Przegląd Zachodni 2007/4, Przeglądy I Komentarze

Przegla d y i k o m e n t a r z e
ROK JERZEGO GIEDROYCIA

Przegla dy i komentarze Rok 2006 obchodzony by w Polsce oraz enklawach polskos ci na s wiecie jak wolno dzic sa na podstawie patronatu Rady Wykonawczej UNESCO nad Stuleciem Giedroycia jako szczego lny hod oddany postaci Redaktora i dzieu Jego z ycia, tj. paryskiej Kulturze. cych za ustanowieniem Roku Giedroycia podawano m.in. Ws ro d argumento w przemawiaja ciolecie Instytutu Literackiego, a takz rocznice urodzin stulecie urodzin, szes c dziesie e setna Juliusza Mieroszewskiego, najbliz szego wspo pracownika Giedroycia, najwyz ej cenionego tnos za umieje c artykuowania mys li politycznej, inspirowanej sugestiami zawartymi choc by w obszernej korespondencji z Maisons-Laffitte. W uchwale Sejmu RP z dnia 29 lipca 2005 r. moz na przeczytac :
ci sprawie niepodlegos Jerzy Giedroyc cae z ycie pos wie ci Polski tolerancyjnej i nowoczesnej, ale cej wasne tradycje narodowe. Utworzony przez niego miesie cznik Kultura ponad po tez szanuja wieku by dla Polako w urzeczywistnieniem ideao w wolnos ci sowa i mys li. amy pisma otwarte byy dla zanych z prawica i z lewica , pisudczyko autoro w zwia w i narodowco w, liberao w i konserwatysto w. Dziea wydane w Bibliotece Kultury weszy do kanonu literatury polskiej. Kwartalnik Zeszyty Historyczne jest dzis jednym z waz niejszych z ro de wiedzy o najnowszej historii Polski.
W skad Komitetu Honorowego Obchodo w Roku Jerzego Giedroycia, kto remu przewodniczy Wadysaw Bartoszewski, weszli m.in. Marek Jurek, marszaek Sejmu RP, Bogdan Borusewicz, marszaek Senatu RP, Stefan Meller, minister spraw zagranicznych RP, Kazimierz Ujazdowski, minister kultury i dziedzictwa narodowego, przedstawiciele Kangu Kultury, w tym m.in.: celarii Prezydenta RP i Premiera, a takz e wybitne osobistos ci z kre Daniel Beauvois, Czesaw Bielecki, Zbigniew Brzezin ski, Mirosaw Chojecki, Micha Giedroyc, Natalia Gorbaniewska, Tomasz Jastrun, Jerzy Kisielewski, Leszek Koakowski, Stanisaw Lem, Adam Michnik, Sawomir Mroz ek, Bohdan Osadczuk, Bohdan Paczowski, Krzysztof Pomian, Jerzy Pomianowski, Wojciech Skalmowski, Leszek Szaruga, Leopold Unger, Tomas Venclova, Piotr Wandycz. Zapowiadane uroczystos ci skwitowa, z was ciwym sobie realizmem i poczuciem cy prawa do takiego komentarza jako jeden z nielicznych humoru, Leopold Unger (maja tku lat 70. przyjacio Giedroycia, Brukselczyk, obecny na amach Kultury od pocza minionego stulecia), kto ry przestrzega: abys my tylko nie znudzili Polski Giedroyciem. Do za Henryk Giedroyc w lis tych so w nawia cie adresowanym do organizatoro w obchodo w, zku z inauguracja Roku J. Giedroycia. Wyjas c wystosowanym w marcu 2006 r. w zwia niaja
188
dy i komentarze Przegla
s powody swojej nieobecnos ci (ide ladami mojego brata Jerzego), Henryk Giedroyc cych symbolicznie upraszcza ceremonia, s wiadomy uwarunkowan politycznych, wynikaja z ogoszonego was nie projektu IV RP. Pisa:
od przebijania gowa muro gle Jerzy by czowiekiem czynu, specjalista w, a jest w tej dziedzinie cia i licze na to, z do rozwia zywania wiele do zrobienia. Wierze e Rok Giedroycia przyczyni sie sto nie potrafimy sobie radzic zrozumienia spraw trudnych, niekiedy nawet bolesnych, z kto rymi cze . Tylko taki hod miaby sens dla Jerzego Giedroycia.
te waz Cytuje ne fragmenty, gdyz pomimo wielu druko w okolicznos ciowych i specjalnych dodatko w prasowych, list Henryka Giedroycia nie by prawie rozpowszechniany. Chyba jako cy nastro dze , z zako caja j narodowej powagi i pomnikowy wymiar czczonego autorytetu. Sa e te do rzetelnego przestudiowania roczniko nalez y te sowa zinterpretowac jako zache w s Kultury, rozumnej lektury Przesania (istotnej cze ci Autobiografii na cztery re ce, cej wykadnie mys stanowia li o Polsce) i krytycznych Notatek Redaktora w celu ich kontekstowego wykorzystania we wspo czesnej polityce i dla poz ytku kultury politycznej spoeczen stwa. Jan Nowak-Jezioran ski, niekiedy wyraz ny protagonista J. Giedroycia, twierdzi, z e przez ciolecia Kultura bya jakby latarnia morska , umoz ca Polakom orientacje dziesie liwiaja w zawios ciach pojatan skiego s wiata. Zarzut o nieznajomos c polskich realio w i wypenienie chybiony. Czas wolnej Polski po tzw. transformacji ustrojowej, az misji po 1989 r. okaza sie cia Kultury jesienia 2000 r., jak nigdy wczes do zamknie niej, sprzyja weryfikowaniu cej roli pisma, wpywie na postawy, ksztat zapewnien nie tylko elity politycznej o zapadniaja Niepodlegej, wektory polityki zagranicznej, hierarchizowanie wartos ci narodowych itp. cy sceptycyzm wobec wszelkich deklaracji wynosza Jerzy Giedroyc zachowywa daleko ida na piedestay za jedynie suszna , poprawna , dalekosie z wizje Polski cych Kulture na cej siy oddziaywania, niepodlegej. Towarzyszyo mu poczucie niedosytu, niewystarczaja dzi rzeczywistego ksztatowania postaw, poza jednym, zagospodarowanym braku narze optymalnie, tj. sowem. cy Redaktor, przez lata ceduja cy uprawnienia autora manifesto Niepisza w programowych na swojego publicystycznego rzecznika Juliusza Mieroszewskiego, a potem innych wspo tkach pierwszej pracowniko w, chociaz w zakresie ograniczonym, chwyci za pio ro w pocza z takim rozminie ciem wyobraz Polski. dekady III RP. Nie godzi sie enia z rzeczywistos cia siedzkich stosunko Ledwie dostrzega, z e jednak koncepcja dobrosa w ze wschodnimi siadami (zwana koncepcja ULB od pierwszych liter pan sa stw powstaych wskutek rozpadu ta zostaa za priorytet przez rza dy suwerennej ZSRR, tj. Ukrainy, Litwy, Biaorusi) przyje Warszawie w nowej konstelacji Polski, spokorniae wobec faktu, z e utorowaa ona droge rodkowej i Wschodniej. Przyjmowa ze zrozumieniem ten stan rzeczy, niezawisej Europy S kto ry wszak przewidywano w Maisons-Laffitte w poowie XX w., choc brzmia wo wczas ca perspektywa wyostrzaa takz utopijnie. Oddalaja e obraz historycznej koniunktury Polski, cej w dobrych relacjach z sa siadami na wschodzie i zachodzie, aspiruja cej do Unii pozostaja regionu. W swoich Notatkach Giedroyc, z niepokojem Europejskiej, uznanej za lokomotywe , nie spogla damy szerzej i wyz i oburzeniem, podkres la wielokrotnie, z e my tu, nad Wisa ej, pierwszego entuzjazmu, nie ogarniamy horyzontu, lecz tkwimy w marazmie, wyczerpani fala tni zmianom, podtrzymuja cy stereotypy utrwalaja ce wiare w wyja tkowos podzieleni, nieche c kszeniu szczego ce pamie c Polski i Polako w. Widzia w powie y przywracaja o przyczynach
189
ski II RP i nazywa je po imieniu, wytykaja c wadzom brak kompetencji, zrozumienia racji kle c adresata tych uwag, skonnego do reakcji oraz dwugosu. stanu, daremnie poszukuja Draz nia Go prywata, nieczytelne podziay partyjne, walka o przywileje, aferowe skandale do z udziaem polityko w, pobaz liwos c sa w, korupcja, populizm. W Roku Giedroycia Notatki zyskay znaczenie zlekcewaz onego gosu ostrzegawczego. W tym konteks cie ostatnie wypowiedzi Redaktora zanalizowali np. Jerzy Pomianowski (Wos ci kro la bez ziemi, Rzeczpospolita, dodatek Stulecie Jerzego Giedroycia, 27 lipca 2006), Adam Michnik (My wszyscy z Giedroycia, Gazeta Wyborcza 28 lipca 2006), Andrzej Franaszek (Dramat Ksie cia Niezomnego, Polityka 7 paz dziernika 2006). Ten ostatni, na co dzien publicysta narracje z konferencji jubileuszoTygodnika Powszechnego, uaktualni sprawozdawcza c: Giedroyc obawia sie , z wielka , nieuchronnie wych, konstatuja e jes li Polska nie stanie sie w maos dzie mentalnos obsunie sie c . A wtedy triumfowac be c , by uz yc tego sowa, endecka. ta na s ca wasne kompleksy. Zamknie wiat, szowinizmem kompensuja Dla wzmocnienia wymowy tych so w, ale i skontrastowania z wydarzeniami politycznymi w Polsce Roku Giedroycia, warto w tym miejscu juz bez komentarza przytoczyc akapit z listu Prezydenta RP do uczestniko w obchodo w urodzin Jerzego Giedroycia puja co: w Maisons-Laffitte, 27 lipca 2006 r. Brzmi on naste
bokiej czci pamie ci Redaktora, Ksie cia EmigranW imieniu Rzeczypospolitej skadam wyrazy ge to w, wielkiego Polaka, w kto rego z yciorysie znalez c moz na wzo r zachowan , jakich dzisiaj Polska tnego potrzebuje stawiania dobra pan stwa ponad wszystkie inne cele dziaalnos ci publicznej, umieje gania do dziedzictwa narodowego oraz odwagi niezalez sie nos ci mys li i dziaania.
Uroczystos c w Maisons-Laffitte stanowia najbardziej osobisty akcent obchodo w Roku c w setna rocznice urodzin Redaktora, odsonie to pamia tkowa Giedroycia. W tym dniu, a wie na domu przy avenue de Poissy 91, w kto tablice rym z y i pracowa w latach 1954-2000. zaprojektowa i wykona warszawski rzez Tablice biarz Marek Moderau, a ufundowaa Rada ci Walk i Me czen pnie w parafialnym kos Ochrony Pamie stwa. Naste ciele ks. Adam Boniecki za dusze Giedroycia, wspominaja c cay zespo i Zygmunta odprawi msze Kultury Zofie i Jo Hertzo w, Marie zefa Czapskich, Juliusza Mieroszewskiego. W ogrodach domu dugo uroczystos jeszcze trway rozmowy przybyych na te c , m.in. Rity Gombrowicz, Natalii Gorbaniewskiej, Barbary Torun czyk, Bogumiy Berdychowskiej, Wadysawa Bartoszewskiego, Bohdana Osadczuka, Krzysztofa Pomiana, Jerzego Pomianowskiego, Leopolda Ungera... kulminacje obchodo dla przyjacio Lipcowa w, troche i ws ro d przyjacio , w Polsce ce dorobek Instytutu Literackiego i jego poprzedzay dwie waz ne wystawy, istotnie promuja z nich Jerzy Giedroyc Ksia z Emigranto two rcy. Pierwsza e w otwarto 15 lutego 2006 r. w Muzeum Wychodz stwa Polskiego im. Ignacego Jana Paderewskiego w budynku Podz te przygotowao Towarzystchora o wki w azienkach Kro lewskich w Warszawie. Wystawe c dbaos wo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryz u, wykazuja c w aranz acji cych klimat domu Kultury oraz starannos sal przybliz aja c w doborze eksponowanych cytato w. Mottem wystawy uczyniono sowa Jerzego Giedroycia Dla mnie emigracja jest walki. Nie o utrzymanie tego, co byo, ale o pewne sprawy zasadnicze. Dla mnie taka kwestia sprawa bya niepodlegos c zasadnicza c Polski. Ponad 50 plansz i 30 zdje obrazowao koleje c najduz czz ycia Redaktora, uwypuklaja szy, emigracyjny okres, dzieje Instytutu oraz miesie trze nika, meandry wspo pracy z autorami Kultury i wspo z ycia zespou. Odtworzono wne
190
pokoju zwanego Ogrodem Zimowym, kto ry by miejscem wszystkich narad oraz waz nych spotkan , a takz e gabinetu Redaktora. Z tas m odsuchac moz na byo ostatni radiowy wywiad Jerzego Giedroycia udzielony Hannie Marii Gizie, obejrzec filmy. Przypomniano sylwetki wymienionych juz Hertzo w, Czapskich, Mieroszewskiego, ale takz e Andrzeja Bobkowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzin skiego, Czesawa Miosza, Marka Haski i wielu innych pisarzy odkrytych przez Instytut. wystawe , zatytuowana Jerzy Giedroyc i Dziupla Kultury prezentowano od 23 Druga pnie m.in. w Krakowie, marca 2006 r. w Bibliotece Narodowej w Warszawie, a naste Wrocawiu, Lublinie, odzi. Opro cz Towarzystwa Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego i gospodarza Biblioteki Narodowej, w jej przygotowanie zaangaz owany by Instytut role specjalnego Adama Mickiewicza oraz Milosz Institute. Noblista spenia zreszta przewodnika, gdyz w Poczatku legendy sformuowa postulat, kto ry przys wieca inicjatorom ekspozycji wydobyc z dorobku literackiego Instytutu wartos ci bliskie i zrozumiae ca uwage obecnym modym pokoleniom. Wystawa w Bibliotece Narodowej, koncentruja cych was wzie cia, z zamierzozwiedzaja nie na literackiej stronie Giedroyciowego przedsie nym zlokalizowaniem w tle publicystyki politycznej uzmysowia znaczenie Instytutu dla stworzenia kanonu wspo czesnej literatury polskiej, wprowadzenia w obieg czytelniczy wielu kurtyna , nieobecnych tu, a bez szans zaistnienia, jak dzie i autoro w zakazanych za z elazna wyimko z mys lano, tam. Katalogi obu wystaw, zwaszcza Dziupli... pene sa w z ksia ek lub wspomnien np. Konstantego Jelen skiego, Jerzego Stempowskiego, Wacawa Zbyszewskiego, Stefana Kisielewskiego, Wojciecha Karpin skiego, Kazimierza Orosia, Marka Nowakowsd kiego, Jarosawa Abramowa-Newerlego, by wymienic tych tylko, kto rych nazwisk dota w tej refleksji brakowao. takz conych W 2006 r. odbyo sie e wiele konferencji naukowych i sympozjo w pos wie g i charakter; od lokalnych, panelowych, nieomal Patronowi. Miay one ro z ny zasie kameralnych spotkan badaczy, skupionych na wybranej problematyce politycznej, do cych rozmachem przedsie wzie c dzynarodowych, a cza cych perspektywe naukoimponuja mie z swoistym odebraniem s zanych z Kultura . W oczekiwaniu na wa wiadectw od oso b zwia tomy pokonferenycyjne, warto odnotowac co najmniej dwie prestiz owe i reprezentatywne Jerzy Giedroyc: Kultura polityka wiek XX (25-27 wrzes konferencje: warszawska nia Aktualnos 2006 r.) oraz lubelska c przesania paryskiej Kultury w dzisiejszej Europie (7-9 grudnia 2006 r.). Obie zyskay protektoro w w osobach Lecha Kaczyn skiego, prezydenta RP, Kazimierza M. Ujazdowskiego, ministra kultury i dziedzictwa narodowego, druga takz e wsparcie Kochiro Matsuura, dyrektora generalnego UNESCO oraz Anny Fotygi, cych ministra spraw zagranicznych, by dodac tylko, z e na lis cie instytucji wspomagaja ponadto m.in. Instytut Pamie ci Narodowej Oddzia w Lublinie, organizatoro w znalazy sie Forum Polsko-Ukrain skie, Europejskie Kolegium Polskich i Ukrain skich Uniwersyteto w oraz media ogo lnopolskie (Tygodnik Powszechny, Rzeczpospolita, Gazeta Wyborcza, Polskie Radio, TVP Kultura). zaaranz przez Uniwersytet Warszawski wyro Konferencje owana z nia szczego lny ukad woko puja cych hase: Znaczenie wizji tematyczny. Dyskusje koncentroway sie naste siado politycznej Jerzego Giedroycia, Ws ro d przyjacio i sa w, Wieczo r redaktoro w, pien cych Jerzy Giedroyc: Portret wielokrotny. Podkres lic nalez y znaczenie wysta inicjuja , mowy Wadysawa Bartoszewskiego, Jerzego Koczowskiego, Krzysztofa konferencje Pomiana zgodnych w niezwykle pozytywnych ocenach wszechstronnego dorobku Kultury cz deprecjonowania mys i wraz eniu odchodzenia lub wre li, zasad i programo w wypracowa-
191
