D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 3

MARZENA SZMYT Marzena Szmyt Poznan

W NAD POGRANICZEM KULTUROWYM ZE STUDIO EUROPY ZACHODNIEJ I WSCHODNIEJ W DOBIE WCZESNOAGRARNEJ (NA PRZYKADZIE III TYS. PRZED CHR.) Ze studio w nad pograniczem kulturowym Europy Zachodniej i Wschodniej
POGRANICZE EUROPY ZACHODNIEJ I WSCHODNIEJ W SENSIE PRZESTRZENNYM I KULTUROWYM

dzy obiema Z punktu widzenia fizjografii naszego kontynentu granica mie s cej linia DniestruPrutu i Bugu po Zalew cze ciami Europy przebiega mniej wie eniu wzduz owej granicy fizjograficznej przebiegaa przez Wis lany 1. W przybliz ca dwa dugie odcinki pradziejo w nader istotna granica kulturowa, oddzielaja bne kre gi kulturowe: wschodnioeuropejski oraz zachodnioeuropejski. Limes o odre w tki przypadaja jeszcze na okres lany jest mianem bugo-dniestrzan skiego 2. Jego pocza epoke kamienia, lecz pene jego uksztatowanie nasta pio w modszej s rodkowa epoce kamienia. Nie oznacza to, iz nie dochodzio do kontakto w spoecznos ci cych obydwa wspomniane kre gi kulturowe. Migracje, zapoz reprezentuja yczenia, przepyw idei i inne formy kontakto w kulturowych miay miejsce cay czas, bowiem przestrzen fizyczna wypeniana bya licznymi formami aktywizmu zamieszkuja ludzi. Kontakty owe sa rejestrowane go cych ja wnie na szerokich obszarach cych po obu stronach limesu bugo-dniestrzan lez a skiego, od dorzecza Wisy na Dniepru na wschodzie 3. W takim was zachodzie po linie nie sensie przestrzennym cia tytuowego pogranicza. uz ywam w niniejszej pracy poje
1 J. Kondracki, Regionalizacja fizycznogeograficzna, w: Europa Wschodnia, Azja Po nocna rodkowa, Zakaukazie, Warszawa 1997, s. 35-37. iS 2 rodkowoA. Kos ko, M. Szm yt, Problem wschodniej rubiez y kultur neolitycznych Niz u S europejskiego: VI-III tys. BC, w: A. Kos ko, A. Kalec yc (red.), Wspo lnota dziedzictwa kulturowego ziem Biaorusi i Polski, Warszawa 2004, s. 80-98; J. Czebreszuk, Z zachodu na wscho d i ze wschodu na zacho d: kultury pucharowe i ugrupowania les no-wschodnioeuropejskie na przeomie epok neolitu i brazu, w: A. Kos ko, A. Kalec yc (red.), Wspo lnota..., s. 119-136, tam starsza literatura. 3 biec, Por. np. studia zebrane w tomach: A. Kos ko, A. Kalec yc (red.), Wspo lnota...; M. De rodkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukrain M. Wooszyn (red.), U z ro de Europy S skie w perspektywie badan archeologicznychFrhzeit Ostmitteleuropas: das polnisch-ukrainische Grenzgebiet aus archologische Perspektive, Rzeszo w 2007, tam starsza literatura.

d Zachodni 2008, nr 3 6 Przegla

82

Marzena Szmyt

Z kolei III tys. przed Chr. to z kilku powodo w okres szczego lny w dziejach cych wspomniane tereny. W trakcie tego was spoecznos ci zamieszkuja nie tyclecia wyznaczana jest granica mie dzy modsza epoka kamienia (neolitem, sia cze s eneolitem) a epoka bra zu. Przede wszystkim czy tez jego kon cowa cia jednak jest to etap zdynamizowania wzajemnych kontakto w spoecznos ci po sie wo ce ro granicza. Pojawiaja wczas liczne innowacje, zmieniaja z ne sfery spoeczna i formy gospodarki z ycia ludzi od wierzen , przez organizacje zania techniczne 4. Efektem przeobraz en spoez ywnos ciowej po nowe rozwia finalnie (u schyku III tys. przed czno-kulturowych jest uksztatowanie sie od stanu Chr.) krajobrazu kulturowego pogranicza, kto ry diametralnie ro z ni sie tko wyjs ciowego z pocza w omawianego odcinka czasu. dziemy Zasadnicze z ro da owych przeobraz en , kto rych charakter i przebieg be s ledzic w dalszych czes ciach niniejszego opracowania, byy usytuowane poza terenem pogranicza, w rejonie anatolijsko-egejskim. Centra wto rne, o duz ej sile na Bakanach, w Kotlinie Karpackiej i w strefie promieniowania, uksztatoway sie w kulturowych, Kaukazu 5. Dochodzio tam do aktywnej absorpcji nowych wzorco cych terenach. ich transformacji i rozprzestrzeniania na otaczaja

WIATO W NA STYKU WIELU S ce omawiany obszar w pocza tkach III tys. przed Chr. Spoecznos ci zamieszkuja reprezentoway skrajnie ro z ne systemy kulturowe, o rozmaitych typach organizacji dowych i typach spoecznej i osadnictwa, o odmiennych strukturach s wiatopogla bnic gospodarki. Z tego ostatniego punktu widzenia wyodre moz na wysoko rozte i ustabilizowane spoecznos winie ci wczesnorolnicze, ugrupowania typu quasi-pasterskiego, a takz e bardziej lub mniej wyspecjalizowane spoecznos ci zbieracs ko-owieckie. We wschodniej cze ci pogranicza wspomniane tu ro z ne typy goszane byy zasadniczo z odmiennymi strefami ekologicznymi: spoeczpodarki zwia ta gospodarka nos ci z bardziej lub mniej stabilnym osadnictwem i rozwinie (oparta na uprawie ros t) zasiedlay przede wczesnorolnicza lin i chowie zwierza wszystkim lasostep, grupy typu quasi-pasterskiego step, a ludnos c zbieracs s ko-owiecka niekto re cze ci strefy les nej. W zachodniej cze ci pogranicza tylko zane byy z wyrazistymi niszami ekologicznymi. I tak np. niekto re spoecznos ci zwia dem osadnictwa zamieszkiway ugrupowania najbardziej ustabilizowane pod wzgle
Zob. np. ogo lny zarys przemian w: J. Kruk, S. Mi lisauskas, Rozkwit i upadek spoeczen stw rolniczych neolitu, Krako w 1999 oraz S. Kadrow, U progu nowej epoki. Gospodarka i spoeczen stwo rodkowej, Krako wczesnego okresu epoki brazu w Europie S w 2001. 5 liwa (red.), Stary i nowy s Np. J. S wiat. Od rewolucji neolitycznej do podbojo w Aleksandra wiata, t. 2, Krako Wielkiego. Wielka Historia S w 2005.
4

