktor Piotr" Mona mwi o trzech rnych inteligentach w opowiadaniu eromskiego: modym doktorze Piotrze, szlachetnym, bezkompromisowym, stawiajcym w yciu na nauk i rzeteln prac; jego ojcu - Dominiku Cedzynie, ktry reprezentuje zdeklasowan szlacht ("wysadzonych z sioda"). Starszy Cedzynajest zmuszony do podjcia pracy zarobkowej u trze ciego inteligenta - karierowicza Bijakowskiego. Z obowizkw wywizuje si sumiennie, cho niska pensja zmusza go do pewnej nieuczciwoci (na wyksztacenie Piotra ojciec zdobywa pienidze, mniej pacc robotnikom); Bijakowski vel Bijak mimo wyksztacenia jest prostakiem. Zanim ukoczy studia i zaj eksponowane stanowisko, musia si wiele mankietw nacatowa. S. eromski "Siaczka" Stanisawa Bozowska i Pawe Obarecki - to modzi inteligenci tu po studiach, ktrzy pra gn realizowa pozytywistyczny idea pracy u podstaw. Pawe nie wytrymuje presji rodowiska i filistrzeje, a Stasia powica ca

swoj wiedz walce z an alfabetyzmem. Jednak fizycznie nie wytrzymuje trudw tej pracy. S. eromski "Ludzie bezdomni" Doktor Judym jest przykadem inteligenta w pierwszym pokoleniu: od siebie i wiata wymaga wiele, wszystko robi z gorliwoci neofity. Pragnie walczy o popraw warunkw ycia warstw najuboszych (robotnicy, chopi), dlatego, e chce spaci ten przeklty dug wobec warstwy, z ktrej pochodzi. Tote w rodowisku lekarskim jest postrzegany jako czarna owca. Inteligencj reprezentuje rwnie Joanna Podborska, ktra dugie lata utrzymywaa si z udzielania korepetycji, pniej zostaa guwernantk. Typowy los kobiety inteligentki. S. Zeromski "Przedwionie" - 1) Inteligentem jest w powieci Szymon Gajowiec, wysoki urzdnik w ministerstwie. To z nim eromski wie jedn z moliwych drg dla nowo powstaego pastwa. Jak na inteligenta przystao, Gajowiec nie jest ani zbyt radykalny (jak komunici), ani zbyt idealistyczny (jak marzyciel Seweryn Baryka). Jest rzecznikiem powolnych reform i su miennej pracy na rzecz kraju. 2) Dzieje rodziny Barykw w Rosji s przykadem losw typowych rodzin inteligenckich o rodowodzie szlacheckim i przeszoci patriotycznej, skazanych na oderwanie od kraju (tsknota, ch powrotu za wszelk cen, mimo dobrej sytuacji materialnej na obczynie). Z. Nakowska "Granica" Przykadem inteligenta, wywodzcego si ze zuboaej szlachty, ktry systematycznie pnie si po szczeblach kariery, jest w powieci Zenon Ziembiewicz. Losy modego Ziembiewicza potwierdzaj polski schemat inteligenta: w modoci nauka i wzniose ideay naprawy wiata, pniej czsto filistrzenie lub klska. Innym inteligentem jest te Czechliski, "ukadowiec", czowiek majcy szerokie koneksje towarzyskofinansowe z arystokracj. Tote godzc si na wspprac z nim, Zenon powoli staje si takim samym konformist, pragacym dobrze si w yciu urzdzi. S.I. Witkiewicz "Szewcy" -

Tytuowi szewcy reprezentuj w utworze wiat pracy, hrabina Zberenicka - arystokracj, za prokurator Scurvy - inteligencj, ktrej u Witkacego marzy si wadza, tote prokurator dokonuje przewrotu i rozpoczyna rzdy, w niczym nie rnice si od pniejszego panowania robotnikw (przemoc, zanik wszelkich wartoci, nuda, "katzenjamer"). W dramacie Witkiewicza potwierdza to tylko tez, e adna rewolucja do niczego nie prowadzi, ktokolwiek by jej dokonywa. Tu prokurator niewiele rni si od Szewcw. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - W Moskwie agresywnie rozwija si socrealizm, tote na inteligencji spoczywa szczeglna odpowiedziano za kreowanie ycia kulturalnego. W po wieci wida ju podzia na inteligencj prawomyln (Berlioz, pocztkowo Bezdomny, Lichodiejew), ktrej przysuguj wszelkie przywileje (niekoniecznie zwizane z jakoci powstaych dzie, bo najczciej s to miernoty, przywileje s profitami pyncymi z konformizmu) oraz inteligencj twrcz, mylc, odwan w goszeniu swoich pogldw (Mistrz), ale przez wadze gnbion (brak mieszkania, zakaz drukowania). E.M. Remarque "Luk Triumfalny" W midzywojennym Paryu (gdzie chroni si uchodcy z caej Europy) spotyka si inteligent, ktry uciek z fa szystowskich Niemiec - doktor Ravic z inteligentem, ktry nie chcia zaakceptowa totalitaryzmu czerwonego, uchodc politycznym z Rosji - Morozowem. Obaj nie chcieli y w pastwach, gdzie uwacza si godnoci czowieka, gdzie panuje przemoc i bezprawie, jednak w ten sposb skazali si na los bezpastwowcw pozbawionych wszelkich praw, wiodcych ycie z dnia na dzie. S dekadentami XX wieku, ktrzy przejmujcy smutek zalewaj litrami calvadosa. E. Hemingway "Komu bije dzwon" - Zupenie inaczej na rzeczywisto reaguje amerykaski inteligent (z zawodu nauczyciel uniwersytecki) Robert Jordan. Przyjeda do Europy, bo w tym czasie trwa

wojna domowa w Hiszpanii i przycza si do partyzantw. Wczoraj uczy, dzi walczy, gdy trzeba - odda ycie. T. Borowski - "Opowiadania" Losy Tadka to przykad moliwej reakcji inteligenta na warunki ekstremalne. Tadeusz przed obozem duo czyta, pisze wiersze, jest czowiekiem wraliwym, kocha Mari, ma swj wiat. W obozie stara si przystosowa do warunkw (zlagrowanie) i przey za kad cen (moralno wyczona), wic w jednym opowiadaniu jest flegerem, w innym Vorarbeiterem. Po przeyciu obozu musi jeszcze rozstrzygn dylemat - czy wraca do komunistycznego kraju ("Bitwa pod Grunwaldem"). G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Tu bohater take jest polskim inteligentem (jego przynaleno zdradziy oficerki, co midzy innymi byo przyczyn zesania do obozu), ktry przey pieko sowieckich agrw, sigajc w nich kompletnego dna (trupiarnia). Na wasnym przykadzie widzi, e mona wyj z pieka, zachowujc godno, tote Herling-Grudziski nie zgadza si ze stanowiskiem Borowskiego, e kady, kto przey obz, nie moe pozosta moralnie czysty. A. Camus "Duma" - Czy to przypadek, e w zasadzie wszyscy gwni bohaterowie powieci (z wyjtkiem Cottarda) s inteligentami, cho nie zawsze wiadomo, czym si zajmuj (np. Tarrou)? Moe Camus chcia szczegln odpowiedzialnoci za walk ze zem obarczy inteligencj. Niektrzy z nich (Rieux, Grand, Tarrou) od razu przystpuj do wallci z dum, zwaszcza Rieux ma silne poczucie obowizku. Inni (Rambert, ksidz Paneloux) musz do tej decyzji dorosn. W powieci silnie wyeksponowanajest wolno wyboru jednostki. A. Camus "Upadek" - JeanBaptiste Clamence by jednym z bardziej wzitych adwokatw paryskich. Do zamony, doskonay w swym zawodzie, a przy tym otoczony gronem znajomych (w tym piknych kobiet), nie potrafi jednak odnale sensu w swym yciu. (...yem wic z dnia na dzie,

62

nie znajqc innej cigoci jak moje ja (...) posuwaem si po powierzchni ycia, w sowach niejako, nigdy naprawd). Ani wyksztacenie, ani presti zawodowy nie uczyniy z niego prawdziwego czowieka. Dopiero przypadkowe zdarzenie stao si przyczyn jego przemiany. Patrz: przemiana, sd/proces, samobjstwo. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - Rodzina inteligencka Jerzego pokazana w czasie wojny. Ojciec w obozie, matka - kobieta, ktra przed wojn o nic nie musiaa si troszczy, nie potrafi sobie radzi z brutaln okupacyjn codziennoci (np. prba upieczenia chleba). Natomiast Jerzy dorabia korepetycjami, wreszcie decyduj si oni wynaj pokj w swojej willi na Mokotowie "spalonej" rodzinie. Z tego yj. Inteligent Jerzy po wojnie prbuje znale swoje miejsce w nowej rzeczywistoci; ciy jednak nad nim zarwno przeszo wojenna (AK, powstanie), jak i pochodzenie spoeczne. J. Andrzejewski "Popit i diament" - Obraz spoeczestwa tu po odzyskaniu niepodlegoci jest skomplikowany. Andrzejewski pokazuje rne rodowody polskich inteligentw oraz rne ich postawy. 1) Szczuka jest inynierem, ktry studia chemiczne skoczy w Genewie, ale jest synem szewca; obecnie sekretarz komitetu wojewdzkiego partii; ideowiec. 2) Antoni Kossecki - przed wojn adwokat, pniej sdzia. Pochodzi z drobnomieszczaskiej rodziny i dziki pracy i uporowi skoczy studia, otrzyma dobr posad. W obozie zaama $i, peni funkcje sztubowego. 3) Kalicki przyjaciel Szczuki z lat modzieczych, syn zamonej rodziny ziemiaskiej, socjalista. By wykadowc i posem. Po wojnie widzi, e jego socjalistyczne przekonania nie pasuj do komunistycznej rze czywistoci. 4) Maciek Chemicki, Andrzej Kossecki onierze AK, uczestnicy Powstania Warszawskiego, wierni ideom honoru, walki do koca, solidarnej odpowiedzialnoci, uwikani w trudne wybory. 5) wicki prezydent Ostrowca, przed

wojn dziennikarz, po wojnie robi karier polityczn. 6) Profesor Szretter-reprezentuje star, rodow inteligencj sprzed wojny. Po wojnie profesor historii w szkole redniej. Andrzejewski pokaza pod wzgldem spoecznym swoisty "krajobraz po bitwie". G. Orwell "Folwark zwierzcy" Po objciu wady przez zwierzta, wyranie zarysowuj si midzy nimi podziay: rzdzcy - rzdzeni. W tej drugiej grupie przykadem mdrego inteligenta, ktry uda si na emigracj wewntrzn i postanowi przeczeka, jest osio Benjamin: nie angauje si specjalnie w nic, wykonuje swoj prac, nie wychyla si. K.I. Gaczyski "mier inteligenta" - Humorystyczny wiersz, bdcy prb definicji inteligenta. Okazuje si, ejest to kto cigle niezadowolony, niezdecydowany (Chciaby. Pragnby. Mgby. Gdyby), krccy si wiecznie w kko, a gdy si ju na jakie rozwizanie zdecyduje, to pniej tego auje. Jest to kto, kto cigle ma w yciu: "pod wiatr", "pod grk". A. Szczypiorski "Pocztek" Przedstawicielem inteligencji polskiej jest sdzia Romnicki, czowiek z zasadami, ktry o sobie mwi: cygar i godnoci nie wyrzekn si nigdy. Prawy, szlachetny, pomocny ludziom. Pawe Kryski pochodzi z rodziny inteligenckiej (syn oficera), w czasie wojny studiuje na tajnych kompletach, dziaa w podziemu, po latach w "Solidarnoci". Natura romantyka, ktry uwaa, e aby mc istnie, "nard musi wierzga". Inteligencj ydowsk reprezentuje mecenas Fichtelbaum, ktry jest mdrym, wyksztaconym ydem, z godnoci przyjmujcym swj los (mier w getcie). Inna Seidenman - to ona wybitnego lekarza, kobieta bogata i pikna, pod kadym wzgldem zaprzeczajca stereotypowi ydwki: sowiaska uroda, wysoka pozycja spoeczna. W 1968 r. ze wzgldu na pochodzenie zmuszona do opuszczenia Polski, z ktr czua si silnie zwizana. E. Kazan "Ukad" - Eddie Anderson jest synem greckiego emigranta. Obrazuje znany

amerykaski slogan: od pucybuta do milionera. Wbrew woli ojca koczy studia, pniej - korzystne maestwo i dorabianie si kolejnych oznak zamonoci: willa z basenem, kolekcja obrazw, konta, samochody, wasny samolot i dobrze patna, cho nie dajca satysfakcji praca w reklamie. Eddie to mylcy i twrczy inteligent, ktry, co prawda, sam tworzy kultur masow (reklamy), ale umie si wobec niej zdystansowa, krytykuje j. Wie, e z ukadw konsumpcyjnego spoeczestwa nie mona wyj, znajduje wic ucieczk - pisze. W. Woroszylski "Inteligenci" Wiersz z 1974 r., w ktrym poeta, parodiujc obowizujcy w tamtym okresie sposb wyraania si o inteligentach, zarzuca im, e cigle s z nimi kopoty (nie maj instynktu samozachowawczego, niewdziczni, gryz4 pier mlekodajnct), by potem przej do przedstawiania poszczeglnych osb, reprezentatywnych dla tej grupy spoecznej i dowie, e bez nich byoby trudniej, a na pewno wiat zostaby pozbawiony wielu cennych odkry i dzie (np. hrabia Tostoj, doktor Kor czak, Albert Schweitzer lub Tytus Chaubiski). * "Inteligent nigdy nie moe si pogodzi z faktem, zawsze jest poniej lub powyej, boi si albo lekceway". (K. Irzykowski) * "Niemoliwi s ci panowie inteligenci. A jednak wbrew swej niemoliwoci istniej". (W. Woroszylski) .

Kat Kat - Wykonawca wyrokw mierci, dawniej take kar cielesnych, tortur. Przenonie terminu tego uywa si w odniesieniu do kogo, kto obchodzi si z innymi nieludzko, ze szczeglnym okruciestwem. Biblia (NT) - 1) Herod przeszed do historii jako krwawy tyran, zazdrosny o swoj wadz, ktry dowiedziawszy si, i narodzi si krl ydowski, kaza zabija wszystkie dzieci pci mskiej do drugiego roku ycia. (Mt. 2, 1618), std stay zwizek frazeologiczny: rze niewinitek;

by krlem Judei, znienawidzonym przez ydw za propagowanie pogastwa, poplecznik Rzymu. 2) Za pierwszego mczennika chrzecijaskiego uznaje si w. Szczepana, jednego z siedmiu diakonw, ktry rozwija oywion dziaalno charytatywn i gosi sowo boe w czasach apostolskich, skazanego przez Sanhedryn na ukamienowanie (Dzieje Apostolskie 7, 57-60). Katem okaza si tu rozszalay, atwy do manipulowania tum. Mitologia: - 1) Za szczeglnego okrutnika, autora najbardziej wyrafinowa nych mk uchodzi wedug Grekw Zeus, ktry strci ze szczytu Olimpu Hefajstosa i ten przez cae ycie by kulawy; Syzyfa skaza na wieczne wta czanie kamienia pod gr; Tantala na gd i pragnienie nie do zaspokojenia; Prometeusza przyku do ska Kaukazu, a drapieny ptak mia mu wyrywa odrastajc wtrob. 2) Katem w stosunku do Marsjasza okaza si Apollo, ktry, pokonawszy wspaniaego flecist Marsjasza swoj gr na cytrze, kaza go przywiza do drzewa i obedrze ze skry. Por. wiersz Z. Herberta pt. "Apollo i Marsjasz", gdzie bg poezji i pikna ujawnia si jako szczeglnie okrutny i cyniczny drczyciel: Marsjasz (...) dokladnie odarty ze skry, wstrzsany dreszczem obrzydzenia Apollo czyci swj instrument (kat - esteta? Czy te sugeruje, e nie on to zrobi?), wypoczywa w cieniu tego krzyku (okruciestwo traktuje jako relaks?). "ony Sinobrodego" - patrz: ona. Sz. Szymonowic "ecy" Nad pracujcymi na polu chopkami czuwa starosta uzbrojony w nahajk, z ktrej czsto robi uytek, a gdy bije to tak, e krew spywa z poranionych plecw a na nogi: wzilaby byla pewnie na boty czerwone. Z przyjemnoci wyduyby dzie pracy na polu, nie pozwala rozmawia, piewa, odpoczywa. Budzi strach: a naszemu starocie nie patrz w oczy miele. W. Szekspir "Makbet" Zamordowaniem krla Dunkana Makbet rozpoczyna swoje panowanie jako wadca - zbrodniarz. Nastpnie ju bez skrupuw kae zamordowa

63

Banka i jego syna, Fleansa (syn ucieka), syna i on Makdufa, a wreszcie caa Szkocja spywa krwi. Jego rzdy Makduf podsumowuje tak: kady ranek niesie nowe wdw jki, nowy ptacz sierocy, wci nowe skargi bij w lica nieba, a w rozmowie z Malkolmem: w zastpach piekielnych nie ma takiego szatana, ktry by w zbrodni przewysza Makbeta. W. Szekspir "Ryszard III" Dramat oparty na "Kronikach" Holinsheda o krlu Anglii Ryszardzie III, ktry mianowany regentem za maoletniego Edwarda V, tak si rozsmakowa we wadzy, e :ogosi si krlem, za obu bratankw Edwarda i Ryszarda kaza zamkn w Tower, a nastpnie zgadzi. Wolter "Kandyd" -Na tym najlepszym z moliwych wiatw istniej zarwno kaci, jak i ofiary: 1) Szczeglnym okruciestwem odznaczali si onierze bugarscy, ktrzy wtargnli do zamku barona: Rozpruli (Kunegundzie) brzuch (...), nagwalciwszy si wprzd ile wlazto; roztrzaskali glow baronowi (...), baronow pokroili na kawalki. 2) Jako rodek przeciwko trzsieniu ziemi uniwersytet w Koimbrze uzna uroczyste spalenie na wolnym ogniu kilku osb, wychostanie Kandyda i powieszenie Panglossa. G.G. Byron "Giaur" - Za utopienie Leili Giaur mci si okrutnie na Hassanie: nie zadowala si wygran bitw, pokonanego Hassana w namitnym zapamitaniu wrcz wiartuje (sina, od ciala odrbana dlo, turban, ktrego zawoje miecz Giaura zerwat i przerzn na dwoje, pier przebita i otwarta ciosem), sycc oczy konajcym wrogiem. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III - 1) Car rosyjski pokazany jako kat narodu: lubuje si w przegldach wojska, a po kadej takiej paradzie na Placu Marsowym zostaje dwadziecia trupw (skatowany koskimi kopyty, Ci zmarzli stojc (...), a drugi by wp harmaty przejechany kolem, wntrznoci ze k~i wypady mu z brzucha, przy czym umierajcy nie mog wyda nawetjku, bo car traci apetyt, gdy na czczo widzi skrwawione misiwo). Podobnie nieludzki by Piotr I, ktry kaza budowa Petersburg jako miasto

swojej chway: rozkazat wpdzi sto tysicy palw i wdepta ciala stu tysicy ch~opw. 2) Szczeglnie okrutny jest rwnie senator Nowosilcow, ktry przeciga sam siebie w pomysach, aby nie wypa z ask carskich, tote urzdzi proces modziey polskiej w Wilnie. Modzi spiskowcy s torturowani, jak np. Cichowski (opowie Adolfa sc. VII), wypowiedzi Tomasza i Frejenda w sc. I), pobici, wygodniali, zmienieni nie do poznania, s wywoeni kibitkami na Syberi (opowie Sobolewskiego, sc. I). 3) wita Nowosilcowa (np. Doktor, Pelikan, Botwinko), aby mu si przypodoba, rwnie przeciga si w okruciestwie: pan Botwinko (...) nieprdko on skoczy, kiedy si rozmacha (...) wyliczyl mu najmnie ze trzy setnie (kijw), za Doktor i Pelikan radz, aby Rollisonowi pozostawi w celi otwarte okno, wiedzc, e torturowany chopiec popeni samobjstwo. J. Sowacki "Kordian" - Katem w stosunku do narodu polskiego jest car, o ktrego rzdach Kordian mwi: ilu w kopalniach jczy? a ilu wyrznito? a ilu przedziergnito w zdrajcw i skalano? Podobnie o Wielkim Ksiciu Konstantym: brat si wciek carowi, wic go rzucil na Polsk, niech pian zaraa, zbem wciekym rozrywa! Zbrodnicze cechy obu rzdzcych ujawniaj si szczeglnie w sc. IX (rozmowa cara z Konstantym). Wielki Ksi zarzuca bratu zamordowanie ojca w walce o tron, za car wspomina jedn ze zniewolonych przez Wielkiego Ksicia kobiet, szesnastoletni Angielk, bes tialsko zakatowan, ktrej trupa zamknito w szafie. J. Sowacki "Balladyna" -Aby zdoby Kirkora, Balladyna zabija podstpnie Alin, a nastpnie kroczy drog zbrodni (podobnie jak Makbet): wsplnie z Kostrynem morduje wysannika Kirkora - Gralona, tpi kady przejaw buntu i niezadowolenia: powiecie obu rycerzy burmistrzw na dzwonie wiey zamkowej, wybi im zby i wy~ama szczki. Sowicie opaca onierzy, ktrzy maj zabi Kirkora, ostatecznie dokonuje tego Kostryn, by pniej sam sta si ofiar zbrodniczej Balladyny. Krlowa

- zbrodniarka skazuje na tortury rwnie wasn matk. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Ju samym wygldem Heathcliff budzi groz, w jego naturze za ley jaka niewytumaczalna potrzeba zncania si nad ludmi, zadawania im blu (czsto nawet s to osoby, ktre mu nic nie zawiniy): bije, upokarza i ponia swoj on Izabel, doprowadzajc j do mierci; nienawidzi wasnego syna i pogardza nim, z luboci udowadnia mu jego saboci; Haretonowi nie moe sprawia cierpie fizycznych, bo chopiec jest silny i nie boi si go, wic nikczemno opiekuna wzila sobie za cel zrobienia z chlopca nieokrzesanego gbura, w sadystyczny sposb drczy Katarzyn, a pniej crk jej i Edgara - Katy. Wyran pczyjemno sprawia mu widok cz yjego cierpienia. A. Dumas "Triej muszkieterowie" - 1) Kat z Lille to ciko dowiadczony przez ycie czowiek. Wykonuje wyrok na Milady, poniewa przed laty uwioda ona jego brata (mnicha), doprowadzia go do zguby i samobjstwa. Za cicie Milady kat nie wemie ani grosza od muszkieterw. 2) Kardyna Richelieu przedstawiony zosta jako wadca absolutny i kat swoich poddanych, ktry okrutnymi metodami wymusza ich posuszestwo. A. Dumas "W dwadziecia lat pniej" - Dumas przywouje w swej powieci synn histori cicia krla Karola I, kiedy to nagle zgin kat Lon dynu. Jego miejsce zaj zamaskowany czowiek (historia milczy na temat tego, kim by), w ktrym autor widzi Mourdanta, syna Milady (kobiety-demona). F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Ofiar Raskolnikowa zostaa lichwiarka, Alona Iwanowna (i jej siostra Lizawieta), przy czym Rodion twierdzi, e zabi nie czowieka, ale karalucha, pluskw, dlatego tym bardziej nie powinien mie wyrzutw sumienia; dokona swego rodzaju aktu sprawiedliwoci spoecznej, bo ile osb mona uszczliwi za "brudne" pienidze lichwiarki. Raskolnikow wystpuje tu w roli kata, ale jest te ofiar panujcych ukadw spoecznych i wasnej teorii.

H. Sienkiewicz "Szkice wglem" Gdy Wawrzon Rzepa dowiedzia si, e ona zdradzia go z pisarzem gminnym, Zozikiewiczem, nie chcia sucha wyjanie, tylko odrba jej gow siekier na pniu. By to jedyny sposb, jaki mg wymyle prosty chop, aby wymierzy sprawiedliwo (jego zdaniem) wystpnej onie. Nie zrozumiaby caej skomplikowanej intrygi uknutej przez Zo zikiewicza i dobrych intencji ony. H. Sienkiewicz "Knyacy" Szczeglnym okruciestwen~ wobec Juranda odznacza si Zygfryd de Lwe. Dowiedziawszy si o mierci Rotgiera, komtur zemci si na Jurandzie w sposb niezwykle okrutny: chcia go zachowa przy yciu, ale zrobi ze kalek, tote wypali mu oko, obci jzyk i praw do. Planowa take dotkn go jeszcze boleniej - skrzywdzi Danuk. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Wadc abolutnym, tyranem, katem jest tu Neron, o ktrym wiadomo, e w walce o wadz dziaa bezwzgldnie: zabi matk, brata Brytanika i on Oktawi, by mc polubi Poppe. W powieci pokazany zosta jako bezlitosny, podejrzliwy okrutnik, zwyrodnialec, dziaajcy czsto pod wpywem sw Tigellina i Poppei, przy tym bezmylny bazen i tchrz. Poniewa czu si zagroony przez rosnce w potg chrzecijastwo, postanowi radykalnie si z nim rozprawi. Zarzdzi podpalenie Rzymu, chcc zaptezentowa swj literacki talent, pniej win za zniszczenie miasta obarczy wyznawcw Chrystusa. Chcc uspokoi wzburzonych Rzymian, dostarczy im wielu wrae w postaci mierci na arenie setek chrzecijan, rozrywanych przez drapiene zwierzta. Rozkaza take przywiza setki chrzecijan do smolnych supw i podpali: cezar pragnc si zabawi, sam powodowa komi i jecha noga za nog, spogdajc na ponqce ciaa, a zarazem sucha okrZykw ludu (...), w twarzy i przymruonych oczach mia umiech i jania jak soce potne. F. Kafka "Proces" - Jzef K. bez oporu uda si z odwitnie ubranymi panami za miasto do

64

kamienioomu. Posadzono tam skazaca na kamieniu i jeden z katw wykona wyrok mierci, zabijajc Jzefa K. ciosem rzeniczego noa w ser ce. Bohater nie pozna sdziego, nie usysza oskarenia. Ostatnijego myl byo to, e zgin jak pies. E.M. Remarque "uk Triumfalny" Ravic uciek z Niemiec przed systemem, ktrego nie mg i nie chcia zaakceptowa. Faszyzm przybra dla niego jed nak posta i twarz Haakego, ktry odznacza si szczegln starannoci w przesuchiwaniu oskaronych: przez rrzy dni zamroczenia wypywaa z omdle, przebudze i strasziwego blu chodna, umiechnita twarz Haakego. Ravic by przez niego tak skatowany, e przekroczy granic cierpienia -prawieju nie czu blu. Jedn z metod by rwnie szanta psychiczny: Haake grozi Ravicowi odesaniem Sybilli do obozu koncentracyjnego. T. Borowski "Opowiadania" - U Borowskiego nie ma wyranej granicy midzy katem i ofiar. W charakterze kata na pewno ujawnia si system, ktrego reprezentanci stosuj bestialskie metody: Kronszmidt wazit onierskimi butami na goe ciaa i jedzi na czogajcym si czowieku lub: dwuszereg ludzi, pier o plecy, niesie drabin (...), na okrzyk: lotnik, kryj si! padaj na ziemi, nie wypuszczajc drabiny. Kto puci, ginie pod kijem lub zaszczuty przez psa. Nastpnie po szczeblach ec(cej na ludziach drabiny zaczyna chodzi esman. S te bardziej "estetyczni" kaci, ci, ktrzy stoj na rampie z notatnikiem w rku, gdzie kade auto to kreska, jak odjedzie szesnacie aut, to jest tysic, rak pus-minus. Esman jest spokojny, opanowany, fachowy, ale cienka trzcinka gnie mu si uerwowo w rkach. Jednak winiowie obozu to nie tylko ofiary, czsto zachowuj si jak kaci wobec innych wspwiniw, np. ulubion "zabaw" jest straszenie starych i sabych wybirk; Iwan jako funkcyjny ze szczegln dokadnoci wymierza kar Bekerowi: Beker lea; charcza i plu krwi, a Iwan kopa go gdzie popado: w mord, w brzuch, w podbrzusze lub marynarz z Sewastopola, ktry

ukara wyrodn matk, wyrzekajc si dziecka: chwyci jq wp, za dawi ap gardo (...) i rzuci jak ciki wr zboa. Doczeka si pochway Niem ca: gut gemacht. Z. Nakowska "Medationy" Autorka zwraca uwag na podobny fakt jak Borowski w "Opowiadaniach": midzy katem a ofiar istnieje czsto tylko cienka czerwona inia lub nawet jej brak. Obok sytuacji jednoznacznych, np. wyywanie si straniczek na winiarkach w Ravensbruck, Nakowska pokazuje zdarzenia, nie poddajce si jasnym ocenom moralnym: czy chopiec, ktry zastrzeli rann ydwk, ktra ucieka z transportu i ktrej nikt nie chce (boi si) udzieli pomocy - to kat czy ofiara wojny? ("Przy torze kolejowym"). R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - Ze szczeglnym okruciestwem pokazana jest scena przesuchiwania Basika: bicie do utraty przytomnoci, aby wydoby informacje na temat Kolumba. Podobnie bestialsko zostaa potraktowana przez Niemcw Niteczka, gdy usiowaa ukry rannego Kolumba: zgwacona przez kilku Niemcw, zostaa nastpnie zamordowana. Kolumb zobaczy wbit w krocze jej trupa butelk, roztrzaskan kopniciem lub uderzeniem. J. Andnejewski "Popi i diament" - 1) Katem w obozie Gross-Rosen okaza si sdzia Kossecki, ktry - jak twierdzi Szczuka - pod nazwiskiem "Rybicki", peni funkcj sztubowego, wyrniajc si szczeglnym okruciestwem wobec wspwiniw. Thzmaczy to pniej zwierzcym pragnieniem przetrwania. 2) Jurek Szretter jest dowdc grupy chopcw. Zachowuje si cynicznie, brutalnie wobec sabszych, wielk rado sprawia mu panowanie nad innymi, wyznaje kult siy. Gdy zabi z zimn krwi Kotowicza, nie mia z tego powodu rozterek moralnych. Uwaa, e to go dobrze okrela jako dowdc. Kady nastpny przejaw buntu potraktowaby podobnie. L. Kruczkowski "Niemcy" Typem Niemca-kata, ktry nie ma sobie nic do zarzucenia jest

Willy Sonnenbruch, ktry wiedzc, e syn pani Soerensen nie yje, cynicznie "kupuje" od niej kosztowny, stary naszyjnik, robic jej nadziej na uwolnienie syna. Do Maki mwi o tym pniej z dum: umar dzi rano w swojej celi. Troch za mocno przestuchiwano go ubiegej nocy. G. Orwell "Folwark zwierzcy" To Napoleon powoli, acz systematycznie przygotowuje si do roli wadcy absolutnego, tyrana, a pniej kata na folwarku zwierzcym. To on odbiera sukom szczenita, by z nich wychowa gotow na kade jego skinienie policj. Rzdzi poprzez zastraszenie i terror, by samemu mc cynicznie korzysta z przywilejw przysugujcych wypdzonemu przez zwierzta czowiekowi. Niewygodnych z jakiegokolwiek powodu likwiduje (por. ko Boxer odjecha do rzeni). G. Orwell "Rok 1984" - Tu katem jest Wielki Brat, o ktrym nie wiadomo, czy w ogle istnieje. Natomiast system dziaa sprawnie i ma swoich katw. Jednym z nich jest O'Brien, ktry dobrze wie, e nie ma rzeczy bezwzgldnie strasznych, bo dla kadego czlowieka, co innego jest najstraszniejsze na wiecie. Dla jednego moe to by pogrzebanie ywcem, dla drugiego spalenie. O'Brien wie, e dla Winstona bd to szczury. Potrafi t wiedz z ogromn precyzj wykorzysta, patrzc z przyjemnoci na ofiar. Jeli chcesz wiedzie, jaka bdzie przyszlo, wyobra sobie but depcz4cy ludzk twarz, wiecznie! (...) inwigilacja, donosictelstwo, aresztowania, tortury, egzekucje nigdy si nie skocz - twierdzi gorliwie. K. Moczarski "Rozmowy z katem" - Tytuowym katem jest tu Jurgen Stroop, likwidator getta warszawskiego. Po nieudolnych pocztkowych dziaaniach von Sammerna, Stroop przystpi do Grossaction in Warschau metodycznie, chodno, kalkulujc jak najmniejsze straty po stronie niemieckiej, a poza tym wiedzia, e pracuje dla siebie na Krzy elazny. Getto pacyfikowa metod wysadzania domw po kolei, inne podpala miotaczami ognia, a do skaczcych z okien kamienic ydw onierze Stroopa

strzelali jak do kaczek. Wszak ydzi, Cyganie (...) s w rozumieniu prawdziwej nauki prawie zwierztami (...). Nasi biologowie stwierdzili, e krew i tkanki ydw s zupenie inne ni aryjczykw. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Tutaj rwnie nieludzki jest cay system, skierowany przeciwko jednostceju od aresztowania i ledztwa a po trupiarni w obozie. Na usugach systemu s kaci: 1) Ci, ktrzy w trakcie ledztwa wybijaj zby, nie pozwalaj spa, zaatwi potrzeb fizjologicznych. 2) Urkowie, ktrzy wyywaj si bez karnie na winiach, np. nocne owy na kobiety, samosdy, gra o rzeczy i ycie winia. Czsto ofiary, aby ratowa wasne ycie, staj si przyczyn mierci lub cierpie innych (niewyrana granica midzy katem a ofiar, bo czowiek jest ludzki w ludzkich warunkach): yd, ktry zadenuncjowa czterech Niemcw, Machapetian, ktry wysugiwa si, donoszc na kolegw lub zwykli, winiowie, ktrzy dochodz do tego, e potrafi powiedzie: baracho w ttupiarni re cudzy chleb, nie pracujc. Wida wwczas, e pieriewospitanije zostao zakoczone: winia mona bez chwili wahania posadzi za stoem sdziowskim naprzeciwko przyszlego oskaronego. H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem" - Marek Edelman relacjonuje sytuacj, co do ktrej moralnej oceny nie ma wtpliwoci, jednak okazuje si, e nie mona przej przez pieko i pozosta nieskazitelnie czystym: szeciu, omiu wlasowcw gwalcilo dziewczyn. StaTi w kolejce i gwacili j (...), dziewczyna wyszla, potykajc si o le4cych, biala, naga, zakrwawiona. Przyglda si temu tum i nikt nic nie zrobi, cho wiadomo, jak "normalny" czowiek powinien si w tej sytuacji zachowa. Tu wiat nie jest czarno-biay. J. Kosiski "Malowany ptak" Powie ukazuje dualistyczn rzeczywisto wojenn: s tylko kaci i ich ofiary. Ukrywajcy si ydowski chopiec w swej wdrwce spotyka si wycznie z brutalnoci, przemoc, zwyrodnialstwem i szczeglnie

65

odraajc w swojej wulgarnoci zbrodni. Np. zazdrosny o on mynarz, olepia parobka w niezwykle dziki sposb: szybkim ruchem (...) wbil lyk w oko mtodzieca i zakrcil ni. Oko wyskocZyto z twarzy jak ltko ze stluczonego jajka; inny chop, Tcza zgwaci, pobi i zamordowa znalezion przy torach ydwk; natomiast Garbosz nie poprzestaje ju na zwykch metodach katowania (bicie wierzbowymi rzgami, kopanie, wrzucanie w kpy pokrzyw), jego zncanie si nad bezdomnym niemow polega na przywieszeniu chopca do belki w stodole i wpuszczanie do niej swego dzikiego psa, Judasza. Aby pies nie rozszarpa mu ng, may musia godzinami wisie u belki z podkurczonymi nogami. J. Jones "Std do wiecznoci" W armii Stanw Zjednoczonych amie si charaktery i zmienia lwy w potulne baranki. Suy temu cay system kar z obozem karnym i czarn dziurq na zakoczenie. Jest jeszcze tzw. "Sala gimnastyczna", czyli miejsce tortur dla szczeglnie opomych. W tej obrbce perfekcyjny jest zwaszcza "Grubas", ktry stosuje w "amaniu" onierzy bicie trzonkami od motyk, nadrywanie uszu, wybijanie zbw, gruchotanie koci. Wszystko to odbywa si na oczach ustawionych pod cianami innych onierzy z obozu karnego: Barry nie mgl ju oddawa moczu i mia na wpl oderwane uszy od gowy. Za kadym razem "Grubas" robi to z kamiennym spokojem i przyklejonym do twarzy umiechem. W. Golding "Wadca much" - W grupie chopcw Ralf i Jack wykazuj skonnoci przywdcze, przy czym Jack pragnie rzdzi przy pomocy siy, wymaga bezwzgldnego posuszestwa, brutalnie likwiduje przeciwnikw. Chopiec gardzi saboci zarwno fizyczn, jak i psychiczn, dlatego pierwsz ofiar stanie si Prosiaczek (skala tortur jest ogromna: od szyderstw, poprzez kradzie okularw, bez ktrych Prosiaczek nic nie widzi, a do zabicia go). To Jack take, zaspokajajc sw potrzeb zadawania blu, siania strachu i dominowania, urzdzi polowanie naRalfa, co

suy eliminacji przeciwnika, ale te chci "pobawienia" si ofiar. Cz. Miosz "Ktry skrzywdzie" Wiersz jest przestrog skierowan do wadcy (wadcw), ktry jest panem ycia i mierci swoich poddanych (radzi e jeszcze jeden dzie przeyli), ktry rzdzi bezwzgldnie, okrutnie i... cynicznie (miechem nad krzywd jego wy buchajc), znajdujc poklask i potwierdzenie swojej zbrodniczej dziaalnoci w gromadzie bfaznw, przyklaskujcej wszystkiemu z lku o wasne ycie. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" - W Kombinacie, jakim jest szpital psychiatryczny, rzdzi Wielka Oddziaowa. Goszc chwalebne haso przywracania pacjentw do normalnego ycia, upaja si wadz, stosujc wszelkie sposoby podporzdkowania sobie chorych. Jej ulubion metod s rnorodne tortury psychiczne (szanta, wymuszanie publicznego ujawniania swoich najwstydliwszych spraw, groby), cho dysponuje rwnie bardziej radykalnymi rodkami, jak lobotomia. Jej pojedynek z Mc Murphim ujawni, e nieatwo odda wadz. S. Mroek "Tango" - Edek, ta mdro zbiorowa, ta sama prostota, ten ktry nie ma kompleksw i dziata odwieajco, signie po wadz. Okae si, e w od powiedniej chwili umie zada niegronemu w kocu, robicemu tylko duo haasu Arturowi miertelny cios kolb rewolweru. Teraz ju bdzie rzdzi przy pomocy pici: widzicie, jaki mam cios. Ale nie bjcie si, byle siedzie cicho, uwaa, co mwig, a bdzie wam ze mn dobrze (...). Tylko postuch musi by. U. Eco "Imi ry" - Rol wielkiego kata gra tu Wielki Inkwizytor, Bernardo Gui, przed ktrym dr wszyscy i ktry zdaje sobie spraw ze swej szataskiej siy. Upaja si strachem ludzi (np. torturowany Salwadore), wie, e kadego moe skaza, wytarczy tylko oskary go o kontakty z diabem. Kade jego przybycie znaczone jest stosami, krwi torturowanych i strachem tych, ktrzy obsetwuj reyserowany

przez Wielkiego Inkwizytora szataski spektakl. T. Kenneally "Lista Schindlera" patrz: zbrodnia/zbrodniarz. * .,Krew nasz dugo lej katy, Wci pyn ludu gorzkie zy. Nadejdzie jednak dzie zapaty, Sdziami wwczas bdziem my!" (B. Czerwieski) * "Skrc ci o gow!" (jedno z ulubionych powiedze krblowej ang. Elbiety I, tej, ktra cia Marie Stuart)

Katastrofizm Katastrofizm - Pesymistyczne przekonanie o grocej katastrofie, nieuchronnej zagadzie wspczesnego wiata i cywilizacji, przede wszystkim kultury europejskiej. Katasttofizm szczeglnie silnie by obecny w okresach z jakiego powodu schykowych koniec wieku; koniec tysiclecia. Nastroje katastroficzne bardzo wyrazicie wystpiy na przeomie XIX i XX wieku, a take w latach trzydziestych. Modernizm Nastroje schykowe wynikajce z postawy dekadenckiej pod koniec wieku XIX przybray form katastrofizmu. Przekonanie, e ludzko doszaju do kresu swoich moliwoci, e wszystko zostao odkryte i zbadane, skaniao do twierdzenia, i rycho nastpi koniec wiata. Niejako potwierdzeniem tych idei bya teoria katastrofizmu geologicznego, ktra gosia, e wszelkie zmiany ziemskiego globu zachodziy w wyniku katastrof wyniszczajcych wszystkie ywe organizmy. J. Kasprowicz "Dies irae" Nadszed dzie sdu ostatecznego. Pochd zmartwychwstaych zmierza do doliny Joza fata. gdzie oczekuje Sdzia-Bg. Ludzie id przeraeni, bo Bg, ktry skaza ich na grzech, stwarzajc ich skonnymi do za, bdzie teraz dokonywa surowego osdu uczynkw, nie intencji. Groz potguj apokaliptyczne obrazy zagady wiata: gry wal si z oskotem w przepaci, ziemia pokrya si miliardem krzyy, a nad wszystkim gruje wielka gowa w cierniowej koronie. Patrz: apokalipsa. J. Kasprowicz "wity Boe,

wity Mocny" - Przez wiat kroczy wielki kondukt pogrzebowy. Na jego czele idzie mier, za ni postpuj ludzie, zwierzta, nawet roliny. Kondukt zmierza do grobu samotnego czowieka. wiat natomiast znalaz si pod panowaniem Szatana-zo zawadno ludzkimi sercami i najbardziej elementarne zasady etyczne przestay obowizywa. Zrozpaczony czowiek zwraca si do Boga, by wyzwa Szatana na pojedynek. A gdy Stwrca milczy, nie pozostaje nic innego, jak zwrci si do jedynego wadcy ziemi - Szatana. Patrz: apokalipsa, Szatan. J. Kasprowicz "Moja pie wieczorna" - Zachd soca zabarwia cay wiat ognicie czerwonym kolorem, co sprawia, e zdaje si on pon. Kasprowicz daje apokaliptyczn wizj poncych lasw. Ogie ogarn nawetjeziora i rzeki. Okres midzywojenny Katastrofizm pojawia si jako nastpstwo pierwszej wojny wiatowej i szoku, ktry spowodowaa. W literaturze objawia si zapowiedziami wielkiej zagady, ktra nieuchronnie nadciga. Artyci widzieli j jako apokaliptyczn wojn wiatw. S.I. Witkiewicz "Szewcy" patrz: historia. J. Tuwim "Bal w operze" - wiat znalaz si we wadzy brudnych i odraajcych pienidzy, ktre upodlaj wszystko, co ma z nimi jakikolwiek zwizek. Elity spoeczestwa s zgraj prostakw, apczywie poerajcych jedzenie w bufecie. Zakcony zosta porzdek natury, bo jednoczenie jest kar nawa, wic zima, i na targ przyjedaj wozy "z zielenizn", panuje wic wios na lub lato. Na niebie pojawia si zapowied nadchodzcej groteskowej apokalipsy - trzy mapy. W tym wiecie nie ma miejsca na groz koca wiata. Bal w operze koczy pojawienie si nierzdnicy babiloskiej z neonem w kroku, dosiadajcej odraajcego Lewiatana, ktrego tworz pienidze-robactwo. J. Czechowicz "al" -Znia si wieczr wiata tego, nadciga nieuchronna katastrofa, ktr bdzie wojna, niwa huku i blasku. Nikt nie ocaleje, nie bdzie zwycizcw i zwycionych. Poeta mwi:

66

bd strzelat do siebie i mart wielokrotnie. J. Czechowicz "Modlitwa aobna" - patrz: apokalipsa. J. Czechowicz "Elegia niemocy" - patrz: pogrzeb. Cz. Miosz "Kotysanka" Sielska wizja ycia w rolniczym kraju kryje jednak zapowied nadchodzcej katastrofy. W koysce pi nowy bohater, koysany onierskimi piosenkami. Cz. Miosz "Roki" - patrz: apokalipsa. K.I. Gaczyski "Koniec wiata" patrz: apokalipsa. W. Broniewski "Krzyk ostateczny" Dzie godu, ognia, powietrza i wojny z dziejowej rodzi si nocy, czterej jedcy apokalipsy ju pdz - nadciga nieuchronna katastrofa, ktra zmiecie z powierzchni ziemi ca ludzk cywilizacj. K.K. Baczyski "Pokolenie" (1943) (Wiatr drzewa spienia. Ziemia dojrzaa) - Zapowied apokalipsy wypenia si. Ziemia nasiknita krwi przeywa czas straszliwych niw. Ogromne nieba sun z warkotem, a ze wierkw na pou zwisa gowa obcita. Pokolenie Baczyskiego jest wiadkiem apokalipsy spenionej. T. Gajcy "Wczorajszemu" Wiersz jest wiadectwem podobnej jak w przypadku Baczyskiego biografii twrcy. Wyrana opozycja wczoraj dzi. Wczoraj, to czas ufnoci, pikna natury, mioci i poezji, ktra te wartoci sawi. Dzi, to skowyt strzaw, ornamenty un. Wszystkie pozytywne wartoci "z wczoraj" dzi ulegaj zagadzie: nie ma ufnoci, jest kamstwo i lk, nie ma pikna przyrody, jest trawa, ktra pokrywa groby, nie ma mioci, jest czas nienawici, a sowa poezji maj godzi jak oszczep. Wsplczesno - Koniec wieku i jednoczesny koniec tysiclecia wzmogy nastroje katastroficzne w kulturze. Mno si teksty na temat przepowiedni Nostradamusa, ktry na schyek naszego wieku zapowiedzia trzeci wojn wiatow i straszliw bitw pod Armagedonem, decydujc o losach wiata. Literatura fantastyczno-naukowa tworzy wizje ziemskiego globu po totalnej wojnie nuklearnej albo katastrofie ekologicznej, ktra przyniosa zagad rodzaju ludzkiego.

* "Biada!... Pier wiatw, przed chwil tak ywa, kona pod strasznym ciarem..." (J. Kasprowicz) * "Na wszystko mrok nicoci nieprzebyty spyn..." (J. Kasprowicz) * "A jako widna ta ziemia, wspaniaa wielk godzin konania, niepogrzebione wok le ciaa..." (J. Kasprowicz) * "Dzie straszny rodzi si z nocy. Bdzie gd, pooga i mr". (W. Broniewski) * "Znia si wieczr wiata tego nozdrza wietrz czerwony udj". (J. Czechowicz)

Konflikt pokole Kontlikt pokole - Sprzeczno interesw, pogldw, niezgodno, spr pomidzy przedstawicielami dwch rnych pokole. Moe mie miejsce w rodzinie, przybierajc form konfliktu rodzicw i dzieci. Moe rozgrywa si rwnie na paszczynie szerszej i by sporem dwch rnych pokole historycznych, artystycznych itp. Biblia (ST) - Absalom buntuje si przeciwko swojemu ojcu Dawidowi. Zyskuje zwolennikw wrd Izraelitw, zarzucajc ojcu niesprawiedliwe rzdy i twierdzc, e sam rzdziby lepiej. Kiedy bunt przybiera form jawnego signicia po wadz, Dawid z caym dworem opuszcza Jerozolim i udaje si na wygnanie. Wreszcie dochodzi do bitwy, w ktrej wojska Absaloma zostaj pokonane, a on sam ginie z rki Joaba. Dawid na wie o mierci syna pogra si w rozpaczy. Dzieje Absaloma s jeszcze jednym potwierdzeniem zawartego w Dekalogu nakazu: Czcij ojca swego. Mitologia 1) Kronos, najmodszy syn Uranosa, buntuje si przeciwko ojcu. Sierpem obcina mu jdra i pozbawia wadzy, sam zasiadajc na tronie. 2) Zeus jako jedyny uratowa si spord dzieci Kronosa poeranych przez ojca. Kiedy dors, przy pomocy matki poda Kronosowi rodek, ktry spowodowa, e ten zwymiotowa Posejdona, Hadesa, Her, Demeter i Hesti. Wwczas rodzestwo stano do walki z ojcem, ktry

sprzymierzy si z innymi tytanami. Tak rozpocza si trwajca dziesi lat tytanomachia. Ostateczne zwycistwo odnis Zeus i to on zosta wadc wiata. Wojna tytanw z bogami olimpijskimi bya walk pomidzy dwoma pokoleniami bogw. Sofokles "Antygona" - Hajmon wiedzie z ojcem spr o losy Antygony. Kreon emocjom syna przeciwstawia przekonanie, e rodzina wadcy nie moe sta ponad prawem, ktre on stanowi. Modzieniec powouje si na gos ludu tebaskiego, ktry nie uznaje Antygony za winn. Dochodzi do starcia dwch koncepcji pastwa: ojciec twierdzi, e pastwo jest niepodzieln wasnoci wadcy, syn uwaa, e wadca powinien wsuchiwa si w gos swojego ludu. Zatem w wypadku "Antygony" konflikt pokole dotyczy wizji pastwa i wadzy. J. Kochanowski "Na modo" Szalestwa modoci s czym naturalnym. Ci, ktrzy oburzaj si na nie, chc mie rok bez wiosny. A. Wadysawiusz "Do dzieci" Autor nazywa swoje dzieci Tatarami, bo chc go z wiata wygna w ziemi. Udziela im rady, by w pracy i bojani boej szukay dostatku i szczcia tak, jak on sam to czyni. K. Brodziski "O klasycznoci i romantycznoci tudzie o duchu poezji polskiej" - Spr starych klasykw z modymi romantykami ujmuje Brodziski jako starcie dwch koncepcji poezji, ktre wi si z wiekiem czowieka. Starsi, bardziej dowiadczeni, wol ad, harmoni, porzdek klasycyz mu. Modsi wybieraj swobod i spontaniczno romantyzmu. Konflikt bierze si z tego, e adna ze stron nie chce uzna racji strony przeciwnej. J. niadecki "O pismach klasycznych i romantycznych" Autor zarzuca modym romantykom prymitywizm i dziko. Z pozycji klasyka oskara romantyzm, e cofa ludzi do etapu barbarzystwa. M. Mochnacki "O literaturze polskiej w wieku XIX" Mochnacki ujmuje spr klasykw z romantykami w kategoriach dialektyki Hegla, traktujc gojako konieczno. Klasycyzm (teza) musia

wywoa swoj antytez (romantyzm). Zderzenie tych dwch nurtw, walka dwch pokole stworzy w kulturze co nowego i stanie si przyczyn postpu. A. Mickiewicz "Oda do modoci" Mickiewicz kontrastuje wizje dwch wiatw: wiata staroci i wiata modoci. wiat starych to marazm, bezruch, egoizm. wiat modych charakteryzuje dynamizm, entuzjazm, ch wsplnego dziaania, by ziemski glob nowymi pchn tory. Starzy odchodz ju w przeszo, przyszo naley do modych. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Podczas rozmowy Gustawa z ksidzem konflikt pokole ujawnia si w starciu racji serca i racji rozumu. Ksidz odwouje si do racji rozumowych, prbujc pocieszy Gustawa. Tym samym staje si w pewien sposb reprezeritantem pokolenia owieceniowego. Gustaw zna tylko racje serca i na nich buduje swoj wizj wiata, jak przystao na modzieca z pokolenia romantykw. Te dwa stanowiska nie dadz si pogodzi. Patrz: ucze i mistrz. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) W salonie warszawskim dochodzi do dyskusji pomidzy modymi i starymi. Modzi, peni zapau do walki, poruszeni wydarzeniami na Litwie, domagaj si od literatury, by podejmowaa aktualne tematy, by wspieraa nard w jego cierpieniu. Starzy, lojalni wobec carskich wadz ugodowcy, pisz wedug klasycystycznych regu, ktre nakazuj, by mitologija zastpowaa naocznych wiadkw. Boj si siga po aktualne tematy, eby nie narazi si wadzom. Jeden ze starych literatw stwierdza, e nie tyle aktualno wspczesnej tematyki przeszkadza w jej literackim ujciu, ile jej okruciestwo, a nasz nard scen okrutnych, gwatownych nie lubi. Spr w salonie jest wyranym odbiciem walki klasykw z romantykami. 2) Podczas balu u Senatora modzi Rosjanie, widzc serwilizm carskich urzdnikw, wyraaj swoje oburzenie. S zagorzaymi przeciwnikami despotyzmu, ktry daje szanse kaery kreaturom w rodzaju Nowosilcowa czy Bajkowa. Pogldy modych s odzwierciedleniem pogldw

67

pokolenia dekabrystw. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Widzc, e Tadeusz nie zajmuje si Podkomorzankami podczas wieczerzy w zamku, Sdzia wygasza mow na temat staropolskiej grzecznoci. Chwali w niej czasy swojej modoci, kiedy to modzieniec nabiera ogady towarzyskiej i uczy si dobrych manier, przebywajc na dworach. Wspczesna modzie, cho posya si j do szk, nie hoduje ju dawnym obyczajom i nie przestrzega zasad grzecznoci. Caa mowa Sdziego skierowana jest przede wszyst kim do Tadeusza i daaby si sprowadzi do odwiecznego w konflikcie pokole hasa: ,"Ta w twoim wieku...' . J. Sowacki "Kordian" - W scenie w podziemiach katedry w. Jana, podczas dyskusji o zamachu na cara, cieraj si pogldy starych i modych. Stary Prezes, wspierany przez swoich rwienikw, opowiada si przeciwko zabiciu cara, powoujc si na fakt, e zosta on koronowany na krla Polski, a Polacy nigdy nie splamili si zbrodni krlobjstwa. Odwouje si te do racji rozumowych, kac spiskowcom zastanowi si nad konsekwencjami mierci cesarza. Mody Podchory - Kordian, peen zapahz, kierujc si emocjami, nawouje do dokonania zamachu - car musi zapaci za swoje zbrodnie wobec Polski. Prezesowi zarzuca, e przed czynem powstrzymuje go jego wiek. Wszystkie argumenty, ktre przywouje Prezes, s argumentami starca (Wiecznie piewasz to samo! hymn staroci piejesz...). W kocu Kordian, nie mogc przekona zebranych, decyduje si sam dokona zamachu. Modo i staro nie zdoay si porozumie. A. witochowski "My i wy" "My" to pokolenie pozytywistw, ludzi modych, odrzucajcych zapatrzenie w przeszo i tradycj. Modzi wierz w moliwoci nauki, w to, e uczyni ona wiat lepszym. Gwnym hasem czyni haso pracy dla dobra spoeczestwa. "Wy" to pokolenie starych, bezkrytycznie zapatrzonych w przeszo, zgnuniaych. Modzi s jeszcze nieliczni, starych jest

wikszo, ale suszno jest po stronie tych pierwszych, wic oni zwyci. Jednoczenie Switochowski podkrela, e nie istnieje moliwo jakiegokolwiek porozumienia midzy pokoleniami (Czy idc tak odmiennymi drogami moemy si spotka kiedykolwiek i uszano wa wzajemnie swoje cele? Nigdy! Wiemy to-midzy naszymi obozami popalone mosty, pozrywane gorble). A. Asnyk "Daremne ale, prny trud..." - Poeta wyraapogldy "modych" - pozytywistw. Swiat nieustannie idzie do przodu, przeytych ksztatw aden cud nie wrci do istnienia i nic nie jest w stanie powstrzyma przemian. Daremne ale "starych" nie zdoaj cofn ycia fal. A. Asnyk "Do modych" - Poeta prbuje w duchu ewolucjonizmu agodzi konflikt "modych" i "starych". wiat idzie do przodu, kada epoka ma swe wasne cele. Ale nie naley depta przeszoci otarzy, bo cigle jeszcze yj ci, ktrzyje wznieli. "Modzi" winni im s szacunek, bo teraniejszo bierze swj pocztek w przeszoci (teoa ewolucjonizmu). Musz te pamita i o tym, e za czas jaki stan si przeszoci i jacy inni "modzi" zbuntuj si przeciwko nim (I wasze gwiazdy, o zdobywcy modzi, w ciemnociach pogasn znw!). E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Konflikt pokole rozgrywa si na paszczynie sporu Witolda Korczyskiego z ojcem. W trudnej sytuacji ziemiastwa po powstaniu styczniowym Benedykt Korczyski odszed od dawnych ideaw. Toczy nieustanne spory z Bohatyrowiczami o kad pid ziemi, kad sztuk byda, ktra wesza na jego pole. Jest przekonany, e nie naley udostpnia chopom maszyn, bo ci nie potrafi si z nimi obchodzi i jedynie je psuj. Witold, jako mody pozytywista, jest zwolennikiem bliskich stosunkw dwor'u i wsi. Chce wrd chopw szerzy owiat, uczc ich nowoczesnych metod uprawy ziemi i obsugi maszyn rolni czych. Mimo rnicy zda ojcu i synowi udaje si doj do porozumienia. 2) Justyna Orzelska amie odwieczne konwenanse i wychodzi za m za

schopiaego Janka Bohatyrowicza. Okazuje si odwaniejsza od Marty Korczyskiej, ktra przed laty, bojc si pracy i tego, co powiedz ludzie, nie zdecydowaa si na maestwo ze stryjem Janka - Anzelmem. 3) Zygmunt Korczyski wchodzi w konflikt z matk. Pani Andrzejowa, otaczajca kultem pami ma, z przeraeniem spostrzega, e jej syn odrzuca wszystkie ideay, ktrym powici si ojciec. Zygmunt nazywa je szalestwem, za ktre teraz on i jego pokolenie musi paci. B. Prus "Lalka" - Prus przeciwstawia sobie dwa pokolenia. Ludzie tacy, jak Rzecki i Wokulski, potrafili powici si ideaom, potra ili swoje ycie odda jakiej sprawie. Pokolenie wspczesne to dorobkiewicze, aferzyci i drobni ciuacze, ktrzy yj jedynie dla siebie, bojc si wszelkiego ryzyka i poprzestajc na maych, poktnych interesach. Wedug Prusa, to dawne pokolenie idealistw, niestety, ju odchodzi (w ostatniej scenie Szuman z gorycz mwi: Jak oni si wynosz). Pozostaj tylko ci, ktrzy potrafili dostosowa si do nowych czasw- sklepikarze, ludzie o wtpliwej uczciwoci, kaerowicze. Patrz te: pokolenie stracone. S. eromski "Doktor Piotr" Kiedy po powrocie do domu Piotr Cedzyna dowiaduje si, e ojciec, by paci za jego studia, zmniejsza dniwki, oskara go o to, e okrada robotnikw. Stary Dominik Cedzyna nie widzi niczego zego w tym, co robi. Na tym tle dochodzi midzy ojcem i synem do konfliktu, ktrego efektem jest wyjazd Piotra za granic. Mody Cedzyna przyj muje tam posad, ktra pozwoli mu spaci zacignity, jego zdaniem, u robotnikw dug. S. eromski "Ludzie bezdomni" - Na spotkaniu warszawskich lekarzy Tomasz Judym wygasza referat, w ktrym prezentuje swoje radykalne pogldy. W zapale modoci zarzuca starszym od siebie lekarzom sybarytyzm i odejcie od zasad etyki. Jednoczenie proponuje, by tym wacicielom fabryk, ktrzy nie bd chcieli poprawi warunkw pracy i ycia robotnikw, odmawia leczenia.

Takie pogldy prowadz do odrzucenia Judyma przez warszawskie rodowisko lekarskie. Konflikt pokole rozgrywa si tu na paszczyznie sporu modego, penego zapau lekarza ze starszymi, zgnuniaymi kolegami. S. eromski "Przedwionie" - 1) Cezary Baryka przycza si w Baku do rewolucjonistw, by przeciwstawi si matce. Najego postpowanie ma wpyw rwnie fakt, e wyjazd ojca na wojn uwolni go od nieustannego dozoru. Hasa rewolucji nie do koca poj i waciwie nie s one dla niego istotne. Wane jest to, e po raz pierwszy w yciu przeciwstawi si rodzicom. Jego zachowanie wyraa irracjonalny bunt przeciwko rodzicielskiej opiece. 2) W rozmowach z Gajowcem Cezary Ba ryka przywouje argumenty komunistw. Nie wynika to z faktu przyjcia idei komunistycznych. Cezary programowi powolnych przemian, ktry pr oponuje Gajowiec, przeciwstawia program burzenia Lulka. Opanowanie i zdrowy rozsdek starego czowieka zostaj tutaj skontrastowane z emocjami domagajcego si natychmiastowych zmian modzieca. Jednak w tym kontlikcie eromski nie opowiada si jednoznacznie po adnej ze stron. S. Przybyszewski "Confiteor" Utylitarnej sztuce poprzedniej epoki przeciwstawia Przybyszewski sztuk now. Goszc haso "sztuki dla sztuki", czyni z niej absolut i podnosi twrczo do rangi religii. Artysta staje si jej kapanem. Te pogldy s wyrazem konfliktu modych modernistw ze starymi pozytywistami. Patrz: artysta. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Zbyszko buntuje si przeciwko matce i temu wszystkiemu, co ona uosabia: kotunerii, mieszczaskim wartociom, prymitywizmowi, specyficznie pojmowanej moralnoci, ktr Dulska ujmuje w bardzo prost zasad: brudy naley pra we wasnym domu. Wyrazem tego buntu ma by maestwo z Hank, ktre amie wszelkie konwenanse - "panicz" polubi ciarn suc. Niestety, Zbyszko do szybko sabnie w swoim buncie. Jak sam

68

mwi, jest kotunem, bo si nim urodzi. Kiedy Juliasiewiczowa uwiadamia mu, e po lubie z Hank nie dostanie od matki ani grosza, Zbyszko wycofuje si. Zosta pokonany - nie oeni si ze suc. Konflikt Zbyszka i Dulskiej z jednej strony obnaa obud mieszczaskiego ycia, z drugiej jest ilustracj przekonania naturalistw, e czowiek zostaje uksztatowany przez rodowisko, w ktrym mu przyszo egzystowa. Dramat Zapolskiej ukazuje bunt modernistyczny, ktry najczciej przyjmowal posta konfliktu pokole. Patrz: dom, matka, syn. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Antek Boryna pozostaje w nieustannym konflikcie z ojcem, domagajc si, by ten przekaza mu ziemi. Spr zaostrza si, gdy Maciej Boryna postanawia oeni si z Jagn. Midzy ojcem i synem dochodzi do bjki, po ktrej Antek z on i dziemi opuszcza dom (patrz: rodzina, zazdro). 2) Szymek Pacze przeciwstawia si matce, ktra nie pozwala mu oeni si z Nastk stojc znacznie niej w spoecznej hierarchii Lipiec. S~n Dominikowej opuszcza dom i wraz ze swoj przysz on rozpoczyna budow wasnej chaupy. Jego postpowanie jest wyrazem procesu przemian, ktre dokonuj si w Lipcach. Modzi buntuj si przeciwko dominacji starych. Nastpuje zmiana pokole, czego wyrazem jest take fakt, e po mierci starego Boryny jego miejsce przywdcy chopw (przewodnika lipeckiego stada) zajmuje Antek. B. Jasieski "But w butonierce" Wiersz wyraa typow dla futurystw negacj caej dotychczasowej twrczoci poetyckiej (...gdy nasta Jasieski, bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Sta, f,~ i przekonanie, e jedyn prawdziw poezjjest poezja futurystyczna. Jasieski powtarza: id mody, genialny, przeciwstawiajc si tym, ktrzy nie nadaj za przemianami, starym. W zako czeniu wiersza pojawia si przekonanie, e nie istnieje moliwo porozumienia z pokoleniem, ktre, wedug poety, naley ju do przeszoci (...tym co za mn nie zdqct echopowiem - Adieu!). J. Tuwim "Dziesiciolecie" -

Poezj modych, Skamandrytw, przeciwstawia poeta twrczoci modemistw. Modernizm by epok apatii, marazmu, gldzenia o dusry. Twrcy tej epoki to durnie w pelerynach, a ich utwory to poetyckie Tworki. Skamandryci wnieli do literatury dynamizm i entuzjazm modoci, jednoczenie wic poezj z yciem (jest w sowach tyle drzew i misa). Twrczo modernistw naley do przeszoci, Skamandryci przyszo budujq muskularnq mowq. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Matki i ciotki wraz z nauczycielami upupiaj modzie z gimnazjum, do ktrego Pimko przyprowadzi Jzia. Dokonuje si to przez wtrcanie w stan trwaego zdziecinnienia, postrzeganie "chopakw" jako czystych i niewinnych "chopit". Mitus prbuje si temu przeciwstawi. Gromadzi wok siebie "chopakw", ktrzy zachowaniem i sposobem mwienia staraj si manifestowa utrat niewinnoci, ktra ma by przejawem wyjcia ze stanu dziecistwa. Ich wysiki s daremne, bo nawet wycity na drzewie napis "dupa" Pimko interpretuje jako wyraz chopicej naiwnoci. T. Rewicz "Elegia na powrt umarych poetw" - Adresowany do powracajcych do kraju poetw starszego pokolenia (Tuwim, Broniewski) wiersz by manifestem postawy modego pokolenia, ktre negowao jakkolwiek ich rol we wspczesnej literaturze polskiej (U nas by ju koniec wiata nigdy nie wemiecie udziatu w kocu wiata (...) Nie witam was wracajqcych gdy nie wstaniecie z martwych). Przyczyna takiego stosunku tkwia w dowiadczeniach wojennych. Rewicz wypowiada si w imieniu tych, ktrzy przeyli wojn w kraju i w wikszoci przypadkw mieli za sob udzia w aktywnej walce z Niemcami. S. Mroek "Tango" - 1) Pokolenie Eleonory i Stomila zbuntowao si przeciwko swoim rodzicom. Odrzucio wszelkie formy i konwenanse, jednoczenie zmuszajc starsze pokolenie do przyjcia nowego stylu ycia. 2) Artur jest ju w wieku, w ktrym naturaln kolej rzeczy powinien

zbuntowa si przeciwko swoim rodzicom. Okazuje si to jednak bardzo trudne w wiecie, w ktrym brak norm sta si norm. Artur wybiera jedyn moliw drog - postanawia przywrci wiatu dawne formy. Rozmemaniu i chaosowi rodzicw przeciwstawia ad i porzdek. Terroryzuje rodzin, zmuszajc j do zmiany stylu ycia i wyraenia zgody najego bardzo konwencjonalny, tradycyjny lub z Al. Niestety, ponosi klsk, pokonany przez prymitywn si chamskiego Edka. J.D. Salinger "Buszujcy w zbou" Holden jest zbuntowanym nastolatkiem, ktry nie uznaje zasad obowizujcych w wiecie dorosych. Wyrzucaj go z kolejnych szk, ucieka z domu. Bohater nie chce zaakceptowa prostej prawdy, e trzeba by odpowiedzialnym oraz podda si normom i zakazom. Typowy konflikt midzy modoci (bunt, nierozwaga, bezpardonowo, prowokowanie) a dorosoci (stabilno, porzdek odpowiedzialno). J. Andrzejewski "Miazga" Ksawery Panek pozostaje w ostrym konflikcie ze swoim ojczymem, wysokim dostojnikiem komunistycznych wadz. Podoem konfliktu s zarwno pogldy polityczne Ksawerego (po wypadkach marca 1968 zosta usunity ze stanowiska asystenta na Uniwersytecie Warszawskim), jak i jego ycie osobiste (jest homoseksualist). Negatywny stosunek Leopolda Panka do przybranego syna bierze si take ze swoistego kompleksu niszoci - bdc robotniczym dzieckiem, przed wojn niewiele zdoa osign, po wojnie natomiast zawrotn karier zrobi dziki przynalenoci do partii. Obdarzony nieprzecitn inteligencj Ksawery (naturalny syn hrabiego Sulemirskiego) nie moe wybaczy ojczymowi, e ten wsptworzy wadz, z ktr on sam bezskutecznie walczy. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umarych poetw" - patrz: ojciec, syn, samobjstwo. * "Jakoby te rok bez wiosny mie chcieli, Ktrzy chc, eby modzi nie szaleli". (J. Kochanowski) * "Wystarczy urodzi si

dziesi lat wczeniej, by ju by kim innym duchowo". (J.W. Goethe) * "Tragedi modego pokolenia jest, e zastaje ono wiat uformowany i nie zawsze zdaje sobie spraw z tego, e moe go zmieni". (K. Marks) * "Chcc odzyska modo, trzeba tylko powtrzy dawne szalestwa". (O. Wilde) * ,jednakowo wane jest wychowanie dzieci, jak i rodzicw". (C.G. Jung) * "Bo drzewo musi cierpie w porze, gdy poczynaj kry w nim soki, nie odczuwa natomiast nic, gdy opadaj ze licie". (J. Cocteau) * "Ale kady wie, e awers i rewers monety posiadaj niewielkie szanse na to, i spotkaj si ktrego dnia twan w twarz". (J. Cocteau) "Trwa walka pokole o miejsce przy stole". (K. Sylwestnak) * "Zawsze mnie uderza, e ilekro syszy si o buncie modych, nowym wiecie modych, innoci modych, okazuje si, po bliszym zbadaniu, e idzie o swd cigncy si z minionych lat i ktrego starsi nie zdoali wywietrzy". (Z. Kauyski) * "Kady mody czowiek wczeniej czy pniej dokonuje zdumiewajcego odkrycia, e take rodzice maj niekiedy racj". (A. Malraux) * "ycie jest to okres czasu, ktrego jedn poow zatruwaj nam rodzice, a drug - dzieci". (J. Tuwim)

Kot - pies Kot- pies - S zwierztami domowymi z rodziny ssakw. Wrd psw wystpuj liczne rasy, rne pod wzgldem wygldu i wielkoci. Piesuznawany za przyjaciela czowieka. Na temat obu zwierzt bardzo duo zwizkw frazeologicznych, np. drze z kim koty, kupowa kota w worku, wykrci kota ogonem, tyle, co kot napaka, spada jak kot na cztery apy; wierny jak

69

pies, jak psu z garda wyjty, pies z kulaw nog nie przyjdzie, y jak pies z kotem, czu si jak zbity pies, zej na psy, tu ley pies pogrzebany. Kot zosta oswojony ok. 4000 p.n.e. w Nubii, w Egipcie pojawi si ok. 2000 p.n.e. jako zwierz domowe, otoczone czci. Egipsk bogini radoci i zabawy, Bastet, przedstawiano jako kobiet z gow kotki lub kotk z gow kobiety. W staroytnej Grecji koty byy rzadkoci. W wikszej liczbie koty pojawiy si w Cesarstwie Rzymskim, bardzo je szanowano w przeciwiestwie do psw, bo nie paszczyy si przed czowiekiem i zachowyway niezaleno (do dzi zwizek frazeologiczny: chodzi jak kot, wasnymi drogami). W redniowiecznej Europie byy rzadkoci, bo wedug wczesnego przesdu diabe chtnie po jawia si na ziemi w postaci czarnego kota, tote wyobraano go sobie jako towarzysza czarownic. Pies jest najstarszym zwierzciem domowym, rozpowszechnionym na caym wiecie, pochodzcym od wilka lub szakala. By towarzyszem czowieka, jego obroc i pomocnikiem (std zwizek frazeologiczny: wiemy jak pies). wite psy trzymano np. w sanktuaum Asklepiosa w Epidaurze, gdzie miay leczy chorych lizaniem. W sztuce redniowiecza pies symbolizuje wierno. Homer "Odyseja" Gdy po dwudziestoletniej nieobecnoci Odys pojawi si wreszcie w domu, jego pies, Argos, kiedy wspaniay pies myliwski, obecnie stary, wzgardzony, oblepiony wrzodami, niewidomy, poznaje swego pana, wita go radonie i umiera. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Po rozstaniu z Izold Tstan by smutny i nic go nie mogo rozweseli. Przebywa w tym czasie na dworze ksicia ylenia w Galii. Ksi chcc rozpogodzi Tstana, pokaza mu czarodziejskiego pieska, Milusia. Zwierztko nosio na szyi zoty dzwoneczek, ktry wydawa tak radosny dwik, e wszystkie smutki natychmiast pryskay. Tstan pragn go podarowa Izoldzie, ale ksi zdecydowa

si odda psa tylko temu, kto zabije Urgana Wochatego, ktry nka kraj. Tstan tego dokona i posa Milusia Izoldzie w darze. Ta za zatrzymaa psa, ale magiczny dzwoneczek wyrzucia do morza, bo uwaaa, e nie powinna si weseli, gdy Tstan cierpi. I. Krasicki "Dwa psy" - Treci bajki jest rozmowa dwch psw: podwrkowego kundla i salonowego mopsa. Kundel skary si na swj los, bo musi marzn na dworze, na co mops tuma czy mu prawidowo wiata, gdzie istnieje podzia funkcji: ty suysz, ja bawi. I. Krasicki "Chart i kotka" - W tej bajce ujawniaj si typowe kocie i psie cechy. Chart kpi z kotki, e zjada do marne niadanie, bo tylko mysz, na co mdra kotka odpowiada: woL mysz dla siebie ni sarn dla pana. I. Krasicki "Szczur i kot" Szczur jest tu zadufany, lekkomylny, krtkowzroczny, prny, przypisuje sobie chwa, ktra nie jemu si naley (mnie to kadz4), za kot jest inteligentny i potrafi wykorzysta naiwno szczura. Szczur duo mwi, kot siedzi cicho i dziaa, dlatego jest skuteczny. S. Trembecki "Myszka, kot i kogut" - Wchodzca dopiero w wiat maa myszka o mao nie przypacia yciem swojej naiwnoci. Kogut wyda si jej buczuczny, nadty i grony, za kot - miy, niewinny i przyjacielski. Dowiadczona matka brutalnie wyprowadzia j z bdu, mwic o kocie: kot bestyja, narodu naszego zguba! Na koniec ku przestrodze wypowiedziaa sentencj: nie sd nikogo po minie, bo si w sdzeniu poszkapisz. I. Krasicki "ona modna" - Na wizerunek ony modnej skada si take to, co j otacza. Oprcz mnstwa skrzyneczek, paczek, woreczkw i pude do karety wsiada suczka faworyta i kotka z kocity. Naley przypuszcza, e byo to standardowe "wyposaenie" kadej osiemnastowiecznej modnisi. J.W. Goethe "Faust" - Doktor Faust jest czowiekiem poszukujcym szczcia, rozczarowanym do owieceniowej, ksikowej wiedzy, tote zwraca si w

stron czarnej magii. W jego yciu pojawia si diabe, ale jakby wbrew redniowiecznym wyobraeniom, podczas pierwszego spotkania z Faustem Mefistofeles ma posta czarnego pudla, a nie czarnego kota. Od tego momentu bdzie ju towarzyszy Faustowi. A. Mickiewicz "Pies i wilk" Gdy wymizerowany, godny wilk spotka tustego, o lnicej sierci brysia, zapyta, co zrobi, by sobie los poprawi. Na to pies zacz zachwala sub u pana: niewiele jest do roboty, tylko popilnowa dziedzica, na dziada warkn, waciciela powita radonie. Na koniec wilk zauway wytart sier na szyi psa i dowiedzia si, e to od obroy. Uciekajc do lasu, wilk owiadczy: Lepszy na wolnoci kcfsek lada jaki, nili w niewoli przysmaki. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Powodem sporu midzy Asesorem i Rejentem s dwa psy myliwskie: Kusy i Sok. Wacicielem Kusego jest Rejent, za Sokoa Asesor. Pocztek ktni mia miejsce podczas kolacji, gdy okazao si, e kady ze szlachcicw z jednakow determinacj upiera si przy tym, e to jego pies udusi zajca. Gdy po polowaniu na niedwiedzia jeszcze raz Kusy i Sok rzuc si w pogo za szarakiem, okae si, e zajc obu wywiedzie w pole. Nietgie miny bd mieli waciciele. Tu psy myliwskie su wydobyciu podstawowych cech szlachty ktliwoci i egoizmu. E.A. Poe "Czarny kot" ("Opowieci niesamowite") - Nie czarny kot jest tu uosobieniem za, tylko czowiek. Bohater narrator opowiadania przyznaje si do dziwnej zayoci z kotem o imienu Pluton. Zwierz patrzyo na alkoholowe wybryki swego pana - jak si panu zdawao - z dezaprobat. Czowiek widzia w oczach zwierzcia to, czego w sobie nie akceptowa, tote najpierw wyku kotu oko, a pniej go powiesi. Jak trudno uwolni si od wyrzutw sumienia, tak te trudno byo bohatero- wi pozby si kota. Na miejsce Plutona przybka si kot, ktry by jego sobo- wtrem (nawet oka nie mia). Zacz w czowieku wzbudza strach, by

wreszcie w niewyjaniony sposb spowodowa, e bohater zabi on, a jej ciao zamurowa we wnce. W rezultacie okazuje si, e nie ma zbrodni doskonaych, zwaszcza gdy wmiesza si w to kot. R. Kipling "Kot, ktry chodzi wasnymi drogami" ("Takie sobie opowiadania") - Dziki kot przyglda si, w jaki sposb czowiek oswaja psa, dajc mu kawaki pieczeni ijak zjednuje sobie konia, raczc go garciami soczystej trawy. Wobec tego kot sprbowa pochlebstwami zjedna sobie kobiet, by ta pozwolia mu wchodzi do jaskini i czstowaa go mlekiem, przy czym zwierz chciao zachowa niezaleno. Kobieta postawia warunki: marzenie kota si speni, gdy trzykrotnie zasuy na jej pochwa. Kot uspokoi pieszczotami paczce dziecko, rozmieszy je zabaw glinian kulk i zjad mysz, ktrej kobieta si baa. W ten sposb zdoby stay wstp do jaskini i misk mleka, nie bdc przyjacielem czowieka ani jego sug. B. Prus "Anielka" - Wiernym przyjacielem Anielki by jej pies Karusek. W czasie poaru dworu Karusek ugania si po polach, a kiedy wrci na zgliszcza i nie zasta adnego z domownikw, podj trud szukania Anielki. Zrozpaczony nie jad, nie pi, bieg tropem, ktry oddala si coraz bardziej od znanego mu miejsca. Znosi razy kijami i kamieniami, bo ludziom wydawa si wcieky. Wreszcie dotar na folwark, gdzie zasta Anielk i uspokojony, szczliwy, e dziewczynka gadzi jego pokrwawione ciao, umar na jej kolanach. H. Sienkiewicz "W pustyni i w puszczy" - We wszystkich przeyciach podczas wdrwki przez pustyni i puszcz towarzyszy dzieciom pies Saba. Odnalaz ich, porwanych przez Arabw, i nie opuci a do spotkania z ojcami. Niekiedy dzieci miay z nim kopoty, np. gdy znikn w pogoni za rannym bawoem i wtedy rozpacz Nel nie miaa granic. Ale najczciej by im bardzo przydatny, gdy broni Stasia przed gniewnym atakiem Arabw lub gdy pierwszy wyczu zbliajce si pomoc i ratunek. L. Carroll "Przygody Alicji w

70

krainie czarw" - Jedn z postaci w szeregu spotykanych przez Alicj, jest kot z Cheshire, ktry potrafi zachowywa si jak czowiek, np. umiecha si od ucha do ucha, ale ma te magiczne waciwoci, np. posiad zdolno stop niowego znikania, poczwszy od ogona, a na umiechu koczc (Wiele razy widziaam kota bez umiechu, ale umiech bez kota zobaczyLam po raz pierwszy). Z. Nakowska "Granica" - Na podwrzu przed kamienic Elbieta obserwowaa czsto psa Fitka, trzymanego tam na uwizi. Ze zdziwieniem stwier dzaa, jak rne prawa obowizuj na wiecie. Fitek by przykuty do budy o kadej porze roku i mg poruszy si tylko na dugo acucha (tu koczyLy si jego yciowe moliwoci), za szpic pani Gierackiej paradowa swobodnie po podwrku, dranic acuchowego kundla swoj swobod. Od obserwacji zwierzt Elbieta przechodzia do rozmyla o ludziach tzw. "podziemnych", tzn. tych, ktrzy mieszkali w piwnicach i suterenach i o ich yciowych moliwociach. L.M. Montgomery "Rilla ze Zotego Brzegu" - 1) Wtorek, pies Jima Blythe, moe uchodzi za symbol wiernoci. Kiedy jego pan szed na wojn, Wtorek odprowadzi go na stacj. Przez ponad cztery lata mieszka na stacji kolejowej, oczekujc na powrt Jima. Dopiero kiedy chopak wrci z wojny, Wtorek znowu zamieszka w Zotym Brzegu. 2) Doc, czyli Dr Jekyll i Mr Hyde, to kot rodziny Blythe. Tak jak bohater powieci Stevensona (patrz: sobowtr) zmienia sw osobowo. W pogodne dni jest potulny i ulegy, jednak gdy nadejdzie burza, przeistacza si w dzikie stworzenie. Podczas czterech lat wojny rzadko kiedy by Jekyllem, a kiedy ogoszono zawieszenie broni, uciek z domu i przepad bez wieci. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - 1) Jednym z czonkw wity Wolanda jest Behemot ogromnych rozmiarw czarny kot, z zawadiacko podwinitymi wsami kawalerzysty, chodzcy na tylnych apach. Pojawia si zawsze w towarzystwie Wolanda, szokujc

obserwatorw swoj osob, np. w mieszkaniu Lichodiejewa, gdy pi wdk, zagryza marynowanym grzybkiem i dorzuca oskarenie: stubowym samochodem si rozjeda bez skrupuw lub wsiada do tramwaju i chcia skasowa bilet. 2) Gdy Jeszua pojawi si przed obliczem Piata, ten cierpia akurat na straszny bl gowy i z wielk niechci mylaojeszczejednym winiu, ktrego trzeba przesucha. Dostrzeg w skazacu kogo godnego uwagi, nawet kogo, z kim warto rozmawia, gdy Jeszua na podstawie obserwacji powiedzia mu wiele o nim: marzysz tylko o t~'m, by nadszed twj pies, jed~~ne zapewne stworzenie, do ktrego jeste przywizany (...). Zupenie opucia ci wiara w ludzi. Przyznasz przecie, e nie mona wsZystkich swoich uczu przelewa na psa. Smutne jest twoje ycie, hegemonie. Wtedy Piat powiedzia: Rozwicie mu rce. T.S. Eliot "Koty" - Jest to zbir wierszy powiconych kotom, na ktrych podstawie mona si dowiedzie, e: imi kota to sprawa, wbrew pozorom, nieatwa, bo powinno sprawia zwierzciu przyjemno jego kontemplowanie, a poza tym wyraa natur kota. Kolejne wiersze tomiku pokazuj rne kocie osobowoci, np. Kotka Dobrodusia, bez ktrej ani dnia dom by nie funkcjonowa; Tygryszard Drapie, kot mny do koca, ktry jest po prostu kocim rozbjnikiem; Szmendeferek, kot kolejowy, ktry jest gwn wadz na kolei i nikt tak podrnym nie dogodzi, jak wanie on. Gdy na koniec czytelnik poj, czym kocio jest i co oznacza, poeta zdradza mu jeszcze jedn tajemnic -jak zwraca si do kota: raz jeszcze wic przypomn o tem, e Pies jest Psem, a Kot jest Kotem i nie mona z nim obchodzi si poufale. Na podstawie zbioru wierszy wyania si caa, skomplikowana natura kota, jego tajemnicza i fascynujca osobowo. Wiersze zainspiroway A.L. Webbera do wystawienia synnego musicalu pt. "Koty". G. Orwell "Folwark zwierzcy" Nie bez powodu pewnie w utworze Orwella nie ma kota. On ze swoj niezalenoci i

indywidualizmem nie przystosowaby si do totalitarnej rzeczywistoci folwarku. S natomiast psy, ktre tu pokazano symbolicznie, wydobywajc typowo psie cechy ich osobowoci. Gdy mianowicie suce urodziy si szczenita, zmylny Napoleon zabra je potajemnie i trzyma gdzie w ukryciu. Jak si potem okazao, wykorzysta wychowane przez siebie psy w stosownej chwili, gdy chcia stumi pierwsze oznaki niezadowolenia na folwarku. Drog wielu wicze uczyni ze szczenit sprawn, gotow na kade skinienie wadcy psi policj. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" Rzeczywisto Warszawy w czasie powstania: nie ma mieszka, nie ma co je. To zdarzenie zapamitali wszyscy czytelnicy "Kolumbw". Pierwszy oficjalny wystp Kryski jako gospodyni, gdy podane zostay nastpujce dania: kasza pluj i krlik w potrawce, ktrym pniej okaza si jamnik Bczek. Ale takiej uczty powstacy od miesicy nie mieli. J. Iwaszkiewicz "Opowiadanie z kotem" ("O psach, kotach i diabach") - Kot wystpuje tu w roli sdziego, wymierzajcego kar, ktr jest dla skazanego niemono uwolnienia si od powracajcego przez cae ycie obrazu kota oblanego benzyn i podpalonego, jak te w kocu pozbawienie zoczycy wolnoci i wykonanie wyroku mierci. Przy czym, mimo e skazany dopuci si wielu innych zbrodni, zapamita t jedn zamczonego biaego kotka. Poza tym opowiadanie podnosi kota do rangi bohatera literackiego (poszukiwanie specjalnego kota do napisania utworu). A. Kowalska "Pestka" - Figa, ukochana suczka Agaty, mieszka w Gdyni z matk bohaterki. Agata cieszy si na spotkanie z ni tak, jakby bya ona bardzo drogim jej czowiekiem. Kiedy Figa ciko zachoruje, dziewczyna przyjedzie do niej a z Warszawy, bdzie przy niej a do koca, a mier psa przeyje rwnie dramatycznie jak mier matki. J. Kosiski "Malowany ptak" W swojej upiornej odysei wojennej may ydowski

chopiec trafi take do chopa Garbosza, ktry stosowa wobec przybdy szczeglnie okrutne tortury, wiesza chopca za nadgarstki u belki ,.v stodole, pniej wpuszcza do niej psa, Judasza. Jeeli chopcu nie udao si utrzyma z podkurczonymi nogami wysoko nad klepiskiem, pies rozrywa mu nogi, bo tak by szkolony. Gdy za udao si chopcu przetrzyma zwierz i Judasz go nie porani, wpada wcieky Garbosz, bi, kopa i pastwi si nad psem, wywoujc na nowo jego agresj. M. Kundera "Nieznona lekko bytu" - Przez wiksz cz wsplnego ycia Teresy i Tomasza towarzyszy im pies imieniem Karenin. Dowcip polega na tym, e bya to suka, noszca mskie imi. Pojawia si ona bowiem w okresie, gdy Teresa, chcc stworzy swj korzystniejszy obraz, czytaa i demonstracyjnie nosia "Ann Karenin". Zwaszcza Teresa bya bardzo przywizana do psa, bo wypenia jej chwile, gdy nie byo Tomasza, domaga si spacerw, mia swoje upodobania, wic Teresa nie czua si tak przejmujco samotna. I ona, i Tomasz bardzo przeyli mier psa. W. Szymborska "Kot w pustym mieszkaniu" - O czyjej mierci, o odchodzeniu ludzi, a trwaniu rzeczy (szafy, dywany, pki) w wierszu opowiada si z perspektywy kota, ktry pozosta po mierci waciciela. Bohater liryczny utworu, kot zosta tu zantropomorfizowany: tskni, czeka, zoci si, planuje kar. Jak mao my, ludzie wiemy o wiecie innym ni nasz - zdaje si podsuwa t myl poetka, gdy pokazuje kota, dla ktrego, mimo e jest tak samo karmiony, wiat przesta by tamtym, dob rze znanym wiatem (inne kroki na schodach, inna rka podaje ryb, nikt nie karci za rozrzucone papiery). R.M. Groski "Po co waciwie trzyma psa" Na to prowokacyjnie postawione w tytule pytanie odpowiedzi jest cay tomik wierszy: "Po co waciwie trzyma psa". Przeciwskazania kady zna: pies zamiast kaszy da misa, pies po mietnikach si watgsa itd., ale... Dalej znajduj si utwory o: psich snach, psie z kulaw nog, psach wiejskich i psach wysokorodowodowych,

71

schroniskach dla psw. Wszystkie wiersze tworz wspaniay obraz psa przyjaciela czowieka. * "aden ludzki gos nie potrafi wyrazi aoby z tak ekspresj jak gos psa". (C. Malaparte) * Stary pies trudno przyzwyczaja si do acucha. (przysowie woskie) * Stary pies nie szczeka na prno. (przysowie jakuckie) * Strze si czowieka, ktry nie mwi i psa, ktry nie szczeka. (priysowie holenderskie) * Psu, ktry ma pienidze mwi si: "szanowny panie psie". (prcysowie arabskie) * U dobrego gospodarza nawet pies z kotem yj w zgodzie. (priysowie staropolskie) * Myszy tacuj, kiedy kota nie czuj. (prLysowie polskie) *"Jak zagaska kota na mier". (Hamilton) *"Pies rni si od czowieka tym, e szczeka, gdy go wchodzi, czowiek za obszczekuje go, gdy jest ju za drzwiami". (M. Samozwaniec) *"Dzi ludzie zwierzt si nie boj. Zwierzta boj si ludzi. Wicej jest psw pokaleczonych przez ludzi ni ludzi poksanych przez psy". (K. Badziak) *"Wiernoci psa nie sposb wymia, by si samemu miesznoci nie okry". (W. ysiak)

Krucjata Krucjata (ac.) - Wyprawa krzyowa, uwicona przez Koci wojna z niewiernymi (Saracenami), a take inne wyprawy podejmowane z inicjatywy papiestwa przeciwko poganom w celu rozszerzenia wiary katolickiej; w znaczeniu wszym byy to wojny podejmowane przez chrzecijastwo zachodnioeuropejskie w XI-XIII w. w celu zdobycia Ziemi witej, znajdujcej si od poowy XI w. pod panowaniem Turkw selduckich. Ide krucjaty zrealizowa papie Urban II. Jej motywem byy uniwersalistyczne denia papiestwa i ch zdobycia na Wschodzie nowych pastw chrzecijaskich, co powikszyoby presti i dochody papiestwa. Haso rzucone przez

Urbana II znalazo szeroki oddwik wrd panw feudalnych, rycerstwa. Na popularno krucjat zoyy si obok wzgldw religijnych take inne: ch zdobycia upw, szybkiego wzbogacenia si, powikszenia sawy, zagarnicia cudzych terytoriw. Koci udziela krzyowcom specjalnych odpustw, opiekowa si pozostawionymi w kraju rodzinami i ziemiami. v,v~wa n n v T. Tasso "Jerozolima wyzwolona" Dzieje pierwszej wyprawy krzyowej (1096-99) dowodzonej przez Godfryda z Bouillon. W wyprawie bra te udzia brat Baldwin. Akcja eposu Tassa rozgrywa si w dwu planach: w planie historycznym i w paszczynie dziaa si nadprzyrodzonych, std doskonale splataj si tu dwa wtki - miosny i wtek "witej wojny". Pogaska czarodziejka Armida zwodzi urzeczonych jej urod krzyowcw, ktrzy rywalizuj o jej wzgldy. Pokazuje tu Tasso, do czego powinni by zdolni prawdziwi rycerze: ich heroizm polega nie tylko na odwadze i mstwie w walce, ale te na umiejtnoci opanowania dz cielesnych, na zdolnoci wyrzeczenia si uniesie miosnych w imi wyszych celw. Tasso gosi pochwa chrzecijaskiego rycerza, ktrego nie mog pokona nawet ze moce, reprezentowane przez mitycznego Plutona. Krucjata staje si pretekstem do ukazania czowieka szamoczcego si w puapce wiata, zmuszonego do wyboru midzy piknem a brzydot, grzechem a witoci. K. Vonnegut - "Rzenia numer pi" - Podtytu utworu brzmi: "Krucjata dziecica" i jest nawizaniem do wyprawy krzyowej z 1212 r., w ktrej wzio udzia okoo trzystu tysicy dzieci w wieku 10-16 lat. Wyprawa zakoczya si kompletnym fiaskiem, wszystkie dzieci zginy w drodze lub zostay sprzedane w niewol. Dla interpretacji utworu znaczca jest rozmowa autora, ktry bra udzia w II wojnie wiatowej i przey bombardowanie Drezna, z on przyjaciela, te byego onierza i winia. Gdy Luisa dowiedziaa si, e powstaje kolejna ksika o wojnie, za-

protestowaa gwatownie, twierdzc, e bdzie to pewnie jeszcze jeden utwr, wedug ktrego nakrc film z Johnem Waynem lub innym mocnym mczyzn w roli gwnej. Film stanie si zacht do udziau w nastpnej wojnie, w ktrej bd gin modzi chopcy, dzieci. Tote "Rzenia" jest powieci antywojenn. Pokazuje gwnego bohatera, Billego Pilgrima w czasie wojny jako modego chopca, prawie dziecko, uwikane w sprawy, ktrych nie rozumie, nie chce walczy, wzbudza lito. Odheroizowujc bohatera i wojn, nawizujc do bezsensownej krucjaty dziecicej, Vonnegut stworzy powie przeciwko wszelkim wojnom. J. Andrzejewski "Bramy raju" Take nawizanie do krucjaty dziecicej zakoczonej klsk. W zaoeniu inicjatorw to wanie dzieci miay wyzwoli grb Chrystusa z racji swej niewinnoci i bezgrzesznoci. Grup francuskich dzieci prowadzi mnich, ktry wysuchuje ich spowiedzi, w czasie ktrej okazuje si, e dzieci id do Jerozolimy wcale nie z pobudek religijnych, ale dlatego, e chc by blisko osoby kochanej. Wyznaj mnichowi swoje mroczne dze i fascynacje. Wypraw zainicjowa Jakub zwany Piknym, pasterz z okolic Cloyes. Zjego spowiedzi mnich dowiaduje si, i realizuje on tylko przedmiertne yczenie hrabiego Ludwika z Vendome (patrz: rycerz), krzyowca uczestniczcego w synnej krucjacie z 1204 r., kiedy to zosta doszcztnie spustoszony i spldrowany Konstantynopol, a krzyowcy wrcili z bajecznymi upami. Powie Andrzejewskiego jest paraboliczna, naley j rozumie wieloznacznie: jako utwr o cakowitym rozmijaniu si ideaw z rzeczywistoci (wyzwolenie grobu; mroczne pobudki dziaania); jako utwr o nieziszczalnoci ideaw (bramy raju istniej ty,lko na martwej i spalonej stocem pustyni... pustynia jest grobem spragnionych i lakncych); jako utwr przeciwko wszelkiej dominacji i doktrynerstwu (tu: ideologia Kocioa); jako utwr o narzuconych ideaach i celach,

ktrymi tak atwo omami masy (mimo sprzeciwu mnicha, wszyscy szli calq noc); wreszcie jako utwr o mioci. Tu krucjata jest mask do mwienia o kon kretnej rzeczywistoci - powie ukazaa si w 1960 r. M. Druon "Krlowie przeklci" W cyklu powieciowym, ktr ego akcja rozgrywa si w I po. XIV w., pojawia si wielokrotne nawizanie do rzdw krlakrzyowca Ludwika witego. Jego potomkowie (przede wszystkim Karol de Valois) pragn wskrzesi dzieo przodka i raz jeszcze ruszy do Jerozolimy. Fatalna sytuacja polityczna i ekonomiczna Francji uniemoliwia realizacj tego zamysu. J. Huizinga "Jesie redniowiecza" - Autor pyta, kim byli ludzie, ktrzy szkicowali plany wypraw krzyowych. Marzycielami, jak Filip de Mazieres i politycznymi fantastami, jak Filip Dobry. Kocioowi krucjaty suyy jako pretekst do podwyszania podatkw, natomiast krzyowcom do zdobywania bogactw, pomnaania sawy wcale nie redniowiecznej, ale ju renesansowej (co podkrela te J. Burckhardt), zaspokojenia dzy przygd i zapewnienia dreszczyka emocji (wojna jest bowiem takim uniesieniem, jakiego uikt nigdy nie dowiadczyl). * "Krucjaty - to gd barwy, blasku, i sawy". (J. Huizinga). * "Tak tworzya si maska, za ktr mg ukry si wiat ujarzmiony przez dz zysku i prLemoc". (J. Huizinga).

.,... ... Labirynt Labirynt - Labirynt kreteski to olbrzymi paac, skadajcy si z takiej gmatwaniny komnat i korytarzy, i tylko jego budowniczy - Dedal mg w nim odnale drog. Zosta zbudowany na polecenie krla Minosa, umieszczono w nim syna ony Minosa - Pazyfae i byka przysanego na Kret przez Posejdona. Urodzony przez Pazyfae potwr mia gow byka i tuw czowieka, dano mu na imi Minotaur. Minos wstydzi

72

si potwora i kaza go zamkn w labiryncie. Co roku musia mu jednak dawa na poarcie siedmiu modziecw i siedem dziewczt. Do pokonania potwora zgosi si Tezeusz, ktry przy pomocy krlowej Ariadny (ni Ariadny) nie tylko wszed do labiryntu, ale te pokona Minotaura i wyszed cao. Najbardziej popularne rozumienie labiryntu odnosi si do szczeglnie skomplikowanej przestrzeni, w tym take do wiata podziemnego. Trafia tam Kora, ktra jednak zostajc on Hadesa, znalaza si jakby w centrum podziemnego wiata. Dla niej na kilka miesicy w roku przestrze labiryntu podziemnego stawaa si obszarem znanym, bya przecie jej domem, podobnie jak dla mitologicznego Minotaura. Labirynt w chrzecijaskich kocioach redniowiecznych, zwaszcza gotyckich, stanowi element dekoracyjny o skomplikowanym wzorze. Interpretowano go jako drog Jezusa z Jerozolimy do Kalwarii lub te jako ycie ludzkie z jego manowcami, prbami cierpliwoci i wytrwaoci. Wdrwka na kolanach po krtych ciekach takiego labiryntu miaa b~ namiastk pielgrzymki do Ziemi Switej. M. Eliade stwierdzi, e wszystkie labirynty w wityniach byy imago mundi (wyobraeniem wiata). Dante Alighieri "Boska Komedia" - Pierwsza cz utworu pt. "Pieko" pokazuje wiat podziemny z caym jego skomplikowaniem, cho jest to obszar uporzdkowany, podzielony na krgi, w ktrych przebywaj dusze grzesznikw zalenie od rodzaju popenionego wystpku. Pieko u Dantegojest labiryntem doskonaym, godnym mistrza Dedala. Aby si tam dosta, trzeba przej Przedsionek, a pniej pokona rzek Acheront, przez ktr jak przez Styks przewozi Charon. Na dnie pieka pokutuj najwiksi grzesznicy, a kary dostosowane s do wielkoci ich zbrodni. Popularne rozumienie labiryntu odnosi si do przestrzeni wielkomiejskiej. Dotyczy to zwaszcza wielkich aglomeracji, w ktrych czowiek zawsze czu si zagubiony. Poczwszy od XIX w. miasta w powieciach

nciy bohaterw obietnic zrobienia kaery, pienidzy, przygod. Nie zawsze marzenia te si speniay. Wielu bohaterw nie mogo odnale si wrd pltaniny ulic, w anonimowej masie tysicy podobnych ludzi. Patrz: miasto, a w nim zwaszcza: H. Balzac "Ojciec Goriot", B. Prus "Lalka" (obraz Parya), F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara", H. Sienkiewicz "Quo vadis" (uwagi dotyczce ycia chrzecijan), W.S. Reymont "Ziemia obiecana", wiersz K. Wierzyskiego "Pie ze rodka miasta" (poezja Skamandrytw), E.M. Remarque "uk Triumfalny", J.D. Salinger "Buszujcy w zbou", E. Kieffer "eby ci lepiej zje". B. Schulz "Sklepy cynamonowe"-La biryntem moe by przestrze miasta rozcigajca si midzy dzielnic sklepw cynamonowych a Ulic Krokodyli. Poniewa autor wykorzystuje w utworze technik oniryczn, przestrze nie podlega tu prawom fizycznym, jest dowolnie rozcigliwa, przechodzi jedna w drug. Bohater, ktry rozpocz swoj wdrwk w poszukiwaniu sklepw cynamonowych, zabdzi w znanym sobie miecie. Podobnie dzieje si z przestrzeni w domu. Nie zamieszkae pokoje zarastaj rolinnoci. atwo si tu zagubi. F. Katka "Proces" - W poszukiwaniu najwyszego sdziego Jzef K. wdruje przez labirynt pokoi i korytarzy, poznajc ca absurdalno i nieludzko instytucji pastwa autorytarnego. Jedynym wyjciem z tego labiryntu jest mier. U. Eco "Imi ry" Przestrzeni labiryntowjest tu biblioteka. Ju samojej pooenie w opactwie sugeruje, e jest to miejsce szczeglnie wane. Zostaa zbudowana wedug planu, ktrego nie zna aden z mnichw. Sekret wejcia do biblioteki i wyjcia z niej zna tylko bibliotekarz i jego pomocnik, poniewa kto musi t tajemnic przekazywa z pokolenia na pokolenie. Tylko bibliotekarz mia te prawo porusza si w labiryncie ksig. Jest to najwiksza biblioteka chrzecijaskiego wiata, std

musi si ona broni przed niepowoanymi. Znajduj si tu ksigi, ktre nie powinny by czytane przez wszystkich, np. druga ksiga "Poetyki" Arystotelesa na temat miechu. Ludmi najlepiej rzdzi si przez strach, miech zabija strach, wic ktokolwiek pogwaci zakaz wstpu do biblioteki i zechce pozna zakazane ksigi, musi zgin. Opracowano w tym celu system zabezpiecze (lustra, halucynogenne zioa, zapadnie, a przede wszystkim skomplikowanie labiryntowy ukad bibliotecznych pokoi). W nawizaniu do mitologicznej sytuacji labirynt oznacza w przenoni: 1) Szczeglnie skomplikowan przestrze (labiryntow), w tym take wiat podziemny. 2) Zamt, pltanin moliwoci (drg, rozwiza, wydarze), sytuacj szczeglnie zawi, skomplikowan lub bez wyjci, bdne koo. 3) wiat z jego zoonoci i ycie. 4) Zawio sfery uczu. 5) Zagubienie we wasnym wntrzu, w marzeniach. 6) Grzech, wystpek, zbrodni. 7) Mdro, wtajemniczenie. * "Jeeli jaka rzecz jest dla ciebie szczeglnie trudna, nie naley przypuszcza, e jest ona niemoliwa do spenienia w ogle dla czowieka". (Marek Aureliusz) * "Usucie ludzi, a wszystko bdzie proste". (J. 1. Rousseau) * Bardzo trudne mona zrobi szybko, dopiero niemoliwe wymaga trocb czasu. (pczysowie holenderskie)

Lekarz Lekarz - Osoba zawodowo zajmujca si leczeniem (uzdrawianiem), doktor. W mitologii bogiem sztuki lekarskiej by Asklepios - syn Apollina i Koronis. Ojciec odda go pod opiek centaurowi Chejronowi, ktry wyjawi mu wszystkie tajniki wiedzy lekarskiej. Ucze szybko przewyszy mistrza, pozna nawet sposoby wskrzeszania umarych. Otrzyma bowiem od Ateny krew, ktra pyna w yach Gorgony, a ktr po jej zabiciu zebra Perseusz, bo miaa wa ciwoci magiczne (z lewej yy bya mierteln trucizn, z

prawej - miaa waciwoci wskrzeszania umarych). Bogowie uwaali, e zosta naruszony porzdek wiata i Zeus zabi Asklepiosa piorunem. Kult Asklepiosa (Eskulapa) utrzymywa si dugo zwaszcza na Peloponezie, gdzie rozwina si sztuka lekarska, praktykowana przez asklepiadw, czyli potomkw Asklepiosa. Atrybutami boga byy: szyszka wierkowa, a take laska i owinite wok niej we. Ojcem medycyny nazwano Hipokratesa, najsynniejszego lekarza greckiego, przedstawiciela sztuki lekarskiej na wyspie Kos. Przypisywane mu teksty, znanejako "Corpus Hippocraticum" sniepewnego autorstwa. Znajduj si tam opisy stanw chorobowych, wskazania lecznicze, zasady etyki lekarskiej, obowizujce w duej mierze do dzi. Jest tam rwnie tzw. Przysiga Hipokratesa, zgodnie z ktr lekarz powinien dziaa dla dobra chorego, nie szkodzi, nie umierca w adnych okolicznociach, nie zdradza tajemnic pacjentw. Hipokrates zwrci uwag, e chorb nie wywouj demony ani ze bestie, tylko siy naturalne posuszne prawom przyrody; samopoczucie czowieka podlega wpywom rodowiska (powietrze, woda); zdrowie jest wyrazem rwnowagi midzy skadnikami natury czowieka, rodowiskiem i trybem ycia; to, co dzieje si w umyle wpywa na ciao i odwrotnie. Galen by najsynniejszym po Hipokratesie lekarzem staroytnej Grecji, nadwornym lekarzem i przyjacielem Marka Aureliusza. W Rzymie pocztkowo zawd lekarza by zajciem niewolnikw, w 46 p.n.e. Juliusz Cezar udziela obywatelstwa praktykujcym leczenie i odtd presti lekarzy wzrs. Galen by autorem wielu prac z dziedziny medycyny. Paracelsus uchodzi za prekursora nowoczesnej medycyny. Wprowadzi leki sporzdzane z rolin i mineraw. Zwrci uwag na udzia rnych metali w leczeniu. Adresatem wielu fraszek J. Kochanowskiego by doktor lakub Montan (por. np. "Do doktora", "Do Jakuba", "Do Montana"), ktrego

73

Kochanowski nazywa arcydoktorem, przede wszystkim dlatego, e potrafi nie tylko leczy niemoc w ciele, ale te zna sposoby na przedni zabaw (dobr myl), tzn. wino, lutni, podwik. Zwaszcza kobietom wiele uwagi powica doktor Montan: bo ktra z tobct wieczr pobaznuje, kada nazajutrz pimem zalatuje ("Do doktora"). W. Szekspir "Makbet" - Pod nieobecno Makbeta do jego ony, lady Makbet zosta przez dam dworu wezwany lekarz. Dwrk niepokoi dziwne zachowanie pani: przemierza ona komnaty zamku ze wiec w doni, rozmawia z sob, a wszystko to jakby w najgbszym nie. Lekarz, widzc lady Makbet, ktra uparcie wykonuje ruchy mycia rk, twierdzi, e widzi krew i czujejej zapach, szybko orientuje si, e stan chorej jest wynikiem silnych negatywnych przey, ktre zbyt obciyy jej psychik. Domylajc si prawdy, mwi: czyn przeciw naturze rodzi niepokj (...) Jej potrzebniejszy jest ksidz ni lekarz. Molier "Lekarz mimo woli" - Gdy Geront nie chce wyda crki Lucyndy za ubogiego Leandra, dziewczyna udaje niemow. Zwykli lekarze s bezradni, ale przekupiony dawny lekarski suga, Sganarel wystpuje w roli doktora, a Leandra bierze ze sob jako aptekarza. Lucynda odzyskuje, oczywicie, mow i ucieka z ukochanym, ojciec godzi si na maestwo, bo Leander dostaje duy spadek. I. Krasicki "Doktor i zdrowie" W szeciowersowej bajce poeta ironicznie potraktowa lekarzy. Ot doszo do spotkania doktora i upersonifikowanego zdrowia, pospiesznie opuszczajcego miasto, do ktrego zmierza lekarz. Na pytanie, dokd idzie, odrzeko: tam, gdzie ty nie chodzisz. J.W. Goethe "Faust" - Doktor Faust zgbi wszystkie dziedziny nauki, w tym medycyn, powodowany ogromnym pragnieniem zdobycia wiedzy. Jednak pojwszy jej ogrom, poszukuje innych moliwoci zgbienia tajemnic wiata, dlatego wchodzi w ukad z Mefistofelesem i zapr~edaje mu dusz w zamian zajego shtb i obietnic szczcia. J. Sowacki "Kordian" Mefistofeles, przybierajc posta

Doktora, odwiedza Kordiana w szpitalu wariatw. Uznany za obkanego z powodu prby zabicia cara, Kordian twierdzi jednak, e kady, ktry si powica za wolno - jest (...) nowym Boga tworem, na co Doktor pokazuje mu dwch wariatw, z ktrych kady twierdzi, e jest zbawc ludzkoci. Kordian nazywa ich wariatami, wic przez analogi z nimi Doktor kae mu tak samo oceni jego szaleczy zamiar. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" W wyniku przeklestwa matki Orcio jest poet. Dziecko traci wzrok, by mc stworzy drugi wiat w sobie, tote wezwany do niego lekarz jest ostatni nadziej ojca, gotowego zapaci za ratowanie syna kad cen (wszystko, czego zadasz - p mojego majtku). Lekarz stwierdza jednak, e jest bezradny wobec choroby Orcia, ktry oprcz lepoty cierpi jeszcze na pomieszanie zmysw. B. Prus "Lalka" - Obok Rzeckiego, prawdziwym przyjacielem Wokulskiego jest doktor Micha Szuman. Wyksztacony yd, ktry sam w modoci przey nieszczliw mio, usiowa popeni samobjstwo, eby po wielu rozczarowaniach wobec wiata odda si pracy nad badaniem wosw ludzkich. Wydaje si, e on najlepiej diagnozuje sercowe dolegliwoci Wokulskiego. Sprowadzajc go na ziemi, twierdzi, e mio idealna jest tylko jednq z masek, w ktr lubi przebiera si instynkt utrwalania gatunku. Trzewy, pragmatyczny doktor Szuman nie ma zudze co do tego, e Wokulski zgin, przywalony resztkami feudalizmu. W obecnoci Rzeckiego wygasza jeszcze jedn maksym yciow: romantycy musz wygincF (...), dzisiejszy wiat nie dla nich. G. Flaubert "Pani Bovary" - Dla prowincjonalnego lekarza, Karola Bovary'ego szczciem jest tradycyjny dom, spokojne, jednostajne ycie, oczekujca na niego codziennie ona, gdy wraca zmczony od chorych, gdzie wsuwa rk w wilgotne ka, puszczajc krew, twarz mial zabryzgan cieplymi jej strugami, stuchat rze, badal zawarto kublw i zadzierat niemalo brudnej bielizny. By przez pacjentw lubiany, bo by solidny, stateczny, nie

wywysza si. Emma wszystkie te jego zalety odbieraa jako wady, dla niej by niezdar yciowym. Raz, za namow aptekarza i ony, ktra liczya na pienidze i saw, Karol da si namwi do przeprowadzenia operacji na szpotawej nodze chopca stajennego. Zabieg jednak zakoczy si klsk. Karol zosta upokorzony i omieszony przez doktora Caniveta, ktry musia amputowa nieudolnie leczon nog. S. eromski "Ludzie bezdomni" - 1) W powieci wystpuj tacy lekarze, jak dr Czernisz czy dr Wglikowski, ktrych Judym okreliby mianem lekarzy ludzi bogatych. Nastawieni wycznie na duy zarobek, nie myl o tym, e i my mamy swj "Pary" z murem powzkowskim. 2) Judym, ktry pochodzi z nizin spoecznych, uwaa, e ma wobec najuboszych przeklty dug do spacenia, tote podejmuje walk z klik lekarzy ludzi bogatych. Oskara ich w swoim wykadzie u dra Czernisza, pniej w Cisach chce osuszy stawy, ktre s przyczyn malarii wrd chopw, w Zagbiu rozstaje si z Joasi, aby mc powici si sueniu pomoc najbiedniejszym. S. eromski "Siaczka" - Pawe Obarecki zaczyna tak jak Judym: pragnie skoczy studia medyczne i powici si realizacji hasa "pracy u podstaw". Jednak w Obrzydwku "wsika" w miejscow elit, ktr stanowi felczer i aptekarz. Zapomina o modzieczych ideaach, za leczenie kae sobie paci, przysparzajc te zarobku aptekarzowi. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Jedyn osob, ktra nie zlka si zgorzkniaej i zoliwej Ry, by doktor Gerhard z Krlewca, do ktrego bohaterka udaa si ze swoim skoatanym sercem. Doktor mwi do szedziesicioletniej kobiety: Ruhe, Ruhe, mein Kind, zauway jej pikn niegdy twarz i uwiadomi jej, e ycie bez umiechu jest czasem straconym. Ra widziaa w nim wic nie lekarza, ale Michaa, ktry j porzuci w modoci. A przecie to czas Michala by dla bohaterki czasem umiechu, zatem doktor Gerhard nie leczy bezporednio jej chorego serca, a

tylko chor dusz. M. Choromaski "Zazdro i medycyna" Rebeka Widmarowa bya jed noczenie pacjentk, ktr chirurg Tamten operowa, jak te jego kochank. Doktor Tamten mia dwie pasje yciowe: medycyn, ktra zawsze go fascynowaa, oraz pikne kobiety, ktrymi uwielbia si delektowa, cho uwaa, e rola kobiety zacz)'na si i koczy w lku. Wda si w romans z Rebek, std tak emocjonalnie podchodzi do komplikacji w czasie operacji. Po zabiegu powiedzia: kiedy si robi trepanacj, trzeba mie mzg w gtowie, kiedy si operuje kobiet, trzeba mie w glowie genitalia. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - W szpitau psychiatrycznym oprcz lekarzy, ktrzy potrafi zaleca tylko kpiele, separatk i pielgniarza przy drzwiach, Iwan Bezdomy spotyka profesora Strawiskiego, ktry sprawia wraenie, e w peni rozumie skomplikowan opowie Iwana o Berliozie, Poncjuszu Piacie i tajemniczym nieznajomym na Patriarszych Prudach. Jednak doktor Strawiski dziaa podobnie: stwarzajc jedynie zudne wraenie, e pomaga choremu, w gruncie rzeczy zna mechanizm dziaania pastwa i wie, e ci, ktrzy tu trafili, s albo rzeczywicie chorzy, albo winni. E.M. Remarque "Luk Triumfalny" Bohaterem powieci jest Ravic, chirurg niemiecki, ktry uciek do Parya przed przeladowaniami w Rzeszy. Wiedzie tu ycie uchodcy, mieszka w podrzdnym hotelu, operuje za kilkadziesit frankw, podczas gdy doktor Durant bierze za operacj kilka tysicy. Praca, alkohol, a pniej mio do Joanny bd dla Ravica ucieczk przed rzeczywistoci narastajcego faszyzmu. Jako lekarz bdzie musia podj trudn decyzj dotyczc eutanazji miertelnie rannej Joanny. A Camus "Duma" - Od pocztku epidemii doktor Rieux nie ma wtpliwoci, e naley z ni walczy. Zaraza to dla niego zo, wic przeciwstawia mu rzetelne wykonywanie swego zawodu. Codziennie rozpoczyna obchd chorych, zawsze jest

74

gotowy do niesienia pomocy. Nie wierzy w Boga, ale wie, e mona by witym bez Boga (podobnie jak Tarrou), bo epidemia to zbyt powana sprawa, aby pozostawi j Bogu: lepiej jest dla Boga, e si w niego nie wierzy i walczy z catych sil ze mierci. Jedyny w Oranie Rieux nie podziela w pefii entuzjazmu mieszkacw, bo wie, e bakcyl dumy nie umiera, jednak doktor wierzy, e w ludziach wicej rzeczy zasluguje na podziw ni na pogard. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - W czasie powstania brakuje lekw, nie ma miejsc w przepenionych szpitalach polowych, lekarze nie maj czym i gdzie operowa. Ze zoci patrz na kadego nowego rannego, gdy nie mog mu pomc. Znamienna jest scena, gdy - zmuszony przez Niteczk - doktor dokonuje trepanacji czaszki poety Dbowego na wyrwanych drzwiach jakiego domu, zwyk lusarsk bormaszyn wygotowan w puszce po konserwach. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - W sowieckich agrach lekarze zajmowali szczegln pozycj w hierarchii obozowej. O Jegorowie wiadomo byo. e w 1939 r. zakoczy omioletni wyrok i skorzysta z propozycji zostania lekarzem obozowym. O pobycie w szpitalu marzy kady wizie, cho terapia, niezalenie od choroby, polegaa na moliwoci wypoczynku, lepszym jedzeniu, proszkach obniajcych temperatur. By to dla winiw prawie raj, gdzie mogli spa w czystej pocieli, a pielgniarki i lekarz traktowali ich jak ludzi (troskliwe spojrzenie, yczliwe sowo, rka pooona na czole - dziaay jak najskuteczniejsze leki). H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem" - Rozmwc Hanny Krall jest kardiochirurg, Marek Edelman, ktry przey powstanie w getcie, a po wojnie zosta lekarzem. Ju na Umschlagplatzu podejmowa wycig z Bogiem, ratujc ycie skazanym na wywiezienie do obozu. Wycig ten kontynuuje jako kardiochirurg, operujc przypadki cikie lub zdawaoby si - beznadziejne. Kade przeduenie choby o miesic czy dwa ycia ludzkiego

- to zmniejszenie dysproporcji, ktr doktor stale ma w pamici: 1:400 000. J. Thorwald "Pacjenci" - Autor zastrzega na wstpie, e ksik powica pacjentom, bo to wanie oni gwnie wykazuj si odwag. Jednak wiele miejsca w jego opowieciach zajmuj lekarze, kttzy podejmuj si niezwykle trudnych przeszczepw nerek, zabiegw na otwartym sercu, operowania tzw. blue babys, przy czym nie robi tego dla sawy, a tylko po to, aby da choremu cie nadziei. Czsto czuwaj przy chorych cae noce, przeywaj kady skok temperatury, sami nadzoruj przebieg dializ. Podejmuj si operacji, ktre wydaj si science fiction i czsto wraz z chorymi zwyciaj. Thorwald wymienia ich, podobnie jak ich pacjentw z nazwiska, przy czym czsto wcale nie pochodz oni z wielkich, renomowanych orodkw, lecz maych szpitali. Za kadym razem Thorwald ukazuje determinacj pacjenta i pikno walki o jego ycie ze strony lekarza, jego trosk i oddanie. J. Heller "Paragraf 22" Lekarzem lotnikw na Pianosie jest doktor Dane eka, ktry panicznie boi si lotw, przeraa go wojna, nie chce by bohaterem (ja nie chc si powica, ja chc Zarabia fors), tote nie lata, a tylko trapi si swoim katarem i jednemu z szeregowcw kae sobie mierzy temperatur. Natomiast, aby si nie narazi dowdztwu, nie zwalnia nikogo z obowizkowych lotw, bo doskonale zna mechanizm funkcjonowania paragrafu 22: moe zwolni od lotw wariata, ale naley si do niego o to zwrci z prob, a kto, kto twierdzi, ejest wariatem i prosi o zwolnienie na pewno nim nie jest. Za kadym razem przy bardziej skomplikowanych przypadkach doktor jest zaamany. W powieci wystpuje te rzesza lekarzy anonimowych: urolog od uryny, dermatolog od dermy, endokrynolog od endokryny, ktrzy obok takich symulantwjak Yossarian spotykaj te przypadki beznadziejne. T. Konwicki "Zwierzoczekoupir" Jest to powie o chopcu umierajcym

w szpitalu z powodu nieuleczalnej choroby krwi. Bohater stwarza sobie rzeczywisto, jakiej nie mg dowiadczy. Lekarze, widziani oczami maego pacjenta, s bezradni wobec choroby, wyczerpali cay arsena swoich typowych zachowa i powiedze: byy ju arty, przekomarzania i rozsdne apele o cierpliwo, byy dyskusjejak z dorosym, e nie trzeba traci nadziei. Z obchodu wychodz szybko, udaj, e si spiesz, nie dlatego, e nie lubi chopca: wstydz si swojej bezradnoci i tego, e s tylko lekarzami. S. Grochowiak "Lekcja anatomii (Rembrandta)" - Bohaterem lirycznym wiersza jest doktor Tulp, ktry dokonuje sekcji zwok, objaniajc jednoczenie kolejne czynnoci. Zgromadzeni wok ciaa lekarze spodziewaj si zgbi tajemnic bytu, poszukuj odpowiedzi na pytanie o istot ycia, oczekuj, e wiecenie wntrza wyjani im fenomen dualistycznej natury czowieka (cielesno-duchowej). W swych poszukiwaniach przedzieraj si przez kolejne warstwy ciaa: odrZumy to co napcZniato, pocatunki zdejmuj lignin jaiowionc, siatk krZywd roZwijaj bez trwogi, trywializujc i uprzedmiotowiajc zmarego, nie dostrzegajc, e wanie te pocaunki, krzywdy, maska jedwabna s differentia specifica tego czowieka. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" - Lekarze w szpitalu psychiatrycznym, krlestwie Wielltiej Oddziaowej, siostry Ratched, s tylko pionkami. Zawsze potwierdzaj swoim autorytetem diagnozy i terapi pielgniarki, ktra wie najlepiej, co bdzie najskuteczniejsze w przypadku danego pacjenta: proszki, elektrowstrzsy, lobotomia, wic pyta tylko formalnie: prawda, panie doktorze? Szpital jest Kombinatem, a lekarze s tylko trybami w maszynie sterowanej przez siostr Ratched. M. Kundera "Nieznona lekko bytu" - Bohaterem powieci jest pracujcy w jednej z praskich klinik chirurg, doktor Tomasz, dla ktrego praca jest yciow pasj. Po napisaniu do prasy artykuu krytykujcego rzdzcych (na temat ich

odpowiedzialnoci) jest stopniowo zmuszany do rezygnowania ze swoich ambicji - opuszcza Prag, pniej zostaje pozbawiony prawa wykonywania zawodu i zarabia myciem okien. Doktor Tomasz jest oczytany, mylcy, do ycia podchodzi refleksyjnie i krytycznie. Jego modus vivendi (nie koczce si romanse i pojedyncze przygody miosne) jest przykadem rozpaczliwego hedonizmu czowieka wraliwego, yjcego w systemie totalitarnym. * "Lekarzu, ulecz samego siebie". (Ewangelia w. ukasza 4, 23) * "Nikt nie potrafi tak solidnie zakopa swoich bdw jak lekarz". (Agrypa) * "Jeden dowiadczony lekarz wart jest stu wojownikw". (Homer) * "Jest wielkim bdem naszego czasu, e lekarze oddzielaj dusze od ciaa". (Hipokrates) * "Wielu jest doktorami z tytuu, a bardzo mao z postpowania". (Hipokrates) * "Lekarz ma tylko jedno zadanie: wyleczy chorego. Jak drog tego dopnie, jest rzecz obojtn". (Hipokrates) * "Umierzanie blu jest rzecz bosk". (Hipokrates) * "Dobry lek zawsze bywa gorzki". (Konfucjusz) * "Umieram z pomocy zbyt wielu lekarzy". (Aleksander Wielki, sowa wypowiedziane na ou mierci) * "Dobrego lekarza, tak jak dobrego eglarza, poznaje si tylko podczas burzy i niebezpieczestwa". (W. Biegaski) * "Lekarze ludzi bogatych". (S. eromski) * Przyroda, czas i cierpliwo to trzech najlepszych lekarzy. (przysowie angielskie)

List List - Pisemna wypowied skierowana do osoby, grupy osb lub instytucji; to, na czym napisano t wypowied (papier, pergamin) wraz z zewntrznym opakowaniem (koperta). List: anonimowy, szyfrowany, otwarty, prywatny, polecony, elazny (glejt). Symbolizuje wi, czno, czsto metaforycznie przedstawiany

75

jako biay gob. List otrzymywa to dostawa dobre albo ze wieci. Biblia (NT) - Listy Apostolskie: w. w. Pawa, Jakuba, Piotra, Jana, ktrych celem jest tumaczenie sowa boego i ugruntowanie wiary. Horacy "List do Pizonw" - S to rozwaania o sztuce poetyckiej, skierowane do piszcych. Horacy uwiadamia twrcom wag sowa, uczy odpowiedzialnoci za nie. Okrela, jaka powinna by poezja, ktra bawi, a jaka ta, ktra uczy: jeli uczy' zamierzasz, zwizym bd, niech umyst to, co mwisz, w lot chwyta, chonie, utrwala. Bawi zapragniesz, to niech prawdy bliskie bdzie zmylenie (...). Poklask i uznanie zyska ten, co poyteczne tczy z prz)jemnym, bawi i uczy zarazem. redniowieczna hi:,toria mioci filozofa i teologa Pierre'a Abelarda i jego uczennicy Heloizy, za ktrej uwiedzenie Abelard zosta z rozkazu wuja dziewczyny zbrodniczo wykastrowany. Zarwno on, jak i ona zamknli si w klasztorach, skd pisywali do siebie miosne listy. Historia staa si inspiracj np. dla J.J. Rousseau w "Nowej Heloizie". J. da Voragine "Legenda na dzie witego Aleksego" - W przeciwiestwie do polskiej wersji legendy, list z rki zmarego moe wyj tylko papie. Jest to szczeglna nobilitacja bohatera literackiego, jak i podkrelenie jego witoci. "Legenda o w. Aleksym" - List, ktry w. Aleksy napisa przed mierci, wyjaniajc, kim by. Nikt nie mg go wyj z zacinitej rki zmarego z wyjtkiem jego ony, przeto, i byt jeden do drugiego czyst. Gall Anonim "Kronika polska" Listy poprzedzajce ksig I i III, skierowane do kanclerza Michaa i biskupa Pawa, a dedykowane caemu episkopatowi wczesnej Polski, s kurtuazyjnym gestem kronikarza. Ponadto w tekcie samej kroniki Gall cytuje tre rzekomych listw cesarza niemieckiego do Krzywoustego i odpowied polskiego krla, wiadczc o jego odwadze i pozycji Bolesawa, ktra pozwala mu nie przyjmowa niekorzystnych warunkw cesarza.

W. Szekspir "Makbet" - Po zwyciskiej bitwie, zapowiedzi zostania tanem Kawdoru i przepowiedni czarownic Makbet pisze list do ony, informujc j o wszystkim. Sowa Lady Makbet: bdziesz krlem wskazuj, e list trafi na podatny grunt. W. Szekspir "Hamlet" Klaudiusz, przekonany, e Hamlet zna prawd o zamordowaniu ojca, wysya modego ksi cia do Anglii pod opiek Rosenkranza i Gildensterna, wyposaonych w stosowny list, zawierajcy rozkazy umiercenia Hamleta, co w przewidzia, tote list przeczyta, a nawet zmieni jego tre, skazujc na mier Rosenkranza i Gildensterna. Tu niedyskrecja uratowaa Hamletowi ycie. Jan Sobieski "Listy do Marysieki" -Sjednoczenie gatunkiem literackim, wiadectwem kultury dworskiej, przykadem piknej sztuki epistolarnej. Sobieski pisa je przez wiele lat do Marii Kazimiery, najpierw jako swej narzeczonej, pniej - ony, donoszc jej o swych zwycistwach (np. pod Wiedniem), niedogodnociach ycia rycerskiego, ukadach wrd dworzan. S rdem wiedzy o XVII w. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" Krtki licik Starociny do Podkomorzyny z informacj o zym samopoczuciu autorki bileciku: gowa mi le robita przez noc ca, co staje si pretekstem dla Podkomorzego do wywodu o sensie wychowania hodujcego modzie francuskiej. H. Kotaj "Do Stanisawa Maachowskiego, referendarza koronnego o przyszym sejmie Anonima listw kilka" - Tekst publicystyczny z okresu Sejmu Wielkiego, w ktrym tytuowy Anonim przedstawia konkretny program reform spoecznych i politycznych. J.J. Rousseau "Nowa Heloiza" Przykad powieci epistolarnej. redniowieczna historia zostaa wykorzystana do przedstawienia sentymentalnych przey dwojga ko~-hankw. Julia, czyli Heloiza. otrzymawszy list od swego ukochaneao, idzie go czyta do ogrodu, by przyre~la bs~a wiadkiem jej miosnych uniesie.

Montskiusz "Listy perskie" Przykad wykorzystania formy listu jako kamuflau, pozwalajcego wyrazi miae opinie o religii, cywilizacji, nauce, wadzy (pomys korespondencji dwch Persw). J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Powie w formie listw tytuowego bohatera do jego przyjaciela, Wilhelma. Ten ksztat powieci umoliwi ukazanie typowych Werterowskich cech: skupienia na sobie, opozycji: ja - wiat, samotnoci i prb jej przeamania przez ucieczk w mio (objawy Weltschmertzu), jak te eksponowa punkt widzenia samego Wertera. Niezbdnym elementem biografii romantycznych twrcw byy podre, dlatego wyksztaci si w tej epoce nowy gatunek literacki, zwany listem romantycznym, np. listy Krasiskiego do ojca, do Delfiny Potockiej, Mickiewicza do Zana, Sowackiego do matki, Norwida do Zaleskiego. S one czsto uzupenieniem twrczoci poetw. A.S. Puszkin "Eugeniusz Oniegin" List Tatiany do Oniegina, w ktrym niedowiadczona i pena ufnoci dziewczyna skada swj los w jego rce, wstydzi si swojej miaoci, ale codziennie czeka na jaki jego gest, widzi go w snach. Ich pierwsze spotkanie traktuje jak wol nieba. A. Mickiewicz "Dziady, cz. III" W scenie balu u Senatora wspomina si o rozkazie Nowosilcowa ledzenia Czartoryskiego, przejmowania i czytania jego listw. Ujawnia to mechanizm rzdzenia w carskiej Rosji, gdzie nawet prywatna korespondencja moe sta si powodem oskarenia i skazania. J. Sowacki "Rozaczenie" Wiersz list poetycki, skierowany do ukocha nej kobiety przez pielgrzyma, ktry przebywa daleko od miejsc znanych mu, kochanych, wytsknionych (dom, ogrd, znajomi ludzie), a gdzie dane jest by jej. Zestawienie kracowych pejzay (jej i jego). Tu list jest symbolem nieprzerwanej cznoci. C.K. Norwid "Klaskaniem majc obrzke prawice" - Utwr zawiera konkretny adres poetycki: Pisz, - ot, czasem... pisz na Babilon do Jeruzalem - i

dochodz listy. Biblijny kontekst i symbol Jerozolimy posuy poecie do wypowiedzenia wiary w triumf jego ogryzmolonego pamitnika artysty. A. Fredro "Zemsta" - Scena, w ktrej Czenik dyktuje Dyndalskiemu rzekomy list Klary do Wacawa, chcc uknu intryg, przy czym sucy zapisuje kade sowo, cznie z mocium panie (przykad komizmu sowa i sytuacji). A. Fredro "luby panieskie" Czsto wykorzystywany przez twrc motyw listu, ktry staje si elementem intrygi. Tu Gustaw, udajc rannego w rk, dyktuje Anieli list do cakowicie fikcyjnej dziewczyny o tym samym imieniu, aby pozna uczucia prawdziwej Anieli wzgldem siebie i mc zakpi sobie zjej lubw panieskich. H. Balzac "Ojciec Goriot" Eugeniusz Rastignac, nie mogc zdoby inaczej pienidzy, pisze do matki list z prob o przysanie mu ich. ycie paryskie jest ustawicZn walkct - donosi jej, e brak mu rodkw na zakup nowych rkawiczek, co go dyskwalifikuje w wielkim wiecie. Matka przysya pienidze i ser deczny list z wytumaczeniem, jak wielkim wyrzeczeniem dla niej i dla ciotki byo zdobycie tej sumy. Take list siostry Rastignaca z informacj o wysaniu pienidzy ze skromnych, dziewczcych oszczdnoci. B. Prus. "Lalka" - 1) List prezesowej Zasawskiej do Wokulskiego zapraszajcy go do Zasawia, zawierajcy wzmiank o moliwoci spotkania tam Izabeli, decydujco wpyn na losy Wokulskiego (byskawiczny powrt z Parya). 2) List Wgieka do Wokulskiego (czytany przez Rzeckiego) z informacj o wysadzeniu w powietrze kamienia z romantycznym napisem, list koczy si sowami: non omnis moriar i te wanie sowa przeczyta gono Ochocki w zakoczeniu powieci. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Uporczywe listy Dominika Korczyskiego, ktry przebywa w Rosji, zajmuje tam nieze stanowisko urzdnicze i namawia brata do porzucenia Korczyna i wybrania atwiejszej egzystencji ni codzienne zmaganie si z kopotami. H. Sienkiewicz "Potop" - Tu

76

listy od grywaj ogromn rol, bardzo czsto powoduj zwrot akcji. 1) List Janusza Radziwia do Kmicica z poleceniem werbowania ludzi, oddany mu wspaniaomylnie przez Woodyjowskiego. 2) List Janusza przejty przez Zagob, w ktrym hetman litewski rozkazuje zgadzi winiw. 3) Listy ksidza Kordeckiego do Jana Kazimierza, Mullera w czasie obrony Jasnej Gry. 4) Nie udao si Kmicicowi przej listw Janusza, ujawniajcych knowania i plany Radziwiw. 5) List - fortel Zagoby do Lubomirskiego, aby ten odda si dobrowolnie pod dowdztwo Czarnieckiego. 6) List Jana Kazimierza odczytany w kociele, przywracajcy Kmicicowi cze i dobre imi. J. Kasprowicz "Sonety z chaupy" (sonet XXXIX) Skrtowa biografia wiejskiego chopca, ktry chcia si ksztaci, dlatego wyjecha do stolicy skd pisat do rodzicw krtkie, smutne list~~ o swojej biedocie i gdzie umar. S. Zeromski "Doktor Piotr" Listy syna do Dominika Cedzyny, ktre s w yciu ojca najwikszymi radociami. Kady z nich nosi w kieszeni i czyta codziennie po kawa&u, dozujc sobie przyjemno obcowania z Piotrem. J. Conrad "Lord Jim" - Powie koczy list Marlowa do uprzywilejowanego czowieka w Londynie, wyjaniajcy ostatnie decyzje Jima, opowiadajcy zdarzenia koczce losy bohatera. W kopercie Marlowa byy jeszcze dwa listy. 1) Poky, wytarty na zgiciach list ojca Jima, ktry ten przez lata przechowywa jak relikwi. 2) Kartka pisana rk Lorda Jima z kilkoma rozpaczliwie brzmicymi (jak woanie o pomoc) zdaniami. List nie zawiera adresata. Adresowany by zatem do wszystkich (?). J. Tuwim "Piotr Paksin" - Na stacji Chandra Unyska, Gdzie w mordobijskim powiecie, Telegrafista Piotr Plaksin pisze list do bufetowej Jadzi, ktr darzy gorcym, cho nieodwzajemnionym uczuciem. PisZe serdecznie, milonie, e kocha, marzy, wspomina. Niestety, panna Jadzia odtrca jego mio, bo nieszcznik nie potrafi gra na klarnecie. Jej list

z okrutnymi sowami: Nie dla mnie pan, panie Plaksin stanie si przyczyn samobjstwa biednego telegrafisty. M. Pawlikowska-Jasnorzewska 1) "List" - scena czytania na pewno dugo oczekiwanego listu od ukochanej osoby, zwizane z tym silne emocje i omdlenie. 2) "Listy" - po wyganiciu uczu lub utracie przedmiotu mioci listy miosne staj si bezwartociowe, std wyrok brzmi: id do pieca miosny zeszy'cie. W. Gombrowicz "Ferdydurke"Podstp Jzia, ktrego celem byo zdemaskowanie obudy Modziakw, polegajcy na jednoczesnym wysaniu listu tej samej treci do Kopyrdy i prof. Pimki z propozycj spotkania w pokoju Zuty. List speni swoje zadanie: spady maski z twarzy mieszczuchw. M. Dabrowska "Noce i dnie" - 1) Z listw, ktre Lucjan Kocie przekae Niechcicowej po mierci ony, pozna Barbara prawd o romansie Teresy z modym Krpskim. 2) List panny Marii Hasko po raz pierwszy z niezwyk moc uwiadomi Barbarze, jakim czowiekiem jest jej ukochany syn Tomaszek. K.I. Gaczyski - "List jeca" Datowany "Obz Altengrabow, 1942", a dedykowany onie poety. Jest wyrazem tsknoty, wiadectwem mioci (jed,y,na moja na wiecie). T. Borowski "Opowiadania" Listy Tadka z obozu w Birkenau do narzeczonej przebywajcej w obozie kobiecym, dorczane nielegalnie, za opat, wiadczce o potrzebie utrzymania kontaktu z blisk osob, nawet za cen naraania ycia. Dostarczaj nielicznych informacji o refleksyjnym podejciu bohatera do ycia, prbie przeamana psychozy obozowej (zlagrowania), potrzebie rozmowy, ktra w rzeczywistoci obozowej wydaje si tak samo wana jak chleb. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" 1) Winiowie sowieckich agrw jak dodatkowej miski zupy oczekuj listu z domu. Otrzymane listy czytaj wsplnie w baraku, razem przeywajc ich tre, jednoczc si w radoci lub smutku. 2) List do Pamfiowa od syna, ktry informuje ojca, i rozumie i pochwala kar, jaka ojca spotkaajako wroga ludu.

Karajest suszna, bo wyraa historyczn konieczno. Listu tego bohater o mao nie przypaci yciem (zaamanie nerwowe). M. Jastrun "List w przestrze " List do nieznanego adresata na temat obowizku mwienia prawdy przez tych, ktrzy przeyli wojn i widzieli (byli wiadkami) prowadzonych na mier, wiedz o masowych grobach, a zwaszcza przez poetw, ktrym nie wolno milcze: zamordowany bdzie jeszcze raz mczennik - wiata milczeniem. L. Staff "List" - Pisany do osoby dobrze znanej, zaprzyjanionej, w spokojnym tonie (przypominajcym rozmow) informujcy odbiorc o pogodzeniu si piszcego z upywem czasu i przemijaniem. List prezentuje pen akceptacji postaw nadawcy wobec wiata, w ktrym przecie wspistnieje i dobro, i zo. Ze wzgldu na ton wypowiedzi moe to by list poegnalny osoby, ktra jest wiadoma nadchodzcej mierci. W. Broniewski "List z wizienia" Ma on precyzyjnie okrelonego adresata - crk poety, ktrej ojciec zwierza si z trudnych do zrozumienia zakrtw historii, kiedy on, poeta-rewolucjonista, onierz, dzieli los podobny do tego, jaki by udziaem jego bohaterw lirycznych ("Elegia o mierci Ludwika Waryskiego", "Na mier rewoucjonisty"). Monolog ojca, wyjaniajcy crce paradoksy historii, jest jednoczenie prb pocieszenia dziecka. K. Wierzyski "List" - Pisany w Nowym Jorku, wyraajcy tsknot do kraju, niemono pogodzenia si z obcymi pejzaami, cige czekanie, podsuwanie przez pami obrazw miejsc porzuconych i wiadomo egzystencji rozbitka, ktremu pozostao tylko wysy anie rozpaczliwych sygnaw listw w butelkach. R. Bratny "Kolumbowie" Kolumb, ktry po wojnie podj decyzj o niewracaniu do komunistycznego kraju, wiedzie wsplnie z dwoma przyjacimi ycie przemytnika. Pozbawiony kontaktw z krajem, odcity od bliskich mu osb i miejsc, czeka na list od przyjaciela (dlatego regularnie sucha na swoim

eleganckim jachcie cyklicznych programw Jerzego w radiu). I chce, i boi si wrci. Nie doczeka si jednak upragnionego listu. M. Hasko "List" - Smutne opowiadanie o czowieku, ktry cae ycie czeka na list, cho dobrze wiedzia, e nikt do niego nie napisze, ale ludzie najbardziej nawet nieszczliwi nie wierz nigdy w catkowito swego nieszczcia, potrzebna im jest maleka szpareczka, dziki ktrej mog oddycha. Sytuacja oczekiwania na list jest tu symbolem nadziei, niezbdnej do ycia kademu czowiekowi. G. Garcia Marquez "Nie ma kto pisa do pukownika" - Weteran wojny domowej, stary pukownik Aureliano Buendia czeka na list potwierdzajcy jego zasugi i przyznajcy mu rent. yje w dramatycznych warunkach, nie majc pienidzy na zaspokojenie podstawowych potrceb. Jest marzycielem wierzy w zwycistwo swojego koguta w walce kogutw i w to, e list musi nadej. R. Wojaczek "List do Krlowej Polski"-Obrazoburcze wyznanie niewiary (nie mog ci uwierzyc~, poczone z on glowaniem symbolami (twarz Murzyna, Jasna Gra, niebieskie wosy) przemieszanych z drapienym obrazowaniem (glisty ktre wyszy z ciaa) daje obraz czowieka targanego namitnociami, ktry zo widzi w samym sobie. * "Napis na pomniku brzmi czasem jak list goczy". (S. J. Lec) * "Epistola non erubescit" (list si nie rumieni). (Cyceron) * "Jedynym urokiem starych listwjest to, ie nie wymagaj odpowiedzi". (G. Byron) * "Ludzie listy pisz - zwyke, polecone, pisz, e kochaj, tskni, ni, cauj si". (piosenka "Skaldbw") * "Te najpilniejsze listy po tygodniu przestaj by tak pilne, a po dwch miesicach nie pamita ju o nich nawet ten, kto je napisa". (G. Garcia Marquez)

77

Matka Matka - Kobieta majca wasne dziecko (dziei) w stosunku do niego (nich). Biblia (ST) - 1) Za pramatk wszystkich ludzi uznawana jest Ewa (Ksiga Rodzaju), matka Kaina i Abla, obarczana czsto win za grzech pierworodny. 2) Kiedy dwie kobiety kciy si ~ dziecko i adna z nich nie chciaa ustpi, krl Salomon wyda wyrok, aby jziecko rozci mieczem i kadej z ko~iet odda poow. Natychmiast mg ~ozna prawdziw matk, bo ta krzyk~a, by dziecka nie zabija i odda tej irugiej. Biblia (NT) - Archetypem matki rado~nej jest Maryja podczas zwiastowania, :a matki cierpicej Maryja obecna na 3olgocie podczas ukrzyowania i mie rci Chrystusa. Umierajc Jezus rzek do w. Jana: Oto matka twoja, polecajc jego opiece zrozpaczon Maryj. Mitologia 1) Hera, w ktrej przypadku mona mwi o zdominowaniu roli matki przez rol kobiety (kapryna, pikna) i ony (zazdrosna, ktliwa). Zjej zwi zku z Zeusem narodziy si dzieci: Hefajstos, Ares, Ejlejtyda, Hebe. 2) Demeter archetyp matki kochajcej, penej blu i cierpienia po stracie crki Kory, poszukujcej jej po caym wiecie. Mwi si te o Demeterjako o matce-ziemi. 3) Niobe - matka dumna ze swego potomstwa, czym wywoaa gniew Latony. Czternacioro jej dzieci zabito, Niobe za z alu i tsknoty skamieniaa. 4) Medea pikna czarodziejka, crka krla Kolchidy, zazdrosna o swego ma, Jazona. Zabia wasne dzieci i ucieka do Aten. 5) Jokasta - jednoczenie matka i ona Edypa, ktrego polubia, nie rozpoznajc w nim syna, nad rodem Labdakidw ciya bowiem kltwa bogw. Powiesia si, gdy poznaa prawd. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Matka Izoldy, ktra niewiadomie staa si przyczyn nieszczcia crki. Przygotowaa czarodziejski napj z wina i zi, ktry mia wzmc mio Izoldy i krla Marka, a ktry wypili Izolda i Trist "Lament witokrzys~lci" Zdecydowanie uwypuklone c~chy matki cierpicej (Mater Doloroa), stojcej pod krzyem,

wspuczestniczcej w blu syna. Brak atrybutw boskich jest to bezradna, zrozpaczona kobieta, zwracajca si do wszystkich matek. J. Kochanowski "Treny" - Matka poety pojawia si w tren ie XIX z Urszulk na rkach. Tumaczy zrozpaczonemu synowi, a ojcu dziecka, e Urszulka nic nie stracia, a wiele zyskaa (np. moe oglda Boga). Tu matkajest symbolem osoby nioscej ukojenie, dajcej mdre recepty na ycie, tzn.: ludzkie przygody ludzkie no. "Bogurodzica" - Tu matka Jezusa wystpuje jako bogosawiona, wybrana, wywyszona, boska, ale jednoczenie bliska ludziom; jest ich ordowniczk, poredniczy midzy ludmi i Bogiem. W. Szekspir"Hamlet"-Gertruda,matka Hamleta. Zabjstwo Hamleta (ojca) odbyo si za jej wiedz, pniej polubia brata swego ma - Klaudiusza. Kobieta nie umiejca w sposb zdecydowany wybra midzy synem i nowym mem, cho na pewno kochajca Hamleta (nie zdradza jego udawanego obdu, sprzyja Ofelii, wypija trucizn przeznaczon dla Hamleta). J.U. Niemcewicz "Powrt posa" Podkomorzyna jest wzorem zarwno matki, jak te Polki, kobiety, ony i gospodyni. Podobnie jak m, chce wychowa synw na dobrych obywateli, sucych ojczynie. Z radoci wita przybyego d o domu Walerego. Matka mdra, rozwana, patotka. A. Mickiewicz "Rybka" Wiejska dziewczyna, Krysia ze zwizku z dziedzicem urodzia nielubne dziecko. Zamieniona w rybk, zjawia si zawsze, gdy stary suga przynosi malestwo, i przybrawszy kobiec posta, karmi je. A. Mickiewicz "Do matki Polki" - Wiersz jest apostrof do matki (wszys tkich matek) modego bojownika. Zapowiada los jej syna: jego przyszo to nie zwycistwo i sawa, lecz upokorzenie, klska, zapomnienie. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Matk cierpic jest tu pani Rollison (por. Demeter, p. Soerensen). Dla swego wi zionego i torturowanego syna, Janka chciaa uprosi u Nowosilcowa wizyt ksidza Piotra, aby ratowa cho dusz syna. Jest on jej jedyn podpor i

radoci. J. Sowacki "Do matki" - Wiersz autobiograficzny. Poet czyy bardzo bliskie i serdeczne wizi uczuciowe z matk, std w utworze tym tumaczy si on, dlaczego nie wraca do kraju i prosi matk o wybaczenie, podajc jako argument o pozostaniu za granic to, e woli konajcy - nie i na obro. J. Sowacki "Rozczenie" Jeden z najpikniejszych lirykw tego poety, pisany w Szwajcai, wyraajcy jednoczenie al z powodu rozstania i tsknot za matk oraz tym wszystkim, co rodzime, znajome (ogrdek, komnata). On, biedny tuacz przebywa w innym (zupenie dla niej obcym) wiecie. Mi mo to pozostaj oni w cigej cznoci uczuciowej (jej symbolem w wierszu jest biaty gob). J. Sowacki "Balladyna" - Dobra, czua, kochajca i troskliwa matka dwch crek: Aliny i Balladyny. Jednakowo kochajca obie dziewczyny, pragnca dla nich ksicia z bajki, jakim okaza si Kirkor. Gdy po zabjstwie siostry Balladyna zostaa krlow i skazaa swoj matk na tortury, ta nawet na mkach nie wskazaa na ni jako na wyrodn crk i zbrodniark. J. Sowacki "Fantazy" - Hrabina Respektowa rozpaczliwie usiujca ratowa pozory wietnoci domu. Matka, ktra chcc wyda Diann za Fantazego (ze wzgldu na jego majtek), nie liczy si z uczuciami crki, nazywajc j gupi, yjc tylko r omansami. Wymaga od Dianny powicenia w imi ratowania honoru rodziny. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" ona hrabiego Henryka i matka Orcia - Maa. Walczc o mio ma, ktry porzuci j i dziecko w pogoni za ideaem, sama zostaa poetk i syna skazaa na ten sam los. Rol matki zdecydowanie zdominowaa rola ony. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - Katarzyna Linton niedugo odgrywaa rol matki w stosunku do swojej crki Katy, gdy umara niebawem po porodzie. Naley przypomnie jednoczenie, e jej yciow rol bya rola demonicznej kochanki. Mczyo i nudzio j ustabilizowane ycie i monotonna codzienno. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i

kara" - 1) Katarzyna Iwanowna, macocha Soni. Z pozoru haaliwa i opryskliwa, a naprawd czua, troskliwa i dobra matka, dwigajca krzy w postaci codziennego zmagania si z mem pijakiem. Cho dla Soni bya tylko macoch, umiaa doceni jej powicenie dla rodziny. Na stypie po Marmieadowie powiedziaa, e wszyscy zebrani nie s warci nawet maego palca Soni. 2) Pulchea Aleksandrowna - matka Raskol nikowa: troskliwa, ciepa, kochajca, cierpliwa. Z niepokojem patrzca na stan swojego Rodi, pragnca wierzy, e jest on tylko wynikiem zmczenia lub zych warunkw, w jakich syn mieszka (wszak pokj przypomina trumn). L.N. Tostoj "Anna Karenina" - Pikna i wraliwa kobieta, matka maego Sieoy, bez pamici zakochana w poruczniku Wroskim. Poczenie tych trzech elementw sprawio, e Anna Karenina nie moga by wzorow matk. Ksi Karenin kaza jej wybra midzy domem a kochankiem. Jako element szantau i zemsty wykorzysta wielk mio Anny do syna zabroni jej widywa si z nim. Jako matka Anna Karenina bya czua, kochajca i mdra, lecz nie umiaa zrezygnowa z mioci swego ycia. G. Flaubert "Pani Bovary" Emma nie bya ani dobr on, ani dobr matk. Maej Berty chyba nie znosia (jakie to brzydkie dziecko), poniewa dziecko, wymagajce matczynej opieki i ciepa, odrywao j od marze. Nie interesowaa si jej zdrowiem (czasem, zdarzy si jaki nagy, chorobliwy atak czuoci) ani rozwojem. Pocztkowo ma wychowywaa mamka. Zdarzyo si, e w rozdranieniu popchna Bert tak, i dziecko rozbio sobie twarz. Nie nadawaa si do roli matki, jedyna dla niej bya rola bohaterki niezwykych, penych dramatyzmu romansw. E. Zola "Nana" - Prostytutka Nana okazuje si bardzo troskliw matk. Wiksz cz swoich "dochodw" przeznacza na wychowanie syna, ktry mieszka u swej opiekunki, na wsi. Gdy chopiec ciko zachoruje na osp, Nana wyjedzie z Parya i bdzie si nim opiekowaa. Zapaci za to

78

wysok cen: straci najpierw urod, a potem - ycie. B. Prus "Antek" -Matka Rozalki i Antka, biedna, prosta kobieta wiejska. Najwikszym utrapieniem jej ycia okaza si syn; nie nadajcy si do adnej pracy na wsi, tote po naradzie z kumem Andrzejem z blem serca kazaa synowi i do miasta w poszukiwaniu pracy i lepszego losu. B. Prus "Lalka"-Pani Stawska, matka maej Helenki. Kobieta dobra, pena ciepa i mioci. Ciko pracowaa, by utrzyma dom, swoj matk i creczk, ale nigdy nie narzekaa. Staraa si crce wynagrodzi nieobecno ojca. E. Orzeszkowa "Tadeusz" - Nie okazujca specjalnie czuoci, do szorstka w obejciu chopka, ktrej cika praca nie pozwala zapewni opieki dziecku. O jej matczynej mioci wiadczy tylko to, e czsto podnosi oczy znad zagona, szukajc Tadeusza i rankiem podprowadza go do ojca na krtkie powitanie. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Emilia Korczyska kapryna ona i matka, skupiona na lekturach romansw i wasnym stanie zdrowia. Mczy j ycie codzienne, wic i dzieci take. Leoni - jak to skonstatowa Witold - chce wychowa na salonow lalk. 2) Pani Kirowa - odwana, samodzielna kobieta i matka, ktra ma pod swoj piecz nie tylko dzieci, ale take cay dom i gospodarstwo. Myli o przyszoci dzieci, chciaaby je wyksztaci. 3) Andrzejowa Korczyska - jest matk, ktra po mierci ma ca mio przelaa na Zygmunta. Skutkiem tego wyrs on na egoist, bezuczuciowca, czowieka, ktry potrafi wasnego ojca nazwa szalecem. Zygmunt sta si yciow klsk matki, a take przykadem na to, jak czsto ideay i szczyme pragnienia rozmijaj si z rzeczywistoci. H. Sienkiewicz "Janko Muzykant" Matka uzdolnionego muzycznie, ubogiego chopca wiejskiego. Od momentu urodzenia by on jej zmartwieniem: saby fizycznie, chorowity, nie nadawa si nawet do najprostszej pracy. Gdy zbity przez stjkowego umiera, przez zy zapewniaa go, e w niebie Pan Bg da mu prawdziwe

skrzypce. M. Konopnicka "Banasiowa" Tytuow bohaterk nowelijest stara kobieta, ktra bojc si samotnoci (jak sama wyznaje), ciga do crki na mier. Ale mier nie przychodzi, a crka ma pretensj do matki, e ta cigle yje, e trzeba j karmi i zapaci za zameldowanie. Banasiowa rozumie zo crki i nie ma do niej alu. M. Konopnicka "Dym" Symbolem wizi uczuciowej, czcej matk i syna jest dym z fabrycznego komina, gdzie Marcy pracuje jako palacz. Matka - uboga wdowa prowadzi bardzo skromny dom, czeka na syna, wsuchujc si w kroki na schodach. Ksztat dymu informuje j, co w danej chwili robi syn. Po mierci syna samotna wdowajeszcze dugie lata spoglda na dym, ukadajcy si w posta syna. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Tytuowa bohaterka jest despot k i kotunk. Nie zna potrzeb dzieci i nie interesuj jej one. Wszystko musi tylko dobrze wyglda na zewntrz: dziewczynki powinny umie gra na pianinie, zachowywa si skromnie, bo cnota to skarb dziewczcia. Natomiast syn, Zbyszko powinien si wyszumie i lepiej jeli to robi w czterech cianach wtasnego domu. Matka przymyka oczy naromans ze suc. Dulskaniejestdla dzieci adnym autorytetem: Zbyszko j wrcz lekceway. S. eromski "Ludzie bezdomni"Wiktorowa jest ubog, prost kobiet. Dzieci wychowuj si prawie same, gdy ona pracuje w fabryce tytoniu, a Wiktor w hucie. Cikie i trudne ycie nie pozwala matce na okazywanie dzieciom czuoci. Pozostaje jedynie troska o nie i poczucie obowizku - to w duym stopniu ze wzgldu na dzieci Wiktorowie decyduj si na emigracj. W. Reymont "Chlopi" - 1) Hanka jest bardzo dobr i troskliw matk. Wie, e nie moe liczy na Antka i sama musi zadba o to, aby dzieci miay co je i eby w izbie byo ciepo. Gdy powstanie projekt wyjazdu do Ameryki, Hanka stanowczo zdecyduje: nie pude i dzieci nct zatracenie nie dam. 2) Dominikowa - nierwno dzieli uczucia mat czyne: Jagn rozpieszcza i dba,

by miaa biae rczki, synw trzyma krtko, tylko oni pracuj w gospodarstwie. Jak wszyscy starzy ludzie w Lipcach, boi si wycugu, tote nie chce da Szymkowi ani kawaka ziemi, zwaszcza e omieli si oeni wbrew jej woli. M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" - Matka Marcela jawi si w jego wspomnieniach jako niezwykle czua i opiekucza. Bez jej delikatnego pocaunku nie by w stanie zasn. Ale czciowo to ona ponosi win za jego nadwraliwo, bo zbyt dugo traktowa a go jak mae dziecko. Ona te staje si poredni przyczyn poszukiwania straconego czasu - zzibnitemu synowi podaa filiank herbaty z kwiatu lipowego i magdalenk, ktrej smak wywoa cay cig wspomnie. S. eromski "Przedwionie" - 1) Cezary byjedynym synem pastwa Barykw, std matczyna mio nie miaa granic. W dziecistwie rozpieszczony przez oboje rodzicw. Po wyjedzie ma i wybuchu rewolucji w Baku troska o Cezarego i jego bezpieczestwo staa sijedynym celem matki. Potajemnie przynosia mk, urzdzaa samotne, dalekie wyprawy poza miasto, aby zdoby poywienie. Cezary ocen i to bardzo pno, gdy wycieczona wysikiem i cigym zmartwieniem o syna pani Jadwiga Barykowa umara. 2) Matka Hipolita Wielowiejskiego - zapatrzona w syna, czua, pena ciepa. Aby zrobi synowi przyjemno, serdecznie przyja Cezarego i dzielnie znosiajego towa rzyskie nietakty. Z. Nakowska "Granica" ~ - 1) Pani ancia, matka Zenona jest uosobieniem agodnoci i dobroci. Wszystko rozumie, usprawiedliwia, wybacza. Poniewa nie miaa pienidzy na dalsze studia syna, podsuna mu pomys zwrcenia si do Czechliskiego. Zenon jest jej dum-gdy zostaje prezydentem miasta, matka pomaga w prowadzeniu domu, wychowaniu wnuka, wspiera uczuciowo Elbiet, tumaczc postpowanie Zenona. 2) Elbieta boi si przede wszystkim o bezpieczestwo dziecka, gdy widzi czajc si za potem

Justyn. Zenon wymawia onie, e lubi si chwali maym. Gdy jednak rozpadnie si jej maestwo, Elbieta nie podejmie prby samodzielnego wychowania syna, cho sama w dziecistwie odczuwaa brak matki i jej chd uczuciowy. 3) Matka Elbiety nie zajmowaa si ni wcale, powierzajcjej wychowanie ciotce Kolichowskiej. Sama wolaa brylowa w wielkim wiecie. W stosunku do dorosej crki zachowywaa si jak wobec przyjaciki lub bliskiej znajomej: grzecznie, gocinnie, poprawnie. 4) Bogutowa, matka Justyny -jest jedynie matk biologiczn, gdy niewiele si crk zajmowaa i nic o niej nie wiedziaa. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" I jako kobieta, i jako ona, i jako czowiek Ra abczyska bya niezwykle trudna. Jako matka bya najczciej nie do wytrzymania. Kochaa dzieci niejednakowo. Jej oczkiem w gowie by Wady, natomiast Marta przez dugi czas nie cieszya si wzgldami matki, dopki ta nie odkrya, e Marta piknie piewa. Ra bya kapryna, nieznona, chimeryczna, a przede wszystkim despotyczna. Wadysiowi gotowa bya wybiera on, a Mart zmusia, aby zostaa piewaczk. M. Dabrowska "Noce i dnie" - O Barbarze Niechcicowej mona powiedzie, e bya matk nadopiekucz i bardzo ambitn. Pragna, aby jej dzieci zaszy dalej ni ona. Podobnie jak Ra, niejednakowo je kochaa. Agnieszka do szybko wyzwolia si spod wpywu matki, natomiast Tomaszek by cigym utrapieniem pani Barbary, ale te jej wielk mioci. Zocia si na niego, kcia z nim, wstydzia z powodu jego ' wyskokw i cigle go bardzo kochaa. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Pani Modziakowa chce by nie tylko nowoczesn kobiet i on, ale take wyzwolon z mieszczaskich konwenansw matk. Gono wyraa przy obcych osobach zdanie, e Zuta moe robi, co chce i spotyka si, z kim chce. Moe mie nawet nielubne dziecko. Wszyst ko to s pozory i gra kolejna maska pani Modziakowej: maska

79

nowoczesnej matki. W gruncie rzeczy jest chyba rwnie kotuska jak Dulska (ostatnia scena w domu Modziakw). B. Schulz "Sklepy cynamonowe" - Ojciec to wielki marzyciel, mag, hierofant. Natomiast matka jest praktyczna, trzewa, zaradna. Prowadzi dom, gdy ojciec zaszywa si na strychu w ptaszarni, porzdkuje rachunki. Gdy ojciec stop niowo znika z domu, o wszystkim mylaa matka. Mimo to bohater "Sklepw cynomonowych" czu si bardziej zwizany uczuciowo z ojcem. Matka uosabiaa codzienno i przyziemno, podczas gdy ojciec pocigajc (i odpychajc jednoczenie) tajemnic i twrczo. J. Iwaszkiewicz "Lato w Nohant" W przypadku George Sand rol matki zdominowaa rola wielkiej pisarki i kochanki. Swoj crk, Solange, traktuje ona poniekd jak rywalk. Syn nie znosi Szopena, ale musi si padporzdkowa woli matki. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Matka Krystyny, Ragnfrida zawsze bya do oscha, nie rozpieszczaa maej. Wiedziaa, e Krystyna woli ojca, jest jego ukochanym dzieckiem i troch bya zazdrosna. Sama nie umiaa przeama chodu i obcoci w kontaktach z crk. 2) Krystyna jako matka bya pena powicenia i oddania dzieciom. Sama musiaa si nimi zajmowa, bo Erlend nie dors do coli ojca. Najbardziej kochaa Gautego. Patrz: dziecistwo, dom. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" - Dla Daisy Buchanan creczka jest jedynie wystrojon maskotk, jeszcze jednym elementem jej luksusowego ycia. Wychowywana przez opiekunk, z matk ma jedynie kontakt okazjonalny. A.A. Achmatowa "Requiem" patrz: cierpienie. K.K. Baczyski "Elegia o chopcu polskim" - Monologkoysanka matki maego onierza, ktry zgin w walce. Chocia dane mu byo pozna najwstydliwsze z ludzkich drg, chocia musia z powodu wojny gwatownie dorosn i dojrze, dla niej pozostanie zawsze maym chopcem, syneczkiem. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik 20" - 1) Matka Jerzego, kobieta, ktra do wojny nie

musiaa si o nic troszczy, gdy zmieniy si warunki, podejmuje uparte prby prowadzenia domu (rozczulajce Jerzego zmagania matki z pieczeniem chleba). 2) Wzruszajca matka Czarnego Ola, ktra posya mu do obozu odjty sobie od ust kawaek chleba i cudem zdobyt kiebas. To do niej (a nie do ojczyzny) bdzie wraca Olo. W najtrudniejszych chwilach bdzie myla o matce. T. Borowski "Opowiadania" ("Prosz pastwa do gazu") Nieludzka rzeczywisto obozu wyzwalaa w matkach okrutne zachowania. Podczas selekcji na rampie, gdy kobiety z dziemi od razu kierowano do gazu, niektre z nich wyrzekay si swoich dzieci, aby przey. Wstrzsajca scena biegncego za matk ydowskiego dziecka z krzykiem: mamo, mamo, nie uciekaj. L. Kruczkowski "Niemcy" - 1) Dum Berty Sonnenbruch jest jej syn, Willy. Matk i syna czy bardzo silna wi emocjonalna, Willy pamita, aby z kadego miejsca w Europie przywie matce jaki upominek. 2) Pani Soerensen -zrozpaczona matka uwizionego przez Niemcw modego Norwega, gotowa do wszelkich powice, ofiarowujca Willemu, jako zamaskowan apwk, swj drogocenny naszyjnik (por. pani Rollisonowa). A. Camus "Duma" - Matka doktora Rieux jest jednoczenie jego przyjacielem. Wspiera go w najtrudniejszych momentach. Sama jej obecno daje doktorowi poczucie pewnoci. Pani Rieuxjest kobiet pen ciepa, agodnoci, wsuchan w potrzeby innych ludzi. To z jej opanowanego i penego powice zachowania doktor czsto czerpa siy do walki z dum. A ona rozumiaa syna i jego rozterki bez sw. Jeden z pikniejszych wizerunkw matki w literaturze. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Aby chocia przez dziewi miesicy (trzy przed rozwizaniem i sze na karmienie) chroni si przed cik prac, kobiety w rosyjskich agrach decydoway si na nieludzkie macierzystwo, traktujce mio jak spacer do wychodka. Zachodziy w ci, przez dziewi miesicy byy

zwolnione od pracy, pniej pozwalay sobie odebra dzieci i wywie je w niewiadomym kierunku. H. Krall "Zday przed Panem Bogiem" -Marek Edelman opowiada zar wno o matkach, ktre w getcie: 1) z godu jady swoje nieywe dzieci oraz o tych, ktre 2) idcym do transportu dzieciom oddaway swoje numerki ycia. S. Mroek "Tango" - Eleonora, matka Artura przypomina momentami Modziakow. Jest prowokujca, wyzywaj ca. Nie istnieje midzy ni i synem adna wi uczuciowa. Ich wzajemne stosunki sprowadzaj si do zademonstrowania przez jedno z nich dominacji. M. Hasko "smy dzie tygodnia" - Matka Agnieszki jest kobiet schorowan i t chorob terroryzuje cay dom. W stosunku do crki jest okrutna: szczuje ojca przeciwko Agnieszce. Dziemi si nie interesuje. Jest zgorzkniaa, zoliwa, za na cay wiat. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Liza Hamilton, matka dziewiciorga dzieci praktycznie jest gow domu. Zaradna, trzewo mylca, przygotowuje synw i crki do trudnego ycia. Wie jednak, e Sam, jej m, jest dla dzieci tym waniejszym i bardziej kochanym z rodzicw. Na staro zamieszka ona u swej crki, Oliwii. 2) Oliwia Hamilton, pniej Steinbeck, w swoich dzieciach wywouje podziw nie tyle jako matka, co jako kobieta czynnie uczestniczca w yciu Salinas (np. organizacja Czerwonego Krzya). Jej lot aeroplanem dzieci potraktoway jak niezwyke wydarzenie i dowd wielkiej odwagi. 3) Katarzyna Trusk, ktra zostawia swoje dzieci zaraz po ich urodzeniu, matk poczua si dopiero wtedy, gdy zobaczya dorosego ju Arona. Jego niezwyka uroda i czysto sprawiy, e zapragna go mie tylko dla siebie. Marzenie to nigdy si nie spenio, ale przed mierci Katarzyna przepisaa cay swj majtek synowi. E. Kazan "Ukad" - 1) Florance jest przybran matk Ellen, ale nie ma to wikszego znaczenia, poniewa jako kobieta cywilizowana podobnie zachowywaaby si wobec rodzonego dziecka. Jest poprawna, dba o to,

co wypada zrobi i powiedzie (w rezultacie chodna), dlatego Ellen ma bliszy kontakt z ojcem. 2) Eddie Anderson bardzo duo zawdzicza matce: kobiecie cichej, lecz upartej yciowo, ktra zawsze chronia go przed despotycznym ojcem, namwia do studiowania tego, co go interesowao, w miar monoci pomagaa finansowo. Eddie ba si ojca przez cae ycie, dla matki za zachowa wiele czuoci i serca. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Urszula jest matk Josego Arcadii, Aureliana i Amaranty i nie ulega wtpliwoci, e rodzina Buendiw funkcjonuje gwnie dziki niej. Urszula wszystko znosi, wszystkiemu zaradzi (akceptuje m.in. wszystkie nielubne dzieci pu&ownika Aureliana, przyjmuje zmienionego Josego Arcadi powracajcego po ucieczce z Cyganami). Minie wojna, kampania bananowa, a rodzina Buendiw bdzie trwa, bo trzewa, yciowa, konkretna Urszula jest ostoj rodu. K.I. Gaczy ski "Spotkanie z matk~" - Wiersz jest hodem zoonym matce jako osobie, ktra wprowadza dziecko w wiat: ona mi pierwsza pokazaa ksiyc i pierwszy nieg na wierkach. Wspomnienie matki przywodzi na myl baniowe dziecistwo, kojarzy si ze spokojem i piknem przyrody. K. Wierzyski "Suszone gr~szki" Osoba matki skojarzona ze wspomnieniem dziecistwa: kuszcym zapachem suszonych owocw, spokojnym snem, sytoci, bezpieczestwem. T. Rewicz "Ale kto zobaczy..." Wiersz jest lirycznym wyznaniem czuoci i wzruszenia, jakie ogamiaj dorosego syna na widok starej, bliskiej mierci matki, ktra ma oczy zaszczutego zwierztka i skada rce jak wystraszona dziewczynka. To, co mona jej teraz ofiarowa (duo i mao jednoczenie), to: nosi j na sercu i karmi sodycz. A. Bursa "Zganij ksiycu" Sytuacja liryczna wiersza to zasypiajce z misiem w objciach dziecko i matka, pragnca go strzec przed caym zem wiata, ktry w utworze symbolizuje zagldajcy w okna ksiyc. Matczyny opiekuczy gest metaforycznie zosta

80

wyraony przez zasanianie okna kocem. A. Kamieska "Matce ks. Jerzego Popietuszki" - Wiersz nasuwa skojarzenia z biblijn Matk Bolesn i redniowiecznym "Lamentem witokrzyskim". Jest przejmujcym wyznaniem starej, prostej kobiety-matki, ktrej odebrano syna i ktrej wcale nie ciesz kurtuazyjne wizyty i listy, jak te rozgos, towarzyszcy osobie jej syna. Z. Flis "Rce mojej matki" Tytu wiersza odsya do zwizku frazeologicznego: "matczyne rce", sugerujcego opiekuczo, poczucie bezpieczestwa, ciepo, trosk. Utwr rozpoczyna si wyznaniem: wierzylem, e rce mojej matki mog zrobi wsrystko, take uchroni przed zem. Natomiast koczy go pene goryczy rozczarowanie, ktre sprawia widok bezradnych rk matki wobec okruciestwa i przemocy. * "Jako matka, tak i crka jej". (Proroctwo Ezechiela) * "Pneklty, kto zasmuca matk swoj" (P. Skarga) * "Ziemia dla jednych jest matk, a dla drugich macoch". (Ezop) * Niestety! Bywaj kobiety, w ktrych matka umierca on". (A. Daudet) * "Matka jest geniuszem dziecka". (G. W. Hegel) * "Moie na trwodze polega prawdziwe szczcie matki". (A.S. Makarenko) * "Jest na ziemi przepikna istota, ktrej jestemy wiecznymi dunikami - matka". . (M. Ostrowski) * Jaki chleb, taka skrka, jaka matka, taka crka. (prrysowie ludowe) * "Nieludzkie pikno mistrzw a tu zwyka matka jej nos okulary i pacierz na stole moczopdna pietruszka z selerem saatka i bardzo ludzka mio". (J. Twardowski)

