Materiay

Materiay Materiay ZANIKANIE STARYCH GRANIC A POWSTAWANIE NOWYCH POGRANICZE JAKO SYTUACJA WYKLUCZENIA

do Wraz z upadkiem rza w komunistycznych w pan stwach s rodkowej i wschody stare podziay polityczne, a za tym straciy na znaczeniu niej Europy znikne y takz ce instytucje be da ce granice w dotychczasowym ksztacie. Znikne e znacza punktami orientacyjnymi na politycznej mapie Europy, takie jak Ukad Warszawski czy Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W rezultacie pewna grupa pan stw zostaa pozbawiona struktur, kto re przynajmniej w sferze deklaracji gwarantoway zachowanie mechanizmo w kooperacyjnych. Pozosta rodzaj pro z ni instytucc dla wielu obserwatoro oczywiste, z czasu jonalnej, wie w stao sie e tylko kwestia jest stopniowy akces nowych krajo w do pozostaych instytucji (NATO, Unia Europejska). , z Wydawao sie e w kon cu XX w. w Europie jak nigdy wczes niej granice na znaczeniu (haso Europa bez granic itp.). Pozostaje wie c pytanie: pan stw traca zane z granicami w s po co badac zagadnienia zwia wiecie bez granic? 1 Diana granicom w szerszym konteks c Matha-Codesal co prawda przyjrzaa sie cie, a wie ro wniez granicom rozumianym jako ograniczenie ciaa, granice w aspekcie spoecznym (wiek, pec , etnicznos c ) i jako ograniczenie pewnego terytorium (np. budynek). Jednakz e nie ucieka od granic w klasycznym rozumieniu granice w twardym aspekcie (np. pan stwowe) znalazy u D. Mathy-Codesal miejsce jako zwien czenie metafory granicy. cym Na fali powszechnego entuzjazmu dla otwarcia granic poza dominuja dem pozostay pogla dy, z pra e integracja i rozszczelnianie granic tak naprawde z sie z przesunie ciem ich dalej i pewna forma wykluczania. Za D. Matwia a -Codesal przyja em, z ha e pogranicze to sytuacja. Autorka bowiem, niezalez nie od c uje granicy i pogranicza, konsekwentnie pojmowaa je jako proces, zamiast byt o staej naturze 2. do czony z osoba Podzia na centrum i peryferia jest z oczywistych wzgle w a c sie kryteriami makroekonomicznymi, Immanuela Wallersteina. Ten autor, kieruja dkowac zauwaz y, z e kaz dy region moz na przyporza do jednej z czterech kategorii: centrum (core), peryferia (periphery), po -peryferia (semi-periphery) oraz obszar

1 D. Matha-Codesal, Where we can meet. From Borderland to contact zones, www.migrationist.comUserFilesFileMata-Codesal%20(Contact%20Zones).pdf. 2 Ibidem, s. 6.

d Zachodni 2008, nr 3 11 Przegla

162

Materiay

trzny (external) 3. Centrum, konsekwentnie trzymaja c sie kryterium gospodarzewne cy rozwinie ta gospodarka poa czona z silna i sprawna czego, to obszar dysponuja polityczna . Peryferium to obszar, kto wadza ry straci zdolnos c centralnej sprawnej wadzy, a tym samym straci na podmiotowos ci. Siy wytwo rcze peryferio w sa nastawione na dostarczanie surowco w oraz do br nisko przetworzonych na potrzeby odpowiednimi zasobami rozwinie tych technocentrum. Peryferia nie dysponuja sie robocza dla centrum. Pomie dzy centrum a peryferiami logii, dostarczaja sie po ce peryferia. znajduja -peryferia, czyli podupade centra albo aspiruja miec p do takich zasobo Po -peryferia moga doste w technologicznych i ekonomicz w stanie wykorzystac pu w celu nych jak centra, jednak nie sa tego doste trzne pozostaja poza wzmocnienia wasnej roli na arenie globalnej. Obszary zewne autarkiczne globalnym systemem zalez nos ci (np. poza rynkiem globalnym), maja skierowana na rynek wewne trzny. systemy gospodarcze oraz gospodarke Coraz szczelniejsze granice np. Unii Europejskiej w s wietle tej koncepcji sie do wyznaczania nowych peryferio c do pewnego wartos sprowadzaja w, a wie ciowania krajo w i regiono w. Niekto re kraje weszy do pewnego elitarnego klubu czonych wie zami gospodarczymi. Te kraje, kto pan stw poa re pozostay poza tym klubem tym samym zostay ulokowane na peryferiach lub zalez nie od stopnia do unii po zaawansowania szans na akcesje -peryferiach. Natomiast warto tutaj na mimo wszystko pejoratywne znaczenie okres zwro cic uwage lenia peryferia. kszania Unii Europejskiej o coraz to nowe pan W przypadku powie stwa dzy pan dla mieszkan przekraczanie granic mie stwami czonkowskimi stawao sie z co w obywateli tych pan stw coraz mniej ucia liwe. Jednoczes nie ulegy nasileniu bariery dla obywateli krajo w spoza Unii Europejskiej, ale pooz onych w jej siedztwie, czyli tych, kto sa re w tym wypadku moz emy uznac za peryferia. Moz na, doza ryzyka , stwierdzic prawidowos ksze uatwienia z pewna taka c , z e im wie ksze utrudnienia na zewne trznych krawe dziach w przekraczaniu granic, tym wie to oczywis samego procesu przyjmowania owego obszaru. Wpisuje sie cie w logike nowych pan stw, w sytuacji gdy po przekroczeniu jednej granicy podro z ny ma pu do wszystkich krajo nieograniczone prawo wste w grupy Schengen bez konieczcycm opisana nos ci przechodzenia dodatkowych kontroli. Przykadem obrazuja jest zmiana na granicach Polski. We wczesnych latach 90 XX wieku asymetrie przekroczenie zachodniej granicy Polski z grubsza wymagao tyle samo formalnos ci co przekroczenie wschodniej granicy. Jednak z czasem ten stosunek ulega zmianie. Polska wprowadzia wizy dla obywateli Ukrainy i Biaorusi, a granica wschodnia szczelna na tyle, z staa sie e zamar naturalny lokalny ruch graniczny i drobny handel z powodu wysokich opat i formalnos ci wizowych, wprowadzonych dla siado obywateli wschodnich sa w Polski. biania integracji europejskiej nie wywoao entuzjazmu s Zjawisko poge rodo migracji i uchodz wisk dziaaczy (ale takz e ludzi nauki) otwartych na kwestie co w. de tu rozumia osoby, kto Przez osoby szczego lnie wraz liwe na restrykcje be re moga w pewnych warunkach byc dyskryminowane, a mianowicie imigranto w, uchodz co w cych do tych kategorii przedstawicieli mniejszos oraz nienalez a ci narodowych.

Zob. I. Wall erst ein, The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in the Sixteenth Century, New York 1974.
3

Materiay

163

wprost sformuowaniem: granicofobie (borderAnthony Burke posuz y sie y jednak tego rozumiec dosownie jako strachu przed granicaphobias) 4. Nie nalez zanych z traktowaniem mi, A. Burke raczej zdefiniowa to jako ogo zjawisk zwia cych o azyl w konteks uchodz co w i oso b zabiegaja cie bezpieczen stwa pan stwowego, szczego lnie po zamachach Al Kaidy na terenie USA (11 wrzes nia 2001 r.). Zdaniem zaautora, zamachy wywoay nienaturalny stan mobilizacji suz b i procedur zwia nych z bezpieczen stwem, w tym odstraszanie (deterrence) imigranto w od granic pia zmiana jakos s wiata Zachodu. Nasta ciowa wspomnianych procedur, poniewaz przed terroryzmem pojawio sie w sytuacji wszechobecnej presji na obrone przyzwolenie na przeniesienie militarnych wzoro w przymusu do cywilnej definicji stanu bezpieczen stwa. Otwarcie granic dla obywateli pan stw danej grupy czy regionu oznacza dzej czy po trznych. To w znapre z niej koniecznos c uszczelnienia granic zewne najbardziej cznym stopniu prowadzi do powstawania barier dla tych, kto rzy sa wraz liwi na wszelkie bariery: uchodz co w, migranto w, a takz e czonko w mniejszos ci narodowych. do (jednej z wielu) typologii mniejszos W tym miejscu warto odwoac sie ci cztery rodzaje mniejnarodowych. Z punktu widzenia terytorialnego wyro z nia sie trzne (nie maja wasnego pan na terytorium pan szos ci: s cis le wewne stwa, z yja stwa ce w wielu pan obcego); mniejszos ci bez wasnego pan stwa z yja stwach; mniejszos ci swoje pan w pan siednim) oraz mniejszos os cienne (maja stwo, ale z yja stwie sa ci w pan siaduja cych ze soba , np. obopo lne (mniejszos ci wzajemnie z yja stwach sa Czesi w Polsce i Polacy w Czechach) 5. najbardziej poddane Te dwie ostatnie grupy mniejszos ci narodowych sa wykluczeniu w przypadku uszczelniania granic. Takie rozoz enie mniejszos ci narodowych jest zazwyczaj efektem zmian przebiegu granic, kiedy obszar pan stwa z granicami etnicznymi danego narodu. Szczego nie pokrywa sie lnym przykadem wszelkich moz liwych konfiguracji pograniczy jest mozaika narodo w powstaa na gierskiej. Do klasyki teorii pogranicza moz ruinach monarchii austro-we na zaliczyc pogranicza wedug J. Chlebowczyka 6. Autor, na bazie badan historycztypologie rodkowej, zaproponowa rozro z nych proceso w narodowotwo rczych w Europie S dzy pograniczem stykowym a przejs nienie mie ciowym. Podstawowym kryterium zyk 7. Sytuacja pogranicza stykowego wyste puje tam, gdzie dochodzi podziau by je zykowo-etnicznych odre bnych, wre cz nalez cych do innych, np. do kontaktu grup je a zywanie wie zi Polacy i Niemcy. Na takim pograniczu wszelkie kontakty, nawia do spoecznych, interakcji itd. jest utrudnione ze wzgle w na brak pokrewien stwa dzy je zykami. J. Chlebowczyk okres sytuacje dwuje zycznos niegenemie li taka cia , tj. wtedy, gdy dwuje zycznos tyczna c na takim pograniczu nie jest wyniesiona