Ze studio w nad pograniczem kulturowym Europy Zachodniej i Wschodniej

83

dobylpoudniowopolskie wyz yny lessowe 6. Pozostae okres lic moz na jako wsze 7 sie pewne prawidowos skie, choc w ich rozprzestrzenieniu zaznaczaja ci . ce zro Warto podkres lic , iz tak daleko ida z nicowanie spoecznos ci zasiedcych teren pogranicza sprzyjao ksztatowaniu sie odre bnych s laja wiato w, w maym zakresie przenikalnych dla siebie nawzajem. W III tys. przed Chr. owa wzrastac przenikalnos c zdaje sie , co obserwujemy w postaci przeobraz en zacych w obre bie nawet bardzo dota d zamknie tych grup ludnos chodza ci, np. bi wschodnioeuropejskich laso zbieracko-owieckiej nad Batykiem lub w ge w. dziemy s Oto go wne ugrupowania, kto rych przemiany be ledzic . byc W skali Europy Wschodniej spoecznos ci kultury trypolskiej moga cy w strefe lasostepu pene okres lone jako neolityczny typ idealny, przeszczepiaja spektrum wzorco w zachowan spoeczno-gospodarczych, uksztatowanych w s rodo8 tki wisku bakan skiego neolitu i eneolitu . Jej pocza siegay poowy VI tys. przed tko Chr. 9, lecz apogeum s wietnos ci tej kultury przypadao na okres od pocza w V po IV tys. przed Chr., kiedy to jej struktury osadnicze w pewnych regionach poowe gay gigantyczne rozmiary 10. Zaawansowany poziom organizacji spoecznej osia i technologii, a takz e ro z norodnos c i bogactwo wyposaz enia materialnego oraz rodkowej, ani analogii w tym czasie ani w Europie S s wiata symboliki nie znajduja trypolska nalez w Europie Wschodniej. Kulture y raczej traktowac jako po nocna cywilizacji bakan ekspozyture sko-anatolijskiej. genetycznie wywodza ca Z kolei kultura pucharo w lejkowatych jest jednostka rodkowoeuropejskiego, kto tki sie gaja poowy V tys. z obszaro rej pocza sie w Niz u S przed Chr. 11. W dorzeczu Wisy zdominowaa krajobraz kulturowy w IV tys. przed Chr. Struktury osadnicze jej ludnos ci cechuje silne zro z nicowanie: z jednej strony w niekto rych regionach (go wnie na wyz ynach lessowych) funkcjonoway stabilne pozycje zajmoway duz mikroregiony, w kto rych centralna e centralne osiedla 12; rodkowoeuropejskiego, osadnictwo z drugiej strony, zwaszcza w strefie Niz u S byc lny wydaje sie oparte byo na sieci mniejszych osiedli i obozowisk 13. Wspo
6 7

J. Kruk, S. Milisauskas, op. cit., s. 124-146. Szerzej na ten temat por. J. Kruk, S. Milisauskas, op. cit.; M. Szmyt, Spoecznos ci kultury amfor kulistych na Kujawach, Poznan 1996, s. 110-123. 8 Zob. np. M. Gim butas, The Civilization of the Goddess. The World of Old Europe, San Francisco 1991, s. 101-111; M. Videjko, N. Burdo (red.), Enciklopedija tripilskoi civilizacii, t. 1, Kyiv 2004. 9 M. Videjko, Absolutne datuvannia tripilskoi kultury, w: M. Videjko, N. Burdo (red.), op. cit., s. 96. 10 V. Kruc, Osiedla-giganty oraz niekto re problemy demograficzne kultury trypolskiej, Archeologia Polski, 1993, t. XXXIX, z. 1-2, s. 7-30. 11 S. Rzepecki, Spoecznos ci s rodkowoneolitycznej kultury pucharo w lejkowatych na Kujawach, Poznan 2004, tam starsza literatura. 12 Por. J. Kruk, S. Milisauskas, op. cit., s. 124-135. 13 Por. A. Cofta-Broniewska, A. Kos ko, Kujawy w pradziejach i staroz ytnos ci, Inowrocaw Poznan 2002, s. 30-54.
6*