M M-Mczyzna pozostajcy z kobiet w zwizku maeskim; maonek (w stosunku do tej kobiety). Literatura zna bardzo

wiele postaci mw, ktrzy w tekstach odgrywaj rol pierwszoplanow bd te pojawiaj si na dalszym planie, czasem po prostu statystujc innym bohaterom. Mkochanek, m-rogacz, mzazdronik, m-starzec, majdak, m-tyran to tylko nieliczne przykady kreacji literackich tej postaci. * "Ziemia dla jednych jest matk, a dla drugich macoch". (Ezop) * Niestety! Bywaj kobiety, w ktrych matka umierca on". (A. Daudet) * "Matka jest geniuszem dziecka" (G. W. Hegel) * "Moie na trwodze polega prawdziwe szczcie matki". (A.S. Makarenko) * "Jest na ziemi przepikna istota, ktrej jestemy wiecznymi dunikami - matka". . (M. Ostrowski) * Jaki chleb, taka skrka, jaka matka, taka crka. (prrysowie ludowe) * "Nieludzkie pikno mistrzw a tu zwyka matka jej nos okulary i pacierz na stole moczopdna pietsuszka z selerem saatka i bardzo ludzka mio". (J. Twardowski) Ma~ M-Mczyzna pozostajcy z kobiet w zwizku maeskim; maonek (w stosunku do tej kobiety). Literatura zna bardzo wiele postaci mw, ktrzy w tekstach odgrywaj rol pierwszoplanow bd te pojawiaj si na dalszym planie, czasem po prostu statystujc innym bohaterom. Mkochanek, m-rogacz, mzazdronik, m-starzec, majdak, m-tyran to tylko nieliczne przykady kreacji literackich tej postaci. Biblia (ST) - 1) Adam jest mem Ewy. Wedug pierwszego opisu stworzenia czowieka s sobie rwni jako m i ona. Drugi opis wprowadza zasad zalenoci kobiety od mczyzny, ony od ma. 2) Abraham jeszcze pod imieniem Abrama, ukrywa w Egipcie fakt, e jest mem Sary, podajc j tylko za swoj siostr. Obawia si, e gdy faraon dowie si o niezwykej urodzie Sary, bdzie chcia zabra j na swj dwr, a jego jako ma zabi. Bdc jedynie bratem, zachowa

ycie i jeszcze zostanie wynagrodzony za siostr. Pniej, mimo niepodnoci Sary, Abraham bdzie dobrym mem - na prob ony wypdzi Hagar z Izmaelem. Kiedy Bg wreszcie pobogosawi maestwo Abrahama i obdarzy je potomstwem, Sara zostanie otoczona niezwyk mioci i szacunkiem ma. 3) Izaak, wziwszy Rebek za on, (...) miowa j, bo byta mu pociech po matce. 4) Jakub, po siedmiu latach suby u swego wuja Labana, zostaje wskutek jego podstpu mem niekochanej Lei. By polubi Rachel, musi suy przez nastpne siedem lat. Gdy wreszcie zdobdzie ukochan kobiet, bdzie dla niej czuym i oddanym mem. Biblia (NT)-Jzefjest w obliczu prawa mem Marii. W istocie jest jedynie opiekunem jej i jej Syna. Mitologia - 1) Zeus, bdc mem Hery, nie dochowuje jej wiernoci. Jego liczne romanse z boginiami i kobietami miertelnymi stanowi dla krlowej Olimpu powany problem. 2) Hefajstos, najbrzydszy z bogw, wiecznie brudny i zapracowany, jest mem najpikniejszej z bogi Afrodyty. Zaniedbuje on, ktra szuka pociechy w ramionach innych. Prba ujawnienia jej romansu z Aresem koczy si dla Hefajstosa omieszeniem i kompromitacj. 3) Or feusz, m Eurydyki, tak bardzo kocha on, e po jej mierci udaje si do Hadesu, byj odzyska. Kiedy wyprawa z jego winy koczy si niepowodzeniem, pogra si w rozpaczy i nie chce ju nigdy mie do czynienia z jakkolwiek kobiet. 4) Menelaos jako m okrywa si hab - Helena, jego ona, ucieka z Parysem. Prba ratowania honoru i odzyskania ony prowadzi do wybuchu wojny trojaskiej. 5) Agamemnon jako m jest postaci tragiczn. Kiedy po zdobyciu Troi powraca do domu, zostaje zamordowany przez on, Klitajmestr, i jej kochanka Ajgistosa. 6) Odyseusz nie naley do mw najwierniejszych. Podczas swojej dwudziestoletniej nieobecnoci w domu wielokrotnie zdradza Penelop. 7) Tezeusz jest mem

oszukanym. Jego ona Fedra przekonuje go, e Hipolit nastawa najej cz, cho w rzeczywistoci to ona prbowaa bezskutecznie uwie chopca. Czujc si zhabiony jako m, Tezeusz mci si na synu i staje si przyczyn jego mierci. 8) Jazon za swoj niewierno wobec ony zostaje przez ni straszliwie ukarany. Medea zabija synw, ktrych mu urodzia. 9) Herakles jako m Dejaniry paci wysok cen za niewierno. ona ofiarowuje mu koszul, ktra stanie si przyczyn jego mierci. Opuciwszy ziemi, heros trafia na Olimp, gdzie zostaje mem Hebe i zasiada wrd Niemiertelnych. Patrz: ona. Homer "Iliada"-1) Hektorjest czuym i kochajcym mem Andromachy. Przed pojedynkiem z Achillesem w dugiej rozmowie egna si z on. 2) Menelaos - patrz: mitologia. Homer "Odyseja" - 1) Odyseusz po powrocie na rodzinn Itak i rozpoznaniu przez on okazuje si niezwykle czuym i kochajcym mem, chcc wynagrodzi Penelopie lata nieobecnoci i swoj niewierno. Patrz te: mitologia. 2) Menelaos, ktrego odwiedza Telemach, jest szczl:wym mem Heleny. Wybaczy onie wszystko i yje teraz u jej boku, cieszc si szacunkiem poddanych. 3) Podczas podry w poszukiwaniu ojca Telemach poznaje losy nieszczsnego ma Klitajmestry - Agamemnona. Patrz te: mitologia. Sofokles "Antygona"-Kreonjako m Eurydyki, mimo mioci i szacunku, jakie okazuje onie, uwaa, e nie moe mie ona adnego wpywu najego decyzje jako wadcy Teb. Sofokles "Krl Edyp" - Edyp poznaje straszn prawd, e bdc mem Jokasty, jest jednoczenie jej synem. Prowadzi to do tragedii: Jokasta popenia samobjstwo, a jej nieszczsny m i syn zarazem wykuwa sobie oczy, a nastpnie udaje si na tuaczk. Apulejusz "Metamorfozy albo Zoty Osiot" - "Amor i Psyche - 1) Psyche, niewiadoma tego, polubia Amora, ktry okazuje si mem bardzo czuym, wspaniaym kochankiem i niezwykle hojnym opiekunem. Jest jednak bardzo

81

tajemniczy i odwiedza swoj on jedynie w ciemnociach nocy. Podsycona przez zazdrosne siostry ciekawo Psyche, chccej zobaczy twarz ma, staje si przyczyn wielu nieszcz i niezwykych przygd krlewny. Dziki mioci maonkw wszystko koczy si jednak szczliwie. 2) Zazdrosne siostry Psyche maj starych i skpych mw, ktrym bardzo daleko do hojnoci Amora. "Legenda o w. Aleksym" Aleksy na yczenie ojca polubia Famijan, lecz w noc po zalubinach, nie dopeniwszy obowizkw maeskich, wyjawia onie swj zamiar zachowania czystoci i powicenia si Bogu. Famijanie nakazuje zachowanie dziewictwa (Wro mi ji, gdy bdziewa oba w niebieskim krolestwie) i sub Bogu. Nastpnego dnia opuszcza rodzinny dom i mod on, ktra zobaczy go dopiero po jego mierci, kiedyjakojedyna bdzie moga wyj z jego doni spisany testament. J. da Voragine "Legenda na dzie witego Aleksego" - W przeciwiestwie do polskiej wersji dziejw w. Aleksego, autor ukazuje bohaterajako ma, ktry zwraca onie wolno w noc polubn. Patrz: ona. "Legendy arturiaskie" - Krl Artur jako m jest oszukiwany jego ona, krlowa Ginewra, ma romans z piknym Lancelotem. Artur zostaje podwjnie zdradzony: przez on i przez najbliszego przyjaciela. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - 1) Krl Marek, jako prawnie zalubiony m Izoldy Jasnowosej, nie moe pozostawi bez odpowiedzi oskare o zdrad, ktre wysuwane s pod adresem krlowej. Mio do ony i siostrzana stawia go w niezwykle trudnej sytuacji i czyni z niego posta tragiczn. 2) Tristan by pierwszym mczyzn Izoldy o Zotych Wosach, on pozbawi j dziewictwa, wic jest jej mem w obliczu Boga. Dlatego Bg zawsze wspiera zakochanych i otacza ich swoj opiek, chronic wielokrotnie przed gniewem krla Marka. 3) Chcc zapomnie o ukochanej. Tristan zostaje mem Izoldy o Biaych Doniach, ktr otrzymuje w nagrod za pomoc udzielon jej

ojcu w wojnie ze zbuntowanym wasalem. Niestety, nie moe zapomnie Izoldy Jasnowosej i jego maestwo nigdy nie zostaje skonsumowane, za co ona zemci si na nim, porednio przyczyniajc si do jego mierci. "Zony Sinobrodego" - patrz: ona. G. Boccaccio "Dekameron" - W zbiorze stu nowel wystpuje wiele postaci mw. Najczciej s to starcy, ktrzy nie potraii da swoim onom satysfak cji erotycznej, wic musz one szuka modych i jurnych kochankw. Drug kategori mw w "Dekameronie" stanowi skoczeni idioci, ktrych mode i sprytne ony nieustannie oszukuj, by bez kopotw spotyka si z kochankami. Nieraz miosne schadzki odbywa j si w ssiedztwie maeskiej sypialni, gdzie niewiadomy niczego mgupiec spokojnie pi. M. Rej. "ywot czowieka poczciwego" - Wrd wielu rad, jakich Rej udziela szlachcicowi pociwemu, s i takie, ktre dotycz bycia dobrym mem. W rozumieniu autora dobry m nie musi by mem kochajcym, bo mio w ogle jest w maestwie zbdna. Powinien by natomiast wyrozumiay dla saboci natury kobiecej, ale jednoczenie wymaga od ony posuszestwa i oddania. J. Kochanowski "Na matematyka" Zajty prac matematyk nie zdaje sobie sprawy, e jego ona nie naley do najwierniejszych, a wrcz przeciwnie -daje si porwna z paniami uprawiajcymi najstarszy zawd wiata. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - 1) W swojej wypowiedzi przed Rad Krlewsk Antenor mwi o bardzo skomplikowanej sytuacji Menelausa jako ma Heleny. Aleksander uprowadzi mu on, ktrej ani zaniedba, ani te dochodzi Dobry, nciwy cztowiek bez wstydu nie moe. 2) Manelaus prosi bogw, by jako zhabiony m mg si pomci na Aleksandrze. W. Szekspir "Hamlet" - 1) We wspomnieniach Hamleta jego ojciec jawi si jako idealny m, ktry by dla Gertrudy jednoczenie kochankiem i opiekunem. 2)

Klaudiusz jako drugi m Gertrudy stara si odsun od niej wszelkie troski, jednoczenie oszukujc j co do swoich zamierze wobec Hamleta. Mimowolnie staje si przyczyn mierci ony. W. Szekspir "Otello" - 1) Otello darzy swoj on, Desdemon, szaleczym uczuciem, co stanie si przyczyn tragedii. 2) Jagon wykorzystuje swoj on, ktrajest dam do towarzystwa i przyjacik Desdemony, i wpltuje j w intryg prowadzc do mierci nieszczsnej ony Otella. Patrz: zdrada. W. Szekspir "Makbet" - 1) Makbet jako mjest ulegy wobec swojej ony. To ona nakoni go do zabicia Dunkana, co rozpocznie niekoczcy si acuch zbrodni. Kiedy Lady Makbet popeni samobjstwo,jej m przyjmie to obojtnie. 2) Makduf mci si na Makbecie za to, e zabi mu on. W. Szekspir "Zimowa opowie"-Leontes, krl sycylijski, jest mem niezwykle okrutnym. Niesusznie podejrzewajc swoj on, Hermion, o zdrad, skazuje j na mier. Na szczcie wiemi sudzy ratuj krlow przed wykonaniem wyroku i kiedy fatalny bd krla wyjdzie na jaw, bdzie moga wrci do skruszonego ma. W. Szekspir "Poskromienie zonicy" - Petrycy jako m zonicy Katarzyny okazuje niezwyk stanowczo i kon sekwencj w prbach "wychowania" ony (m.in. godzi j). Po wielu ktniach i awanturach udaje mu si wreszcie z sekutnicy uczyni wzorow, uleg mowi on. J. Ch. Pasek "Pamigtniki" - Po skoczeniu kampanii wojennych i suby wojskowej Pasek osiada w swoim majtku, polubiwszy majtn wdwk, ktra wedug niego powinna da mu jesz cze potomstwo. Jako m wymaga od niej tylko tego i aby bya dobr gospodyni, dbajc o dom. Jan III Sobieski "Listy do Marysieki" - W prowadzonej przez lata korespondencji Sobieski jawi si jako m niemal doskonay. Zasiga rady u ony nawet w wanych sprawach pastwowych, zdaje jej relacj ze swoich sukcesw i poraek militarnych, a jedno-

czenie nieustannie daje wyraz swojej wielkiej mioci do Marysieki, ktra pozostaje dla niego najdoskonalsz kochank. Nawet kiedy zdarzy mu si j zdradzi, natychmiast j o tym informuje, dodajc, e umiejtnoci erotyczne, ktre wanie by posiad, zaprezentuje jej po powrocie, czego nie moe si ju doczeka. J. Racine "Fedra" - patrz: mitologia - Tezeusz. Molier "witoszek" - Orgon jako m odznacza si wyjtkow gupot i naiwnoci. Zafascynowany Tartufem, nie chce uwierzy, e ten prbuje mu uwie on. Dopiero kiedy, schowany pod stoem, bdzie wiadkiem niedwuznacznej sceny midzy swoim faworytem a Elmir, uwierzy, e prbowano przyprawi mu rogi. Wolter "Kandyd" - Po wielu perypetiach Kandyd polubia wreszcie Kunegund, ktra niegdy staa si przyczyn jego wypdzenia z zamku w West~alii. Jako m nie czuje si jednak szczliwy - ona nie przypomina ju dawnej piknej i miej dziewczyny. Liczne przygody i dramatyczne przeycia uczyniy z niej brzydk, star kobiet o wyjtkowo nieznonym charakterze. I. Krasicki "ona modna" Zostawszy "szczliwym" mem "ony mod nej", pan Pietr we wszystkim jej ulega i powoli staje si typowym pantoflarzem. F. Zablocki "Fircyk w zalotach': prystjest chorobliwie zazdrosny o swoj on Klarys. Beztroska i lekkomyl na kobieta mimowoli dostarcza mowi pretekstw do scen zazdroci. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" - 1) Starosta Gadulski jest bardzo ulegy wobec ony. Jako m zdaje si prawie we wszystkim na jej zdanie. 2) Podkomorzy traktuje swoj on jak najlepsz przyjacik, u ktrej zasiga rady w trudnych sprawach. Ale ostateczna decyzja zawsze naley do niego, bo to on jest gow rodziny. F. Karpiski "Duma Lukierdy, czyli Luidgardy" -Nieszczsna krlowa Lukierda skary si na swojego ma, krla Przemysa II, ktry jest tak okrutny i nieczuy, e skaza j na mier z powodu bezpodnoci. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Albert

82

zgodnie z przedmiertn wol matki Lotty zostaje mem dziewczyny. Jest czuy, opiekuczy i wyrozumiay, ale Werter uwaa, e tylko on mgby Lott uczyni szczliw, Albert za nie jest w stanie zapewni jej takiego ycia, na jakie zasuguje. G.G. Byron "Giaur" - Hassan zdrad jednej ze swoich on, Leili, surowo ukarze. Zgodnie z muzumask tradycj, kobieta zostanie utopiona. Za to okrutne skorzystanie z praw ma Hassan zapaci bardzo wysok cen Giaur, ukochany Leili, zabije go w akcie zemsty. ' A. Mickiewicz "Lilije" - Po powrocie z wojny pan zostaje zabity przez niewie rn on. Powrci jednak z zawiatw i w dniu lubu wiaroomnej pojawi si w kociele, by wymierzy sprawiedliwo. A. Mickiewicz "Rybka" Wykorzystawszy i porzuciwszy z dzieckiem biedn Krysi, panicz zostaje mem innej, rwnej mu pochodzeniem kobiety. By sprawiedliwoci stao si zado, spotka go za to kara-jego i on nieznana sia przemieni w gaz. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Wallenrod, mimo mioci do ony, musi by mem bardzo okrutnym - porzuca Aldon, by powici si ratowaniu ojczyzny (Szczcia w domu nie znalaz, bo go nie bylo w ojczynie). Po latach, kiedy ju osignie swj cel i bdzie chcia powrci do ony, okae si to niemoliwe. Patrz: ona. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Jacek Soplica nie zostanie mem Ewy Horeszkwny, bo jest dla jej ojca hoyszem. Jako m matki Tadeusza, Jacek mimo woli okazuje si niezwykle okrutny i swoim trybem ycia przyczynia si do jej mierci. 2) Tadeusz po licznych perypetiach, szczeglnie zwizanych z polujc na ma Telimen, polubia wreszcie Zosi. J. Sowacki "Balladyna" - Kirkor jest kochajcym i czuym mem, ktry chce zapewni Balladynie szczliwe i dostatnie ycie. Jednak kiedy stanie jej na drodze do tronu w Gnienie, ona bez skrupuw pozbdzie si go. J. Sowacki "Horsztyski" Stary konfederat barski, Horsztyski, na wie, e jego

ona ma romans z synem jego najwikszego wroga, Kossakowskiego, popenia samobjstwo. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Hrabia Henryk czuje si nieszczliwy w roli ma. ona okazaa si zwyk kobiet, ktrej daleko do ideau romantycznej kochanki. ycie u jej boku razi Henryka trywialnoci i nud, pi snem fabrykanta Niemca przy onie Niemce. Opuszcza wic dom i rodzin, co staje si przyczyn tragedii - Maria popada w obd. A. Fredro "M i ona" - Hrabia Wacaw nie naley do mw najwierniejszych, nieustannie zdradza on - prbuje uwie nawet pokojwk. Elwira nie pozostaje mu duna. Ostatecznie jednak maonkowie przekonuj si, e prawdziwie kocha potrafi tylko siebie. A. Fredro "Zemsta" - 1) Podstolina rozpaczliwie prbuje zowi ma, eby po lubie Klary nie zosta bez rodkw do ycia. 2) Czenik snuje rozmaite plany matrymonialne, ktre pozwoliyby mu zosta mem posanej panny (Klara) albo wdwki (Podstolina). 3) Na skutek intrygi Czenika Wacaw zostaje mem Klary, co jest spenieniem ycze obojga modych. A. Fredro "luby panieskie" Mimo lubw egzaltowanych panien, za spraw swojej intrygi Gustaw zostaje mem Anieli, doprowadzajc jednoczenie do zalubin Albina i Klary. A. Fredro "Damy i huzary" - Dla zgromadzonych w domu majora starych kawalerw samo sowo "m" kojarzy si z utrat wolnoci i niezalenoci. Tote najazd kobiet, ktre knuj intrygi matrymonialne, napawa ich przeraeniem. A. Fredro "Pan Jowialski" - 1) Szambelanowa nieustannie wspomina swojego pierwszego ma .p. jenera-majora Tuza, ktry tragicznie zgin. 2) Szambelan, z natury safandua i pantoflarz, ulega we wszystkim onie, sterroryzowany jej wspomnieniami wietlanej postaci jenera-majora Tuza. 3) Pan Jowialski jest mem kochajcym, ale do apodyktycznym. on traktuje jako bardzo drogie, ale gupiutkie stworzenie. H. Balzac "Ojciec Goriot" - 1)

Stary Goriot tak bardzo kocha swoj on, e po jej mierci nie zwrci uwagi na adn inn kobiet, a ca swoj mio przenis na crki, co stao si przyczyn jego pniejszego osamotnienia i ndzy. Crki przyzwyczaiy si traktowa ojcajako bardzo hojnego i jednoczenie mao wymagajcego opiekuna. 2) Mowie Delfiny i Anastazji traktuj swoje onyjako konieczne, cho mczce dodatki do posagu. 3) W wiecie powieci Balzaca mowie nieustannie zdradzaj ony, ktre odwdziczaj im si piknym za nadobne. Maestwa maj charakter kontraktu handlowego, w ktrym obie strony czy jedynie interes - on daje nazwisko, ona posag. Stendhal "Czerwone i czarne" M pani de Renal, kiedy ona wyznaje mu prawd o romansie z Julianem Sorelem, postpuje z ni niezwykle surowo. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) Edgar Linton szczerze kocha Katarzyn i jest mem oddanym, czuym. Nie potrafi jednak zrozumie natury swej ony (patrz: ona), ktra nieodmiennie kocha Heathcliffa. mier Cathy bdzie dla niego najwiksz yciow tragedi. 2) Heathcliff, jako m Izabeli, jest czowiekiem okrutnym, bez skrupuw. Biciem zmusza on do bezwzgldnego posuszestwa, karze j za najmniejsze przewinienia, tote Izabela decyduje si go opuci. 3) Linton Heathcliff jest jedynie formalnym mem modej Katarzyny. eni si z ni, zmuszony przez ojca. Nigdy jej nie kocha. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" - 1) Hrabia de la Fre (znany pniej jako Atos) polubia modziutk i przepikn dziewczyn o ktrej przeszoci nic nie wie. Kiedy odkrywa na jej ramieniu kwiat lilii (lad pitna dla zbrodniarzy), dokonuje samosdu: wiesza Ann na drzewie. Historia nieszczliwego maestwa bdzie przyczyn dugotrwaego cierpienia i pustki yciowej. 2) Ludwik XIII, chorobliwie zazdrosny m, nie kocha Anny Austriaczki, ale nie zgadza si, by ona pokochaa kogo innego. Pragnienie dominacji nad onjest tak wielkie, e sprzymierza si on z najwikszym wrogiem krlowej,

kardynaem Richelieu. 3) Pan Bonacieux, obojtny wobec swej ony, Konstancji, wydaje j w rce gwardii kardynaa Richelieu. N.W. Gogol "Oenek" - Stary kawaler zostaje przekonany przez swojego przyjaciela, e nie ma nic lepszego nad los ma. Postanawia si wic oeni. Kiedy ju, pokonawszy innych konkurentw do rki posanej panny, zostaje wybrany i ma si odby lub, przeraony perspektyw maestwa ucieka oknem. L.N. Tolstoj "Wojna i pokj" 1) Mimo e nie kocha ony, ksi Andrzej Bokoski stara si by dobrym mem i zapewni jej spokojne i szczliwe ycie. Jednak wie o jej mierci przyjmuje do obojtnie. 2) Hrabia Rostow, mimo lekkomylnoci i niefrasobliwoci, jest dobrym mem i cho nie bardzo to potrafi, stara si on otoczy opiek. L.N. Tostoj "Anna Karenina" 1) Aleksy Karenin, cho oschy i zimny, darzy jednak on gbokim uczuciem, ktrego nie potrafi okaza. Jej odejcie z Wroskim jest dla niego osobist tragedi. Niezwykle surowe postpowa nie w stosunku do Anny wynika z jednej strony z uraonej mioci, z drugiej z jego pogldw na temat rodziny. Dla Tostoja jest on postaci jednoznacznie pozytywn, skrywdzonym czowiekiem. 2) Stiepan Oboski bardzo kocha swoj on. Cho zdradza j i robi jej wiele przykroci, czyni to zawsze przez lekkomylno i niefrasobliwo. Potem szczerze auje swoich postpkw i obiecuje popraw. 3) Konstanty Lewin, mrukowaty i niezgrabny prowincjusz, okazuje si mem idealnym. Wyrozumiay i kochajcy, stara si zapewni Kitty szczliwe ycie. F.M. Dostojewski "Lagodna" M tytuowej boh aterki (waciciel lombardu) niemale kupuje j od ciotek. Sam jest czowiekiem, ktry gboko skrywa swoje yciowe kompleksy i upokorzenia. Ich maestwo to wzajemne prby zdominowania drugiej osoby. Jako m jest bezwzgldny, w domu i w lombardzie rzdzi despotycznie. G. Flaubert "Pani Bovary" -

83

Karol Bovary eni si z Emm z prawdziwej mioci. Cakowicie oddany onie, bezkrytyczny wobec niej, nie zauwaa jej romansw ani ekscesw finansowych. mier Emmy bdzie dla niego kresem prawdziwego ycia. Dopiero wtedy dowie si o kochankach ony,jednake wybaczy jej niewierno. Patrz: pogrzeb. J.I. Kraszewski "Hrabina Cosel" M Anny Hoym, pniejszej hrabiny Cosel, stara si ukry on przed dworem w Dreznie, a przede wszystkim przed krlem Augustem II Mocnym. Niestety, nie udaje mu si to i pikna Anna zostaje oficjaln metres krla, co radca Hoym przyjmuje z rezygnacj. B. Prus "Kamizelka" - Stary, schorowany czowiek, nie chcc martwi ony, w tajemnicy przed ni codziennie zwa kamizelk, by ukry chudnicie i postpy choroby. B. Prus "Lalka" - 1) Stanisaw Wokulski, jako m znacznie starszej od niego i bogatszej Minclowej, musi walczy z opini, e wszystko zawdzicza onie. 2) Nieobecny m pani Stawskiej, ktry uciek za granic niesusznie oskarony o morderstwo, nie daje znaku ycia. Mimo to ona czeka na niego, nie mogc na nowo uoy sobie ycia. Dopiero starania Wokulskiego doprowadz do wyjanienia, co si z nim stao. 3) Baron Dalski, m Eweliny, znacznie od niej starszy, nie dostrzega jej romansu ze Starskim. Gdy prawda wychodzi najaw, Dalski ciko choruje. 4) Baron Krzeszowski polubia bogat mieszczank tylko dla jej majtku. Do koca ycia bdzie j traktowa jako gwaranta swej niezalenoci finansowej. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Benedykt Korczyski nie ma czasu dla swojej ony, zajty walk o utrzymanie Korczyna. Nie potrafi si z ni porozumie - on yje sprawami majtku, ona zamkna si w swoim wiecie migren, "globusw" i lektury miernych romansw. 2) Zygmunt Korczyski nie darzy swojej ony uczuciem. Oeni si z ni dla posagu i nieustannie okazuje jej swoje lekcewanie. 3) Kiro na on zrzuci odpowiedzialno za utrzymanie majtku i zapewnienie rodkw

do ycia. Sam mio spdza czas, odwiedzajc okoliczne dwory. E. Orzeszkowa "Cham" - Pawe Kobycki toczy wytrwa walk o moralne i psychiczne uzdrowienie ony. Jego wielkoduszno, sia wewntrzna i dobro nie sjednak w stanie przezwyciy demoralizujcego wpywu miasta, ktremu Franka ulega, bdc pokojwk. H. Sienkiewicz "Szkice wglem" Rzepa, kiedy dowiaduje si, zajak cen ona prbowaa uzyska dla niego zwolnienie z wojska, zabij j i dziecko, podpala swoj zagrod, a sam popenia samobjstwo. H. Sienkiewicz "Rodzina Poanieckich" - 1) Stach Poaniecki jako m Maryni stara si uczyni j szczliw i sprawi, by zapomniaa, e to przez niego stracia Krzemie. Kiedy zdradzi on, bdzie mia wyrzuty sumienia, a podczas jej choroby siebie oskary o to, e sta si jej przyczyn. Wreszcie, by odkupi swoje winy i ofiarowa Maryni co, czego naprawd pragnie, kupuje Krzemie. 2) Bigiel, cho w interesach sta go na ryzyko i niezaleno sdw, w sprawach domowych zdaje si na decyzje ony. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" - Ksi Jeremi Winiowiecki okazuje swojej onie, ksinej Gryzeldzie, wielki szacunek i chtnie suchajej rad, cho zawsze podejmuje decyzje zgodne z wasnymi przekonaniami. H. Sienkiewicz "Potop" -1) Jan Skrzetuskijest bez pamici zakochany w swojej onie i kiedy przychodzi mu j z powodu wojny opuci, stara si ukry j wraz z dziemi w jakim bezpiecznym miejscu. 2) Krl Jan Kazimierzjest wobec ony bardzo ulegy, bo darzy j wielkim szacunkiem. Nawet w sprawach dotyczcych polityki najczciej idzie za jej rad. H. Sienkiewicz "Pan Wolodyjowski" - 1) Andrzej Kmicic wodzi za on rozkochanym wzrokiem i zawsze idzie zajej rad. 2) Micha Woodyjowski po licznych perypetiach osiga wreszcie to, ': czego przez cae ycie pragn eni ~ si. Jako m Baki, cho sawny wojownik, nie potrafi niczego onie odm wi. Zdobywa si na zdecydowany sprzeciw tyllco

wtedy, kiedy jakie yczenie Basi moe grozi niebezpiecze stwem. A i wtedy w kocu daje si przekona. Kiedy uwiadamia sobie, e przyszed czas wypenienia lubowania i bdzie musia wysadzi si z zamkiem w Kamiecu, najtrudniej mu pogodzi si z myl, e opuci on i uczyni j nieszczliw. H. Sienkiewicz "Krzyacy" - 1) Jurand ze Spychowa pozostaje wierny pamici zamordowanej przez Krzyakw ony i w jeg o yciu jej miejsca nie zajmuje adna inna kobieta. 2) Mimo wielkiej mioci do Danuki Jurandwny, Zbysz ko po jej mierci zostaje mem Jagienki, ktr ju dawno Mako upatrzy na jego on. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Okrutny i szalony Neron jest jednoczenie kochajcym mem Poppei, speniajcym bez wahania wszystkie jej, nawet najbardziej niezwyke, yczenia. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - 1) Swidrygajow polubia Marf Pietrown dla jej majtku. Nie opuszcza ony, ale zdradza j nieustannie z chopkami, sucymi. Ludzie mwili nawet, e przyczyni si do mierci ony. 2) Marmieadow, alkoholik i czowiek bez ambicji, przemieni ycie Katarzyny Iwanowej w pieko. Przepija pienidze na dom, nie pracuje, doprowadza rodzin do ruiny. S. eromski "Zmierzch" - Walek Gibaajest dla swojej ony bardzo surowy i okrutny. Ilekro wzbudzi jego gniew niewykonaniem jakiej pracy, umie on chwyci pod ebro, zebra w gar skr, trzasn raz, drugi (...) omota sobie pi wosami i przewlec struchla kobiet kawatdrogi. Ajednak, kiedy podczas pracy na torfowisku Gibaowa lkliwie zwierza mu si z obaw o pozostawione w domu dziecko, przyspiesza prac, by szybciej mogli skoczy. H. Ibsen "Dzika kaczka" - 1) We wspomnieniach Gregersa jego ojciec jawi si jako apodyktyczny m-tyran, ktry przyczyni si do mierci ony swoj zdrad. Ale to wanie stary Werle buduje nowe ycie na prawdzie, opowiadajc pani Srby wszystko o sobie. Jako m chce by w stosunku do niej bezwzgldnie uczciwy. 2) Hjalmar Ekdal trosk o sprawy

dnia powszedniego, o utrzymanie domu i rodziny zrzuci na on. Gina prowadzi zakad fotograficzny i stara si zapewni mowi i crce rodki do ycia. Hjalmar zajmuje si jedynie swoim bliej nieokrelonym wynalazkiem, ktry ma cakowicie odmieni egzystencj jego i jego najbliszych. H. Ibsen "Dom lalki" ("Nora") Tomwald, m Nory, czyni jej wyrzuty o to, e przed laty podpisaa weksel i poyczya bez jego wiedzy pienidze, cho byy to pienidze na wyjazd, ktry mia uratowa jego zdrowie. Jego postawa niszczy ich maestwo i rodzin, pomaga None podj decyzj o opuszczeniu ma. A.P. Czechow "Trzy siostry" - 1) Fiodor Kuygin bardzo kocha swoj on, ale chciaby uczyni z wraliwej, neurastenicznej Maszy kobiet podobn do siebie. Boleje nad tym, e Masza nie potrafi by taka, jak ony innych wykadowcw gimnazjum - cicha, potulna, nadskakujca dyrektorowi, yjca maymi sprawami dnia powszedniego. 2) Aleksander Wierszynin nie jest szczliwy w maestwie. ona, ktra mu nie dorwnuje intelektualnie i emocjonalnie, mczy go. Jednoczenie z powodu jej szalestwa Wierszynin czuje dla niej lito i nie potrafi si z ni rozsta. yje wic w poczuciu przegranej, ze wiadomoci beznadziejnoci swojej egzystencji. 3) Andrzej Prozorow ulega we wszystkim swojej prymitywnej onie Nataszy. Intelektualnie schodzi do jej mieszczaskiego poziomu, w sprawach domowych ona decyduje o wszystkim, nawet wtedy, kiedy dotyczy to take Olgi, Iriny i Maszy. Dawny Andrzej, chluba i nadzieja rodziny Prozorowych, pod wpywem ony sta si prymitywnym mieszczuchem. W. Berent "Prchno" - Aktor Borowski, wyznawca nietzscheanizmu i kultu sztuki, porzuca on dla roli w teatrze, ktra moe by ukoronowaniem jego kariery i da mu spenienie artystyczne. O. Wilde "Portret Doriana Graya" Lord Henry Watton traktuje swoj on jak dobr przyjacik, ktra powinna by dyskretna i nie

84

ingerowa zbytnio w jego ycie prywatne. Take wobec niej stosuje t zasad - jej prywatne ycie jest jej prywatn spraw, pki nie wywoa jakiego skandalu i nie narazi na szwank nazwiska Wattonw. S. Wyspiaski "Noc listopadowa" Wielki Ksi Konstanty jest wyjtkowo okrutny wobec swojej ony. Znca si nad ni psychicznie, przypominajc jej, e bdc Polk wysza za Rosjanina i to czonka rodziny cesarskiej. S. Wyspiaski "Wesele" - 1) Gospodarz nie prbuje ze swojej ony - chopki uczyni kogo innego, przyjmuje j tak,jakajest. Kade z maonkw yje w swoim wiecie, jednoczenie doskonale si rozumiejc. 2) Pan Mody ju w dniu wesela chce ze swojej modej ony uczyni wcielenie prostego pikna i poezji. Widzi w niej nie ywego czowieka, ale swoje wyobraenie o wiejskim yciu. Ich dialogi pokazuj, e nie istnieje midzy nimi moliwo porozumienia. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Felicjan Dulski jest ca&owicie uzaleniony od swojej maonki. Dulska wydziela mu cygara i pienidze na kawiarni. Pozwala na spacery wok stou i traktujejakjeszczejedno dziecko (Hesia! Mela! Z pokoju! FeLicjan, ty te). Ale to jest sposb Dulskiego na ycie ona idzie przez tum, rozpychajc si okciami, a on postpuje utorowan przez ni drog. G. Zapolska "abusia" - M tytuowej "abusi" jest uosobieniem naiwnoci. ona go notorycznie oszukuje i zdradza, a on jest jedynym czowiekiem, ktry nic o tym nie wie. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Maciej Boryna jest ju kilkakrotnym wdowcem, kiedy eni si z Jagn. Jako jej m bdzie skazany na los starca przy modej i piknej dziewczynie. Jagna czuje odraz do fizycznych z nim kontaktw, zwaszcza e jej namitno wzbudzi Antek. Stary Boryna bdzie znosi los oszukiwanego i zdradzanego ma, cierpic mki zazdroci. Wreszcie podejmie kroki ostateczne - podpali stg siana, w ktrym Jagna i Antek bd wanie oddawa si jamorom. 2) Antek Boryna jest

dla Hanki oschym i okrutnym mem. Nieustanr~ie j ponia za to, e nie jest Jagn. Ale kiedy stary Boryna wypomni jej brak posagu, Antek stanie w obronie ony. Pniej, kiedy wrci z wizienia, widzc, jak doskonale Hanka dbaa o gospodarstwo, zmieni swj stosunek do niej, zwaszcza e jego namitno do Jagny znacznie osabnie. W.S. Reymont "Ziemia obiecana"- 1) Stary Zucker, m Lucy kochanki Borowieckiego, bdzie przeywa katusze zazdroci, domylajc si romansu ony. Przyjdzie nawet baga Borowieckiego, by przysig, e dziecko, ktre ma Lucy urodzi, nie jest jego. A kiedy, mimo przysigi, e nic go z Zuckerow nie czy, Borowiecki pojedzie z ni do Berlina, Zucker w akcie zemsty kae spali nowo wybudowan i jeszcze nie ubezpieczon fabryk Karola. 2) Karol Borowiecki, straciwszy w poarze fabryki wszystko, "sprzedaje si" i zostaje mem prymitywnej, ale bardzo bogatej Mady Miiller. T. Mann "Jzef i jego bracia" 1) Jakub - patrz: Biblia. Stary Testament. 2) Putyfar wierzy we wszystko, co mwi mu ona. Bdc przekonany ojej uczciwoci i nieskazitelnoci, daje sobie bez trudu wmwi, e Jzef niecnie nastawa na cnot "nieszczliwej" kobiety. M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" -1) Ksi de Guermantes jest mem "salonowym". Okazuje onie zgodn z reguami dobrego zachowania, wystudiowan czuo, uprzejmie witajej goci, czasem udzielajej rad co do stroju, ale yje swoim yciem, ktre jest niezalene od ycia ksinej. 2) Pan Verdun jest bezkrytycznie zachwycony on. Wszystko, co robi i mwi mama Verdurin, musi by doskonae. Kadajej opinia ma dla Verdurina znaczenie ostateczne i niepodwaalne. Nudzi si miertelnie w artystycznym towarzystwie ony, ale skoro ona je lubi, wic i on uwaa tych ludzi za zajmujcych. 3) Swann jako m Odety musi znosi mki nieustannej zazdroci, nie bdc pewnym, czy to, co mwi si o jej przeszoci, nie jest przypadkiem prawd: Musi si te pogodzi z faktem, e jego arystokratyczni przyjaciele nigdy nie zaakceptowali byej

kurtyzany i nawet ich crka nie jest przyjmowana w salonach. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" -1) Lavrans jest dobrym mem dla Ragnfridy, jednak nie potrafi okaza jej uczu. Ca sw mio przelewa na ukochan crk, Krystyn. 2) Niepokorny i niedojrzay Erlend kocha Krystyn, a jednak zadaje jej cierpienia i zdradza j. Nie potrafi poradzi sobie z tak wielkim wyzwaniem, jakimjest maestwo. A jednak to mio do Krystyny stanie si przyczynjego mierci (patrz: mier-bohaterw literackich). 3) Szymon Darre, m Ramborgi, naprawd kocha tylko jedn kobiet - Krystyn (jej siostr). To ona bdzie czuwaa przy jego ou mierci, a mio Szymona stanie si przyczyn animozji midzy siostrami. M. D~,browska "Noce i dnie" 1) Bogumi jest idealnym mem dla Barbary - ze spokojem znosi jej humory i wieczne niezadowolenie. Pogodzony ze wiatem, nie boi si ycia, czym agodzco wpywa na nieustanne lki ony. Jego mio jest dla Barbary jedyn ostoj i jedyn pewn rzecz w wiecie, w ktrym czyha tyle niebezpieczestw. 2) Daniel Ostrzeski bezgranicznie i histerycznie kocha swoj on. W szystko, co oddala od niego Michasi, traktuje jako zo. Warto maj dla niego w yciu tylko te chwile, ktre moe spdzi w pobliu on y. Nawet dzieci stanowi dla niego niebezpieczestwo, bo zbytnio absorbuj uwag Michasi. Kiedy umiera Janusz, martwi si nie stanem syna, ale ony. 3) Anzelm Ostrzeski eni si z niezbyt posan pann, bo uwaa, e bogatej ony potrzebuje ten, kto chce pienidze traci, a on ma zamiar je zarabia. W stosunku do swojej maonki jest czuy i opiekuczy, na ile pozwala mu na to jego nieskory do uczu i troski o innych charakter. 4) Lucjan Kocie za ycia ony jest przyczyn nieustannych jej trosk. Spdza czas w winiarni Peszkego, rzadko bywajc w domu. Kiedy Teresa wraca do zarabiania lekcjami, czuje si uraony. Ale pojej mierci przyznaje si Barbarze, e darzy on wielk, cho nie okazywan mioci, a teraz wierzy, e Terenia,pomoe mu odmieni ycie. 5) Marcin

Sniadowskijest dla Agnieszki mem doskonaym. Cho ich maestwo przechodzi rne kryzysy, Niechcicwna uwaa, e Marcin jest najwspa nialszym darem, jaki otrzymaa od ycia. Z. Nakowska "Granica" - 1) Stary Ziembiewicz mimo nieustannych zdrad bardzo kocha swoj on i darzy j wielkim szacunkiem. Pani acia nie czuje si w aden sposb przez ma oszukiwana czy poniiana jego romansami. M oczekuje od niej wyrozumiaoci i opieki, a ona z chci mu to ofiarowuje. 2) Zenon Ziembiewicz, cho tak bardzo nie chcia powtarza boleborzaskiego schematu, bardzo przypomina swojego ojca. Nie potrafi zakoczy swojego romansu z Justyn, a czujc si za ni odpowiedzialny, nakania on, by szukaa jej pracy. W pewien sposb jest gorszy od ojca, bo stary Ziembiewicz by przynajmniej szczery, on natomiast okamuje siebie i obie kobiety. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Adam abczyski, bezgranicznie zakochany w Ry, da si jej w peni zdominowa. To ona decyduje o wszystkim, to ona nakania go do robienia kariery w szkolnict vie, ona wybiera dla Marty karier piewaczki. Raz jeden, kiedy zdoby si na stanowcze postpowanie wobec ony i zgwaci j przeciw muzyce, czym jej w pewien sposb zaimponowa, nie umia wytrwa w swojej stanowczoci i zaprzepaci szans na stworzenie normalnego maestwa. Na staro odszed od ony i zamieszka z inn kobiet. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Modziak, cho nie jest zbytnio zafascynowany nowoczesnoci, ulega onie i staje si nowoczesnym inynierem. To Modziakowa jest naprawd gow rodziny, m jest jej we wszystkim posuszny. L.H. Morstin "Obrona Ksantypy" Sokrates jako m usprawiedliwia swoim postpowaniem opryskliwo i wiecznie zy humor Ksantypy. Wczy si po miecie w do podejrzanym niekiedy towarzystwie albo oddaje si filozoficznym rozmylaniom, a tymczasem ona musi zadba o utrzymanie domu i zapewnienie rodkw do ycia sobie i

85

dzieciom. M. Choromaski "Zazdro i medycyna" - Przemysowiec Widmar kocha swoj mod i pikn on Rebek do obdu. I ta mio rodzi w nim chorobliw zazdro, podsycon jeszcze pamitnikiem jego byej kochanki. Na wszelkie sposoby prbuje si dowiedzie, czy Rebeka istotnie ma romans z lekarzem Tamtenem. Niestety, awaria e:ektrycznoci uniemoliwi mu poznanie prawdy. Patrz: zazdro. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" Bolesaw po mierci ony zamkn si w swoim wiecie i zobojtnia na ycie. Przyjazd brata traktuje jako wtargnicie w jego aobn egzystencj niestosownej radoci. Jednoczenie zaczyna rozmyla o romansie ony z Michaem (prostym chopem); budz si w nim prawdziwe ludzkie uczucia. S.I. Witkiewicz "W maym dworku" - Dyapanazy Nibek, majc pewno, e ona go zdradza, zabija j we nie. Okazuje si to jednak zemst poowiczn. Anastazja powraca jako widmo i regularnie odwiedza may, zaciszny, ukryty w drzewach dworek, prowadzc z mem rozmowy o swojej zdradzie. K. Mann "Mefsto" - Robic karier jako czoowy aktor faszystowskich Niemiec, Hendrik Hafgen coraz bardziej oddala si od ony antyfaszystki. Kiedy spotkaj po latach za granic, nie bdzie umia z ni rozmawia. A. Camus "Duma" -Doktor Rieux tu przed epidemi odprowadza on na pocig, ktrym ona odjeda do sanatorium. Widz si wtedy ostatni raz. Przez cay czas walki z chorob w Oranie Rieux powici onie zaledwie kilka myli. A kiedy otrzyma wiadomo o jej mierci, przyjmie j ze spokojem, niemal obojtnie. L. Kruczkowski "Niemcy" Profesor Sonnenbruch, mimo e dziel ich pogldy (Berta jest fanatyczn zwolenniczk faszyzmu), stara si okazywa onie mio i wspczucie. Aresztowanie Ruth budzi w nim potrzeb bliskoci kobiety, ktra od wielu lat jest towarzyszk jego ycia. M. Hasko "Nastpny do raju" Zabawa, za wszelk cen chcc

zosta w bazie i zmusi innych kierowcw do pozostania, nie zwaa wcale na to, czego chce jego ona. Traktuje j jakby pozbawiona bya uczu. S. Mroek "Tango" - Stomil dawno ju przesta by dla swojej ony kochankiem. W piamie, wiecznie zajty swoi mi artystycznymi eksperymentami nie jest w aden sposb atrakcyjny. Tote Eleonora szuka satysfakcji erotycznej, sypiajc z prymitywnym Edkiem. Stawia to Stomila w wyjtkowo trudnej sytuacji. Nie istniej adne konwenanse ani zasady moralne, wic teoretycznie Eleonora moe sypia z kadym. Z drugiej jednak strony, jako m Stomil nie jest zachwycony zdrad ony. Nie moe jednak nic zrobi. T. Rewicz "Kartoteka" - Pan z przedziakiem przetrwa wojn dziki onie, z on, o onie, nad on, pod on. Y. Mishima "Madame de Sade" - Mimo swojej fatalnej reputacji, markiz de Sadejawi si we wspomnieniach swojej ony jako idealny m i kochanek. T. Jansson - cykl o muminkach Tatu Muminka jest w stosunku do Mamy Muminka czuy i peen szacunku, ale wymaga od niej, by troszczc si o sprawy dnia powszedniego, umoliwia mu zajmowanie si tym, co naprawd lubi. I. Levin "Dziecko Rosemary" - M Rosemary, by zrobi aktorsk karier, godzi si, by zostaa oblubienic Szata na i urodzia mu dziecko. M. Druon "Krlowie przeklci" 1) Filip Pikny tak bardzo kocha swoj on Joann, e po jej mierci do koca ycia nie zwrci uwagi na adn kobiet. 2) Ludwik Ktliwy rozkaza zabi swoj on, Magorzat Burgundzk, uwizion za to, e go zdradzia. 3) Filip Dugi nigdy nie pogodzi si z wyrokiem ojca, skazujcym Joann na doywotnie wizienie. Gdy jego brat, Ludwik Ktliwy, oeni si z Klamancj Wgiersk, wymg na nim uaskawienie dla ony. Nigdyjej nie zdradzi, zawszejkocha, pomimo e ich jedyny mski potomek zmar. 4) Edward II Angielski nie interesuje si wcale swoj on, spdzajc czas z piknymi modziecami albo oddajc si swojemu hobby - pracy murarskiej. Zapaci za to

wysok cen. Izabela uknuje z Mortimerem spisek przeciwko niemu, pozbawi korony i wyda rozkaz zabicia go. 5) Guccio Baglioni zostaje w tajemnicy przed wiatem mem Marii de Cressay. Niestety, los i wielka polityka sprawi, e wkrtce po lubie bdzie musia opuci on i nigdy ju jej nie zobaczy. M. Kundera "Nieznona lekko bytu" - Tomasz nie nadaje si na ma i waciwie nie wiadomo dlaczego polubi Teres. Przez cay czas trwania ich maestwa mia kochanki, wiedzc, e sprawia tym onie ogromny bl (powracajcy stale sen Teresy). Patrz: lekarz. J. Andrzejewski "Ju prawie nic" Wielki i sawn y Herman Eisberger by wyjtkowo bezlitosny dla bliskich mu osb. Zmusi on, by wyrazia zgod na zamknicie ich niedorozwinitego syna w zakadzie. J. Andrzejewski "Nikt" Odyseusz po powrocie do domu nie jest w stanie okaza Penelopie mioci. Przed swoj wypraw nie zdy jej pokocha, kiedy wrci, byo ju za pno. O. Tokarczuk "E.E." - Fryderyk Eltzner jest przekonany, e przez maestwo uratowa swoj on od Bg wie jakiego losu. Cho bywa czasem w stosunku do niej opryskliwy, zawsze sta go na przeprosiny. Jest wyrozumiay dla jej nieco dziwacznego charakteru i cigych atakw tajemniczej choroby. * M i weksel zawsze wraca. (przysowie) * "Wielu dobrych mw czsto nie ma odwagi by czym innym". (G. G. Byron) * "Mona ludziom wyjani, dlaczego polubio si swego ma, ale siebie nie mona o tym przekona". (G. Sand) * "Mjestpodobny do wiosny, za mem bowiem najmniej tskni si wtedy, gdy go nie ma". (Z. Nakowska) * "M stary - widmo, ktre chodzi po domu i brzka maeskimi acuchami". (M. Samozwaniec) * "Mowie lubi uoglnia pretensje, jakie maj do on". (A. Kowalska) * "Mi: czowiek, ktry nigdy nie pamita o twoich urodzinach,

ale w towarzystwie wymienia twj wiek". (M. Monroe)

chtnie

Mesjanizm Mesjanizm - Pogld religijnospoeczny, goszcy wiar w nadejcie wybawi ciela, mesjasza, ktry przyniesie lepsz przyszo i dokona dziea wybawienia. W kulturze polskiej przybra form przekonania o wyjtkowej roli dziejowej narodu polskiego i o jego przewodnictwie innym narodom w drodze do wolnoci lub doskonaoci. Pogldy mesjanistyczne wystpoway ze szczeglnym nasileniem w trudnych momentach historycznych Polski. Biblia (ST) - W tak zwanej protoewangelii B5g mwi do Szatana: Wprowadzam niepr .ryja pomidzy ciebie i niewiast, pomidzy potomstwo twoje i potomstwo jej. Ono zmiady ci gtow, a ty zmiadysz mu pit. Jest to pierwsza zapowied nadejcia Mesjasza, ktry oczyci ludzko z grzechu pierwszych rodzicw - Adama i Ewy; -prorok Izajasz opisuje cierpienia, ktrych dowiadczy Mesjasz, nim dokona dziea odkupienia. Biblia (NT) - Chrystus jest owym zapowiedzianym przez Boga Mesjaszem. Przez swoje cierpienia i mier na krzyu dokonuje dziea odkupienia. Uczeni w Pimie traktuj Go jednak jako blunierc, ktry uzurpuje sobie bosk misj. W. Kochowski "Psalmodia polska" - Polacy-Sarmaci s narodem wybranym przez Boga i maj w boych planach wyznaczone szczeglne miejsce. Rzeczpospolitajest prawdziwym przedmurzem chrzecijastwa, bo walczc z Turcj, chroni ca Europ przed zalewem pogan. Zwycistwo w bitwie pod Wiedniem jest znakiem nieustajcej opieki Boga nad swoim narodem wybranym. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Polska jest Chrystusem narodw. Jej cierpienia maj gboki sens. Kiedy zmartwychwstanie w chwale, stanie si przewodnikiem innych ludw w drodze do wolnoci. 2)

86

Tajemniczy czterdzieci i cztery jest mesjaszem narodu polskiego. Ukrywa si wrd wygnacw wiezionych w kibitkach na Pfioc, ale Bg ochroni go i kiedy nadejdzie waciwa chwila, stanie si wodzem swego narodu. A. Mickiewicz "Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" Mickiewicz przeprowadza analogi pomidzy dziejami Chrystusa i dziejami narodu polskiego. Tak jak Chrystus zosta ukrzyowany, bo by jedynym sprawiedliwym w wiecie za i niegodziwo ci, tak Polska zostaa zabita i zoona w grobie przez szatask trjc - Katarzyn, Fryderyka i Mari Teres - poniewa bya jedynym krajem prawdziwej wolnoci i braterstwa. Nard polski spoczywa ju dwa dni w grobie. Dzie pierwszy to powstanie kociuszkowskie, dzie drugi powstanie listopadowe. A kiedy nadejdzie dzie trzeci, bdzie on dniem zmartwychwstania. Wwczas Polskajako Chrystus i Mesjasz narodw wskae wszystkim ludom drog do prawdziwej wolnoci i prawdziwego braterstwa. w dzie jest ju bliski, a moe go jeszcze przyspieszy pielgrzymstwo polskie, emigracja, ktra stanowi najwar tociowsz cz narodu, poprzez wewntrzne doskonalenie. J. Sowacki "Kordian" Sowacki poddaje krytyce mesjanistyczny program Mickiewicza, wskazujc na jego zgubne skutki i porwnujc go do roje szalecw ze szpitala obkanych. J. Sowacki "Anhelli" - Anhelli zosta wybrany przez Szamana, by sta si ofiar na odkupienie narodu i pokolenia wygnacw. Wdrwka przez Syberi ma modzieca przygotowa do jego misji i ukaza mu wszystkie stopnie cierpienia. Niestety, Anhelli nie speni swojego posannictwa. Okae si, e wygnacy nie s godni odkupienia, a sam modzieniec nie zdoa si w peni oczyci ze spraw tego wiata. Widok anielicy Eloe przypomnia mu kobiet, ktr w kraju darzy wielk mioci. Zatem dzie zmartwychwstania narodu i odkupienia jeszcze nie nadejdzie

i zostaje przesunity w odleg, nieokrelon przyszo. J. Sowacki tilozofia genezyjska ("Genesis z Ducha") - Duchy tworzce nard polski osigny najwyszy stopie doskonaoci, poniewa przeszy najwiksz liczb wciele. To predestynuje Polakw do przewodnictwa innym narodom i wskazywania duchom tworzcym te narody drogi doskonaoci. Z. Krasiski "Przedwit", "Psalmy przyszoci" - Nard polski, utosamiony ze szlacht, zosta przez Boga szczeglnie umiowany, poniewa zawsze dzielnie broni chrzecijastwa. Stwrca wyznaczy mu w dziejach ludzkoci rol odkupiciela. Odkupienie owo dokona si przez pokorne cierpienie i wewntrzne doskonalenie si narodu. S. Dygat "Jezioro Bodeskie" - W orodku dla internowanych gwny bohater wygasza prelekcj, ktra jest parodi teorii mesjanistycznych. Z bekotliwej wypowiedzi wyania si obraz mesjanizmu jako swoistego kompleksu narodowego. A. Szczypiorski "Pocztek" - W powieci zawartajest polemika z rozumieniem Polski jako kraju wybranego. Patrz: axis mundi. * "Trzeba byo mierci naszej, trzeba bdzie naszego wskrzeszenia - na to, by sowo Syna czowieczego, wieczne sowo ycia, rozlao si na okrgi spoeczne wiata". (Z. Krasiski) * "Polska Chrystusem narodw". "Polska Mesjaszem narodw". (hasa polskiego mesjanizmu romantycznego)

Miasto Miasto - Skupisko ludnoci wyrniajcej si gwnie zajciami nierolniczymi. Charakteryzuje je znaczna wielko obszaru i intensywno zabudowy; pod lega odrbnej administracji. Biblia (ST) - 1) Pierwsza wzmianka w Biblii o miecie znajduje si w Ks. Rodzaju (4, 17): i pozna Kain on sw (...) i zbudowa miasto, i nazwa je imieniem syna swego Enoch. 2)

Babilon, miasto w Mezopotamii, stolica Babilonii, gdzie mieszkacy budujc miasto z kamienia i cegy, postanowili wznie wie, sigajc nieba. Tedy Pan zstcFpit aby oglqda miasto i wie. Za kar pomiesza budujcym jzyki. 3) Jerycho - miasto w Palestynie, jedno z najstarszych znanych osiedli ludzkich. W Ks. Jozuego (5, 8-16) pierwsze miasto kananejskie zdobyte przez Izraelitw; gdy sidmego dnia, siedmiu kapanw, z siedmioma trbami zatrbio siedem razy rozpady si mury Jerycha i Jozue zdoby miasto (Ks. Jozuego, 6, 8-20). 4) Jerozolima (hebr. Yeruszalaim) -jedno z najstarszych miast, wite miasto chrzecijan, ydw i muzumanw, cel pielgrzymek. Wystpuje take w Nowym Testamencie: miejsce, gdzie Chrystus po raz pierwszy odczy si od swoich rodzicw, nauczajc w wityni; take miejsce jego triumfalnego wjazdu oraz sdu i kani. 5) Sodoma i Gomora - dwa spord piciu miast nad Morzein Martwym, ktre Bg zniszczy deszczem ognia i siarki za grzechy, zwane pniej sodomskimi (Ks. Rodzaju 18, 19), std zwizek frazeologiczny: Sodoma i Gomora = siedlisko wystpku, gniazdo rozpusty i grzechu. Biblia (NT) - 1) Betlejem miasto w Judei, czsto wymieniane w Starym i Nowym Testamencie jako miejsce mierci Racheli, miasto krla Dawida i miejsce urodzenia Chrystusa (k. 2, 1-20), miejsce wdrwki trzech krli, a take pniej cel pielgrzymek chrzecijaskich. 2) W Objawieniu w. Jana - Nowe Jeruzalem (Apokalipsa 21, 2) miasto wite, ofiarowane przez Boga, niebiaskie, utosamiane z rajem. W mitologii greckiej i rzymskiej 1) Ateny - potny orodek kultury i sztuki, bdcy pod szczegln opiek Ateny, ktra chcc zwyciy Posejdona w rywalizacji o wzgldy miasta, podarowaa jego mieszkacom oliwk. Orodek kultu bogini na Akropolu ateskim. 2) Delfy miasto z centralnym miejscem wityni Apollina, a w niej omfalosem (kamiennym stokiem uwaanym za rodek wiata). Tu miecia si

wyrocznia. Miasto otoczone byo murem, na zewntrz znajdowao si rdo kastalskie, gdzie ptnicy musieli si oczyci przed uzyskaniem rady wyroczni. 3) Teby - miasto zaoone przez Kadmosa, gdzie po jego mierci dziao si coraz gorzej. Pocztek wszelkim nieszczciom da Lajos. Miasto odparo atak siedmiu przeciw Tebom, ale zostao zdobyte przez synw pokonanych pod Tebami. Tym razem Teby zburzono doszcztnie. O Tebach jest mowa w: "Antygonie" i "Krlu Edypie" Sofoklesa, "Siedmiu przeciw Tebom" Ajschylosa. 4) Troja (gr. Ilion) miasto, o ktrego zdobycie toczya si dziesicioletnia wojna, zwana trojask. Jej przyczyn byo uprowadzenie z dworu krla Sparty, Menelaosa, jego ony, Heleny przez syna krla Priama, Parysa. Zdobyta podstpem przez wprowadzenie drewnianego konia. Uratowa si tylko Eneasz z garstk ludzi. 5) Rzym - zwany Wiecznym Miastem, Miastem Siedmiu Wzgrz, stolica cesarstwa i republiki. Zosta zaoony przez Romulusa, ktry przyjmowa do miasta osadnikw, bo miejscowej ludnoci byo za mao. Na Kapitolu stworzy azyl, gdzie znaleli schronienie wszyscy wyjci spod prawa wygnacy. Byo wielu m czyzn, brakowao kobiet, tote Romulus wymyli porwanie Sabinek. Rzdy Romulusa trway trzydzieci trzy lata, mia sto uroso w potg, wic lud nada mu tytu Ojca Ojczyzny. W literaturze do czasu romantyzmu miasto nie zrobio wielkiej kariery, za u romantykw na pewno nie cieszyo si dobr saw. Mickiewicz postrzega Warszaw jako miasto klasycystycz nych salonw i sualczych dygnitarzy ("Dziady" cz. III, sc. VII), za Petersburg by dla niego metropoli budowanq przez samego Szatana: miasto skoszarowane z centralnym miejscem - Placem Marsowym i pomnikiem Piotra Wielkiego symbolem tyranii (Ustp do III cz. "Dziadw"). Wszystko, co da si powiedzie negatywnego o Petersburgu, da si te odnie do caej Rosji. Pary w Epilogu do "Pana Tadeusza" to miasto obce, wrogie emigrantom, gdzie

87

ludzie pwaj na siebie i r jedni drugich. Podobnie Sowacki: w wierszu pt. "Pary" przewidywa katastroficzny kres tej nowej Gomory; w "Kordianie" - Warszawa jako siedziba cara jest miastem gnunym, gdzie zgromadzony na Placu Zamkowym tum jest band ciekawskich gapiw niezdolnych do czynu; Londyn to miasto opanowane przez pienidz, mona tu kupi zarwno tytuy, jak i stanowiska. Norwid mwi o miecie: miasto - zocony kraniec przepaci ("Wspomnienie wioski"), za w wierszu "Larwa" pokaza Londyn, gdzie Biblii ksiga zatacza si w bocie, dlatego dwa najbardziej tu znane sowa, to: krew i pienidze. W poowie XIX w. procesy urbanizacyjne nasiliy si z moc, dotychczas nie notowan w dziejach. W Europie poja wiaj si takie metropolie, jak: Londyn, Pary, Berlin, Petersburg. Za ycia jed nego pokolenia podwoia si liczba mie szkacw miast. Wrd polskich miast najwiksz dynamik wykazywaa d. Wielkie miasta pochaniay nadwyki biedoty ze wsi, oferoway nowe miejsca pracy i szanse na awans, tote miejski magnes ciga tysice ludzi szukajcych szczcia. Jednak prawda o miastach, to: dzielnice biedoty, yjcej w ruderach i na mietnikach. H. Balzac "Ojciec Goriot" Pary jest miastem, ktre stwarza modym ludziom, takim jak Rastignac i Bianchon, zudn nadziej zrobienia uczciwej kariery i wzbogacenia si. Jest miastem-labiryntem, w ktrym jeli nie dysponuje si nici Ariadny w postaci zamonej protektorki, duych pienidzy lub dobrego nazwiska, po prostu si ginie. Pary jest podzielony na dzielnic bogaczy (Saint Germain) i Dzielnic acisk (biedota, studenci) - tu mieci si pensjonat pani Vauquer. Ch. Dickens "Kolda proz, czyli opowie wigilijna o Duchu" - W okresie przed witami Boego Narodzenia Londyn, zazwyczaj szare i brzydkie miasto, zmienia si nie do poznania. Kolorowe wystawy, bogato zaopatrzone sklepy, umiechnici przechodnie na ulicach i dwiki

syszanych zewszd kold s zwiastunami wit. B. Prus "Lalka" - 1) Warszawa ukazana zostaa jako rnorodna przestrze yciowa, gdzie si kocha, zdradza, tskni, marzy, zaatwia interesy, bankrutuje, awansuje, gdzie obok siebie egzystuj Polacy, ydzi i Niemcy. W przekroju socjologicznym to warstwy: biedota, mieszczastwo, arystokracja, ktre zamieszkuj odrbne dzielnice i bywaj w okrelonych miejscach miasta (np. Ogrd Botaniczny, azienki s najczciej odwiedzane przez arystokracj, chyba ie wkradnie si tam jaki zakochany kupiec). Warszawa jest miastem, gdzie wiele osb sprbuje si "wywm dowa" (Wokulski), robic przy tym interesy korzystne dla kraju (Spka do Handlu z Cesarstwem). Rzecki jako urodzony warszawianin nie potrafi y bez swego miasta (zdecydowany na wyjazd, wychodzi z pocigu tu przed odjazdem). 2) Prus przedstawi Pary jako miasto dobrobytu, gromadzenia i pomnaania dbr, gdzie kade nastpne pokolenie korzysta z dorobku poprzednikw i dokada wasne osignicia. Tu niczego si bezmylnie nie trwoni. To miasto szans rozwoju nauki (tu mieci si laboratorium prof. Geista). Jednoczenie metropolia, ze skomplikowan pltanin ulic i placw, ktre jak stwierdza Wokulski budowane byy wg jakiego trudnego do odgadnicia planu. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" -Petersburg w powieci to miasto mroczne, ciasne, duszne, dlatego tak atwo lgnie si tu wszelki wystpek i zbrodnia. Mieszkania s mae, ciemne, porwnywane do szaf, trumien, nazywane klitkami (Raskolnikowa, Marmieadowych). W tych warunkach poniekd usprawiedliwione (?), zrozumiae staj si czyny amoralne (Marmieadow pije, aby nie pamita, w jakiej yje rzeczywistoci; Sonia dostaje ty bilet, aby utrzyma rodzin; Raskolnikow zabija, bo nie ma pienidzy). Petersburg u Dostojewskiego to ubogie dzielnice i ludzie z nizin spoecznych, ktrzy prbuj polepszy swj status przez maestwo (Dunia i uyn). H. Sienkiewicz "Quo vadis"-

Rzym za panowania Nerona jest miastem, w ktrym dobrze i dostatnio yje si dostojnikom cezara, jego onierzom i ludziom zwizanym z dworem (Petroniusz, Winicjusz). Nad wszystkitni i wszystkim dominuje wszechwadny i bezkamy Neron - pan ycia i mierci (nikt nie jest pewny czy przeyje nastpny dzie). Czsto cezar urzdza uczty, ktre s wiadectwem rozpusty, popisem zbytku, zwyrodnieniem spowodow~ym nud. Znane s nocne wycieczki Nerona z onierzami do ubogich dzielnic, gdzie chwyta si pikne, mode dziewczyny jako naonice dla samego wadcy lub jego dostojnikw (pow pere). Kryspus nazywa to miasto miejscem zbrodni i rozpusty, nowym Babilonem, dla ktrego wybia godzina sdu i gniewu. Tak mona traktowa poar miasta, ktrym Neron sprawi sobie przyjemno, by mc recytowa na tle szalejcego ywiou swoje ndzne wiersze. Rzym Nerona to pocztki chrzecijastwa (ukrywanie si, przeladowa nia, ale i umocnienie wiary). wiat chrzecijaski - to gwnie miejsca odludne za miastem lub skomplikowana przestrze podziemnych przej prowadzcych do katakumb. S. eromski "Ludzie bezdomni" Warszawa w powieci to gwnie dzielnice zamieszkae przez biedot (Kroch malna, Ciepa), gdzie od razu uderza fetor jak z cmentarza. To nie domy, ale ciemne pieczary, nory, w ktrych mieszkaj ludzie wyndzniali, bladzi, schorowani. W rynsztokach na podwrkach bawi si dzieci. Robotnicy zatrudnieni s w stalowni za marne grosze, naraeni na wyziewy topionych metali i dym (Wiktor). Ich ony pracuj w fabryce tytoniu, gdzie powietrze gste jest od pyu tabaki, a pracownice maj cery trupie i czerwone jak u Parek oczy. Dla kontrastu pokazana Warszawa bogata i elegancka - dom doktora Czernisza (dywany, kanapy, rzsicie owietlone pokoje). W.S. Reymont "Ziemia obiecana" Jest obrazem ekspansywnie rozwijaj cej si odzi, a w niej gwnie przemysu tkackiego. Miasto symbol rodzcego si kapitalizmu pokazane zostao naturalistycznie jako

antropomorficzny twr (miasto moloch). Reymont wydobywa zjawiska typowe dla rodzcego si wielkiego orodka przemysowego: kontrastowo ycia; byskotliwe kariery i bankructwa oraz bezpardonow walk o pozycj spoeczn i majtek, a take rywalizacj midzy Polakami i ydami. d dla jednych jest szans (ziemi obiecan), innych brutalnie poera. Wraz z odzyskaniem niepodlegoci i radoci z odzyskanego mietnika (J. Kaden-Bandrowski) w krajobrazie miasta gwn rol zaczy gra kabarety i kawiarnie. Poezja wysza na ulic. Twrcy Skamandra uczynili miasto bohaterem lirycznym swoich wierszy lub tem wielu zdarze. Na warszawskiej ulicy skamandryci znajdowali tematy do swoich utworw: Tuwima "Colloquium niedzielne na ulicy", "Do krytykw", "Ranyjulek", "Rzucibym to wszystko"; Wierzyskiego "Hej, wiat si krci", ,,I znw jest tak mi ni w pi, ni w dziewi", "Aleje Ujazdowskie". "Niedzielne popoudnie"; Iwaszkiewi cza "Jesie w Warszawie". W drugim dziesicioleciu, gdy zaczo si zmierzcha, miasto nie dostarczao ju tych pozytywnych wrae: por. np. Wierzyskiego "Pie ze rodka miasta", gdzie pada proba: O, Boe, zbaw mnie ze Switokrzyskiej, ze rodka miasta, z potopu kamieni (...), z szaroci ycia i monotonii. Fascynacj miastem przeywali rwnie futuryci. Filippo Marinetti woa: Pdz~'y samochd jest pikniejszy od Nike z Samotraki lub Muzea zburzmy. W miastach organizowali "poezokoncerty" i "futuryzowali" Warszaw, a jeszcze chtniej miasto tradycji Krakw. Czsto miasto byo dla futurystw zarwno pocigajc przygod (np. Modoeca "Moskwa"), jak te wyzwaniem do niszczenia tradycji, prowokowania (np. Jasieskiego "Rzygajce posgi", "Trupy z kawiorem", "But w butonierce"). T. Peiper ogosi w "Zwrotnicy" swj manifest pt. "Miasto. Masa. Maszyna", sugerujc, e naturalnym rodowiskiem masy ludzkiej jest wielka aglomeracja,

88

std pochodzi rygorystyczny racjonalizm Peipera, domagajcego si od wierszy matematycznie cisej konstrukcji (na wzr architektonicznie zaplanowanych budowli). Sam pisa wiersze, bd ce wyrazem gloryfikacji miasta, np. "Rano", "Miasto", "Ulica" (ulica - dwa prostokctty z cegy na prostokctcie z betonu. Hymn pionu), "Kwiat ulicy". Wykonawc postulatw Peipera i jego uczniem by J. Przybo, rwnie zafascynowany urbanizacj, rozmachem, technik. W wierszu "Gmachy" pisa: poeta, wykrzyknik ulicy. Dwurzctd blokw, rozupany powietrzem, za w wier szu "Na koach" stwierdza: miasto koami woa (...) stacje ruszyy z miejsca (...), domw po dachy przybrao, w wier szu "Dachy" pokaza miasto jako ywy patos konstrukcji. S. eromski "Przedwionie" - 1) Baku - miasto opanowane wrzeniem rewolucyjnym, grone, rzdzce si prawem ulicy, haaliwe, pene mitingw politycznych i brutalnych samosdw. W Baku brakuje ywnoci, mno si gwaty i rzezie (spalenie meczetw z kobietami i dziemi). Miasto przypomina biblijny obraz Apokalipsy. 2) Warszawa rozczarowuje Cezarego, ktry spodziewa si zobaczy nione przez ojca "szklane domy". Szczeglnie dzielnica ydowska sugeruje mu rozmijanie si marze ojca z zastan rzeczywistoci. Wszystko tu jest tandetne, brzydkie, zniszczone, obskurne. Ulica witojerska, Franciszkaska, Gsia, Mia, Nalewki - to rzucajce si w oczy mietniki, kloaki, rynsztoki, rudery. Ludzie tu mieszkajcy, to ndzarze-achmaniarze: obdarci, chudzi, zgarbieni, niechlujni, kolawi. M. Dbrowska "Noce i dnie" Barbara Niechcicowa widzi miasto jako miejsce, gdzie mogaby zrealizowa wszystkie swoje yciowe aspiracje. Marzy o przeprowadzce do Kalica, ale kiedy ju si tam znajdzie, Serbinw bdzie jawi jej sijako niemal arkadia, bo tam nie czua si tak samotna. Z. Nakowska "Granica" Miejscem akcji powieci jest w wikszoci prowincjonalne miasto bez nazwy, okre lane

przez ostre kontrasty spoeczne, czego symbolem jest kamienia Kolichowskiej. Warstwy najubosze, to np. rodzina Gobskich, zamone mieszczastwo reprezentuje Cecylia Kolichowska, dobrze urzdzon, yjc wytwornie grup rzdzc - rodzina Zenona Ziembiewicza. W yciu miasta mona dostrzec typowe zjawiska politycznospoeczne tego okresu: kryzys, bezrobocie (zamknicie huty Hettnera), strajki, ofiary strajkw. W. Broniewski "d" - Obraz robot niczej odzi, orodka przemysu tkackiego. Jak co rano miasto si budzi na dwik syren, ruszaj warsztaty, przdzalnie, dymi kominy, trwa cika praca robotnikw, ktra przynosi zyski kapitalistom: tucz si odzi tuste Scheiblery. Kady przejaw niezadowolenia i protestu jest krwawo tumiony (na ulicach koskie kopyta). Poeta wyraa nadziej, e pewnego dnia inna zbudzi si d - cicha (stan warsztaty), ale gniewna (pjdzie Piotrkowsk tum - robotnicy). Miasto stanie si symbolem nie pokornie znoszonego wyzysku, ale buntu, ktry otworzy mu drog do wolnoci i da przykad innym miastom. W. Broniewski "Ulica Mia" Midzywojenna Warszawa, dzielnica ubogich, gdzie: w suterenie pogrzeb, na pierwsZympitrze-plajta, komornik, na poddaszu dziewczyna dziecko dwudniowe zabia. Jak refren powtarzaj si sowa: ulica Mia, Mia ulica, ktre brzmi tu ironicznie. W tej dzielnicy Warszawy te yj ludzie, kochaj, marz (chcia zosta aktorem), pracuj (klinika lalek, naprawa parasoli), przeywaj swoje due i mae dramaty (na trzecim pitrze rewizja, na czwartym poszukiwanie pracy), umieraj (pod trzynastym powiesi si fryTjer). Wszystko jest tu smutne, szare, ze, brzydkie, kalekie, napczniae blem i trosk - bez perspektyw. W.H. Auden "Stolica" - Obraz midzywojennego miasta (take stolicy), ktre nazwane zostao dzielnic rozkoszy, oferujc bogactwa, przygody, bezpieczne przystanie dla emigrantw, moliwo luksusowego ycia. Takie miasto budzi zaufanie,

kusi, jest ziemi obiecan, rajem dla uchodcw i ludzi z prowincji. Inny jest obraz tego samego miasta, ogldanego ju od wewntrz: w nie owietlonych uliczkach skrywasz horror (...), ludZie jak papierowe konierzyki, su do krtkotrwaego uyt ku, rudery, gdzie opuszczeni ocieraj si jak wir. Dopiero bdc w miecie mona oceni zudno i faszywo tych sygnaw, ktre z daleka wysya met ropolia: tam ncc zakazanym owocem jak przewrotny wujaszek noc po nocy wabisz wiejskie dzieci. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Pierwowzorem miasta opisanego w utworze by rodzinny Drohobycz, prowincjonalne miasteczko na Ukrainie, pokazane w momencie ekspansywnie wkraczajcego kapitalizmu. Tradycyjne, dziewitnastowieczne kupiectwo (sklepy cynamonowe) przegrywa z drapienym, tandetnym i wulgarnym handlem uprawianym na Ulicy Krokodyli. Stara cz miasta ma swj rytm ycia i swj klimat (troch senny, leniwie prowincjonalny), Ulica Krokodyli, to nachalny amerykanizm, produkcja masowa, a wic byle jaka (szare, papierowe, nie dokoczone). Jest to dzielnica wybrakowanych artykuw i zepsucia (unosi si rozwizy,fluid grzechu). Jednoczenie pociga ofert jakiej grzesznej i atwej przygody, czarem zakazanego owocu i napawa lkiem, bo grozi swoim tandetnym stylem reszcie miasta. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Jest to Moskwa porewolucyjna, gdzie mia zapanowa raj na ziemi, przy czym raj ten mieli stworzy ludzie. Do czego doprowadzili, to wida, gdy nawet Szatan (Woland) czuje si w obowizku interweniowa. Patrz: Rosja. E.M. Remarque "uk Triumfalny" -Bohaterem powiecijest Pary w przededniu II wojny wiatowej. Od czasw Balzaca niewiele si zmienio: due rozwarstwienie (ycie biedoty, np. mieszkanie ucji, Janek i jego matka, a obok luksusowe domy z ogrodami takimi, jak Duranta lub bal u Monfortw towarzyskie wydarzenie w Paryu), ogromn rol w yciu odgrywaj pienidze. Jest to Pary, w ktrym z niezwyk si kwitn ie nocne

ycie (kawiarnie, knajpy, domy publiczne). Tu przestrze zostaa pokazana labiryntowo. W miecie pojawia si zupenie nowy problem - uchodcy z rnych pastw Europy, ktrzy yj tu bez adnych praw. Punktem centralnym miasta jest uk Trium falny (tu symbol ironiczny wobec narastajcego faszyzmu). A. Sonimski "Alarm" - Wierszapel z 1940 r., napisany po bombardowaniu Warszawy we wrzeniu 1939 r. Poetycki obraz miasta, yjcego od jednego alarmu do drugiego (ogaszam aarm da miasta Warszawy, odwouj alarm dla miasta Warszawy). Stolica zniszczona jest seriami bomb (zburzone kocioy, ogrody zmienione w cmentarZe), znane ulice s morzem gruzw (Nowy wiat, witokrzyska, Niecaa). L. Staff "Pierwsza przechadzka" Utwr napisany po wrzeniu 1939 r. przeytym w Warszawie. Miasto przedstawia obraz jak po apokalipsie (smutne ruin zwaliska, puste ulice, bezludne tramwajw przystanki, wystawy puste i zamknite sklepy). Jednak i na tych ruinach pojawiaj si oznaki ycia (ndzna kobieta u bramy wyomu sprzedaje chude, blade obwarzanki, na rogu cZowiek roz~wia z czowiekiem, kogut zapia krzykliwie). Miasto podniesie si po ciosie, t wiar symbolizuje myl o wsplnym, odbudowanym domu. Cz. Miosz "W Warszawie" - Na kocu wiersza pojawia si twier dzenie: zostawcie poetom chwil radoci, bo zginie wasZ wiat. Nie mona y bez umiechu, to czyste szalestwo, wic poeta najchtniej opiewaby festyny, gaje, ogrody. Jednak jego moralnym obowizkiem jest dawa wiadectwo takim faktom, jak zrozpaczona Antygona (symbol cierpienia) poszukujca swojego brata, i takim miejscom, jak Warszawa, gdzie katedra witego Jana ley w gruzach, a wiatr od Wisy rozwiewa czerwony py rumowiska. Wobec tych faktw poeta musi wystpi w roli paczki aobnej. Cz. Miosz "Miasto" - Wiersz jest hodem dla Warszawy walczcej (he my, barykady), "bolesnej" (na klamce lad rki przepadego bez wieci bohatera), doszcztnie

89

zniszczonej (puste okna, martwe drzwi, mosty w dymach), ale w sposb cudowny odradzajcej si, zmartwychwstaej: suchaj! Jest w tym dziw nad dziwy, e miasto yje, ludzie na szczcie wieszaj nad drzwiami podkow, grajek gra, wzlatuj w niebo gobie. Warszawa nazwana zostaa: najpikniejszym z urojonych miast i najsmutniejszym z prawdziwych. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - W czasie okupacji Warszawa yje wasnym yciem: mieszkacy organizuj szmugiel ywnoci, w czasie godziny policyjnej mona przenocowa u znajomych, przed apankami ostrzegaj przechodnie, a motorniczy zwalniaj bieg tramwajw, z list skazanych mona ludzi wykupi (s stawki, s kontakty), istniej mieszkania kontaktowe i mieszkania rezerwowe dla "spalonych". Miasto si nie poddaje. Modzie naley do podziemnych organizacji bojowych, urzdza akcje, dziaa may sabota. Pokazani s ludzie walczcy w czasie powstania warszawskiego z determinacj na ulicach, barykadach, gdy trzeba zdoby lub utrzyma jeden dom lub choby jedno pitro. J. Andrzejewski "Popi i diament" - Miejscem akcji w pierwszych dniach po wyzwoleniu jest Ostrowiec, prowincjonalne miasto, na ktrego przykadzie pisarz ukazuje typowe problemy miast polskich po odzyskaniu niepodlegoci: spoeczno miasta jest mocno podzielona, przy czym najgbszy podzia przebiega wzdu linii pogldw politycznych. Do miasta wracaj jego mieszkacy (Antoni Kossecki) obcieni wojenn (obozow) przeszoci. Kariery usiuj zrobi tacy ludzie, jak wicki, Drewnowski. W miecie jeszcze stacjonuj onierze radzieccy (pokazani przyjanie, w tle). W Ostrowcu panuje wci kompletny chaos, gin ludzie, powstaj nielegalne organizacje paramilitarne (Jurek Szretter). A. Camus "Duma" - Oran to miasto w sytuacji ekstremalnej: od pojedyn czych nieywych szczurw, zwiastujcych epidemi, poprzez zamknicie miasta, apogeum choroby a do wyganicia zarazy i otwarcia

bram miasta. Tu epidemia jako synonim za jest pretekstem do przedstawiania rnych postaw ludzi w sytuacji szczeglnej zagroenia ycia. S wic tacy, ktrzy od razu przystpuj do walki (Rieux, Tarrou, Grandt), tacy, ktrzy musz przej metamorfoz (np. Rambert, ktry nie by z miastem zwizany, przyby z zewntrz) oraz ci, dla ktrych zadumione miasto jest schronieniem (Cottard). Oran przedstawiony jest jako miasto jedno z wielu, przecitne, raczej brzydkie, a wic typowe. K. Moczarski "Rozmowy z katem" - W obrazie Warszawy wyranie wida podzia na cz aryjsk i ydowsk. Getto jest swoistym oblonym miastem. Stroop wspomina, e Niemcy bardzo obawiali si pomocy Polakw dla walczcego getta. Przestrze miasta podzielona na aryjsk i ydowsk wystpuje te w: H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem", A. Szczypiorski "Pocztek", J. Andrzejewski "Wielki tydzie". M. Biaoszewski "Pamitnik z powstania warszawskiego" Miasto systematycznie niszczone lawin bomb i pociskw, pokazane jako funkcjonujce na trzech poziomach: ruin, piwnic i kanaw, gdzie istnieje jakby odwzorowane, podziemne miasto (cznie z oznaczeniem skrzyowa ulic). K. Vonnegut "Rzenia numer pi" - Pikne miasto, "Wenecja Pnocy" - Drezno i jego losy tu przed zakoczeniem dziaa wojennych, gdy tak fatalne zniszczenie miasta (porwnanie z biblijn Sodom i Gomor), wiksze ni Hiroszimy, nie byo niczym uzasadnione. Po bombardowaniu obraz miasta przypomina krajobraz ksiycowy. M. Has~o "smy dzie tygodnia" - Brzydka, brudna, tandetna Warszawa lat pidziesitych, gdzie nie ma mieszka (Piotr) lub s one nieludzko ciasne, a i tak trzeba bra sublokatorw (rodzina Agnieszki) i nie ma miejsca na prawdziwe uczucia, bo je zabija wulgarna, prymitywna rzeczywisto. Ludzie pij (brat Agnieszki), aby zapomnie o braku moliwoci. Wszystkie robotnicze dzielnice Warszawy wygldaj tak samo. Agnieszka z Piotrem wdruj przez ulic Brzesk w pitnasty dzie

miesica, dzie wypaty: pijani mczyni stoj w bramach, inni le na trawie pod murem, pij wdk z butelek, s zaczepni, wulgarni, na innych odreagowuj wasne niepowodzenia i kopoty. Czasy dla miasta takie, e Izolda mieszka w burdelu, a Tristan pije z sutenerami na rogu (...) Ludzie Zrywaj si rano, chepc swoje zupki w barach, ttoczc! si w trantwajach, kupuj tandetne meble w domach towarowych na raty. Nie ma przyszoci dla miasta i jego mieszkacw. E. Kazan "Ukad" - Eddie Anderson jest mieszkacem Los Angeles, gdzie ma wytwomy dom z piknym trawnikiem i basenem. Tu miasto jest pod kadym wzgldem typow amerykask aglomeracj, zdominowan przez ekspansywne reklamy, sieci barw szybkiej obsugi. W Los Angeles yje si dobrze, jeli si ma pienidze i podchodzi do rzeczywistoci konsumpcyjnie. W miecie czowiek jest anonimo wy, wtopiony w mas. Indywidualno odzyskuje dopiero w domu, w gronie przyjaci i w pracy, jeli go ona satysfakcjonuje. Eddie to syn greckiego emigranta, wic na jego przykadzie wida, jak mona tu zrealizowa amerykaski mit czowieka sukcesu. Gdy Eddie zbuntuje si przeciw temu pustemu stylowi ycia, zobaczy, jak bardzo jest wronity w miasto: konta, polisy, praca, dom, cise grono przyjaci (kolejne ukady, z ktrych trudno wyj). J.D. Salinger "Buszujcy w zbou" -Nowy Jorkjest miastem, gdzie kady, nawet taki zbuntowany nastolatek jak Holden, moe si spokojnie ukry. Miasto-moloch, labirynt ulic, stacji, sieci hoteli, restauracji i tanich knajp. Jeli si ma pienidze, to mona w miecie buszowa jak w Zbou. Holden twierdzi: W Nowym Jorku pienidz jest jedynym prZekonujcym argumentem, mwi bez artw. Tu czowiek czuje si bezpieczny, bo anonimowy w masie, tu mona spotka zakonnice i porozmawia z nimi szczerze, jak te upi si czy przey (za niewielkie pienidze) przygod miosn z nastoletni Sunny. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Losy miasta

przedstawione od jego zaoenia (osady) poprzez rozkwit (kampania bananowa), czasy niepokoju, wojen, rebelii a do upadku Macondo. Podobnie jak rodzina Buendiw, tak te Macondo peni tu funkcj archetypiczn. Miasto jest swoistym axis mundi (pooenie izolujce je od reszty wiata), w nim za centralnym miejscem jest dom Buendiw. W swoisty rytm ycia Macondo wiele zamieszania wprowadza zawsze wszystko, co pochodzi z zewntrz (Cyganie, Rebeka, wojny, kampania bananowa); zewntrzno jest najczciej elementem destrukcyjnym, a wszelki postp nieuchronnie prowadzi do wypeniania si tych "stu lat" przewidzianych dla ludzi i miasta. E. Kieffer "eby ci lepiej zje" - Bohaterem jest Buenos Aires (dobre powietrze - nazwa brzmi ironicznie). Miasto zostao pokazane jako olbrzymi organizm, ktry poera, trawi i wydala. Jest miastem, gdzie nie ma ju miejsca na kultur Indian, jest to zamerykanizowany moloch z krzykliwymi reklamami (Z coca-cog wszystko idzie lepie~~ benzyny, papierosw, kosmetykw. Miasto, gdzie rzeki s~, pod asfaltem, gdzie wida tylko beton, aluminium i szko. Miejsce wrogie czowiekowi i obce, w ktrym atwo si zagubi (pierwsze godziny pobytu Kwiatu Irupe w Buenos Aires). Jako miasto-mit ciga setki ludzi ze wsi, szukajcych tu szansy zrobienia kariery (np. Kwiat Irupe), ale jest to mit faszywy. Miasto szczerzy ky, eby ci lepiej Zje, Argentynitko. A. Szczypiorski "Msza za miasto Arras" - W 1458 r. Arras zostao dotknite klsk zarazy i godu, w kilka lat pniej rozpoczy si okrutne przeladowania ydw, ktrych obarczono win za wywoanie zarazy. Pierwsz ofiar pad yd Celus, nastpn pan de Saxe, ktry stan w jego obronie. Miasto ulego psychozie nienawici, brutalnego zaatwiania wasnych porachunkw. Biskup Arras, Albert uzna, e naley jeszcze bardziej "rozhuta" nastroje, by miasto mogo przej przez oczyszczajcy ogie stosw i bratobjczych walk, tote w

90

miecie codziennie pon stosy. Albert: trZeba to miasto wysmaga do krwi (...), Zamieni w siedlisko bestii, by odsonio prawdziwe oblicze czowieka (...). Kiedy mona oceni odzie, wymi krowy i pikno tkaniny? Gdy si pono dzie i noc w rozpaczy i najwyszej trwodZe! Tak oto prowadZ to miasto ku prawdziwej wolnoci. M. Kundera "Nieznona lekko bytu" - Miejscem akcji jest w znacznej mierze Praga przeomu lat szedziesitych i siedemdziesitych. Wszdzie czuje si czujne oko Wielkiego Brata, jakby to nazwa Orwell. Rozbudowany aparat policji skutecznie utrzymuje spoecze stwo w granicach pseudowolnoci. Przeladowani s gwnie intelektualici (wyrzucanie z pracy, pozbawianie prawa wykonywania zawodu, jak np. doktor Tomasz). Ogromnym wstrzsem dla miasta s wydarzenia tzw. praskiej wiosny - rosyjskie czogi na ulicach miasta, aresztowania, walki. Poprzez losy bohaterw (Sabina opuszcza Prag i wiedzie ywot wiecznej podrniczki, Tomasz i Teresa osiadaj na zapadej wsi) Kundera sugeruje, e zniewolone miasto nie nadaje si do ycia. Z. Herbert "Raport z oblonego miasta" - Poeta przedstawia obraz anonimowego miasta w sytuacji zagroenia: oblenie trwa wrogowie musZ si Zmienia nic ich nie cry poza pragnieniem naszej zagady - nie chodzi przecie o konkretne miasto, nie chodzi take o wymienienie z nazwy wroga (Goci, Tatarzy, Szwedzi, hufce Cesarza). Oblone miasto zawsze podlega takim samym prawom, oblenie przebiega podobnie: brakuje ywnoci, mno si porachunki wewntrzne, trwaj rozmowy o zawieszeniu broni itd. Oblone miasto staje si na chwil (czasem dusz) swoistym negatywnym axis mundi; cay wiat mu wsp czuje, zza morza l worki mki i sowa otuchy. A ci, ktrych dotkno nieszczcie, naprawd s, zawsze samotni. J. Gowacki "Antygona w Nowym Jorku" - Tu miasto zostao sprowadzone do Tompkins Square Garden, gdzie na awkach yj homlesi

(bezdomni). Nowy Jork, jak wikszo amerykas kich miast, boryka si z tym problemem. Dziaania wadz miasta polegaj na zaostrzaniu kolejnych restrykcji wobec homlesw. Miasto nic z nich nie ma, s jak nowotwr narosy na jego pulsujcym yciem ciele, tote w tej ojczynie wolnoci i sukcesu zostan oni brutalnie spacyfikowani (Antygona powiesi si na bramie parku). * "Jedyne lekarstwo dla znuonego iyciem w gromadzie: ycie w wielkim miecie. To jedyna pustynia, jaka jest dzi dostpna". (A. Camus) * "Rnica midzy duym a maym miastem polega na tym, e w duym miecie mona wicej zobaczy, a w maym - wicej usysze". (J. Cocteau) * "To pikne, gdy czowiek moe by dumny ze swojego miasta, ale jeszcze pikniej, gdy miasto moe by z niego dumne". (A. Lincoln) * Mdry mczyzna potrafi zbudowa miasto, mdra kobieta zdolna jest doprowadzi do jego upadku. (przysowie chiskie) * Kade miasto ma swojego gupca. (przysowie ydowskie) * "Miasto. Masa. Maszyna". (T. Peiper) * "Miasto niepokonane" (K. Brandys) * "Buenos Aires - miasto, ktre zjada, trawi i wydala". (E. Kieffer) * "Miasto - zocony kraniec przepaci". (C.K. Norwid) * "Umieram, ktremu odebrano rzeki powietrza, jeziora powietrza". (M. Grzeczak)

Mieszczastwo Mieszczastwo-Mieszkacy miast bez rodowodu szlacheckiego. W rnych krajach rozwj mieszczastwa zalenie od warunkw politycznych i gospodarczych przebiega w inny sposb. Mieszczastwo angielskie osigno wysoki statusju w XVII w., francuskie w wieku XVIII za spraw rewolucji buruazyjnej. Polskie mieszczastwo nabrao znaczenia dopiero w XIX wieku i w

przeciwiestwie do innych krajw Europy jego rola kulturotwrcza bya niewielka. W okresie moderni~mu mieszczastwo zaczto kojarzy z ograniczeniem horyzontw i dorobkiewiczostwem, brakiem jakichkolwiek potrzeb intelektualnych czy artystycznych. "Wiersz o zabiciu Andrzeja Tczyskiego" - Mieszczanie krakowscy dopucili si czynu strasznego i sprowa dzajcego na nich hab - zabili Andrzeja Tczyskiego, pana swego, wielkiego chorctgiewnego. W. Szekspir-Wjego dramatach mieszczanie pojawiaj si najczciej jako postacie drugoplanowe (np. atescy rzemielnicy w "Snie nocy letniej", mieszkacy Wiednia w "Miarka za miark"). Niekiedy jednak staj si si sprawcz przedstawianych wydarze,jak bohaterki "Wesoych kumoszek z Windsoru". Molier "Mieszczanin szlachcicem" - Pan Jourdin, wzbogacony mieszczanin, chce sta si rwny urodzonej szlachcie. Przyjmuje nauczycieli taca, fechtunku i wymowy. Ze zdziwieniem dowiaduje si, e cae ycie mwi proz. W swojej gupocie i chci naladowania szlachty posuwa si do tego, e odmawia rki crki chopcu, ktry j z wzajemnoci kocha, bo ten nie jest szlachcicem. Naiwny, daje si atwo oszukiwa rnym nacigaczom. Owiecenie Bohater mieszczaski awansuje do rangi gwnej postaci wielu utworw, ju nie jako parweniusz nieudolnie naladujcy sposb bycia szlachty, ale czowiek przeywajcy powane dylematy (Por. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera"). F.S. Jezierski "Katechizm o tajemnicach rzdu polskiego..: ' Mieszczanin w Rzeczpospolitej nie jest w peni czowiekiem, ale istot poredni midzy chopem-nieczowiekiem a szlachcicem-czowiekiem. J. Sowacki "Kordian" Zgromadzeni na Placu Zamkowym mieszczanie warszawscy nie zdaj sobie sprawy z tego, co si dzieje i n ie dostrzegaj tragizmu chwili, w ktrej car koronowany jest na krla polskiego. Dla nich jest to po prostu wielkie widowisko i s

niepocieszeni, e przygldajc si garbusiowi, przegapili moment koronacji. Po uroczystoci rzucaj si, by zdoby jak najwikszy kawa czerwonego sukna, ktrym byo obite podium. H. Balzac "Ojciec Goriot" Mieszczastwo francuskie jest wewntrznie zrnicowane, podobnie jak arystokracja. Podstawowym kryterium oceny czowiekajest w tej warstwie spoecznej posiadany majtek. Mieszczanie bezmylnie naladuj styl ycia arystokracji, ale czyni to w sposb tandetny. B. Prus "Lalka" - Mieszczastwo polskie ma w swoich dziejach okres heroiczny - brao udzia w walkach niepodlegociowych. Panowa te niegdy w tej warstwie duch tolerancji. Po powstaniu styczniowym wszystko si skoczyo. Mieszczanie stali si dorobkiewiczami, drobnymi ciuaczami, kt rzy zbieraj grosz do grosza. Boj si ryzyka i dziaalno Wokulskiego uwaaj za szalestwo i zbdny hazard. Widzc,jakroniejego majtek, skonni s posdza go o jakie nieczyste interesy. Coraz wyraniejsze s wrd mieszczan nastroje antysemickie. H. Sienkiewicz "Potop" - W czasie wojny polsko-szwedzkiej postawa mieszczan zasadniczo rni si od postawy drobnej szlachty. Tchrzliwi mieszczanie unikaj walki, niechtnie wspieraj wojska. Z rwnie union sualczoci witaj kadego zwycizc. K. Przerwa-Tetmajer "Evviva 1'arte" - Ndzny filistrw nard jedynie pasie brzuchy, nie ma adnych potrzeb wy szego rzdu. Jego przeciwiestwem s artyci, ktrzy yj swoj sztuk i dla swojej sztuki. H. Ibsen - Bohaterami swoich dramatw czyni przede wszystkim mieszczan ("Nora", "Dzika kaczka", "Wrg ludu"), ale ich status spoeczny nie jest istotny. To po prostu ludzie, ktrzy przeywaj dramatyczne chwile, musz dokonywa wyborw, ktrych skutki okazuj si czasem tragiczne. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" Mieszczastwo reprezentuje moralno opart na zakamaniu i obudzie. Dopuszczalne jest wszystko, byle si o tym nie dowiedzieli ludzie. Dulska, jako

91

przedstawicielka tej warstwy spoecznej, skupia w sobie typowe jej - zdaniem Zapolskiej cechy: skpstwo, podporzdkowanie ycia gromadzeniu pienidzy, obud. G. Zapolska "Sezonowa mio" 1) Tuka ebrowska przyjeda do Zakopanego z crk na wilediatur. Skrpowana mieszczaskimi zasadami, nie potrafi dostrzec ani pikna gr, ani moliwoci nieco swobodniejszego ycia. 2) Pani Warchlakowskajest przykadem typowej mieszczki. Ocenia ludzi wedug ich zasobw finansowych. Potrafi rozmawia jedynie o subie, prowadzeniu domu i upodobaniach swojego ma. Gorszy si trybem ycia aktorw, ajednoczenie z wypiekami na twarzy opowiada Tuce pikantne plotki o prowadzeniu si ludzi teatru. Jej wcibstwo jest tak wielkie, e nie cofa si nawet przed czytaniem cudzej korespondencji. J.A. Kisielewski "W sieci" - Szalona Julka, dziewczyna obdarzona niezwykym talentem malarskim i odrzucajca sztywne reguy mieszczaskiego ycia, zostaje zmuszona przez rodzin do maestwa z czowiekiem, ktry ma zama jej buntownicz natur. Dla mieszczaskich rodzicw nieistotne s uczucia dziewczyny. Liczy si tylko to, e Ole moe poyczy pienidze ojcu Julki i to, e Julka wywoaa skandal swoim rysunkiem przedstawiajcym akt mski, wic i tak trzeba Bogu dzikowa, e kto si chce z ni oeni. W. Perzyski "Lekkomylna siostra" - Typowa mieszczaska rodzina z oburzeniem przyjmuje wiadomo, e powrcia z zagranicy Mania, lekkomylna siostra, ktra przed laty opucia ma i dziecko dla starego kochanka. Nastawienie krewnych jednak zmienia si, kiedy okazuje si, e Mania odziedziczya po swoim kochanku olbrzymi majtek. Natychmiast zostaj jej przeba czone wszystkie grzechy. Pojawia si nawet opinia, e w sumie miaa racj, opuszczajc tak fajtapowatego i niezaradnego yciowo ma. Radosne powitanie lekkomylnej siostry zostaje jednak zakcone wiadomoci, e zrzeka si ona

spadku i wrcia praktycznie bez grosza. Teraz potpienie przez szacown rodzin osiga swoje apogeum i Mania zostaje ponownie wyklta. T. Zeleski-Boy "Litania do P.T. matrony krakowskiej" Tytuowa matrona krakowska jest uosobieniem obudy i zakamania - w Tomaszu a Kempis dawnych gachw chowa listy. Ale jednoczenie dziery niepodzieln wadz w mondzie i wydaje opinie o rzeczach, o ktrych nie ma w ogle pojcia. Jest podpor starobabokracji. J. Tuwim "Mieszkacy" - W strasznych mieszkaniach strasznie mieszkaj straszni mieszczanie. Ich yciejest przeraajco ubogie, ogranicza si jedynie do gromadzenia wasnych nabytkw, witych, zapracowanych. Nie potrafi dostrzec urody wiata, bo widz go oddzielnie. Wiedz o rzeczywistoci czerpi z gazet, ktre traktujjak lekkostrawn papk. Przed snem szukaj pod kiem zodzieja, bem o nocniki chtodne trqcajc, a potem zasypiaj z mordq na piersi w strasznych mieszkaniach strasZni mieszczanie. J. Tuwim "Quatorze Juillet" Starszy cechu rzenikw, polski emigrant, idzie na uroczysto z okazji rocznicy rewolucji francuskiej. Wkada plastykowy konierzyk i mankiety, cuchncy naftalin frak i czuje si spadkobierc wielltiej rewolucyjnej tradycji. W jego pogldach panuje przeogromny chaos -wszyscy wici ssiaduj z Korfantym i rewolucj. A. Moravia "Konformista" Bardzo smutne i samotne dziecistwo (patrz: dziecistwo) Marcella uksztatowao go jako yciowego konformist. W dziecistwie i modoci stwierdzi on, e czsto jego reakcje i zachowania s inne ni jego rwienikw (zabijanie kotw, przygoda z zafascynowanym jego urod Lino), postanowi wic za wszelk cen si nie wyrnia. Gwn metod urednienia jego upodoba, bezpiecznego zagubienia w przecitnoci byo mieszczaskie maestwo z Giuli, jej a do blu mieszczaska rodzina z caym schematyzmem ycia. * "Filister tojest zero, nic, nul. To jest co, co nie jest, a rusza si".

(J. A. Kisielewski) * "Mieszczanie, tam gdzie wystpuj w kolektywie, pozwalaj sobie na wszystko, co w pojedynk jest zabronione". (R. Musil)

Mio do ojczyzny Mio do ojczyzny - Gbokie przywizanie do kraju rodzinnego, gotowo powicenia si dla niego, patotyzm. Tyrtajos (Tyrteusz) "Rzecz to pikna" - On pierwszy wezwa do obrony ojczyzny w imi mioci do niej i obowizku obywatelskiego, a nie - jak Homer - w imi cnt rycer skich. Wedug staroytnej legendy, gdy Spartanie w czasie drugiej wojny meseskiej zabiegali u Ateczykw o pomoc wojskow, ci posuszni orzeczeniu wyroczni, posali im kulawego nauczyciela, elegijnego poet, Tyrteusza, ktry tak skutecznie zagrzewa ich do walki, e nieprzyjaciel zosta pokonany. Na cae wieki okreli on wzorzec mierci bohaterskiej: rzecz to pikna zaprawd, gdy kroczc w pierwszym szeregu, ginie cz~owiek odwany walczc w obronie ojczyzny. Tych, ktrzy ojczyzn opuszczaj w potrzebie, nazywa tchrzami i niegodnymi synami. Zaleca walk do koca: niech kady wytrwa w rozkroku stojc, a obie nogi niech oprze o ziemi mocno i zby zacinie. Od jego imienia utworzono pojcie tyrteizmu (poezji tyrtejskiej). Pie o Rolandzie" - Walka z Sarace" nami w obronie wiary jest obowizkiem redniowiecznego rycerza. czy si ona jednoczenie z obron ziem swego seniora przed niewiernymi. Dlatego te Roland (wzr rycerza) umierajc, pamita, eby wspomnie jeszcze sodk, Francj, w obronie ktrej odda ycie. W postaci Rolanda realizowa si idea wiernoci wadcy, ojczynie i Bogu. J. Kochanowski "Pieni" (pie V, ks. II "O spustoszeniu Podola") Nawizujc do najechania i spldrowania Podola przez Turkw w 1575 r., Kochanowski apeluje do uczu patotycznych szlachty, wzywa do opamitania si pki jeszcze pora. Twierdzi:

pozno puklerza przebici macaj. J. Kochanowski "Pieni" (pie XII, ks. II "O cnocie") Prawdziwa cnota mioci ojczyzny odznacza si bezin teresownoci, nie boi si ludzkiej zawici i tylko taka jest przez Boga nagradzana, bowiem droga do nieba stoi otworem dla tych, co stu ojczynie. J. Kochanowski "Pieni" (pie XIX, ks. II "O dobrej sawie") Mio ojczyzny nie sprowadza si tylko do gotowoci do walki w jej obronie. Ku poytku dobra splnego mona suy, wykorzystujc inne talenty, w ktre Bg wyposay czowieka, np. inteligencj, dowcip, dar piknej wymowy, si mini, nieugito charakteru. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - Mitologiczny kostium zosta tu wykorzystany do przedstawienia sytuacji Polski. Kochanowskiego napawa lkiem prywata obywateli (Aleksander-Parys), przekupstwo (Iketaon), nieudolno i chwiejno wadcy (Pam). Jak grone ostrzeenie grzmi sowa posa Ulissesa: O nierz4dne krlestwo i zg~nienie bliskie, gdzie ani prawa wac~ ani sprawiedliwo ma miejsca, wszytko ztotem kupi trzeba. W. Potocki "Pospolite ruszenie" patrz: naprawa pastwa. W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej" - Jest to opowie o przygotowaniach do bitwy z wojskami turecko-tatarskimi pod Chocimiem w 1621 r. i o samej bitwie. Odwoania do szczyt nej i chwalebnej tradycji sarmackiej su obudzeniu w Polakach ducha walki. Hetman Chodkiewicz w swojej przemowie wiadomie prezentuje Tatarw jako niegronych przeciwnikw (mao co tam wojennych - dziady, kupce, ydy). Odwouje si do sarmackiego obowizku obrony wiary, kobiet i dzieci oraz ojczyzny jako upersonifikowanej matki (matka utrapiona pod wasze si z tym wszystkim dzi kryje ramiona). W opisie bitwy wida, e pomienne sowa hetmana odniosy skutek: Polak rany zadaje, Turczyn tylko dzwoni (...), nasz gdzie tnie, tam rana; gdzie pchnie, dziura w ciele. I. Krasicki "Hymn do mioci ojczyzny" - Ze wzgldu na swoj tre i adunek emocji utwr sta

92

si hymnem Korpusu Kadetw. Mio do ojczyzny jest tu podniesiona do rangi najwyszej cnoty. Prawdziwy patota powinien by gotw na kade powicenie: byle ci mona wspomc, byle wspiera, nie al y w ndzy, nie al i umiera. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" Ugrupowanie patotyczne reprezentuje w utworze rodzina Podkomorzego, ktry uwaa, e dom zawsze powinien ustpowa krajowi, dlatego te Podkomorzy tak pokierowa yciem synw, aby mogli oni suy ojczynie. Jest on te za wprowadzeniem reform sucych wzmocnieniu pastwa i dobru ojczyzny. F. Karpiski "ale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" Utwr, napisany po trzecim rozbiorze, wyraa rozpacz i bl po stracie ojczyzny: ojczyzno moja, na kocu upada! Zamona kiedy i w saw, i w si! Podmiot liryczny w prosty, niewyszukany sposb okrela swoje uczucia, ktrymi s: rezygnacja, smutek i przewiadczenie o braku jakiejkolwiek nadziei: skadam niezdatn w tej dobie szabl, wesoo, nadziej i t lutni biedn. J. Wybicki "Pie Legionw Polskich we Woszech" - Utwr, cho napisany take po trzecim rozbiorze, prezentuje zupenie inne uczucia. Co prawda nie ma ju pastwa, ale ojczyzna istnieje w sercach Polakw (jeszcze Polska nie umara, pki my yjemy). Utwr wyraa wiar w moliwo odzyskania utraconej ojczyzny (co nam obca moc wydara, szabl odbijemy), przykad tego jak zwycia, naley bra z takich wielkich postaci, jak Napoleon, Kociuszko, Czarniecki. A. Mickiewicz "Grayna" redniowiecze posuyo autorowi za pretekst do pokazania ofiary zoonej na rzecz ojczyzny. ona ksicia litewskiego, Litawora, sprzeniewierzajc si zasadzie posuszestwa maeskiego, postanawia stan do walki z Krzyakami. Potajemnie przywdziewa zbroj ma, ktry przesta wierzy w moliwo zwycistwa. Ona walczy do koca. Na otarzu mioci ojczyzny. skada ycie. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Tytuowy bohater, zgodnie z

zasad Machiavellego, za kad cen bdzie ratowa ojczyzn. Powici dla niej swj rycerski honor, spokj i zbawienie du szy, wasne szczcie na ziemi z ukochan kobiet. Poniewa nie moe walczy z wrogiem otwarcie, jedyn drog pozostaje podstp i do niego ucieka si Walter Alf (jedyna bro niewolnikw - podstpy). Pod redniowiecznym kostiumem krya si rada skierowana do wspczesnych Mickiewiczowi, jak walczy z wrogiem stokro silniejszym, gdy jedynym celem jest ocalenie ojczyzny. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" W cyklu osiemnastu utworw mio do ojczyzny wyraa si tsknot za ni. Jest to uczucie, ktre nigdy nie opuszcza pielgrzyma odwiedzajcego rne miejsca na Krymie. Niezalenie od tego, czy s to stepy, podr statkiem, wdrwka nad przepaci, kontemplacja ruin haremu, czy bogactwo wrae na bajdarskiej rwninie, zawsze i wszdzie w tej krainie dostatkw i krasy myl wdrowca powraca do Litwy, ktr opuci, a pami znanych mu i bliskich miejsc nie pozwala w peni cieszy si wrcz barokowo bogatymi pejzaami. Dopiero wanie tu pielgrzym w peni mg zrozumie swoj samotno wobec ludzi i Boga. A. Mickiewicz "Reduta Ordona"-Posta porucznika Ordona jest tu wzorem walki do koca i powicenia ycia dla ojczyzny, gdy nic ju wicej zrobi nie mona. W utworze Mickiewicza w sytuacji przewaajcej przewagi wojsk rosyjskich (lawa bota, morze), reduta dowodzona przez Ordona nie moe si utrzyma, tote porucznik podejmuje decyzj wysadzenia prochowni, w ktrej sam ginie. Poeta dodaje komentarz: bo dzieto zniszczenia w dobrej sprawie jest wite jak dzieo tworzenia. W rzeczywistoci Ordon nie zgin, ale kanon poezji tyrtejskiej dopuszcza tego rodzaju niecisoci. A. Mickiewicz "mier pukownika" - patrz: rycerz. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Wtek martyrologii sprowadza si do ukazania cierpie modych polskich spiskowcw (Zana, Frejenda, Suzina, Sobolewskiego),

przeciwko ktrym toczy si tajny proces i zapadaj wyroki skazujce na zsyk w gb Rosji. Kontrastowe pokazanie postaci, tzn. ofiary (niewinne dzieci) i ich oprawcy, suy podkreleniu powicenia. 2) Mioci do ojczyzny kieruje si te Konrad, gdy buntowniczo wyzywa Boga na pojedynek, zarzucajc mu obojtno wobec cierpie rodakw. Konrad twierdzi: chc j (ojczyzn) dwign, uszczliwi, chc ni cay wiat zadziwi. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Utwr pisany na obczynie (paryskim bruku) by wyrazem tsknoty, czego wiadectwem s pierwsze wersy Inwokacji (ten tylko si dowie, kto ci straci). Soplicowo pokazane zostao jako centrum polszczyzny, gdzie si czowiek napije, nadysze Ojczyzny. Mickiewicz zwraca uwag na ocalajc i scalajc si tradycji, ktra jest gwarancj przetrwania. W imi mioci ojczyzny Polacy powinni by zdolni do zgody i rezygnacji z egoistycznych celw. A. Mickiewicz "Ksigi pielgrzymstwa polskiego" - Na ksztat przypowieci biblijnej skomponowana tu zostaa historia lecej na ou mierci kobiety, do ktrej zrozpaczony syn wzywa lekarzy, a ci kc si nad chor na temat metod leczenia. W interpretacji przykadu Mickiewicz pisze: ci wszyscy s lekarzami, nie synami i nie kochajq matki Ojczyzny. J. Sowacki "Hymn" (Bogarodzico! Dziewico!) Nawizanie do redniowiecznej pieni pt. "Bogurodzica" suy do umieszczenia walczcych powsta cw w tradycji rycerskiej. Z utworu emanuje wiara w zwycistwo: wolnoci byszczy zorza, wolnoci bije dzwon. Utwr powsta zaraz po wybuchu powstania listopadowego, wic by zacht do walki, ktra miaa doprowadzi do pokonania dwugowego ora (bdziem y we wasnej ziemi i we wasnych spa mogiach). J. Sowacki "Kulik" - Wiersz jest wezwaniem do powszechnego udziau w powstaniu. Metaforycznie zosta pokazany kulik Polaka, w ktrym do zbrojnej w paasze grupy doczaj wszyscy napotkani po drodze we dworach (pan mody, syn w

aobie, oderwani od karcianego stolika szlachcice, przebieracy z balu kostiumowego). Dynamiczne tempo wiersza (ttent kopyt koskich) napawa optymizmem, skumulowana energia biorcych udzia w narodowym kuliku daje nadziej zwycist wa. J. Sowacki "Sowiski w okopach Woli" - Sytuacja liryczna to rozbite polskie bataliony, potrzaskane armaty, wszystko stracone. Oparty o otarz w kociku na Woli broni si samotnie genera Sowiski (starzec o drewnianej nodze). Do rosyjskich adiutantw, ktrzy przyszli z propozycj poddania si, mwi: choby nie byo na wiecie jednego ju nawet Polaka to ja jeszcze zginq musZ za mi ojczyzn moj. J. Sowacki "Kordian" - To Kordian jest tym Winkelriedem, ktry chce powici si dla ojczyzny. Podczas spotkania w podziemiach katedry ze spiskowcami bohater przekonuje si, e prawie wszyscy s przeciwko zabiciu cara. Prezes i ksidz ka czeka, podczas gdy Kordian jedyny ratunek dla ciemionej ojczyzny widzi w zgadzeniu cara. Sam postanawia dokona tego dziea, wierzc e potem kraj nasz wol ny! Potem jasno dniowa! Polska si granicami ku morzom rozstrzela i po burzliwej nocy oddycha i yje. J. Sowacki - "Hymn" (Smutno mi, Boe) - Refrenem s powtarzajce si w wierszu sowa: smutno mi, Boe, ktre okrelaj nastrj utworu. Jest on spowodowany oddaleniem od kraju, wiadomoci niemonoci powrotu (wiem, e mj okrt nie do kraju pynie, pynqc po wiecie). J. Przybo nazwa wymow utworu religi smutku, bo myl o przemijaniu (nowi gdzie ludzie w sto lat bdct po mnie patrz4cy - marli) nakada si na bolesn wiadomo pielgrzymowania, ktrej nawet Bg przez pikno zachodu soca osodzi nie jest w stanie. J. Sowacki "Grb Agamemnona" Tu mio ojczyzny ma inny charakter: polega na mwieniu Polakom bolesnych prawd (np. pawiem narodw bya i papug, a teraz jeste suebnic cudz4; pki ty dusz anielsk bdziesz wizia w czerepie rubasznym, pty kat bdzie rqba twe cielsko; jestem

93

z kraju smutnego ilotw (...), gdzie zawsze po dniach nieszczliwych zostaje smutne p-rycerzy ywych) po to, aby przestali y mitami i zestawiajc siebie z tragiczn, ale pikn histo Grecji, zrozumieli swoje bdy i nie powtrzyli ich. C.K. Norwid "Moja piosnka (I) Utwr napisany w Nowym Jorku daje wyraz ogromnej tsknocie do kraju (do kraju tego, gdzie win jest duct popsowa gniazdo na gruszy bocianie (...) tskno mi Panie). Kraj rodzinny jawi si w wierszujako miejse swojskie, dobrze znane, niezmienne, bo obowizuj tu od wiekw te same zwyczaje (pilnie strzeone bocianie gniazda) i gboko zakorzeniona w tradycji narodu wiara (szacunek dla chleba). B. Prus "Lalka" - 1) Patotyzm Wokulskiego jest skomplikowany. Gdy bya tego potrzeba - wzi udzia w powstaniu styczniowym, bo w tamtym czasie wierzono, e jest to jedyna droga do odzyskania niepodlegoci. Za ten czyn odpokutowa (nie jest to jednoznaczne, bo stamtd wrci do kraju prawie uczonym) na Sybei. Do tego momentu biografia bohatera realizuje wzorzec narodowomartyrologiczny. Po latach zrozumia jednak, e podstaw narodowego bytu, gwarancj jego trwania s solidne podstawy gospodarcze i takie stara si budowa. Chce prowadzi dziaalno gospodarcz wielkiego formatu, chce pomc krajowi dwign si przez prac, bo uwolni si od mitu narodowego i wie, e szans dla Warszawy nie jest bycie szacem, na ktry Bg ciska kamienie, ale nowoczesnym miastem, gdzie znajd dla siebie miejsce i zajcie dobrzy kupcy i chccy dla kraju pracowa naukowcy. 2) Zupenie innego formatu jest patotyzm Rzeckiego, ktry wychowany w kulcie Napoleona, ma za sob burzliw przeszo Wiosny Ludw i nadal trwa w tym narodowym micie walki. Marzy mu si konflikt midzy Rosj a koalicj niemiecko-austack, w ktrym Polacy bd mogli "wygra" swoje sprawy. Jego szlachetne, romantyczne marzycielstwo sprowadza si do gorcej wiary w szczliw gwiazd

Napoleona. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) W wielkim skupieniu i jakby "ciszonym gosem" mwi si w powieci o czasie powstania i tych, ktrzy wzili w nim udzia. Wielk czci otaczanajest mogia powstacza (patrz: retrospekcja). 2) Jednak dla Benedykta Korczyskiego patotyzm ma konkretny wymiar codziennej pracy, dbania o dom, troski, skd wzi pienidze, aby zapaci kon trybucje, bo dwr przejdzie w rce Rosjan. To take jego stanowcze "nie" powiedziane bratu Dominikowi na propozycj wygodnego ycia w Rosji. E. Orzeszkowa "Gloria victis" Powstacy zostali tu uwznioleni. Ich nie majca szans na zwycistwo walka z przewaajc liczb Rosjan przypomina romantyczne kreacje bohaterw ("Reduta Ordona", "Sowiski w okopach Woli"). mier Tarowskiego ma znamiona mierci mczeskiej. Ofiara ich ycia nie bya daremna (tytu utworu oznacza chwata zwycionym), jest ona ziamem, stanowi zaczyn przyszej chwaly narodu. H. Sienkiewicz "Potop" Sensem caej "Trylogii" s sowa koczce "Pana Woodyjowskiego": ku pokrzepieniu serc. Naleao pokoleniu przytoczonemu klsk powstania, represjami, zrezygnowanemu, ktremu nakazywano: "realizm polityczny" i przyziemn prac organiczn-da wiar i nadziej. Tote "Trylogia" kreuje postacie takich bohaterw, jak Jarema Winiowiecki, Skrzetuski, Podbipita, Woodyjowski, Czarniecki, Kmicic. Tworz oni wzorzec patotycznych zachowa: gdy ojczyzna w potrzebie, wszystko naley jej powici, cznie z yciem (wrcz mczeska mier Longinusa Podbipity, przypominajca rozwizanie z "Reduty Ordona" mier Woodyjowskiego w Kamiecu). W "Potopie" oprcz zdrajcw ojczyzny, s take i ci, ktrzy jej nie opuszcz (Woodyjowski, Sapieha), a ci ktrzy zbdz (Kmicic), zrozumiej swoj om yk i zechc j Rzeczypospolitej wynagrodzi. W "Potopie" nadziej jest wsplne dziaanie narodu, pojawienie si ma opatrznociowego, ktry

nie z soli ani z roli wyrs, ale z tego, co go boli (Czarniecki) oraz przewiadczenie, e przychyl no boska nas nie opuci nigdy (obrona Jasnej Gry). H. Sienkiewicz "Krzyacy" Powie ta penia podobn co Trylogia funkcj, prezentujc postacie szlachetnych bohaterw, nieustraszonych rycercy, pogromcw wroga. Taki jest Jurand ze Spychowa, ktry wydaje Krzyakom walk na mier i ycie, rozwany, acz nieustpliwy Mako i porywczy Zbyszko, dla ktrego pragnienie odzyskania Danuki czy si z chci gromienia Krzyakw. Koczca powie zwyciska bitwa pod Grunwaldem daje nadziej, pokazuje, do jakiej mobilizacji si, wspdziaania i do jakich ofiar zdolny jest nard w sytuacji zagroenia swego bytu. M. Konopnicka "Rota" Sowa utworu brzmi jak narodowa przysiga: Nie rzucim ziemi, skd nasz rd, nie damy pogrze mowy. Nie rezygnacja, ale wola walki i wiara w zwycistwo zdominoway nastrj wiersza (odzyska ziemi dziadw wnuk). Krzepic moc ma wiadomo tradycji (krlewski szczep Piastowy) i pami wczeniejszych zwycistw oraz wiara w to, e najtrudniejsze nawet dzieo z Bogiem prowadzone - bdzie zwyciskie. S. eromski - "Syzyfowe prace" - Po synnej lekcji jzyka polskiego, na ktrej Zygier recytowa "Redut Ordona", w wielu uczniach klerykowskiego gimnazjum obudziy si uczucia patotyczne. Marcin przey wstrzs, przypomnial sobie opowie strzelca Nogi o powstacach, zrozumia, e szed z drog. Przeciwstawiajc si systematycznej akcji rusyfikacji, modzie spotykaa si na grce u Gontali, gdzie czytano m.in. utwory polskich romantykw, ywo dyskutowano. W jednym ze swoich znacze tytu powieci nawizuje do codziennie na nowo podejmowanych wysikw uczniw, by nie da si rusyiikatorom, poniewa wanie w odmowie ogldania rosyjskich spektakli, protestowaniu przeciwko faszowaniu polskiej historii, posugiwaniu si wbrew zakazowi jzykiem polskim modzie widziaa swj obowizek wobec ojczyzny. S.

Zeromski "Echa lene" - Janek Rozucki w momencie wybuchu powstania opuci szeregi armii rosyjskiej, kierujc si obowizkiem wobec ojczyzny. Walczy w oddziaach powsta czych, majc wiadomo, e jako onierz carski zama przysig i e czeka go za to najsurowsza kara. Tak te si stao. Zosta skazany na mier. Tu przed egzekucj zachowywa si godnie, nie ba si mierci, odpowiada hardo, nie pozwoli sobie zawiza oczu. To byojego moralne zwycistwo. S. eromski "Wierna rzeka" - Ranny w powstaniu Jzef Odrow, uciekajc przed Rosjanami i rozjuszon band chopw, znalaz schronienie w dworku u Salomei Brynickiej. Ojciec dziewczyny take walczy w oddziaach powstaczych z daleka od domu, tote Salomea, wychowana w atmosferze patriotycznej, w pierwszym odruchu pomocy rannemu powstacowi i decyzji ukrycia go w dworku kierowaa si uczuciami patriotycznymi. Mio przysza pniej. Rzeka jest stale obecna w powieci i bardzo sprzyja powstacom: obmywa ich rany, w swych nurtach kryje tajne dokumenty (Olbromski przed mierci wrzuca teczk, by nie dostaa si w rce Rosjan). J. Kasprowicz "Rzadko na moich wargach" - Od przedstawienia zachowa pseudopatriotycznych poeta przechodzi do zdefiniowania, czym jest dla niego mio ojczyzny. Nie s patriotami ci, ktrzy staraj si jak najgoniej zapew nia o swojej mioci do ojczyzny, wszystkie ich sowai czyny sobliczone na wywoanie efektu: widziaem, jak midzy ludmi ten si urz4dza najtaniej, jak poklask zdobywa i rent, kto krzyczy. e yje dla Niej. Mio kraju ojczystego polega na umiejtnoci dostrzeenia pikna pl i krwawnikiem zarosych brzegw oraz ludzi zamieszkujcych te ziemie, wraz z ich radociami i smutkami, jak i caego bogatego i skomplikowanego pikna historii. S. eromski "Przedwionie" Opowie Seweryna Baryki o szklanych domach jest po prostu snem o Polsce. Ojciec Cezarego tylko po to wrci do Baku, by zabra rodzin do kraju ojczys-

94

tego, gdy ten odzyska wolno. Pokonujc tysice trudnoci, Seweryn kon sekwentnie wiz syna do Polski. Po drodze opowiada mu ba o szklanych domach, w ktrej nie byo ndzy, brudu, chorb i niesprawiedliwoci. Wczeniej tak bardzo do Polski tsknia matka Cezarego, ktra cigle we wspomnieniach wracaa do k i staww oraz mokrade pod Siedlcami jako najpikniejszych miejsc na wiecie. W. Broniewski "Bagnet na bro" Wiersz jest wezwaniem do obrony ojczyzny, ktra zostaa nazwana wspl nym domem: kiedy przyjd podpali dom, ten, w ktrym mieszkasz - Polsk. Mimo rnic wiatopogldowych, w momencie zagroenia kraju do jego obrony zobowizani s wszyscy: za t do podniesion nad Polsk - kula w leb! Wiersz powsta w kwietniu 1939 r., gdy zagroenie ojczyzny byo ju bardzo realne. W. Broniewski "Co mi tam troski" - Liryczna wypowied, utrzymana w zupenie innym tonie ni "onierz polski". Tu brak rezygnacji, jest wola walki i wiara w zwycistwo, ktre musi kiedy przyj, nawet jeli droga do niego daleka: potrzebne mi mocne buty, eby w nich doj do Warszawy. Wspomnienia ojczyzny i rodzinnego domu s czynnikiem mobilizujcym, dodaj si w walce: chc ucatowa t ziemi, ktrctm ukochal dzieckiem. W. Broniewski "Mazowsze" Poemat powicony mazowieckiej ziemi i Wile, ktrych pikno jest nieprzemijajce. Pojawiaj si w utworze obrazy z czasw dziecistwa poety: siedzielimy przy lampie naftowej: mama, siostra i ja, wspomnienia zdruzgotanej w czasie wojny stolicy: Warszawa, strzaskana kolumna oraz widok dwigajcego si z ruin miasta: spoza rusztowa nie wida miasta, rosn gmachy, fabryki, domy. Sensem wierszajest myl, e piknojest niezniszczalne (deptaa je stopa olnierza daremnie), bo tak naprawd jest ono w czowieku. J. Przybo "Pki my yjem y" Nawizanie do hymnu narodowego sytuuje wiersz w nurcie poezji patriotycznej. Poeta, podobnie jak Tyrteusz,

dzieli rodakw na unoszctcych za granic glowy i tych, ktrzy zostali pozbawieni broni, rozbici, zdruzgotani, ale pragn walczy (bagam o karabin jak skazaniec o ask). Ogromowi zniszcze (niebo wali si z trzaskiem) nie odpowiada upadek ducha (z jeszcze ywych ostatniego tchu odtworzylbym nasz hymn narodowy). K.I. Gaczyski "Pie o otnierzach z Westerplatte" Wiersz jest gloryfikacj bohaterstwa i powicenia obrocw Westerplatte, ktrzy zgodnie z tyrtejskim kanonem mierci nie wahali si zoy dla ojczyzny ofiary z wasnego ycia (to nic, e tak bolaly rany). Zostali za to nagrodzeni podobnie jak wzorowy rycerz redniowiecza, Roland prosto do nieba czwrkami szli olnierze z Westerplatte. K.K. Baczyski "Z gowa na karabinie"-Arkadyjski okres dziecistwajest czasem bezpowrotnie minionym. Rzeczywisto podmiotu lirycznego to noc i mier (drc i grajqc krg si zaciska). Poeta-onierz, ktrego postaw yciow ksztatoway utwory polskich romantykw i dla ktrego wojna bya czasem udowodniania jednoci sowa i czynu, katastroficznie wyznaje: umrze przyjdzie, gdy si kochalo wielkie sprawy glupi miloci. K.K. Baczyski "Elegia o chopcu potskim" - Opowie o maym o nierzu jest jednoczenie histori o mioci ziemi ojczystej, w ktrej obronie naley walczy: zanim padle, jeszcze ziemi przeegnae rk. O maych bohaterach traktuje take wiersz pt. "Z lasu" - olnierze smukli, twarzyczki jasne, ktrzy wzili na siebie ciar obowizku, wielokrotnie przekraczajcy ich chopic krucho: o, moi chtopcy, jake wam wiaty odkupi jedn rozdart dusz? K. Wierzyski "Ktokolwiek jeste bez ojczyzny" - Wyznanie czowieka pozbawionego i domu, i ojczyzny (bezdomnego w podwjnym sensie). Stan ten poeta nazywa ugorn pustk jalowizny. Jak sen powracaj nostalgiczne obrazy pl, ciernisk i brzz, napawajce tuacza smutkiem i cierpieniem, bo nie ma ziemi wybieranej, jest tylko ziemia przeznaczona, ze wszystkich bogactw - cztery

ciany, z catego wiata - tamta strona. J. Tuwim "Kwiaty polskie" Poemat, pisany na obczynie, jest modlitw o Polsk (otwrz nam Polsk, jak piorunem otwierasz niebo zachmurzone). Kolejne obrazy poetyckie s przypominaniem dziecistwa (wspomnie dzwon dzwoni), ktre upyno jak sen szczliwy (pachncy w ogrodzie bez, brzozy nad strumykiem, szepty jaboni), modoci i pierwszych uczu, zapamitanych lektur (Staff). Ta utracona, "maa ojczyzna", to d -rodzinne miasto Tuwima. Utwrjest modlitw o Polsk woln, ale i sprawiedliw, rzdzon przez mdrych ludzi: niech prawo zawsze prawo znaczy, asprawiedliwosprawiedliwo. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - Dla bohaterw utworu, ktrzy nale do jednego pokolenia (pniej nazwanego od tytuu powieci "Kolumbami"), okupacja jest czasem walki z wrogiem. Najwiksze jednak przykady mstwa i powicenia dali w powstaniu warszawskim, ktre byo dla nich okrutn lekcj historii. Kolumbowie nie zastanawiali si, ojak Polsk walcz, dla nich wrg byjeden. Dlatego te z gorycz i rozaleniem zrozumieli pod koniec powstania, e byli pionkami w grze politycznej. Wielu z nich nie wrcio po wojnie do Polski, z ktr si nie identyfikowali (Jagieo, Robert, Kulawy), jednak Kolumb cigle czeka na list od przyjaciela, ktry byby dla niego dostateczn motywacj do powrotu do kraju, za ktrym tskni. M. Hemar "Moja ojczyzna" Pikne i wzruszajce, cho nieco starowieckie (tytu tomiku poetyckiego brzmi "Wiersze starowieckie") wyznanie mioci do rodzinnego kraju. Na uczucie to skadaj si dowiadczenia dziecistwa (pocaunek matczyny, koysanka), zapamitane krajobrazy (woda w niej szemrze i szumi Las i pachn polne kwiatki) oraz mowa ojczysta. J. Twardowski "Znw najpikniejszy w Polsce jest lipiec nad wod~," - Na tomik wierszy skadaj si

utwory poka zujce urok miejsc, np. "Na wsi", "O kocioach", "Komacza", przyrody ojczystej, np. "Mrwko wako biedronko", "Pamitka z tej ziemi" i zaduma nad histori ojczyst, np. "Stare fotografie", "O spacerze po cmentarzu wojskowym", "Powzki". * "adne miejsce nie powinno by milsze dla ciebie od ojczyzny". (Ceceron) * "Nie urodzilimy si dla siebie, lecz dla naszej ojczyzny". (Platon) * "Kto ojczynie swej suy, sam sobie suy". (P. Skarga) * "Sodko i zaszczytnie jest uxnrze za ojczyzn". (Horacy) * "Ojczyzny nie zabiera si ze sob na podeszwach butw". (Sowa Dantona przed aresztowaniem) * "Patriotyzm jest rodzajem religii, jest jajkiem, z ktrego wylgaj si wojny" (H. R. A. Guy de Maupassant) * "A jeli komu droga otwarta do nieba, tym co su ojczynie". (J. Kochanowski) * "Ja i ojczyzna to jedno". (A. Mickiewicz) * "Nie masz rwnego na ziemi, oprcz wyrazu - ojczyzna". (A. Mickiewicz) * "Szczcia w domu nie znalaz, bo go nie byo w ojczynie". (A. Mickiewicz) * "Ojczyzna jest to wielki zbiorowy obowizek". (C. K. Norwid) * "Nie pytajmy, co moe dla nas zrobi ojczyzna. Pytajmy, co my moemy dla niej uczyni". (J. F. Kennedy, prezydent USA) * Im bardziej cierpisz dla ojczyzny, tym wicej j kochasz. (prcysowie czeskie) * "Ojcowie: Termopile! Synowie: Za ile?" (S. J. Lec) * "Czy aby jestem patriot? Zaley, kto pyta o to". (S. J. Lec)

Mio i mier Mio i mier - W kulturze motyw mioci i mierci czsto wzajemnie si przenikaj. Mio prowadzi do mierci, mier zostaje przez mio pokonana albo te okazuje si od niej silniejsza. Wreszcie moe by i tak, e mio odsuwa mier, pozwala czowiekowi

95

odnale nowe ycie. Biblia (NT) Chrystus umiowawszy swoich, do koca ich umiowat. Jego mier na krzyu jest wyrazem najwikszej mioci do rodzaju ludzkiego, bo nie masz wikszej mioci, niby kto ycie dai. Mitologia - 1) Orfeusz prbuje swoj mio~ciprzezwyciy mier. Idzie do Hadesu, by prosi jego wadcw o przywrcenie ycia Eurydyce. Niestety, kiedy wychodzi wraz z on z krainy umarych, odwraca si i na zawsze traci ukochan. mier okazaa si silniejsza od mioci. 2) Pikny modzieniec Hiakintos wzbudzi mio w dwch bogach: Apollinie i Zefirze. Rywalizacja niemiertelnych o wzgldy chopca zakoczy si tragicznie. Kiedy Apollo bdzie uczy Hiakintosa rzucania dyskiem, zazdrosny Zefir sprawi, e wiatr zmieni tor lotu przyrzdu i dysk trafi chopca w gow, zabijajc go na miejscu. 3) Patrz: Narcyz. Apulejusz "Metamorfozy albo Zloty Osiol" - "Amor i Psyche" Kiedy Psyche wysana przez Wenus do Krainy Umarych z ciekawoci otworzya szkatuk, ktr otrzymaa od Prozerpiny, uj j wieczny sen. Dopiero mio Amora sprawia, e dziewczyna powrcia do wiata ywych. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Mio Tristana i Izoldy jest tak silna, e gdy jedno umiera, drugie take odchodzi ze wiata ywych. Ich uczucie jest w stanie przezwyciy mier. Z grobu Tristana wyrasta krza~ gogu i czy go z grobem Izoldy. Trzykro cinany, trzykro si odradza. W kocu krl Marek decyduje, by rs w spokoju. Zakochani, cho rozdzieleni za ycia, po mierci si poczyli. Dante Alighieri "Boska Komedia" Francesca da Rimini opowiada Dantemu swoj histori. Mio staa si przyczyn mierci jej i jej kochanka. Ale nawet w Pieke pozostali razem, cierpic wsplnie te same mki. F. Petrarca "Sonety do madonny Laury umarej" - mier Laury nie osabia mioci podmiotu lirycznego. Przeciwnie, uczucie stao si silniejsze przez to, e jego obiekt odszed ze wiata ywych. W. Szekspir "Romeo i Julia" -

Nieszczni kochankowie skutkiem fatalnej pomyki popeniaj samobjstwo. Romeo, widzc upion Juli, sdzi, e dziewczyna nie yje. Nie chcc zosta na ziemi bez ukochanej, zabija si. Kiedy Julia si budzi i spostrzega zwoki kochanka, przebija si sztyletem. W. Szekspir "Antoniusz i Kleopatra" - Na wie o tym, e Marek Antoniusz nie yje, Kleopatra popenia samobjstwo. Nie chce duej y, skoro odszed ze wiat jej ukochany. J.A. Morsztyn "Do trupa" - Poeta porwnuje sytuacj czowieka zakochanego i trupa i dochodzi do wniosku, e trup jest szczliwszy. Niebawem stanie si prochem. Natomiast czowiek zakochany skazany jest na wieczne cierpienie. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" Nieszczliwa mio do Lotty staje si przyczyn samobjstwa Wertera, ktry nie jest w stanie duej znosi cierpie serca. F. Schiller "Zbjcy" - Kiedy okazuje si, e Karol Moor musi powrci do bandy zbjeckiej, jego ukochana Amalia chce umrze. Domaga si, by kto j zabi. Gdy jeden ze zbjcw gotw jest to uczyni, Karol mwi: Narzeczona Moora moe zgin tylko z Moora rki i przebija nieszczsn dziewczyn sztyletem. F. Schiller "Don Carlos" Mio infanta Carlosa do piknej macochy, Magorzaty de Valois, ktra bya niegdy jego narzeczon, staje si przyczyn oskarenia o zdrad i wyroku mierci, wykonanego na rozkaz krla. G.G. Byr on "Giaur" Mimo i Leila nie yje, nieszczsny Giaur nie przesta jej kocha. Cigle zdaje mu si, e widzi jej posta i syszy jej gos. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Gustaw, nieszczsny kochanek Maryli, w mierci szuka ucieczki przed cierpieniami spowodowanymi nieszczliw mioci. Niestety, mier nie przynosi ukojenia - Gustaw powraca na ziemi jako upir, by jeszcze raz przeywa to wszystko, co pchno go do samobjstwa. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Wzajemna mio Wallenroda i Aldony sprawia, e gdy Konrad popenia

samobjstwo, z wiey rozlega si krzyk - znak, e jego ukochana take zakoczya ycie. J. Sowacki "Kordian" Odtrcony przez Laur Kordian podejmuje nieudan prb samobjcz. J. Sowacki "Balladyna" - Filon, ktry odnajduje w lesie zwoki Aliny, odkrywa w niej idea, ktrego przez cae ycie szuka. Zakochuje si w martwej dziewczynie i pogra w rozpaczy, e jego mio nie ma szans na spenienie. H. Balzac "Ojciec Goriot" - Obka- v: cza mio do crek staje si porednio przyczyn mierci Goriota. J. Sowacki "Beniowski" - W dygresji zaczynajcej si od sw Kbami dymu niechaj si otocz... pojawia si wspomnienie kochanki pierwszych dni - Ludwiki niadeckiej i przekonanie, e cho teraz rozczeni, po mierci znw bd razem. O. Wilde "Portret Doriana Graya" Nie mogc znie myli, e Dorian przestaj kocha, Sybila Vane popenia samobj stwo. O. Wilde "Teleny" - Teleny, pogro- ; ny w rozpaczy z powodu zdrady, jakiej ;. si dopuci wobec Des Grieux, popenia samobjstwo. Kochankowie spoty- '. kaj si w chwili jego mierci i nieszczsny Teleny umiera na rkach swojego ukochanego. S. Korab-Brzozowski "O, przyjd!" - Poeta zwraca si do mierci, jakby bya ukochan kobiet. Jej przyjcia oczekuje jak nadejcia kochanki. Patrz te: samobjstwo, mier (wizerunek mierci). S. Korab-Brzozowski "Ukrzyowa nie" - Akt seksualny jest w pewien sposb mierci. Na biatym krzyu ciaa kobiety dusza mczyzny schyliwszy gow, z wolna kona. B. Lemian "Dwoje ludziekw" Dwoje ludziekw, co kochali si w sobie musiao si na dugo rozsta. A gdy po wielu latach ponownie los ich zetkn, pomarli oboje bez pieszczoty, bez grzechu. Zakochani chcieli, by ich uczucie trwao po mierci, ale mio umarta, ju mioci nie byto. J. Lecho "Pytasz, co w moim yciu..." - Mio i mier przenikaj si wzajemnie, obie

fascynuj i budz lk, obie nadaj sens istnieniu. Patrz: mier. T. Mann "mier w Wenecji" - Mio Aschenbacha do piknego polskiego chopca, Tadzia, staje si przyczyn mierci pisarza. Zafascynowany urod Polaka, nie opuszcza Wenecji i zaraa si panujc w miecie choler. Umiera wpatrzony w chopca, ktry jakby prowadzi go do krainy umarych. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" - 1) Umierajcy na grulic Sta w fizycznej mioci z Malwin odnajduje na moment ycie, ktre ju od niego odchodzi. Ale jednoczenie zblia si do mierci, ktr dziewczyna czyni mniej przeraaJc. Malwina staje si jakby przewodniczk Stasia na drugi brzeg, przeprowadza go do wiata umarych (patrz: mier). 2) Po mierci Stasia Bolesaw kocha si z Malwin. Jest to dla niego oczyszczenie. Uwalnia si od wspomnie o zmarej onie i niedawnej agonii brata. Moe zacz nowe ycie. Opuszcza swoj leniczwk i powraca do wiata ywych. E.M. Remarque "uk Triumfalny" - Cho Ravic obieca Joannie Madou: My nie umrzemy nigdy. Umiera czas, przeklty czas, on wciq umiera, moda kobieta nie unikna mierci. Kiedy zostaa miertelnie raniona przez nowego kochanka, doktor Ravic, by skrci cier pienia swej ukochanej, dokona eutanazji. J. Genet "Ceremonie aobne" mier modego chopca, Jeana, czyni mio do niegojeszcze silniejsz i boleniej odczuwan. We wspomnieniach narratora powracaj obrazy wsplnie spdzonych chwil i jedynego zblienia fizycznego. W kadym napotkanym modym czowieku widzi zmartwych wstaego kochanka. E. Kieffer "eby ci epiej zje" - Sebastian jest wielk mioci Anny, ale Anna nie jest wielk mioci Sebastiana, bo ten wspczesny Narcyz (patrz te: Narcyz) woli ucieka w wiat narkotycznych i alkoholowych wizji, gdzie moe spotka mio swego ycia - posta przez siebie stworzon - Cecyli. Chcc si z ni poczy, gonic za idealnym obrazem swojej ukochanej, popeni samobjstwo. W poezji Haliny Powiatowskiej

96

mio i mier to dwa tak samo wane zjawiska, wydawaoby si nierozczne (kto potrafi pomidzy mio i mier wple anegdot o istnieniu). Kontekst autobiograficzny (poetka bya nieuleczalnie chora na serce) powoduje, i niekiedy ycie jawi si jako kochanek (Zawsze kiedy chc y...) porywany przez okrutn mier. Innym znw razem bohaterk liryczn jest owdowiaa Julia (Jestem Juli), wspominajca mio, ktr zabraa jej mier. W "Odzie do rk", patrzc na owdowiay serdeczny palec lewej rki, konstatuje raz jesz cze mier ukochanego ma. * "Dwie pikne rzeczy posiada wiat! Mio i mier!" (G. Leopardi) * "I jedno wiemy tylko. I nic si nie zmienia. mier chroni od mioci, a mio od mierci". (J. Lecho) * "Niestety, w yciu przeywa si tylko dwie mioci prawdziwe: pierwsz, ktra umiera, i ostatni, od ktrej si umiera". (A. Dumas)

Mio silniejsza ni mier Mio silniejsza ni mier Topos ten bierze pocztek z mitu o Orfeuszu i Eurydyce. Orfeusz by synem trackiego boga rzeki Ojagrosa i muzy poezji Kaliope. By doskonaym piewakiem, muzykiem i poet. Gdy jego ukochana ona umara od ukszenia mii, zstpi do Hadesu, gdzie swoj gr oczarowa cay wiat podziemny i wadca podziemnego wiata zgodzi si odda mu on pod warunkiem, e nie obejrzy si on na ni a do momentu przekroczenia bram Hadesu. Warunek nie zosta dotrzymany, ale opowie o tej parze staa si symbolem mioci, ktra pragnie pokona mier. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - To opowie o wiaroomnej mioci Tristana i Izoldy Jasnowosej. Wasal krla Marka, jego kuzyn i serdeczny przyjaciel Tristan w wyniku pomyki wypi wraz z Izold napj miosny przygotowany dla krla Marka i jego modej ony. Od tej chwili kochankowie nie mogli y bez siebie, ale nie mogli te by szczliwi ze sob,

bo Izolda zostaa polubiona Krlowi Markowi. Dzieje ich mioci to historia kolejnych rozsta i powrotw, a po mierci poczy ich krzak gogu, ktry wyrs z grobu Tristana i zanurza si w grobie Izoldy. Symbol zwyciskiej mioci. A. Mickiewicz "Romantyczno" Bohaterka ballady, Karusia, jest obkana. Niedawno stracia swego ukochanego Jasia, ale cigle czuje obecno kochanka, rozmawia z nim: tak si dziewczyna z kochankiem pieci, biey za nim krzyczy, pada. Pragnie si z nim poczy, bo czuje si na wiecie obco, samotnie, le (we mi, ja umr przy tobie). W jej mio, ktra trwa po mierci kochanka, wietzy tylko lud: Jasio by musi przy swej Karusi, on j kocha za ywota. A. Mickiewicz "Upir" - Ballad mona traktowa jako swego rodzaju cznik midzy II a IV czci Dziadw; II cz. "Dziadw" koczy si bowiem pojawieniem si widma, ktre nie znika na wezwania Gularza i poda za mod wieniaczk. Tytuowy upir z ballady jest umarym dla wiata kochankiem, ktry popeni samobjstwo i co roku wraca na ziemi, aby na nowo przey udrk i rozkosz mioci, koczc swj pobyt na ziemi samobjstwem. A. Mickiewicz "Dziady", cz. IV Gustaw-Pustelnik, to nieszczliwy kocha nek o do niejasnym statusie ontologicznym. Nie wiadomo, czy jest duchem, czy czowiekiem. Z jego chaotycznej, penej sprzecznoci wypowiedzi wynika, e kiedy kocha Maryl, ale nie dane mu byo zazna szczcia w mioci. Teraz jest nieszczliwym samotnikiem po trosze obkanym, dziwacznie ubranym odludkiem. Do ksidza przychodzi, aby raz jeszcze opowiedzie o swojej mioci i zwizanym z ni cierpieniu. Na oczach ksidza przebija si sztyletem, ale cigle yje i w godzinie przestrogi prosi duchownego, by przywrci obrzd "Dziadw", wic bdzie pewnie przeywa swoje szczcie i swj bl na nowo. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Uczucie czce Katarzyn i Heathcliffa odpowiada wzorcowi mioci silniejszej ni mier. Mio tych dwojga bya

bowiem wjednakowym stopniu niezwyka, potna, wrcz mistyczna, jak te okrutna, niosca bl, upokorzenia - destrukcyjna. Katarzyna wysza za Edgara z przekory, wygodnictwa, czy te wiedziaa, e nigdy nie bdzie moga zosta on przybdy, znajdy Heathcliffa? Nie wiadomo. Od tej chwili zacza si walka, gra mioci i nienawici, pragnienie bycia razem i ranienia si wzajemnie. Jednak tylko oni byli sobie przeznaczeni (jak Platoskie powki jabka), nie liczy si Edgar ani ona Heathcliffa Izabela. Po mierci Katarzyny dalsze ycie Heathcliffa jest oczekiwaniem na mier, ktra ich wreszcie poczy. Wierzc w to, kae po odkopaniu trumny wybi z niej kilka desek, aby po jego mierci mogli si poczy. B. Lemian "Dwoje ludziekw" Bohaterowie ballady kochaj si, rozstaj, choruj, umieraj. JeC to mio wsplnego ycia, doli i niedoli, dozgon na i po mierci: chcieli jeszcze si kocha poza wasn mogi; jednakjest w tym zwizku jakie metafizyczne niespenienie: ale mio umara, ju mioci nie byo. I tak trwaj w spenienioniespenieniu, w poowie drogi midzy wiecznoci a ziemi. B. Lemian "Kochankowie" Spotkanie kochankw jest tu obcowaniem dwch bytw: ona reprezentuje cielesno, on jest tylko duchem, w grobie gnije daremnie, wasnego niepewny cienia. I by moe, wanie takie spotkanie w p drogi, taki stan pycia, pmierci jest peni. Take peni mioci, do ktrej on wnosi elementy metaf zyczne, ona za witalizm, modo, biologizm, cae swe ciao. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" Ta para kochankw yje w Mosk wie lat dwudziestych, w pastwie totalitarnym, gdzie obowizuje jedna ideologia, jeden rodzaj literatury, jeden sposb mylenia i odczuwania. Mistrz jest "nieprawomylnym" pisarzem, Magorzatajest wystpn on. Spotkali si na ulicy, gdy ona niosa bukiet onkili i pokochali si. Dla tych ludzi i takiej mioci nie ma miejsca w rzeczywistoci realnego socjalizmu, tote musz umrze, aby by razem ju na zawsze, co zreszt stanie si za spraw Szatana. To Woland obdaruje ich

wiecznoci i szczciem bycia razem. K.K. Baczyski - Erotyki, np. "Biaa magia", "Niebo zote ci otworz", "Erotyk", "Wyroki", "Noc". W wierszach poety z pokolenia Kolumbw, ktrego wiatopogldem sta si katastrofizm, mio staa si ucieczk przed mierci. Mio u Baczyskiego to kolory jasne: biae, perowe, srebrne, mleczne, rowe. Rzeczywisto wojenna to tonacja erni, nocy, mroku. Dlatego mio ma E. Kieffer "Zeby ci lepiej zje" - Robbi i Kwiat Irupe s jak Platoskie powki jabka, ktre do siebie idealnie pasuj. Odnaleli si w takim molochu, jakim jest Buenos Aires i od razu wiedzieli, e s sobie przeznaczeni.

Mio trudna Mio trudna - Mio trudna to nie tyle uczucie nie odwzajemnione i nieszczliwe, co skomplikowane, pene uwarunkowa wewntrznych i zewntrznych. Przyczynami komplikacji uczuciowych mog by: rnica charakterw, bariery spoeczne czy moralne, jak i wydarzenia (np. historyczne) niezalene od zakochanych. Mio trudna jest uczuciem dugotrwaym, nierzadko spenionym, jednake przynoszcym cier pienie. Ze wzgldu na swe bogactwo psychologiczne i emocjonalne staa si jednym z najpopularniejszych tematw literackich, a teksty o niej traktujce przewyszaj pod wzgldem artystycznym te, ktre mwi o mioci szczliwej. "Pie nad pieniami" Wspaniay poemat miosny i mistyczny, opisujcy losy dwojga zakochanych poszukujcych si nawzajem podczas jednej nocy. Jakkolwiek czy ich niezwyke uczucie i silna fascynacja erotyczna, na przeszkodzie ich zwizkowi stoi niedojrzao Oblubienicy, jej brak zdecydowa nia, a take potga i doskonao Oblubieca. Istotna jest rwnie rnica wieku midzy nimi, jednake nie stanie ona na przeszkodzie zwizkowi kochankw.

97

Mitologia - 1) Mio Dejaniry do Heraklesa, pena zazdroci, niezwykle namitna, staa si przyczyn mierci herosa. Dejanira, chcc pozyska sobie dozgonn mio ma, uszya mu koszul, ktr unurzaa we krwi podstp nego centaura. Kiedy Herakles przywdzia j, jego ciao zaczy trawi ognie. Tak to zazdro doprowadzia do tragicznego koca mioci. 2) Zakochana do szalestwa w Jazonie, Medea pomoga mu zdoby zote runo Kolchidy, a take zmylia pocig za statkiem Argo. Po latach jednak Jazon (ju jakojej m) spotka inn kobiet, z ktr chcia poczy swe ycie. Odtrcona i zrozpaczona, Medea w akcie zemsty zabia synw swoich i Jazona, a take przyczynia si do mierci kochanki ma. Legendy arturi~skie - Uczucie Lancelota i Ginewry, w peni odwzajemnione, skazane jest jednak na niepowodzenie. Kochankowie postpuj wbrew przyjtym normom etycznym (Lancelot zdradza swego krla, Ginewra - ma), nie jnog y razem, co staje si przyczyn ich cierpie. Na drodze do szcz cia stoi take zawi Mordreda, siostrzeca krla Artura, ktry wykryje romans krlowej i rycerza i przyczyni si do rozpadu Okrgego Stou. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - 1) Niezwykle dramatyczna i pena wyrzecze mio Tristana i Izoldy naznaczy ycie kochankw pitnem cierpienia. Jakkolwiek Tristan opuszcza dwr krla Marka, a Izolda pozostaje z mem, bd oni sobie wierni do koca ycia (patrz: mier bohaterw literackich). 2) Krl Marek nie oddala od siebie ony, cho zdaje sobie spraw z jej uczucia do Tristana. Nadal kocha Izold i godzi si z losem. Dowodem jego wielkodusznoci i mioci do ony moe by decyzja o pochowaniu jej obok ukochanego. W. Szekspir "Romeo i Julia" Mio dwojga kochankw zmcona jest nienawici pomidzy ich rodzinami. Romeo i Julia, bezgranicznie w sobie zakochani, zmuszeni s ukrywa swe uczucia przed wiatem i samotnie walczy z przeciwnociami losu (np. wygnanie Romea czy planowany

lub Julii z Parysem). Dramatyczny splot wydarze doprowadzi do ich mierci. Patrz: mio i mier. W. Szekspir "Otello" - Otello, ciemnoskry genera, o wiele starszy od Desdemony, od pocztku ich zwizku oba wia si, e zostanie odtrcony. Traktowany przez innych jak parias, peen kompleksw, z atwoci daje si wcign w intryg Jagona. I cho kocha sw mod i pikn on, nie ufa jej i podejrzewa j o zdrad. Wtpliwoci Otella, jego przeraliwa zazdro, jak i poryw cza natura, stan si przyczyn tragedii maeskiej. Patrz: zdrada. W. Szekspir "Sonety" - Podmiot liryczny (sam autor) nie ukrywa mioci do adresata wikszoci sonetw - mczyzny. Na uwag zasuguje dramatyzm tego uczucia, niemono spenienia i ujawnienia go przed wiatem, jako e nawet w tamtych czasach (do duej swobody obyczajowej) homoseksualizm traktowany byjak grzech i perwersja. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Mio Wertera do Lotty jest zoona i trudna nie tylko dlatego, e nigdy si nie speni. O jej dramatyzmie decyduje przede wszystkim charakter bohatera, nadwraliwego i skomplikowanego wewntrznie. Jego nadmierna uczuciowo i skonno do refleksji zamieni zwyk mio w uczucie pene pasji i cierpienia, prowadzce Wertera do mierci. Patrz: samobjstwo. J.W. Goethe "Faust" Odmodzony przez Mefista doktor Faust nawizuje romans z Magorzat. O ile jednak Magorzata jest zdolna powici ycie dla tej mioci, o tyle jej kochanek pragnie nadal poznawa wiat i zdobywa wiedz. Prosta dziewczyna nie jest w stanie zrozumie jego pasji. Porzuca on ukochan, gdy ta trafia do wizienia za zabicie ich dziecka. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Mio Maryli i Gustawa, pojmowana przez bohatera jako komunia dusz, nie moe si speni. Wychowany na preromantycznej literaturze, Gustaw nie potrafi przey rozstania z ukochan i jej lubu z innym. Kiedy popenia samobjstwo, a potem bka si po wiecie jako

upir, nadal rozpamituje to nieszczliwe uczucie, ktre jednoczenie nadao jego yciu sens i stao si przyczynjego najwikszej tragedii. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) Na drodze mioci Katarzyny i Heathcliffa stany bariery spoeczne i obycza jowe. Ona, crka waciciela majtku, nie moga polubi przybdy i sucego. Jednake tym, co zadecydowao o dramatyzmie i bogactwie ich uczucia, byo podobiestwo tych dwch postaci. Tak samo namitni i nieustpliwi, gwatowni i uparci, stale walczyli ze sob, by pogodzi si dopiero przed mierci Katarzyny (patrz: mio silniejsza ni mier). 2) Moda Katarzyna i Hareton przechodz drog od najbardziej zacitej wrogoci do przyjani, a potem mioci. Dzieli ich nie tylko wyksztacenie, ale przede wszystkim podobiestwo charakterw (oboje s nieustpliwi i dumni),jak i animozje midzy ich rodzinami. Ostatecznie jednak pogodz si, a ich zarczyny zakocz wa midzy rodami Earnshaww i Lintonw. G. Flaubert "Pani Bovary" Mio Emmy Bovary do kochankw (Rudolfa i Leona) jest niezwykle namitna i zaborcza. Emma da od nich prawa wycznoci, nieustannie rozpamituje swe uczucia i przeycia, nie dopuszcza moliwoci poraki. Taki stan rzeczy doprowadzij niemal do obdu i stanie si jedn z przyczyn jej mierci. E. Zola "Nana" - 1) Podstarzay hrabia Muffat, zwolennik surowych zasad etycznych, zmienia si pod wpywem Nany, aktorki i prostytutki. Pno obudzona namitno nie godzi si z jego kodeksem moralnym, co prowadzi do rozterek duchowych bohatera. Fascynacja Nan jest jednak tak silna, e ulega jej, by z czasem odkry, i nie potrafi y bez swej kochanki. 2) Hrabina Muffat, oddana matka i ona, w dojrzaym wieku nawizuje romans z dziennikarzem Faucherym. Ten zwizek nada sens jej yciu, odkryje, kim jest ona naprawd, jednake stanie si take przyczyn cierpienia i chorobliwej zazdroci o kochanka. L.N. Tostoj "Anna Karenina" -

Tytuowa bohaterka, wychowana wedle surowych zasad moralnych, zakochana w Aleksym Wroskim, opuszcza ma i syna, by poczy si z kochankiem. Ich mio nie bdzie jednak szczliwa. Na drodze stan jej: matczyne uczucia Anny, jej poczucie winy i chorobliwa zazdro o Aleksego, a przy tym jej upr i nieugito. Patrz: Rosja, samobjstwo, ona, rodzina. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Mio Soni do Rasko'lnikowa, czysta i platoniczna, wsparta uczuciem miosierdzia, nakazuje dziewczynie walczy z przekonaniami Rodiona. Nie tylko nakania ona ukochanego, by przyzna si do winy, ale te przyjmuje czjego cierpienia na siebie, udajc si z nim na katorg. Sonia nie oczekuje w zamian niczego, wie rwnie, e jej mio jest nie odwzajemniona. Dopiero po kilku miesicach na Syberii udao jej si pozyska uczucie Rodiona. B. Prus "Lalka" - Spniona mio Wokulskiego jest uczuciem destrukcyjnym, ktre prowadzi do klski bohatera. Zakochany w Izabeli ckiej, rozpieszczonej arystokratce, nie znajduje dla siebie miejsca w jej wiecie. Izabela nigdy nie odwzajemni tego uczucia, poniewa potrafi kocha tylko siebie. Wokulski mami si jednak zudzeniami maestwa i mioci odwzajemnionej; nieustannie te analizuje swe uczucia, nie dostrzegajc jednak, kim naprawd jest jego ukochana. Kiedy prawda wychodzi na jaw, bohater nie widzi sensu dalszego ycia. Patrz: samobjstwo. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Eunice, niewolnica Petroniusza, potajemnie kocha swego pana. Doskonale wie o jego zamiowaniu do romansw i w milczeniu znosi kolejne kobiety w yciu poety. Jej wytrwao zostaa jednak wynagrodzona: Petroniusz odwzajemni uczucie Eunice i z ni wanie spdzi ostatnie miesice swego ycia E. Wharton "Wiek niewinnoci" -Newland Archer, mody i zdolny prawnik u progu kariery, zakochuje si w Ellen Olensky, ktra ucieka od ma do Ameryki. Jego uczucie, sprzeczne z wyznawanymi

98

zasadami, stanie si przyczyn rozterek bohatera, tym bardziej e jest on zarczony z inn kobiet. Maestwo zMay, podstp ony,jak i wasne przekonania, stan na przeszkodzie romansowi z Ellen, a Newland bdzie po latach myla o niej jako o czym, co go w yciu omino. T. Mann "Tonio Krdger" Mio Tonia do Janka Hansena, a potem do Ingi Holm wynika z umiowania przez niego tego, co pikne, proste i jasne. Bohater, zakochany w obojgu, wie doskonale, e nigdy nie zyska wzajemnoci, bowiem tamci dwoje nale do innego wiata. Swiadomo tego bdzie przyczyn cierpie Tonia, ktry poczuje si wyobcowany w wiecie zwykych ludzi. Patrz: artysta, czytanie literatury. T. Mann "mier w Wenecji" Gustaw Aschenbach, podstarzay intelektualista i pisarz, wyjeda do Wenecji i tam przeywa jedyn mio swego ycia. Zakochany w Tadziu, modym chopcu z Polski, cierpi czujc si stary i mao atrakcyjny. Uczucie do Tadzia jest tak silne i dramatyczne, e Aschenbach nie wyobraa sobie ycia bez widoku ukochanego, dlatego te nie opuszcza Wenecji pomimo szalejcej tam epidemii. Mio pisarza z czasem przeradza si w chorob: ledzi on Tadzia, nieustannie rozmyla o nim i o sobie jako parze (analogia do Apollina i Hiakintosa), jest zazdrosny o kad osob w otoczeniu ukochanego. Ta obsesja doprowadzi go do cikiej choroby fizycznej, a potem do mierci. Patrz: pikno, mier (bohaterw literackich). A. Gide Faszerze" - W powieci " Gide'a mio homoseksualna nie jest perwersj ani zboczeniem, ale doskonaym zwizkiem cia i dusz. Jednoczenie uczucie Oliwiera i Edwarda nigdy nie zostanie zaakceptowane przez otoczenie, poniewa narusza normy moralne, a take bliskie jest kazirodztwu (Edward to wuj Oliwiera). S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Ogromna mio Ragnfridy do Lavranasa, swego ma, nie jest uczuciem szczliwym. Obwinia ona siebie o zdrad i spowodowanie wszystkich nieszcz w rodzinie. Oziba i zamknita w

sobie, Ragnfrida tylko jeden raz zdradzi si przed mem ze swymi uczuciami, a jej pospny i ascetyczny sposb bycia uniemoliwi zaznanie penej radoci w maestwie. 2) Wychowana w surowych zasadach, Krystyna zakochuje si w Erlendzie, czowieku zmysowym, lekkoduchu o do swobodnym stosunku do moralnoci. Ich mio bdzie nieustann walk oraz cieraniem si charakterw i wiatopogldw. Cigle upokarzana, Krystyna nigdy nie opuci swego ma, wybaczy mu zdrad, a mier Erlenda bdzie dla niej kocem prawdziwego ycia. Patrz: m, rodzina, ona. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Adam darzy R wielkim uczuciem. Niestety, nie jest w stanie poj fascynacji ony muzyk, co tworzy midzy nimi mur nie do przebycia, tym solidniejszy, e Ra nie jest w stanie zapomnie o mioci sprzed lat - Michale i zdradzie, jakiej si wobec niej dopuci. Wszelkie prby Adama, by zbliy si do ony, kocz si niepowodzeniem. Patrz te: m. Z. Nakowska "Gran ica" -Mio Zenona i Elbiety od pocztku naznaczona jest pitnem zdrady. Zenon daje si ponie namitnoci do Justyny, a kon sekwencje tego spadn nie tylko na niego, lecz i najego on. Tolerancyjna i wyrozumiaa Elbieta nie przestanie kocha ma, wybaczy mu jego zdrad i pomoe jego kochance. J. Lecho "Siedem grzechw gwnych"-Mio opisywana w tym cyklu to przede wszystkim uczucie zmysowe, ktre nie daje jednak ukojenia. Kochanek (podmiot liryczny) wie doskonale, i nie moe y bez spenienia seksual nego, a jednoczenie ma wiadomo przepaci, jaka dzieli go od obiektu mioci. Zdaje sobie spraw z tego, e to on jest stron bardziej zaangaowan w tym zwizku i to wanie powoduje, e cierpi i czuje si odrzucony. M. Dbrowska "Noce i dnie" Jednym z gwnych wtkw powieci s dzieje maestwa Niechcicw. Bogumi, czowiek otwarty i afirmujcy ycie, polubia Barbar, kobiet nie akceptujc ycia, nieustannie je analizujc. Ich trudna mio to

nie tylko cieranie si dwch osobowoci i pogldw, to take walka o zachowanie wasnego ja. Barbara, przez cae ycie marzca o Tolibowskim (ukochanym z modoci), dopiero po mierci ma zrozumiaa, e by on jedyn mioci jej ycia. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Magorzata i Mistrz spotykaj si po raz pierwszy ju jako ludzie dojrzali, o zdawaoby si unormowanym yciu. Jednak niezwyka mio, jaka poczy tych dwoje, zburzy pozotn stabilizacj. Niepopularny pisarz i zdradzajca ma Magorzata nie unikn przeciwnoci losu: powie Mistrza zaprowadzi go do domu wariatw, ajego ukochana, by go odzyska, stanie si wiedm w subie u Wolanda. Patrz: mio speniona. E.M. Remarque "uk Triumfalny" - Mio Joanny Madou i Ravica to ostatnie wielkie uczucie w yciu bohaterw. Oboje samotni i skazani na wieczn tuaczk, nie potrafi odnale si w wiecie i zrozumie samych siebe. Ich zwizek, pocztkowo czysto sensualny, okae si niezwykle wany, gdy nada yciu bohaterw sens. Joanna nie wytrzyma jednak rozstania z ukochanym i zwie si z innym mczyzn, co doprowadzi do rozpadu ich zwizku, a potem - mierci bohaterki. Patrz: mio i mier. J. Andrzejewski "Bramy raju" Aleksy Melissen, wychowany przez Ludwika z Vendome i przez niego uwiedziony, odnajduje prawdziw i czyst mio, gdy poznaje Jakuba. Wie, e nigdy nie dojdzie do sensualnego spenienia tego uczucia, ale mimo to wyrusza z krucjat prowadzon przez ukochanego. Sam niekochany, zaspokaja potrzeby cielesne z Blank, jednoczenie marzc o Jakubie, ktremu pozwala prowadzi innych i siebie samego na mier. M. Hasko "smy dzie tygodnia" Agnieszka i Piotr to dwoje modych, kochajcych si ludzi. Oboje prbuj odnale si w rzeczywistoci po roku 1956, szukajc ocalenia w mioci. Okazuje si jednak, e Piotr nie moe uwolni si od koszmaru przeszoci (siedzia w

wizieniu politycznym), e nie maj miejsca wycznie dla siebie, a ponadto rodzice Agniesz~Ci nie s zadowoleni z tego zwizku. Zdesperowana Agnieszka oddaje si przypadkowo poznanemu mczynie, jednoczenie koczc w ten sposb swj zwizek z Piotrem. K. Brandys "Jak by kochan" Bohaterka opowiadania przez pi lat ukrywaa ukochanego mczyzn, ktry cigany by przez hitlerowcw listem go czym. Naraaa wasne ycie, podejmowaa prac w niemieckich teatrzykach, cierpliwie znosia rozgoryczenie i frustracj ukochanego mczyzny, w zamian nie dostajc nic. Kiedy wojna si skoczya, ukochany bez sowa poegnania i podzikowania opuci jej mieszkanie. Spotkaa go dopiero po kilku latach. Patrz: retrospekcja, samobjstwo. A. Moravia "Konformista" Marcello Clerici pokocha on profesora Quadriego mioci szalon, zaborcz. Sytuacj dodatkowo komplikowa fakt, e Marcello przyjecha do Parya, aby zabi profesora oraz to, e Lina pragna nie Marcella, ale jego ony - Giulii. A. Kowalska "Pestka" - Na drodze mioci Agaty i Borysa stoi jego maestwo, a take wyznawana przez niego etyka. Agata, wiadoma tego, e nigdy nie opuci on rodziny, zgadza si gra roljego kochanki przez pi lat. Zadowala si nielicznymi chwilami spdzonymi razem, wiedzc jednak, e w przeciwiestwie do ukochanego -jest cakowicie samotna. Kiedy Borys opuszcza on i dzieci, Agata pocztkowo cieszy si z tego. Wie jednak, i ta decyzja zniszczy i jego, i ich mio, dlatego te decyduje si na samobjstwo. Patrz: samobjstwo. J. Hurt "Skaza" - Mio dojrzaego i dobrze sytuowanego mczyzny do narzeczonej swego syna, burzy wszelkie stereotypy jego ycia. Uwiadamia on sobie, e do tej pory y w zakamaniu, e nie da si ponie prawdziwym uczuciom. Anna staje si najwaniejsz osob w jego yciu, ale jednoczenie niszczy ~ ona to ycie, jak i swego kochanka. Ich romans doprowadzi do wielkiej tragedii rodzinnej -

99

mierci Martina, narzeczonego Anny. Patrz: wina i odpowiedzialno, ojciec. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Moda matka, Katherine Cliffton, wdaje si w romans z Almasym, mczyzn samotnym, nie odczuwajcym potrzeby stabilizacji. Ich namitna mio jest przede wszystkim walk o zachowanie dominacji nad partnerem, udowadnianiem swej wyszoci. Po czeni wyjtkowymi wizami, rozstaj si jednak na prob Katherine, kiedy postanawia ona wrci do ma. * "I gdy myl o tobie to tak jakby motyl trzepota w doni uwiziony i lepy". (H. Powiatowska) "Midzy nami jest przepa, przepa niezgbiona, I chobymy wykocha po brzeg dusze chcieli, To wszystko, co nas czy, jest mio szalona, A wszystko, co jest prawd, na wieki nas dzieli". (J. Lecho) "Pozginaj moje ciao, miad i w pyn zamieniaj, Przeplataj, krusz, zatapiaj, am, niszcz bez litoci, Tylko zbli si cho o krok z tego oddalenia, W ktrym bdzc, wci szukam szczcia - Twej mioci". (w. B~x> ,...nie wiem, skd si wzia moja mi, o do ciebie, ale skdkolwiek zaczerpna swj pocztek i swoje pierwsze oczarowanie, nigdy ci kocha nie przestan, poniewa jeli istniej, to tylko dlatego, aby, sam niekochany, potrzeb mioci caym sob potwier dzi..." (J. Andrzejewski) * "Z dzikim pomieniem w oczach przyjdziesz niespodzianie, Piorunem w serca nasze bl uderzy, co w oczach nagle stanie, By my jak wrogi, drca mio w nas, na urganie". (W. R. Ben~t) * "Kto kocha, czsto jest zawiedziony, czsto obolay i czsto nieszczliwy, ale kocha i kiedy znajdzie si na krawdzi grobu, obraca si, aby spokojnie spojrze wstecz, i powiada sobie: czsto cierpiaem, myliem si niekiedy, ale kochaem. To ja yem, a nie jaka sztuczna istota

wylga z mojej pychy i nudy". (A. de Musset) * "Kocha si tylko to, od czego si cierpi". (G. Flaubert) * "Ludzie, ktrzy kochaj, potrafi zadawa najboleniejsze ciosy. Potrafi umierca nie pozbawiajc ycia swej ofiary". (A. Bahdaj)

Modo Modo - Okres w yciu ludzkim odznaczajcy si doskona form fizyczn i psychiczn. Kojarzony zwykle z emocjonalnym stosunkiem do rzeczywistoci, brakiem dowiadczenia, beztrosk i buntowniczym nastawieniem do wiata. Patrz te: konflikt pokole. Biblia (ST) - 1) Absalom w modzieczej zapalczywoci buntuje si przeciwko swojemu ojcu, Dawidowi. 2) Modo i uroda Jzefa budz dze w onie Putyfara. Kobieta prbuje uwie modzieca, a gdy jej si to nie udaje, oskara go o prb gwatu. Biblia (NT) - Ju w modoci Jezus zadziwia mdroci. Gdy gubi si w wityni, wdaje si w dysput z uczonymi w pimie. Mitologia - Bogowie dziki ambrozji i nektarowi s nie tylko niemiertelni, ale take wiecznie modzi i pikni. Patrz: niemiertelno EosJutrzenka. - mitologia: Sofokles "Antygona" - 1) W sporze z synem Kreon prbu je obali jego argumenty, uciekajc si do stwierdzenia, e jest zbyt mody, by mc udziela rad ojcu i wadcy (patrz te: konflikt pokole). 2) Antygona skary si, e jest zbyt moda, by umiera. Nie poznaa jeszcze ani szczcia mioci, ani obowizkw macierzystwa. Anonim zw. Gallem "Kronika polska" - Mimo modego wieku, ksi Bolesaw Krzywousty odznacza si zaletami i cnotami wielkiego wadcy. Jest niezwykle odwany, ajednoczenie roztropny i mdry. M. Rej "ywot czowieka poczciwego" - Tak jak kada pora ludzkiego ycia, take i modo ma swoje obowizki i przyjemnoci. Przede wszystkim jest to czas yciowej edukacji

czowieka i podejmowania wanych decyzji, jak chociaby wybr towarzyszki ycia. ,. J. Kochanowski "Do gr i lasw" patrz: r etrospekcja. J. Kochanowski "Na modo" Szalestwa modoci s czym naturalnym. Ci, ktrzy oburzaj si na nie, chc mie rok bez wiosny. J. Kochanowski "Odprawa posvV greckich" - Ganic sytuacj w Troi; Ulisses wygasza te tyrad przeciw modzi wszetecznej, ktra oddajc si; rozrywkom i yjc w luksusie, zniewieciaa i nie bdzie w stanie broni ojczyzny w potrzebie. Ch. Marlowe "Tragiczna historia doktora Faustusa" - Faustus zawiera z Szatanem pakt, na mocy ktrego w zamian za swoj dusz otrzymuje powtrn modo. Jednak wykorzystuje j na hulanki i - za namow zego ducha - czynienie za i niegodziwoci. W. Szekspir "Henryk V" Modo i hulanki przeszoci okazuj si myl nymi pozorami. Mimo modego wieku, Henryk V jest rozwanym, mdrym i sprawiedliwym wadc i doskonaym wodzem. Literatura metafizyczna baroku Modo, jak wszystko na wiecie, szybko przemija. Czowiek wic powinien kierowa swoje myli ku rzeczom wiecznym i nieprzemijajcym. I. Krasicki "Do krla" - Modo jest jednym z zarzutw, jakie pod adresem Stanisawa Augusta Poniatowskiego wysuwa szlachta. Mody wiek krla wiadczy o braku mdroci, bo, jak wiadomo, stwierdza ironicznie Krasicki, mdro bierze si z siwych wosw. Na szczcie, z tej wady krlju si poprawia - przybywa mu lat, a wraz z nimi siwych wosw. J.V1'. Goethe "Faust" Rozczarowany do wiedzy rozumowej Faust postanawia magii si powici. Przywouje szatana, ktry przywraca mu modo, dajc w zamian duszy. Odmodzony Faust zyskuje zdolno nieograniczonego poruszania si w czasie i przestrzeni, rozkochuje w sobie Gretchen (Magorzat), by sta si w kocu przyczyn popenionej przez ni zbrodni

dzieciobjstwa. Chcia odzyskan modo wykorzysta do czynienia dobra - wbrew swoim intencjom staje si przyczyn wielu nieszcz. K. Brodziski "O klasycznoci i romantycznoci tudzie o duchu poezji polskiej" - Modo nie znosi adnych zasad i ogranicze, wic wybiera romantyczno, ktra jest t drog poezji, jaka dopuszcza swobod i spontaniczno. A. Mickiewicz "Oda do modoci" Modo jest dynamiczna, pena entuzjazmu, zdolna zmieni oblicze wiata. Patrz te: konflikt pokole. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Winiowie z klasztoru bazylianw to ludzie bardzo modzi, a przez to bezkompromisowi. Nic nie jest w stanie zama ich buntowniczej postawy. 2) W salonie warszawskim to modzi wanie rozmawiaj o wypadkach na Litwie i domagaj si od literatury, by podejmowaa aktualne tematy. 3) Podczas balu u Senatora modzi Rosjanie wypowiadaj buntownicze zdania pod adresem gospodarza i cara. Reprezentuj t lepsz cz narodu rosyjskiego, ktra nie poddaa si carskiemu despotyzmowi. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Widzc zamylenie Tadeusza przy stole i to, e nie zajmuje si on Podkomorzankami, Sdzia wypowiada zgryliwe uwagi na temat modziey. Patrz te: konflikt pokole. J. Sowacki "Kordian" - patrz: konflikt pokole. A. Mickiewicz "Polay si zy me czyste, rzsiste..." - Modo bya grna i durna, pena wielkich ideaw i szaleczego zapau. Teraz przyszed wiek mski, wiek klski. A. witochowski "My i wy" patrz: konflikt pokole. A. Asnyk "Do modych" - patrz: konflikt pokole. E.Orzeszkowa "Nad Niemnem" Modzi s w stanie przezwyciy konflikt midzy Korczynem a Bohatyrowiczami. B. Prus "Faraon" - Modo Ramzesa przyczynia si do jego klski, zapal czywy i niecierpliwy, daje si ponie modzieczym emocjom i wchodzi w konflikt z kapanami. Brak dowiadczenia i lekcewaenie wiedzy prowadz Ramzesa do zguby.