A. Burke, Borderphobias: the politics of insecurity post-911, Borderlands vol. 1, no. 1, Sydney 2002. 5 L. Janicki, Status mniejszos ci narodowych w konstytucjach krajo w s rodkowo- i wschodniod Zachodni nr 41995, s. 43. europejskich, Przegla 6 J. Chlebowczyk, O prawie do bytu maych i modych narodo w. Kwestia narodowa i procesy narodowotwo rcze we wschodniej Europie s rodkowej w dobie kapitalizmu (od schyku XVIII do poczatko w XX w.), Warszawa Krako w 1983, s. 30. 7 tnie przytaczana w literaturze Warto to podkres lic , poniewaz koncepcja J. Chlebowczyka jest che , z zykowym. Wo przedmiotu, aczkolwiek zdarza sie e bez wzmianki o kryterium je wczas podzia na pogranicze stykowe i przejs ciowe znacznie traci na klarownos ci. Ibidem, s. 28.
4

11*

164

Materiay

zykowych za pomoca instytucji z domu, ale wymaga nabycia kompetencji je innych niz dom rodzinny (np. nauka na kursie). Przeciwnie do pogranicza dzy dwoma lub wie cej narodowos stykowego, pogranicze przejs ciowe zachodzi mie cymi do tej samej rodziny je zykowo-etnicznej (np. Polacy i Biaorusini, ciami nalez a c tniej przywoywaSzwedzi i Norwegowie). Moz na przyja , z e to jest sytuacja najche cym z punktu widzenia socjologa. na, kiedy mowa o pograniczu interesuja Dlaczego podzia na pogranicza stykowe i przejs ciowe zosta tutaj przytoczony w konteks cie rozszerzania Unii Europejskiej? Wejs cie Polski do Grupy Schengen zane z tym uszczelnienie granicy wschodniej Polski jest oczywis oraz zwia cie zupenie naturalne z politycznego punktu widzenia. Natomiast z punktu widzenia socjologa doszo do specyficznej sytuacji, do swoistej niekompatybilnos ci pograniczy politycznych i spoecznych. Wschodnie pogranicze Polski, kto re moz na do zaliczyc do przejs ciowego ze wzgle w narodowos ciowych, zostao politycznie te. A warto zaakcentowac przejs zamknie podwo jna ciowos c granicy wschodniej: po granica zamieszkuja Polacy; po drugie, poza Polakami ludnos pierwsze, za ta c ze wspo miejscowa (Biaorusini, Ukrain cy) wywodzi sie lnej rodziny narodo w tpliwie baza kulturowa do wzajemnych ponadgranicznych sowian skich. Niewa kontakto w jest tu o wiele szersza niz na zachodzie Polski. Tymczasem wraz zachodnia z wejs ciem Polski do grupy Schengen politycznie otworzono granice z Niemcami. Jest to typowe pogranicze stykowe, gdzie komunikacja jest znacznie do zykowych, mentalnos utrudniona ze wzgle w je ciowych, kulturowych, nie wspoc o historycznych animozjach itp. minaja , kiedy kraj macierzysty i kraje z mniejszos sa podzielone Problem pojawia sie cia kurtyna . Dla przedstawicieli mniejszos zota ci os ciennych utrzymywanie kontakdo tu z krajem macierzystym jest istotne, z ro z nych wzgle w: sentymentalnych, ze du na pomoc rzeczowa i finansowa , kultywowanie je zyka i kultury, czy wzgle zi z rodakami waz do wreszcie zwyke utrzymywanie wie ne np. ze wzgle w psychologicznych. Zaostrzenie rez imu granicznego moz e prowadzic do utrudnienia w utrzymywaniu kontaktu z krajem macierzystym danej mniejszos ci narodowej. np. z polska mniejszos z ca na terenie Biaorusi i Ukrainy, Tak stao sie cia yja dy pan formalnie obywatelami tych pan stw. Z czasem rza stw macierzystych moga ce na celu zagodzenie obostrzen podejmowac dziaania maja granicznych (np. . propozycja Karty Polaka), ale utrudnienia pozostaja W przypadku granic Europy owa bariera moz e przybierac jak najbardziej forme . Hiszpania jest jednym z krajo fizyczna w Unii Europejskiej (obok Francji z najwie kszymi falami nielegalnych migracji, go i Woch), kto ry zmaga sie wnie na granicach Hiszpanii komplikuje fakt, z z po nocnej Afryki. Sytuacje e kraj ten ma i Melille oraz Wyspy dwie swoje enklawy na terenie kontynentalnej Afryki, Ceute w zasie gu imigranto Kanaryjskie, kto re lez a w z po nocno-zachodniej Afryki. Oba oddzielone od Maroka za pomoca granicznej hiszpan skie miasta enklawy sa bariery zwanej potocznie potem (La Valla) lub Murem Bezpieczen stwa (Muro de charakteru tej instalacji maja cej Seguridad). Oba okres lenia jednak nie oddaja zapobiec przenikaniu imigranto w na teren Unii Europejskiej. Oba mury skadaja tak naprawde z systemu zabezpieczen sie : dwo ch stalowych poto w o wysokos ci wewne trzna , z systemu czujniko cych na 3 metro w, oddzielonych droga w reaguja k i ruch, systemu wiez dz wie straz niczych, reflektoro w i suz b granicznych gotowych do natychmiastowej reakcji w razie naruszenia granicy. wystarPoniewaz wspomniana bariera, zbudowana w 1998 r., nie okazaa sie co skuteczna, rza d lewicowego premiera Hiszpanii Jos Zapatero (niejednoczaja cy swoja wraz ) podja decyzje o wzmocnieniu krotnie akcentuja liwos c spoeczna

Materiay

165

dodatkowy trzeci pot; poza tym po raz instalacji. Zgodnie z tym planem pojawi sie sie pierwszy od czaso w Muru Berlin skiego na granicy europejskiej pojawia ce czynnie. Dota d byy to przeszkody statyczne, takie jak przeszkody oddziauja druty kolczaste, wysokie poty, alarmy itp. Natomiast wprowadzenie aktywnych utrudnien polega na tym, z e zgodnie z planem, na pocie granicznym z Marokiem zamontowane dodatkowo rozpylacze gazu zawia cego 8. zostana System ten od dawna jest poddawany krytyce przez obron co w praw czowieka. Krytyka ta nie jest pozbawiona podstaw: potencjalni imigranci wielokrotnie byli ranieni przez drut kolczasty, doznawali urazo w na wskutek upadku z wysokich na metro wypadki s pare w poto w, a takz e zdarzay sie miertelne na skutek postrzao w. Podczas incydentu granicznego z 30 wrzes nia 2005 r., kilkuset nielegalnych na linii ognia mie dzy hiszpan imigranto w znalazo sie skimi pogranicznikami a ich y, a szacunkowo marokan skimi odpowiednikami. Wskutek ostrzau 2 osoby zgine ukryc wykorzystuje takz 30 do 40 zostao rannych 9. Nie da sie , z e sytuacje e Maroko, cych granice kiedy przez swoiste regulowanie strumienia uchodz co w szturmuja dy, np. pomoc finansowa . Wystarczy z Hiszpanii pro buje uzyskac pewne wzgle e oko na uchodz cych w pobliz marokan skie wadze przymkna co w koczuja u granicy liczbe z hiszpan skimi enklawami, a natychmiast Hiszpania odczuje wzmoz ona nielegalnych pro b przekroczenia granicy. Nie jest to jedyna bariera na drodze do Europy. Hiszpania wdroz ya na andaluzyjskim wybrzez u system ochrony SIVE (Sistema Integrado de Vigilancia trzny Zintegrowany System Nadzoru. Jest to system instalacji Exterior), czyli Zewne takich, jak radary i kamery, w tym termowizyjne, rozmieszczonych wzduz linie wybrzez wybrzez a morskiego Andaluzji (w 2007 r. system pokry caa a w tym regionie). W duz ym uproszczeniu: zgodnie z zaoz eniem two rco w, system SIVE ma ce w kierunku przede wszystki pozwolic wykrywac odzie z uchodz cami zmierzaja c przeje cia ludzi w nich pyna cych hiszpan skiego wybrzez a, wszcza procedure zo i skierowania ich do specjalnych we w straz y granicznej. Celem jest nie tylko wstrzymanie fali nielegalnych imigracji, ale takz e utrudnienie dziaalnos ci gango w cych sie przemytem ludzi na kontynent europejski. zajmuja System ochrony Twierdzy Europa (systemy czujniko w, kamery podczerwieni, cy, radary) jest juz gaz zawia dostatecznie trudny do przekroczenia przez uchodz dziami sa chaupniczo wykonane drabiny co w z Afryki, kto rych jedynymi narze kawice do pokonywania zasieko i re w z druto w kolczastych, ewentualnie odzie do przez morze. Jednakz przedostania sie e nie poprzestano na dotychczasowych s rodkach, europejski system EUROSUR (European Border Surveillance System) przewiduje juz wykorzystanie nadzoru satelitarnego czy bezzaogowych samoloto w zwiadowczych 10. bianie technicznych szczego Nie jest moim zamiarem zge o w barier granicznych i systemo w ochrony granic. Chodzi o wskazanie pewnej tendencji, Europy bez kto ra przynajmniej w sferze deklaracji pozostaje sprzeczna z idea granic. Nalez y nadmienic , z e wspomniane bariery dla nielegalnych imigranto w
Plan wzmocnienia muru granicznego za: http:news.bbc.co.uk2sharedsplhipopups05 europeenl1128701984html1.stm. 9 Hundreds more immigrants storm Melilla border, za: http:www.thinkspain.comnews-spazyczny serwis inforin9638hundreds-more-immigrants-storm-melilla-border. ThinkSpain to angloje cony w caos cym wydarzeniom w Hiszpanii. macyjny pos wie ci biez a 10 Opis za: European external border surveillance system, http:europa.euscadplusleg enlvbl14579.htm.
8