84

Marzena Szmyt

system gospodarczy, oparty na uprawie zbo z oraz przydomowym chowie stad t, wykorzystuja cy szerokoprzestrzenna z trzebiez zwierza arowa laso w, co doprowadzao do bardzo silnych przeksztacen s rodowiska naturalnego. z z ludnos zamieszkuja ca Niz Geneza kultury amfor kulistych wia e sie cia rodkowoeuropejski w 1 poowie IV tys. przed Chr. 14. Spoecznos ci tej kultury S t, kultywoway jednak takz roli. opieray swo j byt na chowie zwierza e uprawe jej organizacji spoecznej stanowiy niewielkie grupy rodzinne 15. Kilka Podstawe czonych wie zami pokrewien w obre bie takich grup poa stwa przemieszczao sie okres lonego terytorium, kto rego centralnym punktem byy budowane ze sporym wysikiem grobowce kamienne. W niekto rych rejonach jednostki te tworzyy bardziej lub mniej dugotrwae grupy regionalne. ce strefe stepu wschodnioeuropejskiego charakSpoecznos ci wykorzystuja c, ce finalnie (jednakz teryzoway, ogo lnie rzecz biora przeobraz enia wioda e dopiero strategii pasterskiego na przeomie II i I tys. przed Chr.) do uformowania sie w mamy do czynienia nomadyzmu 16. W omawianym tu okresie w strefie stepo stosowanych rozwia zan pnie z redukcja ich najpierw z ro z norodnos cia , a naste 17 liczby, co prowadzio do form quasi-pastoralnych . Wedug taksonomii archeologicznej w III tys. przed Chr. byy to spoecznos ci okres lane jako prejamowe oraz ludnos c kultury jamowej. tu do okres Termin prejamowe stosuje lenia po z nych struktur eneolitu stepowe18 zro z nicowane kulturowo ugrupowania, poznawane go . W ich skad wchodza s d tez najcze ciej na podstawie cmentarzysk, sta ich specyfika definiowana jest dowos go wnie na podstawie odmiennos ci w sferze obrze ci sepulkralnej. Odnaj charakter heterogeniczny, objawiaja cy dujemy ws ro d nich takz e i takie, kto re maja w formie syntezy ro sie z nych tradycji kulturowych: bakan sko-dunajskich, trypolskich, stepowych, kaukaskich i s rodkowoeuropejskich. O specyfice osadniczo-gospodarczej spoecznos ci kultury jamowej 19 decydozany z po drownym wypasem stad zwierza t wa jej mobilny tryb z ycia, zwia we dro (byda, owiec i ko z, koni). Trwaymi znakami na mapie owych we wek byy
M. Szm yt, op. cit., s. 271-275, tam starsza literatura. M. Szmyt, Kugelamphoren-Gemeinschaften in Mittel- und Osteuropa: Siedlungsstrukturen und soziale Fragen, w: J. Mller (Hrsg.), Vom Endneolithikum zur Frhbronzezeit: Muster sozialen Wandels? Universittsforschungen zur Prhistorischen Archologie, t. 90, Bonn 2002, s. 195-234. 16 A. Kos ko, V.I. Klochko, Nomadism and Pastoralism an Outline Programme for a Discussion, w: A. Kos ko (ed.) Nomadism and Pastoralism in the Circle of Baltic-Pontic Early Agrarian Cultures: 5000-1650 BC. Baltic-Pontic Studies, t. 2, Poznan 1994, s. 1-4. 17 Propozycja terminologiczna A. Kos ko i V.I. Klochko, op. cit., s. 4. 18 Y.Y. Rassamakin, The Main Directions of the Development of Early Pastoral Societies of Northern Pontic Zone: 4500-2450 BC (Pre-Yamnaya cultures and Yamnaya culture), w: A. Kos ko (red.) Nomadism and Pastoralism..., s. 29-70. 19 Por. np. O.G. aponikova, Jamnaja kulturno-istorieskaja obnost, w: Archeologija USSR, Kiev 1985, s. 336-352.
15 14

Ze studio w nad pograniczem kulturowym Europy Zachodniej i Wschodniej

85

ce kurhano tysia w, rozrzuconych na stepach kaspijsko-czarnomorskich, podczas gdy, bardziej stabilne osiedla funkcjonoway tylko w niekto rych miejscach. rodkowej Kra g kultur z ceramika sznurowa funkcjonowa w Europie S tko clecia, a w Europie w okresie od pocza w III tys. przed Chr. po schyek tego tysia II tys. przed Chr. 20 Charakterystyka spoeczno-goWschodniej az po poowe spodarcza ludnos ci, kto ra pozostawia te zabytki, jest skomplikowana, gdyz c ce przyja musimy ro z ne formy jej funkcjonowania, zmieniaja sie w zalez nos ci od czasu i przestrzeni (wymiar regionalny). Stosunkowo jednolicie moz na ocenic gu sznurowego, kto zany by z niejedynie najstarszy etap rozwoju kre ry zwia cymi sie po rozlegych obszarach Europy wielkimi grupami ludzi, przemieszczaja rodkowej i cze s ich chaS ciowo Wschodniej (go rne Naddniestrze). Gospodarke 21 t rakteryzowa zapewne po wedrowny cho w zwierza . Geneza tego etapu jest z cymi na udzia wcia przedmiotem dyskusji, lecz dysponujemy z ro dami, wskazuja s w niej zaro wno cze ci starszych populacji s rodkowoeuropejskich, jak i zapewne cych nielicznych przybyszy ze stepo w wschodnioeuropejskich, reprezentuja horyzont prejamowy 22. zane sa ze strefa les i zaliczane do ugrupowan Dwie kolejne struktury zwia na paraneolitycznych (subneolitycznych). Ludnos c kultury narwskiej 23 na pou gospodarke dniowo-wschodnich pobrzez ach Batyku prowadzia wyspecjalizowana ca (bazuja ca go przyswajaja wnie na ryboo wstwie, ewentualnie takz e na polowaniu na ssaki morskie, np. foki). Trwaa baza z ywnos ciowa umoz liwiaa w niekto rych osadnicza . mikroregionach stabilizacje cych wne trze strefy les Natomiast dla zamieszkuja nej spoecznos ci kultury jak innych, nieomawianych tu, jednostek wyodre bniemen skiej 24, podobnie zreszta s nianych w tej cze ci Europy Wschodniej, typowe byy strategie oparte na cej, w kto utrzymania sie niewyspecjalizowanej gospodarce przyswajaja rej podstawa poszczego lnych grup ludzkich byo zbieractwo, owiectwo i ryboo wstwo. Zasad jeszcze z okresu mezolitu i wszelkie zmiany nicze elementy tejz e strategii pochodza dzia, bron w zakresie instrumentarium (narze , ceramika) nie doprowadziy do istotnych jej przeobraz en .
M. Buchvaldek, C. Strahm (red.) Die kontinentaleuropischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik, Praehistorica, t. 19, Praha 1992, s. 321-327; M. Furhol t, Die absolutchronologische Datierung der Schnurkeramik in Mitteleuropa und Sdskandinavien, Universittsforschungen zur Prhistorischen Archologie, t. 101, Bonn 2003. 21 Np. J. Kruk, S. Mi lisauskas, op. cit., s. 216-227, tam starsza literatura. 22 A. Kos ko, From research into the issue of the developmental dependencies of the Corded Ware Culture and Yamnaya Culture, w: S. Kadrow (red.), A Turning of AgesIm Wandel der Zeiten. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on His 70RF Anniversary, Krako w 2000, s. 337-346; A. Cofta-Broniewska, A. Kos ko, op. cit., s. 55-56, tam starsza literatura. 23 Np. R. Rim antiene, The Neolithic of the Eastern Baltic, Journal of World Prehistory, 1992, nr 6 (1), s. 97-143. 24 arniauski, U.F. Isajenka, Njomanskaja kultura, w: Archealogija Belarusi, t. 1. Np. M. M. C Kamenny i bronzavy vjaki, Minsk 1997, s. 145-170.
20