nych dla Polski pod Paryz em. Znalazo to odzwierciedlenie w tytuach pierwszych sprawozdan z konferencji, zamieszczonych na amach Gazety Wyborczej: Magdaleny Grochowskiej Giedroyc czczony, ale porzucony (29 wrzes nia 2006), Leopolda Ungera Pochowalis my Giedroycia na nowo (3 paz dziernika 2006). Dosadnos c komentarza Ungera wzbudza tym kszy niepoko pieniu, zamykaja cym obrady w Warwie j, z e Brukselczyk w swym wysta szawie, wymienia podstawowe skadniki wizji Redaktora, tj. prymat interesu Polski nad trznymi partyjnymi interesami, spoeczen wewne stwo wolne od nacjonalizmu i klerykalizmu, ce istote obywatelskos rozumieja ci, przyjazny stosunek do mniejszos ci narodowych oraz siado cy do odgrywania roli politycznej. Problemy wynikaja ce sa w, Kos cio nieaspiruja kszos z odrzucenia tych elemento w projektu niepodlegej Polski stanowiy motyw wie ci pien wysta , w tym np. polityko w i historyko w z Litwy, Ukrainy, Biaorusi, Rosji, Niemiec, gier. Wieczo Francji, Izraela, We r redaktoro w (Jacek Bochen ski, Mirosaw Chojecki, Krzysztof Czyz ewski, Tomasz Jastrun, Marcin Kro l, Jan Malicki, Aleksander Smolar, p do sesji portreto Barbara Torun czyk, Robert Traba) stanowi dobry wste w zwielokrotki uczowieczaja cemu spojrzeniu na dokonania Giedroycia, a was nionych dzie ciwie prezentacji Jego sylwetki w okruchach wspomnien , anegdotach, itp. Potem juz tylko relacje osobiste i korespondencyjne z Juliuszem Mieroszewskim, Czesawem Mioszem, Jerzym Stempowskim, Konstantym Jelen skim, Janem Nowakiem-Jezioran skim, Adolfem Bochen skim, Gustawem Herlingiem-Grudzin skim, Andrzejem Bobkowskim, Witoldem Gombrowiczem, Jo zefem Czapskim, Wiktorem Weintraubem, Melchiorem Wan kowiczem, tzw. polciu m.in. Adama Michnika, Andrzeja Friszkego, Piotra Koczowskim Londynem w uje skiego, Adolfa Juzwenko, Jarosawa Kurskiego, Kazimierza M. Ujazdowskiego, Leszka Szarugi, Andrzeja Mencwela, Andrzeja St. Kowalczyka, Rafaa Habielskiego, Janusza ku choc Korka. Kaz dy, kto trzyma w re jeden z tomo w epistolograficznych Redaktora, z c wa tko przeczuwa, z jakim ste eniem napie , kondensacja w mielis my tu do czynienia. ciekawe imprezy towarzysza ce, w tym: odsonie cie tablicy Podczas konferencji odbyway sie tkowej pos conej Jerzemu Giedroyciowi, studentowi i doktorowi honoris causa pamia wie Uniwersytetu Warszawskiego (gmach starej biblioteki) i wieczo r jubileuszowy Bohdana Osadczuka, dopeniony wkro tce potem w Sejnach. Tam to, 6 paz dziernika 2006 r. profesor i Os Osadczuk otrzyma tytu Czowieka Pogranicza, przyznawany przez Fundacje rodek du na uzasadnienie laudacji, honoruja ce kierowany przez Krzysztofa Czyz ewskiego. Ze wzgle czowieka dialogu polsko-ukrain skiego, wspo pracownika Jerzego Giedroycia i wspo two r wielkiego dorobku paryskiej Kultury, nalez dek ce y zako cic nieco dotychczasowy porza w gos refleksji i dodac , z e w dniach od 4 do 7 paz dziernika 2006 r. wsuchiwano sie Europejczyka Wschodniego, Atamana Osadczuka dosownie i w przenos ni, gdyz czenia tytuu osadzono w toku seminario c podziay Polska, uroczystos ci wre w (Przeamuja Ukraina, Niemcy i Rosja w nowej Europie), wystaw, projekcji filmo w, koncerto w, itp. drego i srebrny Order Bohdan Osadczuk otrzyma takz e w Sejnach Order Jarosawa Ma Metropolity Piotra Mohyy, najwyz sze odznaczenie Akademii Kijowsko-Mohylan skiej. Ws ro d gos ci os rodka Pogranicze byli m.in. Wiaczesaw Briuchoweckyj, rektor Akademii, Anatolij Ponomarenko, dyrekor MSZ, Szewach Weiss, byy ambasador Izraela w Polsce, uyn Dmytro Pawyczko, byy ambasador Ukrainy w Polsce, Mykoa Z skyj, dyrektor Instytutu Literatury UAN, Bogumia Berdychowska, Ola Hnatiuk, Basil Kerski, Krzysztof Kozowski, Tomasz ubien ski, Andrzej Mencwel, Wodzimierz Mokry, Ihor evc enko, Rudolf Stamm. Wspomniana wyz ej konferencja grudniowa w Lublinie, zorganizowana przez Instytut rodkowo-Wschodniej kierowany przez Jerzego Koczowskiego, stanowia Europy S
192
ce na uwage , z nieformalne podsumowanie Roku Giedroycia, tym bardziej zasuguja e wyraz nie w planie obrad zaakcentowano wspo czesny wymiar projekto w Redaktora obecnych w polityce zagranicznej oraz dyskursie europejskim. W panelach zatytuowanych siado Kultura w zimnowojennej Europie (przed 1989 rokiem), Kraje obozu wobec sa w, wiadkowie o przesaniu Kultury, Wspo li S czesne odczytanie Kultury udzia wzie m.in.: Bohdan Osadczuk, Krzysztof Pomian, Jerzy Pomianowski, Henryk Wujec, Bohdan Cywin ski, Krzysztof Czyz ewski, Natalia Gorbaniewska, Adam Michnik, Stanisaw s konferencji wzbogaci Szuszkiewicz, Marek Kornat, Janusz Korek. Cze c historyczna wieczo r specjalny opowies c Michaa Giedroycia o tradycjach rodu. W sesji politologicznej pieniu do mo wiono o problemach polskiej polityki zagranicznej w latach 1989-2004, przysta jako normalizacja Unii Europejskiej, realizacji zadan wyznaczonych przez Kulture rodkowej i Wschodniej. siadami i pojednanie narodo stosunko w z sa w w Europie S Z zainteresowaniem wysuchano opinii m.in.: Adama D. Rotfelda, Timothy Snydera, Zdzisawa Najdera, Andrzeja Saksona, Klausa Ziemera, Mykoy Riabczuka, Rn Rmonda, tematyka wspo Marka Cichockiego. Z podejmowana gray wystawy np. Przeciwko kilku Kultura i promocje mys lom... co nie nowe! Procesy krajowco w za kontakty z paryska z ksia ek A. D. Rotfelda Polska w niepewnym s wiecie oraz T. Snydera Rekonstrukcja narodo w: Polska, Ukraina, Litwa, Biaorus . Ro wnie interdyscyplinarny charakter miay konferencje w Min sku (czerwiec 2006 r.) i Kijowie (listopad 2006 r.), gdzie debatowano na temat Europa przeszos c i przyszos c . dzynarodowe spotkanie zas Wizje i rewizje. Mie w stolicy Biaorusi juz w has le pro ULB Biaorus gramowym uwypuklao koncepcje Litwa Ukraina. Od idei do realizacji. W stulecie urodzin Jerzego Giedroycia. W rodzinnym mies cie Redaktora wydano kilka z ca plon konferencji z roku wartos ciowych ksia ek, np. Jerzy Giedroyc a Biaorus (zawieraja 1998 i 2002 oraz wybo r publicystyki), Testament Jerzego Giedroycia: otwarcie, suwerennos c i dialog dla Europy i Biaorusi, wznowiono specjalny, biaoruski numer Kultury z 1998 Kolekcja Jerzego Giedroycia. roku, otwarto wystawe Nie pro z noway takz e wydawnictwa krajowe. W konteks cie obchodo w susznie przypo Autobiografie przez mniano synna na cztery re ce Jerzego Giedroycia, przygotowana Krzysztofa Pomiana w Czytelnikowskiej serii Archiwum Kultury w 1994 r. Zasuz one dla propagowania spus cizny paryskiego Instytutu Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Marii z cych zasadniczy zra b faktografii Curie-Skodowskiej przygotowao kilka ksia ek uzupeniaja gu Kultury. Sa to Daniela Beauvoisa Tro kre jkat ukrain ski. Szlachta, carat i lud na Woyniu, cy znane wczes Podolu i Kijowczyz nie 1793-1914, tom zbieraja niej prace francuskiego , historyka, dedykowany Wielkim Cieniom Redakcji (...) kto ra nam wskazywaa droge im. Jerzego Giedroycia, przyznawana przez UMCS was wyro z niony Nagroda nie w Roku Giedroycia, polemiczny wobec niekto rych ustalen historiografii polskiej badanego okresu. pnie: Zanim powstaa Kultura. Antologia teksto Naste w Adolfa Marii Bochen skiego pos wie conych polskiej polityce wschodniej w opracowaniu Kazimierza M. Ujazdowskiego, ca geneze po ki przypomnieniu artykuo przybliz aja z niejszej koncepcji ULB dzie w autora rozprawy Mie dzy Niemcami a Rosja, wydanej w 1937 r. w Warszawie przy wsparciu Jerzego ga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Bohdanowi Osadczukowi Giedroycia. Dalej ksie urodzin, Polska, Ukraina, Osadczuk, zredagowana przez Bogumie Berw 85. rocznice i Ole Hnatiuk, a w niej obok inspiruja cych przemys dychowska len m.in. Jerzego Koczowskiego, Jarosawa Moklaka, Huberta aszkiewicza, Emiliana Wiszki, Grzegorza Motyki, Teresy Chynczewskiej-Hennel, Tomasza Stryjka kompletna bibliografia prac Jubilata za
193
towa 85. urodziny w 2005 r., tom lata 1952-2005 (warto wyjas nic , z e profesor Osadczuk s wie na przeomie 20062007, przy zaangaz zas ukaza sie owaniu o wczesnego kanclerza Europejskiego Kolegium Polskich i Ukrain skich Uniwersyteto w w Lublinie, Grzegorza , z z ciekawszych publikacji zwia zanych z Rokiem Kuprianowicza). Wydaje sie e jedna Giedroycia stanowi dwutomowa kontynuacja wyboru teksto w Kultury z lat 1976-2000 zatytuowana Realis ci z wyobraz nia, datowana co prawda na rok 2007, lecz przygotowywana was ciwie od 1999 r., gdy Graz yna Pomian wydaa Wizje Polski na amach Kultury 1947-1976. Mimo nieco odmiennego sposobu realizacji, autorzy wyboru: Basil Kerski oraz c pod rozwage Andrzej St. Kowalczyk, zachowali blokowy ukad materiao w, oddaja puja ce sekwencje: Redaktor, Trzecia Rzeczpospolita, Solidarnos czytelnikowi naste c i polska wiat przed i po upadku bloku sowieckiego, ULB. opozycja demokratyczna, Rozpad PRL, S ydzi Antysemityzm Zagada, O religii i o Kos ciele bez Ukraina Litwa Biaorus , Z i przemys namaszczenia, Polska szkoa eseju. Caos c stanowi dobrze skomponowana lana go tko cych sie w kalejdoskop spraw prezentacje wnych wa w publicystyki pisma, ukadaja gu tym, wymienic z rudymentarnych dla Redaktora. W cia nalez y ro wniez dwie ksia ki wydawnictwa Pogranicze, tj. wybo r szkico w, artykuo w i rozmo w Bohdana Osadczuka z lat 1991-2006 Niepodlega Ukraina w opracowaniu Basila Kerskiego oraz Andrzeja St. Kowalczyka Od Bukaresztu do Laffitto w. Jerzego Giedroycia rzeczpospolita epistolarna. Na marginesie lektury obu tomo w wypada zauwaz yc , z e poza walorami dokumentacyjnymi one pewien istotny aspekt uatwiaja cy zrozumienie funkcjonowania podparysprezentuja kiego falansteru, np. portrety mieszkan co w domu Kultury pio ra B. Osadczuka, przekonuja cy dowo d na znaczenie listo w dla rozwoju pisma, itp. Ciekawe, z e redaktorzy odpowiedzialni za specjalne dodatki tematyczne z okazji Roku Giedroycia, np. Rzeczpospolitej (15 marca i 27 lipca 2006 r.), Tygodnika Powszechnego (1 paz dziernika 2006 r.) takz e decydowali sie c fragmenty korespondencji (niekiena podobne zobrazowanie fenomenu Kultury, drukuja dy znanej tylko archiwistom, vide Czesaw Straszewicz, Czesaw Miosz) lub artykuo w ci (zwaszcza J. Mieroszewskiego) na tle kronik i kalendario w. Ta forma uczczenia pamie Polska znaczka oraz Jerzego Giedroycia, obok wystaw czy wypuszczenia przez Poczte cym stopniu przyczynia sie do koperty z okolicznos ciowym datownikiem, w znacza rozpowszechnienia wiedzy na temat Patrona Roku. Pozwolia ponadto spojrzec na Redaktora Maii dorobek Jego z ycia przez pryzmat legendy konfrontowanej z codziennos cia ca z listo sons-Laffitte, tak wyraz nie przezieraja w oraz wspomnien . wzie cia nie wyczerpuja dugiej listy ro Omo wione przedsie z nych uroczystos ci jubileuszo jeszcze wystawy: Woko wych. Dla s cisos ci kronikarskiej wymienie Giedroycia w Muzeum Literatury im A. Mickiewicza w Warszawie, Jerzy Giedroyc i zagubieni romantycy ca po kilkunastu miastach Polski, Bliskos peregrynuja c daleka. Rzeczpospolita na wygnaniu... ekspozycja fotografii Bohdana Paczowskiego to szczego lne portrety wielkich w Instytucie Polskim w Rzymie, Warszawie oraz Gdan emigranto w wystawiona sku, czy wreszcie Jerzy Giedroyc gos wolnos ci europejskiej w gmachu Parlamentu Europejskiego jeszcze dwa waz ci w Brukseli. W Paryz u odbyy sie ne spotkania, tj. wieczo r pamie cony znaczeniu w Bibliotece Polskiej (15 grudnia 2006 r.) i wykad Adama Michnika pos wie mys li politycznej Kultury dla koncepcji polityki po 1989 r. (Sorbona, 25 stycznie 2007 r.). cej informacji np. na stronach Konferencje i prezentacje organizowano takz e w Czechach (wie www.culture.pl). Obchody Roku J. Giedroycia uatwiy zrozumienie okolicznos ci i motywo w, kto re ga sie od pochlebnych analogii do Hotelu Lambert powodoway, z e recepcja Kultury rozcia
d Zachodni 2007, nr 4 13 Przegla
194
cej program (dawnej) lub sens istnienia (wspo cznika. do krytyki podwaz aja czes nie) miesie zanotowa: niezwykos Nie bez racji zatem Miosz z rozwaga c istnienia Kultury nalez y tku musiaa przezwycie z mierzyc oporem, kto ry od pocza ac . Marszaka Jo Jerzy Giedroyc nie kry fascynacji postacia zefa Pisudskiego, a w zakresie eromskiego, deklarujac bliskos oddziaywania literatury wymienia m.in. Stefana Z c postawy cej narodowe mitologie i niepozwalaja cej na zasklepianie ran. Inny uczestnik demaskuja gu Kultury, Wacaw Zbyszewski, charakteryzuja c zachowania Giedroycia wypunktowa kre , z romantyczne podoz e Jego idei, w tym wiare e bieg zdarzen moz na zmienic z arem trznym i szlachetnos wyrzeczen wewne cia . Gdyby ten wzo r znalaz zastosowanie w polskim z yciu spoeczno-politycznym, nie trzeba byoby dywagowac o sposobach przeoz enia mys li zyk wspo Giedroycia na je czesnej pragmatyki politycznej. Iwona Hofman Lublin
DZIEDZICTWO KULTUROWE WARMII I MAZUR W OSTATNIM DZIESIE JAKO PRZEDMIOT BADAN CIOLECIU
ciem bardzo rozlegym. Obejmuje zagadnienia kultury Dziedzictwo kulturowe jest poje tej kultury przez mieszkan materialnej i duchowej, a takz e recepcje co w danego terytorium 1. badan d tez Podstawa jest sama kultura, sta zakres tematyczny jest niesychanie obszerny. zyk (gware ), tradycje i zwyczaje, stro Kultura duchowa obejmuje je j, pies ni i tan ce, podania i legendy, a takz e mentalnos c poszczego lnych grup etnicznych czy narodowych. Natomiast dnic z zagadnien kultury materialnej trzeba uwzgle : zabytki ruchome gromadzone w muzeach, kos cioach, zbiorach prywatnych; zabytki nieruchome w ich naturalnym s rodowisku architektura miejska i wiejska, kos cielna i s wiecka; krajobraz kulturowy wraz z zagospodarowaniem przestrzeni zaoz enia dworsko-paacowe, ukady przestrzenne miast i wsi, krajobraz wiejski; dziedzictwo archeologiczne zaro wno stanowiska archeologiczne, jak i pojedyncze zabytki. cia dziedzictwo kulturowe jest samo dziedziczenie, a wie c Drugim elementem poje cza ce przeszos . Obejmuja one problematyke transmisja, przekaz, elementy a c z przyszos cia historii i historiografii, s wiadomos ci i toz samos ci, oceny dziejo w i kultury danego terytorium, a takz e moz liwos c zaadoptowania dziedzictwa kultury w nowych warunkach spoeczno-ekonomicznych. Zakres terytorialny ograniczony zosta do Warmii i Mazur. Warmii jako historycznej krainy biskupstwa warmin skiego, kto rego granice zostay ostatecznie ustalone w po. XIV w.
1 cia patrz: I. Lewandowska, Dziedzictwo kulturowe problemy terSzeroka analiza poje minologiczne, zakres poje ciowy, podejs cie badawcze, w: Studia ofiarowane Profesorowi Bohdanowi Guszczakowi w siedemdziesie ciolecie urodzin, red. I. Grzesiak, A. Naruszewicz-Duchlin ska, A. Staniszewski, Olsztyn 2007.