166

Materiay

wspo Europejska . Z tego powodu wizyta Javiera Solany sa finansowane przez Unie w Meksyku wzbudzia mieszane reakcje ws ro d obserwatoro w i publicysto w. Szef dyplomacji Unii Europejskiej w stolicy tego kraju podczas oficjalnej konferencji polityke Stano cy prasowej skrytykowa graniczna w Zjednoczonych: Mur dziela jeden kraj od drugiego to nie jest to, co mi odpowiada, ani co podoba sie jakiemukolwiek czonkowi Unii Europejskiej (...) Nie uwaz amy, aby mury byy dnym s cym ludzi przed doste pem do kraju 11. W tym rozsa rodkiem powstrzymuja cy Meksyk od Stano przypadku chodzio o pot oddzielaja w Zjednoczonych, miejsce gych pro cia b przemytu ludzi, ale takz e narkotyko w z poudnia na po noc. Wydaje jednak, z wynikaa sie e ta wypowiedz unijnego szefa dyplomacji tak naprawde z antyamerykan skich sentymento w eurokraty niz z oceny faktycznego stanu rzeczy. jego Paradoksalnie procesy otwierania pogranicza w jednym miejscu, powoduja na utrudnienie w kontaktach mie dzy uszczelnienie w innym i w rezultacie wpywaja cywilizacjami. Dlaczego paradoksalnie? Wielokrotnie wskazywano na obraz poc wprost: granicza jako areny dla zdarzen i proceso w kulturowych, a mo wia spoeczen tworzenie sie stwa wielokulturowego, kto remu to zjawisku obecnie niemalz przypisuje sie e bezrefleksyjnie jedynie pozytywne cechy. Oczywis cie, , z niepodobna odrzucic teze e otwartos c pogranicza sprzyja powstawaniu s rodowiscego wpywy ro ka wykazuja z nych wzoro w kulturowych. To nie podlega dyskusji, kwestia jest tylko ge bokos owych wzoro inna c i powszechnos c rozszerzania sie w kulturowych. trznych pokazuje inna Niemniej omawiany tutaj proces zamykania granic zewne wielokulturowos strone ci pograniczy. Mianowicie pogranicze regionu (lub grupy spoecznos pan stw) sprzyja tworzeniu sie ci wielokulturowych, ale tylko do pewnego dzy otwarciem na inny kra g kulturowy stopnia. Decyduje o tym ro z nica mie g cywilizacyjny. Zdaniem Samuela Huntingtona w realiach a otwarciem na obcy kra politycznych s wiata postzimnowojennego to was nie ugrupowania cywilizacyjne role czynnika polaryzuja cego lub porza dczy tez bloki cywilizacyjne przejma cego mape polityczna s kuja wiata 12. Co prawda w koncepcji S. Huntingtona waz na odgrywaja pan role stwa os rodki, niemniej autor dopuszcza tez s wiadomos c z cy pan wspo lnoty jako czynnik wia a stwa w takim bloku cywilizacyjnym. To lepiej Europy bez jednego pan oddaje specyfike stwa os rodka (zgodnie z maksyma Henryego Kissingera, z e przeciez nie ma jednego numeru telefonu do Europy). kszos Powstaje pytanie, na ile wspo czesne pogranicza ksztatowane w wie ci przez z przykadu procesy u podstaw polityczne (konsekwentnie wcia trzymam sie otwartos gi poszerzenia Unii Europejskiej) faktycznie sprzyjaja ci na inne kre kulturowe. zuja cym do jego koncepcji atwiej Zaro wno S. Huntingtonowi, jak i innym nawia dy na temat granic cywilizacyjnych wszak byo formuowac tak radykalne sa dy kraje prawosawne takie, jak Rumunia, w czasie kiedy gosili swoje pogla Bugaria czy Cypr jeszcze nie byy czonkami Unii Europejskiej (a w przypadku gali tak daleko wyobraz ). dwo ch pierwszych krajo w nawet optymis ci nie sie nia Natomiast jedyny wo wczas kraj prawosawny unii, czyli Grecja by traktowany jako tek potwierdzaja cy regue ; S. Huntington sam okres ciekawostka, wyja li Grecje anomalia s pewna wiata Zachodu 13. Ten brak zrozumienia moz na wytumaczyc

11 12 13

pienia za komunikatem agencji Associated Press 18 IV 2007. Tekst wysta S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1998, s. 226. Ibidem, s. 238.

Materiay

167

na aspekcie cywilizacyjnym i tym samym nie tym, z e o w autor nadmiernie skupi sie dostrzeg, z e w warunkach zimnowojennych Grecja jako kraj kapitalistyczny cze s Europy Zachodniej. Niemniej dyskusja niemalz e automatycznie stawaa sie cia cia do Unii Europejskiej krajo na temat przyje w chrzes cijan skich, ale o orientacji go prawosawnej (Bugaria, Rumunia, Cypr) odbywaa sie wnie na paszczyz nie cych sie uja c ekonomicznej oraz na paszczyz nie wymogo w daja w ramy formalne (ekonomiczne, prawne, polityczne), natomiast kwestie kulturowe nie gray szczego lnie waz nej roli. Tymczasem debata na temat otwarcia granicy Unii Europejskiej na Turcje z przebiegaa nieco innym torem i w tym wypadku znaczny cie ar dyskusji zosta Turcji. Szczego pooz ony na odmiennos c kulturowa lnie podnoszono kwestie ze sfery kulturowo-cywilizacyjnej, takie jak np. niekompatybilnos c praw kobiet w Europie i Turcji 14, przes ladowania mniejszos ci narodowych. Redaktor Frankfurcie Turcji do Unii Europejskiej ter Allgemeine Zeitung wprost stwierdzi, z e przyje jaka znamy 15. moz e zniszczyc Europe cej niz g kulturowy Turcja bowiem reprezentuje cos wie tylko odmienny kra bnego kre gu cywilizacyjnego. Analiza kolejnych etapo nalez y do odre w po pokazuje dobitnie, z szerzania Unii Europejskiej zreszta e mimo oczywistego waloryzowania ro z norodnos ci kulturowej, laickos ci itp. wartos ci, granice Unii zadziwiaja ca wiernos Europejskiej wykazuja c granicom europejskiej chrzes cijan s S. Huntington 16. kiej cywilizacji. Na ten fakt zwro ci uwage sto nazywaja to Krytycy nowego wykluczenia poprzez tworzenie granic cze zjawisko mianem zotej kurtyny. Jest to oczywista parafraza z elaznej kurtyny, tki lat rozdzielaa od siebie wolny s kto ra przez dziesia wiat i kraje komunistyczne. Zdaniem krytyko w proceso w integracyjnych w Europie, co prawda z elazna kurtyna c a zota, kto odesza w niepamie , ale jej miejsce zaje ra oddziela s wiat dobrobytu od w tytule s wiata biedy. Samo sformuowanie powstao duz o wczes niej, pojawio sie z ksia ki Susan Cooper Za zota kurtyna, krytycznego szkicu o Ameryce lat 60. XX w. powstaego na bazie dos wiadczen Brytyjki, kto ra wyemigrowaa do Stano w z sytuacja na Zjednoczonych 17. O ile temat ksia ki nie ma nic wspo lnego z dzisiejsza pograniczach, to jednak rdzen metafory pozosta wspo lny. S. Cooper mianem bariere spoeczna , obyczajowa , kulturowa , zotej kurtyny okres lia niewidzialna ce w dobrobycie spoeczen kto ra oddzielaa z yja stwo Stano w Zjednocznoych od reszty s wiata. Jej zdaniem, z ycie po lepszej stronie kurtyny (aczkolwiek przy sowie tac do American Way, lepszej nalez y pamie , z e autorka raczej cierpko odnosia sie czyli wyznacznika amerykan skiego stylu z ycia) charakteryzowa bogi dobrobyt, ca intelektualizmowi oraz ignorancja, w zasadzie juz atmosfera niesprzyjaja balanca na granicy z pogarda , w stosunku do zainteresowania z suja yciem w innych krajach. Oczywis cie dzisiejsi obserwatorzy krytycznie nastawieni do wyznaczania po sie az granicza Unii Europejskiej nie posuwaja tak daleko w rysowaniu dysproporcji
14 cy Podczas wizyty premiera Turcji Recepa Erdogana w Warszawie, demonstranci protestuja przeciwko wejs ciu Turcji do Unii Europejskiej trzymali transparent z napisem: Nasze kobiety w Europie wolne. Zob. D. Pszczo sa kowska, Kampania przeciwko wpuszczeniu Turcji do Unii, Gazeta Wyborcza 17 V 2005. 15 M. Reszka, Polityczne i medialne echa niemieckiej dyskusji o przyje ciu Turcji do Unii Europejskiej, Rocznik polsko-niemiecki nr 142006, s. 225. 16 Ibidem, s. 235. 17 S. Cooper, Behind The Golden Curtain: A view of the U.S.A, Londyn 1965.