86

Marzena Szmyt

EN KULTUROWYCH W III TYS. PODSTAWOWE CECHY PRZEOBRAZ PRZED CHR. NA OBSZARZE POGRANICZA tku III tys. przed Chr. na silnie dota d zro Od pocza z nicowanym obszarze pie tno zjawiska o wymiarze szerokoprzestrzennym, interpogranicza wywieraja nowych idei i wzorco regionalnym. Polegay one na szerzeniu sie w kulturowych, tak wskutek przemieszczen ludnos ciowych, jak i w wyniku innych typo w kontakto w kulturowych. Procesy zasadniczych transformacji nabray w stosunku do wczes y praktycznie niejszych etapo w dziejo w pogranicza szybszego tempa i obje wszystkie ugrupowania kulturowe. Efektem ich byo cakowite przeksztacenie krajobrazu kulturowego badanego obszaru. Do najistotniejszych nalez ay: procesy destrukcji kultury trypolskiej i kultury pucharo w lejkowatych, wschodnioeuropejsz kie migracje ludnos ci kultury amfor kulistych, dalekosie ne rozprzestrzenianie sie zanych z kre giem kultury cech spoecznos ci stepowych, jak ro wniez wzorco w zwia niemen . Choc ceramiki sznurowej oraz z kultura ska liczba luk z ro dowych jest z wcia znaczna, to jednak posiadana obecnie wiedza pozwala na zarysowanie przebiegu owych proceso w transformacji i ich podstawowych punkto w zwrotnych, cztery przedstawione dalej odsony czasowe. co prezentuja
POGRANICZE OK. 3100-2900 PRZED CHR.

z Przeom IV i III tys. przed Chr. znamionoway dalekosie ne przemieszczenia ludnos ciowe: ekspansja spoecznos ci kultury amfor kulistych oraz infiltracje ludo w stepowych, a w mniejszym stopniu takz e les nych. Przemieszczenia te miay ro z ny intensywnos cy wpyw na charakter i ro z na c , razem jednakz e wywary decyduja przeobraz enia kulturowe na obszarze pogranicza w omawianym czasie. Nie byyby dz z ca one moz liwe, ba tez ich dalekosie ne skutki byyby inne, gdyby nie zachodza cych dota d w strefie pogranicza sysro wnolegle marginalizacja dwo ch dominuja temo w kulturowych: kultury pucharo w lejkowatych oraz kultury trypolskiej. Choc grupy ludnos ci obu kultur istniay dalej, a ich struktury osadnicze w zmienionej z postaci funkcjonoway, to jednak ich pre nos c znacznie osaba, a ekstensywne tkowana systemy gospodarcze traciy wydolnos c . Nie zmienia tego nawet zapocza wczes niej (w drugiej poowie IV tys. przed Chr.) recepcja nowych wzorco w kulturowych, transmitowanych na po noc i po nocny wscho d przez spoecznos ci ce sie w Kotliny Karpackiej. Podtrzymywane wcia z kultury baden skiej, wywodza tak na wyz kontakty z tym regionem czytelne sa ynach lessowych w dorzeczu go rnej Wisy, jak i w niz owych centrach kultury pucharo w lejkowatych (na Kujawach i w Wielkopolsce), a takz e w lasostepowych ugrupowaniach po z nej kultury 25 zi te trypolskiej . O ile jednak w przypadku kultury pucharo w lejkowatych wie
Zob. M. Furholt, M. Szmyt, A. Zastawny (red.), The Baden and the Outside World, KielPoznan Krako w 2008, w druku, tam starsza literatura.
25