195
i Mazur terytorium etnicznego zamieszkaego przez ludnos c pochodzenia polskiego bnionego (jednak nie administracyjnie) w poudniowej cze s i wyodre ci Prus Wschodnich w poowie XIX w. Ogrom zgromadzonego materiau zmusi mnie do zaniechania analizy caego terytorium Prus Wschodnich (dzisiejsza Warmia, Mazury, Obwo d Kaliningradzki, g Kajpedy) i Prus Zachodnich (z Elbla giem, Malborkiem i Kwidzynem). okre tZakres czasowy obejmuje stan obecny, tj. ostatnie siedem lat (2000-2007), w wyja sie na publikacje wczes , z kowych sytuacjach powouje niejsze. Zdawac sobie nalez y sprawe e sto nawet okres kilkuletni, wyniki badan publikowane w 2000 r. musiay trwac jakis czas, cze d tez sta moz na stwierdzic , z e aktualny stan badan nad dziedzictwem kulturowym Warmii ciolecia. i Mazur dotyczy ostatniego dziesie os Zakres tematyczny obejmuje mape rodko w, instytucji pan stwowych i spoecznych, cych sie badaniami nad historia , kultura tego regionu na przestrzeni wieko zajmuja w. Czes c s ro problematyka . badaczy wspo pracuje z kilkoma os rodkami, cze c zas zajmuje sie z na Celem moim byo dac jak najpeniejszy obraz polskich zainteresowan skupionych woko sie go dziedzictwa Warmii i Mazur, kto re uwidaczniaja wnie w publikacjach i projektach. sama kwerende uczynic zagadnienia Warto taka po stronie niemieckiej, kto rej takz e bliskie sa dziedzictwa. Omo wienie stanu wiedzy polskich badaczy oraz dyskusji woko dziedzictwa historycznego i kulturowego czeka na dalsze badania. obje am przede wszystkim dziaalnos Kwerenda c instytucji i towarzystw z regionu, ale cych te tematyke . Bibliografia dziedzictwa takz e innych os rodko w z Polski podejmuja kulturowego liczy ok. 500 pozycji 2, a zgromadzona zostaa na podstawie bazy zawartos ci z gu czasopism i bazy ksia ek Biblioteki Narodowej, analizy zawartos ci 16 czasopism o zasie regionalnym i ogo lnopolskim 3, a takz e na podstawie stron domowych w sieci Internet poszczego lnych instytucji i wydawnictw. bardzo rozproszone. Wiele os Badania nad dziejami kultury sa rodko w podejmuje tylko fragmentarycznie, sta d tez przede wszystkim tematyke w niniejszym teks cie wskaz e ce zagadnienia (w tytule powouja ce sie na dziedzictwo kulturopozycje sensu stricto tycza cych sie do wybranych elemento we). Przywoam takz e kilka innych publikacji odnosza w cia. Be da to go ce o zainteretego poje wnie prace zwarte, ale tez artykuy naukowe s wiadcza . Pominie ta zostaa caa szeroka dziedzina popularyzacji dziedzictwa sowaniu tematyka ca sie w przewodnikach, literaturze publicystycznej czy pie knej kulturowego, przejawiaja oraz edukacji regionalnej. W wyniku kwerendy badawczej kilkakrotnie spotkaam sie cia czy to w tytuach konferencji, czy publikacji. Wynika to z naduz ywaniem tego poje do dziedzictwa i jego chwytliwos d tez z ostatnio bardzo modnego odnoszenia sie ci. Sta nie do transmisji najcze s zawsze tres c publikacji odnosi sie ciej jest to po prosu historia lub
Zob. I. Lewandowska, Dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur. Bibliografia tematyczna za lata w czasopis 2000-2007. Artyku ukaz e sie mie Echa Przeszos ci t. IX, 2008. 3 cone PruKomunikaty Mazursko-Warmin skie, Echa Przeszos ci, Pruthenia. Pismo pos wie som i ludom batyjskim, Borussia. Kultura Historia Literatura, Studia Warmin skie, Warmin sko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski, Biuletyn Stowarzyszenia Konserwatoro w Zabytko w. Oddzia d Zachodni, Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i toz Warmin sko-Mazurski, Przegla samos c spoecznocone dziejom Mazur, Feste s ci na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych, Masovia. Pismo pos wie gowskie Studia Humanistyczne. Pismo pos cone historii Boyen, Studia Angerburgica, Mra wie cone Ziemi Piskiej, Rocznik i literaturze w regionie mazurskim, Znad Pisy. Wydawnictwo pos wie Mazurski, Folia Fromborcensia. Pismo Fundacji im. Mikoaja Kopernika.
13*
2
196
kultura opis stanu rzeczy w przeszos ci, a nie analiza dziedziczenia, czy recepcji przez wspo czesne pokolenia 4. z Jednym z najbardziej pre nych os rodko w naukowych jest Os rodek Badan Naukowych im. trzyn cy w Olsztynie od 1963 r. Jego Wojciecha Ke skiego (www.obn.olsztyn.pl) istnieja na prowadzeniu badan dziaalnos c skupia sie naukowych z zakresu historii i kultury obszaru dzy dolna Wisa a Niemnem na przestrzeni dziejo mie w oraz wspo czesnych problemo w tego obszaru. Os rodek organizuje konferencje i spotkania naukowe, posiada wasne wydawnictwo oraz wydaje kwartalnik Komunikaty Mazursko-Warmin skie, kto rego korzenie wydawnicze gaja 1946 r. 5 Na jego amach w ostatnich latach ukazao sie wiele interesuja cych sie ce spus zykowej 6, poszczego publikacji, m.in. teksty dotycza cizny je lnych obiekto w zabyt kowych 7, grup etnicznych i narodowych 8 czy sprawozdania z konferencji i spotkan cych problemy dziedzictwa 9. Pracownicy OBN aktualnie prowadza naukowych poruszaja cone tym zagadnieniom, m.in. 1) Warmiacy spoeczen badania pos wie stwo XVI-XX wiek; 2) Miasta warmin skie 1466-1772; 3) Zamki na Warmii; 4) Rzemioso na Warmii ci historycznej; 6) Przemiany w XVII-XVIII wieku; 5) Rola medio w w ksztatowaniu pamie spoeczno-kulturowe na Mazurach w XVI-XVIII wieku; 7) Sownik biograficzny pastoro w mazurskich w XIX wieku; 8) Losy ludnos ci rodzimej byych Prus Wschodnich po 1945 roku; s 9) Warmia i Mazury ksztatowanie sie wiadomos ci i toz samos ci regionalnej; 10) Ukrain ski ruch narodowy w Polsce po nocnej po 1945 r. Os rodek publikuje dziea naukowe w kilku cykl seriach wydawniczych, z kto rych dla zagadnien dziedzictwa najcenniejszy wydaje sie
4 Por. np. Dziedzictwo Warmii. Literatura i pis miennictwo, red. S. Achremczyk, K. Orowska-Wojczulanis, Olsztyn 2006; Dziedzictwo Warmii. Ustro j prawo administracja, red. S. Achremczyk, K. Orowska-Wojczulanis, Olsztyn 2006. 5 c ciolecie Komunikaty Mazursko-Warmin skie obchodziy ostatnio swoje pie dziesie (1957-2007). Byy kontynuatorem Komunikato w Dziau Informacji Naukowej Instytutu Mazurskiego cego w latach 1946-1949. Z okazji jubileuszu ukaza sie specjalny numer w Olsztynie wychodza Komunikato w 2007, nr 3 oraz Bibliografia zawartos ci za lata 1957-2007, autorstwa J. Minakowskiego i M. Hryniewicz, Olsztyn 2007. 6 L. Palm aitis, W kwestii identyfikacji je zyka Katechizmo w pruskich, Komunikaty Mazursko-Warminskie [dalej: KMW] 2000, nr 3, s. 501-507; W. Ogrodzin ski, Pies ni ludu znad go rnej Drwe cy.... 160 lat od powstania dziea Gustawa Gizewiusza, tamz e, s. 345-381; Z. Rondoman ska, piewnik z roku 1936 dla szko S mniejszos ci polskiej w Niemczech, t amz e, s. 455-466; M. Bi olik, Badania je zykoznawcze na Warmii i Mazurach, KMW 2002, nr 1, s. 25-33; R. Tomkiewicz, O dziaalnos ci Komisji Ustalania Nazw Miejscowych i Obiekto w Fizjograficznych na terenie Warmii i Mazur, KMW 2004, nr 4, s. 539-547. 7 J. Jasin ski, Losy grobu Gizewiusza w Ostro dzie, KMW 2000, nr 3, s. 509-525; A. Wagner, Problemy atrybucyjne po z nobarokowej rzez by warmin skiej, KMW 2001, nr 1, s. 17-32; A. Soc ko, Kaplica s w. Andrzeja na zamku w Braniewie, KMW 2002, nr 3, s. 345-372; M. Strzyz ewska, Dom Gazety Olsztyn skiej odbudowa siedziby i dziaalnos c muzeum, KMW 2002, nr 4, s. 627-646; R. Syrwid, Dzieje olsztyn skiego popiersia Stefana Jaracza, KMW 2005, nr 3, s. 363-373. 8 ydach w Prusach Wschodnich, KMW 2001, nr 1, s. 85-88; J. Jasin ski, Na marginesie artykuu o Z J. Chosta, Wspomnienia Warmiako w i Mazuro w prawdy i niedopowiedzenia, KMW 2001, nr 3, ycie liturgiczne staroobrze dowco w, czyli Staroprawosawnej Pomorskiej s. 451-461; W. Nowak, Z Cerkwii w Wojnowie na Mazurach, KMW 2003, nr 4, s. 501-514. 9 I. Lewandowska, Sprawozdanie z sympozjum Dziedzictwo kulturowe ziem pruskich, KMW 2001, nr 1, s. 107-109; J. Bierula, Kwestia dziedzictwa kulturowego ziem pruskich, KMW 2002, nr 1, s. 123-136; J. Gancewski, Krajobraz kulturowy ziem pruskich. Sprawozdanie z konferencji, KMW 2003, nr 1, s. 117-119.
197
ycie codzienne na dawnych ziemiach pruskich, be da cy pokosiem corocznych konferencji Z cych za kaz sfere zagadnien naukowych, obejmuja dym razem inna 10. Na jednej z owych konferencji wygoszono referat: Dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur, kto ry takz e drukiem 11. ukaza sie Drugim waz nym centrum badan nad dziedzictwem kulturowym regionu jest Uniwersytet na ro Warmin sko-Mazurski (www.uwm.edu.pl). Prace badawcze prowadzone sa z nych cej na Wydziale Humanistycznym. W Instytucie Historii wydziaach, z czego najwie i historie Pruso dzynarodowych badaniami obje to archeologie 12, kulture w 13, i Stosunko w Mie 14 15 kos dziedzictwo zakonu krzyz ackiego i katolickiej Warmii , spus cizne cioa ewangelickiego na Mazurach 16, zagadnienia recepcji historii i kultury regionu oraz s wiadomos ci badania m.in. nad gwara historycznej 17. W Instytucie Filologii Polskiej prowadzi sie 18 i poezja z Warmii i Mazur 19. W Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji warmin ska
Dotychczas byy to m.in. Dziedzictwo kulinarne, Mieszkan cy ziem pruskich, Obchody roczteczne, Krzewienie wiedzy, Czowiek a s nicowe i s wia rodowisko. 11 ycie codzienne na dawnych S. Achremczyk, Dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur, w: Z wiadectwa przeszos ci, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2002, s. 7-26. ziemiach pruskich. S 12 M. J. Hoffmann, Zachodniobatyjskie kurhany symbolika pomniko w architektury sepulkralnej, Studia Angerburgica [dalej: Stud. Anger.] t. 11, 2006, s. 8-24; tegoz , Z historii badan archeologicznych Ziemi Piskiej do 1945 roku, Znad Pisy nr 11, 2002, s. 14-23. 13 Np. G. Biaun ski, Norge pruskie czy sowian skie narze dzie orne?, KMW 2001, nr 1, s. 77-85; tegoz , Drogi zaniku Pruso w (XII-XVII w.), Stud. Anger. t. 7, 2002, s. 7-20; tegoz , Pruskie zwiazki terytorialno-osadnicze w dorzeczu s rodkowej yny w XIII wieku, KMW, 2004, nr 1, s. 3-17; M. J. Hoffmann, Nekropola Galindai z pierwszych wieko w naszej ery w Piszu, stanowisko III, Znad Pisy nr 9, 2000, s. 16-24; tegoz , Prawdziwi autochtoni? O kulturze i religii dawnych Pruso w, Masovia t. 4, 2001, s. 27-30. 14 Np. J. Gancewski, Przemiany gospodarcze w poudniowo-wschodniej cze s ci pan stwa krzyz ac ro da i stan badan , KMW 2000, nr 2, s. 177-186; tegoz , Zamek krzyz acki w Piszu jako os rodek kiego. Z gospodarczy. Cz. 1, Znad Pisy nr 12, 2003, s. 44-50. 15 Np. J. Hochl eitner, Kapliczki Warmii poudniowej. Przydroz ne obiekty kultu jako element ludowego systemu komunikacji, Olsztyn 2004; tegoz , Obrze dy doroczne w kulturze chopskiej Warmii poudniowej w XVI-XVIII wieku, Olsztyn 2006; tegoz , Religijnos c potrydencka na Warmii (1551-1655), Olsztyn 2000; I. Makarczyk, Tomasz Ujejski (1612-1689). Biskup kijowski, prepozyt warmin ski, jezuita, Olsztyn 2005; A. Szorc, Warmia czaso w Reginy Protmann (w drugiej poowie XVI i na poczatku XVII wieku), Studia Warmin skie t. 38, 2001, s. 167-177. 16 G. Jasin ski, Kos cio ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817-1914), Olsztyn 2003. 17 Np. J. Gancewski, Tradycje historyczne i kulturowe s redniowiecznych Prus (przede wszystkim krzyz ackich) w XIX i XX wieku. Historiograficzny przyczynek do studio w nad dziejami tradycji pruskiej, gowskie Studia Humanistyczne [dalej: MSH] t. 3, 2001, s. 32-39; I. Lewandowska, Historyczna Mra s wiadomos c regionalna. Z badan nad modziez alicealna Warmii i Mazur, Olsztyn 2003; I. Lewandowd Turystyczny nr 60, ska, E. Cyfus, Reaktywacja dziedzictwa kulturowego. Czy to moz liwe?, Przegla 2007, s. 11-12; D. Radziwiowicz, Tradycja grunwaldzka w s wiadomos ci politycznej spoeczen stwa polskiego w latach 1910-1945, Olsztyn 2003. 18 Np. M. Biolik, Nazwy terenowe Warmii i Mazur jako s wiadectwo historii regionu, KMW 2004, nr 4, s. 419-426; tejz e, Zapoz yczenia z je zyka niemieckiego w leksyce warmin skiej (na podstawie zykoznawcze t. 2, 2000, artykuo w drukowanych w Gazecie Olsztyn skiej w latach 1925-1939), Prace Je s. 5-33. 19 Np. Z. Chojnowski, Fryc Zimmek mazurski poeta ludowy z Borowego, MSH t. 6-7, 20042005, s. 154-163; t egoz , Woko mazurskiej legendy Konstantego Ildefonsa Gaczyn skiego, Znad Pisy nr 12, 2003, s. 239-263.
10
198
to obraz regionu w reportaz Spoecznej zainteresowaniami badawczymi obje u polskim 20. Na badania Wydziale Nauk Spoecznych i Sztuki w Instytucie Nauk Politycznych prowadzi sie nad mniejszos ciami wyznaniowymi i narodowymi w regionie 21. W Katedrze Muzyki tego sie m.in. na roli pies wydziau badania skupiaja ni na Warmii i Mazurach 22. Na Wydziale prace naukowe daja ce nowe spojrzenie na wybitne postaci zwia zane Teologii UWM powstaja z Kos cioem katolickim zaro wno w formie monografii, jak i edycji z ro dowych 23. Drobniej w roczniku Studia Warmin sze artykuy, aczkolwiek ro wnie wartos ciowe, drukowane sa z skie 24. Pre nie dziaa takz e grupa badaczy skupionych przy Katedrze Architektury Krajob rodowiska i Rolnictwa. Zajmuja sie oni razu i Agroturystyki na Wydziale Ksztatowania S krajobrazem kulturowym wsi warmin skiej w konteks cie jego ochrony, ksztatowania liwos ci wykorzystania potencjau kulturowo-krajobrazowego do i rewaloryzacji 25 oraz moz na kilku wydziaach, a cza c swoje badania rzy naukowcy pracuja rozwoju regionu 26. Niekto
20 Np. J. Szyd owska, Obecnos c tematu warmin sko-mazurskiego w reportaz u polskim lat osiemdziesiatych, KMW 2002, nr 3, s. 421-440; tejz e, Olsztyn w reportaz ach polskich XIX i XX wieku, KMW 2003, nr 2, s. 175-201; tejz e, Warmia i Mazury w reportaz u polskim 1945-1980. O toz samos ci bohatero w, miejsc i zdarzen , Olsztyn 2001. 21 ycie spoeczne i religijne Ukrain Np. A. Korzeniewska, Z co w na Warmii i Mazurach w latach 1947-1970, praca doktorska obroniona w Olsztynie w 2004 r. (maszynopis); Kos cio greckokatolicki na Warmii i Mazurach. Wobec dos wiadczen przeszos ci i przemian spoeczno-politycznych w Polsce, red. M. Melnyk, Olsztyn 2006. 22 Np. Pies ni ludu znad go rnej Drwe cy w parafiach Ostro dzkiej i Kraplewskiej zbierane w 1836 do s 1840-go roku przez X.[ie dza] G.[ustawa] G.[izewiusza]. Cze c trzecia: Zapis muzyczny, oprac. Z. Rondoman ska, Olsztyn 2001; Z. Rondoman ska, Polska pies n religijna na Warmii w latach 1795-1939, Olsztyn 2002; tej z e, Wychowanie przez muzyke w szkoach na polskiej Warmii w XX wieku, Olsztyn 2003. 23 Np. Kardyna Stanisaw Hozjusz (1504-1579): osoba, mys l, dzieo, czasy, znaczenie, red. S. Achremczyk, ks. J. Guzowski, ks. bp. J. Jezierski, Olsztyn 2006; Me czennicy Kos cioa warmin skiego XX wieku, red. J. Guzowski, Olsztyn 2004. 24 Zob. A. Wagner, Mistrz figur dobromiejskich nieznana indywidualnos c barokowej plastyki Warmii i Prus Ksiaz e cych, Studia Warmin skie [dalej: SW] t. 40, 2003, s. 325-354; J. Hochlei tner, Funkcje s redniowiecznych dzwono w jako przejaw procesu sakralizacji przestrzeni kulturowej, SW t. 37, cz. I, 2000, s. 179-192; M. Borzyszkowski, Odbudowa kos cioa w Pierzchaach, SW t. 37, cz. II, 2000, s. 383-394. 25 Zob. A. Jaszczak, Znaczenie i ochrona zabytkowego krajobrazu kulturowego w zro wnowaz onym rozwoju gmin. Przyroda i miasto, t. VIII, Warszawa 2006, s. 224-231; A. Jaszczak, K. Mynarczyk, Obszary i obiekty kulturowe w krajobrazie rolniczym, w: Krajobraz ksztatowany przez kulture rolna, red. K. Mynarczyk, Olsztyn 2006, s. 171-179; M. Kadelska, Elementy pie kna dziea sztuki w krajobrazie, Fragmenta Agronomia t. 1, 2002, s. 224-237; tejz e, Tendencje w projektowaniu i rewaloryzacji parko w podworskich w Prusach Wschodnich, Krako w 2002; K. Mynarczyk, A. Siedlecka, A. Jaszczak, Przeksztacenia krajobrazu rolniczego majatku ziemskiego w Sobitach, w: Krajobraz i ogro d wiejski. Tradycje a wspo czesny krajobraz wsi polskiej, t. II, Lublin 2004, s. 19-24. 26 Zob. M. Marks, E. Marks, A. Jaszczak, Dziaalnos c agroturystyczna i jej wpyw na zachowanie dziedzictwa kulturowego polskiej wsi, w: Marketing w agroturystyce, Siedlce 2006, s. 13-18; W. aguna, Wykorzystanie potencjau kulturowo-krajobrazowego do zarzadzania przestrzenia w poudniowej Warmii, w: Ekonomiczne aspekty gospodarki przestrzennej, t. I, Biaystok 2004, s. 73-79; A. Jaszczak, K. Mynarczyk, Ksztatowanie i ochrona krajobrazu kulturowego Warmii i Mazur w aspekcie rozwoju turystyki. Materiay VII Forum Architektury Krajobrazu Krajobraz bez granic, Bielsko-Biaa 2004.