168

Materiay

Granica otwarta: nieczynne, niepotrzebne juz przejs cie graniczne w Gubinku na polsko-niemieckiej granicy (fot. autora).

dzy stronami kurtyny. Niemniej pozosta pejoratywny sens okres mie lenia kurcy sie do czegos tyna, odwouja co dzieli i co jest trudne do przekroczenia. Autorzy opracowania powstaego na bazie wieloletnich badan pograniczy europejskich , z w ramach programu EXLINEA zwro cili uwage e granica ta dziaa bowiem silnie czaja co 18. roza li sie nieco dalej, twierdza c z Za to redaktorzy World Affairs posune e zota ta na wscho kurtyna to po prostu dawna z elazna kurtyna, ale przesunie d 19. Do tego tem omawianego tutaj aspektu cywilizacyjopracowania warto wro cic takz e pod ka dz nej przynalez nos ci ba wykluczenia poprzez nowe wyznaczanie granic. Autorzy cy z perspektywy anglosaskiej zwracaja uwage na kryteria przyartykuu pisza pienia do Unii Europejskiej jako na ten czynnik, kto sta ry jest katalizatorem zmian cym do akcesji. Zespo o podoz u cywilizacyjnym w kraju aspiruja prawnych norm, przepiso w itd. zwany dorobkiem wspo lnotowym (acquis communautaire) zawiera cy regulacji prawnych, kto w dziedziny cywilizacyjne, m.in. ok. 80 tysie re wkraczaja zyk, etnicznos takie jak kultura, religia, je c , sprawy kultury politycznej i inne 20. Juz formalnych kryterio podzia na tym etapie pod warstwa w prawnych kryje sie
G. Gorzelak, K. Krok, Nowe granice Unii Europejskiej wspo praca czy wykluczenie?, Warszawa 2006, s. 12. 19 Defining the Borders of the New Europe, World Affairs 164, no. 4, Spring 2002. 20 Ibidem.
18

Materiay

169

pna: hiszpan cych Europe od Afryki. Granica niedoste ska enklawa Ceuta, pas zabezpieczen oddzielaja (z ro do: Centre for International Borders Research, www.QvB.AC.VKCiBRRESEARCH01.HTM)

i wartos ciowanie krajo w. Celowo nie uz ywam tutaj sformuowania pan stw, gdyz przede wszystkim do formalnej organizacji aparatu wadzy, ten termin odnosi sie mie kkiego aspektu takiego jak kultura. natomiast chciaem podkres lic takz e role zuja c do przytaczanego wczes Nawia niej przykadu polskiej wschodniej granicy, symptomatyczna cywilizacyjna bariere : wnioski takz e moz na zauwaz yc pewna byc wizowe dla Biaorusino w i Ukrain co w musza wypeniane alfabetem acin skim, . To drobny, ale dobitny przykad ilustruja cy teze o otwieraniu jednych a nie cyrilica granic i ro wnoczesnym domykaniu innych.
MARCIN TUJDOWSKI Poznan

ABSTRACT The author draws attention to certain subsidiary processes connected with the opening of borders, mainly as part of a larger process of European integration. The opening of borders met with criticism as in several cases it paradoxically led to exclusion. Firstly, a regularity was noticed that the smaller the border restrictions inside a given area (here: the European Union), the stricter the border regime on its outskirts. At a certain point, division into the centre and peripheries contributed to an evaluative approach to countries and societies by creating an elite club for members (of the European Union) and all the other states that aspired to membership. Another aspect concerns migration

170

Materiay

movements, but also small-scale cross-border traffic or the traffic of national minorities. For the above mentioned categories of people, tightening up borders has led to problems with entering the territory of the European Union. Especially immigrants from outside Europe must take into account serious obstacles in the form of a system of physical barriers and blockades. The third aspect concerns a civilization criterion which is becoming clearly visible in the course of demarcation of the new borders of Europe. Despite a declared promotion of multiculturalism, the limes of Europe have more or less consciously been drawn along the borderline of Christian Europe. Controversy surrounding Turkeys candidacy can be seen as a litmus test in the debate on European identity built on the basis of civilizational affiliation. According to the author, new aspects of exclusion by borders and borderlands (which turned out not to be open as wide as initially declared) were insufficiently represented in the discussion on the effects of European integration.

ZNACZENIE GRANIC DLA PRZEPYWU KAPITAU

CIE TRADYCYJNE UJE

pewnymi bliznami historii Granice, jak ujmuje to obrazowo C.Y. Hansen, sa cej sie gospodarce XXI w. ich znaczenie w globalizuja (scars of history) 1. Choc , obecnos z stopniowo acz ewidentnie zmniejsza sie c granic pan stwowych wcia ksztatuje krajobraz gospodarczy s wiata. Pokonywanie ich jako pewnych barier, ale powanie za soba pocia ga, sa i moz liwos c czerpania korzys ci, jakie ich wyste dzynarodowych stosunko istotnymi kwestiami poruszanymi w ramach mie w gos uwage pos ca sie przy tym przepywom kapitau, mie dzy podarczych. Szczego lna wie innymi w formie bezpos rednich inwestycji zagranicznych (BIZ) 2. biorstwa o dokonaniu inwestycji zagranica Decyzja pojedynczego przedsie na szacowanych zyskach z tego przedsie wzie cia, ale uwzgle dnia takz opiera sie e pewnych strat wynikapotencjalne ryzyko. Inwestorzy zagraniczni dos wiadczaja cych z ich obcego pochodzenia okres ja lanego jako disadvantage of alien status 3. sie w nieuprzywilejowanej sytuacji wzgle dem podmioto Znajduja w krajowych, dz go wnie z powodu braku ba niepenej informacji na temat lokalnych warunko w zku z tym ponosza wyz prowadzenia dziaalnos ci gospodarczej i w zwia sze koszty transakcyjne. S. Hymer mo wi w tym konteks cie o potrzebie posiadania przez da w stanie zneutralizowac inwestora specyficznych przewag, kto re be te niekorzycy inwestycji zagranica w znacznym stne warunki 4. Na proces decyzyjny dotycza trzna (internal uncertainty) spowodowana stopniu wpywa niepewnos c wewne
C.Y. Hansen, Youth in the Danish-German border region future expectations and evaluation of life conditions, Danish Institute of Border Region Studies, www.ifg.dk. 2 podejmowanie od podstaw samoMianem bezpos rednich inwestycji zagranicznych okres la sie lub tez cego dzielnej dziaalnos ci gospodarczej za granica przejmowanie kierownictwa juz istnieja biorstwa. przedsie 3 R.E. Caves, Multinational Enterprise and Economic Analysis, w: S. Guimaraes, O. Figuei redo, D. Woodward, Asymmetric information and location, Journal of Urban Economics 52, 2002, s. 133. 4 S. Hymer, The international operations of national firms: a study of foreign direct investment, The MIT Press, Cambridge, 1976.
1

Materiay

171

cym, jego instytucjach, strukturach brakiem szczego owej wiedzy o kraju goszcza trzna (external uncertainty) wynikaja ca z niepolitycznych oraz niepewnos c zewne stabilnos ci rynku 5. Asymetria lokalny a obcy (local-versus-non-local asymmetry) sytuacje , kto stanowi fundament teorii BIZ i oznacza was nie niekorzystna rej inwestorzy w poro dos wiadczaja wnaniu z podmiotami krajowymi. P. Guimaraes, O. o niewiedzy na temat lokalnych rynko Figueiredo i D. Woodward mo wia w do br cych, zasad dziaania, finalnych i czynniko w produkcji (warunko w na nich panuja itp). 6 Wedug A. Preda, niepena informacja powoduje, z e inwestor w procesie sto wybiera najbliz , znana mu tj. wasna lokalizacje , gdyz decyzyjnym cze sza tylko p do istotnych informacji niezbe dnych dla ona zapewni mu maksymalny doste prowadzenia zyskownej produkcji 7. dzynaradawiania produkcji pocia gaja za soba ryzyko. Wie kszos Procesy umie c cych tego zjawiska miaa i ma nadal charakter narodowy, tj. porusza badan dotycza kwestie ryzyka i niepewnos ci zagranicznych inwestoro w na poziomie krajo w. d ro Najpeniejszy przegla z nych metod pomiaru niepewnos ci przeprowadzili A. Brunetti i B. Weder 8. Tzw. niepewnos c instytucjonalna jest wedug nich bardzo szeroka , obejmuja ca ro puja ce kategoria z ne odmiany niepewnos ci, wyste cej inwestycji zagranicznych w 60 ws rodowisku politycznym. W analizie dotycza krajach w latach 1974-1989 zastosowali 21 zmiennych, kto re pogrupowane byy dowa, zako w cztery kategorie: niestabilnos c rza cenia polityczne i niepokoje tej polityki i niepewspoeczne, niepewnos c co do konsekwencji stosowania przyje zana z przestrzeganiem prawa i relacjami publiczno-prywatnymi. Wykanos c zwia do zano, z e najbardziej negatywny wpyw na wielkos c inwestycji miay: brak rza w prawa, korupcja i niestabilnos c realnego kursu walutowego. dzy krajowymi K. Edmiston, S. Mudd i N. Valev analizowali zalez nos c mie c szczego uwage na negatywny efekt systemami podatkowymi a BIZ, zwracaja lna ci skomplikowanych struktur i zawios ci systemo w fiskalnych 9. Wpyw niestabilnos dzy innymi F. Firoozi 10. Natomiast wroga polityke rza du kraju kursowej bada mie cego i wyste powanie szoko trznych analizowali np. J. Aizenman, goszcza w zewne ci M. Nancy 11. Y. Chen i M. Funke wykazali negatywny wpyw niepewnos ce BIZ 12. Ryzyko krajowe, kto re w badaniach politycznej na decyzje dotycza
5 E. Anderson, H. Gatignon, Modes of entry: a transaction cost analysis and propositions, Journal of International Business Studies, 1986, w: W. Jiang, Information costs and the location decision of foreign direct investment in China, University of Michigan, 2002, Co-winning Essay State University Ohio, 2002, s. 3. 6 P. Guim araes, O. Fi gueiredo, D. Woodward, Asymmetric... 7 A. Pred, Behaviour and location; foundations for a geographic and dynamic location theory, Lund Studies in Geography, 1967, w: P. Guim araes, O. Figueiredo, D. Woodward, Asymmetric..., s. 358. 8 A. Brunetti, B. Weder, Investment and Institutional Uncertainty: A comparative study of different uncertainty measures, The World Bank Technical Paper no. 4, 2005. 9 K. Edmi ston, S. Mudd, N. Val ev, Incentive Targeting, Influence Peddling, and Foreign Direct Investment, International Tax and Public Finance Journal, 11 (2004). 10 F. Firoozi, Multinationals FDI and uncertainty: an exposition, Journal of Multinational Financial Management 1997, 7(3), s. 265-273. 11 J. Aizenm an, M. Nancy, The merits of horizontal versus vertical FDI in the presence of uncertainty, Journal of International Economics vol. 62(1), 2004, s. 125-148. 12 Y. Chen, M. Funke, Option value, policy uncertainty and the foreign direct investment decision, HWWA Discussion Papers 234, 2003, s. 1-23.