100

B. Prus "Lalka" - Modo Rzeckiego jest cakowitym zaprzeczeniem jego wieku dojrzaego. Jako modzieniec by czowiekiem bardzo aktywnym, walczy w powstaniu na Wgrzech, przewdrowa ca niemal Europ. O. Wilde "Portret Doriana Graya" Portret przedstawiajcy Doriana, w ktrego namalowanie Bazyli woy ca swoj mio do chopca, starzeje si zamiast modzieca. To obraz nosi lady rozpusty i niegodziwoci, ktre Dorian popenia. On sam przez lata zachowuje modo i niezwyk urod. B. Jasieski "But w butonierce" patrz: konflikt pokole. W. Broniewski "Mannlicher" Dla poety modo to czas, gdy ycie nie gaskao po gtowie. Byy to jednak dowiadczenia, ktre hartoway modego czowieka, std poeta twierdzi, e tylko tak wyrasra si na czowieka. Jego pniejsza biografia jest losem onierza, dla ktrego trudy onierskiego ycia nie byy ju zaskoczeniem, cho cigle uczy si ycia na nowo. J. Tuwim "Dziesiciolecie" patrz: konflikt pokole. M. Pawlikowska-Jasnorzewska "Pod kocioem" - Modo bya jak gotyk, pikna i strzelista. Dzi pozostao tylko siedzie jak pod kocioem - ebra o mio i wspczucie. W. Gombrowicz"Ferdydurke"Modo tylko pozornie jest okresem beztroski i szczcia. W rzeczywistoci to czas najwikszej presji, jak na czowieka wywiera otoczenie, prbujc go upupi - zamkn w sztywne schematy. W. Gombrowicz "TransAtlantyk" Synczyzna biologizm i rozbuchany erotyzm modoci to alternatywa wobec zawej i sentymentalnej ojczyzny. I. Shaw "Mode lwy"-patrz: pokolenie stracone. S. Mroek "Tango" - patrz: konflikt pokole. J. Andrzejewski "Popil i diament" - patrz: pokolenie stracone. Poezja K. Baczyskiego i T. Rewicza - patrz: pokolenie stracone. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - Modo bohaterw przypada na czas

apokalipsy spenio- : nej. Wsplnym przeyciem ich modo- ' ci jest wojna: czas walki, dokonywania wyborw, obcowania ze mierci, egnania najbliszych, czas blu, trwogi, czsto prby charakterw (szczeglnie ' powstanie warszawskie). Ale to take . okres wielkich, cho czsto dramatycz- ` nie krtkich mioci (Malutki - Aa, ;, Kolumb Basik, Jerzy - Alina, lo ; Kryska), jak te wspaniaych, zahartowanych przez ten szczeglny czas przyjani (Olo Jerzy, Jerzy - Zygmunt). Patrz: przyja. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryja ziemi" - Modo fray Diego jest : rdem jego bezkompromisowoci i buntu wobec Inkwizycji. Chcc go pozyska, padre Torquemada musi niejako posi t modo. I kiedy Diego . daje si wreszcie przekona do ideaw Wielkiego Inkwizytora, traci modzieczc jasno swego gosu. J. Andrzejewski "Idzie skaczc po grach" - Modo Franoise staje si dla Antonio Ortiza natchnieniem. Odzys- ' kuje siy twrcze i po latach milczenia powraca cyklem obrazw przedstawiajcych pikno jego muzy. Niestety jak wampir niszczy t, ktra przywrcia go sztuce. J. Andrzejewski "Ju prawie nic" Modo i sowiaska uroda doktora Lubetzky'ego jest dla umierajcego Her mana Eisbergera jedyn ulg w cier pieniach. Mody lekarz staje si jego przewodnikiem do krainy mierci. M, Hasko "smy dzie tygodnia" patrz: pokolenie stracone. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umartych poetw" - Bohaterami powieci s modzi chopcy, uczniowie renomowanej akademii Weltona. Kiedy w ich ycie wkracza nowy nauczyciel, John Keating, postanawiaj oni wyj poza nud i schematyzm szkoy, y w imi zasady carpe diem, co koczy si dla nich tragicznie. * "Jakoby te rok bez wiosny mie chcieli, Ktrzy chc, eby modzi nie szaleli". (J. Kochanowski) * "Chcc odzyska modo, trzeba tylko powtrzy dawne szalestwa". (O. Wilde) '

* "Nie ma nic smutnego w jesieni, jeeli nie zaniedbao si wiosny". (Z. Nakowska) * "Nie idzie o to, eby by modym, idzie o to, eby by ywym". (M. Dbrowska) * "Jedna rzecz znakomicie zastpuje dowiadczenie: modo". (M. Chevalier) * "Lepiej zniszczy wasn modo, ni nic z ni nie zrobi". (G. Courteline) * "Modo jest sumieniem ycia". (M. Gorki) * "Bywaj ludzie, ktrzy odnajduj modo swoj dopiero u schyku ycia". (J. Paul) * "Modo nie wierzy dowiadczeniu starych". (T. Doga-Mostowicz) * "Pozostaje si modym tylko wwczas, jeeli si byo modym kiedykolwiek". (C. Pavese) * "Modo jest sol ziemi w oku". (J. Tuwim)

Nadzieja Nadzieja Oczekiwanie spenienia si czego podanego, wymarzonego; ufno, e to si speni, urzeczywistni; stan, ktry towaczyszy deniu do celu, ideau, pozwalajcy wierzy, e cel zostanie osignity; take uczucie, ktre dodaje si w pokonywaniu trudnoci na drodze do realizacji zamierze. Biblia (ST) - 1) Zawarszy przymierze z Abrahamem, Bg da mu nadziej na narodzenie syna. Abraham mia wwczas sto lat: aza czowiekowi stuletniemu urodzi si syn? aza Sara w dziewidziesiciu lat porodzi? Bg odpowiedzia: ona twoja urodzi ci syna i dasz mu imi Izaak, wic Abraham uwierzy (contra spem spero) List w. Pawa do Rzymian 4, 18); motyw ten powraca jeszcze w NT. 2) Bg objawi si Mojeszowi w krzaku ognistym i da mu nadziej na wyprowadzenie narodu wybranego z niewoli egipskiej (przetom zstpi, abym go wybawi z rki egipskiej i wywid z ziemi tej do ziemi opywajcej mlekiem i miodem - Ks. Wyjcia 3, 8). Ta

nadzieja miaa pomc Izraelitom pokonywa wszelkie trudy w drodze do Ziemi Obiecanej (gd, pragnienie, pokusa, czczenie innych bogw, zwtpienie). 3) Bogobojnego Hioba Jahwe ciko dowiadczy, zniszczy mu dorobek caego ycia, pozbawi dzieci, samego Hioba porazi trdem. Jednak ten znosi wszystko z pokor, majc nadziej na rozmow z Bogiem, w ktrej wyniku chcia pozna tajemnic swego cierpienia; wierzy, e musi by w tym jaka myl boska. Biblia (NT) - 1) Wszystkie teksty Nowego Testamentu mocno eksponuj nadziejjako warto (obok mioci i wiary) najwysz w yciu czowieka. Tak wymow ma m.in. I List w. Pawa do Koryntian, a zwaszcza jego rozdz. 13, znany jako "Hymn do mioci": Wiara, nadzieja, mio - te trzy, a z nich najwiksza jest mio. 2) Przypowie o synu marnotrawnym w warstwie metaforycznej uczy, e warto mie nadziej. Jeli synem marnotrawnym jest kady grzesznik, ajego ojcem Bg, to przypowie uczy, e naley zej z drogi grzechu, obieca popraw, ukorzy si i wwczas wrci do Boga. Podobn wymow maj przypowieci o zabkanej owieczce i o robotnikach w winnicy. 3) Na przykadzie wszystkich ludzi, ktrzy zetknli si z Chrystusem podczas jego trzydziestu trzech lat ycia ziemskiego, wida, jak wielk, twrcz moc ma nadzieja: wskrzeszenie azarza, darowanie win Marii Magdalenie i przywrcenie jej czci. 4) Samo ycie Chrystusa, a przede wszystkim jego mka i mier, zawieray jednoczenie element nadziei, obiecyway odkupienie win wszystkich ludzi, byy nadziej zmartwychwstania. 5) Apokalipsa w. Jana nie jest jedynie zapowiedzi zagady. Celem tej wypowiedzi byo przedstawienie - dla podniesienia na duchu pierwszych chrzecijan w cikich czasach przeladowa (danie nadziei) ostatecznego triumfu Dobra nad Zem, std w Nowym Jeruzalem nad brzegiem rzeki ronie drzewo, ktrego licie su do uzdrowienia narodw. (Apokalipsa 22, 2). Mitologia - 1) Chocia o yciu

101

bohaterw mitologicznych czsto decydowali: bogowie, ludzie podejmowali trudy: osignicia wyznaczonych celw, ma-v; jc nadziej na zwycistwo. Taki byt3 Odys, krl Itaki, ktry z powodu gniewu~ Posejdona nie mg dotrze do swej'; ojczyzny. Upr i nadzieja na osignicie celu kazay mu pokonywa kolejne tru-:: dy (burze morskie, rozbicie statku), po-': kusy (u czarodziejki Kirke, u Nauzykai);'' a czsto puapki (w jaskini Cyklopa): Nadzieja na ujrzenie ukochanych brzegw wyspy i wiara w wierno Penelopy pozwoliy mu osign cel. 2) Bohaterem tragicznym jest w mitologii Edyp,ktry znajc przepowiedni na swj' temat, mia nadziej na przechytrzenie Losu (opuci krlestwo, mylc, e wadcy Koryntu s jego rodzicami). W ten sposb, nie wiedzc o tym,'.. umoliwi spenienie si kltwy cicej nad rodem Labdakidw. 3) Demeter to archetyp matki cierpicej, ktra po stracie Kory nie zrezygnowaa z nadziei; odzyskania crki. Wdrowaa po wiecie smutna, z potarganymi wosami, w porwanej szacie. Aby wymc n~ Zeusie oddanie crki, spowodowaa, e ziemi grozia zagada (wyschy rzeki, gleba nie rodzia). Nadzieja Demeter spenia si czciowo: Kora-Persefona wraca z Hadesu na kilka miesicy w ro-' ku, niosc ze swoim powrotem nadziej" nowego ycia (odradzajca si wiosn przyroda). 4) Nadzieja przywiecaa uczestnikom wyprawy po zote runo. Dowodzi ni Jazon. W swojej podry do Kolchidy Argonauci musieli pokona wiele trudw (walki, sztormy morskie, pokusy zaniechania wyprawy np. na wyspie Lemnos). Dotarli w kocu do Kolchidy, a tam Jazon urzeczywistni swj zamiar, wykorzystujc czary Medei, ktra go pouczya, jak pokona smoka, strzegcego zotego runa. Sofokles "Antygona" Bohaterka tragedii sprzeciwia si rozkazowi Kreona, majc nadziej, e boskie prawa maj pierwszestwo w yciu czowieka, tote chciaa sobie i swemu bratu Polinejkesowi zapewni moliwo wejcia do krainy umarych. Zamaa rozkaz wadcy, gdy bya przekonana o

susznoci swoich racji, przywiecaa jej wic nadzieja sprawiedliwego osdzenia jej czynu przez bogw. Horacy "Exegi monumentum", "Non usitata" - Przeciwstawiajc kamiennym blokom, z jakich zbudowane zostay piramidy, spiowi, z ktrego odlewa si pomniki - sowo poetyckie, ktrejest tworzywem literatury, Horacy wyraa nadziej: nie wszystek umr (non omnis moriar). Jest to nadzieja niemiertelnoci poezji i sawy po mierci (mnie argonautw pozna Kolchida, Gelonw kraj, Dak, co tumi trwog). Por. take pie XXIV Kochanowskiego ("Niezwykym i nie leda pirem opatrzony") oraz fraszk "Ku muzom". Literatura redniowieczna - 1) Szczeglna nadzieja przywiecaa redniowiecznym ascetom. Wierzyli oni, e yciem penym wyrzecze, skromnym, surowym, pozbawionym przyjemnoci i uciech zaskarbi sobie ycie wieczne i moliwo obcowania z Bogiem. W imi tej nadziei w. Aleksy wyrzek si bogactw, porzuci mod on i skaza si na samotno, upokorzenia; za w. Szymon Supnik na samotnicze ycie przez wiele lat w celi na supie; w. Franciszek natomiast, majc nadziej naladowania we wszystkim Chrystusa i uzyskania zbawienia, wybra ycie w ubstwie i pokorze, sh~c najbiedniejszym. 2) Sredniowieczna literatura dworsko-rycerska wykreowaa wzorzec idealnego rycerza, ktry zgodnie z kodeksem rycerskim mia by nieulky, szlachetny, zawsze stawa w obronie sabszych, by wiernym swemu seniorowi, broni wiary chrzecijaskiej, nie goni za zyskiem i prn saw. Wymagao to wielu wyrzecze. Rycerzom przywiecaa nadzieja zblienia si do ideau, takiego jak np. Roland, Cyd, Lancelot, Galahad, krl Artur. Rycerzom Bractwa Okrgego Stou dodatkowo przywiecaa nadzieja zdobycia w. Graala. Dante Alighieri "Boska Komedia" Nad wejciem do Pieka widnia napis: Porzucie wszelk nadziej, wy, ktrzy tu wchodzicie. Bya to wic zapowied wiata pozbawionego tej wartoci, ktra agodzi bl

wszelkich cierpie, bo istnieje przecie nadzieja na ich zako czenie. J. Kochanowski "Nie porzucaj nadzieje, jako si kolwiek dzieje" (pie IX, ks. II): Wobec zmiennoci Fortuny (bo z nas Fortuna w ywe oczy szydzi) i niezbadanych wyrokw boskich, czowiek powinien zachowa rwnowag ducha (lecz na szczcie wszeakie serce ma by jednakie) oraz zaufa Bogu i w nim pokada nadziej: sia Bg moe wywrci w godzinie, a kto mu kolwiek ufa, nie zginie. J. Kochanowski "Treny" - W trenach X-XI zrozpaczony ojciec daje wyraz kryzysowi wiary. Si rzdzc wiatem nazywa nieznajomym wrogiem, twierdzi, e rzdzi ona w sposb chaotyczny, bo nie ma zalenoci midzy yciem bogobojnym, a brakiem nagrody za nie. W trenach XVII-XIX osiga on rwnowag ducha. Jako syn marnotrawny wyznaje swe winy wobec Boga i ma nadziej na przebaczenie: Wielkie przed Tob s wystpy moje (...) uyj dzi panie nade mn litoci. W. Szekspir "Makbet" Czarownice swoimi przepowiedniami obudziy w Makbecie nadziej na zdobycie wadzy. Nadzieja ta dodatkowo przybraa na sile, gdy zaczy si spenia pierwsze wrb y (Makbet zosta ta.nem Kawdoru, a Duncan zapowiedzia wizyt w jego zamku). Nadziei zdobycia tronu (za kad cen) towarzyszya wiara, e kolejne zbrodnie mona ukry, tote jedna pocigaa za sob konieczno popenienia nastpnej. W. Szekspir "Hamlet" Krlewicz duski postrzega wiat jako nie plewiony ogrd, a Dani jako wizienie. Umie wskaza zo, wie, co naleaoby zmieni i ma nadziej, e potrafi to zrobi. Wierzy, e dokona zemsty i zabije Klaudiusza, e wypeni polecenia ojca. Nadzieja okazuje si zwodnicza. Hamlet jest zbyt saby psychicznie, zbyt zagubiony we wasnych rozmylaniach. Molier "witoszek" - Wkradajc si podstpnie do domu Orgona i udajc czowieka gboko wierzcego, Tartuff pragnie zdoby wszystko: dom i majtek swego gospodarza, ale poniewa apetyt ronie w miar jedzenia, chce take uwie Orgonowi

on. Przypadek sprawia, e nadzieje witoszka nie mog si zici, cho by on bardzo bliski celu. J.W. Goethe "Faust" - Doktor Faust, ktry posiad wszelk wiedz dostpn czowiekowi owiecenia (medycyna, prawo, teologia), nie uwaa, aby osign granic ludzkich moliwoci poznania, nie uwaa si te za czowieka szczliwego. Jest rozczarowany da wiedzy ksikowej, tote spotkanie z Mefistofelesem daje mu nadziej na spenienie marze. Za obietnic szcz~ cia Faust zaprzeda dusz. Cena wysoka za - by moe - tylko chwil szczcia; Fausta kusi te nadzieja poszukiwa, poznania wszelkich tajemnic wiata. G.G. Byron "Giaur" - Po mierci ukochanej Leili Giaura trzyma przy yciu tylko nadzieja dokonania zemsty na Hassanie. Przygotowuje si do niej starannie, a pniej dugo napawa wido; kiem konajcego Hassana, by nad jegc~ trupem wypowiedzie sowa jam spent~ swoje, zemci si nad tob. Po dokon~~ niu zemsty Giaurowi nicju w yciu ni~ pozostaje, dokona ywota w klasztorze~ ze spokojem oczekujc mierci. A. Mickiewicz "Konrad Wallenro - To wanie nadzieja zniszczenia : konu Krzyackiego, zadanie wrogc klski, z ktrej nie podniesie si nawet po stu latach, kae Waltero~ -Alfowi przywdzia mask, ukry s prawdziwe oblicze, dziaa metoda podstpu i zdrady. Liczy si tylko cel, ktrego bohater dy, sposoby je osignicia, zgodnie z zasad Mach vellego, nie podlegaj ocenie moralr Tu nadzieja jest dwuwartociowa: j czynnikiem mobilizujcym, obiec zwycistwo, ale zawiera te w so zapowied klski. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Prometejski bunt Konrada wyn z wiary we wasn moc, ale take z dziei na stworzenie wiata lepsze w ktrym nie bdzie blu i cierpienia (zanucibym pie szczliw). 2) Postawaksidza Piotra take okrelonajest przez nadziej, ale sprowadza si ona do rozumienia sensu cierpienia i ofiary. 1 takjak mka Chrystusa nie bya daremna, tak te martyrologia narodu polskiego jest celowa i przez Boga za-

102

planowana. Chrystus cierpia z nadziej zmartwychwstania, z Polskjest podobnie. Bya to prba wyjanienia naszej historii i dania narodowi nadziei. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" W "Epilogu" Mickiewicz pokaza emigracj polsk skcon, rozalon, bo pozbawion nadziei na powrt do kraju: utraciwszy rozum w mkach dugich, plwaj na siebie i r jedni drugich. Dlatego utwr powsta jako ch przeniesienia cudem na ojczyzny ono wszystkich zbiegw z paryskiego bruku. Dawa nadziej i otwiera jasn przyszo przed narodem, ktry zaniecha wani i sporw, dziaa wsplnie i pamita o swojej tradycji. J. Sowacki "Kordian" - Mimo przegranej w gosowaniu, Kordian uda si do sypialni cara, majc nadziej na zabicie tyrana. Bohater naiwnie wierzy, e potrafi tego dokona sam, e czyn ten rozwie spraw niepodlegoci Polski. Jego nadzieje s cakowicie oderwane od realiw politycznych, nie uwzgldnia on take w swoich planach wasnej osobowoci. Nadzieje na spenienie wielkiej misji dziejowej oka si do tego stopnia mrzonkami, e sam bohater w szpitalu wariatw nazwie je szalestwem. J. Sowacki "Grb Agamemnona" Podr w przeszo Grecji suy do ocenienia sytuacji w Polsce. Konfrontacja czynw Grekw i Polakw zawstydza piszcego, std utwr pisany jest z nadziej, e mwienie narodowi bolesnych prawd (pawiem narodw bya i papugct; sp ci wyjada nie serce, lecz mzgi) wyjdzie mu na dobre, dokona swego rodzaju wstrzsu i oczyszczenia. Nard przestanie y mitami. J. Sowacki "Testament mj" Poeta wypowiedzia w nim znamienne sowa: l.ecz zaklinam, niech ywi nie trac nadziei i przed narodem nios owiaty kaganiec, a kiedy trzeba na mier id po kolei, jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec, ktre byy nakazem walki do koca i ofiary najwikszej - ycia. Stay si yciowym mottem onierzy Szarych Szeregw. Nakazyway zachowywa nadziej nawet wtedy, gdy rzeczywistoj

odbieraa (por. A. Kamiski "Kamienie na szaniec"). Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Zwiedziony obietnic Dziewicy (wiel ka mio, sawa), hrabia Henryk porzuca dom, on, dziecko, majc nadziej na zrealizowanie ideaw, przeycie czego niezwykego, oderwanie si od spraw przyziemnych. Zarwno nadzieja na wielk, romantyczn mio, jak te romantyczne marzenie o wielkoci i sawie, o odegraniu szczeglnej roli w historii doprowadz hrabiego Henryka na skraj przepaci. C.K. Norwid "Klaskaniem majc obrzke prawice", "Co ty Atenom zrobi, Sokratesie" - W obu utworach pojawia si charakterystyczny motyw niezrozumienia przez wspczesnych, odrzucenia, czsto te upokorzenia artysty (jednostki wybitnej) i jego dziea (sztuki). Powraca wic nadzieja na szacunek u pniejszych pokole (syn minie pismo, lecz ty spomnisz, wnuku; jeszcze grb Twj odemknq powtrnie). Nadzieja na odrodzenie (zmartwychwstanie) idei, czynu, dziea pojawia si te w: "Fortepianie Szopena", "Do obywa tela Johna Browna", "Bema pamici aobnym rapsodzie". H. Balzac "Ojciec Goriot" Rastignac przyjeda do Parya peen wiary, e "nauk i prac ludzie si bogac". Ma on nadziej na szybki awans spoeczny. W zderzeniu z rzeczywistoci Parya, gdzie pienidz jest ultima ratio mundi, jego pragnienia zmieniaj swj ksztat. Wyzbyty modzieczych nadziei ywionych wobec miasta, ktre nie daje szansy, mwi: teraz si sprbujemy. B. Prus "Lalka" - Mio i nadzieja zdeterminoway ycie Wokulskiego. Stach, zakochany jak Werter, wszystkie swoje dziaania podporzdkowuje zdobyciu panny Izabeli. Na Bakany jedzie tylko po to, aby zarobi due pienidze i zaimponowa tym ckiej. Kupno konia, powozu, przelicytowanie kamienicy ckich, pojedynek z Krzeszowskim - wszystko to dyktowane jest nadziej, e odmieni si wreszcie serce ukochanej. To dla zudnej nadziei askawszego spojrzenia lub pozwolenia ucaowania rczki Izabeli, Wokulski bdzie

paci dugi jej ojca i spenia najbardziej upokarzajce kaprysy Belci (Rossi, Molina). H. Sienkiewicz "Krzyacy" Aby odzyska uprowadzon przez Krzyakw crk, Jurand udaje si do Szczytna. Tam zostaje upokorzony pod murami zamku: ten dumny, twardy i bezwzgldny dla wrogw rycerz wyzby si swojej buty, hardoci. To wanie nadzieja na odzyskanie crki kazaa mu zapomnie o rycerskim honorze. Pniej ju lepy i kaleki Jurand, darowujc ycie Zygfrydowi de Lwe, przekona si, i ma nadziej, e mona zo dobrem zwyciy. H. Sienkiewicz "Potop" (i caa "Trylogia") - Powie pisana "ku pokrzepie niu serc". Zarwnojej tre,jak i zakoczenie s tendencyjne, su przekazaniu pewnej idei. Nigdy nie mona wyzbywa si nadziei (sytuacja beznadziejna: potop szwedzki, krl opuszcza kraj, szlachta i magnaci przechodz na stron wroga, znikd pomocy). Od obrony Jasnej Gry (boska Opatrzno) wody potopu zacz~y opada. Tote nard pogodzony, zjednoczony, ufny w swe zwycistwo pokona kad przeszkod, bo nie ma takowych terminw, z ktrych bymy viribus unitis przy boskich auxiliach wyj nie mogli. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Przeladowanym chrzecijanom sowa w. Pawa dodaj nadziei: gdyby mwi jrykami ludzi i aniow, a mioci by nie znat bytby jako mied brzczca albo cymba brzmicy, tote nie potrafi oni nienawidzi nawet swych przeladowcw. Umieraj, rozszarpywani pczez dzikie zwierzta, z modlitw na ustach i nadziej w sercu, e Chrystus nakaza przebaczenie, wic mona wiat odmieni dobrem. Umieraj take z nadziej zmartwychwstania. M. Konopnicka "Contra spem spero" - Utwr nawizuje do sytuacji biblijnego Abrahama, ktry uwierzy wbrew nadziei. Tu cz si wiara w trwanie narodu i nadzieja jego zmartwychwstania (wierz w wskrzeszenie popiotw i koci). S. Wyspiaski "Wesele" Wystpujce w dramacie symbole maj niekiedy przeciwstawne znaczenia: Zygmuntowski dzwon

Dziennikarzowi kojarzy si z nieszczciem, smutkiem, aob, za Staczyk mwi o nim jako o symbolu. zwycistwa, potgi Polski, nadziei jej chwalebnego trwania; Chochoa mona interpretowa jako zo, martwot, zgubny sen, co bez wartoci, co si po zimie wyrzuca (mie), ale te jako warto pozytywn chronic ycie, pozwalajc trwa nadziei na lepsze czasy; z intencj wiary w przyszo i nadziej na pozytywn odmian i szczcie Gospodyni schowaa zot podkow. S. eromski "Ludzie bezdomni" - 1) Nadzieja na to, e wiat moe by lepszy, kieruje poczynaniami Judyma. Da on temu wyraz w referacie u doktora Czernisza. Jeli lekarze przestan by lekarzami ludzi bogatych, nie bd musieli umiera w wieku trzydziestu lat ci od cynku, a ich dzieci nie bd si rodziy upoledzone. Judym prawdziwie wierzy, e moe w pojedynk naprawi wiat, czuje si odpowiedzialny za choroby i cierpienia najbiedniejszych, on ktry wyszedt z motochu. Ta nadzieja nie opuszcza go w kolejnych etapach jego ycia: w Paryu, Warszawie, Cisach, Zagbiu. Wydaje si nawet przybiera na sile wraz z determinacj, zjak Judym chce spaci ten przeklty dfug. 2) Na przykadzie marze Joasi wida, e czsto nadzieje ludzi, ktrych los zetkn ze sob, wzajemnie si wykluczaj. Joanna, ktra nie miaa prawdziwego domu, pragnie go stworzy z Judymem. Jej nadzieje s skromne i... wrcz banalne wobec jego ideaw: dom peen prostych sprztw, firanki w oknach. W ostatniej rozmowie dr Tomasz przekreli jej marzenia sowami: nie mog mie ani ojca, ani matki, ani ony, ani jednej rzeczy, ktr bym prrycisn do serca z mitoci. J. Conrad "Lord Jim" - Bohater powieci jest idealist. Wierzy w takie wartoci, jak honor, odpowiedzialno, poczucie obowizku. Chce by wierny ustalonym przez siebie zasadom niezalenie od okolicznoci. Takie rygorystyczne podejcie do ycia sprawia, e raz popeniwszy bd, musi ucieka przed wiatem i sob coraz dalej - a do Patusanu. Dopiero tu odywaj jego nadzieje na

103

odbudowanie zaufania ludzi, odzyskanie utraconego honoru bycie jednym z nich. Nadzieje maj to do siebie, e nie trwaj dugo. ycie dopdzio wiecznego uciekiniera. ycie = Brown. S. eromski "Przedwionie" Symbolem nadziei s w powieci szklane domy. Jest to Seweryna Baryki sen o Polsce, w ktrej wszyscy bd mieli mieszkania: wygodne, przestronne, higieniczne, nowoczesne. Bd to domy: w miastach i na wsiach, szpitale, muzea, domy dla pracujcych, inteLigencji i przecitnych, szarych ludzi (...), pokoje najczystsze, najzdrowsze, najtadniejsze (...). Sam dom... buduje si w cigu trzech, czterech dni. F. Kafka "Proces" - Przez cay czas Jzef K. ma nadziej, e uda mu si wygra proces, std jego kolejne przedsiwzicia: zaangaowanie adwokata, prby przekupstwa, wdrwki w labiryncie korytarzy i pokoi sdu. Jzef K. dugo nie traci nadziei, a do ostatniej sceny, gdy bez oporu da si wyprowadzi do kamienioomw. Chciaoby si rzec: pki ycia, pty nadziei. Los Jzefa K. jest bowiem metafor ycia ludzkiego. T. Borowski "Opowiadania" ("Prosz pastwa do gazu") Winiom kierowanym do krematoum daje si faszyw nadziej, nie odpowiadajc na pytania, co z nimi bdzie. Jest prawo obozu, e ludzi idqcych na mier oszukuje si do ostatniej chwili. Jest to jedyna dopuszczalna forma litoci. Cz. Miosz "Nadzieja" Warunkiem nadziei jest, wedug poety, wiara, e ziemia nie jest snem, lecz ywym ciatem. Zrodzi si ona moe tylko wtedy, gdy lepiej i mdrzej spojrzymy na wiat i ycie, gdy wtedy dostrzeemy ich pikno (kwiat nowy i gwiazd niejedn), dajce nadziej na lepsze jutro. H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem" - W relacji Marka Edelmana cigle powraca motyw nadziei, jak yli ludzie w getcie warszawskim. Nadzieja na przeycie jeszcze jednego dnia, tygodnia, dwch. Ratujc skazanych z Umschlagplatzu, Edelman dawa im nadziej ycia, a take ofiarowywa moliwo przeycia czego innego ni strach, np. mioci.

Tak zudn nadziej pielgnuj w sobie ydzi, ktrzy odjedaj do obozw, wielkodusznie obdarowani kilkoma bochenkami chleba: tyle chleba nikt by przecie nie marnowa, daj jedzenie, wic chc, aby yli. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - W przeciwiestwie do bohaterw "Opowiada" Borowskiego, winiowie sowieckich agrw zachowuj nadziej. Jej symbolem s przekazywane zdjcia, czytane setki razy listy, spotkania w domu swidanij. Kady z winiw ma swoje mae marzenia i nadzieje: Jewgienia Fiodorowna wierzy w moliwo odrodzenia si przez mio; dla Natalii Lwownej nadziej s "Zapiski z martwego domu" Dostojewskiego, wie, e nawet std ma jedno wyjcie samobjstwo; jeden z oficerw ze swojej godowej racji chleba odkrawa kawaki i suszy je w nadziei, e suchary te zje podczas ucieczki z obozu - to trzyma go przy yciu. Najwiksz zbrodni jest odbieranie ludziom nadziei, a na tym wanie opierao si funkcjonowanie pastw totalitarnych. Por. Orwella "Rok 1984": Winston dugo ma nadziej, e moe podj walk z systemem. Wierzy w zwycistwo, wierzy w mio. Jednak w takiej rze czywistoci jednostka nie ma szans: Policja Myli ma wgld w myli obywateli, ledz ssiedzi i najblisi, donosz wasne dzieci. Pozbawienie czowieka nadziei to najwiksze zwycistwo Wielkiego Brata. A. Camus "Duma" - Nadzieja pokonania za w postaci szalejcej w Oranie dumy przez przeciwstawienie mu rzetelnego i sumiennego wykonywania swoich obowizkw pomaga drowi Rieux codziennie od pocztku rozpoczyna zmagania z chorob, nie chorym otuch i wiar, dawa nadziej ju samym swym pojawieniem si. Doktor Rieux nie rezygnuje, z uporem nacina dymice, aplikuje proste rodki. Robi to wszystko nie w nadziei zbawienia. Wierzy, e mona by witym bez Boga. W. Golding "Wadca much" Grupa angielskich chopcw musi przeczeka na bezludnej wyspie zagroenie wybu chem bomby atomowej. Warunki tego miejsca przypominaj raj i

modzi rozbitkowie wierz, e mog stworzy doskonae, harmonijne spoeczestwo. Podzielili obowizki, ustanowili prawa, demokratycznie wybrali przywdc. Maj nadziej, e w ten sposb uda im si doczeka pomocy. Jednak nadzieje zbiorowoci s niszczone przez partykularne interesy. Oto bowiem Jack, majc nadziej, e zostanie przywdc, niszczy marzenia o moliwoci stworzenia raju na ziemi. Cz. Miosz "Traktat moralny'~ Poemat wchodzi w skad tomiku "wiato dzienne" (1953) i jest wyrazem wiary poety w moliwoci czowieka, ktry ocalenie w czasach pogardy moe znale jedynie w sobie: nie jeste jednak tak bezwolny, a choby by jak kamie polny, lawina bieg od tego zmienia, po jakich toczy si kamieniach (...), moesz, wic wpty na bieg tawiny. Nigdy nie mona si wyrzec dobra i prb ocalenia czowieczestwa. Czsto nadzieja ratunku i ucieczki kryje si w rzeczach prostych: zdrowie rwnowaga ducha, widok dziecka, bezpieczna codzienno, ktr trzeba chroni - oto wiat twj (.,.), politycy gr ju przegrali. M. Hasko "smy dzie tygodnia" patrz: pokolenie stracone. G. Garcia Marquez "Nie ma kto pisa do pukownika" - Stary pukownik Aureliano Buendia, uczestnik wojny domowej, od lat czeka na list, w ktrym rzd oficjalnie uznaby jego zasugi wojenne i przyzna mu sta rent. Bohater opowiadania yje w wiecie zudnych nadziei (zupenie przeciwnie ni jego ona), ich symbolem s w utworze: list, ktry nigdy nie nadejdzie i kogut, ktry pozwala pukownikowi wierzy, e w najbliszych walkach kogutw jego faworyt wygra, a pukownik dziki temu zdobdzie pienidze. A. Bursa "Nadzieja" - W prowokacyj ny sposb ukazane skromne marzenia ludzi z okresu "naszej maej stabilizacji": troch barw do szarzyzny ycia, realizacja choby jednego zamierzenia, szczera, przyjacielska rozmowa, posiadanie kogo bliskiego, to ju widnokrg rozwietlony (...) tczcl. Nadzieje s na miar czasw: do ubogie;

wiadomo tego faktu kae poecie zakoczy wiersz sowami: jeli uda nam si to, comy zamierzali (...) to zalej si jak jasna cholera. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem"- Wydaje si, e w rzeczywistoci szpitala psychiatrycznego nic nie mona zmieni: s okresowi i s chronicy, Wielka Oddziaowa nie pozwala na najmniejsz samodzielno, odruchy buntu tumi si lekami, prysznicami lodowatej wody lub najbardziej radykalnie - lobotomi. Pojawia si tu jednak Mc Murphy (karciarz, dziwkarz, awanturnik). Okazuje si, e zawsze trzeba prbowa walczy i mie nadziej. Mc Murphy daje pacjentom nadziej na normalne ycie. Pokazuje im, e mona wygra. Zatriumfowa, gdy Wielka Oddziaowa zacza si go ba. I to jest nadziej jej pokonania. J. Gowacki "Antygona w Nowym Jorku"-Akcja dramatu toczy si w rodowisku nowojorskich bezdomnych (homlesw), ktrzy yj z dnia na dzie na jednej awce w parku. Zdawaoby si - wiat bez nadziei. Jednak kady z trzech gwnych bohaterw pielgnuje wasne marzenia: Sasza wierzy, e wrci do Petersburga, Pcheka marzy o przyjedzie Joli i powrocie do rodzinnej wsi, portorykaska dziewczyna, Anita ma nadziej, e za uzbierane tu pienidze otworzy w swoim miasteczku may sklepik. To s ich mae wiaty, ubouchne nadzieje. * "Nadzieja matk gupich? Nieprawda, znam wielu mdrych ludzi". (B. Shaw) * "Marzenia... te due i te malekie". (Sowa popularnej piosenki) * "eby co robi trzeba mie nadziej, e si tego dokoczy". (L. Tostoj) * "Nadzieje ludzkie sjak kwiaty na ce: jednakowo rnorodne i jednakowo krtkotrwae". (F. Mauriac) * "Nie wyrzucaj bohatera z twej duszy, dzieryj odwanie twoj najwysz nadziej". (Zaratustra) * "Kady prowadzi jak kalkulacj, ktr nazywamy nadziej". (Platon) * "Nadzieje uczonych s pewniejsze ni bogactwa

104

nieukw". (Demokryt) * "Nie naley ani okrtu przytwierdza na jednej kotwicy, ani ycia opiera na jednej nadziei". (Epiktet) * "Dla zwycionych jedyn nadziej jest wyzby si nadziei". (Wergiliusz) * "On przeciw nadziei uwierzy". (List w. Pawa do Rzymian 4, 18) * "Wiara, Nadzieja, Mio, to troje: a z nich najwiksza jest mio". (I List w. Pawa do Koryntian 13, 13) * "Porzucie wszelk nadziej, wy, ktrzy tu wchodzicie". (Dante Alighie) * "Nie porzucaj nadzieje, jako si kolwiek dzieje". (J. Kochanowski) * "Niech ywi nie trac nadziei". (J. Sowacki)

Naprawa pastwa Naprawa pastwa - Koncepcje zawarte w publicystyce, filozafii i literaturze, zmierzajce do wskazania niedomogw w funkcjonowaniu pastwa oraz propozycje zmian. Platon - "Pastwo" - Jest to obraz doskonale zharmonizowanej spoecze noci, gdzie trzem funkcjom duszy (rozum, odwaga, podanie) odpowiada by miay funkcje: rzdcw, onierzy i rolnikw. Platon wykorzystuje w swojej koncepcji analogi midzy budow i funkcjonowaniem jednostki (stanowi organiczn cao) a polis. Rozwijajc sw psychopolityczn koncepcj analogii doszed on do wniosku, e tak jak czowiekiem rzdzi rozum, tak te w pastwie powinni panowa filozofowie. Swymi propozycjami przeciwstawia si Platon tendencjom indywidualistycznym w pastwie. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - Staroytny wtek wojny trojaskiej sta si dla Kochanowskiego pretekstem do mwienia o sprawach wspczesnej mu Rzeczypospolitej. Pokaza pastwo z chwiejnym i nieudolnym krlem na czele, gdzie szerzy si przekupstwo, gdzie nie przestrzega si prawa. Sytuacj w Troi podsumowa Ulisses (pose grecki), ktry stwierdzi: O nierzdne krlestwo i zginienia bliskie,

gdzie ani prawa wac, ani sprawiedliwo ma miejsce, a wszytko zotem kupi trzeba. Druga pie chru skierowana jest do rzdzcych, wskazuje na ich szczeglne miejsce w spoeczestwie, uczy odpowiedzialnoci. J. Kochanowski "Pie V, ks. II" (O spustoszeniu Podola) - Utwr nawizuje do napaci Turkw na Podole w 1575 r. Poeta krytycznie ocenia postaw szlachty, ktra ani sama nie broni zagroonej ojczyzny (Wsiadamy? Czy nas phniski trzymaj?), ani nie daje pienidzy na opacenie wojska (Skujmy talerze na talery, skujmy, a onierzowi pienidze gotujmy). J. Kochanowski "Pie XIX, ks. II" (O dobrej slawie) - Sens utworu sprowadza si do stwierdzenia: sumy poczciwej slawie, a jako kto moe, niech ku poytku dobra splnego pomoe, co poeta nastpnie rozwija tumaczc, jak mona rne swoje zdolnoci spoytkowa dla dobra pastwa. A. Frycz Modrzewski "aski, czyli o karze za mobjstwo" Jest wyrazem protestu pisarza humanisty przeciwko niesprawiedliwoci prawa polskiego, wobec ktrego obywatele pastwa nie s rwni. Modrzewski podnosi tu kwesti, e zarwno wobec praw natury, jak i praw boskich kara za spowodowa nie mierci powinna by taka sama dla przedstawicieli wszystkich stanw. A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej" Utwr jest sum pogldw na temat ksztatu i organizacji nowoczesnego pastwa. Traktat skada si z piciu ksia, obejmujcych najwaniejsze w funkcjonowaniu pastwa dziedziny: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kociele", "O szkole". Gwne postulaty Modrzewskiego: nacisk pooony na moraln stron ycia (propozycja powoania cenzora, ktry kontrolowaby sposb ycia i morale obywateli); oddzielenie spraw Kocioa od pastwa, Koci podporzdkowany pastwu; pienidze z dbr kocielnych i klasztornych przeznaczone na rozwj szk (opodatkowanie); wojny s zem, tote pisarz nie popiera wojen zaborczych, ale

nowoczesne pastwo powinno umie broni swoich granic. ` P. Skarga ,Kazania sejmowe" Zawierajce metaforyczny obraz upadku Rzeczypospolitej, trawionej licznymi chorobami. Wedug P. Skargi byy to: brak mioci ojczyzny, niezgoda wewntrzna, osabienie wadzy krlews~ej, niesprawiedliwe prawa oraz niebezpieczestwo herety,ckiej zarazy. Pa stwo porwnuje on do matki, a liczne nieprawidowoci do chorb, ktre ku mierci sZybko przywie j mog: Leczcie pierwej t chor swoj matk, t mil ojczyzn i Rzeczpospolit. Jego wizja pastwa opieraa si na idei silnej wadzy krlewskiej podporzdkowanej Kocioowi. "Kazanie wtre: o mioci ku ojczynie" koczy sugestywna metafora ojczyzny porwnanej do toncego okrtu i obywateli, ktrzy myl tylko o ratowani u swego ycia i wasnego dobytku. W. Szekspir "Hamet" - Mody krlewicz duski postrzega wiat jako nie plewiony ogrd, za Daniajest dla niego wizieniem, w ktrym gwnym stranikiem pozostaje Poloniusz. Hamlet nie godzi si ze stanem pastwa, gdzie wadcajest zbrodniarzem, ktry wszystkich ledzi, podsuchuje, niewygodnych w skrytobjczy sposb usuwa. Hamlet dostrzega zo w pastwie, nie chce go zaakceptowa, ale brak mu siy wewntrznej i odpornoci, aby to zmieni: refleksja plcze szyki. W. Potocki "Nierzdem Polska stoi" -Utwrjest krytyk pastwa, w ktrym co rok to nowe prawa i konstytucyje, co powoduje, i nikt nie jest w stanie przestrzega praw zmieniajcych si z szybkoci corocznych kalendarzy. Prawojest take niesprawiedliwe wobec obywateli: egzekwowane jest przestrzeganie praw, pacenie podatkw tylko przez najubosze warstwy szlacheckie (ktrzy si na dziesitej opieraj czci). W. Potocki "Pospolite ruszenie" - Obraz pastwa, ktrejest atwym upem dla najedcw, poniewa jego gwna sia obronna, jak jest pospolite ruszenie, w ogle nie funkcjonuje. Szlachta jest leniwa, niechtna, egoistyczna: wolna, rwna szlachta grozi rotmistrzowi, kt ry omieli si j obudzi, sdem

w Proszowicach. W. Potocki "Zbytki polskie" W utworze pojawia si pytanie: o czyme Polska myli we dnie i nocy? Wiersz jest odpowiedzi na nie: o bogaceniu si, wystawnym yciu, na pokaz (ey sze zaprzgano koni do karocy). Nikt nie myli o gincej Rzeczypospolitej. Kon sekwencj takiego ycia obywateli jest to, e si co rok w granicach swych ojczyzna zwa. Por. te wiersz Potockiego pt. "Niech pi pijany", w ktrym poeta prLedstawia sugestywn wizj gbokiego upadku ojczyzny. I. Krasicki "W minister" Alegoryczny obraz pastwa, w ktrym poddani kierujcy si bezmylnoci domagaj si zmian. Funkcje ministra peni kolejno: lis, mapa - za kadym razem ze szkod dla pastwa. Powrci wreszcie powolny, ale skuteczny w minister, by rzeczy mogy i z wolna, ae porzcldnie. I. Krasicki "wiat zepsuty" - Jest rejestrem dalszych wad obywateli (pijastwo, bezbono, zdrady, zawi, ch bogacenia si za wszelk cen, rozpusta), ktre nieuchronnie prowadz kraj do zguby ten nas nierzd pokona i zgubi. Satyr koczy metafora ojczyz ny jako toncego okrtu. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" - Zasad kompozycyjn komedii jest przeciwstawienie dwch ugrupowa szlacheckich: postpowego (Podkomorzy, Walery) i staroszlacheckiego, wstecznego (Starosta). Omieszajc pogldy Starosty Gadulskiego, Niemcewicz jednoczenie opowiada si za: tronem dziedzicznym, Sejmem stale obradujcym, zniesieniem liberum veto, wolnoci chopw, mdrym, nowoczesnym wychowaniem modziey. Jego pogldy streszczaj sowa Podkomorzego d~ zawsze ustpowa powinien krajowi. S. Staszic - "Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego" - iTkazay si tu przed rozpoczciem Sejmu Czteroletniego i postuloway konieczno reform w pastwie. Sowa: zawsze takie Rzeczypospolite bdct, jakie ich modziey chowanie streszczaj sd Staszica na temat roli edukacji i wychowania modych obywateli. Tu po zakoczeniu nauki w szkole powinni oni rozpocz edukacj obywatelsk.

105

Szkoy miay wedug Staszica zosta upastwowione, a uczniowie powinni otrzymywa w nich przede wszystkim wiedz praktyczn, uatwiajc pniejsze ycie zawodowe i obywatelskie. Inne postulaty: uchway na Sejmie powinny zapada wikszoci gosw, naley znie liberum veto, ukrcajc w ten sposb szlacheck anarchi, trzeba wzmocni wadz krlewsk, wzmc si militarn pastwa (100tysiczna armia). S. Staszic "Przestrogi dla Polski" Postulat pastwa, w ktrym sojusz szlachecko-mieszczaski miaby by skierowany przeciwko magnatom (domaga si praw dla mieszczan), bo z samych panw zguba Poakw. Nie przewidywa praw obywatelskich dla chopw, cho domaga si zniesienia pa szczyzny. H. Ko,taj "Do Stanisawa Maachowskiego... o przyszym Sejmie Anonima listw kilka" Kotajowska publicystyka jest przykadem propozycji konkretnych reform ustrojowych: zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan; wolnoci dla chopw. Przestrzega szlacht przed moliwoci krwawej rewolucji, jaka nastpia we Francji; kadc jednoczenie nacisk na konieczno takich reform, ktre bd kreowa~ obraz nowoczesnego pastwa (np. rwno wobec prawa). W znanym tekcie pt.: "Do przewietnej deputacji" pisa: jakiego u nas pragniemy rzdu? Chcemy Polszcze wrci wolno, czy tylko niektrym familijom nad reszt niewonikw panujcych? J.J. Rousseau - "Umowa spoeczna" -Przekonanie autora, e dotychczasowe doktryny polityczne uzasadniay jedynie despotyzm, sankcjonoway tylko wadz zwierzchni stojc ponad ogem jej poddanych i niezalen od nich. Rousseau przeciwstawi im koncepcj umowy spoecznej, majcej ukonstytuowa taki ksztat pastwa, w ktrym obywatele s czonkami ciaa politycznego rzdzcego si wol powszechn, tzn. podlegaj jedynie ustanowionym przez siebie prawom i wybranej przez siebie wadzy. Jest rwnie za takim modelem pastwa, gdzie

wola powszechna respektuje jednoczenie wolno jednostki. S. eromski "Przedwionie" Tytu powieci jest metaforyczny, odnosi si bowiem do przeduajcego si w Pol sce przedwionia politycznego. To ju siedem lat mino od odzyskania niepodlegoci, a wadze cigle nie wiedz, jaki ksztat ma mie odrodzone pastwo. eromski "podpowiada" kilka moliwych rozwiza, cho nie opowiada si zdecydowanie za adnym z nich: droga rewolucji, w ktrej wyniku do wadzy dojd komunici; przeciwiestwem jej jest droga powolnych reform, pracy pastwowej, jak reprezentuje Szymon Gajowiec; trzecim wyjciem jest idealistyczna nadzieja i osignicia techniki, mogce stworzy istny raj na ziemi (szklane domy, o ktrych marzy SeweD'n Baryka). J. Tuwim "gal w Operze" Groteskowo pokazane pastwo, ktre charak teryzuje ostry podzia spoeczny: ci, ktrzy podjedaj do Opery drogimi samochodami, ubrani w kosztowne futra i bawi si tam pod czujnym okiem strzegcych ich bezpieczestwa tajniakw; oraz ci, ktrzy wstaj, gdy z ratusza bije trzecia i wioz do stolicy pene ywnoci wozy. Nie bez powodu na balu w operze dominuj generaowie, admiraowie i oficerowie. Jest to aluzja do rodzenia si pastwa wojskowego i policyjnego, w ktrym interesw najbogatszych strzee policja i wojsko (na tajniaka tajniak mruga). M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" Powie przedstawia Moskw lat dwudziestych, stolic pastwa totalitarnego, gdzie przecitny, szary obywatel yje skromnie lub wrcz biednie (palcy problem braku mieszka), tandetnie, co ujawnia widowisko Wolanda w teatrze Varittes. Wadza pogardza czowiekiem, kac mu y w aosnych warunkach materialnych oraz, co gorsza, zabijajc jego osobowo (nie istnieje wol no sowa, ani wolno mylenia, ani wypowiadania si, co bolenie unaocznia wtek Mistrza i jego powieci). Wszystkich "nieprawomylnych" w najprostszy sposb unieszkodliwia si, zamykajc w szpitalu wariatw lub po prostu

likwidujc (sygnaem tego jest np. tajemnicze zniknicie Lichodiejewa). W powieci wida, e naprawi trzeba ludzi, ktrych dzieem jest tak funkcjonujce pastwo. F. Katka "Proces" - Jedno z moliwych rozumie tej powieciparaboli, sprowadza si do interpretacji wzajemnych relacji midzy pastwem autorytarnym ajednostk, gdzie tajednostkajest od pocztku skazana na przegran. Obywatel w takim pastwie nie wie (i nie musi wiedzie), o co jest oskarony, a wszelkie jego prby dochodzenia pra wdy i sprawiedliwoci do niczego nte prowadz. Jest to pastwo o monstrualnie rozbudowanym systemie adrninistracyjnym, majce swoich stranikw, oskarycieli, sdziw (silne zhierarchizowanie). Wzajemne relacje czowieka i pastwa znakomicie oddaje tu porwnanie z labiryntem, przestrzeni labiryn tow jest bowiem pltanina korytarzy, poczekalni, pokoi, ktr bezskutecznie prbuje pokona Jzef K. G.Orwell - "Folwark zwierzcy" - Funkcjonowanie pastwa da si tu sprowadzi do uoglnienia: od utopii do antyutopii, bowiem zwierzta obalajce wszechwadz Jonesa na dworskim fol warku zamierzaj stworzy istny raj na ziemi: rwno wszystkich obywateli, sprawiedliwo, wsplne budowanie, rezygnacja z wszelkiej przemocy, po czym powoli i systematycznie ami wszystkie ustanowione przez siebie prawa, wyodrbnia si pord nich elita wadzy (winie), interpretujca na wasne potrzeby wszelkie przywileje (inne poywienie, inny rytm dnia np. wstawanie). Powoli pastwo rzdzone przez Napoleona przeradza si w totalitarny folwark, gdzie zwykli obywatele mog jedynie pracowa lub uda si na emigracj wewntrzn. G. Orwell "Rok 1984" Podobnie jak "Folwark zwierzcy" jest obrazem totalitarnego pastwa, w ktrym nie liczy si czowiek. Panujcym systemem jest angsoc, rzdzi niepodzielnie Wielki Brat, o ktrym nie wiadomo, czy w ogle istnieje. Czowiek poddany jest inwigilacji (Policja Myli), nie ma w tym pastwie miejsca

na nic, co indywidualne, nawet mio. Na przykadzie Winstona Smitha Orwell pokazuje prb buntu obywatela takiego pastwa, nastpnie skoinplikowany system amania osobowoci zbuntowanego, a do jego zgody na dominacj systemu. Ostatnie zdanie powieci brzmi: kocha Wielkiego Brara. W trakcie procesu na jednej z sesji Winston dowiaduje si od O'Briena, e Partia pragnie wadzy dla samej wadzy: wadza to nie rodek do celu, to cel. O pojedynczym obywatelu: czowiek to tylko pojedyncza komrka (...) Czy umiera si od obcinania paznokci? Co w takim pastwie naprawi? Zmieni trzeba wszystko, to znaczy zburzy, tak jak to zrobiono z Bastyli. * "Burzmy bastylie, zanim je zbuduj". (s.J. Lec> * "Czy prawo do naprawiania maszyny ma ten, ktry popsu". (A. Sandauer) * "I z drenia obywateli rysuja si fundamenty pastwa". (S. J. Lec) * "Ciemno w tym pastwie, gdzie otry na wieczniku". (S. J. Lec) * "De republica emendanda" ("O poprawie Rzeczypospolitej") (A. Frycz Modrcewski) "Wszystkie inicjatywy dotychczasowe kad nacisk na odrodzenie narodu. Tymczasem, moim zdaniem, sprawajest bardziej zoona - to nie nard si popsu, tylko pastwo si zepsuo i trzeba je naprawi". (E.J. Osmaczyk)

Narcyz Narcyz - W mitologii greckiej syn boga rzeki Kefisos i nimfy Liriope. Pikny modzieniec wzgardzi mioci nimfy Echo, za co zosta przez Afrodyt ukara ny nie dajc si speni mioci do samego siebie. Gdy Narcyz pi wod ze rda, zobaczy ta m wasne odbicie i zakocha si w nim. Umar z tsknoty za nieosigalnym przedmiotem swojej mioci, po mierci zosta zamieniony w kwiat o zimnej, obojtnej urodzie, nazwany jego imieniem. Sta si on pniej atrybutem boga podziemi Hadesa. Narcyz - symbol prnoci, mioci samego siebie

106

(zwaszcza wasnej urody), skonnoci do zamykania si w sobie; kapryno, introwersja. Narcyzm - termin uyty po raz pierwszy w 1899 r. przez S. Freuda w jego psychoanalizie, oznacza autoerotyzm, stan zakochania w sobie. Pniej pojcie rozumiane szerzej - jako odczuwanie silnych uczu pozytywnych w stosunku do siebie. Mi o samego siebie (narcyzm) powszechnie uznaje si za zjawisko raczej negatywne. Z pogldem tym polemizuje E. Fromm ("O sztuce mioci"): ten jest wspaniaym i prawym czowiekiem, kto kochajc siebie, w ten sam sposb kocha wszystkich. I. Krasicki "ona modna"Bohaterka satyry nie ma imienia i nazwiska, jest wic symbolem owieceniowej modnisi, kobiety prnej, w bezmylny sposb gonicej za mod. Jej gwn trosk s coraz to nowe suknie, powozy, zawsze odpowiednia oprawa dla wasnej osoby. Nie dba o ma, nie liczy si z nim, pogardza sub, ktr traktuje przedmiotowo. Chce by zawsze orodkiem zainteresowania. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" - Podobn do ony modnej postaci jest Starocina: skupiona na sobie, swoich dolegliwociach (gowa mi le robia przez noc ca, jestem w strasznej feblesie). Starosta wie, e ona ma gow nabit dymem romansowym, tote kade z nich ma swj odrbny wiat. Ona cigle buja w obokach, wielk przyjemno sprawia jej absorbowanie swoj osob caego otoczenia. Inni ludzie (m, pasierbica, znajomi) interesuj j o tyle, o ile moe si w nich "przeglda jak w lustrze" i potwierdza swoj warto. F. Schiller "Rkawiczka" Elementw narcystycznej postawy mona si dopatrze w bohaterce ballady-Marcie, ktrej cigle nie do hodw i ktra aby zaspokoi mio wasn wystawia na miertelnie niebezpieczn prb rycerza Emroda (trudno si dziwi, e rzuci rkawiczk i odszed). J. Sowacki "Fantazy" - 1) Hrabia Fantazjusz ma wiele cech narcystycznych (por. Hrabia z "Pana Tadeusza" oraz Zygmunt Korczyski z "Nad Niemnem"). Fantazy jest bardzo bogaty, tote moe sobie pozwoli na wiele

kaprysw (wanie fantazji), jak np. czste przebywanie za granic, lubowanie si w najnowszej modzie. Podczas rozmowy z Rzecznickim porwnuje siebie do Adonisa, ktremu adna kobieta nie powinna si oprze. Skupiony jest na sobie, ycie to dla niego kolejne wyzwania (wygrana w karty, zdobycie Dianny), w ktrych wyniku cigle potwierdza swoj warto. 2) Jego kobiecym odpowiednikiem jest hrabina Idalia - kobieta bogata, prna, ktr bawi wszelkie skomplikowane romanse, intrygi, jako e wnosz w ycie element niespodzianki, dreszczyk emocji (schadzka z Fantazym w cmentarnej kaplicy). Chce wyglda piknie, zachwyca wszystkich, z ycia bra tylko same przyjemnoci. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Porwnywalna z Idali jest Telimena, kobieta pikna, cho ju nie najmodsza, przywizujca ogromn wag do wy gldu zewntrznego, pragnca zwraca na siebie uwag, absorbowa towarzystwo swoj osob. Strojnisia, kokietka poszukujca ma, lubujca si w grnolotnych rozmowach o sztuce, piknie obcych krajobrazw. 2) Zblione upodobania ma Hrabia, ktrego swojsko Soplicowa nudzi i razi. Nie interesuj go sprawy kraju (walka, powicenie), poniewa jest typem piknoducha, ktry pragnie przej przez ycie, dostrzegajc tylko to, co wykwintne i doskonae lub dostarczajce emocjonujcych wrae. H. Bazac "Ojciec Goriot" - Obie crki Goriota (Anastazja i Delfina) odznaczaj si cechami narcystycznymi. Obie nastawione s na czerpanie z ycia przyjemnoci: poczynajc od stosownego maestwa, przez wygld zewntrzny (cigle nowe kreacje), ktry zapewni im akceptacj w salonach i dobr pozycj towarzysk, a do pragnienia posiadania kochanka, co skada si na peen obraz kobiety z wyszych sfer. Obie crki nie zwracaj uwagi na bl, jaki sprawiaj ojcu (wyciskaj go jak cyt ryn), adna te nie zjawi si w momencie jego mierci (nie maj czasu, nie wypada) ani na pogrzebie. Kiedy Rastignac zawiadamia Delfin o

cikim stanie jej ojca, ta martwi si tylko o to, eby nie paka, bo na balu bdzie miaa zaczerwienione oczy. B. Prus "Lalka" - Izabela cka wychowana w zbytku i luksusie, lubi otacza si kosztownymi rzeczami, na co dzie obcowa z piknem (w jej pokoju znajduje si popier$ie Apollina). Kobieta bardzo urodziwa, cho chodna i wyrachowana, niezdolna kocha nikogo poza sam sob. Gdy Wokulski zatroszczy si serdecznie o ckiego, ten powiedzia: Belcia tego nie potrafi. Potrafi natomiast brylowa w towarzyst wie, byszcze w czasie kwest wielkanocnych. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Niezwykle kapryna, egoistyczna i prna jest Emilia Korczyska. Skupia si wycznie na swoich dolegliwociach, lekturach (romanse), kosztownych drobiazgach (perfumy). Nie bierze pod uwag trudnoci, z ktrymi zmaga sijej m (kontrybucja, konflikt z Bohatyrowiczami), drani j, e Benedykt mwi o gospodarstwie i dzieciach. Aby zaspokoi egoistyczne kaprysy ony, Benedykt (bdc przecie w trudnej sytuacji finansowej) musi wyasygnowa na to pienidze. 2) Zygmunt Korczyski, wychowany przez matk na wiatowca i artyst, w gruncie rzeczy jest kracowym egoist: nie liczy si z uczuciami innych (zerwanie romansu z Justyn), pogardza ludmi, kpi z tych, ktrzy powicili si dla ojczyzny (o wasnym ojcu mwi: mj ojciec byt do najwy szego stopnia szkodliwym szaLecem). On sam pragnie w yciu tylko bra. H. Sienkiewicz "Quo vadis" - 1) Nar- . cystycznym typem jest Petroniusz, rzymski arbiter elegancji, hedonista, sybaryta, czowiek, ktry chcia zarwno piknie y, jak te piknie umrze. ' W swoim paacu stworzy wasny wiat, peen piknych i kosztownych przedmiotw, dokd zaprasza ludzi, ktrych : chcia goci, bo przebywanie z nimi sprawiao mu przyjemno. Jego ukochana niewolnica - Eunice - jest pikn kobiet, tote w jej zakochanych oczach ' Petroniusz-Narcyz przeglda si z roz- . kosz. 2) Osobowoci narcystyczn jest te sam Neron, ktry nigdy nie

ma do pochwa na temat swojej kiepskiej twrczoci. Patrz: kat. 3) Podobnie jego : okrutna ona, Poppea, kpica si w o- .!:'. lim mleku, przyzwyczajona do tego, e' ` zawsze osiga to, co chce. G. Flaubert "Pani Bovary" ona prowincjonalnego lekarza, Emma, jest zmczona monotonn codziennoci. Chce by bogata, modnie ubrana, uwielbiana, podziwiana. Poniewa niewysoka pensja Karola nie moe jej zapewni odpowiedniej pozycji w towarzystwie, nie wystarcza te pienidzy na zaspokojenie kolejnych kaprysw (drogi papier listowy, ksiki, suknie), Emma zamyka si w krgu swoich chorb, ktre maj podoe psychiczne: nie zaspokojona potrzeba znajdowania si w centrum uw~gi, wiecznej adoracji, otaczania si zbytkiem. Drani j m, przeszkadza dziecko. Marzy o wielkim (jak w powieciach) romansie, eby kochanek nosi j na rkach i umiera z mioci do niej. K. PrzerwaTetmajer "Ja, kiedy usta"Dlapodmiotu lirycznego mio jest jedynie rodkiem na zapomnienie o blu wiata i cierpieniu. Za pragnieniem rozkoszy zmysowych kryje si ch ucieczki od rzeczywistoci. Liryczne , ja" wiersza zdaje sobie spraw, e zapomnienie moe by tylko chwilowe. Tu sfera dozna erotycznych, ktra powinna stanowi rdo pozytywnych wrae, okazuje si lekarstwem zudnym dostarcza kolejnego rozczarowania. Podmiot liryczny wiersza ani przez chwil nie bierze pod uwag doznafi partnerki (ja, kiedy usta ku twym ustom chyl (...), chc, by myl ma omdlata na chwil, chc czu najwysz rozkosz zapomnienia). K. Przerwa-Tetmajer "Lubi, kiedy kobieta" - Wiersz jest poetyckim opisem zblienia erotycznego, w ktrym mczyzna (liryczne ,~ja") jest tylko obserwatorem, nie angaujcym si emocjonalnie. Jego postawa wprowadza do tego intymnego przecie faktu wiele chodu uczuciowego. Kobieta nie jest tu rwnoprawnym partnerem, staje si je dynie narzdziem zapomnienia, umoliwia chwilowe oderwanie

107

od rzeczywistoci. O. Wilde "Portret Doriana Graya" Na p alegoryczna powie inspirowana wtkami satanistycznymi i motywem faustycznym, jest opowieci o czowieku, ktry, chcc zachowa wieczn modo i pozosta niezmiennie pikny, staje si po prostu zy (dla Wilde'anie do pogodzenia bya sztuka i pikno z moraInoci). W powieci niszczeje i starzeje si posta na obrazie, ywy Gray korzysta z uciech ycia, szokujc wszystkich kolejnymi skandalami, gwnie jednak tym, e mimo wewntrznej pustki i amoralnoci zewntrznie pozostaje idealnie pikny i czysty. W okresie modernizmu wanie narcyz sta si symbolem skrajnego estetyzmu, kultu sztuki, czystego pikna. J. Iwaszkiewicz "Erotyk" (Wic plamic mojej psyche) - Podmiot liryczny wiersza nie przeywa mioci, ale j kreuje, nie skupia si na bogactwie dozna, ale na wysiku poszukiwania niezwykych porwna w dziedzinie sztuki i kultury, aby mc mwi o swych przeyciach. Utwr nie jest wiadectwem gbokiego uczucia, a jedynie popisem erudycji i koneserstwa lirycznego "ja", ktremu wiksz przyjemno sprawia obcowanie ze sztuk (barok, gotyk, obrazy van Dycka) ni pene przeywanie mioci (dostrzeganie partnerki). M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Ra abczyska byaby doskona pacjentk doktora Freuda. Dwa przykre przeycia z modoci (zawiedziona mio i nie zrealizowana kariera skrzypaczki) sprawiy, e zamkna si w swoim wiecie (marze o Michale i po mistrzowsku zagranym koncercie D-dur Brahmsa). Ta egoistka i zonica jest w gruncie rzeczy kobiet marzc o doskonaoci, piknie i harmonii. Czsto w jej wspomnieniach powraca motyw przegldania si w lustrze po to, aby moga potwierdzi sowa Michaa: die wunderschne Nase. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - Tytuowa bohaterka polubia Narcyza, Erlend nie jest bowiem stworzony do codziennego ycia, nu go

obowizki, rozczarowuje go Krystyna, ktra z piknej i pontnej dziewczyny staa si gospodyni i matk, tote ucieka na wojn. To Krystynie przybywa siwych wosw i zmarszczek, on za jest cigle mody, atrakcyjny, przystojny. Niekaman przyjemno sprawia mu adoracja innych kobiet. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" - Daisy jest kobiet pikn, tote podoba si wielu mczyznom, take Gatsby'emu. Nie jest jednak zdolna do prawdziwej mioci, wystarczajej podziw otoczenia, zachwyt nadjej urod, uwielbienie, adoracja. Jest pytka, zimna i pusta. Creczk traktuje jak maskotk. Daisy atwo zaimponowa: wystarcz ekskluzywne przyjcia, drogie samochody, kosztowne prezenty. Upewnia j to, e jest pikna i podana. H. Barrie "Piotru Pan" - Bohater jest symbolem czowieka, ktry nie chce wej w wiat peen problemw, nakazw, zakazw w doroso. Piotru najlepiej czuje si wrd elfw i ptakw, gdzie wiedzie ycie beztroskie i ciekawe (muzyka, zabawy, tace). Do ycia pod chodzi egoistycznie: do matki ma pretensj, e nie czeka cigle na niego i wstawia w okno kraty. Jest uosobieniem ludzkich marze o byciu wiecznie piknym, modym, podziwianym. A. de Saint-Exupery "May Ksi" - Narcystyczna w utworze jest ra, ktra da od Maego Ksicia nie koczcych si hodw i cigych zachwytw nad sob. Jest kapryna, zmienna, ale te delikatna, krucha, bezradna. Zapatrzona w siebie, nie dostrzega, ile kopotu sprawia swoj osob. Kiedy May Ksi opuszcza planet B-612, ra martwi si nie o niego, ale o to, e zostaje sama. K. Iakowiczwna "Narcyz i ~oek" - Wiersz przypomina bajk, w ktrej zarozumiay i pewny swego uroku narcyz dostaje po nosie: pikna ranozota Psyche nie robi bowiem adnej rnicy midzy przyziemnym fiokiem i wietlistym narcyzem: i byfo jej jednako - dlaczego kielichy kwiatw pachniaty stodko: ze skromnoci czy te z pychy. E. Kieffer "eby ci lepiej zje"

Sebastian to typ dwudziestowiecznego Narcyza, ktry najlepiej czuje si, prowadzc rozmowy ze sob (wtedy bowiem rozmwca go nie nudzi, nie wydaje mu si pytki i gupi). Sebastian w gruncie rzeczy kocha tylko Cecyli (wytwr jego wyobrani, nieosigalny przedmiot mioci). Nawet midzyjego samobjstwem a mierci Narcyza istnieje podobiestwo niemono osignicia ideau. * "Lustereczko, lustereczko powiedz przecie, kto jest najpikniejszy na wiecie?" (Bracia Grimmowie) * Kto sam sobie si nie podoba, czsto drugim te si nie podoba. (prLysowie arabskie) * "Kady z nas jest z natury Narcyzem, a kada namitno jest tylko mioci wasn osodzon waciwymi epitetami". (J. Glanville)

Niemiertelno Niemiertelno-Niepadleganie mierci, wieczne ycie. Kultura zna rne formy niemiertelnoci. Niemiertelni s bogowie, niemiertelno moe zyska czowiek przez zjednoczenie z bst wem, ale take dziki swoim dzieom. Niemiertelno moe mie wreszcie form wiecznej egzystencji fizycznej. Biblia (ST) - 1) W rodku biblijnego raju roso drzewo ycia, ktrego owoce udzielay niemiertelnoci. 2) Podczas spotkania z Mojeszem Bg mwi o sobie Jestem, ktry jestem. Oznacza to wieczne trwanie Stwrcy niejako poza czasem - zawsze by, zawsze jest, zawsze bdzie. Biblia (NT) - 1) Chrystus mwi: Kto wierzy we mnie, ten ma ycie wieczne. Choby i umart bdzie y na wieki. Czowiek zyskuje niemiertelno przez zjednoczenie z Chrystusem. Nie jest to jednak niemiertelno i~zycznego istnienia, lecz niemiertelno duszy. 2) W Apokalipsie pojawia si wizja Nowego Jeruzalem, w ktryrn znajduje si aleja drzew ycia. Ma to symbolizowa niemiertelno mieszkacw boego miasta. Mitologia 1) Bogowie

olimpijscy s niemiertelni, poniewa spoywaj abrozj i pij nektar. Ich trwanie nie jest jednak usytuowane poza czasem - mieli swj pocztek, narodzili si tak jak rodz si ludzie. 2) Uwolniony przez Heraklesa Prometeusz zyskuje niemier telno, ktr "przekazuje" mu ciko ranny centaur Chejron. Ten dar musi jednak zosta potwierdzony przez Zeusa. By zyska przychylno ojca bogw i ludzi, Prometeusz wyjawia mu tajemnic przyszoci - ujawnia imi tego, kto bdzie chcia Gromowadnego pozbawi wadzy. Wwczas Zeus zgadza si na niemiertelno tytana. 3) Herakles zostaje wzity na Olimp z poncego stosu, na ktrym zoono go, bo nie by w stanie znosi dhtej cierpie powodowanych przez "szat Dejaniry". W siedzibie bogw polubia Hebe, bogini modoci i wdziku, staje si jednym z niemiertelnych. 4) EosJutrzenka wyjednaa u Zeusa niemiertelno dla swojego ukochanego Titonosa. Zapomniaajednak poprosi take o wieczn modo i potem z rozpacz patrzya, jak kochanek starzeje si, cierpic na rne choroby. Wreszcie miosierni bogowie zamienili nieszcznika w wierszcza. Safona "Pogarda dla nie znajacej poezji" - Twrczo poetycka zapewnia pami u ludzi, wic pewn form niemiertelnoci. Patrz: artysta sowa. Horacy "Exegi monumentum aere perennius" (Carm.III,3O) patrz: autotematyzm. Horacy "Non usitata" (Carm. XX, II) - Dumne wyznanie poety, ktry jest wiadom swej wartoci, porwnuje swoj twrczo do ikaryjskich lotw, przywouje symbol abdzia (ptaka, ktrego czono z Apollinem), wyraa wiar, e jego twrczo' bdzie powszechnie znana i y bdzie wiecznie (symbol Styksu, ktrego wody zapewniay nie miertelno), a wraz z ni pami o twrcy. ywoty witych - Umartwianie si, powicenie ycia Bogu s rodkami do zdobycia ycia wiecznego w niebie (np. "Legenda o w. Aleksym). "Legenda o ydzie - Wiecznym Tuaczu" - Podczas drogi krzyowej yd Ahaswer plun w twarz Jezusa. Zosta za to

108

przeklty przez Boga i skazany na wieczn tuaczk. Wdruje przez wieki i co jaki czas w jakiej czci wiata daje si pozna. J. Dantyszek "Poeta poleca Zygmuntowi KPie weselna na lub Zygmunta z BarbaraH" patrz autotematyzm. J. Kochanowski "Ku Muzom" patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Muza" Nagrod dla poety nie s zaszczyty, ktrych wiat mu skpi. Pami u potomnych i niemiertelno, ktr daje poezja, waniejsze s od wszelkich dbr materialnych. Patrz te: artysta sowa. J. Kochanowski "Pie o dobrej sawie" (Pie Xll~ ks. II) Niemiertelno zapewnia czowiekowi dobra stawa, a t mona zyska, wiernie suc ojczynie w zgodzie z wasnymi zdolnociami i umiejtnociami. J. Kochanowski Pie XXIV ks. II - (Niezwykym i nie leda pirem opatrzony...) - patrz: autotematyzm, podr/wdrwka. D. Naborowski "Do Anny" - Z czasem wszytko przemija, ale mio jest niemiertelna. Ona jedna wszytkim czasom na despekt nigdy nie ustanie. D. Naborowski "Cnota grunt wszytkiemu" Przemija wszystko, wszelkie dobra materialne, wszelkie zaszczyty. Wieczne i niemiertelne s cnota i siawa, ktra z cnoty pty,nie. To jest prawdziwe i niezniszczalne bogactwo. W. Szekspir "Sonety" - Wiersze, w ktrych Szekspir opiewa urod tajemniczego modzieca pokonaj czas. Dziki sonetom pikny chopiec stanie si niemiertelny - upyw lat nie zdoa zmieni utrwalonego w poezji obrazu J. Swift "Podre Guliwera" - Podczas swoich wdrwek Guliwer trafia do krainy, w ktrej wrd miertelnikw yj take niemiertelni. Kiedy rodzi si dziecko noszce pitno niemiertelno ci, jego rodzina pogra si w rozpaczy. Nikt nie wita narodzin niemiertelnego z radoci, poniewa oznacza to straszliwy los. w czowiek skazany jest na wieczn egzystencj bez wiecznej modoci, starzeje si jak kady i po upywie wielu lat jego ycie staje si wegetacj nie czujcej rolinv_ . pozbawionej

wiadomoci. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" "Ajudah" - Poeta tworzy niemiertelne pieni, z ktrych przysze pokolenia wij ozdob jego skroni, laurowy wieniec niemiertelnej sawy. Patrz te: artysta sowa. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Konrad jako poeta-wieszcz niemiertelno czuje, niemiertelno tworzy, przez co staje si rwny Bogu. A. Dumas "Jzef Balsamo" Tytuowy bohater (zwany inaczej Cagliostro) to mag, uczony i synny podrnik. Ju w staroytnoci posiad wiedz tajemn i znalaz recept na eliksir ycia. Czytelnik poznaje go, gdy przebywa we Francji Ludwika XVI (XVIII wiek). W. Polidori "Wampir" - Wampir to stwr, ktry zyskuje niemiertelno dziki piciu krwi ludzi, zawierajcej ekstrakt ycia. Jego niemiertelne istnienie jest jednak do kruche - mona go zniszczy, przebijajc osikowym kokiem albo wystawiajc na dziaanie promieni sonecznych. B. Stoker "Dracula" - patrz: rycerz, zjawy - upiory wampiry. J. Lecho "Toast" - patrz: pogrzeb. J. L. Borges "Niemiertelny" Narrator opowiadania trafia do krainy niemiertelnych. Spotyka tam Homera, ktry mwi mu, e niemiertelno od biera sens ludzkiemu yciu. W obliczu mierci kady czyn czowieka, kada rado i kady smutek nabieraj znaczenia. Niemiertelno sprawia, e wszystko staje si nieistotne, bo wszystko mona odoy na pniej. Sami niemiertelni s prymitywnymi troglodytami Homer zapomnia nawet greki i z trudem mwi jzykiem, ktry uczyni w swoich epopejach doskonaym rodkiem wyraania myli. A. Rice "Wywiad z wampirem" Mody plantator z Poudnia, Luis, zostaje "zwampiryzowany" przez penego demonicznego uroku Lestata. Zyskuje w ten sposb niemiertelno, ktr musi podtrzymywa przez picie krwi ywych istot. Niestety, jego wieczna egzystencja nie jest szczciem, ale przeklestwem, poniewa nie do, e musi zabija, by y, tojeszcze skazany jest na wieczne istnienie

w wiecie mroku - promienie soneczne s dla niego zabjcze. * "ycie wieczne byoby tak samo uciliwe, jak nie spa cae iycie" (A. P. Czechow) * "Powiedz co, co si samo przez si rozumie, po raz pierwszy - a staniesz si niemiertelny". (M.von Ebner-Eschenbach) * "Sztuka, w najszerszym tego sowa znaczeniu, jest czym naprawd niezmiernie wanym. Premierzy i ministrowie finansw to wielkie figury wwczas, gdy s w rzdzie, ale gdy schodz ze sceny, nikt o nich nie pamita. Tylko artyci s niemiertelni". (A. Fleming) * ".Test jedyna forma niemiertelnoci, o ktr warto zabiega, a jest ni ludzka yczliwo". (L. Hirszfeld) * "Niemiertelno byaby okrutn ni;,godziwoci i straszn puapk dla tych, co chc uciec przed cierpieniem gdyby bya wiadomoci". (W. S. Reymont)

Odjazd Odjazd - Opuszczenie miejsca, gdzie si dotychczas przebywao, wyruszenie w drog, w podr. Biblia (NT) - Jzef uprzedzony przez Anioa we nie odjecha wraz z Maryj i dziecitkiem z Betlejem do Egiptu, chronic si przed przeladowaniem Heroda. Mitologia - Na wojn trojask odjecha Odys, porzucajc swoj ukochan Itak, on Penelop i syna Telemacha. Nie chcc odjeda, udawa szaleca, ale podstp wykryto. Odyseusz wyruszy z Itaki. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - 1) Odjazd Izoldy Zotowosej statkiem z Irlandii do Kornwalii na dwr krla Marka. Podczas podry przez pomyk Tristan i Izolda wypili napj miosny. 2) Odjazd Tristana z Tyntagielu do Galii po zabiciu jednego z wasali krla Marka. Przed odjazdem otrzymana od Izoldy obietnica spenienia kadego yczenia, gdy tylko dotrze do niej jego piercie z zielonego jaspisu. J. Kochanowski "Odprawa

posw greckich" - Grupa posw greckich, ktrym przewodzi Ulisses, odjechaa (zostaa odprawiona!) z Troi z niczym. Przekupiona Rada Krlewska gosowaa za zatrzymaniem Heleny. Wojna staa si nieuchronnoci. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Z Danii, ktra jesr wizieniem odjecha dobrowolnie do Francji syn Poloniusza - Laertes. Przed wyjazdem Poloniusz wygosi wiele nauk, wreszcie kaza ledzi we Francji syna. 2) Natomiast Hamlet odjecha do Anglii na rozkaz Klaudiusza, pilnie strzeony przez Rosenkranza i Gildensterna. I. Krasicki "ona modna" -Po zawarciu maestwa odjazd z miasta na wie. Najpierw wyjazd parokrotnie odkadany z powodu saboci ony, nieodpowied niej karety itd. Wreszcie maonkowie odjedaj w towarzystwie suczki, kanarka, sroki, kotki z kocitami i tysica pudeek, pudeeczek. Znakomicie uchwyci ten moment J.M. Szancer na ilustracji do satyry. I. Krasicki "Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki" Po wielu perypetiach, zachcony naukami swego guwemera, Mikoaj wyjeda ze swojej rodzinnej wsi do Parya. Tam spotka si z kultur Zachodu i zacznie zdobywa kolejne (bardziej i mniej ksztacce) dowiadczenia. Patrz: podr/wdrwka. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Nie mogc inaczej rozwiza miosnego trjkta, Werter decy duje si wyjecha z Waldheim, by usun si z ycia Lotty, prbowa o niej zapomnie. Wyjazd mia by lekarstwem, okaza si elementem jeszcze bardziej przygnbiajcym Wertera (nudna praca urzdnika na placwce dyplomatycznej, przytaczajce stosunki drobnomieszczaskie). G.G. Byron "Giaur" - Po dokonaniu zemsty i zabiciu Hassana Giaur owiadcza: a teraz dalej - w wiat - jad sam z sobq. Bohater jest wewntrznie pusty: utracijedyn mio swego ycia, nasyci si zemst. A. Malczewski "Maria" Przedkadajc nad wasne uczucia rycersk powinno, Wacaw zostawia on, Mari, i odjeda, by powstrzyma napad

109

tatarski. Saw, jak w tym boju zdobdzie, chce ofiarowa onie jak najcenniejszy dar. Nie zastanie ju Marii ywej, co przeczuwa wczeniej (zdobdziesz ty trumn), ale nie cofn si. A. Mickiewicz "wite" - Na pomoc ksiciu Mendogowi, ktrego oblega z wojskiem car Rusi, pospieszy ksi Tuhan, wadca grodu Switezi. Odjecha, zostawiajc bezbronny wasny grd, a w nim kobiety, starcw i dzieci. Nie bdzie mia do czego wrci. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - 1) Walter Alf prbuje w tajemnicy przed on odjecha z dworu Kiejstuta, by zrealizowa jedyny, jemu tylko znany sposb zamania potgi Krzyakw; Aldona poznaa jednak jego zamiary, tote Walter Alf poegnaj przed odjazdem sowami: jeste wdow po wielkim czowieku. 2) Konrad Wallenrod wyrusza z wojskami krzyackimi na wypraw przeciwko Litwie. Tylko on wie, e jest to podr w jednym kierunku: z wyprawy mog powrci nieliczni. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Odjedaj z Wilna w kibitkach zesani na Syberi modzi buntownicy, czsto prawie dzieci, zakuci w acuchy wyndzniali. Jedni wsiadaj do kibitek,pokornie, inni krzycz: Jeszcze Polska nie zginta. Odjedaj bez nadziei powrotu. 2) W scenie VIII ksidz Piotr przepowiada Konradowi dug podr, za w scenie IX kobieta widzi mknc obok cmentarza kibitk i dostrzega w niej znajom twarz. Poczenie tych dwch faktw naley rozumie jako odjazd Konrada w gb Rosji (w "Ustpie" wystpuje on jako Pielgrzym). J. Sowacki "Kordian" - Po pobycie w wielu miastach Europy (I,ondyn, Dover) bohater odjeda z Woch, egnajc si ze swoj kochank Wiolett. W momencie odjazdu przekonuje si on, i dla Wioletty wane s tylko pienidze. Wyrusza w dalsz podr przeklty przez ni. J. Sowacki "Beniowski" Maurycy Kazimierz Zbigniew Beniowski, ubogi szlachcic z Podola, przehulawszy dziedziczn wiosk, wyjeda ze sug w wiat, by zdoby fortun. Mimo e czasy s

niespokojne, kraj na rumaku, w polu, jego odjazd nie ma adnego zwizku z tzw. powinnoci (por. Wacaw z "Marii", Konrad Wallenrod). Sowacki w jednej z dygresji ironizuje, e tak pewnie odjedali: Emilia Plater i Czarniecki. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza"Bolenie dotknity przez Katarzyn sowami o jego niskim pochodzeniu, Heathcliff odjeda z Wichrowych Wzgrz (waciwie: tajemniczo znika). Nikt nie wie, dokd pojecha, gdzie przebywa i co robi. Gdy wrci, bdzie bardzo bogaty. Patrz: powrt, ucieczka. G. Flaubert "Pani Bovary" Wyjazd caej rodziny Bovarych z jednego prowincjonalnego miasteczka do drugiego, ktry w intencji Karola mia "uzdrowi" jego on, poniewa klimat Tostes zdecydowanie jej nie odpowiada. Zmiana miejsca niczego jednak nie zmienia w yciu Emmy. B. Prus "Lalka" - 1) Wokulski wyjeda z Warszawy do Parya, by za namow Suzina rzuci si w wir interesw, w istocie za jest rozgoryczony i upokorzony przez Izabel, dlatego jego odjazd do Parya naley traktowa jako prb ucieczki przed mioci i przed samym sob. Sam Wokulski sdzi, e wyjeda na bardzo dugo, jeli nie na zawsze..., wszystko zmieni list prezesowej Zasawskiej. 2) Z dworca Kolei Warszawsko-Wiedeskiej w Skiemiewicach odjeda pocig do Krakowa..., ale bez Wokulskiego, ktry ostatecznie rozczarowawszy si do Izabeli, wysiada, zostawiajc j w towarzystwie Starskiego i ojca. Ten odjazd pocigu jest najwaniejszym momentem w yciu Wokulskiego. S. eromski "Doktor Piotr" Piotr Cedzyna decyduje si odjecha i opuci starego ojca, bo uwaa, e ma do spacenia dug. Twierdzi, e ojciec okrada robotnikw. Nie przekonuj go argumenty wiadczce o mioci ojcowskiej, powiceniu i upokorzeniu. Jego odjazd jest dla Dominika bolesnym ciosem. Patrz: konflikt pokole. S. Zeromski "Ludzie bezdomni" - 1) Odjazd Judyma z Warszawy, gdzie naraziwszy si rodowisku lekarskiemu, nie moe rozwin normalnej praktyki lekarskiej. 2)

Odjazd Judyma z Cis w atmosferze skandalu. Doktor narazi si bowiem cisowskiej klice "starcw", pobi Krzywosda i wrzuci go do stawu. Nie byo innego wyjcia naleao odjecha. Kierunek: Zagbie. 3) Wiktor Judym odjeda z Polski w poszukiwaniu pracy i lepszych warunkw ycia. Pody za nim do Szwajcarii ona z dziemi. S. eromski "Wierna rzeka" Odjazd ksicia Jzefa Odrowa z dworku w Niezdoach, gdzie znalaz schronienie, opiek i mio Salomei Brynickiej. Przed odjazdem Salomea otrzymuje zapat od matki Jzefa za swoje powicenie, serce i upokorzenie. B. Lemian "Odjazd" - W wierszu nie zostali dokadnie okreleni bohaterowie liryczni. Wiadomo tylko, e odjeda mczyzna. Pozostaje chyba kobieta (oczy podkute sza, firowym sicem, zy). Kochanka? Matka? ona? Uczucia normalnie towarzyszce rozstaniu i odjazdowi Lemian przenis na wiat przyrody (to oczy bratkw s coraz zawsze). Odjazd jest z gatunku ostatecznych: czy nie mona nic nigdy porzuca na zawsze? Czytelnik musi sam sobie na to pytanie odpowiedzie. J. Przybo "Odjazd" - W przeciwiestwie do wiersza Lemiana tu jest znacznie precyzyjniej okrelona sytuacja liryczna: typowe miejsce odjazdw i rozsta, tzn. dworzec kolejowy. On odjeda, ona zostaje. Dla niej rzeczywisto ulega rozbiciu, przed nim (jak naley przypuszcza), otwiera si cay wiat. S. eromski "Przedwionie" - 1) Wyjazd Cezarego z ojcem z Rosji. Mody Barykajedzie do Polski, ktrej nie zna, nie pragnie. Da si zwie opowieci ojca o szklanych 'domach. 2) Odjazd Cezarego z Nawoci, ktry (mimo caej gocinnoci Wielosawskich) przyjto z ulg, bo po cichu uznawano, e jednak ten "bolszewik" z Baku nie umie si zachowa jak dentelmen. J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" Z Wilka do Warszawy odjeda Wiktor Ruben. Jest rozczarowany, bo myla, e uda mu si odnale stracony czas. I Wilko zasta inne, i panny si zmieniy, i on sam wreszcie

zrozumia, e nie jest tym Wiktorem sprzed pitnastu lat. Odjeda rozgoryczony, ale o co bogatszy. J. Iwaszkiewicz "Brzezina"-Po mierci Stasia Bolesaw wraz z crk odjeda z leniczwki. Nareszcie wyzwoli si od wspomnie. Pozostawia mogi ony i brata. Odjazd otwiera w jego yciu nowy rozdzia. J. Iwaszkiewicz "Lato w Nohant" Koczy si lato. Z majtku George Sand odjeda obraony Szopen (jej wieloletni przyjaciel, wielkie i niezwykle kopotliwe dziecko, ktre swoimi kaprysa mi zadrcza otoczenie). Na pocztku sztuki wydaje si, e prawie wszyscy maj ju do Szopena (jego codziennych wicze, jego dsw), ale wraz z odjazdem muzyka pustoszeje Nohant. Z Szopenem zabieraj si wszyscy gocie pani Sand. Jakimi cechami odznacza si wobec tego ten kapryny Polak? Co uwiadamia jego odjazd? H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem" - S to szczeglne odjazdy, ktre z Umschlagplatzu od~rawia Marek Edelman. S to odjazdy Zydw bez powrotu (zum Tode). Niekiedy odjedaj umiechnici, bo dostali bochenek chleba, napawajcy nadziej, gdy nikt by go przecie nie matnowa. Niektrych Marek Edelman moe od tych odjazdw uratowa lub przynajmniej odroczy termin. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - 1) Niekiedy pada w obozie haso, e przygotowywany jest etap na Kofym lub do Aleksiejewki. Odpowiada to nie mieckiej wybirce do gazu. Tych odjazdw winiowie boj si najbardziej, bo stamtd si nie wraca. 2) Odjazd dugo oczekiwanej i wytsknionej bliskiej osoby, ktra z winiem spdzia kilkadziesit godzin w "domu swidanij". Czsto po takim odjedzie skazanemu jest trudniej ni przed spotkaniem. A. Camus "Duma" - Godna uwagi jest posta dziennikarza Ramberta, ktry za wszelk cen chcia wyjecha z Oranu, bo nie czu si z miastem zwizany. Nie ustawa w wysikach, by w sposb legalny bd nielegalny stworzy moliwo opuszczenia zadumionego miasta. Gdy powstaa taka szansa,

110

dobrowolnie z niej zrezygnowa. Nie odjecha, bo samodzielnie, wiadomie dokona takiego wyboru. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - W Macondo wiele byo rnych odjazdw i powrotw, ale najwaniejszy by ten pierwszy: Jos Arcadio Buendia odjecha z wioski z Cyganami. By pierwszym mieszkacem osady, ktry odway si j opuci. Teraz ju stopniowo bd si rozluniay wewntrzne wizi, izolujce wiosk od reszty wiata. U. Eco "Imi ry" Wyjaniwszy zagadk tajemniczych mierci w klasztorze, Wilhelm z Baskerville i Adso z Melku wyjedaj z opactwa. Wilhelm potwierdzi tylko swoje opinie na temat Wielkiej Inkwizycji, Kocioa, wadzy nad maluczkimi i niewiadomymi. Adso za odjeda bogatszy o to, co pozna i usysza od swego mistrza, ale take o poznanie samego siebie. Patrz: retrospekcja, ucze i mistrz. * "Odjecha, to troch umrze". (E. Hara~court)

Ofiara czowiek poszkodowany Ofiara Czowiek poszkodowany, ktry odczu ze skutki czego, bezradny wobec czego, wobec czyjej przemocy. Biblia (ST) - 1) Abel jest ofiar zazdroci swojego brata. 2) Jzef pada ofiar niesusznych oskare ony Putyfara i zostaje uwiziony. 3) ona Lota jest ofiar wasnej ciekawoci albo mioci do rodzinnego miasta. Podczas ucieczki z poncej Sodomy odwraca si i zamienia w sup soli. Por. J. obodowski "ona Lota", W. Szymborska "ona Lota". 4) Hiob staje si ofiar zakadu midzy Bogiem i szatanem. Wszystkie nieszczcia, jakie na niego spadaj, cierpienia, jakich doznaje, maj swoje rdo w bosko-szataskiej zmowie. Biblia (NT) - 1) Jan Chrzciciel staje si ofiar nienawici Herodiady, ktra na~kazuje crce, by jako daru za niezwyky taniec zadaa od Heroda gowy proroka. 2) w. Piotr jest ofiar wasnego strachu. Z lku przed

tym, e moe zosta take skazany na mier, trzykrotnie zapiera si Chrystusa. Mitologia - 1) Uranos jest ofiar wasnego syna, ktry chcc posi wadz, kastruje go. 2) Herakles wielokrotnie pada ofiar gniewu i nienawici Hery. 3) Arachne jest ofiar wasnej pychy i gniewu Ateny. Gdy jej tkanina okazuje si najpikniejsza, bogini niszczy j i biedna dziewczyna wiesza si z roz paczy. 4) Marsjasz staje si ofiar gniewu Apollina, ktry po zwycistwie w zawodach muzycznych obdziera go ze skry. 5) Niobe pada ofiar swojej pychy i gniewu Latony, ktra prosi Artemid i Apollina, by zabili dzieci nieszczsnej kobiety. Homer "Odyseja"- 1) Zalotnicy Penelopy staj si ofiarami Odyseusza, ktry ich bezlitonie zabija. 2) Sam Odyseusz jest ofiar gniewu Posejdona, ktrego syna, Polifema, olepi. Posejdon sprawia, e Odys bka si przez lata po morzach. Sofokles "Krl Edyp" - Edyp jest ofiar przeznaczenia. Pragnie unikn zbrodni, ktre zgodnie z fatum ma popeni, ale nie jest w stanie uciec od swojego losu. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan i Izolda s ofiarami pomyki Brangien, ktra podaje im magiczny napj - rdo ich mioci. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - Troja padnie ofiar niefrasobliwoci swoich mieszkacw, ktrzy nie troszcz si o jej losy. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Poloniusz pada ofiar pomyki. Zabijajc go, Hamlet sdzi, e za gobelinem kryje si Klaudiusz. 2) Hamlet jest ofiar intrygi Klaudiusza, ktry kaza zatru szpad Laertesa. W. Szekspir "Makbet" - Dunkan i Banko padaj ofiarami dzy wadzy Makbeta, ktr podsyca lady Makbet. W. Szekspir "Romeo i Julia" - Romeo i Julia s ofiarami wani midzy dwoma rodami weroskimi. Nienawi Montekich i Kapulettich staje si przyczyn tragedii dwojga zakochanych. W. Szekspir "Otello" - 1) Desdemona jest ofiar chorobliwej zazdroci Otella, ktr podsyca Jagon swoimi intrygami. 2) Otello jest ofiar intryg Jagona, ktre prowadz do

faszywego oskarenia Desdemony o zdrad i jej mierci. W. Szekspir "Krl Lear" - Lear pada ofiar wasnych crek. Goneryla i Rega na, gdy otrzymay ju swoj cz krlestwa, nie troszcz si o ojca i skazuj go na tragiczny los. Patrz: ojciec. Wolter "Kandyd" - Kandyd jest ofiar swojej naiwnej wiary w optymistyczn filozofi Leibniza. Wierzc, e yjemy na najdoskonalszym ze wiatw, wdruje po rnych krainach i przeywa najdziwniejsze przygody. Patrz: ucze i mistrz. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter jest ofiar nieszczliwej mioci i swojego nadwraliwego charakteru. Poddajc si cierpieniu, wyniszcza si psychicznie i prost drog zmierza do samobjstwa. Patrz: samobjstwo. J.W. Goethe "Faust" Magorzata pada ofiar Fausta. Z jego powodu dopuszcza si zbrodni dzieciobjstwa, za co zostaje skazana na mier. I. Krasicki "Monachomachia"Mnisi padaj ofiar bogini niezgody - Jdzy. Ona wywouje pomidzy nimi spr, ktry zakoczy si bitw. A. Mickiewicz "Lilije" - Pan staje si ofiar wasnej ony, ktra go zabija, gdy w wraca z wojny. A. Mickiewicz "Rybka"-Biedna dziewczyna, Krysia, pada ofiar kaprysu panicza, ktry j "wykorzysta i porzuci" z dzieckiem. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Gustaw jest ofiar nieszczliwej mioci. Gdy kobieta, ktr kocha, wychodzi za m za innego, pogra si w rozpaczy, ktra prowadzi go do samobjstwa. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Jacek Soplica pada ofiar wasnej zapalczywoci. Bez zastanowienia, widzc Stol nika, ktry triumfuje po bitwie z Moskalami, strzela i zabija go. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Maria jest ofiar hrabiego Henryka, ktry porzuca j i syna, by pj za widmami, ktre stworzy Szatan. Nieszczsna kobieta popada w obd i umiera. Patrz: szalestwo. J. Sowacki "Balladyna" Balladyna drog do tronu w Gnienie usaa licznymi ofiarami - Alina, Kirkor,

Grabiec, krl Popiel zostali zabici, by moga panowa. H. Balzac "Ojciec Goriot" Goriot pada ofiar swojej nierozwanej mioci do crek. Staje si ndzarzem i umiera w samotnoci. Patrz: ojciec. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Stara lichwiarka i jej siostra staj si ofiarami Raskolnikowa, ktry przez zbrodni chce udowodni, e naley do ludzi stojcych poza moralnoci. Patrz te: zbrodnia/zbrodniarz. L.N. Tolstoj "Anna Karenina" patrz: Rosja, ona, rodzina. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Chrzecijanie staj si ofiarami szalestwa Nerona i sualczoci jego dworakw, ktrzy chc przypodoba si swojemu panu. S. Wyspiaski "Warszawianka" Jzef Rudzki, narzeczony Maryi, pada ofiar rozgrywek midzy dowdcami powstania listopadowego. Chopicki wysya go na z gry stracon pozycj, by udowodni, e ksi Radziwi jest nieudolnym wodzem. S. Wyspiaski "Noc listopadowa" Joanna jest ofiar okruciestwa fizycznego i psychicznego Wielkiego Ksicia Konstantego. Ale zostaje za to wynagrodzona maestwem z Aresem. T. Mann "mier w Wenecji" Aschenbach pada ofiar swojej mioci do piknego polskiego chopca Tadzia. Zafascynowany jego urod nie opuszcza w por Wenecji i zaraa si panujc w miecie choler. F. Kafka "Proces" - Jzef K. jest ofiar machiny sdowej, ktra wchania go, niszczc cae jego ycie. W kocu staje si przyczyn jego mierci. Patrz: sd/ /proces. Z. Nakowska "Granica" lustyna i Elbieta s ofiarami Zenona, ktry nie potrafi uporzdkowa swojego ycia. Obie kobiety ponoszkonsekwencjejego nieumiejtnoci podjcia trudnych decyzji. Patrz: wina i odpowiedzialno, ona. E.M. Remarque "uk `Triumfalny" Ofiar narastajcego w Rzeszy faszyzmu sta si doktor Ravic. Jego oprawc jest Haake. Patrz: kat. M.A. Buhakow "Mistri i Magor~ata" Mieszkacy Moskwy ukazani zostali jako

111

ofiary systemu, ktry nakazuje im myle kategoriami materializmu dialektycznego, uczy te bezpardonowej walki o przetrwanie (np. kradziee, donosy, apwkarstwo). Padn take ofiar Wolanda, ktry zechce obnay absurdalno moskiewskiego wiata. Z. Nakowska "Medaliony" Autorka prezentuje historie ofiar wojny, ludzi okaleczonych nie tylko fizycznie, ale przede wszystkim psychicznie. Okruciestwo wojny zabio w nich wraliwo moraln. T. Borowski "Opowidania" Ludzie w obozie staj si ofiarami warunkw, w ktrych musz y. Gd i nieustanne zagroenie powoduj, e ich potrzeby zostaj ograniczone do minimum, a ich realizacja dokonuje si czsto kosztem wspwiniw. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Winiowie agru s ofiarami systemu, ktr y nie zmieni si od wiekw. I za czasw carskich, i za czasw komunizmu Rosja zawsze bya krajem wizie i katorgi. Patrz: Rosja. K. Moczarski "Rozmowy z katem" 1) Ofiarami nadczowieka, J. Stroopa s ydzi w warszawskim getcie, ktrych jako niepenych ludzi (podludzi) naley zlikwidowa. Pattz: kat. 2) Ofiar sys temu, jego doskonaym 1;!) produktem jest genera Stroop, z ktrego jako czowieka absolutnie przecitnego, .o- mniej ni rednich moliwociach intelektualnych, mona byo zrobi kata, tzn. kogo, kto nie majc pyta i wtpliwoci, bdzie szczeglnie gorliwie wnosi swj wkad w wielkie dzieo odjudaizowania Europy. G.Orwell "Rok 1984" - Winston Smith jest ofiar systemu, w ktrym yje. Jego ycie zostaje podporzdkowane, jak w wypadku wszystkich obywateli, decyzjom Partii. A kiedy prbuje wvswobodzi si, zostaje aresztowany i poddany presji psychicznej, ktra prowadzi do zaamania. Winston poddaje si i ostatni obraz powieci ukazuje go, gdy ze zami w oczach wpatruje si w twarz Wielkiego Brata na teleekranie. J. Jones "Stad do wiecznoci" - 1) Zasada, ktr z tak dum gosi kapitan Holmes (armia Stanw Zjednoczonych jest miejscem,

gdzie poskramia si lwy), uczynia z Prewitta ofiar tej chorej teorii. Prewitt chcia udowodni, e w wojsku mona zrobi karier, nie podlizujc si Holmesowi tym, e si jest bokserem wjego druynie. Prewitt kocha armi, chce by wzorowym onierzem. W momencie, gdy podj decyzj o nieboksowaniu, sta si ofiar teje atmii (panujcych w niej stosunkw). Zaczo Si systematyczne amanie charakteru rogatego Prewitta. 2) Barry jako ofzara Grubasa w obozie karnym. Pattz: kat. W. Kesey "Lot nad kukuczym gni~azdem" Ofiarami szczeglnie wyrafinowanych metod terapii Wielkiej Oddziaowej s pacjenci szpitala psychiatrycznego. Siostra Ratched w zakamuflowany sposb, goszc chwalebne hasa potrzeby nauczenia chorych umiejtnoci przystosowania si do ycia i normalnych warunkw, drczy ich w sposb szczeglnie okrutny. Przy czym zasadajest taka: im bardziej pacjentjest ulegy, bojaliwy i niepewny, tym bezwzgldniej Wielka Oddziaowa uzalwnia go od siebie i tym atwiej staje si on jej ofiar. Patrz: kat. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryja ziemi" - Fray Diego pada ofiar padre Torquemady, ktry wszelkimi dostpnymi sobie rodkami, take przez zbrodni, probuje go p~rzekona do susznoci dziaa Inkwizycji. W kocu mody zakonnik ulega i staje si wiernym sug Inkwizytora, a w przyszoci zajmie jego miejsce. A. Camus "Duma" Mieszkacy Oranu staj si ofiarami d'zumy, ktra pojawia si niespodziewanie i wysyta swoje szezury do szezliwego miasta. Z. Herbert "Apoilo i Marsjasz"-patrz: mitologia Marsjasz. * "Dobrze jest by ofiar! Zyskuje si cad in.ttymi wyszo moraln. Warta z n;iej skorzysta". (D. Dumitriu) * "W katastrofie naszych czasw zarwno kaci, jak i ofiary skadaj mimo woli wiadectwo straszliwej ndzy, w jak popadlimy". (S. Weil)

Ofiara - dar ofiarny Ofiara - Powicenie, oddanie, wyrzeczenie si czego cennego dla kogo lub ze wzgldu na co; dar skadany Bogu, nadprzyrodzonym mocom, duchom, ktrego celem jest przebaganie lub dzikczynienie. Biblia (ST) - 1) Kain i Abel skadaj Bogu ofiar z podw swojej pracy. Jednak B6g odrzuca ofiar Kaina, przyjmuje za ofiar Abla. Staje si to przyczyn zbrodni - Kain zabija swojego brata. 2) Bg domaga si od Abrahama, by zoy w ofierze swojego jedynego syna Izaaka. Po dugich wahaniach Abraham decyduje si speni danie Boga. Na szczcie Anio Paski powstrzymuje jego uniesion ju do z noem i w ofierze zostaje zoony baranek. Bg chcia dowiadczy Abrahama i wyprbowa jego wiar. Biblia (NT) - Chrystus jest of ar, ktra ma odkupi ludzko. Jego cierpienie na krzyu oczyszcza wszystkich ludzi ze zmazy grzechu pierworodnego. Mitologia - 1) Prometeusz zabija wou i dzieli go na dwie czci. Miso zawija w skr, wntrznoci i koci w tuszcz. Zwraca si do Zeusa, by wybra, ktr cz maj mu ludzie skada w ofierze. Zeus wybiera tuszcz, sdzc, e skrywa miso. Gdy przekonuje si, e zosta oszukany, wpada w gniew. Jednak od tej chwili ludzie skadaj w ofierze wntrznoci i koci wraz z tuszczem zwierzt. 2) Okrty Grekw nie mog odpyn do Troi, bo zapanowaa cisza morska. Jest to kara bogw za niedopen ienie przez Agamemnona obietnicy ofiary. Wiatr zacznie wia dopiero wtedy, gdy powici on swoj crk bogini Artemidzie. Mimo oporw, wdz grecki musi si ugi przed wol bogw. Ifigenia zostaje zoona na otarzu w Taurydzie. Wedug jednych mitografw ginie od ofiarnego noa, wedug innych Artemida zabiera j yw spord dymw ofiary i przenosi do Aulidy, gdzie dziewczyna zostaje kapantc. 3) By przebaga bogw obraonych za zbeszczeszczenie ich wityni i kapana Bryzedesa, wojownicy greccy musz zoy hekatomb - ofiar ze stu wow. Homer "Iliada" - Podczas

igrzysk ku czci polegego Patroklosa Achilles skada bogom liczne ofiary. Homer "Odyseja" - Za rad Kirke Odyseusz, ktry chce rozmawia z umarymi, skada u wejcia do Hadesu ofiar z mieszanki miodu i mleka, nastpnie sodkiego wina, za trzecim za razem wody i posypuje to bia mk. "Legenda o w. Aleksym" Aleksy, znoszc fizyczne cierpienia i upokorzenia, skada Bogu ofiar ze swojego ycia. "Kwiatki witego Franciszka" Wszystko, co czowieka otacza, jest darem Boga. Jedyn wic ofiar, jak istota ludzka moe zoy Bogu, jest radonie przyjte cierpienie. W tym w. Franciszek widzi sens i cel ascezy. J. Kochanowski "Na sokalskie mogiy"-Zoenie ycia w ofierze ojczynie jest zaszczytem i przynosi saw. Z. Morsztyn "Emblemy" Oblubieniec (Chrystus) zoy siebie w ofierze, by wybawi ludzi od grzechu. Oblubienica (czowiek) winna mu za to bezgraniczn mio. Niestety, przez swoje grzechy ponownie krzyuje Oblubieca i czyni jego ofiar cigle trwajc. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Cierpienia modziey s ofiar zoon na otarzu ojczyzny. Porwnuje j Mickiewicz z ofiar Chrystusa. Patrz: cier pienie. 2) Konrad, buntujc si przeciwko Bogu, skada siebie w ofierze za cay nard. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" patrz: ryczerz, samobjstwo. J. Sowacki "Kordian" - 1) Dwaj szalecy, ktrych Doktor pokazuje Kor dianowi, skadaj we wasnym mniemaniu siebie w ofierze caej ludzkoci. Patrz: szalestwo. 2) Kordian, podejmujc samotn prb zamachu na cara, ofiarowuje siebie za cay nard. Ofiara jego jest jednak pozbawiona sensu, bo nikt jej nie dostrzega, a nard zobojtnia na sprawy ojczyzny. J. Sowacki "Anhelli" - Szaman wybiera Anhellego spord wygnacw, by sta si ofiar na odkupienie narodu. Wdrwka przez Syberi ma go do tego przygotowa. Patrz: mesjanizm. J. Sowacki "Fantazy" - Po powstaniu majtek hrabiostwa Respektw na Podolu jest w ruinie, a ogromne zaduenie grozi tym, e przejdzie on w rce

112

Rosjan. Aby utrzyma go w polskich rkach, a chopw ocali przed rosyjskim panowaniem, Dianna powica swoj mio i chce wyj za hrabiego Fantazego (due pienidze). Mwi: Nie bd moga wyratowa ludu, jeli Bg z mego jedynie nieszczcia chce siy, ktra podobna do cudu ten lud obroni. H. Ibsen "Dzika kaczka" - 1) Gregers Werle nakania Jadwini, by zoya w ofierze ojcu dzik kaczk, ktr hodowaa na strychu. mier ptaka miaaby dowodzi mioci dziewczynki do Hjalmara. 2) Jadwinia, ktra opacznie zrozumiaa sowa Gregersa, sdzc, e to ona jest ptzyczyn gniewu ojca, skada w ofierze siebie sam - popenia samobjstwo. Patrz: samobjstwo. S. eromski "Ludzie bezdomni" - Judym uwaa, e powinien zoy ofiar ze swojego ycia i powici si subie najbiedniejszym. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" Longin Podbipita skada swoje ycie w ofierze, kiedy prbuje z oblonego Zbaraa przenie meldunek do wojsk krlewskich. H. Sienkiewicz "Potop" Kmicic, chcc odkupi swoje winy, skada siebie w ofierze ojczynie, nie szczdzc ycia i zdrowia, by jej suy. H. Sienkiewicz "Pan Wotodyjowski" Micha Woodyjowski skada siebie w ofierze ojczynie i Bogu, wysadzajc si w twierdzy kamienieckiej, by nie wpada ona w rce pogaskich Turkw. S. eromski "Siaczka" - Stasia Bozowska skada siebie w ofierze i powica si szerzeniu owiaty wrd ludu. Jej ofiara ma charakter ostateczny umiera. S Wyspiaski "Kltwa" - Kobieta, ktra ma dzieci z ksidzem, skada je w ofierze i pali na stosie, by spad deszcz i susza przestaa pustoszy chopskie pola. M. Dbrowska ,Noce i dnie" Swoje , maestwo z Bogumiem Barbara traktuje take jako ofiar. Oto powici si dla byego powstaca, ktry swoim yciem suy nieszczliwej ojczynie. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryja ziemi" Padre Torquemada, by przekona

modego fray Diego do idei In kwizycji, powica dowdc swojej stray. Skada w ofierze jego ycie, udajc, e wierzy on w to, i miaek podj prb zamachu na Wielkiego Inkwizytora. T. Konwicki "Maa apokalipsa"Bohater powieci, pisarz noszcy to samo co autor imi, ma dokona aktu samospaleniazoy swoje ycie w bezsen sownej ofierze, ktra niczego nie zmieni. * "atwiej ofiatujemy nasze serca ni nasze pienidze". (N. Coward) * "Tylko biedni ludzie odczuwaj prawdziw przyjemno, gdy mog co ofiarowa". (G. Eliot) * "Istniej natury gotowe pozycj swoj w yciu, urzd jaki, maestwo czy zawd, opacone licznymi ofiarami, wanie z racji tych ofiar tak pokocha i tak zy si z ni, e daje im szczcie i zadowala cakowicie". (H. Hesse) * "Czowiek z punktu widzenia biologicznego jest najpotniejszym ze wszystkich zwierzt ofiarnych, a w rzeczywistoci jedynym, ktre skada systematycznie ofiary z swego wasnego gatunku". (W. James) * "wiat zawsze za tryumfy ofiary wymaga". (A. de Musset) * "Gdy chodzi o mod, kobiety gotowe s ponie kad ofiar". (S. Zweig)

Ojciec ajciec - 1) Pater familiae maonek. a jednoczenie mczyz,na, ktry ma wasne dzieci; Z) przodek, pratoplasta, twrca, inicjator:; 3,i Bg ojciec wobec ro~lzaju ludzkiego. Bublia (ST) - 1) Adam, praojciec caej ludzkoci, ojciec Kaina i :Abla, a potem Seta. 2) Noe ogciec ludzkoci od ro~dzonej po potopis, ktremu Bg zlecii, by jego rodzina mnoya si i zapeniaa ziemi. 3) Abraham-ojciec, ktry mio do Boga przedkada nad mio ro~dzicielsk. Bg o~bieca mu, e bdzie on ojcem (protoplast) caego narodu wybranego. 4) Hiob -

sprawiedliwy i wierzcy ojciec, ktrego Bg wystawia na prb, odbierajc mu cae potomstwo. Ponaewa I~iob nie zwtp~ i ufa Bogu, ten na nowo obdarzy go potomstwem. Biblia (NT) - 1) Jzef - pnybrany ojciec Chrystusa. ktrego wych~owywa wraz z Maryj. Posta szczegowiej opsana w pismach apokryfvcznych. 2) W przypowieci o synu marnotrawnym ojciec przyjmuje na powrt grzeszne;;o syna, ktry si ukorzy, i podejmuje go uczt. Mutologia - 1) Kronos - okrutny ojciec, ktry w obawie przed wtrat wadzy poera wasne dzieci. 2) ~eus - ojciec wielu bogw i heros~~w, ktryjednak nie dba o wasne potomstwD. 3) Dedal - ojciec Jlcara, wraz z ktrym prbowa opuci I~ret. Mdro ojca nie uchronia syna przed tragexii, spad do morza, gdy zrobione przez Dedala skrzyda roztopiy si. 4) Minos krl Krety, kt~ry kaza wybudowa labirynt dla przybranego syna, Minota~~ura (potwora o gowie byka), a potem skada mu ofiary z ludzi. 5) Tantal-okrutny ojciec, ktry - by przechytrzy bogw - ugotowa im na uczt wasnego syna. Patrz: uczta wieczerza - przyjcie. 6) Lajos ojciec Edypa, zgodnie z przepowiedni zosta zabity przez wasnego syna, ktry nastpnie polubi wasn matk, Jokast. 7) Edyp - brat i ojciec wasnych dzieci, swym postpowaniem cign nieszczcie na Teby (patrz: syn). 8) Kreon - ojciec, dla ktrego racje serca winny ustpi wzgldom politycznym. Wydaje wyrok na Antygon, narzeczon wasnego syna, przyczyniajc si tym samym do jego mierci. Homer "Iliada" Priam, zrozpaczony po mierci Hektora, udaje si do Achillesa, by ten wyda mu ciao syn a. We wzruszajcej scenie baga Achillesa 0 oddanie zwok Hektora, caujc rce zabjcy syna. Ten wzruszony mioci ojcowsk, zgadza si to uczyni, dajc w zamian okupu. J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - Ojciec Aleksego, Eufemian, do koca ycia nie pogodzi si z decyzj swego syna. Kiedy Aleksy umiera, zarzuca mu egoizm i to, e nie pamita o swych

rodzicach. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Hamlet ojciec - patrz: zjawy upiory wampiry, syn, wadca/wadza. 2) Poloniusz to przede wszystkim doskonay dworak, ktry potrafi podporzdkowa sprawy rodzinne subie Klaudiuszowi. Podejrzliwy wobec syna, Laertesa, kae go ledzi w Paryu. Oddany bez reszty krlowi, prbuje posuy si crk, by wyjani tajemnic Hamleta. W. Szekspir "Krl Lear" - Stary i zadufany krl Lear, ktry rozdzieli swe krlestwo midzy trzy crki, Goneryl, Regan i Kordeli, wypdza z krlestwa t najmodsz, gdy nie chce da ona sownego wiadectwa mioci do ojca. Kiedy jednak dwie najstarsze crki prbuj usun ojca, Kordelia idzie mu na odsiecz ze swoimi wojskami. Tragizm Leara jako ojca jest tym wikszy, e ukochane dziecko umiera, powieszone w wizieniu. W. Szekspir "Burza" - Prospero, mag i mdrzec, to take troskliwy ojciec Mirandy, z ktr mieszka na bezludnej wyspie, miejscu swego wygnania. Kiedy crka zakochuje si w przybyym na wysp Ferdynandzie, nie chcc oddawa rki dziecka czowiekowi niegodnemu, wystawia jego uczucie na prb. J. Kochanowski "Treny" Gwnym bohaterem lirycznym cyklu jest ojciec i mdrzec zarazem, surowo dowiadczony przez los. Tragedia Kochanowskiego jest o tyle dotkliwsza, e widzia w Urszulce nie tylko sw crk, ale i dziedziczk talentu. Patrz: cierpienie. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - Priam, nie zwaajc na zowieszcze przepowiednie swej crki, Kassandry, uchwala wraz z Rad Trojask wyrok: Helena pozostanie w Troi. Daje tym samym dowd przywizania do swego syna, Aleksandra, jak te dowd lepoty politycznej. Molier "Sk~piec" - Harpagon jest ojcem, ktry na pierwszym miejscu stawia sprawy majtkowe i im podporzdkowuje ycie rodzinne (planowane maestwo crki z bogatym czowiekiem), ajego skpstwo i ch zdobycia majtku prowadz nawet do tego, e chcia okpi

113

wasnego syna. Molier "witoszek" - Orgon, pod wpywem Tartuffe'a, zamienia si w bezwzgldnego ojca, ktry wypdza z domu wasnego syna, a crk chce odda (wbrew jej woli) Tartuffe'owi. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" - 1) Podkomorzy dba o edukacj swego syna, Walerego, wysyajc go do szk w stolicy. Uczy go take, by dom ustpowat krajowi, ksztacc go na patriot i sarmat owieconego. Nagrod za to bdzie kariera polityczna Walerego - zostanie posem na Sejm Wielki. 2) Starosta zaniedbuje swoj crk, a przypomina sobie o niej, gdy zaistnieje okazja korzystnego mariau z kawalerem Szarmanckim. Gadulski skonny jest odda rk crki, byle tylko powikszy majtek. J.W. Goethe "Krl Olch" - patrz: syn. A. Mickiewicz "Powrt taty" - Liryczna opowie o ojcu, ktry nie wraca ranki i wieczory, a o ktrego powrt modl si jego dzieci. Modlitwa ta uratowaa ojcu ycie, bowiem wzruszony ni herszt zbjcw (sam bdcy ojcem) ulitowa si i puci go wolno. Patrz: powrt. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Stolnik Horeszko, surowy ojciec i stranik tradycji rodu, nie pozwala crce na maestwo z Jackiem Soplic. W ten sposb burzy szczcie wasnego dziecka i przyczynia si do swej mierci. 2) Jacek Soplica nigdy nie pokocha swej ony, nie troszczy si take o syna. Chcc odpokutowa za grzechy modoci opuszcza Soplicowo, opiek nad Tadeuszem przekazujc swojemu bratu. J. Sowacki "Ojciec zadumionych" Opowie Araba, ktremu duma zabraa wszystkie dzieci. Tragedia yciowa prowadzi do rezygnacji i poczucia wyobcowania w wiecie ludzi nie dotknitych tragedi. A. Fredro "Zemsta" - Rejent Milczek, ojciec Wacawa, ogarnity nienawici do Czenika, skonny jest stan na drodze szczcia syna i uniemoliwi mu maestwo z Klar. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" patrz: m, rodzina, syn. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) Pan Earnshaw, ojciec

Katarzyny i Hindleya, z czasem zaczyna faworyzowa znajd Heathcliffa, co w przyszoci stanie si powodem tragedii rodzinnej. Nad wasnego syna bardziej ceni tego, ktremu ofiarowa schronienie. 2) Hindley, ojciec Haretona, zapomina o wasnym dziecku, trwonic czas na zabawach i pijatykach. Po jego mierci opiek nad dzieckiem przejmie Heathcliff. 3) Egdar Linton, nadmiernie troskliwy ojciec, wychowa Katarzyn w oderwaniu od rzeczywistoci, nie ujawniajcjej prawdy o matce. W ten sposb przyczyni si do jej nieszczcia i do wasnej mierci. 4) Heathcliff nigdy nie by prawdziwym ojcem dla modego Lintona. Wykorzysta go natomiast w swojej rozgrywce z Edgarem, odbierajc Lintonom ich rodzinny majtek, Drozdowe Gniazdo. H. Balzac "Ojciec Goriot" Powie jest studium nadmiernej i bezgranicznej mioci ojcowskiej. Goriot wyzbywa si caego majtku, by zapewni szczcie swoim crkom. Nie zyskuje w zamian nic, poza sporadycznymi spotkaniami z dziemi, ktre wstydz si zuboaego ojca. Patrz: crka. H. Balzac "Eugenia Grandet" patrz: pienidze. A. Dumas "Wicehrabia de Bragellonne" - Atos, ojciec Raula, na zawsze opuszcza dwr po zatargu krla z jego synem. yje, dopki y bdzie Raul. Na wie o mierci syna (zgin na wojnie w Afryce), zapada na cik chorob i wkrtce potem umiera. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" -Benedykt Korczyski, surowy i sprawiedliwy ojciec, wychowuje swe dzieci w poszanowaniu pracy i tradycji. Pomimo i kocha crk i syna, nie rozpieszcza ich, a z Witoldem porni go nawet kwestia innego spojrzenia na rolnictwo. Patrz: konflikt pokole. B. Prus "Lalka" - Tomasz cki, bezkrytyczny ojciec, we wszystkim ustpujcy swojej crce, wychowuje Izabel na kobiet bez ser ca. Nie potrafi zauway wad crki, stale wierzy, e w yciu zrobi ona doskona parti. H. Sienkiewicz "Krzyacy" Jurand ze Spychowa, ktremu Krzyacy odebrali ukochan crk, Danuk, jedzie do zamku

w Szczytnie, by odebra dziecko. Godzi si na upokorzenia, a nawet na tortury, by wreszce dowiedzie si, e Danuka oszalaa. Patrz: crka. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Marmieadow, ojciec wielodzietnej rodziny, przepija wszystkie zdobyte pienidze, wiedzc, e krzywdzi swych bliskich. Nag jest tak silny, e nie zwaa on na nieszczcie dzieci (np. Sonia wychodzi na ulic, by zarobi na utrzymanie domu) i coraz bardziej pogra si w alkoholizmie. F. Dostojewski "Bracia Karamazow" Stary Karamazow, ojciec trzech lubnych synw i jednego nielubnego (Smierdiakow) z rwnym okruciestwem i nieczuoci traktuje ich wszystkich. Najwaniejsz dla niego spraw w yciu jest on sam i jego pienidze. Umiera, zamordowany przez Smierdiakowa. S. eromski "Doktor Piotr" Dominik Cedzyna to ojciec, ktry dla dobra syna dokonuje malwersacji (zdobywa pienidze na ksztacenie Piotra). Syn, unoszc si honorem, nie rozumiejc ojca, opuszcza go na zawsze. S. eromski "Zapomnienie" Obala , ubogi chop, ryzykujc wolnoci, kradnie z lasu dziedzica drzewo na trumn dla zmarego syna. Ten prosty czowiek doskonale rozumie, e kadego naley pochowa godnie. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Maciej Boryna - patrz: rodzina, konflikt pokole. 2) Antek Boryna - ojciec i m, ktry zapomina o swojej rodzinie i angauje si w romans z Jagn. Dopiero po wyjciu z wizienia zrozumia, czym s dla niego ona i dzieci. 3) Stary Bylica, ojciec Hanki, zosta wygnany ze swej chaty przez starsz crk, Weronik. Ostatnie lata ycia spdzi razem z Hank, ciko pracujc, ale te czujc si potrzebnym. Gdy jednak Hanka zostanie wielk gospodyni, zgodzi si, by ojciec zosta ebrakiem. S. eromski "Ludzie bezdomni" - Ojciec Tomasza Judyma, wielokrotnie wspominany przez obu swych synw, by ubogim szewcem, a przy tym pijakiem zatruwajcym ycie swoim dzieciom i onie. Jego postawa

yciowa przyczynia si do walki Judyma o zapewnienie sobie wyksztacenia. Patrz: syn. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Felicjan Dulski, pan domu i gowa rodziny, nie wypowiada si w sprawach dotyczcych wychowania dzieci. Podporzdkowany bez reszty onie, uwaa, e atwiej jest pozosta biernym. Dopiero, gdy da si od niego zajcia stanowiska w sprawie romansu Zbyszka, wypowiada jedyne sowa: A niech was wszyscy diabli! Patrz: dom. S. eromski "Przedwionie" Seweryn Baryka w drodze powrotnej do Polski stara si zaszczepi synowi mi o do ojczyzny, opowiadajc mu o szklanych domach. Konfrontacja marze starego z rzeczywistoci (ktrej zreszt nie zobaczy) jest drastyczna: Cezary zacz widzie w ojcu dziwaka i idealist. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa"- 1) Lavrans, ojciec Krystyny i Ramborgi, wychowuje swe dzieci surowo i w poszanowaniu zasad wiary. Postpowanie Krystyny, jej uporczywe denie do maestwa z Erlendem, jak i utrata dziewictwa przed lubem s dla niego tragedi yciow. 2) Erlend jest ojcem, ktry potrafi przyuczy synw do rzemiosa rycerskiego, ale nie jest w stanie wpoi im podstawowych zasad moralnoci. Problem wychowania dzieci pozostawia onie. M. Dabrowska "Noce i dnie" - 1) Bogumi Niechcic kocha swoje dzieci rozumn mioci. W przeciwiestwie do Barbary potrafi dostrzec ich wady i prawdziwe zalety. Nie ma przesadnych ambicji co do ich przyszoci - chce jedynie, by wyrosy na mdrych i uczciwych ludzi. Pozostawia im wiele swobody w decydowaniu o wasnym yciu. Ze smutkiem przyjmuje jednak postanowienie Agnieszki o wyjedzie na studia do Szwajcarii. Wielkim strapieniem jest te dla niego Tomaszek, jedyny yjcy syn. mier Piotrusia przey bardzo mocno (prbowa popeni samobjstwo), a teraz musi patrze, jak najmodsze z dzieci stacza si na dno i nie jest w stanie nic uczyni, by temu zapobiec. 2) Daniel Ostrzeski traktuje Janusza i Anzelmajak rywali w

114

walce o wzgldy i czas Michasi. Uwaa, e ona powica synom zbyt wiele uwagi, zapominajc o nim. Kiedy Janusz bdzie umiera Daniel potraktuje agoni syna jako kolejne wydarzenie, ktre absorbuje Michasi i nie pozwala jej przeby wa wycznie w jego towarzystwie. Najmodsze z dzieci, Bodzio, stanie si dla Daniela nadziej na znalezienie wreszcie bratniej duszy, tote bdzie wychowywa syna "na swj obraz i podobiestwo". Niestety, Bodzio okae si cynicznym materialist. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Adam abczyski nie czuje silnych zwizkw uczuciowych z synami. Kaziuczek umiera jako may chopiec i ojciec jego mier przyjmuje ze spokojn rezygnacj (Bg da, Bg wzi~. Wadyjest ukochanym synem Ry i Adam czuje si wobec niego obco. Prawdziwie ojcowskie uczucia wywoa dopiero Marta. Moe dlatego, e Ra przez bardzo dugi czas nie bdzie chciaa jej zaakceptowa. Z Mart wanie znajdzie Adam wsplny jzyk, ona stanie si dla niego prawdziw radoci ycia. Niestety, kiedy okae si, e obdarzona jest piknym gosem, Ra odkryje w sobie nagle mio do crki i uczyni wszystko, by Adam j utraci. Absorbujce lekcje piewu uniemoliwi prawie zupenie dawne kontakty dziewczyny z ojcem. Z. Nakowska "Granica" - 1) Ojciec Zenona Ziembiewicza niezbyt troskliwie zajmuje si synem. Cae dnie spdza raczej na obchodzeniu gospodarstwa lub wykonywaniu drobnych zaj. Z czasem przestaje by autorytetem dla syna, ktry w dziecistwie widzia w nim czowieka wyjtkowego i wszechstronnie wyksztaconego. 2) Zenon Ziembiewicz przedkada karier polityczn nad ycie rodzinne. Jest ojcem w czysto teoretycznym tego sowa znaczeniu; wychowanie syna powierzy Elbiecie, niace. 3) Pan Biecki, ojciec Elbiety, wychowywa j od odejcia ony a do mierci. By dla crki jedyn naprawd blisk osob. Wraz z jego odejciem przestaa istnie rodzina Elbiety. I. Iwaszkiewicz "Brzezina" - Po

mierci ony Bolesaw cakowicie zaniedba wychowanie crki, ktr opiekoway si teraz kobiety ze suby. Jako ojca dranio go take, e maa znalaza wsplny jzyk raczej ze swoim stryjem, Stasiem, ni z nim samym. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" - Ojciec jest dla gwnego bohatera mdrcem i hierofantem, a take natchnionym herezjarchq. To on odkrywa synowi tajniki wiedzy ezoterycznej, wskazuje przysz drog ycia. Jakkolwiek dziecko bardzo kocha ojca, droga, ktr samo obierze, bdzie inna. T. Borowski "Dzie na Harmenzach" Borowski opowiada tu histori yda, Beckera, ktry powiesi swojego syna, poniewa ten ukrad chleb. W czasie wojny gd niszczy nawet uczucia ojcowskie. L. Kruczkowski "Niemcy" Prof. Sonnenbruch nie jest ani dobrym ojcem, ani dobrym mem. Jest znakomitym naukowcem niemieckim, ktry pragnie zamkn si w swojej pracowni, izolujc si od spraw dotyczcych Europy i wiata. Willego w ogle nie dostrzega, bliszy kontakt ma tylko z crk Ruth, ale i od niej nie przyjmuje koniaku z Francji, bo nie chce mie nic wsplnego z tym, co si w Europie dzieje. Nauka jest jedynym jego wiatem, jest azylem przed rzeczywistoci wojny. A. Szczypiorski "Pocztek" - Ojciec jest dla Henryczka Fichtelbauma najwyszym autorytetem i najwaniejsz osob w yciu. Wspomnienie ojca, ydowskiego adwokata, ktry pozosta w getcie, sprawi, e Henryczek wrci tam, gdzie zostaajego rodzina, do getta. M. Hasko "smy dzie tygodnia" - Ojciec Agnieszki i Grzegorza jest przedwczenie postarzaym czowiekiem, ktry za nieszczcia yciowe obwinia wszystkich, tylko nie siebie. Nie ma w nim zrozumienia dla wasnych dzieci, a szczeglnie dla syna. Egoistycznie nastawiony do ycia, dostrzega wycznie wasne, drobne problemy (np. to, e pada deszcz, wic nie moe pj na ryby). J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Cyrus Trusk - patrz: syn. 2) Adam Trusk samotnie wychowuje Arona i Kaleba. Jego

ulubiecem jest ten pierwszy dobry ucze, spokojne dziecko, podczas gdy Kaleb przysparza ojcu licznych trosk. Z natury spokojny i opanowany Adam, nie potrafi zrozumie porywczego syna, krzywdzc go niejednokrotnie. Na ou mierci wybaczy jednak Kalebowi (patrz: pienidze, syn). 3) Samuel Hamilton stara si traktowa jednakowo swoje dzieci, jednak blisze mu s te podobne do niego (np. Tom). Wie doskonale, e jest dla nich autorytetem i najwaniejsz osob. Na staro, nakoniony przez synw i crki, zamieszka w miecie. A. Moravia "Konformista" - Z okresu dziecistwa Marcello zapamita ojca jako czowieka gronego i milczcego. Kojarzy go z cigymi pretensjami wobec matki i systemem kar wobec siebie (chopiec nie rozumia, e chodzio o romanse matki, o ktre ojciec by nieludzko zazdrosny). Pniej, dorosyju Marcello odwiedza ojca w szpitalu psychiatrycznym, gdzie chodzi z przymusu, nie czujc potrzeby widzenia ojca. E. Kazan "Ukad" - Rodzina Eddiego Andersona - to greccy emigranci. Od wita i na co dzie panuje twardy patriarchat. Najwaniejszy jest ojciec, ktry w domu decyduje o wszystkim ijego wolajest wita. Matka, zepchnita do roli sucej, a dzieci, nawet dorose, nie maj gosu (np. Eddie, ktry nie chcia realizowa wzorca ycia handlarza dywanw, popad z ojcem w kon flikt). Eddie, nawetjako dorosy i samodzielny, ba si ojca. Przy nim zawsze czu si jak may chopiec. M. Frisch "Homo Faber" Powie jest nawizaniem do mitologicznej historii Elektry i Agamemnona. Romans z Sabeth, najwiksz mioci ycia Waltera Fabera, to jakby realizacja wyroku bogw: niegdy nie chcia uzna tego dziecka, teraz los postawi je znw na jego drodze. Tragiczne w tej historii jest to, e przyjdzie mu speni tu rol ojca kochanka. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - patrz: przemiana, rodzina. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umarych poetw" - Ojciec Neila Per-

ry'ego, wzorem swojego ojca i innych konserwatywnych rodzicw, wyznaczy ju drog yciow syna. Nie akceptuje zamiowania Neila do teatru, twardo obstajc przy tym, by za kar przeniesiony zosta do Akademii Wojskowej Bradena. Patrz: samobjstwo, syn. E. Segal "Love Story" - Ojciec Oliviera, czonek szanowanej amerykaskiej rodziny, pocztkowo nie przystaje na maestwo syna z crk woskiego imigranta, Jennifer. Jednak gdy dziewczyna zaczyna chorowa na biaaczk, rezygnuje ze swej dumy i pomaga Olivierowi (bezskutecznie) ocali ukochan. J. Hurt "Skaza" - Gwny bhater powieci, optany mioci do Anny, narzeczonej wasnego syna, przedkada uczucia wasne nad zasady moralnoci. Jego romans z Ann bdzie bezporedni przyczyn mierci Martina, ktra uwiadomi jego ojcu, czego si dopuci. Patrz: wina i odpowiedzialno. P. Shafer "Amadeusz" - Ojciec Mozarta nie moe zapobiec niekorzystnemu maestwu syna, ale przybywa do Wiednia, by dalej kierowa jego karier. ona Mozarta wygania go po pewnym czasie ze swego domu, a stary Mozart umiera w osamotnieniu. Historia konfliktu ojca z synem poshtya Salieriemu do uknucia intrygi, w ktrej gwn rol odgrywa rzekomy duch Mozarta - ojca. Patrz: sobowtr. * Wyrodny ojciec - ten, ktry nie troszczy si o wasn rodzin. * Wda si w ojca - by do niego podobnym. * "Przez urodzenie ojciec nie daje jeszcze synowi ycia - daje tylko obietnic ycia, wychowanie poczyna je, a dziedzictwo dopiero zapewnia i uzupenia". (S. eromski) * "Zy to ojciec, co los crki na pienidze way". (W. Szymanowski) * "Ojciec-czowiek, ktry by przedtem". (S. Mroek) * "Rzecz to cika i nieraz trudna, jeli si musi czasami zosta ojcem wasnego ojca". (G. Sand) * "W ogle dobrzy ojcowie trafiaj si rzadko. Z rodzicw tylko matki s niezawodne". (J. Wieczerska-Zabocka)

115

Pieko Pieko-Pieko to miejsce, gdzie wedug chrzecijastwa cierpi dusze ludzi potpionych. Najwiksz kar jest nieobecno Boga. W literaturze piekem moe si sta kade miejsce. Zaley to od czowieka albo od okolicznoci. Biblia - Pieko to miejsce wiecznego potpienia grzesznikw, cierpicych w nim niewysowione katusze, z ktrych najwiksz jest wiadomo nieskoczonoci mk. redniowieczne moralitety Pieko wyobraane byo jako miejsce, w ktrym ponie wieczny ogie trawicy du sze grzesznikw. Dante Alighieri "Boska Komedia" -Pieko skada si z dziewiciu krgw. W kadym z nich cierpi dusze innego rodzaju grzesznikw. Kary uzalenione s od charakteru win. Kady z kolejnych krgw ley niej, a na samym dnie znajduje si Kaima, miejsce kary najwikszych grzesznikw Judasza, Kasjusza i Brutusa. Tu za bram piekieln, na ktrej widnieje napis: Wy, ktrzy tu wchodzicie, egnajcie si z nadziej, umiejscowione jest Przedpiekle, gdzie przebywaj dusze ludzi sprawiedliwych nie wyznajcych prawdziwej wiary w Chrystusa. Krain potpionych opywaj trzy rzeki, ktrych nazwy zac~erpn Dante z mitologii greckiej. J. Milton "Raj utracony" - Pieko jest siedzib Szatana. Nie ma w nimjeszcze ludzi, bo dopiero zostali stworzeni i nie popenili jeszcze adnego grzechu. Std wyrusza Szatan, by nakoni ich do nieposuszestwa wobec Boga. J. Sowacki "Anhelli" - Syberia, ktr wraz z Szamanem przemierza Anhelli, jest piekem cierpienia i upokorzenia dla wygnacw. Modzieniec wdruje po niej, poznajc kolejne "krgi piekielne", jak Dante w "Boskiej Komedii". Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Obz rewolucjonistw, w ktrym wszyscy dysz chci zemsty, a nienawi przybiera monstrualne

rozmiary, jest piekem. Hrabia Henryk z przeraeniem patrzy na ludzi przeniknitych dz krwi. J. Drda "Igraszki z diablem" Pieko to miejsce, gdzie stoj wiellcie koty, w ktrych wrze smoa. Jednoczenie kwitnie tu biurokracja, a Belzebub jest zidiociaym starcem, ktry ulega wpywom rnych wysoko postawionych diabw i nie potrafi podj samodzielnie adnej decyzji. E.M. Forster "Maurycy" - ycie gwnego bohatera staje si piekem, kiedy uwiadamia on sobie, e dla czowieka, ktrego pokocha, romans z nim by jedynie przygod. Literatura obozowa - Niemieckie obozy koncentracyjne i sowieckie agry s piekem dla ludzi skazanych na nie. Nie obowizuj tu zasady moralne normalnego wiata. Czowiek zostaje ograniczony do elementarnych potrzeb biologicznych. yje w stanie nieustannego zagroenia. K. Moczarski "Rozmowy z katem" -Jurgen Stroop zgotowa ydom w warszawskim getcie pieko na ziemi: specjalnie sprowadzone miotacze ognia podpalay domy z ludmi, do skaczcych z okien onierze niemieccy strzelali jak do kaczek. Patrz: apokalipsa, kat. G. Orwell "Rok 1984" - wiat pokazany przez Orwella to pieko, w ktrym czowiek an i przez moment nie moe by naprawd sam, bo nieustannie le dz go teleekrany. ycie staje si koszmarem nieustannej inwigilacji - nawet wasne dzieci mog zoy donos. W. Golding "Wadca much" Pikna wyspa, na ktrej znaleli si chopcy, za spraw tkwicego w ludzkiej naturze za, przeksztaca si w pieko - Ralf musi walczy o ycie i ucieka przed zgraj fanatycznych myliwych - jeszcze niedawno jego przyjaci. Z. Herbert "Co myli Pan Cogito o piekle" -Najniszy krg piekielny (...) jest to azyl artystw, peen luster, in strumentw i obrazw. ycie artystyczne kwitnie, powstaj cigle nowe kierunki, a awangarda wici nieustanne sukcesy. Belzebub popiera sztuk. Zapewnia swym artystom spokj, dobre wyywienie i absolutn izolacj od

piekielnego ycia. * "Chciabym i do raju ze wzgldu na klimat, ale pieko musi by o wiele przyjemniejsze ze wzgldu na towarzystwo". (T. Bemard) * "Prawdziwe pieko jest chyba lepsze od sztucznego nieba". (E. M. Forster)

Pikno Pikno - Zesp cech takich jak proporcja ksztahw, harmonia barw, dwikw, ktry sprawia, e co budzi zachwyt. Pikno moe te mie charakter moralny, dotyczy wewntrznej doskonaoci. W literaturze idea pikna zwykle zaley od estetycznych pogldw epoki, cho moe by ksztatowany w opozycji do nich. Biblia (ST)- 1) Uosobieniem ludzkiego pikna jest Sara, ona Abrahama. Jej niezwyka uroda budzi powszechny zachwyt. 2) Dla Oblubieca i Oblubienicy z "Pieni nad pieniami" pikno zawiera si w doskonaej harmonii ich cia. Biblia (NT) Piknem wcielonym jest Maria, matka Jezusa, poniewa przysza na wiat bez grzechu pierworodnego. Mitologia - 1) Bogini pikna jest Afrodyta. Narodzia si z piany morskiej i jej niezwyka uroda ma lekko owej piany. 2) Bosk piknoci odznaczaj si wszyscy Olimpijczycy. 3) Idea mskiego pikna uosabia Apollo, najpikniejszy z bogw. 4) Najpikniejsz z kobiet miertelnych jest Helena. Jej niezwyka uroda stanie si porednio przyczyn wojny trojaskiej. Staroytno - Idea pikna stanowia harmonia ksztatw i doskonao proporcji. Staroytni uwaali te, e pikne jest to, co uyteczne. Dante Alighieri "Boska Komedia" - Piknem absolutnym i doskonaym jest dla poety Trjca Swita, ktr oglda na kocu swej wdrwki (Raj, Pie XXXIII). Dante opisuje J jako trzy obrcze barwy troistej. Jeden z drugiego krg, jak tcza z tczy (koo - ksztat idealny). Szczeglne wraenie wywiera na nim posta Chrystusa: ...Twarzy Czeczej Wizerunek... renice w niego wpoiem z zachwytem.

Poeta wie jednak, i nie zdoa w peni odda tego mistycznego pikna, gdy jego jzyk jest zbyt ubogi (...dalej fantazja moja nie nadqJ. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Oboje kochankowie odznaczaj si niezwyk urod. Ich pikno fascynuje zarwno ich samych, jak i ludzi, z ktrymi si stykaj. F. Petrarca "Sonety do Laury" Laura odznacza si nie tylko doskonaym piknem ciaa, ale rwnie piknem duszy. W. Szekspir "Sonety" Niezwyke pikno tajemniczego modzieca dziki poezji zostanie utrwalone na wieki i uratowane od niszczycielskiego wpywu czasu. D. Naborowski "Na oczy krlewny angielskiej" - Oczy krlewny s tak pikne, e nie sposb opisa ich sowami. S zarazem jak pochodnie, soce, gwiazdy i bogowie. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - 1) Lotta jest dla Wertera uosobieniem pikna. Jej niezwyka uroda objawia si przede wszystkim prostot bycia. Penego wyrazu nabiera dopiero w otoczeniu natury. 2) Werter niezwykle silnie odbiera pikno natury. Otaczajca przyroda wywiera wpyw na stan jego duszy. G.G. Byron "Giaur" - Leila jest najpikniejsz z kobiet. Nawet po jej mierci Giaur wci widzi jej niezwyk urod. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Kobieta jest tak pikna, e jej urody zazdrosz4 anieli. Lecz dusz ma gorsz4...gorsz4anieli...sam diabe, bo daje si atwo omami zotu i odrzuca czyst, prawdziw mio. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Pikno orientalnego krajobrazu Krymu budzi nieustanne wspomnienia mniej piknej, ale ojczystej Litwy. Rodzi te refleksje o nietrwaoci tworw czowieka i niezniszczalnoci tego, co stworzya natura. J. Sowacki "Balladyna" Zachwycony piknem martwej Aliny, Filon zakochuje si w niej. Cho nieywa, uosabia idea, ktrego cae ycie poszukiwa. J Sowacki "Anhelli" - Kiedy Szaman uwalnia dusz Anhellego, ukazuje sijej anielskie pikno. Z. Krasiski "Nie-Boska

116

komedia" - 1) Hrabia Henryk poda za widmem piknej Dziewicy. Niestety, okazuje si; e kryje ono rozkad i zgnilizn, bo jest tworem Szatana. 2) Hrabia Henryk jako poeta tworzy pikno, przez niego ptynie strumie piknoci. Jednak brak mioci w jego yciu sprawia, e sam piknoci nie jest. C.K. Norwid "Promethidion" Pikno na to jest, by zachwycao do pracy - praca, by si zmartwychwstao. Pikn o ma by natchnieniem do pracy, ktra odmieni oblicze wiata. Wedug Norwida pikno powinno si czy z mioci, winno by take uyteczne. Ch. Baudelaire "Idea" - Pikne jest to, co moe rozproszy nud i poruszy do gbi serce, co jest jak otchanie. Ch. Baudelaire "Hymn do Pikna" - Pikno pozbawione jest walorw etycznych, nie jest ani dobre, ani ze. Jest tym, co ujmuje cho troch ndzy yciu, a wiatu ohydy. O. Wilde "Portret Doriana Graya" -Poniewa na portrecie odciskaj swoje pitno wszystkie zbrodnie i niegodziwoci Doriana, on sam pozostaje cigle niezwykle pikny. Zatem to, co pikne, nie musi by dobre. Czasem moe by wrcz przeciwnie - pikno moe skrywa najwiksze wystpki i najbardziej odraajce czyny. K. Przerwa-Tetmajer "Widok ze wi nicy do Doliny Wierchcichej" - Prawdziwe pikno tkwi w grach. Ale zachwyt nad nim wywouje nieokrelony al i tsknot. T. Mann "mier w Wenecji" Piknem wcielonym staje si dla Aschenbacha Tadzio. Niezwyka uroda modego Polaka sprawia, e stary pisarz odzyskuje utracone siy twrcze. Niestety, to samo pikno przyczyni si do mierci Aschenbacha, ktry nie zdoaju wykorzysta nowych moliwoci swojego talentu. T. Mann "Tonio Krger" - Janek Hansen i Ingeborga Holm staj si dla Tonia uosobieniem nieosigalnego pikna. Ich jasna uroda uwiadomi Krgerowi jego zawieszenie pomidzy wiatem sztuki a wiatem mieszczaskich wartoci. J. Kasprowicz "Ksiga ubogich" Pikno objawia si w zwykym codziennym yciu i obcowaniu z natur. Mona je dostrzec nawet

w fakcie przemijania. Futuryci Pikne jest to, co stworzy czowiek, wszelka materia zorganizowana, a przede wszystkim maszyna. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" Uosobieniem pikna absolutnego - zarwno cielesnego, jak i duchowego (czysto) -jest pikna Remedios. Pikno to jest jednak zwodnicze: kocha j wielu modziecw, a ona nie potrafi odwzajemni tej mioci. Mimo to Bg wyrni Pikn Remedios, zabierajc j ywcem do nieba. J. Andrzejewski "Bramy raju" Jakub z Cloyes zwany jest te Jakubem Piknym. Jego niezwyka uroda sprawia, e budzi on powszechn mio i podanie. Wrd spowiadajcych si dzieci tylko Robert nie czuje do Jakuba niczego poza odrobin przyjani. Aleksy Melissen, Blanka, Maud - wszyscy oni wyruszyli na krucjat, by by blisko wcielonego pikna, ktrym jest Jakub. S. Grochowiak"Ikar"Pikno sytuuje si podobno w napowietrznych pokojach, ale pikne s take st do odpoczynku okci - krzeso do stray przy chorym. Z. Herbert "Potga smaku" - W wierszu jest mowa o tym, co pikne (dobry smak), cho naprawd chodzi o to, co dobre (wybory moralne). Herbert na wizuje do Sokratejskiej triady: dobro-pikno-prawda. Naley wedhag niego kierowa si w swych yciowych wyborach poczuciem pikna, bo to, co pikne, jest dobre. Wida w utworze, e to, co oferuje ludziom komunizm, jest tandetne i brzydkie (barak, chfopcy o twarzach ziemniaczanych, dziewczyny o czerwonych rkach). Tak rzeczywisto wyraa rwnie niepikny jzyk (retoryka parciana ... pozbawiona urody koniunktiwu), tote ten obskurny i prowizoryczny wiat nie moe by take, zgodnie z teori filozoficzn, dobry. Poeta uwiadamia jednak koszt pikna, tzn. koszt wyboru tego, co dobre (prawdziwe i pikne) w pastwie komunistycznym. Niekiedy jest to cena najwy sza. * "Pikno, sama pikno zdolna ci zy wycisn". (O. Wilde) * "C wiesz o piknem? ... Ksztatem jest mioci".

(C. K. Norwid) * "Chobymy cay wiat zeszli w poszukiwaniu Pikna, nie znajdziemy go nigdzie, jeeli nie nosimy go w sobie". (R. W. Emerson) * "Pikne jest to, co podoba si cakiem bezinteresownie". (I. Kant) * "...Albowiem piknojest tylko przeraenia pocztkiem, ktry jeszcze znosimy z takim podziwem, gdy beznamitnie pogardza naszym unicestwieniem". (R.M. Rilke) * "Pikno? - deptaa je stopa onierza daremnie. Wierzaj: ono jest w tobie i we mnie".