199
dydaktyczna . Nalez naukowe z dziaalnos cia y do nich Andrzej Kopiczko (Instytut Historii dzynarodowych na Wydziale Humanistycznym i Zakad Historii Kos i Stosunko w Mie cioa na cy sie historia Warmii i Mazur (Prus Wschodnich), Wydziale Teologicznym) zajmuja dziedzictwem mniejszos ci narodowych i wyznaniowych, a szczego lnie duchowien stwem kos 27. katolickim i architektura cielna role w badaniu i popularyzacji dziedzictwa kulturowego Warmii Niewiele mniejsza towarzystwa naukowe i stowarzyszenia mios i Mazur odgrywaja niko w tych ziem. Przede wszystkim nalez y wymienic Stowarzyszenie Wspo lnota Kulturowa Borussia (www.borusce od 1991 r. i opieraja ce sie na otwartym regionalizmie oraz wzajemnym sia.pl), dziaaja ydach, Rosposzanowaniu spus cizny po Niemcach, Warmiakach, Mazurach, Polakach, Z cych w przeszos janach, Litwinach, Biaorusinach i Ukrain cach, zamieszkuja ci i wspo czes dzynie tereny dawnych Prus Wschodnich. Stowarzyszenie realizuje projekty, m.in. Mie narodowy wolontariat w ochronie krajobrazu kulturowego na Warmii i Mazurach 28, wydaje ce publikacje 29, przekady 30, wspomnienia 31 i inne teksty popularyzuja ce zoz interesuja onos c periodyk pod nazwa dziejo w Warmii i Mazur. Cenny jest wydawany przez Wspo lnote na teksty nie tylko polskie, ale tez Borussia, kto rego amy otwarte sa zagraniczne 32.
Zob. A. Kopiczko, Kos cioy i kaplice w Olsztynie, Olsztyn 2000; t egoz , Porta Domini. Kos cioy wie tego Krzyz a w archidiecezji warmin skiej, Olsztyn 2002; tegoz , jubileuszowe i sanktuaria S Duchowien stwo katolickie diecezji warmin skiej w latach 1821-1945. Sownik, Olsztyn 2003; tegoz , Katalog duchowien stwa katolickiego w diecezji warmin skiej (do 1945 roku), Olsztyn 2003; tegoz , Duchowien stwo katolickie diecezji warmin skiej w latach 1821-1945. Studium prozopograficzne, Olsztyn 2004. 28 dzic cy Projekt jest adresowany do modziez y z Polski, Niemiec i Rosji, kto ra chce spe 12 miesie w regionie Warmii i Mazur i pracowac jako wolontariusze w muzeach, archiwach, pracowniach dowych. Wolontariusze zajmuja sie mie dzy innymi: opieka nad konserwatorskich, organizacjach pozarza obiekto obiektami zabytkowymi (dokumentowaniem zabytko w, badaniami, inwentaryzacja w historycz i restauracja materiao nych); konserwacja w drewnianych, metalowych; uczytelnianiem cmentarzy. s Celem projektu jest uwraz liwianie lokalnych s rodowisk na problematyke wiadomego obchodzenia sie canie do aktywnego dziaania na rzecz otaczaja cego s z dziedzictwem kulturowym oraz zache rodowiska. 29 M. Bart os , B. Zalewska, Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur, Olsztyn 2003; Zachowane ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego ksztatowania, red. I. Liz ewska i W. Knercer, Olsztyn 2003. 30 A. Dietm ar, Ku Sarmacji: dziesie c dni w Prusach: miejsca, teksty, znaki, Olsztyn 2003; E. Wiechert, Proste zycie, prze. z niem. T. Ostojski, pos. H. Orowski, Olsztyn 2001; F. Skowronek, Ksie ga Mazur, wybo r i oprac. R. Traba, prze. A. Jachimiak, Olsztyn 2002. 31 W. Lipscher, Barczewo w Europie, czyli Ojczyzna czowieka jest drugi czowiek, Olsztyn 2005; leszyn ska, Z Kreso w na Warmie . Danus ka wronami karmiona, Olsztyn 2006; Wype dzeni ze D. S Wschodu. Wspomnienia Polako w i Niemco w, red. H.-J. Bmelburg, R. Stxinger, R. Traba, Olsztyn 2001; Codziennos c zapamie tana. Warmia i Mazury we wspomnieniach, red. H.-J. Karp, R. Traba, Olsztyn, Warszawa 2004. 32 cono m.in.: M. Bartnik, Cmentarz pochowany. O likwidacji Dziedzictwu kulturowemu pos wie cmentarza zydowskiego w Olsztynie, Borussia nr 37, 2006, s. 178-183; R. Traba, Dom Mendelsona w Olsztynie, tamz e, s. 184-188; Zamienic spo r na dialog (dyskusja nt. ochrony dziedzictwa kulturowego), oprac. I. Liz ewska, Borussia nr 35, 2005, s. 89-100; M. Zwierowicz, Dylewo. Podzwonne dla parku..., dla majatku..., dla Dylewa, Borussia nr 33-34, 2004, s. 103-111; M. Bartos , Nieznany epizod kultury artystycznej okoo 1600 roku w Prusach Ksiaz e cych. Na marginesie odkrycia polichromii stropu zamku krzyz ackiego w Moragu, tamz e, s. 112-121; R. Traba, Przestrzen i pamie c kulturowa. Dwa przykady dydaktyzacji historii poprzez wykorzystanie elemento w krajobrazu kulturowego, Borussia
27
200
cym swoja siedzibe w Olsztynie jest Towarzystwo PruInnym stowarzyszeniem maja thenia (www.pruthenia.strefa.pl), kto rego jednym z podstawowych obszaro w dziaalnos ci jest ochrona stanowisk archeologicznych z terenu ziem pruskich. Czonkowie Pruthenii lasy i pola w poszukiwaniu nowych pamia tek po Prusach, w celu sprawdzenia przemierzaja stanu znanych stanowisk, a takz e, by zweryfikowac informacje o znanym juz stanowisku archeologicznym. Kaz da taka wyprawa i ekspedycja jest dokumentowana. Prowadzone sa czynny udzia w wykopaliskach kierowanych takz e prace archeologiczne. Ochotnicy biora przez archeologo w-czonko w Pruthenii. Opro cz dziaan praktycznych stowarzyszenie cykliczne wykady zamkowe prowadzi szerokie badania naukowe, kto rych wynikiem sa i Seminarium Prussicorum. Celem tego ostatniego jest skupienie w jednym os rodku , historia i kultura Bato ro z nokierunkowych badan nad archeologia w, w szczego lnos ci zas prace naukowe pos cone Prusom i to zaro Pruso w. W ramach seminarium prowadzi sie wie wno magisterskie, jak i doktorskie, a nawet habilitacyjne. W cyklu dwuletnim Towarzystwo dzynarodowe konferencje Colloquia Baltica, kto prace organizuje mie rych efektem sa pnia ono teksty drukowane w postaci czasopisma Pruthenia. Na stronie internetowej udoste ce Pruso cia z wykopalisk i ekspedycji naukowych, a takz dotycza w, zdje e polsko-pruski i prusko-polski Bazowy sownik polsko-pruski dla dalszego odrodzenia leksyki (Dialekt sambijski). trzyn W stolicy regionu dziaa takz e Towarzystwo Naukowe im. W. Ke skiego, s cis le zane z Os zwia rodkiem Badan Naukowych. Jego celem jest przede wszystkim: 1) pomoc w uzyskiwaniu wsparcia w prowadzeniu badan naukowych; 2) inicjowanie, organizowanie lub wspo organizowanie sesji, konferencji i pojedynczych odczyto w naukowych; 3) wspo z uczestnictwo w wydawaniu ksia ek, kwartalnika Komunikaty Mazursko-Warmin skie, cznika Obwo miesie d Kaliningradzki oraz corocznego Biuletynu Towarzystwa Naukocych dziedzictwa moz wego. Spos ro d zadan badawczych dotycza na wymienic np. w 2000 r. tniania; H. Les niowski, Grunwald 1902-1999. Obchody rocznicowe i sposoby ich upamie w 2001 r. J. M. apo, Stanowiska archeologiczne i miejsca o znaczeniu historycznym w s wiadomos ci ludowej na terenie Mazur Wschodnich (XVI w. do pierwszej poowy eglin ska, Archiwum Finkensteino w; w 2004 r. A. Bogdanowicz, XX w.); w 2003 r. A. Z Archiwa Dono w; w 2005 r. A. Wagner, Warsztaty rzez biarskie Chrystiana Bernarda Schmidta (1734-1784) na Warmii; P. Baz ewicz, Biblioteka kolegiacka w Dobrym Mies cie. historyczna zajmuje sie takz Problematyka e Polskie Towarzystwo Historyczne, oddzia w Olsztynie (www.pth.olsztyn.pl), kto re organizuje wraz z OBN i Instytutem Historii wiele gowski PTH wydaje znacza ce cych konferencji i spotkan interesuja naukowych 33. Oddzia mra gowskie Studia Humanistyczne, kto na rynku naukowym pismo Mra re od 2004 r. poszerzyo pole publikacji do caego obszaru Mazur, a nawet dawnego terytorium Prus moz na Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie, kto re Wschodnich 34. Ponadto wymienic
nr 27, 2001, s. 56-64; I. Liz ewska, Oswajanie przestrzeni. O poewangelickich wne trzach na Warmii i Mazurach, Borussia nr 26, 20012002, s. 225-234; R. Traba, Pamie c zbiorowa i krajobraz kulturowy. Refleksje woko projektu renowacji cmentarza w Drwe cku (Drbnitz), Borussia nr 20-21, 2000, s. 251-259. 33 ydzi az W jednym tylko 2002 r. odbyo sie 11 spotkan naukowych (referat i dyskusja), m.in. Z wie dnieniem Olsztyna), Sanktuaria S tego Krzyz w Prusach Wschodnich (ze szczego lnym uwzgle a w Archidiecezji Warmin skiej, Kaplica Jerozolimska w Olsztynie, Dzieje olsztyn skich ewangeliko w, Zapomniany plac Trzech Krzyz y w Olsztynie, Olsztynianie XIX i XX wieku. Portret zbiorowy. 34 Por. np. W. Nowakowski, Na skrzyz owaniu szlako w. Pojezierze Mragowskie u schyku staroz ytnos ci w ukadzie kontakto w mie dzy Batykiem a Dunajem i Morzem Czarnym, MSH t. 6-7,
201
dziedzictwem ewangeliko zajmuje sie w na Warmii i Mazurach, zaro wno caej wspo lnoty, jak i poszczego lnych jej czonko w 35; Stowarzyszenie Spoeczno-Kulturalne Pojezierze, funkce w Olsztynie juz ce konferencje na temat regionalizmu 36, cjonuja ponad 50 lat i organizuja c Polskie Towarzystwo Czytelnicze, oddzia w Olsztynie 37. Nie moz na tu pomina inicjatywy regionalna , bazuja ca na naturalBaby Pruskie (www.babypruskie.pl), kto ra lansuje marke ca w zgodzie z s nych skadnikach i przepisach, pozostaja rodowiskiem oraz tradycjami regionu. Efektem dziaan popularyzacyjnych jest wydanie mapy regionu z ciekawymi informacjami z historii i kultury, naniesionymi obszarami dawnych plemion pruskich tradycje , a takz i miejsc, gdzie dzisiaj kultywuje sie e stworzenie centrum, gdzie moz na z tradycyjnymi metodami produkcji wyrobo zapoznac sie w z ywnos ciowych (produkcja dzenie ryb, mie s, twarogi, kefiry). W 2006 r. na rynku wydawniczym ukazaa sie chleba, we z ca ponad 800 przepiso pote na Ksiaz ka kucharska zawieraja w kulinarnych narodowos ci, kto re obszar od dolnej Wisy az i Biaorus kiedys zamieszkiway i dzisiaj zamieszkuja po Litwe . Przepisy zbierane byy nawet do 200 lat wstecz, ro wniez ze z ro de archiwalnych 38. Jest to c niezaprzeczalne dziedzictwo kulinarne regionu Warmii i Mazur. wie zajmuje sie Olsztyn Badaniami nad dziedzictwem materialnym i jego popularyzacja ski c Oddzia Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, kto ry w latach 1999-2003 wyda pie cego Warmin tomo w niezwykle interesuja sko-Mazurskiego Biuletynu Konserwatorskiego. pie do pierwszego tomu, jego redaktor, o We wste wczesny wojewo dzki konserwator zabytko w tak pisa:
dzie moz chcemy, aby wydawnictwo nasze byo z ro dem, z kto rego be na uzyskac informacje o stanie poszczego lnych kategorii dziedzictwa, potrzebach jego ochrony, podejmowanych ciekawych dziemy inicjatywach o charakterze lokalnym i regionalnym, oraz dokonaniach. (...) Na jego amach be dotycza ca wszystkich kategorii zabytko prezentowac problematyke w, zaro wno tych dostrzeganych przez
20042005, s. 5-16; J. Cieczkiewicz, A. Naruszewicz-Duchlin ska, Nazwiska mieszkan co w parafii Szestno (XV-XX w.), tamz e, s. 34-45; A. Sakson, Kos cio mazurski po II wojnie s wiatowej, tamz e, s. 164-178; R. i F. Tegler, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz jako ten, kto ry da nazwe mojemu miastu, tamz e, s. 236-242; D. Lewczuk, Charakterystyka ksie gozbioru Mrongowiusza na podstawie inwentarza re kopis miennego jego biblioteki, tamz e, s. 276-287; J. Hochl eitner, Nowoz ytne zwyczaje sobo tkowe jako relikt dawnych wierzen , MSH t. 4-5, 20022003; s. 36-44; P. Grabowski, Mapy ziem pruskich jako z ro do historyczne, MSH, t. 3, 2001, s. 40-50. 35 Ewangelicy na Warmii i Mazurach. Dzieje i wspo czesnos c , red. E. Kruk, Olsztyn 2001; A. Jagucki, Mazurskie dole i niedole. Wspomnienia i refleksje z lat pracy na Mazurach, Olsztyn 2004; E. Kruk, Ewangelicy w Olsztynie. Z dziejo w parafii w latach 1772-2002, Olsztyn 2002; tegoz , Szkice z mazurskiego brulionu, Olsztyn 2003; Hieronim Skurpski. Album, red. E. Kruk, Olsztyn 2004. 36 Zob. Media a regionalizm kultura w mediach. Materiay z konferencji, Olsztyn 6 kwiecien 2002 r., oprac. i red. A. Taborski, Olsztyn 2002; O miejsce w Europie ojczyzn. Materiay z konferencji, 22 kwietnia 2004 roku, oprac. i red. A. Taborski, Olsztyn-Bydgoszcz 2004, tu artyku: S. Achremczyk, Dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur..., s. 17-26. 37 Np. W. Ogrodzin ski, Pie kna nieznajoma, Olsztyn 2003 [dot. odkrywania rzeki yny w czasach PRL]. 38 Ksiaz ka kucharska, red. K. Stobniak, Olsztyn 2006. Pozycja wydana przy udziale s rodko w Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach Inicjatywy Wspo lnotowej EQUAL, z projektu z ca multiprezentacje z 5000 przepiso Mazurski Feniks. Do ksia ki dodana jest pyta CD zawieraja w kulinarnych.