Ze studio w nad pograniczem kulturowym Europy Zachodniej i Wschodniej

87

doprowadziy do uformowania nowych jakos ci struktur o bardziej (np. Bronocice) lub mniej (grupa radziejowska i mrowin ska) wyraz nie synkretycznym charakterze, o tyle dla spoecznos ci kultury trypolskiej miay one mniejsze znaczenie. W przygne y znapadku tej ostatniej procesy dyferencjacji spoeczno-gospodarczej osia zania poszczego cznie wyz szy stopien , a wzajemne powia lnych grup w po z nym etapie rozwoju byy w stosunku do poprzednich okreso w sabsze 26. Ro wnowaz yy je, a niekiedy wrecz przewaz ay, kontakty ze s wiatem zewnetrznym, go wnie z ugrupowaniami stepowymi, a takz e ze spoecznos ciami Kotliny Karpackiej i dorzecza Wisy. role odgrywa teren Woynia. W omawianym W dalszych dziejach newralgiczna s enklawy osadnictwa kultury okresie w jego zachodniej cze ci utrzymyway sie 27 pucharo w lejkowatych (np. Zimne ). Funkcjonoway tez sieci osadnicze kultury trypolskiej, na zachodzie typu Listwin, a na wschodnim Woyniu typu Gorodsk 28. powaa infiltracja ziem Pomimo to najpewniej przez was nie te obszary naste zanej z tzw. dorzecza Wisy przez niewielkie grupki ludnos ci stepowej, zwia ce sie gromady tej horyzontem prejamowym 29. Nieliczne i atwo przemieszczaja ce inne ludnos ci, zaliczanej do ugrupowan quasi-pasterskich, atwo tez wchaniaja (w tym s rodkowoeuropejskie) wzorce kultury, pozostawiy po sobie skromne takz liczbowo, lecz nader wyraziste s lady. Stay sie e katalizatorem w przeob kultury ceramiki sznurowej. raz eniach, kto rych finaem byo uksztatowanie sie Proces genezy tej ostatniej, tj. dugoczasowych transformacji kulturowych, kto rych zaczynem by kryzys, w jaki wpady spoecznos ci kultury pucharo w uformowanie zupenie nowego systemu kulturolejkowatych, a efektem stao sie wego, zosta w sposo b najpeniejszy przedstawiony na przykadzie poudniowopolsc skro kich wyz yn lessowych 30 i Kujaw 31. Mo wia towo, impulsem do jej genezy byo cie sie dwo zetknie ch zupenie ro z nych spoecznos ci: nielicznych, lecz ruchliwych cej sie ze stepo gromad ludnos ci wywodza w oraz silnie zdyferencjonowanych grup tla, w kto dostay sie te ludnos ci kultury pucharo w lejkowatych. Swoista pe ra ostatnie, polegaa na niemoz liwos ci pogodzenia tradycyjnych form organizacji spoecznej, ideologii oraz gospodarki z ograniczeniami stwarzanymi przez silnie
Zob. A. Kos ko (red.), The Western Border Area of the Tripolye Culture, Baltic-Pontic Studies, t. 9, Poznan 2000. 27 A. Broni cki, S. Kadrow, A. Zakos cielna, Radiocarbon Dating oft he Neolithic Settlement in Zimne, Volhynia, in Light of the Chronology of the Lublin-Volhynia Culture and the South-Eastern Group oft he Funnel Beaker Culture, w: A. Kos ko (red.), The Foundations of Radiocarbon Chronology of Cultures between the Vistula and Dnieper in 4000-1000 BC, Baltic-Pontic Studies, t. 12, Poznan 2003, s. 22-66. 28 V.A. Kruts, S.M. Ryzhov, Tripolye Culture in Volhynia (Gorodsk-Volhynian Group), w: A. Kos ko (red.), The Western..., s. 86-110. 29 A. Kos ko, From research..., s. 337-346. 30 J. Kruk, Rozwo j spoeczno-gospodarczy i zmiany s rodowiska przyrodniczego wyz yn lessowych w neolicie (4600-1600 BC), Sprawozdania Archeologiczne, 1993, t. 45, s. 7-17. 31 J. Czebreszuk, Spoecznos ci Kujaw w poczatkach epoki brazu, Poznan 1996, s. 235-236.
26

88

Marzena Szmyt

polegaja ca na zantropogenizowane s rodowisko naturalne. Wymusio to zmiane bnieniu sie grup rolniko cych sie chowem wyodre w oraz hodowco w, zajmuja t. Ci ostatni, operuja cy na oddalonych od osiedli terenach, stawali sie coraz zwierza obcych gromad hodowco bardziej samodzielni, a pojawienie sie w stao sie cym o katalizatorem przyspieszaja w proces separacji 32. obecnos Nowo powstaa forma kultury szybko zaznaczya swoja c na obszarze byo wynikiem ro caego pogranicza. Jej rozprzestrzenienie sie z nych proceso w kulturowych. Istniay rejony, do kto rych ludnos c kultury ceramiki sznurowej tpienia dochodzio do akulturacji, docieraa w wyniku migracji, na innych bez wa kszym terytorium rozprzestrzeniay sie tylko pewne cechy jednakz e na znacznie wie omawianej kultury, zapewne adaptowane przez lokalne spoecznos ci i przez nie przetwarzane. ludnos Nieco wczes niej na obszarze pogranicza pojawia sie c kultury amfor , droga zaro kulistych, kto rej rozprzestrzenianie sie wno migracji, jak i akulturacji, powao od schyku IV tys. przed Chr. Na wscho naste d od Bugu mamy do czynienia cej z dorzecza Wisy, jak i ze zaro wno ze s ladami osadnictwa ludnos ci migruja zuja cymi pewnymi swymi cechami do szeroko rozumianej z ro dami tylko nawia cznie moz na wya tradycji kultury amfor kulistych 33. Te pierwsze zidentyfikowac s w strefie lasostepu i cze ci strefy les nej, natomiast z ro da o cechach synkretycznych szersza dyspersje , obejmuja ca zasadniczo wszystkie strefy ekologiczne maja one efektami serii wielokierunkowych Europy Wschodniej. Nalez y podkres lic , iz sa c i ro z noczasowych przesunie ludnos ciowych, nie zas jednej fali migracji na serie translokacji trudno jest w tej chwili zrekonstruowac wscho d. Owa w zadowalaco peny sposo tpliwos bne procesy doja b. Jednakz e nie ulega wa ci, z e odre ludnos prowadziy do pojawienia sie ci kultury amfor kulistych ok. 3000-2950 przed d naste pnie na Podolu i Wyz Chr. na Woyniu, a sta ynie Modawskiej, po ok. 2850 przed Chr. w rejonie nadbatyckim oraz po 2900 (?) przed Chr. w s rodkowym pasie strefy les nej. Woyn i Podole byy z kolei punktem wyjs cia dla niewielkich grup czone w bardziej skomplikowane pod ludnos ci omawianej kultury, kto re wa dem kulturowym (niejednoznaczne) struktury organizacyjne bray udzia wzgle w penetrowaniu zachodniej poaci stepo w nadczarnomorskich. laso Strefa lasostepu wraz z przylega rubiez a w, a s cis lej Woyn i Podole oraz Wyz yna Modawska, stanowiy obszar wykorzystywany przez ludnos c kultury ksza intensywnos w skali Europy Wschodniej. Tutaj amfor kulistych z najwie cia takz e funkcjonoway w sposo b najpeniejszy klasyczne (przeniesione z dorzecza Wisy) reguy organizacji spoecznej i gospodarki spoecznej omawianej kultury. Jej osadnictwo stworzyo tu stosunkowo trwae struktury.
32 33

J. Kruk, S. Milisauskas, op. cit., s. 263-267. M. Szm yt, Between West and East. People of the Globular Amphora Culture in Eastern Europe, Baltic-Pontic Studies, t. 8, Poznan 1999.