Pienidze Pienidze - rodek patniczy, wymylony przez Fenicjan w miejsce handlu wymiennego. Od wiekw pojawiay si w sztuce jako: zapata, pokusa, sia obracajca tryby wiata, przeklestwo czy bogosawiestwo. W wikszoci przypadkw twrcy zwracali uwag na ich zdradliwy wpyw na czowieka i jego ycie. Biblia (NT) - 1) Przypowie o zagubionej i z trudem odnalezionej drachmie obrazuje sytuacj grzesznika, ktry pobdzi, ale odnalaz drog do Boga i z radoci przyjmowany jest w niebie. 2) Przypowie o talentach (minach) opowiada o trzech sugach, z ktrych dwaj pod nieobecno pana w dwjnasb powikszyli jego majtek. Trzeci odda mu jeden talent, czyli kwot, jak wczeniej otrzyma. Rozgniewany pan wypdzi sug, mwic; Kademu bowiem, kto ma, bdzie dodane, tak e nadmiar mie bdzie. Temu za, kto nie ma, zabior, nawet to, co ma. 3) Oddajcie wic cesarzowi to, co naley do cesarza, a Bogu to, co naley do Boga. To sowa, ktre Chrystus wypowiada do arcykapanw, kiedy zapytali go o kwesti podatku paconego Rzymowi. Jezus spojrza na monet z podobizn cesarza i wyrzek powysze sowa. 4) Za zdrad Chrystusa otrzyma Judasz 30 srebrnikw, czyli ustalon przez prawo cen niewolnika. Wedug tradycji zdrajca odnis kapanom

wszystkie monety, a potem powiesi si z rozpaczy. Mitologia - Wedug wierze Grekw, zmary, by mg przepyn Styks, musia opaci przewonika Charona. Opata za przejazd wynosiajeden obol, ktr to monet wkadano w usta zmarego. W rzeczywistoci bya to symboliczna kwota przypadajca zmaremu w wyniku podziau jego majtku. Nie moga ona dosta si komu innemu, poniewa zmarych uwaano za niemiertelnych. J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - Zgodnie ze redniowiecz nym wzorcem osobowym ascety, Aleksy ofiarowuje zabrane z domu pienidze biedakom. Dla siebie nie pozostawia nic; wiadomie wybiera ycie w skrajnym ubstwie. J. Kochanowski "O ywocie ludzkim (Fraszki to wszytko...)" - patrz: przemijanie. J. Kochanowski "Pie V", Ks. II (Pie o spustoszeniu Podola przez Tatarw) - Sowa: Skujmy talerze na talery, skujmy, A onierzowi pienidze gotujmy! nawouj szlacht polsk do rezygnacji z czci majtku na rzecz opacenia wojska, ktre walczyoby w obronie granic Rzeczpospolitej. Molier "Skapiec" Imi gwnego bohatera, Harpagon, pochodzi od aciskiego sowa harpago, tzn. hak do chwytania, rabu, upieca. Stao si ono z czasem synonimem skpstwa. Ten dusigrosz i kutwa nie wahaby si doprowadzi do nieszczcia wasnej crki, prbuje wyudzi lichw od swego syna. Jedynym jego yciowym celem jest napenianie szkatuki, droszej mu ni rodzina. Gromadzenie pienidzy suy wycznie ich pomnoeniu, nie za wydawaniu. Nawet w momencie rozwizania akcji, gdy wydawaoby si, e Harpagon zmienia si, nadal szuka on wasnej szkatuki i obawia si utraty majtku. I. Krasicki "ona modna" patrz: dom. J. Sowacki "Kordian" - W akcie II opisana historia miosna Kordiana i Wioletty. Dla niej jedyn motywacj do kontynuowania tego romansu by majtek Kordiana (Gorzkie pocaowa nia kobiety kupiem...). Gdy Kordian obwieszcza kochance swoje

117

bankructwo, ona odchodzi. . J. Sowacki "Fantazy" - Aby Dianna nie musiaa robi ofiary ze swej mioci do Jana i wychodzi za Fantazego (patrz: ofiara), major Hawryowicz w momencie mierci oddaje zaoszcz dzone przez siebie pienidze, proszc hrabiego Respekta o zgod na maestwo Jana i Dianny. Pienidze majora zdecydoway o szczciu modych. H. Balzac "Ojciec Goriot" - 1) Gwnym tematem powieci jest pienidz orazjego kreatywna i destrukcyjna moc. Tytuowy bohater, mieszczanin zdobywajcy majtek w czasie Rewolucji, powici swoje pienidze dla dobra crek: Delfiny i Anastazji. W zamian za to nie otrzyma nic, a nadmierna hojno doprowadzia go do bankructwa. Patrz: crka, ojciec. 2) Balzac opisuje take dzieje modego Eugeniusza Rastignaca (patrz: ucze i mistrz), jako przedstawiciela nowej epoki, w ktrej o pozycji czowieka wiadczy bdzie nie tylko jego pochodzenie, ale przede wszystkim stan majtkowy. H. Balzac "Eugenia Grandet" Tworzc posta ojca Grandet, Balzac nawiza do Molierowskiego Harpagona. Grandet, prawdziwy sknera i kutwa, oszczdza kady grosz, czynic z ycia ony i crki prawdziwy koszmar. adna z nich nie orientuje si w stanie jego majtku. Grandet nie lokuje wszystkich pienidzy w interesach; cz przechowuje w drewnianych beczkach, w piwnicy. Dopiero na ou mierci decyduje si on odda zoto crce, opatrujc swoj wol nastpujcymi sowami: Zdasz mi z niego spraw na tamtym wiecie. Ch. Dickens "Kolda proza, czyli opowie wigilijna o Duchu" - Bohaterem tej noweli jest Ebenezer Scrooge, kolejny Harpagon w galerii postaci literackich. Nieczuy na ludzk krzywd, odgrodzony od wiata i skoncentrowany na zarabianiu pienidzy, nie ufa blinim, lekceway tradycj (wita Boego Narodzenia nazywa niepotrzebnym wymy sem i strat czasu) i samotnie brnie przez ycie. Szkoda mu kadego grosza wydanego na innych, a take na samego siebie

(yje wicej ni oszczdnie). Pienidz sta si dla niego bokiem, "zotym cielcem". Dopiero odwiedziny duchw w noc wigilijn odmieni jego ycie. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - Jedyn drog do odzyskania Katarzyny jest, wedug Heathcliffa, zdobycie pienidzy, co zapewnioby mu wysz pozycj spoeczn. Przez kilka lat nieobecny w Wichrowych Wzgrzach, zjawia si niespodziewanie jako czowiek majtny, dojrzay i gotowy do zemsty. Pienidze pozwalaj mu na odebranie Hindleyowi Wichrowych Wzgrz, ale nie uatwiaj zdobycia Katarzyny. By zemci si na dawnych wrogach, Heathcliff gromadzi w swoich rkach cay majtek Lintonw i Earnshaww. Okazuje sijednak, i pienidze nie zjednay mu przychylnej opinii, nie day ukojenia. Patrz: mio trudna. G. Flaubert "Pani Bovary" Wychowana na romantycznej lekturze, Emma Bovary chce y niczym bohaterki przeczytanych powieci. yjc ponad stan, folgujc swym zachciankom, zaciga dugi u miejscowego lichwiarza. W sytuacji krytycznej, gdy nie ma pienidzy na spacenie poyczki, a jej mowi grozi bankructwo, pani Bovary popenia samobjstwo. E. Zola "Nana" - Naturalistyczna powie Zoli jest na poy biografi prostytutki Nany, ktra z paryskich ryn sztokw przechodzi prosto do salonw. Jedynym kapitaem posiadanym przez Nanjestjej ciao, ktre sprzedaje chtnie, ale za wysok cen. Utrzymanka mczyzn z socjety i wiata teatru, dochodzi do wielkiego majtku, by po tem zaprzepaci wszystko. Zdobyte pienidze wydaje na biece potrzeby, reszt powica na wychowanie swego synka. Umiera w ndzy. E. Zola "Wszystko dla pa" Tytu powieci to nazwa magazynu dla pa, zaoonego przez Oktawa Moureta. Z niewielkiego sklepu z konfekcj zmienia si on w najwikszy dom mody w Paryu, a zarazem doskona "maszynk do robienia pienidzy". Sam Mouret przedstawiony zosta jako "czarodziej" wybornie znajcy natur kobiet, ale i bezlitosny przedsibiorca, ktry nie

zrezygnuje ze swych roszcze wzgldem innych przedsibiorcw. Potg pienidza rzdzcego nowym wiatem obrazuje nieustannie rozrastajcy si magazyn "Wszystko dla pa", ktry "poera" ssiadujce z nim kamienice i prowadzi do bankructwa drobnych wacicieli. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Rodion Raskolnikow, ubogi student, decyduje si zabi lichwiark nie tylko po to, by udowodni samemu sobie suszno swej filozofii, lecz take po to, by j okra. Zabiera z mieszkania Alony Iwanownej kosztownoci i pienidze, a potem ukrywa je w bezpiecznym miejscu. Pomimo e bdzie cierpia okrutn bied, nigdy nie skorzysta z tych zasobw. B. Prus "Lalka" - 1) Historia miosna Wokulskiego i Izabeli ckiej to take opowie o bogaceniu si i wykorzystywaniu pienidzy dla zdobycia serca ukochanej kobiety. Majtek Wokulskiego pozwala mu wykupi weksle ckich, skada hojne datki na organizacje charytatywne, jak i folgowa zachciankom panny Izabeli. Dla niej jednake najwaniejsza jest pozycja spoeczna mczyzny bd jego sawa (Rossi, Mo linarij. Zakoczenie tej historii pokazuje, i wobec niskiego pochodzenia, w wiecie arystokracji nie bd si liczy ani praca, ani posiadane pienidze. Patrz: mio trudna. 2) Jednym z tematw powieci s zmiany gospodarcze i spoeczne zachodzce w Polsce w latach siedemdziesitych XIX wieku. W miejsce handlu opartego nie tylko na wymianie pieninotowarowej, ale i na wzajemnym zaufaniu kontrahentw, wchodzi nowy kapita, reprezentowany przez ludzi bez nazwiska.i bez charakteru (mody Szlangbaum, Maruszewicz). Sprzeda sklepu Wokulskiego to podzwonne dla starego wiata handlu, ktry odejdzie w przeszo jeszcze przed kocem stulecia. S. eromski "Doktor Piotr" patrz: konflikt pokole. S. eromski "Ludzie bezdomni" O pozycji lekarzy warszawskich nie decyduj ich umiejtnoci, ale dochody uzyskiwane z wizyt pacjentw, dlatego te odrzucaj oni projekt Judyma, by leczy

take ludzi ubogich. Podobnie jest w Cisach, gdzie zarzdcy uzdrowiska d do utrzymania jak najwikszej liczby bogatych kuracjuszy, a Judym nie moe przeforsowa projektu osuszenia staww, bdcych rdem licznych chorb wrd miejscowej ludnoci. eromski opisa tu wiat skorumpowany, bez reszty oddany pienidzom, gdzie nie ma miejsca na wzniose idee. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Pienidze s w yciu Dulskiej jedn z najwaniejszych wartoci. Ry je zdoby, nie waha si wynajmowa mieszkania kokocie. Co prawda, jak sama mwi, nie bierzejej pienidzy dla siebie, ale paci nimi podatki,jednak ta sytuacja doskonale charakteryzuje moralno Dulskiej. W sprawie z Hank najbar dziej bolesna staje si dla niej konieczno wydania tysica koron. Dlatego te potem odmawia Juliasiewiczowej wynajcia mieszkania, bo musi sobie "odbi" to, co stracia. W.S. Reymont "Ziemia obiecana" Pienidz jest si napdow wszystkich dziaa, jakie podejmuj "Lodzermen sche". Bezwzgldna walka, jaka toczy si w miecie, zmusza ich nieraz do zachowa podych. Karol Borowiecki polubi prymitywn Mad Muller, by zdoby rodki na odbudow spalonej fabryki, zrywajc tym samym zarczyny z Ank. Patrz te: miasto. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby"Tytuowy bohater przypomina nieco Stanisawa Wokulskiego z "Lalki". Podobnie jak tamten stara si wzbogaci, by zdoby serce ukochanej kobiety. W czasach prohibicji handluje alkoholem, zajmuje si take przemytem broni. Zarobione pienidze czciowo inwestuje w "lewe" interesy, a czciowo wkada we wspaniay dom, ktry przygotowuje na przyjcie Daisy. Majtek nie zapewni mu jednak wzajemnoci Daisy, nie pomg te zdoby przyjaci. Przez obcych i znajomych traktowany by jak nuworysz, ktry za wszelk cen stara si zaimponowa posiadanymi pienidzmi. Patrz: mier, uczta - wieczerza - przyjcie. A. Gide "Faszerze" - Jednym z wtkw powieci jest rozprowadzanie przez dzieci

118

(najmodszych faszerzy) podrabianych pienidzy. Robi to one nie dla osignicia zysku, lecz by przekona si, na ile mona oszuka dorosych. Gdy mocniej potrze, wykonane ze szka monety, na wierzchu pozacane, wida, czym s naprawd. Jest to analogia do bohaterw powieci, ktrzy nosz maski, by ukry swe prawdziwe oblicze. J. Galsworthy "Saga rodu Forsyte'w" - Gwnym bohaterem powieci jest Soames Forsyte, czonek szanowanej rodziny buruazyjnej, zwany przez wszystkich Posiadaczem (std tytu I tomu sagi). Soamesowi wydaje si, e za pienidze mona kupi nie tylko przedmioty czy dziea sztuki (sam jest synnym kolekcjonerem), ale take ludzi i mio kobiety. Jego maestwo z Iren jest nieustann prb pozyskania jej wzgldw przy pomocy prezentw, czasem nazbyt kosztownych (olbrzymi i luksusowy dom w Robin Hill). Pienidze nie pomogy mu jednak w utrzymaniu maestwa, wzbudzayjedynie niech Ireny, ktra czua si wasnoci swego ma. Z. Nakowska "Granica" - 1) Poniewa Zenon Ziembiewicz nie ma pienidzy na dalsze studia w Paryu, za rad matki decyduje si zacign poyczk u starosty Czechliskiego. Tym samym staje sijego dunikiem, a wic kim od niego zalenym. 2) Dziki pienidzom Zenona Justyna moga urzdzi matce pogrzeb. Bogutowa nie zostaa pochowana w zbiorowej mogile. 3) Kiedy Justyna poinformowaa Zenona o tym, ejest w ciy, Ziembiewicz wrczyjej pienidze, pozostawiajc prawo do decydowania kochance. Pienidze te Bogutwna przeznaczya nie na przysze wychowanie dziecka, ale na zabieg przerwania ciy. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorza~" - 1) Podstawowym mankamentem ycia codziennego w Moskwie lat trzydziestych jest brak pienidzy, dlatego te kiedy Woland na pokazie w Varietes rozrzuca czerwoce, caa publiczno zbiera banknoty. By ukara chciwo moskwiczan, Szatan zamienia pienidze w etykietki, ktrymi nastpnego dnia wypenione s kasy w caym miecie. 2)

W Zwizku Radzieckim posiadanie obcej waluty byo zakazane pod kar wizienia. Kiedy znaleziono u Nikanora Iwanowicza Bosego dolary (dziwne, nieznane banknoty - ni to niebieskie, ni to zielone - z podobizn jakiego starca) zosta on aresztowany. 3) Sigajc do biblijnego wtku zdrady Jezusa przez Judasza, Buhakow pisze, i Juda z Kiriatu zdradzi Jeszu wycznie dla korzyci majtkowych (najwiksz namitnoci jego ycia byy pienidze). Na polecenie Piata zosta on zasztyletowa ny w noc po mierci Ha-Nocri, a otrzymane od Sanhedrynu trzydzieci tetradrachm podrzucono do paacu Kajfasza wraz z notatk: Zwracam przekdte pienidze. A. Camus "Duma" - Epidemia dumy staje si dla Cottarda, kryminalisty i kombinatora, szans na zatajenie popenionego morderstwa. Z czasem odkrywa on jednak, e warunki panujce w Oranie s doskona okazj do wzbogacenia si. Cottard nielegalnie handluje alkoholem i ywnoci, a take uatwia ludziom opuszczenie miasta. Powoli staje si jednym z zamoniejszych oraczykw. Z kocem epidemii wie jednak, e przegra, a zarobione pienidze nie uchroni go przed wymiarem sprawiedliwoci. J. Andrzejewski "Popi i diament" - Mode pokolenie Polakw, wzorem dorosych, chce czynnie uczestniczy w yciu publicznym. Sposobem na to moe by posiadanie broni. Aby j kupi, modzi chopcy kradn pienidze swoim rodzicom. Historia koczy si tragicznie mierci modego Kotowicza (por. A. Gide "Faszerze"). E.M. Remarque "Cienie w raju" Ameryka pocztku lat czterdziestych jest rajem dla uchodcw z Europy. W tym raju przy pomocy pienidzy mona zdoby wszystko - od artykuw spoywczych poczwszy, na nowej tosamoci skoczywszy. Wszystko jest kwesti ceny. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" 1) Gwnym celem Katarzyny, ony Adama, byo zdobycie majtku, dlatego te opucia ona rodzin, by pracowa w luksusowym domu publicznym. Dla pienidzy nie waha si popeni morderstwa:

zabija wacicielk domu publicznego, by samodzielnie prowadzi dom "U Kate". Zapewnia klientom najbardziej perwersyjne rozrywki dla podbicia ceny usug, a zarobione w ten sposb pienidze zostawia w wikszej czci sobie. 2) Adam Trusk wykorzystuje nowy wynalazek, chodziark, do zbicia majtku. Chce sprzedawa konsumentom z Pnocy kaliforrujsk saat. Pierwszy jej transport dociera jednak po czasie (saata zgnia), a Adam ponosi iiasko finansowe. 3) Kaleb Trusk, by wynagrodzi ojcu straty na handlu saat, postanawia sam zarobi pienidze. Wchodzi w spk z Willem Hamiltonem, dziki czemu zarabia 15 tysicy dolarw. Kiedy ojciec odmawia przyjcia pienidzy, Kaleb pali banknoty. E. Kazan "Ukad" - W spoeczestwie amerykaskim pienidze s gwnym wyznacznikiem pozycji spoecznej. To one decyduj o krgu przyjaci. Pomagaj w osigniciu wolnoci (gdy si je ma, kada zachcianka jest moliwa do spenienia, np. Eddie mia wasny samolot i w powietrzu mg do woli napawa si wolnoci), ,ale take ograniczaj czowieka (przekona si o tym Fddie, gdy chcia speni ostatnie yczenie ojca i wynajwszy samolot, odwie chorego wjego rodzinne strony, a mia tylko 500 dolarw); Ameryka tu to kraj jedynego boka - Switego Dolara. A. Szczypiorski "Poczatek" Okres okupacji, a szczeglnie czas likwidacji getta warszawskiego, by dla Wiktora Suchowiaka okazj do zarobienia duych pienidzy. Zajmuje si on wyprowadzaniem ydw z getta i zapewnianiem im nowego lokum. Wzgldy sentymentalne nie wchodz tu w rachub, a lata wojny wspomina on bdzie jako okres najwikszej prosperity. M. Druon "Krlowie przeklci" W powieci Dtuona znajdujemy potwierdzenie tezy, e pienidze kieruj biegiem historii. To dla pienidzy Filip Pikny wytoczy proces templariuszom, ktry wedug autora - by jedn z przyczyn wojny stuletniej. Obok postaci ze wiata historii pojawia si tutaj rodzina Spinella

Tolomei, waciciela lombardu, wierzyciela wielu znanych osobistoci. Dziki sprytowi, ptzebiegoci i talentowi do obracania pienidzmi, udaje mu si ocali lombardczykw paryskich przybyych z Woch, jak i pozna wiele tajemnic pastwowych. T. Keneally "Lista Schindlera" Austriacki przedsibiorca, Oskar Schindler, przybywa do Krakowa, by tu wzbogaci si dziki produkcji wyposaenia wojennego. W niedugim czasie staje si jednym z najbogatszych i najbardziej wpywowych ludzi w miecie. Wysokie dochody zapewnio mu zatrudnienie darmowej siy roboczej (ydw). Gdy zapada decyzja o likwidacji obozti w Paszowie i wywiezieniu winiw do Owicimia, Schindler pomaga swoim pracownikom. Za wasne pienidze wykupuje od Amona Gtha winiw, ktrych nazwiska znalazy si na tytuowej licie. Pomoc ydom, jak i utrzymanie ich w swojej fabryce na terenie Moraw; kosztoway go cay majtek. Po wojnie, w uznaniu jego zasug, ydzi uhonoro wali go odznaczeniem "Sprawiedliwy wrd narodw". J, Gowacki "Antygona w Nowym Jorku" - Bezdomni yj z dnia na dzie. Jeeli kto zdoby dolara, to moe myle o nocy w ciepej kotowni, a nie na awce w parku, a gdy ma dwa dolary, to jest w peni szczliwy, bo oprcz nocy w cieple moe jeszcze pozwoli sobie na butelk politury, ktra jest jedynym "rozweselaczem" w tym wiecie. Okazuje si, e bogactwo to rzecz wzgldna. Niekiedy za bogacza uznaje si posiadacza 20 dolarw (np. Anita, ktra przyznaa si do tej sumy, by mc opaci przywiezienie zwok Johna do parku i pochwek). * "Pecunia non olet". (pienidz nie mierdzi) (Cyceron) * "Pienidzom trzeba rozkazywa, a nie suy im". (Seneka) * "Za pienidze ksidz si modli, Za pienidze lud si podli, Za pienidze patron stawa, Za pienidze dobra sprawa". (piosenka ludowa "Teraniejsze wiata dze") * "Pracujc dla samych dbr materialnych budujemy sobie wizienie. Zamykamy si w

119

samotni ze zotem rozsypujcym si w palcach, ktre nie daje nam nic, dla czego warto byoby y". (A. de Saint-ExupBry) * "Money makes the world go round!" (Pienidze sprawiaj, e wiat si krci) (musical "Kabaret") * Psu, ktry ma pienidze, mwi: "Szanowny panie psie". (p~zysowie arabskie) * "Pienidze daj wszystko, nawet dzieci". (H. Balzac) * "Pienidze s tylko rodkiem, by mc przesta myle o pienidzach". (L. Aragon) * "atwiej ofiarujemy nasze serce ni nasze pienidze". (N. Coward) * "Pienidze czsto kosztuj bardzo duo". (R.W. Emerson) * "Pienidze! Ze wszystkich wynalazkw ludzkoci ten wynalazekjest najbliszy szatanowi". (A. Makarenko) * "Uczony dobrze zna warto pienidza, ale bogaty nie zna wartoci wiedzy". (Wolter)

Podrlwdrwka Podr/wdrwka - Przebywanie drogi do jakiego miejsca, przenoszenie si, przemieszczanie z miejsca na miejsce po rozlegych terenach; kolejne odwiedzanie wielu miejsc w poszukiwaniu czego. Czasem wdrwka moe przybra form pielgrzymki, czyli drogi, ktr si przebywa, zmierzajc do miejsca witego. Moe si te sta tuaczk, bezcelowym, nieustannym przenoszeniem si z miejsca na miejsce. W kulturze wdrwka odbywa si nie tylko w przestrzeni, np.: wdrwka dusz podr w gb samego siebie, podr w czasie. Biblia (ST) - 1) Kain po zabiciu swojego brata Abla zostaje skazany prze Boga na tuaczk. 2) Abraham wdruje z ca rodzin, dobytkiem i sugami' z Charanu do Kanaanu, ziemi, ktr przeznaczy mu Pan, mwic: Wyjd z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca

do kraju, ktry ci uka (Ks. Rodzaju 12, 1). 3) Jakub po wykupienia pierwordztwa od Ezawa i podstpnym zdobyciu bogosawiestwa ojca, uciekajc przed gniewem brata, udaje si w podr do swojego wuja, Labana. Pd czternastu latach suby u Labana Jakub odbywa drog powrotn do Kanaanu;, zabierajc ze sob ony, Rachel i Le~ dzieci i cz trzody wuja. 4) Jzef, syn~ Jakuba, sprzedany przez nienawidz= cych go braci kupcom madianickixn~ odbywa podr do Egiptu. Po latach~ kiedy zostanie jednym z najwyszycti dostojnikw pastwa faraonw, sprowa~ dzi do siebie ca rodzin, co pniej stanie si przyczyn niewoli egipskiej narodu wybranego. 5) Nard wybran~ po wielu latach niewoli i ucisku opuszi cza Egipt pod wodz Mojesza i rozpo~ czyna trwajc czterdzieci lat wdrwk przez pustyni do Kanaanu, Ziemi Obiecanej. W czasie tej wdrwki musz wymrze wszyscy, ktrzy dowiadczyli niewoli, nawet Mojesz. Lud Izraela wprowadzi do Kanaanu Jozue. Ale droga przez pustyni ma take inny wymiar: w czasie jej trwania Pan przez Mojesza daje swemu ludowi prawa, najpierw w postaci Dekalogu, pniej w postaci szczegowych przepisw. Jest wic ta wdrwka pocztkiem judaizmu jako systemu religijnospoecznego. Biblia (NT) - 1) Jezus, wedug tradycji, w wieku trzydziestu lat, rozpoczyna wdrwk, ktra bdzie trwaa do mierci. Zgromadziwszy wok siebie dwunastu apostow, przemierza ca Palestyn i przez trzy lata naucza i czyni cuda. Wdrwk rozpoczyna od chrztu w Jordanie, jej kresem jest ukrzyowanie w Jerozolimie. 2) W "Dziejach Apostolskich" po otrzymaniu w Dniu Pidziesitnicy Ducha witego, ktry przynis dar jzykw, apostoowie rozpoczynaj podre misyjne, obejmujce pocztkowo obszar Palestyny, pniej rozcigajce si na cay basen Morza rdziemnego. 3) w. Pawe, jeszcze pod imieniem Szawa, udaje si w podr do Damaszku, by tam przeladowa wyznawcw Chrystusa. W drodze zostaje

powalony na ziemi przez wiato z nieba i syszy gos Jezusa. Staje si to przyczyn jego nawrcenia i pniejszej dziaalnoci misyjnej jako Apostoa Narodw. Mitologia - 1) Demeter po uprowadzeniu Persefony przez Hadesa, nie wiedzc, co stao si z crk, wdruje po wiecie, byj odnale. Kiedy dowiaduje si prawdy, postanawia nie powrci nigdy na Olimp. Przemierza wiat, czsto przyjmujc funkcj piastunki krlew skich dzieci. Dobrowolne wygnanie, ktre stao si przyczyn nieurodzaju na ziemi, przerywa dopiero wtedy, gdy Zeus nakazuje Hadesowi uwolni Persefon. 2) Orfeusz po mierci ony, Eurydyki, wdruje po wiecie w poszukiwaniu miejsca, gdzie przebywa jej duch. Wreszcie schodzi do Podziemia, krainy umarych rzdzonej przez Hadesa i Persefon. Udaje mu si przebaga wadcw pastwa umarych, by zwrcili mu ukochan Eurydyk. Niestety, opuszczajc Podziemie, odwraca si, by spojrze na on i musi powrci na ziemi sam. Odtd bdzie bka si po wiecie, piewajc aobne pieni ku czci utraconej Eurydyki, a zostanie rozszarpany przez menady. Opowie o Orfeuszu jest rdem orficyzmu, nurtu religijno-filozoficznego, ktry zakada, e dusze ludzkie po mierci podlegaj metempsychozie, wdruj przez kolejne wcielenia, dc do osignicia doskonaoci. Podobne pogldy gosili pitagorejczycy, ktrzy powoywali si na nauki Pitagorasa, twierdzcego, e dusza, by osign doskonao, musi przej przez sto wciele. 3) Odyseusz po zakoczeniu wojny trojaskiej tua si przez dziesi lat, zanim uda mu si powrci na rodzinn Itak. Jego wdrwkajest zjednej strony spowodowana gniewem bogw, ktrzy mszcz si za zniszczenie ich ukochanego miasta Troi, z drugiej - kltw cyklopa Polifema, ktrego Odys olepi. Polifem baga swojego ojca, Posejdona, aby Odyseusz nigdy nie powrci do rodzinnego domu, a jeli jego przeznaczeniem jest jednak ujrze brzeg Itaki, niech powrci

do swego krlestwa samotnie i na obcym okrcie, bez towarzyszy, bez zdobytych w Troi upw. Podczas swojej podry Odys przeywa liczne przygody: trafia na wysp czarodziejki Kirke, odwiedza krla wiatrw Eola, poznaje tajemnice krlestwa umarych, spotyka syreny, musi stawi czoa Skylli i Charybdzie itd. Na rodzinn Itak powraca na okrcie Feakw, kierowanym myl krla Alkinoosa. Wedug niektrych mitografw stary Odyseusz wyrusza w jeszcze jedn podr, z ktrej ju nie powrci. 4) Jazon, by odebra swemu wujowi Peliasowi zagarnit bezprawnie wadz, wyrusza wraz z innymi herosami na statku Argo po zote runo, najwiksz wito Kolchidy. Podczas podry Argonauci przeywaj wiele niebezpiecznych przygd, midzy innymi musz przepyn midzy Symplegadami, ktre miadyy kady okrt prbujcy obok nich przemkn. Po zdobyciu zotego runa Jazon uprowadza crk wadcy Kolchidy, Mede i wraz z ni powraca do rodzinnego Jolkos. 5) Herakles przez cae ycie wdruje po wiecie, walczc z potworami i dokonujc wielu innych bohaterskich czynw. Najbar dziej znane s wyprawy, ktre podejmuje na rozkaz Eurysteusa, by wykona dwanacie prac (patrz: praca). Przemierza wtedy cay helleski wiat. 6) Tezeusz, jak wszyscy antyczni herosi, wiele wdrowa po wiecie, poszukujc okazji do bohaterskich czynw. Najsynniejsz jest wyprawa na Kret, gdzie udao mu si pokona Minotaura i szczliwie, przy pomocy Ariadny, wyj z labiryn tu. 7) Penoletni Edyp udaje si do wyroczni delfickiej. Poznawszy swoj przyszo, postanawia nie wraca do Korynfu, ktrego wadcw uwaa za rodzicw, i wyrusza w przeciwn stron, do Teb, idc niewiadomie na spotkanie przeznaczeniu. Po latach kiedy ju pozna prawd o swoich zbrodniach, olepiwszy si, wyruszy na tuaczk po Grecji, prowadzony przez Antygon. 8) Eneasz po upadku Troi ucieka wraz z grupk ocalaych z poncego miasta. Na swoim okrcie przemierza

120

cae Morze rd ziemne, zawijajc midzy innymi do Kartaginy, gdzie, goci go krlowa Dydona. Wreszcie przybija do brzegw Pwyspu Apeniskiego, ktry jest kresem jego tuaczki. Tu jego potomkowie (albo w innych wersjach mitu - on sam) zao w przyszoci miasto Rzym - now Troj. Podczas swojej tuaczki Eneasz przeywa wiele niebezpiecznych przygd, midzy innymi schodzi do Podziemia. Homer "Odyseja" - patrz: mitologia - Odyseusz. Wergiliusz "Eneida" - 1) patrz: mitologia-Eneasz. 2) Podczas pobytu Eneasza w krainie umarych jego ojciec, Anchizes, wykada teori metempsychozy, pokazujc miejsce, gdzie dusze oczekuj na powrt na ziemi. "Legenda o w. Aleksym" Nazajutrz po lubie Aleksy opuci rodzinny dom i mod on i wyruszy w stroju ebraka na wdrwk, by suy Bogu. Gdy podczas tej wdrwki zatrzyma si w pewnym miecie, cuda, ktre si za jego spraw dziay, przyniosy mu saw witego. Chcc od niej uciec, Aleksy wsiad na okrt mierzajcy do Syrii. Bgjednak sprawi, e wiatry skieroway statek w inn stron i Aleksy powrci do rodzinnego Rzymu. Legendy arturiaskie - Rycerze Okrgego Stou bardzo czsto wyruszaj na wyprawy, by walczy w obronie ucinionych, sierot, wdw, by broni honoru dam. Najsynniejsze s jednak wdrwki Parsifala z Walii, bdnego rycerza, ktry przemierza wiat, poszukujc witego Graala, kielicha, ktrego wedug legendy uywa Chrystus podczas Ostatniej Wieczerzy i do ktrego p niej Jzef z Arymatei zebra Jego krew spywajc z krzya. "Legenda o ydzie Wiecznym Tuaczn"-Znana od VII w. legenda opowiada histori yda Ahaswera . (w innej wersji Kartafilosa), ktry uderzy przechodzcego obok jego domu Chrystusa dwigajcego krzy (w innym wariancie Ahaswer plun Jezusowi w twarz). Wwczas Chrystus powiedzia: Ja odpoczn, ecz ty bdziesz chodzi, pki nie powrc. Odtd yd Wieczny Tuacz przemierza nieustannie wiat, nie mogc si ani na chwil zatrzyma. Jego

wdrwka skoczy si dopiero wwczas, gdy u kresu wiata Chrystus powrci na ziemi. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i lzoldy" - Tristan odbywa wiele podry, midzy innymi wyrusza do Irlandii, by sprowadzi na dwr krla Marka Izold Jasnowos. Pniej, by uciec od nieszczliwej mioci do krlowej Izoldy, wdruje po caej Europie, poszukujc przygd w Lonii, Fryzji, Gawii, Alemanii i Hiszpanii. Wreszcie dociera do Bretanii, gdzie poznaje Izold o Biaych Doniach, ktr zalubia. Tu take spotka go mier. Dante Alighieri "Boska Komedia" Trzydziestopicioletni Dante, najprawdopodobniej 25 marca 1300 roku, w gbi ciemnego znalaz si lasu, straciwsry z oczu szlak niemylnej drogi. Gdy prbuje odnale drog powrotn, staj przed nim Pantera, Lew i Wilczyca, symbolizujce ludzkie grzechy. Przeraonego Dantego ratuje z opresji duch Wergilego, ktry zjawia si z zawiatw i obwieszcza, e z polecenia Boga zostanie jego przewodnikiem w wdrwce po krainie umarych. Tak rozpoczyna si jedna z najbardziej znanych w historii kultury europejskiej podry. Dante prowadzony przez Wergiliusza zwiedza najpierw Pieko, gdzie w kolejnych krgach cierpi grzesznicy. Im niej scho dz, tym cisze grzechy i cisze kary. Na samym dnie Pieka cierpi najwiksi zdrajcy ludzkoci: Judasz, Kasjusz i Brutus. Nastpnym etapem wdrwki Dantego jest Czyciec, w ktrym na kolejnych tarasach pokutuj za swoje grzechy ci, ktrym Bg nie odmwi miosierdzia. Wspinajc si coraz wyej, wdrowcy docieraj do Raju Ziemskiego, gdzie Wergiliuszasymbol ludzkiej mdroci w funkcji przewodnika zastpi Beatrycze - symbol mdroci boej. Wraz z ni bdzie Dante zwiedza Raj, by wreszcie w Empireum kontemplowa obecno Boga. Przesycona alegoriami i symbolami opowie o wdrwce Dantego interpretowana jest najczciej jako obraz upadku czowieka na samo dno grzechu i jego powolnego dwigania si z bo

pomoc ku ~czyszczeniu i witoci. Zawar w niej te autor ca, niezwykle bogat, wiedz czowieka redniowiecza o wiecie. K. Janicki "Elegia o sobie samym do potomnoci" - Po ukoczeniu gimnazjum Lubraskiego w Poznaniu Janicki zostaje wysany przez Piotra Kmit w podr do Woch, by wzorem innych humanistw studiowa na najsynniejszych uniwersytetach. Niestety, choroba zmusza modego poet do powrotu do kraju. J. Kochanowski "Do snu" Kiedy czowiek zasypia,jego dusza rozpoczyna wdrwk, odwiedzajc najrniejsze miejsca, dociera nawet do sfer niebieskich. J. Kochanowski "Do gr i lasw" Prezentujc swoj poetyck biografi, wspomina Kochanowski podre po Europie, kiedy odwiedzi Francj, Niemcy i Wochy. J. Kochanowski "Pie XXIV, Ks. II" (Niezwykym i nie leda pirem opat rzony...) - Przemieniony po mierci w abdzia poeta nad Ikara prdszy przewanego, odwiedzi wszystkie kraje Europy, od poudniowych po pnocne jej krace. Jest to obraz majcy horacjaski sens - dziea poety zapewni mu niemierteln saw wrd wszyskich ludw cywilizowanego wiata. F. Rabelais "Gargantua i Pantagruel" Bohaterowie opowieci Rabelais'go, dwaj olbrzymi, Gargantua i Pantagruel, mimo e ycie upywa im gwnie na jedzeniu i piciu, duo podruj, przeywajc rne przygody. Na przykad Gargantua podruje do Parya, jadc na olbrzymiej kobyle, ktra bya darem krla Numidw. Pantagruel wdruje po morzu, odwiedzajc mijane wyspy. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Laertes, syn Poloniusza, wysuchawszy poucze ojca, wyrusza w podr do Francji. 2) Hamlet, na rozkaz Klaudiusza, wraz z Gildensternem i Rosenkranzem udaje si w podr do Anglii. Podczas ataku piratw udaje mu si jednak uciec z okrtu i powraca do Danii. W. Szekspir "Krl Lear" -

Podzieliwszy swoje pastwo pomidzy crki, Lear, krl Brytanii, postanawia na zmian mieszka u kadej z nich. Niestety, wygnany przez okrutne crki, Goneryl i Regan, lepy, tua si po swoim byym krlestwie. Towarzyszy mu wierny bazen. T. Tasso "Jerozolima wyzwolona" Epos opowiada histori pierwszej wyprawy krzyowej. Rycerze wdruj do Jerozolimy, byj wyzwoli z rk pogan. W drodze musz walczy zarwno z siami za, ktrym przewodzi Pluton-Lucyfer, jak i ze saboci wasnych charakterw. Wspomagaj ich w tej walce anioowie. M. de Cervantes Saavedra "PrzemyIny szlachcic Don Kichote z Manczy" - Don Kichote po lekturze redniowiecznych romansw rycerskich popada w obd i postanawia zosta bdnym rycerzem. Wraz z giermkiem Sancho Pans trzykrotnie wyrusza na wyprawy, w czasie ktrych wdruje po caej Hiszpanii, poszukujc okazji do spenienia bohaterskich czynw. W swoich wdrwkach spotyka wielu ludzi, ktrzy traktuj go jako niegronego szaleca; czasem staje si obiektem artw i kpin. Przeywa take, we wasnym mniemaniu, niezwyke przygody, dokonuje bohaterskich czynw. Do najbardziej znanych nale walka z wiatrakami, w ktrych Don Kichote widzi przeraajce olbrzymy, i stadem baranw, ktre bierze za oddzia wrogiego wojska. Po powrocie z ostatniej wyprawy, uleczony z szalestwa, umiera. Z. Morsztyn "Myl ludzka" Myl, pierwiastek boskiej doskonaoci, pozwala czowiekowi wdrowa po caej ziemi. Za jej spraw moe zwiedza najodleglejsze i najbardziej egzotyczne krainy. Morsztyn szczegowo opisuje t wdrwk myli. Z. Morsztyn "Emblema 27" (Stawiaj kroki moje...) - Motyw ycia - wdrwki. Czowiek moe w swojej egzystencji wybiera pomidzy dwiema drogami. Pierwsza, ktr idzie si wygodnie, prowadzi ku potpieniu. Druga, przykra i wska, wiedzie ku zbawieniu. Jej pokonanie moliwe jest tylko wwczas, gdy Bg wspiera czowieka.

121

J.Ch. Pasek "Pamitniki" - Wraz z wojskami Czarnieckiego Pasek wyprawia si do Danii. W swoich "Pamitnikach" daje szczegowy opis obyczajw Duczykw, traktujc je z du rezerw. Opowiada take o swoich miosnych przygodach. J. Swift "Podre Guliwera" Lekarz okrtowy, Lemuel Guliwer, po katastroe statku budzi si na nieznanym wybrzeu, sptany linami. Tak rozpoczyna si jego niezwyka podr, w czasie ktrej zwiedzi midzy innymi pastwo Liliputu, kraj olbrzymw i krain rozumnych koni. Przeywa wiele niezwykych przygd, poznaje nowe systemy pastwowe. Powie Swifta jest krytyk wspczesnego mu spoeczestwa i skrajnego owieceniowego racjonalizmu. Wolter "Kandyd" - Wypdzony z zamku z Westfalii, Kandyd podruje po caej Europie, dociera nawet do Ameryki, przeywajc wiele niezwykych i niebezpiecznych przygd. Cho rzeczywisto temu przeczy, bohater, jako wyznawca optymistycznej filozofii Leibniza, powtarza nieustannie, e yjemy na najdoskonalszym ze wiatw. Dopiero w finale ta wiara ulega zachwianiu. Jego wdrwka jest wic swoist podr edukacyjn, ktra ma suy krytyce Leibniza. Kandydowi w jego wdrwkach na rnych etapach towarzysz: Pangloss (nauczyciel filozofii), Kunegunda (ukochana Kandyda) ze star suc, Marcin (skrajny pesymista) i egzotyczny sucy Kakambo. D. Diderot "Kubu fatalista i jego pan" - Kubu i jego pan s nieustannie w drodze. Skd wyruszyli? Nie wiadomo. Dokd zmierzaj? To take jest tajemnic. Ich podrjest pretekstem do snucia przez Kubusia opowieci o swoich amorach i ukazania jego wyszoci nad panem. I. Krasicki "Mikolaja Dowiadczyskiego przypadki" 1) Dowiadczyski wyjeda do Parya, gdzie prowadzi hulaszcze ycie, tracc resztki rodzinnego majtku. 2) Uciekajc przed wie rzycielami, Mikoaj wsiada na okrt, chcc opuci Europ. Statek ulega katastrofie i Dowiadczyski trafia na wysp Nipu, gdzie dokonuje sijego

reedukacja. Wykorzystuje tu Krasicki motyw podry edukacyjnej. J. Potocki "Rkopis znaleziony w Saragossie" - Alfons van Worden jedzie do swojeg o puku gwardii waloskiej. Kilkudniowa w zamierzeniu podr przeksztaca si w dwumiesiczn wdrwk, w czasie ktrej modzieniec przeywa niezwyke przygody i poznaje dziwnych ludzi. Wszystkie wydarzenia maj tajemniczy charakter i sprawiaj wraenie szataskich intryg. W finale jednak okazuje si, e adne siy nadprzyrodzone nie ingeroway w losy van Wordena, a realizowa on jedynie plan szejka Gomelezw. J.W. Goethe "Faust" - Za spraw Mefistofelesa odmodzony Faust wdruje zarwno w przestrzeni, jak i w czasie. Zostaje midzy innymi przeniesiony do mitycznej Grecji, do Sparty rzdzonej przez Menelaosa. Przebywanie w tym wiecie bdzie miao decydujcy wpyw na dalsze ycie Fausta - nauczy go umiaru i wytknie mu cel dalszej drogi. G.G. Byron "Giaur" - 1) Po mierci Leili Giaur przycza si do bandy zbjeckiej i wraz z ni wdruje po Grecji. Szczegy tych wdrwek pozostaj tajemnic. 2) Hassan, by pocieszy si po stracie Leili, wyrusza w podr, z ktrej przywiezie now on. W drodze zostaje napadnity przez band zbjeck, do ktrej naley Giaur i zjego rki ginie. A. Mickiewicz "Upir" - Co roku, w Dzie Zaduszny, mody samobjca powstaje z grobu i bka si po wiecie, jeszcze raz przeywajc to wszystko, co doprowadzio go do mierci. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II Dusze, ktre nie zasuyy na niebo, bkaj si po wiecie i cierpi wyznaczone im kary. Dla duchw lekkich i porednich ta wdrwka bdzie miaa kres. Dla duchw cikich jest ona kar wieczn. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Po stracie ukochanej, pogrony w rozpaczy Gustaw bka si bez celu po wiecie, nie potrafic znale sobie miejsca. Jest by moe modym samobjc z ballady "Upir". Patrz te: A. Mickiewicz "Upir". A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Bohater liryczny tego

cyklu podruje po Krymie, podziwiajc orientalne krajobrazy. Jest pielgrzymem tuaczem wygnanym z ojczyzny, do ktrej nie moe powrci ("Stepy akermaskie", "Pielgrzym"). Std te pikno Krymu nieustannie przywouje wspomnienia utraconej Litwy. Wdrwka staje si take pretekstem do snucia refleksji o przemijaniu, znikomoci czowieka wobec niemiertelnego pikna natury. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Powrciwszy do Zakonu, Walter Alf wraz z Krzyakami wdruje, biorc udzia w licznych bitwach . Walczy midzy innymi w Ziemi witej i w Hiszpanii. Podczas tych wdrwek w niewyjaniony sposb staje si Konradem Wallenrodem. By moe prawdziwy Walenrod zgin. Istniej te podejrzenia, e zosta zamordowany. W kadym razie Walter Alf powraca z wdrwek do Malborka ju jako Konrad Wallenrod. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III "Ustp" - Zesacy w kibitkach jad na pnoc, do Petersburga. Podruj przez pusty, wyludniony kraj, jak gdyby wczora wieczorem stworzony. Z rzadka spo tykani ludzie rwnie sprawiaj wraenie pustych, ich twarze pozbawione s wyrazu. W miar zbliania si do stolicy pojawiaj si osiedla, ktre przypominaj ukadem zabudowa puki wojska. Wreszcie wygld przedmie Petersburga i samej stolicy jest obrazem carskiego despotyzmu i wyzysku narodw imperium. A. Mickiewicz "Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" - Emigracja polska to pielgrzymi, ktrzy zmierzaj do ziemi witej, Ojczyzny wolnej. Ich wdrwka zblia si do kresu, bo Polska spoczywa w grobie ju trzeci dzie i rycho nadejdzie zmartwychwstanie. Ow fakt przyspieszy mog pielgrzymi, doskonalc si wewntrznie. J. Sowacki "Kordian" - W kilka lat po nieudanej prbie samobjczej Kordian wyrusza w podr po Europie. W Anglii uwiadamia sobie, e wiat, ktrym rzdzi pienidz, daleki jest od Szekspirowskich ideaw. We Woszech przekonuje si, e mio kobiet mona kupi. W

Watykanie pada autorytet moralny papiea. Wreszcie Kordian dociera na szczyt Mont Blanc, gdzie dokonawszy podsumowania ycia, odnajduje ide, ktrej chce si powici. Z okrzykiem: Ludy! Winkelried oy pada na chmur, ktra unosi go do Polski. J. Sowacki "Podr z Neapolu do Ziemi witej" - Relacja z podry, jak odbywa Sowacki - bohater poematu, staje si pretekstem do snucia dygresji na temat poezji, emigracji, krytyki, ycia osobistego poety. Pojawiaj si one w tekcie na zasadzie asocjacji wywoanych przez odwiedzane miejsca i podziwiane krajobrazy. Najbardziej znany jest fragment pieni VIII. Patrz te: J. Sowacki "Grb Agamemnona". J, Sowacki "Grb Agamemnona" Podrujcy po Grecji bohater liryczny zwiedza grb zwycizcy spod Troi. Wspomnienie wielkoci bohaterw Hornera i jego dzie budzi refleksj nad niedoskonaoci twrczoci samego autora. Dalsza wdrwka przypomina dwie wielkie bitwy z historii Grecji: bitw w wwozie Termopile i bitw pod Cherone. Budz one skojarzenia z losami powstania listopadowego i prowadz do gorzkich refleksji na temat Polski i Polakw. J. Sowacki "Hymn" (Smutno mi, Boe...) - 1) Pync statkiem przez Morze rdziemne do Aleksandrii, Sowacki obserwuje zachd soca. Pikno natury wywouje refleksje o losie tuacza, przemijaniu, maoci czowieka w obliczu Bo.ga. 2) ycie wygnaca jest nieustan ntuaczk, eglug, ktrej ostatecznym portem nie jest ojczyzna. J. Sowacki "Beniowski" Maurycy Kazimierz Zbigniew Beniowski, straciwszy cay odziedziczony po ojcu majtek, postanawia wyruszy w wiat. Jego podr przerywa porwanie wsata niafika Diwa uprowadza go do ukochanej Anieli. Po kilku chwilach spdzonych z pann A...wiczwn, Beniowski wyrusza w dalsz drog, ktra go wiedzie na pocztek do konfederatw barskich. Opowie o losach bohatera zajmuje w poemacie miejsce drugorzdne i jest pretekstem do

122

bardzo rnorodnych tematycznie dygresji. Patrz: autotematyzm. J. Sowacki "Anhelli" - Anhelli wraz z Szamanem, ktry go wybra na ofiar za Nard, wdruje przez Syberi, poznajc cierpienia zesacw. Wdrwka przez kolejne krgi SyberiiPieka ma prowadzi do wewntrznego udoskonalenia i przygotowa go do wypenienia misji, ktr mu wyznaczono. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Hrabia Henryk, kuszony przez widmo piknej Dziewicy, wdruje a na skraj przepaci nad morzem. Tam Zy Duch prbuje go nakoni, by szed dalej, w przepa. Ratuje go Anio Str. Z. Krasiski "Irydion" Przebudziwszy si po wiekach w Colosseum, Irydion otrzymuje nakaz, by wdrujc bez przerwy, pody w imi Chrystusa na pnoc, do ziemi mogit i krzyy. A. Fredro "Trzy po trzy" Wrd wspomnie z czasw modoci pojawiaj si take opowieci o wdrwkach Fredry wraz z wojskami napoleoskimi po Europie. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" - Na prob krlowej d'Artagnan wyrusza do Londynu po spinki, ktre Anna Austriaczka ofiarowaa ksiciu Buckinghamowi. Towarzysz mu Atos, Portos i Aramis, ktrzy jednak na kolejnych postojach zostaj, by powstrzyma ludzi kardynaa Richelieu. Gaskoczyk sam przeprawia si przez Kana, odzyskuje nie bez kopotw spinki i wraca do Parya w sam por, by krlowa moga w nich wystpi na balu. Ch. Dickens "Kolda proz czyli opowie wigilijna o Duchu" patrz: retrospekcja. Ch. Dickens "Klub Pickwicka" Pan Pickwick podruje po Anglii, odwiedzajc najodleglejsze hrabstwa. Podczas wdrwek poznaje wielu ludzi, reprezentujcych wszystkie warstwy spoeczne. Daje to Dickensowi moliwo ukazania satyrycznego obrazu spoeczestwa angielskiego pierwszej poowy XIX wieku. N.W. Gogol "Martwe dusze"Cziczikow podruje po odlegych guberniach Rosji i skupuje od ziemian martwe dusze chopw, ktrzy umarli od czasu ostatniego spisu. Caa galeria

dziwacznych postaci pojawiajcych si w powieci skada si na negatywny obraz rosyjskiej prowincji pierwszej poowy XIX wieku. Ch. Baudeaire "Podr" - Podr staje si symbolem daremnej ucieczki od samego siebie i wiata. Przynosi rozczarowanie, poniewa wiat may, monotonny, nigdy si nie zmienia. Mimo to czowiek wci wdruje, bo chce znale w Nieznanym co, co bdzie nowe! L. Carro "Aicja w krainie czarw" - Gonic krlika w cylindrze, Alicja trafia do Krainy Czarw. Wdruje przez ten dziwny wiat, przeywa wiele niezwykych przygd i spotyka wiele niezwykych postaci, midzy innymi Szalonego Kapelusznika i Pana Gsienic. Dociera wreszcie na dwr Krlowej Kier. Po wielu perypetiach udaje jej si w kocu powrci do domu. Patrz: sen. L.N. Tostoj "Anna Karenina" Anna Karenina i Wroski wyjedaj do Woch. Ta podr uwiadamia Annie, e uczucie Wroskiego do niej powoli wygasa. B. Prus "Lalka" - 1) Po upadku powstania na Wgnech Rzecki z kilkoma innymi oficerami tua si bez celu. Po mierci Katza sam wdruje po caej Europie, by wreszcie zdecydowa si na powrt do Warszawy. 2) Stanisaw Wokulski wyjeda do Parya, by zapomnie o Izabeli ckiej. Niestety, kada spotkana kobieta przypomina mu ukochan. W Paryu poznaje te Geista, ktrego badania naukowe fascynuj go. 3) Wokulski wyjeda z ckimi i Starskim do Krakowa. Podczas podry pocigiem staje si wiadkiem czuej rozmowy Izabeli ze Starskim. To uwiadamia mu, jak kobiet pokocha. Na pierwszej stacji wysiada i ostatecznie rozstaje si z pann ck. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - Zygmunt Korczyski, ktry wrci z mod on z zagranicznych wojay, marzy o ponownym wyjedzie, twierdzc, e tylko za granic moe odnale artystyczne natchnienie. H. Sienkiewicz "Latarnik" Skawiski, powstaniec emigrant, tua si po wiecie, nie mogc znale dla siebie

miejsca. Take w Aspinwall nie zatrzyma si dh~ej. Lektura "Pana Tadeusza" sprawi, e rozmylajc o utraconej ojczynie, zapomni zapali latarni morsk i straci prac. Wyruszy znowu na tuaczk, ale bogatszy wewntrznie 0 odzyskane wspomnienia o Polsce. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" - 1) Uwolniwszy Helen Kurcewiczwn, Zagoba przedziera si z ni w przebraniu dziada-lirnika przez pogron w wojnie Ukrain. 2) Skrzetuski wydostaje si z oblonego Zbaraa i przez mokrada, obok posterunkw kozackich, przedziera si do obozu wojsk krlewskich. H. Sienkiewicz "Potop" - 1) Po nieudanej prbie porwania ksicia Bogusawa Kmicic z Kiemliczami i Sorok wdruje do Czstochowy, by w walce odpokutowa za grzechy przeciw ojczynie. 2) Uwolniwszy si z rk Bogusawa, Oleka Billewiczwna wdruje do Wodoktw. H. Sienkiewicz "Pan Woodyjowski"Porwana przez Azj Baka Woodyjowska ucieka i przedziera si do Chreptiowa. Pocztkowo wdruje konno, a gdy willci poeraj jej konie, dalsz drog odbywa pieszo. Dociera wreszcie do Stanicy i u jej wrt pada nieprzytomna. H. Sienkiewicz "Rodzina Potanieckich" - Stach i Marynia po lubie wyjedaj w podr do Woch. W Wenecji spotykaj wielu Polakw, z ktrymi nawizuj bardzo bliskie stosunki. Te przyjanie bd trway nadal po powrocie do Warszawy. H. Sienkiewicz "W pustyni i w puszczy" - Sta Tarkowski i jego maa angielska przyjacika, Nel, zostaj uprowadzeni przez zwolennikw Mahdiego. Dzieciom udaje si uciec z rk porywaczy i od tej pory przez wiele tygodni przemierzaj Afryk, prbujc powrci do rodzicw. Liczne niebez pieczne przygody, ktre przeywaj, czyni z czternastoletniego Stasia mczyzn, ucz go odpowiedzialnoci i daj pocztek uczuciu do Nel, ktre w przyszoci zaowocuje maestwem. J. Verne "W osiemdziesit dni dookoa wiata" - Mister Fogg,

londyski dentelmen, zakada si w klubie, e w osiemdziesit dni objedzie wiat dookoa. Razem ze sucym wyrusza w podr, ktra bdzie obfitowaa w liczne przygody. Odnajdzie te pan Fogg szczcie osobiste moda wdowa, ktr w Indiach uratuje od spalenia, obdarzy go pen wdzicznoci mioci. Korzystajc z wszelkich znanych rodkw lokomocji, pan Fogg dotrze do Londynu na dzie przed wyznaczonym terminem. Wyczyn Fogga powtrzy w latach 80-ych XX w. znany angielski aktor, Michael Palin, ktry korzystajc z rnych rodkw lokomocji, objedzie wiat w 80 dni. A. Rimbaud "Statek pijany" Tytuowy statek wdruje po morzach i oceanach, poznajc najbardziej egzotyczne krainy. Jego wdrwka jest symbolem ycia bez jakichkolwiek ogranicze, penej wolnoci wewntrznej, ale jedno czenie ycia, w ktrym dowiadczyo si ju wszystkiego i pozostao jedynie pragnienie spokoju, ktry niesie mier (O, niechaj dno me pknie! Niech pjd pod morze!). Patrc: ucieczka. J. Conrad "Lord Jim" - Jim po procesie, w ktrym za ucieczk z toncej "Patny" odebrano mu patent oficerski, ima si rnych zaj zwizanych z morzem. Wdruje wzdu prawie caego wybrzea Oceanu Indyjskiego, nigdzie nie mogc zagrza miejsca. Przeladuj go nieustannie wydarzenia z "Patny". Wreszcie dociera na Patusan, gdzie, jak mu si wydaje, odnajduje spokj. H.G. Welles "Wehiku czasu" - Bohaterowie powieci za spraw niezwykej maszyny odbywaj podre w czasie. Przeywaj przy tym wiele niezwykych przygd. T. Mann "Tonio Krger" - Tonio Krger, syn szacownego kupca i kobiety obdarzonej talentami artystycznymi, miotajc si pomidzy tym, co w jego duszy kupieckie i mieszczaskie, a tym, co artystyczne, wyrusza w podr na pnoc i przez Dani dociera a do Szwecji. Prbuje odnale w czasie tej wdrwki wewntrzny spokj i zrozumie siebie samego. Ale wspomnienia pierwszych i najwikszych mioci jego ycia, Janka Hansena i Ingeborgi Holm, ktre

123

niespodziewanie podczas podry odywaj, uwiadamiaj mu, e skazany jest na egzystencj na granicy dwch wiatw: mieszczastwa i sztuki, w adnym nie czujc si u siebie. T. Mann "mier w Wenecji" 1) Gustaw von Aschenbach, pisarz, za ycia uznany za klasyka, spotykajc pewnego dnia przy monachijskim cmentarzu mczyzn o wygldzie cudzoziemca, odczuwa n ag potrzeb wyjazdu, podry, ktra byaby zerwaniem z do tychczasow egzystencj. Wyjeda wic do Wenecji i zatrzymuje si w hotelu na Lido. Tu, zaraz pierwszego dnia, widzi w jadalni piknego polskiego chopca-Tadzia. Niezwyka uroda modego Polaka sprawia, e Aschenbach, wbrew swojemu zdroworozsdkowemu podejcu do wiata i ludzi, zakochuje si w nim. Ta mio odmieni zupenie ycie Aschenbacha i stanie si przyczyn jego mierci. Tadzio, jak Dionizos odprowadzajcy dusze zmarych do Hadesu (w innej interpretacji -Hermes), bdzie przewodnikiem starego pisarza do krainy mierci. Jest wic podr Gustawa von Aschenbacha wdrwk do kresu ycia. 2) Aschenbach, chcc jak najduej podziwia niezwyk urod Tadzia, wdruje za nim uliczkami brudnej, cuchncej i dusznej Wenecji. Podczas jednej z takich wdrwek kupi od ulicznego sprzedawcy na wp zepsute truskawki. Ich zjedzenie stanie si najprawdopodobniej bezporedni przyczyn jego mierci na choler. T. Mann "Jzef i jego bracia" 1) Jakub po podstpnym zdobyciu bogosawiestwa ojca, obawiajc si gniewu swojego brata - Ezawa, wyrusza w podr do swego wuja, Labana. Po czternastu latach z onami, dziemi i czci trzd wuja wyrusza w drog powrotn do rodzinnej ziemi. Patrz te: Biblia (ST) - Jakub. 2) Jzef, sprzedany przez braci, odbywa z kupcami podr do Egiptu. Patrz te: Biblia (ST) - Jzef. 3) Bdc wysokim dostojnikiem na dworze faraona, Jzef wiele podruje po Egipcie, ogldajc niezwyke bogactwa pastwa nad Nilem. 4) Podczas lat godu Jakub wraz z synami, ich onami i caym dobytkiem wdruje do Egiptu, gdzie jako ojciec Jzefa

bdzie y w dostatku. L. Staff "Sonet szalony" Bohater liryczny wiersza peen radoci, odrzuci wszy sw mdro znuon, wdruje bez celu. Jego wdrwkajest symbolem afirmacji ycia, ktre jest wartoci sam w sobie. L. Staff "Wdrwka wesoego pielgrzyma" - Bohater liryczny wiersza, mimo otaczajcego go smutku i beznadziejnoci, radonie wdruje do odlegego miasta. Gdy napotkana w drodze stara kobieta mwi mu, e owo miasto nie istnieje, stwierdza, i nie ma to adnego znaczenia. Liczy si tylko sama wdrwka i marzenia, ktre do niej skoniy. Poeta daje w ten sposb obraz ycia - wdrwki, w ktrym nieistotne jest osignicie celu, wanejest tylko to, by nieustannie do niego dy. M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" Pod wpywem smaku magdalenki maczanej w herbacie z kwiatu lipowego Marcel, bohater cyklu, odbywa swoist podr w czasie, cofajc si we wspomnieniach do swojej modoci. Owa wdrwka po przeszoci z jednej strony ukazuje niszczycielsk si czasu, ktry zmienia wiat i ludzi. Z drugiej strony -jest swoist wdrwk w gb samego siebie. Wspomnienia Marcela to przecie skrajnie subiektywna wizja wiata. Ale jednoczenie ujawniaj one rda kompleksw, lkw, zahamowa bohatera. Daleko posunity autobiografizm powieci sprawia, e "W poszukiwaniu straconego czasu" jest w pewien sposb rwnie wdrwk samego Prousta. J. Joyce "Ulisses" - Akcja powieci dzieje si w cigu jednego dnia, kiedy skromny urzdnik Leopold Bloom odbywa wdrwk po ulicach Dublina. Powie Joyce'ajest swoist reinterpretacj "Odysei" Homera. Bloom to odpowiednik Odyseusza, a jego peregrynacje po Dublinie s odzwierciedleniem tuaczki homeryckiego bohatera. ona Blooma, Molly, jest now Penelop, Stefan Dedalus Telemachem. Jest w "Ulissesie" wiele scen, ktre w zaoeniu autora stanowi parodi pewnych epizodw z "Odysei", np. scena w domu publicznym,

gdzie Joyce sparodiowa motyw przemiany towarzyszy Odyseusza w wieprze, a burdelmam wykreowa na spotwornia Kirke. F. Kafka "Proces" - Jzef K., chcc zorientowa si, jak wyglda jego sprawa i najakim etapie znajduje si toczcy si przeciw niemu proces, wdruje po labiryncie sdu, odwiedzajc ludzi, ktrzy w jakikolwiek sposb z t tajemnicz instytucj s zwizani. Przemierza duszne korytarze strychw, na ktrych mieszcz si urzdy sdowe. Jego wdrwk mona interpretowa jako obraz ycia, w ktrym czowiek bka si, nie znajc celu swej drogi. S. eromski "Przedwionie" Cezary Baryka wraz z ojcem odbywa podr z Baku do nieznanej Polski. W czasie jej trwania Seweryn Baryka opowiada synowi o budowanych w Polsce szklanych domach, nowoczesnych, higienicznych, bdcych symbolem sprawiedliwoci i rwnoci spoecznej. Przybywszy do Polski, Cezary przeyje rozczarowanie, konfrontujc ten wyidealizowany obraz z rzeczywistoci. J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" Wiktor Ruben przyjeda na urlop do wujostwa, u ktrych spdza wakacje przed laty. Odwiedza te Wilko, gdzie w przeszoci by podczas lata korepetytorem panienek. Jest to dla niego swoista podr w czasie - prbuje odnale przeszo, wraenia, uczucia, ktrych przed laty dowiadcza. Niestety, czasu nie mona cofn. Panny z Wilka stay si ju dojrzaymi kobietami, ktre yj wasnym yciem, obcym Wiktorowi. Ruben wraca z urlopu bogatszy o wiadomo, e przeszo nigdy nie stanie si na powrt teraniejszoci. K. Makuszyski "Pr zygody Koziotka Matolka" W Pacanowie kozy kuj, wic kozioek - mdra gowa - bdka si po caym wiecie, eby doj do Pacanowa. W czasie wdrwek przeywa wiele, czasem zabawnych, czasem niebez piecznych, przygd. Kiedy wreszcie udaje mu si dotrze do Pacanowa, okazuje si, e przyby tu na prno. W Pacanowie kowale nie podkuwaj kz, a jedynie nosz

nazwisko Koza. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Bohater powieci, trzydziestoletni Jzef, wtrcony ponownie w dziecistwo przez Pimk, jako Jzio odbywa swoist wdrwk. Szkoa, dom Modziakw, wiejski dworek ciotki, ktre s kolejnymi etapami jego "drogi", ukazuj wiat, w ktrym czowiek skazany jest na cige noszenie masek. Gombrowicz nazywa je gb. Ow gbg dorabiaj czowiekowi inni ludzie, nakadaj take sam, ale czsto zdarza si i tak, e pojawia si ona bez woli czowieka, automatycznie, jako reakcja na zaistnia sytuacj (np. jest noc, wiejski dworek, panienka na wydaniu, wic Jzio wbrew sobie porywa Zosi, bo tak zawsze w podobnych warunkach postpowano). A. de Saint-Exupery "May Ksia" - Zmczony kaprysami ry, May Ksi opuszcza swoj planetk i podruje po wszechwiecie. Odwiedza kolejne planety: Krla, Prnego, Pijaka, Bankiera, Latarnika i Geografa, a wreszcie dociera na Ziemi. Tu poznaje Lisa, ktry uczy go, czym jest przyja. Na Ziemi uwiadamia sobie take, e cho zobaczy ogrd z tysicem r, jego ra jest jedyna i niepowtarzalna. W kocu mio do pozostawionego kwiatu kae mu powrci na rodzinn planet. J. Andrzejewski "Bramy raju" 1) Jakub z Cloyes, zwany Jakubem Piknym, oznajmia, e otrzyma od Boga nakaz, by zgromadzi wok siebie dzieci i wyruszy do Jerozolimy, bo tylko cZyste i niewinne serca dZiecice mog wyzrvoli grb Chrystusa z rqk niewiernych. Najpierw przycza si do niego Maud, pniej Robert, Aleksy Melissen i Blanka, wreszcie poda za nim rzesza dzieci. Po drodze docza do nich stary zakonnik - spowiednik. Przed nim przywdcy krucjaty otworz swoje serca i ujawni prawdziwe powody, ktre skoniy ich, by poszli za Jakubem. Okae si, e kierowao nimi podanie, ktrego obiektem jest Jakub. Maud, Aleksy i Blanka wyruszyli w drog nie po to, by wyzwoli grb Chrystusa, ale by by blisko Jakuba. Jedynie Robert idzie;bo nie chce opuci

124

Maud. Jakub wyznaje spowiednikowi, e "gosem Boga" by rycerz Ludwik z Vendome, ktry podczas nocy spdzonej w jego pasterskim szaasie opowiada o zotych dachach Jerozolimy. Ta opowie staa si natchnieniem dla idei krucjaty. Zakonnik, ktry mia sen o tragicznym kocu wyprawy dzieci, poznawszy prawdziwe motywy, ktre nimi kieroway, nie udziela Jakubowi, jako jedynemu, rozgrzeszenia, by powstrzyma idcych. Niestety, nie udaje mu si to. Ginie, stratowany przez tysice dziecicych stp. Powie Andr zejewskiego mona interpretowa na wiele sposobw. Moe ona by prb rozliczenia z czasem fascynacji komunizmem, moe by take traktowanajako Freudowska parabola - idea jest sublimacj popdu erotycznego. Moe by wreszcie studium "mrocznej mioci". 2) Wdrwka pojawia si nie tylko w warstwie fabularnej. Jest podstaw konstrukcji powieci, ktra zostaa napisana w dwch zdaniach (drugie brzmi: I szli caq noc), by uzyska efekt monotonii i znuenia nieustajcym marszem. M. Biaoszewski "Pamigtnik z powstania warszawskiego"Bohater "Pamitnika...", Miron, wdruje z Woli przez Starwk do rdmiecia w miar, jak padaj kolejne dzielnice. Jego wdrwka ukazuje obraz miasta, w ktrym toczy si powstanie, widziany oczyma cywila wikszo czasu spdzajcego w piwnicach. S. Lem "Dzienniki gwiazdowe" Ijon Tichy, s~ynny gwiazdokrca, opowiada o swoich licznych podrach w przestrzeni i czasie i o przygodach, ktre przey. Jego opowieci, pene swoistego humoru, ukazuj niezwyk wizj kosmosu, ktry jest zadziwiajcym odbiciem tego, co si na przestrzeni wiekw dziao na Ziemi. Mona wic interpretowa "Dzienniki gwiazdowe" jako ujt w nietypow form satyryczn histori ludzkoci ("Podr dwudziesta"). Inna moliwo interpretacji to traktowanie powieci Lemajako parodii literatury s-f, jako e autor wykorzystuje typowe dla tej literatury wtki, poddajc je

parodystycznemu przetworzeniu. Podre Ijona Tichego ukazuj take problemy wspczesnego wiata (np. ochrony rodowiska naturalnego), nadajc im "kosmiczny" wymiar ("Ratujmy kosmos"). K. Brandys "Jak by kochan" Aktorka odtwarzajca rol pani Felicji w radiowym serialu odbywa podr do Francji. Przemierzajc w samolocie przestrze pomidzy Warszaw a Paryem, wdruje jednoczenie w czasie, cofajc si we wspomnieniach do okresu okupacji. Przez kilka lat ukrywaa wtedy w swoim mieszkaniu mczyzn, ktrego darzya wielk, nieodwzajemnion mioci. Ta wdrwka w przeszo prowadzi do gorzkiego rozrachunku z yciem i uczuciem, jakie to ycie zdominowao. Bohaterka uwiadamia sobie, jak wysok cen przyszo jej zapaci za bezgraniczne oddanie si mioci (m.in. zostaje po wojnie pozbawiona prawa wykonywania zawodu, poniewa graa w czasie okupacji w oficjalnych teatrach, chcc zapewni sobie rdo staego dochodu, z ktrego utrzymywaa ukrywanego mczyzn). T. Konwicki "Maa apokalipsa" Bohater powieci, pisarz nazywajcy si tak samo jak autor, zostaje nakoniony przez dziaaczy opozycji do dokonania aktu samospalenia przed Paacem Kultury i Nauki. Bka si przez cay dzie po Warszawie, przygotowujc si psychicznie do absurdalnej ofiary. Jego wdrwka ukazuje obraz miasta, brudnego i dusznego, jak duszna i brudnajest atmosfera socjalistycznej Polski. Unaocznia te groteskowo sytuacji, w ja kiej znajduje si spoeczestwo - jego cz "politycznie obojtna", ale take wadza i sprzona z ni opozycja. J. Kosiski "Malowany ptak" W czasie wojny may chopiec o ydowskim wygldzie bka si po wschodnich wojewdztwach II Rzeczypospolitej. Przez wszystkich traktowany jest jak obcy,inny, wic nioscy niebezpieczestwo, zagroenie. Poznaje niewyobraalne okruciestwo ludzkie. Ta wdrwka uczy go nieufnoci w

stosunku do ludzi. Ukazuje ksenofobi jako naturalny in stynkt czowieka. A. Szczypiorski "Pocztek" Narrator powieci odbywa swoiste podre w czasie, ukazujc powojenne losy swoich bohaterw (akcja dzieje si w okupowanej Warszawie). Daje tym samym obraz przemian, jakich czas dokonuje w czowieku. Wdrwki w czasie staj si pretekstem do refleksji o polskim antysemityzmie i jego absurdalnoci (zajadym antysemitjest W. Gruszecki, ktry jako dziecko zosta wyprowadzony z getta i ukryty w klasztorze, gdzie z czasem zupenie zapomnia o swoim ydowskim pochodzeniu). * "Prawdziwi podrnicy to ci tylko, ktrzy wyruszaj, aby wyruszy". (Ch. Baudelaire) * "Podr jest jak gra, zawsze towarzyszy jej korzy albo strata, i to zwykle z nieoczekiwanej strony". (Staf) * "Tylko podr jest yciem, tak jak, odwrotnie, ycie jest podr". (J. Paul) * "Kady z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki". (L. Staff) * "Nie mona uciec od samego siebie, przenoszc si z miejsca na miejsce". (E. Hemingway) * "Lepiej podrowa z nadziej ni przyby do celu". (R.L. Stevenson) * "Podre ksztac wyksztaconych". (S. Wrblewski)

Pogrzeb Pogrzeb - Inaczej pochwek, jest ceremoni skadania do grobu zmarego. W przeszoci zwizany by z bogatym rytuaem (np. czuwanie przy marach, wsplne modlitwy, msza aobna, stypa, niu praw boskich, kierujc si mioci podzia majtku po zmarym), z ktrego siostrzan, chowa brata uznanego za obecnie ocalao niewiele. zdrajc. Patrz: sd/proces, wadza/wad Liryka funeralna (aobna) Rodzaj liryki opiewajcej ycie zmarego (przewanie znanej osobistoci), wyraajcej al po

jego stracie bd pocieszajcej (liryka konsolacyjna). Biblia (NT) - Ewangelie mwi, i pogrzebem Chrystusa zaj si Jzef z Arymatei. Uda si on do Piata, poprosi o zgod na pochwek ciaa Jezusa, sam te zdj ciao z krzya (nawizanie: obraz Rembrandta "Zdjcie Chrystusa z krzya") i pochowa je w wykupionym przez siebie grobie. Trzy dni po pogrzebie niewiasty wybray si, by namaci zmarego olejkami. Zastay pusty grb, a anioowie, ktrych spotka y na swej drodze, obwiecili im zmartwychwstanie Jezusa. Mitologia - Tradycj a nakazywaa staroytnym dopenienie okrelonej ceremonii pogrzebu, skadajcej si z kilkudziesiciu obrzdw, m.in.: przywoania ducha zmarego, stwierdzenia zgonu przez poruszenie ciaem, woenia obola w usta zmarego (symboliczna zapata dla Charona) czy namaszczenia ciaa olejkami. Zwoki grzebane byy na cmentarzu, czsto te palono je, by pochowa prochy i koci. Nastpnie odprawiano obrzdy oczyszczajce i styp. Na grobie wydawano uczt dla zmarego, a do grobu kadziono przedmioty uytku codziennego. Zaniechanie tych obrzdw grozio nie tylko kar zesan przez bogw na krewnych zmar ego, ale rwnie tym, i jego dusza bdzie si bkaa po zawiatach. Sofokles "Antygona" - Konflikt dwch racji koncentruje si wok sprawy pochwku Polinejkesa. Antygona, naruszajc prawo krlewskie, w poszanowa ca. J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - Pogrzeb witego poprzedzaj siedmiodniowe modlitwy przy marach. W kociele w. Bonifacego gromadz si niemal wszyscy Rzymianie, ktrzy chc uczestniczy w pochwku. W tym czasie zbudowano grobowiec ze zota i drogich kamieni, w ktrym pniej zoono ciao Aleksego. Wtedy to z grobu zacz wydobywa si sodki zapach, w niczym nie podobny do woni rozkadajcych si zwok (znami witoci zmarego). Legendy arturiaskie - Wedug poda krl Artur, miertelnie raniony w bitwie, przewieziony zosta na wysp Avalon. Tam pi

125

snem wiecznym, a obudzi si, gdy bdzie mg wrci do swego krlestwa. W. Szekspir "Hamlet" - Ofelia, pomimo i zmara mierci samobjcz, zostaa pochowana w powiconej ziemi, przy udziale ksidza. Nie odprawiono jednak mszy aobnej, poniewa to kcioby si z zasadami religii. Spokj ceremonii zakca sprzeczka pomidzy Laertesem a Hamletem o to, ktry z nich bardziej kocha Ofeli. Wykorzystuje to pniej Klaudiusz, ktry doprowadza do pojedynku midzy modymi mczyz nami. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - W licie poegnalnym do Lotty Werter przedstawia swe yczenia dotyczce pochwku. Chciaby spoczywa na skraju cmentarza, przy drodze. Prosi, by pochowano go w stroju, ktrego kiedy dotkna Lotta, by nie prze szukiwano jego kieszeni, gdy w jednej z nich znajduje si rowa wstga ukochanej. Pogrzeb Wertera odbywa si w nocy. Za trumn idzie ojciec Lotty z synami. Nie ma ani Lotty ani Alberta. Chowaj go do grobu proci rzemielnicy. A. Mickiewicz "Lilije" - Pani, w obawie, e m wykryje jej zdrad, zabija go i chowa w gaju, na czce przy ruczaju. Na grobie sieje kwiaty lilii, ktrym nakazuje: Ronij kwiecie wysoko, Jak pan ley gboko. Pogrzeb pana, zgodnie z ludowymi wierzeniami, nie uchroni pani od zemsty zza grobu, albowiem nie masz zbrodni bez kary. Patrz: zbrodnia/zbrodniarz. H. Balzac "Ojciec Goriot" Kocowa scena powieci to pogrzeb ojca Goot. Za trumn idzie tylko Eugeniusz Rastignac. Crki Goota, zajte wasnym yciem, nie uczestnicz w pochwku. Ten czowiek, tak niegdy bogaty, chowany jestjak ndzarz. Stendhal Czerwone i czarne" Strzelajc do pani de Renal, Julian Sorel wyda na siebie wyrok mierci. Po eg zekucji ciao jego odprowadza do grobu orszak ksiy i Matylda de la Mole. Wzorem krlowej Margot udao si jej przekupi kata, by odda jej gow ukochanego. Waciwy pogrzeb Sorela odbywa si pniej, w wybranej

przez Matyld grocie, w otoczeniu kilkuset osb, z ogromnym przepychem. To miejsce pochwku uznaa ona za prawdziwy grb ukochanego. J. Slowacki "Pogrzeb kapitana Meyznera" - Utwr j est parabolicznym obrazem ycia i mierci popowstaniowej emigracji paryskiej. Meyzner, niegdy bohater, umiera w jednym z paryskich szpitali, nie zostawiajc adnych pienidzy na pochwek. Siostry decyduj, e zostanie on pogrzebany w mogile zbiorowej. Dziki pomocy przyjaci zmary zosta pochowany w oddzielnym grobie, przy udziale ksidza. Jest to smutna refleksja nad tym, e polscy bohaterowie umieraj jak ndzarze na obczynie, poniewa nie mog powrci do kraju. E.A. Poe "Przedwczesny pogrzeb" - Bohater opowiadania, zafascynowany zjawiskiem katalepsji, jak i problemem grzebania ludzi znajdujcych si w tym stanie, ni o wasnym pogrzebie. Sen opowiada o tym, e zosta on pochowany, gdy znajdowa si w letargu. Prbuje wydosta si z trumny, walc w jej wieko, ale nikt go nie syszy. Wtedy budzi si najachcie przyjaciela, uderzajc doni w sufit kajuty. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - Fabua powieci dzieli si wyranie na okresy midzy kolejnymi pogrzebami. 1) Pogrzeb pani Earnshaw spowodowa pocztek choroby jej ma. 2) Jego pochwek to ostatnie wydarzenie w yciu modego Heathcliffa, w ktrym uczestniczy on jako penoprawny czonek rodziny. 3) Pogrzeb Katarzyny zapocztkowa szalestwo Heathcliffa i powan chorob Edgara. 4) Wkrtce po jej mierci umiera Hindley, brat Katarzyny, a pojego pochwku Hareton przechodzi pod opiek Heathcliffa. 5) Pogneby Edgara Lintona i Lintona Heathcliffa kocz dziecistwo modej Katarzyny, uzaleniajc jjednoczenie od tecia, ktry przej jej majtek. 6) Powie koczy pogrzeb Heathcliffa, po ktrym Cathy i Hareton pobieraj si, tym samym zamykajc dugoletni spr midzy mieszkacami Wichrowych Wzgrz i

Drozdowego Gniazda. C.K. Norwid "Bema pamici aobny rapsod" - Obraz ceremonii aobnej stylizowany jest na wizj pogrzebw dawnych wodzw sowiaskich i germaskich. Za zmarym, nazwanym tutaj "Cieniem", postpuje orszak postaci (panny aobne, chopcy, pachoki suebne), symbolizujcy Polakw odprowadzajcych do grobu swego bohatera. Dwie ostatnie strofy opisuj pochd aobnikw, ktry dalej bdzie szed przez wiat (kontynuowa dzieo zmarego) i, jak Jozue Jerycho, zdobdzie ujte snem grody (niedojrzae i upione spoeczestwo). G. Flaubert "Pani Bovary" Pogrzeb Emmy Bovary ma uroczysty charakter: kondukt przechodzi z kocioa na cmen tarz, obserwowany przez wszystkich mieszkacw miasteczka. Uczestnicz w nim co waniejsi obywatele Yonville, j ednak niektrzy odchodz przed zakoczeniem ceremonii. Jedyn osob, ktra naprawd przeywa to wydarzenie, jest Karol Bovary (chce rzuci si do grobu, by pogrzebano go razem z on). Pogrzeb Emmy jest dla niego kocem szczcia, lecz take pocztkiem okrutnego, wiadomego ycia, w ktrym dowie si o zdradach ony. S. Zeromski "Zapomnienie" Wicek Obala, ubogi chop, kradnie drzewo z lasu dziedzica, by zrobi trumn, w ktrej pochowa przedwczenie zmar ego syna. Chce pogrzeba go godnie, jak na prawdziwego czowieka przystao. Za kradzie drewna grozi mu grzywna albo nawet wizienie. S. eromski "Przedwionie" - 1) W czasie rewolucji Cezary Baryka pracuje przy grzebaniu zwok ofiar rozruchw w zbiorowych mogiach. Po pochowanych nie pozostanie aden lad, ich krewni nigdy nie odnajd grobw. Momentem przeomowym dla Baryki jest pochwek modej, niewinnej Ormianki, ktra zostaa bestialsko zamor dowana. Od tej chwili Cezary zaczyna si zastanawia nad sensem rewolucji. 2) Stary Baryka, ojciec Cezarego, umiera podczas drogi powrotnej do Polski. Zosta pochowany przy kociele w jednym z mijanych miasteczek. Ceremonii

pochwku dokonali dwaj obcy mu ludzie, podczas gdy jego syn jecha do Warszawy. J. Lecho "Toast" - Tytuowy toast wznoszony jest na stypie po pogrzebie wiata. aobnicy jeszcze maj przed oczyma obraz ziemi spoczywajcej w trumnie okrytej caunem. Jest to symboliczny obraz zbliajcego si koca starego wiata i upadku kultury. Jednoczenie poeta (jeden z uczestnikw stypy) wyraa nadziej, e spucizna, jak pozostawi po sobie aobnicy-poeci, nie odejdzie w niepami i pomoe wiatu odrodzi si na nowo (Szalecy, wzroniem kiedy kosami mdroci, Powszednim czarnym chlebem dla zjadaczy chleba!). S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - W powieci autorka kilkakrotnie opisuje ceremoni pochwku. Najbardziej spektakularny jest obraz pogrzebu Lavransa. Obrzdy trwaj siedem dni, podczas ktrych na Jrund zjeda si kilkuset goci. Zanim odprowadzono Lavransa do grobu, nastpi podzia majtku po zmarym i stypa. Osmego dnia orszak pogrzebowy rusza do Hamaru. Krystyna, ukochana crka Lavransa, nie uczestniczy w ceremonii odprowadzania zwok, poniewa nie odbyajeszcze wywodu po urodzeniu ostatniego dziecka. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" -Pogrzeb Gatsby'egojest antytezjego ycia. Zawsze otoczony ludmi, gdy umiera, mylnie posdzony o zabjstwo, odprowadzaj go do grobu tylko trzy oso by: jego ojciec, Nick i pan Sowa (czowiek, ktrego prawie nie zna). Obraz tej ceremonii doskonale przystaje do realiw wspczesnej cywilizacji zachod j, w ktrej czowiek yje pord innych ludzi, ale umiera w samotnoci i chowany jest przez nielicznych. J. Czechowicz "elegia niemocy" - Jest to poetycki i symboliczny obraz aobnego pochodu, do ktrego przycza si poeta, zdajcy sobie spraw ze znaczenia tej ceremonii. Jest ona podzwonnym dlaodchodzcej epokikulturowej, ajed noczenie katastroficzn wizj ludzkoci grzebanej przez samych ludzi, przekonanych o wasnej niemocy (i dolcc^d i z wierszem jak

126

dym niepotrzebnym). Z. Nakowska "Granica" - mier starej Bogutowej i jej pogrzeb s dla Justyny pocztkiem dorosego ycia. Udaje jej si pochowa matk tylko dziki finansowej pomocy Zenona; inaczej zmara spoczaby zapewne w zbiorowej mogile. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - 1) Opis pogrzebu Miszy Berlioza, prezesa Massolitu, stylizowany jest na ceremoni pochwku dostojnych dygnitarzy pastwowych ZSRR. W kondukcie idcym za trumn znajduj si literaci, krytycy literaccy i wane osobistoci ze wiata kultury. Konsternacj aobnikw wzbudza fakt, e poprzedniego dnia ukradziono z sali Gribojedowa, gdzie byy wystawione zwoki, gow nieboszczyka. Prawdziwy pogrzeb Berlioza odbdzie si jednak na balu u Wolanda, kiedy to zmary zostanie skazany na rozpynicie si w nico. 2) Modyfikujc relacj ewangelistw, Bu hakow pisze, e zdjcia ciaa Jeszui dokona Mateusz Lewita. On te czuwa nad pochwkiem zmarego. Jeszu pochowano wraz z pozostaymi skaza cami w mogile za miastem. Tolmaj, nadzorujcy pogrzeb, oznaczy grb tak, by mona go byo odnale, a na palce zmarych kaza naoy trzy rnice si od siebie piercienie. J. Andrzejewski "Popil i diament" -Jednym z pierwszych wydarze w powieci jest pogrzeb dwch funkcjonariuszy milicji, zastrzelonych zamiast Szczuki i jego szofera. Pogrzeb ten to pokosie walki pomidzy zwolennikami dawnego i nowego ustroju. Jest dowodem na to, e wojna jeszcze si nie skoczya, z tym, e przeciwnikami bd teraz ludzie nalecy do tego samego narodu. W. Szymborska "Pogrzeb" Wiersz napisany zosta po padzierniku 1956 roku. Poetka opisuje w nim drugi pochwek czowieka zrehabilitowanego przez nowe wadze (Czaszk z gliny wyjgli, pooyli w marmury...). Ceremonia odbywa si przy udziale dygnitarzy partyjnych, ze splendorem przystojcym pochwkowi dostojnikw pastwowych. Wniosek kocowy wiadczy jednak o tym, e nawet takie

gesty wadzy wobec niegdy zniesawionych ludzi, nie zlikwiduj przepaci pomidzy ni a spoeczestwem. Jednoczenie poetka snuje gorzk refleksj, e zmiany s tylko pozorne, w rzeczywistoci nic si nie zmienio. Z. Herbert "Tren Fortynbrasa" Fortynbras ("rycerz o silnym ramieniu") prowadzi monolog nad ciaem Hamleta (rycerza w mikkich pantoflach). Mwi on o pogrzebie Hamleta zaplanowanym przez niego na wzr pochwku onierza. Jednoczenie podkrela: To bdq moje manewry przed objciem wadzy, jakby ceremonia miaa ukaza si nowego wadcy, da obraz nowych, nadchodzcych rzdw. Obraz ten ma wy miar symboliczny i mona potraktowa go jako opis wkraczania wadzy "silnej rki", opartej na terrorze, a wic rzdw autorytarnych. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Obraz pogrzebw w powieci jest tak samo nierealny,jak cay wiat przedstawiony, nasycony symbolik nierzadko niezrozumia dla Europejczyka. Pilar Ternera chowana jest w pozycji siedzcej, na krzele przypominajcym tron (krlowa prostytutek w Macondo). Ciao modego Jose Arcadio Buendii, ktry zosta zastrzelony, wydziela wo prochu; mieszkacy Macondo czuj j nie tylko w czasie pogrzebu, ale i po zamkniciu grobu. Pogrzeb nie oznacza jednak koca ycia czy odejcia do innego wiata, jest on pocztkiem nowego istnienia w formie czysto duchowej. M. Druon "Krlowie przeklci" Pogrzeb Filipa Piknego jest pocztkiem koca dynastii Kapetyngw. Pomimo wielu prb nie udao si zamkn oczu zmar#ego, zupenie jakby chciay patrze na wiat nawet po mierci wadcy. Ceremonia ta zapocztkuje wanie w rodzinie krlewskiej, rozpaczliwe wysiki utrzymania wadzy w rkach rodu, a przede wszystkim bdzie pogrzebem ostatniego wielkiego krla Francji epoki redniowiecza. Patrz: wadza/wadca. M. Waltari "Egipcjanin Sinuhe" Sinuhe, chcc godnie pogrzeba swych rodzicw, nie posiadajc adnych pienidzy,

zmuszony jest pracowa w Domu mierci, gdzie przygotowywane s do pochwku ciaa zmarych. Pogrzeb, jak i poprzedzajce go zabiegi, obrazuj status majtkowy chowanego. Waltari szczegowo opisuje sposoby preparowania zwok (moczenie w solance, wyjmowanie wntrznoci, namaszczanie zioami i olejkami, oprnianie zawartoci czaszki), by potem przej do samej ceremonii pochwku. Zmarych odprowadzaj ich najblisi. Zwoki chowane s w grobowcach (wielko grobowca zaley od posiadanych pienidzy) wraz z poywieniem i kosztownociami. Zabalsamowane ciao nieboszczyka ma dawa przekonanie, e w rzeczywistoci nie umar on, a tylko przeszed w inn form istnienia. J. Heller "Paragraf 22" - Pogrzeb jednego z przyjaci Yossariana odbywa si zgodnie z zasadami wojskowymi. Ceremoni zakca Yossarian, siedzcy nago na drzewie. Jego nago jest demonstracj pogardy dla wojskowego munduru oraz wojny, w ktrej gin niewinni ludzie (jak sam zmary). T. Keneally "Lista Schindtera" Opis ekshumacji zwok ydw, pochowanych dotychczas w grobach zbiorowych obozu w Paszowie jest momentem zwrotnym w yciu Oskara Schindlera. Amon Gth, na polecenie Hansa Franka, wykopuje ciaa pomordowanych, by spali je. Obserwuje to Schindler, ktry wanie wtedy decyduje si ocali pozostaych ydw przed niechybn mier ci. Wstrzsajcym obrazem jest deszcz popiou powstaego ze spalonych zwok, spadajcy na cay Krakw. aden z mieszkacw miasta nie zdaje sobie sprawy z jego pochodzenia. J. Glowacki "Antygona w Nowym Jorku" - Dramat jest nawizaniem do "Antygony" Sofoklesa. Portorykaska dziewczyna, Anita, jedna z wielu bezdomnych w Tompkins Square Park, pragnie godnie pochowa swego ukochanego, paci wic Pchece i Szaszy za przywiezienie jego zwok z Long Island do parku, by mog je pogrzeba zgod nie z rytuaem, urzdzi styp,

zna miejsce, by mc odwiedza grb. Przedsiwzicie si udao, ciao Johna przywieziono do parku. Odby si godny pochwek. Anita wypenia obowizek wobec zmarego, ale narazia si miastu. Ten pogtzeb, to powtrzenie antycznego konfliktu jednostka-pastwo. * Pieska mier - marna, ndzna, niesawna mier albo strach przed pozostawieniem ciaa bez pogrzebu, co miaoby katastrofalne skutki dla zmarego. * "W tych czasach penych zamtu i grozy niektrych ludzi grzebano dwa razy, a innym udawao si zmartwychwsta". (B. de Launay) * "Kto ju nie kocha i nie bdzi, niech da si pogrzeba". (J. W. Goethe) * "Id pospni, a graj im dzwony ze wszystkich kociow, a graj im dzwony aobne". (S. Wyspiafiski) * "Dobrze, e czowiek nie moe i za wasnym pogrzebem, bo by mu serce z alu pko". (L. Drzewiecki) * "Wzruszajce, ilu yje po to, by zasuy na wspaniay pogrzeb". (E. Iwanicki) * "Czowiek mgby y samotnie ptzez cae ycie. Ale chocia sam mgby wykopa swj wasny grb, musi mie kogo, kto go pochowa". (J. Joyce)

Pokolenie stracone Pokolenie - Ludzie urodzeni i yjcy w tej samej e(~oce, ktrych postawy i wiatopogld zostay uksztatowane przez wsplnot dowiadcze; pokolenie stracone (lost generation) okrelenie uyte przez Ernesta Hemingwaya, a dotyczce pisarzy amerykaskich dojrzewajcych w okresie I wojny wiatowej; pojcie to mona rozszerzy na te pokolenia, ktrych modo przypada na burzliwe czasy, przez co ideay ich nie miay szans realizacji; inne rozumienie terminu: pokolenie bez ambicji, bez ideaw lub bezsilne pokolenie (beat generation). A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Wpisanie pokolenia Konradw,

127

do ktrego nalea sam Mickiewicz, w mesjanistyczn koncepcj dziejw poprzez porwnanie ich losw do biblijnej rzezi niewinitek (Widzenie ksidza Piotra). W konwencji martyrologicznej ukazuje Mickiewicz przeladowanie Filomatw i Filaretw (scena wizienna), desperacj modych spiskowcw (Wielka Improwizacja, samobjstwo Rollisona), a take rozpacz ich najbliszych (Bal u Senatora). To wanie z tego pokolenia wywodzi si bdzie przyszy wskrzesiciel narodu, symboliczny czterdzieci i cztery. Patrz: mesjanizm, Polska/Polacy. J. Sowacki "Kordian"-Inne, bardziej krytyczne od Mickiewiczowskiego spojrzenie na modzie pocztku XIX wieku. Sowacki ukazuje, i jedynym czowiekiem gotowym do czynu (zabicia cara) jest mody Kordian. Jednak i on, poeta i marzyciel, nie osiga celu, gdy na drodze staj mu Strach i Imaginacja. Jest to rozrachunek z Mickiewi czowskim obrazem narodu polskiego i poezji romantycznej. Patrz: mesjanizm. B. Prus "Lalka" - Tematem powieci miao by ukazanie "naszych polskich idealistw na tle spoecznego rozkadu". Przedstawiciele trzech pokole: romantyk Rzecki, pozytywista Ochocki i czowiek przeomu epok - Wokulski, nie tylko nie mog odnale si w otaczajcym ich wiecie, penym przesdw i zakamania, ale te nigdy nie doczeka j si spenienia swych marze (powrt napoleonidw, skonstruowanie maszyny latajcej). Fina powieci jest tragiczny: umiera Rzecki, ostatni z romantykw, Ochocki wyjeda do Parya, a o dalszych losach Wokulskiego nie wiemy nic pewnego. Zarwno pokolenie romantykw, jak i ich nastpcw ukaza Prus jako stracone i odchodzce w zapomnienie. Patrz take: konflikt pokole. E. Oreszkowa "Nad Niemnem" Pokolenie powstacw styczniowych wi dziao nie tylko mier swoich najbliszych, ale i ideaw niepodlegociowych. Najwartociowsi z nich umieraj (Andrej Korczyski) albo pozostaj okaleczeni do koca

ycia (Anzelm Bohatyrowicz). Pozostaje tylko nadzieja, e ich potomni (Justyna Orzelska, Jan Bohatyrowicz i Witold Korczyski) bd wierni tradycji patriotycznej. S. eromski "Rozdziobia nas kruki, wrony..." - Doskonay naturalistyczny obraz mierci Szymona Winrycha, ostatniego z powstacw styczniowych ma wymow symboliczn, jest parabol losw jego pokolenia. To, co pozostao z powstaezych ideaw, rozdziobi kruki, wrony, a bohaterowie tej tragedii umieraj na mietniku historii (por. "Popi i diament" zakoczenie). S. eromski "Siaczka" Rozrachunek z pozytywistycznym hasem "pracy u podstaw". Bohaterka opowiadania, Stanisawa Bozowska, przegrywa w walce z konserwatywn spoecznoci Obrzydwka. Jej marzenie o nauczaniu wiejskich dzieci nie speni si. Umiera osamotniona, w skrajnej ndzy, a wraz z ni odchodz w niepami szczytne ideay jej pokolenia. S. eromski "Ludzie bezdomni" -Tomasz Judym wierzy w suszno hase: pracy u podstaw i pracy organicznej. Na drodze do ich realizacji staje jednak rodowisko lekatskie w Warszawie, a potem administratorzy w Cisach. Poczucie koniecznoci spacenia dugu zacignitego wobec wasnej klasy oraz wiara w skuteczno pracy wrd biednych, nakazuj mu zrezygnowa z ycia osobistego. Symboliczny obraz rozdartej sosny pojawiajcy si na kocu powieci (paralela do rozdarcia wewntrznego Judyma) jest rwnoznaczny z retorycznym pytaniem o suszno postpowania bohatera i ludzi jemu podobnych (tzn. ludzi bezdomnych, dobrowolnie skazujcych si na tuaczk w imi utopijnych hase pozytywistycznych). K. Przerwa-Tetmajer "Koniec wieku XIX" - UtWr uznawany jest za manifet pokolenia modopolskiEh dekadentw, prezentuje typowe dla niego przekonanie o przewartociowaniu wszystkich wartoci. Na pytania dotyczce idei przewodniej ycia (np. wiara, mio) podmiot liryczny odpowiada negujc ich

znaczenie. Pytanie kardynalne: Jaka jest przeciw wtczni zego twoja tarcza, czowiecze z koca wieku?, pozostaje bez odpowiedzi (Gow zwiesit niemy). E.M. Remarque "Na Zachodzie bez zmian" - Powie jest rozrachunkiem z propagandowymi hasami dotyczcy mi sensu ofiar I wojny wiatowej. Gwny bohater, Paul, opowiada o swoich wojennych losach i swych rwienikw. Przedstawiajc mode pokolenie jako ofiary wojny, utwr Remarque'a sygnalizuje przynaleno jego prozy do nurtu pacyfistycznego. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" - Misttzowski opis pokolenia jazzu, do ktrego nalea Fitzgerald, to opis neodekadentw amerykaskich, ktrych dojrzewanie przypado na okres I wojny wiatowej. Std zapewne bierze si ich pozor na beztroska, a jednoczenie poczucie zagubienia (Nick) i niemono pogodzenia si z wasnym losem (Gatsby). Wraliwoci tytuowego bohatera i jego przyjaciela, Nicka, przeciwstawia autor materializm tych, dla ktrych wojna bya zaledwie historycznym epizodem (Daisy i jej m). A. Gide "Faszerze" - Powie jest dyskusj na temat istoty moralnoci i niemoralnoci. Tytuowi "faszerze" to przedstawiciele trzech pokole Francuzw, dotknitych zepsuciem i materialistycznie pojmujcy ycie. Najtragiczniejszyjest obraz dzieci, ktre doprowa dzaj do samobjstwa jednego z kolegw (Borysa) i zajmuj si rozprowa dzaniem faszywych pienidzy. Gide ukazuje, i pokolenie to bdzie amoralne, pozbawione wszelkich zasad, podobnie jak ich rodzice i starsze rodzestwo. Patrz: pienidze. S. eromski "Przedwionie" Powie-pytanie o przyszo Polski i modych Polakw, ktrych reprezentantem jest Cezary Baryka (patrz: everyman). Zagubiony w polskiej rzeczywistoci, nie radzi sobie z wyborem waciwej drogi (oddanie ideaom rewolucyjnym czy poparcie koncepcji Gajowca). Kocowa scena powieci (marsz na Bel weder) to ostrzeenie i pytanie: co stanie si z krajem i z

modzie, gdy stanie ona po stronie komunistw? K.K. Baczyski "Pokolenie" (Wiatr drzewa spienia.:.) Tragiczny obraz pokolenia Kolumbw, ktrych modo przypada na II wojn wiatow. Baczyski stwierdza, e w wojennej rzeczywistoci podstawowe wartoci ulegy dewaluacji (Nas nauczono nie ma mioci... nie ma sumienia... trzeba zapomnie...). Utwr jest jednoczenie pytaniem o powojenne losy pokolenia (...czy my karty iliady rzebione ogniem w byszcz4cym zocie, czy nam postawi, z litoci chocia, nad grobem krzy). T. Rewicz "Ocalony" Tytuowy bohater, przedstawiciel pokolenia Kolumbw, tylko pozomie ocala z wojennej poogi. Sam tytu ma wymiar ironiczny. W istocie wojna pozbawia ocalonego zudze i wiary w czowieka, dlatego te poszukuje on nauczyciela i mistrza, ktry nauczy go, jak oddzieli wiatto od ciemnoci. Wiersz jest gorzk refleksj nad tym, e przetrwanie wojny nie jest jednoznaczne z ocaleniem podstawowych wartoci niezbdnych do normalnego ycia. J. Andrzejewski "Popi i diament" -Napisana w 1945 roku powie zostaa z czasem uznana za tendencyjny obraz powojennych losw Kolumbw. Pokolenie stracone to nie tylko Maciek Chemicki i Andrzej Kossecki, ktrzy nie mog uwolni si od zobowiza wzgldem AK i od etosu powstaczej walki (wczeniej walczyli z Niemcami, teraz walcz z komunistyczn wadz). Take modzie (modszy brat Andrzeja, Alek i Jurek Szretter), nawyka do obrazu mierci, zafascynowana walk i zabijaniem, pragnie pj w lady starszych, co w konsekwencji prowadzi do tragedii (ginie jeden z chopcw). Symboliczny i rozrachunkowy charakter ma scena mierci Maka Chemickiego, ktry ginie przypadkowo zabity na ulicy. W filmie Andrzeja Wajdy umiera on jednak na mietniku, mietniku hisrorii. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - W tytule utworu okrelono pokolenie, ktre od czasu ukazania si

128

powieci zaczto nazywa "pokoleniem Kolumbw". Jerzy, Zygmunt, Kolumb, Olo, Malutki, Robert - wszyscy urodzeni ok. 1920 r. Ich modo przypada na czas wojny, std nie uniknli rzucenia na stos. Szczeglnym momentem ich biografii byo powstanie warszawskie, kiedy to cementowaa si ich przyja. Wtedy te zrozumieli, czym jest odpowiedzialno nie tylko za siebie, ale take za przyjaciela. To, e s pionkami w grze (polityka) zrozumieli dopiero pod koniec powstania. Podobnie jak Kolumb, nie dotarli do celu, ktry sobie wyznaczyli. Wikszo polega w powstaniu, inni zginli w ludowej ojczynie (Jerzy), oskareni o zdrad, inni nie wrcili do kraju po wojnie (Kolumb, Robert, Jagieo) i grasowali po Europie, trudnic si kontraband. I. Shaw "Mode lwy" Przedstawicielami nowego amerykaskiego losr generation s: Noe Ackerman (yd i idealista wierzcy w konieczno swej suby dla USA) i Michael Whiteaker (cynik i pragmatyk, ktry idzie do wojska, poniewa musi). Shaw przedstawia take Christiana Diestla, do koca wierzcego w suszno sprawy Hitlera. Wszyscy ci modzi ludzie (czyli tytuowe mlode lwy) uwikani zostan w wojn, ale ocaleje tylko Michael Whiteaker, przez co autor daje nam do zrozumienia, e wiat po wojnie bdzie nalea do ludzi jemu podobnych, a idealizm umar w 1945 roku. M. Hasko "smy dzie tygodnia" Agnieszka, Grzegorz i Piotr to reprezentanci pokolenia'S6. Dla Piotra rok 1956 to amnestia i wyjcie z wizienia, dla Grzegorza koniec kariery w partii, klska zawodowa i ideologiczna. Dla Agnieszki jest szans na lepsz przyszo. Jak si okazuje, adne z nich nie potrafi odnale si w nowej rzeczywistoci. Patrz: dom, mio trudna, rodzina. T. Rewicz "wiadkowie albo nasza maa stabilizacja" - Obraz pokoleniaS', ktre prowadzi ju dorose ycie. Konformizm, materializm i znieczulica to cechy dominujce u tych ludzi. Dramat stawia nas przed pytaniem: co stanie si z prawdziwymi uczuciami i ze wiatem nalecym do takich

wanie ludzi? Jednoczenie mona odczyta utwr Rewicza jako doskonay obraz spoeczestwa powojennego nie tylko w Polsce, ale i na caym wiecie. E. Lipska "My" - Wiersz Lipskiej opowiada o pokoleniu'68, ktre bezskutecznie poszukuje wartoci trwaych i prawdziwych. Zazdroci ono swym poprzednikom wiary w idee i etos walki powstaczej. "Hair" - Popularny amerykaski musical, sfilmowany potem przez Milosa Formana, opowiada o losach dziecikwiatw, ludzi, ktrzy wbrew sobie i wyznawanym ideom (Make love not war - Nie walcz, lecz kochaj) wcignici zostali w wir historii i zmuszeni do udziau w wojnie wietnamskiej. * "Moe by Nieszczcie narecie dobyo nam z piersi krzyku, krzyku, co by by nasz, z tego pokolenia". (s. wyspiaski) * "Zostanie po nas zom elazny i guchy drwicy miech pokole". (T. Borowski) * "Tak si dorasta do trumny, jakemy w czasie doroli". (K.K. Baczyski) * "My pno urodzeni, ktrzymy przestali wierzy w prawdg". (S. Pizybyszewski)

Pokora/franciszkanizm Pokora/franciszkanizm Postawa wiatopogldowa wywodzca si od w. Franciszka z Asyu, ktry y na przeomie XII i XIII wieku. Nie by on filozofem sensu st cto i nie stworzy adnej doktryny, jednak swym yciem uosabia w postaci przykadnej czystoci, pokory i jasnoci okrelon form chrzecijaskiej wizji wiata, ycia, Boga. Pyna ona z mocnego przekonania, e wszystkie stworzenia s brami i siostrami, a sensem ludzkiego istnienia jest czynna mio wobec ludzi oraz chwalenie Stwrcy jako najwyszego dobra. Postawa w. Franciszka wyrasta z filozofii w. Augustyna, tzn. z przekonania, e: Bgjest najwyszym dobrem; wiat, jako twr Boga, jest doskonay; aby pozna Boga, trzeba najpierw pozna siebie,

przy czym poznanie to ma charakter mistyczny i jest konsekwencj spotgowania myli; denie do Boga i zespolenie z nim moe da czowiekowi szczcie. Zbir opowieci o yciu w. Franciszka zosta napisany po acinie, a w poowie XIV w. przetumaczony na jzyk woski. U nas w caoci "Kwiatki witego Franciszka z Asyu" przetumaczy L. Staff. Kwiatki naley rozumie alegorycznie jako franciszkaskie cnoty, tzn.: afirmacj wiata ("Pie soneczna", ktra powstaa pod koniec ycia Franciszka i jest syntez jego filozofii: Pochwalon bqd Panie, z wszystkimi twymi twory, przede wszystkim z szlachetnym bratem naszym, slocem) i wszelkich stworze jako dziea Boga; pochwa ubstwa ("biedaczyna z Asyu"); mio do wiata; wiar, e zo mona dobrem zwyciy; postaw pokory i suby wszelkim stworzeniom; stawianie wszystkich bytw wiata na rwni z czowiekiem, nazywanie ich brami i siostrami. J. Kochanowski "Czego chcesz od nas, Panie" (pie XXV, Ks. II). - Ma charakter pochwalny. Bg pokazany tu jako deus faber. Jest on dobrym i mdrym architektem (fundament zaloy, niebo zbudowal), ktry wiat cay zaplanowa, stworzy i opiekuje si nim. Dzieo Boga jest doskonae, wszystko ma tu swoje miejsce i czas (za Twoim rozkazaniem morze w brzegach stoi, z Twojej aski nocna rosa na mde zioa padnie). Jest to koncepcja Boga, ktrego obecnoci w wiecie nie mona sprowadzi tylko do jednego miejsca (kocioa), jest on bowiem obecny wszdzie, w dzieach, ktre stworzy: Koci ci nie ogarnie, wszdy pelno ciebie, I w ot chaniach, i w morzu na ziemi, na niebie. F. Karpiski "Kiedy ranne wstajzorze" (zwana pieni porann) - Przypomina hymn Kochanowskiego. Jest wyznaniem czowieka, ktry czuje si wyrniony przez Boga (czlowiek, ktry bez miary, obsypany twymi dary), za co winien jest Stwrcy cze (Bd pochwalon, Boe wielki). Dobrego Boga - opiekuna chwali wraz z ludmi caa ziemia (Tobie piewa ywio wszelki).

F. Karpiski "Wszystkie nasze dzienne sprawy" (zwana pieni wieczorn) - Bg wystpuje tu jako str i sdzia czlowieczy, std wyznanie zbiorowego podmiotu lirycznego akcentuje wrcz franciszkask zgod na wiat, w ktrym wystpuje take cierpienie (niedono czowieka) jako uzupenienie radoci. F. Karpiski "Bg si rodzi" Kolda (podobnie jak wymienione wyej pieni) reprezentuje nurt sentymentalny i jest prb zrozumienia istoty Boga - czowieka, std Bg wystpu~e tu w podwjnej roli: Nieskoczony i Smiertelny krl nad wiekami oraz ten, ktry nie pogardzi ubstwem, ndzn stajenk i otoczeniem prostych pasterzy i byd a. Pie jest pochwa "maluczkich" i ubstwa: ubodzy. was to spotkao wita Go przed bogaczami. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIIFranciszkask postaw reprezentuje w utworze ksidz Piotr, ktry jest cakowitym przeciwiestwem zbuntowa nego, blunierczego Konrada. Ksidz wszystkich i wszystko na wiecie traktuje z mioci, bo wierzy, e zo mona dobrem zwyciy. Modli si za Kon rada, chce odpokutowa za jego winy. Akceptuje wiat z istniejcym w nim cierpieniem, bo ufa Bogu i wie, e ma on swj plan wobec wiata i e bl oraz cierpienie narodu polskiego nie bd daremne (koncepcja mesjaska). Wszystko, co od Boga pochodzi, przyjmuje z pokor. O sobie mwi: czyme ja jestem przed twoim obliczem? Prochem i niczem, dlatego to wanie jemu zostanie objawiona przyszo Polski w myl zasady: pan maluczkim objawia, czego wielkim odmawia. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Elementy postawy franciszkaskiej mona odnale w kreacji ksidza Robaka, ktry - przeamujc modziecz har do i egoizm - wstpi do klasztoru, przybra nazwisko Robaka, chcc postaw pokorn i suebn wobec ojczyzny odkupi swe modziecze winy: bardziej nili z mioci, moe z gupiej pychy zabitem; wic pokora, wszedem midzy mnichy, ja niegdy dumny (...), spuci~em gow.

129

C.K. Norwid "Pielgrzym"-Tytu wiersza jest symbolicznie wieloznaczny. Jedna z moliwych interpretacji kae umieci utwr w tradycji chrzecijaskiej i wwczas tytuowy pielgrzym jest czowiekiem, ktry nie dba o wartci materialne, dla ktrego ycie ziemskie jest tylko etapem, krtk chwil w wdrwce ku Bogu, bo cho uwikany jest w wiat i jego zalenoci, w nieba tonie trwa. H. Sienkiewicz "Potop" - Posta ksidza Kordeckiego ma wiele znamion postawy franciszkaskiej. Sienkiewicz przedstawi ksidza jako natchnionego witego, ktry nie unosi si gniewem, wszystko rozumie, wszystko przebacza, a przeciw szwedzkim pociskom spadajcym na klasztor wyprowadza procesj, ktra obchodzi mury. U Sienkiewicza ksidz Kordecki umie czyta znaki przyrody,interpretujc faktszczeglnie licznej obecnoci ptakw na dziedzicu klasztornym jako sygna od Boga, e klasztor ocaleje. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Sonia Marmieadowa to uosobienie pokory. Swj los przyjmuje bez buntu bo wie, e kady musi dwiga swj krzy. Sonia wszystkich traktuje z mioci: kocha ojca pijaka, ktry j wysa na ulic oraz Raskolnikowa - zbrodniarza, bo wie, e mioci i dobroci mona uleczy wiat. I to wanie ona ze sw niezachwian wiar w zbawcz moc Biblii (por. fragment wsplnego czytania z Raskolnikowem sceny wskrzeszenia azarza) zwyciy. J. Kasprowicz "Hymn do w. Franciszka z Asyu" - Utwr nawizuje do tego elementu postawy witego, ktry polega na akceptacji cierpienia jako dopehuenia radoci. Hymn rozpoczyna pochwaa Boga jako dawcy cierpienia: bd pochwalony rozdawco cierpienia. Z blu rodzi si rado, tak jak z mk Chrystusa zwizane jest wesele zmartwychwstania. Utwr chwali te pokor, wskazuje na wsplno czowieka i caej przyrody. Nawet mier jest koniecznym dopenieniem ycia, ktre u Kasprowicza pokazane jest jako harmonia kontrastw. J. Kasprowicz "Ksiga ubogich"

Sam ju tytu zbioru wierszy nawizuje do wiata ludzi prostych, ktrzy okazuj gbok mdro yciow, kierujc si zasadami mioci bliniego, zaufaniem do boskiego porzdku wiata, gdzie obok narodzin i radoci wystpuje mier i cierpienie jako stae i naturalne skadniki ludzkiej egzystencji. Bohaterowie Kasprowicza czerpi spokj i zadowolenie z obcowania z przyrod, ktr szanuj i rozumiej. Wiersz "Przeprosiny Boga" podsumowuje przesanie caego tomu: yli dwaj staruszkowie w ogromnej zayoci ze staruszkiem Punem Bogiem, prostym jak oni proci. L. Staff "ycie bez zdarze" - Podmiot liryczny wiersza potrafi znale rado we wszystkim, co czyni (uprawianie sztuki, obserwacja natury). Akceptuje wiat, w ktrym zarwno mier jak i narodziny s czym naturalnym: niejeden starzec pjdzie w zgon, niejedno si dzieci urodzi. Wszystkie zdarzenia przyjmuje ze spokojem i akceptuje je. L. Staff "Przedpiew" - Afirmacja ycia wyraa si tu w zgodzie na taki jego ksztat, e gorycz miesza si z umiechem: znam gorycz i zawody, wiem co bl i troska (...) a jednak piewa bgd wam pochwa ycia. Podmiot liryczny wiersza jest czowiekiem dowiadczonym, zna ycie, wi dzia wszystkie jego przejawy: kobiety brzemienne jak grusze i konajcych w nadziejnej otusze i dostrzega w tym harmoni wiata, powszedni sens egzystencji. L. Staff "O mioci wroga" Wiersz zbudowany na opozycji: ty -ja, nawizuje do franciszkaskiego motywu zwyciania za dobrem oraz wszechogarniajcej mioci, ktra potrafi wszystko zrozumie i wybaczy. Do tytuowego wroga podmiot liryczny wiersza zwraca si bracie, podkrelajc e wszelkie krzywdy, ktrych od niego doznaje, doskonal go wewntrznie, ucz pokory i akceptacji wiata. L. Staff "Pierwsza przechadzka" Wiersz rozpoczyna si i koczy stwierdzeniem: bgdziemy znowu mieszka w swoim domu, bdziemy stpa po swych wasnych schodach. Wok zgliszcza, ruiny, ranni i kalecy, jednak nic nie jest w stanie

zachwia wiary pod miotu lirycznego wiersza w warto ycia: widzisz, yjemy, cho mier byta bliska. Ujawnia to franciszkask zgod na wszystko, co ze sob niesie ycie, pokor w przyjmowaniu cierpienia oraz wiar w pozytywn warto przemijania (przejd dni... klski... i zapomnimy...). K.K. Baczyski "wity Franciszek" -Wierszjest poetyckim portretem witego Franciszka, opiekuna naszych braci mtodszych, std pojawia si w utworze pochd zwierzt (krliki, sarny, skowronki, jelenie). Utwr utrzymany w konwencji snu (pynne, przenikajce si obrazy). wity jest tu postaci niosc spokj i ukojenie caemu wiatu. J. Wittlin "wity Franciszek i biedni Zydzi" - Jest modlitw do witego jako opiekuna biednych, chorych, obdartych, do bliskoci z ktrymi przyznawa si w. Franciszek, mwic do nich bracia. ydzi czuj si najbiedniejsi (trdowaci na duszy), wiedz, e s gorsz kategori ludzi (naznaczeni gwiazd Dawida), wierz jednak, e ty, gojski patriarcho, najngdzniejszemu z nas powiedziaby bracie. K. Iakowiczwna "Bg jest wszdzie" - Franciszkaska koncepcja Boga obecnego w wiecie we wszystkichjego formach, tu zarwno w zamczonym niewinnie ydzie, jak i jego kacie - Niemcu. Iakowiczwna nie zaprzecza, e cierpienie, zbrodnia, zo s staym elementem wiata, proponuje jednak nie obarcza za to win Boga, ale czowie ka, ktry czsto okazuje si may: chce mi si krzycze bagan przestrog, aby sqdz4c czowieka nie mczono Boga. Czasownik "mczy" jest tu wieloznaczny. Bg cierpi za kadym razem, gdy czowiekowi dzieje si niegodziwo i gdy czowiek popenia niegodziwo. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" Brat Edwin reprezentuje w powieci wzorzec franciszkaskiej ascezy. yje w ubstwie, wdruje, uczc mioci do wiata i ludzi, pokazujc pikno natury i w ten sposb sawic Boga. Mnich ten nie gardzi biednymi, grzesznikami, prostytutkami. Przebywa wrd nich, niosc im sowa pociechy,

uczc mioci do Boga. Nie zamyka si w murach klasztoru, wychodzi do ludzi, ktrzy go potrzebuj. yje z tego, co uda mu si uebra, nosi zgrzebne szaty, umartwia si, pic w najskromniejszych miejscach domostwa, poci i w ten sposb rozumie swoj sub Bogu i czowiekowi. A. Camus "Duma" - Zarwno Grand, jak i Tarrou maj pewne cechy franciszkaskie. Obaj yj w szczeglnym miejscu i czasie zadumionym Oranie, obaj dokonali wyboru i chc suy potrzebujcym, nie boj si kontaktu z nimi, traktujc prac przy chorych jak walk ze zem. Zwaszcza Tatrou, ktry ze zem spotka si najwczeniej. Grand natomiast nie odwraca si od nikogo potrzebujcego, nawet jeli jest nim zoczyca Cottard. Cichy, pokorny, peen yczliwoci dla wiata i ludzi Grand jest najbliszy franciszkaskiemu modelowi ycia. K. Wojtya "Pie o Bogu ukrytym" - Nawizuje do jednego z najwaniejszych elementw koncepcji franciszkaskiej, tzn. Boga obecneL, ; w wiecie w rnych formach bytu: uwielbiam ci siano wonne, uwielbiam ci drzewo surowe, uwielbiam ci blade wiato pszennego chleba. Utwr jest zachwytem nad wiatem i,rnorodnoci jego form, nad mdroci, dobroci Boga, ktry w ten sposb moe by blisko czowieka. J. Twardowski "Oda do rozpaczy" - Caa poezja ksidza Twardowskiego przepojona jest duchem franciszkanizmu. Wiersz jest wyrazem zgody na wiat, ktrego nieodcznym elementem jest cierpienie (biedna rozpaczy (...) bez ciebie bybym stale umiechnity, jak prosi w deszcz). Bl jest tu potraktowanyjako dopenienie harmonii wiata. J. Twardowski "Mrwko wako biedronko" - w. Franciszek traktowa wszystkie zwierzta jako naszych braci. W wierszu ksidza Twardowskiego jest podobnie: zarwno mrwka, waka, jak te biedronka s dla papiea warte zadutny, to one ucz czowieka skromnoci i pokory. Podmiot liryczny z uwag i szacunkiem umie pochyli si nad m, konikiem polnym,

130

wietlikiem, bo przecie ycie nasze jednakowo niespokojne i mautkie. J. Twardowski "Swiat" - Wiersz rozpoczyna si stwierdzeniem: Bg si ukry datego by wiat byo wida. Nastptue poeta wymienia, co skada si na otaczajcy go wiat: zwierzta, roliny, rzeczy, ludzie, ale te ich denia, uczucia i pragnienia. wiat przez Boga stworzony, jest jednoci w wieloci form, rnorodnoci ksztatw i barw tworzcych hatmonijn cao. I w tym wyraa si mdro i cae pikno Boga. J. Twardowski "Do w. Franciszka" redniowieczny wity nazwany tu jest patronem zoologw i ornitologw. To do niego kierowane s pytania daczego ubr jczy, sikorka dzwoni, drozd wykrzykuje. Wiersz jest prb zgbienia tajemnicy wiata, w ktrym ory, przepirki, lisy zajmuj przecie wiele miejsca. Por. te inne wiersze Twardowskiego, np. "Skd przyszo", "Na wsi", "Spieszmy si", "Pan Jezus nie wierzcych" oraz cay tomik z 1996 r. pt. "Znw najpikniejszy w Polsce jest lipiec nad wod". E. Stachura "Czowiek czowiekowi" - Stachura zwany Stedem, okrelany by czsto jako "w. Franciszek w din sach", bo istotnie wiele go ze redniowiecznym witym czyo. Wiersz jest bezporednim zwrotem do kadego czowieka, wezwaniem do mioci, wzajemnego szacunku, akceptacji. Utwr koczy myl: czowiek czowiekowi blinim. Z blinim si moesz zablini. E. Stachura "Confiteor" - Utwr otwiera obraz wspczesnego wiata pe nego ludzi biednych, godnych, cierpicych, wiata, w ktrym wojny i zbrodnie s stale obecne, wiata bez mioci, obcego czowiekowi. Podmiot liryczny wiersza bierze na siebie win za taki jego ksztat, gdzie coraz wicej wkoo udzi, o czowieka coraz trudniej, z pokor powtarza: moja wina. Por. te inne wiersze Stachury "List do pozostaych", "Introit", "Piosenka dla Potgowej". * "Spieszmy si kocha ludzi, tak szybko odchodz". (J. Twardowski) * "Czysto ciaa czysto rk pana

przewodniczcego czysto idei czysto niegu co pacze z zimna i. to wszystko psu na bud bez mioci". (J. Twardowski)

Polska/Polacy Polska/Polacy - Caa literatura polska w pewien sposb traktuje o Polsce i Polakach. Szczeglne jednak znaczenie maj te utwory, ktre ukazuj Polsk w momentach dla niej przeomowych bd te zawieraj jakie rozwaania uoglniajce o naturze Polakw lub losie kraju. "Legenda o Lechu, Czechu i Rusie" - Wywodzc nard polski od Lecha, jednego z trzech braci, legenda ta wcza Polakw do rodziny ludw sowiaskich. Tumaczy te pojawiajc si do czsto nazw Lechici. Wyjania rwnie pochodzenie goda (biay orze) i nazwy stolicy (Gniezno). Anonim zw. Gallem "Kronika polska" - 1) Anonim opowiada histori okrutnego ksicia Popiela, ktry zosta poarty przez myszy. 2) Pocztki piastowskiej dynastii ujmuje Gall w form legendy o odwiedzinach w chacie ubogiego kmiecia Piasta i jego ony Rzepki dwch tajemniczych goci, ktrzy cudownie rozmnaaj przygotowane na postrzyyny skromne jado. 3) Autor podaje imiona pierwszych legendarnych wadcw polskich Siemowita, Lestka i Siemomysa, ktry by ojcem Mieszka. 4) Histoa lepoty i cudownego odzyskania wzroku przez Mieszka ma sym bolizowa losy Polski, ktra przedtem bya tak jakby lepa, lecz odtd (...) ma by przez Mieszka owiecon i wywy szoncf ponad ssiednie narody. 5) Tre kroniki Anonima to przede wszystkim dzieje dynastii Piastw, jej wspaniaoci za czasw Chrobrego, upadku po opuszczeniu kraju przez Bolesawa Smiaego i odrodzenia za panowania Bolesawa Krzywoustego. Wincenty Kad`ubek "Kronika polska" - 1) Kadubek dorabia Polakom antyczny rodowd, nazywajc Popiela

Pompiliuszem, a Kraka obdarzajc imieniem Grakcha. 2) Mimo rozbicia dzielnicowego, Kadubek traktuje Polsk jako jedno duchow i moraln, co szczeglnie uwidocznia si w chwilach zagroenia. Mni Polacy pod znakiem biaego ora dzielnie odpieraj napaci wrogw. Autor czsto przemilcza klski polskiego ora, eksponujc zwycist wa. "Kronika wielkopolska" - patrz: Legenda o Lechu, Czechu i Rusie. J. Dtugosz "Roczniki czyli Kroniki slawnego Krlestwa Polskiego" - Dzieje Polski poprzedza Dugosz histo ludzkoci od czasw Adama. W ten sposb okrela miejsce sawnego Krlestwa Polskiego w histoi wiata. Baje czn przeszo prezentuje.autor, opowiadajc midzy innymi lgendy o Lechu, Kraku i Wandzie, co n; chciaa Niemca. Kronika Dugosza ma ju wyranie narodowy charakter. Mwic o wojnie polskokrzyackiej, kronikarz nazywa j wojn Polakw z Niemcami. M. Rej "Krtka rozprawa midzy trzema osobami, Panem, Wjtem a Plebanem" - Polska jest krajem, w ktrym nikt nie wypenia naleycie obowizkw, swojego stanu. Ksidz traktuje swoje zajcie jako prac, za ktr naley mu si sowita zapata. Szlachta zgromadzona na sejmie dba tylko o swoje interesy i nie jest w stanie uchwali adnych wanych dla kraju ustaw. Patrz: wie. J. Kochanowski "Pie o spustoszeniu Podola przez Tatarw" (Pie V, Ks. II) - 1) Polska jest odbieaem stadem, ktre drapaj rozbjce wilcy, poniewa ani pasterz nad owcami chodzi, ani ostronych psw za sobq wodzi. Jest to wyrana aluzja do sytuacji, jaka wytworzya si po ucieczce Henryka Walezego. 2) Jeli najazd Tatarw na Podole nie bdzie adn nauk i nie doprowadzi do opodatkowania si na rzecz regularnej armii, now przypowie Polak sobie kupi, e i przed szkod, i po szkodzie gupi. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - Troja jest dla Kochanowskiego obrazem Polski, nierzqdnego krlestwa i zginienia bliskiego, gdzie ani prawa wa, ani sprawiediwo

ma miejsce, a wsrytko zotem kupi trzeba. Md wszeteczna za, ktra zniewieciaa w wygodnym yciu, nie bdzie w stanie broni kraju w potrzebie, jest obrazem polskiej modziey. A. Frycz Modrzewski "Commentariorum de Republica emendanda..:' ("O poprawie Rzeczypospolitej..: ') Polska wymaga wielu reform, przede wszystkim za zrwnania obywateli wo- bec prawa. Modrzewski mwi o dwch ojczyznach - szlacheckiej i plebejskiej, w ktrych prawo rnie traktuje obywateli zalenie od stanu, dojakiego nale. Jednoczenie domaga si reformy polskiego szkolnictwa, jak i oddzielenia Kocioa od pastwa. P. Skarga "Kazania sejmowe" - 1) Polsk nkaj choroby, ktre zagraaj jej istnieniu. Wrd nich Skarga wymie- nia midzy innymi osabienie wadzy krlewskiej, skcenie stanu szlachec- kiego i innowiercw. Jeli Polacy nie podejm prb leczenia tych chorb, Polsce grozi zagada, ktr autor ukazuje w obrazach stylizowanych na biblijne proroctwa. 2) Polskajest toncym okr- tem, ktry naley ratowa. Ci, ktrzy chroni tylko swj dobytek, pjd na dno razem ze statkiem. Ci, ktrzy podej- muj prby ratowania go, ochroni i statek, i swoje dobra. W. Potocki "Nieridem Polska stoi" -Brak w Polsce staych praw. Te, ktre S, zmieniaj si jako minucyje, jak kalendarze i uchwalane s jedynie dla wygody magnatei. Ich przestrzegania wymaga si jedynie od szlachty ubogiej i biednych ziemian. W. Potocki "Pospolite ruszenie" Szlachta zebrana w obozie pospolitego ruszenia nie kwapi si do walki, cho wrg si zblia. Na wezwanie rotmistrza odpowiada obelgami i oburzeniem, e , stawia si j na rwni z chopami. Wedhag Potockiego, takie zachowanie dowodzi braku ducha rycerskiego. W. Potocki "Zbytki polskie" - Polacy zajci

131

s gromadzeniem majtkw i yciem na pokaz. Dbajc o wystawno i przepych, nie zauwaaj trudnej sytuacji kraju. Potocki przestrzega, e jeli chc zgromadzone dobra przekaza potomkom, musz ratowa ojczyzn. Bo jeli ona zginie, zgin razem z ni. W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej..:' - Polacy s spadkobiercami wielkich wojownikw przeszoci i z natury odznaczaj si walecznoci i odwag, wprzd w szabli nili w zagonach dziedzicz. Patrz te: wojna. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - W wojnie ze Szwedami, ktrzy s heretykami, Polakw wspiera Bg. A kiedy Szwedzi, uniesieni si eksplozji do nieba, zastukali do niebiaskiej furty, w. Piotr odpdzi ich od niej i strci na ziemi, mwic, e nie ma dla nich miejsca w raju, bo nie do, e innowiercy, to jeszcze przeladuj Polakw, wiernych Bogu i wyznajcych jedyn prawdziw religi katolick. W. Kochowski "Psalmodia polska" Nard polski, Sarmaci, jest nowym narodem wybranym, ktremu Bg przeznaczy w swoich planach wyjtkow rol. Polska, walczc z Turcj, ochrania ca Europ i jest przedmurzem chrzecijastwa. Zwycistwo pod Wiedniem to znak nieustannej opieki boej, za Jan III Sobieski jest prawdziwym mem opatrznociowym i Sarmat idealnym. I. Krasicki "wiat zepsuty" - Upadek obyczajw, utrata dawnych cnt doprowadziy do pierwszego rozbioru. Nie naley jednak poddawa si rozpaczy, ale prbowa ratowa to, co jeszcze zostao. Pojawia si obraz Polski - toncego okrtu. Krasicki stwierdza, e godniej jest podj prb ratowania sttku i nawet wraz z nim zaton, ni nic nie robi. I. Krasicki "Do krla" Sarmacka szlachta, ktrej zarzuty pod adrsem Stanisawa Augusta Poniatowskiego Krasicki przytacza, jest przywizana do le pojmowanych tradycji narodowych, niechtna wszelkiej wiedzy i nauce, zacofana. Patrz: wadza/wadca. I. Krasicki "Pijastwo" - Polacy hoduj le pojmowanej sarmackiej gocinnoci, ktra objawia si przede wszystkim

nadmiernym piciem alkoholu. Prowadzi to do ktni i bjek przy stole. Polacy po alkoholu staj si niezwykle waleczni i snuj wielkie polityczne plany. I. Krasicki "Monachomachia" W Polsce panoszy si wieLebne gupstwo, a w miastach s trzy karczmy, bram cztery utomki, klasztorw dziewi i gdzieniegdzie domki. A. Mickiewicz "Do matki Polki" - Polacy wezwani s do boju bez chwaly i do mczestwa.... bez zmartwychpowstania. Nie dane im bdzie nawet odnie zwycistwa moralnego, bo za pomnik grobowy zostan suche drewrcn szubienicy, a za cal slaw (...) dugie nocne rodakw rozmowy. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" patrz: wojna, samobjstwo. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Nard polski jest jak lawa, ktra pod tward i zimn skorup kryje wiecznie poncy ogie. Ci, co stoj na narodu czele, arystokracja, odznaczaj si serwilizmem wobec cara i Rosji. Ale modzie jest pena zapau do walki. Nie pogodzia si z utrat wolnoci i nigdy si nie pogodzi. 2) Polska z widzenia ksidza Piotra jest cierpicym Chrystusem. Rozpitajest na krzyu, ktry ma z trzech wyschych Iudw ramiona, znosi upokorzenia, ale nadejdzie dzie zmartwychwstania, kiedy ukae si wiatu w peni swojej chway i wskae innym drog do wolnoci. A. Mickiewicz "Ksigi narodu polskiego" - Polska bya jedynym krajem, w ktrym kwita prawdziwa wolno, a wrd ludzi panowao braterstwo. Byo to sol w oku Trjcy szataskiej - Rosji, Prus i Austrii. Katarzyna, Fryderyk i Maria Teresa zawarli wic pakt, ktrego celem byo zniszczenie ostoi wszelkich cnt. Zabita Polska spoczywa w grobie. Dwa dni (powstanie kociuszkowskie i powstanie listopadowe) ju miny, kiedy nadejdzie dzie trzeci, bdzie on dniem zmartwychwstania. J. Slowacki "Kordian" - Polacy pogodzili si z niewol, brak im woli walki. Kordian sam prbuje dokona zamachu na cara, bo nie ma nikogo, kto byby mu pomoc. Tak samo byo z powstaniem listopadowym garstka powstacw, ktrzy nie

dojrzeli do roli, jak sobie wyznaczyli, walczya samotnie, bo nard nie poszed za ni. li dowdcy, bez wiary w zwycistwo, rozgadani posowie, korpus oficerski rycerzy ospalcw take przyczynili si do klski. J. Sowacki "Grb Agamemnona"- 1) Polacy s narodem smutnych ilotw, niewolnikami, ktczy pogodzili si z niewol i nie robi nic, by zrzuci jarzmo. W czasie powstania nie wierzyli w zwycistwo i nic dla jego osignicia nie czynili. 2) Polska pawiem narodw byla i papug. Pyszna i dumna bez powodu, naladowaa jednoczenie bezmylnie obce wzorce. Jest wic teraz niewolnic cudz. 3) By odzyska wolno, Polska musi uwolni wpierw dusz anielsk z czerepu rubasznego, odrzuci ca z tradycj, a powrci do tego, co byo w niej dobre walecznoci, poczucia odpowiedzianoci za losy narodu. Musz te Polacy zjednoczy si, sta si narodem z jednej bryy. J. Sowacki filozofia genezyjska ("Genesis z Ducha") - Nard polski tworz duchy o najwikszym stopniu doskonaoci. Zatem Polacy przewodz innym narodom i wytyczaj drog, ktr powinny one postpowa, by osign doskonao. Z. Krasiski "Przedwit" - Nard polski, utosamiony ze szlacht, zosta za swoje zasugi w obronie wiary chrzecijaskiej szczeglnie przez Boga umiowany i przeznaczony do odegrania w historii ludzkoci roli odkupiciela i zbawcy. Z. Krasiski "Psalmy przyszoci" patrz: Z. Krasiski "Przedwit". B. Prus "Lalka" - Spoeczestwo polskie zajte zdobywaniem majtkw i gromadzeniem pienidzy nie ma czasu na sub jakim wyszym ideaom. Niechtne wszystkiemu, co czy si z jakimkolwiek ryzykiem, podejrzliwie patrzy na wszystkich, ktrzy si tego ryzyka nie boj. Narastaj nastroje antysemickie, ale Polacy sami niejako powoduj to, e w handlu zaczynaj dominowa ydzi, poniewa nie podejmuj ryzyka, pozostajc przy pewnych, cho przynoszcych niewielkie zyski interesach. Nie

ma w tym spoeczestwie miejsca najakikolwiek idealizm, a idealici czuj si wyobcowani i czsto staj si obiektem kpin. H. Sienkiewicz "Trylogia" ("Ogniem i mieczem", "Potop", "Pan Wolodyjowski") - Polacy s walecznym narodem, ktry cho ma wiele wad, w chwi lach zagroenia potrafi si zdoby na niezwyk odwag i bohaterstwo. Polska to kraj, ktry nkaj liczne nieszczcia, ale z kadego upadku potrafi si podnie dziki swoim obywatelom. Sienkiewicz podtrzymuje stereotyp Polakakatolika. Na przykad w "Potopie" zdrajcy to w przewaajcej czci innowiercy. S. Wyspiaski "Warszawianka" Modzi walczcy w powstaniu Polacy zafascynowani s mierci. Id w bj nie po to, by zwyciy, lecz po to, by piknie umrze. S. Wyspiaski "Noc listopadowa" Listopad to dla Polakw niebezpieczny miesicmwi Wielki Ksi Konstanty. Jest w Polakach niezniszczalna wola walki o wolno, bo s z natury buntownikami, ktrzy nigdy nie godz si z adn form niewoli. S. Wyspiaski "Wesele" - 1) Polska to jest wielka rzecz takimi sowami artyci szafuj bardzo atwo. Ale w rzeczywistoci s obojtni na sprawy ojczyzny. Ich sowa nie kryj adnych istotnych treci. 2) Nard polski pogry si w stanie marazmu, upienia, zobojtnienia. Ale jak chocho na wiosn odsoni krzak ry, ktry moe piknie rozkwitn, tak i nard by moe przebudzi si i gdy nadejdzie waciwa chwila, stanie do walki o wolno. Patrz: taniec. S. Zeromski "Rozdziobi nas kruki, wrony..:'-Po upadku powstania styczniowego w narodzie polskim zatriumfuje to, co najgorsze, zwyci ajdacy i kanalie. Ci, ktrzy byli naprawd wartociowi, albo zginli w walce, albo przepadn w czasie popowstaniowych represji. S. Zeromski "Przedwionie" Polska znalaza si na rozdrou. Nie wiadomo, jak drog pjdzie, ale stoi przed ni wiele niebezpieczestw, jeli nie zostan jak najszybciej rozwizane problemy spoeczne. Najpowaniejszym zagroeniem jest bolszewizm, ktry modemu

132

pokoleniu moe wyda si szczeglnie atrakcyjny, bo stwarza mira szybkich i radykalnych zmian. K. Wienyski "Ojczyzna chochotw" Odzyskana wolno jest wolnociq tragicznd, bo tzeczywisto niepodlegej Polski prbuje si budowa na pustych symbolach przeszoci, tworzy j z romantyczno-modopolskich mtzonek. A. Nowaczyski "Wielki Fryderyk" - Krl pruski, Fryderyk Wielki, dokonuje w dramacie Nowaczyskiego niezwykle surowego osdu Polski i Polakw. Skonno do anarchii, nieumiejtno podporzdkowania dobra osobistego interesom pastwa, lekcewaenie problemw ekonomicznych - oto gwne wa dy Najjaniejszej Rzeczypospolitej i jej mieszkacw. Z. Nakowska "Granica" - Polska lat trzydiestych jest krajem, w ktrym wadza naley do karierowiczw i ludzi pozbawionych skrupuw. Palce problemy spoeczne przez lata niepodlegoci nie zostay rozwizane, za to powikszyy si fortuny tych, ktrzy bezwzgldnie dyli do swoich celw. W. Gombrowicz "TransAtlantyk" Gombrowicz buntuje si przeciwko zawosentymentalnemu obrazowi nieszczliwej Polski, ktra nieustannie cierpi. Stojcy na nabrzeu portowym i patrzcy za odpywajcym do kraju statkiem narrator wyrzeka na Polsk, potwora, ktry zdycha, zdycha i zdechn nie moe. Idei "ojczyzny" "Trans-Atlantyk" przeciwstawia ide syncryz ny, wzniosym tradycjom i stereotypom - modzieczy erotyzm i rozbuchany biologizm. Z. Zattski "Siedem polskich grzechw gwnych" - Ksika jest prb skorygowania stereotypu Polaka (Polakw). Autor podaje kilka przykadw zachowa Polakw (nazwanych grzechami glwnymi), ktre pniej zoyy si na schemat Polaka- szaleca, nawie dzonego romantyka, gronego dla otoczenia pirotechnika. Analizujc te fakty, Zauski dochodzi do wniosku, e nasz histori ksztatuj poeci, ktrzy chc w niej widzie polsk

niezwyko (Mi ckiewicz wykreowa pirotechnika - Ordona oraz polski mesjanizm, Sowacki woa: Polska Winkelriedem narodw!) lub faszywi interpretatorzy, ktrzy w polskiej historii chc widzie stosy trupw i kaue krwi, co take jest grone, bo przedstawia nieprawdziwy obraz Polaka (np. Churchill stwierdzi podobno, e zwiza si z Polakami to jakby zamkn si w pomieszczeniu z wariatem trzymajcym zapaki i siedzcym na beczce prochu). A. Szczypiorski "Pozatek" Powie burzy wiele stereotypw o Polsce jako kraju wyjtkowym (patrz: axis mundi), Polakach jako narodzie wycznie szlachetnych wojownikw (przywoane czasy polskich kolejnych przeomw: czerwiec, padziernik, grudzie i... marzec, gdy pani Seidenmanow zmuszono do opuszczenia pracy z powodu jej ydowskiego pochodzenia). Polacy nie s ani szczeglnie szlachetni, ani szczeglnie niegodziwi, s tacy, jak wiele narodw na ziemi. S wrd nich take zarwno antysemici, jak te osoby przyjanice si z ydami (Pawe Kryski, kolejarz Filipek). E. Bryll "Turystyka" Cudzoziemcy nie s w stanie zrozumie tragizmu polskiej historii i Polacy powinni si z tym pogodzi, e s w suplementach do przedpokojw Europy. E. Bryll "Z Lenartowicza" Polacy hoduj cigle zaciankowemu ideaowi cnt parafialno-regionalnych, wspczesnemu sarmatyzmowi, w ktrym wyraa si kompleks niszoci wobec Europy. * ,jestem z narodu, w ktrym od blisko stu lat kada ksika wychodzi za pno, a kady czyn za wczenie". (C. K. Norwid) * "Gdy tylko Polak uwierzy, e ma prawo wybiera, wybiera bohaterstwo". (S. Brzozowski) * "Urodzi si garbatym Polakiem - to wielki pech, ale urodzi si do tego jeszcze artyst w Polsce, to ju pech najwikszy". (S. I. Witkiewicz) * "W Polsce najgwatowniej i najbezwzgldniej potpia si ludzi nie za to, e le czyni, lecz za to,

e inaczej myl". (1. Andrzejewski) * ,~olakom zagraa nie tyle wdka, ile woda sodowa". (P. Jasienica) * "Wikszo Polakw po maturze spdza reszt ycia na mijaniu si z powoaniem". (A. Ziemny) * "Nie dopracujexny si nigdy ani urody, ani cnoty polskiej, pki nie omielimy si oduczy polskich grzechw". (W. Gombrowicz) * "Jestemy adnym spoeczestwem, jestemy jednym wielkim sztandarem narodowym". (C.K. Norwid) "Twarz polska nie ma obudnej skorupy". (J. Sowacki) * "Ani tu Zchd, ani Wschd Co tak, jakby stan w drLwiach". (J. Liebert) * "Dla moich Polakw nie ma rzeczy niemoliwych". (Napoleon I)

Powrt Powrt - Przybycie do miejsca, w ktrym ju si byo, przebywao przez jaki czas. Ponowne znalezienie si w jakim stanie, w jakiej sytuacji. Mona powraca do rodzinnego domu, miasta albo do "miejsc ukochanych", ktre si niegdy odwiedzao. Mona te dowia dczy powrotu uczucia, ale rwnie choroby. Powraca si we wspomnieniach do przeszoci. Patrz te: retrospekcja. Biblia (ST) - 1) Wypuszczony z arki przez Noego kruk powraca, bo wody jeszcze nie opady. Nastpnie Noe wypuszcza gobic, ktra nie znalazszy miejsca, gdzie by mogla usi, wrcia (Ks. Rodzaju 8, 9). Po,siedmiu dniach gobica zostaa ponownie wypuszczona i powrcia do arki, niosc w dziobie wiey listek z drzewa oliwnego. Poznal wic Noe, e woda na ziemi opadla (Ks. Rodzaju 8, 11). 2) Po czternastu latach suby Jakub z onami, dziemi i trzodami powraca od Labana do rodzinnego Kanaanu. 3) Po latach niewoli i dugotrwaej wdrwce przez pustyni nard wybrany powraca do

Ziemi Obiecanej Kanaanu. 4) Mojesz udaje si na gr Synaj, gdzie otrzymuje od Boga tablic z dziesiciorgiem przykaza i szczegowe przepisy dotyczce kultu. Kiedy powraca do swego ludu, zastaje go skadajcego ofiar zotemu cielcowi. Rozpali si wwczas gniew Mojesza i rzuci z rk swoich tablice i potuk je u podna gry (Ksiga Wyjcia 32, 19). 5) Po mierci Absaloma i rozgromieniu jego wojsk Dawid, pogrony w rozpaczy po stracie syna, powraca do Jerozolimy, by ponownie obj wadz. Biblia (NT) - 1) Jzef z Ma i Jezusem, powiadomiony przez anioa, e Herod umar, powraca z Egiptu i osiedla si w Nazarecie. 2) Po okresie hulanek i uywania, ywicy si odpadkami dla wi, syn marnotrawny postanawia wrci do rodzinnego domu. Jego powrt ojciec przyjmuje z wielk radoci i wydaje uczt, by to wydarzenie stao si wielkim witem. W chrzecijaskiej egzegezie ma to oznacza rado Boga z nawrcenia si grzesznika. 3) Powraca do stada zabkana owca, ktr odnalaz dobry pasterz. Wedug chrzecijaskiej interpretacji w pasterz oznacza Chrystusa, ktry swoj mioci otacza wszystkich ludzi - swoje owce. 4) Apokalipsa w. Jana zapowiada paruzj - ponowne przyjcie Chrystusa na ziemi w dniu Sdu Ostatecznego. Mitologia - 1) Persefona na mocy rozkazu Zeusa powraca co roku z Hadesu na ziemi i przez sze miesicy przebywa z matk, by przez kolejne sze pozostawa z mem w Krainie Umarych. 2) Syzyf, przechytrzywszy bogw Podziemia, powraca na ziemi, by rzekomo ukara on za niedopenienie obrzdw pogrzebowych. W wiecie ywych pozostaje do dugo, ale w kocu zostaje zmuszony do powrotu do Hadesu, ktrego ju nigdy, przy pomocy adnego podstpu, nie uda mu si opuci. 3) Chcc uciec od przeznaczenia, Edyp udaje si z Delf nie do Koryntu, gdzie, jak sdzi, mieszkaj jego rodzice, ale idzie w przeciwn stron. Dociera do Teb, nie wiedzc, e powrci do rodzinnego miasta. 4) Orfeusz schodzi do Hadesu, by odzyska Eurydyk. Jego

133

pikny piew sprawia, e bogowie pozwalaj mu powrci na ziemi wraz z on. Niestety, nie dopenia warunkw i traci Eurydyk. Powrt do wiata ywych oznacza dla Orfeusza powrt do cierpienia. 5) ParysAleksander, na rozkaz ojca porzucony jako niemowl w grach, bo mia si sta przyczyn zagady Troi, powraca jako dorosy mczyzna do rodzinnego miasta, gdzie witany jest radonie przez rodzicw i wszystkich mieszkacw. 6) Po dwudziestu latach nieobecnoci Odyseusz powraca na Itak. Dotar na wysp, zgodnie z yczeniem Polifema, na obcym statku, w stroju ebraka, bez upw zdobyt ych w Troi i bez towarzyszy, ktrzy z nim przed laty wyruszyli. Zanim bdzie mg rozpocz na nowo szczliwe ycie u boku ony, musi pokona zalotnikw Penelopy, ktrzy przebywaj w jego paacu. 7) Telemach, syn Odysa, ktry wyruszy na poszukiwanie ojca, szczliwie powraca na Itak i wspiera go w walce z zalotnikami matki. 8) Agamemnon powraca z wojny trojaskiej do Myken, ktrych jest krlem. Niestety, nie jest to powrt szczliwy. Agamemnon zostaje zamordowany przez on, Klitajmestr, i jej kochanka, Ajgistosa. 9) Zdobywszy zote runo, Jazon wraz z Mede powraca w towarzystwie innych Argonautw do Jolkos. Wedug rnych wersji - albo zasiada na tronie w miejsce swego wuja, Peliasa, ktry bezprawnie zagarn wadz, albo yje z polubion Mede na uboczu. 10) W yciu Tezeuszajest wiele powrotw. Po raz pierwszy, jako szesnastoletni modzieniec, powraca do Aten po latach ukrywania si przed Pallantydami. Pniej jako znany heros wielokrotnie wyrusza na wyprawy, by dokonywa bohaterskich czynw i po wraca otoczony chwa do Aten. Najbardziej znany jest jego powrt z Krety po zabiciu Minotaura. Pogrony w rozpaczy po stracie Aadny, heros zapomnia zwin czarnych agli i wywiesi na znak zwycistwa biaych. Jego ojciec, Egeusz, sdzc, e Tezeusz zgin, rzuci si do morza, ktre od tej pory nosi nazw Egejskiego. Homer "Odyseja" - patrz:

mitologia - Odyseusz, Telemach, Agamemnon. "Legenda o witym Aleksym" - Aleksy, chcc uciec od sawy witoci, ktra go otacza, wsiada na okrt, ktry pynie do Syi. Bg sprawia jednak, e statek zmienia kurs i Aleksy powraca do rodzinnego Rzymu, gdzie pozostanie nierozpoznany w domu swego ojca, a do mierci. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - 1) Tstan, odzyskawszy ziemie swojego ojca i pomciwszy jego mier, powraca na dwr krla Marka. 2) Po cikiej chorobie, uleczony przez Izold Jasnowos, Tstan wraca do Kornwalii. 3) Tstan powraca z Irlandii, wiozc ze sob Izold o Zotych Wosach jako przysz on krla Marka. W czasie podr y Brangien przez pomyk podaje im napj miosny, ktry sprawi, e zapaaj do siebie wielkim, cho nieszczliwym uczuciem. "Pie o Rolandzie" -1) Wojska Karola Wielkiego powracaj z Hiszpanii i w wwozie Ronsewal ich aergarda zostaje zaatakowana przez Saracenw. W bitwie gin najznamienitsi rycerze. Z odniesionych ran umiera te Roland. 2) Karol Wielki wraca do wwozu Ron sewal, a widzc ciaa swoich rycerzy i ukochanego siostrzeca Rolanda, pogra si w rozpaczy. 3) Karol Wielki, pomciwszy na Saracenach mier Rolanda, powraca do Francji i w Akwizg ranie dokonuje sdu nad zdrajc Ganelonem. K. Janicki "Elegia o sobie samym do potomnoci" - Ciko chory poeta powraca ze studiw we Woszech, by umrze w rodzinnym domu. J. Kochanowski "Do snu" - W czasie snu dusza opuszcza ciao czowieka i wdruje po wiecie. Powraca jednak, gdy czowiek si budzi. Rni to sen od mierci. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - Posowie greccy, Menelaus i Ulisses, powracaj z Troi z niczym Helena nie zostanie zwrcona mowi. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Laertes powraca z Francji i staje do pojedynku z Hamletem, by pomci mier siostry i ojca. 2) Hamlet, wysany przez Klaudiusza do Anglii, ucieka z okrtu i powraca do Danii. 3) Duch

starego Hamleta, krla Danii zabitego przez brata, powraca zza grobu, by skoni syna do zemsty. W. Szekspir "Makbet" - 1) Makbet wraca do swojego zamku. Ju wczeniej powiadomi on w licie o przepowiedni czarownic. Teraz, kiedy jest ju w swojej twierdzy i przychodzi wie, e krl chce nocowa podjego dachem, Lady Makbet zaczyna myle o zabiciu Duncana. 2) Synowie Duncana wracaj do Szkocji, by pomci mier ojca i odebra wadz Makbetowi. W. Szekspir "Henryk IV" Prowadzcy hulaszcze ycie przyszy Henryk V po mierci ojca powraca na dwr krlewski, by obj wadz. Zrywa z caym swoim dotychczasowym yciem i towa rzyszami, ktrzy spdzili z nim lata hulanek. M. de Cervantes Saavedra "PrzemyIny szlachcic Don Kichote z Manczy" - Don Kichote powraca do swojego majtku po kadej wyprawie, by leczy rany i sice. Najwaniejszy jest jednak powrt z ostatniej wyprawy. Don Kichote wraca do swojego domu uleczony z szalestwa, ktre kazao mu sdzi, e jest bdnym rycerzem. Zapada na cik chorob i wkrtce umiera. mier przysza, gdy powrci do realnego wiata i bezpowrotnie utraci zudzenia, ktrymi y. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - Pan Pasek ma z wojskami Czarnieckiego wraca z Danii do Polski. Jest to, jak twierdzi, bardzo trudna dla niego decyzja, poniewa zakochaa si w nim pewna Dunka. Pasek rozwaa, czy pj za gosem serca i zosta z dziewczyn, czy te by wiernym onierskim obowizkom i powrci do kraju. Decyduje si ostatecznie na powrt. J. Racine "Fedra" - Tezeusz powraca z kolejnej wyprawy. Jego ona, Fedra, oskara Hipolita o to, e prbowa j uwie. Rozgniewany Tezeusz, nie wiedzc, e oskarenie jest faszywe (to Fedra ponie wielk mioci do Hipolita, ktry jej uczucia nie odwzajemnia), prosi Posejdona, by pomci jego hab, czym skazuje swojego syna na okrutn mier. P. Corneille "Cyd" - Roderyk (Cyd) powraca z wojny,

otoczony chwa zwycistwa. Pokona Maurw, pojma dwch krlw. Komplikuje to bardzo sytuacj bohaterw. Chimena musi dochodzi sprawiedliwoci i szuka pomsty na obrocy Kastylii. Krlewna, ktra dotd tumaczya sobie, e jej mio do Roderyka jest niemoliwa, bo nie s rwni pozycj w hierarchii spoecznej, stwierdza z rozpacz, e wziwszy w niewol dwch krlw, Cyd sta si jej rwny. Wolter "Kandyd" - Kandyd powraca z Ameryki do Europy, wiozc ze sob czerwonego barana, ktry stanie si obiektem absurdalnych docieka naukowych. J.J. Rousseau - W pismach filozoficznych i literackich Rousseau gosi ide powrotu do natury, do stanu pierwotnej szczliwoci, kiedy ludzie yli zgodnie z rytmem ~przyrody, wolni, rwni i dobrzy. I. Krasicki "Mikotaja Dowiadczyskiego przypadki" Dowiadczyski powraca z Nipu do Polski i wcza si w dziaalno publiczn. Niestety, sam niejest w stanie nic zrobi. Wycofuje si wic do swojego majtku i tworzy wsplnot na wzr systemu nipuaskiego. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" Walery, syn Podkomorzego, wraca w czasie przerwy w obradach sejmu do domu. Jego powrt jest w utworze jedynie pretekstem do ukazania pogldw dwch obozw politycznych cierajcych si w sejmie i agitacji za programem obozu reformatorskiego. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter po okresie suby dyplomatycznej, w ktrej szuka zapomnienia i prbowa uleczy si z mioci do Lotty, powraca tam, gdzie narodzio si jego uczucie. Cierpienia spowodowane nieszczliw mioci prowadz do depresji, ktrej efektem bdzie samobjcza mier. Mona wic powiedzie, e w pewnym sensie Werter powraca, by umrze. F. Schiller "Zbjcy" - Karol: Moor powraca w przebraniu do rodzinnego zamku. Rozpoznany przez starego sug, dowiaduje si o tym, co zdarzyo si podczas jego nieobecnoci postpowaniu jego brata, Franciszka. Gdy poznaje prawd o losach ojca, nakazuje atak na

134

zamek. Prowadzi to do samobjstwa Franciszka, a ojciec i ukochana Karola, Amalia, dowiaduj si, e jest on hersztem bandy zbjeckiej. Stary Moor umiera, Amali zabija sam Karol, potem za idzie odda si w rce wadz, by ponie kar za swoje zbrodnie. Zatem jego powrt zapocztkowa lawin wydarze, ktre doprowadziy do tragicznego koca zarwnojego samego, jak i wszystkich bliskich mu ludzi. A. Mickiewicz "Lilije" - 1) Pan powraca z wyprawy krla Bolesawa "na Kijowiany". Pani, by m nie dowiedzia si ojej zdradzie, bojc si srogich kar goszonych przez krla, zabija pana, zabiwszy grzebie w gaju, na czce przy ruczaju. 2) Z wojny powracaj bracia pana. Oczekuj, a zjawi si w swoim dworze. Zapominaj wreszcie o nim, bo do smaku im gospoda, bo gospodyni mtoda. W kocu owiadczaj si pani. 3) Duch pana powraca zza grobu, przywoany przez wiece uplecione z kwiatw, ktre rosy na jego mogile. Pojawia si podczas lubu ony, by j i braci ukara za wiaroomstwo. Sprawia, e cerkiew zapada w gqb wraz ze zgromadzonymi w niej ludmi. A. Mickiewicz "Powrt taty" Tato nie wraca; ranki i wieczory, wic dzieci chodz modli si na wzgrze przed cudowny obraz. Gdy kocz modlitw, sycha turkot wozw. Wraca ojciec. Radosne powitanie przerywa banda zbjcw, ktra napada na tabor kupca. Groza narasta, gdy nagle starszy zbjca powstrzymuje swoich kompanw. Wzruszyy go modlitwy dzieci, ktrych by wiadkiem, bo przypomniay mu rodzin. Puszcza kupca z dziemi wol no, proszc, by za jego dusz zmwity te czasem paciorek. A. Mickiewicz "Upir" - Co roku mody samobjca powraca z zawiatw, by raz jeszcze przey to wszystko, co doprowadzio go do mierci. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIDuchy zmarych powracaj w noc dziadw na ziemi, by prosi ywych o pomoc i ulg w cierpieniu. Patrz: zjawy - upiory - wympiry. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV 1) Gustaw powraca do wszystkich przey zwizanych

z mioci do Maryli i w cigu trzech godzin (mioci, rozpaczy, przestrogi) na nowo dowiadcza wszystkich chwil szczcia i cierpienia. 2) Jeli przyjmie si, e Gustaw jest upiorem, jego wizyt w chacie ksidza mona interpretowa jako powrt z zawiatw, by na nowo przey to wszystko, co wie si z nieszczliw mioci do Maryli. Patrz te: A. Mickiewicz "Upir". A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Bohater liryczny cyklu ma wiadomo, e nie powrci do ojczyzny, std jego tsknota do rodzinnych stron jest tak silna, dlatego pikno krajobrazw krymskich nieustannie przywouje wspomnienia Litwy. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" 1) Porwany jako dziecko przez Krzyakw Walter Alf powraca na Litw, by y wrd swoich. 2) Widzc groz najazdu Krzyakw i obawiajc si o losy Litwy, Walter Alf powraca do Zakonu, by zniszczy go od rodka. Z czasem staje si Konradem Wallenrodem i dochodzi do najwyszych godnoci. 3) Po pokonaniu Zakonu przez Litwinw, osignwszy to, co zamierza, Wallenrod chce powrci do Aldony, by y z ni szczliwie do koca swoich dni. Niestety, okazuje si to niemoliwe. Zamknita w wiey Aldona stwierdza, e czas ich zmieni, postarzy. Kochaj ju nie siebie, lecz wspomnienia o sobie z modoci. A. Mickiewicz "Ucieczka" - Zza grobu powraca ukochany dziewczyny, wezwany przy pomocy czarw, by moga unikn maestwa z ksiciem, ktremu sprzyjaj rodzice. Dziewczyna spdza z ukochanym noc, po czym decyduje si z nim odjecha. Nie wie, e duch zabiera j do wiata umarych. Zostaje po nich tylko jedna bez krzya mogia i ziemia ruszona wieo. A. Mickiewicz "Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" - Emigranci pielgrzymi powrc do ziemi witej, Ojczyzny wolnej. Dzie powrotu jest ju bliski. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Po skoczeniu nauki Tadeusz powraca do rodzinnego Soplicowa, w ktrym chce odrobi stracony w szkole czas i

zamierza przey miosne przygody. 2) Jacek Soplica jako ksidz Robak powraca na Litw, by prowadzi dziaalno kon spiracyjn. Z Soplicowa dokonuje licznych wypraw jako emisariusz. Przypatruje si te zachowaniu syna, ktrego nieraz ratuje z opresji (np. w czasie polowania na niedwiedzia). 3) Cay tekst "Pana Tadeusza" jest swoistym powrotem. W "Inwokacji" Mickiewicz ujmuje go jako powrt duszy na ojczyzny ono, jednoczenie wyraajc przekonanie, e kiedy rzeczywicie powrci na Litw. W "Epilogu" tekst "Pana Tadeusza" traktuje jako powrt do kraju at dziecinnych, piknej i beztroskiej przeszoci. J. Sowacki "Kordian" - Po podry po Europie, ktra doprowadzia do kry zysu wartoci, jakie dotd wyznawa i po dokonaniu rozrachunku z yciem na Mont Blanc Kordian powraca do Polski. Odnalaz ide, ktrej chce si powici - walk z tyrani. Po powrocie do kraju przycza si wic do spisku przeciw carowi. J. Sowacki "Hymn" (Smutno mi, Boe... ) - Poeta ma wiadomo, e skazany jest na los tuacza, ktremu nie dane bdzie powrci do ojczyzny (...a ja przecie wiem, e mj okrt nie do kraju pynie, py,nc po wiecie...). J. Sowacki "Anhelli" - Anhelli wraz z Szamanem powracaj z wdrwki po Syberii do obozu wygnacw, w ktrym dokouje si wanie ofiara bdca blunierczym naladownictwem ofiary Chrystusa (trzy krzye, na ktrych umieraj przedstawiciele trzech stronnictw, "by dowie susznoci swoich pogldw). Jest to wyrana stylizacja na scen powrotu Mojesza z gry Synaj. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Hrabia Henryk powraca z wdrwki, na ktr powid go Szatan. Po powrocie zastaje on pogron w obdzie i syna, ktry ~a spraw przeklestwa matki sta si poet. H. Balzac ~,Ojciec Goriot" Vautrin ucieka z galer i powraca do Parya. Tu zatrzymuje si w pensjonacie pani Vauquer. Zafascynowany Rastignakiem, przyjmuje rol mentora modzieca, cho ten broni si przed jego naukami. Na skutek

donosu panny Michonneau zostaje aresztowany. W kolejnych tomach "Komedii ludzkij" bdzie kilkakrotnie powraca. , E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) Pan Earnshaw wraca do domu z miasta, przywoc ze sob roaego znajd, Heathcliffa. Jego pojawinie si w Wich rowych Wzgrzach zburzy spokj caej rodziny. 2) Heathcliff wraca do Wichrowych Wzgrz (po latach nieobecnoci) jako czowiek zamony i zdecydowany pomci krzywdy modoci. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Po licznych perypetiach d' Artagnan szczliwie powrci z wyprawy do Londynu i dotrze do Parya na czas, by krlowa moga wystpi na balu w ofiarowanych przez krla spinkach, ktre lekkomynie podarowaa Buckinghamowi. L. Carroll "Alicja w krainie czarw" - Po wielu niezwykych przygodach, ktre przeya w krainie czarw, Alicja powraca do realnego wiata. Jeli si przyjmie, e jej podr bya snem, powrt do rzeczywistego wiata mona by mterpretowa jako przebudzenie. L.N. Tostoj "Anna Karenina" Anna powraca z Moskwy do domu w Petersburgu. Niewiadoma jeszcze do koca wraenia, jakie zrobi na niej Wroski, dostrzega miako i nijako swojego ycia. Irytuj j spotkania ze znajomymi, mczy i nudzi m. J.I. Kraszewski "Pan Twardowski" - 1) Ojciec mistrza Twardowskiego powraca z podry do domu. W drodze zostaje napadnity przez band zbjcw. Chcc uratowa ycie, woa, e przyjby pomoc nawet od diaba. Wwczas zjawia si diabe we wasnej osobie. Przepdza zbjcw, a jako zapaty chce jedynie, by stary Twardowski od da mu to, co nowego zastanie w domu. Szlachcic zgadza si, nie wiedzc, e podczas jego nieobecnoci urodzi mu si syn, przyszy mistrz Twardowski. 2) Mistrz Twardowski jako modzieniec idzie do pieka, by odebra diabom cyrograf, ktry podpisa jego ojciec. Udaje mu si tego dokona i szczliwie powraca do Krakowa, wolny od ojcowskich zobowiza. Ten

135

powrt ma ironiczn wymow, bo w kilka lat pniej Twardowski z wasnej woli zawrze umow z diabem. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Zygmunt Korczyski wraca z zagranicy z mod on do kraju. Nudzi si tu jednak i nieustannie planuje powrt do Francji. 2) Znudzony yciem Ryc powraca do kraju w nadziei, e znajdzie tu silne wraenia, ktre wyrw go ze stanu apatii. B. Prus "Lalka" - 1) Z tuaczki po Europie powraca Rzecki. W sklepie Minclw wszyscy radonie go witajjak kogo najbliszego. 2) Wokulski powraca z zesania. yjc w skrajnej biedzie, jak inni powstacy odrzucony przez spoeczestwo (jedynym jego wiernym przyjacielem pozostaje Rzecki), decyduje si na maestwo z Minclow. 3) Zdobywszy wielki majtek na wojnie w Bugarii, Wokulski wraca do Warszawy i podejmuje prby zblienia si do Izabeli ckiej. 4) Z zagranicznych wojay powraca Starski. Jego wi zyta u ckich staje si dla Wokulskiego upokorzeniem. 6) Uwiadomiwszy sobie, jak kobiet jest cka, Wokulski pozostawia j z ojcem i Starskim w pocigu, a sam, po nieudanej prbie samobjczej, wraca do Warszawy. Tu zamyka si w swoim mieszkaniu zniechcony do ludzi i wiata, rozwaajc, co ma dalej zrobi ze swoim yciem. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" - Powracajc z poselstwa, Skrzetuski ratuje od mierci Bohdana Chmielnickiego. Bdzie sobie potem wyrzuca, e mimowolnie sta si przyczyn nieszcz ojczyzny. Podczas tej samej drogi spotka po raz pierwszy Helen Kurcewiczwn. H. Sienkiewicz "Potop" - 1) Andrzej Kmicic powraca z wojny i udaje si do Wodoktw, by odebra legat starego Billewicza. 2) Krl Jan Kazimierz wraca z dobrowolnego wygnania ze lska do Polski. Poddani radonie go witaj: Jego powrt staje si dodatkowym bodcem do walki z wrogiem. Podczas podry krla do Polski Kmicic po raz kolejny dokonuje bohaterskiego czynu, by odkupi swoje winy wobec ojczyzny -

wasn piersi zasania Jana Kazimierza i zostaje ranny. 3) Ciko ranny Kmicic powraca, wieziony przez wiernego Sorok, do swojego majtku, by tam umrze. Ale i tym razem udaje mu si przey. Wkrtce, zrehabilitowany przez krla, polubi Olek. H. Sienkiewicz "Pan Wotodyjowski" Baka Woodyjowska, po uwolnieniu si z rk Azji i dugiej, niebezpiecznej wdrwce, powraca szczliwie do Chreptiowa. Wyczerpana, mdleje u wrt stanicy. H. Sienkiewicz "Rodzina Poanieckich" Marynia powraca do ukochanego Krzemienia, ktry wczeniej za spraw Poanieckiego stracia. Teraz pan Stach, by podzikowa jej za urodzenie dziecka, odkupuje majtek. H. Sienkiewicz "Qpo vadis" wity Piotr, ktry ucieka z Rzymu przed przeladowaniami, powracajednak do miasta. Podczas ucieczki spotka Chrystusa, ktry na pytanie Quo vadis, Domine? (Dokd idziesz, Panie?) odpowiedzia, e zmierza do Rzymu, by da si ponownie ukrzyowa ze swoimi wyznawcami. Zawstydzony Piotr zawrci z drogi i uda si do Rzymu, gdzie pniej ponis mczesk mier. J. Verne "W osiemdziesit dni dookoa wiata" - Mister Fogg powraca ze swojej podry do Londynu na dzie przed terminem. Sdzi jednak, e data wyznaczona przez przyjaci z klubuju mina i e przegra zakad. Dopiero za spraw sucego dowie si, e dotar do Londynu przed czasem i zdy jeszcze w ostatniej chwili, wraz z uderzeniami zegara, wkroczy do klubu. S. eromski "Doktor Piotr" Mody Piotr Cedzyna wraca ze studiw do domu. Tu dowiaduje si, jakim kosztem zdoby wyksztacenie. S. eromski "Ludzie bezdomni" - Judym wraca ze studiw w Paryu do Warszawy. Peen szczytnych ideaw, radykalny w propozycjach ich realizacji, od razu zraa do siebie rodowisko lekarskie. Take prba porozumienia si z bratem koczy si porak. S. eromski "Przedwionie" - 1) Seweryn Baryka powraca z wojny do pogronego w

rewolucyjnym chaosie Baku. 2) Cezary wraz z ojcem powraca do Polski. Niestety, stary Baryka umiera w drodze i syn dociera do obcego sobie kraju sam. S. Wyspiaski "Powrt Odysa" Po latach tuaczki Odyseusz powraca na rodzinn Itak. Nikt go tu jednak nie wita radonie, poniewa wraca tyran i ojcobjca. Na dodatek przyprowadza ze sob rozbjnikw morskich. Wyspiaski dokonuje reinterpretacji mitu, tworzc zupenie inn posta Odysa ni ta, ktr prezentuje tradycja antyczna. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Zbyszko po caonocnej hulance wraca rano do domu. Spotkanie z matk i rozmowa o trybie ycia Zbyszka, jego nocach spdzanych z kokotami jest jednym z elementw obnaania obudy moralnej Dulskiej (sama wynajmuje mieszkanie kokocie, ale jej si nie kania, a z pienidzy, ktre od niej bierze, paci podatki). W.S. Reymont "Chopi" 1) Chopi lipeccy wracaj do wsi z aresztu w kt- rym znaleli si po bitwie o las. 2) Antek Boryna, uwiziony za zabicie gajowego, wraca do domu, ale jest ju innym czowiekiem. Bdc teraz najbogatszym gospodarzem we wsi, staje si jej przy- wdc i musi kierowa si interesem oghz. Zmienia si po powrocie take jego stosunek do Hanki, ktr zaczyna lepiej traktowa. T. Mann "Tnio Krger" - Podczas podry na Pnoc Tonio we wspomnieniach powraca do swoich pierwszych i najwikszych mioci: Janka Hansena i Ingeborgi Holm. Wspomnienia uwiadamiaj mu, e jest skazany na egzystencj na granicy dwch wiatw: sztuki i mieszczastwa. T. Mann "Jzef i jego bracia" - 1) Po czternastu latach suby u Labana Jakub wraz z onami, dziemi i czci trzd wuja powraca do rodzinnego Kanaanu. Patrz te: Biblia (ST) - Jakub. 2) Synowie Jakuba powracaj z Egiptu ze zbo- em, ale zostaj zatrzymani, a w ich workach wysannicy odnajduj zoty kubek Jzefa, ktry on sam tam ukry. Beniamin, najmodszy z

braci, zostaje zatrzymany, a pozostali wracaj do Ja- kuba, by sprowadzi go do Egiptu. M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" - Marcel, narrator-bohater, powraca do czasw swojego dzie- cistwa i modoci. Smak magdalenki maczanej w herbacie z kwiatu lipowego wywouje cig wspomnie, ktre uwiadamiaj narratorowi nieuchronno i nieodwracalno zmian, ktre powo- duje czas w ludziach i wiecie. J. Tuwim "Przy okrgym stole" W wierszu pojawia si motyw powrotu do miejsca, gdzie dwoje ludzi dowiadczyo mioci (A moie bymy tak, jedyna, wpadli na dzie do Tomaszowa?). Ten powrt do wiata, gdzie cudze meble postawiono, mona interpretowa jako prb powrotu do dawnego uczucia. Z. Nakowska "Granica" -Zenon Ziembiewicz wraca z zagranicy do domu, peen piknych ideaw i z postanowieniem, e nie powtrzy boleborzaskiego schematu, e jego ycie bdzie inne ni ycie ojca. Niestety, robic karier, musi czsto i na kompromis, a i w yciu osobistym nie udaje mu si zrealizowa szczytnych zamierze. J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" WiktorRuben wraca po latach do majtku wujostwa, w ktrym spdza kiedy wakacje. Odwiedza te Wilko, gdzie niegdy by korepetytorem. Jest to dla niego prba powrotu do uczu, wrae, dowiadcze z przeszoci. Okazuje si jednak, e nie mona wstpi dwa razy do tej samej rzeki, bo nowe do niej naplynly wody. Panny z Wilka stay si ju dojrzaymi kobietami, ktre yj obcym Wiktorowi yciem. Ruben wraca z urlopu bogatszy o wiadomo, e przeszo nie moe sta si teraniejszoci. Patrz: retrospekcja. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" W cyklu opowiada Schulz powraca do swojego dziecistwa i modoci. Oniryczne obrazy tworz wizj wiata, w ktrym to, co duchowe, toczy walk z tym, co materialne; walk koczc si zawsze klsk ducha.