202
spoeczen stwo od wielu lat, takich jak zabytki architektury czy zabytki ruchome (dziea sztuki kodziea artystycznego) jak i, juz tnego obywatela, i przedmioty re nieco mniej oczywistych dla przecie zabytko w archeologicznych oraz niedostrzeganych powszechnie zabytko w techniki czy obiekto w ich szczego militarnych. Chcemy, aby w naszym wydawnictwie zaistniay cmentarze z caa lnie na naszym terenie problematyka i zabytkowa zielen skomplikowana . Wreszcie chcemy, aby nalez ne ce krajobrazu kulturowego... 39. miejsce znalazy problemy dotycza
s , szkoda tylko, z Rzeczywis cie cze c z tych z yczen spenia sie e rocznik przesta byc wydawany 40. Swoje pismo ma takz e Oddzia Warmin sko-Mazurski Stowarzyszenia Konserwatoro w Zabytko w. Powsta on w 1987 r. i przez pierwsze dwa lata wydawa Olsztyn ski Biuletyn . Inspiracja Konserwatorski. Potem, w wyniku trudnos ci, czasopismo nie ukazywao sie wznowienia publikacji biuletynu bya zorganizowana przez nasz oddzia sesja konserwators 21 IX 2004 r. w ramach Europejskich ka Dziedzictwo kulturowe w mies cie, kto ra odbya sie Dni Dziedzictwa 41. cym pod wzgle dem badawczym jest Spos ro d innych miast na Warmii i Mazurach znacza gorzewski, skupiaja cy m.in. siedzibe Towarzystwa Przyjacio os rodek we 1 Mazurskiej badaniem i popularyzacja Brygady Artylerii im. gen. Jo zefa Bema, kto re zajmuje sie gorzewie dziaa takz wojskowos ci na Mazurach 42. W We e Towarzystwo Ratowania Dziedzicce swa siedzibe przy twa Kulturowego Kreso w Dawnych i Obecnych Ojcowizna, maja Muzeum Kultury Ludowej (http:free.art.plmklwww). Wraz z Muzeum organizuje kon teksty w wydawanym przez nich czasopis ferencje naukowe, kto rych pokosiem sa mie na dziejach i kulturze Studia Angerburgica 43. W Studiach materiay skoncentrowane sa
J. Wysocki, Sowo wste pne, Warmin sko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski [dalej: WMBK], t. I, Olsztyn 1999, s. 7. 40 Por. np. W. Knercer, Przywro cone krajobrazowi zaoz enie ogrodowe w Galinach, WMBK t. II, 2000, s. 210-217; T. Korowaj, Tradycyjne budownictwo drewniane na terenie gminy Szczytno. Problemy jego ochrony jako znaczacego elementu dziedzictwa kulturowego. Przyczynek do historii budownictwa drewnianego Mazur Poudniowych, WMBK t. V, 2003, s. 151-194; J. Wysocki, Dlaczego powinnis my chronic stare cmentarze, WMBK t. V, 2003, s. 234-246; K. Sobaczewski, Wykorzystanie rzeki Kos ny do celo w przemysowych i technicznych, WMBK t. I, 1999, s. 109-142 [tu o starych mynach w Pajtunach i w Patrykach]. 41 M. Birezowska, Sowo wste pne, Biuletyn Stowarzyszenia Konserwatoro w Zabytko w. Oddzia Warmin sko-Mazurski [dalej: BSKZ] 2005, z. 3, s. 7. Inne artykuy to m.in.: S. Stawicki, Zarys problemo w moralno-etycznych i ich odniesienie do ochrony i konserwacji zabytko w, tamz e, s. 9-20; wie G. Dzisko-Wadas, Ikony staroobrze dowco w z klasztoru Zbawiciela i S tej Tro jcy w Wojnowie, tamz e, s. 21-34; I. Mirkowska, Kafle z budynku magazynu solnego olsztyn skiego zamku, BSKZ 2006, z. 4, s. 21-33; L. Czubi el, Ochrona i konserwacja architektury zabytkowej w latach 1945-1960 w wojewo dztwie olsztyn skim, tamz e, s. 88-110. 42 gorzewo 2003; 1 Brygada Artylerii. Wspomnienia, kalendarium, symbole, red. W. B. ach, We gorzewo 2002; W. B. ach, System obronny na Warmii i Mazurach w czasie II wojny s wiatowej, We Z dziejo w Wojska Polskiego na Warmii i Mazurach po drugiej wojnie s wiatowej, red. W. B. ach, gorzewo 2004. We 43 T. 4, 1999: Materiay z konferencji Dzieje tkactwa i ubioro w na obszarze dawnych Prus dowcy historia i kultura, kto wiosna i latem 1999 r. Wschodnich oraz Staroobrze re odbyy sie gorzewie; t. 7, 2002: Obcy ws w We ro d obcych swojacy ws ro d swoich. Materiay z konferencji gorzewo, 16 listopada 2002 r.; t. 9, 2004: Tradycja a wspo dowos We czesnos c w obrze ci okresu gorzewo, 2-3 kwietnia 2004 r.; t. 10, 2004: Mazurskie wiosennego. Materiay z konferencji We
39
203
gorzewskiej, choc ziemi we spektrum poruszanych temato w dotyczy caego regionu Polski d pochodza dzisiejsi mieszkan gorzewa po nocno-wschodniej, takz e tereno w, ska cy We cy sie dziedzictwa kulturowego i okolic. Warto tu wymienic jeden artyku dosownie tycza tego regionu: Wiktor Knercer, Stosunek pan stwa i spoeczen stwa polskiego do spus cizny kulturowej Warmii i Mazur w pierwszych latach po II wojnie s wiatowej w s wietle o wczesnej prasy 44. W Lidzbarku Warmin skim dziaa Towarzystwo Mios niko w Lidzbarka i Wszechnica prace be da ce pokosiem badan Warmin ska (http:ww.edu.pl), kto re takz e wydaja nad , kultura i przestrzenia Warmii 45. Bardzo pre z historia ne jest Stowarzyszenie Dom Warmin ski (www.domwarminski.pl), powstae dopiero w lutym 2006 r. Jego celem jest m.in. odnowa i popularyzacja regionalnej toz samos ci Warmii, jej dziedzictwa i krajobrazu kulturowego; prowadzenie dziaan w zakresie kultury, sztuki, ochrony do br kultury i tradycji 46. Aktywnie dziaa takz e Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego w Kadzidowie, kto Mazur Sadyba (www.sadyba.free.ngo.pl) z siedziba rego celem jest m.in. ochrona krajobrazu kulturowego; popieranie, opiniowanie i inicjowanie dziaan na cego stanu krajobrazu kulturowego, rzecz ochrony tego krajobrazu; dokumentowanie istnieja w szczego lnos ci architektonicznego; zapobieganie dewastacji i wprowadzaniu niekorzystnych zmian w krajobraz kulturowy. Stowarzyszenie od 2004 r. czynnie uczestniczy w akcji ratowania przydroz nych alei, starych cmentarzy, les niczo wek i innych zabytko w. Efektem jest utworzenie osady kulturowej w Kadzidowie z kilkoma XIX- i XX-wiecznymi zabudowaniami oraz projekt utworzenia na terenie wiosek: Wojnowo, Gakowo, Kadzidowo, Nowa Ukta Starowierskiego Parku Kulturowego. Spos ro d pozostaych stowarzyszen regionu wymienic nalez y: Stowarzyszenie Two rco w Fundacje Rozwoju Nida 48, Towarzystwo Ludowych Mazur i Suwalszczyzny 47, Nidzicka Olsztynka 50 czy Towarzystwo Mios niko w Mios niko w Braniewa 49, Towarzystwo Przyjacio Twierdzy Boyen w Giz ycku. To ostatnie towarzystwo istnieje od 1993 r. wydaje pismo
gobork w obliczu I wojny s gorzewo-Kalskie Nowiny, Rany. We wiatowej. Materiay z konferencji We gorzewo, 7 paz 9 czerwca 2004 r.; t. 11, 2006: Materiay z konferencji Mazurskie pomniki We dziernika dowos 2005 r.; t. 12, 2006: Kultura ziem pogranicza. Tradycyjna obrze c okresu boz onarodzeniowego. gorzewo, 25 stycznia 2006 r. Materiay z konferencji We 44 Stud. Anger. t. 7, 2002, s. 122-126. 45 Np. M. Dzimira, Kos cio ewangelicko-augsburski w Lidzbarku, Lidzbark 2003; W. aguna, Rewitalizacja krajobrazo w wiejskich Warmii i Mazur, Lidzbark Warmin ski 2005; W. aguna, A. Jaszczak, M. Juszczyn ski, Budowanie toz samos ci Warmii, w: Toz samos c ziemi warmin skiej, red. T. aguna, Lidzbark Warmin ski 2005, s. 44-45. 46 Dom Warmin ski jako markowy produkt rynkowy, z cyklu: Toz samos c wspo czesnej Warmii, Lidzbark Warmin ski 2007, tu artyku: M. Jackiewicz-Garniec, Architektura zabytkowa Warmii nie do kon ca odkryte dziedzictwo, s. 41-47. 47 p K. Wiszniewska, Olecko Dziedzictwo kulturowe Ziemi Oleckiej, red. J. Anuszkiewicz, wste 2003. 48 Ginace zawody: katalog rzemies lniko w Warmii i Mazur, oprac. i red. A. Kowalska, K. Mariol, trzyn 2001. Nidzica-Ke 49 dziora, Braniewo [2004]. Historia braniewskiej fary, oprac. J. Iwulski, Z. Ke 50 ycie codzienne ludnos Warmiacy i Mazurzy. Z ci wiejskiej w I poowie XIX wieku, red. B. Kuz niewski, Olsztynek 2002.
204
popularyzapopularnonaukowe Feste Boyen, organizuje konferencje 51 i prowadzi szeroka dziedzictwa architektury obronnej Mazur 52. We Fromborku od 1992 r. istnieje Fundacja cje im. Mikoaja Kopernika, kto ra wydaje nieregularnie pismo Folia Fromborcensia 53. Fundacja stawia sobie za cel: tworzenie historycznego i wspo czesnego dorobku naukowego, kulturalnego i artystycznego; aktywne promowanie nauki, kultury i sztuki polskiej tnienie postaci Mikoaja Kopernika; da z i zagranicznej; (...) upamie enie do zachowania zabytkowej struktury miasta Fromborka 54. badan Wspieraniem i organizacja nad dziedzictwem kulturowym regionu zajmuja ro dy i organizacje pan dowe. Na pierwszym miejscu sie wniez urze stwowe i samorza wymienic nalez y fundamentalne, szczego owo opracowane i bogato ilustrowane dzieo Dziedzictwo kulturowe Warmii Mazur Powis la. Stan zachowania, potencjay i problemy 55, d Wojewo ce tematyke dziewydane przez Zarza dztwa Warmin sko-Mazurskiego, podejmuja dzictwa w sposo b caos ciowy, zaro wno od strony historycznej, krajobrazowej, jak i kond wojewo zanych z konserwatorskiej. Samorza dztwa wspiera tez wydanie materiao w zwia m.in. tekst Andrzeja Rzempoucha, Dziedzictwo gresem kultury, w kto rych ukaza sie kulturalno-artystyczne Warmii i Mazur w perspektywie nowego stulecia 56. Inne prace, dy miast i powiato go miast i wsi 57, finansowane przez urze w, przedstawiaja wnie historie
51 naukowa Fortyfikacje jako atrakcje Np. 12-13 X 2002 r. TMTB zorganizowao konferencje w trzech blokach: 1) zabytki jako obiekty turystyczne, 2) fortyfikacje turystyczne. Obrady toczyy sie pruskie jako przyczynek do rozwoju turystyki na Warmii i Maurach, 3) elementy architektury i estetyki z w zabytkowych obiektach turystycznych. Plonem jest ksia ka Fortyfikacje jako atrakcje turystyczne, red. G. Biaun ski, Giz ycko 2003. 52 ywiczyn Por. np. A. Z ski, Rozwo j pruskich i niemieckich budowli obronnych w rejonie wielkich Jezior Mazurskich od 1786 do 1915 roku, Feste Boyen nr 8, 2005, s. 21-30; cay numer (7, 2005) cony pracom studento pos wie w Zakadu Konserwacji Zabytko w Wydziau Architektury Politechniki cony Warszawskiej, kto ry pracowali na twierdzy w Giz ycku od 1996 r.; cay numer (5, 2005) pos wie zabytkom dawnego Giz ycka; P. Mol ski, Konserwacja i rewaloryzacja Twierdzy Boyen prace cony samej twierdzy dokumentacyjne, Feste Boyen nr 4, 2004, s. 25-31; cay numer (3, 2003) pos wie zwiedzania i opisem poszczego wraz z trasa lnych obiekto w; H. Meye, Z dziejo w twierdzy Boyen, oprac. G. Biaun ski, Feste Boyen nr 2, 2003, s. 39-46; J. Sekta, Dziaalnos c muzeum Towarzystwa Mios niko w Twierdzy Boyen w 2001 r., Feste Boyen nr 1, 2002, s. 63-64. 53 Zob. A. Rzempouch, Architektura zamko w warmin skich w s wietle najnowszych badan , Folia Fromborcensia [dalej: Folia From.] R. I, 1992, s. 7-23; J. Semko w, Cmentarz kapitulny we Fromborku, Folia From., R. II, 1999, s. 163-177; I. Kluk, Obrazy Jerzego Pipera w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur, Folia From., R. III, 2000, s. 51-69; I. Mirkowska, Rozwo j kafli piecowych na przykadzie odkryc dokonanych przy ul. Wyspian skiego w Reszlu, tamz e, s. 71-93; J. Semko w, W. Woj nowska, Pozostaos ci sztuki zdun skiej w regionie braniewskim, tamz e, s. 95-113. 54 E. Topolnicka-Ni emcewi cz, Sowo wste pne, Folia From., R. I, 1992, s. 5. 55 J. Wysockiego, Olsztyn 2006. Pod redakcja 56 A. Rzempouch, Dziedzictwo kulturalno-artystyczne Warmii i Mazur w perspektywie nowego stulecia, w: Kultura Mazur, Warmii, Powis la, red. D. Sobolewska, B. Skrzypczak, S. Moda, Olsztyn 2001, s. 40-46. 57 Np. R. Demby, Olecko: czasy, ludzie, zdarzenia, Olecko 2000; Dziadowo dawniej i dzis , oprac. Z. Mogilnicki, . Cichosz, Dziadowo [2001]; E. Kurowski, Dzieje Fromborka. Historia miasta do 1998 r., Frombork 2000; Powiat szczycien ski. Przeszos c wspo czesnos c , red. G. Jasin ski, Z. Kudrzycki i A. Misiuk, Szczytno 2006; K. L. Skrodzki, Dzieje ziemi zalewskiej 1305-2005, Zalewo 2005.
205
cych na terenie danego obszaru 58, zabytki architektury 59 czy dziedzictwo postaci dziaaja 60 dziedzictwo kulinarne . Starostwo Powiatowe w Szczytnie (www.powiat.szczytno.pl) od zek Gmin 1999 r. wydaje Rocznik Mazurski (wczes niej przez 4 lata wydawany przez Zwia Mazurskich Jurand). Pismo przedstawia problemy funkcjonowania spoecznos ci lokalnej powiatu szczycien skiego na tle dziejo w pan stwa polskiego i pruskiego, od czaso w prehistorycznych do wspo czesnos ci 61. do i uczestNiekto re z urze w opro cz wspierania wydawnictw regionalnych, same inicjuja w projektach maja cych na celu rewaloryzacje krajobrazu kulturowego regionu. Do nich nicza zaliczyc nalez y Powiat Olsztyn ski, kto ry od 2003 r. realizuje program Ratujemy Kapliczki Warmin skie. Celem programu jest odnowienie kapliczek z terenu powiatu olsztyn skiego we wspo pracy z gminami i przy aktywnym zaangaz owaniu mieszkan co w. Od 2004 r. Starostwo Powiatowe w Olsztynie (www.powiat-olsztynski.pl), wraz z Uniwersytetem Warmin sdko-Mazurskim, uczestniczy w projekcie Warmin ska droga krajobrazowa. Uczeni i urze sie , jak odnalez dzy dziaaniami proekologicznymi, nicy zastanawiaja c kompromis pomie dziedzictwa historycznego regionu, atrakcyjnos turystyczna , a koniecznymi ochrona cia wymaganiami np. bezpieczen stwem podro z owania, transportem gospodarczym. W wyniku dna w pozyskaniu s cych prac powstaa dokumentacja niezbe rodko w unijnych wspieraja dziaalnos d Gminy dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur. Duz a c wykazuje takz e Urza zapomniane dziedzictwo tego w Purdzie (www.purda.pl), gdzie od kilku lat odkrywa sie reliktowa mie dzy Warmia i Mazurami w ajsie (2004 r.), szlak biskupi na regionu: granice
58 one na ro Przy bibliografii tych prac podaam wydawnictwa, bowiem wskazuja z norodne : J. Chosta, Ludzie Olsztyna, wyd. Urza d Miasta, Olsztyn 2003; instytucje zainteresowane biografistyka M. Gradowski, A. Kasprzak-Miler, Zotnicy na ziemiach po nocnej Polski. Cz. 1, Wojewo dztwo pomorskie, kujawsko-pomorskie i warmin sko-mazurskie, wyd. Ministerstwo Kultury, Os rodek Dokumentacji Zabytko w, z serii: Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytko w. Seria B, t. 104, Warszawa 2002; J. Szews, Sownik biograficzny Ziemi Lubawskiej 1244-2000, wyd. Regionalny Os rodek Studio w rodowiska Kulturowego, Lubawa-Torun 2000; M. Teodorowicz, Odyseja kresowa, wyd. i Ochrony S d do Spraw Kombatanto Urza w, Olsztyn 2001. 59 Np. A. S. Labuda, Niemieckie dziedzictwo historyczno-artystyczne w Polsce, sady, stereotypy i opinie po II wojnie s wiatowej, w: Wspo lne dziedzictwo. Polsko-niemiecka wspo praca konserwatorska 1970-2000, red. A. Tomaszewski, D. von Winterfeld, [b.m.w.] 2001, s. 31-47; S. Piechocki, Ratusz w Olsztynie, Olsztyn 2001; A. Rzempouch, Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953. Od zaoz enia miasta po odbudowe ze zniszczen wojennych, Olsztyn 2005; Stulecie iawskich wodociago w dzki, Iawa 2003; Zamek w Lubawie: dawniej i dzis i kanalizacji: 1903-2003, oprac. W. Niesiobe , red. L. Kajzer, Lubawa-Torun 2001. 60 T. Zaworska, Swojskie jado. Przepisy kulinarne Warmii, Mazur i Powiela, wyd. Warmin sko-Mazurski Os rodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie, Olsztyn 2006. 61 widerski, Symbolika paskorzez Por. np. G. S b na cmentarzu zydowskim w Szczytnie, Rocznik Mazurski [dalej: RM] t. X, 2006, s. 83-104; W. Ziemli n ska-Odojowa, Wielokulturowa nekropolia w Dolinie Nidy, RM t. VIII, 2004, s. 3-95; A. Czesla, Toz samos c ewangeliko w w powiecie szczycien skim, RM t. VII, 2003, s. 102-123; M. Ostaszewska-Symonowicz, Muzeum Mazurskie lady na ziemi pasymskie cmentarze, RM t. w Szczytnie, RM t. VII, 2003, s. 153-159; W. Knercer, S VII, 2003, s. 160-163; B. Zalewska, Klon. Przyczynek do problematyki ochrony ukado w ruralistycznych wojewo dztwa warmin sko-mazurskiego, RM t. VI, 2002, s. 116-127; S. Ambroziak, Dzieje parafii, kos cioo w i zycia religijnego gminy Jedwabno (Jedwbno, Maga, Nowy Dwo r), RM t. V, 2001, s. 3-30; W. Knercer, Ocalic od zapomnienia. Piata edycja konkursu o cmentarzach Warmii i Mazur, RM t. V, 2001, s. 73-77.