Ze studio w nad pograniczem kulturowym Europy Zachodniej i Wschodniej

89

Aby skomplikowac i tak nieatwy do interpretacji obraz dodajmy, iz w tym sie spoecznos samym czasie aktywizuja ci kultury niemen skiej, kto re podejmuja juz penetracje tereno w dorzecza Wisy, co sporadycznie czyniy zreszta wczes niej 34.

POGRANICZE OK. 2700-2600 PRZED CHR.

osadnictwo kultury amfor kulistych na terenie Po 2800 przed Chr. stabilizuje sie generalnie charakter Woynia i Podola. Uformowane tu struktury osadnicze maja podobny do tego, co znane jest z tereno w dorzecza Wisy. Dos c szybko narastaja ce sie jednak odmiennos ci w kulturze materialnej, szczego lnie wyraz nie zaznaczaja na wyodre bnienie grupy wschodniej omawianej na Podolu. Symptomy te pozwalaja bie 3 podgrup: woyn kultury, a w jej obre skiej, podolskiej i najpo z niejszej 35 tkowanej ok. 2700 przed Chr.) sereckiej (modawskiej) . Juz (zapocza jednak ok. 2700-2600 przed Chr. struktury osadnicze ludnos ci kultury amfor kulistych ulegaja tez osabieniu. W tym samym czasie zanikaja s lady po kulturze pucharo w lejkowatych na Woyniu i kulturze trypolskiej w strefie lasostepu. Najprawdopodobniej jeszcze przez pewien czas trwa stepowy odam kultury trypolskiej (grupa zania kulturowe (step Usatowo) 36, lecz wskutek orientacji na ro wnolez nikowe powia dzieje rejony naddunajskie) zasadniczo nie wywiera on wpywu na to, co sie w strefie pogranicza. zko Od ok. 2800 przed Chr. na obszarze o dugiej tradycji s cisych zwia w ze spoecznos ciami dorzecza Wisy, a mianowicie w go rnym Naddniestrzu, mamy do przedstawicieli wczesnej fazy kultury ceramiki sznurowej. czynienia z obecnos cia przede wszystkim kurhany kryja ce groby pojedynczych osobniko Jej s ladami sa w. dzi sie , z Sa e tereny te wespo z obszarami znad go rnej Wisy i jej dopywo w byy penetrowane przez te same grupy ludnos ci wczesnosznurowej. Przez dugi czas dzyrzecza dopywo penetracje te nie przekraczay zasadniczo mie w Dniestru Gni37 gaa sie w tym czasie ekumena ej i Zotej Lipy . Dalej na wscho d i po noc rozcia spoecznos ci kultury amfor kulistych. Granica ta zostaa przekroczona prawpnie doszo do maksymalnego powie kdopodobnie ok. 2600-2500 przed Chr. Naste szenia terytorio w penetrowanych przez ludnos c kultury ceramiki sznurowej (po
B. Jo z wi ak, Spoecznos ci subneolitu wschodnioeuropejskiego na Niz u Polskim w mie dzyrzeczu Odry i Wisy, Poznan 2003. 35 M. Szmyt, Between..., s. 42-44; V. Mihail escu-Brliba, M. Szm yt, Radiocarbon Chronology of the Moldavian (Siret) Subgroup of the Globular Amphora Culture, w: A. Kos ko (red.), The Foundations of Radiocarbon..., s. 82-112. 36 M. Szmyt, I.T. Chernyakov, Radiocarbon Chronology of Akkiembetskiy Kurgan. A Preliminary Report, w: A. Kos ko (red.), The Foundations of Radiocarbon Chronology of Cultures between the Vistula and Dnieper in 3150-1850 BC, Baltic-Pontic Studies, t. 7, Poznan 1999, s. 196-202. 37 J. Machnik, Stan i perspektywy badan kultury ceramiki sznurowej w mie dzyrzeczu go rnej Wisy, Bugu i Dniestru, Sprawozdania Archeologiczne t. 50, 1998, s. 13-29.
34