136

W. Gombrowicz "Ferdydurke" Jzef, trzydziestoletni pisarz, zostaje si przywrcony do okresu dziecistwa i niedojrzaoci. Staje si to dla Gombrowicza pretekstem do ukazania wiata, w ktrym czowiekowi nieustannie nakadana jest jaka "gba". A. de Saint-Exupery "May Ksi" - Po pobycie na Ziemi May Ksi postanawia powrci na rodzinn planet. Jego powrt wyglda jak mier, tote pozostawia w bohaterze-narratorze trway lad, cho pilot ma nadziej, e chopiec nie cierpia i jest ju szczliwy ze swoj r. Patrz: samobjstwo. A. Camus "Mit Syzyfa" - Dla Camusa (w przeciwiestwie do innych interpretatorw mitu) najwaniejszy jest moment powrotu Syzyfa do stp gry, po kamie. Jeli zatem to zejcie w pewne dui jest cierpieniem, w inne moe by radoci - pisze Camus, dajc do zrozumienia, i kolejne niepowodzenia czy poraki mog by zarwno nieszczciem, jak i szczciem. (Na pewno jednak s cen, jak trZeba zaplaci za mio tej ziemi). Pocieszeniem dla nowoytnego Syzyfa powinna by wiadomo stanowienia o wasnym losie, jak i to, e wsrystko jest dobre, a wiat bez wladcy nie wydaje mu si ani jaowy ani przemijajcy. W. Broniewski "onierz polski" Obraz powracajcego z niewoli niemieckiej onierza, bez broni, bez ora na czapce, staje si symbolem sytuacji Polski po klsce wrzeniowej. L. Staff "Pierwsza przechadzka" - Wiersz jest wyrazem nadziei, e po dniach cierpienia i rozpaczy, jakie przyniosa wojna, powrci normalne ycie, powrci szczcie i spokj (Bdziemy znowu mieszka w swoim domu, bdziemy stdpa po swych wtasnych schodach). J. Tuwim "Kwiaty polskie" - 1) Pojawia si motyw powrotu do zrujnowanej Warszawy. Emigranci powracaj peni wstydu przed tymi, ktrzy w kraju dowiadczyli koszmaru wojny. 2) Cay poemat jest swoistym powrotem do nieistniejcej ju Polski. W licznych dygresjach pojawiaj si obrazy przedwo jennej rzeczywistoci, ktre nie zawsze bya pikna i dobra, ale

dzi jawi si osnuta mg tsknoty i wiadomoci, e bezpowrotnie odesza w przeszo. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - W Rzymie narrator spotyka czowieka, ktry - tak jak on sam - przeszed sowiecki obz. Znajomy opowiada mu histori, ktr do tej pory przemilcza. W obozie zosta zmuszony do zoenia faszywego donosu na czterech Niemcw, wskutek czego zostali rozstrzelani. Mwi o tym, bo chciaby usysze od kogo, kto przey koszmar agru, jedno krtkie: "rozumiem". Ale to sowo nie pada. Trwa milczenie. Grudziski stwierdza, e moe wymwiby bez trudu "rozumiem" nazajutrz po opuszczeniu obozu. Ale teraz oznaczaoby to powrt do obozowej rzeczywistoci (Dni naszego ycia nie s podobne do dni naszej mierci i prawa naszego ycia nie s rwnie prawami naszej mierci. Wrcitem z takim trudem midzy ludzi i mialbym teraz od nich dobrowolnie ucieka? Nie. Nie mogem wymwi tego sowa). J. Andrzejewski "Popi i diament" - Sdzia Kossecki wraca z obozu koncentracyjnego. Zamyka si w swoim pokoju, nie chcc si z nikim kontaktowa. Drcz go wspomnienia obozowe, a przede wszystkim wiadomo, e zaama si. Pniej okae si, e powszechnie szanowany sdzia Kossecki by w obozie znanym z okruciestwa sztubowym. J. Andrzejewski "Idzie skaczc po grach" - Antonio Ortiz po latach milczenia powraca do aktywnego ycia artystycznego, malujc, a pniej wystawiajc cykl obrazw przedstawiajcych pikn Fran~oise. Ow powrt dokonuje si za spraw modoci Fran ~oise, z ktrej stary staruch, genialny cap Ortiz czerpie jak wampir siy witalne. J. Jones "Std do wiecznoci" Po dokonaniu zemsty i zabiciu Grubasa Prewitt nie wrci do koszar. Przez dugi czas ukrywa si u swojej kochanki Loren. Gdy jednak usysza o ataku Japoczykw na Hawaje, obudzi si w nim onierz. Postanowi wrci. By zaledwie kilkaset metrw od swojego oddziau, gdy zatrzyma go

patrol andarmerii. Bya to rutynowa kontrola, ale Prewitt zacz ucieka. Nie wrci do jednostki. Zgin. T. Rewicz "Powrt" (Nagle otworzy si okno...) - Czowiek, ktry przey wojn, ma trudnoci z powrotem do normalnego ycia. Dowiadczenia wojenne utrudniaj mu kontakt z ludmi, lctrzy nie wiedz, e czowiek cztowiekowi skacze do gardla. E. Hemingway "Stary czowiek i morze" - Stary rybak Santiago powraca do swojej wioski z poowu. Niestety, z olbr2ymiego marlina, z ktrym stoczy cik walk, pozosta tylko szkielet reszt poary rekiny. Nie ma tojednak dla Santiaga wikszego znaczenia. Istotne jest to, e udao mu si pokona wasn sabo i udowodni sobie i innym, e moe jeszcze zowi wielk ryb. F. Durrenmatt "Wizyta starszej pani" - Do Giillen wraca po latach Klara Wascher, dzi multimilionerka, Klara Zachanassian. Zrujnowane i biedne miasteczko oczekuje, e starsza pani z sentymentu do rodzinnych stron wspomoe je swoimi pienidzmi. Klara Zachanassian, owszem, chce swoim ziomkom przekaza okrgy miiard. Ale stawia jeden warunek - kto z Gullen musi zabi Alfreda Illa, ktry kiedy porzuci ciarn Klar, a w procesie o ojcostwo przedstawi faszywych wiadkw i uzyska oddalenie pozwu. Z. Herbert "Powrt prokonsula" Tytuowy prokonsul postanawia powrci na dwr cesarski. Wie jednak, e bdzie musia pj na wiele kompromisw,jeli chce przetrwa. Wiersz mona interpretowa jako refleksj nad demoralizujcym wpywem wadzy, w ktrej krgu czowiek pozostaje. Kompromisy, na ktre musi si godzi, zawsze oznaczaj rezygnacj zjakiej czci wasnej osobowoci. K. Brandys "Jak by kochan" Bohaterka opowiadania podczas podry samolotem do Parya we wspomnieniach powraca do czasw okupacji i do uczucia, ktre wwczas przeya. Prowadzi j to do gorzkich refleksji na temat mioci i wasnego ycia. Patrz te: podr/wdrwka, retrospekcja. * "Wszystko pynie. Nie mona

wstpi dwa razy do tej samej rzeki, bo nowe do niej napyny wody". (Heraklit z Efezu) * "Tylko martwi nie powracaj". (B. BarBre de Vieuzac) * "Zawsze si wraca do pierwszych mioci". (Ch.G. Etienne) * "Chcc odzyska modo, trzeba tylko powtrzy dawne szalestwa". (O. Wilde) * "Gdy nie mamy do kogo wrci, wracajmy do siebie". (T. Nietyksz) * "Szkoda, e koleje losu nie maj biletw powrotnych". (J. Rutkowska)

Praca Praca - wiadoma dziaalno czowieka zmierzajca do wytworzenia pewnych dbr materialnych czy kulturowych. W szerszym tego sowa rozumieniu moe by traktowana jako: zawd, wykonywane zajcie, miejsce zatrudnienia czy nawet wytwr ludzki. W literaturze najczciej ukazywana jest jako zajmowanie si czowieka pewn dziaalnoci, ktra suy pomnoeniu dobytku wasnego, ale te powszechnego. Czsto pojawiaj si bohaterowie literaccy, ktrzy pracuj dla kogo, sami czerpic z tego minimalne korzyci materialne. Biblia (ST) - 1) O pracy wspomina si jeszcze przed wygnaniem z raju. Czowiek ma bowiem pracowa, opiekujc si ogrodem w Edenie. Nie bdzie to jednak zajcie cikie, gdy natura sprzyja ludziom. 2) Jedn z konsekwencji grzechu pierworodnego byo skazanie czowieka na cik prac przez cae ycie. Odtd czowiek w trudzie bdzie zdobywa poywienie, a ziemia bdzie rodzia cier i oset. 3) Bg nie patrzy jednakowo na ofiar zoon przez Kaina (pody roli) i Abla (pierwociny zjego trzody), jakkolwiek s one owocem ich pracy. Ofiara Abla zostaa przyjta, a Kaina odrzucona. W tym fragmencie pojawia si take informacja na temat pierwszych zawodw; za najwaniejsze z nich uznaje si zawd rolnika i pasterza. 4) Noe buduje wraz z

137

synami ark, w ktrej schroni si maj przed potopem. Wskazwek dotyczcych budowy arki udzieli mu sam Bg. 5) Budowniczowie wiey Babel najpierw przygotowuj materiay do jej budowy (wypalaj cegy, robi zapraw murarsk), by wreszcie przystpi do dziea stworzenia wiey, ktra byaby punktem orientacyjnym dla wszystkich ludzi. Bg, karzc ich za nadmiern chepliwo przewidywanymi efektami ich pracy, pomiesza im jzyki, co z kolei doprowadzio do rozproszenia si budowniczych po caym wiecie. 6) Wedug Koheleta praca nie moe zmierza do nadmiernego gromadzenia dbr materialnych. Wpisana przez Boga w ycie czowieka, powinna dawa satysfakcj i przyjemno (piknc, jest rzecz je i pi i szczcia zaywa przy swojej pracy). Biblia (NT) - 1) Dla syna marnotrawnego tym, co zdecydowao, by si ukorzy i wrci do ojca, bya habca go praca przy wypasie wi. 2) W 2 Licie do Tessaloniczan w. Pawe ostrzega wiernych, by nie rezygnowali z pracy, by brali przykad z Apostow, ktrzy wasn prac zarabiaj na spoywany przez nich chleb. 3) W "Dziejach Apostolskich" i "Listach Apostolskich" praca Apostow rozumiana jest jako niesienie Dobrej Nowiny, zjednywanie wiernych Kocioowi Chrystusowemu. Ten wysiekjest niekiedy ciszy od najciiszej pracy na roli. Mitologia - Arachne, tkaczka synca z doskonaoci swej pracy, wyzwaa na pojedynek Pallas Aten, ajej wspaniae dzieo przedstawiajce miostki bogw tak obrazio bogini, e podara je na strzpy. 1) Praca Danaid, wykonywana w Tartarze, bya kar za zabicie mw w noc polubn. Miay one napehu wod beczk o przedziurawionym dnie. 2) Za zabicie swej ony, Magary, Herakles zmuszony by wykona dwanacie prac w subie u Eurysteusza, m.in schwyta ani kerynejsk, zgadzi hy dr lernejsk, sprowadzi Cerbera z Haiesu, przynie jab&a z ogrodu Hesperyd i oczyci stajnie Augiasza. 3) Penelopa

obiecaa swoim zalotnikom, e nie bdzie ju czeka na powrt Odysa, ale zdecyduje si na maestwo z jednym z nich, gdy tylko utka ptno. We dnie tkaa natomiast w nocy prua tkanin. 4) Dedal, zrczny i pomysowy rzemielnik ateski, wygnany ze swego miasta, schroni si na Krecie, gdzie zbudowa synny labirynt dla Minotaura. By take twrc skrzyde, na ktrych wraz z synem, Ikarem, opucili Kret. 5) Kar dla Syzyfa za nieposuszestwo wobec bogw byo wtaczanie pod gr ogromnego gazu. Gdy Syzyf dochodzi do wierzchoka gry, kamie spada na d, dlatego "syzyfowa praca" to praca bez sensu, nie przynoszca wymiemych korzyci. 6) Prometeusz to nie tylko stwrca czowieka, dla ktrego powici swe ycie, ale take ten, ktry nauczy ludzi pewnych umiejtnoci, rzemios i' kunsztw, by mogli lepiej i peniej y. 7) Hefajstos - bg kowali i kowal bogw jako jedyny z bogw przedstawiany by w ikonografii przy swoim warsztacie pracy. W Atenach uwaany by take za opiekuna rzemios. Horacy "Beatus ille, qui procul negotiis - Monolog yda lichwiarza dotyczy wyszoci ycia wiejskiego nad miejskim. Chwali on przede wszystkim lekk i mao uciliw prac na wsi, uznajc, e natura wspomaga we wszystkim czowieka. Pomimo wszystkich tych urokw lichwiarz decyduje si po zosta w miecie a po wygoszeniu monologu idzie zbiera pienidze od swoich dunikw. W baniach i legendach praca przedstawiana jest jako zajcie nobilitujce czowieka, wiadczce o jego prawym charakterze, a take chci suenia innym. Niekiedy nawet bohater z prostego ludu (szewczyk Dratewka) dziki swej pracy i wytrwaoci mg osign najzaszczytniejsze stanowiska. "Satyra na leniwych copw" Satyra obrazuje sprzecznoci midzy stanem chopskim a szlacheckim na tle pracy paszczynianej. Jest ona obrazem wieniaka, ktry wszelkimi sposobami uchyla si od pracy, czyli od wykonywania

paszczynianych obowizkw. M. Rej "ywot czowieka poczciwego" - Autor skupia si przede wszystkim na gospodarskich zajciach szlach cica, zalenych od pory roku. Praca czowieka poczciwego opisywana jest jako przyjemno, a jeszcze wiksz rozkosz sjej owoce. W rzeczywistoci jednak sam szlachcic niewiele robi, a peni raczej funkcj nadzorujcego prace w gospodarstwie. J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" - Pie Panny XII to parafraza Epody II Horacego. Panna chwali ycie na wsi, korzyci z niego pynce, a przede wszystkim przyjemn prac. Obowizki gospodarza (opieka nad sadem, bydem, zdobywanie poywienia na polowaniach) i gospodyni (zajmowanie si domem) opisane zostay jako mao wyczerpujce i przynoszce niezwyk satysfakcj. Patrz: arkadia, wie. Sz. Szymonowic "ecy" - W przeciwiestwie do sielankowej wsi u Kochanowskiego, w tym utworze nie ma idealizacji ycia na roli. Pietrucha i Oluchna pracuj ciko pod okiem Starosty; praca ich zaczyna si przed witem, a koczy po zmierzchu. Wolter "Kandyd" - Kocowe przesanie powiastki: trzeba uprawia swj ogrdek, jest now filozofi ycia. Czowiek powinien przede wszystkim pracowa, poniewa praca moe ulepszy jego ycie, jak to byo w przypadku sdziwego wieniaka. Od chwili, gdy Kandyd i jego przyjaciele przystosowuj si do tej zasady, yje im si lepiej i spokojniej. I. Krasicki "Mikolaja Dowiadczyskiego przypadki" Na wyspie Nipu Dowiadczyski uczy si, e podstawow wartoci organizujc ycie spoeczne jest praca, podzielona rwno midzy wszystkich. Tak zasad bdzie stara si zastosowa w swoim wasnym majtku, kiedy powrci do Polski, i - wobec niemonoci realizacji reform politycznych osidzie we wasnym folwarku. Tak jak Kandyd, zrozumia, e trzeba uprawia swj ogrdek. A. Mickiewicz "Pani Twardowska" - W zamian za dusz Twardowskiego diablik mia wykona trzy prace o stop-

niu trudnoci podobnym do prac Herkulesa. Ostatnia z nic.h (ycie przez rok z on Twardowskiego) bya ponad siy diaba, ktry po prostu uciek. J. Sowacki "Kordian" - Bajka o Janku, co psom szy buty ma nauczy Kordiana, penego wtpliwoci i pozbawionego idei przewodniej w yciu, i praca (nawet najbardziej absurdalna) moe nobilitowa czowieka i powie go ku zaszczytom. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Prace w Soplicowie trwaj od wschodu do zachodu soca. Uczestniczy w nich czelad dworska, natomiast pan domu, Sdzia, jedynie je nadzoruje. Dba o to, by rzetelnie wykonywano obowizki, a dziki jego czujnemu oku Soplicowo uchodzi za jeden z najdostatniejszych majtkw. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Uwaczajca godnoci praca, do jakiej zmuszany jest Heathcliff po mierci swojego protektora, sprawia, i marzy on o zemcie za poniesione krzywdy. Lata suenia w Wichrowych Wzgrzach zaprocentuj pniej straszliwym odwetem na Hindleyu. H. Balzac "Ojciec Goriot" Uznajc, e "adna praca nie habi", a "pienidze nie mierdz", ojciec Goriot trudni si w czasie Wielkiej Rewolucji "lewym" handlem. Sprawio to, e w tym trudnym czasie dorobi si niezwykego majtku. Ch. Dickens "Kolda proz, czyli opowie wigilijna o Duchu" Dla Ebenezera Scrooge'a praca ma sens tylko wtedy, gdy daje korzyci finansowe. Jeli chodzi o przestrzeganie godzin pracy czy regulaminu swojego kantoru, nie ma sobie rwnych. Bezlitosny dla siebie, kae tak samo zaharowywa si Bobowi Crachitowi. Kady wolny dzie traktuje jako strat czasu, a przede wszystkim - pienidzy. Patrz: pienidze. E. Zola "Wszystko dla pa" Pomnikiem, ktry Oktaw Mouret wystawia sobie samemu, jest gigantyczny magazyn mody "Wszystko dla pa". Dziki odziedziczonym pienidzom, ale przede wszystkim dziki swej pracy, a take pracy kilkuset subiektw, Mouret zmonopolizuje handel paryski. L.N. Totstoj "Anna Karenina" 1) Konstanty Lewin powica niemal cae swe ycie pracy w

138

majtku ziemskim. Nie tylko zarzdza sub, ale i sam uczestniczy w pracach polowych i gos podarskich, by lepiej zrozumie mechanizmy funkcjonowania majtku. 2) Aleksy Karenin to przykad czowieka, ktry powici si bez reszty pracy dla kraju. Jest jednym z bardziej liczcych si politykw, wspiera prace rzdu i dumy, nawet w chwilach najwikszego 2aamania czynnie uczestniczy w yciu politycznym kraju. W publicystyce pozytywistycznej znalazy si dwa najwaniejsze dla tamtego okresu hasa: pr aca organiczna i praca u podstaw. Pierwsza zakadaa prac ogu dla scalenia spoeczestwa (rozurnianego wanie jako organizm); druga to ksztacenie warstw najuboszych i stojcych na dole drabiny spoecznej (tzw. podstaw). E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Jednym z kryteriw wartociowania bohaterw powieci jest ich stosunek do ~iracy. Orzeszkowa widzi prac jako sens ycia (staa si nim dla Justyny), jako wano nobilitujc (przykad Jana i Cecylii Bohatyrowiczw), a take jako swego rodzaju sacrum (np. opis niw urasta do rangi opisu wit). Pracuj nie tylko mieszkacy zacianka Bohatyrowiczw, ale take Benedykt Korczyski (waciciel majtku ziemskiego) i jego siostra, Marta (prowadzi mu dom i zajmuje si dziemi). Take mode pokole~ie- Witold, Justyna, Jan Bohatyrowicz - traktowa bd prac jako niezbdny element ycia ludzkiego. Patrz: wie, arkadia, konflikt pokole. B: Prus "Lalka" - Stanisaw Wokulski dochodzi do fortuny nie tylko dziki spadkowi po onie, ale przede wszystkim dziki pracy wasnych rk. Jako mody chopak jednoczenie uczy si i pracuje, by zarobi na utrzymanie. Po powrocie z Syberii przejmuje sklep Minclw, by w kocu doprowadzi do jego rozkwitu. Nawet ju jako czowiek bo gaty zasiada codziennie w swym sklepie, by przejrze ksigi rachunkowe, nadzorowa prac subiektw. W pewnym momencie jednak jego dziaalno wyda mu si bezcelowa, skoro nie potrafia jej

doceni ukochana kobieta. H. Sienkiewic "Rodzina Polanieckich" - Stanisaw Poaniecki zajmuje si korzystnymi transakcjami handlowymi na wielk skal. Gwnie dziki pracy swego umysu (ma doskonay zmys do interesw, a samego siebie nazywa "aferzyst") dochodzi do znacznego majtku. W interesach jestjednak bezwzgldny i nie liczy si z uczuciami innych ludzi. H. Sienkiewicz "Latarnik" Skawiski, tuacz bez ojczyzny, podejmuje si w swym yciu wielu zaj. Ostatnim z nich ma by praca latarnika w Aspinwall, ktrjednak traci po nocy spdzonej na lekturze "Pana Tadeusza" (na skutek jego zaniedbania okrt rozbi si o skay). Patrz: podr/wdrwka. S. Zeromski "Siaczka" - Stasia Bozowska, typowa bohaterka pozytywistyczna, rezygnuje z moliwoci studiw w Paryu, by zaj si edukacj wiejs kich dzieci. Jej praca i zaangaowanie nie zostay jednak docenione przez spoeczno Obrzydwka, a wyznawane ideay legy w gruzach. S. eromski "Syzyfowe prace" Metaforyczny tytu powieci dotyczy zabiegw rosyjskich nauczycieli zmierzajcych do wynarodowienia modziey polskiej. Rusyfikacja zostaa nazwana "syzyfowymi pracami", ` poniewa w klerykowskim gimnazjum nie odnosi zamierzonych skutkw. Uczniowie, ktrych zmusza si do poznawania literatury i kultury rosyjskiej, potrafi sami studiowa dziea polskie i zrozumie, co to znaczy by Polakiem. S. eromski "Zmierzch" - Praca maestwa Gibaw, nadludzka i niewspmiemie cika do otrzymywanego wynagrodzenia, prowadzi do odczowieczenia i zaniku ludzkich uczu. O ile Gibaowa zachowaa w sobie jeszcze resztki czowieczestwa (podczas pracy myli o dziecku pozostawionym w domu), o tylejej m skupionyjest wycznie na pracy, do ktrej zmusza te on. S. eromski "Ludzie bezdomni" - 1) Ludzie z nizin spoecznych (warszawscy robotnicy, chopi w Cisach czy grnicy) pracuj ponad ludzkie siy w fatalnych warunkach wpywajcych ujemnie na ich

zdrowie. Wynagrodzenie, jakie otrzymuj, nie starcza na to, by zapewni sobie godziwe warunki ycia. 2) Tomasz Judym zamierza swoj prac uly doli najbiedniejszych. Skoro nie udao mu si tego zrobi w Warszawie i Cisach, postanawia bez reszty powici si pracy lekarza w Zagbiu. Jego powicenie i determinacja s tak wielkie, e rezygnuje z ycia osobistego na rzecz pracy dla najbiedniejszych. W.S. Reymont "Ziemia obiecana" d przeomu wiekw, nazwana tu ironicznie "ziemi obiecan", to miasto wiellcich kontrastw. Z jednej strony widzimy posiadaczy ogromnych fortun, z drugiej za - robotnikw, ktrzy za ndzne pienidze i w warunkach urgajcych ludzkiej godnoci, wykonuj prac ponad siy, nierzadko przypacajc to kalectwem. W.S. Reymont "Chopi" = Praca potraktowana zostaa jako pierwszy i niezbdny element ludzkiej egzystencji. Poniewa bohaterowie przywizani s do ziemi ywicielki, ich obowizkiem jest uprawa roli. Inne wykonywane przez nich zajcia to: praca na gospodar stwie, wypasanie byda, przygotowywa nie zapasw na zim itp. Stosunek bohatera do pracy decyduje o tym, jak widz go inni ludzie, dlatego np. Boryna przychylniej bdzie patrzy na gospodarn Hank ni na Jagn, ktra nie kwapi si do pracy w domu czy na roli. L. Staff "Kowal" - Bohater liryczny wiersza to czowiek, ktry na wzr kowala wykuwa swj los i dusz. Wyku te z kruszcu drogocennego serce ma by hartowne, mne, dumne i silne, tak by "kowal" mg miao przeciwstawi chorej niemocy - radosn otuch. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - Krystyna od dziecka przyzwyczajana bya do pracy na gospodarstwie. Na dworze Jrund czelad pracuje razem z gospodarzami i kady ma wyznaczone obowizki. Dlatego szokiem dla Krystyny bd stosunki panujce w Husaby gdzie Erlend niewiele dba o swoich pracownikw, suba jest rozleniwiona i nikt nie ma szacunku dla cudzej pracy. Na jej barkach spocz wic

obowizek reorganizacji dworu i zaprowadzenia tam porzdku. M. Mitchell "Przeminto z wiatrem" - Po zakoczeniu wojny secesyjnej Tara, majtek rodzinny, wymaga odbudowania i reorganizacji. Scarlett 0'Hara, jej siostry oraz Ashley Wilkes i Melania ciko pracuj, by niegdy wspaniaa plantacja odzyskaa sw wietno. Wojna sprawia, e ci ludzie (nie nawykli do pracy fizycznej) zmuszeni s wyj na pole i prac wasnych rk zapewni sobie utrzymanie. S. eromski "Przedwionie" patrz: wie. M. Dabrowska "Noce i dnie" Tytuowe "dnie" to czas pracy bohaterw. Barbara zajmuje si gospodarstwem i wychowaniem dzieci. Bogumi pracuje na roli i prac sw traktuje jako sens ~ycia (dlatego tak bardzo cierpi z powodu sprzeday Serbinowa). Ich crki, pgnieszka i Emilka, przejm od rodzicw szacunek dla pracy, natomiast syn, Tomaszek, zawsze pozostanie "zotym modziecem", yjcym z pienidzy matki. A. de Saint Exupery "Ziemia, planeta ludzi" - Utwr oparty na motywach ~utobiograficznych, opowiada o pracy francuskich lotnikw dla poczty. Nierzadko z naraeniem wasnego ycia pokonuj oni olbrzymie dystanse, by dostarczy mieszkaficom odlegych miast i wiosek korespondencj. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - W satyryczny sposb opisana zostaa praca "elity intelektualnej", ktrej celem jest pomnoenie dobytku kul= turalnego kraju. Niewywizywanie si z obowizkw, nadmieme korzystanie z przywilejw pyncych z zajmowanega stanowiska, jak i denie do wzboga Ucenia si najmniejszym kosztem (apwkarstwo), to tylko niektre zjawiska charakterystyczne dla tej elity. Doskona ilustracj problemu moe by scena, gdy za biurkiem zasiada tylko gar nitur i stara si wykonywa swoje obowizki; widocznie niepotrzebny jest tu czowiek. S.I. Witkiewicz "Szewcy" Pozbawieni pracy szewcy, osadzeni przez Scurvy'ego w leniwni, nie mog poradzi sobie ze swoj bezczynnoci. Do-

139

skwiera im ona tak bardzo, e wyamuj drzwi leniwni i wczaj si do rewolucji. W literaturze lagrowej i agrowej praca przedstawiona zostaa jako sposb na fizyczne i psychiczne zamanie czowieka. Niemieckie obozy zagady i sowieckie obozy pracy eksploatoway swoich winiw, ktrzy umierali z przepracowania i wycieczenia. Jakby na ironi nad bram obozu w Owicimiu zawieszone byo haso: "Praca czyni wolnym" ("Arbeit macht frei"); najczciej uwalniaa ona od ycia. Literatura socrealistyczna wysoko wynosia warto pracy prostego robotnika czy chopa. Nie przywizywaa natomiast wagi do pracy umysowej, chyba e wykonywana bya ona przez przywdc partyjnego (np. Bierut jako pierwszy architekt Polski). Lekcewaono prac inteligencji (chyba e miaa ona pochodzenie proletariackie), a take "kuakw", czyli wacicieli wikszych gospodarstw wiejskich. Najwyej ceniono jednak prac spoeczn, bez wynagrodzenia, suc budowie "socjalistycznej ojczyzny". G. Orwell "Folwark zwierzcy" Po rewolucji w folwarku zwierzta ustanowiy podzia obowizkw. Okazao si jednak z czasem, e winie nie pracuj fizycznie, natomiast sprawuj wadz nad innymi. Cieszc si wolnoci, zwierzta gotowe byy harowa i traci zdrowie, byle tylko zachowa folwark w swoich rkach (pr2ykadem moe by ko Boxer, ktry z kadym dniem chcia pracowa coraz wicej). Jedynymi, ktre czerpay wymierne korzyci z tej pracy, byy winie. G. Orwell "Rok 1984" - Praca zajmuje wikszo czasu obywateli pastwa rzdzonego przez Wielkiego Brata. Bynajmniej nie uszlachetnia ona i nie nobilituje, a za wykonywane zajcia otrzymuj oni niewielkie wynagrodzenie. "Najciekawsza" jest chyba praca w Ministerstwie Prawdy, ktre zajmuje si przede wszystkim propagand i faszowaniem historii. Winston Smith, pracownik tej instytucji, czyta stare artykuy i notatki prasowe, po czym wprowadza do nich "poprawki", by nikt nie mg mie zastrzee co do wietlanej przeszoci pastwa. J. Steinbeck "Na wschd od

Edenu" - Praca bohaterw, osadnikw przybyych do Kalifornii w II poowie XIX wieku, przypomina prac bohaterw bi blijnych. Zmaganie si z ziemi, zagospodarowanie nowych terenw, uprawa pl i zakadanie sadw to tylko nieliczne z przykadw ich zaj. Na uwag zasuguje fakt, jak bardzo zaley im na ziemi, ktr uprawia bd w pocie czoa, poniewa bdzie ona ich jedyn ywicielk. A. Camus "Mit Syzyfa" -Praca Syzyfa to ycie czowieka skazanego na popychanie swego kamienia do gry, by potem patrze, jak on spada. Camus kae jednak widzie w tej pracy sens. Mwi o Syzyfie (czowieku): los jest jego wtasnoci, kamie jego kamieniem; a wic o sensie tej pracy decydowa bdzie wewntrzna wolno "pracujcego" i prawo do stanowienia o sobie. A. Camus "Duma" - Praca doktora Rieux staje si przykadem dla wszystkich mieszkacw Oranu walczcych z epidemi. Czowiek ten, ryzykujc yciem, rezygnujc z jakichkolwiek przywilejw, odcinajc si od problemw osobistych, w dzie i w nocy pielgnuje chorych; prbuje pokona bakcyla dumy, ktry nigdy nie umiera. Nierzadko wydaje mu si, e zosta pokonany przez chorob (gdy zabiera ona jego pacjentw), jednake walczy z ni do koca epidemii. I.-Stone "Udrka i ekstaza" Zbeletryzowana biografia Michaa Anioa przedstawiajednego z najwikszych artystw wszechczasw nie tylko jako genialnego rzebiarza, ale take jako rzemielnika, ktremu przyszo si zmaga z trudnym tworzywem - kamieniem (w tym czasie rzebiarze i kamieniarze zrzeszeni byli w tym samym cechu). Dla Michaa Anioa rzeba bdzie nie tylko tworem geniuszu ludzkiego, ale take cikiej fizycznej pracy. Patrz: artysta. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Praca jest jednym z najwaniejszych elementw ycia mieszkacw Macondo. Przede wszystkim wznieli oni miasteczko si wasnych rk, a potem przyczynili si do jego rozwoju. Wszyscy pracuj w swoich

domach i gospodarstwach, niekiedy trudni si rzemiosem, by powikszy swoje skromne dochody. Interesujce jest to, e maj oni szacunek do tradycyjnych form pracy, podczas gdy pogardzaj wielkim rozwojem handlowym i przemysowym (kampania bananowa). U. Eco "Imi ry" - Podzia pracy w opactwie jest doskonale zorganizowany. Jego kryterium stanowi umiejtnoci mnichw, jak te ich pozycja w zakonie. Najwybitniejsi pracuj w bibliotece i skryptorium. Mniej znaczni zajmuj si herbarium, kuchni czy wreszcie jatk. Najbardziej uciliwe zajcia wykonuje jednak suba, a wic ci, ktrzy nie nale do zakonu. T. Keneally "Lista Schindlera" Praca w fabryce Schindlera staa si dla wielu ydw szans na lepsze ycie w czasach pogardy. Zajcia i obowizki nie wyczerpyway ich, a ponadto otrzymywali oni wynagrodzenie w postaci poywienia. Zupenie inna bdzie praca w obozie w Paszowie, gdzie nie moe by mowy o odpoczynku, przerwach czy wykonywaniu obowizkw niezgodnie z poleceniami przeoonego. J. Archer "Kane i Abel" Tytuowi bohaterowie powieci to postacie tylko ~hj pozomie nawizujce do swoich bibli j ~, riych poprzednikw, jakkolwiek dzieli ~ a tch rywalizacja. Kane, potomek rodziny ~.. finansistw, pnie si szybko po szczeb lach urzdniczej kariery. Abel Rosnov$ki dojdzie do wszystkiego dziki ci; kiej pracy, studiom wieczorowym i swe` ~u uporowi. Dla obu tych ludzi praca, ~e tylko przez wzgld na pynce z niej korzyci, ale przede wszystkim przez `wyzwania, jakie stwarza, bdzie si napdow ycia. * Bez pracy nie ma koacry. (prLysowie polskie) * "Jeeli ci przestrasza praca, wspomnij na nagrod". (w. Augustyn) * "Praca jest mniej nudna ni zabawa" (Ch. Baudelaire) * "Praca jest wietnym rodkiem, aby w cierpieniu znowu nas postawi na nogi". (J. Eckermann)

* "Wystarczy tylko przyzwyczai si do pracy i ju bez niej nie mona y" (L. Pasteur) * "Najwysza nagroda pracy - to, czym pozwala nam si sta". (J. Ruskin) * "Praca fizyczna jest to wytchnienie w stosunku do pracy umysu. Pracujc rkami, przesuwamy co, poruszamy rzeczy i przedmioty. Pracujc umysem i wyobrani, trzeba ruszy z miejsca siebie, przeobraa siebie, ksztatowa siebie. A to o wiele tt~udniejsze". (A. Kamieska) * "Praca jedynie tworzy wszelk ludzk warto, ale warto pracy mierzy si nieludzk miar pienidza. Takie jest rzeczywiste rdo nowoczesnego kryzysu wartoci". (T. Burek) "Praca jest wynikiem koniecznoci zewntrznej. Twrczo jest wynikiem koniecznoci wewntrznej. Przed kadym czowiekiem stoi wybr tworzy czy tylko pracowa". (B. Piasecki)

Przemiana Przemiana - 1) Stanie si innym ni poprzednio, przeksztacenie si jednej formy w inn, zmiana wygldu zewntrznego, charakteru; przeobraenie si. 2) Przemiany ekonomiczne, gospodarcze, ideologiczne, polityczne, duchowe, psychiczne, cywilizacyjne, kulturowe. Biblia (ST) - 1) Wiara Hioba zostaa poddana prbie, ktra polegaa na tym, e Bg odebra mu majtek, dzieci i zesa na trd. Z bogatego i szanowanego ma Hiob przemieni si w chorego ndzarza siedzcego na gnoju. Mimo e wszystkie zewntrzne "wiatowe" dobra zostay mu odebrane, jego ufno w sprawiedliwo boskich wyrokw pozostaa niezachwiana. Dziki jego staoci Pan nie tylko zwrci mu ca majtno; zostaa ona take podwojona. 2) ona Lota przemienia si w sup soli, gdy obejrzaa si w stron Sodomy , i Gomory, skd uchodzia wraz

140

z mem , i crkami (por. W. Szymborska "ona Lota", J. obodowski "ona Lota"). Biblia (NT) - 1) Podczas wesela w Kanie Galilejskiej Chrystus przemienia wod w wino. 2) Syn marnotrawny przeywa wewntrzn przemian, gdy jest w skrajnej ndzy (wypasa winie). t Z utracjusza i lekkoducha staje si czo wiekiem mylcym i aujcym swych grzechw. Decyduje si wrci do ojca. Patrz: ojciec, syn. 3) Szawe przeladowa uczniw Chrystusa. W drodze do Damaszku (gdzie mia pojma wielu wyznawcw Chrystusa), ukaza mu si Jezus. Spowodowao to nawrcenie si Szawa. Odtd gosi on, e Chrystus jest Mesjaszem i Synem Boym. 4) Na grze dokonuje si cud przemienienia Paskiego. Chrystus objawia si w majestacie, u jego boku stoj Eliasz i Mojesz, a z niebios odzywa si gos Boga: Ten jest Syn mj wybrany, tego suchajcie. Mitologia - 1) Dzielny myliwy Akteon w czasie oww podpatrzy Artemid w kpieli, za co rozgniewana bogini zmienia go w jelenia. Zosta wwczas rozszarpany przez wasne psy. 2) Dafne czua wstrt do mczyzn i mioci, rozmiowana tylko w owach i lasach. Zakochany w niej Apollo goni j. Gdy ju mia j docign, nimfa wybagaa u swego ojca ratunek i zostaa przemieniona w drzewo laurowe. 3) Demeter to grecka bogini podnoci i rolnictwa. Gdyjej crka Persefona zostaa porwana przez Hadesa do jego podziemnego krlestwa, zagniewana matka opucia Olimp, przez co ziemia staa si bez podna. Przeraony tym Zeus zwrci si do Hadesa o pomoc. Postanowiono, e dwie trzecie kadego roku Persefona bdzie spdza na ziemi z matk (to czas podnoci ziemi). Gdy bogini tracia sw crk, wiat stawa si jaowy (to czas zimy). Mit ten tumaczy zmienno pr roku. 4) Proteusz - boek nalecy do bstw morskich, ktry mia moc przeobraania si w rne postacie (pasterz fok Posejdona, demon egipski, lew, w, pantera) - por. J. Kochanowski "Do gr i lasw". 5) Arachne, zrozpaczona tym, e

rozgniewana Atena zniszczya jej tkanin, powiesia si. Wwczas bogini, czujc wyrzuty sumienia, przywrcia jej ycie i przemienia dziewczyn w pajka (std lk przed pajkami to arachnofobia). 6) Pogrona w rozpaczy po stracie dzieci Niobe zamienia si w kamie, z ktrego dalej pyny zy. Owidiusz "Metamorfozy" Zbir mitw, w ktrych za spraw bstw zachodz przemiany bohaterw w zwierzta, drzewa, kwiaty, strumienie, skay, ciaa niebieskie, itp. Banie - Motyw przemiany jest staym elementem wykorzystywanym w baniach. Zmiana dokonuje si zwykle za pomoc zakl, magicznych przedmiotw i dziaa, np. w bajce "Pikno i bestia" pikny ksi zostaje przemieniony czarami w paskudn besti, a nastpnie przywrcony do dawnej postaci dziki pocaunkowi kochajcej go dziewczyny. "Legenda o w. Aleksym" Zawiera motyw przemiany w ujciu typowym dla literatury hagiograficznej. Bohater by synem zamonego patrycjusza rzym skiego. W noc polubn zdecydowa si porzuci on, bogaty dom i ojczyzn. Przez 17 lat pdzi ywot ebraczy w Syrii, a nastpnie wrci przed bram domu ojcowskiego i tam yjak ebrak, nie rozpoznany przez bliskich. Po zgonie zosta uznany za witego. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Bohaterowie doznaj przemiany za spraw napoju miosnego, ktry zosta przygotowany przez matk Izoldy dla niej i krla Marka. Po jego wypiciu dozgonna mio zwizaa przysz krlow i modego wasala. Patrz: mio i mier, mio silniejsza ni mier. ,jRozmowa mistrza Polikarpa ze Smierci~" - Porusza temat przemiany czowieka ywego w trupa. Utwr ten wie si ze redniowieczn ikonografi mierci, zwaszcza z tzw. tacami mierci (danses macabres). J. Kochanowski "Do gr i lasw" - Podmiot liryczny porwnuje siebie i swe ycie do Proteusza, ktry mg dowolnie zmienia sw posta. Podobnie

jego ycie ulega cigym przemianom (zalenie od czasw zmieniaj si miejsca, w ktrych przebywa, role i funkcje, ktre peni). Patrz: retrospekcja. J. Kochanowski "Treny" - Jest to przykad przemiany wiatopogldowej. W trenach IX, X i XI podmiot stawia pod znakiem zapytania wszystkie ideay etyczne, religijne i filozoficzne. Zanika optymizm religijny, tak charakterystyezny dla wczeniejszej twrczoci poety. Ostatni tren (XIX), tzw. "Tren albo en", stanowi syntez ideaw humanistycznych. Mwicy znw szuka wsparcia w Bogu, poddaje si jego wyrokom. Przemiana podmiotu lirycznego prowadzi zatem od presuponowanej postawy stoickiej, poprzez zanegowanie zwizanych z ni wartoci, a nawet zwtpienie we wsparcie boskie, do poczenia filozofii epikurejsko-stoickiej z filozofi ~hrzecijask. Odtd przywieca mu bdzie dewiza Terencjusza: Czowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. W. Szekspir "Makbet" - Jest to studium przemiany czowieka pod wpywem demonicznych mocy. Budz one w tytuowym bohaterze upion dz wadzy, przepowiadajc mu godnoci, o jakich nie marzy. Take w jego onie - Lady Makbet - wie o tych proroctwach wzbudza mroczne siy za. Nakania ona swego ma do zabicia krla Dunkana. Pierwsze morderstwo pociga za sob kolejne. Patrz: rycerz, wadza/wadca. W. Szekspir "Hamlet" Tytuowy bohater zaczyna udawa obkanego, aby zemci si na stryju za zamordowanie ojca. Jego przemiana objawiajca si przybraniem maski szalestwa i drwiny wynika take z rozdarcia midzy mioci do zmarego ojca a uczuciem do matki. S. Twardowski "Nadobna Paskwalina" Bohaterka, pocztkowo prna i zarozumiaa kokietka o niezwykej urodzie, przeywa wewntrzny przeom pod wpywem nieszczliwej mioci do Oliwiera. Odbywa pielgrzymk pokutn i osiada w klasztorze. Fabua ta powiela jeden z modnych w baroku schematw przemiany bohatera nawrconego grzesznika.

Molier "witoszek, Tartuffe czyli obudnik" - Tytuowy bohater to hipokryta, udajcy niesychan pobono. Pod jego wpywem przemianie ulega poczciwy i atwowierny Orgon, ktry stara si jak najbardziej upodobni do Tartuffe' a. Wolter "Kandyd" - Tytuowy bohater to pocztkowo szczery, delikatny i rozsdny chopiec, wychowywany przez filozofa Panglossa, ktry twierdzi, e wszystko jest najlepsze na tym najlepszym z moLiwych wiatw. Jednak rzeczywisto, jaka objawia si Kandydowi podczas podry, bya dla niego wielkim rozczarowaniem. Jego wiatopogld ulega przemianie: teraz twierdzi, e trzeba uprawia swj ogrdek, tzn. najlepiej zajmowa si wasnym yciem. Patrz: praca. I. Krasicki "Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki" Bohater by z pocztku niedowiadczonym, lekkomylnym i naiwnym szlachcicem. Po powrocie z podry sta si dzielnym obywatelem i wzorowym gospodarzem, ktry troszczy si o swoich poddanych. Jego spojrzenie na wiat stao si refleksyjne, wrcz filozoficzne, a w yciu zapanoway spokj i harmonia. J.W. Goethe "Faust"-Uczony starzec, ktry pozna wszystkie dziedziny nauki, ale rozczarowany jej ograniczonoci, zmienia przedmiot badania. Odtd poszukuje dowiadcze wynikych z uycia wiata i wadzy. Aby to osign, musi zawrze pakt z Mefistofelesem. Dziki niemu Faust odzyskuje modo i zdobywa nieograniczon moliwo przenoszenia si w czasie i w przestrzeni. G.G. Byron "Giaur" - Giaur to bohater aktywny, stale ulegajcy przemianom. Poznajemy go jako kochanka, lecz gdy jego wybranka, Leila, zostaje umier cona przez swego ma, wciela si on w rol mciciela i zabija Hassana. Efektem kolejnej przemiany jest wstpienie Giaura do zakonu. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Przemianie ulega tosamo bohatera. Pod paszczem mistrza krzyackiego kryje si pojmany jako dziecko i wychowany w Zakonie Litwin. Mimo e jego osobowo ksztatowaa si wrd

141

Krzyakw, Wallenrod okrela siebie ostatecznie jako Litwina i prowadzi Zakon do klski. Patrz: rycerz, zdrada. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III - Gustaw przemienia si w Konrada; mona sdzi, e oznacza to, i bohater z cierpicego romantycznego kochanka przeobraa si w.patriot. Pocztkowo jego mio do ojczyzny i do ludzi jest despotyczna i bluniercza, bowiem bohater ulega szataskim podszeptom. Ocalony przez Ksidza Piotra, Konrad przechodzi koejn przemian: jego bunt zostaje zastpiony pokor, prometeizm mesjanizmem. Staje si pielgrzymem (take bohater "Ustpu"). J. Sowacki "Kordian" Przemiany bohatera s efektem poszukiwania przez niego sensu ycia, idei, ktrej mgby si powici. Pocztkowo ogarnity jaskiczym niepokojem i poczuciem bezsilnoci, sceptycznie odnosi si do zastanych wartoci. Dowiadczenia zdobyte w czasie podry pogbiaj rozczarowanie rzeczywistoci. Przemiana wjego widzeniu wiata nastpuje na Mont Blanc. Nihilizm zastpuje ide ofiarnej suby swemu narodowi. Po zamachu na cara Kordian zostaje przedstawiony w odmiennym wietle - jako wariat. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" 1) Hrabia Henryk jest pocztkowo Mem - czonkiem rodziny. Jednak jego maestwo rozpada si. Gdy wybuch a rewolucja, hrabia przemienia si w Ma walczcego w obronie honoru swej klasy - arystokracji, ktra jest skazana na zagad. 2) Jego ona, Maria, z pocztku cicha i agodna, podporzdkowana mowi, oszalaa, gdy hrabia porzuci j dla kochanki. Staa si profetyczn poetk. Patrz: szalestwo. Z. Krasiski "Irydion" Tytuowy bohater paa dz zemsty na Rzymie za wszystkie krzywdy i niesprawiedliwoci, ktre si w nim dokonay. Mimo e pomaga mu w tym szatan, prba spalenia Rzymu nie powioda si. Piecz nad Irydionen przejmuj siy boskie. Bohater przyjmuje postaw pokory, a jego pokuta polega ma na powstrzymywaniu ludzi od zemsty.

J. Sowacki "Balladyna" Balladyna to biedna chopka. Aby porzuci swj stan dziki maestwu z rycerzem, zabija swoj rywalk - siostr Alin i kroczc drog zbrodni, opanowana dz wadzy zdobywa upragnion koron. Z wieniaczki staje si krlow. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Jacek Soplica z warcholskiego sarmaty i zbrod~~za przemienia si w pokutnika, cn otliwego onierza, emisariusza i przyjmuje nazwisko "Robak". H. Balzac "Ojciec Goriot" Eugeniusz de Rastignac jest pocztkowo czowiekiem uczciwym, skromnym, jego dziaania podporzdkowane s pewnym ideaom. Jednak kontakt z arystokracj sprawia, e jego celem staje si przyjcie na salony i zdobycie pienidzy. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" patrz: szaestwo, pienidze. E. Zola "Nana" - 1) Tytuowa bohaterka to pochodzca z biednej rodziny tania prostytutka. Dziki zatrudnieniu w teatrze wodewilowym przemienia si stopniowo w ekskluzywn kurtyzan. Po mierci jej pikne i zmysowe ciao zmienia si pod wpywem rozkadu. Staje si nieestetyczne, odraajce. 2) Hrabia Muffat, znany ze swej bigoterii, zostaje uwiedziony przez Nan, ktra wyzwala w nim zwierzce instynkty, demoralizuje go. Patrz: mio trudna. B. Prus "Lalka" - Wokulski to zuboay szlachcic, ktry przejmuje po zmarej onie may sklepik, co przenosi go do stanu kupieckiego. Dziki zmianie sytuacji finansowej (zdobywa ogromny majtek podczas wojny tureckiej) chce wedrze si do sfery arystokracji, do ktrej przynaley jego ukochana - Izabela cka. Zawd miosny i rozczarowanie rozdwikiem midzy ide a praktyk pracy u podstaw sprawiaj, e postanawia zmieni swoje ycie. Porzuca wszystko najprawdopodobniej z zamiarem wyjazdu do Geista. H. Sienkiewicz "Potop" Andrzej Kmicic pod wpywem mioci do Oleki zmienia si z warchoa sarmaty w pat riot. Przedjej poznaniem ama prawo, sam wymierza sprawiedliwo. Pniej sprawa powicenia dla ojczyzny staa si dla najwaniejsza.

Przemiana jego postawy czy si ze zmian nazwiska (Babinicz). Dzieje Kmicica mona uzna za konfiguracj losw wczesnej polskiej szlachty. L. Carroll "Alicja w krainie czarw" - Bohaterka to maa dziewczynka, ktra chce ustali, kim jest. Nie wie, gdy cigle zmienia si pod wpywem czyn nikw zewntrznych (np.: ronie bd maleje po zjedzeniu lub wypiciu czego). Ch. Dickens "Kolda proz, czyli opowie wigilijna o Duchu" - Scrooge zmienia si ze skpca i odludka w czowieka otwartego, przyjaznego i hojnego. Patrz: pienidze, zjawy upiory - wampiry. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Raskolnikow to biedny student, ktry dokonuje mordu na lichwiarce. Uwaa on bowiem, e stoi ponad ludmi i ich zasadami etycznymi. Pod wpywem uczucia do Soni jego sposb mylenia ulega radykalnej zmianie. Raskolnikow przyznaje si do zabjstwa, gdy od czuwa potrzeb oczyszczenia si i poniesienia kary. J. Kasprowicz - W pierwszej fazie twrczoci Kasprowica podmiot liryczny zajmuje si tematyk spoecznikowsk, pokazuje problemy wsi ("Sonety z chaupy"). W pniejszym okresie ulega tendencjom modernistycznym. Zanika zainteresowanie masami, pojawia si indywidualizm ("Krzak dzikiej ry"). Kolejna przemiana podmiotu wcza twrczo Kasprowicza w nurt katastroficzny; gwnymi tematami wierszy s: czowiek i Bg, wartoci nadrzdne, take tematyka eschatologi czna ("Hymny"). Ostatni etap charakteryzuje pogodzeniem z Bogiem, wyciszenie wewntrzne. Jest to tzw. okres franciszkaski ("Ksiga ubogich"). L. Staff - W modopolskiej twrczoci poety podmiot liryczny znajduje si pocztkowo pod wpywem filozofii nietzcheaskiej. Jego nastawienie do wiata i wasnych moliwoci jest pene optymistycznej wiary we wasne siy; przejawia take zafascynowanie aktywizmem, dynamik ycia ("Kowal"). Potem ulega nastrojom dekadenckim. Wiersze tego

okresu cechuje brak wiary w jakiekolwiek wartoci, przenika je smutek ("Deszcz jesienny"). W ostatnim etapie twrczoci tego okresu podmiot mwicy to czowiek dojrzay, poeta doctus. Afirmuje ycie, w pokorze akceptuje zastany porzdek wiata. Ten etap twrczoci czy nurt klasycystycz ny z franciszkaskim ("Curriculum vitae", "Przedpiew"). S. eromski "Ludzie bezdomni" - Doktor Judym pochodzi z biednej szewskiej rodziny. Dziki jednak pomocy ciotki skoczy studia i wyjecha na praktyk do Parya. Mimo spoecznego awansu, wci najwaniejsi s dla niego ludzie z najuboszych warstw. Dla nich przechodzi ostateczn przemian: rezygnuje cakowicie z ycia osobistego (rozstaje si z Joasi), by w peni skon centrowa si na walce o swe spoecznikowskie ideay. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Antek Boryna przez dugi czas jest skcony z ojcem. To nie tylko konflikt pokole, lecz take zazdro o Jagn i wa na tle majtkowym. Zatarg koczy si w momencie wsplnej walki o las. W obliczu zewntrznego zagroenia Antek uznaje wyszo dobra ogu nad wasnym poczuciem krzywdy i godzi si z ojcem. 2) Hanka, ona Antka, z zahukanej i niemiaej kobiety staje si stanowcz i pewn siebie on i matk, ktra nie dopuci do rozpadu rodziny. Ta wewntrzna przemiana wzbudza szacunek Macieja Boryny, ktry powierzy Hance opiek nad swym gospodarstwem a do powrotu Antka. T. Mann "mier w Wenecji" Gustaw von Aschenbach pocztkowo analizuje rzeczywisto intelektualnie, ajego stosunek do wiata charakteryzuje dystans, bral~ zaangaowania emocjonalnego. Jednk pod wpywem mioci do Tadzia wjego yciu zaczynaj dominowa uczucia, a percepcja zaczyna dokonywa si w sposb zmysowy. Patrz: mio trudna. J. Tuwim "Wiosna. Dytyramb" Tum zmienia si pod wpywem wiosny. Ogarnity chuci, odczowieczony, kieruje si tylko prymitywnymi instynktami. S. eromski "Przedwionie" -

142

Cezary Baryka pocztkowo yje otoczony mioci rodzicw, ale gdy w czasie wojny ojciec wyjeda, chopak, pozbawiony autorytetu moralnego, porzuca szko i usamodzielnia si. Podczas rewolucji w Baku angauje si w dziaalno polityczn - sympatyzuje z komunistami. W Nawoci poznajemy Baryk w roli kochanka. Po powrocie do Warszawy znw wciga go polityka (ponownie wie si z komunistami). J. Iwaszkiewicz "Brzezina" - 1) Sta na krtko przed mierci zmienia si pod wpywem uczucia do Maliny. Mimo choroby, przeywa duchow odnow; wreszcie kocha i jest szczliwy. 2) Bolesaw po mierci Stasia take przechodzi przemian. On rwnie ma romans z Malin, co pozwala mu zamkn rozdzia przeszoci zwizany ze zmar on. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" - Ojciec wyglda i zachowuje si jak szalony, ale s momenty, gdy przemienia si niemal w proroka - przedstawia now koncepcj pocztku i tworzenia ( ,Traktat o manekinach albo wtra ksiga rodzaju"). Ulega on przemianie rwnie w obecnoci kobiet, jako e jest niezwykle wraliwy na ich wdziki. Zdarza si take, e jego przemiany nabieraj bardziej fizycznego charakteru staje si na przykad karakonem albo, hodujc ptaki, upodabnia si do kondora. F. Kafka "Przemiana" Przemiana Gregora Samsy w monstrualneg~ robaka jest przyczynkiem do obnaenia odhumanizowanej hierarchii wartoci, okazuje si, e przesta on by zdolny do pracy (warto najwaniejsza), a tym samym do "penego" ycia. Rodzina pozomie toleruje robaka, ale w rzeczywistoci czeka na jego zniknicie. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Jzio to trzydziestoletni mczyzna, ktry zostaje przeniesiony przez profesora Pimk w wiat szkolny, gdzie jest traktowany jak ucze (dziecko pozome). S.I. Witkiewicz "Szewcy" - Zmiana rzdw miaa w zaoeniach powodowa zmian systemu politycznego. Nastpuj jednak kolejne przewroty, wci nowi ludzie obejmuj wadz (buruazja, szewcy, Hiper-Robociarz), a

sposb rzdzenia (dyktatura, totalitaryzm) pozostaje niezmienny. Patrz: rewolucja. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - 1) Przybycie Wolanda do Moskwy powoduje przemian Iwana Bezdomnego (oszala), a take caej Moskwy (za spraw Wolanda magia wywouje chaos, demaskuje wady systemu). 2) Poncjusza Piata poznajemy pocztkowo jako czowieka okrutnego, nieczuego na ludzkie krzywdy, wypierajcego si dobra. Po skazaniu Jeszui drcz go wyrzuty sumienia; cierpi, gdy rozmowa, jak odby ze skazacem, upewnia go o niewinnoci Ha-Nocri. Bya take "wiatem" dla Piata, otoczonego zem i kamstwem. Odtd zacz myle innymi kategoriami. 3) Magorzata zmienia si pod wpywem uczu do Mistrza. Pojego znikniciu porzuca swego ma i dziki magii przemienia si w wiedm. Z kolei na balu Wolanda Magorzata zostaje krlow. T. Rewicz "Ocalony" Podmiot liryczny to mody czowiek, ktry przetrwa pieko wojny. Przey, ale to dowiadczenie zabio w nim poczucie war toci. Jest zagubiony, szuka wzorca moralnego. Patrz: pokolenie stracone. I. Shaw "Mode lwy" - 1) Christian Diestl pocztkowo nalea do partii komunistycznej. Pniej wybra faszyzm, w ktrego doskonao lepo wierzy. 2) Suba w armii jest wielk szko ycia dla Noego Ackermana. Wczeniej by szczliwym w maestwie idealist, wierzcym w prawdziwych ludzi. W wojsku okazuje si, e szacunek mona zdoby tylko za pomoc siy. Zmienia si jego stosunek do ludzi. On sam staje si mocniejszy psychicznie. Noe stanowi take wzr heroicznego onierza; jest cakowicie oddany sprawie. 3) Michael Whitaker przed wojn apolityczny; interesoway go tylko kobiety i dobra zabawa. Wojna zakca tryb ycia, ktry prowadzi, i uczy go patrzenia na wiat trzewo i z dystansem. Jest pierwszym wydarzeniem w jego yciu, ktre wzbudza w nim strach. E.M. Remarque "uk Triumfalny" - Dowiadczenia doktora Ravika z faszystowskim

aparatem policyjnym zmieniaj jego ycie - okaleczaj psychik i nie pozwalaj uwolni si od wspomnie. Odmienia si take jego status polityczny (staje si uchodc). Cigle zmienia take nazwisko i miejsce pobytu. K. Moczarski "Rozmowy z katem" - Jiirgen Stroop to czowiek niezbyt inteligentny i nie wyksztacony. Mimo to, dziki cakowitemu oddaniu partii i przejciu sposobu mylenia przez ni narzucanego, bardzo szybko awansowa. Przedtem by nikim, teraz zaj wysokie stanowisko i nabra przekonania, e jest nadczowiekiem. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Ksika ta ukazuje, jak zmienia si czowiek w ekstremalnych warunkach stworzonych przez agry. Instynkt samozachowawczy wypiera moralno, cielesno zmusza do zachowa potpianych w normalnych czasach, humanitaryzm zostaje stumiony przez gd i podanie. G.Orwell "Rok 1984" - Winston Smith buntuje si przeciwko systemowi totalitarnemu i zwizanej z nim indokrynacji i unifikacji. Zachowuje umys ow autonomi. Niezaleno jego mylenia zostaje jednak odkryta przez aparat bezpieczestwa. Poddany "reedukacji" (tortury fizyczne i psychiczne) ugi si i podporzdkowa Partii, zrozumia, e kocha Wielkiego Brata. A. Camus "Duma" - 1) Rambert pocztkowo prbuje wyjecha z Oranu, nie chce angaowa si w walk z epidemi, jednak gdy coraz wicej dowiadcze czy go z mieszkacami, zaczyna odzywa si jego sumienie. Wreszcie decyduje si na rezygnacj z osobistego szczcia, by ratowa ludno Oranu. 2) Cottard przed epidemi jest nieufny, zdesperowany (prba samobjcza), odgradza si od ludzi. W czasie trwania dumy staje si nagle uprzejmy i przyja cielski, gdy odciga ona od niego uwa g policji. Gdy epidemia mija, znw zaczyna si ba. W kocu nie wytrzymuje napicia psychicznego (oszala). 3) Ojciec Paneloux pocztkowo gosi, e duma to kara za grzechy. Jego podejcie ulega przemianie, gdy widzi mier niewinnego dziecka. Od tej pory

twierdzi, e wyrokw boskich nie mona wyjani. Proponuje now religi: albo wierzy si w Boga i przyjmuje wszystko, co On zsya (take niezawinione cierpienie), albo naley Boga odrzuci. A. Camus "Upadek" Jean-Baptiste Clamence by adwokatem, ktry w yciu kierowa si egoistycznymi pobudkami i wasn przyjemnoci. Samobjstwo nieznanej dziewczyny, ktrej nie wyratowa, jak i przekonanie o tym, e ludzie traktuj go z pogard, nakazuje mu zmieni siebie i swe ycie. Ta pozorna zmiana (nadal kocha tylko siebie) czyni'ze sdziegopokutnika. J. Andrzejewski "Popil i diament" - Maciek Chemicki zmienia si pod wpywem uczucia do Krystyny. Nie jest tak oddany sprawie (zabicie Szczuki); zaczyna zastanawia si nad potrzeb zaoenia rodziny, ustabilizowania si. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryj ziemi" - 1) Wielki Inkwizytor Torquemada chce zapanowa nad umysami i emocjami ludzi, a nawet ingerowa w sprawy sumienia. Przed mierci zoentowa si jednak, e przyj z wykadni Sowa Boego, a ideologia, ktr narzuca, bya za, niszczca; nawrci si. 2) Fray Diego pocztkowo buntowa si przeciwko okruciestwu Inkwizycji, ale ideologia zniszczya jego umys i dusz. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" - Przyja z Mc Murphym odmienia wodza Bromdena. Ten buntow nizy rudzielec pokaza wszystkim, e mona zwyciy Wielk Oddziaow i e ona te moe si ba. Pierwszym ktokiem na drodze przemiany by fakt przyznania si do tego e milczenie jest udawane i wygodne. Najwyraniej wida wodza ju innego, gdy wyrywa z podogi konsol, ciska ni w okno Kombinatu i ucieka. Wdz ju nie boi si ycia i normalnoci. Chce sprbowa ` y poza zakadem, ju nie ucieka od wiata. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - 1) Jose Arcadio Buendia z czowieka pochonitego nauk, o niezaspokojonej ciekawoci wiata, niespoytej energii i inwencji twrczej, zmienia si w

143

aosnego szaleca, ktrego rodzina przywizuje do drzewa. 2) Aureliano Buendia pocztkowo jest zainteresowany prac w laboratoum z ojcem. Potem zostaje pukownikiem, dowdc opozycyjnych wojsk; pochania go wwczas tylko polityka i wojsko. Po latach znw wraca do laboratoum, tam moe odpocz od wiata i wyciszy si wewntrznie. 3) Cae Macondo zmienia si pod wpywem Kampanii Bananowej. Wczeniej byo to mae miasteczko, w ktrym wszyscy si znali i szanowali. Wkroczenie cywilizacji niszczy moralno mieszkacw, ich tradycyjne zwizki, wprowadza chaos i nienawi. I. Andri Panna" - Rajka zmienia si " pod wpywem testamentu ojca z wesoej i bezinteresownej dziewczyny w skp lichwiark, dla ktrej jedyn treci ycia sta si pienidz, jego gromadzenie i oszczdzanie. * "Jestemy i niejestemy zarazem-ycie jest cig zmian, jest cigym rodzeniem si i mierci". (Heraklit z Efezu) * "Wszystko si zmienia z wyjtkiem samego prawa zmiany". (Heraklit z Efezu) * "Chciaem zmieni wiat. Doszedem jednak do wniosku, e mog jedynie zmieni samego siebie". (A. Huxley) * "Szczcie z nieszczciem chodzi na przemiany jak wieniec rnymi zioami przeplatany". (W. Kochowski) "Przemiana matei sprowadza ten skutek, e ciao odbudowuje si z nowych wci pierwiastkw, z tego samego wprawdzie materiau, ale w nowych, wci nowych warunkach i formach bytowania. I do duszy wdzieraj si pierwiastki nowe. Dawne gin". (S. eromski) * "Nie ma rzeczy tak niewinnej, ktrej ludzie nie mogliby przemieni w zbrodni". (Moliec) * "Od czasw niewolnictwa duo si zmienio. Teraz czowiek nie da za drugiego zamanego grosza". (Z. Ziemecki) * "Tylko gupcy si nie zmieniaj". (G. Zapolska) * "Albowiem wiat si zmienia,

znika ze urok i cnota. Troska zakrada si na wietrzejc ziemi, a ile utracono - dobre maniery, swobod, pikno! Damy nie byy ju damami i nie moge ufa sowu dentelmena". (J. Steinbeck) * "Z ocenami historycznymi nie naley si nigdy pieszy. Bo histoa lubi niekiedy w ostatniej chwili odmienia swe przeznaczenia". (M. Brandys)

Przemijanie Przemijanie Motyw przemijania, obecny w literaturze od staroytnoci, zwizany jest z materialnym aspektem ycia: przemija to, co doczesne, ziemskie i materialne. Jego pocztkw naley dopatrywa si w Ksidze Koheleta, ale take w filozofii staroytnej, np. Heraklita z Efezu. Przemijanie jest ujmowane jako nieuchronny upyw czasu i nastpujce wraz z nim zmiany. Jednoczenie towarzyszy mu bolesna wiadomo koca wszystkiego, tj. mierci. W literaturze z motywem tym zwizane byy znane znaki ikonograficzne, np. klepsydra z przesypujcym si piaskiem, zegar odmierzajcy godziny albo ogie trawicy wszystko. Motyw vanitas - popularny w redniowieczu i baroku motyw przemijania ukazujcy zmienno, niedoskonao i krucho tego, co doczesne, by tym samym podkreli doskonao ycia wiecznego i spraw duchowych. Biblia (ST) - 1) Wraz z grzechem pierworodnym czowiek utraci niemiertelno. Odtd jego ycie bdzie naznaczone pitnem mierci, ktra zakoczy ziemskie trudy. Bg mwic do Adama i Ewy: prochem jeste i w proch si obrcisz. ukazuje im, jak kruche jest to wszystko, co wie si z ludzk egzystencj. 2) Ksiga Koheleta- W nieodwracalny i stay porzdek wiata (Nic nowego pod socem) wpisuje Kohelet ycie ludzkie (Marno nad marnociami i wszystko marnoc~. To, co doczesne

(dobra materialne, yciowe troski, a nawet cierpienie), jest mamoci. Wszystko przeminie, a czowiek nigdy nie zgbi sensu istnienia, dlatego te powinien zaufa Bogu i oprze swe ycie na wierze, by tym samym y godnie. Mitologia - Prometeusz stwarza czowieka z gliny i ez. Ten symboliczny opis wskazuje, e w ycie ludzkie wpisane jest przemijanie (glina symbolizuje krucho kondycji czowieka) i cierpienie (zy). Heraklit z Efezu - Uzna, e obraz wiatajest dynamiczny. Prezasad wiatajest ogie, ktry ustawicznie przemienia si w inne pierwiastki. mier jed nych oznacza narodziny drugich. W ten sposb panta. rhei (wszystko pynie), w przyrodzie trwa bezustanny ruch i stawanie si rzeczy. Jednoczenie podkrela to przemijalno i mier rzeczy innych. Horacy "Exegi monumentum..:' Zgodnie ze staroytn maksym ars longa, vita brevis ("Sztuka trwa dugo, ycie krtko"), Horacy twierdzi, e jego poezja zapewni mu niemiertelno i saw u potomnych. Wedug niego to wanie twrczo ocala czowieka przed cakowitym zapomnieniem i przemijaniem (Nie wszystek umr). Podobn myl podejmie Jan Kochanowski w Pieni XXN, Ks. II. Horacy "Oda XI", Ks. I Podejmujc temat przemijania, zmiennoci ycia, jak i jego tajemnicy, poeta nawizuje do filozofii stoickiej i epikurejskiej. Nakazuje, by nie troszczy si zbytnio o czas przyszy, a poniewa mknie rok za rokiem jak jedna godzina, mwi, i naley korzysta z czasu (Carpe diem "Chwytaj dzie"). F. Villon "Wielki Testament" Gwnym tematem poematu jest przemijanie (nawizanie do popularnych w redniowieczu motyww vanitas). Villon nie tylko zastanawia si nad utrat si witalnych i przedwczesnym starzeniem, snuje take refleksje nad problemem przemijania w historii ("Ballada o paniach minionego czasu"). Wskazuje na zudno i nietrwao ludzkiej urody, na npywanie czasu i zawodno ludzkiej pamici. Przysowiowe stao sijujego pnesanie: Ach, gdzie sct niegdysiejsze niegi! Niekiedy

jednak autor odchodzi od tonu smutku i zadumy, a obrany przeze temat staje si przyczynkiem do ironii i niewybrednych dowcipw ("Ballada Wilona do swej miej"). J. Kochanowski "O ywocie ludzkim" (Fraszki to wszytko...) - ycie czowieka opisuje poeta zgodnie z filozofi stoick, nawizujc take do motyww vanitas. Cokolwiek posiadamy (np. pienidze, sawa) na tym wiecie, nie ma to wikszego znaczenia; poniewa wszytko to minie jako polna trawa. W yciu nie ma nic pewnego, a z czowieka, ktry zabiega o dobra doczesne, mieje si Fortuna... a moe Bg. ~. Kochanowski "Do gr i lasw" Ftaszka autobiograficzna; a zarazem refteksja nad yciem ludzkim w ogle, topowiada o minionych latach i burzliwym yciu poety, ktry sam siebie przyrwnuje do Proteusza. Czasy, ktre ju przeminy, daj mu jednak mdro yciow i rado pync z korzystania z chwili. d. Kochanowski "Pie XIX", Ks. II - Gwnym celem w yciu rozumnego czowieka jest, wedug poety, dobra stawa, ktr zapewni on sobie dziki wasnym talentom i umiejtnociom. Dobra stawa jest take sposobem na zapewnienie sobie pamici u potomnych (... A stara si, poniewa musi zniszcze ciao, Aby imi przynajmniej po nas tu zostato), czyli wieczno. M. Sp-Szarzyski "O krtkoci i niepewnoci na wiecie ywota czowieczego"-Spogldajc na ulotno i krtko ycia, poeta gani sam siebie za pogo za doczesnymi rozkoszami, ktra odwrcia jego uwag od spraw wiary. Czowiek powinien zrozumie, i te niestaie dobra nie przynosz szczcia i prowadz do grzechu. Jedynym za prawdziwym dobrem jest Bg. M. Sp-Szarzyski "O nietrwaej mioci rzeczy wiata tego" Mio do ycia doczesnego, zaszczytw, sawy, rozkoszy i zota, uwaa Szarzyski za niepen. Czowiek kocha bowiem to, co skazane jest na przemijanie, podczas gdy jedyn prawdziw mioci powin na by mio do Boga (wiecznej i prawej piknoci). M. Sp-Szarzyski "Epitafium

144

Rzymowi" Wiersz ma charakter refleksji nad zmiennoci historii. Ruiny dawnego Rzymu skaniaj poet do rozmyla nad upadkiem staroytnego imperium i narodzinami nowego, chrzecijaskiego (Dzi w Rzymie zwycionym Rzym niezwyciony (...) ley pogrzebiony). Jednoczenie zauwaa on, i prawem tego wiata jest nieustanna zmienno (to si popsowao, co byo nieruchome). W. Szekspir "Sonety" - Obok tematyki miosnej pojawiaj si w sonetach zagadnienia egzystencjalne, z ktrych gwnym jest przemijanie. Poeta ma pen wiadomo tego, e ... wszelkie stworzenie Jest doskonale przez chwil jedynie, a pikno kochanka kiedy przeminie, dlatego te traktuje swe poezje jako sposb na uwiecznienie urody ukochanego, wygranie wycigu z czarn damq (czasem), nawiksz rywalk czowieka. Tak wic mio bdzie dla Szekspira jedynie pretekstem do podjcia tematw eschatologicznych. W. Szekspir "Hamlet" - Kiedy Hamlet oglda na cmentarzu czaszk Jorika, bazna krlewskiego, snuje refleksj na temat przemijania i mierci. Niewiarygodne jest dla niego, i nawet po wielkich bohaterach (np. Aleksandrze Macedoskim) pozostan tylko szcztki koci i garstka popiou. Scena ta jest potwierdzeniem i dopenieniem wczeniej wypowiedzianych przez bohatera sw: Wszyscy tuczymy si na pokarm dla robactwa. Ttusty krl i chudy ebrak to tylko odmiana tej samej potrawy. W. Szekspir "Burza" - Monolog Prospera (akt IV, sc. I) porwnuje wiat do tworzywa literackiego, a ludzi do aktorwduchw. Jednoczenie wskazuje na to, i wszystko si na nim (wiecie) w nico obrci I niby zwiewne widowisko zniknie Bez Ladu. B. Pascal "Myli" - Snujc rozwaania nad miejscem czowieka w wiecie, Pascal zastanawia si, czym jest ycie ludzkie. Okrela je mianem: wspomnienie (pami) przejedajcego gocia jednodniowego, co oznacza, e wobec wiecznoci jest ono niczym, a ycie to zaledwie

jedna kropla w oceanie czasu. Pesymistyczne jest take to, i nikt nie bdzie o nim pamita, skoro jest on zaledwie jednodniowym gociem na tej ziemi. D. Naborowski "Krtko ywota" Midzy miercict, rodzeniem byt nasz ledwie moe Nazwan by czwart czci mgnienia - mwi o yciu ludzkim poeta. W wierszu swym uczy czowieka pogodzenia si z ulotnoci i krtkoci ludzkiego istnienia, porwnywanego tu do dymu, cienia czy nawet punktu. Jednoczenie zwraca uwag na nieodwracalno zdarze (Stoce wicej nie wschodzi, ktre raz minie) i wieczny bieg rzeczy. D. Naborowski "Do Anny" Jedyn nieprzemijajc wartoci dla Naborowskiego jest mio. Podczas gdy z cza sem wszytko przemija, z czasem bie Lata, uczucie jego do Anny nie zmieni si. D. Naborowski "Cnota grunt wszytkiemu" - Dobra ziemskie, godnoci, powodzenie w yciu, a nawet rodzina nie zapewniaj czowiekowi szczcia, bo i to wszytko mija, za nic wszytko stanie. Nawizujc do filozofii staroytnej poeta poucza, i jedynie cnota i pynca z niej sawa s wieczne i zapewniaj czowiekowi pene, prawdziwe ycie. . H. Morsztyn "wiatowa rozkosz" - Ironiczny tytu utworu ma na celu podkrelenie wartoci spraw duchowych i nietrwaoci dbr doczesnych. Poeta opisuje ycie ludzkie jako nieuchronne zmierzanie ku mierci i rozkadowi. Odraajce opisy gnijcych zwok ukazuj zudne pikno ciaa, jednoczenie zwracajc uwag czytelnika na sprawy duszy. Za Koheletem powtarza Morsztyn: Marno jest tego wiata smak nad marnociami, dodajc, i wielu ludzi hoduje tej wanie marnoci. Z. Morsztyn "ywot - sen i cie" -Podobniejak Pascal, Morsztyn opisuje istnienie czowieka w niezmierzonym oceanie czasu. Nasze ycie, nie do e krtkie i zudne, nieustannie zmierza ku mierci, a zgodnie z koncepcj vanitas nie pozostanie po nas na ziemi wicej nad znikomy cie. J. Baka "Uwagi o mierci niechybnej" Wszystko przemija, ludzkie ycie nie ma

adnej wartoci - t prawd prbuje Baka uwiadomi swoim czytelnikom w mnemotechnicznych wierszach. Zwracajc si do rnych stanw i grup wiekowych (swoiste nawizanie do redniowiecznego danse macabre), ukazuje przemijanie przede wszystkim jako proces stopniowego rozkadu ciaa. ,W. Goethe "Faust" - 1) ycie dokEora Fausta byo wycigiem z nieuba . galnym czasem. Faust, wiadomy swej x.;" p~egranej, peen pragnienia zdobywa ` riia dalszej wiedzy, dlatego wanie de cyduje si zawrze pakt z Mefistofelesem. W ten sposb odzyska modo w zamian za sw dusz. 2) Ostatnie sowa Fausta: Chwilo, trwaj! Jeste tak ptkna! zamykaj ycie uczonego. Maj one wymiar uniwersalny, poniewa odzmerciedlaj pragnienie kadego czo ;:.:' wieka utrwalenia na zawsze i zatrzymama w czasie tego, co w yciu pikne i wyJtkowe. , ~.1. Mickiewicz "Sonety krymskie" ("Bakczysaraj") Widok ruin patacu ogrodw - B akczysaraj u - ktre porasta buJna rolinno, rodzi refleksj o przemiJaniu i nietrwaoci dzie czowieka, a~ednoczenie niezmiennej potdze na A. Mickiewicz "Ruiny zamku w Baakawie" Pielgrzym, podmiot liryczny onetu, snuje refleksj nad dawn wietnoci zamku. Patrzc na jego ruiny, prbuje wyobrazi sobie dawne czasy, czasy wietnoci. Miejsce, ktre byo niegdy penym ycia orodkiem kultury, teraz porasta traw, a nad nim kr spy (ptaki symbolizujce mier). A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Poemat jest powrotem do przeszoci, do dawnej kultury szlacheckiej, ktra przemija i odchodzi w niepami. Tylko starsze pokolenie pamita dawne obyczaje, dlatego te tak czsto pojawia si w tekcie sowo: ostatni. Ostatni jest wic zajazd ostatnie s obyczaje czy przedmioty domowe, a Podkomorzy to ostatni, co tak poloneza wodzi. A. Dumas "Wicehrabia de Bragellonne"-Powie zamykajca cykl Dumasa ojca ("Trzej muszkieterowie" "d'Artagnan", "W dwadziecia

lat pniej") ukazuje przemiany, jakie zachodz we Francji za panowania Ludwika XIV. W niepami odchodzi epoka rycerzy, dawne obyczaje zastpuje sztywna etykieta, a moralno ustpuje miejsca rozwizoci. Odchodz take ostatni wielcy, ktrzy byli filarami dawnego wiata (krlowa Anna Austriaczka i muszkieterowie: Atos, Portos i d'Artagnan). E. Zola "Nana" - Scena mierci Nany, zeszpeconej chorob, rozkadajcej si jeszcze za ycia, obrazuje pozorno cielesnego pikna. Twarz bohaterki przypomina bezksztatn mas; z jej urody nie pozostao ju nic. Ten odraajcy widok ma take wymiar symboliczny: po mierci uwydatnia si caa zgnilizna moralna Nany i jej szpetota wewntrzna. B. Prus "Lalka" - Powie ukazuje spoeczestwo polskie w momencie przemian kulturowych, obyczajowych, historycznych i gospodarczych. mier Rzeckiego symbolizuje przemijanie wiata romantykw, wyjazd Ochockiego dezaktualizacj i utopijno idei pozytywistycznych. Przemina take wietno arystokracji, ktra staa si skostnia, konserwatywn i zamknit grup spoeczn. W miejsce starego wiata nastaje nowy: oparty na potdze pienidza i bezwzgldny. Jego przedstawicielami s Henryk Szlangbaum i Maruszewicz. H. Sienkiewicz "Quo vadis wiat kultury antycznej ukazany zosta w momencie jej rozkadu. Przemina dawna wietno Rzymu, a jej miejsce zaja amoralno i dekadencja. Odchodzenie tej kultury przyspiesza take fakt narodzin chrzecijastwa (nowej religii zyskujcej sobie wielu wyznawcw), jak i poar Rzymu wywoany przez Nerona, a zyskujcy tu wymiar symboliczny (ogie trawi i niszczy miasto, ktre skazane jest na zagad). Ch. Baudelaire "Padlina" Wiersz zbudowany jest na zestawieniu antytetycznym: modo i pikno postawione zostay obok mierci i rozkadu. Podmiot liryczny z naturalistyczn precyzj opisuje gnijce ciao toczone przez

145

czerwie, by zakoczy refleksj skierowan do swej towarzyszki, modej dziewczyny: Tak bdziesz kiedy, o wdziku krlowo, Po sakramentach ostatnich... W ten sposb podkrela nieuchronno losu - z ciaa ludzkiego po mierci nie zostanie nic. K. Przerwa-Tetmajer "Koniec wieku XIX" - Za przedmiot rozwaa obra poeta odchodzenie wieku XIX, a zarazem dawnych wartoci (przewartociowanie wszystkich wartoci). Wobec nowych realiw adna z dotychczasowych idei nie ma racji bytu, w ich miejsce nie pojawiy si jednak nowe. K. Przerwa-Tetmajer "Na Anio Paski" - Symboliczny obraz pyncych rzek (II strofa) oznacza upywanie czasu, jak i niemono jego powrotu. Towarzyszy temu dziwny dwik ni to paczu, ni to zawodzenia, skargi, ktry symbolizowa moe bl i cierpienie. W caej wypowiedzi lirycznej dominuje nastrj smutku i zadumy (I ju nie wraca nigdy fala, (...) I ju nie wraca nigdy z dala). J. Kasprowicz "Ksiga ubogich" Zgodnie z franciszkask filozofi ycia, podmiot liryczny uznaje mier i przemijanie za nieodczne czci ycia i boskiego planu. Czowiek, podobnie jak bohaterowie liryczni utworw, prostaczkowie boy, powinien to zaakceptowa: agwi si ognie boe? Zagasy...! e zagasty tak prdko (...) Nikt tu si temu nie dziwi. T. Mann "mier w Wenecji" Obraz Wenecji, miasta zmierzajcego ku zagadzie, ma charakter symboliczny. Domy zanurzajce si coraz bardziej w wodzie, odr gnijcych wodorostw, zaraza panujca w miecie to symptomy rozkadu, ktry symbolizuje przemijanie kultury klasycznej, opartej na antycznych i renesansowych wzorcach pikna. J. Lecho "Toast" - Tematem wiersza utrzymanego w konwencji katastroficznej jest przemijanie dawnego wiata, kultury, jak i wiadomo tego, e wszystko ju byo, a ludziom braknie nowych wartoci. Patrz: pogrzeb. M. Dbrowska "Noce i doie" Sowa Barbary: Wszystko mija, a nic si, nic si nie zmienia. Po

zotym tle wci pyn szare obtoki... obrazuj koncepcje czasu w utworze. Czas pynie wolno, toczy si w rytm narodzin i mierci, czyli nieuchronnego przemijania. Bohaterowie jakby nie zdawali sobie z tego sprawy, jednake zmiany zachodzce w ich yciu, a przede wszystkim ich dzieci, uwiadamiaj t prawd. J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" Powrt do Wilka po latach nieobecnoci uwiadamia Wiktorowi Rubenowi, i modo bezpowrotnie przemina. Mieszkanki dworu, dawniej mode i liczne panny, stay si dorosymi kobietami, ktre w niczym nie przypominaj znajomych sprzed lat. Ruben odkrywa take, jak bardzo zmieni si on sam; czas sprawi, e sta si czowiekiem zgorzkniaym i przygaszonym, bezskutecznie szukajcym dla siebie ratunku w przeszoci. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" 'W swych opowiadaniach Schulz buduje obraz tradycyjnego miasteczka ydowskiego z tajemniczymi sklepami cynamonowymi, sprzedawcami magami, uliczkami przypominajcymi labirynt. Miasteczko skazane jest jednak na powoln zagad. Jego pikno ustpuje miejsca nowej dzielnicy (Ulicy Krokodyli) symbolizujcej cywilizacj i kultur masow. J. Czechowicz "hildur, baldur i czas" - Przemijanie, upyw czasu, rozdzieli kochankw. Hildur z chopca staje si miczyzn i nadchodzi taki moment, kiedy opuszcza Baldura. Starzec z kosct, okrutny czas, nie chce, by kochankowie razem doszli do czarnych strug, by ich mio trwaa. Zatem w poemacie Czechowicza przemijanie to przede wszystkim przemijanie uczu. Poezja W. Szymborskiej, nazywana przez sam poetk monoci utrwalania i zemst rki miertelnej, podejmuje nieustannie problem przemijania. Bliska filozofii Heraklita z Efezu ("W rzece Heraklita") i egzystencjalizmowi, mwi ona, e: Nic dwa razy si nie zdarza i nie zdarzy ("Nic dwa razy"), dodajc w innym wierszu: I cokolwiek uczyni, zamieni si na zawsze w to, co uczynilam ("ycie na poczekaniu"). Przemijanie pojmuje jako

dramat, a zarazem tajemnic ludzkiej egzystencji, tym boleniejsz, e prowadzi do nieuchronnego koca. Jednoczenie porusza uniwersalne i niezmienne problemy obecne od wiekw w yciu ludzkim i nie poddajce si procesowi przemijania (np. "Zdumienie", "Buffo", "Bez tytuu"). G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Akcja powieci (pozornie zamla~ita w stu latach) obejmuje dzieje rodziny Buendiw od czasw podboju Ameryki Poudniowej po wiek XX. Najistotniejsze dla koncepcji czasu jestjego pojmowanie jako idei wiecznego powrotu (patrz: powrt), przy jednoczesnym podkrelaniu upywu lat. Wida to, gdy obserwujemy histori Macondo miasteczka, ktre powstao w rodku dungli, przeyo swj rozkwit, by wreszcie dy ku zagadzie. W ten sposb historia, pync nieustannie, zatoczya krg i zamkna si. A. Camus "Notatniki" - Ksika w niczym nie przypomina klasycznych pamitnikw czy dziennikw; jest zbiorem notatek z podry, szkicw do powieci czy dramatw, a take lunych refleksji na tematy egzystencjalne. Camus, walczc z wasn pamici (zacz j traci w do modym wieku), stara si ocali od zapomnienia to, co byo dla najwaniejsze, zatrzyma czas w miejscu. Wida jednak, i czas pynie nieuchronnie, zmieniajc diametralnie autora "Notatnikw" Wiersze H. Powiatowskiej, poetki zmarej przedwczenie na nieuleczaln chorob serca, nawizuj do egzystencjalnego pojmowania yciajako "bytu ku mierci". Tragiczny dla niej jest nie tylko upyw czasu, ale i to, e zmienne ycie czowieka wpisane zostao w a nazbyt stay wiat ("Koniugacja", "Czy wiat umrze..."). Cho prbowaa wyjani samej sobie tajemnic ycia i przemijania ("Wizyta", "Heraklicie - przyjacielu"), nigdy nie pogodzia si ze swym losem ("Zawsze kiedy chc y..."). Z. Kucwna "Zatrzyma czas" Na poy poetyckie wspomnienia znanej polskiej aktor ki obejmuj czas od dziecistwa po wiek dojrzay. Autorka, pomimo wielu

przykrych dowiadcze (w tym cikiej choroby), nie traktuje przemija nia i starzenia si nostalgicznie i ze smutkiem. Stara si za to "zatrzyma czas", czyli ocali dla siebie to, co bezpowrotnie mino, a czyni to z ogromnym sentymentem i ciepem. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Stary egzemplarz "Dziejw" Herodota sta si dla Almasy'ego nie tylko ukochan lektur, ale i wasnym dziennikiem. Wpisujc na marginesach ksiki swoje notatki, wklejajc dodatkowe kartki, na ktrych do lakonicznie opisywa swe dowiadczenia, poczy wielk histo spisan przez Herodota z histo wasn, jakby chcc udowodni, e nic nie mija do koca i tworzy cao wielkiej ukadanki, ktr s dzieje wiata i czowieka. * "Vanitas vanitatum et omnia vanitas" ("Marno nad marnociami i wszystko marno"). (Ksiga Koheleta) "Panta rhei" ("Wszystko pynie"). (Heraklit z Efezu) * "Niepodobna wstpi dwukrotnie do tej samej rzeki". (Heraklit z Efezu) * Czas ucieka, mier goni, wieczno czeka. (przysowie redniowieczne) * "Jeeli chcecie, aby o was nie zapomniano po mierci i zgniciu, to albo piszcie rzeczy warte czytania, albo czycie rzeczy warte napisania". (B. Franklin) * "Cokolwiek w sobie ma ten wiat odmienny, Wszystko przemija jako jednodzienny Kwiat, ktry piknie si rozwinie rano, a w poudnie zaginie". (Sz. Zimorowic) * "Nawet gdy stanie ci zegarek, twj czas pynie dalej". (R. Hendel) * "Czas to nie trwanie, lecz uciekanie". (J. Kurek) * "Istota wspomnie polega na tym, e nic nie przemija". (E. Canetti) * "ycie ma to do siebie, e nie mona go powtrzy". (Z. Trzaskowski) * "Czy moecie sobie wyobrazi, e nasze czasy uchodzi kiedy bd za dawne dobre czasy?" (Z. Petan) * "Czemu ty si, za godzino, z niepotrzebnym mieszasz

146

lkiem? Jeste - a wic musisz min. Miniesz - a wic to jest pikne". (W. Szymborska) * "My nie umrzemy nigdy (...) Umiera tylko czas. Przeklty czas (...) Kiedy kochamy si, stajemy si niemiettelni i niezniszczalni, jak bicie serca, jak deszcz lub wiatr". (E.M. Remarque)

Przyja Przyja Duchowa, emocjonalna i platoniczna wi czca dwoje lub wicej ludzi, oparta na wzajemnym zrozumieniu, wsplnych dowiadczeniach. Literackie przykady przyjani wskazuj, e zwizek taki koczy si zazwyczaj wraz ze mierci jednego z przyjaci. Biblia (ST) - Dawid, przyszy krl Izraela, przyjani si w modoci z Jonatanem, synem krla Saula. Dziki niemu Dawid uchodzi z yciem z obozu krla. Dla Jonatana wan iejsze s wic wizi przyjani od mioci synowskiej. Homer "Iliada" - Patrokles, przyjaciel ' 'Achillesa, bezskutecznie namawia swego druha, by ten wzi udzia w wojnie z Trojanami. Odziany w zbroj Achil' lesa, Patrokles wyrusza do walki, a na stpnie ginie z rki Hektora, ktry znie, Waa jego zwoki (odziera je z szat i wydaje psom na poarcie). Zrozpaczoy Achilles mci si na Hektorze za ten niegodny czyn, nie tylko zabijajc go ; w pojedynku, ale te profanujc jego ciao. " F. Villon "Wielki Testament" "Zapisy", ktre Villon czyni w swoim testamencie poetyckim i yciowym, przeznaczone s zarwno dla jego nieprzyja~i, jak i najbliszych druhw. Wrd , ;;obdarowanych" znaleli si jego towa rzysze zabaw i hulanek, a take zodziejskich eskapad, ktrych autor charakteryzuje z waciw sobie swad (Ragier mistrz Iacenty (...) choby miat przeda, ` biedny dzibek, to, czem okrywa nagie udko, y gna bez plndrw i bez gaci (...) ,.Pod

Szyszk" ku swey wierney braci). Z utworu wyania si obraz przyjani opartej na zamiowaniu do peni ycia, ~mnstwem niebezpieczestw, ajednak trwaej. W. Szekspir "Romeo i Julia" Przyja Romea i Merkucja przypomina tnitologiczn przyja Patroklesa i Achillesa. Romeo, na wie o mierci przyjaciela, ktry zgin w pojedynku z ric kuzyna Julii, nie waha si go pomci. Za zabicie Tybalta zostaje wygnany z Werony. W. Szekspir "Hamlet" - Jedynym przyjacielem Hamleta jest Horacy, cakowite przeciwiestwo ksicia: chodny, opanowany racjonalista. Dochowuje wiernoci Hamletowi do kocajego dni. Zawsze lojalny i oddany, jest jego jedynym powiernikiem. Pozostaje przy nim do koca, kiedy ksi, ugodzony przez Laertesa, umiera. Zadaniem Horacego bdzie przekaza wszystkim histori duskiego krlewicza. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Listy Wertera adresowane s do jego przyjaciela, Wilhelma. Zayo midzy nimi musiaa by dua, skoro Werter nie waha si zwierzy mu si ze swoich najskrytszych marze i pragnie. Take Wilhelmowi wyjawia zamiar popenienia samobjstwa. Po mierci Wertera Wilhelm spisuje dla wspczesnych i potomnych histori nieszczliwego przyjaciela. Patrz: list, retrospekcja. A. Mickiewicz "Przyjaciele" Jest to obraz przyjani dwch kumw, Leszka i Mieszka, opartej na sownych obietnicach i zapewnieniach. Jednak w sytuacji prawdziwego zagroenia (gdy zaskakuje ich niedwied) Leszek ucieka na drzewo, pozostawiajc przyjaciela samego i bezbronnego. Bajka koczy si przysowiowym dzisiaj moraem: prawdziwych przyjaci poznajemy w biedzie. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIIpatrz: pokolenie stracone. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Przyja Katarzyny i Heathcliffa rodzi si we wczesnym dziecistwie. Za przyzwoleniem pana Earnshawa dzieci spdzaj razem wikszo czasu (zarwno na zabawie, jak i na nauce, ktra nie jest ich mocn stron). Z

czasem tworz si midzy nimi niezwykle silne wizi emocjonalne, oparte na podobiestwie charakterw i zainteresowa, ktre w latach modoci przerodz si w mio. Patrz: mio trudna. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Powie Dumasa ojca, jak i dalsze czci cyklu, opowiada o przyjani Atosa, Portosa, Aramisa i d'Artagnana. Wszyscy czterej su krlowi i krlowej, walcz przeciwko kardynaowi Richelieu, nieustannie ryzykujc yciem. czy ich nie tylko kaera onierska, ale przeycia osobiste, wsplne radoci i cierpienia. By ocali zagroonego przyjaciela, skonni s nadstawi gow (Jeden za wszystkich! Wszyscy za jednego!). Po opuszczeniu muszkieterw spotykaj si ponownie w dwadziecia lat pniej. B. Prus "Lalka" - 1) Spord wielu przyjaci Wokulskiego najbardziej oddany mu jest Ignacy Rzecki. W przeszoci wpaja mu ideay patotyczne, dziki czemu Wokulski trafi do powstania styczniowego. Rzecki, ktry pniej zosta subiektem w sklepie przyjaciela, nie tylko pomaga mu w interesach, ale take stara si wpyn na jego ycie osobiste (marzy mu si maestwo Stacha z pani Stawsk). W rzeczywistoci jednak nie jest w stanie wpyn na Wokulskiego ani te zmieni kolei jego losw. Umiera samotnie, wkrtce po znikniciu przyjaciela, ktremu powici niemal cae swoje ycie. 2) Przyjacielem Wokulskiego jest take doktor Szuman, ktrego Stach pozna na Sybei. Szuman, czowiek sceptyczny i trzewo mylcy, krytycznie patrzy na swego przyjaciela, gdy ten zakochuje si w pannie ckiej. Podobnie jak Rzecki, nie jest w stanie wpyn na Wokulskiego; a szkoda, bo jego rady mogyby ocali gwnego bohatera "Lalki". H. Sienkiewicz "Trylogia" - 1) Przyja pana Woodyjowskiego i Zagoby zaczyna si we wczesnej modoci "Maego Rycerza" i trwa a do jego mierci. cz ich przeycia wojenne, ale take osobiste (Zagoba pomaga Woodyjowskiemu po mierci Anusi Borzobohatej, maestwo

pana Michaa, ktrego wielkim rzecznikiem by Zagoba). Po mierci Woodyjowskiego Zagoba zaopiekuje si owdowia Bak. 2) Przyja Zagoby ze Skrzetuskim i jego on, Helen, przeradza si w wi niemal rodzinn. Zagoba zostaje ich domownikiem, ukochanym ojcem, a dla ich dzieci dziadkiem. 3) Pocztkowa niech i awers;ja Kmicica i Woodyjowskiego z czasem przeradza si w prawdziwy szacunek, a nawet zacztek przyjani. Woodyjowski nie tylko darowuje ycie Kmicicowi, ale take uczy go wadania szabl, doskonalenia onierskiego rzemiosa. H. Sienkiewicz "Quo vadis?" Przyja Petroniusza (artysty, czowieka trzewo mylcego, a nawet cynika) z Markiem Winicjuszem przypomina przyciganie si dwch przeciwiestw. Wraz z odchodzeniem Winicjusza od ycia wiatowego (uczestnictwo w zabawach na dworze Nerona) na stron chrystianizmu wizi czce go z Petroniuszem sabn. Zapomina niemal, jak bardzo pomaga mu przyjaciel w zdobywaniu ukochanej Ligii. Kiedy Petroniusz umiera, jego dawny przyjaciel jest ju nawrconym chrzecijaninem, oddanym swej wierze. H. Sienkiewicz "Rodzina Polanieckich" Stanisaw Poaniecki, czowiek interesu i karierowicz, zawiera znajomoci z ludmi rnych rodowisk. Bliski jest mu dekadent Bukacki, a take Bigiel, wsplnik w interesach. Przyja z Maszk, jednoczenie poczona z interesami, nie przeszkodzi Poanieckiemu nawiza romans z jego on. Wizi emocjonalne z innymi ludmi traktuje do powierzchownie. Jedyn prawdziwie blisk mu ~:.,;.. ~b jest pani Emilia, matka zmarej p~edwczenie Lidki powiernica i doradGzyni Poanieckiego,~ktry w stosunku do ,tZteJ bdzie zawsze lojalny. ;~.. Zeromski "Ludzie bezdomni" - In~ymer Korzecki i Tomasz Judym nale ~. tej samej grupy ludzi, tj. ludzi bez~nnych. O ile jednak Judym ma wyty `:; szony cel w yciu i zdaje sobie spraw ~ swego posannictwa, o tyle Korzecki,

147

v:~tiespokojny duch, dekadent, poszukuje tupowiedzi na pytanie o sens ycia. ~yja z Judymem jest jednym z najw&niejszych wydarze w jego yciu, ~xmiewa mobilizuje go i daje mu opar~t; me jest jednak na tyle silna, by ~pwstrzyma go przed samobjstwem. P'atiz: samobjstwo. ~ g~. Fitzgerald "Wielki Gatsby"- Jedr~im z wtkw powieci jest przyja ~iidzy Gatsbym, nuworyszem o wielItim sercu, a Nickiem, przedstawicielem jadnej z najbardziej powaanych rodzin ~nrykaskich. Nick jako jedyny od' :~ywa w Gatsbym prawdziwie dobrego, ~: zarazem nieszczliwego czowieka, ktbry znacznie przewysza ludzi z tzw. vyszych sfer prawoci charakteru (std tytu utworu). Gatsby wybiera Nic'.~ na przyjaciela i zaufanego powiernika swojej histoi miosnej; on tejako jdyny bdzie zna prawdziw przyczyt~ mierci Gatsby'ego. Patrz: mier (bohaterw literackich). ~M. Remarque "Trzej towarzysze" -`Przyja trzech towarzyszy wyrasta w~rd wojennego niebezpieczestwa, na polach bitewnych. Karl, Lenz i Robby to przyjaciele, midzy ktrymi nie ma rywalizacji i wynikej z tego zawici. Nawet mio Robby'ego do Pat nie zniszczy tego zwizku. A. de Saint-Exupery "Ziemia, planeta Ipdzi" - Powie ta jest przejmujcym obrazem przyjani midzy lotnikami obsugujcymi poczt lotnicz. Jakkolwiek nie widuj si oni czsto, a ich spotkania trwaj krtko, cz ich: wsplnota dowiadcze, wykonywany zawd i strach przed mierci. Dziki tej przyjani poznaj najwaniejsz prawd yciow, e by czowiekiem to wanie by odpowiedzialnym. mier kadego z lotnikw stanowi memento dla pozostaych, poniewa losy tych ludzi niewiele rni si od siebie. A. de Saint-Exupery "May Ksia" - Spotkanie Maego Ksicia z lisem to lekcja wspaniaej przyjani. Lis tumaczy mu, i najpierw naley oswoi drugiego czowieka, by potem przywizywa uwag przede wszystkim do jego charakteru i duszy, bowiem:

Dobrze widzi si tylko sercem. Najwaniejsze jest niewidoczne dLa oczu. Lis ostrzega take Ksicia, e przyja niesie ze sob ryzyko ez, zwaszcza gdy przyjacioom grozi rozstanie. E.M. Remarque "Luk Triumfalny" - Doktor Ravic i Morozow to uchodcy z dwch pastw totalitarnych, Niemiec i porewolucyjnej Rosji. Obaj nie maj powrotu do ojczyzny, a samotno i wyobcowanie w Paryu sprzyjaj zawizaniu si midzy nimi przyjani, opartej na wzajemnej pomocy (Morozow znajduje prac dla ukochanej Ravica, a take udziela mu schronienia po repatacji). R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - Jest to powie o przyjani w czasach szczeglnie trudnych - speniajcej si apokalipsy, czasach pogardy. Bohaterw utworu charakteryzuje modzieczy idealizm, uwikanie w histo, potrzeba wielkiej bliskoci z drugim czowiekiem. Ich przyjanie czsto musiay zdawa trudny egzamin, gdy trzeba byo dzieli si nielicznymi nabojami lub i na pomoc koledze pod gradem niemieckich kul (tak Jerzy uratowa Zygmunta). Kolumb, patrzc na posta Chrystusa na cmentarnym grobowcu, powiedzia: Szczycisz si, e umarle za ludzko, my umiemy umrze za jednego kumpla. W. Golding "Wadca much" Prosiaczek pocztkowo irytuje Ralfa swoim intelektualizmem i skonnoci do porzdkowania rzeczywistoci. Z czasem jednak okazuje si, e w trudnych sytuacjach Prosiaczek jest niezastpiony. Midzy chopcami rodzi si przyja. mier przyjaciela stanie si dla Ralfa bardzo silnym przeyciem - wtedy w peni uwiadomi sobie, jak dalece przeobrazi si rajski wiat wyspy. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Przyja w warunkach agrowych, wystawiona na zagroenie (ryzyko denuncjacji, obawa przed utrat ycia), jest jedn z niewielu radoci w yciu winiw. Przyja autora z profesorem N. opieraa si przede wszystkim na wsplnych zainteresowaniach i wzajemnym zaufaniu. Obaj pasjonowali si literatur, a rozmowy o niej byy rzadkimi chwilami ucieczki od

potwornej rzeczywistoci. Ta idylla trwata zaledwie trzy miesice - napisze pniej Grudziski. Profesora, cakowicie wycieczonego i schorowanego, odesano do innego agru. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - Przyja Adama Truska, Samuela Hamiltona i Chiczyka Li rozpoczyna si na krtko przed narodzinami Kaleba i Arona, synw Adama. Tych trzech przyjaci cz nie tylko wizy emocjonalne, ale te umiowanie wiedzy, dza poznania wiata i praw nim rz dzcych. Jednak tym, co ostatecznie scali ich przyja, bdzie wsplne poj mowanie istoty czowieczestwa jako prawa do wyboru drogi ycia. I. Shaw "Mode Iwy" -Przyja Noego Ackermana i Michaela Whitacre'a zaczyna si zupenie przypadkowo, bo w biurze wojskowym. Przetrwa ona ze zmiennym powodzeniem ca wojn, gdy to Michael bdzie pomaga sabszemu przyjacielowi. Rozczy ich dopiero mier Noego. J. Jones "Std do wiecznoci" Dwaj prawdziwi onierze w powieci: Warden i Prewitt przyjani si w sposb szczeglny, tzn. Warden traktuje Prewitta ostro, nigdy si za nim nie wstawia, sam mu przydziela kary, za Prew kpi z sierantaszefa, cakowicie lekceway jego sowa. W gruncie rzeczy obaj si podziwiaj i s bratnimi duszami, o czym powiedz sobie bardzo pno, po duej iloci alkoholu. Prawdziwi onierze wstydz si nazywania wprost swoich uczu. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryj ziemi" - Fray Mateo jest najbliszym przyjacielem Dieg o w klasztorze w Villa-Real. Przed nim mody dominikanin ujawnia swoje wtpliwoci dotyczce misji Inkwizycji i jej najwyszego urzdnika, padre Torquemady. Mateo wysuchuje przyjaciela ze spokojem, prbujc udzieli mu jakiej rady i przywrci wewntrzn rwnowag. Pniej, kiedy Diego zostanie sekretarzem Wielkiego Inkwizytora, zoy donos na wspbrata z klasztoru i, wydawao si, najbliszego czowieka. Przyczyniajc si do mierci Mateo, ostatecznie ulegnie Torquemadzie, podda si

uwodzicielskiej sile Inkwizycji. J. Andrzejewski "Idzie skaczc po grach" - Przyja Marka Kostki i Henryka Milsteina jest lekko zabarwiona erotyczn fascynacj. Henryk, starszy, nie jest w stanie oprze si chopicemu urokowi Marka. Zdaje sobie spraw, e mody czowiek w pewien sposb wykorzystuje go, traktujc jako gwarancj bezpieczestwa w obcym Paryu, ale nie jest w stanie odmwi mu swojej pomocy i wsparcia. A. Szczypiorski "Pocztek" Paweek Kryski i Henio Fichtelbaum zaczli si przyjani w szkolnych latach. Obaj pochodzili z rodzin inteligenckich, tyle e wojna zmienia status kadego z nich. W czasie wojny Henio ukrywa si, dopki nie zrozumia, e musi wrci do getta. Matka Pawa zaopiekowaa si take modsz siostr Henia. Obraz Polakw, ktrzy ratuj ydom ycie w imi przyjani, polemizuje z utartym dzi stereotypem Polaka - antysemity. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Garcia Marquez, zgodnie z konwencj realizmu magicznego, odmalowa obraz przyjani midzy Melquaidesem i Jose Arcadio Buendi. Melquaides uczy go rxtagii i alchemii, jest jego doradc, mistrzem i najlepszym przyjacielem. Nawet po mierci nie opuszcza domu Buendiw, ukazuje si na jego podwrzu i prowadzi dugie rozmowy z Jos Arcadio. R. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" - Bardzo pikna przyja Mc Murphy'ego i wodza Bromdena (patrz: przemiana). Tylko bowiem gbok przyjani mona tumaczy zakoczenie powieci (wdz udusi Mc Murphy'ego, ktrego przywieziono po logotomii). Sam znalaz w sobie tyle siy, aby aciec, tote nie chcia zostawia prcyjaciela na asce Wielkiej Oddziaowej, a przecie po zabiegu logotomii Mc Murphy funkcjonowa ju tylko jak rolina. U. Eco "Imi ry" patrz: ucze i mistrz. M.Ondaatje "Angielski pacjent" W willi San Girolamo, na pnocy Woch, w czasie ostatnich miesicy wojny, mieszka czworo ludzi, ktrych niespodziewanie pocz wojenne dowiadczenia.

148

Pozornie sobie obcy: Hana (kanadyjska pielgniarka, ktra stracia wszystkich krewnych), Caravaggio (zodziejaszek i byy szpieg), "oso" (hinduski saper si wcielony do angielskiej armii) oraz tytuowy bohater (czowiek przegrany, yjcy wycznie przeszoci), stwarzaj prawdziwy dom, gdzie stosunki midzyludzkie pene s przyjani, oddania i chci pomocy innym. Pomaga im to zapomnie o osobistych dramatach, ktrych dowiadczyli. * "C warte by byo ycie nawet w dostatku, ale bez przyjaci". (Arystoteles) * "Kiedy przyjaciel odchodzi, co we mnie umiera". (G. Vidal) * "Chcesz mie przyjaciela, bd przyjacielem". (R.W. Emerson) * "Przyja to poszukiwanie w obcym ciele wasnej wiadomoci". (H. Sakutaro) * "Im bardziej kochamy przyjaci, tym mniej. im schlebiamy". (Molier) * Przyjaciel wszystkich jest niczyim przyjacielem. (sentencja angielska) * "Nasi przyjaciele s tylko mniej lub wicej doskonaym upostaciowaniem naszych myli". (K. Mansfield)

Retrospekcja Retrospekcja (ac. retrospicio, retrospectum = spogldam w ty) - 1) odwoywanie si do faktw lub stadiw wczeniejszych jakiego zjawiska; 2) w utworze epickim jest to przywoywa nie wydarze wczeniejszych z punktu widzenia bohatera. Homer "Odyseja" - Dzieje wdrwki Odyseusza poznajemy z jego wasnej relacji. Podczas pobytu na dworze krla Feakw, Alkinoosa, Odys opowiada histori dziesiciu lat tuaczki. Wspomnienia doprowadza do momentu, gdy ksiniczka Nauzykaa znajduje go nieprzytomnego na brzegu morza. Horacy "Exegi monumentum" Horacy patrzy na sw twrczo z perspektywy czasowej. Uznaje j za pomnik rrwalszy ni ze

spiu, a siebie samego nie tylko za doskonaego poet, ale i za tego, ktry przybliy Rzymianom liryk greck. Patrz: autotematyzm. "Legenda o w. Aleksym" patrz: list. Francois Villon "Wielki Testament" - Powrt do lat modzieczych, jak i dorosego ycia, jest staym motywem utworu, ktry mwi przede wszystkim o przemijaniu. Poeta patrzy wstecz oczyma czowieka chorego, czekajcego na mier, ajednak czyni to z dystansem, bez patosu, za to z du doz ironii, mwic np. o modoci: A do mych lat podeszych mdioci iam poegnanie z ni oddala. K. Janicki Elegia VII (O sobie samym do potomnoci) - Utwr ma charakter autobiograficzny; prerenesansowy poeta stawia sobie samemu pomnik, jednoczenie opowiadajc o pocztkach swej twrczoci, latach nauki, mecenasach. Czyni to z perspektywy czowieka, ktrego czeka rycha mier. Patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Do gr i lasw" Jest to autobiograficzna fraszka, ktr poeta spisuje w podeszym wieku (rebrne w gtowie nici). W zwizej formie pisze o swoich podrach, o studiach, jak i o latach spdzonych na dworze. Spojrzenie w przeszo pene jest spokoju i zadumy, daje te poecie prawo do wypowiedzenia credo: ...a ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci. J. Kochanowski "Treny" Patrzc wstecz, podmiot liryczny (sam Kochanowski) idealizuje zmar crk. Urszulka przedstawiona zostaa nie tylko jako wyjtkowe dziecko, ale take jako dziedziczka talentu ojca (Safo sowieska). Taka konwencja artystyczna ma podkreli tylko bl i cierpienie ojca z powodu straty niezwykego dziecka. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Kiedy na murach Elsynoru pojawia si Duch, opowiada on modemu Hamletowi prawdziw histori mierci jego ojca. W rzeczywistoci Duch jest widmem zmarego Hamleta-ojca, ktre wraca do przeszoci i dokadnie rekonstruuje zbrodni. 2) Na cmentarzu Hamlet snuje wspomnienia dotyczce bazna krlewskiego, Jorika. Trzymajc w doniach

Jego czaszk, krlewicz wraca do lat, iciedy ten czowiek niewyczerpany w artach, niezrwnanej fantazji bawi ca y dwr i zajmowa si wychowaniem samego krlewicza. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Aby opowiedzie histori - Wertera, Wilhelm (przyjaciel bohatera) rekonstruuje jego dzieje, siga do przeszoci, wraca do korespondencji z Werterem. Powie jest nie tylko retrospek , tywnym ujciem historii miosnej, ale take historii przyjani midzy tymi dwoma mczyznami. G.G. Byron "Giaur" - Spowied GiauTa, bdca rekonstrukcj losw bohate~, to powrt do bolesnych wspomnie z pneszoci, a zarazem podsumowanie ~,ycia. Giaur nie auje, e zamordowa ....~iassana, jedynym prawdziwym blem jest dla niego wci wiadomo utraty Leali A: Mickiewicz "Romantyczno" 'Nieskadna opowie Karusi, szalonej ~iewczyny, to dokadny obraz jej prze`oci, mioci do Jaka. To, co innym Vvydawaoby si tu retrospekcj, dla Ratusi jest teraniejszoci; czas zatrzyma si dla niej dawno temu, przed ~erci ukochanego. Patrz: szalestwo. A: Mickiewicz "Dziady" cz. II - Kady z' duchw pojawiajcych si na obrzdzie (z wyjtkiem widma modzieca) wraca do przeszoci, do swego ycia na ziemi, by szuka tam przyczyny, dla ktrej nie moe znale spokoju po mie- rci. Patrz: zjawy - upiory - wampiry. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV - Tumaczc Ksidzu sw filozofi ycia opart na uczuciu, Gustaw wraca do lat mioci do Maryli, by udowodni, e taki zwizek dusz jest silniejszy nad rozumowe pojmowanie wiata czy prawdy wiary. Dla bohatera opowiadanie tych wydarze, wskrzeszanie przeszoci, jest tak samo bolesne, jak ich przeywanie. Patrz: mio trudna. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - patrz: uczta wieczerza - przyjcie. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" - 1)

Opowie Gerwazego to dla starego klucznika powrt do przeszoci, widzianej teraz czysto subiektywnie. Stolnik Horeszko urasta do rangi jedynego sprawiedliwego, a Jacek Soplica widziany jest jako hulaka i morderca. To spojrzenie w przeszo, ubarwione emocjonalnie, ma wzbudzi w hrabim uczucie nienawici do rodu Soplicw. 2) Umierajc, Jacek Soplica spowiada si i wraca do przeszoci, by ukaza, jak z warchoa i hulaki sta si patriot i emisariuszem. Spowied ta da podstaw do jego pomiertnej rehabiitacji. J. Sowacki "Testament mj" Podobnie jak Villon, Sowacki w formie testamentu poetyckiego podsumowuje swe ycie. Obok motyww egnania si ze wiatem i przyjacimi, pojawiaj si odniesienia do przeszoci poety, tragicznej i niedocenionej przez wspczesnych (Imi moje tak przeszto jako blyskawica I bdzie jak dwik pusty trwa przez pokolenia "). E.A. Poe "Opowieci niesamowite" Wikszo opowiada zostaa ujta w konwencj retrospekcji, gdzie narratorem jest gwny bohater. Zadziwiajce jest to, e o zbrodniach ("Czarny kot"), wynaturzeniach ("Berenice") czy obsesjach ("Przewczesny pogrzeb") opowiada on niemal ze spokojem, zauwaajc jednoczenie patologiczne cechy swego charakteru. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Powie ma form retrospekcyjnej relacji o dziejach rodw Earnshaww i Lintonw. Jednym z dwch narratorw jest Nelly Dean, gospodyni najpierw w Wi chrowych Wzgrzach, a potem w Drozdowym Gniedzie. Jej spojrzenie na przeszo jest emocjonalne i subiektywne, czsto krzywdzce dla osb, o ktrych opowiada (Heathcliff), lub idealizujce pewne postacie (Edgar Linton). Wbrewjej intencjom ani pan Lockwood (jej suchacz), ani czytelnik nie odbiera bohaterw tak jednoznacznie jak ona. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Wikszo retrospekcji w powieci dotyczy osoby Milady. Zarwno opowiadanie Atosa o rzekomo nie yjcej onie - zbrodniarce, jak relacja lorda de Winter (mwi o

149

bratowej, ktra owdowiaa w zaskakujco szybkim czasie) oraz kata z Lille, ktry opowiada o bracie - mnichu uwiedzionym przez wystpn zakonnic, maj na celu uzasadni wyrok wydany na Milady przez muszkieterw. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Przedstawione tu w retrospektywnym ujciu powstanie styczniowe opisane zostao jako czas, gdy panowie bratali si z ludem, gdy najlepsi synowie rodzin szli walczy za ojczyzn. Dla Marty Korczyskiej by to okres mioci do Anzelma Bohatyrowicza, dla niego za najwaniejszy z punktu widzenia Polaka - patrioty okres w yciu. Powracanie do przeszoci ma uzmysowi modym (zarwno bohaterom powieci, jak i czytelnikom) wag walki narodowo-wyzwoleczej i zachowania tradycji patriotycznej. B. Prus "Lalka" - Pamitnik starego subiekta jest penym sentymentu spojrzeniem w lata dziecistwa (pocztek pracy w sklepie), jak i modoci (udzia w Wionie Ludw). Rzecki spoglda wstecz by odtworzy take losy Stanisawa Wokulskiego, najbliszego przyjaciela i pracodawcy. Dziki tym retrospekcjom czytelnik dowiaduje si, jak formowaa si psychika tych dwch bohaterw i co miao wpyw na ich pniejsze ycie. Ch. Dickens "Kolda proz, czyli opowie wigilijna o Duchu" - Duch przeszych wit Boego Narodzenia zabiera Scrooge'a w podr do przeszoci. Spojrzenie na lata dziecistwa i modoci, ponowne przeycie pewnych wydarze, ma uzmysowi bohaterowi, co zrobi ze swoim yciem i kim si sta. Patrz: pienidze, zjawy upiory - wampiry. S. eromski "Ludzie bezdomni" - Joasia Podborska, prowadzc swoje zapiski, koncentruje si nie tylko na sprawach biecych, ale wraca take do czasw dziecistwa, mierci rodzicw i samotnej walki o to, by utrzyma siebie i swoich braci. Wspomina take lata nauki, przyja ze Stasi Bozowsk. Odczytujc fragmenty jej dziennika, mona lepiej zrozumie t posta, jej motywacje i marzenia, z ktrych najwaniejszym jest posiadanie wasnego domu.

S. Wyspiaski "Wesele" - W utworze wielokrotnie rozbrzmiewaj echa rabacji chopskiej z 1846 roku, jednake weselni gocie znaj j tylko z opowia da. Postaci, ktra widziaa te wydarzenia, jest Dziad. Kiedy siga on myl wstecz, widzi tylko okruciestwo i krew, tak ywe w jego pamici, e w akcie II ukae mu si Upir, czyli sam Jakub Szela. M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" - Smak magdalenki ma czanej w herbacie z kwiatu lipowego przywouje obraz ciotki Leonii, ktra w swoim pokoju czstowaa Marcela gorcym naparem. To wspomnienie staje si dla narratora pocztkiem podry w czasie. Cofa si do przeszoci, jesz cze raz dowiadczajc wszystkich wrae sprzed lat. Uwiadamia te sobie niszczycielsk si czasu, ktry zmienia wiat i ludzi. Ale wdrwka w przeszo ujawnia te rda kompleksw, lkw, zahamowa Marcela, nabierajc tym samym charakteru podry w gb siebie. Patrz: podr/wdrwka. E.M. Remarque "Luk Triumfalny" Spotkanie Haakego w Paryu byo dla doktora Ravica impulsem do ponownego spojrzenia wstecz, na swoje ycie w hitlerowskich Niemczech. Widzc jeszcze raz przeladowanie, przesuchaniai mier ukochanej kobiety, umacnia si w decyzji o zabiciu dawnego oprawcy. J. Iwaszkiewicz "Panny z Wilka" Dla Wiktora Rubena powrt do Wilka i jego mieszkanek (po pitnastu latach xtieobecnoci) jest take powrotem wprzeszo. Spogldajc wstecz, widzi swe modziecze fascynacje, pierwsze kontakty erotyczne, a przede wszystkim riiezwyk atmosfer dworku. Ponowny przyjazd do Wilka rozczaruje go tylko, a dworek do koca ycia pozostanie dla niego miejscem z czasw modoci. Z. Nakowska "Granica" Zastosowana w powieci inwersja czasowa prowadzi czytelnika od punktu finalnego (mier Ziembiewicza) do przeszoci. Narrator stara si w ten sposb zbada motywacj bohatera i determinanty tego tragicznego wydarzenia.

M. Kuncewiczowa Cudzoziemka" Ra abczyska w ostatnim dniu przed mierci odbywa swoist podr w cza sie - przypomina sobie cae swoje ycie. Ta wdrwka w przeszo uwiadamia jej, e przegraa, stracia co bardzo cennego - rado ycia. Prbuje si zmieni, ale na to jest ju za pno. Z. Nakow~ka "Podniebna noc" Spotkanie przyjaci z modoci w schronisku grskim w Szwajcarii, jest dla nich wszystkich powodem do spojrzenia w przeszo mniej lub bardziej szczliw. Dla Teodory, gwnej bohaterki, powrt do modoci (tragiczna mio, usunicie ciy) stanie si impulsem do tego, by zakoczy ycie swoje i ukochanego kiedy mczyzny. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Ten cykl opowiada jest swoist podr w czasie. Narrator powraca do swojego dziecistwa. Jest to jednak powrt nie tylko do wydarze sprzed lat, ale przede wszystkim do sposobu odbierania wiata, do dziecicej wraliwoci i umiejtnoci dostrzegania rzeczy i zjawisk n iezwykych w otaczajcej rzeczywistoci. R. Graves "Ja, Klaudiusz" Rzymski cesarz, Klaudiusz, wraca w swych zapiskach do lat przed jego urodzeniem, ale przede wszystkim do wasnej przeszoci. Celem tej retrospekcji jest ukazanie, jak "kukucze jajo" w rodzinie cesarskiej, czowiek uwaany za niedorozwinitego psychicznie, zosta wadc Rzymu. Cz. Miosz "wiat (poema naiwne)" - W latach wojennej tragedii sposobem na oderwanie si od rzeczywistoci moe by dla lioety powrt do lat dziecistwa, do rodzinnego domu, a przede wszystkim do ojca, ktry potrafi wyjani wiat. J. Andrzejewski "Popi i diament" - 1) Maciek Chemicki i Andrzej Kosse cki wracaj mylami do lat powstania warszawskiego i do kolegw, ktrych stracili. Andrzeja to spojrzenie wstecz umocni w decyzji o walce z nowym systemem. Maciek natomiast zacznie si zastanawia nad sensem dalszej walki. 2) Szczuka nieustannie wraca mylami do przeszoci;

wspomina zmar w Ravensbruck on, swoje lata obozowe. Czasy te miny jednak bezpowrotnie, a obecnie najwaniejsza staje si przyszo Polski, dlatego te Szczuka musi zostawi za sob ycie osobiste. K. Moczarski "Rozmowy z katem" Tu retrospekcja siga dziecistwa Stroopa po to, aby mona byo si dowiedzie, jakie czynniki wpyn y na uksztatowanie osobowoci kata: mniej ni rednie zdolnoci modego Jurgena, ogromne oddziaywanie ojca, ktry wpoi mu kult siy i ducha pruskiego, atmosfera domu i wpyw matki. W swojej biografii, do czasu zagrania gwnej roli likwidatora getta, Stroop realizowa wzorzec Niemca, ktry wolno, cho systematycznie pnie si po szczeblach kariery wojskowej. T. Rewicz "Ocalony" Pozornie tyl ko ocalony czowiek patrzy za siebie i widzi wiat okruciestwa, dewaluacji wszystkich wartoci (jednakowo way cnota i wystpek), wiat spenionej apokalipsy. Spojrzenie w przeszo nakae mu szuka nauczyciela i mistrza, ktry pomgby mu w ocaleniu samego siebie. Patrz: pokolenie stracone. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - O tym, e opisywane przez narratora wydarzenia s retrospekcj, a on niejako odci si od wspomnie z innego wiata, wiadczy nie tylko uycie czasu przeszego w narracji. Wana jest take scena, w ktrej gwny bohater (take narrator) nie potrafi rozgrzeszy kolegi, ktry dla ocalenia ycia powici trzech ludzi. H. Krall "Zday przed Panem Bogiem" - Caa opowie Marka Edelmana jest obejrzeniem si za siebie, do czasu powstania w getcie (w jednym planie) i okresu pierwszych operacji na otwartym sercu (w drugim planie). W obu wypadkach rozmwca Hanny Krall pokazuje, jak stara si zdy przed Panem Bogiem osoni pomyk ycia ludzi skazanych na mier. To, e Edelman zosta w przeszoci kardiochirurgiem, wizao si z chci zmniejszenia dysproporcji liczb 1 :400000. K. Brandys "Jak by kochan" - Lecc z Warszawy do Parya, gwna bohaterka wraca mylami do lat okupacji i

150

jedynej yciowej mioci. Odtwarzajc wydarzenia z przeszoci (w do przypadkowy i chaotyczny sposb), stara si podsumowa swoje ycie, by znale odpowied na najwaniejsze dla niej pytanie: ,~jak by kochan?" W. Szymborska "Rehabilitacja" Dokonujc rozrachunku z socrealistycznym okresem twrczoci, poetka patrzy na siebie z przeszoci z dystansem, jednake daleka jest od pobaliwoci. Jednoczenie zastanawia si nad losem zarwno swoim (Syzyfa przypisanego do pieka poezji), jak i swej twrczoci. J. Andrzejewski "Bramy raju" Spowied uczestnikw krucjaty to przede wszystkim spojrzenie wstecz, do "korzeni" tej wyprawy. Analizujc wydarzenia minione, powoli otrzymujemy rzeczywisty obraz jej motywacji, daleki od religii i czysto osobisty. Patrz: krucj ata. A. Camus "Upadek" - Jean Baptiste Clamence opowiada przypadkowo poznanym (ale te wybranym) przez niego rozmwcom o swej przeszoci. Ta retrospekcja ukazuje przede wszystkim jego drog od wzitego adwokata do samozwaczego sdziego pokutnika, od zwyego czowieka (mniej wice~~ do tego, ktry powie: Jestem kocem i po~ztkiem, og~aszam prawo. A: Kowalska "Pestka" Opowiadanie Sabiny to do chaotyczna rekonstrukcja historii mioci Agaty i Borysa. Sabina moe jedynie domyla si pewtiych wydarze, gestw czy sw, ale jej wizja przeszoci (wzbogacona refleksjami natury etycznej i psychologicznej) bliska jest prawdzie. M. Waltari "Egipcjanin Sinuhe" - Sintihe, prawowity syn faraona, trepanator ktlewski, ktry nigdy nie zasiad na tronie Egiptu, opowiada o swojej przeszoci. Na pozr retrospektywna relacja j.st wspaniaym poczeniem wydarze z rycia bohatera z mitami i legendami ~r oytnoci (np. opowie o Minotauize, nawizanie do historii Mojesza). r~:-Philipe "Chwila westchnienia" Autobiograficzna opowie ony jednego z najsynniejszych aktorw francuskich, Gerarda Philipe'a, koncentruje si na:;ostatnich

miesicach ycia gwiazc~ra: To spojrzenie w przeszo, pene tnioci i cierpienia, ukazuje boyszcze tumw jako czowieka schorowanego, walezcego z chorob (nieuleczalny nowotwr) o choby jeden dzie ycia. M. Frisch "Homo Faber" - Inynier Max Faber opowiada o wydarzeniach, ktre stay si przyczyn jego tragedii i zmieniy cakowicie jego wiatopogld. Wraca do lat sprzed wojny i do opowieci waciwej o Sabeth, jego cr ce kochance. Patrz: ojciec. M. Biaoszewski "Pamitnik z powstania warszawskiego"Szczeglne spoj rzenie wstecz, na czasy powstania warszawskiego, polega na tym, e Biaoszewski opisuje wczesne wydarzenia jzykiem stylizowanym na mwiony. Uywane zdania, rwnowaniki zda, wyrazy nacechowane emocjonalnie czy onomatopeje maj peniej zobrazowa tamte dramatyczne dni. U. Eco "Imi ry" - Sdziwy Adso z Melku spisuje pod koniec ycia opowie o tajemniczych wydarzeniach w jednym z woskich opactw, ktrych by naocznym wiadkiem w modoci. Czyni to jednak nie z persektywy czowieka dojrzaego, starca, ale modzie ca, jakim by wtedy. Przedstawia swe wczesne uczucia i fascynacje, mwi o jedynej mioci, ale przede wszystkim koncentruje si na postaci swojego mistrza, Wilhelma z Baskerville. Patrz: ucze i mistrz. J. Duche "Cae ycie Marianny, czyli historia Francji" Dowcipnie napisana powie jest rozmow dwojga dzieci z Chronosem (Czasem), ktry oglda Francj od czasw Juliusza Cezara po II poow XX wieku. Rekonstruujc przeszo historyczn, Chronos wplata w ni szereg anegdot i opowieci o wasnym yciu. J. Hurt "Skaza" - Bohater nacrator, yjcy teraz w miasteczku na poudniu Europy, powraca mylami do przeszoci, romansu z Ann, tragicznej mierci syna, by ukaza, jak z powaanego polityka, wzorowego obywatela i ojca sta si czowiekiem anonimowym, dobrowolnym wygnacem.

Patrz: ojciec, syn, wina i odpowiedzialno. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Wszyscy mieszkacy willi San Girolamo s winiami przeszoci. Nieustannie wracaj do wydarze minionych, by tam szuka swej tosamoci. Okazuje si jednak, e wojna zatara w nich to, co wydawao si najwaniejsze-poczucie przynalenoci do swych czasw i do konkretnego miejsca. * "Opowiedz mi swoj przeszo, a powiem ci, jaka bdzie twoja przyszo". (Konfucjusz) * "Nic tak nie orzewia, nie dodaje animuszu, jak kpiel w czasie. Zawsze stosowaem t "chronoterapi" i zalecaemj moim czytelnikom, wysyajc ich albo do dalekich uzdrowisk, odlegych o tysice lat, albo do bliszych, gdzie trwa kojcy dzie wczorajszy". (J. Parandowski) * "My yjemy cieniem przeszoci, czym bdzie ya przyszo?" (E. Renan) * "Przeszo -jest to dzi, tylko cokolwiek dalej". (C.K. Norwid) * "Czas zmarnowany nie istnieje we wspomnieniach". (S. Kisielewski) * "Rzadko si do pamici w goci zbieram, A ona zawsze kamie mi wprost w oczy". (A.A. Achmatowa) * "Podwaja wasne ycie, kto przeszo rozwaa". (L. Kondratowicz) * "Trzeba ycie rozama na dwie wielkie poowy, Jedn godzin myli - trzeba w przeszo wrci; I przeszo jako obraz ciemniay i powy, Peny pobladych twarzy, ku socu odwrci... I ciga okiem wiata obrazu i cienie Jak lnice rozprynionych mozajek kamienie". (J. Sowacki)

a Rewolucja Rewolucja Gwatowny przewrt polityczny i spoeczny, polegajcy na obaleniu starego ustroju i ustanowieniu nowego. Rewolucja permamentna dokonujca si stale, etapami.

C.J. Rouget de Lisle "Marsylianka" - Utwr powsta w 1792 roku, a od 1879 roku je'st oficjalnym hymnem Republiki Francuskiej. By pieni podrywajc rewolucjonistw (dzieci ojczyzny) do walki z absolutyzmem o "wolno, rwno, braterstwo". Zgodnie z duchem myli owieceniowej, wzywa do obalenia tyranii w imi wolnoci jednostki. Karmaniola Pie przypisywana nieznanemu autorowi, staa si w czasie Rewolucji Francuskiej ulubion melodi do marszu, jak i akompaniamentem przy egzekucjach. Sowa jej mwi o Ludwiku XVI (wwczas ju uwizionym), ktry sprzeniewierzy si Francji, dlatego te rewolucjonici walczy z nim bd bez pardonu. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Uniwersalny obraz rewolucji przypomina wizj oszalaej ony hrabiego Hen ryka (...ale ja ci ogosz, co by byo, gdyby Bg oszala...). Win za wybuch rewolucji obarcza Krasiski nie tylko plebs, ale i zgnunia arystokracj. Obz rewolucjonistw przedstawiony zosta na wzr dantejskiego pieka, gdzie wiat tradycji i kultury zosta zastpiony przez wiat cielska. Jest to komedia "Nie-Boska", czyli ludzka (albo te szataska); od pocztku rozgrywana przez ludzi. Rzenicy, kamerdynerzy, lokaje, chopi i przechrzty protestuj przeciwko niesprawiedliwoci, ktra dotkna nie tylko ich, ale i ich =`~~':..;.przodkw. Na czele rewolucjonistw stoi Pankracy (jedyny sprawiedliwy w tym obozie), a ich duchowym przywdcjest Leonard (posta stylizowana na proroka, a jednak amoralna i wyuz~ana), traktowany jak czowiek-bg. :Okopy witej Trjcy, czyli obz arys'!::tokratw, skupiaj ludzi sabych, tchrzy i konformistw. Jeszcze przed osta `'v';:t,~zn klsk oddaj si w rce Pankracego. Jedynie hrabia Henryk popenta samobjstwo, by ocali swj honor. ~=~ocowa scena dramatu ukazuje Chrys;"~usa ingerujcego w "Nie-Bosk kome"' `.:;di", kiedy razi on gromem Pankracego,

151

oczenie udaremniajc dzieo catowitego zniszczenia. - ~: Dumas "W dwadziecia lat p~ej" - Epicki obraz rewolucji burua~yjnej w Anglii zosta przedstawiony ~rzez Dumasa ojca z waciw mu swo ~::~~d w ujmowaniu faktw historycz ~;;;~ych. Autor staje po stronie rojalistw ,,,;~:~~rla Karola I, ktrych uznaje za ludzi ~rawych, bronicych jedynie susznych ~sad. Purytanie (zwolennicy Cromwel`'_~) przedstawieni zostali jako fanatycy rsiigijni, ludzie okrutni, dcy za wszel! ~t cen do zgadzenia krla. Rewolucja koficzy si po mierci Karola I (zosta eity), kiedy to rzdy w Anglii przej `'Cliver Cromwell. Patrz: wadza/wadca, hiier (bohaterw literackich). A. Dumas "Pamitniki lekarza" Ta kilkunastotomowa powie opisuje dzieje rodziny Burbonw od przyjazdu ~arii Antoniny do Francji po okres terroru Jakobinw. Dumas przedstawia wasn teori dotyczc przyczyn wybachu rewolucji (ndza nizin spoeczych, demoralizacja na dworze krlewskim, rzdy absolutystyczne), a opowie sw ubarwia licznymi anegdotami z ycia synnych wwczas ludzi. Budujc obraz rewolucji, autor skupia si przede wszystkim na yciu gwnych bohaterw, czyli postaci fikcyjnych. Zatwno doktor Gilbert, hrabina de Charny i jej m, jak i Anio Pitou, bior udzia w waniejszych wydarzeniach historycznych, wpywaj na losy rewolucji w tym samym stopniu, co krl czy krlowa. B. Prus "Lalka" - Stary subiekt opisuje w pamitnikach wydarzenia Wiosny Ludw, w ktrych bra udzia. Przez wczesnych ludzi uznawana ona bya za rewolucj, poniewa sprzeciwiaa si porzdkowi ustalonemu na Kongresie Wiedeskim i skierowana bya przeciwko tyranii panujcej w wczesnej Europie. Rzecki bra udzia w Wionie Ludwjako kilkunastoletni chopak, ale do koca ycia bdzie wspomina swoje wojenne koleje losu. Walka bya dla niego potwierdzeniem idei napoleoskich, deniem do wolnoci w duchu I Cesarstwa. Na zawsze przypisze go do romantycznej

tradycji niepodlegociowej. S. eromski "Nokturn" - Poemat proz opisuje rewolucj 1905 roku, ktr eromski traktuje na rwni z powstaniami narodowymi. Gwnym bohaterem utworujest warszawska Cytadela, ktrej stoki usypane s z mazowieckiego piachu i prochw bohaterw narodowych od powstania listopadowego po 1905 rok. W ten sposb postawieni zostali obok siebie obrocy wolnoci narodowej i sprawiedliwoci spoecznej. Cay obraz rewolucji (emocjonalny, niekiedy ekspresjonistyczny) jest parabol losu polskiego, ofiary skadanej nieustannie z najlepszych synw narodu. S. eromski "Przedwionie" Obraz rewolucji w Baku skonstruowa eromski na podstawie opowiada naocznych wiadkw i skpych notatek w prasie. Miasto przypomina pandemonium, w ktrym tocz si walki na tle spoecznym i narodowociowym. Ulice Baku pene s trupw, a chodnikami pynie krew. Przeraajce s obrazy wiecw, na ktrych rewolucjonici pal kuky przedstawiajce znanych ludzi ze wiata polityki. Rwnie wstrzsajce s opisy grzebania zwok ofiar rozruchw. Na okres rewolucji przypada formowanie si wiatopogldu Cezarego Baryki, ktry od tej pory sympatyzowa bdzie z komunistami. Sam obraz wydarze bakuskich majednak ostrzec Polakw, do czego moe prowadzi komunizm. A.N. Tolstoj "Droga przez mk" - Trzytomowa powie opisuje dzieje Rosji w latach 1914-1918. Tostoj ju we wstpie pisze o przyczynach, ktre doprowadziy do wybuchu rewolucji lutowej, a pniej padziernikowej (zepsucie moralne wyszych klas spoeczestwa, sytuacja na dworze carskim, niesprawiedliwo spoeczna, zakamanie). Zebrania robotnikw, dziaalno konspiracyjna, wydawanie ulotek propagandowych powoli przygotowyway grunt dla przyszych wydarze. Obraz rewolucji splata si z losami gwnych bohaterw: Daszy, Katii, Roszczyna i Tieliegina, ktrzy zostali wcignici w wir

historii. Od samego pocztku Tostoj staje po stronie rewolucjonistw (w ich szeregach walczy Tieliegin, posta wyranie faworyzowana przez autora), przyznajc im racj polityczn. Jednoczenie czyni opisy dziaa armii carskiej i Kozakw przejmujcymi, by skaniay sympati czytelnika ku czer wonym. Znaczca jest tu historia Roszczyna, ktry przez dugi czas walczy po stronie biaogwardzistw, by ostatecznie (pod wpywem wasnych dowiadcze) przej do obozu przeciwnika. Tostoj mwi o tym tak, jakby bohater przeszed przemian pogldw politycznych w susznym kierunku. Kocowa scena powieci (wiec polityczny w moskiewskim Teatrze Wielkim), a take ostatnie sowa powieci: My walczymy na barykadach o prawa nasze i catego wiata, by raz na zawsze skoczy z wyzyskiem czowieka przez cztowieka!, s dowodem triumfu nowego ustroju, ktry - wedug autora - bdzie stopniowo si umacnia. S.I. Witkiewicz "Szewcy" Inspiracj dla Witkacego stay si wasne przeycia z czasw Rewolucji Padziernikowej. Obraz rewolucji w dramacie wyrasta take z katastroficznych przekona autora o kocu kultury i cywilizacji. Rewolucja ma charakter permanentny: od rzdw arystokracji przechodzi do ustroju dyktatorskiego (prokurator Scurvy i organizacja modzieowa Dziarscy Chopcy), by nastpnie wadz przejli tytuowi szewcy pod wodz Sajetana Tempego. Ostatecznie jednak rzdy przechodz w rce Hiperrobociarza i tpych biurokratw (towarzysz Abramowski i towarzysz X). Ostatnia scena utworu ma charakter wieszczy. Ukazuje, i dziaanie rewolucji jest destrukcyjne i prowadzi do zmechanizowanego porzdku spoecznego i politycznego, przed ktrym jednoczenie przestrzega. G. Orwell "Folwark zwierzcy" - Paraboliczny obraz rewolucji w folwarku zwierzcym odwouje si do mechanizmw przewrotu politycznego. Zwierzta wypdzaj gospodarza, by samodzielnie sprawowa rzdy w folwarku. Przywdcami

rewolucji s dwie winie: Napoleon i Snow-Ball; z czasem jednak pierwszy z nich zdobywa przewag. Rewolucja nie koczy si wraz z objciem folwarku przez zwierzta, ale trwa do momentu ugruntowania si rzdw Napoleona. Mechanizmy jej s p~oste: odsun od wadzy inne zwierz~ powoa policj polityczn (psy), ' ~t~le tzw. wsplnego wroga, do kt` rego nienawi podtrzymywaaby soli t~stno wrd rewolucjonistw i umac~aa autorytet rzdu. Efekt kocowy ~wolucji przypomina obraz folwarku ~' rzdw waciciela: jedynie winie ~~hodz teraz na dwch nogach jak ~owiek) maj jakikolwiek wpyw na `~y, podczas gdy pozostae zwierzta ':mnszone s do cikiej pracy. t~t~. Broniewski "Pokon Rewolucji p~dziernikowej"Tendencyjny i prop~gartdowy wiersz, utrzymany we wzniosej i patetycznej konwencji, m~vi o wiekopomnej roli Rewolucji Pa`~iemikowej. Gwnym tematem s ~iiany zaprowadzone w ZSRR i w Po~ce dziki temu wydarzeniu. Rewolucja ~yczynia si do uksztatowania lep~go ustroju politycznego, do poprawy ~nk8w bytowych robotnikw, jak ~it'.-~tniocnia pokj na wiecie. ~~,. Pasternak "Doktor ywago" Powie Pasternaka jest obiektywnym i-ealistycznym (momentami naturalis'tpcznym) obrazem wydarze z czasw Rewolucji Padziernikowej, opartym na ~teriale autobiograficznym. Tytuowy boh~ter to lekarz walczcy po stronie bfaych, uwiziony potem przez bols~ewikw i zmuszany do walki z biaogwardzistami. Dzieje ywaga maj zilu8trowa tez, e historia nie respektuje pt'aw jednostki i kady jest wpltany w jej wir. Dla gwnego bohatera mehanizmy historii s niezrozumiae, tt fozdwik midzy ideaami i ich reali~jjest nie do zaakceptowania. Autor ttie stroni od brutalnych i szczegowych opisw dziaa rewolucyjnych (m.in. dlatego powie przez dugie lata nie bya publikowana w ZSRR). Wyjtkowo drastyczne s sceny mwice o dziaalnoci Strielnikowa, jednego z najbardziej

152

fanatycznych rewolucjonistw, ktry bezlitonie rozprawia si ze swoimi wrogami (np. samosdy, tortury, egzekucje). Rewolucja seksualna - Termin oznaczajcy przemiany obyczajowe w zachodnim wiecie (Europa Zachodnia, USA), prowadzce do zerwania z tradycyjnymi normami moralnymi. Propagowaa ona wyzwolenie i rwnouprawnienie seksualne (tzw. wolna mio), potpiaa pruderi i ograniczenia seksualne w imi norm religijnych. Jej natenie przypada na lata szedziesite XX w. S. Mroek "Tango" - Dramat Mroka mwi o czasach po rewolucji obyczajowej, kiedy to moralno i tradycja zastpione zostay przez ostentacyjny immoralizm, anarchi i bezideowo. Prba dokonania kolejnej rewolucji, ktra przywrciaby dawny porzdek, koczy si niepowodzeniem. Artur, jedyny czowiek, ktry pragn powrotu wiata moralnoci i tradycji, ginie zabity przez Edka. * "Rewolucje walcz o wielkie sprawy, ale wynikaj z drobiazgw". (Arystoteles) * "Boe Wszechmogcy! Ta rewolucja jest Twoim dzieem!" (M. Robespierre) * "Kiedy kZo bierze si do rewolucji, winien wiedzie, e atwo j rozpta, ale trudno zaegna". (Mirabeau) * "Dyktatura to pastwo, w ktrym wszyscy boj si jednego, a jeden wszystkich". (A. Moravia)

Rodzina Rodzina Grupa osb poczonych ze sob pokrewiestwem (wizami krwi) lub powinowactwem (wejcie do rodziny dziki maestwu z jednym z jej czonkw); - rodzina patriarchalna - jej gow jest mczyzna; - rodzina matriarchalna - jej gow jest kobieta. Biblia (ST) - 1) Rodzina Adama i Ewy, czyli prarodzicw, daje pocztek caemu rodzajowi ludzkiemu. Ich synami s: Abel, Kain i Set. Dwaj ostatni s protoplastami plemion Kainitw

(wykltych przez Boga) i Setytw (bogosawionych przez Boga). 2) Rodzina Noego (jako jedyni ludzie uratowani z potopu) ma za zadanie odbudowa na nowo ludzko i ocali wiat przed cakowit zagad (w tym celu zabieraj na ark po parze z kadego gatunku zwierzt). 3) Rodzina Abrahama - patrz: ojciec, syn, ona. 4) Rodzina Lota - patrz: ona. 5) Rodzina Jakuba i Racheli ukochanym synem rodzicw by Jzef, znienawidzony przez starszych braci i sprzedany przez nich w niewol. Po latach, gdy Jzef osign wysokie stanowisko na dworze faraona, przebaczy braciom, sprowadzi starego ojca. Cay rd osiedli si w Gessen. 6) Ksiga Hioba - Jedn z klsk, ktre dotkny Hioba, bya utrata caego potomstwa; poniewa jednak znis on cierpienie z godnoci i nie zwtpi w sprawiedliwo Stwrcy, Bg obdarzy go nowym potomstwem. Biblia (NT) - 1) Rodzina wita - Jezus, Maryja i Jzef-to prototyp rodziny chrzecijaskiej, znany gwnie ze redniowiecznych apokryfw (motyw niezwykle popularny w tej epoce). Dla niej najwysz wartoci i dobrem jest wiara w Boga; religii podporzdkowuje si cae ycie. Tradycja katolicka podaje, e Jezus by jedynym synem Maryi, natomiast protestanci uwaaj, i mia on braci (por. k. 8, 19-21). 2) W naukach i przypowieciach Chrystusa ludzko traktowana jest jak wielka rodzina, ktrej ojcem jest Bg. Mitologia - 1) Rodzina bogw, ktrej gow jest Zeus, przypomina swoje odpowiedniki w ludzkim wiecie. Jakkolwiek zawiera si tu maestwa, znamy przykady licznych zdrad i sprzeniewierze, a bogowie chtnie obcuj ze zwykymi miertelniczkami (potomstwo z takich zwizkw nie wchodzi do rodziny bogw). Uczucia, jakie ywi do siebie bogowie, przypominaj te z rodzin ludzkich. 2) Rodzina Niobe - patrz: matka. 3) Rodzina Jazona, wygnana z Tessalii za zbrodnie Medei, schronia si w Koryncie. Jazon zdradzi on i zamierza si oeni z crk tamtejszego krla. Medea, chcc pomci zdrad ma, zabia obu ich synw, a krlewnie ofiarowaa

szat, od ktrej spon cay dwr. Sama ucieka do Kolchidy. 4) Mit tebaski - Rd Labdakidw, do ktrego naley Jokasta (ona Lajosa, a potem Fdypa - swego syna), obciony jest kltw bogw. Tragiczna wyprawa siedmiu przeciw Tebom czy historia Antygony to konsekwencje popenionego za. 5) Mit trojaski - Przedstawiona tu rodzina Priama ma charakter poligamiczny (wieloestwo). Priam, krl Troi, by ojcem pidziesiciu synw i pidziesiciu crek, owocw zwizku z Hekabe, innymi onami i naonicami. Najbardziej znani wrd jego potomstwa to: Kasandra, Parys i Hektor. J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - Aleksy by synem Eufemiana i Aglae, patrycjuszy rzymskich. Rodzice, po latach modlitw, obdarzeni zostali przez Boga potomkiem. W podzice za to prowadzili bogobojne ycie, wychowujc syna w poszanowaniu dla wiary. Wybrali mu te na on dziewic z cesarskiego domu, ktr jednak Aleksy opuci w noc polubn, zwracajc jej dane sowo. Cho Aleksy wyrzek si rodziny dla ycia ascetycznego i powiconego Bogu, rodzice nie zapomnieli o nim, a ona dotrzymaa danego mu sowa. Po mierci syna rodzice opakuj go, zarzucajc mu nieczuo, natomiast ona Aleksego wyzbywa si nadziei na lepsze ycie. "Kwiatki witego Franciszka z Asy~" - W "Pieni sonecznej albo pochwale stworze" w. Franciszek, na wzr Chrystusa, traktuje cay wszechwiatjak rodzin, ktrej ojcem jest Bg. Postrzegajc Boga panteistycznie, udowadnia, i kady z elementw makrokosmosu jest niezbdny, konieczny, dobry i godny pochway (std odrzucenie ascezy negatywnej polegajcej na umartwianiu ciaa). Legendy arturiaskie - Jedyn rodzin Artura s Morgan le Fay i Mordred, jej syn. Wedug niektrych wersji Mordred by owocem kazirodczego zwizku midzy rodzestwem, dlatego te jako syn krla mia prawo do korony. Morgan wraz synem zostali postawieni przez autorw legend

po stronie za, jako dni wadzy, nielojalni, kierujcy si wasnym dobrem. Mordred uwaany jest za zabjc krla Artura. J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" - W pieni Panny XII Kochanowski przedstawia wyidealizowany obraz rodziny ziemiaskiej. Ojciec spenia tu rol gospodarza, jedynie dogldajcego dobytku. Jego ona, skrztna gospodyni, pomaga mu w prowadzeniu gospodarstwa i winna by wzorem dla wszystkich kobiet. Rodzina wsplnie uczestniczy nie tylko w pracy, ale i w zabawie. Wnukowie, wzorem dziadkw, zwykli poprzestawa na maym i nade wszystko ceni cnot. J. Kochanowski "Treny" - patrz: crka, matka, ojciec, sen. W. Szekspir "Romeo i Julia" Przyczyn tragedii miosnej jest wa pomidzy dwoma rodami: Kapulettich i Montekich, do ktrych nale tytuowi bohaterowie. Wa zamienia si w nienawi po mierci Merkucja (przyjaciela Romea) i Tybalta (kuzyna Julii). Dalsze wydarzenia prowadz do mierci dwojga kochankw, ktra bdzie jednoczenie pojednaniem si dwch rodw. W. Szekspir "Hamlet" - 1) W rodzinie krlewskiej nad wizy krwi przedkada si wasne namitnoci i pragnienia. Klaudiusz zabija brata, by obj po nim tron. Zalepiona mioci Gertruda polubia uzurpatora zaledwie w dwa miesice po mierci ma. Jedynym pamitajcym o swych powinnociach wzgldem Hamleta-ojca jest Hamlet-syn, na ktrym spoczywa obowizek zemsty. 2) W rodzinie Poloniusza relacje oparte s nie tylko na mioci (bezgraniczne oddanie Ofelii ojcu), ale take na nieufnoci (gdy Laertes wyjeda do Parya, ojciec kaie go ledzi). Poloniusz podporzdkowuje si bez reszty Klaudiuszowi; zalepiony, nie waha si powici szczcia swej crki, by zadowoli wadc. W. Szekspir "Makbet" - patrz: m, ona. W. Szekspir "Krl Lear" - patrz: ojciec. Molier "witoszek" - patrz: dom. Molier "Skpiec" - patrz: dom, pienidze, crka. J.U. Niemcewicz "Powrt posa"

153

- 1) Rodzina Podkomorzego, ktry jest wzorem sarmaty owieconego, podporzdkowuje swe ycie sprawom ojczyzny. Podkomorzyna to doskonaa gospodyni, ona i matka. Walery, ich syn, jest posem na Sejm Wielki. 2) Rodzina starosty Gadulskiego to konglomerat rnych postaw. Sam Gadulski, pie`niac i konserwatywny szlachciura, eni si dla majtku. Starocina, zaczytujca si w zachodnich romansach sentymentalnych, to satyrycznie przedstawiona posta przypominajca czsto wwczas spotykane mode damy hodujce modzie na cudzoziemszczyzn. Jedynie crka starosty zdaje si prezentowa zdroworozsdkowe mylenie i nie ulega presji macochy ani ojca, gdy chc j wyda za Szarmanckiego. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Kiedy umiera matka Lotty, najstarsza crka powica si wychowa niu swego rodzestwa, zajmujc w domu miejsce matki. To z myl o modszych braciach i siostrach decyduje si polubi Alberta, ktry zapewni im opiek i pomoc finansow. J. Sowacki "Balladyna" - patrz: crka, matka. H. Balzac "Ojciec Goriot" patrz: crka, ojciec. H. Balzac "Eugenia Grandet" patrz: pienidze. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Rd Horeszkw, szlachecki, z tradycjami, koczy si wraz ze mierci stolnika Horeszki. Ostatnimi potomkami rodu s Zosia i Hrabia. Gerwazy, skarbnica wiedzy o rodzinie, dawny klucznik Horeszkw, bdzie namawia Hrabiego, by ten zemci si na rodzinie Soplicw. 2) Gow rodziny Soplicw jest Sdzia, brat Jacka, opiekun Tadeusza. Wizi rodzinne maj tu charakter tradycjonalny, cho oparte s na uczuciu i zaufaniu, a przede wszystkim na szacunku dla starszych. Jacek Soplica (pniej ksidz Robak) nie uczestniczy w yciu rodzinnym, rezygnujc z niego na rzecz dziaalnoci politycznej. Z. Krasiski ~"Nie-Boska komedia" M (hrabia Henryk), optany przez widmo Dziewicy, opuszcza swoj rodzin. Jest to pocztkiem tragedii: jego ona, Maria, traci zmysy i ogasza, e

jest poetk; jego syn, Orcio, lepnie w dziecistwie, a w wyniku tego yje we wasnym, odizolowanym wiecie. Matka nadaa mu na chrzcie imi: "Poeta", naznaczajc go w ten sposb. Tragedia rodzinna koczy si mierci oszalaej Marii, a potem przedwczesn mierci Orcia. E.A. Poe "Zagada domu Usherw" - Roderyk i Margaret Usherowie to ostatni potomkowie wiekowego rodu, chorzy i zdegenerowani. Brat ywcem grzebie sw siostr i udaje, i nie syszy jej. rozpaczliwych krzykw. Margaret, uwalnia si z "wizienia" i zabija Rode ryka. Zagada rodu to take zagada domostwa, ktre w momencie mierci rodzestwa rozpada si i ginie w wodach zapleniaego stawu. A. Dumas "Krlowa Margot" Akcja powieci obejmuje lata panowania ostatnich Walezjuszy. Po mierci Henryka II glow rodziny zostaje Katarzyna Medyc,jska. Bezkompromisowa i twarda, wymaga od swych dzieci cakowitego posuszestwa. Zmusza Magorzat do ~ubu z Henrykiem Nawarskim, wymusa na Karolu IX przystpienie do rzezi hugonotw, wciga synw do spisku przeciw krlowi Nawarry. Knowania Katarzyny prowadz do klski rodu Walezjuszw, a sama krlowa dowiaduje si z przepowiedni, i jej synowie umr bezpotomnie. Ich sukcesorem bdzie ~ienawidzony Henryk Nawarski. E~ Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) R~dzina Earnshaww (dzieci burzy), c2yli mieszkacy Wichrowych Wzgrz, t~ludzie nieujarzmieni, peni wewntrz~t~!ch sprzecznoci (dylematy Katarzyny). Dynamiczni, bezwzgldni (postpowanie Hindeya wzgldem Heathcliffa) i twardzi, zbliaj si do ywiow ciemnoci. Reprezentuj oni w powieci to; co nieskoezone. 2) Rodzina Lintonw (dzieci spokoju), czyli mieszkacy Drozdowego Gniazda, chc y spohojnie i beztrosko. Harmonijni i prostoduszni nigdy nie zrozumiej dzieci bur~y. Reprezentuj w powieci to, co scoczone i domknite. Przybyszem z zewntrz, ktry zakca ycie domowe tndzin,jest Heathchiff.

Burzy on wzajemne przenikanie si dwch wiatw i jest rdem niezgody midzy rodzinami. G. Flaubert "Pani Bovary" -1) Rodziee Karola Bovary'ego prezentuj przeciwstawne typy ludzkie. Matka to pobo na mieszczanka, ktra przykada si do wychowania syna. Ojciec jest rubasznym cynikiem i ateuszem, gorszcym on choby tym, e co roku w Wielki Pitek kae sobie poda na obiad kiebas. 2) ycie rodziny Karola i Emmy Bovary koncentruje si wok osoby pani domu. M spenia wszelkie jej zachcianki, ona za przedkada romanse i wasne zainteresowania nad maestwo. Po jej tragicznej mierci Karol zapomina o crce, cakowicie oddaje si rozpamitywaniu przeszoci. Wielkim dramatem stanie si dla niego odnalezienie korespondencji miosnej Emmy. L.N. Tolstoj "Anna Karenina" 1) Rodzina Szczerbackich naley do moskiewskiej arystokracji. Spiritus movens ycia rodzinnego jest ksina, ktra marzy przede wszystkim o korzystnym mariau swych crek, pchajc je w ramiona nieodpowiednich, cho bogat ych konkurentw. Dolly polubia utracjusza i lowelasa Oboskiego, natomiast Kitty, za spraw "polityki" matki, przeywa wielki zawd miosny. 2) Maestwo Anny Oboskiej z Aleksym Kareninem to przykad kontraktu matrymonialnego, bdcego poczeniem dwch znakomitych nazwisk i fortun. Midzy maonkami nie ma nici porozumienia, a jedyn blisk Annie osob jest jej syn, Sierioa. Sytuacja taka bya jednym z powodw, dla ktrych Anna opucia dom i ma, na trwae wic si z hrabi Wroskim. 3) Stiopa Oboski, m Dolly i ojciec ich szeciorga dzieci, to przykad lekkoducha i birbanta. W ich rodzinie istnieje cisy podzia rl: ona zajmuje si domem, m wikszo czasu spdza na zabawie z kolegami. Jego niefrasobliwo i rozrzutno prowadz do katastrofalnej sytuacji finansowej, ktra dotknie ca rodzin. 4) Konstanty Lewin, ktry nigdy nie mia prawdziwej rodziny, w momencie oenku postanawia, i tak rodzin stworzy. Narodziny

pierwszego syna nie stay si jednak dla niego radosnym wydarzeniem, a dziecko wnioso w jego ycie jedynie wicej trosk i obowizkw. Wbrew samemu sobie, postanawia pomc Kitty w wychowywaniu syna i zaakceptowa now sytuacj. 5) Rodzina Wroskich ma charakter matarchalny. Po mierci starego hrabiego matka wychowuje dwch synw, wyranie faworyzujc Aleksego. Jej mio jest tak wielka, e przymyka oczy najego zwizek z pani Karenin. E. Zola "Rougon-Macquartowie" Cykl powieci Zoli opowiada o kolejnych przedstawicielach tytuowej rodziny, ktrej pocztek dali alkoholiczka i waat. Autor ukazuje w kadej czci cyklu, jak determinanty biologiczne ksztatuj osobowo bohaterw. Wrd nich znajduj si m.in. prostytutka Nana i hochsztapler Octav Mouret. "Ukoronowaniem" losw rodziny jest kazirodczy zwizek midzy stryjem (czowiekiem wydawaoby si uczonym i wiatym) i jego bratanic. Jest to jednoczenie zakoczenie histoi rodu, ktry nie wyda ju adnego potomka. A. Trollope "Saga rodu Palliserw" - Palliserowie to jeden z arystokratycznych rodw angielskich, ktry czynnie uczestniczy nie tylko w yciu towarzyskim, ale i politycznym Anglii. Lady Glencora prowadzi dom, w ktrym przyjmuje znakomitoci ze wiata politycznego, natomiast Plantagenet Palliser zasiada w parlamencie z ramienia partii liberaw. ycie rodzinne praktycznie tu nie istnieje. Maonkowie darz siebie szacunkiem i sympati, ale prawdziwa mio pojawia si dopiero wwczas, gdy s ju starymi ludmi. Silniejsza wi czy Glencor z dziemi, ktre jednak wybieraj wasne drogi yciowe. B. Prus "Lalka" - Rodzina Lckich, zuboaych arystokratw, opiera relacje interpersonalne na konwenansach i poczuciu wasnej wyjtkowoci. Zamknita na ludzi spoza arystokracji, dba o zachowanie swej pozycji spoecznej. Maestwo Izabeli z Wokulskim byoby mezaliansem, ale jednoczenie podreperowaoby sytuacj

154

fnansow ckich, dlatego t panna cka godzi si na nie. E.Orzeszkowa "Nad Niemnem" patrz: dworek, dom, ojciec, syn. H. Sienkiewicz "Potop" - patrz: Polska/Polacy. H. Ibsen "Dzika kaczka" - patrz: samobjstwo, ofiara. H. Sienkiewicz "Rodzina Polanieckich" - Powie jest zapisem losw Stanisawa Poanieckiego, kaerowicza i hochsztaplera, dla ktrego sprawy fi nansowe s waniejsze od wizi rodzinnych. Nawet jego maestwo z Maryni, ukochan kobiet, dalekie jest od ideau. Poaniecki zaniedbuje on, prdko si ni nudzi, a nastpnie wdaje si w romans z on przyjaciela. Sytuacj rodzinn poprawia dopiero pojawienie si pierwszego potomka. Postaci na poy humorystyczn, na poy karykaturaln, jest pan Pawicki, ojciec Maryni, ktremu wydaje si bd, ejest w peni si, bd e jest bezradnym starcem wymagajcym nieustannej opieki. W.S. Reymont "Chopi" 1) Rodzina Macieja Boryny ma charakter patarchalny. Stary Boryna decyduje o przyszoci swych dzieci, utrzymuje je i nie zgadza si przepisa na nie majtku. Wizy rodzinne ustpuj racjom majtkowym (np. po mierci ojca Antek prowadzi spr ze starsz siostr o majtek). Powodem wani rodzinnych staje si maestwo Macieja z modsz od niego i urodziw Jagn, dla ktrej bdzie on bardziej hojny ni dla wasnych dzieci. Patrz: konflikt pokole. 2) W rodzinie Antka do pewnego momentu tylko on decyduje o wszystkim. Nie kocha swej ony i nie szanuje jej. Hanka stopniowo zdobywa zaufanie ma, g gdy ten jest w wizieniu, ona zajmuje si caym gospodarstwem i opiekuje si starym Boryn. Prawdziwe ycie rotizinne Hanki i Antka rozpoczyna si po jego wyjciu z wizienia i objciu ojcwizny. G. Zapolska "Moralno pani Dulskie,j" - patrz: dom, matka, ona, ojciec. S: eromski "Ludzie bezdomni" - 1) Toinasz Judym, pochodzcy z nizin, zbiedoty miejskiej,jakojedyny czonek ~dziny zdoa si wybi ponad przecit~,fi. Szans zdobycia wiedzy stworzya tilu ,jego ciotka, prostytutka. Wyksztace~ie wyobcowao go

spord "swoich", a jego wasny brat do koca ycia bdzie mia o to pretensj. 2) Rodzina Wiktora Judyma, dziaacza robotniczego, skazana jest na tuaczk w poszukiwaniu nowego miejsca pobytu. Judymowa z dziemi jedzie do Szwajcarii, by potem wraz z mem wyemigrowa do Ameryki. S. Undset "Krystyna, crka Lavran~" - Powie nawizuje budow do skandynawskich sag, tj. opowieci o wielkich rodach. Przedstawia dzieje rodziny Lavransa (oenionego z Ragnfrid, ojca dwch crek) i jego najstarszej crki, Krystyny. W swojej rodzinie Krystyna stara si wprowadzi wzorce wyniesione z domu: religijno, surow moralno opart na przekonaniu, e za kady najmniejszy grzech naley odpokutowa. Zasady te nie stoj jednak w zgodzie z usposobieniem jej ma, Erlenda, a take jej synw, niezwykle podobnych do ojca. Losy tej rodziny to wicej klsk i cierpienia ni szczcia i radoci. Ich powodem jest prywatna wojna toczona przez maonkw przez cae ycie. Kracowo rni, na pozr dalecy sobie, s gboko w sobie zakochani, a przez to niejako oddzieleni od swych dzieci. Patrz: mier (bohaterw literackich), ona. S. eromski "Przedwionie" patrz: matka, ojciec, syn. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" patrz: ona, matka. J. Galsworthy "Saga rodu Forsyte'w" - Powie-rzeka obejmuje czasowo dzieje trzech pokole rodziny Forsyte'w. Centralnymi postaciami s reprezentanci starszego pokolenia (James i Jolyon) oraz pokolenia modszego (Soames i Jolyon modszy) oraz ich dzieci. Jolyon starszy daje pocztek linii rodu, do ktrej nale ludzie uczuciowi, wraliwi, oddani swym rodzinom. Potomkowie Jamesa charakteryzuj si zmysem do interesw, sprytem, egoizmem i pozornym chodem uczuciowym, pod ktrym kryje si niekiedy gboka namitno. Dzieje tych dwch gazi rodu zazbiaj si ze sob, co prowadzi do powanych konfliktw i nieszcz (mio Fleur i Jona), wani rodzinnych (maestwo Holly i Vala). Jednoczenie zadziwia tu obraz

bezkrytycznej i wszechogarniajcej mioci rodzicw do dzieci, dla ktrych skonni s zrezygnowa z wasnego ycia. Z. Nakowska "Granica" - ycie rodzicw Zenona Ziembiewicza oparte byo na zakamaniu. Romansujcy z chopkami ojciec i przymykajca na to oczy matka budzili w synu prawdziwe obrzydzenie. Pitnowa on w swych mylach ich ograniczono, schematyczno i niewiedz. W pewnym momen cie przesta zauwaa, jak wiele od nich otrzyma (wychowanie, mio, pienidze na ksztacenie si). Potpiajc schemat boleborzaski, niewiadomie sam zaczyna naladowa swego ojca. Nawizuje romans z Justyn i kontynuuje go, pomimo zwizku z Elbiet. Od wasnej ony oczekuje postawy waciwej jego matce, a wic akceptacji jego stylu ycia. M. Dabrowska "Noce i dnie" Powie oparta n a motywach autobiograficznych, jest "kronik" rodziny Niechcicw. Postaciami centralnymi, kracowo rnymi, s Barbara (natura zamknita, wewntrznie sprzeczna) i Bogumi (czowiek bez reszty oddany pracy, yjcy w zgodzie z samym sob), ktrych wsplne ycie pene jest dysharmonii, nieporozumie, ale take zaufania i mioci. Od momentu narodzin dzieci (a zwaszcza po stracie pierwszego z nich) Barbara staje si przede wszystkim matk. Nieporozumienia dotyczce wychowania dzieci, rnice charakterw, hulaszczy tryb ycia syna (Tomaszka) burz spokj rodzinny. Pociech maj natomiast rodzice ze swej najstarszej crki, Agnieszki, wzorowej uczennicy, a potem doskonaej studentki. Szacunek dla pracy, mio do dzieci, a take wzajemne zaufanie pomagaj Niechcicom wsplnie przeywa ich noce i dnie. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" patrz: ojciec, syn, ucze i mistrz, przemiana. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Rodzina Modziakw jest na pozr anty tez rodziny drobnomieszczaskiej. Programowo nowoczesna, wyzwolona z norm obyczajowych i moralnych,

przypomina swj amerykaski odpowiednik. Niekonwencjonalno i odrzucenie wszystkich zasad prowadz jednak Modziakw do uwizienia w innej formie (por. "Tango"). Patrz: matka. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Przedstawiona w powieci rodzina abczyskich nie naley do najszczliwszych. Ra zdominowaa swoj niezwykle siln osobowoci zarwno ma, jak i dzieci. Wszystko w domu musi toczy si tak, jak ona tego sobie yczy. Krtkie chwile jej nieobecnoci staj si dla dzieci czasem nieograniczonej wolnoci. Ca sytuacj pogarszajeszcze to, e Ra swoj rodzin traktuje jako obiekt, na ktrym moe wywrze zemst za nieudane ycie i nie zrealizowane marzenia. J. Andrzejewski "Popit i diament" - Wojna przyczynia si do rozpadu rodziny Kosseckich. Sdzia (gowa rodziny), naznaczony przeyciami obozowymi (wsppracowa z Niemcami) ucieka przed wiatem i ludmi. Jego ona usilnie prbuje scali rodzin, przymykajc oczy na postpowanie ma i synw. Alek, skoncentrowany na kontaktach z kolegami i niebezpiecznych "eksperymentach", okrada matk i lekceway dom. Starszy syn, Andrzej, rezygnuje z ycia rodzinnego dla walki konspiracyjnej. Obrazowi temu przeciwstawione zostay marzenia Maka Chemickiego, ktry nie maju rodziny i dla ktrego jedynym powrotem do normalnoci (a wic ucieczk od wspomnie o wojnie) byaby wanie rodzina - ona i dzieci. S. Mroek "Tango" - patrz: konflikt pokole, syn, staro. M, Hasko "smy dzie tygodnia" W rodzinie Agnieszki nie ma wizi midzy rodzicami a dziemi. Agnieszka i Grzegorz nienawidz matki i ojca za ich konformizm, rezygnacj z ideaw, schematyczny tryb ycia i cige niezadowolenie z dzieci. Jedynym oparciem s la siebie nawzajem. Najsilniejsz osobowoci vy tej rodzinie jest Agnieszka, ktra stara si pomc bratu (przegranemu alkoholikowi, ktry nie widzi przed sob ~dnych perspektyw), prbuje odgrodzi ~i od ponurego wiata ulicy Brzeskiej

155

mtoci do Piotra i nak. A. Moravia "Konformista" - 1) Rodina Marcella Clerici z czasw jego dziecistwa-patrz: dziecistwo, ojciec. 2) Zaoona przez Marcella wiadomie mieszczaska rodzina miaa by schronieniem, konformistyczn ucieczk bohatera przed jakimkolwiek wyrnianiem si. Giulia znakomicie graa rol matki i ony, on stara si dopasowa do wzoru ojca i ma. Nie powieli schematu ojca ze swojej rodziny. Stara si by dla crki serdeczny, mia czas na czytanie bajek. Patrz: dziecistwo. F. Druon "Krlowie przeklci" 1) Tytulowi bohaterowie (ostatni z dynastii Kapetyngw) to przede wszystkim ludzie czujcy, ywi, poczeni ze sob pokrewiestwem. Wizy krwi (bynajmniej nie idce w parze z wizami uczuciowymi) prowadz do nienawici i zdrady (problem sukcesji) i oparte s przede wszystkim na zalnociach politycznych. Wszystko, cokolwiek dzieje si w tym rodzie, podprzdkowane jest interesom dynastyczym (std tyle spiskw i zdrad). 2) Kapetyngom przeciwstawia Druon rodzin Walezjuszy, nie traktowan ju z tak sympati przez autora, ale na pewno bardziej zaradn i cierpliw. To Walezjusze zajm miejsce Kapetyngw na francuskim tronie. E. Kazan "Ukad" - 1) Rodzina Eddiego z okresu dziecistwa patrz: dziecistwo, ojciec. 2) Rodzina, jak stworzy bohater z Florance, bya powieleniem amerykaskiego schematu zamonego stada o ustabilizowanej pozycji spoecznej, z podziaem rl: ona dba' o dom, opracowuje grafik spotka towarzyskich, on zarabia na utrzymanie. Eddie tkwi w tym ukadzie rodzinnym si rozpdu. Opuci go, gdy nadarzya si okazja, myla przy tym, e da si uciec od ukadw. 3) Rodzina jego i Gwen tylko pocztkowo wygldaa na co innego ni schemat. Pniej uruchomiy si te same mechanizmy: walka o pozycj, dorabianie si pienidzy. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" Rodzina Buendiw, ktrej protoplastami byli Jose Arcadio i Urszula, zajmuje uprzywilejowane

miejsce w spoecznoci Macondo. Jej historia ma wymiar symboliczny (np. powtarzajce si imiona Aureliano i Jose Arcadio cz si z okrelonymi cechami charakteru) i sakralny (np. wniebowstpienie Remedios, poczenie dziejw Buendiw z dziejami Macondo). Losy rodu zostay przepowiedziane i spisane przez Melquiadesa i zamykaj si w obrbie stu lat (...bo plemiona skazane na sto lat samotnoci nie maj, ju drugiej szansy na ziemi). * Wesoo jak w rodzinnym grobowcu ponura atmosfera. * Z rodzin wychodzi si najlepiej na fotografii... czarnobiaej. (powiedzenie) * Nienawi midzy krewnymi jest zwyczajem, midzy obcymi przypadkiem. (przysowie arabskie) * "Pasj nasz bywa odkrywa karty wszystkich tych piknych rzeczy, ktre niby to ogldamy w wielu rodzinach, nie widzc wszystkiego, co si tam dzieje; przy czym znalelibymy nienawi, wcieko, pogard zamiast piknych rzeczy wystawianych na pokaz i uchodzcych za prawd". (markiza de Sevigne) * "Wszystkie szczliwe rodziny s do siebie podobne, kada nieszczliwa rodzina jest nieszczliwa na swj sposb". (L.N. Tostoj) * "Nie mona by wybrednym w wyborze rodzicw". (M. Wolska) * "Choby zasig tego, co czowiek na wiecie dokonuje, by najwikszy, jeeli nie wywizuje si z obowizkw wobec rodzicw, to wszystko inne jest kalekie". (H. Auerbach) * "Jednakowo wane jest wychowanie dzieci, jak i rodzicw". (C. G. Jung) * "Uczucie samotnoci jest bolesne w tumie, lecz w onie wasnej rodziny jest nie do zniesienia". (M. von Ebner-Eschenbach) * "Kada rodzina tai w sobie swoiste niezadowolenie, ktre zmusza do ucieczki kadegojej czonka, dopki posiada on jakkolwiek si ywotn". (P. Valry)

Rycerz Rycerstwo-Jako stan uksztatowao si w epoce redniowiecza. Bya to elitarna warstwa spoezestwa feudalnego, ktra wytworzya swoisty styl ycia, etyk i ceremonia. Mianem rycerza moemy jednak okreli wczeniejszych bohaterw literackich, odznaczajcych si: odwag, honorem, lojalnoci, powiceniem dla sprawy (i dla wadcy), stawiajcych wyej nad ycie walk o wyznawane ideay. Homer "Iliada" - 1) Achilles, krl Myrmidonw, gwny bohater i centralna posta eposu, uznawany by za prototyp starogreckiej koncepcji mskiej odwagi i urody. By to czowiek, ktry nad dugie i gnune ycie przedkada ycie krtkie, ale pene chway. Jako natura popdliwa, dumna i namitna, Achilles w przystpie pasji nie ma szacunku nawet dla bogw. Oburzenie wywouje scena, w ktrej wlecze ciao Hektora, przywizane do swego rydwanu. Cechami pozytywnymi bohatera s take: pogarda dla kamstwa, niezomna przyja dla Patroklesa i poszanowanie dla obrzdw religijn ych. 2) Ajaks (wac. Ajas), zwany Wielkim, to najdzielniejszy po Achillesie bohater wojny trojaskiej. To on wydar z rk Trojan ciao Achillesa, by nastpnie przegra walk o jego zbroj (pojedynek z Odysem) (patrz te: szalestwo). 3) Hektor, syn Priama i Hekaby, jest najdzielniejszym wojownikiem wrd Trojan, a zarazem najwikszym postrachem Grekw. Gdy zabija w pojedynku Patroklesa, Achilles wyzywa go do walki wrcz. W pojedyn ku tym Hektor ginie, a Achilles profanuje jego ciao. Legendy arturiaskie Opowieci o krlu Arturze i jego rycerzach poczt kowo koncentroway si na osobie wadcy, by potem skupi si take na innych postaciach. Niezwykle wana jest tu idea Okrgego Stou, ktry zakoczy spory rycerzy o pierwszestwo. Gwn postacijest Lancelot, rycerz bez skazy, ktry pokona Czarnego

Rycerza, sta si ulubiecem krla, by potem zakocha si w krlowej Ginewrze i zdradzi swojego suzerena. Inni rycerze to: Galahad - wzr czystoci i obyczaju: Gared - rycerz o wielkich rkach; Mor dred zdrajca; Kay - samochwa, Tristan i krl Marek. Pie o Rolandzie" - Jeden z najsynniejszych eposw rycerskich epoki redniowiecza opowiada o losach hrabiego Rolanda, paladyna krla Karola Wielkiego. Roland to nie tylko dzielny rycerz i lojalny poddany, lecz take obroca wiary chrzecijaskiej. Honor nie pozwala mu wezwa pomocy, gdy napad go oddzia Saracenw. Zgodnie z kodeksem rycerskim zachowanie godnoci byo waniejsze od obrony ycia, dlatego te bohater naraa na mier nie tylko siebie, ale i cay swj oddzia. Patrz: mier (bohaterw literackich). "Pie o Nibelungach" - Ten epos germaski, napisany ok. 1200 roku, oparty jest na sagach skandynawskich. Gwny bohater to Zygfryd (germaski odpowiednik rycerza redniowiecznego), ktry dysponuje nie tylko niezwyk si, ale i czarodziejsk moc (np. staje si niewidzialny). Podobnie jak Achilles, jest uodporniony na rany. Jemu to udaje si zdoby skarb Nibelun gw (narodu karw). Ch. de Troyes "Perceval" Perceval (Parsifal) by jednym z bohaterw opowieci o w. Graalu, a take legend arturiaskich. Wedug legend odnalaz on zamek krla Rybaka, w ktrym znaj dowa si Graal (kielich, w ktry Jzef z Arymatei zebra krew Chrystusa, ajednoczenie naczynie uywane podczas Ostatniej Wieczerzy). J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan, poddany i siostrzeniec krla Marka, zosta wysany do Irlandii po narzeczon krla, Izold Zotowos. W drodze powrotnej do kraju oboje wypijaj czarodziejski napj, ktry jest rdem i przyczyn ich mioci. Dylemat moralny Tristana (rycerza - kochanka) polega na tym, e musi on wybra pomidzy wiernoci wadcy a mioci do jego ony. Po nocy spdzonej z ukochan (synna prba miecza) decyduje

156

si opuci dwr krla i uda si na wygnanie do Bretanii. W opowieci o losach Tristana wyeksponowane zostay jego prawo, odwaga, niezomno, a take przywizanie do wadcy i ukochanej kobiety. M. Cervantes "Przemylny szlachcic Don Kichote z La Manczy" - Don Kichote (inaczej Don Kiszot), pod wpywem przeczytanych romansw redniowiecznych, wyrusza wraz ze swym giermkiem, Sancho Pans, w podr, by naprawi wiat. W wyobrani bohatera najzwyklejsze rzeczy przybieraj form niezwyk i gron (np. walka z wiatrakami, w ktrych rycerz widzia przeraajce olbrzymy). Dla potomnych Don Kichote (zwany "Bdnym rycerzem" lub "Rycerzem smtnego oblicza") sta si nie tylko mitem, ale take symbolem ludzi nie zrozumianych przez wspczesno, szlachetnych i honorowych idealistw, ktrych kodeks yciowy jest wymiewany przez innych. Patrz: podr/wdrwka. "Legenda o picych rycerzach" Rozpowszechnione w Europie Zachodniej podanie opowiada o krlu i ryce ~ach picych w jaskiniach grskich lub podziemiach zamkowych. Maj si oni obudzi w odpowiednim momencie, by walczy o wiar, wolno i niezawiso. W. Szekspir"Makbet"Tytuowybohater dramatu, pocztkowo tan Glamis i tan Kawdoru, honorowy rycerz i lojal~y.wasal krla Duncana, pod wpywem przepowiedni wiedm staje si czowiekiem dnym wadzy, ktry uzurpuje obie koron, zabijajc prawowitego wadc. Postpowanie Makbeta jest od tej pory nie tylko zaprzeczeniem ideau wladcy, ale i zasad etycznych wyznawanych przez redniowieczne rycerstwo. P: COrneille "Cyd" - Tytuowy bohater tragedii, wac. Rodrigo Ruy Diaz de Bivar, to autentyczna posta historycz~ synny z mstwa zdobywca Waleneji: W sztuce Comeille'akonflikt bohatera rozgrywa si pomidzy mioci do Gumeny a obowizkiem zmycia haby siwego rodu. Ojciec Chimeny spoliczk~wa Don Diega, ojca Roderyka, za co ' t~aley wymierzy mu kar. W

konflikcie Eym sprawy honoru wezm gr nad sprawami uczucia do kobiety. W. Potocki "Transakcja wojny choeimskiej" Hetman Chodkiewicz zosta ukazany tutaj nie tylko jako wzr ~tCer za - sarmaty, ale take jako pat~ta i doskonay wdz. Wygaszajc synn mow do onierzy, Chodkie~s'~cz odwouje si do tradycji ora poiskiego, widzc w dawnych wojownikach wzr do naladowania. Przypomnienie faktw historycznych, jak 1 wiara w moc rycerstwa polskiego, maj podnie na duchu i zagrzewa do boju ntszajcych do walki. Sam hetman umiera, miertelnie raniony w bitwie. Patiz te: wojna. F. Schiller "Rkawiczka" -Temat ballady podsuna Schillerowi anegdota z pocztku XVI w. o rycerzu de Lovges. Bohaterem lirycznym wiersza jest rycerz Emrod, ktry przyjmuje wyzwanie nadobnej Marty i schodzi po rkawiczk rzucon przez ni midzy lwy i lamparty. Zaskakujce jest zakoczenie ballady: Emrod miato rkawiczk bierze, zanosi j kaprynej damie, mwic jednoczenie: Pani, twy,ch wdzikw nie trzeba mi wcale. Tym samym amie on obowizujce wwczas konwenanse. A. Mickiewicz "Grayna" Bohaterk utworu jest ona Litawora, ksicia Litwy, ktra wbrew swemu mowi decyduje si walczy z Krzyakami w przebraniu Czarnego Rycerza. Ginie zabita w bitwie. Dowioda swego przywizania do Litwy, poczucia patriotyzmu i honoru. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Konflikt wewntrzny bohatera rozgrywa si pomidzy dwiema wartociami: honorem i ojczyzn . Dla uratowania Litwy musi walczy podstpem (jak lis), rezygnujc z zasad honorowej walki wrcz. Konradjako Wielki Mistrz doprowadza do klski Zakonu; wygrywa jako patriota, rwnoczenie przegrywa jako rycerz (... jak Samson jednym wstrznieniem kolumny zburzy gmach caly i run pod gmachem). Postpowanie Wallenroda stao si wskazwk dla modego pokolenia Polakw, a jeden z powstacw listopadowych stwierdzi, e Sowo stao

si ciatem, a Konrad WallenrodBelwederem, przyrwnujc tym samym mar sz podchorych na Belweder do czynu bohatera Mickiewicza. A. Mickiewicz "mier pukownika" Bohaterka wiersza, Emilia Plater, przedstawiona zostaa tutaj niczym re dniowieczna dziewica-bohater, Joanna D'Arc. Mickiewicz opisuje moment mierci Emilii Plater, stylizowany na opis mierci rycerza. Umiera ona w otoczeniu swoich onierzy, egnajc si z nimi, a take z ukochanym koniem. O wicie, kiedy sycha ju nadcigajce wojska Moskali, Emilia zostaje sama. Mickiewicz uczyni z niej symbol kobiety polskiej, ktra oddaa swe ycie za oj czyzn. J. Sowacki "Balladyna" Kirkor, m Balladyny, to typowy rycerz redniowieczny pragncy sprawiedliwoci i przywrcenia na tron prawowitego wadcy, Popiela III. Ginie w bitwie przeciwko wojskom Balladyny, ktra walczy bdzie o koron i wadz. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" - Hrabia Henryk jest ostatnim obroc Okopw witej Trjcy, stojcym na stray tradycji i dawnych zasad rycerskich. Jako jedyny nie poddaje si rewolucjonistom i broni wyznawanych idei, jakkolwiek skazane s one na zagad. Wybierajc pomidzy yciem a honorem, popenia samobjstwo, rzucajc si w przepa. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Atos (wac. hrabia de La Fere) to posta wzorowana na Homerowskim Achillesie, a jednoczenie nawizujca do bohatera byronicznego (szlachetny zbrodniarz, skrzywdzony krzywdziciel). Broni zasad rycerskich, wiary katolickiej, ponad wszystko stawia honor i lojalno wobec panujcego. Kryje w sobie jed nak mroczn tajemnic (zabi on, napitnowan zbrodniark), ktra nie pozwala mu normalnie y i prowadzi do zaamania psychicznego. A. Dumas "Kawaler de MaisonRouge" - Tytuowy bohater powieci, do koca oddany monarchii burboskiej, na wzr Lancelota i Tristana

zakochany w swej krlowej (Marii Antoninie), prbuje uratowa j przed mierci na gilotynie. Zabiegi kawalera kocz si niepowodzeniem, a on sam umiera w tym samym dniu, co Maria Antonina. H. Sienkiewicz "Krzyacy" - Jurand ze Spychowa, ktremu Krzyacy zabili on i porwali jedyn crk, wyrusza do Szczytna, by odzyska ukochane dziecko. Przetrzymywany na mrozie, okrutnie okaleczony i olepiony, Jurand nie odzyska nigdy Danuki. Jego szlachetno i wielkie serce wida doskonale w scenie, gdy darowuje ycie jednemu ze swych oprawcw Zygfrydowi de Lwe. H. Sienkiewicz "Trylogia" - 1) Jerzy Micha Woodyjowski jest bohaterem wszystkich trzech czci "Trylogii". Nazwany zosta Matym Rycerzem albo pierwszszablRzeczpospolitej. Zdecydowan wikszo swojego ycia powici walce o ojczyzn. Jest uosobieniem prawoci, honoru i patriotyzmu, a jednoczenie uzna go mona za wiernego przyjaciela i doskonaego onierza. Ginie tragicznie, bronic twierdzy w Kamiecu. 2) Jan Skrzetuski, jeden z pukownikw w "Potopie", dowdca oddziaw Jeremiego Winiowieckiego w "Ogniem i mieczem", ponad mio do Heleny Kurcewiczwny przedkada przywizanie do ojczyzny, dla ktrej gotw jest powici ycie. Ten doskonay dowdca i fechmistrz bra udzia w walkach z Chmielnickim i w wojnie ze Szwedami. 3) Longinus Podbipita, posta stylizowana na Don Kichota, to ostatni potomek rodu, ktry lubowa czysto, pki nie zetnie jednym zamachem gw trzech pohacw. lubu dopeni przy obleniu Zbaraa. Zgin wkrtce potem, przebity strzaami ucznikw tatarskich. 4) Andrzej Kmicic (vel Babinicz), gwny bohater "Potopu", ze szlachcica kierujcego si prywat sta si gorcym patriot. Przyezyn tej przemiany bya mio do Olefiki Billewiczwny. Posta ta czy w sobie cechy rycerza zachodnioeuropejskiego (Bg Honor - Ojczyzna!) oraz typowego Sarmaty (gorca krew, ogromna uczuciowo, a jednoczenie tcsenofobia i