206
(2006 r.), figure Chrystusa z Pajtun Warmie skiego Myna (2007 r.). W najbliz szych planach z cej kuz jest renowacja XIX-wiecznej, wcia dziaaja ni w Purdzie. Oddzielnie nalez y omo wic dziaalnos c Regionalnego Os rodka Badan i Dokumentacji Zabytko w w Olsztynie (http:kobidz.pl), powstaego w 2005 r., jako oddzia terenowy Krajowego Os rodka Badan i Dokumentacji Zabytko w. Dziaalnos c Os rodka koncentruje sie na rozpoznawaniu, badaniu i dokumentowaniu s rodowiska kulturowego regionu, gromadzepnianiu informacji o s niu i udoste rodowisku kulturowym oraz upowszechnianiu wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego. Oddzia olsztyn ski skupia specjalisto w z dziedziny historii sztuki, archeologii, architektury, historii i etnografii, kto rych potencja naukowy jest wykorzystywany przy pracach badawczych prowadzonych w regionie. Zgodnie ze Statutem, Os rodek stanowi zaplecze merytoryczne dla Warmin sko-Mazurskiego Wojewo dzkiego do Konserwatora Zabytko w w Olsztynie oraz delegatur Wojewo dzkich Urze w Ochrony do Zabytko w. Wspo pracuje ro wniez z jednostkami samorza w terytorialnych, muzeami, zkami wyznaniowymi oraz innymi organizacjami i instytucjami szkoami, parafiami i zwia kulturalno-naukowymi. Jednym z projekto w jest Nasze dziedzictwo aleje przydroz ne Warmii i Mazur, kto rego celem jest opracowanie efektywnego programu ochrony alei dzie kompromisem mie dzy koniecznos rozwoju infraprzydroz nych, programu, kto ry be cia dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Efektem struktury komunikacyjnej a ochrona tych prac jest stworzenie katalogu alei przydroz podje nych, w kto rym zawarto opis pocznie z naniesieniem na mape oraz wytypowano aleje do obje cia szczego lnych alei a na podstawie wpisu do rejestru zabytko ochrona w wojewo dztwa warmin sko-mazurskiego. Badania nad zabytkowymi wie z Innym projektem sa bami dachowymi. Zebrane materiay do stworzenia systematyki typo puja cych w danym regionie oraz ich suz a w konstrukcji wyste podstawowej analizy historycznej. Kolejny to Raport o zabytkach kolejnictwa na terenie zaro wojewo dztwa. Projekt ma na celu inwentaryzacje wno samych obiekto w dworcowych, cej im kolejowej zabudowy mieszkaniowej oraz innych obiekto jak tez towarzysza w zanych z infrastruktura kolei. Dalsze projekty skupione sa na poszczego zwia lnych miastach, m.in. Wojewo dzka ewidencja zabytko w Miasta Ostro da, Waloryzacja wartos ci urbanistycznych Miasta Szczytno, czy Gminna ewidencja zabytko w miasta Giz ycko. i wydawnicza prowadza takz Dziaalnos c naukowa e muzea. Pracownicy merytoryczni swoje ustalenia badawcze w wydawnictwach muzeo w na Warmii i Mazurach publikuja muzealnych oraz innych czasopismach naukowych. Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie moz (www.muzeum.olsztyn.pl) poszczycic sie e opracowaniami na temat kartografii i numizw matyki 62, obrazu miasta w fotografii na przestrzeni XIX i XX wieku 63, zwyczajo ludowych 64 i zotnictwa sakralnego 65. Spos ro d innych muzeo w warto wymienic publikacje
62 S. Augusi ewicz, Zbiory kartograficzne Muzeum Warmii i Mazur, Zeszyty Muzeum Warmii i Mazur z. 5, 2000, s. 3-105; Z. Januszki ewicz, Skarby monet w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Olsztyn 2001. 63 C. Grabowska, M. Strzyz ewska, Olsztyn 1900-2000 [katalog wystawy], Olsztyn 2000; C. Grabowska, Olsztyn na starych poczto wkach. Olsztyn auf alten Postkarten, Olsztyn 2003. 64 E. Kaczmarek, Ludowe zwyczaje boz onarodzeniowe na Warmii i Mazurach, Stud. Anger. t. 12, 2006, s. 16-20; tejz e, Zwyczaje wiosenne na Warmii i Mazurach dawniej i dzis , Stud. Anger. t. 9, 2004, s. 9-13. 65 M. Okul icz, Zotnictwo sakralne dominium warmin skiego od XIV do XVIII wieku, Olsztyn 2005.
207
Muzeum Mikoaja Kopernika we Fromborku 66 (www.frombork.art.pl), Muzeum w Ostro gorzewie 68, kto c go re bazuja wnie na swoich dzie 67, czy Muzeum Kultury Ludowej w We jedynie wybrane fragmenty dziedzictwa kulturowego tego regionu. zbiorach, omawiaja z takz trzyn trzynie 69 Pre nie dziaaja e archeolodzy z Muzeum im. Wojciecha Ke skiego w Ke i pracownicy Muzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny w Olsztynku (www.muzeumolsztynek.com.pl). Podstawowym zadaniem skansenu jest szeroko rozumiana ochrona pnianie w celach naukowych i edukacyjnych. odziedziczonych do br kultury oraz ich udoste regularnie swoje czasopisma. Opro Tylko dwa muzea wydaja cz wspomnianych juz Studia gorzewa, ukazuje sie takz Angerburgica z We e rocznik Muzeum Ziemi Piskiej w Piszu pogranicza dawnych Prus i Polski oraz szeroko Znad Pisy. Porusza on tematyke historie Mazur, zagadnienia przyrody oraz z rozumiana ycia intelektualnego Pisza i okolic 70. sie takz Wybranymi elementami spus cizny po poprzednich pokoleniach zajmuja e wydawnictwa i os rodki kos cielne. Wymienic tu nalez y przede wszystkim Wydzia Duszpasterski Kurii Archidiecezji Warmin skiej, wydawnictwo Posaniec Warmin ski oraz wspomniane juz wydawnictwo Hosianum, kto re wspo pracuje z Wydziaem Teologii UWM. badania nad dziedzictwem Kos W ramach tych os rodko w prowadzone sa cioa katolickiego, zaro wno postaci 71, dziejo w parafii 72, jak i samych kos cioo w 73 wraz z ich wyposaz eniem, cym niekiedy unikalne dziedzictwo kultury artystycznej polskiej, niemieckiej, czy stanowia szerzej europejskiej. dziedzictwa zajmuja sie nie tylko os Problematyka rodki i instytucje regionalne. Jest to cy, z go takz temat tak fascynuja e podejmuja e inne os rodki naukowe i uniwersyteckie w Polsce. Na pierwszym miejscu nalez y wymienic Instytut Zachodni w Poznaniu. Instytucja w niemcoznawstwie. Od powstaa juz w 1944 r. i przez dugi czas specjalizowaa sie sie w zakresie problematyki: Polska kilkunastu lat prowadzone tam badania mieszcza c dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur wpisane jest w szerszy Niemcy Europa. Tak wie
Np. T. Pi askowski, H. Szkop, Zabytki Fromborka, Frombork 2003. Np. Szkice z dziejo w Ostro dy, red. R. Sajkowski, Ostro da 2003. 68 gorzewo 2002. Zob. takz K. Jarosz, J. M. apo, Rzecz o imc Helwingu, We e teksty o muzeum: J. M. apo, Poczatki we goborskiego muzealnictwa, Stud. Anger t. 6, 2001, s. 112-115; tegoz , 10 [Dziesie c ] lat Muzeum Kultury Ludowej kalendarium, Stud. Anger. t. 6, 2001, s. 146-147. 69 cy w Muzeum, Mariusz Wyczo Por. referaty, kto re wygosi archeolog pracuja kowski 14 XII 2005 r. na Seminarium Batyjskim w PMA w Warszawie Wczesnos redniowieczny kompleks osadniczy Pogano wko na pograniczu Barcji i Galindii czy 19 IV 2007 r. na Wykadach Zamkowych w Olsztynie Krzyz ackie systemy obronne na terenie Barcji. 70 Np. A. Bagin ska, Analiza sownictwa gwarowego mieszkan co w wsi Kruszewo w powiecie piskim, Znad Pisy nr 12, 2003, s. 264-275; K. Worobiec, Chaupa z Warnowa jako przykad mazurskiej chaupy podcieniowej, Znad Pisy nr 11, 2002; s. 75-99; P. Olszak, Kos cio w Ro zyn sku urkowska, Ros linnos c zapomnianych mazurskich Wielkim, Znad Pisy nr 9, 2000, s. 49-54; T. Z cmentarzy symbolika i wierzenia ludowe, tamz e, s. 158-165. 71 Np. S. Brewczyn ski, Ks. Adalbert (Wojciech) Zink: rzadca diecezji warmin skiej w latach 1951-1953, Olsztyn 2006. 72 pa, Z dziejo Np. E. Goaszewska, Klewki. Z dziejo w kos cioa i parafii, Olsztyn 2002; Z. J. Ke w kos cioa i parafii s w. Jerzego w Ke trzynie. W 50. rocznice powstania parafii rzymskokatolickiej, trzyn-Lublin 2004; U. Laskowska, Barczewo. Z dziejo Ke w parafii s w. Anny, Olsztyn 1999. 73 g 2000; Np. W. Szyman ski, A. Rzym ska, Kos cio farny s w. Piotra i Pawa w Moragu, Mora el awski, Opowies wiatynie c o zapomnianym Gietrzwadzie, Krako w 2004; J. M. Woj tkowski, S J. Z ewangelickie przekazane katolikom na Warmii i Mazurach w latach 1972-1992, Olsztyn 2002.
67 66
208
kontekst stosunko w polsko-niemieckich na caych Ziemiach Zachodnich i Po nocnych. w latach 90. XX w. Ich efektem sa Badania nad dziedzictwem kulturowym nasiliy sie ce dziea zbiorowe pod redakcja Zbigniewa Mazura: Woko znacza niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych, Poznan 1997 oraz Wspo lne dziedzictwo? Ze studio w nad stosunkiem do spus cizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych, cych teksto cych Poznan 2000. W pracach tych zamieszczono wiele interesuja w dotycza laska, Ziemi Lubuskiej, Pomorza Zachodniego, a takz S e Warmii i Mazur 74. Opro cz tego ci dziedzictwu kulturowemu jeszcze dwie prace 75: Dziedzictwo ziem Z. Mazur pos wie zachodnich i po nocnych w stosunkach polsko-niemieckich (1990-1998) oraz O adaptacji niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych. cych w Instytucie Zachodnim, znacza cze s Spos ro d badaczy pracuja c swoich zainteresocaja cych Warmii i Mazurom, nalez wan pos wie y wymienic Andrzeja Saksona, kto ry przez zany z Olsztynem, zajmuje sie naukowo tym regionem juz dugi czas zwia ponad dwadzies cia c pie lat 76. Ostatnio (2005-2006) realizowa projekt Toz samos c lokalna i regionalna ustalic wspo czesnych mieszkan co w byych Prus Wschodnich, w kto rym stara sie stan toz samos ci lokalnej i regionalnej mieszkan co w dzisiejszej Warmii i Mazur oraz Obwodu zewne trzna , studium przypadku i kwesKalinigradzkiego 77. Poprzez wywiad, obserwacje tionariusz ankiety bada obraz spoeczen stwa tego regionu, postrzeganie historii i wspo toz . czesne problemy z wasna samos cia zanym z Instytutem Zachodnim, ale takz Innym badaczem zwia e z Instytutem Filologii Akademia Nauk, German skiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Polska literatury niemieckiej i stereotypo jest Hubert Orowski. Jest on znawca w polsko-niemiecci kilka prac dziedzictwu Prus Wschodnich i Warmii 78. kich. W ostatnich latach pos wie
74 zasuguja artykuy: B. Domagay, Mniejszos Na uwage c niemiecka i Wspo lnota Kulturowa Borussia wobec niemieckiego dziedzictwa kulturowego Warmii i Mazur; J. Jasin skiego, Polska wobec dziedzictwa historycznego Prus Wschodnich po 1945 r.; I. Liz ewskiej, Zabytki w naszych re kach. O ochronie do br kultury na Warmii i Mazurach w latach 1945-1989; J. Chosty, Dziedzictwo kulturowe Warmii w s wiadomos ci rodowitych mieszkan co w; M. Wagin skiej-Marzec, Jak zmieniano nazwy miejscowos ci na Warmii i Mazurach po 1945 r. 75 Z. Mazur, Dziedzictwo Ziem Zachodnich i Po nocnych w stosunkach polsko-niemieckich (1990-1998), Poznan , w serii: Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 13, 1999; tegoz , O adaptacji niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Po nocnych, w: Polacy i Niemcy po II wojnie s wiatowej. Materiay pomocnicze do nauki historii i wiedzy o spoeczen stwie, Poznan 2001, z. 6. 76 dziedzictwa Warmii i Mazur, go Tematyke wnie historycznego i politycznego, podejmuje m.in. w: Toz samos c regionalna spoeczen stw postmigracyjnych wojewo dztwo warmin sko-mazurskie, Regiony Polski 2001, nr 1, s. 65-82; Kontrowersje woko odszkodowan majatkowych w Niemczech i Polsce, d Politologiczny 2002, nr 2, s. 71-85; Mazurskos Przegla c nie podlega ge bszej refleksji, D. Jarosin ski, d Polonijny Kresy 2005, nr 1-2, s. 83-90; Mazurzy pomie dzy polskos cia a niemieckos cia, Przegla R. 30, z. 3, 2004, s. 47-60; Nowe spojrzenie? Rozwaz ania o ostatnich publikacjach dotyczacych Mazuro w, Masovia t. 6, 2003, s. 169-182; Pooz enie ludnos ci mazurskiej w powiecie Szczytno w latach 1950-1952 w s wietle dokumento w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Rocznik Mazurski t. 7, 2003, s. 67-85; Przeszos c i teraz niejszos c stosunko w polsko-niemieckich w s wiadomos ci spoecznej Polako w, Poznan 2002; Ziemie Odzyskane Ziemie Zachodnie i Po nocne 1945-2005. 60 lat w granicach pan stwa polskiego, red. A. Sakson, Poznan 2006. 77 A. Sakson, Toz samos c lokalna i regionalna wspo czesnych mieszkan co w byych Prus d Zachodni [dalej PZ] 2006, nr 1, s. 221-224. Wschodnich, Przegla 78 H. Orowski, Warmia z oddali. Odpominanie, Olsztyn 2000; tegoz , Za go rami, za lasami...
209
cy projekt realizowany niedawno przez pracowniko Inny bardzo interesuja w Instytutu zany tematycznie z dziedzictwem, to interdyscyplinarny projekt Purda Zachodniego, a zwia ci polsko-niemieckiego pogranicza 79. W ramach niego Duz a. Studium toz samos ci i pamie odby sie obo z badawczy na terenie starej warmin skiej wsi Purda w powiecie olsztyn skim, naukowa sprawowali w kto rym uczestniczya modziez z Polski i Niemiec, a piecze profesorowie: Andrzej Sakson, Robert Traba i Hubert Orowski. Badania socjologiczne prowadzone byy na kilku poziomach w postaci wywiado w z ekspertami, wywiado w kwesnarracyjnych z wybranymi mieszkan cami, spotkan z liderami, badan za pomoca cych , opisu topografii wsi oraz digitalizacji zdje c tionariusza ankiety, obserwacji uczestnicza ci i dokumento w z prywatnych zbioro w mieszkan co w. W ich efekcie uzyskano obraz pamie miejsc o przeszos ci wsi i jej dawnych mieszkan cach, krajobraz kulturowy, topografie latem szczego lnych dla mieszkan co w. Projekt zaplanowany na dwa lata, zakon czy sie ukazuja ca wyniki badan na festynie w Purdzie Duz 2006 r. wystawa prezentowana ej. gu wyniki tych badan publikowane i popularyzowane zaro W dalszym cia sa wno w Polsce, jak . i za granica Efektem innego projektu, realizowanego w 2005 r., jest bardzo ciekawe czasopismo Siedlisko. Dziedzictwo kulturowe i toz samos c spoecznos ci na Ziemiach Zachodnich Dylematy kultury w spoeczen i Po nocnych. Projekt nosi nazwe stwie postmigracyjnym Ziemie Zachodnie i Po nocne i mia na celu przebadanie tendencji rozwojowych i problemo w toz samos ciowych instytucji kultury oraz stworzenie forum wspo pracy i wymiany dos wiadczen . Efektem byo powoanie pisma Siedlisko, a takz e pilotaz programu badawczego Rola muzeo w w ksztatowaniu toz samos ci lokalnej na Ziemiach Zachodnich cztery numery pisma, w kto i Po nocnych. Do tej pory ukazay sie rych poruszono ro wniez dziedzictwa Warmii i Mazur 80. problematyke we wasnym wydawWyniki badan pracowniko w Instytutu Zachodniego publikowane sa Zeszyty Instytutu nictwie, kto re opro cz prac monograficznych wydaje ro wniez serie m.in. problemy s Zachodniego. Na ich amach poruszane sa wiadomos ci historycznej mieszkan co w Ziem Zachodnich i Po nocnych 81. Pismem Instytutu Zachodniego, wydawad Zachodni, podejmuja cy go polsko-niemiecka nym od 1945 r., jest Przegla wnie tematyke rodkowo-Wschodniej, Unii w konteks cie przemian globalizacyjnych, historii Europy S Europejskiej czy s wiata. Tematyka warmin sko-mazurska w ostatnich latach nie pojawia sie tkiem jest tu tekst mojego autorstwa, w kto na amach tego pisma prawie wcale. Wyja rym ca sie na Warmii i Mazurach poruszam kwestie postrzegania tego, co zastaa ludnos c osiedlaja cej sie tu spus cych po II wojnie s wiatowej, jej stosunku do znajduja cizny po uciekaja Niemcach, problemo w gospodarczych i politycznych pierwszych lat powojennych 82.