90

Marzena Szmyt

ty zosta Woyn Zbrucz na wschodzie). Zaje , na kto rym jednak ocalay niewielkie s enklawy kultury amfor kulistych, a cze c ludnos ci tej ostatniej moga zostac czona w obre b spoecznos wa ci sznurowych. Na terenie tym moz emy obser peny cykl przeksztacen wowac po z niej w miare spoeczno-gospodarczych, wioda lokalnych struktur epoki bra zu (wchodza cych w skad cy do uksztatowania sie gu przykarpackiego 38). episznurowego kre do ewentualnej obecnos gu wczesnej Trudniej odnies c sie ci migranto w z kre kultury ceramiki sznurowej na poudniowo-wschodnich pobrzez ach Batyku. Wprakszos tkach III tys. przed Chr. pojawiy wdzie wie c badaczy przyjmuje, iz w pocza tam grupy wspomnianej ludnos sie ci 39, lecz krytyczna analiza z ro de wskazuje na 40 sie natomiast liczne po dyskusyjnos c tej hipotezy . Nad Batykiem pojawiaja z niej sze chronologicznie elementy, charakterystyczne zaro wno dla caego kregu kultur sznurowa , jak i dla jego poszczego one z ceramika lnych skadowych. Funkcjonuja tu jednak juz na innej zasadzie, a mianowicie w ramach kultury rzucewskiej czenie ro (przymorskiej) 41. O jej specyfice decyduje a z nych wzorco w kulturowych, tych go zaczerpnie wnie z kultury ceramiki sznurowej, kultury amfor kulistych jakos i kultury narwskiej, przeksztacanych w swoista c . Ludnos c ta kontynuowaa cej (ryboo wczes niejsze tradycje wyspecjalizowanej gospodarki przyswajaja wstwo c je jednak o cho t i uprawe i polowanie na ssaki morskie), wzbogacaja w zwierza sieci osadniczej i zakadanie stosunkowo ziemi 42. Umoz liwiao to stabilizacje dowymi. Silnie trwaych osiedli na terenach nadmorskich nad akwenami s ro dla te byo przetwo rozwinie rstwo bursztynu 43. Natomiast w strefie les nej pogranicza s lady pobytu ludnos ci sznurowej sa najlepiej znane z basenu Prypeci i Niemna 44. Trudno na razie okres lic ich ramy
38 S. Kadrow, J. Machnik, Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwo j przestrzenny, Krako w 1997, s. 139-145. 39 Np. I. Loze, Some Remarks about Northern Indo-Europeans in the Process of Forming of the Balts, w: K. Jones-Bley, M.E. Huld (red.), The Indo-Europeanization of Northern Europe, Washington 1996, s. 59-77. 40 J. Czebreszuk, M. Szmyt, Chronology of Central-European Influences within the Western Part of the Forest Zone during the 3PB Millennium BC, w: Problemy chronologii i etnokulturnych wzaimodejstwij w neolite Ewrazii, Sankt-Peterburg 2004, s. 168-181; J. Czebreszuk, Z zachodu na wscho d i ze wschodu na zacho d: kultury pucharowe i ugrupowania les no-wschodnioeuropejskie na przeomie epok neolitu i brazu, w: A. Kos ko, A. Kalec yc (red.), Wspo lnota..., s. 119-136. 41 Np. R. Rimantiene, Die Haffkstenkultur in Litauen, w: M. Buchvaldek, Ch. Strahm (Hrsg.), Die kontinentaleuropischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik, Praehistorica, t. 19, Praha 1992, s. 301-305. 42 Np. D. Makowiecki, W. van Neer, Fish remains from the Late Neolithic site of Rzucewo (Baltic Coast, Poland), Archaeofauna, t. 5, 1997, s. 111-119; A. Lasota-Moskal ewska, Animal Remains from the Neolithic Settlement at Rzucewo, w: D. Kro l (red.), The Built Environment of Coast Areas During the Stone Age, Gdan sk 1997, s. 162-166. 43 uawy, Przeglad R.F. Mazurowski, Amber Treatment Workshops of Rzucewo Culture in Z Archeologiczny t. 32, 1985 (1984), s. 5-60. 44 M.M. Kryvalcevic , Kultura paleskaj nuravoj keramiki, w: Archealogija Belarusi..., s. 304-307.

Ze studio w nad pograniczem kulturowym Europy Zachodniej i Wschodniej

91

chronologiczne. Pewne jest jednak, iz transmitowane na ro z ne sposoby wzorce gu kultury ceramiki sznurowej dotary w ga b strefy les z kre nej, nad s rodkowy c tam najpo Dniepr, doprowadzaja z niej ok. 2700-2600 przed Chr. do powstania gu sznurowego, kultury s rodkowodnieprzan skiej, ugrupowania zaliczanego do kre s c ale o wyraz nie zaznaczonej specyfice regionalnej 45. Okoo 2550 przed Chr. cze a we dro na poudniowy wscho ludnos ci s rodkowodnieprzan skiej podje wke d (przez Woyn zajmowany jeszcze przez ugrupowania kultury amfor kulistych), c w dorzecze go da Sokalska) 46. docieraja rnego Bugu (Grze dzy 2700 a 2600 przed Chr. (najpo Mie z niej tuz po 2600 przed Chr.) rozpo sie coraz bardziej aktywne penetracje strefy lasostepu przez stepowa czynaja cze s ludnos c kultury jamowej. Stosunkowo szybko zajmuje ona poudniowa c s rodkowego Naddnieprza, gdzie dochodzi do bezpos rednich relacji z ludnos cia 47 z niej spoecznos ci kultury jamowej woyn skiej grupy kultury amfor kulistych . Po sie takz zuja c kontakty z sereckim pojawiaja e nad Dniestrem i Prutem nawia s ugrupowaniem kultury amfor kulistych. Tymczasem w stepowej cze ci prawobrzez sie grupy ludnos nego Naddnieprza pojawiaja ci kultury katakumbowej.

POGRANICZE OK. 2400-2300 PRZED CHR.

Struktury osadnicze ludnos ci kultury amfor kulistych na Woyniu, Podolu i Wyz ynie Modawskiej funkcjonoway co najmniej do 2400-2300 przed Chr. Ich z z nasileniem penetracji lasostepu z dwo schyek wia e sie ch kierunko w: od poudniowego wschodu przez ludnos c kultury jamowej, a od zachodu przez odwro spoecznos ci kultury ceramiki sznurowej. Procesy te wywouja t juz od ok. s 2500 przed Chr. cze ci populacji kultury amfor kulistych na tereny dorzecza Wisy 48. Ostateczny zanik kultury amfor kulistych by zapewne procesem dugo wyraz zania do tradycji amforowej w kulturze trwaym i jak s wiadcza ne nawia zu 49 mo gac spoecznos ci Woynia z wczesnej epoki bra g sie nawet ostatniej c wierci III tys. przed Chr. Po z ny okres rozwoju kultury ceramiki sznurowej znamionuje jej ekspansja na rzeki Zbrucz) i poudniowy po noc (Kotlina Nadbuz an ska), wscho d (Podole po linie
I.I. Artem enko, Srednedneprovskaja kultura, w: Archeologija USSR..., s. 364-375; E.G. Kalec yc, M.M. Kryvalcevic , Srednedniaprouskaja kultura, w: Archealogija Belarusi..., s. 291-304. 46 J. Machnik, An Interrupted Process of Cultural Integration between the Upper Bug, Vistula and Dniester Rivers in the Early Second Half oft he Third Millennium BC (In Light of Taxonomic and Chronological Analyses of Grave Assemblages on Grze da Sokalska), w: A. Kos ko (red.), The Foundations of Radiocarbon..., s. 212-240. 47 M. Szm yt, In the Far Reaches of Two Worlds. On the study of contacts between the societies of the Globular Amphora and Yamnaya cultures, w: S. Kadrow (red.), A Turning..., s. 443-466. 48 M. Szm yt, Between..., s. 204. 49 S. Kadrow, J. Machnik, op. cit., s. 118.
45