157

nietolerancja religijna). Kmicicowi przypisuje Sienkiewicz wysadzenie kolubryny (najwikszego dziaa szwedzkiego), odparcie ataku Szwedw na Jasn Gr, a take sukcesy w wojnie podjazdowej. Suba ojczynie pomoga mu zrehabilitowa si za dawne czyny. B. Stoker "Dracula" Prototypem bohatera bya posta historycznego wadcy Modawii, Transylwanii i Woosz czyzny, hospodara VladaIV, znanego ze ~wego okruciestwa i bezlitosnych rzd^w. W powieci Stokera przedstawiony zosta jako ksi rumuski, wierny obroca wiary chrzecijaskiej, ktry na skutek zrzdeni.,j^s~. (w czasie jednej z wypraw zamorc~owano jego ukochan ion~) zaprzysig Bogu zemst i sta si ` nosferatu. Patrz: zjawy - upiory - wampiry. S. Wyspiaski "Wesele" - Jedn z osb dramatu jest Rycerz (pje~wowzorem jego by Zawisza Czarny), ktry ukazuje si Poecie. Rycerz ma symbolizowa mstwo, odwag i tradycj. Namawia on Poet, by ten tworzy poezj pokrzepiajc nard, by odszed od nastrojw dekadenckich. Gdy jednak odsania przybic, Poeta widzi pustk i nico. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" Erlend, syn Mikoaja, od dziecka wychowywany na krlewskim dworze i przysposabiany do rycerskiego rzemiosa, zaprzepaszcza swoj "karier". Na wizuje romans z on swojego dzierawcy, Elin, za co zostaje wygnany z kraju. Mio do Krystyny i maestwo z ni na krtko rehabilituj Erlenda. Za udzia w spisku politycznym ukarany zosta konfiskat dbr i degradacj do roli kmiecia. K.K. Baczyski "Rycerz" Bohater i podmiot liryczny wiersza to rycerz gr zapomnianych, zawsze senny, ktry wdruje przez wiat XX wieku. W wiecie tym nie odnajduje dawnej tradycji, ideaw. Miecz w obronie sabych zardzewia, a jednak on sam wierzy w jego skuteczno. Ten ostatni z ocalaych rycerzy, Boga zamylenie, wierzy w zmartwychwstaie ciato (powrt

dawnych wartoci). J. Andrzejewski "Bramy raju" Ludwik z Vendome, byy krzyowiec i jeden z upiecw Konstantynopola, to antyteza rycerza redniowiecznego. Nie walczy o grb Chrystusa, ale pldruje Bizancjum; zabija rodzicw Aleksego, jego usynowia, a potem czyni swoim kochankiem. Chcc odkupi dawne wi ny, zrealizowa swe pragnienia, namawia on Jakuba, by ten zebra okoliczne dzieci i wyruszy do Jerozolimy odebra grb Chrystusa z rk Turkw. Jest inspiratorem wyprawy, ktra przyczyni si do mierci tysicy dzieci (krucjata bez niego, spoczywajcego w cilciej trumnie, ale z jego pragnie Zrodzona). Patrz: krucjata. Literatura fantasy - Bohaterowie powieci fantasy to przeniesieni w baniowo-futurystyczn rzeczywisto redniowieczni rycerze, ktrzy walcz w obronie sabych i ucinionych. Ich broni jest miecz, czsto obdarzony magiczn moc. Przestrzegaj kodeksu honorowego, nakazujcego im walk twarz w twarz z przeciwnikiem. F. Herbert "Diuna" - Gurney Halleck jest postaci wzorowan na bohaterach redniowiecznych romansw rycerskich. Znakomity w walce, jednoczenie doskonale potrafi znale si w komnatach paacu Atrydw. Synie z perfekcyjnego opanowania gry na balisecie, a jego pieni znane s w caym niemal Imperium. To on bdzie jednym z nauczycieli modego Paula Atrydy, jego bdzie prosia lady Jessika, by swoj gr i piewem rozproszy jej niepokoje. * Rycerz bez skazy i zmazy rycerz bez uszczerbku na honorze. * Rycerz bez trwogi i zmazy rycerz odwany i honorowy. * Bdny rycerz - rycerz redniowieczny, wdrujcy w poszukiwaniu niezwykych przygd, bronicy ucinionych, walczcy ku czci damy swego serca. * "Rycerskie rzemioso Przed wszystkim rej wiedzie, Bo wszdzie ten pierwszy, Kto w boju na przedzie. (...) To rozkosz, to rozkosz jedyna, Rycerska przyczyna, Rycerski to tan, Co rycerz to pan". (J. Kocielski) * "Posg twj bdzie lud otacza

mnogi, Ten napis twarde zachowaj gazy: Tu ley rycerz, co walczy bez trwogi I y bez skazy". (J.U. Niemcewicz) * "Bo dzijake rodowe cechy si zatary! Potomkowie olbrzymw, wy jestecie kary, Gow i sercem gnomy! Wnukowie rycerzy! Powiedzcie, w co z was ktry, oprcz w tytu wierzy". (K. Zalewski)

Samobjstwo Samobjstwo Gest samobjczy, odebranie sobie ycia, np. z powodw osobistych (nieszczliwa mio, nie uoone ycie prywatne), politycznych (zdrada, niezgoda na zastany porzdek polityczny) lub egzystencjalnych (bl istnienia, brak idei przewodniej w yciu, niepogodzenie si z samym sob itp.). W literaturze przedstawiane jest najczciej jako: 1) gest samobjczy; 2) rozwaania o istocie samobjstwa; 3) nieudana prba samobjcza. Biblia - 1) Zgodnie z pitym przykazaniem dekalogu ("Nie zabijaj") samobjstwo jest grzechem miertelnym, poniewa czowiek sam sobie odbiera ycie dane przez Boga. 2) Wedug tradycji chrzecijaskiej Judasz Iskariota, zdrajca Chrystusa, odda Sanhedrynowi trzydzieci srebrnikw i powiesi si z rozpaczy. Mitologia - 1) Jokasta, ona i matka Edypa, odbiera sobie ycie, kiedy Tejrezjasz wyjawiajej prawd: przepowiednia Pytii spenia si - Jokasta polubia wasnego syna i urodzia mu czworo dzieci. 2) Zamurowana przez Kreona Antygona, odbiera sobie ycie (wiesza si) i gdy wadca Teb chce odwoa swj wyrok, jest ju za pno. 3) Arachne ~ patrz: artysta, przemiana. Sofokles "Antygona" - Na wie o mierci ukochanej, Hajmon, syn Kreona, popenia samobjstwo. Wkrtce potem odbiera sobie ycie jego matka. Homer "Iliada" - patrz: szalestwo. Platon "Fedona" Opis ostatnich dni Sokratesa, ktry (skazany na mier za ateizm i demoralizowanie modziey) odmawia

przyjacioom chccym pomc t~ju w ucieczce. Umiera po zayciu cykuty. Odchodzi z tego wiata peen godnoci, przekonany o susznoci swoich racji. W. Szekspir "Romeo i Julia" Samobjstwo kochankw byo dzieem przypadku-Romeo nie dowiedzia si o planie ojca Laurentego i by przekonany, e Iulia nie yje. Odebra sobie ycie, a zaraz potem zabia si i ona. Ta tragiczna mier koczy wa midzy rodami Kapulettich i Montekich. W. Szekspir "Otello" - patrz: szalestwo, zdrada. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Ofelia, oszalaa po stracie ojca i po odrzuceniu jej mioci przez Hamleta, ubrana w bia sukni, z wiankiem na gowie (sym bole dziewictwa i czystoci) topi si w rzece. 2) Synny monolog Hamleta (By albo nie by?) to nie tylko pytanie o sens samobjstwa, ale take o to, co dzieje si po mierci. Bohater, nie wiedc, dokd zaprowadzi go gest samobjczy, rezygnuje z tego kroku (Tak to roZwaga cZyni nas tchrZami...). W. Szekspir "Makbet" - Nkana wyrzutami sumienia lady Makbet (wci widzi na swych rkach krew) popenia samobjstwo, gdy na zamek Makbeta wkraczaj wojska Makdufa. Na wie o tymjej m wypowiada sowa: Powinna byla umrze nieco pniej. CZego si bylo tak spieszy z t wieci? J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" Samobjstwo Wertera byo nastpstwem nie tylko nieszczliwej mioci do Lotty, lecz take choroby wieku, ktrej uleg bohater. Werter sta si postaci kultow dla pokolenia przeomu XVIII i XIX w., a powie zapocztkowaa fal samobjstw wrd modziey. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Gustaw, jako bohater werterowski, popenia samobjstwo z mioci do Maryli, ktra wybraa innego, bogatszego mczyzn. Samobjstwo nie koczy jednak ycia bohatera. Patrz: mio silniejsza ni mier, zjawy upiory - wampiry. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Osdzony przez sd kapturowy, skazany na mier, Wallenrod postanawia sam odebra sobie ycie. Z

158

poczuciem klski i wyrzdzonego za, bohater wypija trucizn podan mu przez Halbana. Patrz: rycerz, zdrada. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" - Samobjczy gest Ordona (nota bene nie majcy nic wsplnego z autentyczn histori tego bohatera) i wysadzenie reduty w powietrze traktowanyjestjako oznaka honoru i niepoddania si wrogowi. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIIRollison, uwiziony przez Nowosilcowa, na skraju zaamania psychicznego odwaa si popeni samobjstwo (wspiera go przy tym mylami Konrad). Prba samobjcza bohater rzuci si z okna swojej celi - nie powioda si. J. Sowacki "Kordian" - 1) Pierwsze sowa I aktu (Zabi si mlody...) informuj o mierci przyjaciela Kordiana. Mody bohater na wiadomo o tym zaczyna rozwaa sens swego ycia i rozmyla o samobjstwie. 2) Pitnastoletni Kordian, stylizowany na bohatera werterowskigo i hamletycznego, podejmuje prb samobjcz, gdy opuszcza go ukochana kobieta. Prba ta koczy si niepowodzeniem, otwiera natomiast nowy rodzia w yciu Kordiana. Patrz: podr/wdrwka. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Hrabia Henryk, zdradzony przez swych sojusznikw, rzuca si ze skay, woajc: Poezjo, bd przeklta! Jego samobjstwo jest prb ocalenia honoru. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Katarzyna Linton, nie zrozumiana przez ma, nieszczliwie zakochana w Heathcliffie, na wie o jego ucieczce z Izabel zaczyna godwk, ktra doprowadzi jej organizm do skrajnego wycie czenia i przyczyni si do mierci po porodzie. G. Flaubert "Pani Bovary" ycie ponad stan, romantyczne i nie spenione marzenia doprowadziy Emm Bovary do koniecznoci wyboru pomidzy yciem a odpowiedzialnoci za swe czyny. Bohaterka wybiera samobjstwo. Umiera w strasznej agonii, po wypiciu arszeniku. L.N. Tolstoj "Anna Karenina" Samobjstwo bohaterki to zakoczenie histoi tragicznej mioci do Wroskiego, lecz

take nastpstwo sytuacji yciowej pani Karenin. Odrzucona przez arystokracj, chorobliwie zazdrosna o ukochanego, Anna rzuca si pod pocig, zupenie takjakby miaa wypeni przeladujcy j przez lata sen. B. Prus "Lalka" - 1) Zdradzony przez Izabel ck Wokulski postanawia zakoczy ycie, rzucajc si pod pocig. Od mierci ratuje go drnik Wysocki. 2) W zakoczeniu powieci, kiedy snuje si domysy na temat dalszych losw Wokulskiego, pojawia si i myl, e prawdopodobnie wysadzi si w powietrze w ruinach zamku w Zasawiu. H. Sienkiewicz "Krzyacy" Komtur ze Szczytna, puszczony wolno przez Juranda ze Spychowa, ktrego kiedy olepi i okaleczy, popenia samobjstwo, nie mogc znie miosierdzia okazanego mu przez sw dawn ofiar. H. Sienkiewicz "Pan Wolodyjowski" - Samobjczy gest Woodyjowskiego wysadzenie w powietrze twierdzy w Kamiecu wraz z cajej zaog-jest powtrzeniem ofiary Ordona z wiersza Mickiewicza. Podkrela on, i patriotyzm i honor onierza polskiego wart jest wcej ni ycie. H. Sienkiewicz "Quo vadis?" Samobjstwo Petroniusza spowodowane byo przyczynami politycznymi: poeta popad w nieask i przekonany by, e czeka go kara mierci. Postanawia wic sam odebra sobie ycie. Obraz mierci Petroniusza jest niezwykle spektakularny: otoczony bogactwem i zbytkiem poeta umiera (podcina sobie yy w wannie wypenionej gorc wod) wraz ze sw ukochan Eunice. H. Sienkiewicz "Rodzina Polanieckich" - Mody, rokujcy wielkie nadzieje poeta, Zawiowski, prbuje popeni samobjstwo (strzela sobie w gow) z powodu zdrady ukochanej Linety Castelli. Nieszczliwego kochanka odnaleli przyjaciele, dziki czemu dao si go przywrci do ycia. H. Ibsen "Dzika kaczka" Jadwinia, chcc udobrucha ojca i przekona go o swej mioci do niego, postanawia powici ukochan dzik kaczk. Prba

zabicia kaczki koczy si tragicznie: dziewczyna zabija sam siebie. S. Zeromski "Ludzie bezdomni" Samobjstwo inyniera Korzeckiego jest potwierdzeniem jego pesymistycznej wizji ycia i wiata, niewiary w moliwo zmian i cakowitej bezideowoci. Korzecki po napisaniu listu poegnalnego do Judyma zastrzeli si. S. Korab-Brzozowski "O, przyjd!" Wiersz jest apostrof do kochanki mierci, wezwaniem penym tsknoty, a tym dramatyczniejszym, e jego twrca popni samobjstwo w wieku 25 lat. A. Gide "Symfonia pastoralna" Genowefa, po udanej prbie przywrcenia jej wzroku, popenia samobjstwo, nie mogc znie ciaru nowego ycia, rozdarta midzy lojalnoci wzgldem pastora a mioci do jego syna. A. Gide "Faszerze" -Mode pokolenie faszerzy, do cna zepsute i wypaczone, doprowadza do mierci swego kolegi, Borysa, zmuszonego do gry w "rosyjsk ruletk". S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - Pani Aashilda i Bjrn, kochankowie, a pniej maonkowie przeklci; od ktrych odsunli si ludzie, postanawiaj wsplnie zakoczy ycie. Znaleziono ich martwych w maeskim ou na dworze Haugen. Najprawdopodobniej otruli si. Z: Alakowska "Granica" Samobjst wo Zenona Ziembiewicza koczy jego katier; ktra bya odzwierciedleniem maksymy: Cel uwica rodki. Skompromitowany jako polityk i jako czowiek, okaleczony, Ziembiewicz strzela do siebie. M D~browska "Noce i dnie" Celina Katelba, nieszczliwa w maestwie, opuszczona przez kochanka, Janusza Ostrzeskiego, popenia samobjstwo, wypijajc buteleczk jodyny. A de Saint-Exupery "May Ksi" - Jedyn drog powrotu na planet Maego Ksicia jest mier. Bohater prosi mij, by go uksia, sprowadzia na niego mier, aby tym samym jego duch odszed z Ziemi. EM. Remarque "Luk Triumfalny" - Doktor Ravic

spotyka Joann Madou na jednym z paryskich mostw, kiedy podja ona decyzj o samobjstwie. Dziki Ravicowi i jego mioci przeyje ona jeszcze jeden rok. A. Camus "Upadek" Samobjstwo modej, bezimiennej dziewczyny, ktra rzucia si w odmty Sekwany (nawizanie do legendy o paryskiej topielicy), jest momentem przeomowym w yciu Jean -Baptiste'a Clemence'a. Nie powstrzymajej, nie uratowa i od tej pory bdzie aowa swego czynu; zostanie sdzi-pokutnikiem. Patrz: przemiana. Cz. Miosz "Na mier Tadeusza Borowskiego" Wedug Miosza powodem samobjstwa poety bya niemono pogodzenia si z powojennymi realiami ycia w Polsce, ktre byy dla bardziej bolesne od dowiadcze obozowych. Nie odnajdujc w zastanym wiecie adu, bez wiary w przyszo gaz otworzyt i twarz do ciany odwrci si i w mroczne wieki minct. W. Sobodnik "Na mier Jana Lechonia"-Epitafium dlapoety, ktry 8 czer wca 1956 roku wyskoczy z okna swego apartamentu w nowojorskim hotelu "Hudson". Lecho, dla ktrego czas dzisiejsry by (...) obcy i dalekl, ktry cay Zosta w przesZoci i ktremu wszystko byo ostatnie na wiecie, nie odnalaz si w powojennym wiecie. Tragiczna wydaje si tu konkluzja Sobodnika: ...Bliskie tylko okno otworzone na rozpacZ i mier samotn. M. Hasko "Ptla" - Fabua opowiadania koncentruje si wok myli i dziaa bohatera, ktry nosi si z zamiarem popenienia samobjstwa. Jeden dzie z jego kalendarza to nieustajca, obsesyjna myl o odebraniu sobie ycia, ktra koczy si wykonaniem tego zamiaru. H. Krall "Zday przed Panem Bogiem" - W czasie powstania w getcie jego dowdca, Mordechaj Anielewicz wraz z grup ludzi popeni zbiorowe samobjstwo w bunkrze na Miej. Opowiadajc o tym fakcie, Edelman jednoczenie odheroizowuje posta Anielewicza, dodajc, e byy z nimi prostytu tki (bo w

159

getcie nie powinni by tylko mczennicy i Joanny d'Arc). Komentujc ten fakt, Edelman dodaje, e w tej sytuacji nie mieli prawa traktowa swojej mierci jak spraw prywatn. K. Brandys "Jak by kochana" Gwny bohater, aktor i yciowy nieudacznik, przez pi lat wojny ukrywa si w mieszkaniu swojej kochanki, co doprowadzio go do zaamania nerwowego. Kilka lat po wojnie, nie mogc znie myli o dalszym yciu, wyskoczy z okna mieszkania, w ktrym by "uwiziony" przez pi lat. A. Kowalska "Pestka" - Agata, przekonana o koniecznoci usunicia si z ycia Borysa, podejmuje decyzj o samobjstwie. Pewna, e zaznaaju tego, co w yciu najwaniejsze - mioci - rzuca si pod samochd. Patrz: mio trudna. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" - Jeden z pacjentw kliniki psychiatrycznej, Billy, zakosztowawszy wolnoci, po nocy spdzonej z prostytutk, popenia samobjstwo, nie chcc wraca do koszmaru szpitalnego ycia. A. Szczypiorski "Pocztek" Samobjczym gestem Henryczka Fichtelbaumajest powrt do warszawskiego getta, w ktrym czeka go albo natychmiastowa mier, albo wywzka do obozu. T. Konwicki "Kronika wypadkw miosnych" - Para modych, zakochanych w sobie bohaterw popenia samobjstwo w obliczu nieuchronnej rozki (nierwno spoeczna, wybuch wojny i ko niec wiata modoci). Oboje bohaterw udao si odratowa. T. Konwicki "Maa apokalipsa" patrz: apokalipsa. U. Eco "Imi ry" - Mnich Adelmus, uwiedziony przez Berengara, nie mogc pogodzi si ze swym grzechem, popenia samobjstwo, rzucajc si z okna bibliotecznej wiey. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umarych poetw" - Neil Perry, ucze Akademii Weltona, utalentowany mody czowiek marzcy o zawodzie aktora, odbiera sobie ycie po przedstawieniu "Snu nocy letniej", w ktrym gra Puka. W odrnieniu od postaci ze sztuki Szekspira nie jest wolny i

radosny, ale ograniczany przez swego ojca, ktry chce umieci go w szkole wojskowej. Przekonany o bezsensie dalszego ycia, Neil popenia samobjstwo, ubrany w teatralny strj Puka. Patrz: ojciec, syn. M. Ondaatje "Angielski pacjent" - 1) Madox odbiera sobie ycie (zastrzeli si w kociele) na wie o zdradzie Almasy'ego, swojego najlepszego przyjaciela. Popeni samobjstwo, gdy czu si wspwinny ujawnieniu map pustyni Niemcom. 2) Almasy, nie mogc duej znie blu, prosi Han, by wstrzykna mu zwielokrotnion dawk morf'my. Umiera z rk wspart na ukochanych "Dziejach" Herodota. * "Samobjstwo to doniosy eksperyment o nieujawnionym rezultacie". (S. Kisielewski) * "Jeli kto nie popenia samobjstwa, nie znaczy to, e wybra ycie. On tylko nie potrafi si zabi". (A. Ryunosuke) * "Kto jest na tyle saby, e myli o samobjstwie, jest za saby, aby je popeni". (C. Pavese) * "Nie chodzi tu wic o to, czy kto jest saby, czy silny, tylko czy moe przetrwa miar swojego cierpienia, moralnego czy fizycznego, i uwaam za rzecz rwnie dziwn mwi, e tchrzem jest czowiek, ktry sobie odbiera ycie, jak byoby niewaciwe nazwa tchrzem tego, ktry umiera na zoliw febr". (J. Goethe) * "Jest w samobjstwie co okropnego, e powinno sije potpi, a potpiajc, ma si takie wraenie, jakby si nie miao adnego wspczucia dla nieszczcia". (H. Sienkiewicz) * "Na samobjstwo jedynym lekarstwem jest dobro. Ciaru ycia zbyt czsto nie moe udwign serce czowieka, ktre si czuje tak strasznie samotne na wiecie". (M. Grossek-Korycka) * "Dopki si jest modym, wszystko moe by przyczyn pragnienia mierci wasnej". (H. Bereza)

Samotno Samotno - Stan wyobcowania, brak bliskich ludzi, brak moliwoci porozumienia si z innym czowiekiem. Przyczyny samotnoci mog by bardzo rne. Czasem jest ona wynikiem negatywnego stosunku do wiata, czasem jest niezawiniona przez czowieka i wynika z zaistniaej sytuacji. Biblia (ST) - 1) Adam jest samotny, wic Bg stwarza mu towarzyszk ycia - Ew, ktra jest koci z jego koci. 2) Kain po zabjstwie brata skazany zostaje na tuaczk i samotno, bowiem Bg naznaczy go pitnem jego czynu. 3) Mojesz w samotnoci spotyka Boga w krzaku gorejcym. Biblia (NT) - 1) Chrystus samotnie wychodzi na pustyni, by tam modli si i poci. 2) Samotny jest take podczas modlitwy w Ogrjcu, gdy apostoowie posnli. 3) Samotny jest Chrystus w swoim cierpieniu, bo nawet najwierniejszy Piotr zapar si Go. Mitologia - Prometeusz w samotnoci cierpi przykuty do ska na Kaukazie. Sofokles "Antygona" - Antygona jest samotna w swoim buncie przeciw ustanowionym przez Kreona prawom. Nawet jej siostra, Ismena, odmawia jej pomocy w pogrzebaniu zwok Polinejkesa. "Legenda o w. Aleksym" Aleksy skazuje siebie na samotn egzystencj, by powici si Bogu i swoim yciem zasuy na zbawienie. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tstan, skazujc siebie na dobrowolne wygnanie, jednoczenie skazuje si na samotno, ktrej nie przerw ani jego ona, ani napotykani w yciu ludzie. Tak samo samotnie umrze. Dante Alighieri "Boska Komedia" - Samotny Dante w gbi ciemnego zabka si lasu. Gdyby nie pojawienie si ducha Wergilego, nie udaoby mu si odnale drogi wyjcia z mroku. W. Szekspir "Hamlet" - Hamlet jest samotny w zamku elsynorskim. Pogrony w nieustannych rozmylaniach, wyizolowany, yje we wasnym wiecie. W. Szekspir "Makbet" Opuszczony przez wszystkich,

Makbet musi sam stan wobec swojej klski. F. Karpiski "Duma Lukierdy, czyli Luidgardy" - Samotna krlowa Lukierda bka si po lesie, skarc si na okruciestwo ma. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter jest samotny z powodu swego uczucia do Lotty. Izoluje si od wiata i ludzi, zamykajc si w wiecie miosnych cierpie. J.W. Goethe "Faust"-Faust cae ycie strawi na samotnym studiowaniu ksig i poszukiwaniu wiedzy absolutnej. W ten sposb odizolowa si niejako od wiata, skaza na samotno, ktrej bdzie dowiadcza nawet po pojawieniu si Mefista. G.G. Byron"Giaur"Giauryjewsamotnoci, poniewajestjedynym chrzecijaninem wrd wyznawcw islamu. Po mierci Leili i dokonaniu zemsty na Hassanie wiat caty ma w obrzydzeniu i zamyka si w klasztorze. Ale i tu nie staje si czonkiem wsplnoty, yjc na uboczu. Nawet w kociele dopiero wtedy zblia si do oharza, gdy odejd ju inni zakonnicy. A. Mickiewicz "Romantyczno" Obkana Karusia, mimo otaczajcego j tumu ludzi, czuje si samotna. Nikt nie jest w stanie zrozumie jej mioci do zmarego Jasieka. Skary si: le mnie w z~ych ludzi tumie, Ptacz, a oni szydz; Mwi, nikt nie rozumie; Widz, oni nie widzc!! A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Gustaw jest samotny, poniewa nikt nie jest w stanie poj ogromu jego uczucia. Kamienni ludzie wymiewaj jego mio i cierpienie. Samotno Gustawa jest tym dotkliwsza, e straci take ca rodzin. Szuka wic przyjaci w wiecie natury. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" 1) Konrad skazany jest na samotno, poniewa yje wrd wrogw. Teg o jednak wymaga jego misja. 2) Aldona kae si zamurowa w wiey i pdzi w niej ycie pustelnicy. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Losem Konradajest samotno. Czuje wicej ni inni ludzie, a jego poezja pozostaje niezrozumiaa ze wzgldu na niedoskonao sowa jako tworzywa i ludzi jako

160

odbiorcw. Samotnie te buntuje si przeciwko Bogu, bo tylko on moe si z Nim rwna. Ale jego osa motnienie jest te prb. Anioowie w scenie prologu mwi: My uprosilimy Boga, by ci oddat w rce wroga. Samotno mdrcw mistrzyni... J. Sowacki "Kordian" - 1) Kordian samotnie wdruje po Europie, przeywajc kryzys wszystkich wartoci, w ktre wierzy. 2) Samotno Kordiana w walce jest koniecznoci. Nikt nie chce wesprze go w zamachu na cara. Inni spiskowcy wycofali si, przekonani argumentacj Prezesa. Nard za zobojtnia na sprawy ojczyzny. W ostatnim monologu Kordian powtarza wielokrotnie: Nie bd z nimi, poniewa nie czuje ju adnego zwizku z narodem, ktry pogodzi si z niewol. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" 1) Hrabia Henryk skazany jest na samotno, poniewa yje w wiecie swoich imaginacji i nieustannego poszukiwania. Nie czuje si te zwizany z warstw spoeczn, z ktrej pochodzi. Pogardza ni za jej tchrzostwo i upadek wartoci moralnych. 2) Orcio jest samotny, poniewa yje w wiecie poezji. Jego lepota dodatkowo izoluje go od realnego wiata. 3) Pankracy dowiad cza samotnoci, bo tylko on rozumie prawdziwe cele rewolucji. Wie, e po okresie burzenia musi nadej okres budowania,jeli rewolucja rzeczywicie ma przynie nowe, lepsze ycie. H. Balzac "Ojciec Goriot" Goriot jest samotny, poniewa speniajc zachcianki crek, straci cay majtek, a w wiecie, w ktrym przyszo mu y to wanie pienidze decyduj o pozycji czowieka. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - Heathcliff by od dziecka samotnikiem. Przygarnity przez pana Earnshawa, nigdy nie sta si czonkiem jego rodziny. Nawet odwzajemniona mio do Katarzyny nie przeamaa tej samotnoci. mier ukochanej pogbia tylko poczucie wyobcowania i odrbnoci. Patrz: mio trudna, mio silniejsza ni mier. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Po wielkim zawodzie miosnym hrabia de La

Fere wstpuje do muszkieterw, przyjmujc imi Atosa. Przyjaciele, ktrych pozyskuje suc krlowi, nie ztnniejszaj jego samotnoci. Poczucie winy uczyni go odludkiem topicym smutek w alkoholu. Patrz: rycerz. C.K. Norwid "Klaskaniem majc obrzgke prawice..: ' - Poeta jest skazany na samotno, bo yje w spoeczestwie, ktre nie jest w stanie zrozumie ani jego, ani jego twrczoci. Jak kada wybitna jednostka, wyrasta ponad swj ~zas i jedyne, co mu pozostaje to pisa na Babilon do Jeruzalem - kierowa swoje sowa do przyszych pokole. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Raskolnikow yje w samotnoci, unikajc ludzi, poniewa sytuuje siebie wrd wybitnych jednostek, ktre stoj ponad wiatem i prawami. Pniej jego alienacj wzmoe wiadomo pope nionej zbrodni. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Benedykt Korczyski yje w samotnoci, poniewa pogry si w pracy i nie moe znale wsplnego jzyka z on. Jego samotno pogbia fakt, e nie potrafi porozumie si z synem. 2) Andrzejowa Korczyska po mierci ma w powstaniu pogrya si w aobie i odizolowaa od wiata. B. Prus "Lalka" - 1) Wokulski jest samotny, poniewa nie przystaje do spoeczestwa, w ktrym yje. Wyrasta ponad nie miaoci planw i rozlegoci horyzontw mylowych. Nawet jego najbliszy przyjaciel, Rzecki, nie jest w stanie go zrozumie i snuje jakie fantastyczne teorie na temat jego dziaalnoci politycznej. Samotno Wokulskiego pogbia jeszcze mio do ckiej - prbuje wej w krg arystokracji, ale tam traktowany jest jak kupiec. 2) Rzecki jest samotnym, starym kawalerem. yje tylko dla sklepu i dla Stacha. L.N. Tolstoj "Anna Karenina" Anna staje si coraz bardziej samotna w miar, jak sabnie uczucie Wroskiego. Coraz czciej spdza samotnie dnie. Nie ma przyjaci, bo jedynym wanym dla niej czowiekiem byjej kochanek. Nie moe te bywa w towarzystwie, bo sama postawia si pozajego krgiem, opuszczajc ma.

S. eromski "Ludzie bezdomni" - Judym skazuje si na samotne ycie, poniewa uwaa, e jeli chce si powici subie najbiedniejszym, nie moe wiza si z adn kobiet. Natomiast jego bezkompromisowo i rygoryzm w pojmowaniu obowizkw spoecznych izoluj go od rodowiska lekarskiego. J. Conrad "Lord Jim" - Po ucieczce z Patny Jim yje w cakowitym osamotnieniu. Co prawda, jest przy nim przez pewien czas Marlow, ale mody czowiek izoluje si nawet od jedynego przyjaciela. Potem, kiedy bdzie wdrowa, uciekajc przed wspomnieniami i samym sob, skazany bdzie na samotno cakowit. Dopiero na Patusanie Jim zdoa przezwyciy swoje wyalienowanie. T. Mann "Tonio Krger" -Tonio yje w samotnoci, poniewa sytuuje si na granicy dwch wiatw - mieszczastwa i sztuki. Kada z tych rzeczywistoci traktuje go jak kogo obcego i Tonio w istocie nie naley do adnej z nich. T. Mann "mier w Wenecji" - Aschenbach pdzi samotny ywot, zamykajc si w uporzdkowanym wiecie swojej twrczoci. Samotnie te wyjedzie do Wenecji i samotnie przeyje swoj wielk mio. F. Kafka "Proces" - Jzef K. nie naley do ludzi nabyt towarzyskich, ale powolne uleganie wadzy sdu i podporzdkowywanie ycia tajemniczemu procesowi alienuje go cakowicie. K. kontaktuje si tylko z tymi ludmi, ktrzy pozostaj w jakim zwizku z sdem. Wreszcie pozostaje zupenie sam i w sa motnoci przyjmie dwch katw. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Ra, mimo e otoczona rodzin, naprawd yje w samotnoci. Nikt nie jest w stanie zrozumie jej mioci do muzyki i niespenienia tego uczucia. Po przyjedzie do Polski jej wyobcowanie pogbia kacapski akcent. Ra, jak sama mwi, zawsze i wszdziejest cudzoziemk. Take i dlatego, e na otaczajcych j ludziach mci si za zawd miosny, jaki sprawi jej Micha. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" Bolesaw yje samotnie, bo po

mierci ony odizolowa si od wiata i ludzi. Przyjazd Stasia traktuje jako zakcenie nieustannej aoby, jaka okrya dom i jego wasnej, dobrowolnej alienacji. A. de Saint-Exupery "Maly Ksia" - W swojej wdrwce po planetach May Ksi jest zupenie osamotniony. Ludzie, ktrych spotyka, s mu cakowicie obcy. yj we wasnym wiecie, zajci wycznie swoimi sprawami. Dopiero na Ziemi uda si chopcu znale przyjaciela. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" Plemieniem skazanym na sto lat samotnoci jest rodzina Buendiw. Samotno oddziela ich od reszty spoecznoci Macondo (jest znakiem rozpoznawczym, pitnem), ale take integruje wewntrznie rodzin. Jakkolwiek midzy jej czonkami istniej silne wizy emocjonalne, kady czuje si wyobcowany, np. pukownik Aureliano Buendia to samotny onierz, pikna Remedios naley do innego wiata, Aureliano Babilonia to samotny badacz wiedzy ezoterycznej, a ostatni z rodu (dziecko Aureliana i Amaranty Urszuli, owoc zwizku kazirodczego) umiera samotnie, zjedzony przez mrwki. G. Orwell "Rok 1984" - Winston Smith yje w samotnoci jak wikszo obywateli, bo system sprawi, i kady czowiek moe by donosicielem i miertelnym wrogiem. W. Golding "Wadca much" - Po mierci Prosiaczka Ralf pozostaje zupenie sam. Wszyscy chopcy odeszli do Jacka i stali si myliwymi. Z czasem okae si, e zwierzyn, na ktr bd polowa, jest wanie Ralf. M. Hasko "smy dzie tygodnia" - Agnieszka jest skazana na samotno, jak wszyscy ludzie w wiecie Haski. Nawet mio nie daje poczucia bliskoci dtugiego czowieka. S. Plath "Szklany klosz" Typowe dla kompleksu presuicydalnego (przeladujce myli o samobjstwie) zawenie wiata sprawia, e bohaterka coraz bardziej wyobcowuje si z rzeczywistoci i zaczyna y wjakim fantasmagorycz nym wiecie. Traci te zdolno nawizania

161

kontaktu z innymi ludmi. E.M. Remarque "uk Triumfalny" Pitnem samotnoci naznaczeni s gwni bohaterowie powieci: doktor Ravic (uciekinier z Niemiec) i Joanna Madou. Ich samotno we dwoje przerodzi si w gbok mio i poczucie przywizania, ktre nie zlikwiduj poczucia wyalienowania. * "Dopiero w samotnoci czowiek jest naprawd sob". (J. Ortega y Gasset) * "Samotno - mdrcw mistrzyni". (A. Mickiewicz) * "Czowiek mgby y samotnie przez cae ycie. Ale chocia sam mgby wykopa swj grb, musi mie kogo, kto go pochowa". (J. Joyce) * "Poczucie samotnoci jest waciwie jedynym namacalnym sprawdzianem naszego istnienia. Samotno jest wielk dwigni najlepszych poczyna". (M. Choromaski)

Sd/proces Sdjest instytucj powoan do orzekania o zgodnoci z prawem czynw obywateli. Obraz sdu i jego funkcja zale od czynnikw politycznych (ustrj pastwa, jego konstytucja), tradycji, momentu historycznego (sdy w czasie pokoju i w czasie wojny). Proces to rozprawa sdowa orzekajca o winie oskaronego. Biblia (ST) - 1) Sdy Boga nad ludzkoci miay na celu ukaranie grzesznikw i odnow moraln wiata (np. potop, zniszczenie Sodomy i Gomory, pomieszanie jzykw budowniczych wiey Babel). 2) Sdy Salomona charakteryzoway si sprawiedliwoci, bezstronnoci. Salomon stara si wyda wyrok, ktry nie krzywdziby adnej ze stron ("Salomonowe wyjcie" -wobec dwch moliwych rozwiza znale trzecie). Biblia (NT) - 1) Jezus wyranie mwi, e nie ma ludzi bez winy, a prawo do sdzenia czowieka ma wycznie Bg (Nie sdcie, abycie nie byLi sdzeni). 2) Sd nad Jezusem prowadzony by przez Sanhedryn i Poncjusza

Piata. Jezus zosta oskarony o podburzanie ludnoci Jerozolimy i nazywanie siebie krlem ydowskim. Faktycznie najwiksz win byy tu nowatorskie nauki religijne wygaszane przez niego. Namiestnik rzymski, Poncjusz Piat, umywa rce (gest konformisty) i oddaje oskaronego w rce Sanhedrynu. Chrystus do koca broni swoich przekona, zachowuje godno i powag. Wyrokiem jest ukrzyowanie, na ktre, wedle prawa rzymskiego, skazywani byli najwiksi zoczycy. 3) Sd Ostateczny - patrz: Apokalipsa. Mitologia - 1) Staroytni wyobraali sobie bogini sprawiedliwoci, Temid, jako kobiet o oczach przewizanych opask (lepa sprawiedliwo); trzymajc w rce wag (waenie dobrych i zych uczynkw). Jej podobizna pojawia si na frontonach wikszoci nowo ytnych sdw. 2) Sd Parysa patrz: wesele/gody. Homer "Iliada" - Na tarczy Achillesa widnieje scena sdu. Na rynku miasta toczy si spr o zapat za zabjstwo. Sdziami s starcy, z ktrych kady wydaje wyrok. Symbolem wadzy sdowniczej jest bero brane do rki przez kolejnych sdziw. Sofokles "Antygona" - Kreon, surowy wadca Teb, sdzi Antygon za naruszenie praw krlewskich (zakaz grzebania zwok zdrajcw). Pomimo pozycji spoecznej Antygony (pochodzi z krlewskiej rodziny) i jej racji (kierowaa si prawami boskimi i mioci siostrzan), zostaa ona skazana na mier. A. Frycz-Modrzewski "O karze za mobjstwo" - FryczModrzewski domaga si ujednolicenia prawa karnego tak, by szlachcic, mieszczanin czy chop karani byli w ten sam sposb za popenienie takiej samej zbrodni. Do problemu tego wrci pniej w swoim dziele "O poprawie Rzeczypospolitej", w ksidze "O prawach". W. Szekspir "Henryk VIII" Jednym z tematw sztuki jest proces rozwodowy krla, prowadzony przez kardynaa Wol seya. Orzek on o rozwodzie Henryka VIII z Katarzyn Aragosk wbrew woli papiea, co byo rwnoznaczne z zer waniem stosunkw z Kocioem

Katolickim. Wolter "Kandyd" - Jednym z epizodw powiastki jest proces prowadzony przez Wielk Inkwizyj w Lizbonie. Kara mierci dla Kandyda i Panglossa nie wynikaa z ich winy; spalenie ich na stosie miao uspokoi ludno miasta i wskaza winnych trzsienia ziemi. G.G. Byron "Giaur" - patrz: zbrodnia/zbrodniarz. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Sd kapturowy (powoywany w redniowieczu w okresie bezkrlewia lub nieobecnoci wadcy) skaza Konrada na mier za zdrad Zakonu. Wallenr od, chcc umrze z honorem, uniemoliwia zakonnikom wykonanie wyroku, popeniajc samobjstwo. Patrz: wina i odpowiedzialno. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Tematem utworu jest proces Filomatw i Filaretw, przedstawiony tu w sposb uwzniolony, przyrwnany do biblijnej rzezi niewinitek. Herodem jest car, a niewinitkami - modzie polska. Proces zosta wytoczony bezprawnie przez Senatora (Nowosilcowa) i prowadzony by okrutnymi metodami (zncanie si nad uwizionymi). Kar bya wywzka na Sybir. Patrz: cierpienie, Polska/Polacy, ofiara, wina i odpowiedzialno. J. Sowacki "Balladyna" - 1) Zaraz po objciu rzdw przez Balladyn widzimy bohaterk w roli sdziego, ktry wysuchuje skrzywdzonych poddanych. Przed jej obliczem staj: Filon (zakochany w zmarej Alinie) i wdowa (matka Balladyny patrz: matka). Krlowa wspomagana przez doradcw, orzeka, e winnego ich cierpie (czyli j sam) naley skaza na mier. 2) W kocowej scenie dramatu Balladyna sama wydaje na siebie wyrok, by zadouczyni woli matki i Filona. Kar wymierza tu wiat fantastyczny: bohaterka pada raona piorunem (patrz: zjawy upiory wampiry, wadza/wadca, zbrodnia/zbrodniarz). A. Dumas "W dwadziecia lat pniej" - Dumas przedstawia proces krla Anglii, Karola I, sdzonego przez parlament w styczniu 1649 roku. Wedug autora krl by mczennikiem niesusznie oskaronym o

denia absolutys tyczne. Na sali sdowej znajduj si przeciwnicy i nieliczni sympatycy monarchy. Karol I przez cay czas siedzi w kapeluszu, co wiadczy o jego pogardzie dla sdziw. Zosta skazany na kar mierci i city 31 stycznia 1649 roku. Patrz: wadza/wadca, kat. L. Carroll "Alicja w krainie czarw" - Obraz sdu widziany jest oczyma nicej maej dziewczynki. Sdziami s karty do gry, uczestnikami - postacie baniowe. Brak tu dowodw, brak istotnej przyczyny (jest ni kradzie ciastek), a proces przypomina fars. Wyrokiem jestjednak kara mierci dla Waleta Kier. B. Prus "Lalka" - Sekwencja sdowa w powieci obejmuje dwa procesy. Pierwszy z nich, w ktrym oskaron przez baronow Krzeszowsk bya pani Stawska, dotyczy kradziey lalki. Mia on swj rzeczywisty pierwowzr (proces w Wiedniu, d~ktrym Prus czyta w gazetach), ajest o tyle wany, e od niego powie wzia swj tytu. Drugi, take Wytoczony przez baronow Krzeszowsk, dotyczy nie zapaconego przez studentw komornego. Jakkolwiek studenci przegrali spraw (w przeciwiestwie do pani Stawskiej), sympatia zgromadzonych na sali sdowej bya po ich stronie. W.S. Reymont "Chopi"- 1) W pobliskim miasteczku odbywa si proces o uznanie ojcostwa Macieja Boryny. Ze wzgldu na wysok pozycj spoeczn i ekonomiczn oskaronego wyrok jest gry wiadomy. Powdka przegrywa, cho do koca nie wiadomo, czy jej roszczenia nie byy suszn e. 2) Na sali sdowej (kilka miesicy pniej) rozpatrywana jest take sprawa o zbrojne wystpienie chopw przeciwko sprzeday lasu przez dziedzica. Chopi, ska~ni na areszt, wychodz po odsiedzeniu wyroku lub za kaucj. Jednym z nich jest Antek Boryna. J. Kasprowicz "Dies irae" patrz: apokalipsa, katastrofizm. F. Kafka "Proces" - Sd przedstawiony zosta jako tajemnicza instytucja, ktrej oskarony do koca nie poznaje. Spoeczno dzieli si na oskaronych i oskarajcych,

162

przy czym tych pierwszych jest nieporwnywalnie wicej. Aparat sdowniczy jest zhierarchizowany, a Jzef K. poznaje jedynie najniszy szczebel tej hierarchii. Sprawy tocz si latami i rcadko kiedy kocz si pomylnie dla oskaronych. Gwny bohater nie wie nawet, o co zosta oskarony. Ani on, ani jego adwokat nie mog wpyn na bieg procesu. Wiadomo jednak, e wyrok jest z gry znany: kara mierci. Obraz procesu mona potraktowa dwojako: a) proces w pastwie autorytarnym, gdzie oskara si niewinnych ludzi i skazuje na mier, b) ycie czowieka, ktry nie zna prawa ani zasad nim kierujcych, prowadzce nieuchronnie do mierci ("byt ku mierci"). Patrz: mier (bohaterw literackich). A. Camus "Upadek" - Gwny bohater, Jean-Baptiste Clemence, to byy adwokat, a teraz sdzia-pokutnik, ktry nieustannie dokonuje sdu nad sob i innymi ludmi. W wiecie bez Boga sdzi jest czowiek, ktry nie dopuszcza moliwoci uaskawienia. Clemence mwi, e aby osdzi ludzi, trzeba najpierw osdzi samego siebie, przyzna si do wasnej nikczemnoci. W jego wiecie nie ma podziau na oskaronych i oskarajcych, wszyscy s sdziami-pokutnikami. K. Moczarski "Rozmowy z katem" -Rozmowy Moczarskiego ze Stroopem poprzedzaj proces zbrodniarza wojennego, likwidatora warszawskiego getta. Stroop do koca broni swoich pogldw, nie wyrzeka si ideologii nazistowskiej, a sw dziaalno uznaje za suszn i konieczn. Zosta skazany na mier przez powieszenie. Patrz: kat. U. Eco "Imi ry" - Jednym z epizodw powieci jest proces prowadzony przez Wielkiego Inkwizytora (Bernarda). Guio Oskaronymi s dwaj zakonnicy, nalecy niegdy do heretyckiego odamu brata Dulcyna, oraz dziewczyna, ktra przychodzia do opactwa. In kwizycja obwinia ich o to, e w klasztorze rozpanoszyo si zo, e to oni s winni tajemniczej mierci innych braci. Wszyscy zostali skazani na kar mierci poprzez spalenie na stosie. * "Najlepszym sposobem na

rozpdzenie melancholii jest widok kryminalnego procesu, gupota bowiem sdziw bywa zazwyczaj niezwykle ucieszna". (W. Hugo) * "Niedobrze czyni, kto ma u sdu wzgld na osob i dla ksa chleba odstpuje prawdy". (Salomon) * "Historia wiata jest sdem nad wiatem." (F. Schiller) * "Zwycizcy si nie sdzi". (Katarzyna II) * "Zdechbym ze miechu na widok czowieka, ktry sdzi innego czowieka, gdyby nie budzi we mnie litoci". (G. Flaubert) * "Sd: grupa ludzi orzekajca, ktra ze stron miaa lepszego adwokata." (J. Tuwim)

Sen Sen- 1) Sen fizjologiczny umoliwiajcy zregenerowanie si organizmu; 2) to, o czym nimy, czyli marzenie senne; 3) zgodnie z teori Freuda, sny s odzwierciedleniem naszej podwiadomoci i dziki nim mona odkry przyczyny lkw, neurotycznych zachowa. Literatura oniryczna - literatura wykorzystujca senjako motyw lub zasad kompozycyjn. Biblia (ST) - 1) Ksiga Rodzaju - Patriarsze Jakubowi przynia si drabina, po ktrej do nieba wstpowali anioowie. Sen dawa wyobraenie o wiecie jako zhierarchizowanej caoci, nad ktr czuwa Bg. 2) Ksiga Wyjcia - Sen faraona o siedmiu tustych i siedmiu chudych krowach, siedmiu penych i siedmiu pustych kosach symbolizuje przyszo Egiptu: po siedmiu latach dostatku nastpi siedem lat nieurodzaju. 3) Ksiga Daniela - Krl Babilonii, Nabuchodonozor, ni o posgu wykonanym ze szlachetnych kruszcw, ktrego nogi wyrzebione s z elaza i gliny (std "kolos na glinianych nogach"). Posg ten rozpada si, uderzony zaledwie jednym kamieniem. Jest to przepowiednia dotyczca przyszoci Babilonu: krlestwo rozpadnie si na szereg mniejszych pastw.

Biblia (NT) - 1) Sen Jzefa patrz: ucieczka. 2) ona Piata zostaa ostrzeona we nie, by nie stawia przed sdem Jezusa. Kiedy opowiedziaa o tym mowi (Nie miej nic do czynienia z tym sprawiedliwym, bo dzisiaj we nie wiele nacierpiaam si z jego powodu, Mt 20,20). Piat zignorowa znaczenie snu. Mitologia - 1) Staroytni wyobraali sobie boga snu, Hypnosa, jako uskrzydlonego modzieca. By on bratem Tanatosa, boka mierci. Usypia ludzi dotykajc gazk ich cz lub sypic na nich z rogu mak. 2) Czciej spotyka nym wyobraeniem snu pochodzcym z kultury staroytnej jest Morfeusz, syn Hypnosa, zsyajcy marzenia senne; przen. sen, marzenie senne. J. Kochanowski "Do snu" patrz: podr/wdrwka. J. Kochanowski "Tren XIX albo Sen" - W tej wizji sennej koczcej cykl "Trenw" pojawia si matka Kochanowskiego z Urszulk na rkach. Tumaczy ona synowi, jaki jest sens ycia i mierci, jednoczenie rozwiewajc jego wtpliwoci dotyczce ycia po mierci. Jej kocowe sowa (Ludzkie przygody ludzkie no! Jeden jest Pan smutku i nagrody!) s wyznacznikiem nowej filozofii yciowej Kochanowskiego. Patrz: przemiana. W. Szekspir "Hamlet" - W monologu Hamleta (Akt III, sc. 1) mier zostaa przyrwnana do snu, tyle e nie wiadomo, czy jest on jedynie kocem starego ycia, czy moe pocztkiem nowego (Umrze-zasn. Zasnq! Moe ni? W tym sk cay.). Patrz: samobjstwo. W. Szekspir "Sen nocy letniej" Podstawowym tworzywem literackim dramatujest wyobrania i sen. Akcja zdaje si by z pogranicza jawy i snu (dwie paszczyzny fabularne: realna i fantastyczna) nie tylko dlatego, e bohaterowie raz po raz zapadaj w sen, ale take na skutek dziaa wiata fantastycznego. W t magiczn noc.zaciera si rnica midzy snami postaci realnych, ich dziaaniem i dziaaniem elfw, jakby dla potwierdzenia sw: Wariat, poeta, czowiek zakochany - s utworzeni wszyscy z wyobrani. W. Szekspir "Makbet" - wiat

przedstawiony w tragedii przypomina upiorny majak senny, w ktrym roi si od zbrodni, wszystko ocieka krwi, a sceneria pogrona jest w mrokach nocy. P. Calderon de la Barca "ycie jest snem" - Akcja dramatu rozgrywa si w baniowofantastycznej Polsce, gdzie ycie jest snem, a wiat iluzj zaledwie. Krlewicz Wadysaw, uwiziony w lochu na rozkaz krla, we nie przeniesiony zosta na dwr, gdzie sprawuje wadz. Kiedy budzi si w lochu, nie wie, co jest rzeczywistoci, a co snem. Z. Morsztyn "ywot - sen i cie" - Wedug Morsztyna tak mier, jak i ycie s snem. Dawni ksita i wodzowie pi sen trvardy, natomiast do samego czytelnika poeta zwraca si tak: I ty- pisz, nieobudzony, Cho ci si, e yw zdao. Patrz: przemijanie, mier (wizerunek mierci). A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Sen Konrada - nad gow winia rozmawiaj duchy dobra i za. Anioowie oddaj dusz Konrada Szatanowi, by wystawi bohatera na prb. Wszystko to dzieje si pozajego wiadomoci. 2) Sen Ewy, poprzedzony modlitw za Konrada, jest dokadnym odzwierciedleniem osobowoci bohaterki oraz jej postrzegania wiata (wiat czysty, nieskalany, peen harmonii). Mona powie dzie, i Mickiewicz umieci go jako "pauz kojc" pomidzy kolejnymi scenami dramatu. 3) Sen Senatora to raczej majak senny ukazujcy drog Nowosilcowa od awansu po degradacj, a take dwr carski, cakowicie podporzdkowany woli wadcy. Tragedi dla Senatorajest nie tylko to, e wypadt z aski, ale take postawa dworzan, ktrzy nagle odwracaj si od niego, pogardzajc nim. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" - Dla Ma ycie po lubie jest snem fabrykanta Niemca przy onie Niemce. Wypenione prozaicznymi i niewanymi wydarzeniami, rozmino si z oczekiwaniami bohatera. Dopiero pojawienie si Dziewioy (ducha byej kochanki) budzi hrabiego Henryka z letargu. Opuszcza on dom i on, podajc za zjaw. Okazuje si jednak, e ta mio i ten wybr byy take uud i senn mar, a

163

Dziewica - piekieln zjaw, stworzon, by zgubi Ma. Patrz: m. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Lockwood, nowy dzierawca Drozdowego Gniazda, spdza noc w Wichrowych Wzgrzach. Za oknem szaleje burza, a gazie drzew uderzaj o szyby. We nie nawiedza go na poy rzeczywista, na poy fantastyczna mara Katarzyny Linton, ktra domaga si, by wpuci j do domostwa. Zjawajest na tyle realna, e Lockwood czuje jej lodowate rce w swoich doniach i budzi si z krzykiem. Wydarzenie to sprawia, i bohater chce pozna dzieje Wichrowych Wzgrz; jest pocztkiem opowieci o losach rodziny Earnshaww i Lin tonw. E.A. Poe "Opowieci niesamowite" - patrz: pogrzeb ("Przedwczesny pogrzeb"), mier ("Zagada domu Usherw"), zjawy - upiory - wampiry. Ch. Dickens "Kolda proz, czyli opowie wigilijna o Duchu" - patrz: zjawy - upiory wampiry. L. Carroll "Alicja w krainie czarw" Sen maej dziewczynki mona zinter pretowa jako obraz wiata dorosych widziany oczyma dziecka. Kraina czarw (zwierzt i kart) to rzeczywisto dorosych, zbyt zagmatwana dla Alicji. Jej sowa: Troch to trudno zrozumie... nasuwa jakie myli... ale nie wiem dokadnie jakie!, odnosz si do specyficznej logiki snu (analogiczna jest budowa wiata przedstawionego w powieci), ktry rzdzi si wasnymi prawami, snu wymykajcego si spod kontroli nicego, penego chaosu, absurdu i nielogicznoci... jak ludzkie ycie. Patrz: dziecistwo. B. Prus "Lalka" - Sen Izabeli ckiej pojawia si po raz pierwszy, gdy spotyka ona Wokulskiego. We nie widzi go jako czowieka-potwora, o wielkich, czerwonych doniach, stopniowo podporzdkowujcego sobie jej ojca, a potem j sam. Obrazuje to jej lk przed nieznajomym czowiekiem, wpywowym dziki swym pienidzom i osaczajcym j ze wszystkich stron. S. Wyspiaski "Wesele" - Akt II, w ktrym pojawiaj si osoby

dramatu, zbudowany jest w konwencji onirycznej. Do koca nie wiadomo, czy bohaterowie widz swoje alter ego na jawie, czy podczas snu, poniewa zgodnie ze sowami Chochoa, osoby dramatu to: Co si w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach. Patrz: zjawy upiory - wampiry. T. Mann "mier w Wenecji" Koszmarny sen Aschenbacha, peen wyuzdanej erotyki, chaosu, ukazujcy upadek kultury, ma charakter wieszczy i katastroficzny. Nie bez znaczenia jest to, e ~~hater ni go w Wenecji (patrz: mier ~:bohaterw literackich), miecie skazanym na zagad. Tumaczy naley go jako zapowied nowej kultury bdcej ~akowitym zaprzeczeniem klasycyzmu i niesionych przez niego wartoci. F: Kafka "Proces" - wiat przedstawiony w powieci przypomina koszmarny i zdeformowany sen Jzefa K. (K., czyli kadego) o rzeczywistoci XX wieku. Postacie tam wystpujce (adwokat Hull, jego pielgniarka, Malarz, Ksidz) wydaj si nie z tego wiata. Absurdalny obraz sdu (pomieszczenia sdowe na strychach, przechodzi si do nich przez zwyke mieszkania, na sali sdowej dochodzi do stosunku seksualnego, a sdzia przeglda pisma pornograficzne) przypomina bardziej wizj senn ni rzeczywisto. Patrz: sd/proces, teatr mundi. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Dla penego oddania obrazu odchodzcego w niepami wiata sklepw cynamonowych, posuy si Schulz konwenej oniryczn. Droga bohatera przez miasteczko przypomina bdzenie w labiryncie, szkoa wyglda jak tajemniczy, baniowy paac, niebo zwija si jak ksiga, a sprzedawcy w sklepach cynamonowych przypominaj magw. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - 1) Nikanor Iwanowicz Bosy, zamknity w klinice psychiatrycznej, ni o dziwnym teatrze, w ktrym widzami i aktorami s ludzie posdzeni o handel obc walut. Prowadzcy spektakl aktor, niczym przesuchujcy na ledztwie milicjant, domaga si ujawnienia szczegw, chwali tych, ktrzy dobrowolnie

przyznali si do winy i zdali walut. W kocu wszyscy zgromadzeni na sali przekonani s, i jedynym susznym postpowaniem bdzie zdanie wa luty. Sen Nikanora Iwanowicza to lustrzane odbicie rzeczywistoci radzieckiej, aktorami za s sami Rosjanie. Patrz: pienidze, Rosja. 2) Sen Iwana Bezdomnego to po prostu kolejne rozdziay powieci Mistrza. Gdy jednak Woland opuci Moskw, Bezdomny ni bdzie tragiczne zakoczenie historii Jeszui Ha-Nocri (ka), jak i jego rozmow z Poncjuszem Piatem (prowadzon w zawiatach). J. Andrzejewski "Bramy raju" Sen starego mnicha ma charakter proroczy. Przepowiada on, jakie bdzie zakoczenie krucjaty: z dzieci idcych do Jerozolimy ocaleje tylko lepiec (Jakub), ktry pozostawi na pustyni swego przyjaciela (Aleksego), by i w kierunku miasta witego (Jeruzalem), ktre w rzeczywistoci jest fatamorgan, wytworem jego zmczonego umysu. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Tytuowy bohater, pacjent bez imienia, w swoich snach powraca do przeszoci. Widzi w nich pustyni, Kair, ukochan kobiet, sowem: lata sprzed wojny. Jego sny na zawsze przypisz go do przeszoci, sprawi, e bdzie wyobcowany spord mieszkacw Villi San Girolamo, ale jednoczenie pomog mu odnale tosamo. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - patrz: zjawy upiory - wampiry. * Spa snem sprawiedliwego spa mocno, twardo. * Sen o szpadzie - marzenie o walce zbrojnej o niepodlego Polski w czasie zaborw. * "Dla przeciwwagi wielu uciliwoci ycia niebo ofiarowao czowiekowi trzy rzeczy: nadziej, sen i miech". (I. Kant) * "ycie bez moralnego wysiku jest snem". (L.N. Tostoj) * "Najlepsza sztuka urzeczywistnienia swoich snw: obudzi si". (Z. Trzaskowski) * "A moe wiat jest wielk sypialni, w ktrej wszyscy ni o rzeczywistoci". (L. Kumor)

* "W snach jest to, czego opowiedzie si nie da. Uczucie grozy, zbliajcego si nieszczcia albo te niebiaskiej euforii. Dziwna architektura, spitrzona w nieprawdopodobiestwo albo kolory o intensywnoci, o ktrej si marzy". (A. Kowalska) * "Nie wybiera si swoich snw. By moe to one nas wybieraj i by moe te, ktre s wrogo do nas usposobione, potrzebuj nas, by nas obezwadni i chepi si przed nami swoj wyszoci". (U. Kozio)

Sobowtr Sobowtr - Kategoria przejta z folkloru niemieckiego, gdzie oznaczaa widmo, zjaw osoby yjcej, bliniacz kopi czowieka. Inne jej znaczenie to alter ego (drugie ja), czyli posta odzwierciedlajca najskrytsze marzenia i cechy czowieka, czsto amoralne i zbrodnicze. W. Szekspir "Makbet" - Lady Makbet (pocztkowo bezwzgldna i okrutna) oraz Makbet (pocztkowo posta pozytywna, o gbokim poczuciu moralnoci i lojalnoci) z czasem "zamieniaj si rolami". Ona, pocztkowo kobieta twar da i zdecydowana na wszystko, zaczyna odczuwa wyrzuty sumienia po kolejnym zabjstwie. On, najpierw prawy rycerz, czowiek, w ktrym dobro walczy ze zem, sabo z si, staje si okrutnym tyranem. M. Shelley "Frankenstein" Monstrum to alter ego doktora Frankensteina, projekcja jego chorych marze o boskich zdolnociach czowieka i nieograniczonej sile jego umysu. Patrz: szalestwo. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - Heathcliff i Cathy to postacie bliniacze, dwie powki tej samej osoby. Tak samo niepokomi i demoniczni, szaleni i bezkompromisowi, zniszcz wszystko, co stanie na drodze ich mioci. Kiedy Katy umiera, Heathcliff wypowiada znamienne sowa: Nie mog y bez mojego ycia, nie mog y bez mojej dusZy! tak jakby ta mier odebraa mu cz jego samego. Patrz: mio trudna. E.A. Poe "Portret owalny" Mody i utalentowany malarz maluje portret ukochanej ony.

164

Zadziwiajco dobry i wierny oryginaowi portret odbiera jednak siy witalne onie artysty. Kiedy podobizna zostaa ukoczona, kobieta umara. Jej sobowtr, dzieo sztuki, odebra jej ycie. A. Dumas "W dwadziecia lat pniej" - Mordaunt to idealna kopia swej matki, Milady, a nawet posta jeszcze bardziej zbrodnicza, uosabiajca krystaliczne zo. Jest jej sobowtrem nie tylko z charakteru, ale take z wygldu; jego twarz to twarz Milady, tyle e zeszpecona przez wrodzone zo i nienawi. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Za alter ego Raskolnikowa uznaje si Swidrygajowa, bezwzgldnego i zdolnego do zbrodni czowieka, ktrego po wyrzdzeniu za nie drcz wyrzuty sumienia. Raskolnikow, ktry morduje lichwiark dla potwierdzenia teorii o swojej nadludzkoci, ujawnia jednoczenie dwie strony swej osobowoci: zbrodnicz i bezwzgldn, a take sab i pen wtpliwoci. Nie potrafi, jak Swidrygajow, zapomnie o popenionym przestpstwie i pod wpywem Sonii oddaje si w rce prawa. L Carroll "Po drugiej stronie lustra" - wiat, ktry zobaczya Alicja po drugiej stronie lustra, bliniaczo podobny do widzianej wczeniej krainy czarw, jest alter ego wiata rzeczywistego. Odzwierciedla on niemal same negatywne cechy rzeczywistoci rzdzonej przez ludzi dorosych: absurdalno, bezwzgldno w deniu do celu, nielogiczno i chaos. O. Wilde "Portret Doriana Graya" - patrz: zo. R.L. Stevenson "Doktor Jekyll i mister Hyde" - Opowie o lekarzu, ktry odkrywszy dwoisto swej osobowoci, prbuje wyzwoli swoje gorsze alter ego. Za pomoc mikstury medycznej przechodzi metamorfoz w pana Hyde'a, ktry z czasem zdominuje jego osobowo i uniezaleni si od doktora Jekylla. A. Gide "Faszerze" - Postaciami - sobowtrami s Edward i Passavent. Obaj s pisarzami i obserwatorami wiata i ludzi, na ktrych chc wpywa. Passavent to jednak zo jawne, nie ukrywa ne i wrcz demonstrowane, podczas gdy

Edward swoje zepsucie (romans z siotrzecem) ukrywa przed ludmi, a swoim alter ego pogardza za to, do czego sam si nie przyznaje. S. Wyspiaski"Wesele"-patrz: zjawy - upiory - wampiry. J. Andrzejewski "Ciemn oci kryj ziemi" Ojciec Torquemada wychowuje Diega tak, by sta si on jego wiern kopi. Diego, pocztkowo przeciwnik Torquemady, staje si nie tylko takim jak on, ale z czasem zaczyna odzwierciedla wycznie ze cechy Wielkiego Inkwizytora. Scena mierci Torquemady ukazuje za, e udao mu si stworzy potwora, bdcego czystym zem. Patrz: mier (bohaterw literackich). J. Andrzejewski "Bramy raju" Ludwik z Vendome widzi w Jakubie swoje lepsze alter ego modego, piknego i penego si mczyzn, ktremu ludzie zaufaj, poniewa jest czysty i niewinny. Najwaniejsz cech, ktra czy tych dwch bohaterw, bdzie jednak fanatyzm i lepa konsekwencja w deniu do realizacji wytyczonego sobie celu. Uwypukli si ona, kiedy Jakub poprowadzi krucjat dziecic, a wic powiedzie tysice niewinnych dzieci na mier. Patrz: krucjata, podr/wdrwka, rycerz. I. Shaw "Mode Iwy" - Christian Diestl i Noe Ackerman to bohaterowie niemal identyczni, tyle e stojcy po przeciwnych stronach wojennej barykady. Obaj nie pochodz z narodu, za ktry walcz (jeden jest Austriakiem, a drugi - ydem), obaj wierz w zwycistwo wyznawanej idei, za ktr gotowi s odda ycie. Tym, co ich rni, jest wyznawana ideologia. Noe stoi po stronie wolnoci i demokracji, natomiast Christianjest nazist. P. Shafer "Amadeusz" - Posg Komandora z opery Mozarta "Don Giovanni" widzi Salieri jako wierne odbicie Leopolda Mozarta, ojca kompozytora (analogia do tego, jak stary Mozart wyglda na zabawie karnawaowej). Obserwujc wydarzenia na scenie (Salieri obejrza wszystkie spektakle), zrozumia, e Amadeusz pragn wskrzesi posta ojca, ajednoczenie obawia si, e tak jak

Komandor przyszed po don Giovanniego (alter ego modego Mozarta), tak Leopold przyjdzie po swego syna. W. Szymborska "Cie" - Cie, nazwany take "baznem", to alter ego bohaterki lirycznej wiersza. To on przeywa naprawd rzeczywisto, wyolbrzymia j, przyjmuje na siebie paros i caty jego bezwstyd, by krlowa (czyli bohaterka), moga pozosta niewzruszona i dostojna. W rzeczywistoci jednak to on jest tym prawdziwym ja, ktre cierpi i czuje jak czowiek. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Madox i Almasy, bliniaczo podobni bohaterowie, mog jednak uchodzi wzajemnie za swe alter ego. Tak samo cierpi w mioci, tak samo kochaj pustyni i marz o wiecie bez wojen, jednak dla Madoxa najwaniejsze jest poszanowanie wpojonej mu brytyjskiej tradycji, natomiast Almasy kierowa si bdzie wycznie wasnymi uczuciami. Dla ocalenia ukochanej kobiety dopuci si zdrady; na wie o tym Madox odbierze sobie ycie, zupenie jakby chcia wymierzy sprawiedliwo sobie, zamiast kara przyjaciela. Patrz: przyja, samobjstwo. * "Czowiek jest najbardziej uzaleniony od swego odbicia w duszy innego czowieka, choby bya to dusza kretyniczna". (W. Gombrowicz) * "S, ktrzy patrz w lustro i wytrzymuj. S, ktrzy niszcz lustra. S, ktrzy ujrzawszy si, niszcz siebie samych". (D. Jokai)

Staro/starzec Staro - Wiek podeszy, ostatnie lata ycia, na ktre przypada spadek si witalnych, a nierzadko mentalnych. Starzec - 1) Czowiek wiekowy, dowiadczony, obdarzony mdroci czerpan ze swych przey. 2) w kociele greckokatolickim i prawosawnym mnich - mdrzec, jeden z najstarszych w monastyrze, uznawany za najwyszy autorytet moralny, religijny i egzystencjalny.

Patriarcha - 1) Protoplasta rodu, praojciec. 2) Najstarszy z yjcych mistrzw jakiej sztuki. Biblia (ST) - 1) Matuzalem potomek Seta, dziadek Noego, najbardziej dugowieczny czowiek wspomniany w Biblii (doy 959 lat). 2) W Starym Testamencie znajdujemy imiona dziesiciu patriarchw, jednake tylko trzej (Abraham, Izaak, Jakub) jako praojcowie narodu wybranego oraz synowie Jakuba, s patriarchami w cisym tego sowa znaczeniu. 3) Kohelet, czyli Eklezjastes, domniemany autorjednej z ksig biblijnych, to mdrzec przemawiajcy na zgromadzeniu, czowiek stary i dowiadczony, ktry swe nauki (Marno nad marnociami i wszystko marno; Nic nowego pod socem!) opar na wnioskach wycignitych z dugiego i bogatego ycia. 4) Prorocy starotestamentowi to nie tylko wysannicy Boga zapowiadajcy przyjcie Mesjasza, ale take uczeni starcy. Tradycyjne przedstawienie proroka jako starca (zupenie zapomina si o jego wieku modzieczym) ma podkreli jego mdro i dowiadczenie, uwiarygodni goszone przeze nauki. 5) Salomon, mdry i sprawiedliwy krl Izraela, na staro za namow swych naonic, zaniedba wiar w Boga, a czci obce bstwa. 6) Starcy z opowieci o Zuzannie, onie Joachima, podgldali j, gdy rozbieraa si do kpieli. Dali jej ultimatum: albo spdzi z nimi noc, albo oskarj o cudzostwo. Gdy Zuzanna odmwia, oskaryli j: jednak dziki przemylnoci proroka Daniela zostaa uniewinniona, a starcw stracono. Biblia (NT) - 1) Symeon starzec, ktrego Maryja i Jzef spotykaj w wityni w dniu ofiarowania. Duch wity objawi mu, i nie umrze, dopki nie ujrzy Mesjasza. On te przepowiada upadek i triumf Chrystusa. 2) Starsi - jedna z trzech grup zasiadajcych w Sanhedrynie, przedstawiciele monych rodw. Mitologia - Tejrezjasz, lepy starzec, wieszcz i wrbita tebaski, odegra ogromn rol w historii rodu Labdakidw. Ujawni tajemnic Edypa, nakoni Kreona, by ten uaskawi Antygon. Nawet po mierci nie utraci swej mocy

165

wieszczej. Homer "Iliada" - 1) Nestor najstarszy i najbardziej dowiadczony z dowdcw greckich pod Troj, nazywany miodoustym, peen humoru i wigoru starzec, ktrego rady szanowano na rwni z boskimi; przen. kto najstarszy w danym gronie, np. nestor rodu. 2) Priam -krl Troi, obdarzony licznym potomstwem, by zbyt stary, by bra udzia w wojnie. Po mierci Hektora udaje si do Achillesa i baga go o wydanie ciaa syna. Horacy "O co poeta prosi Apollina..:' -Skadajc ofiar bogu, poeta zanosi do niego jedyn prob - o pogodn i pen pieni staro, tj. o zachowanie mocy twrczej do koca swych dni. J. de Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - W chwili mierci Aleksego jego rodzice s ju ludmi starymi, stojcymi nad grobem. Eufemian, ojciec witego, ma pretensj do syna, e ten, ktry mia by podpor jego staroci, ukrywa si przed oczami bliskich. Teraz, gdy nie moe ju rozmawia z synem, zrozpaczony nie znajduje dla siebie pociechy. M. Rej "Zywot czowieka poczciwego" - W ksidze III opisujcej "zim" ycia ludzkiego, czyli staro, kreli Rej obraz szlachcica, ktry pogodnie patrzy na wiat, przekonany, i ycia nie zmar nowa. Przekonanie to dotyczy nie tylko spraw codziennego bytowania, jak obowizki gospodarskie i rodzinne, ale take wartoci wyszych w zwykych przejawach ycia. Rej omawia tu rwnie problem ycia obywatelskiego i pastwowego. J. Kochanowski "Do gr i lasw" patrz: retrospekcja. J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie"-Nawizujca do Horacego (O co poeta prosi...) fraszka filozoficzno-refleksyjna ma charakter modlitwy, w ktrej poeta baga Stwrc o: staro nieprzykr, obyczaje znone i ludzk yczliwo, ktre byyby ukoronowaniem jego ycia. W. Szekspir "Hamlet" Poloniusz, nazywany czsto starym gupcem, z wiekiem nie nabiera mdroci ani dowiadczenia, ale staje si coraz bardziej podejrzliwym ojcem, ugrzecznionym dworakiem i ograniczonym czo-

wiekiem. W. Szekspir "Makbet" Wiedmy pojawiajce si w dramacie to istoty dugowieczne, dla ktrych czas nie ma adnego znaczenia ponad to, i mog sprawowa nad nim wadz. Przedstawione jako postacie szkaradne (ni to kobiety, ni to mczyni), wiekowe czarownice wydaj si by ju choby z wygldu uosobieniem za. W. Szekspir "Burza" - Prospero w sdziwym wieku odzyskuje tron Mediolanu. Skrucha brata uzurpatora, szczcie crki, a take wizja pogodnej staroci nakazuj mu zerwa z magi (amie sw rdk maga). Wczeniej wygaszajednak synn maksym: Mymy z tej samej materii, co mary senne, i krtkie to ycie koczy si snem. Sowa te mona potraktowa take jako przesanie samego Szekspira. J.W. Goethe "Faust" - Dla uczonego Faustusa, doktora medycyny, teologii, matematyki, geografii i innych nauk, starojest przekreleniem marze o dogbnym poznaniu wiata. Pomimo ogromnej wiedzy teoretycznej, Faust ma wiadomo niewiedzy praktycznej (...i oto stoj biedny gupiec...), dlatego te decyduje si zaprzeda dusz Mefistofelesowi, by ten przywrci mu modo i ukaza cay wiat. A. Mickiewicz "Oda do modoci" - Starzy to dla Mickiewicza reprezentanci gnunego i zmurszaego wiata tradycji klasycystycznej, ktrych powinni zastpi ludzie modzi, pokolenie romantykw. A. Mickiewicz "Ballady i romanse" - 1) Starzec z "Romantycznoci" jest uosobieniem racjonalistycznego i empirycznego pojmowania wiata, ktre jest niezrozumiae dla ludu. Wedug niego Karusia duby smaone bredzi, a ludzie powinni ufa jego szkieku i oku. Postawa ta jest odrzucana przez narratora, ktry prezentuje romantyczne widzenie wiata. Pierwowzorem postaci starca by Jdrzej niadecki, jeden z oponentw Mickiewicza. 2) Stary pustelnik w "Lilijach" jest tym, do ktrego przychodzi po rad Pani. Stylizowany na redniowiecznych mdrcw eremitw, ale te na mdrcw ludowych, nieustannie namawia

Pani, by przyznaa si do winy, wiedzc, e nie masz zbrodni bez kary. Zlekcewaenie mdrych rad starca kosztowao Pani ycie. 3) Tytuowym bohaterem romansu "Dudarz"jest stary czowiek, ktry przemierza kresy, ofiarowujc ludziom poezj. Jest on nie tylko skarbnic wiedzy i tradycji, ale i opowieci o ludzkich losach. Dziki niemu ujrzaa wiato dzienne tragiczna historia mioci pasterza do modej dziewczyny, zakoczona mier ci zakochanego modzieca. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II Nazwa uroczystoci opisanej przez Mickiewicza odnosi si tak do przodkw osb w niej uczestniczcych, jak i do dziadw proszalnych (starych ebrakw), ktrzy penili tu wan funkcj; wcielay si w nich duchy zmarych. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIIpatrz: matka. J. Sowacki "Kordian" - 1) Grzegorz, stary suga Kordiana, jest czowiekiem dowiadczonym, byym onierzem, ktry swoj wiedz o yciu stara si przekaza modemu paniczowi (bajka "O Janku, co psom szy buty", opowieci z lat onierskich). Jakojedyny bliski znalaz si on na placu, gdy miao doj do egzekucji Kordiana. 2) Prezes (pierwowzorem postaci by Julian Ursyn Niemcewicz), starzec jak skowronek, jest niemal karykatur postaci starca - autorytetu, tak pitnowanej przez romantykw. Entuzjazmowi Kordiana przeciwstawia konserwatyzm polityczny i tradycj historyczn, przekonujc spiskowcw, by gosowali przeciwko zabjstwu cara. 3) Starzec z ludu ("Spisek koronacyjny") popiera Kordiana, przeciwstawiajc si Prezesowi (Zabijajcie!!! A krew niech na mnie spada...), uwaajc, i Bg (sprawiedliwy sdzia) rozgrzeszy spiskowcw z ich zbrodni. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Sdzia to nie tyle starzec, co patriarcha, gowa rodu Soplicw. W swoim dworze pielgnuje tradycj i dobre obyczaje; w niczym nie uchybia zaproszonym gociom. Jest jednym z ostatnich wielkich odchodzcego wiata, symbolem kultury szlacheckiej. 2) Gerwazy, dawny suga

Horeszkw, jest skarbnic wiedzy o rodach Soplicw i Horeszkw. Optany dz zemsty starzec przyczynia si do najazdu Moskali na Soplicowo. Dopiero mier Jacka Soplicy bdzie kocem wani midzy Gerwazym a znienawidzonym rodem. J. Sowacki "Balladyna" - patrz: matka. H. Balzac "Ojciec Goriot" patrz: ojciec, pienidze, crka. A. Dumas "Krlowa Margot" Posta Katarzyny Medycejskiej, krlowej wdowy i krlowej matki, przypomina bohaterki ze staroytnoci (dumna, monumentalna, stojca ponad przecitnoci). Na staro negatywne cechy jej charakteru (apodyktyczno, zazdro, nieufno i chorobliwe pragnienie wadzy) osigaj stadium patologiczne. Jedynym jej marzeniem staje si utrzymanie korony w rkach Walezjuszy, choby miao si to odby kosztem tysicy ludzkich istnie (Noc w. Bartomieja, wojny religijne). Patr z: rodzina, wadza/wadca. A. Dumas "Wicehrabia de Bragellonne" Postaci pojawiajce si w powieci (kontynuacja "Trzech muszkiete rw") wyranie dziel si na dwie grupy: modzi (Ludwik XIV, jego dwr i kochanki, ksi Filip i jego ona) i starzy (Anna Austriaczka, jej dwr, D'Artagnan i jego przyjaciele). Dla autora ci "starzy'' to jedyne wartociowe i godne podziwu postaci. Obraz staroci muszkieterw to take odchodzenie dawnego rycerskiego wiata, ktrego byli symbolem (w powieci umieraj trzej z nich). Patrz: przemijanie, mier (bohaterw literackich). H. Sienkiewicz "Latarnik" Skawiski, tuacz i byy powstaniec, to posta - parabola losw emigrancji popowstaniowej. Znuony wieczn tuaczk starzec osiada wreszcie w Aspinwall, gdzie zamierza pozosta do mierci. Na przykadzie tej postaci ukazuje Sienkiewicz wasn koncepcj staroci: ...gdy si czowiek zestarzeje, woa take na niego inna rzeczywisto, jeszcze ciemniejsza i bardziej tajemnicza..., ktr potwierdza przygoda literacka Skawiskiego. M. Konopnicka "Banasiowa" -

166

Tytuowa bohaterka noweli to zwyky czowiek z nizin spoecznych, staruszka czekajca na mier, bowiem przewiadczona jest o wasnej zbdnoci. Stara Banasiowa nie wini crki za niesprawiedliwo i zo, do koca zachowuje naiwno, dobro i poczucie solidarnoci rodzinnej. Opisujc losy bohaterki, narrator zwraca jednoczenie uwag na degeneracj wizi spoecznych i rodzinnych. Patrz: matka. M. Konopnicka "Mendel Gdaski" - Stary yd, Mendel Gdaski, obawia si pogromw antysemickich nie tyle ze wzgldu na siebie, co na ukochanego wnuka. Na trwae zwizany z Polsk i Warszaw, traci serce do tego miasta, kiedy Jakub (jego wnuk) zostaje raniony. Jest to szczeglnie dramatyczne w zestawieniu z wczeniejszymi dowiadczeniami bohatera (przeycie powstania styczniowego i represji popowstaniowych). B. Prus "Lalka" - 1) Stary Mincel, waciciel sklepu na Podwalu, by dla modego Rzeckiego najwyszym autorytetem w sprawach handlu i wzorem kupca doskonaego. Krystalicznie uczciwy, oddany swojej pracy, do koca nie opuszcza sklepu i umiera za kontuarem. 2) Ignacy Rzecki, zaledwie kilka lat starszy od Wokulskiego, wydaje si starcem ze wzgldu na swoje dowiadczenia, jak i przekonania polityczne. Anachroniczny i idealistyczny obraz wiata, jaki wytworzy na wasny uytek (Europa romantyczna pod przewodnictwem napoleonidw), umieszcza go raczej wrd epigonw poprzedniego pokolenia, ni obok Wokulskiego. 3) Tomasz cki, podstarzay arystokrata, yjcy wspomnieniami o dawnej wietnoci, nie chce zrozumie, e wiat arystokracji degeneruje si, on sam jest bankrutem, a nowa rzeczywisto naley do ludzi pienidza. Swoje fantazje wpaja crce, ktra przekonanajest o wyszoci wasnej kasty nad nuworyszami. 4) Baron Dalski, posta groteskowa i karykaturalna, to bohater wyrastajcy z wczesnej rzeczywistoci. Dziki pienidzom, pochodzeniu i koneksjom, pomimo podeszego wieku, eni

si z modziutk Ewelin Janock. Maestwo to (majce wwczas tyle rzeczywistych odpowiednikw) jest satyr na panujce stosunki spoeczne, ukazujcjednoczenie, do czego one prowadz (zdrada Eweliny i cika choroba barona). 5) Prezesowa Zasawska, reprezentantka pokolenia przedpowstaniowego, jest ostatni prawdziw arystokratk, zarwno z urodzenia jak i z ducha. Nieszczliwa mio, rozwianie romanty cznych zudze sprawiaj, i na ycie patrzy realistycznie. Testament pani Zasawskiej (majtek przekazany zosta w wikszoci na cele charytatywne) wiadczy ojej dobroci i ponadstanowym stosunku do ludzi. 6) Stary Szlangbaum reprezentuje ydw obracajcych maym kapitaem. Wszystko, co robi, robi z myl o swoim synu, Henryku, ktry naley ju do nowego wiata. Spryt, a zarazem uczciwo Szlangbauma zjednuj mu przychylno Wokulskiego, dla ktregojest porednikiem w rnych sprawach handlowych (m.in. kupno kamienicy ckich). 7) Profesor Geist, francuski naukowiec optany myl o zbudowaniu maszyny latajcej, przypomina posta natchnionego uczonego (por. Faust), dla ktrego ycie osobiste nie przedstawia adnej wartoci, a kada minuta, ktr traci (tj. nie powica na badania), oddala go od upragnionego celu. 8) Pani Misiewiczowa, matka Heleny Stawskiej, jest postaci na poy komiczn. Staruszka jedyn rado ycia widzi w obserwowaniu ycia innych (nieustannie wyglda przez okna swego mieszkania). Najwikszym jej pragnieniem jest powtrne zampjcie crki, dla ktrego zdolna jest do marze o mierci swego zaginionego zicia. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Marta Korczyska (majca lat czterdzieci osiem, cho wygldajca na szedziesit), kobieta chora i zniszczona yciem, nie tylko prowadzi jego dom, ale take wychowuje jego dzieci. Do koca swych dni aowa bdzie zerwania zarczyn z Anzelmem Bohatyrowiczem (kierowaa si uprzedzeniami swej rodziny),

dlatego te stara si wskaza Justynie drog do prawdziwej mioci. W pnym wieku zauwaa przede wszystkim konieczno pracy i pomocy Benedyktowi oraz jego dzie ciom. 2) Anzelm Bohatyrowicz, byy uczestnik powstania styczniowego i narzeczony Marty, na staro jest tylko schorowanym czowiekiem yjcym wspomnieniami. Godno, przywizanie do etosu pracy i patriotyzmu, stawiaj go w opozycji do wielu powieciowych postaci (np. Emilia Korczyska, Teofil Ryc, Kiro). Spenieniem marze Anzelma (jak i Marty) jest maestwo Justyny i Jana, koczce wanie midzy rodzinami Korczyskich i Bohatyrowiczw. F.M. Dostojewski "Bracia Karamazow" - Zosima, starzec z monastyru, uznawany jest za najwyszy autorytet moralny wrd okolicznej ludnoci. Ukazany zosta jako ten, do ktrego udaj si po porad ludzie z bliszych i dalszych okolic. Wyzbywszy si samego siebie, starzec sta si przewodnikiem duchowym nie tylko dla modych mnichw (Alosza), ale i dla osb wieckich. Dla Aloszy nosi on znamiona ziemskiej witoci. Zosima podejmuje si take rozsdzi spr pomidzy Dymitrem Karamazowem a jego ojcem, Fiodorem Pawowiczem. Bezstronno starca, gboka mdro i filozoficzna gbia maj by gwar antem sprawiedliwego wyroku. S. Wyspiaski "Wesele" - Jedn z postaci dramatu jest Dziad, starzec pamitajcy czasy rabacji Jakuba Szeli. Rozmowa Dziada z Upiorem ma uzmysowi odbiorcy dramatu, e niesnaski midzy chopstwem a inteligencj (dawniejsz szlacht) nie nale do przeszoci. Starzec jest niejako "pomostem" czcym przeszo historyczn z aktualnymi wydarzeniami. Patrz: retrospekcja, zjawy - upiory wampiry. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Maciej Boryna to bohater stylizowany na piastowskiego kmiecia, a zarazem - patriar ch. Jest nie tylko gow rodziny, zajmuje take (dziki swemu dowiadczeniu i statusowi majtkowemu)

wysokie miejsce w spoecznoci Lipiec. Staro Boryny postrzeganajest tu przede wszystkim jako pewna dojrzao yciowa i ogromne dowiadczenie. 2) Kuba, stary parobek Borynw, niegdy uczestnik powstania styczniowego, oprcz pracy w gospodarstwie zajmuje si kusownictwem. Postrzelony podczas jednego z polowa, lekceway ran, w ktr wdaje si zakaenie. Ostatnie dni jego ycia obfituj w zdarzenia, jakich do tej pory nie dowiadczy (wizyta w karczmie, msza w kociele, podczas ktrej daje na tac, ofiarowanie ksidzu upolowanych zwierzt). 3) Dominikowa, ktrej spryt i przebiego s wynikiem yciowych dowiadcze, decyduje si odda sw jedyn crk najbogatszemu chopu we wsi. Po mierci starego Boryny staje po stronie Jagny, domagajc si nalenej jej czci majtku. T. Mann "mier w Wenecji" Gustaw Aschenbach, podstarzay pisarz i erudyta, przybywa do Wenecji, gdzie dane mu bdzie przey jedyn prawdziw mio swego ycia. Zauroczony urod i i modoci Tadzia, stara si sam odmodzi, by zmniejszy dystans wiekowy pomidzy sob a chopcem. Z uczernionymi wosami, brwiami i wsami, z policzkami powleczonymi rem nie wydaje si modszy, ale aosny i groteskowy. Jest teraz tym, czym w przeszoci pogardza. Patrz: mio trudna. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Brat Edwin to stary mnich, franciszkanin, ktry cae ycie powici goszeniu Dobrej Nowiny. Jego niekonwencjonalne podejcie do spraw wiary sprawio, e zosta wykluczony z szeregw kapaskich. Ostatnie lata Edwina to nieustanna wdrwka i ycie w skrajnej ndzy. Do koca pozosta wierny idei zakonw ebraczych. Dla Krystyny ten stary mnich jest najwy szym (obok ojca) autorytetem religijnym i moralnym, jak te jedynym czowiekiem, ktremu moe ona powiedzie ca prawd o sobie. 2) Ragnfrida, matka Krystyny, nawetjako kobieta w rednim wieku przypomina staruszk. Jej nazbyt surowa moralno,

167

przesadnie religijne ycie, jak i nieustanne obwinianie siebie za nieszczcia rodziny, sprawiy, e przedwczenie zyskaa osobowo starej, zniszczonej yciem kobiety (patrz: ona). 3) Przedwczesna staro Lavransa, spowodowana troskami rodzinnymi, to przede wszystkim czas powicony religii, jak i pomocy cr kom. Niezadowolony z wyboru Krystyny, musi tolerowa Erlenda jako swego zicia. Jedyn pociech staj si dla niego wnukowie, jak i maestwo drugiej crki z Szymonem Darre (patrz: ojciec). 4) Pani Aashilda, niegdy kobieta pikna i yjca peni ycia, na staro mieszka na dworze Haugen wraz ze swym dawnym kochankiem, a obecnym mem. Zajmuje si gwnie prowadzeniem gospodarstwa i leczeniem okolicznej ludnoci. Nigdy nikomu nie odmawia pomocy, a jednak nazywana jest powszechnie czarownic. Opuszczona przez dzieci, stara si swoim pnym yciem odpokutowa za grzechy modoci. 5) Staro Krystyny zbiega si z okresem wkraczania w dorose ycie jej synw. Opuszczaj j wszyscy yjcy synowie, a w domu pozostaje tylko Gaute, ktry sprowadza tu on polubion wbrew woli matki. Ostatnie lata ycia Krystyna spdzia w klasztorze, ktrego niegdy bya wychowan k. Ciko chora (pomagaa ofiarom epidemii) nie dowiedziaa si o mierci dwch najstarszych synw. J. Galsworthy "Saga rodu Forsyte'w" - Postacie Jolyona, Jamesa i Tymoteusza, wzorowane na patriarchach starotestamentowych, wyrastaj z kultury pnowiktoriaskiej. Ich pogldy, moralno s na trwae zwizane z epok, w ktrej dorastali i spdzili niemal cae ycie. Konserwatyzm, pruderia, nadmierne przywizanie do konwenansw wpajaj take swoim synom, z ktrych aden nie pjdzie drog wytyczon przez ojca. Jedynie Jolyon, pod koniec ycia zdolny bdzie zmieni swe pogldy i przebaczy synowi naruszenie norm spoecznych i sprzeciwienie si rodzinie (mezalians). M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" patrz: retrospekcja.

B. Schulz "Skepy cynamonowe" patrz: ojciec, syn. E. Hemingway "Stary czowiek i morze" - Stary rybak, Santiago, obiekt kpin modszych kolegw, podejmuje si heroicznego zadania: wypywa na daleki pow, by zowi merlina. Walka starego czowieka z ogromn ryb, jak i scena dopynicia do brzegu (z ryby pozosta tylko ogryziony szkielet), obrazuj ogromn wol walki o ludzk godno i poczucie, e jednak si nie przegrao. J. Andrzejewski "Bramy raju" Stary mnich wyrusza wraz z krucjat dziecic, przekonany o jej susznoci. Jego proroczy sen mci nieco to przekonanie, a spowied dzieci odkrywa pr zed nim motywacje tej krucjaty. Mnich sam prbuje powstrzyma pochd, jednake jego krzyki gin wrd gosw tumu. Ginie, wdeptany w ziemi przez modych pielgrzymw. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - Starzy Chiczycy mieszkajcy w San Francisco, o ktrych opowiada Li, przypominaj mdrcw zgbiajcych tajemnic ludzkiej egzystencji. Dla odczytania oryginalnej wersji fragmentu Ksigi Rodzaju (4, 6-7) nauczyli si jzyka hebrajskiego. Dziki nim Li, Samuel Hamilton i Adam Trusk zrozumieli, jak Biblia objania problem grzechu. Patrz: czytanie literatury. ~ S. Mroek "Tango" - 1) Eugenia, babka Artura, to groteskowo przedstawiona staruszka (ubrana w dug sukni, czapk dokejk i trampki), ktra za wszelk cen dy do nowoczesnoci. Jej ycie skupia si na grze w karty, a jedyn osob protestujc przeciwko takiemu stanowi rzeczy jest Artur, nieustannie wymierzajcy kar babci (Babcia na katafalk!). 2) Eugeniusz, brat Eugenii, starszy pan o zmiennych pogldach, doskonale przystosowuje si do kad ych warunkw. Jest on sym bolem starca - konformisty, dla ktrego nie istniej adne witoci, ktry za wszelk cen bdzie stara si ocali siebie. Patrz: taniec. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - 1) Jose Arcadio Buendia - patrz: przemiana. 2) Urszula Buendia - patrz: matka, ona. 3) Melquaides, stary Cygan, mag i wynalazca, spdza

ostatnie dni w Macondo. Na staro zajmuje si spisywaniem przepowiedni dotyczcych przyszych losw miasteczka. G. Garcia Marquez "Nie ma kto pisa do pukownika" Bohaterowie opowiadania to starzy ludzie, przy czym na ich przykadzie wida, jak rnie si starzej: ona jest praktyczna, trzewa, doskonale wie, e list nigdy nie nadejdzie, a y za co trzeba, wic domaga si sprzedania koguta; on marzyciel, niepoprawny idealista, cigle stary - may chopiec. Staro tych dwojga ludzi jest smutna i samotna, bo niezalenie od biedy, kade z nich yje w innym, wasnym wiecie. P. Shaffer "Amadeusz"-Dramat Shaffera to opowie starego Salieriego, niegdy kompozytora na dworze cesarza Austrii, ktry na staro obwinia si o zabicie Mozarta. Na wp obkany Salieri dokonuje rekonstrukcji wydarze sprzed lat, na nowo przeywajc nienawi do genialnego rywala i jego mier, by wreszcie stwierdzi, i on sam, niegdy uznany za geniusza, zawsze by miernot. Mio do muzyki, pragnienie sawy, a zarazem niemoc twrcza nigdy nie pozwalay mu rwna si z Mozartem. U. Eco "Imi ry" - 1) Jorge, niegdy bibliotekarz, pod koniec ycia lepy starzec, uznawany jest w opactwie za autorytet (wielokrotnie okrela si go mianem: czcigodny). W istocie starzec ten jest uosobieniem pychy i za. Przywaszcza sobie prawo do narzucania wasnej filozofii yciowej innym,jak te zamyka przed nimi drog do wiedzy (ukrycie II tomu "Poetyki" Arystotelesa). Jego upr doprowadza do mierci dwch mnichw, a take do spalenia si opactwa. 2) Hubertyn z Casale, franciszkanin skazany na wygnanie przez Jana XXII, oskarony o herezj, znajduje schronienie w opactwie benedyktynw na pnocy Woch. Tam spotykaj go Wilhelm i Adso, ktremu objawia on tajemnic pikna mistycznego. H. Wouk "Wichry wojny", "Wojna i pami" - Jednym z bohaterw tej powieci-rzeki jest Aaron Jastrow, ydowski pisarz i myliciel, humanista i wielbiciel kultury antycznej, ktry na

staro osiada w Europie. Jego pogldy polityczne (uwaa Hitlera za szaleca), egoizm, brak pragmatyzmu i anachroniczne mylenie (prbuje tumaczy obecn sytuacj polityczn wczeniejszymi mechanizmami historycznymi) naraaj ycie jego siostrzenicy oraz jej syna. Postawa ta doprowadzi w konsekwencji do tragedii: trjka bohaterw trafi do obozu w Owicimiu, z ktrego profesor ju nie wyjdzie. * Staro nie rado, mier nie wesele. (powiedzenie) * Zielona staro - staro rzeka, zdrowa. * Czym skorupka za modu nasiknie, tym na staro trci. (przysowie) * "W starym piecu diabe pali" (czyli "Skaradna jest mio starca"). (Owidiusz) * "Po latach pidziesiciu kada biaogowa Niechaj zwierciado stucze albo schowa". * "Ludzie starzy myl, e od czasu, gdy przestali by modzi, wiat tylko traci, a niczego nie zyskuje". (A. L. Stael-Holstein) * "Modo jest gupia, staro nie mdrsza czasami". (Molier) * "Starcw i komety czczono z tego samego powodu: poniewa mieli dugie brody i wmawiali innym, e potrafi przepowiada przyszo". (J. Swift) * "Wszyscy chc y dugo, ale nikt nie chce by stary". (J. de BruyBre) * "Staro to ju nie ycie prawdziwe, to zachd soca skrzepty i zimny; szanujmyj, ale zbytjej nie wynomy". (J. I. Kraszewski) Syn (E. Drubacka) "W miar starzenia si mczyznom ronie broda, a kobietom jzyk". (P. Beaumarchais) * "Staro nie czyni nas zdziecinniaymi, jak ludzie twierdz, lecz odkrywa w nas cigle jeszcze prawdziwe dzieci". (J.W. Goethe) * "Starzy ludzie s naprawd niebezpieczni. Przyszo jest im obojtna". (G. Shaw) * "Osoby starzejce si chtnie bior obiema rkami, ale daj tylko jedn". (Elbieta I) * "Pierwszym objawem starzenia

168

si jest mio do ycia". (M. Samozwaniec)

Syn Syn - W literaturze syn to nie tylko mski potomek, ale take kontynuator rodu, dziedzic nazwiska i majtku. To wanie decyduje o tym, e nierzadko popada on w konflikt ze swoimi rodzicami, a przede wszystkim z ojcem. W bogatej galerii portretw literackich mamy synw matnotrawnych, synw posusznych i zbuntowanych, synw z prawego i nieprawego oa, godnych nastpcw ojca i jego zdrajcw. Biblia (ST) - 1) Kain i Abel to pierwsi synowie w historii wiata, jednak ani jeden z nich nie bdzie ojcem ludzkoci. Ten zaszczyt przypadnie najmodszemu synowi Adama i Ewy, Setowi. 2) Izmael i Izaak to dwaj synowie Abrahama. Ten pierwszy, pochodzcy z nieprawego oa, musi ustpi bratu. Jednak i dla Izaaka status syna nie jest prosty; to jego Abraham skada w ofierze Bogu. 3) Jonatan, syn Saula i przyjaciel Dawida, przedkada przywizanie do przyjaciela nad mio synowsk. Ostrzega Dawida o zamysach ojca. 4) Absalom patrz: konflikt pokole. Biblia (NT) - 1) Jan Chrzciciel, syn starej Elbiety, to dziecko z dawna wyczekiwane. Jego matka nie nacieszy si jednak dugo macierzystwem, albowiem Jan musi speni sw misj: porzuci dom, wyj na pustyni i gosi nadejcie Mesjasza. 2) Chrystus, syn Boga, syn czowieczy i syn Maryi, ukazany jest przede wszystkim jako Mesjasz i nauczyciel. Niewiele jest w ewangeliach wzmianek o jego stosunku do matki czy Jzefa, przybranego ojca, natomiast wielokrotnie wspomina On swego prawdziwego ojca, ktrym jest Bg. Posuszestwo Jezusa wzgldem Ojca byo tak wielkie, e zgodzi si on zej midzy ludzi i powici swe ycie dla ich zbawienia. 3) W przypowieci o synu marnotrawnym jeden z dwch synw opuszcza dom ojca, by w krtkim czasie roztrwoni

zabrane ze sob pienidze. W tym czasie, gdy on bawi si, bankrutuje i yje w skrajnej ndzy, jego brat pracuje u ojca. Ojciec, przyjmujc syna marnotrawnego, tumaczy drugiemu synowi (oto tyle lat ci stu i nigdy nie przekroczytem twego rozkazu, ale mnie nie dae nigdy kolcia, ebym si zabawi z przyjaci~rrci!), e powinien si cieszy, i jego brat, ktrego uznano za umarego, powrci. Jednoczenie mwi, e dla drugiego syna zawsze byo miejsce w jego domu i nic tego nie zmieni. Mitologia - 1) Zeus, syn Kronosa, wyratowany przez sw matk od mierci, przejmie wadz po ojcu i zasidzie na Olimpiejako wadca bogw. 2) Edyp, syn Jokasty i Lajosa, zgodnie z przepowiedni zabi wasnego ojca i oeni si ze swoj matk. Sam by ojcem czworga dzieci (a zarazem ich bratem). Od tej postaci mitologicznej wywodzi si termin psychoanalityczny: "kompleks Edypa". Nowa psychoanaliza tumaczy gojako podwiadome denie mczyzny do zwizania si z kobiet podobn do jego matki. 3) Ikar, lekkomylny syn Dedala, nie usucha przestrg ojca i wznis si na skrydach zbyt wysoko. Kosztowao go to ycie. 4) Parys i Hektor to dwaj synowie Priama. O ile pierwszy z nich kieruje si wycznie prywat, o tyle drugi jest dzielnym wojownikiem, ktry walczy bdzie o Troj i odda w walce ycie. Sofokles "Antygona" - Hajmon, syn Kreona i narzeczony Antygony, sprzeciwia si wyrokowi ojca i prbuje go nakoni, by uniewinni Antygon. Kiedy nieustpliwy krl wyda wyrok mierci, jego syn, nie mogc pogodzi si z utrat ukochanej, popeni samobjst wo. J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - Jedyny syn Eufemiana, Aleksy, na ktrym spoczywa obowizek przeduenia rodu, rezygnuje z ycia rodzinnego i opuszcza dom. Nawet gdy po latach wrci do Rzymu, nie zamieszka w rodzinnym domu, ale bdzie ebra pod gankiem, ukrywa si przed domownikami. Dopiero pojego mierci rodzice dowiedz

si, e ich jedyne dziecko mieszkao obok nich przez siedemnacie lat. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan, jedyny syn Blancheflor, urodzony po mierci ojca (pogrobowiec), zawdzicza imi (smutny) swej matce, ktra mwi do niego po narodzinach: Smutna zlegtam, smutne jest to pierwsze wito, ktre ci wyprawiam, z twojej przyczyny smutno mi jest umiera. Zaraz po narodzinach syna krlowa umara, natomiast chopcem sierot zaopiekowa si Rohat Dziercy Sowo. "Bogurodzica" - Chrystus, syn Maryi, to wadca zasiadajcy w majestacie (pantokrator), do ktrego ludzie zwracaj si za porednictwem Jego matki, by odpuci im grzechy. W przeciwiestwie do poprzedniego wizerunku Chrystusa, tutaj zwraca si uwag na znamiona boskoci Jezusa, a Jego zwizek z matk nie jest tak bliski. "Posuchajcie bracia mia..." - Jezus przedstawiony zosta nie jako zbawiciel w majestacie, ale jako jedyny syn swej matki cierpicy na krzyu. Take Maryja odbiega od tradycyjnego wizerunku Matki Boskiej. Przepeniona boleci mwi: Nie mam ani bd mie jinnego, Jedno Ciebie, Synu, na krzyu rozbitego. W. Szekspir "Henryk IV", "Henryk V" Krlewicz Henryk, na wzr syna marnotrawnego, spdzi mode lata na hulankach. Nie dba o sprawy dworu, nie przygotowywa si do objcia tronu. Nad obowizki syna i przyszego wadcy przedkada zabawy z przyjacimi. Jednak kiedy jego ojciec zachorowa ciko i wiadomo byo, e nie przeyje, Henryk powrci na dwr, rozsta si z kompanami i pogodzi si z umierajcym ojcem. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Hamlet, krlewicz duski, chce za wszelk cen pomci mier swego ojca. Stawia on powinnoci wobec starego krla wyej ni wasny kodeks etyczny, ajednoczenie nie moe si poway zabi czowieka. 2) Laertes, syn Poloniusza, nie wie, jakim czowiekiem jest jego ojciec. Wzorem synw wielkich rodw bdzie chcia pomci ojca, zabijajc winnego jego mierci, czyli

Hamleta. W. Szekspir "Burza" - patrz: zo. P. Corneille "Cyd" - patrz: rycerz. Molier "Skpiec" Kleant, podobnie jak Eliza, nienawidzi ojca zajego skpstwo, yczy mu mierci, ktra uwolniaby dom od tyranii Harpagona. Nie wiedzc, czym trudni si ojciec (lichwa), poycza od niego pienidze na wysoki procent. Zobowizuje si rwnoczenie, e w oznaczonym terminie zwrci dug, a gdyby byo to potrzebne, "pomoe" w szybszym zejciu ojca z tego wiata. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" Walery jest nieodrodnym synem swych rodzicw. Wyksztacony, obyty w towarzystwie, a przy tym patriota i pose na Sejm Wielki, jest chlub swego domu i moe by wzorem dla wczesnej polskiej modziey. F. Schiller "Zbjcy" - 1) Karol Moor jest kochajcym ojca synem. Niestety, intrygi Franciszka sprawi, e stary Moor wyrzeknie si Karola. Mimo to syn nie przestanie go kocha i darzy szacunkiem. Dowiedziawszy si, jak okrutnie brat postpi z ojcem, nakae zaatakowa rodzinn siedzib swoim zbjcom. Doprowadzi to do ujawnienia prawdy o yciu Karola, co stanie si przyczyn mierci starego Moora. 2) Fran ciszek Moor uwaa, e ojciec darzy Karola wikszym uczuciem. Chcc si zemci, swoimi intrygami doprowadza do wydziedziczenia brata i fabrykuje dowody majce przekona starego Moora o mierci syna. Kiedy zrozpaczony ojciec popada w omdlenie, sprawiajc wraenie martwego, Franciszek kae go zoy w rodzinnym grobowcu, a gdy okazuje si, e nie umar, skazuje go na mier godow. J.W. Goethe "Krl Olch" Nocna podr ojca i syna przez las koczy si tragicznie. Dziecko, ogarnite gorczk, nawiedzane wizjami, w ktrych legendarny Krl Olch wabi je do siebie, wreszcie nie zrozumiane przez ojca, ktry nie zwraca uwagi na jego sowa, umiera ze strachu i choroby. A. Mickiewicz "Do matki Polki" Proba zwrcona do wszystkich polskich matek. Poeta nakazuje im, by od dziecistwa przyuczay synw do cier pienia i niewoli, by nie karmiy ich

169

opowieciami o wspaniaej przeszoci. Przeznaczeniem ich synw jest bowiem klska, a zwycionemu za pomnik grobowy zostan suche drewna szubienicy. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIIpatrz: matka. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Tadeusz, syn Jacka Soplicy, wychowany zosta przez Sdziego i to on by dla prawdziwym ojcem. Jemu wic wdziczny jest za sw edukacj i jemu bdzie posuszny. Tadeusz okae si take nieodrodnym synem rodu Soplicw, szlachty patriotycznej. Gdy na Litw wkrocz wojska Napoleona, zacignie si do suby wojskowej. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Orcio, syn Marii i hrabiego Henryka, od dziecka by poet (matka nadaa mu na chrzcie takie imi). lepy, yjcy w innym ni zwykli miertelnicy wiecie, skazany jest na przedwczesn mier. A. Dumas "Krlowa Margot" Trzej synowie Katarzyny Medycejskiej, jej chluba i duma, a take nadzieja na przeduenie dynastii Walezjuszy, s modziecami chorymi i zdegenerowa nymi. aden z nich nie speni nadziei matki: Karol, we wszystkim podporzd kowany Katarzynie, umiera otruty; Franciszek umiera na nieznan chorob, natomiast Henryk, byy krl Polski, ginie zamordowany przez Vitry'ego, nie pozostawiajc po sobie potomka. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" W powieci wielokrotnie nazywa si Ludwika XIII synem Henryka IV, czyli Henryka Wielkiego. Autor daje jednak do zrozumienia, e ojciec, uznawany za najdoskonalszego wadc Francji, wstydziby si za syna-krla, ktry pozwoli sobie odebra wadz. A. Dumas "Wicehrabia de Bragellonne"-Powie obejmuje czasowo pierwsze lata panowania Ludwika XIV. Do mierci Mazariniego by on jedynie figurantem na francuskim tronie, natomiast kiedy umiera pierwszy minister, przejmuje rzdy w kraju. Okazuje si, e bardziej przypomina sync ze stanowczoci Ann Austriaczk (notabene jedyn osob, z ktrej

zdaniem si liczy), ni zgnuniaego ojca, Ludwika XIII. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" 1) Hindley Earnshaw, odepchnity przez ojca, ktry faworyzowa przybd Hea thcliffa, nigdy nie zapomni upokorze z wczesnego dziecistwa. Zemci si potem na swoim rywalu w dwjnasb. 2) Linton Heathcliff, chorowity syn Heathcliffa, zdecydowanie bardziej przypomina rodzin matki. Kapryny, rozpieszczony i saby, nie ma wasnego zdania i pozwala ojcu kierowa sob. Cho nie kocha Katarzyny, eni si z ni, by potem, na ou mierci, przepisa jej i swj majtek ojcu. 3) Hareton Earnshaw, we wczesnym dziecistwie zaniedbywany i oddany na wychowanie sudze Jzefowi, przechodzi pod opiek Heathcliffa, kiedy umiera jego ojciec. Cho wychowany zosta po spartasku, a Heathcliff nie szczdzi mu razw i zmusza go do cikiej pracy, to jego wanie uzna za swego jedynego ojca i przez lata bdzie mu lepo posuszny. L.N. Tostoj "Anna Karenina" 1) Aleksy Wroski, ukochany syn matki, tylko do pewnego momentu nie sprzeciwia si jej woli. Kiedy zakochuje si w Annie, musi pogodzi si z tym, e matka nigdy nie zaakceptuje jego wyboru. Wbrew jej woli wie si na dugo z pani Karenin. 2) Sierioa, jedyny syn Anny i Aleksego Kareninw, to najwiksza obok Wroskiego mio matki. Rozpieszczany przez ni, nieustannie obdarzany matczynym ciepem, zostaje sam, kiedy Anna opuszcza ma. Karenin, zazdrosny o mio syna, wmawia mu, e matka umara. Dopiero jej odwiedziny w dniu urodzin chopca dadz mu nadziej, e matka kiedy wrci, a on nie bdzie ju tak samotny. E. Oneszkowa "Nad Niemnem" - 1) Zygmunt Korczyski wywodzi si z rodziny o silnych tradycjach patriotycznych. Jego ojciec zgin w powstaniu, a matka nigdy nie zdja aoby noszonej po nim i innych powstacach, natomiast Zygmunt nie dostrzega wagi tradycji i historii polskiej. Jest kosmopolit, ktry najlepiej czuje si w krajach poudniowej Europy, z dala od Polski, w ktrej wszyscy po kim p~aczq. 2) Witold Korczyski, syn

Benedykta, to typowy przedstawiciel pokolenia modych. Wyksztacony i peen chci do pracy, chce zmodernizowa Korczyn, co staje si przyczyn jego konfliktu z ojcem. Jednak jego upr, wytrwao i przywizanie do ziemi zaimponuj Benedyktowi i ka mu pogodzi si z synem. S. eromski "Doktor Piotr" Tytuowy bohater nie potrafi zaakceptowa postpowania ojca, ktry defrauduje pienidze, by oy na wyksztacenie syna. Uznaje je za naganne i nie dajce si usprawiedliwi ojcowsk mioci, dlatego te rywa stosunki z ojcem. S. eromski "Ludzie bezdomni" - Tomasz Judym to syn, ktry nigdy nie zapomnia ojca wiecznie pijanego szewca z ulicy Ciepej, i ktry bdzie robi wszystko, by nie upodobni si do niego. Jednake zwizek emocjonalny z grup spoeczn, zjakiej si wywodzi, bdzie tak silny, e dla niej powici swe ycie. Patrz: pokolenie stracone. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Zbyszko Dulski, ukochany syn Anieli, stara si wyrwa z domu, by przeci nici wice go z kotusk rodzin. Jednake odebrane wychowa nie, jak i osobowo matki, s tak silne, e w momencie przeomowym (problem uznania dziecka Hanki) zdaje si na swoj ciotk i pani Dulsk, ktre pokierujjego postpowaniem. W ten sposb na zawsze przypisa siebie do rodziny. Patrz: dom, matka. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Antek Boryna to niepokorny syn, ktry nie moe pogodzi si z dominacj ojca, jego pozycj w gromadzie i statusem majtkowym (sam nie ma nic). Konflikt midzy nimi zaostrza take lub Macieja z Jagn. Nienawidzcy starego Antek nie zawaha si jednak stan w obronie jego ycia, gdy chopi pjd walcy o las (patrz: konflikt pokole). 2) Szymon i Jdrzej, synowie Dominikowej, we wszystkim podporzdkowuj si matce, ktra kocha tylko Jagn. Uzalenieni od niej ekonomicznie, ciko pracuj na gospodarstwie, nie majc praktycznie szans na to, by pj "na swoje". Dominikowa decyduje take o ich yciu osobistym, np.

nie pozwalajc Szym kowi spotyka si z biedn Nastk. T. Mann "Tonio Krdger" Tonio, syn niemieckiego konsula i Woszki o duszy artystki, zosta od dziecka naznaczony cechami obojga rodzicw. Po ojcu wzi zamiowanie do harmonii, natomiast po matce wewntrzny niepokj, mio do sztuki. Sprawio to, i nigdy nie utosami si z adnym z nich, a ponadto czu si pariasem zarwno w gronie artystw, jak i mieszczan. S. eromski "Przedwionie" - 1) Cezary Baryka, ukochany syn matki, w czasie rewolucji pozwala jej ciko pracowa i utrzymywa go. Nad mio do niej przedkada ideay rewolucyjne, donoszc wadzom, i Brykowa przechowuje kosztownoci. Smier matki, ktra umara przedwczenie z wycieczenia i przepracowania, dopiero z czasem staa si dla niego tragedi; zrozumia, e jest samotny i zdany tylko na siebie. Patrz: matka. 2) Rozpoznawszy w starym czowieku pracujcym przy wywozie trupw swego ojca, Cezary przypomina sobie lata dziecistwa i sw mio do Seweryna Baryki, dlatego te zgadza si wrci z nim do Polski. W drodze opiekuje si ciko chorym ojcem, sucha take jego opowieci o Polsce szklanych domw. Jednak ojciec umiera, a Cezary zostaje sam. Patrz: powrt. M. Dabrowska "Noce i dnie" - 1) Tomaszek Niechcic, ukochany syn Barbary, wykorzystuje mio matki, dajc od niej finansowania jego hulanek i spacania dugw. On jeden spord dzieci Niechcicw nigdy nie ustatkowa si i nie zdoby wyksztacenia. 2) Anzelm i Janusz Ostrzescy, synowie Michasi i Daniela, to dwa cakowite przeciwiestwa. Pierwszy z nich - oczko w gowie matki - jest czowiekiem przedsibiorczym i obrotnym; drugi chorowity, saby, o romantycznej naturze nigdy nie pjdzie w lady brata. Z. Nakowska "Granica" - 1) Zenon Ziembiewicz, pocztkowo bezkrytyczny w stosunku do swoich rodzicw, z czasem zaczyna dostrzega w nich same wady. Drani go nadmierna tolerancja matki, romanse ojca, ich tryb ycia pozornie tylko wypeniony prac, a przede

170

wszystkim - brak wiedzy. Wszystko to sprawi, e bdzie chcia uciec od schematu boleborzaskiego, co mu si jednak nie uda. 2) Karol Kolichowski, jedyne dziecko swej matki, wyidealizowany przez ni, ale zupenie jej nie znany, wraca do Polski, gdy pani Kolichowska jest umierajca. Okazuje si wtedy, e nie ma midzy nimi adnej wizi, e s sobie obcy. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Bohater, a zarazem narrator opowiada, patrzy na wiat oczyma dziecka poznajcego ycie. Najwyszym autorytetem jest dla niego ojciec, przypominajcy biblijnego patriarch. Nauki ojca stan si dla punktem wyjcia do poszukiwania wasnej drogi. Matk postrzega jako kobiet zajmujc si domem, czuwajc nad rodzin, jednake nie ona jest najwaniejsza. J. Barrie "Pnygody Piotrusia Pana" - patrz: dziecistwo. A.A. Achmatowa "Requiem" patrz: cierpienie. J. Andnejewski "Popi i diament" - Alek, modszy syn pastwa Kosseckich, wdaje si w niebezpieczne interesy. Nie waha si kra matce pienidzy, by speni polecenie Jurka Szrettera (kupi bro). Andrzej natomiast zapomina o rodzinie, oddajc si cakowicie dziaalnoci konspiracyjnej. J. Andrzejewski "Bramy raju" Aleksy Melissen, zabrany przez Ludwika z Vendome z poncego Konstantynopola, przez lata wychowywany by jak syn i dziedzic hrabiego, ktry wpaja mu swoje pogldy. Kiedy Aleksy pozna prawd o sobie (Ludwik zamordowa jego rodzicw), nie odwrci si od swego opiekuna i trwa przy nim nadal. Dopiero gdy hrabia przenis swe uczu cia na Jakuba, poczu do niego nienawi. L. Kruczkowski "Niemcy" Willi Sonnenbruch darzy matk bardzo silnym uczuciem. cz go z ni rwnie pogldy - oboje s zwolennikami faszyzmu. Ilekro Willi przyjeda do domu, zawsze przywozi Bercie jaki prezent. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Cyrus Trusk ma dwch synw: Karola i Adama. Karol, bardziej porywczy, stworzony do kariery onierza, bezgranicznie kocha ojca, ktremu stara si

przypodoba. Jednak to Adam bdzie ukochanym synem, tak rnym od Cyrusa, ktrego nigdy nie kocha i ktrym pogardza. 2) Kaleb i Aaron, dwaj synowie Adama Truska, staraj si zaskarbi sobie mio i wzgldy ojca. Aaron, dobry i sumienny ucze, powanie mylcy o przyszoci, jest jego ulubiecem. Kiedy zaciga si do wojska, a potem ginie na wojnie, Adam przeywa zaamanie, dostaje wylewu, walczy ze mierci. Kaleb jest przeciwiestwem brata: impulsywny i nieobliczalny, walczy o mio ojca, choby miaj nawet zdoby za pomoc pienidzy. I cho ojciec obwinia go o mier drugiego syna, to on bdzie przy umierajcym i dostanie od niego bogosawie stwo. M. Hasko "smy dzie tygodnia" Grzegorz pogardza swoimi rodzicami za ich niezaradno i sabo. Kiedy tylko mona, ucieka z domu i topi smutek w alkoholu nie zdajc sobie sprawy z tego, jakich cierpie przysparza matce i ojcu. Skoncentrowany jest wycznie na sobie i swoich sprawach. E. Kazan "Ukad" - patrz: bunt, dziecistwo, matka, ojciec. S. Mroek "Tango" - Artur, syn Eleonory i Stomila, nie potrafi zaakceptowa stylu ycia swoich rodzicw. W przeciwiestwie do nich, nie jest zwolennikiem rewolucji seksualnej i dy do tego, by zaostrzy obyczaje panujce w domu. Jednake natra ia na mur nie do przebicia: tylkojemujednemu zaley na przywrceniu dawnych norm. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Synowie w rodzinie Buendia otrzymuj na chrzcie dwa imiona: Jose Arcadio albo Jose Aureliano. Co dziwne, imiona te maj magiczn moc - decyduj o charakterze czowieka. Pierwsze z nich nosili synowie dni wiata i przygd, naukowcy i ci zgbiajcy tajemnic ycia; drugie - idealici i romantycy przywizani do domu i rodziny. P. Shafer "Amadeusz" Wolfgang Amadeusz Mozart, chcc uwolni si od dominacji ojca, podejmuje decyzj o pozostaniu na stae w Wiedniu, a take o lubie z Konstancj. Kiedy Leopold Mozart odwiedza syna, traktowany jest w jego

domu jak persona non grata. Dopiero kiedy ojciec umiera, mody Mozart uwiadamia sobie, kim on by dla niego i jak wiele zrobi dla syna. Wskrzesi wic posta Leopolda w swej operze , Don Giovanni" (bdzie to Posg Komandora). Patrz: ojciec, sobowtr. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umarych poetw" - Neil Perry, lepo posuszny swemu ojcu, zmienia si pod wpywem nauczyciela, Johna Keatinga. Odkrywa swoje prawdziwe powoanie i pasj: chce by aktorem. Wystp w amatorskim przedstawieniu "Snu nocy letniej" kosztowa go bdzie wiele: decyzj ojca o przeniesieniu do szkoy wojskowej, a w konsekwencji ycie. Patrz: samobjstwo. * "Bo cho w pokoju zakwitnie wiat cay, Cho si sprzymierz rzdy, ludy, zdania, Syn twj wyzwany do boju bez chway I do mczestwa... bez zmartwychpowstania". (A. Mickiewicz) * "Wina ojca idzie w syna; niegodnych synowie niegodni". (S. Wyspiaski) * "Tak upywa nam ycie nasze. Synowie nasi zburz, co my budujemy. Burzymy, co zbudowali ojcowie nasi". (S. Wyspiaski) * "Ojcowie: Termopile, Synowie: za ile?" (S.J. Lec) * "Syn irytuje ojca zupenie inaczej ni inni ludzie, to jest inny rodzaj irytacji, kiedy ojciec jest zirytowany z powodu syna, to jest rzeczywicie prawdziwa irytacja". (G. Stein) * "Nie liczmy na potomnych - na nas take liczyli nasi przodkowie". (H.Jagodziski)

Szalestwo Szalestwo - 1) choroba psychiczna; 2) postpowanie czowieka wykraczajce poza oglnie przyjte normy, nie liczce si z niebezpieczestwem; 3) postpowanie czowieka ogarnitego wielk namitnoci (np. mioci, zazdroci, nienawici), irracjonalne i czsto destrukcyjne;

szaleniec - wariat, furiat, narwaniec, czowiek nie panujcy nad sob i nie liczcy si z okolicznociami. Mitologia - Herakles - w wywoanym przez Her napadzie szau - zabija swoj on, Megar, oraz dwjk dzieci. By oczyci si z winy, musia wykona dwanacie prac w subie u Eurysteusza; - Medea - patrz: ona. Homer "Iliada" - 1) Achilles, po zwyciskim pojedynku z Hektorem, optany szaem nienawici i chci pomszczenia Patroklesa, profanuje zwoki Hektora, wlokc je u swego rydwanu. Jego gniew i cierpienie s tak wielkie, e narusza on z dawna ustalone prawa. 2) Gdy po mierci Achillesa jego zbroj przeznaczono Odyseuszowi, rozgniewany Ajaks porba stado baranw, biorc je za Grekw. Kiedy oprzytomnia, pozbawi si ycia ze wstydu. W. Szekspir "Sen nocy letniej" Szalestwa miosne bohaterw realnych, ale take Tytanii, zostay wywoane eliksirem miosnym Puka. Zakochani szukaj si nawzajem w lesie ardeskim, popeniaj szereg niezamierzonych pomyek, by wreszcie odnale t waciw osob. Najbardziej spektakularne jest szalestwo Tytanii, ktra widzi w Spodku (rzemielniku ateskim) bst wo i niezwykle przystojnego mczyzn, gdy ten ma przyprawion ol gow. Patrz: sen. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Szalestwo Hamleta jest sposobem na ukrycie jego prawdziwych myli i zamiarw. Hamlet, chcc zmyli Klaudiusza, udaje ekscentryka niespena rozumu, wypowiada si w enigmatyczny sposb. Wszyscy staraj si zgbi przyczyn i istot takiego stanu rzeczy a do chwili, gdy ksi demaskuje si podczas przedstawienia na dworze. 2) Szalestwo Ofelii spowodowane zostao nag mierci jej ojca, ale take nieszczliw mioci do Hamleta. Jego kulminacj jest scena obdu, jedna z najsynniejszych w dramacie. Oszalaa Ofelia egna si z Gertrud, Klaudiuszem i Laer tesem, opowiada im o swej nieszczliwej mioci, obdarowuje kwiatami o symbolicznym znaczeniu. W. Szekspir "Makbet" -

171

Szalonymi mona nazwa dwoje gwnych bohaterw: Makbeta i jego on. Makbet, optany dz wadzy, dy dojej utrzymania kosztem innych ludzi, by w przeczuciu ostatecznej klski przyrwna ycie ludzkie do powieci idioty, gionej, wrzaskliwej i nic nie znaczcej. Lady Makbet, pozornie silna i pewna siebie, traci zmysy nkana wyrzutami sumienia po zabjstwie Duncana. Wyimaginowana krew na jej rkach przypomina o popenionych zbrodniach. Umiera mierci samobjcz. W. Szekspir "Otello" - Scena zazdroci, kiedy to Otello morduje Desdemon, jest ukoronowaniem historii miosnej tych dwojga. Sfingowane przez Jagona dowody niewiernoci Desdemony doprowadziy do szaleczej zazdroci Otella, ktry mci si, duszc sw on. Nie wyobraajc sobie dalszego ycia bez niej, popenia samobjstwo. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera"-patrz: mio trudna, samobjstwo. G.G. Byron "Giaur" - patrz: mio i mier. A. Mickiewicz "Romantyczno" - Bohaterka liryczna ballady to dziewczyna oszalaa po mierci ukochanego. Dla Karusi czas zatrzyma si w miejscu: Jako nadal yje, przychodzi noc do jej chaty. Rzeczywisto t oglda Karusia przed oczyma duszy swojej, ale zgromadzony wok lud nie wtpi w prawdziwo jej widzenia. Szalestwo potraktowane zostao tutaj jako inny, gbszy sposb odczuwania i widzenia wiata, daleko wykraczajcy poza rozumowe i dowiadczalne poznanie. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Szalestwo Gustawa wynika nie tylko z nieszczliwej mioci do Maryli; pogbia je kara, jak oszalay kochanek musi ponie za odebranie sobie ycia (coroczny powrt do wiata ywych i przeywanie na nowo tragedii miosnej). Szalestwo Gustawa ciera si z racjonalizmem Ksidza, a tragiczny kochanek stara si udowodni, e gbokie odczuciejestjedynym prawdziwym sposobem przeywania wiata. J. Sowacki "Kordian" Przebywajc w domu wariatw,

Kordian widzi dwch szalecw, ktrzy przypominaj mitologicznego Atlasa, dwigajcego na swych barkach wiat, i Chrystusa rozpitego na krzyu. Wedug Doktora (Szatana) ich zachowanie mona porwna z czynem Kordiana, ktry nie zwaajc na nic, prbowa zabi cara. Sens poczyna wszystkich szalecw jest, wedug Doktora, taki sam i nie prowadzi do niczego. M. Shelley "Frankenstein" Zdolny naukowiec, doktor Frankenstein, optany jest myl walki ze mierci. W swym szalestwie posuwa si do stworzenia istoty z martwych tkanek ludzkich. Okazuje si ona potworem. Prawdziwe szalestwo Frankensteina zaczyna si jednak wtedy, gdy jego twr, wzbudzajcy przeraenie wrd ludzi, odrzucony przez wszystkich, niszczy ycie swego demiurgosa (zabija jego siostr i on). Przesanie tej powieci jest jednoznaczne: czowiek nie powinien ama wszelkich barier ani te prbowa przej kompetencji Boga. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Szalestwo Marii (ony) zaczyna si, gdy Henryk opuszcza dom. Oszalaa Maria twierdzi, e jest poetk i e poet bdzie take jej syn. W domu wariatw, gdzie po raz ostatni spotyka si z Mem, doznaje profetycznej wizji wiata, gdyby Bg oszalat. Ten katastroficzny obraz pokrywa si w peni z tym, co ujrzy hrabia Henryk w czasie rewolucji. Patrz: rewolucja. Ch. Bronte "Dziwne losy Jane Eyre" - ona pana Rochestera, zamknita na strychu Thornfield Hall, od lat cierpi na zaburzenia umysowe na tle dziedzicznym. Bronte przedstawia sw bohaterk jako kobiet pozbawionjakichkolwiek odruchw ludzkich, przypominajc dzik besti, niszczc wszystko wok siebie. Jednoczenie, z prawnego punktu widzenia, pozostaje ona nadal jedyn on Rochestera, ktry nie moe ponownie zaoy rodziny i uoy sobie ycia. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - Heathcliff i Kathy to bohaterowie szaleni z mioci, nieokieznani i destrukcyjni. By by ze sob, potrafi stawi czoa wszelkim przeciwnociom.

Szalestwo Heathcliffa pogbia si po mierci ukochanej. Chory z mioci i rozpaczy, paajcy dz zemsty, przypomina bar dziej Szatana ni czowieka. E.A. Poe "Op owieci niesamowite" Ulubionymi bohaterami Poego s neurotycy zmorzeni chorob bd uzalenieni od alkoholu i narkotykw (jak sam autor opowiada). Dopuszczaj si oni szeregu czynw niezgodnych z prawem i zasadami etycznymi: morduj w afekcie ("Czarny kot"), uwalniaj si od obsesji przez zbrodni ("Zagada Domu Usherw", "Berenice"), umiercaj innych dla wasnego spokoju. wiat "Opowieci..." przypomina wizj czowieka chorego umysowo, ktry nie panuje nad wydarzeniami (niemono odrnienia rzeczywistoci od majakw), a jego czyny wymykaj mu si spod kontroli. Powodem tego jest najczciej przedawkowanie uywek, ktre prowadzi do dewiacji. E. Zola "Nana" -Powodem szalestwa erotycznego, jakie opanowao wysze sfery Parya, jest Nana i jej niezwyky wpyw na mczyzn. Najdobitniejszym tego przykadem moe by jej romans z hrabi Muffatem, dotychczas religijnym i szanowanym czowiekiem. Optany przez Nan, nie tylko traci majtek na jej zachcianki, lecz take ulega jej najbardziej perwersyjnym pragnieniom. Podanie zalepia go tak bardzo, i przestaje liczy si z obowizujcymi normami etycznymi i spoecznymi. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Wyrzuty sumienia po zamordowaniu lichwiarki doprowadzaj Raskolnikowa do zaamania psychicznego i choroby fizycznej. Myli bohatera, a take jego wypowiedzi, przypominaj niekiedy majaczenie w malignie. Szalestwem jest take postpowanie Swidrygajowa, ktry cakowicie ulega swoim namitnociom, posuwajc si nawet do zbrodni (zosta oskarony o zgwacenie niewidomej dziewczynki). Brak jakiego kolwiek morale powoduje, i staje si on czowiekiem wynaturzonym, dewiantem. R. Stevenson "Doktor Jekyll i Mr Hyde" - patrz: sobowtr.

J.A. Kisielewski "W sieci" Bohaterk dramatu jest Julia Chomiska (szalona Julka), przedstawicielka pokolenia modernistw. Szalestwo tu przedstawione to po prostu amanie konwenansw, denie do nadmiernej (zdaniem starszych) wolnoci, ale take wielka mio do pocztkujcego literata, Jerzego Boreskiego. Jednake ta sama szalona Julka, w obawie przed samodzielnoci i zerwaniem z wasnym rodowiskiem (mieszczastwo), decyduje si na maestwo z sdzi Rolewskim. Z. Nakowska "Granica" Justyna Bogutwna po usuniciu ciy, przechodzi okres cikiej depresji psychicznej. Nkana wyrzutami sumienia, obwinia take Zenona Ziembiewicza (ustatkowanego, posiadajcego wasn rodzin) za swoje nieszczcia. Jej nienawi przeradza si w obsesj (nieustannie obserwuje jego dom, ledzi on i dziecko), ktra doprowadzi do prby morderstwa. F.S. Fitzgerald "Czua jest noc" Nicole, najpierw pacjentka, a potem ona doktora psychiatrii, od dziecka cierpi na zaburzenia psychiczne wywoane kazirodczym zwizkiem z ojcem. Jako dorosa kobieta nie tylko nie sprawdza si jako ona, ale tejako matka. Jej neurotyczny charakter, zmienno nastrojw i niemono zaangaowania emocjonalnego doprowadz do rozpadu caej rodziny. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata"--1) W realiach radzieckich szalest wem moe by wszystko, co cho w minimalnym stopniu narusza zasady materializmu dialektycznego. Do domu wariatw trafiaj: niepokorny pisarz (Mistrz), mody poeta, ktry twierdzi, e spotka zagranicznego konsultanta-jasnowidza (Iwan Bezdomny), administrator-apwkarz nieustannie nicy o podoonych mu dolarach (Bosy) czy konferansjer, ktry obawia si, e znowu urw mu gow (or Bengalski). Co ciekawe jednak, klinika psychiatryczna jest jedynym normalnym i spokojnym miejscem w Moskwie. Tutaj mona swobodnie wypowiada swoje pogldy i nie obawia si aresztowania. 2) Szalecza

172

decyzja Magorzaty o przystaniu na sub do Wolanda (Szatana) podyktowana bya mioci do Mistrza i cierpieniem po jego stracie. Magorzata bez wahania opuszcza swj luksusowy dom i kochajcego j ma, by wej w pakt z diabem, poniewa tym samym moe uratowa Mistrza. J. Iwaszkiewicz "Matka Joanna od Aniow" - patrz zo. A. Camus "Renegat albo umys zmcony" Bohaterem opowiadania jest misjonarz, ktry dosta si w rce prymitywnego pustynnego plemienia. Okaleczony, zmuszony do wyznawania kultu pogaskich bokw, staje si fanatykiem nowego wyznania. Ten szalony neofita religii za i mierci stawia sobie za punkt honoru obron nowej wiary, nawet kosztem zabijania niewinnych ludzi. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - patrz: przemiana. P. Shaffer "Amadeusz" Antonio Salieri, dawny kompozytor nadworny obwinia si za spowodowanie mierci Mo zarta. Obsesja prowadzi do prby odebrania sobie ycia. Innym podoem tej obsesji jest przekonanie o wyszoci zmarego rywala i wasnym beztalenciu, a zarazem nienawi do Mozarta. * Szalona gowa/paka czowiek nieobliczalny, pomyleniec. * Dni szalone - zapusty, misopusty. * "Czowiek zupenie nie tknity szaem nie wejdzie do wityni muz." (Platon) * "Cho to szalestwo, jest w nim jednak metoda". (W. Szekspir) * "Kupimy szalestwo z dobr metod!" (J. Ipohorska) * "Jest rzecz zachwycajc, e w wielkoci kadego z geniuszy znajduje si zawsze ziarno szalestwa". (Molier) * "Odwaga jest waciwie najpikniejszym rodzajem szalestwa". (S. Fleszarowa-Muskat) * "Na przekr naszemu deniu do rozsdku nieszczsne serce ludzkie pozostanie zawsze we wadzy szalestwa". (E. Zola) * "W gruncie rzeczy to, e drugiego zamkniesz w.domu wariatw, nic nie mwi o twoim rozumie". (F. M. Dostojewski) * "Kto yje bez szalestwa,

mniej jest rozsdny ni mniema". (F. de La Rochefoucauld) * "Potrafimy zrozumie rozpacz szalecw, lecz nie ich miech". (L. Bunuel)

Szatan Szatan - Zy duch, wedug Biblii zbuntowany przeciw Bogu anio, nakaniajcy czowieka do grzechu. W literaturze pojawia sijako zo wcielone. W odrnieniu od diaba ma w sobie powag i majestat. Przeraa, ale take fascynuje. Biblia (ST) - 1) Szatan pod postaci wa nakania Ew, by zerwaa owoc z drzewa wiadomoci dobra i za i daa go take Adamowi. Za ten czyn Bg przeklina Szatana i wprowadza nieprzyja pomidzy niego a niewiast, pomigdzy potomstwo jego a potomstwo jej. 2) Szatan zakada si z Bogiem, e jeli Hiob dowiadczy cierpie, odwrci si od Stwrcy. Bg zgadza si, by Szatan nka nieszczsnego Hioba, ale nie moe w aden sposb dotknjego duszy. 3) Fragment Ksigi Izajasza, "Satyra na upadek tyrana", interpretowanyjestjako obraz upadku anioa, zwanego tu Synem Jutrzenki (jutrzenka w tumaczeniu aciskim - lucifer, std imi Lucyfer). Zbuntowa si przeciw Bogu, chcia zaj Jego miejsce i za kar zosta strcony do Szeolu. Biblia (NT) - 1) Szatan kusi Chrystusa podczas jego czterdziestodniowego postu na pustyni. 2) Jezus wielokrotnie wypdza z ludzi Szatana, kac mu na przykad wstpi w stado wi. Dante Alighieri "Boska Komedia" - 1) Szatani w Piekle s jakby nadzorcami potpionych dusz. Oni te zadaj im najsrosze cierpienia. 2) W ostatnim krgu Pieka tkwi Lucyfer, zdrajca najwikszy z istniejcych, gdy zdradzi Boga. Stoi on w jeziorze swych ez, ktre zamarzo, gdy porusza on swymi skrzydami. Lucyfer ma trzy gowy i trzy paszcze (antyteza Trjcy Switej). W kadej z paszcz cierpi straszliwe mki zdrajca (Br utus, Kasjusz i Judasz). M. Sp-Szarzyski "O wojnie naszej, ktra wiedziemy z szatanem, wiatem i ciaem" -

Czowiek skazany jest w yciu na nieustann walk, w ktrej siy s bardzo nierwne. Po stronie dobra jest tylko ludzka dusza. Po stronie za wiat, ciao i on srogi ciemnoci hetman Szatan, ktry o nasze pilno czyni zepsowanie. Ch. Marlowe "Tragiczna historia doktora Faustusa" - Faustus, alchemik, ktry posiadju ca wiedz, ale nie zna jeszcze tajemnicy przemiany metali w zoto, zawiera pakt z Szatanem. Za swoj dusz otrzymuje ponownie modo. Odmodzony, popenia z namowy Szatana wiele niegodziwoci, za co zostaje skazany po mierci na wieczne potpienie. J. Milton "Raj utracony" - Za spraw intryg Szatana czowiek zostaje wypdzony z Raju i skazany na pene cierpie ycie na ziemi. J.W. Goethe "Faust" - 1) Szatan Mefi stofeles zakada si z Bogiem, e uda mu si przywie starego uczonego Fausta do wiecznego potpienia. Pojawia si u starca i wykorzystujc jego pragnienie poznania wszystkich tajemnic wiata, zawiera z nim pakt, na mocy ktrego Faust otrzyma ponownie modo, a w zamian za to jego dusza bdzie naleaa do Szatana od momentu, gdy Faust wypowie sowa: Chwilo trwaj! Chwilo jeste pikna. Podczas pierwszego spotkania Mefistofeles mwi o sobie, e jest tej siy czstk mac~ ktra wci zego pragnie, a dobro wci dziaa. Potem dodaje: Jam czci czci, ktra ongi wszystkim bya, jam czci tej ciemnoci, co wiato zrodzia. Jest wic Bg jakby antytez Szatana, bez ktrego, uosobienia Za, nie mgby istnie On - wcielone dobro. Paradoksalnie dziaania Fausta, ktry pragnie dobra, przynosz ze skutki; dziaania dcego do za Mefistofelesa maj skutki dobre (por. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata"). 2) Po mierci Fausta szatani zabieraj jego dusz. Ale wysani przez Boga anioowie podejmuj z nimi walk, ktra koczy si klsk si za - Faust nie zostanie potpiony. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Podczas Wielkiej Improwizacji co jaki czas

odzywaj si gosy szatanw i aniow. Duchy dobre i duchy ze walcz o dusz Konrada. 2) Konrad nie wypowiada ostatecznego blunierstwa przeciw Bogu. To zniecierpliwiony Szatan dopowie za niego: Carem. Po omdleniu Konrada szatani bd czyni sobie wyrzuty - ich niecierpliwo sprawia, e Konrad nie osign szczytw pychy, nie popeni ostatecznego grzechu, nie naley wic do nich (mimo e Mickiewicz nazywa w tej scenie ze duchy diabami, s to jednak szatani). Patrz: diabe. 3) Za spraw swojej pychy Kon rad zostaje optany przez Szatana. Ksidz Piotr dokonuje nad nim egzorcyzmw. Udaje mu si pokona zego ducha i uwolni od niego Konrada, poniewa jest sug pokornym i cichym. Pych i gniew zwyciy pokor i ufn wiar. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" Tyran car jest jak Bg silny, jak szatan zoliwy,. J. Sowacki "Kordian" - 1) W noc koca wieku (31 grudnia 1799) Szatan wspomagany przez diaby tworzy ludzi nowego wieku, przywdcw powstania listopadowego. Kunktatorzy, zdrajcy, niechtni walce, bez wiary w zwyci st wo - tacy s stworzeni przez Szatana przywdcy narodu. 2) W szpitalu waryjatw odwiedza Kordiana Doktor-Szatan, ktry pokazuje mu wariatw -jednego, przekonanego, e jest krzyem Chrystusa i drugiego, uwaajcego, e dwiga na swoich ramionach sklepienie wiata. Szatan przekonuje Kordiana, e jego idea samotnego powicenia si dla narodu bya w rwnej mierze szalestwem, jak rojenia obu obkanych. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Szatani kusz hrabiego Henryka widmem piknej dziewicy, ktra uosabia idea romantycznej kochanki. Potem nakaniaj go, by skoczy w przepa. Henryka ratuj anioowie. Z. Krasiski "Irydion" Masynissa, przyjaciel i mentor Irydiona, okazuje si zem wcielonym - Szatanem, ktrego matk jest otcha. Ch. Baudelaire "Litania do Szatana" - Szatan, nad wszystkie anioy mdry i wspaniay, Ksi wygnania, mimo wszystkie

173

klski niepokonany i zawsze zwycigski, jest jedyn istot, ktra moe si ulitowa ludzkiej ndzy. Jest ojcem przybranym dzieci, ktrych Boga Ojca gniew i mciwo wygnay z rajskiego Ogrojca, wic do niego zwraca si czowiek, bagajc o lito i pomoc. O. Wilde "Rybak i jego dusza" - Na sabacie czarownic, na ktry przyszed rybak, by pozna tajemnic pozbycia si swojej duszy, przeszkadzajcej mu w ostatecznym poczeniu si z pikn wodnic, pojawia si te Szatan. Jest to mczyzna w aksamitnym stroju, o bladej twarzy z wyrazem znuenia i delikatnych biaych rkach. J. Kasprowicz "Dies irae" - Ewa, pramatka grzechu, oddaje si Szatanowi, ktry przybra posta wa. Ma to symbolizowa upadek moralny ludzkoci, oddanie si zu i grzechowi. Dzieje si tak, poniewa Bg stworzy czowieka skonnym do grzechu. J. Kasprowicz "wity Boe, wity Mocny" - 1) ...jako ryczcy lew Szatan po ziemi tej krqy i wiat dosta si z milczc zgod obojtnego Boga pod panowanie za. 2) Czowiek baga Boga, by stan do pojedynku z Szatanem i uwolni wiat od za i cierpienia. Bg milczy, obojtny na los swojego stworzenia. Nie pozostaje wic czowiekowi nic innego, jak zwrci si do Szatana, ktry sta si panem wiata. T. Miciski "Lucifer" - Upady anio, Lucifer, jest podobny czowiekowi w cierpieniu i rozpaczy, jak on wtpi i buntuje si przeciw boskiemu porzdkowi wiata. To Lucifer jest dynamicznym pierwiastkiem rzeczywistoci, dziki niemu dokonuje si kosmiczna ewolucja. L. Staff "Deszcz jesienny" - W deszczu przez ogrd idzie Szatan smutny miertelnie. Dokona dziea zniszczenia, posia sza trwogi i mier przeraenia, a wreszcie, strwoon swym dzieem, Szatan -dekadent pooy si na tym kamiennym pustkowiu i smutkw potwor nych pomienne zy pacze. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Woland-Szatan jest dystyngowanym starszym panem, ktremu towarzy szy nieco dziwaczna wita. By obecny, gdy Piat wydawa wyrok na Jeszu, jad niadanie z

Kantem. Teraz przyby do Moskwy, by tu urzdzi swj doroczny bal. Jego wita robi w miecie wiele zamieszania, on sam natomiast pozostaje na uboczu. Bdc uosobieniem Za, w istocie czyni dobro demaskuje moskwian, karze donosiciela, wreszcie zajego spraw Mistrz powraca do Magorzaty i okazuje si, e rkopisy nie p~oncf. Do niego zwrci si Mateusz Lewita z poleceniem z gry, by zapewni Mistrzowi, ktry nie zasuguje na Swiato, spokj. T. Mann "Doktor Faustus" - W trawestujcej histori Fausta opowieci o dziejach kompozytora Adriana Leverkuhna Mefisto pojawia si nie jako subiektywne zjawisko, ale jako obiektywne dokonanie, ucielenienie ahumanizmu. J. Iwaszkiewicz "Matka Joanna od Aniotw" - Przeorysza klasztoru w Ludyniu zostaje optana przez szatany. Ksidz Suryn podejmuje jako kolejny egzorcysta prb uwolnienia matki Joanny od Aniow od nkajcych j zych duchw. Wszelkie metody znane Surynowi zawodz. Wreszcie zakochany w przeoryszy, by j ratowa, poddaje si sam wadzy Szatana. Patrz: zo. N. Kazandzakis "Ostatnie kuszenie Chrystusa - Szatan podejmuje kilkakrotnie prb kuszenia Chrystusa. Wreszcie ostatni raz kusi go ju na krzyu, ukazujc obraz szczliwego ycia u boku Marii Magdaleny. Chrystus, w peni wiadom tego, co traci, nie poddaje si Szatanowi i umiera ukrzyowany, dokonujc aktu odknpienia. I. Levin "Dziecko Rosemary" Rosemary zostaje matk dziecka Szatana. W.P. Batty "Egzorcysta" Kilkunastoletnia dziewczynka, crka znanej aktorki, zostaje optana przez Szatana, ktry wyniszcza j psychicznie i fizycz nie. Egzorcyzmy prowadz do mierci dwch ksiy, ale dziecko zostaje w kocu uwolnione od zego ducha. * "Szatan zawsze si wysila, eby najpontniej ukaza si wiatu". (M. MiedwieckaBohowityn) * "Jam czci tej siy, ktra wiecznie za pragnc, wiecznie czyni dobro". (J. W. Goethe)

* "Jam ciemny jest wrd wichrw pomie boy..." (T. Miciski) "Pierwsza mowa szatana do rodu ludzkiego zacza si najskromniej od sowa: dlaczego?" (A. Mickiewicz) "Szatan i Kupidyn s kolegami, ktrzy id razem w poszukiwaniu ludzi nie majcych nic do roboty". (G. Sand) * "Rado wewntrzna jest najgroniejsz broni przeciw szatanowi, ktry jest smutny 'z urodzenia"'. (S. Wyszyski)

mier mier - Z biologicznego punktu wi dzenia mier jest nieodwracalnym ustaniem wszystkich czynnoci yciowych. Literatura jednake ujmuje to zjawisko jako znaczcy element ludzkiej egzystencji, powd cierpienia i strachu ludzkiego, a take jako wielk tajemnic. Ludzie od zawsze prbowali wyobrazi sobie mier, tworzyli jej zantropomorfizowane wizerunki (np. kobieta o skrzydach nietoperza, ze szponami zamiast palcw). Jednak najpopularniejszy by wizerunek mierci jako kociotrupa z kos w rku. Pojawi si on w ikonografii redniowiecznej, ale obecny jest do tej pory nie tylko w sztuce, ale i w ludzkiej wiadomoci. Epokami, ktre czsto sigay do tego motywu i przedstawiay mier jako ywe (!) zjawisko, np. zjaw, kobiet czy poruszajcy si szkielet, byy: redniowiecze i barok. Take w romantyzmie i modernizmie chtnie sigano do tego tematu. Innym sposobem nawizywania do motywu mierci byy sceny umierania bohaterw literackich. Zamykay one biografi danej postaci, wnosiy wiele do jej wizerunku, a take do warstwy ideowej utworu. Ze wzgldu na ogrom materiau literackiego obejmujcego zagadnienie mierci, proponujemy podzia tego hasa

na dwa mniejsze podrozdziay: 1) Wizerunek mierci; 2) mier bohaterw literackich (mier samobjcza - patrz: samobjst wo). Ars moriendi (sztuka dobrego umierania) - w redniowieczu pisano traktaty na temat tego, jak godnie odej z tego wiata. Przedstawiano ten problem take w ikonografii. Danse macabre (taniec mierci) redniowieczne wyobraenie korowodu ludzi rnych stanw i zawodw prowa dzonych przez mier, w myl zasady: Mors omnia adequat. ("mier wszystkim jednaka"). Najsynniejsze wyobraenie taca mierci znajdowao si na kruganku paryskiego Cmentarza Niewinitek. Znane byy rwnie drzeworyty Hansa Holbeina (cykl pt. "Bilder des Todes"). Wizerunek mierci Biblia (ST) - 1) Ksiga Rodzaju wyjania pochodzenie mierci. Wzia ona swj pocztek z grzechu pierworodnego (w raju ludzie byli niemiertelni). 2) Biblijnym wyobraeniem mierci jest anio Azrael (hebr. Bg pomg), jeden z czterech aniow przy tronie Boga. Umrze ostatni, gdy zabrzmi po~az drugi trba archanielska. Biblia (NT) - 1) W naukach Chrystusa pojawia si nowe pojcie, jakim jest zmartwychwstanie. Oznacza ono powtrne narodzenie si do ycia po mierci. 2) Drugi jedziec Apokalipsy (na tt~upiobladym koniu) symbolizuje mier, ktra ogarnie cay wiat w Dzie Gniewu. 3) Po Sdzie Ostatecznym mier zostaje wrzucona do jeziora ognia; obraz ten oznacza powszechne zmartwychwskrzeszenie. Jednoczenie w. Jan dodaje, e grzesznicy, nie zapisani w Ksigdze ycia, take znajd si w jeziorze ognia. Mitologia - 1) Mitologicznym wyobraeniem mierci jest Tanatos, bliniaczy brat Snu i syn Nocy. Wedug wierze pojawia si niepostrzeony i odcina konajcemu pukiel wosw. W ten sposb powica go w ofierze bstwom podziemnym i na zawsze odrywa od ziemi. 2) Staroytni wyobraali sobie take ycie po mierci. Wadc krainy zmarych by Hades (t nazw okrela si niekiedy cay podziemny wiat);

174

rzdzi ni wraz ze swoj on, Persefon. Zmarli, po osdzeniu ich, szli albo do Tartaru (odpowiednik pieka), albo na Pola Elizejskie (odpowiednik raju). W baniach i legendach mier przedstawiana jest jako kociotrup albo jako kobieta. Bohaterowie mog j zobaczy na wasne oczy; nierzadko sama przychodzi po swoje "ofiary". W "Kumie mierci" trzyma nawet do chrztu syna wieniaka, a potem opiekuje si nim przez cae jego ycie. "Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci" - Poczenie dwch charakterystycznych dla redniowiecza wizerunkw mierci: rozkadu zwok i danse macabre. mier to kobieta o odraajcej fizjonomii (czaszka pokryta t skr, z oczu cieknie krew, nos odpada); jej wygld ma na celu podkrelenie znikomoci i niedoskonaoci ludzkiego ciaa. Opowiada ona Polikarpowi, i zabiera do siebie (kosi) wszystkich, bez wzgldu na urodzenie, stan czy pe. O swoich niwach mwi z ironicznym dystansem, podkrelajc, e najwiksz przyjemno sprawia jej zabieranie do siebie grzesznikw. "Dusza z cieta wyleciea" redniowieczny dialog opowiada o losach duszy po mierci. Zapakan i samotn spotyka w. Piotr, by zabra j do Nieba. F. Villon "Wielki Testament" Do refleksji na temat mierci skania Villona obraz cia w kostnicy. Zauwaa on przede wszystkim, e mier kadzie kres bogactwu i godnociom ziemskim. O wielmoach, pachokach, ludziach biednych i bogatych, ktrzy tam spoczli mwi: Wszystkie tam lect, ot, ponite, Jedna kopica zesypana. J. Kochanowski "Treny" Wielki traktat filozoficzny, w ktrym mier dziecka sprowokowaa rozwaania na temat: istoty mierci, losw czowieka po mierci, problemu cierpienia po stracie kochanej osoby. Poeta ukazuje mier w postaci zantropomo~zowanej (Tren IV), traktuje j take jako przejcie do innego wiata (Tren XIV), a w Trenie X podaje w wtpliwo dogmat o istnieniu ycia po mierci. J. Donne "mierci, prno si

pysznisz..."-Monolog skierowany do mie rci mwi o tym, i nie ma ona powodu do pychy i dumy. Podmiot liryczny porwnujej do snu, ktry przynosi ulg ciau i duszy. Mwi te o zmartwychwstaniu, ktre bdzie triumfem czowieka nad mierci. M. Sp-Szarzyski "Nagrobek Marcinowi Strzechowskiemu" mier wybawia modego czowieka od dugich cierpie i blu. Jest wic pojmowa na jako przyjaciel, a nie - wrg ludzi. S. Grabowiecki "Z Twej mierci, Jezu..: ' - mier Chrystusa daa ludziom zwycistwo nad mierci przez obietnic zmartwychwstania. Podmiot liryczny przedkada ywot prawdziwy (ten po mierci, prowadzcy do zmartwychwstania) nad ycie doczesne. H. Morsztyn "wiatowa rozkosz" Nawizujc do redniowiecznych motyww vanitas i do motywu rozkadu zwok, Morsztyn zwraca uwag na przemijalno ludzkiego bogactwa, a take na to, co dzieje si po mierci (Robak, w i jaszczurka pastwi si z gniego cztonki ciaia...). Z. Morsztyn "Zywot - sen i cie" - mier przyrwnana zostaa do gbokiego snu, w ktrym pogreni s umarli. Sen natomiast jest w yciu czowieka zwiastunem mierci. J. Baka "Uwagi o mierci niechybnej" -Nawizujc do redniowiecznego danse macabre, Baka przedstawia obraz mierci, ktra dosignie kadego. Tumaczy take, i jej przyczyn mog by doczesne rozkosze, ktrym niektrzy zbyt chtnie si oddaj: asy zbytnie na cukierki, jabka, gruszki i wgierki mier jawna, niestrawna, poyka modzika. M. Shelley "Frankenstein" Popularny w romantyzmie motyw oywienia zwok zyska tu podwjny wymiar: czowiek moe odnie zwycistwo nad mierci (a wic nie jest ona nieodwracalna), jednak pogwacenie praw boskich i praw natury kosztowa go bdzie ycie. Patrz: sobowtr, zo. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II i IV - Typowe dla romantykw przekonanie o tym, e ycie nie koczy si po mierci zostao

poczone z motywem wielokrotnego umierania ("Upir"). ycie po mierci traktowane jest jako odzwierciedlenie ziemskiego ycia zmarego. Nie traci on kontaktu ze wiatem ludzi, moe nawet ukazywa si miertelnikom, jak to robi duchy podczas obrzdu dziadw. E.A. Poe "Maska mierci Szkaratnej" - Na balu w zamku ksicia Prospera, ktry uciek wraz ze wit i przyjacimi od epidemii dumy, pojawia si tajemniczy go w masce mierci Szkaratnej. Jak si okazuje, to sama mier Szkaratna (duma) przysza po tych, ktrzy pragnli jej unikn. E.A. Poe "Przedwczesny pogrzeb" Opowiadanie odzwierciedla zainteresowania pisarza katalepsj - stanem z pogranicza ycia i mierci. Wielokrotnie przywoywany jest tu obraz kataleptykw grzebanych ywcem, a sam bohater przeywa koszmarny sen, e zosta zoony do grobu podczas ataku tej strasznej choroby. Ch. Baudelaire "Padlina" Naturalistyczny obraz mierci jako siy niszczcej materi. Trup modej dziewczyny rozkadajcy si w socu, gnijcy i jedzony przez robaki, staje si przyczynkiem do rozwaa nad niedoskonaoci ludzkiej powoki cielesnej. Jednoczenie pojawia si tu refleksja, e wszystkich, nawet tych najbardziej urodziwych, czeka taki los. Patrz: przemijanie. L. Staff "Odrzumy raz..:' Staff siga tu do buddyjskiego wyobraenia mierci jako kojcej siostrzycy, bladej, dobrej pani, ktra przychodzi po czowieka, by oderwa go od trosk ycia i pozwoli mu zasn po ziemskich burz wi rze. S. Korab-Brzozowski "O, przyjd!" - Poetycka wizja mierci, o ktr baga podmiot liryczny, kae mu widzie j jako senn mar, pikn i dobr, przynoszc czowiekowi ukojenie. Bagalna proba skierowana do niej (O, przyjd!) jest wyrazem tsknoty za spokojem, marzeniem o oderwaniu si od ziemskiego koszmaru, przy ktrym mier moe by wybawieniem. Patrz: samobjstwo. A. Biey "Maskarada" - Na jednym z wystawnych bali

maskowych, pord bawicych si goci, pojawia si tajemnicze domino o twarzy przypominajcej trupi czaszk. aden z goci nie wie, e jest to mier. I kiedy zabawa toczy si w najlepsze, mier zbiera swe niwo. A. Biey "Jasna mier" mier jest dla poety powrotem do ojczyzny po dugiej tuaczce na ziemi. Tutaj moe on zazna spokoju, tutaj czeka go niemier telno i brak strachu przed... mierci. B. Lemian "Dwie miercie" - Wedug poety kady ma przypisan sobie mier. mier nie jest wic jedna jedyna; jest ich wiele. Na bohatera lirycznego utworu czeka na przykad mier jego matki. Nie kademu jednak dane jest wybra wasn mier. J. Lecho "Pytasz, co w moim yciu..." - mier (obok mioci) potraktowana zostaajako sia napdowa wia ta i ludzkiego istnienia. Na mier i mio skazany jest kady czowiek, kady te boi si ich, poniewa nios ze sob ryzyko cierpienia i s wielk niewiadom. Jedynym pewnikiem dotyczcym tych dwch zjawisk, jest to, e mier chroni od mioci, a mio od mierci. S. Grochowiak "Rozbieranie do snu" - Poeta siga do redniowiecznego motywu rozkadu zwok (std tytu utworu). Upersonifikowana mier "rozbiera" umarego, odejmujc mu kolejne czci ciaa. Interesujcy jest opis samej postaci mierci, ktra ma zaledwie zieon ysin, jest gucha w obu czarnych gwiazdach i lepa w obu ostrych uszach. H. Powiatowska "mier" Bohaterk liryczn wiersza jest sama mier, ktr ludzie pojmuj tak rnie. Dla mdrcajest przemijaniem, odejciem ze wiata; dla fizyka przeistoczeniem materii, dla wierzcego - pocztkiem innego ycia, natomiast dla nas cierpicych wyzwoleniem. * "mier, najstraszniejsze z nieszcz, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, mier jest nieobecna, a gdy tylko mier si pojawi, wtedy nas ju nie ma". (Epikur) * "mier jest ostatnim kresem wszystkiego". (Horacy) * "Boimy si nie mierci, ale

175

wyobraenia, jakie mamy o niej". (Seneka Modszy) * "Bogowie wiedz: mier jest nieszczciem. Inaczej chtnie umieraliby sami". (Safona) * "Mors certa, hora incerta". "mier pewna, ale jej godzina nieznana". (napis na zegarze ratuszowym w Lipsku) * "Kady czowiek ustosunkowuje si do mierci tak, jak gdyby by tym jedynym, a przynajmniej pierwszym, ktry ma umrze". (S. Czosnkowski) * "mier jest nagrod ycia". (J. Girardoux) * "Ktokolwiek mwi, e si mierci nie lka, kamie". (I. Krasicki) * "Kiedy widzi si, do czego doprowadzia wspczesna medycyna, pytamy siebie mimo woli: ile piter ma mier?" (J.P. Sartre) * "Nie dlatego najsmutniejszy jest zgon, e wraz z nim wszystko si koczy, lecz dlatego, e po nim nic si nie zaczyna". (T. Kotarbiski) mier bohaterw literackich Biblia (ST) - 1) Pattiarchowie (np. Noe, Abraham, Jakub) umieraj w pnym wieku, godnie, otoczeni gronem najbliszych. Odchodzc ze wiata, zamykaj pewn epok w dziejach narodu wybranego. 2) Mojesz umiera po 40 latach wdrwki przez pustyni. Przed mierci Bg stawia go na grze Nebo, skd oglda Ziemi Obiecan, do ktrej nie mia wej. Kiedy umiera, Bg grzebie go w ziemi moabskiej, w nie znanym ludziom miejscu. Biblia (NT) - 1) Ewangelie podaj trzy rne wersje mierci Chrystusa. Wedug w. Mateusza i w. Marka mia wypowiedzie ostatnie sowa: Boe, Boe mj, czemu mnie opuci!. w. ukasz podaje, e ostatnimi sowami Chrystusa byy: Ojcze, w Twoje rce oddaj ducha mego, natomiast wg w. Jana-Dokonao si. Tak wic Ewangelici widz mier Jezusa na krzyu w rny sposb. Wedug dwch pierwszych nie do koca godzi si on ze swoim losem, dlatego w jego sowach peno jest blu i alu do Boga. Dwaj ostatni widz w nim Mesjasza, ktry w peni godzi si na przypisany mu los. 2) Jan Chrzciciel umiera w

wizieniu, zamordowany na rozkaz Heroda. Jego cit gow przyniesiono na pmisku nienawidzcej go Herodiadzie. Patrz: taniec. Mitologia - 1) Eurydyka umiera ukszona przez mij. Zrozpaczony Orfeusz uda si do Hadesa, by baga go 0 oddanie mu ony. 2) Orfeusz, dla ktrego ycie stracio sens po mierci ony, umiera rozszarpany przez bachantki (tancerki Dionizosa), optane tanecznym szaem. 3) Akteon, synny myliwy, zosta za kar zamieniony w jelenia (podejrza w kpieli bogini Ar temid). Umar rozszarpany przez wasne psy. 4) Herakles umiera w straszliwych mkach. Jego ciao trawione jest ogniem wywoanym przez koszul Dejaniry. 5) Nieostrony Ikar, ktry nie posucha rady swego ojca i wznis si zbyt wysoko na skrzydach zrobionych z wosku i ptasich pir, spad do morza i utopi si. miay lot Ikara, jak i jego mier, symbolizuj tych, ktrzy chc wznie si wysoko (nawet zbyt wysoko) i pac za to yciem. 6) Po przegranej w pojedynku z Apollem, Marsjasz zosta surowo ukarany: obdarto go ze skry i przywizano do drzewa, by umiera w powolnych mczarniach. Tak zapaci za sw pych (nawizanie: Z. Herbert "Apollo i Marsjasz"). 7) Syzyf dwukrotnie ucieka przed mierci: raz, gdy zakazuje onie pochwku swego ciaa (jego dusza nie moga trafi do Hadesu), drugi raz, kiedy uwizi boga Tanatosa. Jednak bogowie nie dali si oszuka; wysali po Syzyfa Hermesa i ten sprowadzi go przed oblicze Hadesa. Homer "Iliada" - Bohaterowie nie umieraj mierci naturaln. Gin w bitwie albo w pojedynkach. I tak np. Patrokles umiera zabity przez Hektora, ktry po skoczonym pojedynku zniewaa ciao swego przeciwnika. Sam Hektor zosta zabity przez Achillesa, ktry w gniewie rozszarpuje jego zwoki. "Pie o Rolandzie" - Zgodnie ze redniowieczn ars moriendi, Roland umiera zwrcony twarz ku wrogom. Przed mierci niszczy swj miecz, by nie dosta si w rce Saracenw. Modli si za krla, a dopiero potem za siebie. Kiedy umiera, po jego dusz zstpuj anioowie i zabieraj j do nieba. Jest to

nagroda za pobone ycie i wiern sub krlowi. "Legenda o w. Aleksym" Aleksy umiera w osamotnieniu i skrajnej ndzy. Jak na witego przystao, zna godzin swej mierci, dlatego te spisuje przedtem dzieje swego ycia. Kiedy umiera, trzymajc w doni pergamin, w Rzymie dzwoni dzwony we wszystkich kocioach. P mierci witego jego ona (bo tylko ona moga to zrobi) wyjmuje mu z rk list, by odczyta go gono przed ludem. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan umiera od miertelnej rany, oczekujc przybycia ukochanej, oszukany przez wasn on. Widzc zmarego kochanka, Izolda kadzie si przy nim i obejmuje go ramionami. Umiera, nie mogc y bez niego. Legendy arturiaskie - Krl Artur, miertelnie ugodzony przez Mordreda, zosta przewieziony na wysp Avalon (w mitologii celtyckiej ziemski raj na Morzu Zachodnim). Wedug tradycji nie umar on, ale pi snem dugowiecznym, z ktrego zbudzi si kiedy, by znowu obj rzdy w Brytanii. "Skarga umierajacego" Przedmiertna spowied umierajcego przed Bogiem, Chrystusem i samym sob. Prosi on Boga o wybaczenie, aujc niegodnego ycia (Com kiedy Bogu polubi, Tegom nigdy nie uczyni). W. Szekspir "Hamlet" - 1) Hamlet-ojciec umiera, zabity przez wasnego brata, ktry wla mu do ucha trucizn. Zabjstwo krla stanie si przyczyn wszystkich wydarze w tragedii. 2) Hamlet umiera, ugodzony zatrut szpad Laertesa, na skutek knowa Klaudiusza. Ostatnie sowa bohatera (Reszta jest milczeniem) wskazuj na to, e historia Hamleta zakoczya si. Opowie j wierny Horacy (ksi umiera na jego rkach), ktrego Hamlet poprosi o to przed mierci. 3) Poloniusz umiera ugodzony miertelnie przez Hamleta, kiedy podsuchiwa rozmowy jego i Gertrudy. Hamlet by przekonany jednak, e zabija Klaudiusza, o czym mog wiadczy jego sowa: Gi, szczurze! 4) Gertruda umiera, wypiwszy kielich z winem i trucizn przeznaczony dla Hamleta. Chcc ocali ycie

swego syna, powicia siebie. 5) W czasie pojedynku z Laertesem Hamlet zabija nie tylko swego przeciwnika. Ugodzi miertelnie Klaudiusza, wypeniajc w ten sposb obietnic dan ojcu. W. Szekspir "Henryk IV" i "Henryk V" - Tragiczny obraz mierci Falstaffa, niegdy kompana modego krla, ktry umiera, opuszczony przez wszystkich dawnych przyjaci, a przede wszystkim przez Henryka, ogni najbliszego druha i wychowanka. Patrz: bazen. W. Szekspir "Otello" Desdemona umiera, duszona przez optanego zazdroci Otella. Najpierw modli si i prbuje udowodni swoj niewinno, jednak gniew Otella i jego szalecza zazdro s tak wielkie, e zabija ukochan on. W. Szekspir "Makbet" - 1) Sprawiedliwy krl Duncan, ktry uczyni Makbeta tanem Kawdoru, umiera zamordowany w zamku swego wasala. Zabili go Makbet i jego ona, by sign po krlewsk koron. 2) Samozwaczy krl Makbet umiera na polu bitwy, zabity przez Makdufa, z ktrym walczy do koca. Pomimo e wiadom jest swojej klski, nie rezygnuje z walki, a do swego przeciwnika mwi: Niech potpiony bdzie, kto si znuy, I pierwszy krzyknie: Stj nie mog duej! Patrz: zbrodnia/zbrodniarz. J.W. Goethe "Krl Olch" -May chopiec umiera, gdy noc jedzie z ojcem przez las. Gorczka sprawia, i oczami wyobrani ujrza on strasznego Krla Olch (posta z bani germaskich), nawoujcego go do siebie i pragncego odebra go ojcu. Przeraone dziecko umaro ze strachu. J.W. Goethe "Faust" - mier mdrca nastpuje, gdy wypowiada on magiczne sowa: Chwio trwaj, jeste pikna!, ktre daway Mefistofelesowi moc pozbawienia go ycia i zabrania jego duszy. Dusza Fausta nie idzie jednak do pieka, ale do nieba, bowiem Bg wyba cza temu, kto wiecznie dc si trudzi. G.G. Byron "Giaur" - Tytuowy bohater, ktrego prawdziwe imi bdzie do koca nie znane, kona po spowiedzi podsumowujcej jego ycie. Umiera, zapomniany przez

176

wszystkich, samotny. A. Mickiewicz "Ballady i romanse" - Tak jak w baniach i podaniach ludowych, bohaterowie nie umieraj mierci naturaln. Powodem mierci moe by zbrodnia ("Lilije") czy interwencja si fantastycznych ("wite", "witezianka"). Zdarza si te, e mier utosamiana jest z przemian w siy przyrody ("Rybka", "Swite"). A. Mickiewicz "Grayna" patrz: rycerz. A. Mickiewicz "mier pukownika" - patrz: rycerz. A. Mickiewicz: Dziady, cz. III Doktor, poplecznik Nowosilcowa, byy nauczyciel Filaretw, ktrych zadenuncjowa, umiera raony gromem, siedzc przy wasnym biurku. Obokjego gowy (gowy zdrajcy) ley stopione piorunem srebro (analogia do trzydziestu srebrnikw Judasza). Opatrzno pokaraa zdrajc. Na uwag zasuguje take to, e pierwowzr postaci (doktor Becu, ojczym Sowackiego) zgin w ten sam sposb. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Jacek Soplica, w przeczuciu nadchodzcej mierci, odbywa spowied, w ktrej opowiada dzieje swego ycia. Mwi o tym, jak odkupi winy modoci, powicajc dojrzae lata na sub ojczy nie. Przy spowiedzi tej obecny jest take Gerwazy,jego najbardziej zacity wrg, z ktrym Jacek pogodzi si przed mierci. Przedmiertna spowied bohatera przyczynia si do jego rehabilitacji i przywrcenia mu dobrego imienia. H. Balzac "Ojciec Goriot" - Tytuowy bohater umiera w samotnoci, podczas gdyjego crki korzystaj z ycia, uczestnicz w balach. Jedynym obecnym pr zy mierci Goriota bdzie Rastignac, take jedyny aobnik na jego pogrzebie. Patrz: crka. Stendhal "Czerwone i czarne" Za prb zabicia pani de Renal Julian Sorel zosta skazany n kar mierci przez cicie. Po egzekucji Matylda de la Mole (na wzr krlowej Margot) zabiera gow Juliana, by j pochowa w wybranym przez siebie miejscu. J. Sowacki "Balladyna" - 1) Alina umiera, zamordowana przez wasn siostr, kiedy obie zbieraj maliny, rywalizujc o Kirkora (...ktra pierwsza dzban

przyniesie wieych malinek, t wemiesz za on). Balladyna, by nie dopuci do maestwa Aliny z Kirkorem, zabija j i przynosi do chaty dzbanek peen malin. 2) Grabiec, ktremu zgromadzeni w zamku panowie zoyli hod jako prawowitemu krlowi, ginie zamordowany skrytobjczo w noc po synnej uczcie. Zamordowali go Balladyna i Kostryn. 3) Kirkor ginie w bitwie wydanej mu przez wojska ony, Balladyny. dza wadzy okazaa si silniejsza ni jakiekolwiek uczucia. 4) Wdowa, matka Balladyny, umiera w straszliwych cierpieniach, wzita na mki, by wypowiedziaa imi wiaroomnej crki. Matka woli jednak odda ycie ni publicznie przyzna, kto by przyczyn jej nieszcz. 5) Balladyna umiera, raona piorunem z chmury pozostawionej nad miastem przez Goplan. Uprzednio sama wydaa na siebie wyrok mierci, teraz wiat fantastyczny sprawi, e sprawiedliwoci stao si zado. E.A. Poe "Zagada domu Usherw" Bohaterowie (Roderyk i Magdalena Usher) umieraj, trawieni dziwn chorob polegajc na nadwraliwoci zmysw. Ich mierci towarzyszy zawalenie si siedziby Usherw, ktre jest jednoznaczne z zagad rodu. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) Pan Earnshaw umiera po dugiej chorobie, ktr zapocztkowaa mier ony. Jego mier bdzie pocztkiem najtrudniejszego okresu w yciu Heathcliffa, kiedy to zacznie on by traktowany we dworze jak sucy. 2) ona Hindleya Eamshawa umiera w straszliwych blach, w poogu, wydajc na wiat Haretona. Jej mier to "pocztek koca" Hindleya, ktry od tej pory bdzie topi smutek w winie, a wszystkie pienidze straci, uprawiajc hazard. 3) Katarzyna Linton, wycieczona po godwce, umiera w poogu, wydajc na wiat ma Cathy. Jest to przeomowy moment w yciu Heathcliffa, ktry od tej pory bdzie marzy o tym, by poczy si z ukochan. Patrz: samobjstwo. 4) Hindley Earnshaw, zrujnowany i przegrany, umiera na skutek zbyt intensywnego ycia (hulanki w

dzie i w noc, hazard). Od tej pory piecz nad jego synem, Haretonem, sprawowa bdzie Heathcliff. 5) Edgar Linton umiera po dugiej chorobie. Jego mier przyspieszya wiadomo o lubie crki z synem Heathcliffa. Jedynym pocieszeniem moe by obecno Katarzyny w chwili jego mierci. 6) Izabela Linton, ktra opucia swego ma, umiera samotnie w Londynie. Jej syn zamieszka teraz w Wichrowych Wzgrzach. 7) Heathcliff Linton, od dziecka saby i chorowity, umiera wkrtce po lubie z Katarzyn. Przy jego mierci obecna jest tylko ona. Przed mierci podpisuje jednak dokument, w ktrym przepisuje majtek swj i swojej ony na ojca. 8) Heathcliff, ktry przeczuwa swoj mier i przygotowywa si do niej, umiera z niewyjanionych przyczyn, ajego ciao znajduje suba. A. Dumas "Krlowa Margot" 1) Opis rzezi hugonotw w Noc witego Bartomiejajestjedn z najbardziej brutalnych scen w historii literatury. Hugonoci mordowani s w swoich domach; w paacowych komnatach, a take na ulicach. Najbardziej przeraajca scena to obraz mierci admiraa de Coligny, ktry zosta wywleczony z wasnego domu (tylko w nocnej koszuli) i zaszlachtowany na ulicy. 2) Karol IX umiera, trawiony gorczk, otruty (pomykowo) przez wasn matk. Cierpi straszny bl, ma konwulsje, a na czoo wystpuje mu krwawy pot. 3) Ignacy de la Mole, uznany za zdrajc, zosta city wraz ze swym przyjacielem, Coconusem. Kochanka Ignacego, krlowa Margot, wykupuje od kata gow ukochanego i kae j zabalsamowa. A. Dumas "W dwadziecia lat pniej"-Droga Karola I na szafot, sd nad nim, pozbawienie go godnoci krlewskiej, jak i sam opis cicia, stylizowane s na podaniach o redniowiecznych witych mczennikach. Krl, wedug Dumasa, niesusznie skazany na mier, umiera, a jest przy nim tylko jedna bliska osoba, Atos. To jemu przed mierci zawierzy tajemnic miliona zakopanego w podziemiach Newcastle.