172

Materiay

K. Carstensena i F. Toubala przyjmowao postac niepewnos ci gospodarczo-prawnej byc destymulanta napywu BIZ 13. pan stwa, okazao sie istotna zmiennych zerojedynW wielu modelach niepewnos c przybliz ano za pomoca cych z ro kowych lub wskaz niko w pochodza z nego rodzaju rankingo w i ratingo w, np. World Competitiveness Report, Transparency International Reports, Bankers Almanac, International Telecommunication Union Reports. Dla przykadu wyniki ce inwestycji amerykan badan Y. Kinoshity i K. Srinivasana, dotycza skich i japon skich w latach 80., wykazay negatywny wpyw ryzyka kraju na wielkos c nacego kapitau, przy czym ryzyko to mierzono za pomoca wskaz pywaja nika dniaja cego gospodarcza , polityczna i spoeczna niepewnos uwzgle c kraju lokaty, cego publikowanego dwa razy w roku przez Institutional Investor (II) i przyjmuja ksza wartos wartos ci od 0 do 100 (przy czym im wie c tym mniejsze ryzyko) 14. da c Ryzyko i niepewnos c dos wiadczane przez zagranicznych inwestoro w be byc zalez ne od prowadzonej w pan stwie polityki moga modyfikowane, w szczego lcie Z. Drabek nos ci wzrastac w warunkach braku przejrzystos ci. Przez to poje wyste powanie ro i W. Payne rozumieja z nych form korupcji, apownictwa, sabe i nieegzekwowane prawo wasnos ci prywatnej oraz niewydajne i niesprawne dowe 15. Wszystkie te elementy zwie kszaja ryzyko (niepewnos instytucje rza c ). Brak przejrzystos ci ma duz e znaczenie w ocenie atrakcyjnos ci kraju dla BIZ. Jednopunktowy wzrost w rankingu przejrzystos ci moz e skutkowac az 40% wzrostem napywu zagranicznych inwestycji. CZESNE ZMIANY WSPO ce sie w szerszy Liberalizacja gospodarek i inne procesy integracyjne, wpisuja sie umniejszac konwencjonalnych granic. Wyro nurt globalizacji, wydaja role wca sie stopa zwrotu z zainwestowanego kapitau, maleja ce ro nuja z nice w koszcie powodowac czynnika pracy czy tez pewna harmonizacja podatkowa moga zanik . Przyczynia sie do tego wielu tradycyjnych przesanek dla inwestowania zagranica ca na celu pozyskanie tez coraz aktywniejsza polityka wadz regionalnych maja obcego kapitau. sie zachodzic Jednoczes nie istotne zmiany wydaja po stronie samych inweskszos toro w. O ile w przeszos ci, w wie ci przypadko w uwaz ano, z e BIZ dokonywane przez korporacje transnarodowe (KTN) maja ce przewage technologiczna i chca ce sa tylko zagranica eksploatowac s ja , to w ostatnich latach coraz cze ciej BIZ prze z zamiarem zdobycia doste pu do wiedzy kraju goszcza cego. KTN prowadzane sa w nia (tzw. sourcing) 16. chodzi zatem o wykorzystanie tej wiedzy, zaopatrzenie sie

13 K. Carstensen, F. Toubal, Foreign Direct Investment in Central and Eastern European Countries: A dynamic Panel Analysis, University of Kiel, 4 IX 2002. 14 poje cie bezpieczen cego Dodatkowo Kinoshita i Srinivasan wprowadzaja stwa kraju stanowia odwrotnos c ryzyka kraju A. Mody, K. Srinivasan, Japanese and US Firms as foreign investors: do they march to the same tune?, The Canadian Journal of Economics vol. 31, No. 4, 1998, s. 793, 798. 15 Z. Drabek, W. Payne, The impact of transparency on foreign direct investment, WTO Staff Working Paper, November 2001, s. 1-28. 16 L. De Propris, N. Dri ffield, FDI Clusters and Knowledge Sourcing, (draft version), Birmingham Business School, s. 7.

Materiay

173

BIZ nie tylko, gdy posiadaja unikalne Wedug J. Cantwella firmy dokonuja , kto zagranica wya cznie wykorzystywac przewagi, w tym wiedze re chca 17. Zamiast c eksploatowac tnos sie poszukiwac wie pewne umieje ci staraja nowych, kto re sa pne w innych krajach. BIZ motywowane w ten sposo jako doste b okres lane sa ce wiedzy (technologii) lub kierowane wiedza (technologia ) 18. KTN poszukuja i przeszukuja zasoby s monitoruja wiatowe w poszukiwaniu kapitau wiedzy BIZ w celu poda czenia sie do specyficznych zasobo i podejmuja w danego kraju czy w jego umieje tnos regionu i zaopatrywania sie ci, dos wiadczenie i kompetencje 19. da odzwierciedJ.H. Dunning podkres la, z e przysze strategie lokalizacyjne KTN be czerpania z ogo tnos lay potrzebe lnos wiatowych zasobo w wiedzy i umieje ci 20. Dowodem takiej strategii moz e byc obserwowany coraz wyraz niej proces internacjonalizacji dziaalnos ci B;R 21. jako wya czny motyw i powo Zamiast traktowac wiedze d podejmowania BIZ, M. Peng sugeruje wzbogacenie paradygmatu OLI Dunninga 22 o tzw. korzys ci

miec cych (technology seeking) czyli Podejmowane inwestycje moga charakter: poszukuja cych na celu zdobycie wiedzy i technologii niedoste pnej w kraju macierzystym; wykorzystuja cych maja wiedze (home-base exploiting) czyli transferuja cych wiedze z firmy matki do oddziau posiadana , by tam z niej korzystac kszaja cych zasoby posiadanej wiedzy (home-base zagranica lub powie cych wasna wiedze , ale go pem do augmenting) czyli wykorzystuja wnie zainteresowanych doste zagranicznych zasobo w technologicznych. J. Cantwel l, Technological Innovation and Multinational Corporations, Basil Blackwell, Oxford, UK 1989. 18 J. Mucchielli, T. Mayer, Multinational firms location and the New Economic Geography, Edward Elgar Publishing Inc., 2004, s. 6. 19 koncepcja personifikacji regiono Mamy tu do czynienia z coraz popularniejsza w. J. H. Dunning, (eds)., Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy, Oxford University Press, 2000, s. 20. 20 J.H. Dunning, The Determinants of International Production, Oxford Economics Papers, nr 3, 1973, s. 8. 21 UNCTAD World Investment Report 2005, s. 139. 22 cie produkcji mie dzynarodowej rozumie J.H. Dunning produkcje finansowana przez Przez poje dzynarodowej, ze wzgle du na przedstawiony zestaw warunko BIZ. Teoria produkcji mie w, w literaturze tematu znana jest takz e jako paradygmat OLI (ownership-localization-internalization). Wykorzystywana dzynarodowej ekspansji KTN lub samych przepywo jest jako teoretyczna podstawa analiz mie w BIZ. autora byo poa czenie w caos cych Nazwa tej teorii wyjas nia, z e intencja c ro z nych teorii opisuja cechowac niespo . J.H. Dunning wyro funkcjonowanie BIZ, kto re moga sie jnos cia z ni tu trzy rodzaje byc warunko w, kto re musza spenione jednoczes nie, aby zaistniay BIZ: 1. Firma musi miec pewne ce jej przewage nad konkurentami w innym kraju. 2. Transfer specyficzne przewagi wasnos ciowe, daja posiadanych przez firme przewag wewna trz wasnej organizacji jest bardziej opacalny niz za granice ich puja korzys ce z intersprzedaz lub wydzierz awienie firmom zagranicznym, czyli wyste ci wynikaja trz firmy). 3. Musza nalizacji dziaalnos ci (tj. redukcji koszto w poprzez prowadzenie transakcji wewna ce firme do umiejscowienia produkcji w danym kraju. Bezpoistniec przewagi lokalizacyjne skaniaja wie c funkcja s rednie inwestycje zagraniczne, wedug eklektycznego paradygmatu J.H. Dunninga, sa cych o ich podje ciu: charakterystyki danego przedsie biorstwa, korzys trzech zmiennych decyduja ci ce z internalizacji dziaalnos wynikaja ci gospodarczej oraz korzys ci lokalizacyjnych. Istota podejs cia J.H. do syntezy dotychczasowych uje c Dunninga sprowadza sie teoretycznego objas nienia bezpos rednich inwestycji zagranicznych. Wedug niego nie jest moz liwe wyjas nienie omawianego zjawiska w postaci d poa czenie kilku koncepcji, z kto sformalizowanej teorii. Sta rego wynika, z e o podejmowaniu dza wspo powanie trzech wymienionych rodzajo inwestycji zagranicznych przesa wyste w przewag. J.H. Dunning, The Determinants of International Production, Oxford Economics Papers nr 3, 1973.
17