O niemieckiej literaturze Prus Wschodnich 1863-1945, Olsztyn 2003; t egoz , Rzecz o dobrach symbolicznych. Gietrzwad 1877, Olsztyn 2005. 79 M. Tujdowski, Purda Duz a. Studium toz samos ci i pamie ci polsko-niemieckiego pogranicza, PZ 2006, nr 1, s. 217-218. 80 J. Jasin ski, Bismarck i inne przypadki. Droga na manowce, Siedlisko 2006, nr 1, s. 3-7; ytyniec, Od skandalu do wie kszego Prania. O Muzeum Michaa Kajki w Ogro dku, tamz e, R. Z s. 20-24. 81 Z. Mazur, K. Wawruch, Nauczyciele wobec przeszos ci Ziem Zachodnich i Po nocnych, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 9, 1998; t ychz e, Niemieckie komponenty w s wiadomos ci historycznej studento w Ziem Zachodnich i Po nocnych, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 26, 2002. 82 I. Lewandowska, Warmia i Mazury w latach 1946-1956 w relacji krakowskiego historyka Wadysawa Ogrodzin skiego, PZ 2005, nr 3, s. 128-145.
d Zachodni 2007, nr 4 14 Przegla
210
sie Opro cz Instytutu Zachodniego dziedzictwem kulturowym Warmii i Mazur zajmuja w Poznaniu takz e inne instytucje naukowe. Jest to chociaz by Poznan skie Towarzystwo Przyjacio Nauk 83 czy Instytut im. Oskara Kolberga 84. cym tematyke historii i kultury dzisiejszego Innym os rodkiem naukowym podejmuja obszaru Warmii i Mazur, jest Torun . Przede wszystkim wymienic nalez y s rodowisko naukowe skupione woko Uniwersytetu Mikoaja Kopernika i Towarzystwa Naukowego. cych zakonu krzyz Powstao tu wiele znamienitych prac dotycza ackiego 85, pan stwa pruskiego w Pomorza czy Ziemi Lubawskiej 87. i Prus Kro lewskich 86, dziejo studia nad dziedzictwem W Polskiej Akademii Nauk w Warszawie takz e prowadzi sie Warmii i Mazur. W Instytucie Sztuki powstao ostatnio obszerne, 5-tomowe dzieo Warmia i Mazury 88. To wydawnictwo przerasta wielokrotnie wszystko, czego w zakresie dokumend dokonano. Jest wynikiem szczego tacji folkloru muzycznego Warmii i Mazur dota owych badan terenowych utrwalonych w nagraniach w okresie powojennym i co warto podkres lic zostao opracowane przez grono specjalisto w: dialektologo w, folklorysto w i muzykologo w. z kilku cze s Publikacja skada sie ci cz. 1: Pies ni doroczne i weselne; cz. 2: Pies ni balladowe i spoeczne; cz. 3: Pies ni zalotne i miosne; cz. 4: Pies ni rodzinne i taneczne; cz. 5: Pies ni zaprezentowane sylwetki wykonawco religijne i popularne. W kaz dej z nich sa w, omo wione dy, podane teksty pies poszczego lne obrze ni i zapisy nutowe. Zwaz ywszy, z e praca obejmuje prawie 500 pies ni i ponad 400 wykonawco w z ok. 200 miejscowos ci, przyznac nalez y, z e jest to olbrzymi wkad w ratowanie dziedzictwa kultury ludowej Warmii i Mazur. Instytut Sztuki cych z Urze du PAN wyda ponadto zbio r fotografii z dawnych Prus Wschodnich pochodza zyka Polskiego w Pracowni Sownika Konserwatora Zabytko w w Kro lewcu 89. W Instytucie Je zykoznawstwa od wielu lat prowadzi sie Gwar Ostro dzkiego, Warmii i Mazur Zakadu Je warmin i mazurska . Pierwszy tom wyszed w 1987 r., w 2002 r. ukaza badania nad gwara ska
Wydano m.in. Historia Pomorza. T. 3: (1815-1850). Cz. 3, Kultura artystyczna i umysowa, red. G. Labuda; oprac. B. Mansfeld [et al.], Poznan 2001. 84 Wydano m.in. G. Gizewiusz, Pies ni ludu znad go rnej Drwe cy w parafiach ostro dzkiej kopisu opracowaa, wste pem i komentarzami opatrzya i kraplewskiej zbierane od 1836 do 1640 roku, z re D. Pawlak, Poznan 2000. 85 Np. M. Biskup, Opera minora. Studia z dziejo w zakonu krzyz ackiego, Prus, Polski i krajo w pem nadbatyckich, Torun 2002; Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, przet. S. Wyszomirski; wste i komentarzem historycznym opatrzy J. Wenta, Torun 2004; Pan stwo zakonu krzyz ackiego w Prusach. Podziay administracyjne i kos cielne w XII-XVI wieku, red. Z. H. Nowak przy wspo pracy R. Czai, Torun 2000; Zakon krzyz acki i jego pan stwo w Prusach. Wybo r teksto w z ro dowych, red. A. Radzimin ski, Torun 2005. 86 Np. Prusy i Inflanty. Mie dzy s redniowieczem a nowoz ytnos cia. Pan stwo, spoeczen stwo, kultura. Zbio r studio w, red. B. Dybas i D. Makia, Torun 2003; S. Salm onowicz, Prusy Kro lewskie w XVII-XVIII wieku. Studia z dziejo w kultury, Torun 2002. 87 Np. J. Falkowski, Ziemia Lubawska. Przyroda, historia, osadnictwo, spoeczen stwo, gospodarka, Torun 2006; Historia Pomorza, t. 4, (1850-1918). Cz. 2, Polityka i kultura, red. S. Salmonowicz, oprac. J. Borzyszkowski [et al.], Torun 2002. 88 Warmia i Mazury, oprac. B. Krzyz aniak, A. Pawlak, cz. 1-5, z serii: Polska Pies n i Muzyka Ludowa: z ro da i materiay, t. 3, Warszawa 2002. 89 Fotograf przyjecha! Mieszkan cy dawnych Prus Wschodnich na fotografiach pochodzacych ze zbioru Urze du Konserwatora Zabytko w w Kro lewcu, aut. kat. i wystawy J. Przypkowski, P. Jamski; aut. oryg. fot. O. Bittrich [et al.], Warszawa 2005.
83
211
tom czwarty, obejmuja cy kolejne litery alfabetu 90. To ro sie wniez jest dzieo monumentalne ce gware zbierana przez dziesie ciolecia. opracowuja dziedzictwa Warmii i Mazur zajmuje sie takz W Warszawie tematyka e Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego 91 oraz badacze Niemieckiego Instytutu Historyczcego w Polsce a posiadaja cego nego. Ws ro d tych ostatnich wymienic nalez y Niemca, pracuja dziedzictwa architektonicznego korzenie mazurskie, Andreasa Kosserta 92. Problematyka Jan Salm, pracuja cy w Zakadzie Historii terenu byych Prus Wschodnich zajmuje sie Architektury, Budowy Miast i Konserwacji Zabytko w Instytutu Architektury i Urbanistyki Politechniki o dzkiej 93. Pojedyncze prace powstay w wydawnictwie Biblioteki Narodowej 94 nocnej w Warszawie , na Uniwersytecie w Biaymstoku 95, w Instytucie Niemiec i Europy Po w Szczecinie 96 oraz w Lublinie 97. c publikacje w poszczego Analizuja lnych czasopismach oraz wydawnictwach regional zwia zani z z nych i ogo lnopolskich spotkaam wiele nazwisk badaczy, kto rzy nie sa adna naukowa sa to zaro dz instytucja wno emerytowani naukowcy, ba tez badacze na tyle znani w ro c sie jak i cenieni, z e swoje odkrycia i ustalenia publikuja z nych miejscach, staraja tko najszerzej popularyzowac dziedzictwo Warmii i Mazur. Spos ro d dziesia w pojedynczych cych. Ze s niezalez nych badaczy wybraam tych najbardziej znacza rodowiska naukowego nalez y przede wszystkim wymienic wspomnianego juz Janusza Jasin skiego. Ten wybitny historyk, byy pracownik m.in. Os rodka Badan Naukowych w Olsztynie i Uniwersytetu Warmii i Mazur, Mikoaja Kopernika w Toruniu, od po wieku bada dzieje i kulture
Sownik gwar Ostro dzkiego, Warmii i Mazur, t. 4, L-N, red. H. Perzowa i D. Koodziejczykowa, Warszawa-Krako w 2002. 91 Por. publikacje: Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, red. J. Kolendo i W. Nowakowski, Warszawa 2000; Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum. Polska, t. 1, Mazury, oprac. W. Nowakowski, Warszawa 2001; P. Szyman ski, Mikroregion osadniczy z okresu wpywo w rzymskich w rejonie jeziora Sale t na Pojezierzu Mazurskim, Warszawa 2005. 92 Mazurzy tradycja i codziennos c , wybo r i pos. A. Kossert, Olsztyn 2002; A. Kossert, Mazury. Zapomniane poudnie Prus Wschodnich, Warszawa 2004. 93 J. Salm, Odbudowa miast wschodniopruskich po I wojnie s wiatowej, Olsztyn 2006; t egoz , Bodo Ebhardt i jego wizja odbudowy Nidzicy, Rocznik Mazurski T. V, 2001, s. 31-42; tegoz , Kurt Frick i inni, czyli zapomniana architektura Prus Wschodnich, Borussia Nr 2425, 2001, s. 89-100; tegoz , Miasta po trzykroc odbudowywane. Koleje losu miejskich os rodko w historycznych Polski Po nocno-Wschodniej w 20 wieku, w: Toz samos c miasta odbudowanego. Autentyzm integralnos c ciany wne trz urbanistycz kontynuacja, Mie dzynarodowa konferencja ICOMOS, Gdan sk 2001; tegoz , S nych w historycznych os rodkach Polski po nocno-wschodniej problem konserwatorski i architektoniczny, w: Materiay z seminarium Historyczne wne trze urbanistyczne, Polskie dziedzictwo kultura, przyroda, Torun 19-20 wrzes nia 2001, Torun -Warszawa 2001, s. 83-92; J. Sal m, H. J. Jakubeit, Projekt Sobity przyczynek do wspo pracy mie dzy uczelniami architektonicznymi Niemiec i Polski, w: Wspo lne dziedzictwo, Das gemeinsame Kulturerbe. Polsko-niemiecka wspo praca konserwatorska 1970-2000, red. A. Tomaszewski i D. Von Winterfeld, Warszawa 2001, s. 121-132. 94 J. Szeliga, Dziaalnos c kartograficzna Samuela i Jana Wadysawa Suchodolco w w Prusach w XVII i XVIII wieku, z serii: Zabytki Polskiej Kartografii, z. 8, Warszawa 2004. 95 E. Konon czuk, Literatura i pamie c na pograniczu kultur (Erwin Kruk Ernst Wiechert Johannes Bobrowski), Biaystok 2000. 96 Prusy. Pamie c i dziedzictwo, red. B. Kerski, Szczecin 2002. 97 E. Gigilewi cz, Herby biskupo w warmin skich, Lublin 2001.
14*
90
212
caja c wiele miejsca dziedzictwu historycznemu 98. Innym naukow ostatnich latach pos wie zanym pocza tkowo z Olsztynem, Wspo Kulturowa Borussia, naste pnie wcem zwia lnota (Niemiecki Instytut Historyczny oraz Uniwersytet Warszawski) a obecnie z Warszawa zoz z Berlinem (Polski Instytut Historyczny), jest Robert Traba. Jego prace poruszaja one dziejo problemy toz samos ci dawnych Wschodnioprusako w oraz recepcje w tej krainy przez cym wspo czesnych mieszkan co w Polski i Niemiec 99. Kolejnym historykiem utrwalaja zany przez ostatnie lata ze Stowarzyszedziedzictwo Warmii i Mazur jest Jan Chosta, zwia niem Civitas Chrisitana. Jego artyku Kos cio katolicki wobec dziedzictwa kulturowego bnie porusza stosunek duszpasterzy i wadz kos cielnych do Warmii po 1945 roku 100 doge odkrywaniem historycznej spus cizny poniemieckiej na Warmii. Ponadto Chosta zajmuje sie do ratowania jej dziedzictwa po II wojnie Warmii i postaci, kto re przyczyniy sie nauczycieli s wiatowej 101. Natomiast inny historyk Tadeusz Filipkowski, bada role w utrwalaniu dziedzictwa historycznego Warmii i Mazur 102. Spos ro d innych prac warto wymienic dwa albumy autorstwa maz en stwa Magorzaty ce zaoz Jackiewicz-Garniec i Mirosawa Garnca omawiaja enia dworsko-paacowe dawnych Prus Wschodnich oraz zamki pan stwa krzyz ackiego na terenie Warmii, Mazur i Powis la 103. Poprzez rzetelne teksty napisane przez historyka sztuki, rzuty zaoz en architektonicznych, cia moz to szkice i rysunki z dawnych czaso w, a takz e wspo czesne zdje na stwierdzic , z e sa ce obraz spus dysponuje dzisiaj wojewo prace daja cizny kulturowej, jaka dztwo warmin scego i popularyzuko-mazurskie. Nalez y takz e wskazac na Stanisawa Achremczyka, badaja cego dzieje miast i Warmii 104; Edwarda Cyfusa daja cego obraz wspo ja lnoty warmin skiej dzywojennym i powojennym oraz popularyzuja cego gware warmin 105; w okresie mie ska cego go Marka Jerzego apo, badaja wnie dziedzictwo archeologiczne tego regionu 106;
Jego ostatnie prace to: Polska wobec niepolskiego dziedzictwa Prus Wschodnich, w: Postawy oraz wzajemne stosunki grup etnicznych i narodowos ciowych na Mazurach (XIV-XX w.), red. G. Biaun ski i G. Jasin ski, Giz ycko 1999, s. 112-117; Czy powinnis my odcinac sie od poje cia Ziemie Odzyskane?, Echa Przeszos ci t. 5, 2004, s. 315-320; Dzieje Placu Trzech Krzyz y w Olsztynie, Universitas Gedanensis R. 16, nr 1, 2004, s. 107-120; Spory o polskos c mazurskiego poety Michaa Kajki, Acta Cassubiana t. 8, 2006, s. 59-65. 99 Por. Kraina tysiaca granic. Szkice o historii i pamie ci, Olsztyn 2003; Wschodniopruskos c . Toz samos c regionalna i narodowa w kulturze politycznej Niemiec, Warszawa 2005. 100 MSH t. 3, 2001, s. 9-19. 101 Por. Sownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002; Warmiak z Podhala. Wadysaw Ge bik pedagog, folklorysta, literat, Olsztyn 2006; Aby pies n zachowaa sie cao. Wspomnienia o Janie p i oprac. J. Chosta, Olsztyn 2005. Lubomirskim, wste 102 T. Filipkowski, Nauczyciele w utrwalaniu dziedzictwa historycznego Warmii i Mazur, MSH t. 3, 2001, s. 20-31. 103 pnym Paace i dwory dawnych Prus Wschodnich. Dobra utracone czy ocalone, ze sowem wste M. Dnhoff, A. Eulenburg, K. Wro blewskiej, Olsztyn 1999; Zamki pan stwa krzyz ackiego w dawnych Prusach. Powis le, Warmia, Mazury, Olsztyn 2006. 104 Np. Dzieje Gietrzwadu do roku 1945, Olsztyn 2002; Iawa. Dzieje miasta, Olsztyn 2005; Olsztyn. Dzieje miasta, Wrocaw 2003; Orneta. Dzieje miasta, Olsztyn 2006. 105 to wspomnienia matki A zycie toczy sie dalej..., cz. 1, Olsztyn 2003; cz. 2, Olsztyn 2006 [sa Warmiaczki]; Po naszamu. Gawe dy warmin skie, Olsztyn 2000. 106 Por. Czy na pewno wczesnos redniowieczne? Pytania o chronologie tzw. bab pruskich, Stud. Anger. t. 11, 2006, s. 47-54; Nieznane zabytki z kamienia gadzonego z terenu Mazur, Masovia t. 4, 2001, s. 89-94; O tajemniczym stanowisku archeologicznym w Okartowie, Znad Pisy nr 11, 2002, s. 24-31; W poszukiwaniu kon ca s redniowiecza na Mazurach. Uwagi na marginesie badan wykopalis98
213
cego sie dziedzictwem osadniko Tadeusza Matulewicza, zajmuja w z Wilen szczyzny 107; 108 cego magiczne miejsca Olsztyna ; Witolda Fillera, Stanisawa Piechockiego, popularyzuja cego sie dziedzictwem Grunwaldu 109 oraz Bernarda Martina, ukazuja cego mity zajmuja narose woko dziedzictwa Mazur 110. cych wasna proregionalna polityke wydawnicza wymieSpos ro d wydawnictw prowadza bro ce ciekawe pozycje nic nalez y wydawnictwo Waldemara Mierzwy z Da wna, publikuja ce spus w serii Moja Biblioteka Mazurska dotycza cizny kulinarnej, historii miast, edycji cych o z ro dowych, podan ludowych ukazuja wczesne postrzeganie s wiata i w ten sposo b trzy waz ce dawne dziedzictwo tych ziem 111. W Olsztynie natomiast dziaaja ne ratuja ki jej wydawnictwa. Pierwsze to Pracownia Wydawnicza Elz biety Sko ry Elset. Dzie wie tej Warmii, dziejom m.in. prace pos cone dziedzictwu S staraniom ukazay sie wie Olsztyna, muzyce europejskiej w zabytkach Warmii i Mazur 112. Drugie natomiast (kolejnos c rutkowskiego Wers. W ostatnich latach nie ma tu znaczenia) to Wydawnictwo Tomasza S m.in. prace dotycza ce kos tszego Serca Pana Jezusa w jego dorobku ukazay sie cioa Najs wie w Olsztynie, obrazu dawnego Olsztyna uchwyconego na starej poczto wce czy we wspomnieniach pierwszych osadniko w 113. Warta odnotowania jest takz e jego seria Kalendarzy co roku i opro Olsztyna, kto ra ukazuje sie cz tradycyjnych kartek z kalendarza zawiera takz e wiele ciekawych informacji z historii i kultury dawnego miasta. Trzecie z kolei to wydawnictwo Sawomira i Marii Fafin skich Littera. Publikuje dziea olsztyn skich histo do poge biania ryko w: J. Jasin skiego i S. Achremczyka i tym samym przyczynia sie Warmii i Mazur 114. zainteresowania przeszos cia
kowych na przykos cielnym cmentarzu w We gorzewie (We goborku), Pruthenia t. 1, 2006, s. 126-139; J. M. apo, W. Ossowski, Po z nos redniowieczne i wczesnonowoz ytne naczynia ceramiczne znalezione w mazurskich jeziorach. Przyczynek do paleohydrologii oraz historii Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Masovia t. 3, 2000, s. 191-205. 107 rutkowski, Olsztyn 2005. T. Mat ulewicz, Wilen skie rodowody, red. T. S 108 Np. Olsztyn magiczny, Olsztyn 2002; Olsztyn nie tylko magiczny, Olsztyn 2005. 109 W. Filler, Oto jest olbrzymo w dzieo. Grunwald w polskiej literaturze i sztuce, Torun 2005. 110 B. Martin, Mazury: mity i historia, przek. J. Szymczyk, Warszawa [2000]. 111 Np. Dawna Ostro da. Obrazy z zycia wschodniopruskiego miasta, red. W. Mierzwa, R. Wolski; t. bro na jez. niem. G. Cygan, J. B. Kozowski, E. Steiner, Da wno-Warszawa 2006; Kronika miasta bro Miomyna 1800-1922, oprac. G. Jasin ski; prze. M. Szyman ska-Jasin ska, K. Uchowicz, Da wno 2005; Kronika parafii ewangelickiej w Rynie w Prusach Wschodnich. Uoz ona przez proboszcza ryn skiego Alberta Sapatke z okazji jubileuszu 300-lecia istnienia tutejszego kos cioa (1604-1904), prze. pem poprzedzi G. Biaun M. Szyman ska-Jasin ska; oprac. oraz wste ski i G. Jasin ski, Warszabro bro wa-Da wno 2003; W. Mierzwa, Dabro wno. Gilgenburg, kto rego nie ma, Da wko-Olsztyn 2000; p i oprac. Smak Mazur. Kuchnia dawnych Prus Wschodnich, wybo r przepiso w T. Ostojski, wste bro bro R. Wolski, Da wno-Warszawa 2006; M. Tppen, Historia okre gu i miasta Olsztynka, Da wno pem poprzedzili G. Biaun 2004, prze. M. Sacha; oprac. oraz wste ski i G. Jasin ski; W cieniu Zamkowej bro Go ry. Zbio r podan ludowych z Mazur Wschodnich, zebra, prze. i oprac. J. M. apo, Da wno 2006. 112 Muzyka europejska w zabytkach Warmii i Mazur, oprac. merytoryczne L. Szarzyn ski, Olsztyn wie ta Warmia, 2004; B. ukaszewicz, Raptularz miejski. Olsztyn 1945-2005, Olsztyn 2006; Sz. Drej, S Olsztyn 2007. 113 onierkiewicz, Dzieje kos A. Kopiczko, J. Z cioa i parafii Najs wie tszego Serca Pana Jezusa w Olsztynie 1903-2003, Olsztyn 2003; Olsztyn, jakiego nie znacie. Obraz miasta na dawnej poczto wce. tkowskiego, Olsztyn 2003; Olsztyn Album, pod red. T. Be skie korzenie. Rok 1945. Relacje i wspomnienia, rutkowski; fot. W. Kapusto, Olsztyn 2006. p i pos. S. Achremczyk, red. i wybo wste r il. T. S 114 J. Jasin ski, Mie dzy Prusami a Polska. Rozprawy i szkice z dziejo w Warmii i Mazur w XVIII-XX
214
cych obszernego poje cia Nie sposo b tu wymienic wielu innych publikacji dotykaja gnie cie kilku dziedzictwa kulturowego Warmii i Mazur. Powyz sza analiza pozwala na wycia zauwaz wniosko w. W ostatnich latach daje sie yc oz ywione zainteresowanie spus cizna zane ro z nych narodo w i grup etnicznych, kto re niegdys zamieszkiway te ziemie. Jest to zwia kszonym zainteresowaniem problematyka wielokulturowos ro wniez ze zwie ci i wieloetnicznos ci regiono w. To z kolei wynika z podobnych tendencji w nauce europejskiej i s wiatowej, z proceso w globalizacji i odkrywania maych ojczyzn, z problemo w toz samos ci regiono w cych. Dzis i ludzi w nich zamieszkuja kaz dy chce wiedziec , gdzie mieszka i z jakich korzeni wywodzi. Co jest jego ziemia rodzinna , a co ziemia ojczysta . Przez wiele lat Polski sie cznie polskos tych ziem, socjalistycznej zmuszeni do ograniczania badan nad tylko i wya cia do teraz odkrywamy nowe moz liwos ci i nowe trendy w nauce. Historycy docieraja pnych dotychczas z nowe znaczenia nieznanych lub niedoste ro de, historycy sztuki odkrywaja spoecznos o sprawy starych zabytko w, socjologowie badaja ci nowymi metodami i pytaja , geografowie odnajduja nowe znaczenia przestrzeni. okryte dotychczas tajemnica Niestety was nie badan geograficznych na Warmii i Mazurach brakuje zupenie. O ile badan historycznych, etnograficznych, literaturoznawczych i socjologicznych prowadzonych z popularne. Nie ma takiego kierunku jest duz o, o tyle badania geograficzne wcia nie sa studio w na olsztyn skim Uniwersytecie, nie ma z adnego powaz nego towarzystwa geograficzd tez cego sie dziedzictwem przestrzeni. nego, sta brakuje silnego centrum naukowego zajmuja rozwia zac Co prawda czes c z problemo w badawczych udaje sie w Katedrze Architektury tko Krajobrazu, ale nie obejmuje ona innych, istotnych wa w geograficznych. Izabela Lewandowska Olsztyn
RAPORT O STRATACH WOJENNYCH POZNANIA

a decyzje o koniecznos W lutym 2004 r. Rada Miasta Poznania podje ci ustalenia strat byo wydanie przez materialnych Poznania w latach II wojny s wiatowej. Jej konsekwencja dzenia o powoaniu Zespou ds. Prezydenta Miasta Poznania w dniu 5 maja 2005 r. zarza to, z dzie przygotowanie raportu ustalenia wartos ci tych strat. Przyje e zadaniem Zespou be cego szacunki strat materialnych miasta (w granicach administracyjnych z 1945 r. zawieraja du na forme wasnos i bez wzgle ci) w zakresie: architektury zabytkowej, obiekto w uz ytecznos ci publicznej, budynko w mieszkalnych, obiekto w kultury i nauki, zakado w przemysowych oraz obiekto w i zakado w infrastruktury. cego 21 oso W skad powoanego, licza b Zespou weszli pracownicy naukowi Politechniki Poznan skiej, Instytutu Zachodniego, Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewitkowi, brokerzy oraz radni cza, archiwis ci, konserwator zabytko w, rzeczoznawcy maja du Miasta Poznania. i pracownicy Wydziau Gospodarowania Mieniem Miasta Urze
onierze wieku, Olsztyn 2003; tegoz , Napoleon w Olsztynie i okolicach (1807), Olsztyn 2003; tegoz , Z polscy na Mazurach (1807), Olsztyn 2004; S. Achremczyk, Warmia, Olsztyn 2000; tegoz , Ignacy Krasicki. Nie tylko poeta, Olsztyn 2001.