A. Dumas "Wicehrabia de Bragellonne" Kocowe rozdziay powieci opowiadaj o mierci trzech przyjaci: Portosa (ginie przywalony gazami groty Locmaria), Atosa (umiera na wie o mierci syna, Raula) i d'Artagnana (ginie na polu walki, trzymajc w doniach upragnion buaw marszakowsk). mier tego ostatniego zamyka cykl powieci Dumasa ojca. Ostatnie sowa powieci brzmi: Z czterech dzielnych ludzi, ktrych dzieje opowiedzielimy, pozostao ju tylko jedno ciao; dusze zabra Bg. E. Zola "Nana" - mier Nany, prostytutki i podrzdnej aktorki, ktra po : trafia rzuci sobie do stp wysze sfery parya, odsania, kim w istocie bya. : Pikno fizyczne ginie, zniszczone cho: rob, a pikne ciao zamienia si w bezksztatn mas. Scena ta odsania zgnilizn moraln bohaterki. " B. prus "Lalka" - mier starego ; subiekta symbolizuje odejcie wiata ' wartoci romantycznych. Sowa Szuma; na wypowiedziane do Ochockiego: Ostatni to romantyk!... Jak oni si wynosZ4... Jak oni si wynosZ..., ukazuj zamknicie pewnej epoki w dziejach ' kultury polskiej, jak i nieodwracalno . losw wiata. Jednoczenie Prus daje nadziej swoim czytelnikom, gdy Ochocki znajduje w doni Rzeckiego kartk ` z cytatem z Horacego: Non omnis moriar. Moe jednak w tym nowym wie' cie pozostanie co z ideaw romantycz nych. H. Sienkiewicz "Potop" Wstrzsajca scena mierci ksicia Janusza Radziwia ukazuje, jak ten niegdy wielki pan umiera samotnie (pozosta przy nim tylko jeden sucy), nkany wyrzutami ; sumienia i majakami. mier bdzie dla niego wybawieniem. H. Sienkiewicz "Rodzina Polanieckich" - 1) Lidka, chorowita crka pani Emilii, przeczuwajc swoj mier, kae obieca sobie, e Poaniecki oeni si z Maryni Pawick. mier dziecka bdzie szokiem dla jego matki, ktra zamknie si w zakonie. Poaniecki i Marynia speni przyrzeczenie zoone Lidce. 2) mier starego pana

177

Zawiowskiego jest poniekd wybawieniem dla jego crki. Moe ona porzuci rodzinny majtek (ofiarowuje go dalekiemu kuzynowi), by wstpi do klasztoru. 3) Bukacki, posta stylizowana na zachodnioeuropejskich dekadentw, umiera samotnie w Rzymie. Ostatnie tygodnie przed mierci spdzi zamknity w swoim apartamencie. S. eromski "Rozdziobia nas kruki, wrony..." - Szymon Winrych, jeden z ostatnich powstacw, ginie napadnity przez oddzia Moskali. Cay jego dobytek zostanie podzielony midzy onierzy, a reszt ukradnie prosty chop, ktry zauway ciao powstaca. Scena mierci bohatera ma na celu ukazanie prawdziwego oblicza powstania i powstacw, jak i ideaw, ktre rozdzibi kruki, wrony..., tak jak rozdziobay konia i cay dobytek Winrycha. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Kuba, parobek Borynw, postrzelony przez gajowego, umiera w noc wesela Boryny. Swiadomy wasnej maoci nie pozwala wezwa do siebie ksidza, jak wczeniej nie zgodzi si na wizyt lekarza. Cho sam odci sobie poraon gangren nog, choroba zaatakowaa jego ciao i musi umrze. Tragiczne jest to, i odchodzi z tego wiata, podczas gdy inni bawi si. 2) Scena mierci starego Boryny ma wymiar symboliczny. Oto prawdziwy kmie, w przedmiertnym gecie, obsiewa pole, by obrodzio latem. Umiera, wtulony twarz w ziemi -ywicielk. W zupenie innej konwencji pokazana zostaa mier Agaty (realistycznie), ktra umiera godnie, po gospodarsku (cae lata ebrzc, skompletowaa sobie wszystkie niezbdne do pochwku rzeczy), spokojna i pogodzona z faktem odejcia. T. Mann "mier w Wenecji" Opowiadanie ukazuje podwjne widzenie mierci: jako obumierania miasta-symbolu kultury, i jako umierania Aschenbacha, ktry odchodzi z tego wiata wkrtce po wiadomoci o wyjedzie Tadzia. Umiera samotnie, siedzc na play i rozmylajc o ukochanym. Ob raz mierci Wenecji ma natomiast uzmysowi

czytelnikowi odchodzenie dawnej, klasycznej kultury. Potwierdzeniem tego moe by koszmar senny Aschenbacha. H. Mniszkwna "Trdowata" Kiczowaty i przerysowany obraz mierci Stefci Rudeckiej, narzeczonej ordynata Michorowskiego, znajdzie swoje bliniacze kopie w innych romansach. Bohaterka odchodzi z tego wiata, odepchnita przez klas spoeczn narzeczonego, cierpic na jak nieznan chorob. Umiera otoczona kwiatami, egnajc si przed mierci z ukochanym. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" - Jay Gatsby, z mioci do Daisy, przyjmuje na siebie odpowiedzialno za zabicie kochanki jej ma, Myrtle, co przypaca yciem. Ginie, zabity we wasnej posiadoci, kpic si w basenie. Zabi go zrozpaczony m ofiary. F. Kafka "Proces" - mier Jzefa K. to zapowied mierci milionw ludzi w latach totalitaryzmu. Wyprowadzony z domu przez dwch tajemniczych mczyzn, umiera za miastem, zasztyletowany przez nich. Jego ostatnie sowa dotycz wanie rodzaju umierania: Jak pies. Mwi one o nieludzkim wymiarze tego ostatniego aktu w yciu czowieka, 0 ostatecznym odebraniu mu godnoci. S. eromski "Przedwionie" - W drodze z Rosji do Polski umiera Seweryn Baryka, ktry stara si jeszcze przed mierci wzbudzi w synu mio do Polski. mier ta jest upokorzajca: w wagonie penym ludzi i nieczystoci, bez monoci godnego pochwku. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Lavrans umiera w otoczeniu najbliszych. W czasie, gdy on opuszcza wiat, Krystyna rodzi kolejne dziecko, ktre nazwie na cze ojca jego imieniem. Pocztek nowego ycia splata si z kocem starego. 2) Ragnfrida umiera z dala od rodziny, w jednym z norweskich klasztorw. O jej mierci Krystyna dowiaduje si kilka tygodni pniej. 3) Erlend, raniony w potyczce z ludmi z ssiedztwa, kiedy to broni honoru Krystyny, umiera tego samego dnia. Chora z blu i cierpienia Krystyna, nie pozwala synom, by zbliyl'i si do ojca, gdy ten wydaje ostatnie tchnienie. Chce mie go tylko

dla siebie. 4) Krystyna, ktra na staro schronia si w klasztorze, umiera z dala od swych synw, po tym, jak zarazia si od chorych zaatakowanych zaraz. Kilka dni wczeniej umarli jej dwaj najstarsi synowie, o czym nie dowiedziaa si. M. Dbrowska "Noce i dnie" - 1) Piotru pierwsze dziecko Niechcicw, umiera,bardzo spokojnie, nieprzytomny z powodu wysokiej gorczki. 2) Lucjan Kocie umiera w straszliwych cierpieniach na raka. Jego mier bdzie powraca w snach Barbary. 3) Bogumi Niechcic umiera wskutek nagego przezibienia, ktre przeksztaca si w zapalenie puc. Cae swoje ycie stara si zapewni rodzinie bezpieczestwo i wzgldny dostatek, wic take w chwili mierci troszczy si o najbliszych. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Ra umiera wwczas, gdy podja prb cakowitej zmiany swojego ycia. mier przychodzi po dniu, w ktrym dokonaa swoistego rozrachunku z sam sob i zrozumiaa, jakie bdy popenia. J.Iwaszkiewicz "Brzezina" - Sta umiera po dugotrwaej chorobie. Praktycznie cae jego ycie stao si "bytem ku mierci", odkd jako mody chopak zachorowa na grulic. Koniec ycia jest take kocem wielkiej i namitnej mioci. Wstrzsajca jest scena, kiedy chopki myj umarego, a Malina, kochanka Stasia, patrzy najego ciao stworzone do mioci, a jednoczenie skazane na przedwczesn mier. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - 1) Misza Berlioz umiera tak, jak mu to przepowiedzia Woland: ginie w wypadku, na szynach tramwajowych, z odcit gow. 2) Magorzata i Mistrz musz umrze, by poczy si na zawsze. Uatwia im to Azazello, ktry da im do wypicia zatrute wino. mier bohaterw jest jednak przejciem w in ne, lepsze ycie, darowane im przez Wolanda. 3) Jeszua Ha-Nocri umiera w straszliwych mczarniach, na krzyu. Na rozkaz Piata skrcono cierpienia skazaca (onierz przebi mu bok wczni). Ostatnim sowem wypowiedzianym przez Jeszu

byo: Hegemon. W literaturze lagrowej i agrowej mier jest kresem cierpienia, pracy ponad siy, a nierzadko take choroby. Jednoczenie ma ona nieludzki wymiar: umierajcy setkami, tysicami ludzie s powoli zabijani, by potem nie mie nawet wasnego grobu. Zagazowani w komorach, zakatowani, wycieczeni, umieraj ,~jak pies", zupenie jak to przewidzia Kafka. Ich ciaa chowane s w zbiorowych grobach albo palone. Czasem jednak posu do produkcji myda, wiec, wosia do materacw czy abaurw do lamp ("Profesor Spanner"). W. Golding "Wadca much" - 1) mier Simona (ginie zabity przez myliwych) jest chwil, w ktrej chopcy poddaj si ostatecznie tkwicemu w ludzkiej naturze zu. 2) mier Prosiaczka jest dla Ralfa niezwykle silnym przeyciem. Wtedy uwiadamia sobie, jak bardzo zmienia si wyspa od chwili, gdy wraz z innymi chopcami wyldowa na jej wybrzeu. J. Andrzejewski "Popit i diament" patrz: pokolenie stracone, ucieczka. A. Camus "Duma" - Obraz masowej zagady, jak niesie zaraza, ma wymiar metaforyczny. Dum mona rozumie tu jako zo czy wojn, ale take jako sytuacj ekstremaln w szerokim tego sowa znaczeniu. Nikt nie moe przed ni uciec, kady moe zachorowa, a potem umiera w straszliwych mczarniach, kiedy to ciao rozkada si jesz cze za ycia. Najbardziej dramatyczny obraz umierania ukazuje syna sdziego Othona, dziecko zaledwie, ktremu nie udao si unikn choroby. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryj ziemi" - Scena mierci Torquemady, ktry egna si z Diego, to rozrachunek ze zem wyrzdzonym przez starego inkwizytora. Stara si on przekona swego ucznia, by nie szed t sam drog, co on. Jednak Diego, przeniknity zem, posuszny naukom inkwizycji, nie chce sucha swojego nauczyciela. Sowa Torquemady wydaj mu si blunierstwem, tote kiedy inkwizytor umiera, Diego policzkuje go. Patrz: sobowtr. J. Andrzejewski "Bramy raju" -

178

1) Ludwik z Vendome umiera, tonc w nurtach Loary. Scen t obserwuje Aleksy Melissen, ktry nie pospieszy z pomoc swojemu opiekunowi, gdy ten opuci go; przedoy mio do Jakuba nad uczucie do Aleksego. 2) Stary mnich, ktry wyspowiada uczestnikw krucjaty i odkry ich prawdziwe motywacje, jak i lepot Jakuba, stara si zatrzyma dzieci, stajc im na drodze. Jego opr zda si na nic; uczestnicy krucjaty, zalepieni i wpatrzeni w swego przewodnika, najpierw przewrc minoryt, a potem wdepcz go w ziemi. Tak to, unicestwiajc starego mnicha, pjd dalej za faszyw ideologi. S. Mroek "Tango" - 1) Eleonora, seniorka rodu, traktowana przez wszystkich z duym pobaaniem, umiera samotnie, lec na katafalku. Jej mier zostanie zauwaona dopiero po pewnym czasie i nie wywrze na czonkach rodziny adnego wraenia. 2) Artur, romantyk i idealista, ktry chce cakowicie zburzy schemat dominujcy w jego domu, skazanyjest na przegran. Umiera, zabity przez Edka, ktry po jego mierci powie: Mylat dobrze, tylko by~ za nerwowy. Taki si nie uchowa. Ta symboliczna scena dowodzi, e we wspczesnym wiecie nie ma miejsca dla idealistw. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Obok zwykych i mniej zwykych scen mierci bohaterw, pojawia si na poy poetycki obraz wniebowzicia Piknej Remedios. O ile inni odchodzili z tego wiata umierajc, o tyle ona idzie do nieba ywa. To wyrnienie zawdziczaa zapewne swemu piknu duchowemu i cielesnemu, jak i czystoci. S. Zweig "Maria Stuart" - Synna scena cicia Mai Stuart, krlowej Szkocji, skazanej na mier przez Elbiet I, zaczyna si od drogi bohaterki na szafot. Zweig podkrela, e w tej dramatycznej chwili odmwiono krlowej ostatniej posugi; jedynymi duchownymi towarzyszcymi jej w drodze na mier byli pastorzy (Maria bya katoliczk). Krlowa modli si, przebacza swoim sdziom, jak i katu, po czym czeka na mier. Dopiero za trzecim ciciem udao si katu ci Mari.

Kiedy jednak podnis do gry gow skazanej, w rku zostaa tylko peruka. W ten sposb ostatecznie poniy zmar krlow. K. Kesey "Lot nad kukuczym gniazdem" Smier Mc Murphy'ego dokonuje si jeszcze przed jego rzeczywistym zgonem. Psychiatrzy i Wielka Oddziaowa zabieraj pacjenta, ktry przysporzy im tylu kopotw, by na zawsze go uspokoi. Po ich "zabiegu" (Robotomia) bohater przypomina wegetujc rolin; nie reaguje na adne bodce z zewntrz. Wiellci Wdz, jego prawdziwy przyjaciel, chcc ocali resztki godnoci Mc Murphy'ego, zabija go duszc poduszk. Moment ten jest niezwykle wany dla Wielkiego Wodza, ktry decyduje si wreszcie opuci zakad psychiatryczny. Ucieka stamtd, by rozpocz nowe, normalne ycie. * "Bijcie brawo, przyjaciele, komedia skoczona!" (ostatnie sowa L. van Beethovena) * "Umrze w wiosenny czas z kielichem w rce, z pikn kobiet u boku i socem w oczach -czy mona sobie yczy co lepszego". (H. Mirabeau) * "Kademu daj mier jego wasn, Panie. Daj umieranie, co wynika z ycia, gdzie mia sw mio, cel i biedowanie". (R. M. Rilke) * "Czowiek moe y jak zwycizca, lecz musi umrze jak czowiek". (F. Feldheim) * "Jak ciko jest umiera, jeli si wcale nie yo". (L. Rinser) * "mier jest lekka. Tylko chwila przed zgonem jest straszna". (J. Kurek) * "Dlaczego ludzie potrafi lepiej umiera ni y? Dlatego, e y trzeba dugo, a umrze mona prdko". (F.M. Dostojewski) * "mier - jedyna przyjemno, ktrej nie mona odczu". (K. Irzykowski)

Taniec Taniec - Rytmiczne ruchy ciaa wykonywane w takt muzyki, moe by potraktowany jako rozrywka towarzyska, popis artystyczny lub jako forma obrzdowa. W literaturze pojawia si od czasw Biblii a po wspczesno, przy czym zazwyczaj ma on charakter symboliczny. Taniec mierci (danse macabre) - patrz: mier. Biblia (ST) - W Psalmie 150 odnajdujemy potwierdzenie rytualnego charakteru taca w kulturach staroytnych. Psalmista mwi, ijednym ze sposobw wychwalania Boga moe by wanie taniec: Chwalcie go bbnem i tacem. Biblia (NT)-Na uczcie w dniu urodzin Heroda Salome (jego pasierbica) taczy przed wszystkimi gomi. Zauroczony urod i tacem dziewczyny, Herod zdecydowany jest speni kade jej yczenie. W zamian za swj taniec Salome zadaa gowy Jana Chrzciciela (Daj mi rzeka - tu na misie gow Jana Chrzciciela (Mt. 14,8). Patrz: uczta - wieczerza - przyjcie. Mitologia - Taniec by jedn z form skadania hodu bogom. Na szczegln uwag zasuguje tu opis wit ku czci Dionizosa, gdzie obok bachanalii i orgii, skadano bogu cze rytualnym i zarazem erotycznym tacem. To wanie w orszak tancerek Dionizosa wpad Or feusz, te za, na wp przytomne i odurzone, rozszarpay go. ,~Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Smierci" - Utwr nawizuje do redniowiecznego motywu danse macabre, ktry przedstawia mier prowadzc w tanecznym korowodzie ludzi rnych stanw. mier mwi tu: To me nawicsze wesele, gdy mam morzy ywych wiele: Gdy si ijm z kosq plsa, chc ich tysice poksa, by potem doda: Wszytki sobie za nic wa, Z kadego dusz wydabi. Jest to potwierdzenie redniowiecznej maksymy: Mors omnia adequat (mier wszystkim jednaka), ktra przypominaa, e kady musi uczestniczy w miertelnym tacu (patrz: mier). J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" Kochanowski nawizuje tu do na poy pogaskiego obrzdu obchodzonego w noc przesilenia letniego (noc w. Jana). Jedn z

form witowania by taniec. Panna II i Panna III, porwane przez taneczny korowd, chwal zalety taca, daj si ponie zabawie (Za mn, za mnc^ pikne koo Opiewajc mi wesoo!). Podczas gdy dla Panny II taniec znaczy co sam w sobie (To moja najwitsza wada, e tacuj bardzo rada.), dla Panny III staje si on pretekstem do snucia refleksji na temat natury ludzkiej. Taczcy Kongres - Tak nazw okreli Charles-Joseph ksi de Ligne Kongres Wiedeski zwoany po wygnaniu Napoleona I na Elb. Jego sowa: Kongres nie postpuje naprzd, ale taczy byy aluzj do balw wydawanych przez arystokracj Wiednia. Najednym z nich car Aleksander I, taczc walca, otworzy mu drog do salonw. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIIpatrz: bal. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Opis ostatniego poloneza, poprzedzajcego wymarsz wojsk napoleoskich z Litwy, jest niejako memento dla wszystkich Polakw yjcych w I poowie XIX wieku. Tak oto odchodzi dawna tradycja, bo te Podkomorzy jest ostatnim, co tak poloneza wodzi. Taniec narodowy staje si symbolem historii, a uczestniczce w nim pary to ludzie, ktrzy wkrocz w jej wiat. Umieszczenie motywu taca w Ksidze XII jest celowe: podsumowuje on wczeniejsze wydarzenia historyczne, a zarazem ukazuje bohaterw, ktrzy krokiem poloneza przechodz w nastpn epok, epok klski. L. Carroll "Alicja w krainie czarw" - Kadryl z Homarami (w innym tumaczeniu Rakowy Kadryl) to niemal surrealistyczny obraz taca symbolizujcego wiat ludzi, ktry nie rzdzi si adnymi reguami (lrv ze star plsa ab), gdzie kady wykonuje te figury, ktre s dla niego najdogodniejsze. Jed noczenie sowa: Czy chcesz taczy, czy te nie chcesz, pjd i zatacz razem z nimi! nakazuj kademu doczy si do tanecznego korowodu. S. Wyspiaski "Wesele" - Taniec Pana Modego z Pann Mod jest satyr na chopomani. Najwaniej szy jest jednak w dramacie taniec chocholi z

179

ostatniej sceny III aktu. Weselnicy w pijanym i somnambulicznym transie wiruj w takt melodii wygrywanej przez Chochoa. Jest to symboliczna wizja upionego spoeczestwa polskiego, niezdolnego do jakiegokolwiek dziaania. Dramatyzmu dodaj tu take didaskalia dokadnie opisujce taneczny korowd (...dech mu zapiera Rozpacz, a przestrach i groza obejmuje go martwot; stania si, chyla ku ziemi, potrcany przez zbity krctg tanecznikw, ktry da remno chcia rozerwa...). Patrz: Polska/Polacy. T. Mann "Tonio Krger" - Obraz lekcji taca to jednoczenie obraz lekcji ycia. Podczas gdy groteskowy mistrz taca Knaak lizga si lekko po parkiecie (powierzchni ycia), Tonio Krger ma kopoty z opanowaniem podstawowych krokw i nieustannie si potyka. Patrz: artysta. Cz. Miosz "Walc" - Utwr na poy realistyczny, na poy wizyjny, jest zestawieniem dwch odrbnych rzeczywistoci: wiata zabawy i wiata apokaliptycznego. W pozornie sielskiej atmosferze poeta ukazuje tancerce obraz przeraajcy: Lodowate pole w brzasku ~tej Zorzy (...) Wre morderstwami, krew nieg rumieni. Wie jednak, e ona, pochonita zabaw, nie zwrci uwagi n a katastroficzn wizj przyszoci. "Taneczno" wiersza podkrela jego rytmika; poszczeglne wersy prowadzone sjakby krokiem walca (na trzy pas). K.K. Baczyski "Sur le pont d'Avignon" - Obraz taca na mocie w Awignonie to powrt do starego, umarego ju wiata, ktryjest tylko yk soneczn na cianie. Tacz panowie niewidzialni i tacz liciaste suknie panien, czyli to, co odeszo - przedwojenny wiat beztroskiej zabawy. Wraz z nimi wiruj ptaki zotowose, czyli symbol dawnej rzeczywistoci wirujcej w rytm taca. J. Andrzejewski "Popil i diament" -Andrzejewski tworzy tu nieudan (celowo) replik poloneza z "Pana Tadeusza", a zarazem taca koczcego "Wesele". Uczestnicy bankietu na cze nowych wadz cz si w pary z przeciwnikami nowego ustroju. W pijackim korowodzie zacieraj si rnice spoeczne,

wiatopogldowe i polityczne, a tancerze prbuj dostosowa swj krok do melodii faszywie wygrywanego przez orkiestr poloneza. Taniec ten mona potraktowa jako metafor spoeczestwa polskiego, cakowicie zdezorientowanego wobec nowej sytuacji politycznej. S. Mroek "Tango" - Tytuowe tango wieczy cay dramat. Taczy je Edek (prymityw, przedstawiciel lumpenproletariatu) z Eugeniuszem (przedstawicielem rodziny z tradycjami). To Edek prowadzi bosego Eugeniusza w rytm "La Cumparsity". Taniec ten, a take banalna melodia (najbardziej ograne tango), ukazuj, kto bdzie dominowa w nowej polskiej rzeczywistoci i w jakim rytmie bdzie ona wirowa. E. Stachura "Tango triste" Tytuowe smutne tango jest dla bohatera utworu smutn, myl, ktr si taczy (...) Z noem w plecach a do rkojeci. Zwyky taniec przemienia si w rytua peen cierpienia i blu, na ktry tancerz godzi si z pen wiadomoci (Niech bdzie tak, Bo ja nie yj wcale, Bo duchem ptaka stat si ptak). J. Cohen "Dance Me to the End of Love (Tacz mnie po mioci kres) - Taniec opisany zosta jako bagalna proba o poczenie si w jedno dwojga kochankw (Wtacz mnie w swoje pikno...). Jest on nie tylko poruszaniem si w takt melodii (niezwyka rytmiczno i melodyjno utworu), ale take pragnieniem ocalenia i narodzin innego wiata. "Kongres nie postpuje naprzd, ale taczy". (Ch.J. de Ligne o Kongresie Wiedeskim) * "miejcie si, taczcie, szalejcie, Ale taczc, moje panie, Pamitajcie - pamitajcie, e taczycie na wulkanie". (R. Berwiski) * "Pewnik filozofii polskiej: tacz, wic jestem". (J. Baudouin de Courtenay) * "Polska ginie... Tacujmy pki czasu stanie, Tacujmy i nie mylmy, co nastpi potem, I skoczmy godnie scen pochych gw zawrotem". (K. Komian) * "Dopki taniec by oddaniem w ruchach zewntrznych uczu i myli wewntrznych, dopty by prawd majc pewne znaczenie,

i to wynioso go midzy sztuki pikne. Skoro za sta si lepym naladownictwem ruchw nie znanego nam znaczenia, jest tylko kamstwem i gupstwem". (A. Dunin-Borkowski)

Teatr mundi (teatr wiata) Teatr mundi (teatr wiata) Koncepcja przypisywana Platonowi zakada, e wiat zosta stworzony przez istot wysz (Demiurgosa), ktra jest jednoczenie reyserem dziejcych si na nim wydarze. Ludzie przypominaj aktorw, a czasem nawet marionetki, odgrywajce z gry wyznaczon im rol. Szerzej rozumiana, koncepcja ta zakada, i los czowieka nie zaley od niego samego, ale od Boga (bogw) czy fatum, a nierzadko jego ycie to rozgrywka midzy siami dobra i za. W XX wieku coraz czciej znika z teatru wiata Bg czy fatum, zostaje jednak przekonanie, e kady rodzi si z wyznaczon sobie rol i niewiele moe zmieni w scenariuszu ycia. Biblia (ST) - Nieszczcia Hioba i jego niezawinione cierpienie s wynikiem zakadu" midzy Bogiem i Szatanem, ktrzy zdecydowali si wystawi sprawiedliwego na prb. Hiob nie zachowuje si jednak jak pionek w grze midzy tymi dwiema siami; do koca broni swej godnoci i pragnie, by Bg wyjani mu dlaczego tak bolenie go dowiadcza. ,Patrz: cierpienie. Mitologia - 1) Fatum - w mitologii rzymskiej bstwo przeznaczenia, nieodwoalnej koniecznoci, ktre decydowao o losie ludzi. 2) Losy rodu Labdakidw byy z gry zaplanowane przez bogw. Spenia si przepowiednia Pytii, a bogowie sprawili, e dzieci z kazirodczego zwizku Jokasty i Edypa utraciy tron w Tebach, miastu grozi upadek, a Labdakidowie przestali istnie. Homer "Iliada" - O przebiegu wojny trojaskiej decyduj nie tylko bohaterowie, ale take bogowie, ktrzy wspieraj bd to Grekw (Atena), bd Trojan (np. Afrodyta, Ares). Pomimo nakazu Zeusa, by nie miesza si do wojny, nadal wpywaj na

przebieg walk, prowadzc do zwycistwa Grekw. Platon "Prawa" - W jednym z fragmentw utworu filozof twierdzi, e ludzie przypominaj marionetki, a ycie ich ma niewiele wsplnego z tym, co oni sami nazywaj prawd. Zakada wic istnienie istoty, ktra pocigaaby za sznurki tych marionetek. Dante Alighieri "Boska Komedia" - Dzieo uznawane za syntez redniowiecza miao suy zbkanej ludzkoci. wiat gra komedi, graj j ludzie, nie zdajc sobie sprawy z konsekwencji swych czynw. Tylko pozornie decyduj oni o swoich losach, bowiem reyserem tego przedstawienia i sdzi ostatecznym jest Bg, ktry karze grzesz nikw niezalenie od ich pochodzenia spoecznego czy sprawowanego urzdu (w Piekle znajduje si siedmiu papiey). Erazm z Rotterdamu "Pochwaa gupoty" - Autor stwierdza, e wiat przypomina deski teatru, na ktrym kademu przyszo odegra jak rol. Zauwaa jednak, i rola ta nie jest staa i niezmienna, bowiem ten, kto niedawno w purpurze gra krla, teraz odgrywa suk odzianego w gagany. Na domiar zego to nie czowiek, ale jaki tajemniczy "reyser" decyduje o tym, kiedy aktor ma zej ze sceny. J. Kochanowski "Czowiek boe igrzysko" Czowiek przedstawiony zosta jako istota uzurpujca sobie prawo do wszechwiedzy i wszechwadzy, podczas gdy w rzeczywistoci wiatem rzdzi Bg miejcy si z pychy czowieka (Deus ridens). J. Kochanowski "O ywocie ludzkim" (Fraszki to wszytko...) - Poczenie koncepcji teatru wiata z motywami vanitas (patrz: przemijanie). ycie ludzkie schodzi na trosce o sprawy doczesne, ktre przemin, a czowiek przypomina marionetk, ktr po skoczonym przedstawieniu (yciu) miejcy si Bg wsadzi do worka z innymi lalkami. J. Kochanowski "O ywocie ludzkim" (Wieczua Myli...) ycie ludzkie to tragifarsa czy misopust (widowisko karnawaowe), w ktrych ludzie walcz o to, by odegra co znaczniejsz rol. Bg (Wieczna Myl) obserwuje to, miejc si z czowieka. Tak samo Ko-

180

chanowski, wyznawca filozofii stoickiej, dystansuje si od spraw tego wiata, stawiajc si niejako obok Boga. J. Kochanowski Pie IX, Ks. IIPodmiot liryczny poucza adresata pieni, by nie porzuca nadzieje i nie popada w skrajnoci. Los ludzki jest bowiem niezaleny od nas samych, a kieruje nim zmienna Fortuna (... bo z nas Fortuna w ywe oczy szydzi, to da, to wemie, jako si jej widzi"). Patrz: nadzieja. J. Kochanowski "Treny" wiatem cierpienia i blu, gdzie ojcowie chowaj wasne dzieci, nie moe rzdzi dobry Bg. Kochanowski rozwaa ten problem w Trenie XI, gdzie mwi: Tajemniczy wrg jaki miesza ludzkie rzeczy, nie majc ani dobrych, ani zych na pieczy". Tak wic reyserem wiata moe by take ciemna i za sia; moe los-fatum, a moe sam Szatan. Patrz: cierpienie, crka. W. Szekspir "Sen nocy letniej" patrz: sen, zjawy - upiory wampiry. W. Szekspir: Sonet XXIII Czowiek czsto przypomina aktora, ktry ma kopoty z opanowaniem swej roli i nie zna scenariusza odgrywanej przez siebie sztuki, czsto te zapomina sw do swojej roli. (por. B.L. Pasternak "Hamlet"). W. Szekspir "Hamlet" Odegrana na dworze Klaudiusza sztuka ("Zabjstwo Gonzagi") to tylko powtrzenie tragedii, jaka wydarzya si wczeniej, kiedy to brat zabi brata. Umieszczenie przez Szekspira teatru w teatrze wskazuje, jak niewielka jest rnica midzy yciem a sztuk (w kocu Klaudiusz opuszcza przedstawienie po scenie zabjstwa). W ten sposb dramaturg ze Stratfordu wykaza po raz kolejny suszno dewizy, jak zawiesi nad deskami sceny Teatru Globe: Totus mundus agit histrionem ("Cay wiat gra komedi" -Petroniusz). W. Szekspir "Makbet" - 1) Losy Makbeta uformoway wiedmy (narzdzia za), to one zadecydoway (wraz z Hekate) o jego pocztkowym powodzeniu i pniejszej klsce. 2) wiat przedstawiony w tragedii daleki jest od renesansowej harmonii i przypomina raczej teatralny spektakl, w ktrym czowiek jest zaledwie ndznym aktorem zmuszonym w pewym

momencie (od niego niezalenym) zej ze sceny. Tak wanie bdzie z gwnym bohaterem tragedii, ktry utrzyma wadz zaledwie kilka lat, a potem zosta odsunity od tworzenia historii (...w nico przepada). J.W. Goethe "Faust" - w Prologu w Niebie (nawizanie do Ks. Hioba) Bg zakada si z Mefistofelem o to, czy diabu uda si doprowadzi do upadku dusz Fausta, uczonego starca. Nowe ycie, jakie wyreyseruje dla Fausta Mefistofeles, bdzie prowadzio go do nieuchronnego upadku, ale te da mu wiedz i szczcie, jakich dotd nie zna. Postawa uczonego nieustannie dcego do poznania nowych dziedzin wiata nie zostanie jednak potpiona, a po jego mierci, gdy Pieko chce pochwyci jego dusz, chr aniow ratujej i unosi do nieba, piewajc: Kto wiecznie dc si trudzi, tego moemy wybawi. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III W Prologu duchy dobre oddaj dusz winia (Konrada) we wadanie mocy za, by tym samym wystawi go na prb. Kiedy Konrad, przekonany o swej niezalenoci, wygasza Wielk Improwizacj, znajduje si pod wadaniem si szataskich. Nie opuszczaj go jednak duchy dobre (por. tekst). Jak w redniowiecznym moralitecie toczy si walka o dusz bohatera, zakoczona scen egzorcyzmw i przemian Konrada w nowego czowieka pielgrzyma. J. Sowacki "Kordian" Koncepcja historiozoficzna w dramacie wskazuje na to, e histori rzdzi nie tylko Bg (obserwujcy ziemi z wysokoci), ale przede wsz ystkim Szatan (stojcy bliej ludzi, a nawet wrd ludzi). I tak "Przygotowanie" tumaczy klsk powstania listopadowego, ktrego przywdcy zostali wyonieni z platynowego kota historii przez moce szataskie. J. Sowacki "Balladyna"-patrz: zjawy - upiory - wampiry. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Zgodnie z istot prowidencjalizmu czowiekowi zostaa dana tylko wolno czstkowa i racja czstkowa. Pankracy i hrabia Henryk odgrywaj swe role do koca, ale nie oni kocz dramat. Racja

caociowa naley do Chrystusa, ktry interweniuje w scenie ostatniej, zmieniajc "Nie-Bosk komedi" (czyli ludzk) w komedi Bosk. Patrz: rewolucja, apokalipsa. H. Balzac "Komedia ludzka" Tytu jest wiadomym nawizaniem do "Boskiej Komedii" Dantego, tyle e u Balzaca to czowiek tworzy od pocztku do koca tragifars wiata. Wyznaczone role nie od razu zostay rozdane, niekiedy trzeba je samemu wywalczy (Rastignac). Jedno jest pewne: wiatem tym rzdzi pienidz, sia napdowa ludzkich dziaa. Patrz: miasto ("Ojciec Goriot"), pienidze ("Ojciec Goriot", "Eugenia Grandet"). C.K. Norwid "Marionetki" wiat, wedug Norwida, przypomina niedoskona scen, gdzie repertuar nie zmienia si od wiekw, a teatr yciem pacony. Marionetki to ludzie, ktrzy do koca weszli w wyznaczone im role i przyjli konwencje spoeczne. Od takiej yciowej postawy dystansuje si z ironi podmiot liryczny. B. Prus "Lalka" -Przedstawiony przez Prusa wiat przypomina scen nakrca nia lalek przez starego subiekta. Lalki bezmylnie krc si na karuzeli obracanej mechanizmami niezalenymi od nich, a Rzecki zastanawia si, dokd tak pdz te figurki, dlaczego si naraaj, skoro ich los jest z gry przesdzony: pewnego dnia mechanizm zepsuje si i znajd si one w szafie. S. Wyspiaski "Wesele" Zastosowana w dramacie konwencjajaseek (akt I), jak i sowa Ksidza: sami swoi, polska szopa, wskazuj na podobiestwo Polakw do postaci jasekowych. Istotnie, bohaterowie podobni s do figurek z szopki przerysowanych i komicznych, przesuwajcych si przed oczami widza. Patrz: Polska/Polacy. F. Kafka "Proces" - wiat przedstawiony powieci przypomina zowieszcz sztuk o nie znanym czowiekowi scenariuszu. Gdzie nad tym wiatem czuwa jaki reyser (tajemny Sd czy Bg?), ktry przesdzi ju o losie Jzefa K. Spoeczno oskaronych i oskarajcych (np. panowie, ktrzy przyszli po Jzefa K.)

przypomina teatr marionetek bezwolnie wykonujcych wydane im polecenia. Prba przeciwstawienia si takiemu porzdkowi zakoczy si fiaskiem. Patrz: sd/proces, mier (bohaterw literackich). S.I. Witkiewicz "Szewcy" Bohaterowie dramatu to postacie rodem z farsy, a jednak przyszo im odegra donios rol dziejow. wiat historii, nieustannych przewrotw politycznych i kolejnych wadcw byby komiczny, gdyby nie odnosi si bezporednio do rzeczywistoci. Wszystkie postacie (karykaturalne i groteskowe), jak i ich poczynania, wieszcz przyszy wiat upadku wszelkich wartoci. B.L. Pasternak "Hamlet" Wiersz nawizuje do Sonetu XXIII Szekspira, a jego bohaterem jest aktor (zapewne czowiek w teatrze wiata), ktry, stremowany, czeka na swoje wyjcie na scen. Ostatnie sowa utworu: Przey ycie - to nie pole przeby wskazuj, i rola, jak przyjdzie odegra aktorowi, nie jest atwa i wymaga zaangaowania. K. Brandys "Jak by kochana" - ycie gwnej bohaterki to wcielanie si w kolejne role, jakie dajejej teatr i historia, to droga od nigdy nie zagranej roli Ofelii do pani Felicji, bohaterki suchowiska radiowego kochanej przez tysice suchaczy. Wedug niej kady przyjmuje w yciu okrelone role i to one decyduj o tym, kim si staje. W odrnieniu jednak od klasycznej koncepcji teatru mundi, u Brandysa czowiek i wiat pozostawieni s sami sobie. Patrz: ona, retrospekcja. W. Szymborska "Buffo" Poetycka opowie o dwojgu kochankach, ktrzy odgrywaj fars miosn (starjak wiat i oklepan) ucieszn dla publicznoci, a tragiczn dla aktorw. Puenta wiersza, odnoszca si nie tylko do bohaterw lirycznych, ale ludzi w ogle, przyrwnuje czowieka do bazna zasuchanego w dwik dzwoneczkw na swojej czapce. Patrz: bazen. W. Szymborska "Zycie na poczekaniu" - ycie ludzkie przyrwnane zostao do premierowego przedstawienia bez uprzednich prb, w ktrym nie ma moliwoci powtrzenia kwestii czy powrotu do

181

poprzedniej sceny. Czowiek gra w teatrze, w ktrym scenografia zostaa zbudowana jeszcze przed jego wejciem na scen, w ktrym wiata olepiaj stremowanego i bezradnego aktora. Po lekturze wiersza nasuwa si jedno p ytanie: gdzie jest reyser tego spektaklu? T. Rewicz "wiadkowie albo nasza maa stabilizacja" Rzeczywisto w dramacie Rewicza zapeniona jest ywymi lalkami. Bohaterowie sztuki beznamitnie lub z przesadn uczuciowoci opowiadaj o swoim yciu. Nasza maa stabilizacja i przywizanie do niej sprawiy, i teraz najchtniej zasiadaliby w ftelu tyem do widowni (czytaj: wiata), uporczywie trzymajc si "wywalczonych" miejsc. S. Mroek "Tango" -Dramat rodzinny urasta tu do rangi dramatu spoecznoobyczajowego, w ktrym bohaterowie reprezentuj okrelone postawy wobec wiata. Wyemancypowana Eleonora, przeintelektualizowany Stomil, wyzwolona Ala, groteskowa Eugenia czy Edek (przedstawiciel lumpenproletariatu) to aktorzy wspczesnej rzeczywistoci, w ktrej tylko farsa jest moliwa. Jedyny, ktry chcia zmieni ten porzdek rzeczy, Artur, zosta pokonany przez Edka. Patrz: konflikt pokole. E. Stachura: ycie to nie teatr Tytu utworu ma by memento dla kadego adresata. Traktowanie yciajak teatru to bd, poniewa ycie jest straszniejsze i pikniejsze jeszcze jest. Tak samo bdne jest przyjmowanie maski, za ktr ukrywa si prawdziwe ja, gdy prowadzi to do pustki emocjonalnej i odczowieczenia (...Ty najwyej w gr wznosisz brwi. Nawet kiedy le Ci jest, to nie jest le. Bo ty grasz!). L. Cohen: Strzp prby kostiumowej - Bohater liryczny wiersza, niegdy zoty chopiec, jak sam o sobie mwi, stoi teraz przed lustrem, patrzy na swoj zmczon yciem twarz i czuje, e przegra (To bya dziwna droga w d. To bya dtuga droga w d). Pomimo nadziei na jakkolwiek przyszo, decyduje si podci sobie yy; zakoczenie utworu jest jednak zaskakujce:

Wtem rozleg si kamienny szczk Kaskader zaj miejsce swe To kostiumowej prby strzp. * "Marionetkami s bowiem ludzie w wikszoci wypadkw i rzadko kiedy tylko maj co wsplnego z prawd". (Platon) * "wiat jest teatrem, aktorami ludzie, ktrzy kolejno wchodz i znikaj". (W. Szekspir) * "ycie jest tylko przechodnim pcieniem, ndznym aktorem, ktry sw rol przez par godzin wygrawszy na scenie w nico przepada - powieci idioty. Gon, wrzaskliw, a nic nie znaczc". (W. Szekspir) * "W teatrze ycia kady moe si ubawi, z wyjtkiem aktora". (G. Shaw) * "Kto przey dwa lub zgoa trzy pokolenia, temu tak jest na duszy, jak widzowi, ktry przypatrujc si rnym popisom kuglarzy w jarmarcznych budach, pozostaje na miejscu i oglda ten sam numer dwa lub trzy razy z kolei". (A. Schopenhauer) * "Niezalenie od tego, czy ycie jest komedi, czy ttagedi, wszyscy i tak dobijaj si o role tytuowe". (L. Drzewiecki) * "wiat jest komedi dla tych, co myl, a tragedi dla tych, co czuj, dlatego Demokryt si mia, a Heraklit paka". (H. Walpole) * "Ju si ma pod koniec staroytnemu wiatu (...), bogi i ludzie szalej. (...) Fatum jedno spokojne, niewzruszone, rozum nieubagany wiata, patrzy z wysoka na wiry nieba i ziemi". (Z. Krasifiski) * "wiat podobny jest do amatorskiego teatru; wic nieprzyzwoicie jest pcha si w nim do rl pierwszych, a odrzuca podrzdne. Wreszcie, kada rola dobra, byle j gra z artyzmem i nie bra jej zbyt powanie". (B. Prus)

Tradycja Tradycja - Zasady postpowania, obyczaje, pogldy, wiadomoci przechodzce z pokolenia na pokolenie. Tradycja odznacza si

olbrzymi si kulturotwrcz. W literaturze pojawia si zarwno w ujciu pozytywnym, jako jeden z elementw tworzcych wiadomo narodow, jak i negatywnym, kiedy jest dziedziczeniem wad i zych przyzwyczaje. Biblia (ST) - Judaizm nie zna rozrnienia midzy prawem i tradycj, std te czsto to, co tradycyjne, staje si z czasem nakazem prawa. Zwyczaj obrzezania z upywem lat nabiera charakteru przepisu prawnego i dopiero jego wypenienie wcza do spoecznoci narodu wybranego. Biblia (NT) - Zgodnie z tradycj, Jezus zostajejako kilkudniowe dziecko zaniesiony do wityni, ajego matka poddaje si oczyszczeniu. Mitologia - Tradycja nakazuje, by gocia, ktry siad w krgu domowego ogniska, otoczy opiek i chroni od wszelkiego za. Zamanie tego obyczaju sprowadza na gospodarza gniew Zeusa, ktry zreszt czsto sam udaje si na ziemi w przebraniu, aby sprawdzi,jak przestrzegane jest prawo gocinnoci. Patrz te: pogrzeb. "Pie o Rolandzie" - Jak kae tradycja, kwesti winy Ganelona rozstrzyga "sd boy" pojedynek, w ktrym zwycizca dowodzi przez swj triumf prawdziwoci swojego zdania. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Zgodnie z tradycj, Izolda musi podda si sdowi przez rozpalone elazo, by dowie, e nie dopucia si zdrady wobec krla Marka. J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" Tradycja nakazuje, by w noc witojask bawi si przy poncym ognisku. Podczas tego obrzdu dwanacie panien piewa swoje pieni pochwalne na cze ycia na wsi. W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej" - patrz: rycerz. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - Jan Pasek wiernie zachowuje wszystkie szlacheckie tradycje. Kiedy na przykad udaje si w konkury do majtnej wdwki, wygasza, jak chce obyczaj, wspania mow, w ktrej nie owiadcza si wprost, ale mwi o przyjciu go do czeladzi. Jego wybranka odpowiada w tym samym stylu i dialog cignie si czas jaki, zanim Pasek zostanie ostatecznie przyjty jako

przyszy m. I. Krasicki "Pijastwo" Szlachta hoduje le pojm owanej tradycji staropolskiej gocinnoci, ktra sprowadza si do nadmiernego spoywania alkoholu. I. Krasicki "Mikolaja Dowiadczyskiego przypadki" Tradycja praojca Kootesa i uprawianie jego poletka jest podstaw jednoci spoeczestwa Nipu. Mistrz Xaoo naucza Dowiadczyskiego, e dla edukacji modego czowieka najwaniejsze jest poznanie tradycji wasnego narodu. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" - 1) Starosta Gadulski niechtny jest wszystkiemu, co nowe. Przywizany jest bezkrytycznie do szlacheckich tradycji, ktre dla niego oznaczaj przede wszystkim zote czasy saskie. 2) Podkomorzy i jego rodzina hoduj dobrym tradycjom szlacheckim, ale take i z rzeczy nowych chtnie korzystaj, jeli s dobre i su dobru ojczyzny. F.D. Knianin "Oda do w~,sw" - Zanika w narodzie tradycja noszenia wsw, a wraz z ni zanikaj dawne sarmackie cnoty, przede wszystkim waleczno i odwaga. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Pie gminna, owa arka przymierza midzy dawnymi i modszymi aty, przechowuje narodowe tradycje, a przez to podtrzymuje tosamo narodow. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" 1) Sdzia wygasza przy stole mow na temat tradycji grzecznoci staropolskiej, ktra wrd modziey zanika. 2) Stary Wojski jest skarbnic tradycji polowa i piln ie przestrzega, by je zachowywano podczas polowania w Soplicowie. Nawet bigos podany myliwym jest przyrzdzony wedug tradycyjnej receptury. 3) Jeden z Dobrzyskich stwierdza, e kiedy wraca z zagranicy, w Soplicowie moe si nadysze ojczyzny. Sdzia bowiem przestrzega staropolskich tradycji, nade wszystko za tradycji szlacheckiej gocinnoci, ktra objawia si midzy innymi tym, e kady go zostanie radonie przyjty. A. Fredro "Zemsta" - Czenik Raptusiewicz, mimo e wiedzie spr z Rejentem, kiedy widzi go w swoim domu, chowa szabl do

182

pochwy i woa: Nie wd mnie na pokuszenie ojcw moich wieki Boe. Wszak gdy wstpi w progi moje, wos mu z gowy spa nie moe. Tradycja nakazuje przyj w dom kadego gocia i zapewni mu bezpieczestwo. H. Sienkiewicz "Trylogia" patrz: rycerz. W.S. Reymont "Chopi" Reymont ukazuje wiele wiejskich tradycji, ktre s pomieszaniem pogastwa i wierze chrzecijaskich i wyraaj podporzd kowanie ycia chopw rytmowi natury i roku liturgicznego (np. zwyczaj noszenia chleba na groby w dzie zaduszny, karmienie zwierzt gospodarskich opatkiem z wigilijnego stou itd.). K. Wierzyski "Ojczyzna chochotw" -Niepodlego wolnej Polski budowana jest na pustych tradycjach i symbolach romantycznych. A to sprawia, e nie rozwizane pozostaj palce problemy wspczesnoci. S. eromski "Przedwionie" Ziemiaskie dwory s skansenem anachronicznych szlacheckich tradycji. Patrz: dworek. M. Pawlikowska-Jasnorzewska "Rezerwat" - patrz: dworek. Cz. Miosz "Dolina Issy" - patrz: dworek. S. Mroek "Tango" - patrz: konflikt pokole. * "Ludzie mniej maj nieufnoci do zwyczaju i tradycji przodkw ni do swego rozsdku". (Luc de Clapiers de Vauvenargues) * "Nie ma rozwoju bez nawizania". (T. Burek) * "Pami i tradycja w osobliwy sposb wymierzaj sprawiedliwo". (P. Jasienica) * "Tradycja - to rzecz zawodna. Naraona na igraszk fantazji ludowej, ulega czsto przeinaczeniom, staje si legend". (Z. Kosidowski) * "Tradycja jest rozumem caego narodu, przesianym zjednego wieku w drugi". (R. Huch) * "Wszystko co tradycyjne jest atwe do polubienia i nie wymaga wysiku". (G. Stein)

Ucieczka Ucieczka - Uciekanie skd i przed czym, nage opuszczenie jakiego miejsca, wydostanie si, schronienie gdzie. W innym sensie moe by rozumiana jako ucieczka przed samym sob czy rzeczywistoci. Biblia (ST) - 1) Lot, ostrzeony przez wysannikw Boga, ucieka z poncej Sodomy wraz z on i crkami. Zosta ocalony jako jedyny sprawiedliwy. Patrz: ona, przemiana. 2) Ucieczka narodu wybranego z Egiptu, zwana inaczej exodusem (wyjciem), odbywa si noc. Za uciekajcymi podaj wojska faraona, ktre pochon odmty Morza Czerwonego. Nard wybrany staje si wolny i rozpoczyna wdrwk do Ziemi Obiecanej. Patrz: podr/wdrwka. 3) Dawid, ostrzeony przez Jonatana, ucieka z kraju w obawie o wasne ycie. Wraca tam dopiero po mierci zawistnego Saula. Biblia (NT)-Po wydaniu rozkazu przez Heroda (zabicia pierworodnych) Jzefowi ukazuje si we nie anio i ostrzega go, by uciek do Egiptu wraz z Maryj i Jezusem. Powrci ma po ponownym ukazaniu si anioa (mier Heroda). Mitologia - 1) Wbrew woli krla Minosa, Dedal i Ikar uciekaj z Krety na skrzydach zrobionych z ptasich pir i wosku. Dla Ikara, niepomnego przestrg ojca, ucieczka ta zakoczy si mierci. 2) Syzyf dwukrotnie ucieka przed mierci: gdy zabrania onie pochwku swego ciaa, a potem gdy wizi boka Tanatosa. Okazuje si jednak, e przed mierci nie mona uciec, a Syzyf zosta surowo ukarany za nieposuszestwo bogom. 3) Po zamordowaniu swych synw i krlewny Kreuzy (rywalki w walce o Jazona) Medea, chcc unikn odpowiedzialnoci, ucieka do rodzinnej Kolchidy. J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" - Aleksy ucieka z rodzinnego domu, by rozpocz nowe ycie, pene wyrzecze i powicone Bogu. Pocztkowo yje w Edessie, jednak po uznaniu go za witego (cud z obrazem Matki Boskiej) ucieka z miasta, a los kieruje go znw do Rzymu,

gdzie przez nastpne siedemnacie lat mieszka bdzie pod gankiem domu swego ojca. F. Villon "Wielki Testament" - Wychowany w domu kanonika Wilhelma Villona, Francois Villon ucieka od ycia, jakie mu przeznaczono. Z dobrze zapowiadajcego si uczonego staje si zodziejaszkiem i hulak, jednake tylko takie ycie uwaa za prawdziwe i autentyczne. Ucieczk przed rzeczywistoci (brakiem tosamoci, wyobcowaniem, wyrokami sdowymi) jest dla niego alkohol, a take kobiety. Patrz: retrospekcja. W. Szekspir "Romeo i Julia" - Po zamordowaniu Tybalta, jednego z Ka- pulettich, Romeo zmuszony jest ucieka z Werony. Ucieczka ta bdzie kosztowa go maestwo z Juli, a w kon sekwencji - ycie. W. Szekspir "Hamlet" - Hamlet ucieka przed mierci, faszujc list Klaudiusza wieziony przez Rozenkranca i Gildensterna. Jest to punkt zwrotny w tragedii: tym razem Hamlet zdecydowany jest pomci mier ojca. Molier "Don Juan" - Dla Don Juana ucieczk przed rzeczywistoci, pen surowych zasad moralnych i przesdw, jest wolna mio. Uciekajc od moralnoci, jak i przed odpowiedzialnoci, depcze on zasady chrzecijaskiego wiata, np. majc za nic sakrament maestwa, czysto czy altruizm. Wolter "Kandyd" Wszystkie ucieczki Kandyda spowodowane zagroeniem zewntrznym (np. wyrok inkwizycji), wskazuj na to, e na tym najlepszym z moliwych wiatw czowiekowi trudno jest znale dla siebie miejsce, a wszdzie panuje przemoc i ycie ludzkie jest zagroone. Patrz: podr/wdrwka, ucze i mistrz. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter ucieka od miasta, od cywilizacji i stosunkw spoecznych, na wie, gdzie spodziewa si rozpocz nowe ycie. Problemy zwizane z brakiem akceptacji w spoeczestwie zostaj

zastpione problemami osobistymi, co w konsekwencji prowadzi do nastpnych dwch ucieczek: przed mioci do Lotty (wraca do ukochanej, nie mogc bez niej y), a w kocu do ucieczki przed yciem (samobjstwo). G.G. Byron "Giaur" - Giaur ucieka z miejsca zbrodni, kraju Hassana, a take od caego wiata, by dokona ywota w jednym z klasztorw. Ucieczka ta nie uspokoi jednak jego sumienia i serca; nadal widzi obrazy z przeszoci. Patrz: retrospekcja. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Gustaw ucieka przed nieszczliw mioci i cierpieniem w mier. Nie wie jednak, e ucieczk t okupi surow kar. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Tytuowy bohater ucieka z Litwy, od ukochanej ony, by wypeni swoj misj: pokonanie Krzyakw. Patrz: rycerz. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Po najedzie Moskali na zamek Horeszkw i zabiciu Stolnika, Jacek Soplica ucieka z Soplicowa, by rozpocz nowe ycie. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" - Hrabia Henryk ucieka od ony i filisterskiego ycia w krain utudy, do ktrej prowadzi go Dziewica. Ucieczka ta koczy si klsk: Dziewica okazuje si koszmarn mar, a rodzina Henryka rozpada si. H. Balzac "Ojciec Goriot" Vautrin ucieka z galer, by na nowo zacz ycie. Jego ucieczka do Parya to wkroczenie do wielkiego miasta, ktrego moralno w rzeczywistoci niczym nie rni si od moralnoci galernika. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" Heathcliff ucieka z Wichrowych Wzgrz, gdy dowiaduje si o zarczynach Katarzyny i jej pogardliwym stosunku do niego. Celem ucieczki jest wzbogacenie si, osignicie odpowiedniej pozycji spoecznej, by potem walczy o serce ukochanej. Innym celem jest ch zemsty na rodzinie Lintonw i Earnshaww. A. Dumas "Krlowa Margot" 1) Henryk Nawarski, w czasie wojen religijnych, ucieka z dworu Walezjuszy, w czym pomaga mu ona, Margot. Ucieczka ma uchroni jego,

183

hugonot, przed niechybn mierci. Wraca dopiero wtedy, gdy wezwie go umierajcy Henryk III, by przekaza mu koron i tron. 2) Henryk Walezy ucieka potajemnie z Polski na wie o mierci brata, Karola IX. Nie waha si zostawi pustego tronu, by speni swe najwiksze marzenie - zosta krlem Francji. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" -1) Skompromitowana we Francji Anna de Boueil ucieka do Anglii, gdzie polubia (bezprawnie) lorda de Winter. Nie uda si jej jednak uciec przed sprawiedliwoci i w kilka lat pniej zostanie osdzona za swe zbrodnie. Patrz: retrospekcja, zbrodnia/zbrod niarz, ona. ~) Tragedia maeska sprawia, e hrabia de la Fere ucieka od ycia towarzyskiego i wstpuje do krlewskich muszkieterw, przyjmujc imi Atosa. Smutki i rozgoryczenia bdzie topi w alkoholu, jednak nie uda mu si uciec przed zmorami z przeszoci. A. Dumas "Hrabia Monte Christo" Po jedenastu latach wzienia Edmund Dantes ucieka z twierdzy, by zemci si za poniesione krzywdy, wymierzy sprawiedliwo winowajcom i polubi ukochan kobiet. Jego dalsze losy to nieustanna ucieczka przed samym sob i wyznawanymi niegdy wartociami, co jest warunkiem zemsty. G. Flaubert "Pani Bovary" Emma Bovary ucieka przed rzeczywistym wiatem, mioci ma i drobnomieszczaskim zakamaniem w krain literatury, a take w romanse i marzenia. To oderwanie od rzeczywistoci kosztowa j bdzie ycie. Patrz: samobjstwo. B. Prus "Lalka" - 1) Dla Ignacego Rzeckiego ucieczk od teraniejszoci s nie tylko wspomnienia, ale i marzenia, zarwno te dotyczce Wokulskiego, jak i polityczne (powrt napoleonidw). Niedoskonao wiata, w ktrym przyszo mu y, rekompensuj pami i wyobrania. 2) Stanisaw Wokulski prbuje uciec przed mioci do Izabeli, wyjedajc do Parya, jednake samo uczucie, jak i wspomnienia (w niemal kadej napotkanej kobiecie widzi

ukochan) s tak silne, e wraca do Warszawy. 3) Po zdradzie Izabeli Stanisaw Wokulski ucieka od wiata towarzyskiego, zamykajc si w swoim mieszkaniu. Wkrtce opuci take Warszaw, nie informujc nikogo, dokdjedzie. W ten sposb stara si uciec od przeszoci. 4) Izabela cka ucieka przed prawdziw rzeczywistoci w wiat marze, literatury i wspomnie, przez co jej widzenie ycia i ludzi bdzie dalekie od prawdy, a prawdziwie wielkie uczucia traktowa bdzie jak co miesznego i niezrozumiaego. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Tytu powieci pochodzi ze sceny ucieczki w. Piotra z Rzymu, kiedy to spotyka on na swej drodze Chrystusa. Quo vadis, Domine? (Dokd idziesz, Panie?) - pyta w. Piotr, na co Jezus odpowiada mu, i zmierza do Rzymu, by tam da si powtrnie ukrzyowa. Wtedy to Piotr decyduje si wrci do miasta. A. Rimbaud "Statek pijany" Wiersz mona potraktowa jako zapis narkotyczno-alkoholowych wizji podmiotu lirycznego (zapewne samego poety), ktry poprzez sztuczne raje ucieka od rzeczywistoci. Pena zawirowa i niebezpieczestw "podr" koczy si, a wiersz zamykaj sowa tsknoty za krain spokoju. Patrz: podr/wdrwka. K. Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany" - Utrzymana w modlitewnym tonie proba do Nirwany (przyjd krlestwo Twoje) jest wyrazem chci ucieczki od rzeczywistoci, od za i szpetoty ycia, a przede wszystkim od ludzi. S. Korab-Brzozowski "O przyjd!" - patrz: samobjstwo, mier. T. Mann ,mier w Wenecji" Gustaw Aschenbach wyjeda z Niemiec, by uciec od schematu codziennego ycia. Prawdziw ucieczk od rzeczywistoci bdzie jednak mio do Tadzia, dziki ktrej stanie si zupenie innym czowiekiem. S. eromski "Ludzie bezdomni" -ycie inyniera Korzeckiego to nieustanna ucieczka przed samym sob i nadmiernie wyedukowan wiadomociq. Ucieka on od nudy i bezsensu ycia w po dre i literatur, nie znajdujc

nigdy ukojenia. Patrz: samobjstwo. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej"- 1) Felicjan Dulski ucieka z domu do kawiarni i kolegw, by uwolni si spod wpywu ony. 2) Zbyszko Dulski tylko pozornie chce uciec przed matk do wiata cyganerii. Gdy przychodzi mu podj wan yciow decyzj, zamiast ucieka od matki ucieka si do matki by uwolnia go od odpowiedzialnoci. A. Gide "Faszerze" - Bernard Profitendieu ucieka z domu, gdy dowiaduje si, e jest nielubnym dzieckiem, co w jego mniemaniu sprowadza go do roli pariasa w rodzinie. Dowiadczenia, jakich naby po ucieczce z domu, podrujc z Edwardem, sprawiy, i powrci do rodziny i pogodzi si z ni. Z. Nakowska "Granica" - patrz: wina i odpowiedzialno. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" miertelnie chory Sta stara si uciec przed myl o mierci. Tak ucieczk staje si jego ostatnie, niezwykle namitne uczucie do Malwiny. Dziki zmysowoci zapomni o chorobie. Patrz: mio i mier. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata"-Mistrz prbuje uciec przed rzeczywistoci radzieck i socrealizmem w zamierzch histori. Okazuje sijednak, e pisana przeze ksika o Poncjuszu Piacie uwika go jeszcze bar dziej w panujce ukady i zaprowadzi do domu wariatw. K.K. Baczyski "Niebo zote ci otworz..." - Sposobem na ucieczk od koszmaru wojny moe by prawdziwa mio. Okazuje sijednak, i nie moe ona zaistnie wobec tragicznych wspomnie (.. jeno wyjmij mi z tych oczu szkto bolesne, obraz dni...). E.M. Remarque "uk Triumfalny" - 1) Morozow to przedstawiciel rodziny szlacheckiej, ktry ucieka do Parya przed rewolucj. Wie doskonale, e nigdy nie zobaczy swojej ojczyzny. 2) Doktor Ravic, przeciwnik Hitlera, ucieka z nazistowskich Niemiec. ycie jego jest konfiguracj losw wczesnych uchodcw z tego kraju: ucieczka, brak obywatelstwa innego kraju, nieustanna groba repatriacji i niemono uoenia sobie ycia. W rzeczywistoci bdzie

on ucieka do koca ycia nie tylko przed ustrojem, ale i przed wspomnieniami. Patrz: przyja. E.M. Remarque "Cienie w raju" - 1) Robert Ross ucieka z Europy do Ameryki w czasie II wojny wiatowej. Ucieczka tajest tylko pozorna, gdy nkaj go wspomnienia, a w wiecie bez wojny widzi wojn. Nawet w takim "raju", jakim jest Ameryka, nie ma ucieczki przed histori, ktra zniszczy czowieka i jego psychik. 2) Jedn z epizodycznych postaci powieci jest doktor Ravic (por. "uk Triumfalny"), ktremu udao si uciec z Francji na pocztku wojny. Przybycie do Ameryki i osiedlenie si tam w niczym nie zmienia jego statusu uciekiniera, ktry nie moe znale sobie miejsca i pracy. J. Andrzejewski "Popi i diament"Ucieczka Maka Chemickiego przed onierzami ma charakter symboliczny; w istocie bohater ucieka przed histori. Zakoczy si ona tragicznie: Maciek zostaje zastrzelony. Patrz: pokolenie stracone. G.Orwell "Rok 1984" - Winston Smith, uciekajc przed koszmarem rzeczywistoci, stara .si stworzy sobie azyl: wraz z Juli znajduj may pokj w dzielnicy proli, gdzie spotykaj si od czasu do czasu. Nie da si jednak uciec przed czujnym okiem Wielkiego Brata i jego partii; Winston i Julia zostali zatrzymani, by przej przymusow reedukacj. J. Andrzejewski "Bramy raju" 1) Blanka i Aleksy Melissen uciekaj od nieszczliwej mioci do Jakuba w mio sensualn, ktra daje im chwile zapomnienia. Nie ukoi to jednak ich blu i nie pomoe pozyska uczucia Jakuba. 2) Dla Ludwika z Vendome jedynym sposobem na ucieczk przed potrzebq gwatu i okruciestwa, jak i blem istnienia, jest c~dza, przyjacitka samotnych, ktra moe by jednak tylko chwilowym antidotum. M. Hasko "smy dzie tygodnia" 1) Grzegorz stara si uciec od bdw przeszoci oraz nieszczliwego uczucia, topic smutek w kieliszku. Nie rozwizuje to jego problemw i powoli doprowadza do zaamania psychicznego. 2) Agnieszka i Piotr, chcc uciec od wszechogarniajcej prozy i

184

szaroci ycia, ocalenie widz w mioci. Jednak i ona nie jest moliwa; dla tych dwojga nie ma ich wasnego miejsca na ziemi, a wspomnienia z przeszoci nie pozwalaj Piotrowi zaangaowa si cakowicie w to uczucie. Patrz: pokolenie stracone. M. Frisch "Homo Faber" - Max Faber bezskutecznie prbuje uciec przed przeznaczeniem. Dziecko, ktrego nie chcia i ktrego si wyrzek, po latach wrci do jego ycia jako kochanka, a przecie zarazem i crka. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - 1) Jose Arcadio Buendia, senior rodu, na staro ucieka od normalnego ycia. Prowadzi w laboratorium "tajemnicze" badania, prbuje zgbi tajemnice alchemii, a wszystko to prowadzi go do szalestwa. 2) Jose Arcadio mod szy ucieka z cyganami z Macondo, by pozna prawdziwy wiat i wyzwoli si spod dominacji rodzicw. Po latach wrci jednak do miasta, gdzie bdzie traktowany niemal jako jeden z cudw wiata. K. Vonnegut "Rzenia numer pi" - Billy Pilgrim ucieka przed koszmarnymi wspomnieniami z czasw wojny na wyimaginowan planet Tralfamadori, gdzie nie tylko jest orodkiem zainteresowania (przybysz z Ziemi), ale take sprawdza si jako mczyzna Eprzeywa romans z gwiazd srebrnego ekranu). M. Ondaatje "Angielski pacjent" - 1) Hana, ktrej wojna zabraa wszystkich najbliszych, ucieka od niej jeszcze przed jej zakoczeniem. Osiadajc w willi San Girolamo, gdzie opiekuje si swoim angielskim pacjentem, odrywa si od koszmaru przeytych wydarze. Prawdziwy azyl i ucieczk od przeszoci odnajdzie dopiero w mioci do Kipa, hinduskiego sapera. 2) Almasy stara si przez cae swoje dorose ycie ucieka od polityki, podziaw na narody i wojen. Idealnym miejscem rwnoci wszysikich wobec ycia i mierci jest dla ~ego pustynia, dokd ucieka z Europy. Postawa Almasy'ego i jego jednostronne widzenie wiata doprowadz do tra8cdii tysicy ludzi. Patrz: zdrada. J. Hurt "Skaza" - Po mierci Martina jego ojciec rezygnuje z

udziau w yciu politycznym i towarzyskim; ucieka z Londynu na poudnie Europy. Ucieczl~a. z miejsca tragedii nie jest jednak ucieczk od wspomnie, ktre towarzysry mu bd do koca ycia. Patrz: wina i odpowiedzialno. O. Tokarczuk "Podr ludzi Ksigi" -2afascynowany mistycyzmem i histo ri Ksigi, Markiz powoli oddala si od rzeczywistego ycia. W kocu opuszcza Pary, ucieka od codziennych problemw ycia rodzinnego, by powici si poszukiwaniu Ksigi. * Z trzydziestu szeciu planw ucieczka jest planem najlepszym. (przysowie chiskie) * "Ucieczka moe by czasem dowodem wielkiej odwagi". (R. Cabaj) * "Nie ma ucieczki przed gb jak tylko w inn gb, a przed czowiekiem schroni si mona jedynie w objcia innego czowieka. Przed pup za w ogle nie ma innej ucieczki". (W. Gombrowicz) * "Niekiedy pienidze, kariera, oywiona dziaalno czy wadza to nic innego jak formy ucieczki przed sob. Sposoby, by zaguszy lk i niepewno". (J. Niecikowski) * "Uchodcy ze swojej ziemi to jeszcze nic. Gorsi s uchodcy ze swych czasw". (J. Tuwim) * "W ucieczce zawsze ginie wicej onierzy ni w walce". (S. Lagerlo~ * "W mioci jest tylko jedno wyjcie - ucieczka". (Napoleon Bonaparte) * "atwiej jest uciec samemu ni przyj ucieczk kogo od siebie". (Z. Bystrzycka)

Ucze i mistrz Mianem mistrza okrelamy nie tylko nauczyciela o wyjtkowych zdolnociach i wiedzy, ale i czowieka wychowujcego kogo, bdcego dla autorytetem, wzorem do naladowania i przewodnikiem duchowym. Ucze ksztaci si pod okiem mistrza, korzysta zjego dowiadczenia, wiedzy o wiecie, ludziach, kulturze, by

potem jasno sformuowa wasn filozofi ycia. Nierzadko jest ona zupenie inna od proponowanej mu przez mistrza. Biblia (NT) - Jezus nie tylko wygasza nauki, ale swym yciem ukazuje wzory postpowania. Niczym wdrowny nauczyciel i kaznodzieja, niesie Dobr Nowi ludziom rnych miast, ale przede wszystkim - apostoom, ktrzy bd kontynuatorami jego dziea. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze trwoni czas na zabawie i rozpucie. Jednak kiedy przychodz ostatnie chwile starego krla, krlewicz odwraca si od dawnych kompanw i, niczym syn marnotrawny, wraca na dwr. Falstaff, po odejciu Henryka, podupada na zdrowiu i wkrtce umiera opuszczony przez wszystkich. Patrz: syn, wadza/wadca. W. Szekspir "Burza"-Prospero i Ariel s nie tylko panem i sug, ale te mistrzem i uczniem. Prospero na nowo ksztatuje Ariela, pozwala mu rozpocz nowe ycie. Patrz: zjawy - upiory - wampiry. Molier "witoszek" - Mistrzem duchowym Orgona staje si Tartuffe: obudnik, h~okryta, witoszek, antyteza mistrza. Slepo oddany mu Orgon staje si nietolerancyjnym bigotem, dbajcym wycznie o swego "mistrza". To zapatrzenie w Tartuffe'a prowadzi da skcenia Orgona z rodzin, a take do unieszczliwienia jego ony i dzieci. Smiercia" - Odwrcenie rl w tym Wolter "Kandyd" Przewodnikami redniowiecznym dialogu polega na i mistrzami Kandyda s dwaj filozofotym, e to Polikarp (czowiek uczony, wie: optymista Pangloss, ktry twierdzi, zdawaoby si o meograniczonej wiee wszystko jest najlepsze na tym najlepdzy, okrelany tu mianem mistrza) jest szym ze wiatw i pesymista Marcin uczniem, ktremu mier (mistrz) odmwicy, e wiat zosta stworzony krywa tajemnic swego istnienia. ty~o po to, abymy si wciekali. Wraz Legendy arturiaskie Duchowym ~, z nimi Kandyd podruje po wiecie, mistrzem modego Artura jest Merlin: bezskutecznie poszukujc

odpowiedzi czarnoksinik, mag i mdrzec, ktry na pytanie: "Jak y?". Odpowiedzi przygotowuje go do objcia wadzy i jej udziela mu prosty starzec, ktry okazuje sprawowania. W czasie panowania Ar- si prawdziwym mistrzem Kandyda. tura niejednokrotnie pomaga krlowi. Recept na ycie staj si sowa: Trzeba u rawia swj ogrdek". W. Szekspir "Henryk IV" i "Henryk V" - Nauczycielem ycia i przewodnikiem modego Henryka V by Falstaff: hulaka, warcho i kamca, onierz-samochwa, niezwykle oddany przyszemu krlowi. Henryk, prowadzony przez Falstaffa, zamiast przygotowywa si do objcia tronu i sprawowania wadzy, P I. Krasicki "Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki" Xaoo, mdrzec i patriarchalny zwierzchnik Nipuanw, tumaczy tytuowemu bohaterowi ustrj pastwa Nipu. Jego pogldy mona uzna za wykadni filozofii owieceniowej. Patrz: utopia. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Dyskusja Gustawa z Ksidzem jest rozrachunkiem z zasadami wpajanymi uczniowi przez Ksidza (mistrza). Gustaw oskara swego nauczyciela, e ten nie nauczy go prawdziwego pojmowa nia wiata, a take o to, e wskaza mu drog do literatury, ktra staa si dla zgub (Ty mnie zabite! - ty mnie nauczyte czyta! W piknych ksigach f piknym przyrodzeniu cryta!). Jednoczenie Gustaw udowadnia, e poszed wasn drog ycia, wiat odbiera uczuciowo, a nie wedle prawd wiary i zasad zdrowego rozsdku. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Porwany w dziecistwie przez Krzyakw, Walter Alf wychowuje si na dworze Wiellciego Mistrza, ktry traktuje go jak wasnego syna i przyucza do rycerskiego rzemiosa. Jednak rzeczywistym mistrzem Waltera jest Halban, litewski wajdelota, ktry wpaja mu patriotyzm i nakania go do walki z Zakonem. Dziki niemu bohater przeszed drog od Waltera Alfa do Konrada;'' Wallenroda, Wielltiego Mistrza i sprawcy upadku Krzyakw.

185

Halban jest take obecny przy mierci Konrada Wallenroda, ktremu obiecuje, e pami po nim nie zaginie, a jego czyny bd sawne dziki pieniom wajdeloty. Patrz: uczta, rycerz. H. Balzac "Ojciec Goriot" - Dla prowincjusza Rastignaca przewodnikiem po wiecie Parya, ukazujcym mu reguy rzdzce yciem w tym miecie, staje si Vautrin - morderca i zbiegy galernik. To on namawia Rastignaca, by dy do bogactwa i zdobycia pozycji w wielkim wiecie, nawet kosztem ycia innych. Jakkolwiek Rastignac nie do koca podporzdkowuje si Vautrinowi, jego ostatnie sowa: Teraz si sprbujemy!, skierowane ku Paryowi, wia dcz o tym, e nauki "mistrza" pady na podatny grunt. L. Carroll "Alicja w krainie czarw" - Rozmowa Alicji z panem Gsienic to parodia filozoficznego dyskursu ucznia i mistrza. Komizm sceny podkrela fakt, e czowiekjest pouczany przez gsienic, a nawet musi tumaczy si przed ni. Pytaniem najczciej pojawiajcym si tu jest: Kim jeste?, co wskazywaoby na egzystencjaln problematyk dialogu. W istocie jest on pen niedorzecznoci i absurdaln wymian zda, a mistrz Gsienica nie potrafi odpowiedzie na najprostsze pytania Alicji. Patrz: sen. F.M. Dostojewski "Bracia Karamazow" patrz: staro/starzec. T. Mann "Czarodziejska gra" Bohaterem powieci jest Hans Kastorp, przecitny i dobroduszny mody Niemiec, ktry przybywa na trzytygodniowy urlop do sanatorium Bergof w Da vos, by tam podleczy zdrowie i odwiedzi swego kuzyna. Pobyt przedua si do siedmiu lat, podczas ktrych Hans uczy si prawdy o yciu, prowadzony przez dwie skrajnie rne postacie: jezuit Napht i cynika Settembriniego. Kastorp wraca w niziny dopiero na wie o wybuchu I wojny wiatowej, w niczym nie przypominajednak czowieka, ktrym by prLedtem. Dojrzay, dowiadczony, wzbogacony o wiedz dotyczc ycia i mierci, wrzucony zostaje w sam rodek prawdziwej rzeczywistoci - na pole bitwy. A. Gide "Faszerze" -

Najwyszym autorytetem moralnym i przewodnikiem yciowym dla Oliwiera i Bernarda jest Edward. To nie tylko pisarz i podrnik, ale take wnikliwy badacz ludzkiej natury i baczny obserwator wiata, ktry imponuje modym ludziom sw wiedz. Ze wzgldu jednak na inne cechy jego osobowoci Gide nie pozwala zaakcepowa do koca tej postaci. B. Schulz "Sklepy cynamonowe"-Posta Jakuba, ojca gwnego bohatera, stylizowana jest na biblijnych patriarchw i prorokw. Sam bohater nazywa go natchnionym herezjarch, ktry odkry przed nim wiedz ezoteryczn: I cho nie poszed drog wskazan mu przez ojca, jego uzna za swego pierwszego mistrza. Patrz: ojciec, syn, dom. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - W powieci tej pojawiaj si postacie trzech mistrzw: Woland, Jeszua HaNocri i Mistrz. 1) Woland (zwany tutaj czsto messer, sam nazywa siebie mistrzem czarnej magii) jest najwyszym autorytetem dla swojej wity, a potem take dla Magorzaty. 2) Jeszua Ha-Noc jest mistrzem dla Mateusza Lewity, lecz take dla Poncjusza Piata, ktrego stara si przekona, e w istocie nie ma ludzi zych, a s tylko ludzie nieszczliwi. 3) Tytuowy Mistrz, nazwany tak przez Magorzat (analogia do mistrza Fausta i Magorzaty) ze wzgldu na sw niezwyk wiedz i talent, jest nauczycielem ycia dla Iwana Bezdomnego, ktremu ukae nowe spojrzenie na wiat, a take zniechci go do pisariia sabej poezji. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Starzy Chiczycy patrz: staro/starzec. 2) Chiczyk Li, niezwykle oczytany, pragncy przenikn tajemnic ycia i wiata, staje si mistrzem duchowym dla Kaleba i Arona, ktrych uczy yciowej mdroci. Z jego wiedzy korzysta take Adam Trusk. Przenikliwo i dobro Li sprawi, i Adam przebaczy swemu synowi, Kalebowi (patrz: ojciec, syn). 3) Samuel Hamilton, przyjaciel i mistrz dla Li i Adama, czerpie sw yciow mdro z literatury, a przede wszystkim z

Biblii. Jest on autorytetem dla niemal wszystkich mieszkacw doliny Salinas. T. Rewicz "Ocalony" - patrz: pokolenie stracone. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryja ziemi" - patrz: sobowtr. J. Andrzejewski "Bramy raju" Krucjata dziecica prowadzona przez Jakuba z Cloyes zainspirowana zostaa nie przez Boga, jak twierdzi pasterz, ale przez Ludwika z Vendome (krucjata bez niego spoczywajcego w cikiej trumnie, ale z je,go pragnie zrodzona). Byy krzyowiec, dla odkupienia swych win, namawia niewinnego i piknego Jakuba, by ten w imi Boe poprowadzi dzieci do Jerozolimy. Jakub traktuje Ludwika z Vendome jak czowieka-boga, ufa mu i wierzy, i powinien wypeni jego posannictwo. Patrz: krucjata. U. Eco "Imi ry" - Wilhelm z Baskerville jest dla Adsa z Melku czowiekiem, ktry uksztatowa jego osobowo, wprowadzi go w wiat tajemnicy, a nawet grozy. Wilhelm nie odsuwa Adsa od ledztwa prowadzonego w opactwie, traktuje go jak swego pomocnika, a niekiedy korzysta z jego rad (np. wyjcie z bibliotecznego labiryntu). Jednoczenie stara si go nauczy, i czowiek powinien kierowa si w yciu przede wszystkim rozumem i dowiadczeniem. Wyznawana przez mistrza filozofia lega w gruzach wobec zaistniaej rzeczywistoci, ajego ucze napisze po latach: Stale modl si, by Bg przyjt jego dusz i wybaczy~ mu liczne akty pychy, ktre kazata mu popetni duma z rozumu. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umartych poetw" - Dla uczniw kon serwatywnej Akademii Weltona John Keating by pierwszym nauczycielem, ktry ofiarowa im wiedz yw. Podstawow zasad yciow wpajan modym ludziom byo: Carpe diem! (chwytaj dzie), rozumiane tujako wykorzystanie kadej chwili dla pogbienia wiedzy o czowieku, wiecie i kulturze. Niekonwencjonalne metody nauczania mistrza Keatinga, jak i samobjstwo jednego z uczniw (patrz: samobjstwo, syn) doprowadziy do usunicia nauczyciela ze szkoy.

* "Znakomitym nauczycielem jest dopiero ten, kto umie innych nauczy nawet tego, czego sam nie umie". (T. Kotarbifiski) * "Nauczajc, uczymy si sami". (Seneka) * "Tylko od ycia mona si ycia nauczy i adna pedagogika tej nauki nie zastpi jedynie yjc, czowiek uczy si y, a kady, kto si rodzi, musi t nauk zaczyna od podstaw". (M. de Unamuno)

Uczta - wieczerza - przyjcie: uczta - wystawne, huczne przyjcie z udziaem wielu goci; bankiet, biesiada. Przenonie oznacza przyjemno, bardzo przyjemne przeycie (np. uczta duchowa); uczta weselna patrz: wesele/gody; wieczerza - posiek wieczorny, kolacja o uroczystym charakterze. Anakreontyk - utwr sawicy urod ycia, rado i mio, a take weso biesiad. Biblia (ST) - 1) Uczta Baltazara, ostatniego krla Babilonii, ktry spoywa pokarmy z naczy skradzionych ze wityni jerozolimskiej. Podczas tej uczty na cianie ukaza si napis: Mane, thekel, fares (Policzono, zwaono, rozdzielono), co oznaczao: Bg policzy Twoje krlestwo i naznaczy jego kres. Tej nocy Baltazar zosta zabity. 2) Ksiga Izajasza - obraz Uczty Mesjaskiej (na Syjonie), po Sdzie Ostatecznym, wydanej dla wybranych (uczta z ttustego misa, uczta z wybornych win). Bg usunie wtedy ze wiata mier i cierpienie. Biblia (NT)-1) Na uczcie wyprawionej z okazji urodzin Heroda dla dostojnikw, dowdcw wojskowych i znakomitoci z Galilei, Salome, pasierbica Heroda, taczya o gow Jana Chrzciciela. 2) Przypowie o uczcie - Gospodarz (Bg) wyprawia uczt na ktr sprasza znajomych ludzi (wybranych), ci jednak wymawiaj si. Poleca wic sugom, by zaprosili biednych i uomnych z ulic. 3) Ostatnia Wieczerza wieczerza paschalna, na ktrej Chrys tus wyjawi apostoom, i jeden z

186

nich go zdradzi. Wedug tradycji katolickiej ustanowiony zosta wwczas sakrament Eucharystii (przemiana chleba w ciao i wina w krew Chrystusa). Najsynniejszym ikonograficznym przedstawieniem tej sceny jest obraz Leonarda da Vinci. 4) Przypowie o synu marnotrawnym - patrz: ojciec, syn. Mitologia - 1) Uczty na Olimpie - brali w nich udzia bogowie i ich wybracy. Gwnymi napojami byy nektar i abrozja, ktera dawaa moc ciau i niemiertelno duszy. Jednym z bywalcw tyeh uczt by Syzyf, ktry powtarza potem opowieci bogw i rozgasza plotki na ich temat. 2) Na uczcie wyprawionej przez Tantala na cze bogw gospodarz chcia wystawi na prb swych wszechwiedzcych goci. Poda im jako danie glwne ugotowanego wasnego syna, Pelopsa. Bogowie ulitowali si nad biednym chopcem, a Hermes przywrci go do ycia. Tantal za zosta ciko ukarany. Platon "Uczta, czyli o mioci" Dialog rozgrywajcy si w domu poety Agatona, gdzie przy biesiadzie rozmawia si na temat platoskiej koncepcji mioci. Petroniusz "Uczta Trymalchiona" - Trymalchion, parweniusz, wyzwoleniec i czowiek bez skrupuw, a zarazem multimilioner, podejmuje w swym paacu goci obdn uczt. Zabawia ich przy tym rozmow wiadczc o jego nieuctwie i nieobyciu w towarzystwie (por. "Wicehrabia de Bragelonne", "Quo vadis", "Wielki Gatsby"). "Wiersz Soty o chlebowym stole" - Zbir wskazwek dotyczcych zachowania si biesiadnikw przy stole, bd cy take jednym z najstarszych przykadw savoir -vivre'u. G. Boccaccio "Sokt" Zakochany w zamonej wdowie Monnie Giovannie zuboay szlachcic powica swego ukochanego sokoa, by godnie ugoci dam serca. Wzruszona tym aktem od dania (sok by zreszt jedynym daniem na tej skromnej uczcie), dama decyduje si polubi zakochanego. J. Kochanowski "Pie XX, Ks. I" (Mito szale kiedy czas po temu) - Pie biesiadna, w ktrej poeta - uczestnik uczty nakazuje, by powiesi przywileje na kotku,

tacowa, pi dla rozwesele nia myli. Jednoczenie jest to refleksja nad przemijaniem czasu i korzystaniem z kadej chwili (Dzi bd west, dzi uyj biesiady...; Czas ucieka, a aden nie zgadnie, Jakie szczcie o jutrze przypadnie). W. Szekspir "Makbet" - Uczta, na ktr Makbet sprasza swoich wojownikw, jest przeomowym momentem w jego yciu. Pojawia si na niej duch Banka, widziany jedynie przez Makbeta. Patrz: zbrodnia/zbrodniarz, zjawy - upiory - wampiry. A. Mickiewicz "Pie Filaretw" - Na poy pie biesiadna, na poy manifest Filaretw przedstawia zapatrywania modych (np. Mierz si na zarrtiary, nie zamiar podtug sii!) wygaszane przy okazji przepijania do biesiadnikw. Nowatorskim hasom towarzyszy tu motyw toastu oraz przekonanie, i naley korzysta z ycia (Hej, uyjmy ywota! Wszak yjem tylko raz!). A. Mickiewicz "Pani Twardowska" - W czasie biesiady w karczmie "Rzym" (Jedzc~, pij, lulki pal, Tace, hulanka, swawola...) mistrz Twardowski chwali si znajomoci magii. Diablika, ktry pojawi si, by zabra jego dusz, przechytrzy jednak w cakiem zwyczajny sposb: kaza mu przey rok z pani Twardowsk. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Uczta jest momentem przeomowym w yciu tytuowego bohatera. Pie Wajdeloty (przypomnienie ojczyzny i tradycji narodowej), opowie Wajdeloty (rekonstrukcja dziejw Wallen roda) pomagaj Konradowi dojrze do czynu. O sposobie walki z Zakonem opowiada za ballada "Alpuhara". Po tej uczcie Wallenrod wyruszy na wojn z Litw i doprowadzi do upadku Krzyakw. Patrz: rycerz, zdrada. ~; Sowacki "Balladyna" - Uczta odbywa si na zamku Kirkora gdzie Ball~yna podejmuje Grabca (ubranego jak krl) oraz szlacht. W czasie biesiady do ~amku przybywa matka Balladyny, ktr crka wypdza. Momentem kulminacyjnym jest relacja przybyego goca ktry opowiada o zabiciu Popiela IV i o tym, e Kirkor ogasza wadc tego, kto nosi koron Lachw. W

tym momencie biesiadnicy oddaj hod Grabcowi dziercemu krlewskie insygnia. Patrz: wadza/wadca. A. Dumas "Wicehrabia de Bragellonne" - Opis uczty u krla jest niewtpliwie inspirowany dzieem Petroniusza (np. fragment opisujcy prosi nadziewane kwiczoami). Dialog midzy Lud wikiem XIV a Portosem dotyczy sposobu przyrzdzania da, czynienia ich niezwykymi nie tylko w smaku, ale i w wygldzie. Jest to jednoczenie przykad przestrzegania etykiety dworskiej: nikt nie moe wsta od stou przed krlem, nie naley take okazywa z tego powodu niecierpliwoci; biesiadnicy usadzeni s wedug piastowanych przez nich godnoci. B. Prus "Lalka" - 1) Przyjcie wielkanocne u hrabiny Karolowej to pierwsze "zaistnienie" Wokulskiego w wiecie arystokracji. Na tym niezwykle wystawnym niadaniu poznaje osoby bardzo wane w dalszym jego yciu: prezesow Zasawsk i Ochockiego. Wtedy take daje si pozna jako czowiek nietuzinkowy (prezesowa mdleje podczas rozmowy z nim) i hojny oraz wielkoduszny (datki na cele dobroczynne). 2) Na wydanym przez Wokulskiego bankiecie z okazji otwarcia nowego sklepu s obecni przedstawiciele wiata handlowego, arystokracji, ale take przyjaciele bohatera. Zaznacza si tu wyrany podzia midzy uczestnikami uroczystoci. Sam Wokulski nie jest akceptowany ani przez kupcw, ani przez arystokracj. Jedynym trzewo patrzcym na to czowiekiem jest doktor Szuman, ktry wie, jaki cel przywieca gwnemu bohaterowi. 3) Podczas przyjcia z okazji koncertu Molinariego Wokulski zastanawia si nad prawdziwym charakteiem Izabeli ckiej. Po raz pierwszy ujrza w niej istot pust, as na pochlebstwa i dalek od ideau. H. Sienkiewicz "Potop" - Na uczcie w Kiejdanach Janusz Radziwi ogasza swoj lojalno wobec krla szwedzkiego. Jest to punkt zwrotny w yciu Kmicica, ktry od tej pory wybiera bdzie midzy honorem a patriotyzmem i mioci do Oleki. Inni

pukownicy bezzwocznie wypowiadaj posuszestwo Radziwiowi. H. Sienkiewicz "Quo vadis?" Uczty u Nerona, pene przepychu i bogactwa, gromadz najznakomitszych ludzi Rzymu. Jedzenie i picie to tylko margines tych uroczystoci, ktre przeradzaj si z czasem w bachanalie, pene wyuz dania orgie. Na jednej z takich uczt Winicjusz prbuje zdoby Ligi, ktr jednake upodoba sobie Neron. Inna koczy si w ogrodach cesarskich gdzie biesiadnicy goni si w poszukiwaniu rozkoszy zmysowych. Staym momen tem tych biesiad jest recytacja miernej poezji Nerona, ktr zgromadzeni nagradzaj aplauzem. A.A. Achmatowa "Wszetecznice z nas i pijacy..:' - Doskonay obraz wieczornicy i biesiady artystw-dekadentw, ktrzy smutek topi w kieliszku i nieudanej zabawie. Dla bohaterki lirycznej wiersza jest to przede wszystkim moment rozrachunku z mioci do ukochanego mczyzny i z nim samym. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" -Pierwsza wersja tytuu utworu brzmiaa: "Uczta Trymalchiona", co wskaz ywao na odwoanie do antyku. Jay Gatsby, podobnie jak bohater Petroniusza, stara si przycign biesiadnikw przepychem i bogactwem, ktre tuszuj bezgucie gospodarza. W rzeczywistoci przyjcia te wyprawiane s dla Daisy, jedynej mioci Gatsby'ego. Sam gospodarz rzadko kiedy w nich uczestniczy; pojawia si zazwyczaj niespodziewanie, incognito i nigdy nie bierze udziau w zabawie. J. Lecho "Obarstwo i pijastwo" Podmiot i bohater liryczny wiersza to czowiek, ktry chce by akceptowany przez innych. Jego codzienna bytno na wystawnych przyjciach to tylko element gry pozorw; przychodzi moment, gdy zrywa on sw mask i krzyczy: Idioci! Wasze wino wszystko faszowane. eby pi takie wistwo - trzeba nie mie smaku. J. Lecho "Toast" - patrz: pogrzeb. J. Andrzejewski "Popi i diament" - Bankiet, ktry odbywa si w hotelu Metropol, zosta zorganizowany na cze

187

nowej wadzy. Uczestnictwo w nim to szansa na awans i nawizanie korzystnych znajomoci. Przy stole zasiadaj ludzie nowego systemu: zarwno ideowcy, jak i karierowicze. Incydentem, ktry zakca podniosy nastrj, jest pijacki wybryk redaktora Pienika i rokujcego wielkie polityczne nadzieje wickiego. * Uczta lukullusowa - wystawna, odznaczajca si przepychem i smakowitoci potraw. * Uczta Tymona - nie podaje si na niej nic do jedzenia. * Uczta Lapitw - koczca si awantur i bijatyk. * "Do wyszukanych potraw i dobrych rocznikw wina pasuj rozmowy niewyszukane". (A. Sonimski) * "Gdy uczta trwa zbyt dugo, czowiek musi zdoby si na odwag, by jako pierwszy wsta od stou". (L. Bunuel) * "Mio szale, kiedy czas po temu, A tak, bracia, przypij kady swemu, Bo o godzie nie chce si tacowa, A podpiwszy acniej ju baznowa". (J. Kochanowski) "A dopiero to przyjcie, Jakie bywa w polskim domu! Jak tam kady poczczon wicie! Jak nie braknie nic nikomu! W dzie wesoo, w noc rzsisto, Biao, gadko, potoczysto". (W. Pol)

Utopia Utopia - Projekt idealnego pastwa opartego na doskonaym ustroju sprawiedliwoci spoecznej i doskonale fun kcjonujcych instytucjach. Obywatele takiego pastwa yj w szczciu, radonie pracujc dla dobra caej spoecznoci. Okrelenie pochodzi od tytuu dzieka Th. More'a i i znaczy dosownie "Miejsce, ktrego nie ma; kraj nieistniejcy" (gr. topos - miejsce, ou przedrostek zaprzeczajcy). Patrz: arkadia, antyutopia. Platon "Pastwo"-Pastwo idealne to wsplnota rolnikw i rzemielnikw, wytwarzajcych wszystko, co niezbd ne do ycia; stranikw, ktrych

zadaniem jest zapewnienie bezpieczestwa spoecznoci; filozofw kierujcych pastwem i wcielajcych w ycie mdre i sprawiedliwe rzdy. Do takiego pastwa mog nalee tylko ci, ktrzy s dla niego niezbdni, nie ma wic w nim miejsca dla poetw - niestaych w swoich uczuciach i pogldach, nie wytwa rzajcych niczego, co byoby konieczne do ycia. Nie kieruje si ono indywidualnymi pomysami i aspiracjami, ale zasadami oglnymi. Majeden cel obowizujcy wszystkich i jest niedopuszczalne, by kady obywatel dy na wasn rk do osobistego dobra i szczcia. Pastwo to nie zapewnia obywatelom dobrobytu i jakichkolwiek korzyci materialnych, lecz wymaga od nich ascezy i wyrzeczenia si wszelkich dbr doczesnych. Patrz: naprawa pastwa. Arystoteles "Polityka"-Idealne pastwo powinno zapewni czowiekowi osignicie stanu eudajmonii, czyli wewntrznej doskonaoci, wypywajcej z rozumnego dziaania. w. Augustyn "De civitate Dei" ("O pastwie boym") - Kiedy walka civitas Dei (pastwa boego) i civitas terrena (pastwa ziemskiego) ostatecznie zakoczy si triumfem tego pierwszego i czas zostanie pochonity przez wieczno, ci, ktrzy nale do pastwa boego (zbawieni), wejd do krainy wiecznej szczliwoci. T. More "Utopia"-Niewielkie dzieko o bardzo dugim tytule "Ksieczka zaiste zota i nie mniej poyteczna i przyjemna o najlepszym ustroju pastwa i nieznanej dotd wyspie Utopii" ukazuje wizj idealnego pastwa, ktre zdoao zapewni wszystkim obywatelom dobrobyt materialny, powszechn owiat, dostp do wysoko rozwinitej nauki i kultury, tolerancj religijn oraz dugotrway pokj. Ustrj Utopii oparty jest na uspoecznionej gospodarce i obieralnoci urzdnikw pastwowych. W spoeczestwie panuje rwnouprawnienie kobiet i mczyzn, a wszyscy obywatele z radoci powicaj swj czas na prac dla dobra ogu. Nie istnieje na wyspie wasno prywatna ani pienidz. Wszystko, co niezbdne do ycia, zgromadzono w wielkich

pastwowych magazynach i kady bierze z nich to, co jest mu akurat potrzebne. T. Campanella "Pastwo soca" Campanella tworzy wizj idealnego pastwa, ktre opiera si na komunistycznej wsplnocie. F. Bacon "Nowa Atlantyda" Autor daje wizj idealnego spoeczestwa, ktre wiedzie szczliwe i wygodne ycie dziki wynalazkom techniczn ym i dynamicznemu rozwojowi nauk praktycznych. J. Swift "Podre Guliwera" - W swoich wdrwkach po wiecie Lemuel Guliwer dociera do krainy rozumnych koni, w ktrej panuje powszechna rwno i sprawiedliwo. Nie ma nienawici i zazdroci, a wszyscy czonkowie tej spoecznoci odnosz si do siebie z wyrozumiaoci i szacunkiem. Wolter "Kandyd" - Podrujc po wiecie, Kandyd dociera do legendarnej krainy Eldorado. Panuje tu powszechny dobrobyt, zotem i szlachetnymi kamieniami bawi si dzieci. Pa stwo dba o szczliwe ycie obywateli, finansujc midzy innymi gospody przydrone, w ktrych podrni mog si posila bezpatnie. Religia w Eldorado opiera si na uwielbianiu Boga i nieustannym dzikowaniu mu za dostatnie ycie. Mieszkacy tej krainy nie znaj adnej instytucjonalnej religii, w ktrej decydowaliby o wszystkim jacy kapani. I. Krasicki "Mikotaja Dowiadczyskiego przypadki" Dowiadczyski, uciekajc przed wierzycielami, wsiada na okrt, ktry podczas eglugi ulega katastrofie i bohater trafia na wysp Nipu. Tu poznaje idealne spoeczestwo, w ktrym panuje powszechna rwno, nawet w kwestiach ubioru - wszyscy Nipuanie chodz jednakowo ubrani w stroje przypominajce greckie tuniki. W ich jzyku nie ma okrele typu "zodziej" czy "oszustwo", bo nie ma te takich zjawisk. Podstaw gospodarki jest uprawa ziemi, a ustrj opiera si na wadzy gw rodziny (zgodnie z hasami Encyklopedii Francuskiej). Nie istnieje ani rzd, ani armia, nie pac te Nipuanie adnych podatkw. W razie koniecznoci wspieraj si wzajemnie. Przywizani do

tradycji, co roku urzdzaj ku czci praojca Kootesa uroczysto, ktra ma form swoistej komunii. S. Zeromski "Przedwionie" - W drodze do Polski stary Baryka opowiada synowi o domach ze szka, ktre buduje w kraju ich kuzyn. Czyste, higieniczne budynki s tylko jednym z przejaww oglnego dobrobytu i szczcia, ktre panuje w Polsce. Zniky wszelkie problemy spoeczne, a gospodarka opiera si na kooperatywach, ktrych wspwacicielami s robotnicy. * "Kada epoka tskni za jakim pikniejszym wiatem". (J. Huizinga) * "Utopia ma gow wysoko, ale stop nisko". (K. Kord)

Wesele/gody Wesele Uroczysto odbywajca si z okazji zalubin; tradycyjne wesele poczone jest z szeregiem obrzdw, np.: jedzenie koacza weselnego, oczepiny; niekiedy wesele trwa trzy dni i trzy noce, a nawet cay tydzie. Gody - staropolska nazwa wesela lub nazwa dni od Boego Narodzenia po dzie Trzech Krli. Biblia (ST) - Psalm 45 (Weselna pie dla pomazaca boego) Opisane w psalmie zalubiny Oblubieca i Oblubienicy maj znaczenie symboliczne: zalubiny Chrystusa (Oblubieca) z Kocioem (Oblubienic). Oblubieniec pokazany zosta jako najpikniejszy z synw ludzkich, za Oblubienica to krlowa w zocie z Ofiru. Przedstawiona tu uroczysto stylizowana jest na dawne obrzdy weselne w kulturze judajskiej. Biblia (NT) 1) Wedug w. Jana pierwszym cudem dokonanym przez Jezusa bya przemiana wody w wino na weselu w Kanie Galilejskiej. Ewangelista nie podaje, czyje to byy gody, wiadomo tylko, e zosta na nie zaproszony Chrystus wraz z matk. Opis wesela nie jest wany ze wzgldu na samo wyda rzenie, ale dziki faktowi dokonania si tam cudu, ktry mia uwiarygodni boskie posannictwo Jezusa. 2) Przypo-

188

wie o uczcie krlewskiej Tekst biblijny opowiada o uczcie weselnej krlewskiego syna, na ktr zostali zaproszeni bogaci (symb. wysi urzdnicy), ktrzy wymwili si od udziau w niej. Krl poleci wic sugom (symb. prorokom), by zaprosili biednych, dobrych i zych (symb. wszyscy ludzie). Gdy przybywaj, tylko jeden z nich nie jest odziany w szaty godowe (symb. czowiek, ktry nie docenia aski Boga), dlatego te krl (symb. Bg) wypdza go. Przypowie ta jest alegori uczty mesjaskiej. Patrz: uczta wieczerza - przyjcie (Ks. Izajasza). Mitologia - Mit trojaski rozpoczyna opis wesela Peleusa i Tetydy, na ktrym mia miejsce synny sqd Patysa. Parys, podjudzony przez bogini niezgody, Eris, mia osdzi, ktra z trzech bogi (Afrodyta, Atena, Hera) jest najpikniejsza. Nagrod byo zote jabko z napisem: Dla najpikniejszej. Spr ten i jego rozstrzygnicie (wygraa Afrodyta obiecujca Parysowi najpikniejsz kobiet wiata) by zacztkiem wojny trojaskiej. Homer "Iliada" - Na tarczy Achillesa wyry Hefajstos obraz orszaku weselnego (symbol jednego z dwch przedstawionych miast), ktry odprowadza nowoecw do domu, piewajc pie weseln. W. Szekspir "Sen nocy letniej" Momentem wieczcym akcj, a zarazem wydarzeniem, do ktrego przygotowuj si wszyscy bohaterowie, jest wesele Hippolity i Tezeusza. Scena wesela (jedyny realistyczny fragment komedii) staa si synna ze wzgldu na komiczne przedstawienie przygotowane przez rzemielnikw ateskich. W. Szekspir "Hamlet" - Wesele Gertrudy i Klaudiusza, urzdzone przedwczenie (zaledwie w dwa miesice od mierci poprzedniego krla), zbyt huczne (krzyki sycha nawet na murach Elsynoru), jest szczeglnie smutne dla Hamleta, ktry wci pamita o zmarym ojcu. W czasie tej uroczystoci na blankach ukazuje si duch Hamleta-ojca, ktry nakazuje synowi pomci sw mier. Beaumarchais "Wesele Figara" Tytuowe wesele to wydarzenie

koczce sztuk Beaumarchais'go, ktra opowiada o zabiegach Figara i jego ukochanej, Zuzanny, majcych uniemoliwi hrabiemu Almavivie skorzystanie z przywileju pierwszej nocy. Intryga koczy si pomylnie: weselem Figara z nietknit Zuzann. Krl Ludwik XVI uzna jednak sztuk za niemoraln i zakaza jej wystawiania. Pniej zostaa ona wykorzystanajako libretto do opery W.A. Mozarta pod tym samym tytuem. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Wesele Maryli jest momentem przeomowym w yciu~Gustawa. Cho nie zosta na nie zaproszony, stoi pod oknami weselnego domu i wsuchuje si w odgosy zabawy. Podczas gdy biesiadnicy bawi si, on przeywa chwile najwikszej rozpaczy. Po toacie za zdrowie pary modej pada zemdlony (Jak trup samotny, obok weselnego tfumu, Leatem na zroszonej gorzkim paczem darni...). Jedynym wybawieniem dla Gustawa jest samobjstwo, ktre popenia w poranek po weselu. Patrz: samobjstwo. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" - Pocztkiem tragedii maeskiej jest w dramacie wesele Marii i Ma (hrabiego Henryka). Rozmowa Pana Modego i Panny Modej obrazuje konflikt, ktry w konsekwencji doprowadzi do rozpadu maestwa. On postrzega wiat i ludzi jak poeta (Jake mi pikna w osabieniu swoim - w nieadzie kwiaty i pery na wosach twoich poniesz ze wstydu i znuenia - o wiecznie, wiecznie bdzieszpieni mojq.), ona mwi banay o powinnociach ony (Bd wiern on tobie, jako matka mwita, jako serce mwi.). Przekonany o swej mioci do ony i pewien swego szczcia, hrabia Henryk nie wie, e to on sam bdzie przyczyn rozpadu rodziny. A. Dumas "Krlowa Margot" Wesele Magorzaty de Valois i Henryka Nawarskiego posuyo Katarzynie Medycejskiej (matce panny modej) za pretekst do sprowadzenia hugonotw do Parya. Niedugo potem odbd si icie krwawe gody (noc w. Bartomieja), kiedy to w samym Paryu zginie ok. 8 tysicy hugonotw.

W.S. Reymont "Chopi" - Obraz wesela Macieja Boryny i Jagny utrzymany jest w konwencji impresjonistycznej (oddziaywanie na zmys wzroku i suchu poprzez dokadny opis obrzdw, strojw weselnikw, a take muzyki i gwaru). Uroczysto trwaa kilka dni i nocy i zostali na ni zaproszeni tylko najznamienitsi mieszkacy Lipiec. Wskazuje to na wysok pozycj spoeczn pastwa modych. Jednoczenie z opisem wesela prowadzony jest opis mierci Kuby (naturalistyczny); takjakby pocztek nowego ycia splata si z kocem starego. S. Wyspiaski "Wesele" Kanw dla fabuy utworu byo autentyczne wesele Lucjana Rydla z Jadwig Mikoajczykwn, ktre odbyo si w Bronowicach, w listopadzie 1900 roku. Gospodarzem by Wadysaw Tetmajer, oeniony ze starsz siostr panny modej. Niemal wszystkie postacie wystpujce w "Weselu" miay swoje rzeczywiste pierwowzory. Akt I to opis uroczystoci weselnych, a take satyra na wczesne spoeczestwo polskie (zjawisko chopomanii, dezintegracja spoeczna). Gocie symbolizuj wszystkich Polakw, natomiast dworek Polsk. W czasie wesela ukazuj si duchy postaci historycznych (tzw. osoby dramatu, akt II), ktrych celem jest pode rwanie biesiadnikw do powstania, przypomnienie o przeszoci Polski. Powstanie nie dochodzi jednak do skutku (patrz: Polska i Polacy). Opis wesela zbudowany jest w konwencji impresjonistycznej. Rozbudowane didaskalia nie tylko daj wskazwki dotyczce scenogra ii, lecz take buduj nastrj dramatu (operowanie kolorami, dwikami), Wyspiaski sign take do koncepcji jaseek: wystpujce w sztuce postacie jakby przesuwaj si przed oczyma widza (czytelnika). Patrz: teatr mundi. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - Wesele Krystyny i Erlenda to zakoczenie walki o uznanie ich mioci. Undset buduje epicki obraz redniowiecznych godw, ktre trwaj tydzie. Uczestniczy w nich kilkaset osb pochodzcych ze znamienitych rodw nor weskich: centraln postaci jest panna moda, ktra idzie do lubu w

koronie Gjeslingw (rodu swej matki), a zdejmuje j dopiero w momencie pokadzin (odprowadzenie do onicy). Opisany zosta take moment oczepin, ktry potwierdza jej przynaleno do ma i wejcie w grono dojrzaych kobiet. Jednoczenie autorka dokadnie opisuje zachowanie goci, potrawy weselne, jak i przygotowania do nocy polubnej. S. Mroek "Tango" - W scenografii dramatu peno jest rekwizytw wesel nych (np.: welon, garnitur pana modego). Wszystko wskazuje na to, e zakoczeniem bdzie lub Ali i Artura. Do lubu i do wesela jednak nie dochodzi. Ala zdradza narzeczonego z Edkiem; Artur zostaje zabity. Zamiast opisu wesela pojawia si obraz Edka taczcego tango z Eugeniuszem. S. Mroek "Wesele w Atomicach" - Opowiadanie przedstawiajce obraz wesela w epoce atomowej, gdzie dawne, tradycyjne rekwizyty zostay zastpione nowymi. Pan mody to ju nie bogaty chop, ale waciciel dwch reaktorw, gocie ubrani s w ludowe termostaty, a dtvhny robi pannie modej elektroliz i wprowadzaj j do komory cinie. Uroczysto koczy eksplozja atomowa, po ktrej rzeczywisto zmienia si nie do poznania (np. na rodku izby weselnej wyrastaj ogromne paprocie, gociom wyrastaj chitynowe pancerze). Dodatkowy komizm osiga Mroek poprzez zastosowanie gwary ludowej dla opisania nowego, ucywilizowa nego wiata. * Jeden dzie wesela, cae ycie biedy. (prcysowie) * Do wesela si zagoi. (powiedzenie) * "Trza by w butach na weselu". (S. Wyspiaski) * "Znowu czyja kapitulacja graj marsza weselnego". (1. Ro)

Wie Wie - Osada zamieszkaa przez ludno, ktra w wikszoci

189

trudni si prac na roli; osada rolnicza. Tereny pozamiejskie, rolnicze, letniskowe. W literatutze wie obrosa wieloma rnymi asocjacjami jako miejsce szczliwego i beztroskiego ycia (patrz: Arkadia) albo racych nierwnoci spoecznych. Teokryt - bukoliki, idylle Bohaterami utworw Teokryta s najczciej pasterze i pasterki, ktrzy pdz szcz liwe ycie na wsi, w bliskoci natury, dajcej poczucie bezpieczestwa i wewntrznego spokoju. Na wsi kwitnie sielankowa mio zarwno midzy chopcami i dziewcztami, jak i tylko midzy chopcami. Wergiliusz "Bukoliki" - Poeta tworzy obraz arkadyjskiej wsi, gdzie ycie pynie cichym i spokojnym rytmem. A jeli zdarzaj si jakie nieporozumienia (najczciej miosne), to znajduj zwyk le szczliwe rozwizanie. Wergiliusz "Georgiki" - Poeta gosi wiar w odrodzenie narodu przez odrodzenie wsi italskiej i powrt do dawnych obyczajw przodkw, ktre jeszcze zdoay si zachowa n a wsi. W kolejnych ksigach poucza o uprawi roli, pielgnacji drzew, hodowli byda i pszczelarstwie. Horacy "Beatus ille qui procul negotiis" - patrz: Arkadia. "Satyra na leniwych chopw" Cho utwr dotyczy chopw, wyania si jednak z niego obraz wsi, w ktrej widoczne s konflikty spoeczne. Pisany z pozycji szlachcica, wyranie ukazuje istniejcy konflikt pomidzy nim a kmieciami. M. Rej "Zywot czowieka poczciwego" - ycie na wsi, w bliskim kontakcie z natur i zgodnie z jej rytmem, daje czowiekowi poczucie szczcia i spenienia. Uczy te pokory wobec wiata i godzenia si z przemijaniem i mierci. Patrz te: dworek. M. Rej "Krtka rozprawa midzy trzema osobami: Panem, Wjtem a Plebanem" - Wie jest miejscem, ktre zarwno Pan, jak i Pleban traktuj jako rdo dochodu, nie przejmujc si wcale losem chopa (Ksiqdz pana wini, pan ksidza, A nam prostym zewszd ndza). J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" Podczas nocy sobtkowej

dwanacie panien kolejno piewa pieni pochwalne na cze wsi, ktrajest miejscem, gdzie kwitn wszelkie cnoty. Z dala od blichtru i niebezpieczestw wiata ludzie yj cicho i spokojnie, majc pod dostatkiem wszystkiego, co jest niezbdne do egzystencji. Wie uczy przestawa na male, Wstyd i cnot chowa w cale i pozwala po prostu cieszy si drobnymi radociami ycia. Patrz: Arkadia. Sz. Szymonowic "Zecy" - Wie jest miejscem, gdzie wyranie zarysowuj si ju konflikty spoeczne - chopi zmuszani s do zbyt cikiej pracy i s wykorzystywani przez dworskich nadzorcw. Jednak wszystkie przykre strony ycia na wsi zostaj zagodzone przez przekonanie o tkwicej w czowieku pierwotnej niewinnoci i dobroci, pragnieniu harmonii ze wiatem i innymi ludmi. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - patrz: dworek. Sentymentalizm - Na wsi yj ludzie, ktrzy przez bliski kontakt z natur zachowali pierwotne, wrodzone naturze ludzkiej dobro, zniszczone przez cywilizacj. Prostota i niewinno ycia na wsi jest przeciwiestwem uwikanego w konwenanse, penego faszu i zakamania ycia w miecie. Tylko wieniacy mog dowiadcza prawdziwej, szczliwej mioci (filozofia J.J. Rousseau). I. Krasicki "Mikolaja Dowiadczyskiego przypadki" patrz: dworek. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter na wsi szuka spokoju i ukojenia po przeytej przygodzie miosnej. Prosty lud wydaje mu si y szczliwie, w doskonaej harmonii ze wiatem. Jednak w miar jak komplikuj si jego uczucia w stosunku do Lotty, zmienia s te jego widzenie wsi. P.Ch. de Laclos "Niebezpieczne zwizki" - Wiejska posiado ciotki Valmonta, gdzie ycie pynie spokojnym rytmem, a ludzie odznaczaj si wysokimi walorami moralnymi, stanowi jaskrawe przeciwiestwo penego intryg, zepsutego Parya. H. Rzewuski "Listopad" - patrz: dworek. Romantyzm - Dla romantykw wie bya miejscem, gdzie przetrway dawne tradycje.

ycie na wsi, podporzdkowa ne odwiecznym prawom moralnym, zbliao do tajemniczej, czasem gronej, ale zawsze sprawiedliwej natury. Wieniacy, nie skaeni przez cywilizacj, zachowali zdolno do kontaktu ze wiatem pozazmysowym. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II Wie jest miejscem, gdzie yje si wedug elementarnych, odwiecznych praw mo ralnych, w przekonaniu, e nie masz zbrodni bez kary ("Lilije"). A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" W Soplicowie panuj patriarchalne stosunki. Sdzia Soplica jest nie tylko skrztnym gospodarzem, ktry sam doglda swojego majtku, ale rwnie niemal ojcem dla swoich chopw. Patrz: Arkadia, dworek. L.N. Tolstoj "Wojna i pokj" Wie jest najlepszym schronieniem przed zbliajcymi si wojskami Napoleona. Na wie ucieka z Moskwy rodzina Rostowych. N.W. Gogol "Martwe dusze"Rosyjska wie jest zacofana, ndzna i brudna. Nawet ziemianie yj w prymitywnych warunkach, egzystujc prawie jak chopi, .Patrz te: podr/wdrwka. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - Zacianek Bohatyrowiczw to miejsce, gdzie ludzie s szczliwi dziki pracy (patrz: praca), ktra daje im poczucie $penienia w yciu. Tu take ywa pozo$taa pami o powstaniu. Dla Bohatyrowiczw mogia powstacza jest swego rodzaju witoci. E. Orzeszkowa "Cham" - Na wsi yj udzie obdarzeni niezwyk si wewntrzn i dobrem. Kultura wiejska, z jej prostymi i klarownymi prawami, przeciwstawiona zostaje rozkadowemu dziaaniu cywilizacji miejskiej, ktra nieodwracalnie zniszczya psychik Franki. E. Orzeszkowa "Dziurdziowie" Na wsi kwitn wszellcie zabobony. Prymitywni chopi, pozbawieni dobrodziejstwa owiaty, cigle wierz w czary i gusa. Prowadzi to do tragedii tytuowi Dziurdziowie morduj Pietrusi, weso i yczliw ludziom on kowala, poniewa caa wie uwaa j za czarownic. M. Konopnicka - Poetka

prezentuje w swych wierszach obraz wsi penej ndzy i ludzkich nieszcz. Chopi umieraj z godu, ich dzieci n ie wiedz, co to szczliwe dziecistwo. Wyczerpujca praca ponad siy nie jest rdem radoci, ale chorb i przedwczesnej mierci. M. Konopnicka "Wolny najmita" - Uwaszczenie nie poprawio warunkw ycia na wsi ani nie zlikwidowao ndzy. Bohater liryczny wiersza, biedny chop, musi opuci swoje gospodarstwo i wyruszy w wiat w poszukiwaniu pracy, bo nie jest w stanie wyywi rodziny. Jest wolny, bo rzuci mgt dacn swego domu, wolny, bo jego ostatni sierota, co z godu opuch na wiosn, nie yje... B. Prus "Antek" - Na wsi cigle jesz cze ludzie wier w najrniejsze zabobony i gusa, a lekarzami s znachorzy, ktrzy niejednokrotnie przywodz swoich pacjentw do mierci (Rozalka). Tutaj te rodz si niezwyke talenty, ktrym nie jest dane si rozwin (Antek). B. Prus "Lalka" - Wokulski wyjeda na wie, do Zasawka po powrocie z Parya. Tutaj zabynie talentami towarzyskimi: Tutaj bdzie go prbowaa uwie pani Wsowska. Tutaj wreszcie uda mu si ostatecznie porozumie z pann ck. H. Sienkiewicz "Szkice wglem" Wie po reformie uwaszczeniowej z pozoru jest samodzielna i ma wasne instytucje samorzdowe. Naprawdjednak chopi, niewiadomi swoich praw, pozbawieni opieki dziedzicw, ktrzy stosuj "zasad nieinterwencji", dostali si pod wpyw kanalii i ajdakw typu Zozikiewicza. H. Sienkiewicz "Rodzina Poanieckich" - patr: dworek. J. Kasprowicz "Z chaupy" - Na wsi panuje skrajna ndza choroba czy mier kogo z chopskiej rodziny pociga za sob zwykle konieczno pozbycia si gospodarstwa. Chopskie chaty s biedne i zniszczone. Dzieci wiejskie z trudnoci zdobywaj wiedz i niejednokrotnie z godu i wyczerpania umieraj. J. Kasprowicz "Ksiga ubogich" Wie daje poczucie bezpieczestwa, chroni przed

190

zgiekiem wiata. Codzien ne, proste zajcia daj rado i szczcie. Bliski kontakt z natur uczy, e przemijanie naley do porzdku rzeczy i uwalnia od lku przed mierci. S. Wyspiaski "Kltwa" - Na wsi panuj odwieczne prawa i surowe zasady moralne. Chopi s przekonani, e susza, ktra niszczy ich pola, jest kar Boga za to, e ksidz ma romans z mod gospodyni i ochrzci dzieci pochodzce z tego zwizku. Jedynym ratunkiem przed klsk godu jest zoenie ofiary na polach. Narastajca wrogo wsi wobec kobiety prowadzi w kocu do tragedii jej dzieci zostaj zoone w krwawej ofierze, by przebaga Boga. Kiedy umiera take ukamienowana przez tum matka, spadaj pierwsze krople deszczu i zaczyna si burza, ktra niszczy chopskie chaty. S. Wyspiaski "Wesele" - 1) Patrz: artysta. 2) Dziennikarz chciaby widzie wie jako szczliw Arkadi, do ktrej nie docieraj sprawy wielkiego wiata ani problemy polityczne. 3) Cho wspomnienia rzezi galicyjskiej s cigle ywe, inteligenci strzeg si tych bada, bo to im psuje obraz wsi. 4) Powierzchowna fascynacja yciem wsi czy si u inteligentw z miasta z cakowit nieznajomoci realiw ycia wiejskiego. W.S. Reymont "Ziemia obiecana" Wie jest jedynym miejscem, gdzie w drapienym wiecie gonicym za pienidzem monajeszcze znale cisz i spokj. Na wsi istnieje jeszcze prawdziwa mio, ktra opiera si na powiceniu dla drugiego czowieka (Anka), a nie na wyuzdanej namitnoci (Zukerowa). Patrz: dworek. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Reymont ukazuje wie po uwaszczeniu, kiedy zdya si ju wyksztaci wewntrzna hierarchia. Mieszkacy Lipiec dziel si wedug iloci posiadanej ziemi. Ci, ktrzy maj jej najwicej, decyduj o najwaniejszych dla wsi sprawach (Maciej Boryna). Ale te wanie oni wyzyskuj tych, ktrzy ziemi maj mao i musz - aby przey - godzi si na upokarzajce traktowanie przez najbogatszych. 2) Lipce staj si dla Reymonta modelem wiata, na ktrym demonstruje on prawa

rzdzce yciem ludzkim, zarwno jednostkowym, jak i spoecznym (patrz: axis mundi). 3) ycie na wsi podporzdkowane jest rytmowi natury z jego powtarzalnoci i biegowi roku liturgicznego, co sprawia, e czas w powieci nie jest wielkoci linearn, ale toczy si, jak we wszystkich kulturach tradycyjnych, po okrgu. S. eromski "Ludzie bezdomni" Podczas pobytu w Cisach Judym widzi ndz wsi i przeraajce warunki higieniczne, w jakich yj chopi. Choroby, ktre ich dziesitkuj, s efektem biedy i niewiedzy. S. eromski "Przedwionie" Obraz ndzy wsi (Chodek) kontrastuje z beztroskim yciem ziemiaskich dworw. Odzyskanie niepodlegoci nie zmienio niczego w yciu chopw, tak jak nie zlikwidowao innych problemw spoecznych. M. Dabrowska "Noce i dnie" - 1) Dla Barbary wie jest miejscem przymusowego pobytu, ktre uniemoliwio jej osignicie w yciu wyszych celw i skazao na bezbarwn egzystencj, z dala od wanych spraw wiata. Tskni za yciem w miecie, wrd ludzi i nieustannego ruchu, ale kiedy wyprowadzi si do Kalica, bdzie tsknia do Serbinowa i ycia na wsi. 2) Bogumi traktuje wie jako miejsce, gdzie po tuaczce i trudnym yciu odnalaz wre ~cie spokojn przysta. Tu take moe ~ w peni zrealizowa, pracujc na roli i .,suc, jak sam mwi, nie Dalenieckiemu, ale ziemi - tworzc histori. lVi. Dbrowska "Ludzie stamtad" Opowieci o yciu suby folwarcznej i chopw staj si dla Dbrowskiej pretekstem do snucia refleksji na temat ~niwersalnych problemw ludzkiego lou: mioci, odtrcenia, niezrozumienia. M: Pawlikowska-Jasnorzewska "Rezerwat" - patrz: dworek. K. Wierzyski "Ojczyzna chochow" - patrz: dworek. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Wiejest miejscem, gdzie czas jakby si zatrzyma. Chopi nienawidz panw, panowie pogardzaj chopami, ktrzy dodatkowo, eby podkreli swoj nisz pozycj spoeczn, udaj psy. J. Czechowicz "na wsi" - Wie

daje poczucie bezpieczestwa i wewntrznego spokoju, przywraca czowiekowi stan sielskiego dziecistwa. Cae zo wiata nie ma dostpu do arkadyjskiej krainy. J. Tuwim "Kwiaty polskie" - 1) Podmiejskie letnisko, wie dla mieszczuchw, cho kiczowate, jest jednak pikne, bo to wiat, ktrego ju nie ma, wiat zniszczony przez wojn. 2) Przedwojenna polska wie to ndza chopskich chat i chopskiego ycia. Gd, szkorbut, anemiczne dzieci tworz obraz bardzo przygnbiajcy, ale osnuty mgiek nostalgii, bo to take cz nie istniejcego ju wiata. T. Nowak "Mojego rodu go" Kultura wiejska to harmonia w stosunkach z przyrod i drugim czowiekiem. Miasto niesie demoralizacj i zanik wartoci etycznych. Bohaterem jest czowiek znajdujcy si w sytuacji podwjnego wyalienowania czuje si uczuciowo zwizany z wsi, ale ju tam nie mieszka, yje w miecie, ale nie potrafi pogodzi si z rzdzcymi w nim prawami. J. Kawalec "Taczcy jastrzab" Czowiek na wsi zniewolony jest przez zwierzta, roliny, a nawet drobne rzeczy i "przypisany do ziemi". Ale kiedy przenosi si do miasta, jak zrobi to gwny bohater, Micha Toporny, nie potrafi odnale szczcia i yje z kompleksem niszoci wobec wszystkich ludzi wok. E. Redliski "Konopielka" Zacofana wie na kresach wschodnich, odizolowana od wiata przez bagna i lasy, ktre j otaczaj. Wie si nie rozwija, jest taka samajak dwiecie i trzysta lat temu. Nie ma prdu ani kanalizacji, mieszkacy panicznie boj si wszelkich przejaww cywilizacji. Histerycznie reaguj na pojawienie si urzdnikw i ich prby doprowadzenia do wsi drogi czy zaoenia szkoy. Zabraniaj dzieciom kontaktowa si z nauczycielk. S zabobonni: wierz w zjawy i duchy. Niektrzy nie znaj nawet swego nazwiska i nie interesuje ich to. Chocia wiedz, e mona kosi yto kos, robi to sierpem, bo uwaaj, e podchodzenie do yta z kos, jak do trawy, wiadczy o braku szacunku dla

zboa i musi cign na wie nieszczcia i gniew boy. Gdyjeden z mieszkacw sprbuje zastosowa to udogodnienie, caa wie odwrci si od niego i nawet rodzina (ojciec, ona) wystpi przeciwko niemu. W. Myliwski "Klucznik" Nowy ustrj przynis na wie zmiany, ktre niszcz dawne patriarchalne stosunki. Stary dziedzic, umierajc, oddaje cho pu klucze do paacu, czynic go jakby swoim spadkobierc. W. Myliwski "Kamie na kamieniu" - Wie jest miejscem, gdzie cigle "nowe" walczy ze "starym", nowoczesno prbuje bezskutecznie pokona tradycj. Cho walka jeszcze si nie sko czya, "nowe" wczeniej czy pniej odniesie zwycistwo. S. Mroek "Wesele w Atomicach" patrz: wesele/gody. * "Wsi spokojna, wsi wesoa, Ktry gos twej chwale zdoa?" (J. Kochanowski) * "Niech na caym wiecie wojna, byle polska wie zaciszna, byle polska wie spokojna". (S. Wyspiaski) * "To dobre opowiada w miecie o rozkoszach wsi, ale cd za nuda je przeywa". (A. Kowalska)

Wina i odpowiedzialno Wina - Wykroczenie, wystpek, grzech, przyczynienie si do czego zego, powd zego. Jednoczenie mona pojmowa j jako odpowiedzialno za dany czyn. Odpowiedzialno uwarunkowana jest etyk jednostkow i spoeczn, polega na obowizku moralnym lub prawnym odpowiadania za swoje czyny przed spoeczestwem, ale i przed samym sob. Biblia (ST) - 1) Grzech pierwszych ludzi-czowiek po raz pierwszy zawini wobec Boga, naruszajc Jego nakaz. Zosta za to ukarany wygnaniem z raju, utrat niemiertelnoci. Bg skazuje take czowieka na nieustann walk o ycie, na bl i

191

cierpienie. Odtd ludzie zdani bd przede wszystkim na siebie samych. Grzech pierworodny bdzie take pocztkiem szeregu przewinie caej ludzkoci. 2) Historia Kaina i Abla - za zabicie swego brata, Abla, Kain osta ukarany wygnaniem do ziemi na wschd od Edenu. Znakiem kary bdzie znami (znami kainowe), ktre nosi na czole, a ktre uchroni go od zabjstwa z rk innych ludzi. 3) Potop - Bg zsya na ziemi potop, by oczyci j od za i grzechu. Jedynymi ocalaymi s Noe i jego rodzina. To na Noego spada odpowiedzialno za moraln odbudow wiata po potopie (przymierze z Jahwe). 4) Sodoma i Gomora - zniszczenie miast byo kar za niemoralno i naruszenie przykaza Boga. Win sodomitw byo naruszenie tabu homoseksualizmu oraz niepoczuwanie si do skruchy. Jedynymi ocalaymi ze zniszczenia s Lot i jego rodzina. 5) Wiea Babel uznawana jest za symbol pychy czowieka, ktry chcia zbliy si do Boga (sign chmur). Bg karze budowniczych wiey, mieszajc ich jzyki. W ten sposb ich dzieo nigdy nie zostanie skoczone. 6) Ksiga Wyjcia wina za to, e ydzi nie mog wyj z ziemi niewoli (Egiptu), ley po stronie faraona. Bg zsya na kar w postaci siedmiu plag egipskich. Najbardziej okrutn z nich jest wymordowanie wszystkich pierworodnych w Egipcie. 7) Dekalog - zapis praw boych, ktry otrzyma Mojesz na grze Synaj. Ustanawia on podstawy moralnoci ydowskiej, a potem take chrzecijaskiej. Po dzi dzie jest fundamentem etyki w krajach krgu kultury rdziemnomorskiej. 8) Ksiga Hioba - patrz: cierpienie. Biblia (NT) - 1) Nauki Chrystusa - czsto pojawia si tu motyw sdzenia i kary za winy, jednak sam Chrystus nie wydaje pochopnych sdw (Nie s~dcie, abycie nie byli sdzeni, Kto jest bez winy, niech pierwszy rzuci na ni kamieniem). Odpowiedzialno czowieka wie si w tych naukach z poczuciem skruchy i alu za popenione grzechy (np. przypowie o synu marnotrawnym czy historia Marii Magdaleny). 2) Sd Ostateczny - patrz: apokalipsa.

Mitologia - 1) Mit prometejski za przechytrzenie Zeusa i kradzie ognia bogom Prometeusz zosta ukarany przykuciem do ska Kaukazu. Codziennie przylatuje tam sp, by wyszarpa kawaek odrastajcej cigle wtroby Prometeusza. Bohater ten jest tylko na poy winny, bowiem kierowaa nim mio . do ludzi i ch obrony ich przed zawistnymi bogami. 2) Mit o Syzyfie - za zdrad tajemnic bogw i oszukanie ich (ucieczka przed mierci) bohater zosta ' skazany na wieczne wtaczanie gazu pod gr. Odpowiedzialno za swoje czyny ponosi Syzyf dopiero po mierci, ale kara jest o tyle okrutna, e nigdy nie uda mu si wtoczy gazu na szczyt gry; patrz te: A. Camus "Mit Syzyfa". 3) Mit o Midasie chciwo Midasa (pragn, by wszystko, czego dotknie, przemieniao si w zoto) zostaa okupiona tragedi yciow i samotnoci (domownicy zamienili si w zote posgi), a take mierci godow (jedzenie zamieniao si w zoto). 4) Mit o Tantalu -patrz: ojciec. S) Dwanacie prac Heraklesa - s one kar za zamordowanie w afekcie ony i dzieci. Herakles przyjmuje na siebie odpowiedzialno za popeniony czyn i - by si oczyci z win dokonuje rzeczy niemoliwych (np. sprowadza z pieka Cerbera, oczyszcza stajnie Augiasza, przynosi jabka z ogrodu Hesperyd, jednoczenie oswobadzajc Prometeusza). 6) Mit trojaski - wojna trojaska oraz zniszczenie Troi to konsekwencje porwania piknej Heleny, ony Menelaosa. Za porwanie to oraz odmow wydania Heleny trojaczycy zapac utrat domostw i ycia. Legendy arturiaskie - Wina za rozpadnicie si Okrgego Stou spada na Lancelota i krlow Ginewr, ktrzy dopucili si zdrady krla Artura. Bezporednim spawc tej tragedii jest jednak Mordred, bratanek krla, zazdrosny o saw Lancelota. Lancelot sam odchodzi z Camelotu, natomiast Ginewra zamyka si w klasztorze. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan, rycerz bez skazy, poczuwa si do odpowiedzialnoci za grzeszn

mio do Izoldy, ony krla Marka. Sam decyduje o rozstaniu z ukochan i skazuje si na tuacze ycie. J. Kochanowski "Odprawa poslw greckich" - patrz: Polska/Polacy. W. Szekspir "Hamlet" - Problem odpowiedzialnoci za popenion zbrodni to sia napdowa akcji utworu. Hamlet musi wymierzy sprawiedliwo Klaudiuszowi, odpowiedzialnemu za zabjstwo brata, jest to jednak niezgodne zjego sumieniem (Chcctc by fagodnym, okrutnym by musz!). Zabicie stryja byoby jednoczenie triumfem i klsk Hamleta: speniby sw powinno wzgldem ojca, ale byby obarczony win za morderstwo. W. Szekspir "Makbet" Konsekwencj zbrodni Makbeta i jego ony bdzie nie tylko utrata przez niego wadzy (przejm j synowie zamordowanego Duncana), ale przede wszystkim nieustanne rozwaanie czynu bohatera. Monologi Makbeta ukazuj, jak z cza sem zapomina on o swojej winie, jednak jego sumienie nie zasypia (na jednej z uczt widzi ducha zamordowanego skrytobjczo Banka). Wyrzuty sumienia dosign take Lady Makbet, ktrej wydawa si bdzie, ejej rce ociekaj krwi. Patrz: samobjstwo, wadza/wadca, zbrodnia/zbrodniarz. I. Krasicki "Do krla" - patrz: wadza/wadca. A. Mickiewicz "Ballady i romanse" - Problem winy i odpowiedzialnoci przedstawiony zosta tutaj zgodnie z zaoeniami moralnoci ludowej: winny zawsze odpowiada za popenion zbrodni (nie masz zbrodni bez kary). Siami sprawiedliwoci s: przyroda ("Lilije"), wiat fantastyczny ("wite", "witezianka"), rzadko za bywa nimi sam czowiek. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II Obrzd dziadw przywoany tu zosta w celu sformuowania romantycznego kodeksu etycznego. Nauka przybywajcych duchw zakada, e dla osignicia peni czowieczestwa, trzeba zazna w yciu wszystkiego. Odegnywanie si od uczu ludzkich bdzie karane wieczn tuaczk po mierci; sowem: za

swoje ycie ponosimy odpowiedzialno po mierci. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Konflikt etyczny polega tu na starciu si dwch wartoci: morale rycerskiego i koniecznoci suenia ojczynie. Tumf Konrada Wallenroda jest pozorny: zniszczy potg Zalconu, ale czuje si winny naruszenia zasad honoru rycerskiego (... jak Samson jednym wstrznieniem kolumny zburzy gmach caly i run pod gmachem); wygrywa jako patota, ale przegrywa jako czowiek. Patrz: rycerz, zdrada. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Scena wizienna: Filareci przedstawieni zostali jako sprawiedliwi, cierpicy niewinnie. Scena wywzki dzieci wileskich dodatkowo podkrela tragizm ich cierpienia. Odpowiedzialno za to ponosi carat i Nowosilcow. 2) Wielka Improwizacja: Wina i odpowiedzialno za zo i cierpienie na wiecie spada (wedug Konrada) na Boga, ktry mdrze rzqdzi i mqdrze sdzi, nie zwaajc na ogrom cierpienia ludzkiego. Konrad, czujc si odpowiedzialny za losy ludzkoci, a przede wszystkim Polski, domaga si rzdu dusz. Nie zostaje on jednak potpiony przez Boga. Ostatnie blunierstwo, jakiin chcia dotkn Stwrc, czyli sowo: car, wypowiada nie on, ale Szatan. Daje to podstaw do rozgrzeszenia Konrada. 3) Widzenie ksidza Piotra: Cierpienie Polski przyrwnane zostafo do ofiary Chrystusa. Polska cierpi za winy caej Europy, ona te odkupi pozostae narody. Patrz: Polska/Polacy. 4) Pan Senator: W rozmowie z Senatorem pani Rollison obwinia go, e zorganizowa niesprawiedliwy proces i jest przyczyn cierpie modziey polskiej (porwnanie do mordercy niewinnych). Sam Senator nie poczuwa si do winy, tak samo zreszt jego wsppracownicy. Opatrzno wymierzy jednak sprawiedliwo: Doktor ginie raony piorunem. Patrz: mier (bohaterw literackich). J. Sowacki "Kordian" - 1) Win za klsk powstania listopadowego ponosz nie tylko Polacy, ale i siy za, ktre stwarzaj przywdcw powstania. 2) Histoa spisku

192

koronacyjnego ma na celu ukazanie, i klska Polski bya nie tylko wynikiem polityki caratu, ale i samych Polakw. Spord spiskowcw jeden tytko Podchory odwaa si podj dzieo zabicia cara. Do tej koncepcji flarodu nawie Sowacki w "Grobie Agaznemnona", gdzie obwini Polakw o stagnacj i marazm. Patrz: Polska/Poacy. J, Sowacki "Balladyna" - patrz: zbrodnia/zbrodniarz, wadza/wadca, crka. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" - Wina za rozbicie wiata dawnych wartoci spoczywa nie tylko na rewolucjonistach, ale take na arystokracji zgnuniaej, tchrzliwej, zapatrzonej w sam siebie, a nade wszystko zdemoralizowanej. Odpowiedzialno ponios obie te grupy: rewolucjonici zniszcz arystokracj, natomiast sprawiedliwo caemu "nieboskiemu" wiatu wymierzy Chrystus. Patrz: rewolucja. H. Balzac "Ojciec Goriot" Balzac ukazuje tu wiat relatywizmu moralnego, gdzie jedyn wartoci jest pienidz. W imi dbr matealnych bohaterowie mog zabi (Vautrin) lub zniszczy drugiego czowieka (crki - ojca Goriot). Najbardziej przeraajce jest to, e ludzie ci nie poczuwaj si do winy ani te nie ponosz adnej odpowiedzialnoci, funkcjonujc nadal w paryskim spoeczestwie. Jednostki pozytywne natomiast skazane s na cierpienie. Patrz: miasto, pienidze, zbrodnia/zbrodniarz. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" patrz: przemiana, zbrodnia/zbrodniarz. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - Heathcliff przypisuje win za swoje cierpienia rodzinom Earnshaww i Lintonw. Wina Hindleya, Edgara i Cathy jest niewspmierna do kary, ktr ponosz. Powie jest doskonaym studium czowieka optanego dz zemsty, ktry bierze sprawiedliwo w swoje rce i domaga si od innych odpowiedzialnoci za przewiny (doty czy to nawet tych, ktrzy nie zawinili -modej Katarzyny i Haretona-jako e za bdy rodzicw odpowiadaj ich dzieci). A. Dumas "Hrabia Monte

Christo" - Powie to histoa Edmunda Dantesa, niesprawiedliwie skazanego na doywotnie wizienie, ktremu udaje si zbiec z twierdzy, by potem ukara swoich przeciwnikw. Winni uwizienia Dantesa odpowiedz za swj czyn, ukarane zostan take ich dzieci (np. Walentyna). Hrabia Monte Chsto doprowadzi do ich upadku, bankructwa, a nawet do mierci jednego z nich. G. Flaubert "Pani Bovary" Samobj stwo tytuowej bohaterki jest konsekwencj ycia, jakie prowadzia (zdrady maeskie, ycie ponad stan, bankructwo). Emma Bovary sama decyduje o swoim losie; odbiera sobie ycie, by uciec przed odpowiedzialnoci za wasne czyny, nie do koca przekonana o wasnej winie. Win za los pani Bovary ponosi take spoeczno Yon ville, ktra rLdzi si drobnomieszczaskimi zasadami moralnymi i odrzuca prawdziwe indywidualnoci. L.N. Tolstoj "Anna Karenina" Odpowiedzialnoci za samobjstwo Anny Kareniny obarcza Tostoj nie tylko sam bohaterk, ale i rodowisko, z ktrego pochodzia, a ktre j odrzucio. Wina ley po stronie pani Karenin, ktra opuszcza ma i dziecko, narusza wite wizy maeskie i zasady spoeczne. Ley ona take po stronie arystokracji, ktra toleruje niewierno maesk, gdy utrzymywana jest ona w sekrecie. H. Sienkiewicz "Potop" - patrz: przemiana. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" patrz: zbrodnia/zbrodniarz. S. eromski "Doktor Piotr" patrz ojciec, syn. S. Wyspiaski "Wesele" - Wina za nieudane powstanie spada na inteligencj, kt8ra nie rozumie chopw (wizja sielankowej wsi i chopa przypominajcego legendarnego Piasta), jak i na chopstwo - niedojrzae do czynu (Jasiek gubi zoty rg, schylajc si po czapk z pir) i nie uwiadomione politycznie. Patrz: Polska/Polacy. W. S. Reymont "Chopi" - W Lipcach pociga si do odpowiedzialnoci wszystkich, ktrzy naruszaj zasady ycia w gromadzie. Jagna nie poczuwa si do winy za zdrad maesk, a jej niemoralno

spowodowana jest naturalnymi instynktami i popdem biologicznym. Nie widzi ona za, jakie czyni, natomiast chopi obwiniaj j za zepsucie we wsi i wszystkie nieszczcia, jakie spady na Lipce. Karz wic winn wykluczeniem z gromady i wywieceniem (wywiezienie na pryzm gnoju). F. Kafka "Proces" - patrz: sd/proces. Z. Nakowska "Granica" - Powie rozwaa problem granicy ludzkiej moralnoci oraz odpowiedzialnoci za czyny. Pytaniem podstawowym jest: czy moralno to schemat, czy wyjtek? Czowiekiem prawdziwie moralnym jest ten, kto poczuwa si do winy i odpowiedzialnoci za popenione zo. Zenon Ziembiewicz ukarany zosta przez Justyn za egoizm, brak ludzkich uczu. Ostateczn sprawiedliwo wymierza sobie sam - popenia samobjstwo w poczuciu yciowej klski. A. de Saint-Exupery "Ziemia, planeta ludzi" - patrz: przyja. T. Rewicz ,;Lament" Podmiot liryczny, dwudziestoletni mczyzna, czuje si winny popenionych w czasie wojny zbrodni. Nie znajduje dla siebie usprawiedliwienia. Konsekwencj tego jest take poczucie utraty wszelkich wartoci yciowych. K.K. Baczyski "Pokolenie" patrz: pokolenie stracone. A. Camus "Duma" - Powieparabola poruszajca problem wyborw moralnych oraz odpowiedzialnoci czowieka za siebie i innych. Doktor Rieux prezentuje postaw najblisz wczesnej filozofii Camusa (por. "Upadek"): yj nie tylko dla siebie, jestem odpowiedzialny za innych, moje ycie jest wypenianiem obowizkw wzgldem ludzi. Duma nie jest kar za grzechy, jak chce to widzie ojciec Paneloux (sam odegnuje si potem od swych pogldwj, ale zem wpisanym w ycie czowieka. Kady z ludzi jest odpowiedzialny za walk z tym zem. A. Camus "Mit Syzyfa" - Esej ten naley potraktowa jako parabol ycia ludzkiego. Kady z ludzi jest, wedug Camusa, Syzyfem wtaczajcym na gr swj gaz (ycie). Autor nie pojmuje jednak pracy Syzyfa jako dziaania bezcelowego i

beznadziejnego. Trzeba wyobraa sobie Syryfa szczliwym, poniewa los jest jego wlasnocic~ kamie jego kamieniem; tak wic on sam decyduje o swoim yciu, a zarazem jest za nie odpowiedzialny. W tym wanie ley trudne pikno losu czowieka. A. Camus "Upadek" - Powie podsumowuje dorobek literacki pisarza i wyranie wskazuje na nawizanie do nietzscheanizmu. Autor przyznaje czowiekowi prawo do stanowienia o wasnej moralnoci, przy jednoczesnym zastrzeeniu: by mc osdza innych, czowiek musi przyzna si do wasnej nikczemnoci i przyj za ni odpowie dzialno (przed samym sob), musi sta si sdzipokutnikiem. Z. Nakowska "Medaliony" Motto "Medalionw" (Ludzie ludziom zgotowali ten los) wskazuje, i wina i odpowiedzialno za czasy pogardy spada na samych ludzi. To oni zbudowali obozy koncentracyjne, godzili winiw i przeznaczali ich na eksperymenty medyczne. Kara, jak przyjdzie ponie nielicznym, bdzie zbyt maa, zwaywszy na popenione zbrodnie. T. Borowski "Opowiadania" - W warunkach lagrowych nie istniej pojcia winy i odpowiedzialnoci. Winni s zarwno oprawcy, jak i winiowie, ktbrzy bezwiednie wyraaj zgod na zastan rzeczywisto, byle tylko uratowa si przed mierci. G. Herling-Grudziski "Inny wiat" - Komentarze odautorskie wyranie wskazuj na to, e w agrach istnieje inna kategoa winy i odpowiedzialnoci. Dopiero po wyjciu z obozu czowiek jest w stanie zdystansowa si wobec minionych wydarze i odci si od przeszoci. Patrz: powrt. J. Andtzejewski "Popit i diament" - patrz: pokolenie stracone. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" Kluczowym problemem powieci jest wina i odpowiedzialno. W zrozumieniu tego problemu pomog bohaterom sowa wypowiadane przez Boga do Kaina: grzech ley u wrt i czyha na ciebie, a przecie ty moesz nad nim

193

panowa. Wyraz timszel (moesz), le przetumaczony na inne jzyki (masz, musisz), pozostawia czowiekowi prawo wyboru, ale jednoczenie nie zwalnia od odpowiedzialnoci za ten wybr. K. Moczarski "Rozmowy z katem" -Autor stara si dociec, jakie mechaniz my spowodoway bestialskie zachowa nia Niemcw podczas wojny. Wina ley nie tylko po stronie uwarunkowa psychogenetycznych, ale przede wszystkim po stronie systemu, ktry usprawiedliwia popeione zbrodnie wyszymi racjami. Poniesiona przez Stroopa kara jest niewspmierna do jego win, a skazany do koca nie poczuwa si do odpowiedzialnoci za popenione zbrodnie. J. Hurt "Skaza" - Gwny bohater nie zauwaa niszczcej siy zwizku czcego go z Ann, narzeczon syna. Dopiero po tragicznej mierci syna odsuwa si od ycia, czuje si odpowiedzialny za t tragedi. Przekonany o swej winie, ani przez chwil nie auje swoich zynw. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Odpowiedzialno za Katharine i jej ycie pcha Almasy'ego do zdrady (oddaje Niemcom mapy pustyni, by pomogli mu uratowa ukochan). Tragiczne jest to, i nie tylko nie udao mu si ocali Kathy, ale take sprzeniewierzy si swoim przyjacioom i winien by mierci tysicy ludzi. * "Odpowiedzialni jestemy nie tylko za to, co robimy, lecz i za to, czego nie robimy". (Laotse) * "Przez sumienie dowiadczamy najwikszej odpowiedzialnoci". (E. Spranger) * "Niekiedy dopiero kara stwarza poczucie winy". (L. Knmor) * "Czowiek jest jedynym stworzeniem obcionym win". (J. Steinbeck) * "Najcisz kar naszych win i bdw jest to, ie prawie zawsze zmuszaj nas one do popenienia nowych win i bdw..." (D. Stem) * "Przekonaem si wielokrotnie, e czowiekjest ludzki w ludzkich warunkach, i uwaam za upiorny nonsens naszych czasw prby sdzenia go

wedug uczynkw, jakich dopuci si w wa runkach nieludzkich - tak jakby wod mona byo mierzy ogniem, a ziemi - piekem". (G. Herling-Grudziski) * "Wszyscy jestemy wyjtkowymi wypadkami. Wszyscy chcemy odwoa si do czego! Kady da dla siebie niewinnoci za wszelk cen, nawet jeli dlatego miaby oskary rodzaj ludzki i niebo". (A. Camus) * "Wiem, e nic mnie nie usprawiedliwia, poniewa sama sobie stoj na przeszkodzie". (W. Szymborska) * "By czowiekiem to wanie by odpowiedzialnym". (A. de Saint-Exup~ry)

Wadza/wadca Wadza/wadca Prawo rzdzenia pastwem, panowanie, rzdzenie kim, kierowanie. Oddziaywanie na kogo, wpyw, moc, sia. Wadca to czowiek, ktry sprawuje wadz polityczn, monarcha, panujcy. Insygniami wadzy byy najczciej korona, jabko i bero. W literaturze motyw wadzy wystpuje w wielu rnych wariantach - wadzy doskonaej, tyranii, wadzy artysty nad wykreowanym wiatem, wadzy czowieka nad drugim czowiekiem. Biblia (ST) - 1) Bg, stwarzajc wiat, nazywa kad z pojawiajcych si rzeczy. Nazywajc, obejmuje w niepodzielne panowanie. 2) Czowiek oirzymuje od Boga wadz nad wszystkimi rolinami i zwierztami na ziemi. Staje si panem stworzenia. 3) Krlowie Izraela sprawuj swoj wadz z boego wyboru - Bg im t wadz daje i on moe ich jej pozbawi. 4) Dawid jako wadca jest bardzo impulsywny i podejmuje czsto nawet wane decyzje pod wpywem emocji. 5) Salomon jest wadc roztropnym i mdrym. Kad decyzj podejmuje po dugim namyle. Najbardziej znany jest jego sd

w sprawie dwch kobiet, z ktrych kada podawaa si za matk dziecka. Salomon kaza rozci dziecko na dwie poowy. Kiedy jedna z kobiet krzykna, by tego nie czyniono, jej odda dziecko. Tylko prawdziwa matka wolaaby wyrzec si dziecka, ni zgodzi si na jego mier. Biblia (NT) - 1) Herod tak bardzo obawia si o swoj wadz, e kiedy dowiaduje si, e narodzi si nowy krl ydowski, kae wymordowa wszystkie dzieci, ktre urodziy si w czasie okrelonym przez uczonych w pimie jako czas narodzin owego krla. 2) Na krzyu Chrystusa zostaje umieszczony napis okrelajcy jego win: "Jezus Nazareski Krl ydowski" (INRI). 3) W "Licie do Rzymian" w. Pawe zaznacza, e wszelka wadza na ziemi pochodzi od Boga, dlatego te naley szanowa wadcw. Ide t ptzejmie w. Tomasz z Akwinu. Mitologia - 1) Uranos obejmuje wadz nad wiatem w sposb niejako naturalny jest pierwiastkiem mskim pierwszej pary bogw, ktra wyonia si z chaosu. ~) Kronos zostaje wadc wiata, pozbawiwszy tronu swojego ojca. Uranos wykastrowany przez syna, jako uomny w swej mskoci, nie moe panowa. 3) Zeus, zanim obejmie wadz, musi stoczy walk z ojcem i tytanami, a potem z gigantami. Ostatecznie jednak zwycia i od tej chwili do niego naley zwierzchnia wadza nad caym wiatem, bogami i ludmi. Jego bracia otrzymuj we wadanie: Posejdon - morza i oceany, Hades - pastwo podziemne. 4) Minos jest krlem Krety. Rzdzi swoim pastwem mdrze i sprawiedliwie, ale nie godzi si na to, by opuci je Dedal, ktry na jego rozkaz zbudowa abirynt kryjcy potwora Minotaura, syna krlowej Pasifae i byka. 5) Wszyscy bohaterowie mitw s wadcami bd pochodz z rodzin krlewskich. Wie si to z faktem, e opowieci mityczne zwykle powstaway na temat panujcych. Homer "Iliada" - 1) Patrz: mitologia - Zeus. 2) Priam, wadca Troi, odrzuca swj krlewski majestat i udaje si do Achillesa, by go baga o wydanie zwok Hektora. 3) Wszyscy walczcy pod Troj

bohaterowie s panujcymi wadcami, ktrzy porzucili swoje pastwa, by zgodnie z umow wesprze Menelaosa w jego wojnie o odzyskanie ony. Homer "Odyseja" - i) Allcinoos, wadca Feakw, kieruje swoj myl okrty. Takim wanie okrtem powrci na Itak Odyseusz. 2) Powrt Odysa do domu to nie tylko powrt ojca i ma, ale przede wszystkim wadcy, ktry wraca do swojego pastwa, by ponownie obj w nim rzdy. Sofokles "Krl Edyp" - Edyp jest dobrym wadc Teb: rozwany, opanowany, dba o dobro swoich poddanych. Kiedy wyrocznia ogasza, e nkajce miasto nieszczcia s kar bogw za to, e zabjca Lajosa nie ponis dotd kary, Edyp publicznie owiadcza, e zbrodniarz zostanie surowo ukarany. Gdy okazuje si, i wanie on zabi Lajosa, by uwolni miasto od przeklestwa bogw, wymierza sobie kar. Sofokles "Antygona" - Kreon znajduje si jako nowy wadca Teb w wyjtkowo trudnej sytuacji. Obj rzdy po okresie chaosu i bratobjczej wojny. Miasto od dawna nie zaznao spokoju, wstrzsane skandalami w rodzinie krlewskiej. Wydaje zakaz grzebania zwok Polinejkesa, by przykadnie ukara zdrajc. Gdy okazuje si, e Antygona zamaa jego rozkazy, staje przed dramatycznym wyborem: ukara winn i pokaza poddanym, e nikt nie stoi ponad prawem, nawet czonkowie panujcej rodziny, czy te uwolni Antygon i narazi si na oskarenia o nepotyzm. Pie o Rolandzie" - Karol Wielki , jako wadca odznacza si przede wszystkim rozwag. Darzy te swoich rycerzy mioci i szacunkiem. By pomci mier Rolanda i innych parw polegych w wwozie Ronsewal, wydaje bitw Saracenom, a pniej poddaje pod sd boiy zdrajc Ganelona. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Krl Marek jest niemale idealnym wadc redniowiecznym: dzielny rycerz, mdry krl, chtnie sucha rady swoich wasali. Ale staje przed wyjtkowo trudnym wyborem - czy ma ukara oskaronych o romans Tristana i

194

Izold, czy te zaniecha pomsty na ukochanej onie i siostrzecu. Legendy arturiaskie Legendarny wadca Brytanii, krl Artur, uznawany jest w tradycji za krla doskonaego. Zreformowa on prawo (od tej pory nikt nie moe by ukarany bez udowod mema mu winy), dy do panowania bez wojen, a take by twrc idei Okrgego Stou. Patrz: rycerz. Anonim zw. Gallem "Kronika polska"Bolesaw Wielki (Chrobry) i Bolesaw Krzywousty s dla Anonima wadcami idealnymi. Narodziny takiego wadcy powinny by zwizane z jakim cudem, bojest on darem od Boga (Krzywousty). Ju w dziecistwie i wczesnej modoci powinien on okazywa zapowiedzi przyszych niezwykych zdolnoci i monarszej roztropnoci (opowieci o Krzywoustym i Sieciechu). Idealny wadca, gdy ju zasiada na tronie, jest opiekunem Kocioa, okazuje szacunek jego sugom, dba o dobro swoich poddanych bez wzgldu na to, do jakiego stanu nale. Sdy sprawuje mdrze i sprawiedliwie. W czasie wojen okazuje si doskonaym rycerzem i wodzem. Rusza zawsze jako pierwszy do boju i znosi te same niewygody, co jego wojowie. mier wadcy idealnego okrywa aob cay kraj i przynosi chaos i nieszczcia (Bolesaw Chrobry), bo jego nastpca nie dorwnuje mu talentami i rzdzi nieudolnie (Mieszko II). Wincenty Kadubek "Kronika polska" - Idealnym wadc, mdrym, spra= wiedliwym, a nade wszystko pobonym, jest Kazimierz Odnowiciel. J. Dugosz "Roczniki czyli Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego" Dugosz przedstawia galeri wadcw od czasw legendarnych po Kazimierza Jagielloczyka, oceniajc ich wady i zalety. W sdach jest bardzo subiektywny i wyranie jednych darzy sympati, innych nie. Zawsze jednak wskazuje, e ycie i postpowanie kadego wadcy wpywa na losy jego pastwa. Patrz: wojna - J. Dugosz, przypadek Wadysawa IV. N. Machiavelli "Ksi" Wadz mona osign na wiele rnych sposobw - mona j

odziedziczy, mona zosta wybranym, mona wreszcie zdoby j przez zbrodni. Nie to jest istotne. Wane jest, jak j si sprawuje. Nawet najbardziej legalny wadca, jeli nie dba o dobro obywateli, zostanie swojej wadzy pozbawiony. Nawet najwikszy zbrodniarz, jeli troszczy si o dobro poddanych i pastwa, bdzie rzdi dugie lata. Machiavelli radzi, by ten, kto dochodzi do wadzy drog zbrodni, wszystkie wystpki popeni od razu, a potem panowa mdrze i sprawiedliwie. Dla autora "Ksicia" wzorem wadcy by Lorenzo de Medici (Wawrzyniec Wspaniay), ksi Florencji. T. More "Utopia" Rzdy na Utopii sprawuje Rada zoona z pidziesiciu naczelnikw miast, ktrzy wybierani s spord naczelnikw familii. Rada na roczn kadencj obiera ze swojego grona ksicia, ktry jest jej przewodniczcym ale ma tak sam wadz jak inni czonkowie. A. Frycz Modrzewski "Commentariorum de Republica emendanda..." ("O poprawie Rzeczypospolitej...") Modrzewski postuluje przyznanie krlowi wikszych uprawnie, lecz jednoczenie poddanie go surowej kontroli sejmu. Przeciwstawiajc si Machiavellemu, autor twierdzi, e wadca zawsze powinien postpowa etycznie, zarwno wtedy, gdy dochodzi do wadzy, jak i wtedy, gdy j sprawuje. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - 1) Priam jest nieudolnym wadc, ktry boi si odpowiedzialnoci za podejmowane samodzielnie decyzje, wic kwesti wydania Heleny mowi bd pozostawienia jej w Troi poddaje pod dyskusj Rady, cho jako ojciec parysa sam powinien zadecydowa, co isaley uczyni. 2) W pieni Chru Wy, ktrzy pospolit rzeczcE wtadacie... Kochanowski stwierdza, e wadcy, ktrym zwirzchno nad stadem boym zwierzono, powinni mie na uwadze przede wszystkim dobro swoich poddanych. Musz pamita o tym, e przyjdzie im przed Bogiem zda spraw ze swoich ridw. Dodaje te autor, e przefoonych wystpy miasta zgubity I sZerokie do gruntu

carstwa zniszczyy. P. Skarga "Kazania sejmowe" Osabienie wadzy krlewskiej uznaje Skarga za jedn z chorb Rzeczpospolitej. W. Szekspir "Hamlet" - 1) We wspomnieniach syna stary Hamlet jawi si jako idealny wadca. Nic jednak o tym nie wiadczy. Nikt inny oprcz modego Hamleta nie mwi o rzdach starego krla. 2) Klaudiusz zasiad na tronie Danii po zabiciu wasnego brata. Jednak jako wadca wydaje si by mdry i sprawiedliwy (every inch King krl w kadym calu). Jego postpowanie w stosunku do Hamleta mona tumaczy racj stanu i dbaoci o spokj w pastwie. W. Szekspir "Makbet" - 1) Makbet popenia zbrodni, by przyspieszy spenienie przepowiedni czarownic, e zostanie krlem Szkocji. Jednak to pierwsze morderstwo - zabicie Dunkana - pociga za sob konieczno kolejnych zbrodni. Wreszcie sam Makbet stwierdza, e zy plon bezprawia nowym si tylko bezprawiem poprawia. dza wadzy rozbudzona w nim przez czarownice prowadzi w kocu do zguby. Patrz te: kat. 2) Lady Makbet podsyca w mu pragnienie wadzy. Ona te pomaga mu w dokonywaniu zbrodni, ktre utoruj mu drog do tronu, a pniej pozwol na nim w pozomym spokoju zasiada. W. Szekspir "Ryszard III" - Krl Ryszard III nie cofa si przed adn zbrodni, byle tylko osign to, czego pragnie koron. Ma przeciwko sobie wszystkich, wic nie bdzie mg dugo si cieszy zdobyt wadz. Patrz te: kat. W. Szekspir "Henryk V" - Krl Henryk V, po okresie modzieczych szalestw i hulanek, kiedy zasiada na tronie, okazuje si mdrym i roztropnym wadc. Jest take doskonaym wodzem w wojnie z Francj. Udaje mu si rwnie doprowadzi do zawarcia pokoju przez maestwo z crk Karola VI. W. Szekspir "Burza" Prospero sprawuje na swojej wyspie tyrask wadz przy pomocy czarw. Przyby tu jako wygnaniec pozbawiony tronu we wasnym pastwie. Molier "witoszek" Niezwykle skomplikowana sytuacja, w ktrej znalaz si

Org.on, ma szczliwe rozwizanie dziki przenikliwoci i mdroci Ksicia. Ju przy pierwszym spotkaniu rozpozna on w Tartufie zoczyc. Pozwoli mu wierzy, e Orgon zostanie uwiziony, bo chcia, by oszust jeszcze bardziej si pogry. P. Corneille "Cyd" - Krl kastylijski wydaje mdry wyrok w sporze midzy Roderykiem i Chimen, kierujc si dobrem dwojga modych i Kastylii. Wolter "Kandyd" - Etykieta na dworze wadcy Eldorado jest niezwykle prosta-na powitanie naley krla ucisn i dwa razy pocaowa. Panujcy w legendarnej krainie jest strem wolnoci wszystkich obywateli i przybyszw. Na jego rozkaz zostaje zbudowana machina, ktra pozwoli Kandydowi i Kakambo powrci do znanego wiata. Wielka encyklopedia francuska ("Encyklopedia albo sownik rozumowany nauk, sztuk i rzemios") - Jedyn naturaln form wadzy jest wadza rodzicielska, ale i ta ustaje z chwil uzyskania przez dzieci zdolnoci do samodzielnego i rozumnego kierowania swoim yciem. S. Staszic "Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego" - Polsce potrzebna jest monarchia dziedziczna. Wolne obieranie krlw daje ociennym pastwom moliwo ingerowania w sprawy kraju. I. Krasicki "Do krla" - Krasicki przytacza liczne zarzuty, ktre pod adresem Stanisawa Augusta Poniatowskiego wysuwa szlachta - jest zbyt mody, uczony, stara si by kochanym przez poddanych. To wszystko jednak tworzy obraz krla jako doskonaego owieconego wadcy, a kompromituje prymitywnych oskarycieli. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" Car, w ktrego imi walcz rosyjskie wojska, jest tyranem jak Bg silnym, jak szatan zoliwym. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) W Wielkiej Improwizacji Konrad domaga si od Boga rzdu dusz. chce wadzy rwnej wadzy Boga. Pragnie jej nie dla wasnej chway, lecz po to, by wiksze ni Bg uczyni dziwozanuci pie szczliw, sprawi, by cierpicy nard polski sta si szczliwym. 2) Car jest tyranem, ktry od

195

dziecka uczy si posugiwania knutem. Jego despotycznym rzdom sprzyja nawet klimat stolicy (Petersburga) nieprzyjazny ludziom, zmienny. ("Ustp"). Patrz te: kat. J. Sowacki "Kordian" - 1) Car jest koronowany na polskiego krla, a nikt spord zgromadzonych nie dostrzega tragicznoci tego, co si dzieje. 2) Prezes, przeciwstawiajc si zamachowi na cara, wskazuje na groby krlewskie w katedrze w. Jana i mwi, e w Polsce nigdy nie byo zbrodni krlobjstwa, a wic jakby uznaje legalno wadzy carskiej. 3) Rozmowa cara Mikoaja, i Wielkiego Ksicia Konstantego ukazuje obu tych czonkw rodziny panujcej jako odraajcych zbrodniarzy, ktrzy niczym nie rni si od pospolitych mordercw. Patrz te: zbrodnia/zbrodniarz, kat. J. Sowacki "Balladyna" - 1) Prawowity wadca, krl Popiel, musia ucieka ze stolicy, ale zabra ze sob koron, symbol legalnoci wadzy. Pokonawszy uzurpatora, Kirkor ogasza, e ten, kto pojawi si w Gnienie z ow koron, powinien zasi na tronie. Otworzy to drog do panowania Balladynie. 2) Niejako parodi i karykatur wadcy jest Grabiec, ktry zjawia si na zamku Kirkora w koronie rodu Popielw. Co dziwne, zgromadzeni tam panowie oddaj mu hod. Gdy jednak przyjdzie noc, Grabiec zginie z rki dnej wadzy Balladyny i Fon Kostryna. 3) Po dokonaniu wielu zbrodni Balladyna zasiada wreszcie na tronie w Gnienie. Jak chce zwyczaj, musi zacz swoje panowanie od sprawowania sdw. Staj przed ni kolejno oskaryciele, ktrzy zanosz przed majestat skargi na jej wasne zbrodnie. Za kadym razem Balladyna osdza je zgodnie ze starodawnymi prawami. Kiedy po raz ostatni mwi: Winna mierci, zabija j piorun. Paradoksalnie staa si ofiar tego, e chciaa panowa mdrze i sprawiedliwie. Patrz te: kat. A. Dumas "Krlowa Margot" Dumas odmalowuje obraz Francji za rzdw ostatnich Walezjuszy. Faktyczn wadczyni Francjijestjednak Katarzyna Medycejska, ktra wymaga od synw-krlw

absolutnego posuszest wx (np. to jej zdanie zadecydowao o rzezi w noc w. Bartomieja). A: Dumas "Trzej muszkieterowie" - Ludwik XIII jest nieudolnym wadc, ktry nie potrafi kierowa pastwem. Realna wadza naley do doskonaego polityka i administratora kardynaa Richelieu. A. Dumas "W dwadziecia lat pniej"- 1) Karol I, wadca Anglii, opisany zosta jako krlmczennik (do koca peen godnoci, honorowy i sprawiedliwy), ktrego parlament niesusznie skaza na mier (patrz: sd/proces). 2) Po mierci Ludwika XIII, w czasie regencji Anny Austriaczki, faktycznym wadc Francji jest kardyna Mazarini - intrygant, skpiec i oszust. Przez Francuzw traktowany jest jako mierna kopia Wielkiego Kardynala Richelieu. B: Prus "Z legend dawnego Egiptu" - 1) Stary Ramzes jest wadc despotycznym i okrutnym, ale okazuje si, e tylko on moe rzdzi Egiptem, poniewa dobro pastwa stawia ponad dobro osobiste. Nie zawaha si przyj lekarstwa, ktre mogo go albo uleczy albo umierci, bo Egipt musi mie silnego wadc, siln rk trzymajqcego sterpastwa. 2) Mody Horus okaza si znacznie lepszy od dziadka jako czowiek. Dekrety, ktre przygotowa, miay humanitarny charakter. Jednak jako przyszy wadca skompromitowa si. Umierajc, najpierw odrzuca te dekrety, ktre dotyczyy spraw caego pastwa. Jako ostatni, z martwej ju rki Horusa, wysun si na podog dekret o uwolnieniu Bereniki, najbardziej prywatny. B. Prus "Faraon" - 1) Stary Ramzes sprawowa swoje rzdy w cisym porozumieniu z kapanami, bdc cakowicie u~ieniony od ich wiedzy. 2) Mody Ramzes chce w swoich rzdach oprze si na egipskim ludzie. Lekceway wiedz kapanw i ponosi klsk. Jego miejsce zajmuje kapan Herhor, zapocztkowujc now dynasti. Do klski Ramzesa pizyczynio si rwnie to, e wybra bdn teori pastwa, twierdzc, i jest ono kup piasku, ktr faraon przesypuje wedug swojej woli.