174

Materiay

ce z uczenia sie 23. Przez poje cie opcji uczenia sie rozumiec wynikaja nalez y stwarza firmie inwestycja zagranica do uczenia sie w kraju lokaty moz liwos c , jaka ci i prowadzenia dziaalnos ci innowacyjnej. M. Peng twierdzi, z e pro cz che pokonywania niedoskonaos ci rynku i wykorzystywania posiadanych przewag, BIZ nalez y traktowac w kategoriach okazji do nauki, innowacji i wzrostu. cego sie wzorca J.H. Dunning i R. Narula na podstawie obserwacji zmieniaja o wyanianiu sie nowego paradygmatu tzw. technologicznego paradygBIZ mo wia te tumacza jako elastyczna , kierowamatu dziaalnos ci ekonomicznej 24. Koncepcje innowacjami produkcje . Wymaga ona cia gych i wzajemnie wspo na zalez nych dzy ro relacji pomie z nymi podmiotami w procesie produkcji. biorstw ewoluuja od Jak podkres la I. Pietrzyk, decyzje lokalizacyjne przedsie cie kompetencji geografii koszto w do geografii kompetencji i organizacji. Poje cego poza tradycyjnie rozumiane nabiera przy tym szerszego znaczenia wykraczaja cym sie wykonywaniem okres wiadomos ci fachowe, kojarzone z powtarzaja lonych ga sie ono obecnie takz organizacyjna obejmuja ca zadan . Rozcia e na wiedze dza cych relacjami wymiany i interakcji mie dzy ro znajomos c regu rza z nymi konceptualizacji ba partnerami 25. Teoria autorstwa N. Fossa i C. Knudsena jest pro biorstwa w kategoriach jego kompetencji. Postrzega je jako repozytorium przedsie tnos pewnych umieje ci, zdolne do ich dalszego gromadzenia, ochrony i rozwijania. dugoKompetencje oferowane na rynku w postaci do br i usug determinuja przewage konkurencyjna firmy. Spojrzenie na firme z perspektywy okresowa kompetencji wskazuje na strategiczne znaczenie tych zasobo w firmy, kto re sa zane z wiedza i maja tzw. milcza cy charakter, co utrudnia nieuchwytne, zwia nimi z innymi. dzielenie sie KTN jako tzw. wielo-bazowe A. Malmberg, Oe. Soelvell i I. Zander traktuja struktury z licznymi bazami (przyczo kami) innowacji czyli centrami doskonaos ci cych, z c i was nie centrami kompetencji 26. Do badaczy podkres laja e KTN dokonuja sie juz BIZ nie koncentruja na redukcji koszto w produkcji, czy rynkach zbytu, ale na C. Longhi i D. Keeble 27. Zwracaja uwage , z procesach innowacyjnych nalez a e im

M. Peng, Foreign direct investment in the innovation-driven stage: Toward a learning option perspective, w: M. Green, R. McNaughton, The location of foreign direct investment. Geographic and business approach, Avebury Ashgate Publishing 1995, s. 29-42. 24 J.H. Dunning, R. Narula, Foreign direct investment and governments: Catalyst for economic restructuring, London, New York, Routledge 1996, s. 17. 25 cej na temat kompetencji patrz: C. Lawson, Collective learning, system competences and Wie epistemically significant moments, w: D. Keeble, F. Wilkinson, op. cit., s. 186 kompetencje jako czynnik explicite poszukiwany przez KTN (competence as asset sought by FDIs). N. Foss, C. Knudsen, Towards a competence theory of the firm, Routledge, London, New York 1996, s. 1-10. Na temat specyficznych was ciwos ci kometencji patrz: T. Pedersen, F. Valentin, Impact of foreign acquisition in Denmark, w: N. Foss, C. Knudsen, op. cit., s. 156-157; J. Barney, Firm resources and sustained competitive advantage, Journal of Management 17, 1991 i B. Eri ksen, J. Mikkelsen, Competitive advantage and core competence, w: N. Foss, C. Knudsen, op. cit., s. 62-63. C. Prahal ad, G. Ham el, The core competence of corporation, Harvard Business Review 66, 1990, w: N. Foss, C. Knudsen, op. cit., s. 61. 26 A. Malmberg, Oe. Soelvell, I. Zander, Spatial clustering, local accumulation of knowledge and firm competitiveness, w: J. Cantwell, Globalization and the location of firms, Elgar Reference Collection, USA, 2004, s. 164. 27 C. Longhi, D. Keeble, High-technology clusters and evolutionary trends in the 1990s, w:
23

Materiay

175

bardziej konkurencyjnos c firm zalez y od opartej na innowacyjnos ci produkcji cej, tym wie kszego znaczenia nabieraja kwestie i specyficznej wiedzy milcza cej) oznacza ten rodzaj wiedzy, kto lokalizacyjne. Termin wiedzy cichej (milcza ra nie podlega kodyfikacji, standaryzacji. Inne stosowane okres lenia to wiedza R. Christensen i S. Andersen wiedza nieskodyfikowana, lepka, albo jak proponuja taka trudno zdobyc , a koszty jej tumaczenia, niewyartykuowana 28. Wiedze tak wysokie, z cz uniemoz przechwycenie jej transferu i zrozumienia sa e wre liwiaja przez inne podmioty. uznaje sie za znak szczego cej sie Tego typu wiedze lny klastra, czyli znajduja siedztwie grupy przedsie biorstw i powia zanych instytucji w geograficznym sa cych sie okres dziedzina , poa czonych podobien zajmuja lona stwami i wzajemnie sie cych 29. Grona przedsie biorczos atrakcyjna lokalizacje dla uzupeniaja ci stanowia z BIZ z wielu powodo w. Warto wspomniec o pienie nych korzys ciach aglomeracji zan dzy w postaci lokalnego rynku pracy, czy tez powia wstecz i wprzo d, tj. mie tez s dostawcami i odbiorcami. Przypuszcza sie , z e w klastrach inwestorzy cze ciowo negatywne konsekwencje wynikaja ce z obcego pochodzenia. Atmoneutralizuja ste kontakty personalne i wiele innych wie zi moga zmniejszac sfera zaufania, cze asymetrie informacji, redukowac odczuwana koszty transakcyjne i tym samym poprawiac warunki prowadzenia dziaalnos ci gospodarczej. W przypadku BIZ cych wiedzy szczego zlokalizowane w klastrze poszukuja lnego znaczenia nabieraja penej imitacji i nie moga kompetencje, kto re zdaniem wielu autoro w nie podlegaja byc z powodzeniem powielane przez aktoro w spoza grona. Specyfika takiej wiedzy wynika zatem z faktu jej uterytorialnienia, tj. umiejscowienia w przestrzeni 30. S. Cooke rozumie jako komercjalizacje nowej wiedzy, dotyczy Innowacja, kto ra dz tkowo zlokalizowaprodukto w, proceso w ba metod organizacyjnych i jest wyja nym zjawiskiem 31. Wedug D. Keeble i F. Wilkinsona innowacja w bardzo duz ym zku z tym jej stopniu zalez y od specyficznych dla danego miejsca zasobo w, w zwia reprodukcja na innym obszarze jest niemoz liwa, gdyz wymagaaby uprzedniego odtworzenia specyficznych lokalnych zasobo w 32. A. Malmberg i P. Maskell role , jaka tworzenie wiedzy odgrywa dla konkurencji firm 33. Dla podkres laja oparte na cze stych kontaktach procesy interaktywnej kreowania wiedzy kluczowe sa

D. Keeble, F. Wilkinson, High-Technology Clusters, Networking and Collective Learning in Europe, Ashgate 2000, s. 21-56. 28 S. Andersen, R. Christensen, From localized to corporate excellence: How do MNCs extract, combine and disseminate sticky knowledge from regional innovation system?, LOK Working Paper 2005 (draft), s. 2. 29 takz W literaturze stosowane sa e inne okres lenia klastra, traktowane jako synonimy, takie jak biorczos grona przedsie ci, czy skupiska dziaalnos ci gospodarczej. 30 ciem neutralnym, a procesy globalizacji wre cz wzmogy jej Przestrzen nie jest dla wiedzy poje , by termin przestrzen znaczenie. Sugeruje sie rozumiany tradycyjnie jedynie jako pewna odlegos c pic ciem terytorium lub przestrzeni relacyjnej definiowanym jako regionalne geograficzna zasta poje zki ekonomiczne i spoeczne S. Cooke, Regional Innovation Systems, Clusters and the Knowledge zwia Economy, Industrial and Corporate Change, Vol. 10, No 4, 2001, s. 953. 31 S. Cooke, op. cit., s. 953. 32 C. Longhi, D. Keeble, op. cit., w: D. Keeble, F. Wil kinson, op. cit., s. 27. 33 A. Malmberg, P. Maskel l, Localised learning and industrial competitiveness, Cambridge Journal of Economics 1999, vol. 23., s. 167.

176

Materiay

nauki oraz instytucjonalne ucieles nienie wiedzy cichej. Ten ostatni warunek zek z wyste puja ca oznacza zakorzenienie wiedzy w pewnym terytorium, tj. jej zwia i szeroko rozumianymi instytucjami. Wiedza technologiczna istotna dla tam kultura danej branz y przemysu nie tylko rezyduje w pewnych lokalizacjach i jest s cis le zana, ale takz z nimi zwia e emanuje z ro z nych z ro de: przemysowych, akademickich i administracyjnych. , z w istocie atrakcyjna lokalizacja dla BIZ. Teoretycznie wydaje sie e klastry sa jednak, z pnos W praktyce okazuje sie e doste c wielu oferowanych w nich korzys ci jest dla zagranicznych podmioto w ograniczona. C. Nachum i L. Wymbs mo wia to zjawisko w tym konteks cie o hermetycznos ci klastra 34. Dosownie nazywaja (airtight) pewnych pozytywnych kategorii dla obcych nieprzepuszczalnos cia podmioto w. trz klastra moga utrudniac Relacje wewna lub uniemoz liwiac czerpanie korzys ci aglomeracyjnych zagranicznym inwestorom. Badania M. Lorenzena i V. Mahnke na potencjalne bariery spoeczne 36. Lokalne prowadzone w NorCOMie 35 wskazuja biorstwa moga bowiem postrzegac przedsie wejs cie do klastra KTN jako zagroz enie. zac z paroma O ile inwestor jest w stanie nawia kontakt i rozwijac wspo prace penym podmiotami, o tyle nie jest moz liwe zdaniem tych autoro w by sta sie tak, gdyz uczestnikiem lokalnych nieformalnych sieci. Dzieje sie relacje te opieraja na pewnej toz do norm spoecznych i lokalnie obowia zuja cesie samos ci i odwouja takz go systemu wartos ci. Oznaczaja e ro z ne metody kwalifikowania inwestoro w do ewentualnej akceptacji i obdarzenia zaufaniem. Wedug M. Lorenzena i V. Mahnke, zatem zostac zagraniczne podmioty moga wykluczone z pewnych pos rednich biorstwa relacji, np. z uczestnictwa w stowarzyszeniach, klubach. Lokalne przedsie wre cz ukrywac puja ce mie dzy nimi zasady, obowia zuja ce formy moga wyste kieruja , czy tez . Dopuszczaja komunikacji, normy, kto rymi sie wartos ci, kto re cenia biorstwo zagraniczne do udziau w sieciach zatem w pewien sposo b przedsie , jak, gdzie, dlaczego i kiedy dziela sie spoecznych, ale jednoczes nie nie tumacza informacja , uniemoz c prawdziwe i pene uczestnictwo zagranicznego lokalna liwiaja stanowic podmiotu w lokalnej spoecznos ci. Te spoeczne bariery wejs cia moga istotne utrudnienie dla czerpania korzys ci aglomeracji. Ich rozmiary i dokuczliwos c zalez y od sposobu postrzegania nowego inwestora. Zatem niekto re z sankcji byc moga stosowane wobec wybranych podmioto w, np. tych traktowanych jako cych groz wzmoz zagroz enie dla rozwoju lokalnej gospodarki, czy tez niosa be onej ce nowa wiedze i technologie sa konkurencji. Konsekwentnie firmy przynosza postrzegane jako szansa rozwoju i korzys c dla regionu. Zgodnie z powyz szym pieniem spotkaja sie inwestycje od nalez y przypuszczac , z e z mniejszym pote z ce sie z reguy z likwidacja ani przeje ciem z podstaw, niewia a adnego z lokalnych ce duz podmioto w i sugeruja e zaangaz owanie inwestora.