215
w dniach 28-29 kwietnia Oficjalne powoanie Zespou poprzedzone zostao, zoz ona jego czonko z metodami 2005 r., wizyta w w Warszawie. Celem byo zapoznanie sie d Miasta Stoecznego Warszawy dla oszacowania i wynikami prac prowadzonych przez Urza strat miasta w latach 1939-1945. Ponadto przeprowadzono rozmowy w Archiwum Akt cych Nowych w Warszawie na temat zgromadzonych w nim dokumento w, zawieraja informacje o stratach materialnych Poznania w latach II wojny s wiatowej. cego pod kierownictwem dyrektora Instytutu Inauguracyjne posiedzenie Zespou dziaaja du Miasta Zachodniego prof. dr. hab. Andrzeja Saksona miao miejsce w siedzibie Urze w dniu 9 maja 2005 r. Stwierdzono na nim, z e mimo upywu 60 lat od zakon czenia II wojny znane straty materialne polskich miast czy poszczego s wiatowej nie sa lnych regiono w od dawna penymi i szczego poniesione w trakcie jej trwania. Inne pan stwa dysponuja owymi opracowaniami o poniesionych przez nie stratach materialnych w latach II wojny s wiatowej. W Polsce natomiast prowadzonych bezpos rednio po zakon czeniu dziaan wojennych prac nad do obliczeniem poniesionych strat materialnych, ze wzgle w politycznych, nie ukon czono. c penych szacunko Dokonanie wie w strat wojennych jest waz ne podobnie jak w innych pan stwach dla poznania caej prawdy o latach wojny i niemieckiej okupacji. do Postanowiono jednoczes nie ze wzgle w moralnych nie podejmowac z adnych szacuncych do ustalenia wartos ko w zmierzaja ci utraconego z ycia i zdrowia mieszkan co w Poznania. adna bowiem z kwot moz cia pod uwage , w kaz Z liwych do wzie dym przypadku umownych i wyznaczanych w sposo b subiektywny, nie moz e nawet w przybliz eniu odpowiadac zawsze wartos utraconemu z yciu, gdyz ludzkie z ycie i zdrowie sa ciami bezcennymi. to szczego Na kolejnych odbywanych systematycznie posiedzeniach Zespou przyje owy to decyzje o powstaniu dwo cych ze zakres i harmonogram prac oraz podje ch wspo pracuja podzespoo soba w badawczych dla przygotowania i opracowania dokumentacji archiwalnej to tez szacowania strat, kto oraz wyceny nieruchomos ci. Przyje metodologie ra pozwalaa na cych w tym zakresie materiao wykorzystanie istnieja w archiwalnych oraz na stosowanie dzonych przez Zespo cych. w przypadku ich braku sporza obliczen uzupeniaja W trakcie prowadzonych ponad rok kwerend archiwalnych zgromadzono na potrzeby dokumentacje z . Przeprowadzone w Archiwum prac badawczych Zespou obszerna ro dowa y m.in. zespoy akt: Biura OdAkt Nowych w Warszawie kwerendy materiaowe obje szkodowan Wojennych przy Prezydium Rady Ministro w RP (1945-1946), Ministerstwa du Planowania, Ministerstwa Odbudowy, Finanso w, Biura Rewindykacji, Centralnego Urze Ministerstwa Skarbu, Ministerstwa Kultury i Sztuki, Komitetu Ekonomicznego Rady ci Ministro w oraz Ministerstwa Administracji Publicznej. Z Archiwum Instytutu Pamie cej w latach Narodowej pozyskano m.in. dokumenty zgromadzone dla potrzeb dziaaja 1971-1973 poufnej Komisji ds. Opracowania Problemo w Odszkodowan Niemieckich. Istotne dla opracowania strat materialnych miasta byy materiay archiwalne prze obje to 73 zespoy chowywane w Archiwum Pan stwowym w Poznaniu, gdzie kwerenda dokumentacja zgromadzona w zespole dokumento w. Szczego lnie przydatna okazaa sie du Miejskiego Poznania (z lat 1945-1950), gdzie zachoway sie w duz akt Zarza ej ce strat miasta oraz kwestionariusze dla poszczego mierze zestawienia ogo lne dotycza lnych ce szacunki strat, obliczone wedug wartos obiekto w czy zabytko w zawieraja ci w zotych przedwojennych. W trakcie prac Zespou zgromadzono tez mao znane fotografie, przedce zniszczenia w poszczego stawiaja lnych obiektach Poznania, powstae w trakcie walk o miasto w 1945 r.
216
Prace czonko w Zespou polegay na analizie zgromadzonych dokumento w oraz obliczeniach wykonywanych indywidualnie lub w grupach, w ramach dokonanego podziau du Miasta, gdyz zadan . Korzystano tez z pomocy pracowniko w archiwo w i Urze wykonanie niekto rych prac bez ich uczestnictwa nie byoby moz liwe. cy 271 stron, Raport o stratach wojennych Poznania Przygotowany przez Zespo , licza pnionym opinii 1939-1945 zosta ukon czony we wrzes niu 2006 r. Jest pierwszym udoste cym straty materialne Poznania w latach II wojny publicznej opracowaniem, przedstawiaja ekonomiczna , niszczeniem s wiatowej spowodowane dziaaniami wojennymi, eksploatacja wszelkiego polskiego mienia. oraz grabiez a Poznan podczas II wojny s wiatowej ponio s dotkliwe straty materialne, a ogo zniszczenia miasta obliczono na 45%. Poznan nalez a zatem do najbardziej zniszczonych miast polskich. Co do wielkos ci zniszczenia przewyz szay go tylko: Warszawa (84%), Wrocaw (68%), Opole (60%) i Gdan sk (ponad 50%). Caos c strat materialnych poniesionych przez miasto Poznan i jego mieszkan co w oszacowano na 1 070 277 023 z (wg wartos ci zoto wki z sierpnia 1939 r.). sie naste puja ce wartos W kwocie tej mieszcza ci zniszczen (wg wartos ci zoto wki z 1939 r.) straty w budynkach uz ytecznos ci publicznej 239 999 522 z straty w obiektach zabytkowych 53 292 799 z straty w budynkach mieszkalnych 177 185 422 z straty w kulturze i nauce 90 291 106 z straty w przemys le 95 508 501 z straty w infrastrukturze miejskiej 117 788 472 z straty w gospodarstwach i ruchomos ciach domowych 297 211 200 z ogo Przy przeliczeniu na wartos c wspo czesna strat wojennych Poznania wynosi 10 452 787 317 z wedug wartos ci z wrzes nia 2006 r. jeszcze Zawarte w Raporcie dane liczbowe o stratach materialnych Poznania wymagaja poprawek i uzupenien . Jednak przeprowadzone gruntowne badania oraz wielostronna do stwierdzenia, z weryfikacja danych liczbowych upowaz niaja e podane obliczenia sa rzetelne i was ciwie udokumentowane. Trzeba jednak zaznaczyc , z e podawane wyliczenia stkowe nie moga byc do wysuwania indywidualnych roszczen dan cza podstawa lub z a , poniewaz Raport nie jest dokumentem w rozumieniu prawa. Planowane jest wydanie specjalnej publikacji o stratach materialnych Poznania w latach be dzie prezentowany Raport. II wojny s wiatowej, kto rej podstawa Maria Rutowska Poznan
NEJ JADWIGI S LA NAGRODA KSIE SKIEJ Z

laskiej, ustanowiona przez Prezydenta Wrocawia i Rektora z Nagroda Ksie nej Jadwigi S czana jest od 2004 r. wybitnym postaciom z Uniwersytetu Wrocawskiego, wre ycia publicz laska podczas corocznych uroczystos wie ta Uniwersytetu, przypadaja cych 15 lis ci S nego S zoz z laureato topada. Przyznawana jest na zasadzie consensus omnium przez kapitue ona w, laski. cy wybitne postaci nauki i kultury regionu Salon S prezydenta, rektora i skupiaja
217
: ze strony niemieckiej profesorowie zasuz Dotychczasowymi laureatami nagrody sa eni dla wspo pracy s rodowisk naukowych Wrocawia z uczelniami Niemiec i Europy Norbert Heising, Knut Ipsen, Karl Dedecius, a ze strony polskiej Tadeusz Ro z ewicz, Kazimierz Kutz i arcybiskup Alfons Nosol. Autorem rzez by (kaz dego roku unikatowej koncepcji postaci knych we Wrocawiu. Jadwigi) jest Waldemar Szmatua z Akademii Sztuk Pie laska bawarska ksie z cia Meranu, Bertolda VI, z niczka, co rka ksie Ksie na Jadwiga S z pochodzia z pote nego europejskiego rodu, spokrewnionego z Karolem Wielkim, z cesarzagier, Czech, Austrii i Francji. Maja c 12 lat, zostaa z mi Niemiec, wadcami We ona cia Henryka I Brodatego. Wo zyk polski i kulture piastowskiego ksie wczas przyswoia sobie je , bez kto polska rych w nowej ojczyz nie nie mogaby speniac misji niesienia pomocy cym sie w potrzebie. Znaczenie tego zwia zku nie budzio kontrowersji u historyko znajduja w, laskim oznaczao nie tylko to, z ciem S poniewaz maz en stwo z ksie e wesza do jednego czonkiem rodziny, kto z najstarszych rodo w Europy, ale takz e i to, z e staa sie rej historia zana jest z powstaniem pan najs cis lej zwia stwa polskiego. laska jest symbolem wie z zi i przyjaz ni Polako w i NiemOd wieko w ksie na Jadwiga S co w, niezalez nie od burzliwych loso w obu narodo w. Zawsze traktowana bya przez przedstawicieli obu krajo w jako symbol wspo lnego dziedzictwa duchowego i kulturowego, od wieko w takz e jako s wiadectwo troski o wartos ci fundamentalne dla Europy ponad wszelkimi ro z nicami i podziaami poko j, szczeros c , przyjaz n . Dlatego nic dziwnego, z e od tko do Jej grobu w Trzebnicy pod Wrocawiem dziesia w lat z caej Europy pielgrzymuja yjaca na S lasku siedem wieko mieszkan cy ro z nych pan stw. Z w temu Niemka z Bawarii, juz za ta , jest wielu Europejczykom, a szczego cym z ycia obwoana s wie lnie wszystkim poszukuja pokoju i pojednania w najro z niejszych wymiarach swojego z ycia, duchowo bliska. Pozostaje ci za swoje wielkie oddanie i pos cenie dla ludzi cierpia cych, dotknie tych w pamie wie s cych pomocy i zrozumienia drugiego czowieka. I pewnie dlatego nieszcze ciem, potrzebuja laska, pokoju jej legenda jest tak z ywa w s wiadomos ci wielu Europejczyko w. Patronka S i pojednania, a przede wszystkim mios ci do drugiego czowieka, jest symbolem jednos ci Polako w i Niemco w. laskiej przyznawana jest postaciom, kto z Nagroda Ksie nej Jadwigi S re od lat dziaaja postawa odwaz nie, niestrudzenie i z wielkim oddaniem dla wspomnianych idei i swoja o tych wartos przypominaja ciach. Laureatami nagrody w 2007 r. zostali: prof. Anna ska, bya wieloletnia dyrektor Instytutu Zachodniego w Poznaniu i dr Peter Ohr, Wolff-Powe ska byy Konsul Generalny Republiki Federalnej Niemiec we Wrocawiu. A. Wolff-Powe o szacunek dla wartos uhonorowana zostaa za troske ci fundamentalnych ponad wszelkimi ro z nicami i podziaami, prawa czowieka do z ycia w pokoju, szczeros ci i przyjaz ni, wspo wartos dla Polako europejska lnote ci, tak bezcenna w i Niemco w, a Peter Ohr z Centrum Studio szczego lnie za zaangaz owanie we wspo prace w Niemieckich i Europejdzynarodowej skich im. Willy Brandta i udzia w przygotowaniach do zorganizowania Mie Szkoy Letniej Uniwersytetu Wrocawskiego. Romualda Zwierzycka
WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik und vergleichende Studien jest kwartalnikiem z zakresu politologicznych studio w poro wnawczych, wydawanym od 1993 r. wspo lnie przez WeltTrends Verein i Instytut Zachodni w Poznaniu, przy wsparciu Uniwersytetu w Poczdamie. z bloku artykuo zanym z hasem przewodnim Kaz dy numer pisma skada sie w zwia cego artykuy dotycza ce innych zagadnien danego numeru, polemik oraz dziau zawieraja . recenzje i sprawozdania z konferencji naukowych. Integralnym elementem pisma sa 55 tematycznych numero Dotychczas ukazao sie w. Spis tres ci kaz dego numeru jest pny w je zyku polskim i angielskim na stronie internetowej: www.welttrends.de, wersja doste zyku polskim na stronie: www.uni-potsdam.de w je puja ce teksty Numer 56, 2007 zatytuowany Militrmacht Deutschland zawiera naste Florian P. Khn, Mehr Politik! Axel von Hoerschelmann, Bernhard Voget, Bundeswehr im Kosovo Lothar Schrter, Neue Bedrohungen und altes Denken Benjamin Kleemann, Auslandseinstze im Parteienstreit Lutz Kleinwchter, Deutsche Militrpolitik im Umbruch Jrgen Rose, Wider den euro-atlantischen Internationalismus Anne Geis, Sicherheitsinteressen am Hindukusch Desinteresse zuhause? Alexander Siedschlag, Im Banne friedenspolitischer Beschwrungsformeln Gerhard Kmmel, Es ist wie es ist: Deutschland ist Militrmacht! Benjamin Kleemann, Chronologie: Auslandseinstze der Bundeswehr seit 1990 Kai Kleinwchter, Statistik: Struktur und Einsatzkrfte der Bundeswehr Dokument: Urteil zum Tornado-Einsatz in Afghanistan zurckgewiesen Weitere Beitrge Berthold Kuhn, China: Krise oder Konsolidierung? Zehn Thesen Daria W. Dylla, Europapolitik und ffentlichkeit im heutigen Polen Martin Senn, Gerhard Mangott, US-Raketenabwehr und Russland

Przegląd Zachodni 2007/4, Przeglądy I Komentarze

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Przegląd Zachodni 2007/4, Przeglądy I Komentarze

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Przegla d y i k o m e n t a r z e

ROK JERZEGO GIEDROYCIA

RAPORT O STRATACH WOJENNYCH POZNANIA

NEJ JADWIGI S LA NAGRODA KSIE SKIEJ Z

You might also like