H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" - Jan Kazimierz jest wadc, ktry stawia na pierwszym miejscu dobro Rzeczypospolitej. Kiedy Skrzetuski przynosi wie o sytuacji w oblonym Zbarau, krl odrzuca rady niechtnych Winiowieckiemu magnatw i wyrusza na odsiecz. H. Sienkiewicz "Potop" - Jan Kazimierz uchodzi przed wojskami szwedzkimi z kraju, bo zostaje zdradzony przez magnatw. Kiedy docieraj do niego wieci, e w Polsce rodzi si opozycja przeciw Szwedom, nie zwaajc na niebezpieczestwo, postanawia wraca. H. Sienkiewicz "Pan Wolodyjowski" - Krl Micha Korybut Winiowiecki jest wadc marionetkowym. Daje sob kierowa przedstawicielom monych rodw, ktrzy prowadz kampani przeciw Sobieskiemu. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Neron jako wadca jest tyranem. Otacza si tumem pochlebcw, ktrzy boj si powiedzie mu prawd o jego obkanych pomysach. Po to, by mg opiewa poar Troi, zostaje podpalony Rzym i gin tysice ludzi. Patrz: bazen. A. Nowaczyski "Wielki Fryderyk" - Krl Prus, Fryderyk Wielki, jest wadc despotycznym i bezwzgldnym. Czowiek jako jednostka, jego uczucia, pragnienia nie maj dla Fryderyka adnego znaczenia. Nawet najbliszych przyjaci i rodzin traktuje wyjtkowo surowo. Ale wszystko, co robi, robi dla dobra Prus. Za jego panowania stay si one potg nie tylko militarn, ale take gospodarcz. Tym usprawiedliwia Nowaczyski nawet najbardziej nieetyczne dziaania krla (np. zasypywanie Polski faszywymi monetami, przekupowanie polskich posw). S.I. Witkiewicz "Szewcy" Wadza wpywa na czowieka demoralizujco, ale jednoczenie nuco. Po pierwszym okresie zachwytu moliwociami, jakie daje, przychodzi nuda i nuda coraz wiksza. T. Mann "Mario i czarodziej" Cipolla za spraw hipnozy zdoby nad ludmi nieograniczon wadz, ktr wykorzystuje, by ich ponia. R. Graves "Ja, Klaudiusz" -

Kolejni wadcy z dynastii julijsko-klaudyjskiej okazuj si tyranami, ktrzy rzdz nie dla dobra Rzymu i jego obywateli, ale dla zaspokajania swoich najbardziej niezwykych pragnie. Wyjtkowo drastycznie i niemal karykaturalnie opisuje Grave Kaligul, okrutnego szaleca przyrwnujcego siebie do bogw. R. Graves "Klaudiusz i Messalina" - Wedug wasnej relacji, Klaudiusz jest idealnym wadc, ktry co prawda nie przywrci ustroju republikaskiego, jak obieca, ale za to uczyni wiele dobrego dla Rzymu ijego mieszkacw. Spod tego piknego obrazu wyania si jednak prawdziwy obraz rzdw Klaudiusza, ktry odda prawie ca wadz w rce wyzwolecw, usankcjonowa korupcj i pozwoli wpywa na wane pastwowe decyzje swojej onie Messalinie. G. Orwell "Rok 1984" Bezosobowa wadza Partii rozciga si na wszystkie sfery ludzkiego ycia. Obywatele s pod nieustann kontrol, ledzeni przez teleekrany. Partia decyduje o tym, co jest aktualnie prawd i co zawsze prawd byo. Cz. Miosz "Ktry skrzywdzie..:' patrz: artysta sowa. M. Druon "Krlowie przeklci" 1) Tytuowi krlowie przeklci to ostatni wadcy francuskiej dynastii Kapetyn gw. Druon ukazuje ich losy jako naznaczone przeklestwem Wielkiego Mistrza Templariuszy, Jakuba de Molay'a.2) Filip Pikny jest mdrym i roztropnym wadc, cho popenia powany bd, rozpoczynajc walk z zakonem templariuszy i doprowadzajc do spalenia Wielkiego Mistrza Jakuba de Molay. 3) Ludwik Ktliwy jako wadca jest zbyt impulsywny i kieruje si emocjami. 4) Filip Dugi przypomina sposobem rzdzenia swojego ojca. Niestety, zasiada na tronie zbyt krtko. 5) Edward II Angielski, ulegajcy wpywom kolejnych faworytw, nie troszczy si zbytnio o losy pastwa, czym przygotowuje swoj nieuchronn klsk. 6) Wadz nad caym chrzecijaskim wiatem sprawuje papie (tutaj Jan ~), od

196

ktrego zale nie tylko losy Kocioa (dziki niemu bogaci si i ronie w potg), ale i sytuacja na dworach europejskich. Z. Ilerbert "Powrt prokonsula" patrz: powrt. W. Szymborska "Rado pisania" Poeta ma nieograniczon wadz nad stworzonym przez siebie wiatem. Od niego zaley nie tylko to, co si w nim wydarzy, aie rwnie to, czy w ogle bdzie trwa. * "Jake zgubne jest wmawianie krlom, e tylko Boga maj si ba, kiedy dziaaj na szkod ludw". (P.Th. Holbach) * "Za wszelkie gupstwa krlw pac ich narody". (Horacy) * "Ta wadza naprawd jest silna, ktrej posuszni ludzie s weseli". (Tytus Liwiusz) * "Im kto jest potniejszy, tym bardziej umiarkowanie powinien korzysta z wadzy". (Tytus Liwiusz) * "Ci, ktrzy tron zawdziczaj szczciu, dochodz do bez wielkiego trudu, ale z wielkim tylko trudem mog si na nim utrzyma". (N. Machiavelli) * "Z wadz nie mona tlirtowa. Trzeba j polubi". (A. Malraux) * "Wadcy o wiele wicej staraj si, aby zdoby dla siebie nowe obszary godziwymi lub niegodziwymi rodkami, ni eby dobrze rzdzi tym, co ju zdobyli". (Th. More) * "Niegodziwi pochlebcy, najbardziej zowrogi dar, jakim wadcw karze niebios wyrok srogi". (J. Racine) * "Wadcy s miertelni, pastwo jest wieczne". (Tacyt) * "Nie ma rozkoszniejszego oszoomienia nad to, ktre daje nieograniczona wadza". (A. N. Tostoj) * "Ludzie rzdzcy chc dokona rzeczy niemoliwej: naprawi zo zymi czynami". (L. N. Tostoj)

Wojna Wojna - Zorganizowana walka zbrojna midzy pastwami, narodami, klasami lub grupami spoecznymi wywoana dla osignicia okrelonych celw politycznych, ekonomicznych lub ideologicznych albo zmierzajca do obrony wasnych interesw. W przenoni - spr, ktnia, konflikt. Literatura nader czsto odwouje si do motywu wojny, zarwno w dosownym, jak i metaforycznym ujciu. Biblia (ST) - 1) Wojna Dawida z Absalomem - patrz: konflikt pokole. 2) Podczas wojny z Filistynami modziutki Dawid walczy z olbrzymem Goliatem i z pomoc Boga i wasnej zrcznoci pokonuje go, co mu utoruje drog do tronu. 3) W wojnie z Filistynami wielk odwag i si odznaczy si Samson. Niestety, jego ukochana Dalila, bdc w zmowie z najedcami, zdradzia go i doprowadzia do klski. 4) Krl babi loski Nabuchodonozor wielokrotnie prowadzi wojny z Izraelitami, oblegajc midzy innymi Jerozolim. Jedna zjego wypraw koczy si zn iszczeniem miasta i wziciem do niewoli jego mieszkacw. 5) Krl Seleucydw Antioch IV Epifanes chce narzuci Izraelitom kultur greck. Buntuj si przeciw temu bracia Machabeusze i wywouj powstanie. Walka Machabeuszy stanie si symbolem obrony odrbnoci religijnej i kulturowej narodu wybranego i wielokrotnie bdzie powracaa w literaturze ydowskiej i nie tylko. Mitologia - 1) Na skutek uprowadzenia Heleny przez Aleksandra i odmowy oddania jej mowi dochodzi do wojny Achajw (Grekw) z Trojanami. Bior w niej udzia wszyscy najwaniejsi ksita achajscy. Po obu stronach walcz te bogowie. Po dziesiciu latach oblenia i zmiennych kolejach wojny Troja ostatecznie zostaje zdobyta i doszcztnie zniszczona, a jej mieszkacy zabici albo wzici w niewol. 2) Gdy Eteokles nie chce odda bratu tronu w okrelonym przez umow midzy nimi terminie, zagniewany Polinejkes opuszcza Teby. Na wygnaniu gromadzi wok siebie przyjaci i wraz z nimi uderza na rodzinne miasto, rozpoczynajc bratobjcz wojn. Jej kresem bdzie mier

obu braci, ktrzy zgin, zabijajc si wzajemnie w pojedynku. 3) Kiedy Zeus pozbawi swego ojca tronu, zbuntowali si przeciwko niemu inni tytani. Rozpocza si trwajca przez dziesi lat wojna o wadz nad wiatem, zwana tytanomachi. Zwyciyli w niej bogowie olimpijscy, ale nie byo to zwycistwo ostateczne. Wkrtce roz gorzaa nowa wojna. Tym razem bunt podnieli synowie Ziemi giganci. Niewiele brakowao, by w gigantomachii Zeus ponis klsk. Na szczcie Atena sprowadzia Heraklesa, ktry jako jedyny, zgodnie z przepowiedni, mg pokona gigantw. Tym razem zwycistwo Olimpijczykw byo ostateczne. Homer "Iliada" - patrz: mitologia - wojna trojaska. Homer "Odyseja" - Podczas pobytu na dworze krla Alkinoosa Odyseusz opowiada o swoich przygodach i wysuchuje pieni Demodoka, ktra przedstawia kres wojny trojaskiej, podstp Odyseu sza z drewnianym koniem i upadek Troi. Tukidydes z Aten "Wojna peloponeska" Tukidydes opisuje tylko te wydarzenia wojny ze Spart, w ktrych sam uczestniczy albo ktrych by obserwatorem. Wojna peloponeska w jego ujciu staje si jakby wojn modelow, na jej przykadzie chcia ukaza prawidowoci i prawa historii. Por. Z. Herbert "Dlaczego klasycy". Juliusz Cezar "Pamitniki o wojnie z Gallami" - Opisowi dziaa wojen nych w Galii w latach 58-56 p.n.e. Cezar prbuje nada obiektywny charakter, prowadzc narracj w trzeciej osobie. Jednak bardzo wyidealizowany obraz rzymskich legionw i ich wodza, przy jednoczesnym wysuwaniu pod adresem Gallw licznych zarzutw, sprawiaj, e pamitniki, nie faszujc faktw, daj jednak bardzo subiektywny obraz przebiegu wojny. Juliusz Cezar "Pamitniki o wojnie domowej" - Opowie o walkach Cezara z Pompejuszem zostaa tak skonstruowana, by autora przedstawi jako obroc wolnoci, ktry dziaa legalnie, natomiast jego przeciwnika jako tego, ktry dla interesw maej grupki tudzi gotw by podepta

staroytne prawa republikaskiego Rzymu. Tytus Liwiusz "Ab urbe condita" (Od ~oenia miasta) - W zachowanych fragmentach dziea Liwiusza mona odnale opisy licznych wojen, midzy innymi trzeciej wojny samnickiej czy drugiej wojny punickiej. Celem, jaki postawi sobie historyk, byo rozbudzenie uczu patriotycznych i umiowania dawnych rzymskich cnt. Jzef Flawiusz "Wojna ydowska" - Dzieo zawiera szczegowy opis przebiegu powstania ydw przeciw Rzymowi (66-70 r.n.e.) ktre zakoczyo si ich klsk i zdobyciem Jerozolimy przez legiony rzymskie. Autor by uczestnikiem walk i w ostatniej fazie powstaniajego postpowanie byo do niejasne, tote jego relacja ma bardzo subiektywny charakter. Tacyt "Historiae" (Dzieje)",Annales" (Roczniki) W zachowanych szcztkowo dzieach Tacyta mona odnale opisy wojen, jakie Rzym i jego cesarze prowadzili pomidzy mierci Oktawiana Augusta a rokiem 70 n.e. Autor stawia sobie wyranie cel moralizator ski (...uwaam za gfwne zadanie "Rocznikw", aby cnt nie pomijay milczeniem, a za przewrotne sowa i czyny budziy groz przed potomnociq i niesaw). Swetoniusz "De vita caesarum" (ywoty cezarw) - Biografie cezarw od Juliusza Cezara po Domicjana, oprcz opowieci i plotek o yciu osobistym i ekscesach erotycznych bohaterw, zawieraj te obszerne fragmenty powicone ich dziaalnoci publicznej, take wojnom, ktre prowadzili. Opisy tych wojen, jak zreszt wszystko w tekcie Swetoniusza, podporzdkowane s ogl nej koncepcji poszczeglnych postaci. Jak s dobrzy i li cesarze, tak i wojny przez nich prowadzone s dobre lub ze. w. Augustyn "De civitate Dei" (O pastwie boym) - Dzieje wiata to nieustanne zmagania civitas Dei (pastwa boego stworze, ktre id z Bogiem) i civitas terrena (pastwa ziemskiego - stworze, ktre Mu s przeciwne). Kresem tej wojny bdzie ostateczny kres czasu, ktry zostanie wchonity przez wieczno i ostateczny podzia

197

na zbawionych i potpionych. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Po rozstaniu z Izold Tristan bierze w Bretanii udzia w wojnie pomidzy diukiem Hoelem i jego lennikiem hrabi Ryjolem. Przyczynia si do zwycistwa Hoela i w nagrod otrzymuje rk Izoldy o Biaych Doniach. Pie o Rolandzie" - Ariergarda wojsk Karola Wielkiego powracajcych z wojny w Hiszpanii zostaje podstpnie zaatakowana przez Saracenw. W potyczce w wwozie Rosewal gin najznamienitsi rycerze Frankw, wrd nich hrabia Roland. Anonim zw. Gallem "Kronika polska" - Opisujc dzieje Bolesawa Krzywoustego i jego przodkw, Anonim przedstawia wiele wojen i bitew, ktre stoczyli wadcy polscy. Szczeglnie wiele miejsca zajmuj opowieci o czynach wojennych dwch Bolesaww Chrobrego (nazywa go autor Wielkim) i Krzywoustego. Su one ukazaniu cnt rycerskich bohaterw i wykreowaniu ich na rycerzy idealnych. Tworz rwnie obraz wadcw troszczcych si o swoich poddanych (ochrona ziemi i dobytku chopw we wsiach, przez ktre przechodz wojska). Wincenty Kadlubek "Kronika polska" - Opowiadajc dzieje Polski od czasw legendarnych po rok 1202, mistrz Wincenty przedstawia te histori licznych wojen, jakie w tym czasie Polacy toczyli. Jak caa "Kronika", tak i te fragmenty maj przede wszystkim cel dydaktyczny i stanowi zbir budujcych exemplw. Pawel Wodkowic "Traktat o wadzy papiea i cesarza w stosunku do pogan" Wodkowic dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe i w tym kontekcie rozpatruje konflikt polsko-krzyacki. Przeciwstawia si te wojnom, ktrych celem jest nawracanie pogan si. J. Dugosz "Roczniki czyli Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego" - W obejmujcych dzieje Polski od czasw bajecznych po rok 1480 "Rocznikach" wiele miejsca zajmuj opowieci o wojnach prowadzonych przez sawne Krlestwo Polskie. Szczeglne

jednak znaczenie maj dla Dugosza dwie wojny: 1) wojna polsko-krzyacka, ktrej punktem kulminacyjnym jest bitwa pod Grunwaldem. Nadaje jej autor charakter narodowy Polacy i Litwini walcz z Niemcami; 2) wojna polskoturecka i klska pod Warn s dla autora swoistym egzemplum. Wojska polsko-wgierskie zostaj pokonane w bitwie pod Warn, poniewa mody krl miast w noc przed starciem modli si i prosi Boga o zwycistwo, spdzi j w towarzystwie piknego giermka. mier Wadysawa IV jest dla Dugosza wyda rzeniem co prawda tragicznym, ale dowodzi przede wszystkim sprawiedliwoci boej. T. More "Utopia" - Na wyspie Utopii, ktra jest pastwem idealnym, nie ma wojen. Ludzie yj w pokoju i tolerancji. Istnieje jednak armia przygotowana do obrony przed wrogami zewntrznymi. Erazm z Rotterdamu "Pochwaa gtupoty" - Przyczyn wszystkich wojen jest gupota ludzi, ktrzy nie s w stanie przewidzie konsekwencji swojego postpowania ani dostrzec niebezpieczestwa dla ycia, jakie niesie ze sob wojna. A. Frycz Modrzewski "Commentariorum de Republica emendanda..." (O poprawie Rzeczypospolitej) - Autor dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Sprawiedliwe s wojny obronne, niesprawiedliwe - najedcze. Ale i jedne, i drugie nios ze sob zo, zniszczenie i demoralizacj, a ich koszty ponosz niewinni biedacy, ktrzy te najczciej padaj ofiar dziaa wojennych. J. Kochanowski "Odprawa posw greckich" - Posowie greccy gro Troi wojn, jeli Helena nie zostanie zwrcona mowi. Gdy Trojanie odmawiaj wydania ony Menelaosa, na wybrzeu ich pastwa lduj wojska greckie. W ostatnich sowach dramatu Antenor nawouje, by zacz radzi o obronie, cho lepiej byoby wczeniej radzi o wojnie. M. Sp-Szarzyski "O wojnie naszej, ktr~ wiedziemy z szatanem, wiatem i ciaem" Bojowanie byt nasz podniebny, czowiek jest skazany na prowadzenie nieustannej wojny

ze zem uosabianym przez Szatana, wiat i ciao, ktrzy chc przywie czowieka do zguby i wiecznego potpienia. Tylko Bg i jego wsparcie mog czowiekowi zapewni zwycistwo w tej wojnie. T. Tasso "Jerozolima wyzwolona" Tasso opowiada w swoim eposie dzieje wojny pobonej, pierwszej wyprawy krzyowej, w ktrej rycerze musz walczy nie tylko z poganami, ale rwnie z wasnymi zymi skonnociami. W. Szekspir "Hamlet" - Przez Dani przemaszerowuj wojska Fortynbrasa ~,ir drodze na wojn z Polsk. W. Szekspir "Makbet" - 1) W wojnie przeciwko zbuntowanemu wasalowi Dunkana Makbet wsawi si jako dziely n rycerz i obroca krla. To wanie wracajc z tej wojny spotka czarownice, ktrych przepowiednia zapocztkuje cig krwawych wydarze prowadzcych do klski bohatera. 2) Wojna, ktr wypowiedz Makbetowi synowie zabitego krla, doprowadzi do ostatecznej klski i mierci bohatera. W. Szekspir "Romeo i Julia" Wojna wielkich rodw w Weronie Kapulettich i Montekich - staje si przyczyn tragedii dwojga modych zakochanych - Romea i Julii. W. Szekspir "Henryk V" - Po latach hulanek mody krl okazuje si doskonaym wadc, czego dowodzi midzy innymi wojna z Francj (tzw. wojna stuletnia), w ktrej Henryk V zabysn talentami strategicznymi. Doprowadzi te do zawarcia pokoju przypiecztowanego maestwem z crk krla Francji. W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej..:' Bardzo realistycznie i szczegowo przedstawia Potocki przygotowania i przebieg bitwy pod Chocimiem w roku 1621. Mowa, jak wygasza hetman Chodkiewicz do swoich onierzy, jest pochwa walecznoci polskich rycerzy i jednoczenie skierowanajest do wspczesnych autorowi jako swoisty wyrzut, e zatracili cnoty przodkw. Potocki stosuje wyrany podzia: my - waleczni obrocy wiary i ojczyzny, oni zbieranina przypadkowych ludzi,

ktrzy nie potrafi walczy i myl jedynie o szybkim powrocie do domu. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - Pasek w czci powiconej swoim przygodom onierskim opisuje wszystkie wojny, w jakich bra udzia (wojna ze Szwecj, z Moskw). Przedstawia siebie zawsze jako ,wyjtkowo walecznego. W opisach bitew na plan pierwszy, niezalenie od intencji autora, wysuwaj si sceny zdobywania upw. P. Corneille "Cyd" - Udzia w wojnie z Maurami, odniesione w niej zwycistwo i wzicie do niewoli dwch krlw czyni Roderyka (Cyda) rwnym Infan tce, co komplikuje jej sytuacj uczuciow. Take w wypadku Chimeny wojna wprowadza komplikacje - musi teraz szuka pomsty na obrocy Kastylii. Wolter "Kandyd" - Wojna Bugarw i Abarw, po ktrej obie strony piewaj Te Deum, by uczci swoje zwycistwo i ktra pozostawia stosy trupw i tysice kalek, pokazuje absurdalno wszelkich wojen. Jest te jednym z wielu elemen tw krytyki optymistycznej filozofii Leibniza. I. Krasicki "Monachomachia" Filozoficzna dysputa przedstawicieli dwch zakonw przeksztaca si w regularn bitw, cho or jest do nietypowy: sanday, ksiki, naczynia... I. Krasicki "Myszeida" -Krasicki opowiada histori wojny myszy i szczurw z kotami, faworytami ksicia Popiela. Po przejciowych niepowodzeniach mysiego wojska wojna koczy si mierci ksicia poartego przez myszy i klsk kotw. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" wiadomie nieudolne prowadzenie przez Konrada wojny z Litw osabia Zakon i sprawia, e przestaje on zagraa ojczynie Wallenroda. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" Wojna Polakw z Rosjanami jest walk si dobra i za. Po stronie wojsk polskich stoi Bg, wojska rosyjskie walcz, by zadowoli cara jak szatan zloliwego. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" - 1) Jacek Soplica po opuszczeniu rodzinnych stron walczy w wojskach napoleo skich i wraz z nimi bierze udzia w licznych kampaniach. Samego Napoleona ukazuje Mickiewiczjako boga wojny. 2) W koncercie Jankiela

198

pojawia si wspomnienie insurekcji kociuszkowskiej i wojny polsko-rosyjskiej. J. Sowacki "Balladyna" - By zasi na tronie w Gnieznie, Balladyna toczy wojn ze swoim mem, Kirkorem. Odnosi w niej zwycistwo, ale nie dane jej bdzie dugie panowanie. L.N. Totstoj "Wojna i pokj" Cay nard rosyjski, od arystokracji po chopw, dzielnie znosi niedogodnoci spowodowane wojn z Napoleonem. Bohaterstwo rosyjskich onierzy, mimo chwilowych niepowodze, przynosi jednak ostatecznie zwycistwo, cho okupione wieloma ofiarami (ginie midzy innymi najmodszy syn Rostowych). E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Pojawia si wspomnienie wojen napoleoskich, w ktrych brali udzia przodkowie Korczyskich i Bohatyrowiczw. B. Prus "Lalka" - 1) Ignacy Rzecki bierze udzia w wojnie na Wgrzech, a po jej zakoczeniu tua si po Europie, zanim powrci do Warszawy. 2) Stanisaw Wokulski bogaci si na wojnie w Bugarii. Zdobyty majtek pozwoli mu zbliy si do panny ckiej. H. Sienkiewicz "Krzyacy" Wojna polsko-krzyacka ukazuje waleczno Polakw i Litwinw. Jej punkt kulmina cyjny - bitwa pod Grunwaldem jest obrazem przykadnego ukarania niemieckiej pychy. H. Sienkiewicz "Ogniem i mieczem" - Wojna polskokozacka przynosi straszliwe zniszczenie, po ktrym Zaporoe ju nie wrci do dawnej wietnoci. Jest take sprawdzianem charakteru bohaterw, ich patriotyzmu i umiejtnoci odsunicia na drugi plan spraw prywatnych (Skrzetuski, Zagoba, Woodyjowski). Suy rwnie idealizacji ksicia Jeremiego Winiowieckiego. H. Sienkiewicz "Potop" - Wojna polsko-szwedzka jest sprawdzianem patriotyzmu i zdolnoci do powicenia. Ujawnia niezwyke talenty pana Zagoby. Daje te Kmicicowi okazj do od kupienia wszystkich grzechw i rehabilitacji. Suy rwnie Sienkiewiczowi do ukazania, e nawet z najgorszych opresji nard, jeli si zjednoczy i podejmie walk, zdoa wyj obronn rk.

H. Sienkiewicz "Pan Woodyjowski" - Wojna polskoturecka ukazuje dzielno i waleczno prostych onierzy wywodzcych si z drobnej szlachty i tchr zostwo, brak wiary w zwycistwo, prywat magnaterii (Potocki, Lanckoroski). M. Konopnicka "A jak poszed krl na wojn..:' - Wojna jest jeszcze jednym dowodem na panujc w wiecie nierwno spoeczn. Na wojnie najdzielniej bijq krle, ale najgciej gin chlopy. Powrt krla wita bicie wszystkich dzwonw, a jak chlopu d1 kopali, Zaszumialy drzewa w dali. S. eromski "Popioty" - Wojny napoleoskie odziera eromski ze wzniosej legendy, ukazujc ich okruciestwo i niszczycielsk si. O olnierzu tuaczu" g~ eromski " ~: Matus Pulut, bohater wojen napoleos~h, cho wsawi si bohaterskimi czynami, ponosi tragiczne konsekwen je swojego chopskiego pochodzenia. S. eromski Przedwionie" - 1) " I wojna wiatowa jest dla Cezarego Baryki okresem zachynicia si swo~d,,Qjciec poszed do wojska, matka, zajta\ staraniami o utrzymanie domu i zapewnienie dobrych warunkw ycia synowi, nie ma czasu zajmowa si nim. 2) Wojna polsko-bolszewicka ukazuje niebezpieczestwo, jakie zagraa wanie odzyskanej niepodlegoci. Potwierdza te swoist bezideowo modego Baryki, ktry bierze w niej udzia dlatego, e tak postpili jego koledzy. E.M. Remarque "Na Zachodzie bez zmian" patrz: pokolenie stracone. T. Mann "Czarodziejska gra" - 1) Dopiero wybuch wojny skoni Hansa Castorpa do opuszczenia Davos i stanie si cudownym lekarstwem, ktre go uleczy. 2) I wojna wiatowa w ujciu Manna jest kresem pewnego wiata, pewnej formacji kulturowej. Ludzko po dowiadczeniach tej wojny musi ju by inna. J. Haek "Przygody dobrego wojaka Szwejka" - Skoczony oferma Szwejk na wasne danie trafia do c.k. armii i jest uczestnikiem I wojny wiatowej. Jego przygody pokazuj zarwno absurd wojny, jak i rokad monarchii austro-

wgierskiej z jej wojskiem na czele. M. Dbrowska "Noce i dnie" Wybuch I wojny wiatowej, cho budzi nadzieje Polakw na odzyskanie niepodlegoci, jest kresem przedstawionego w powieci wiata. Obraz poncego Kalica i uciekajcej z miasta ludnoci, wrd ktrej znajduje si pani Barbara, zapowiada nadejcie czasw nie znanego dotd okruciestwa. J. Lecho "Mochnacki" - W koncercie Mochnackiego powraca wspomnienie walk narodowawyzwoleczych, midzy innymi wojen napoleoskich (Saragossa). J. Czechowicz "al" - Zblia si czerwony udj, wojna ktra przyniesie wiatu zagad. W tej wojnie nie bdzie zwycizcw i przegranych winnych i niewinnych (bd strzelaf do siebie i marf wielokrotnie). W. Broniewski "Bagnet na bro" W obliczu zbliajcej si wojny powinny zej na bok wszelkie spory polityczne. Wszyscy, nie wyczajc poetw, musz stan do walki, kiedy przyjdq podpali dom, ten, w ktrym mieszkasz - Polsk. W. Broniewski "otnierz polski"-Powracajcy z niemieckiej niewoli onierz przypomina sobie bitwy w ktrych bra udzia w czasie kampanii wrzeniowej. A. Sonimski "Alarm" - Wojna to przede wszystkim bomby spadajce na Warszaw i powtarzajce si komunikaty obrony przeciwlotniczej. K.I. Gaczyski "Pie o onierzach z Westerplatte"Obrocy Westerplatte wypeniaj odwieczny boy plan. Kreuje ich Gaczyski na witych, ktrzy czwrkami do nieba szli i gdy nadejdzie odpowiedni czas spfynct do walczcej Warszawy. L. Staff "Pierwsza przechadzka" patrz: powrt. K.K. Baczyski "Historia" Historia wiata to historia nieustannych wojen, wobec ktrych czowiek jako jednostka jest zupenie bezradny. K.K. Baczyski "Ten czas" Wojna postawia pokolenie Baczyskiego w przymusowej sytuacji onierzy i bohaterw. K.K. Baczyski "Modlitwa II" Wojna przenosi ludzi w sfer za, bo zabijanie, nawet w

susznej sprawie,jest zem. K.K. Baczyski "Pokolenie" z 1941 (Do palcw przymarzy struny... ) - Wojna przyniosa upadek wartoci moralnych i skazaa na obcowanie z okruciestwem i mierci. Patrz: pokolenie stracone. K.K. Baczyski "Pokolenie" z 1943 (Wiatr drzewa spienia. Ziemia dojrzaa...) - Wojna skazaa pokolenie Baczyskiego na przedwczesn dojrzao, poznanie mierci. Patrz: pokolenie stracone. Cz. Miosz "wiat" (Poema naiwne)" - Miosz kreuje wiat, ktry rzdzi si trzema cnotami ewangelicznymi; wiat, w ktrym ojciec czuwa nad wszystkim i daje poczucie bezpieczestwa; wiat bez wojny. Ale ten brak wojny sprawia, e jest ona jakby wyraniej obecna w nieobecnoci. J. Andrzejewski "Popit i diament" - Wojna si koczy, lecz pozostawia trwae lady w ludzkiej psychice. Szczeglnie wyranie wida to w przypadku najmodszego pokolenia, ktre jest "zaraone mierci" chopcy auj, e omina ich walka i prbuj niebezpiecznie na serio "bawi si w wojn". Patrz: pokolenie stracone. E.M. Remarque "Cienie w raju" - Akcja powieci rozgrywa si w Stanach Zjednoczonych, gdy te nie przystpiy jeszcze do wojny. Podczas gdy w Europie gin miliony ludzi, a Niemcy dopuszczaj si coraz to nowych bestialskich czynw, Nowy Jork ttni yciem, bawi stpieniu do wojny. Wszystko to obserwuje Robert Ross, uciekinier z Niemiec, jeden z tytuowych cieni w raju. T. Rewicz "Ocalony" - Wojna zniszczya ludzk psychik i wiat dawnych wartoci, zarwno etycznych, jak i estetycznych. Patrz: pokolenie stracone. T. Rewicz "Kartoteka" - 1) Dowiadczenie wojny sprawio, e Bohater przyjmuje wobec wiata cakowicie biern postaw. 2) Nawet ci, ktrzy wojn przeyli, nie potrafi o niej mwi. Bohater opowiada zmaremu przed wojn przyjacielowi jej przebieg w kilku sloganowych zdaniach. 3) Wojna sprawia, e zarwno ycie Bohatera, jak i wiat, stay si rozsypan i ponownie uoon w

199

przypadkowy sposb kartotek. G. Orwell "Rok 1984" - Trzy mocarstwa, pomidzy ktre podzielony jest wiat Orwella, pozostaj w stanie nieustannej wojny i cigle zmieniajcych si sojuszy - coraz to dwa inne cz si przeciw trzeciemu. Pociga to za sob konieczno zmiany historii. W sojuszu z obecnym partnerem i konflikcie z obecnym wrogiem pozostawao si od zawsze. J. Iwaszkiewicz "Sawa i chwaa" - 1) I wojna wiatowa zmienia geografi polityczn wiata. Wraz z rewolucj bolszewick pozbawia bohaterw ich majtkw na Ukrainie. 2) II wojna wiatowa zmiota z powierzchni ziemi wiat ziemiaskich dworw. Bohaterowie powieci po wojnie musz odnale si w zupenie nowej rzeczywistoci. T. Konwicki "Rojsty" - Wojna demoralizuje i "zaraa mierci". Konwicki ukazuje odmitologizowany i zdeheroizowany obraz walk partyzanckich na Litwie, nie unikajc naturalistycznych opisw "lenej" rzeczywistoci. T. Konwicki "Sennik wspczesny" We wspomnieniach bohatera - narratora nieustannie powraca wojna i partyzantka. Bez rozkazu i wbrew intenc,jom dowdztwa dokona udanego zamachu na niemiecki pocig, za co zostaje ~gradowany. Jako zwyky onierz musi si zrehabilitowa i wykona wyrok na rzekomym donosicielu. Nie bdc przekonany o jego winie, strzela tak, by nie trafi. M. Wakowicz "Szkice spod Monte Cassino" - Jako uczestnik bitwy pod Monte Cassino, Wakowicz daje plastyczny i szczegowy opis zdobywania wzgrza, akcentujc nie tylko bohaterstwo polskich onierzy, ale rwnie ich umiejmoci wojskowe. J. Jones "Std do wiecznoci" Historia grupki onierzy z garnizonu na Pearl Harbor, ktrzy s wiadkami ataku ja poskiego, przeksztaca si w oskarenie wojny i skostniaych stosunkw panujcych w amerykaskiej armii. J. Clavell "Krl szczurw" Japoski obz dlajecw wojennych okazuje si spoecznoci rzdzc si wasnymi prawami,

alejednoczenie w absurdalny sposb powtarzajc stosunki panujce w amerykaskiej armii. K. Vonnegut "Rzenia numer pi" - We wspomnieniach bohatera powracaj obrazy ostatniego etapu wojny i nalotw dywanowych na Drezno. Vonnegut ukazuje cae absurdalne okruciestwo wojny, komentujc tragiczne wydarzenia lakonicznym i ironicznym tekstem: Zdarza si. J. Heller "Paragraf 22" - Historia Yossariana i jego wojennych przygd ukazuje groteskowo i jednoczenie groz wojny. J. Przymanowski "Czterej pancerni i pies" - Przymanowski ukazuje wojn jako cig niezwykych przygd, ktre przeywaj jego bohaterowie. Polak Janek, Slzak Gustlik, Gruzin Grigorij i ich dowdca Olgierd, potomek zesacw polskich, razem z psem Szarikiem - dzielna zaoga czogu "Rudy" 102 - walcz u boku niezwycionej armii radzieckiej, "wyzwalajc" ziemie polskie spod okupacji niemieckiej. Caa groza wojny i okruciestwo w powieci Przymanowskiego ulegy zatarciu przez przyjcie konwencji "czogu i karabinu". Wyrany jest te cel propagandowy ukazanie polsko-radzieckiego "braterstwa broni". Patrz te: onierz. H. Wouk "Wichry wojny", "Wojna i pami" - 1) Pisarz ukazuje wojenne koleje losu amerykaskiej rodziny Hen rych i ydowskiej rodziny Jastroww oraz ludzi z nimi zwizanych. Wojna widziana jest nie tylko jako wydarzenie historyczne, ale take jako fakt z ycia osobistego bohaterw, cakowicie niszczcych ich wasny, prywatny wiat. 2) Z historycznego punktu widzenia powie jest czysto subiektywnym opisem wojny. Dla Wouka faktem, ktry zadecydowa o wygranej aliantw, by udzia Amerykanw (rzdzonych przez najgenialniejszego z prezydentw) w wojnie. M. Ondaatje "Angielski pacjent" - II wojna wiatowa bya dla mieszkacw willi San Girolamo kocem starego i dobrego wiata. Hanie odebraa ojca i narzeczonego, z Caravaggia uczynia kalek, a "ososia" zmusia do wyjazdu z

ukochanych Indii. Jedynym, ktry nie dostrzeg jej okruciestwa, by Almasy, jednak to wanie jego k~:zt~waa ona ycie. * "Nigdy nie byo dobrej wojny i zego pokoju". (B. Franklin) * "Wojna-to ycie, ktre nie moe istnie bez mierci". (E. Zola) * "Wojna nigdy nie koczy si dla tych, co walczyli". (C. Malaparte) * "Jzyk ma ogromne znaczenie nie tylko dla pisarzy, ale dla caych narodw i pa stw. Wojny s w pewnym wzgldzie bdami skadni". (C. Malaparte) * "Wojna nie zjada trupw, poyka tylko ywych onierzy". (C. Malaparte) * "Wojna to jest zabijanie cigle tego samego czowieka, a si okae, e tym czowiekiem jestem ja sam". (E. O'Neill) * Si vis pacem, para bellum (chcesz pokoju, gotuj si do wojny). (sentencja acifiska) * "Silent leges inter atma" (w czasie wojny milcz prawa) (Cyceron) * Inter arma silent Musae (w czasie wojny milcz Muzy) (sentencja acifiska) * "Wojna jest to wydarzenie, w czasie ktrego zabijaj si ludzie zupenie si nie znajcy i to ku chwale i poytkowi ludzi, ktrzy si znaj, ale si nie zabijaj". (P. Valery) * "Nigdy w dziedzinie ludzkich kontliktw tak wielu nie zawdziczao tak wiele tak nielicznym". (W. Charchill o II wojnie wiatowej) * "Wojna nie koczy si, ona odpoczywa". (U. Kozio)

Zazdro/zawi Zazdro to uczucie przykroci i alu spowodowane czyim powodzeniem czy sukcesem. Jednoczenie moe by to take niepokj co do wiernoci osoby

ukochanej i denie do wycznoci w tej sprawie. Silna zazdro poczona z niechci, a nawet nienawici do kogo, komu si powiodo, to zawi. Biblia (ST) - 1) Kain, zazdrosny o to, e Bg wejrza askawie na ofiar Abla, a odrzuci jego ofiar, zabija brata. Konsekwencj tego bdzie wygnanie go do ziemi na wschd od Edenu (por. powie Steinbecka pt. "Na wschd od Edenu"). 2) Sara, pocztkowo askawa dla naonicy Abrahama, Hagar, staje si zazdrosna, gdy na wiat przychodzi Izmael. Jej m otacza odtd wielk trosk i opiek nielubne dziecko i jego matk. Na prob Sary oddali ich jednak. 3) Bracia Jzefa - patrz: rodzina. 4) Absalom - patrz: konflikt pokole. Biblia (NT) Przypowie o synu mar notrawnym - patrz: syn. Mitologia - 1) Hera - patrz: ona. 2) Medea-patrz: ona, rodzina. 3) Hefajstos-chorobliwie zazdrosny o Afrodyt, przyapa j na miosnych igraszkach z Aresem. Narzuci na nich niewidzialn sie, ktra sptaa kochankw, a potem zaprosi wszystkich bogw, by obejrzeli jego wiaroomn on. O dziwo, zazdro Hefajstosa poruszya bogw mniej ni pikno jego ony. Homer "Iliada" - Achilles, zagniewany i zazdrosny o zabran mu przez Agamemnona brank, Byzejd, baga (za porednictwem matki) Zeusa, by ten przechyli szal zwycistwa na stron Trojan. Sam rezygnuje z udziau w walkach. ~pie o Rolandzie" - patrz: zdrada. Legendy arturiaskie patrz: zdrada. J; Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" Baronowie, zazdroszczc Tristanowi jego wyjtkowej pozycji na dworze, opowiedzieli krlowi Markowi o romansie wasala z krlewsk maon~a; by skompromitowa rycerza. Na wie o tym Tstan odjecha z zamku icrlewskiego. J. Kochanowski "Pie XII, Ks. II" -Nawizujc do staroytnej maksymy: ,;Zazdro jest cieniem chway", Kochanowski mwi, i ludzie cnotliwi roz budzaj w innych zawi. Dodaje jednak, i zawi i zwizane z ni nieprzyjemnoci zostan cnotliwym wynagrodzone przez Boga.

200

W. Szekspir "Otello" - patrz: zdrada. W. Szekspir "Hamlet" Klaudiusz, zazdroszczc bratu sawy, wadzy, a take ony, postanawia wzi histo w swoje rce. Zabija Hamleta ojca, eni si z Gertrud i koronuje na krla Danii. P. Corneille "Cyd" Diego, ojciec Roderyka, otrzymuje zaszczytny urzd wychowawcy syna krlewskiego. Gomes, ojciec Chimeny, zazdrosny o zaszczyty, jakie przypady przyjacielowi, w kmi z nim uderza go w twarz. Zapocztkuje to splot wydarze w dramacie. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Werter zazdrosny jest nie tylko o Alberta, ma Lotty, ale o kad osob, z ktr ona przestaje. Chciaby bowiem, aby ukochana powicaa mu cay swj czas i uwag. G. Byron "Giaur" - Hassan zazdrosny o Leil, chcc zemci si na niej i jej kochanku, skazuje j na mier. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Zazdro Gustawa, jak i jego mio do Maryli, s tak wielkie, e zakrada si on pod okna jej weselnej komnaty. Zrozpaczony i chory z zazdroci, mdleje, gdy gocie wznosz toast za mod par. Patrz: samobjstwo. A. Fredro "luby panieskie" Gustaw stara si za pomoc podstpu wzbudzi zazdro w Anieli i Klarze, by zamay one swe luby. Swojej wybrance opowiada o wyimaginowanej damie serca, z ktr czy go tajemny zwizek. Klara wysucha natomiast histoi o rzekomej mioci Albina do Anieli. Gustawowi udao si wzbudzi zazdro modych dam (do tej pory przekonanych o staoci swoich adoratorw), co w konsekwencji doprowadzio do lubu dwch par. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" - 1) Heathcliff, zazdrosny o Katarzyn i jej uczucia do Edgara Lintona, czujc si wzgatdzony przez ukochan, opuszcza Wichrowe Wzgrza. 2) Izabela Linton, zazdrosna o Heathcliffa i jego uczucie do Katarzyny, wymawia jej, e celowo zwodzi swego adoratora. Sama pragnie zaj jej miejsce przy jego boku. 3) Katarzyna na wie o ucieczce Heathcliffa z Izabel, optana szaem zazdroci, zorzeczy ukochanemu, zarzucajc mu niestao. W

przypywie rozpaczy podejmie godwk, ktra przyczyni si do jej mierci. 4) Hareton Earnshow, zakochany w modej Katarzynie, zazdroci jej i Lintonowi obycia, dobrych manier, a take wyksztacenia. Sam wychowany jak chopskie dziecko niepimienny, okazywa jej bdzie wycznie swoj niech. 5) Hindley Earnshow patrz: syn. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" - 1) Kardyna Richelieu, wszechwadny minister Ludwika XIII, zakochany w onie krla, jest zazdrosny o ksicia Buckinghama, ktrego kocha krlowa. Zazdro kardynaa spowoduje, i bdzie on prbowa skompromitowa Ann Austriaczk. Do swobodny w interpretowaniu historii Dumas widzi w niej przyczyny wojny z Angli w 1628 roku, a take zabjstwa Buckinghama. 2) Zazdro Ludwika XIII o on nie wynika bynajmniej z mioci do niej, ale z poczucia uraonej dumy. Czujc si niekochany przez Ann zarwno jako m (posdzaj o romans z Buckinghamem), a take jako krl (prowadzi ona tajn korespondencj z bratem, krlem Hiszpanii), sprzymierza si z kardynaem Richelieu. L.N. Tolstoj "Anna Karenina" 1) Konstanty Lewin, odepchnity przez Kitty, zazdroci Wroskiemu (swemu rywalowi) obycia, koneksji, wyksztacenia, a take znajomoci mody. Jako czowiek honorowy nie konkuruje jednak z nim; opuszcza Petersburg i udaje si na wie. 2) Kitty Szczerbacka przez wiele lat bdzie zazdrosna o pani Karenin, ktra odebraajej Wroskiego. Kiedy ju bdzie on Lewina, a jej m przypadkowo zetknie si z t kobiet (jak j nazywaa), na dodatek zachwyci si jej urod, zrobi mu prawdziw scen zazdroci. Uczucie zazdroci zniknie jednak, gdy dowie si ona o nieszczliwym yciu Anny, a potem - o jej samobjstwie. 3) Anna Karenina-patrz: samobjstwo. 4) Aleksy Karenin, na pozr czowiek oschy i bez uczu, jest do szalestwa zazdrosny o swoj on. Zakochany w niej, nie moe zaakceptowa myli o

romansie Anny z Wroskim. Mio do ony nakazuje mu dajej jeszczejedn szans, a potem (kiedyjest umierajca) przyj na nowo do siebie. Kiedy jednak zostaje ostatecznie ode pchnity, jego zazdro zamienia si w nienawi, ktra sprawi, e odbierze Annie prawa rodzicielskie. G. Flaubert "Pani Bovary" Emma Bovary, oziba w stosunku do ma, jest chorobliwie zazdrosna o swoich kochankw: Rudolfa, a potem Leona. Chce zna kad ich myl i kady ich krok, mie wyczno na ich uczucia. Skada im niezapowiedziane wizyty, domaga si dowodw mioci, co zreszt odstrcza od niej kochankw. B. Prus "Lalka" - 1) Stanisaw Wokulski jest zazdrosny o wszystkich, ktrzy maj styczno z Izabel. Zazdroci im przede wszystkim pozycji spoecznej (urodzenia) i obycia w towarzystwie. Sam czuje si przy nich jak parweniusz. Najwiksz zazdro wzbudzaj w nim jednak mczyni, ktrymi otacza si panna cka: Ochocki, Starski, baron Dalski czy nawet skrzypek Molina. 2) Pani Wsowska, jedna z najwspanialszych postaci kobiecych w literaturze polskiej, jest osob niezwykle zaborcz i da dla siebie wycznoci, gdy chodzi o mczyzn, ktrzyj interesuj. Jej zazdro o Wokulskiego ustpi jednak miejsca bezinteresownej yczliwoci, ktra nakae jej pomc mu zdoby Izabel. H. Sienkiewicz "Potop" - 1) Ksi Bogusaw Radziwi zazdroci Kmicicowi wzgldw Oleki, dlatego te bdzie si stara zdyskwalifikowa rywala, opowiadajc, e dopuci si on zdrady. Sowa te dotr nie tylko do uszu panny Billewiczwny, ale i do caej szlachty polskiej. 2) Pukownik Kuklinowski, rywal Kmicica w walce o miano najlepszego onierza w Koronie i na Litwie, zazdroci mu jego sawy, tote kiedy pojma go pod Jasn Gr, postanowi na zawsze przesdzi o wyniku rywalizacji. H. Sienkiewicz "Quo vadis" - 1) Neron zazdroci kademu, kto wznis si ponad przecitno czy te przewyszy go intelektualnie. Talent poetycki,

powodzenie u kobiet czy szacunek ludzi mog sta si przyczyn tragedii, a nawet mierci tych, ktrzy omielili si by kim lepszym od cezara. 2) Augusta Poppea, zazdrosna maonka Nerona, dba o to, by nikt nie zaj jej miejsca przy boku cezara. Jej zazdro powodowana jest nie tyle mioci do ma, co obaw przed utrat swej pozycji. 3) Euice, niewolnica Petroniusza, zakochanajest w swoim panu do szalestwa, a take zazdrosna o kad kobiet w jego yciu. Sw nieszczliw mio przeywa dramatycznie, niekiedy mdlejc z zazdroci. Jej uczucie zostanie jednak wynagrodzone, a ona sama stanie si jedyn kochank Petroniusza. T. Mann "Tonio Krger" - Tonio - ni to artysta, ni to filister zazdroci Ingebordze Holm i Jankowi Hansenowi ich prostoty, pikna, a take harmonii wewntrznej. On sam, czujc wewntrzne rozdarcie midzy sztuk a tym, co pikne i jasne, bdzie zawsze pragn takiej jasnoci widzenia ycia, jaka im zostaa dana. T. Mann "mier w Wenecji" Gustaw Aschenbach jest zazdrosny o kadego, kto zbliy si do Tadzia. Przyrwnujc samego siebie do Apollina, a chopca do modzieca Hiakintosa, da wycznoci. Uwaa, i tylko on zna prawdziw natur Tadzia i moe obdarzy go gbok mioci. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Maciej Boryna, zazdrosny o Jagn, chcc zemci si na niej i na Antku, podpala stg, w ktrym oboje mieli schadzk. Bdzie to moment przeomowy w jego maestwie z Jagn; odtd straci ona swe uprzywilejowane miejsce w domu Borynw. 2) Antek patrz: konflikt pokole, syn. 3) Hanka zazdroci Jagnie jej urody i powodzenia, ale przede wszystkim mioci Antka. Ich romans stanie si dla niej punktem zwrotnym w yciu. Od tej pory przestanie by tylko pokorn on. J. Lecho "Zazdro"-Mio dwojga kochankw przedstawiona zostaa jako uczucie niszczce, ktremu towarzyszy wieczna nieufno. Zazdro o ukochanego czy ukochan pojmowana jest za jako przepa niezgbiona,

201

ktra sprawi, e nigdy ci nie wezm na wieczno dla siebie, Ty nigdy mn nie bdziesz, a ja nigdy tob. B. Lemian "Zazdro moja bezsilnie po ou si miota..: ' Sytuacja liryczna przedstawiona w wierszu to klasyczna scena zazdroci, gdy kochanek (Poniam dum ciaa i uczu przepychy) zarzuca kochance zdrad. Kochanka pocztkowo ucieka od zazdronika, by si wypaka, jednak potem, eby zaagodzi sprzeczk, wciga go na nowo w miosn gr. Z. Nakowska "Granica" Justyna Bogutwna zazdroci Zenonowi domu, rodziny, a przede wszystkim tego, e uoy sobie ycie u boku innej kobiety. Zazdro ta z czasem przerodzi si w zawi i pragnienie zemsty, ktra kosztowa bdzie Ziembiewicza karier i ycie (ktrego dnia Justyna wtargnie do biura kochanka i obleje go kwasem). M. Ch oromaski "Zazdro i medycyna" - Akcja utworu zbudowana jest wok historii trjkta miosnego. Zazdrosny m, Widmar, podejrzewa sw pikn on, Rebek, o romans z doktorem Tamtenem. Waniejsze od samych wydarze s jednak motywacje psychologiczne bohatera, dlatego te powie uznano za doskonae studium zazdroci prowadzcej do szalestwa i nierozwizywalnego konfliktu maeskiego. M. Dabrowska "Noce i dnie" - 1) Barbara Niechcicowa, skazana na ycie na wsi, zazdroci Michasi i Funi Hol szaskiej, e mog mieszka w Kalicu i czynnie uczestniczy w yciu miasta. Nie zdaje sobie jednak sprawy, e jej ycie jest pod pewnymi wzgldami bardziej wartociowe. 2) Kiedy w domu Niechcicw zjawia si Teresa Kocieowa, Barbara podejrzewa ma o mio do swej siostry. Dotd zimna i oscha, teraz staje si zazdrosna i wyrzuca Bogumiowi nadmierne zainteresowanie Tereni. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" Bolesaw zazdroci Stasiowi pogody ducha, ktra zjednuje mu ludzi, a przede wszystkim jego wasn crk. Kolejnym powodem do zazdroci bdzie romans Stasia z Malin, uczucie pene pasji, na jakie nigdy nie byo sta Bolesawa.

J. Andrzejewski " Bramy raju" 1) Aleksy Melissen, wychowany przez Ludwika z Vendome, czuje si zdradzony i opuszczony przez swojego opiekuna, gdy ten zaczyna spotyka si z Jakubem. Zazdro o Jakuba, pocztkowo o podou czysto platonicznym, zyska take inny wymiar, kiedy Aleksy zakocha si w tym piknym modziecu. 2) Robert zazdroci Jakubowi uczucia, jakim obdarza go Maud. Wie doskonale, e nigdy nie zdobdzie jej serca (jak ona nie zdobdzie mioci ukochanego mczyzny), a mimo to wyrusza z krucjat. 3) Blanka zazdrosna jest o kad kobiet, ktra zblia si do Jakuba. Nie zdaje sobiejednak sprawy, ejej ukochany nie przykada wagi do mioci. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Karol Trusk zazdroci Adamowi mioci ojca. Uczucie to osiga apogeum, gdy Cyrus Trusk w swoje urodziny z radoci przyjmie prezent Adama (szczeniak), a na podarowany przez Karola drogi scyzoryk ledwie spojrzy. Przyczyni si to do bjki midzy brami, a Karola pchnie do zamiaru zabicia brata. 2) Kaleb zazdroci swemu bratu mioci i szacunku ojca. Zazdro z czasem przemienia si w zawi, a on sam mci si na Aronie, opowiadajc mu prawd o matce i aranujc spotkanie z ni (Katarzyna nie umara, ale ucieka od ma, by sta si wacicielk domu publicznego). A. Kowalska "Pestka" - 1) Teresa wpada w sza zazdroci, gdy dowiaduje si, e kochank jej ma jest Agata. Dziewczyna posiada to wszystko, czego ona nie ma: urod, zdrowie oraz mio Borysa. 2) Agata jest zazdrosna o dom i rodzin Borysa. To z rodzin spdza on wikszo czasu, to dla niej jego mio do Agaty musi niejednokrotnie zej na plan dalszy. Przede wszystkim zazdroci im wsplnych popoudni i niedziel, ktre dla niej s pustym czasem. M. Kundera "Nieznona lekko bytu" - Teresa jest zazdrosna o kad kobiet w yciu Tomasza. Wie doskonale, e zdradzaj nie tylko zjedn, a za swoj najwiksz rywalk uznaje Sabin, kobiet wyzwolon, artystk, cakowite jej przeciwiestwo.

J. Archer "Kane i Abel" - Abel Rosnowski zazdroci Williamowi Kane'owi urodzenia, pozycji spoecznej i majtku, ktry odziedziczy po ojcu. On sam bdzie musia budowa swoje ycie w Ameryce od pocztku. Zazdro, jak i nienawi do Kane'abd impulsem do zrobienia wielkiej kariery. * "Ci, ktrzy nie czuj zazdroci, nie czuj nic". (L. Aragon) * "Zawi odczuwamy tylko w stosunku do kogo, kogo uwaamy za rwnego sobie i wywyszonego jedynie przez czysty traf, jaki naszym zdaniem - zakadajc, e bdziemy mie wicej szczcia ni mielimy dotychczas - kiedy moe si przytrafi i nam samym". (W. Faulkner) * "Gdzie wchodzi szczcie, tam zawi rozpoczyna oblenie i walczy z nim; a gdzie odchodzi, zostawia bole i al". (Leonardo da Vinci) * "Kobieta nie znosi zazdrosnego mczyzny, ktrego nie kocha, ale wcieka si, gdy mczyzna, ktrego kocha, nie jest zazdrosny". (N. de Lenclos) * "Jeli si mio pozbawi zazdroci, wtoczy si j w ramy nowego konwenansu". (M. Choromaski) * "Zazdro to najczciej sobie wiadczone odszkodowanie za bezsilno wobec cudzego sukcesu". (W. Loranc)

Zbrodnia/zbrodniarz Zbrodnia/zbrodniarz - Czyn zasugujcy pod wzgldem moralnym na najwysze potpienie; powane przestpstwo naruszajce normy spoeczno-etyczne. W literaturze okrelenie jakiego czynu mianem zbrodni zaley zwykle od krgu kulturowego, w ktrym yje autor i czasu powstania tekstu. Postacie zbrodniarzy ujmowane s na wiele rnych sposobw poddaje si je wnikliwej analizie psychologicznej, potpia bd usprawiedliwia. Biblia (ST) - 1) Pierwsz zbrodni popeniaj Aiiam i Ewa, amic boy zakaz spoywania owocw z drzewa wiadomoci dobra i za. Karjest

wypdzenie z Edenu i pene trudw i cierpie ycie na ziemi. 2) Kain dopuszcza si zbrodni, zabijajc swojego brata Abla. Bg karze go za to wygnaniem, a eby nikt go nie zabi, naznacza pitnem. 3) Zbrodnie i grzechy ludzkoci staj si przyczyn potopu, ktrym Bg postanawia wygubi swoje nieudane dzieo. 4) Mojesz popenia zbrodni, zabijajc nadzorc ydowskich robotnikw. Musi ucieka przed kar, ale okae si to szczliwe dla narodu wybranego. Podczas wdrwki Mojesz spotka Boga w krzaku gorejcym i zostanie powoany do przewodzenia Izraelowi. 5) Ksiga Kapaska jasno precyzuje, co dla ydw jest zbrodni. Zalicza si do niej take cudzostwo i sodomi, ktre winny by karane mierci. Biblia (NT) - 1) Herod dopuszcza si zbrodni, rozkazujc wymordowa wszystkie dzieci do drugiego roku ycia, by wrd nich zgin przyszy krl ydowski. 2) Herod popefiia zbrodni, gdy na yczenie Salome, ktr nakonia do tego matka, kae zabi Jana Chrzciciela. 3) Wraz z Jezusem przebywa w wizieniu zbrodniarz Barabasz. Gdy Piat, chcc ratowa niewinnego, pyta tum, ktrego z winiw ma wypuci na wito Paschy, syszy odpowied, e Barabasza. 4) Jezus zostaje ukrzyowany wraz z dwoma otrami. Jeden z nich bluni, drugi auje za swoje zbrodnie. Mitologia - 1) Kronos dochodzi do wadzy poprzez zbrodni - kastruje swojego ojca. 2) Tantal, ktry chcia sprawdzi, czy bogowie s wszechwiedzcy, zabi swojego syna i poda go jako pieczyste na uczcie w obecnoci olimpijczykw. Za t zbrodni spotkaa go surowa kara; patrz: cierpienie. 3) Danaidy na rozkaz swojego ojca zabijaj w noc polubn swoich mw. T zbrodni bogowie karz w ten sposb, e nieszczsne crki Danaosa musz w Hadesie sitami napenia wod beczk bez dna. 4) Herakles w szale zesanym przez Her zabija swoje dzieci. Musi odpokutowa za t zbrodni, wykonujc sawne prace. 5) Medea, chcc zemci si na zdradzajcym j Jazonie, zabija swoich dwch synw. 6) Klitajmestra i jej kochanek Ajgistos zabijaj Agamemnona, ktry powrci wanie z wojny

202

trojaskiej. 7) Orestes, podegany przez Elektr do zemsty za mier ojca, zabija Klitajmestr i Ajgistosa. Za to, e popeni zbrodni matkobjstwa, zostaje ukarany sta obecnoci Erynii, ktre go drcz. 8) Edyp niewiadomie popenia zbrodni ojcobjstwa i kazirodztwa. Chcc si za to ukara, wykuwa sobie oczy i opuszcza Teby, w ktrych by krlem. Homer "Odyseja" - Po powrocie na Itak Odyseusz zabija wszystkich zalotnikw Penelopy. Za to, e popeni zbrodni, amic wite prawo gocin noci, musi odpokutowa. Zeus przebacza mu ostatecznie po wstawiennictwie Ateny. "Pie o Rolandzie" - Ganelon dopuszcza si zbrodni zdrady. Po rozstrzygniciu o jego winie przez sd boy zostaje skazany na mier wraz z trzydziestoma krewnymi, ktrzy rczyli za jego niewinno. Dante Alighieri "Boska Komedia" - W Piekle cierpi wyszukane mczar nie liczni zbrodniarze, ktrzy dopucili si rnych czynw: uprawiajcy symoni papiee, zabjcy, zdrajcy. Najwiksz zbrodni jest zdrada dobroczycy - na samym dnie Pieka ponosz kar Kasjusz i Brutus, zdrajcy Juliusa Cezara i Judasz, zdrajca Jezusa, uwizieni w trzech paszczach Lucyfera (upadego anioa, ktry zdradzi samego Boga). G. Boccaccio "Dekameron" Zazdro, zdrada, ch ratowania honoru staj si przyczyn wielu zbrodni. Na przykad bracia dziewczyny zabijaj jej kochanka, by ukry przed wiatem hab, jak sprowadzi na ich dom. N. Machiavelli "Ksi" Zbrodnia jest jednym ze sposobw zdobywania wadzy. Jest usprawiedliwiona, jeli wadca rzdzi pniej mdrze i sprawiedliwie, dbajc o dobro swoich poddanych. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Klaudiusz jest zbrodniarzem, poniewa zabi swojego brata, by obj po nim wadz w Danii. 2) Wedug Hamleta jego matka, Gertruda, dopucia si zbrodni zdrady, bo nie do, e polubia zabjc ma, to jeszcze poszla do lubu w tych samych pantoflach, w ktrych sza za pogrzebem, pieczyste ze stypy

kazata poda jako zimne misa podczas uczty weselnej, zbyt szybko zapomniaa o starym Hamlecie. W. Szekspir "Makbet" -1) Makbet, by zdoby koron, zabija krla Dunkana. Ta pierwsza zbrodnia pociga za sob konieczno nastpnych, bo, jak mwi sam Makbet, zty plon bezprawia nowym si tylko bezprawiem poprawia. Po kadej kolejnej zbrodni Makbet czuje si pewniejszy i coraz bardziej bezkarny. Zabicie Dunkana i Banka wzbudzajeszcze wyrzuty sumienia. Potem zo powszednieje. 2) Lady Makbet jest od p~rwiedzialna za zbrodnie mia to ona naldonia go do nich. Pocztkowo jest silniejsza psychicznie od Makbeta nie ma wyrzutw sumienia i niejednokrotnie ratuje go przed ujawnieniem prawdy, Ale z czasem z kad kolejn zbrodni, lady Makbet sabnie, wreszcie wyrzuty sumienia doprowadzaj j do obdu i mierci. ~. Szekspir "Ryszard III" - Krl Ryszard III dochodzi do wadzy, popeniajc zbrodnie. Zbr odnia jest take gwnym naczdziem jej sprawowania. Odsuwaj si od krla-zbrodniarza wszyscy i w kocu ginie on samotnie, pokonany w bitwie. W. Szekspir "Otello" - 1) Trawiony zazdroci Otello popenia zbrodni, zabijajc Desdemon. Jest to jednak zbrodnia mimowolna - Otello jest ofiar intryg Jagona. 2) Jagon jest prawdziwym sprawc mierci Desdemony. To on ponosi odpowiedzialno za zbrodni Otella. Jego intrygi doprowadziy do tragedii. , J.W. Geothe "Faust" Magorzata popenia zbrodni dzieciobjstwa. Porednio jest za ni odpowiedzialny Faust, ale kar poniesie nieszczsna dziewczyna. G.G. Byron "Giaur" - Tytuowy bohater to przykad oksymoronu byronowskiego szlachetny zbrodniarz, skrzywdzony krzywdziciel. By pomci mier ukochanej Leili, morduje Hassana w bestialski sposb. M. Shelley "Frankenstein" patrz: sobowtr, zo. A. Mickiewicz "Lilije" Zbrodnia to niesychana, pani zabita pana. Niewierna ona, bojc si gniewu ma i surowych kar, ktre

ogosi krl, zabija maonka, ktry powrci z wojny. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Jacek Sopolica popenia zbrodni, zabijajc stolnika Horeszk. Odkupi j jednak, suc ojczynie i zasaniajc wasn piersi Hrabiego ostatniego z Horeszkw, chocia po kctdzieli. J. Sowacki "Kordian" - Jak wynika z ich rozmowy, car i jego brat, Wielki Ksi Konstanty, nie rni si niczym od pospolitych zbrodniarzy. Car zabi wasnego ojca, by zasi na tronie, Konstanty ma na sumieniu okrutn mier rnodej Angielki. J. Sowacki "Balladyna" Balladyna jest bezwzgldn zbrodniark, ktra nie odczuwa wyrzutw sumienia. Zabia Alin, wypdzia w burzow noc matk z zamku, przyczynia si do mierci krla Popiela, Grabca, Kirkora i Fon Kostryna, dc do upragnionej wadzy. H. Balzac "Ojciec Goriot" - Vautrin jest zbiegym z galer zbrodniarzem. Ale w wiecie pozorw, zakamania i "praw dungli" jedynie onjest uczciwym czowiekiem, poniewa stosuje jasne i proste zasady yciowe. Ma take pewien kodeks honorowy, ktremu pozostaje wierny. Staje si te mentorem Rastignaca i, mimo oporw modzieca, prbuje mu uwiadomi reguy rzdzce yciem w Paryu. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Milady jest napitnowan ladacznic. Opieka kardynaa Richelieu zapewnia jej bezkarno. Dopuszcza si zbrodni, zabijajc ukochan d' Artagnana - Konstancj. A. Dumas "W dwadziecia lat pniej" - Dumas traktuje skazanie na mier i cicie Karola I jako zbrodni krlobjstwa. Zwykli ludzie (w tym przypadku stronniczy parlament) nie maj prawa podnie rki na pomazaca boego. Patrz: sd/proces. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Raskolnikow popenia zbrodni, zabijajc star lichwiark i jej siostr. Ma to by prba. Raskolnikow chce sprawdzi, czy naley do wyszej kategorii ludzi - tych, ktrzy odrzucaj wszelkie istniejce prawa i tworz now

moralno. Okazuje si jednak, e jest zbyt saby. Po zabiciu kobiet pogra si w stan bliski obdowi. Dostojewski przeprowadza wnikliw analiz psychologiczn czowieka, ktry popenia zbrodni jakby wbrew swojej naturze. O. Wilde "Portret Doriana Graya" -Dorian, uwiadomiwszy sobie, e portret nosi lady wszystkichjego niegodziwoci, on sam za pozostaje nieskazitelnie pikny i mody, dopuszcza si wielu zbrodni. Staje si przyczyn samobjczej mierci Sybili Vane, zabija Bazylego i brata Sybili. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Neron jest w ujciu Sienkiewicza zbrodniarzem, ktry ma na sumieniu mier wasnej matki i ony. Zbrodnicze instynkty cezara znajduj ujcie podczas przeladowa chrzecijan, ktrzy gin w okrutnych mczarniach rozszarpywani przez dzikie zwierzta na arenie cyrku albo ponc jako ywe pochodnie w cesarskich ogrodach. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Na balu u Szatana pojawiaj si duchy najwikszych zbrodniarzy w historii ludzkoci. Magorzata jako krlowa wieczoru musi wszystkich uprzejmie wita, penic honory gospodyni. Nikt nie moe poczu si ani specjalnie wyrniony ani te niedbceniony. Magorzata jednak wyrnia spord goci jedn zbrodniark - Fried, ktra udusia chusteczk wasne dziecko (jako jedyna odczuwa wyrzuty sumienia). Po balu, kiedy Woland ma speni jedno yczenie krlowej Margot, prosi, by Frieda zostaa uwolniona od kary. Z. Nakowska "Medaliony" Najwiksz zbrodni hitlerowcw byo to, e ludzie, ktrzy przeyli koszmar wojny, okupacji, obozw koncentracyjnych, stracili wraliwo moraln, zobojtnieli na zo. T. Rewicz "Nowa szkoa Blozoficzna" - 1) Kwestia zbrodni nie jest kwesti natury etycznej, lecz wie si z odlegoci zbrodniarza od oiiary. Lotnicy bombardujcy cywiln ludno w czasie wojny stanowili swoist arystokracj w wojsku. Niewielu ludzi jest w stanie dokona zbrodni "z

203

bliska", ale kady mczyzna na rozkaz bdzie strzela na odlego do kobiet, starcw i dZieci. 2) Wspczenie nawet najwiksi zbrodniarze stracili swoj wielko i demoniczno. Rudolf Hess pisze w swoich wspomnieniach o tym, e by zwykym czowiekiem, kochajcym rodzin i kwiaty. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryja ziemi" - Umierajcy padre Torquemada uwiadamia sobie, e by zbrodniarzem, poniewa chcia budowa krlestwo boe na ziemi na cierpieniu i krzywdzie tysicy ludzi. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - Zbrodniark jest Katarzyna Trusk, ktra ju jako dziecko podpalia dom swoich rodzicw, przyczyniajc si do ich mierci, a jako dorosa kobieta targna si na ycie swego ma i zamordowaa Faye (wacicielk domu publicznego), aby zaj jej miejsce. M. Druon "Krlowie przeklci" Autor cyklu powieciowego widzi redniowieczn histori Francji jako cig zbrodni dokonywanych w imi zdobycia wadzy. I tak np. dny pienidzy Filip Pikny wytoczy sfingowany proces templariuszom, by skaza na mier kilkadziesit tysicy rycerzy i przywaszczy sobie ich mienie, za Mahaut Burgundzka otrua Ludwika X, a potem jego syna, by zapewni koron swemu ziciowi. Zbrodnie te prowadzjednak do wyganicia rodu Kapetyngw i nastania dynastii Walezjuszy. K. Moczarski "Rozmowy z katem" Z rozmw Moczarskiego ze zbrodniarzem hitlerowskim Jurgenem Stroopem wyania si obraz czowieka, ktry nie zdaje sobie sprawy z ogromu swoich zbrodni i nie uwaa siebie za zbrodniarza, poniewa wykonywa tyl ko rozkazy. Patrz te: kat, wina i odpowiedzialno. T. Keneally "Lista Schindlera" Amon G~th, komendant obozu w Poszowie, to bezwzgldny zbrodniarz, ktry za najmniejsz przewin karze winiw mierci (np. obserwuje ich z balkonu swojej willi i strzela do tych, ktrzy zrobili krtk przerw w pracy). Widzimy go jednak take jako czowieka gboko nieszczliwego, walczcego z uczuciem do swej

ydowskiej sucej, Helen. * "Wskrzesza si stare melodie, stare wodewile, stare kostiumy. Mona take wskrzesi stare zbrodnie". (A. Christie) * "Brak wyobrani predestynuje do zbrodni". (A. Christie) * "Jeden za zbrodni zawis na szubienicy, drugiemu zawieszono zaszczytn odznak". (Decimus Junius Juvenalis) * "adna zbrodnia nie moe mie uzasadnienia". (Tytus Livius) * "Nie ma rzeczy tak niewinnej, ktrej ludzie nie mogliby przemieni w zbrodni". (Molier) * "Tam, gdzie prosty bd liczy si za zbrodni, tam zbrodnie s jedynie bdami". (M. Montaigne) * ".lakie zbrodnie zawsze poprzedzaj wielkie zbrodnie". (J. Racine) * "Serca zbrodni skalane zbrodni si nie boj". (J. Sowacki) * "Narody naley sdzi nie wedug zbrodni popenionych przez ich niegodnych synw, ale miar gwatownoci, z jak na te zbrodnie reaguj". (R. L. Coelho) * "Zbrodnia doskonaa: zabi sowami, nie ruszajc ciaa". (E. Grabosz) * "Nie ma zbrodni, ktrej by czowiek nie popeni, aby siebie ocali. Ocaliwszy siebie, czowiek popenia zbrodnie dla coraz bahszych powodw, potem popenia je z obowizku, potem z przyzwyczajenia, w kocu za - dla przyjemnoci". (T. Borowski)

Zdrada Zdrada-Pojcie zdrady rozumianejest w literaturze wielorako. Najpopularniejszy jest motyw zdrady maeskiej lub zdrady kochanki (kochanka). Czsto jednak pojawiaj si bohaterowie, ktrzy zdradzili ojczyzn, wadz czy ide albo przechodzc na stron wroga, albo diametralnie zmieniajc swe pogldy. W takim kontekcie zdrad naley rozu mie jako sprzeniewierzenie si

pewnym wartociom. Biblia (ST) - 1) Sara, ona Abrahama, pozwala mu dopuci si zdrady, by spodzi potomka z ich niewolnic, Hagar. Ze zwizku tego narodzi si pierwszy syn Abrahama, Izamel, ktrego ojciec oddali od siebie. 2) Nard wybrany zdradza Jahwe, swego wyzwoliciela, gdy wdruje przez pustyni do Ziemi Obiecanej. Na prob Izraelitw (uczy nam Boga, ktry by szed przed nami) Aaron kaza przetopi ich kosztownoci w posg zotego cielca. Mojesz niszczy jednak posg i kae opowiedzie si za Jahwe. Biblia (NT) - 1) Judasz, jeden z Apostow, wydaje Chrystusa Sanhedrynowi, w zamian za to otrzymujc trzydzieci srebrnikw. Zdrada Judasza wysza na jaw podczas Ostatniej Wieczerzy. 2) Piotr, nastpca Chrystusa, wypiera si Go trzykrotnie w noc pojmania. Jezus wybaczy mu jednak t zdrad i uczyni go gow Kocioa Chrystusowego. Mitologia- i) Wikszo bogw synna bya ze swych zdrad maeskich, a midzy niewiernymi maonkami prym wid Zeus. Mitologiczni herosi byli dziemi pochodzcymi ze zwizkw bogw ze miertelniczkami, nimfami lub boginkami. 2) Do najsynniejszych mitologicznych niewiernych mczyzn nale: Jazon (zdradzi sw on Mede z ksiniczk Kreuz), Odys (romansowa z nimf Kalipso, czarodziejk Kirke i krlewn Nuzyk) oraz Tezeusz (zdradzi swoj wybawicielk, Ariadn, odjedajc bez poegnania z Krety). 3) Polinejkes, syn Edypa i brat Eteoklesa, zdradza rodzinne Teby wyruszajc ze synn wypraw siedmiu przeciw Tebom, by odzyska odebrany mu bezprawnie tron. "Pie o Rolandzie" - Ganelon, te Rolanda wysany na pertraktacje z Hawylem, krlem Saragossy, podejrzewa zicia o podstp. Zazdroszczc mu szacunku i powaania na dworze Karola Wielkiego, dopuszcza si zdrady. Jej konsekwencj jest klska pod Roncesvalles i mier Rolanda. Legendy arturiaskie - 1) Ginewra, ona krla Artura, i Lancelot, jego ukochany rycerz, zakochuj si w sobie. Ich romans odkry Mordred i

opowiedzia o nim krlowi. Lancelot na zawsze opuci zamek Camelot, a wkrtce potem rozpadnie si Okrgy St. 2) Mordred, od pocztku zazdrosny o wadz Artura, jak i o jego on, dopuszcza si zdrady. Kiedy krl jedzie na wojn z cesarzem Lucjuszem, przywaszcza sobie krlestwo i krlow. Bdzie to przyczyn wojny midzy Arturem i Mor dredem, jego siostrzecem. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - Izolda Zotowosa, ona krla Marka, zdradza go z Tristanem, siostrzecem krla i jego ukochanym rycerzem. Ona zamaa przysig maesk, natomiast on okaza si nielojalny wobec swego seniora. Po mierci kochankw krl Marek wybaczy im zdrad i kaza ich pochowa w dwch grobach obok siebie. W. Szekspir "Sen nocy letniej" Zdrada Tytanii, ony Oberona, krla elfw, staa si przyczyn wszystkich wydarze w komedii. Oszukany maonek mci si na wiaroomnej onie, poddajc j dziaaniu eliksiru miosnego. Patrz: sen, szalestwo. W. Szekspir "Otello" - Jago, zakochany w Desdemonie i zazdrosny o zaszczyty, jakie spotykaj Otella, knuje mistern intryg, w ktrej Desdemona bdzie wiaroomn on, a Otello ~. zdradzanym mem. Intryga ta doprowadzi do synnej sceny zazdroci, gdy to Maur zamorduje sw on. W, Szekspir "Makbet" - Makbet, wierny i lojalny rycerz krla Duncana, zmienia si pod wpywem przepowiedni czamwnic. Z prawego tana Kawdoru staje si zdrajc i morderc swego wadcy. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Klaudiusz -patrz: zazdro. 2) Gertruda dopuszcza si zdrady pamici ma, wychodzc za m za jego brata zaledwie w dwa miesice po tym, jak owdowiaa. Z tekstu sztuki mona take wywnioskowa, i znaa ona prawdziw histori mierci swego ma. Tak wic zdradzia nie tylko ma, ale i krla. 3) Za zdrad mona uzna take postaw Ofelii, ktra decyduje si wzi udzia w spisku przeciw Hamletowi. Czyni to na wyran prob ojca. Molier "Don Juan" - Don Juan,

204

najsynniejszy uwodziciel wszechczasw, nigdy nie kierowa si zasad wiernoci. Szybko nudzi si zdobyt kobiet, by uwie now. Dla osignicia celu gotw by nawet wielokrotnie zawiera zwizek maeski, gwacc zasady religii. G. Byron "Giaur" - Leila, branka Hassana, zdradza go z tajemniczym Giaurem, gociem na dworze sutana. Za kar utopiono j w worku obcionym kamieniami. A. Mickiewicz "Ballady i romanse" - 1) "Lilije" - pani, gdy jej m jest na wojnie, nie dochowuje mu wiernoci. Kiedy pan wraca, ona zabija go, by nigdy nie dowiedzia si o zdradzie i nie ukara jej. 2) "wite" - strzelec z boru, ktory przysiga wierno swej dziewczynie, nie dotrzyma sowa. Zdradzi j y; z nimf ze witezi. Za kar zosta wcignity w to jeziora. 3) "Rybka" - zdradzona przez pana z dworu dziewczyna popenia samobjstwo. Nie umiera jednak, lecz zamienia si w tytuow rybk. Zemci si na wiaroomnym kochanku, zainieniajc jego i jego on w dwa zronite gazy. A. Mickiewicz "Dziady", cz. IV - Maryla, kochanka Gustawa, dopuszcza si zdrady, wychodzc za innego, starszego i bogatszego. Jej zdradzony kochanek uwaa, e tym samym pogwacia nierozerwalno ich zwizku (komuni dusz). A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Tytuowy bohater zdradza nie tylko Zakon, ktremu zawdzicza wyksztacenie i hierarchi wartoci. Zdradza on przede wszystkim ideay rycerskie, ktre nakazyway mu walczy honorowo, a nie podstpem. Dlatego poraka Krzyakw bdzie take klsk Wallenroda. Patrz: rycerz, samobjstwo. J. Sowacki "Balladyna" Balladyna, sprawujc rzdy w zamku Kirkora, pod jego nieobecno zdradza go z Fon Kostrynem. Jednak najwikszym przejawem zdrady maeskiej bdzie to, i nie zawaha si wystpi przeciwko swemu mowi, by walczy o wadz.

A. Dumas "Hrabia Monte Christo" Na skutek zdrady swoich przyjaci Edmund Dantes zosta uwiziony i skazany na doywocie. Oskarono go o kontakty z Napoleonem, przebywajcym wwczas na Elbie. Po jedenastu latach wizienia udaje mu si jednak uciec. Odtd gwnym celem jego ycia stanie si zemsta za doznane krzywdy. H. Balzac "Ojciec Goriot"Baronowa de Nucingen i hrabina de Restaud zdradzaj swoich mw, jako e w wczesnym Paryu do dobrego tonu naley posiadanie kochanka. G. Flaubert "Pani Bovary" patrz: m, rodzina. L.N. Tostoj "Anna Karenina" patrz: ona, rodzina. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Swidrygajow, rozpustnik i czowiek bez zasad, zdradza sw on, Mari Pietrown. Ona wybacza mu niemal wszystkie zdrady, ale gdy zainteresowa si Duni, kazaa odesa dziewczyn do domu. B. Prus "Lalka" -Izabela cka, ju po zarczynach z Wokulskim, zdradza go z Kaziem Starskim, hulak i bawidamkiem. Dla Wokulskiego jest to o tyle bolesne, e widzia zaloty tych dwojga. Zachowanie Izabeli uzmysowio mu, i daleka jest ona od ideau kobiety, jaki w niej widzia. Patrz: mio trudna. H. Sienkiewicz "Potop" - Za zdrajcw Polski i krla uznaje si pocztkowo ca magnateri, ktra oddaa si w rce Karola Gustawa. Wrd zdrajcw - magnatw wybijaj si jednak dwaj bohaterowie: Bogusaw i Janusz Radziwiowie, ktrzy zawarli z krlem Szwecji ugod w Kiejdanach. W zamian za poddanie si wrogw Janusz mia obiecany tron wielkoksicy na Litwie. H. Sienkiewicz "Rodzina Poanieckich" - Stach Poaniecki zdradza sw on, Maryni, z on przyjaciela. Poniewa podoe tej zdrady jest czysto zmysowe, odczuwa potem niesmak i niech do pani Maszkowej i do samego siebie. O. Wilde "Teleny" - Teleny zdradza ukochanego Des Grieux, by mc spaci dugi. Zdrada jest tym boleniejsza dla Des Grieux, e jest jej wiadkiem - widzi, jak Teleny kocha si z kobiet w tym samym pokoju, w ktrym

tak niedawno uprawia mio z nim. Co gorsza, w kobiecie Kamil rozpoznaje wasn matk. Gdy Teleny dowie si, e jego zdrada wysza na jaw, popeni samobjstwo. S. eromski "Wierna rzeka" Jzef Odrow, byy powstaniec, ocalony przez Salome Brynick, wdaje si w romans z ni. Wielka mio okazuje si jednak jednostronna: Odrow podporzdkowuje si woli matki i porzuca ukochan, dopuszczajc si w ten sposb wiaroomstwa i zdrady. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Jagna - patrz: ona. 2) Antek zdradza Hank z Jagn. Jego wielka namitno do ony ojca kae mu zapomnie o yciu rodzinnym, onie i dzieciach. Zdrada ta nie tylko przyczyni si do zaostrzenia konfliktu midzy Antkiem a starym Boryn, wpynie ona take na Hank, ktra od tej pory przestanie by on suchajc we wszystkim ma. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby" - 1) Daisy sprzeniewierza si Gatsby'emu, gdy wychodzi za m za innego (potomka bogatej rodziny z tradycjami). Po latach, kiedy spotka ukochanego z modoci (teraz ju zamonego, o ugruntowanej pozycji w towarzystwie), zdradzi z nim ma, Toma. 2) Tom nawizuje romans z Myrtle, on waciciela warsztatu samochodowego. Romans tych dwojga - on potomek znanej rodziny, ona z nizin spoecznych - ma wymiar czysto sensualny. Zdrada Toma nie wpynie w adnym stopniu na jego maestwo z Daisy. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Ragnfrida, ona Lavransa, zdradza go niedugo po lubie, z ukochanym z modoci. Zdrad t bdzie ona poczytywa za przyczyn wszystkich nieszcz w swej rodzinie, a sam siebie bdzie do koca ycia uwaa za ~akamienia grzesznic. 2) Pani Aas~lda, ona Baarda, nie kochana przez ma, maltretowana fizycznie i psychi~znie, nawizuje romans z piknym Bjtirnem. Jakkolwiek powie nie podaje dokadnych przyczyn mierci Baarda, sugeruje, i przyczynili si do niej Aaskilda i Bjrn. 3) Elina, ona dzierawcy na Husaby,

zdradza ma z modym i piknym Erlendem. Z tego zwizku urodzi mu dwoje dzieci: Orma i Magorzat. Ta skandalizujca historia miosna przyczyni si do wygnania Erlenda z kraju i pozbawienia go godnoci rycerza. 4) Krystyna zdradza swojego narzeczonego, Szymona Darre, przysigajc wieczn mio Erlendowi i oddajc mu si. Ta zdrada jest take sprzeniewierzeniem si zasadom, ktrych nauczyli j rodzice, a przede wszystkim wpojonej przez nich moralnoci. 5) Erlend wielokrotnie zdradza Krystyn, jednak tylko jeden z jego zwizkw pozamaeskich przynis mu hab. Jego kochanka, pani Sunniwa, oskarya go przed krlem o zdrad stanu. Zdrada kosztowaa Erlenda utrat wolnoci i konfiskat majtku. Nigdy te nie odzyska zaufania Krystyny. M. Dbrowska "Noce i dnie" - 1) Bogumi zdradza Barbar dwukrotnie; raz-zakochujc si platonicznie w pannie Ksawuni Wojnarowskiej; drugi-nawizujc romans z Felicj, chopk suc w Serbinowie. 2) Teresa Kocieowa, podejrzewana przez wasn siostr, Barbar, o romans z jej mem, w rzeczywistoci kochaa tylko jednego mczyzn Tadeusza Krpskiego. Histori tej mioci (a zarazem maeskiej zdrady) poznaa Barbara z listw siostry ju po jej mierci. Z. Nakowska "Granica" - 1) Ojciec Ziembiewicza zdradza swoj on z chopkami z Boleborzy. Jego zdrady s jednak akceptowane i przemilczane przez on. 2) Zenon Ziembiewicz nie tylko zdradza Elbiet z Justyn Bogutwn, ale domaga si te od ony zrozumienia i pomocy. W pewnym sensie zdradza te sw kochank, kiedy ta zachodzi w ci, a on prbuje rozwiza ten problem przy pomocy pienidzy. R. Graves "Ja, Klaudiusz" wiat wielkiej polityki i historii przedstawiony zosta jako niekoczcy si cig podstpw i zdrad. W paacu cesarskim kady myli wycznie o sobie i o zaszczytach, jakie moe zdoby, nawet kosztem osdzenia niewinnych czy zabicia rywala. Tak wanie osob jest cesarzowa Liwia, ktra dla swego syna, Tyberiusza, gotowa

205

jest zdradzi ma i sprzeniewierzy mu si. J. Galsworthy "Koniec rozdziau" (t. II) - Wilfryd Desert uznany zosta za czowieka niehonorowego i niemal zdrajc, gdy do Londynu dotara wiadomo o jego przejciu na islam. Desert, niewierzcy, zmuszony zosta pod grob mierci do przyjcia islamu. Wydarzenie to potraktowano jako wyparcie si chrzecijastwa, a poza tym tchrzostwo, tak e Wilfryd zmuszony by opuci Londyn. G.Orwell "Folwark zwierzcy" winie zdradzaj pozostae zwierzta, jak i zasady, ktre ustanowiono po rewolucji w folwarku. Okazao si, e pojmuj one wolno i rwno w specyficzny sposb: s one dane tylko wybranym, a wic samym winiom. Tak oto zajy miejsce czowieka. A. Szczypiorski "Pocztek" Bronek Blutman, by ocali samego siebie albo cho troch odwlec chwil mierci, denuncjuje w gestapo ydw, ktrych spotka poza murami getta (jest wrd nich take Irma Seidenman). Sam bdc ydem, dopuszcza si zdrady swojego narodu w tak tragicznych dla niego czasach. M. Hasko "smy dzie tygodnia" Agnieszka, w poczuciu beznadziejnoci swego ycia i niemonoci spenienia si jej mioci z Piotrem, zdradza go z przygodnie spotkanym mczyzn. W ten sposb odcina si od mioci i upokarza sam siebie. S. Mroek "Tango" - 1) Elenora patrz: ona; 2) Ala zdradza uczuciowego i penego ideaw Artura z Edkiem, w ktrym widzi nieco prymitywnego, ale prawdziwego mczyzn. W ten sposb udowadnia, i daleka jest od czysto platonicznego i idealistycznego pojmowania mioci; 3) Eugeniusz zdradza ca rodzin, sprzymierzajc si z Edkiem. Czyni to tylko po to, by ocali samego siebie. A. Kowalska "Pestka" - 1) Dla Borysa zdrada maeska bya cakowicie niezgodna z wyznawanymi pr zeze zasadami. Jednak mio do Agaty okazaa si tak wielka, e przez lata zdradza z ni sw on, by wreszcie opuci dom i rodzin. 2) Agata zdradza Borysa tylko po to, by udowodni sobie samej, e on nie odebra jej caej

wolnoci, e w jej yciu mog zaistnie inni mczyni. Kada z tych zdrad, jakkolwiek poczt kowo daje mciw satysfakcj, potem przynosi niesmak i bl. D. Eco "Imi ry" - Jorge zdradza braci zakonnikw, ukrywajc przed nimi tajemnic istnienia II czci "Poetyki" Arystotelesa. Prowadzi to do sei morderstw w opactwie, przybycia inkwizytorw, jak i skazania niewinnych na mier. Sam Jorge, stranik ksigi, obarcza win Antychrysta, ktry zburzy spokj zakonnikw. M. Ondaatje "Angielski pacjent" - 1) Katharine Clifton, w niespena rok po lubie, zdradza ma z Almasym. Kocha jednego i drugiego, lojalno wobec ma nie pozwala jej spotyka si z kochankiem. Jednak przed mierci wyzna, e jej jedyn prawdziw mioci by Almasy. 2) Almasy zdradza Brytyjczykw i swoich przyjaci, oddajc Niemcom mapy pustyni. Tylko w ten sposb moe zdoby samolot, ktrym zabierze Kathane z Jaskini Pywakw. Przez innych, nie znajcych caej histoi, poczytywany bdzie jednak za zdrajc. * "Judasz wyda Chrystusa na mk krzyow za trzydzieci srebrnikw. Natura ludzka nie zmienia si od tamtych czasw". (J. London) * "Kad zdrad mona piknie wytumaczy". (Elbieta I) * "C to jest zdrada? -jest to zrczno w dotrzymywan iu kroku wydarzeniom". (H. Mann) * "Zdrada jest jedynie konsekwencj maestwa". (Pitigrilli) * "W kadym wiaroomstwie osoba zdradzana jest zawsze figur przykr, niesmaczn i mieszn". (S. Zweig) * "Jedna mio, ktra nas nigdy nie zdradzi, to mio wasna". (C. Czemik) * "Nie mona suy Bogu, zdradzajc czowieka w sobie i zdradzajc czowieka w blinich, ktrych zesp tworzy ludzko". (B. Piasecki) * "Ciekawo - pierwszy stopie do zdrady". (M. Samozwaniec)

ZjaWy - upiory - wampiry Zjawy Istoty nierealne przewanie Z zawiatw, stanowi niekiedy element wiata rzeczywistego; mog nimi by: rus~, gnomy, trolle, elfy, koboldy. Funkcja takich postaci to: wymierzanie Sprawiedliwoci, wzbudzanie strachu w bohaterach, wytumaczenie irracjonalnoci wiata pozaliterackiego; upiory duchy, widma ludzi zmarych, bkajce si po wiecie, kojarzone przewanie z siami za; wampiry - ywe trupy; pojawiaj si w demonologii sowiaskiej, ale take w kulturze filipiskiej (zoombie); zmarli, ktrzy yj dziki wypijaniu krwi. ludzi yjcych. ,iRozmowa mistrza Polikarpa ze Smierci~," - patrz: mier. J. Kochanowski "Tren XIX" patrz: sen. W. Szekspir "Sen nocy letniej" 1) Oberon i Tytania, krl i krlowa elfw, na skutek sprzeczki maeskiej wprowadzaj zamt w wiat miertelnikw. Zazdrosny Oberon mci si na onie, ktra pod dziaaniem czarodziejskiego eliksiru zakochuje si w zwykym ateskim rzemielniku, Spodku. 2) Gwn postaci sztuki jest Puk, elf i chocholik zarazem, inteligentny i przebiegy, zoliwy i ironiczny w stosunku do ludzi (O, Boe, jakimi gupcami s ci miertelnicy!). To on wprowadza zasadnicze zmiany w wiat bohaterw realistycznych; pocztkowo sie~e zamt, by potem naprawi bdy. 3) Swiat fantastyczny zawizuje akcj utworu i wpywa na rozwizanie konfliktu pomidzy dwiema zakochanymi parami, mimo e jest niewidzialny dla zwykych miertelnikw (z wyjtkiem Spodka). Patrz: sen. W. Szekspir "Hamlet" - Duch zmarego ojca Hamleta, ktry pojawia si na murach Elsynoru w noc uczty weselnej, peni w utworze dwojak rol: 1) chce zmusi Hamleta do zemsty na Klaudiuszu; 2) jest dowodem na to, e s rzeczy na niebie i na ziemi, o ktrych nie nio si waszym fiozofom. Potwierdza fakt, i

wiat fantastyczny istnieje i oddziauje na bohaterw, e ujawnia on prawd, ktr za wszelk cen chce ukry czowiek (Zbrodnie i spod ziemi wychodz, aby sta si wiadomemi.). Pojawienie si Ducha to jednoczenie pocztek cierpie Hamleta i jego wewntrznego rozdarcia (Chcqc by agodnym, okrutnym by musz.). Patrz: wina i odpowiedzialno. W. Szekspir "Makbet" - Na poy widmowe, na poy rzeczywiste s wiedmy objawiajce Makbetowi tajemnic jego przyszoci. Droga Makbeta od zamordowania Duncana do utraty tronu jest realizacj przepowiedni, jest take obrazem tego, jak zmienia si osobowo gwnego bohatera (z prawego i lojalnego rycerza staje si tyranem i morderc). wiat fantastyczny ingeruje take w sumienie bohaterw: Lady Mak bet wydaje si, e jej rce splamione s krwi, a Makbetowi ukazuje si podczas uczty duch zamordowanego Banka. W. Szekspir "Burza" - Ariel, duch powietrzny, zosta uwiziony za nieposuszestwo w rozszczepionej sonie przez wiedm Sykoraks. Po jej mierci zaopiekowa si nim Prospero, ktremu suy wiernie przez szesnacie lat. Dopiero gdy mistrz wyzbywa si magii, Ariel zostaje uwolniony. Patrz: ucze i mistrz. A. Mickiewicz "Ballady i romanse" wiat fantastyczny (zgodnie z koncep cj ludowo-baniow) jest tak samo realny jak rzeczywisty. W balladach pojawiaj si rusaki, tajemnicze dziewice wynurzajce si z jeziora. Zjawiskowa jest tu rwnie oywiona przyroda, ktra wspgra z duchami. wiat przyrody i fantastyki ostrzega bohaterw ("witezianka"), opowiada o przeszoci i tumaczy zjawiska nadprzyrodzone ("wite"), a take wymierza kar ("Rybka", "witezianka"). Patrz: wina i odpowiedzialno. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II Akcja utworu koncentruje si wok obrzdu dziadw, polegajcego na przyzywaniu duchw zmarych, ktrzy po mierci nie zaznali spokoju. Wzywane s kolejno duchy lekkie (Jzio i Rzia), cikie

206

(duch zego pana) i rednie (Dziewczyna). Zjawy opowiadaj o tym, dlaczego bkaj si po zawiatach, jednoczenie formuujc koncepcj peni czowieczestwa. Jest ono zarwno radoci, jak i blem, dobrem i cierpieniem, beztrosk i gorycz, bez ktrych po mierci nie mona trafi do nieba. Jedyn postaci, ktra narusza porzdek dziadw i nie reaguje na zaklcie Gularza, jest Widmo modzieca pojawiajce si po zakoczonym obrzdzie. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Gwny bohater, Gustaw, to zarazem posta z ballady "Upir", modzieniec, ktry z powodu nieszczliwej mioci popeni samobjstwo. Za kar musi co roku wraca na ziemi, przeywa mki mioci i powtrzy akt samobjczy. Gustaw trafia do chaty Ksidza, ktry niegdy by jego nauczycielem, i prowadzi z nim dyskusj na temat racji uczuciowych i rozumowych. Gdy zawodzi argumentacja sowna, stara si przekona swego adwersarza czynem. Przebija si sztyletem, ale nie umiera; to jednak nie przekonuje Ksidza do uznania, e na wiecie istniej zjawiska niepojmowalne rozumowo czy wedug prawd wiary. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IIIpatrz: anioy, sen, Szatan. J. Sowacki"Kordian"-patrz: Szatan. J. Sowacki "Balladyna" Postacie fantastyczne wzorowane s tu na zjawach ze "Snu nocy letniej". Konflikt zawizuje si dziki mioci Goplany do Grabca, ktre to uczucie wpynie na losy tytuowej bohaterki. Elfy mog ingerowa w wiat rzeczywisty (np. metamorfoza Grabca czy uczynienie go krlem), ale nie maj nieograniczonej mocy (np. Goplana nie moe zapobiec zabiciu Grabca). wiat fantastyczny nie prostuje cieek ludzkich, lecz wbrew swym intencjom sieje zo i zniszczenie (np. zabjstwo Aliny). Kocowa scena dramatu jest take wynikiem dziaania si nadprzyrodzonych: Balladyna pada raona piorunem z chmury pozostawionej nad miastem przez Goplan. E.A. Poe "Opowieci niesamowite" Zjawy pojawiajce si w opowiadaniach Poego to nie tylko postacie

nierzeczywiste ("Maska mierci Szkaratnej"), ale przede wszystkim wytwory chorego umysu bohaterw, odurzonego alkoholem i narkotykami ("Czarny kot", "Berenice"). One determinuj jego postpowanie (np. zabjstwo ony) i prowadz do nieuchronnej klski. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" patrz: m, Szatan, szalestwo. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" patrz: mio silniejsza ni mier. Ch. Dickens "Kolda proz, czyli opowie wigilijna o Duchu" - W noc wigilijn, w domu Ebenezera Scrooge'a (skpca i bezlitosnego czowieka) pojawiaj si kolejno: duch Marleya (zmar ego wsplnika Scrooge'a) Duch Przeszych Swit Boego Narodzenia, Duch Obecnych wit i Duch Przyszych wit. Pod wpywem przedstawionych mu wizji (np. mier w samotnoci i grabie jego majtku), Scrooge zmienia si w dobrego czowieka, hojnego dla innych i zawsze witujcego Boe Narodzenie. L. Carroll "Alicja w krainie czarw" - patrz: sen. H. Ibsen "Upiory" - W dramacie Ibsena upiorami nie s istoty nierzeczywi- ste, ale przeyte pogldy, obumare pra- wa, obudne zasady postpowania niszczce wiat ducha i ciaa. B. Stoker "Dracula" - Stoker sign do legendy o redniowiecznym hospodarze wooskim, ktry zaprzysig Bogu zemst za mier ukochanej, i by tego dopeni, sta si nosferatu. Przedstawiony tutaj Dracula to wynaturzony potwr, ktry chce zawadn ludmi, przemieni ich w istoty podobne do siebie. ywi si krwi swych kolejnych ofiar, przemieniajc je tym samym w wampiry. Nie baczc na nieszczcie i cierpienie, jakie zadaje, dy do wyznaczonego celu. Ginie w swym rodowym zamku, przebity kokiem przez Minn, ktr chcia uczyni swoj niewolnic. G. Leroux "Upir Opery" Gwnym bohaterem powieci jest duch zamieszkujcy podziemia paryskiej Opery Garnier, rozmiowany w piknej muzyce i zakochany w jednej ze piewaczek. Wedug legendy upir mordowa niepodanych

goci w podziemiach i praktycznie rzdzi oper. Leroux wyjania, e by on synem dyrektora opery i piewaczki, ktry musia si ukrywa z powodu swej szpetoty. Okaleczony fizycz nie, w istocie by czowiekiem wyjt kowym, o niepospolitym talencie muzycznym i wraliwoci na pikno. S. Wyspiaski "Wesele" - W akcie II dramatu pojawiaj si "osoby dramatu", ktre s alter ego postaci wystpujcych w "Weselu". Poecie ukazuje si Czarny Rycerz (Zawisza Czarny), bdcy uosobieniem modopolskich marze o sile i mocy, kiedy jednak odsoni przybic, Poeta zobaczy nico i pustk. Dziennikarzowi, przedstawicielowi konserwatywnych k politycznych Galicji, ukazuje si Sta czyk, symbolizujcy mdro i przenikliwo polityczn. Pan Mody widzi widmo Hetmana (Branickiego), ktry jest personifikacj przewin szlachty wobec narodu polskiego. Przed Dziadem stanie Upir (Jakub Szela) przypominajcy o niedawnej krwawej rabacji chopskiej w Galicji. Do Gospodarza natomiast przychodzi Wernyhora, by wrczy mu zoty rg, symbol sprawy narodowej, ktry ma porwa Polakw do kolejnego powstania. Postacie te nie tylko odzwierciedlaj cechy narodu polskiego, ale take symbolizuj jego przeszo; ze wzgldu jednak na swj symboliczny charakter nie daj si jednoznacznie zinterpretowa. A. Biety "Maskarada" - patrz: bal, mier. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - patrz: bal, Szatan. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Dom Buendiw zamieszkay jest nie tylko przez yjcych czonkw rodziny, ale i przez zmarych, ktrzy nie chc i nie mog go opuci. Zjawy ukazujce si ywym traktowane s na rwni z rzeczywistymi ludmi (np. mona z nimi rozmawia, radzi si ich). A. Rice "Wywiad z wampirem" 1) Lestat zosta zwampiryzowany przez piknego Armanda. Od tej chwili yje w wiecie nocy, ywic si ludzk krwi. Cyniczny i peen jednoczenie nieodpartego uroku, nie narzeka na brak o iar.

Wszelkie prby umiercenia go kocz si niepowodzeniem. 2) Luis, mody plantator z poudnia, zostaje zwampiryzowany przez Lestata. Swj nowy status istoty ze wiata nocy - przyjmuje z wielkimi oporami. Nigdy nie pogodzi si z tym, e musi zabija, eby y. Nieustanne cierpienie powoduje wiadomo, e tak naprawd skazany jest na wieczn samotno. * " Zdaje mi si, e widz. Gdzie? - Przed oczyma duszy mojej". (W. Szekspir) * "Nie jest prawd, bymy yli wycznie z ywymi: nasz wiat jest wypeniony zarwno przez jednych, jak przez drugich. A zmarli nie s mniej realni nawet wtedy, gdymy ich nigdy nie znali innymi ni zmarymi". (W. Tatarkiewicz) * "Potem pjdziem, krew wroga wypijem, Ciao jego rozrbiem toporem: Rce, nogi gwodziami przybijem, By nie powsta i nie by upiorem". (A. Mickiewicz) * "Nie wierz kobiecie nawet po mierci; gdy widzisz, e umara, niech ci si zdaje, e zmyla". (Erazm z Rotterdamu)

Zo Zo jest antynomi dobra, rnorako postrzegan w literaturze i sztuce: 1) zo uosobione, np. Szatan, patrz: Szatan, 2) zo jako abstrakt, 3) zo jako element natury czowieka, 4) czowiek jako krystaliczne zo. Biblia - 1) Zo postrzegane jako Szatan (patrz: Szatan). 2) Zo jest cech charakteru czowieka, np. faryzeuszy, pozornie religijnych i pobonych, w istocie faszywych i nietolerancyjnych. 3) Uosobieniem za w Apokalipsie jest Wielka Nierzdnica (staroytny Rzym) i Bestia, ktra walczy z Niewiast. Wedug Apokalipsy zo zniknie z powierzchni ziemi po Sdzie Ostatecznym, gdy nastanie Jeruzalem Niebiaskie. Mitologia - Zo, obok dobra, jest cech bogw (w przeciwiestwie do biblijnego Boga). Kronos poera wasne dzieci w obawie

207

przed utrat wadzy. Zeus karze Prometeusza za to, e da ludziom ogie. Artemida pozwala na to, by psy rozszarpay Akteona, zamienionego przez ni w jelenia. Apollo zgadza si, by obdarto ze skry Marsjasza. Przydanie bogom cech zych, jak i dobrych, miao upodobni ich do czowieka. Banie i legendy Zo przedstawiane jest tutaj pod postaci duchw, czarownikw, wiedm, smokw, trolli, koboldw, ktre maj moc przewyszajc moliwoci czowieka. Moe ono by take dominujc cech natury ludzkiej (np. za krlowa w "Krlewnie niece"). Fabua utworw jest prowadzona tak, by w kocu zwyciyo dobro, np. w legendzie o Bazyliszku, ktry samym wzrokiem zabija ludzi, potwr zosta pokonany przez prostego chopaka, dziki sprytowi, a nie sile. Dante Alighieri "Boska Komedia" - patrz: pieko, Szatan. W. Szekspir "Hamlet" Uosobieniem zajest tutaj Klaudiusz, ktry dla zdobycia korony zabija swego brata. Knuje take spisek przeciwko Hamletowi, kt- ry odkry jego tajemnic. W. Szekspir "Makbet" - Zo to nie tylko cechy osobowoci Makbeta i jego iony. S nim take wiedmy, ktre podsuwaj Makbetowi pomys zabicia Duncana. W przemylny sposb steruj histori wiata tak, by dominowao w niej zo. Patrz: wadza/wadca, zbrodnia/zbrodniarz. W. Szekspir "Burza" - Kaliban, syn wiedmy Sykoraks, przedstawiony zosta zgodnie z wyobraeniami wczes- nych ludzi o krajowcach nowo odkrytych ziem. Jest to dzikus bez jakichkol- wiek uczu. Zrodzony ze za, jest nim napitnowany zarwno pod wzgldem charaktetu, jak i wygldu (potwornie znieksztaconego). M. Sp-Szarzyski "O wojnie naszej, ktr~, wiedziemy z szatanem, wiatem i ciaem" patrz: wojna. Wolter "Kandyd" - Wedug filozofa Marcina porzdek wiata opiera si na zu (dowodem na to mog by jego dowiadczenia yciowe), a czowiek skazany jest na

nieustanne cierpienie i niepowodzenia. Historia wiata to przemoc, a cywilizacja niesie zagad czowieczestwa. J.W. Goethe "Faust" - Zem jest nie tylko Mefistofeles, ale i natura samego Fausta, ktry nie waha si zaprzeda diabu, a potem opuci Magorzat by tylko posi peni wiedzy. Patrz: Szatan. M. Lewis "Mnich" - Gwnym bohaterem tej powieci grozy jest mnich Ambroy, wcielenie szataskiego za, rozpustnik ukrywajcy si pod szat mnicha. Uwodzi on niewinn dziewic, dopuszcza si szeregu zbrodni, ktre prowadz go do zguby. G.G. Byron "Giaur" - patrz: zbrodnialzbrodniarz. A. Mickiewicz ;,Ballady i romanse" - Zo kryje si w czowieku (pani zabija pana, pan zdradza dziewczyn, onierze cara napadaj na bezbronne miasto), jego pierwiastki kryj si take w wiecie fantastycznym i w przyrodzie (wrogo wobec czowieka, bezwzgldno wyrokw). Patrz: zjawy - upiory - wampiry. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II Krystalicznym zem jest tutaj duch zego pana, ktry za ycia gnbi swoich poddanych i by dla nich bezlitosny. Po mierci cierpi on niewypowiedziane katusze (stado ktukw i sw rozrywa na nim odzienie, a potem kaleczy jego ciao). A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Zo uosabiaj tu siy ciemnoci (duchy z lewej strony), a take Senator i jego ludzie, ktrzy dla wasnej kariery skonni s zniszczy ycie innych ludzi, torturowa modych winiw, a nawet ich zabi. Patrz: proces, sd/wina i odpowiedzialno. J. Sowacki "Kordian" - patrz: Szatan. J. Sowacki "Balladyna" - Zo kryje si w gwnej bohaterce, ktra postanawia za wszelk cen doj do wadzy. Kierujc si zasad: "cel uwica rodki", zabija swoj siostr, ma, a take Grabca. Ginie poraona gromem, osdzona przez sam siebie. Patrz: wadza/wadca. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" patrz: rewolucja, Szatan, teatr mundi. H. Balzac "Ojciec Goriot" patrz: zbrodnia/zbrodniarz. E.A. Poe "Opowieci niesamowite" - Zo

tkwi w bohaterach opowiada ("Czatny kot"), ale i w atmosferze opi sywanych miejsc ("Zagada domu Usherw"). Bohaterami s zazwyczaj neurotycy uzalenieni od narkotykw ("Berenice", "Czarny kot", "Ligea"), ludzie yjcy zudzeniami, ktrzy nie wahaj si popeni zbrodni dla spokoju wasnego sumienia ("Zagada domu Usherw", "Czarny kot", "Berenice"). E. Bronte "Wichrowe Wzgrza"Zo jest elementem osobowoci wszystkich bohaterw. Szczeglnie wyeksponowa ne zostao w przypadku postaci Heatcliffa. Objawia si ono w chorobliwym deniu do destrukcji wiata otaczajcego (Heatcliff, Hindley) i samego siebie (Katarzyna, Heathcliff). Pod jego wpywem znajduj si te inni bohaterowie. Zo znika z kart powieci wraz z zarczynami modej Katarzyny i Haretona, ktrzy opuszczaj Wichrowe Wzgrza. M. Shelley "Frankenstein"-Zemjest pycha czowieka, ktry przypisuje sobie cechy boskie (oywienie tego, co martwe), ale i brak mioci. Monstrum (potwr stworzony z tkanek ludzi zmarych) zosta odrzucony przez wszystkich, nawet przez swojego stwrc; zabija, by obroni si przed wiatem. Patrz: sobowtr. R. Stevenson "Doktor Jekyll i mister Hyde" - patrz: sobowtr. O. Wilde "Portret Doriana Graya" -Bohaterami powieci s: mody, pikny czowiek i jego portret, ktry stanowi alter ego Doriana. Zepsucie moralne bohatera (z czasem sta si on uosobieniem za), jego okruciestwo (zabija kobiety, morduje przyjaciela) odciskaj swe pitno na portrecie, a nie na niezwykle piknej twarzy Graya. Portret ten ukazuje jego prawdziwe oblicze, ukrywane przed otoczeniem i napawa Doriana przeraeniem. Strach zmusza go, by zniszczy obraz; przebija go sztyletem. Nastpnego dnia znaleziono ciao zasztyletowanego Graya. Jego twarz bya odpychajca, napitnowana zepsuciem i zem, podczas gdy portret nadal ukazywa piknego modzieca. J. Kasprowicz "Dies irae" patrz: apokalipsa. J. Kasprowicz "wity Boe, Swity Mocny..." - patrz: Szatan.

A. Gide "Faszerze" - Tytuowi bohaterowie to mieszkacy Parya, nalecy do socjety, ktrzy wobec innych ludzi przywdziewaj maski. Od rodka niszczeni s przez neodekadenck amoralno, a zo przenika ich wszystkich. Hrabia Passavant uwodzi modych chopcw, Vincent Molinier morduje sw kochank, a Edward nawizuje romans ze swoim bratankiem. Najbardziej przejmujcy jest jednak obraz dzieci, ktre zajmuj si rozprowadzaniem faszywych monet, doprowadzaj do samobjstwa jednego z nich. S. eromski "Przedwionie" patrz: rewolucja. Z. Nakowska "Granica" - patrz: rodzina, wina i odpowiedzialno. B. Schulz "Ulica Krokodyli" - W opowiadaniu autor opisuje powstawanie nowej dzielnicy na przedmieciach tradycyjnego, ydowskiego miasteczka. Zo Ulicy Krokodyli to jej tandetno, miernota, amoralno i rozwizo przenikajca mieszkacw. Przede wszystkim Schulz obwiniaj o to, e dziaa destrukcyjnie na ludzi z samego miasteczka. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - patrz: Rosja, Szatan. A. Camus "Duma" - Jedna z interpretacji powieci zakada, e tytuowa duma jest zem, ktre nie tylko panuje na wiecie, ale jest wewntrz kadego e~owieka (Wiem na pewno, e kady Mosi w sobie dum, nikt bowiem, nie, nikt na wiecie nie jest od niej wolny.). Walka z epidemi, ktra wyniszcza ludzi, to w istocie walka ze zem, ktre nie jest kar za grzechy zesan przez Boga, ale wywodzi si od samego czowieka. Ludzie nigdy z nim nie wygraj; triumf ad zem nie jest wieczny (...bakcyl dumy nigdy nie umiera i nie znika, moe przez dziesitki lat pozosta upiony...) J. Iwaszkiewicz "Matka Joanna od Aniotw" - Prawdziwym zem nie s demony, ktre optay matk Joann, ale pycha w jej sercu. Sama przyznaje, e optanie byo prb zwrcenia na siebie uwagi, e gwnym celem byo dla niej znale si w centrum zainteresowania. Zo jest tak silne, e oddziauje nawet na pobonego ksidza Suryna, ktry pozwoli si opta demonom.

208

G. Orwell "Rok 1984" - patrz: wadza/wadca, antyutopia. J. Andrzejewski "Ciemnoci kryj ziemi" - patrz: sobowtr. J. Andrzejewski "Bramy raju"Zem jest ideologia zaszczepiona Jakubowi przez hrabiego Ludwika z Vendome. Motywacje pozostaych dzieci maj charakter sensualny, a nie religijny, co wiadczy o faszywych intencjach uczestnikw krucjaty. Jedynym oddanym idei jest Jakub, ktry z Jakuba Piknego ~, staje si Jakubem lepym. Sen minoryty, jak i ostatni fragment utworu (stratowanie mnicha zatrzymujcego krucjat oraz drugie zdanie utworu: I szli ca noc) mwi o zwycistwie faszywej ~,. ideologii. Patrz: krucjata. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" Krystalicznym zem jest posta Kata rzyny wyzutej z wszelkiej moralnoci, zepsutej, dcej jedynie do osignicia wolnoci i okrelonego statusu majtkowego. Prowadzi ona dom publiczny, oferujc najbardziej perwersyjne rozrywki cielesne, bez pardonu zabija ludzi. Dopiero pod koniec ycia dostrzega, e jedynym sensem jej istnienia mgby sta si jej syn, Aron. Patrz te: wina i odpowiedzialno. K. Moczarski "Rozmowy z katem"patrz: kat. W. Golding "Wadca much" - W swojej powieci przeciwstawia si Golding popularnym w XVIII i XIX wieku teoriom, e czowiek jest z natury dobry, a zo ma swoje rda w cywilizacji. Historia chopcw, ktrzy znaleli si na rajskiej wyspie, dowodzi czego zupenie przeciwnego. Czowiek rodzi zo jak pszczoa mid, jest ono czci jego natury. Jedynym, co moe powstrzyma owo zo, jest cywilizacja. U. Eco "Imi ry" - 1) Jorge patrz: staro/starzec, zdrada. 2) Wielki Inkwizytor Bernardo Gui, czowiek, ktry dobrze zna sprawki zego, w istocie sam jest uosobieniem za. Z uporem dy do skazania podejrzanych, torturuje ofiary Inkwizycji, a ich mier traktuje jak oczyszczenie wiata ze za (Niech zapon oczyszczajce stosy!). G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" Zem jest wszystko, co pochodzi z

zewntrz Macondo i narusza porzdek miasta. Jest nim historia, ktra ingeruje w czas sakralny, wedug ktrego yj mieszkacy, a take cywilizacja (Kampania Bananowa), z ktr wie si demoralizacja, jak i podwaenie wiary w magiczno wiata (cuda techniki atwo daway si wytumaczy). T. Keneally "Lista Schindlera" patrz: zbrodnia/zbrodniarz. * "Nieraz czowiek nazywa zem to, czegc nie chce si wyrzec, a dobrem - czegc mu brak tylko z pozoru". (K. Brandys) * "Mao byoby za na wiecie, gdyby nie mona go byo czyni w imi dobra". (M. von Ebner-Eschenbach) * "Aby zo zatriumfowao, wystarczy, by dobry czowiek niczego nie robi". (E. Burke) * "Dobro ma rce zwizane, gdy zawsze si czym krpuje, zo jest wolne, gdy nie krpuje si niczym". (T. Kotarbiski) * "Zo nci nie mimo - ale wanie dlatego, e jest zem". (A. Sandauer) * "Zo rodzi si z uznania wasnych potrzeb i poda bez ogldania si na ich rezultaty dla innych". (J. Kuncewicz) * "Czowiek hoduje chtniej dobru nili zu, ale warunki nie sprzyjaj mu". (B. Brecht) * "Musisz popeni zo, aby umie czyni dobro". (N.W. Gogol) * "Czasami trzeba jako dobro ocenia mniejsze zo". (N. Mcchiavelli)

Zwizki literatury i malarstwa Inspiracja - Ntchnienie, zapa twrczy poddawanie myli, wywieranie wpywu, sugestia; inspirowa - pobudza twrczo; o inspiracji malarstwem mona mwi wwczas, gdy jest ono twrczo wykorzystane w literaturze. "Bogurodzica" Temat Deisis (gr. - modlitwa, baganie) pochodzcy z ok. VIVII w. z Bizancjum, przedstawiajcy wadc (sdziego) w asycie Matki i Protektora w pozach wstawienniczych. Okoo X w. motyw ten dotar do Europy. U

nas - malowido cienne w kolegiacie w Tumie pod czyc (ok. 1160 r.). W "Bogurodzicy" proba o dostatnie, ale i pobone ycie na ziemi i zbawienie wieczne, skierowana do Boga za porednictwem Matki Boskiej i w. Jana Chrzciciela. ,fRozmowa Mistrza Polikarpa ze Smiercia" - Bardzo popularny w redniowiecznej Europie motyw danse macabre. Mamy tu do czynienia z wzajemnym przenika.niem si tematu w literaturze (moraliety) oraz ikonografii (malarstwo cienne we Francji i Niemczech oraz cykl drzeworytw H. Holbeina pt. , , Bilder des Todes"). Temat sprowadza si do obrazu korowodu ludzi rnych stanw prowadzonych przez mier (Wielkiego Tancerza), co alegorycznie podkrelao nieuchronno mierci i rwno wszystkich wobec niej. P. Verlaine "Sztuka poetycka" Wyrane inspiracje malarstwem impresjonistycznym, ktrego gwne cechy to: indywidualizacja odbieranych wrae, wraliwo na gr wiata i barwy, technika operowania plamami, brak wyranych konturw przedmiotw, prba Lvmc~Crw nm am y i i i iaia~ amva .ac..~ ~hwycenia (zatrzymania) wrae ulot~ych, takich jak: zapach dwik, kolor (w zalenoci od owietlenia) oraz pr~ nazwania (utrwalenia) odczu odbierajcego te doznania artysty. W wiers~ Verlaina impresjonistyczne elementji to: oczy za woalu zaslon, dzie od ~uru poludnia drcy. Obrazy te skadaj~ si w utworze na tzw.: przymglon piosenk. Obok nich wystpuj ulotne, chwilowe doznania: puszysty powiew poranku oraz wo mity i tymianku. K. Przerwa-Tetmajer "Melodia mgiet nocnych" Gwny wysiek twrczy skupia si na wydobyciu zwiewnoci i ulotnoci unoszcej si nad Czarnym Stawem Gsienicowym mgy, ktra przybiera rne ksztaty. Impresjonizm polega te na uchwyceniu chwilowego doznania, wynikajcego z obserwacji obrazu, na ktry skada si gra barw, dwikw i niewyranych konturw przedmiotw.

K. Przerwa-Tetmajer - "Widok ze winicy do Doliny Wierchcichej" -Elementy impresjonistyczne to: migotanie i skrzenie si wody, pastelowe barwy obrazu (srebrnotczowy, biel, zoto, ziele) oraz ulotne wraenia zmysowe (kolory, dwiki). 1. Kasprowicz "Knak dzikiej ry" - Wyrany wpyw symbolizmu. Ra -to uosobienie ycia, pikna, woli walki, za limba - mierci, brzydoty, poddania si. Oba te obrazy (wczepionej w skp gleb ry i sprchniaej limby) odsyaj do rzeczywistoci innej ni tylko grska. Oprcz symbolizmu wykorzystanie rwnie techniki impresjonistycznej -operowanie barwn plam (na plamy szarych zomw ciska), zmienno obrazu w czasie jednego dnia. J. Kasprowicz "Dies irae" Obraz Sdu Ostatecznego pokazany zosta w sposb ekspresjonistyczny. wiadcza o tym barwy uywane podobnie jak w malarstwie ekspresjonistw: ognia, krwi, czerwieni oraz na zasadzie kontrastu - jasnowosa Ewa w trakcie aktu erotycznego z Szatanem. Z ekspresjonistycznego sztafau pochodz rwnie dynamiczne obrazy (strzaskane wierki. pkajce skay). Rozgrywajcej si na ziemi walce dobra ze zem przyglda si lodowaty Bg. Moe to przywodzi na myl inspiracj z obrazem H. Memlinga "Sd Ostateczny", ktry przedstawia posta sdzcego Boga i Archanioa Michaa odwaajcego dusze: zbawionych - wspinajce si do wrt niebieskich i potpionych spadajce w g~ piekie. S. Wyspiaski "Wesele" - Dla interpretacji utworu wane s dwa obrazy Matejki, ktrych reprodukcje wisz nad biurkiem Gospodarza. S to: "Wernyhora" i "Kociuszko pod Racawicami", Wernyhora pojawi si pniej, w Il akcie, by zostawi Gospodarzowi zoty rg i polecenia. Natbmiast drugi obra2 Matejki posuy Wyspiaskiemu dc skompromitowania mitu bezpodstawne: i bezkrytycznej wiary w zbawcze dziaaniachopw, nawizujcych chwalebnie w swej tradycji do Bartosza Gowackiego.

209

Inspiracje malarskie w "Weselu" polegaj rwnie na niezwykle barwnie przedstawionych chopskich strojacl (np. Panna Moda w koronie wiecidelek, w tym rozmaitym gorsecie, a chopi to lud krasy, kolorowy). Suy to skompromitowaniu idei chopomanii. S. eromski "Ludzie bezdomni" Gdy Judym poznaje pani Niewadzka i jej wnuczki oraz Joasi, ogldaj on: obraz pt. "Ubogi rybak" Puy de Chavannesa w Luwrze oraz rzeb Wenu; z Milo. Suy to pisarzowi do impresjonistycznego przedstawienia gry uczu~ i dozna patrzcych na arcydziea odbiorcw (Oto ma~o wiedzctca ciekawo... Oto pierwszy promyczek wraenia sunie si po brwiach, przyciska rysy i Zmierza ku wargom). Podobnej grze uczu poddany jest obserwujcy mod dam Judym. Impresjonistyczna metoda widoczna jest te w sposobie przedstawiania uczu innych bohaterw powieci. W.S. Reymont "Chopi" Oprcz innych technik artystycznych (realizm, symbolizm, naturalizm) autor wykorzysta w powieci impresjonistyczny sposb przedstawiania zjawisk przyrody (np. nadchodzca zima: zmieniajce si szybko obrazy, bogactwo dwikw, czsto niewyrane kontury opisywanych przedmiotw) oraz stanw psychicznych (np. marzenia i tsknoty Jagusi, ktrej dusza wyrywaa si dokd, leciaa;jej myli pokazane sjako chwilowe, migotliwe, barwne zjawiska). J. Conrad "Lord Jim" - W utworze wystpuje wielu narratorw, co suy koncepcji powieci impresjonistycznej. Kady z nich bowiem wnosi wasne spojrzenie na posta gwnego bohatera, owietla jakby z zupenie innej strony stay, niezmienny fakt (ucieczka Jima z "Patny"). Zabiegi te maj wywoa u czytelnika subteln gr uczu, wzrusze w miar ujawniania kolejnych faktw i sdw oraz potwierdzenie prastarej prawdy, e nie ma penej wiedzy o czowieku i mona si tylko do niej nieco zbliy. J. Iwaszkiewicz "Erotyk" (Wic plamic mojej psyche nadwilaski gotyk) - Podmiot

mwicy wiersza nie przeywa uczucia, lecz je kreuje. Jego gwne zainteresowanie skupione jest na samym utworze (porwnania do gotyku i baroku) oraz na analizie wasnych przey i autoprezentacji, wskazujcej, e jest to czowiek nie przeywajcy gboko uczu, natomiast wielki koneser sztuki (powouje si np. na obrazy Van Dycka). F. Katka "Proces" - Jedn z wielu moliwych interpretacji wdrwki Jzefa K. jestjej rozumienie w sensie egzystencjalnym. Wwczas oskarony nie wiadomo przez kogo i nie wiadomo o co bohater, bezskutecznie poszukujcy wyjanienia i ratunku, bdzie przypomina posta z symbolicznego obrazu E. Muncha pt. "Krzyk". Woanie, ktre rozlega si z obrazu jest wanie takim rozpaczliwym i niemym egzystencjalnym krzykiem czowieka koca XIX i pocztku XX w. A. Sonimski "Etegia miasteczek ydowskich" - Sam tytu jest kluczem do interpretacji wiersza: Ju nie ma tych miastecZek, gdzie szewc by poet, ZegarmistrzfiloZofem, fryzjer trubadurem. Jako przykad twrczoci dotyczcej ydw, penej liryzmu i pikna, przywoane zostay obrazy M. Chagalla, w ktrych mona byo odnale dwa zote ksiyce. Czasy te ju miny. Czy jednak bezpowrotnie? J. Iwaszkiewicz "Ikar" Opowiadanie Iwaszkiewicza nawizuje do obrazu Bruegla "Upadek Ikara", ktry przedstawia ludzi zajtych swoimi codziennymi pracami (np. oracza, ktry ze spokojem orze pole), a w oddali morze pochaniajce wanie Ikara. Wida ju tylko kawaek stopy chopca. Dramatyzm sceny zawiera si w tym, e nikt nie dostrzega tragicznego w skutkach upadku Ikara. Ptno Bruegla skojarzyo si narratorowi opowiadania z sytuacj, ktrej by wiadkiem w czasie okupacji. Jaki chopiec zosta na ulicy aresztowany przez gestapo, a nikt z przechodniw tego nie zauway. J. Andrzejewski "Bramy raju" Mi~y powieci i obrazem P. Bruegla pt. "lepcy" wida bezporedni zwizek, przy czym obraz uplastycznia i pozwala

bolenie zrozumie sytuacj dziecicej krucjaty, zmierzajcej do grobu Chrystusa. Zarwno wdrwk Brueglowskich lepcw, jak te wypraw dzieci z "Bram raju" naley rozumie parabolicznie. Jest to nieuchronny marsz ku mierci, donikd. Bohaterw Andrzejewskiego pochonie pustynia, ktra jest grobem wszelkich marze i nadziei a lepcy Bruegla mijaj w ogle cel swojej wyprawy, poniewa lepo (nomen omen) zawierzyli przewodnikowi. W. Szymborska "Kobiety Rubensa" - Wiersz inspirowany obrazami niderlandzkiego malarza, ktry w XVII w. wykreowa na ich podstawie pewien wzorzec kobiecego pikna: nagie lub pnagie, pene, zmysowe. Szymborska przeciwstawia im wzorzec kobiecego pikna ze redniowiecza, by skonstatowa, e kada epoka ma swe wlasne... kanony pikna. W. Szymborska "Dwie mapy Brueg~"", ~" - Co prawda A. Sandauer powiedzia o wierszach Szymborskiej, e s ot,e artobliwym przekadem na jzyk poezji stylw i wizji malarskich, jednak w tym wypadku nawizanie do obrazu P. Bruegla pt. "Dwie mapy" suy wyraeniu innej prawdy o wiecie, tzn. wtpliwoci na temat moliwoci penej i dojrzaej odpowiedzi na zagadnienia ` podstawowe, szkolne, oczywiste, a za`' tem najtrudniejsze - na pytania o czo` wieka. W. Szymborska "Miniatura redniowieczna" Wiersz inspirowany pnoredniowiecznymi miniaturami braci van Limburg. Poetycki obraz redniowiecza zbudowany jest z takich elemen tw, jak: zamek, orszak konny, para ksica, damy, rycerze. Wszystko to jest przenaj-, arcy-, naj(uwzniolone, piknenawizanie do redniowiecznej idealizacji), ale s to tylko wybrane elementy redniowiecznej rzeczywistoci. Brak tu np. mierci, blu, ubstwa. Dlatego jest to tylko miniatura tej epoki. S. Grochowiak "Ikar" - Obraz P. Bruegla pt. "Upadek Ikara" posuy poecie jako argument w dyskusji na temat istoty pikna

(nie mona go znale w napowietrznych pokojach). Bruegel na pierwszym planie obrazu umieci oracza, podobnie Grochowiak pragnie widzie pikno w rzeczach cikich: krzele, balii, stole. Jest to rwnie wypowied na temat roli poety i poezji. S. Grochowiak "Lekcja anatomii (Rembrandta)" Wiersz nawizuje do obrazu Rembrandta pt. "Lekcja anatomii doktora Tulpa" i jest jakby prb poetyckiego "opowiedzenia" wykadu doktora Tulpa, ktry ten wygasza do zebranych,dokonujcjednoczeni esekcji zwok. Utwr skania te do refleksji nad czasem, przemijaniem, czowiekiem i jego ustawiczn chci poznania wiata, pogoni za odkrywaniem i poznawaniem jego tajemnic. T. Rewicz "Syn marnotrawny z obrazu Hieronima Boscha" Bezporednia inspiracja dzieem H. Boscha pt. "Syn marnotrawny". Obrazy poetyckie skadaj si z elementw widocznych u Boscha: karczma pod biaym abdziem, kocia skrka, starucha. O ile jednak Bosch pokazuje syna marnotrawnego w momencie przeomowym jego ycia (ukad ciaa, stp, skierowanie gowy, wymowa symboli), to wiersz Rewicza koczy si jednoznacznie negatywnie (nie pozostawia nadziei): wraca nie trzeba. Z. Herbert "Barbarzyca w ogrodzie" Tom esejw inspirowanych malarstwem woskim, w ktrych Herbert przekornie wystpujc w roli tytuowego barbarzycy, analizuje wiele dzie sztuki woskiej. Metoda ta daje mu moliwo wieego, twrczego spojrzenia na obrazy i dostrzeenia w nich zupenie innych wartoci ni zrobiliby to historycy sztuki. Z. Herbert "Martwa natura z wdzidem" - Tom esejw powiconych malarstwu holenderskiemu, przy czym autor wykazuje, e malarstwo holenderskie to nie tylko Rembrandt i Rubens. Jest to np. znakomity obraz mao znanego malarza Torrentiunsa pt. "Martwa natura z wdzidem". Doskonay warsztat eseisty, obok informacji o malarstwie dostarcza te wiedzy o historii Holandii, obyczajowoci, gospodarce, yciu, osobowoci

210

ludzi tej epoki (XVI/XVII w.). * "Malarstwo jest milczc poezj, a poezja mwicym malarstwem". (Symonides z Keos - przytoczone przez Plutarcha) * "Ciaa i ich widzialne cechy to waciwe przedmioty malarstwa. Czynnoci s waciwym przedmiotem poezji". (G. Lessing)

onierz otnierz - Osoba odbywajca sub wojskow. Czonek si zbrojnych danego pastwa. Literatura ukazuje go najczciej jako prostego wojaka, ktry dzielnie walczy do koca, przewyszajc swoj postaw oficerw. Bywa take, e onierz ma skonnoci do ubar wiania opowieci o swoich przygodach. Biblia (ST) onierze filistyscy kpi z mizernej postury Dawida, ktry staje do pojedynku z olbrzymem Goliatem. Juliusz Cezar "Pamitniki o wojnie z Gallami" - Cezar wysawia dzielno i waleczno legionistw rzymskich, ktrych przeciwstawia tchrzliwym i podstpnym Gallom. Plaut "olnierz samochwa" Bohaterem komedii jest Pyrogopolinikes, nadty i zarozumiay pogromca krw i wnuk samej Wenery, ktry opowiada o swoich niezwykych czynach onierskich, ale w chwili prby okazuje si tchrzem. J. Kochanowski "Pie o spustoszeniu Podola przez Tatarw" (Pie V, Ks. II) Polsce potrzebne jest regularne wojsko, bo zawodowy onierz bdzie zawsze gotw do obrony kraju i mona bdzie w przyszoci unikn takich klsk, jak najazd na Podole. J.Ch. Pasek "Pamitniki" - Pasek jest dzielnym i karnym onierzem, ktry wykonuje rozkazy dowdcw, cho zdarza si nieraz, e musz go oni ratowa z opresji. Swj udzia w wojnach traktuje jako spenienie obowizku wobec Boga i

ojczyzny, ale take jako sposb na zgromadzenie majtku. A. Mickiewicz "mier pukownika" - Emilia Plater umiera jak prawdziwy onierz w wyniku odniesionych ran. Przed mierci egna swoje rynsztunki, a starzy onierze, ktrzy przez cae ycie nie uronili jednej zy, teraz, widzc to, pacz. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" -Polski onierz dzielnie walczy do koca, bo jego sprawa jest suszna. Ordon, by nie odda Rosjanom twierdzy, wysadza si wraz z ni w powietrze. J. Sowacki "Sowiski w okopach Woli" - Stary, kaleki jenera Sowiski walczy do koca i umiera mierci bohatera. A. Fredro "Zemsta" - Papkin to posta wzorowana na bohaterze komedii Plauta. Jak onierz samochwaa, przedstawia siebie Papkin jako niezwykle walecznego i odwanego onierza, ktry samym swoim pojawieniem si na polu bitwy wzbudza strach we wrogach, bo wszyscy doskonale znali ostrze jego Artemizy. Jednak rzeczywisto jest zupenie inna. Papkin to tchrz, ktry unika jakiejkolwiek walki (scena z murarzami). S. Wyspiaski "Warszawianka" - Stary Wiarus, ktry przynosi meldunek Chopickiemu, jest prostym onierzem, jak wielu innych, dzielnie walczcym do koca. Poszed do powstania nie po to, eby piknie zgin, ale po to, eby zwyciy. B. Lemian "onierz" Kaleki o~ nierz powraca z wojny do rodzinnej wsi, ~ ,::ale wszyscy si od niego odwracaj. Idzie wic do przydronej figury Chrystusa i proponuje ukrzyowanemu wspln wdrwk. I wyruszaj razem w wiat, wzajemnie si wspierajc. J. Haek "Przygody dobrego wojaka Szwejka" - Szwejk dobrowolnie idzie na wojn. W swojej gupocie zgasza si do c.k. armii i wyrusza na front. Wypeniajc cile wszystkie rozkazy, mimowolnie ukazuje ich absurdalno. Jego

przygody staj si dla Haka pretekstem do ukazania rozpadu monarchii austro-wgierskiej. J. Drda "Igraszki z diablem" - Dziel~ . ny onierz, Marcin Kabat, radzi sobie doskonale w kadej sytuacji. Udaje mu ~ si nawet zwyciy diaba i wydrze mu cyrograf na dwie niewinne dziewicze dusze. W. Broniewski "onierz polski" patrz: powrt. K.I. Gaczyski "Pie o onierzach z Westerplatte" patrz: wojna. F. Konarski "Czerwone maki na Monte Cassino" - Popularna piosenka ukazuje bohaterstwo polskich onierzy zdobywajcych klasztor na Monte Cassino. Konarski podkrela powicenie i determinacj Polakw, dla ktrych od mierci silniejszy byt gniew. Podczas bitwy polego ich tak wielu, e maki na Monte Cassino czerwiesze bd, bo z poskiej wzrosy krwi. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" - Gwni bohaterowie powieci, onierze Armii Krajowej, uczestnicy powstania warszawskiego to m.in.: Zygmunt, Kolumb, Jerzy, Olo, Malutki, bracia Jagieowie. Dla nich takie sowa, jak: honor, ojczyzna, przyja nie byy pusto brzmicymi hasami. Bratny pokaza swoich bohaterw jako tych, ktrzy w czyn wprowadzili sowa wiersza Sowackiego ("Testament mj"): A kiedy trzeba, na mier id po kolei, jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec. Zostao to pokazane zwaszcza w tomie II ("mier po raz drugi"), powiconym powstaniu warszawskiemu. Patrz: mio do ojczyzny. J. Przymanowski "Czterej pancerni i pies"-Dzielni polscy onierze u boku onierzy radzieckich prowadz wojn z hitlerowcami, przeywajc wiele niezwykych przygd. M. Wakowicz "Szkice spod Monte Cassino" - patrz: wojna. J. Jones "Std do wiecznoci" 1) Robert Lee Prewitt (gwny bohater powieci) kocha wojsko, do armii Stanw Zjednoczonych zacign si na 30 lat. Waciwie jest wzorem onierza -jak ocenia gojego przyjaciel i

przeoony, sierant Warden - a jednak cigle pozostaje szeregowcem. Dlaczego? Ot Prewitt zdecydowa, e do zrobienia kariery w wojsku nie bdzie wykorzystywa swoich umiejtnoci bokserskich, tote odmwi udziau w druynie kapitana Holmesa. Wwczas rozpoczo si amanie charakteru. Prewitt zwycisko przeszed wszystkie stopnie "obrbki", by nastpnie gupio zgin w momencie dla prawdziwego onierza najmniej odpowiednim: w chwili ataku Japoczykw na Hawaje nie byo go w koszarach, pniej wraca do jednostki i zosta przypadkowo zastrzelony podczas rutynowej kontroli dokumentw przez patrol andarmerii, przed ktrym nie prbowa nawet ucieka, bo jako wzorowy onierz wiedzia, e jego koledzy po prostu wykonuj swoje obowizki. 2) Tak naprawd kompania G. jest najlepsza wjednostce, bo ma swego sieranta - szefa Milta Wardena, ktry, podobnie jak Prewitt, jest wzorem onierza. I wanie dlatego nie chce nawet stara si o stopie oficerski, bo gardzi "gogusiami" z West Point, ktrzy znaj armi tylko teoretycznie, a zainteresowani s wycznie robieniem karier i pienidzy oraz cigle nowymi romansami. J. Heller "Paragraf 22" - Jest to powie o wojnie i onierzach, pokazanych zarwno indywidualnie, jak te anonimowo. Gwn postaci jest Yossarian, bdcy typem antybohatera: nie interesuje go walka ani zdobywanie odznacze, nie jest dumny z faktu bycia onierzem armii Stanw Zjednoczonych. Yossarian chce przey za wszel k cen - mog go nazwa tchrzem, uzna za wariata, czowieka chorego na jakkolwiek nieuleczaln chorob, cokolwiek - byle nie lata i dotrwa do koca wojny, ktrej bezsens dostrzega kadego dnia, za dziaanie paragrafu 22 potwierdza tylko absurdalno wydarze, w ktre jako onierz - niezalenie od swej woli zosta wczony. J. Clavell "Krl szczurw" patrz wojna. K. Vonnegut "Rzenia numer pi" patrz: bazen, everyman.

211

* "Miso armatnie ma te prawo gosu". (A. Sonimski) * "Kiedy si wypeniy dni i przyszo zgin latem, prosto do nieba czwrkami szli onierze z Westerplatte". (K. I. Gaczyski)

ona ona - Kobieta pozostajca w zwizku maeskim z mczyzn. W rodzinie monogamicznej (np. kultura chrzecijaska) mczyzna polubia jedn kobiet, natomiast w poligamicznej (np. kultura islamu) mczyzna moe mie wiele on. Biblia (ST)-1) Lilith i Ewa-dwie ony Adama, przy czym ta pierwsza wymieniana jest tylko w pismach apokryficznych. 2) Sara - ona Abrahama i matka Izaaka, ktrego urodzia mimo pnego wieku. Wierna mowi, wybaczya mu jego zdrad; patrz: m, ojciec. 3) ona Lota - ocalaa wraz z mem i crkami z Sodomy i Gomory, nie usuchaa jednak nakazu Boga i odwrcia si za siebie; zostaa zamieniona w sup soli (~, W. Szymborska "ona Lota", J. #.,obodowski "ona Lota"). Bibia (NT) - 1) Herodiada, ona Heroda; zostaa mu zalubiona wbrew tradyeji i prawu judajskiemu (tabu kazirodztwa). Nienawidzc Jana Chrzciciela gprzeciwiajcego si jej maestwu, przyczynia si do jego stracenia. Z) Wedug tradycji katolickiej Maryja bya on Jzefa tylko z prawnego punktu widzenia. Nie byo midzy nimi wizi fizycznej. Mitologia - 1) Hera - zazdrosna ona Zeusa, wielokrotnie zdradzana przez ma, surowo mcia si za swoje nieszczcia (zazwyczaj na potomstwie Zeusa i jego kochankach). 2) Afrodyta -bogini piknoci polubiona najbrzyd szemu z bogw, Hefajstosowi, ktrego zdradzia z Adonisem. 3) Dejanira - ona Heraklesa, ktra ofiarowaa mu koszul unurzan we krwi centaura. Kiedy Herakles ubra si w ni, jego ciao zaczy trawi ognie. 4) Eurydyka ukochana ona Orfeusza, ktra zmara od ukszenia mii.

Zrozpaczony Orfeusz uda si po ni do krlestwa Hadesa. S) Medea - ona Jazona, ktra z zazdroci i chci zemsty na mu zamordowaa ich synw i prLyczynia si do mierci kochanki Jazona. 6) Jokastaona Lajosa, a potem take Edypa (wasnego syna), ktremu urodzia czworo dzieci. Gdy dowiedziaa si prawdy o swoim losie, odebraa sobie ycae; patrz: ojciec, syn. 7) Helena ona Menelaosa, uchodzia za najpikniejsz kobiet swoich czasw. Jej uroda wzbudzia mio~ Parysa, a take bya prryczyn wojny trojaskiej. 8) Penelopa - ona uwaana za wzr wiernoci maeskiej. Ptzez dwadziecia lat czekaa na powrt ma, opieraj~c si zalotom innych mczyzn. Patrz te: m. J. da Voragine "Legenda na dzie w. Aleksego" Opuszczona przez Aleksego w noc polubn ona pozostaa mu wierna do koca ycia, pomimo zwrconego jej sowa. To ona wyja z rk Aleksego list napisany przed mierci. Legendy arturiaskie - Ginewra, ona krla Artura, zdradzia go z najdoskonalszym z rycerzy Okrgego Stou, Lancelotem. Zdrada ta przyczynia si do rozpadu Okrgego Stou. J. Bedier (oprac.) "Dzieje Tristana i Izoldy" - 1) Izolda Zotowosa, ona krla Marka, ktra po wypiciu napoju miosnego oddaa swe serce Tristanowi, nigdy nie pokochaa swego ma. Zmara w tym samym dniu co Tristan. 2) Izolda o Biaych Doniach, niekochana ona Tristana, zemcia si na nim i swojej rywalce, uywajc podstpu (przekazaa Tristanowi faszyw wiadomo o zbliajcym si okrcie), czym przyczynia si do mierci swojego ma. J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" W pieni Panny XII Kochanowski opisuje sprztn gospodyni, ktra pomaga swemu mowi w prowadzeniu gospodarstwa i zajmuje si prowadzeniem domu. Wra z mem moe by wzorem ony, gospodyni. W. Szekspir "Sen nocy letniej" Tytania, niewierna ona Oberona, jest przyczyn wszelkich wydarze w komedii. To przez ni Puk uyje czarodziejskiego eliksiru, ktry odmieni ycie gwnych

bohaterw; sama za Tytania zakocha si w groteskowym Spodku. Patrz: zjawy - upiory wampiry. W. $zekspir "Poskromienie zonicy" - Katarzyna, zonica i sekutnica, przechodzi cik szko ycia na dworze swego ma, ktry godem zmuszaj do zmiany usposobienia. Z kobiety "z piek a rodem" staje si posuszn i potuln on. Patrz: m. W. Szekspir "Otello" - patrz: zdrada. W. Szekspir "Hamlet" Gertruda, ona Hamleta - ojca, a potem jego brata, Klaudiusza, wedug wczesnego prawa dopucia si kazirodztwa ( zwizek ze szwagrem lub szwagierk by wwczas tak traktowany). Dla Hamleta, jej syna, jest symbolem niestaoci, kobiet, ktra w yciu kieruje si przede wszystkim namitnoci, a nie powinnociami ony (S~aboci, nazwisko twoje kobieta!). W. Szekspir "Makbet" - Lady Makbet jest osob dominujc w maestwie. Namawia Makbeta, by sign po wadz i zabi Duncan a. Okazuje si jednak, e hart ducha i kamienne serce byy tylko pozorami; wyrzuty sumienia nie dajjej spokoju, wpada w obd i popenia samobjstwo. Patrz: m, zbrodnia/zbrodniarz. ony Sinobrodego - Postacie z bajki Perraulta, a potem braci Grimmw - ony Sinobrodego zamordowane przez ma, po mierci umieszczone w jednej z komnat jego zamku. Jedynie ostatniej z nich udao si ocale. Termin ten uywany by take w odniesieniu do on krla Anglii, Henryka VIII, ktry dwie z nich skaza na mier. Molier "witoszek" - Elmira, ona Orgona, opiera si zalotom Tartuffe'a i pomaga zdemaskowa jego obud. I. Krasicki "ona modna" Satyrycz ny obraz modej kobiety, ktra przez swoje wielkopaskie zachcianki i upodobanie do cudzoziemszczyzny doprowadza ma niemal do ruiny finansowej. J.U. Niemcewicz "Powrt posa" - 1) Starocina - jej maestwo z Gaduls kim byo w istocie kontraktem, majcym na celu poczenie majtkw. Rozmiowana w literaturze sentymentalnej i kulturze francuskiej, yje w

nierzeczywistym wiecie marze. 2) Podkomorzyna to nie tylko wzr ony - patriotki i dobrej matki, ale take doskonaej gospodyni. Wraz z mem wychowaa Walerego na wiatego obywatela i patriot. Patrz: rodzina. J.W. Goethe "Cierpienia modego Wertera" - Lotta zawiera maestwo z Albertem nie tylko dlatego, e powaa go i kocha, ale by zapewni przyszo swojemu rodzestwu. Pomimo niewtpliwego uczucia do Wertera nigdy nie zdradzia ona swego ma. Patrz: mio trudna. A. Mickiewicz "Lilije" Bohaterk liryczn ballady jest moda kobieta, ktra najpierw zdradzia swego ma, a potem zamordowaa go, obawiajc si kary. Nie odczuwa ona wyrzutw su mienia, a po pewnym czasie decyduje si nawet na maestwo z jednym ze szwagrw. Patrz: m, wina i odpowiedzialno ("Ballady i romanse"). A. Mickiewicz "Pani Twardowska" Jedynym sposobem na pozbycie si diaba byo dla Twardowskiego kaza mu spdzi rok z pani Twardowsk. Maonka czarnoksinika musiaa by wyjtkowo odraajc kobiet, skoro diablik zrezygnowa z duszy Twardowskiego i uciek z karczmy "Rzym". A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV - Maryla, ukochana Gustawa, zostaje on innego, uginajc si pod presj rodziny i kierujc si wzgldami majtkowymi. Dla jej kochanka jest to rwnoznaczne ze mierci za ycia (Gdy na dziewczyn zawoajq: ono! Ju j ywcem pogrzebiono.) ~1,: Mickiewicz "Grayna" Grayna, pna Litawora, wbrew woli ma, ~ przebraniu rycerza, staje na czele wojsk litewskich w wojnie z Krzyakatni i ginie w bitwie. Nakaz patriotyzmu lty dla niej waniejszy od posuszestwa mowi i mioci do niego. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" -Aldona, ona Waltera Alfa, porzucona ptzez niego, zamyka si w wiey i do kofica swych dni yje jak pustelnica. Nie zgadza si opuci pustelni nawet na prob ma, gdy taki wyznaczya sobie los. J. Sowacki "Balladyna" -

212

Balladyna, by zosta on Kirkora i wybi si ponad stan, zabija swoj siostr, Alin. Jako ona nie zwaa na uczucia swego ma; najwaniejsze jest dla niej zdobycie wadzy. Kirkor ginie w bitwie wydanej mu przez wojska Balladyny. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" patrz: m, rodzina, szalestwo. E. Bronte "Wichrowe Wzgrza" 1) Katarzyna Earnshaw polubia Edgara Lintona, by zapewni sobie spokj i opiek. Nigdy nie bdzie dla niego kochajc on. Podczas gdy on zaspokaja wszystkie jej zachcianki, ona nadal kocha Heathcliffa i myli tylko o nim. 2) Izabela Linton wychodzi za Heathcliffa z mioci, jednak wkrtce okazuje si, e jej maestwo jest koszmarem. Bita, poniewierana i odtrcona przez ma, decyduje si odej od niego i samotnie wychowywa syna. 3) Katarzyna Linton, zmuszona do mae stwa z Lintonem Heathcliffem, zaledwie przez kilka miesicy bya matk. Gdy owdowiaa, okazao si, e m pozostawi j bez rodkw do ycia, a cay majtek przepisa ojcu. A. Dumas "Krlowa Margot" - Tytu- owa bohaterka, synna ze swej rozwizoci i swobodnc ~o ycia, polubia na rozkaz matki Henryka Nawarskiego. Jakkolwiek nie kocha ma i zdradza go, w czasie wojen religijnych staje po jego stronie, niejednokrotnie ratujc mu ycie. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" 1) Anna Austriaczka, ona Ludwika XIII, oszukiwana i szpiegowana przez wasnego ma i kardynaa Richelieu, moe liczy tylko na zaufanych muszkieterw, ktrzy ratuj jej honor w syn nej sprawie diamentowych spinek. 2) Milady, ona hrabiego de La Fere, a potem lorda de Winter, napitnowana zbrodniarka i bigamistka, otrua swojego drugiego ma, by przej po nim majtek. Oba maestwa, ktre zawara, miay zapewni jej odpowiedni status ekonomiczny i spoeczny. 3)

Konstancja Bonacieux, zaufana pokojowa krlowej, zostaje wydana ludziom kardynaa przez wasnego ma. Jedyn prawdziw jej mioci jest d'Artagnan, ktry jednake nie zdoa ocali jej ycia. A. Dumas "Pamigtniki lekarza" 1) Maria Antonina, niewiema ona Ludwika XVI, przez cae lata yje w potajemnym zwizku z Oliwierem de Charny. Dopiero pod koniec ycia, kiedy wybu cha rewolucja, odchodzi od kochanka. 2) Pani Rousseau, ona synnego Jana Jakuba, jest cakowitym przeciwiestwem swego ma. Praktyczna, skpa i mylca wycznie o pienidzach, stara si utrzyma dom, podczas gdy jej m prowadzi badania naukowe. 3) Andrea de Charny, wydana za Oliwiera de Charny tylko dlatego, by mg on by bliej krlowej. W maestwie zaznaa jedynie dwch szczliwych lat przy boku ma, kiedy to razem opucili dwr. G. Flaubert "Pani Bovary" patrz: m, samobjstwo. L.N. Tostoj "Anna Karenina" 1) Anna Karenina - patrz: zdrada. 2) Doly Oboska, zdradzana i nie kochana przez wasnego ma, wybacza mu kolejne romanse, gdy pragnie szczcia swoich dzieci. 3) Kitty Lewin to osobowo cakowicie rna od jej ma. Przyzwyczajona do ycia w petersburskich salonach, po lubie przenosi si do majtku ziemskiego Lewina. Od tej pory przyjdzie jej uczy si ycia na nowo. Patrz: rodzina. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" - 1) Marfa Pietrowna polubia z mioci Swidrygajowa. Znajc jego upodobania i sabo do modych kobiet, nie pozwala, by korzysta z jej majtku bez jej zgody. Tylko w ten sposb moe zatrzyma ma przy sobie. Umiera, najprawdopodobniej zabita przez niego. 2) Katarzyna Marmieadowa, crka oficera, wychowana w elitarnym rodowisku, wysza za m za alkoholika, czowieka bez ambicji, ktry zrujnowa ycie jej i dzieci. Pod koniec ycia, w wyniku wczeniejszych okrutnych dowiadcze, oszalaa. Patrz: m. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" - 1) Emilia Korczyska, dama w

kadym calu, nie potrafi zaakceptowa swego ycia w majtku ziemskim. Nie sprawdza si ani jako ona, ani jako matka (patrz: matka). Cae dnie spdza na lekturze francuskich romansw, uciekajc w ten sposb od problemw rzeczywistego wiata. 2) Pani Kirowa, w przeciwiestwie do swego ma-pieczeniarza, prowadzi do monotonny tryb ycia, zajmujc si domem i dziemi. Nie podziela ona zamiowania ma do ycia towarzyskiego i ponad stan, i zapewne dziki temu dom Kirw nie popada w ruin. B. Prus "Lalka" - i) Baronowa Krzeszowska, niegdy bogata mieszczka, po lubia barona, by tym samym podnie swj status spoeczny. W jej przypadku rola ony sprowadza si do opieki nad mem i pacenia jego dugw (patrz: m). 2) Ewelina Janocka wychodzi za barona Dalskiego ze wzgldu na jego pozycj spoeczn i majtek. Szybko okazuje si, e maestwo z o wiele od niej starszym mczyzn prowadzi do nieszczcia. Zakochana w Starskim, zdradza barona, co doprowadza do rozwodu pastwa Dalskich. H. Sienkiewicz "Trylogia" - 1) Helena Skrzetuska po polubieniu Jana prowadzi ycie typowej ony i matki, opiekujc si domem, dziemi, a take mem i panem Zagob. Przedkadajc obowizki patriotyczne nad dom, nie wstrzymuje Skrzetuskiego przed udziaem w wojnie ze Szwedami. 2) Maria Ludwika Gonzaga, ona Wadysawa IV, a potem Jana Kazimierza, przedstawiona zostaa tutaj przede wszystkim jako doradca polityczny ma. Cechuje j ogromna mdro polityczna, dlatego te krl czsto postpuje za jej rad. 3) Baka Woodyjowska, posta zupehue nie podobna do swego historycznego pierwowzoru, to ona bezgranicznie oddana mowi i prawdziwie w nim zakochana. Jej temperament i uroda stan si jednak przyczyn nieszczcia - porywa j zakochany w niej Azja Tuhajbejowicz. Nie doprowadzi to jednak do rozpadu maestwa Woodyjowskich, ale wzmocni jeszcze wi

midzy nimi. H. Sienkiewicz "Rodzina Poanieckich" - 1) Marynia Poaniecka, odkd wysza za m, zapomniaa o swich pragnieniach i troskach. Jedynym sensem jej rycia staa si mio do ma i czynienie jego ycia lepszym. Wyba cza Stachowi jego ozibo i obojtno, wierzc, e jej mio, jak i narodziny dziecka zmieni usposobienie m a. 2) Pani Bigielowa to kobieta, ktra ~e tylko znajduje czas dla ma i kilkor ga dzieci, ale take dla wszystkich udzi ~r potrzebie. Mogaby uchodzi za wzr doskonaej matki i ony, ktra wietnie radzi sobie z wykonywaniem licznych pbowizkw. 3) Pani Maszkowa nigdy naprawd nie kochaa swego ma. Po- iomie zimna i obojtna, godzi si na romans z Poanieckim, by poczu si komu potrzebna i mniej samotna. G. Zapolska "Moralno pani Dulskiej" - Aniea Dulska, ona Feicjana , apodyktyczna i terroryzujca ma, za- brania mu wychodzi z domu na spacery zdrowotne, a take wydziela pienidze, gdy ten chce spotka si z kolegami. Patrz: dom, matka, m. W.S. Reymont "Chopi" - 1) Jagna, ona Macieja Boryny i kochanka Antka, uosabia siy natury i kieruje si wycznie popdem. Pocztkowo kochana i houbiona przez ma, po wykryciu jej romansu z Antkiem traktowana jak inni domownicy. 2) Hanka patrz: przemia- na. Colette "Klaudyna" Tytuowa boha- terka, ona Renauda, ma do liberalne _ pogldy na ycie i sprawy seksu. W swoim mu widzi przede wszystkim ojca, opiekuna i kochanka, co nie prze- szkadza jej zdradzi go z ich wspln znajom. M. Mitchell "Przemino z wiatrem" 1) Scarlett O'Hara polubia kolejno ~ trLech mczyzn: Karoa Hamiltona (na zo Ashleyowi), Franka Kennedy'ego ~ (by dziki jego pienidzom uratowa : Tar) i Rhetta Buttlera (dla jego pienidzy, ale i z mioci). Jedynym mczyzn, na

213

ktrym jej naprawd zaley, jest Ashley Wilkes, ktrego nie moe zdoby. Dopiero po mierci Melanii zrozumiaa, e prawdziw mioci jej ycia jest Rhett, ktry zdecydowa si j opuci. 2) Melania Hamilton, pniej Wilkes, ona Ashleya, zawsze wierna i oddana mowi, nie wierzy w plotki o jego romansie ze Scarlett, ktr uwaa za sw najblisz przyjacik. Doskonaa matka i idealna ona, powicia ycie Ashleyowi i ich dziecku. F.S. Fitzgerald "Wielki Gatsby"Daisy, ona Toma, nie dorosa do roli ony i matki. Jedynym celem jej ycia jest dobra zabawa i wzbudzanie podziwu u wszystkich. Nawet jej uczucie do Gatsby'ego, ukochanego z modoci, ustpuje mioci wasnej i potrzebie bycia w centrum zainteresowania. Patrz: matka. S. Undset "Krystyna, crka Lavransa" - 1) Ragnfrida, ona Lavransa, zostaa mu polubiona wbrew woli. Zakochana w innym, zdradza swego ma. W zdradzie tej upatrywa bdzie potem przyczyn wszystkich yciowych nieszcz, a cige wyrzuty sumienia wpdz j w przesadn religijno. 2) Pani Aashilda, ona Baarda, a potem Bjrna, nie zaznaa szczcia ani w jednym, ani w drugim maestwie. Jej pierwszy m bi j i nie szanowa, natomiast z drugim rozdzielia j niech i nienawi ludzi. Patrz: samobjstwo. 3) Krystyna, ona Erlenda, powica cae swoje ycie wychowaniu dzieci, jednake najwiksz jej mioci bdzie zawsze Erlend nieodpowiedzialny, krnbrny i nieprzewidywalny m, dla ktrego liczy si przede wszystkim on sam. mier Erenda jest najwiksz tragedi jej ycia. Patrz: rodzina, mier (bohaterw literackich). Z. Nakowska "Granica" - 1) Pani acia, matka Zenona, przez pace patrzy na liczne romanse swojego ma i dba przede wszystkim o to, by nie rozpada si rodzina. 2) Elbieta Ziembiewicz wybacza mowi jego zdrad, pomagajego kochance ijest bezgranicznie oddana Zenonowi. Momentem przeomowym w ich maestwie jest manifestacja robotnikw i rozkaz strzelania

do nich, wydany przez Zenona, kiedy to Elbieta potpi swego ma. M. Dbrowska "Noce i dnie"Barbara Niechcicowa, ona Bogumia, nie potrafi zrozumie swojego ma i jego otwartej natury. Skryta i skomplikowana wewntrznie, nie umie cieszy si wiatemjak on, co prowadzi do licznych zadranie. Nie akceptuje take jako matka metod wychowawczych ma. Dopiero po mierci Bogumia zrozumie, e by on jedyn mioci jej ycia. Patrz: rodzina, matka, m. J. Iwaszkiewicz "Brzezina" Basia, ona Bolesawa, nie jest szczliwa w maestwie. Zaniedbywana przez oschego ma, wdaje si w romans z Michaem, chopem z wioski. Jest to, obok wychowywania crki, jedyny jasny punkt w jej yciu. Umiera w bardzo modym wieku. W. Gombrowicz "Ferdydurke" patrz: rodzina. M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Magorzata nigdy nie zostaa polubiona Mistrzowi, ale on uwaa j za swoj prawdziw on (mimo e by onaty), poniewa byli niczym dwie powki platoskie, doskonale rozumiejce si i uzupeniajce. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Ra polubia Adama, by mc zemci si za zdrad Michaa. Przez cae ycie bdzie znca si psychicznie nad mem, wytykajc mu prawdziwe i urojone wady. Ale jednoczenie to ona stanie si si napdowjego kariery, bo bdzie go popycha do podejmowania coraz to nowych wyzwa. Adam zaimponuje jej tylko raz w yciu, kiedy zirytowany zami wywoanymi niemonoci zagrania koncertu Brahmsa, zgwaci j. L.H. Morstin "Obrona Ksantypy" Tytuowa Ksantypa, ona Sokratesa, staa si w kulturze symbolem wyjtkowo zrzdliwej i zoliwej maonki. Morstin prbuje wytumaczy, dlaczego Ksantypa staa si tak kobiet. Majc za ma filozofa, bya skazana na samodzielne borykanie si z yciem. To ona musiaa zdoby rodki na utrzymanie domu, zadba o waciwe wychowanie dzieci, wreszcie take o to, by Sokrates mia co je i w co si ubra.

Codzienna cika praca uczynia z niej kobiet zgryliw i wci zirytowan. Ale jedno pozostao w niej nie zmienione - mio do ma. J. Andrzejewski "Popi i diament" - 1) Zmara w Ravensbruck ona Szczuki bya dla jedyn podpor. W przedwojennej Polsce aprobowaajego komunistyczne pogldy, co byo dowodem wielkiej odwagi. Kiedy odesza z tego wiata, Szczuka zrozumia, i teraz czeka go jedynie suba ojczynie i nowemu ustrojowi. 2) Pani Kossecka stara si po powrocie ma z obozu stworzy mu prawdziwy dom. Nie docieka, dlaczego odci si on od wiata. Milczca, tolerancyjna walczy o to, by sta si on na powrt panem domu. Patrz: rodzina. Adresatk erotykw K.K. Baczyskiego bya jego narzeczona, a potem ona, Barbara. W mioci do niej i w niej samej znajdowa on ucieczk przed koszmarem wojennego ycia. Jak na ironi, oboje polegli w pierwszych dniach powstania, nie wiedzc nawzajem o swojej mierci. A. Camus "Duma" - Ciko chora ona doktora Rieux opuszcza Oranjeszcze przed epidemi, udajc si do sanatorium. Nie wie jednak, e ten wyjazd jest ostatecznym rozstaniem z mem, ktry nie przyjedzie do niej, poniewa bdzie walczy z dum. J. Steinbeck "Na wschd od Edenu" - 1) Katarzyna wychodzi za m za Adama Truska dlatego, e spodziewa si dziecka i po to, by otrzyma nazwisko, dziki czemu ukryje si przed prawem. Maestwo jest dla niej koszmarem, poniewa niweczy marzenia o karierze. Jest za do szpiku koci, nie istniej dla niej adne normy moralne: w kadej chwili moe zdradzi ma, w kadej chwili moe od niego odej, co te robi, zostawiajc Adama z dwojgiem niemowlt. Nie interesuje si budow domu i jego urzdzeniem ani yciem rodzinnym, poniewa wszystko to symbolizuje ad, ma by podstaw zwykego ludzkiego szczcia, a ona jest przecie uosobieniem ywiou destrukcji i demonicznego za. 2) Sara Hamilton, wyznawczyni skrajnie purytaskich zasad wiary i religii, jest prawdziw podpor

dla swego ma, Samuela. Dziki niej dom Hamiltonw funkcjonuje normalnie, to ona wpaja dzieciom zasady zdrowego rozsdku. K. Brandys "Jak by kochan" Gwna bohaterka zawsze marzya, by zosta on ukochanego mczyzny. Co prawda po wojnie, podczas jej procesu o kolaboracj, przyzna on, ii byli oni ;"- maestwem w czasach okupacji, ale "prawdziwego ma" zyska ona dopiero grajc w radiowej audycji "Czwartkowe obiady u pastwa Konopkw", kiedy to jako pani Felicja Konopkowa bdzie rozmawiaa ze swoim mem, cerowaa jego bielizn i gotowaa mu. O dziwo taki image przysporzy jej tysica wielbicieli. A. Philipe "Chwila westchnienia" ona Gerarda Philipe' a, synnego aktora francuskiego, opisuje ostatnie miesice ycia ukochanego mczyzny. Dla niej nie jest on boyszczem tumw, ale ojcem jej dzieci i miertelnie chorym czowiekiem. Od chwili lekarskiej diagnozy do momentu mierci bya ona jedyn osob czuwajc nad jego yciem. mier Gerarda staa si dla niej inspiracj do napisaniajednej z najpikniejszych ksiek o "mioci a po kres". S. Mroek "Tango" - Eleonora, ona Stomila, nie zwaa na konwenanse, jako e naley do pokolenia "rewolucji seksualnej" (patrz rewolucja). Zdradza ma z Edkiem tylko dlatego, e ten imponuje jej si i prostot. Problem zdrady nie istnieje dla niej, poniewa wyzbya si zasad moralnych. M. Kundera "Nieznona lekko bytu" - Bycie on Tomasza nie jest atw spraw. Teresa z pokor znosi kolejne zdrady ma, niektre jego kochanki zna osobicie (np. Sabin), o innych syszaa, jeszcze innych po prostu si domyla. Nie potrafi od Tomasza odej i nie chce tego, cho kad jego zdrad przeywa jak wasn mier (powracajcy sen Teresy). Pustk ycia wypenia jej czciowo lektura ksiek, czciowo pies Karenin (naprawd jest to suka), ktremu powica mele czasu i serca. Teresa- ona nie potrafi nawet odpaci Tomaszowi piknym za

214

nadobne. Jedyna zdrada, jakiej si dopucia, dowioda tylko tego, e w yciu Teresy moe by wycznie jeden mczyzna - jej niewierny m, Tomasz. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Urszula, typowa mater familiae, cierpliwa ona, znosi ekscentryczne po mysy swojego ma. Opiekuje si nim do koca jego ycia, nawet wtedy, gdy oszala i stoi przywizany do drzewa na swojej posesji. G. Bidwell "Wiktoria, ona Alberta" Zbeletryzowana biografia krlowej Wiktorii ukazuje j przede wszystkim jako oddan i wiern on ksicia maonka, Alberta. Jest on jedyn mioci jej ycia, ojcemjej dzieci, ajego mier zapocztkuje okres staroci Wiktorii i jej drog ku mierci. A. Kowalska "Pestka" - Teresa, ona Borysa, to kobieta zniszczona przez ycie i przez chorob. Sama wmawia sobie, e jest ciko chora, podczas gdy naprawd brakuje jej mioci i czuoci ma. Jego zdrada bdzie dla niej wielkim ciosem, jednak wybaczy mu. To ona, zaniedbana i opuszczona, stanie si ostateczn przyczyn mierci Agaty, kochanki Borysa. E. Kazan "Uk'ad" - Dlatego m.in. Eddie wda si w romans z Gwen, e jego ona, Florance z ich maestwa zrobia ukad: a) wyrany podzia rl, b) obowizuje nie pisana umowa, e ona przymyka oczy na jego kolejne "skoki w bok", on za wywizuje si z obowizkw rodzinnych, a przed znajomymi gra rol dobrego ma. Florance ma mentalno mieszczki, tote za wszelk cen zaley jej na utrzymaniu pozorw (np. farsa z odgrywaniem "zotej pary"). Sama o sobie mwi, e jest kobiet cywilizowan, tote ma cywilizowany umiech, cywilizowane odruchy i w pe ni kontroluje wszystkie dziedziny ycia rodzinnego (wcznie ze sfer intymnoci). Nie dopuszcza adnych wolt ani improwizacji. W powieci Kazana realizuje ona amerykaski standard ony z wyszej warstwy redniej. E. Segal "Love Story" - Jennifer, ona Oliwiera, dziedzica wielkiej fortuny i przedstawiciela jednej z najznakomitszych rodzin amerykaskich, umiera na biaaczk. Zarwno

pochodzenie, jak i majtek ma niewiele znacz w jej walce ze mierteln chorob. * "Najlepsza jest ona bogata, eby ci utrzymywaa; pikna, eby ci si podobaa; wierna, eby ci nie oszukiwaa". (Demostenes) * "ona uczciwa ozdoba mowi I najpewniejsza podpora domowi" (J. Kochanowski) * "ona jest dla modego mczyzny kochank, dla dojrzaego - towarzyszk, dla starego - pielgniark, i w kadym wieku jest pretekst, by si oeni". (F. Bacon) * "Znam ony, ktre tak dalece dbaj, by ich maestwo podobao si otoczeniu, e zapominaj o tym, co trzeba, eby im dwojgu si podobao". (J. Ipohorska) "Mczyni w swoim towarzystwie czsto milcz, dzieje si tak nie dlatego, e nie maj sobie nic do powiedzenia, lecz dlatego, e odpoczywaj. Przygotowuj si do stawienia czoa swoim onom, gdy wrc do domu". (P. Beer) * "ona, ktr si niegdy kochao, staje si z biegiem lat wzruszajc pamitk erotyczn". (M. Samozwaniec) * "ona jest tym dla ma, czym m j uczyni". (H. Balzac) * "Wikszo mczyzn, ktrzy chwal si, e czytaj w swej onie jak w otwartej ksidze, znajedynie przedmow do niej; potem przechodz od razu do spisu treci". (P. Campanille) * "Najbardziej rozczarowane maestwem s zawsze te kobiety, ktre wyszy za m, by nie pracowa". (M. Dietrich) * "Istniej kobiety, ktre kochaj swych mw tak sam lep, marzycielsk i zagadkow mioci, jak niektre zakonnice klasztory". (M. von EbnerEschenbach) * "Niestety!... Bywaj kobiety, w ktrych matka umierca on". (A. Daudet) * "Mode ony starych mw zawczasu myl o wyborze tego, ktry im otrze zy". (C. Goldoni)

* "Na on naley wybiera tylko tak kobiet, jak by si wybrao na przyjaciela, gdyby bya miczyzn". (J. Joubert)

215