34 C. Wym bs, L. Nachum, Firm-specific attributes and MNE location choices: financial and professional service FDI to New York and London, ESRC Centre for Business Research, University of Cambridge Working Paper no. 223, 2002. 35 North Jutland Wireless Communications and Maritime Communications and Navigation Cluster, Po nocno-Jutlandzki klaster telefonii komo rkowej i nawigacji morskiej. 36 M. Lorenzen, V. Mahnke, MNC Entry in Regional Knowledge Clusters: Acquisition or greenfield investment?, (Submitted to Scandinavian Journal of Management), DRUID Paper 0208, 2002, s. 17-18.

Materiay

177

p do wiedzy nie gwarantuje KTN moz Nalez y tez podkres lic , z e sam doste liwotnos ci z regionalnego systemu s ci korzystania z niej 37. Pozyskanie pewnych umieje czenia nowo zdobytej wiedzy innowacji wymaga w kolejnym kroku sprawnego poa be da ca w posiadaniu firmy. Ostateczne korzys od prawidz ta ci uzalez nione sa trz przedsie biorstwa. Ten an owego rozpowszechnienia nowej wiedzy wewna cuch sekwencja od zlokalizowanej do kroko w S. Andersen i R. Christensen nazywaja korporacyjnej doskonaos ci. czynniki, kto kolejne fazy tego procesu Autorzy ci analizuja re warunkuja optymalny doste p do lokalnej wiedzy. Mo zwaszcza te, kto re umoz liwiaja wia w tym konteks cie o potrzebie socjalizacji KTN w lokalnym s rodowisku i tzw. uczestnictwie inwestoro w w zadaniach, co rozumiec nalez y jako lokalne zatrz regionu. Potwierdzaja to angaz owanie i dziaanie zorientowane do wewna takz e badania C. Zellera 38. Na przykadzie dwo ch szwajcarskich koncerno w farmaceutycznych: Roche i Novartis, ukazuje on jak firmy w oligopolu walcza p do skoncentrowanej przestrzennie bazy technologicznej, o uprzywilejowany doste pnie, jak zabiegaja o wykreowanie wie zi spoecznych (wewne trznych a naste trznych dla organizacji). Maja one uzupeniac i zewne i wzbogacac bliskos c osia gnie ta juz lokalizacje inwestycji, ale niewygeograficzna przez fizyczna ca do czerpania penych korzys starczaja ci ze zgromadzonej tam wiedzy. Dziaania farmaceutycznych KTN opisuje C. Zeller jako monitorowanie rozwoju technologicznego branz y na caym s wiecie i wchodzenie w porozumienia z innymi koncernami zgromadzonymi juz w pewnych regionach i w dalszej kolejnos ci pu do zlokazakotwiczanie dziaalnos ci w klastrze. Uzyskanie penego doste lizowanego potencjau technologicznego wymaga uzyskania statusu swojego jak to okres la C. Zeller. Zakorzenienie w regionie oznacza stworzenie bliskos ci zanie relacji z lokalnymi aktorami 39. spoecznej i nawia c koncepcje integracji negatywnej i pozytywnej J. Tinbergena moz Parafrazuja na , z w tym momencie zaryzykowac hipoteze e znoszenie barier dla przepywu BIZ zmierza od integracji negatywnej do pozytywnej. O ile pokonywanie utrudnien dzy krajami oznaczao po prostu znikanie tradycyjnych granic w wymianie mie pan stwowych (integracja negatywna), o tyle usuwanie barier socjalnych i kulturoz z koniecznos wych w klastrach wymaga tworzenia pewnych struktur. Wia e sie cia uzyskania pozycji insidera, ma zatem charakter pozytywny.

S. Andersen, R. Christensen, op. cit., s. 6. C. Zel ler, North Atlantic Innovative Relations of Swiss Pharmaceuticals and the Proximities with Regional Biotech Arenas, University of Bern, 2005, s. 1-27. 39 cza wie kszych problemo O ile wymiana wiedzy ucieles nionej w przedmiotach nie nastre w, o tyle ludzie, wymaga mobilnos transfer wiedzy, kto rej nos nikiem sa ci i rotacji siy roboczej. Sytuacja jeszcze bardziej, gdy wiedza jest ucieles komplikuje sie niona w tzw. kapitale spoecznym, tj. relacjach, zkach mie dzyludzkich, lokalnych instytucjach, normach, reguach, takz zwia e tradycji. Jej transfer jest gaby za soba koniecznos zan prawie niemoz liwy, gdyz pocia c odtworzenia tych sieci powia was ciwych dla danej lokalizacji.
37 38

d Zachodni 2008, nr 3 12 Przegla

178

Materiay WNIOSKI

powanie granic utrudniao swobodny przepyw czynniko Wyste w produkcji alokacje kapitau. Jednoczes i tym samym uniemoz liwiao optymalna nie to zane z nimi ro dzy krajami motywoway we dro granice was nie i zwia z nice mie wki powolny zanik granic pan inwestoro w. Globalizacja i integracja oznaczaja stwo okres wych. Zdaniem wielu coraz mniej adekwatne staje sie lenie kapita zagranicz zatem stosowac dzynarodowy, czy ny. Powinno sie takie przymiotniki jak obcy, mie dzyregionalny. Jednoczes na celu nie tylko wykorzytez mie nie inwestycje maja che cia doste pu do stanie tradycyjnych ro z nic w stopie zwrotu, ale kierowane sa nie tyle na wykorzyslokalnych przewag konkurencyjnych, w tym wiedzy. Bazuja i ujawnionych zdolnos taniu posiadanych przez korporacje ci, ile na zdobycie pu do wartos doste ci i zasobo w w innym regionie. Jednak fakt znikania formalnych granic pan stwowych (integracja) i zmiana paradygmatu w przepywie kapitau (BIZ ) nie oznaczaja bynajmniej, z kierowane wiedza e problem granic przestaje istniec . Zamiast obwieszczac koniec ery barier dla kapitau zagranicznego, nalez y raczej nowym wyzwaniom, jakie staja przed podmiotami bardziej krytycznie przyjrzec sie cymi zagranica , zwaszcza w klastrach. inwestuja

* * * c ca w skrajnych przypadkach forme Nieche lokalnych podmioto w przyjmuja sto igsankcji spoecznych, choc rzadko przez inwestoro w antycypowana i cze norowana, nie powinna byc duz ej lekcewaz ona zwaszcza w konteks cie nowego cych wiedzy w zlokalizowanych klastrach. Uznanie faktu modelu BIZ poszukuja powania tych specyficznych granic i peniejsza s wyste wiadomos c podmioto w zanych z nimi konsekwencjach powinna byc dla podje cia ewentualo zwia podstawa cych na celu ich pokonywanie. nych dziaan , maja
MARTA GTZ Poznan

ABSTRACT The article is an attempt to trace the changing role of international borders in the international flow of capital in the form of direct foreign investments (DFI). Borders understood in the conventional sense as factors hindering a free migration of investments (disruption of optimal allocation) but at the same time also vindicating the existence of many capital flows (the motive of availing oneself of broadly understood differences) seem to be losing significance. However, what is being observed is the growing role of informal, soft and tacit borders that render the making of full profit impossible. They can be particularly painful in the case of knowledge-seeking investments made in clusters. Narrow specialization accompanied by a hermetic character of many such clusters is a major barrier in the activity of foreign business entities. Contrary to state borders, this barrier cannot be lifted by means of imposed administrative decisions.