92

Marzena Szmyt

wscho d (Podkarpacie po rejon Halicza) 50. Na poudniu nieunikniony by styk jamowa . Efektem tego, a takz zko amfor z kultura e wczes niejszych zwia w z kultura zan cymi Kotline Karpacka , kulistych oraz powia ze spoecznos ciami zamieszkuja ksza by swoisty charakter grupy dniestrzan skiej kultury jamowej oraz jeszcze wie oryginalnos c schykowego ugrupowania tej kultury okres lanego mianem grupy 51 budz ackiej . gu kultury ceramiki sznurowej zachodza istotne zmiany, be da ce wynikiem W kre przede wszystkim przeobraz en spoeczno-gospodarczych, najpeniej przedstawio one na nych dla strefy maopolsko-woyn skiej i circumbatyckiej 52. Polegaja ostatecznym przeamaniu modelu sznurowego, czego efektem jest ksztatowanie bardziej stabilnych struktur osadniczych i zro sie wnowaz onej gospodarka roltki epoki bra zu. niczo-hodowlanej. Znamionuje to juz pocza sie wzorce kultury ceramiki Natomiast w strefie les nej nadal rozprzestrzeniaja role odgrywaja dwa ugrupowania: kultura s sznurowej, a go wna rodkowodnie Woga formuje sie kultura przan ska oraz przymorska (rzucewska). Nad s rodkowa Dz po przeksztacenia fatianowska, a nad go rna wina nocnobiaoruska 53. Stopien ro z nokulturowych elemento w jest w nich na tyle duz y, iz geneza obu jednostek z gu sznurowego sa jest wcia przedmiotem dyskusji. W ramach caego kre bowiem jeszcze w 1 poowie one uznawane za najpo z niejsze, funkcjonuja II tys. przed Chr.

POGRANICZE OK. 2100-2000 PRZED CHR

s U schyku III tys. przed Chr. w po nocnej cze ci pogranicza brak jest cych zmian. Dojdzie do nich w pocza tkach symptomo w jakichkolwiek decyduja pnego tysia clecia, wraz z ksztatowaniem sie wschodnich czono gu naste w kre trzcinieckiego 54. osadnictwo spoecznos Na zachodnim Woyniu i Podolu rozwija sie ci wczesnej zu (zaliczanych do kultury mierzanowickiej). Na Wyz epoki bra ynie Woyn skiej
50 J. Machni k, Stosunki kulturowe w Europie s rodkowowschodniej na przeomie neolitu i epoki brazu (wybo r zagadnien ), w: J. Gurba (red.), Schyek neolitu i wczesna epoka brazu w Polsce s rodkowowschodniej, Lublin 1991, s. 13-22. 51 : V.A. Dergac Por. charakterystyke ev, Moldavja i sosednie territorii v epochu bronzy, Kiinev 1986. 52 S. Kadrow, Gospodarka i spoeczen stwo. Wczesny okres epoki brazu w Maopolsce, Krako w 1995, s. 109-118; J. Czebreszuk, Spoecznos ci Kujaw w poczatkach epoki brazu, Poznan 1996, s. 93-147. 53 D.A. Krainov, Fatjanovskaja kultura, w: Epocha bronzy lesnoj polosy SSSR, Moskva 1987, arniauski, Paunoc s. 58-76; M. M. C nabelaruskaja kultura, w: Archealogija Belarusi..., s. 311-330. 54 Zob. A. Kos ko, J. Czebreszuk (red.), Trzciniec system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznan 1998, s. 411-429.

Ze studio w nad pograniczem kulturowym Europy Zachodniej i Wschodniej

93

ce sie zmiany znajda wyraz w powstaniu na przeomie tysia cleci kultury kumuluja 55 strzyz owskiej , w kto rej obserwujemy reminiscencje znacznie starszych tradycji kultury amfor kulistych. krajobraz kulturowy na stepach. Przez pewien czas Definitywnie zmienia sie jeszcze enklawy ludnos funkcjonuja ci kultury jamowej (zwaszcza w po nocs . Spoecznos no-zachodniej cze ci Nadczarnomorza), lecz i one wkro tce zanikaja ci zanej kultury katakumbowej, o wyraz nie zaznaczonej ideologii zwia z wojna 56, prawie cae stepy, w tym i ich zachodnia poac opanowuja . Go wne kierunki ich zane sa ze stepami i rejonami przykaukaskimi, lecz pewne zainteresowania zwia elementy ich instrumentarium (np. insygnia w formie buawek kanelurowanych) sie takz pasa transmisyjnego rozprzestrzeniaja e na terenie pogranicza 57. Role zu, to juz pnym przejmuja spoecznos ci z wczesnej epoki bra lecz dzieje sie w naste cleciu. tysia

ABSTRACT The article discusses the cultural situation within a broadly understood borderland of Western and Eastern Europe spanning the interfluve of the Vistula and the Dnieper. The period selected for the study, i.e. the 3PB millennium B.C. was characterized, in the light of current knowledge, by varied forms of cultural contacts that brought together the societies of the Western and Eastern European cultural realm. The socio-cultural transformations that took place in those times resulted at the end of the 3PB millennium B.C. in a new landscape of this cultural borderland.

S. Kadrow, J. Machnik, op. cit., s. 139-149. V.I. Klochko, S.Z. Pust ovalov, The Warfare of the Northern Pontic Steppe Forest-Steppe Pastoral Societies: 2750-2000 BC (Catacomb culture), w: A. Kos ko (red.), Nomadism and Pastoralism in the Circle of Baltic-Pontic Early Agrarian Cultures: 5000-1650 BC, Baltic-Pontic Studies, t. 2, Poznan 1994, s. 196-215. 57 A. Kos ko, Fluted Maces In Cultural Systems of the Borderland of Eastern and Western Europe: 2350-800 BC. Taxonomy, Genesis, Functions, w: A. Kos ko (red.), Fluted Maces in the System of Long-Distance Exchange Trails of the Bronze Age: 2350-800 BC, Baltic-Pontic Studies, t. 11, Poznan 2002, s. 31-81.
56

55