Materiay

179

POMOC FINANSOWA UNII EUROPEJSKIEJ REDNICH PRZEDSIE DLA SEKTORA MAYCH I S BIORSTW W literaturze przedmiotu istnieje duz a rozbiez nos c stanowisk w formuowaniu dzynarodowej integracji gospodarczej. Z punktu widzenia etymologii definicji mie czenie sie dwo kszej liczby jednostek ekonomicznych integracja to a ch lub wie gospodarcza cze sto definiuje sie w sposo caos b w pewna c 1. Obecnie integracje czenia w jedna bardzo ogo lny jako proces gospodarczego scalania, czyli proces a d elemento zaro caos c oddzielnych dota w 2. Proces ten moz e dokonywac sie wno dzynarodowej. Mie dzynarodowa integracja gospodarw skali narodowej, jak i mie trznych i wzajemnych dostosowan cza jest procesem wewne struktur gospodarczych cych sie krajo zan integruja w, tworzeniem trwaych, strukturalnych powia gospodar caos ca w miare jednolity organizm czych, spajaniem ich w jedna c , stanowia wie c do wyksztacenia sie nowego, gospodarczy 3. Dziaania integracyjne prowadza trznie organizmu gospodarczego z siecia wzajemnych jednolitego, spoistego wewne zan cych coraz wie ksza liczbe ro cych do powia obejmuja z nych dziedzin i prowadza komplementarnego rozwoju gospodarek narodowych 4. cia integracja ekonomiczna zacze to uz Poje ywac w Europie dopiero po II wojnie s wiatowej. Nie oznacza to jednak, z e jest to nowe zjawisko 5. Proces integracji od p techniczny i da z dawna stymuloway dwa czynniki: poste enie do politycznej jednos ci Europy. puja cej Czynniki techniczne i ekonomiczne byy podstawowymi bodz cami poste z integracji ekonomicznej Europy. Z kolei polityczne da enie do jednos ci Europy pokoju. Jego wpyw na integracje ekonomiczna by byo silnie inspirowane potrzeba jednak niewielki. Faktycznie dopiero po II wojnie s wiatowej idea europejskiej rzeczywis jednos ci staa sie cie efektywna 6. Efektem wieloletniego procesu integracji w Europie jest obecnie Unia Europejszek 27 demokratycznych krajo ka gospodarczo-polityczny zwia w europejskich.
Sownik wyrazo w obcych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975, s. 437. Wybrane problemy proceso w integracyjnych we wspo czesnej gospodarce s wiatowej, pod red. E. Oziewicz, UG, Gdan sk 1995, s. 7. 3 Op. cit., s. 8. 4 Inne definicje integracji gospodarczej zostay przedstawione m.in. w: B. Balassa, Przyczynek do teorii integracji gospodarczej, w: Z problemo w integracji gospodarczej, Warszawa 1968, s. 78; M. Guzka, Istota i cel integracji gospodarczej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny nr 1, 1969; Z. Nowak, Procesy dezintegracji i integracji we wspo czesnym kapitalizmie, Instytut Zachodni, Poznan 1972, s. 25-26; Z. Kamecki, Uwagi na temat poje cia integracji gospodarczej, w: Procesy integracyjne w systemie wspo czesnego kapitalizmu, Instytut Zachodni, Poznan 1973, s. 61; W. Siwin ski, Kapitalizm wielonarodowy przesanki i bariery integracji gospodarczej, Warszawa 1976, s. 5-13; F. Machlup, Integracja gospodarcza narodziny i rozwo j idei, PWN, Warszawa 1986; A.J. Klawe, A. Makac , Zarys mie dzynarodowych stosunko w ekonomicznych, PWN, Warszawa 1987, s. 108-110; J. So daczuk, Z. Kamecki, P. Boz yk, Mie dzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1997, s. 311. 5 Zob. W. Mol le, Ekonomika integracji europejskiej, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarnos c , Gdan sk 1995, s. 27-52. 6 J. Borowi ec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji gospodarczej, Wydawnictwo AE im. O. Langego we Wrocawiu, Wrocaw 1997, s. 28.
1 2

12*

180

Materiay

role odgrywa sektor maych W rozwoju spoeczno-gospodarczym UE waz na P). W UE dziaa okoo 23 mln maych i s biorstw (MS rednich is rednich przedsie biorstw. Zapewniaja one okoo 75 mln miejsc pracy i stanowia 99% przedsie P stanowi kluczowy element przemysu biorstw. Sektor MS wszystkich przedsie w UE, a w niekto rych sektorach, takich jak przemys wo kienniczy, budownictwo czy przemys meblarski, zapewnia zatrudnienie nawet na poziomie 80%. Ponadto P sa bogatym z P biorczos MS ro dem inicjatyw w zakresie przedsie ci i innowacji. MS sie ro przyczyniaja wniez do poprawy spo jnos ci gospodarczej i spoecznej 7. P w rozwoju spoeczno-gospodarczym peni sektor MS Szczego lna rola jaka a na to, iz polityke wspierania przedsie biorEuropy, wpyne UE prowadzi aktywna polityke rozwoju przedsie biorczos czos ci oraz maych i s rednich firm. Wspo lna ci trznego. W 1986 r. UE sformuowaa wraz z utworzeniem jednolitego rynku wewne powsta pierwszy wspo lnotowy program wspierania maych i s rednich przedsie P (SME Action Programme). W kolejnych latach biorstw: Program dziaania dla MS powstaway nowe programy. P pna dla sektora MS W latach 2007-2013 pomoc finansowa UE jest doste go wnie w trzech formach: Programo w Wspo lnotowych (np. Program Ramowy na rzecz Konkurencyjnos ci i Innowacji, 7. Program Ramowy Badan i Rozwoju Technologicznego 2007-2013, Marco Polo II 2007-2013, Media 2007), Funduszy Strukturalnych (EFRR, EFS), Inicjatyw Wspo lnotowych (np. JEREMIE). swym zasie giem bardzo szerokie spektrum Programy Wspo lnotowe obejmuja zagadnien . Przykadowo, 7. Program Ramowy Badan i Rozwoju Technologicznego wspieraniem badan zajmuje sie , rozwoju technicznego, wdraz ania nowych technoz logii itp. Marco Polo II ma na celu zmniejszenie nate enia ruchu na drogach, rozwo j transportu intermodalnego, zmniejszenie negatywnego wpywu transportu towaro tematyka obejmuje kwestie wego na s rodowisko. Program Media 2007 swa europejskiego przemysu audiowizualnego. Z kolei eContentplus jest Programem cym na celu zwie kszenie doste pnos maja ci, uz ytecznos ci oraz wykorzystania zycznym oraz wielokulturowym UE. zasobo w cyfrowych w s rodowisku wieloje waz role w przekraczaniu szeroko rozumiaProgramy Wspo lnotowe penia na nych granic, poniewaz m.in.: na zwie kszenie dynamiki, kreatywnos wpywaja ci oraz doskonaos ci europejcych granice dzisiejszej wiedzy, skich badan naukowych przekraczaja na zintensyfikowanie dialogu mie dzy s wpywaja wiatem nauki i spoeczen stkszenia spoecznego zaufania do nauki, wem celem zwie na zwie kszenie nowoczesnos wpywaja ci, produktywnos ci oraz konkurencyjnos ci europejskiego przemysu poprzez wspieranie wspo pracy ponad granicami dzy sektorem przedsie biorstw i instytutami badawczymi realizuja cymi wspo pomie lwzie cia, ne przedsie wspo ponadnarodowa w caej UE (w wie kszos wspieraja prace ci ze skada byc nych projekto w zaangaz owane musza organizacje i instytucje z kilku pan stw),
7

Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regiono w: Wdraz anie wspo lnotowego programu lizbon skiego Nowoczesna polityka wzrostu i zatrudnienia dla maych i s rednich przedsie biorstw, KOM(2005) 551, Bruksela 10.11.2005, s. 3.

Materiay

181

nawia zywanie kontakto dzynarodowych i wymiane do umoz liwiaja w mie s wiadczen , zdobywanie know-how, wykorzystywanie dobrych praktyk, a takz e wzmocnienie toz samos ci europejskiej. instrumentami Polityki Strukturalnej Unii Fundusze Strukturalne, kto re sa waz role w likEuropejskiej, podobnie jak Programy Wspo lnotowe, odgrywaja na widowaniu ograniczen rozwoju spoeczno-gospodarczego, w rozwoju wspo pracy itp., poniewaz , m.in.: restrukturyzacje i modernizacje gospodarek krajo c wspieraja w UE, wpywaja kszenie spo w ten sposo b na zwie jnos ci ekonomicznej i spoecznej Unii, sie do niwelowania ro przyczyniaja z nic w poziomie z ycia gospodarczego i spoecznego na terenie wszystkich pan stw UE. cone jest najwaz Niniejsze opracowanie pos wie niejszym Programom Wspo lnocym towym, Funduszom Strukturalnym oraz Inicjatywom Wspo lnotowym wspieraja P w latach 2007-2013. MS

REDNIE PRZEDSIE SKIEJ BIORSTWA W STRATEGII LIZBON MAE I S ta w marcu 2000 r. przez Rade Europejska na Strategia Lizbon ska zostaa przyje szczycie w Lizbonie. Go wnym celem Strategii Lizbon skiej jest stworzenie do 2010 r. na terenie Unii Europejskiej najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, cej zro opartej na wiedzy gospodarki s wiata, zapewniaja wnowaz ony wzrost gospo. darczy, nowe miejsca pracy i spo jnos c spoeczna Strategia Lizbon ska ma istotne znaczenie dla przyszos ci krajo w Unii Europejs wolniejsze tempo kiej, kto re w poro wnaniu do Stano w Zjednoczonych maja stope bezrobocia, mniejsza konkurencyjnos zdolnos rozwoju, wyz sza c , mniejsza c do tworzenia oraz wdraz ania nowych technologii. Lizbon , aby osia gna c Zgodnie ze Strategia ska wzrost gospodarczy, pene nalez zatrudnienie i spo jnos c spoeczna y 8: oparta na wiedzy (budowa spoeczen 1) Rozwijac gospodarke stwa informacyjnego, badania i rozwo j, edukacja i kapita ludzki), i integracje rynko 2) Wzmocnic inicjatywy skierowane na liberalizacje w (telekomunikacja, energetyka, transi sektoro w, kto rych wspo lny rynek nie obja port, poczta, usugi finansowe oraz caos c rynku usug), biorczos 3) Rozwijac przedsie c (uproszczenie prowadzenia dziaalnos ci gopu do kapitau spodarczej, poprawa otoczenia regulacyjnego, uatwienie doste i technologii, polityka w zakresie udzielania pomocy publicznej, polityka konkurencji), (polityka zatrudnienia, edukacja, system 4) Wzmocnic spo jnos c spoeczna zabezpieczen spoecznych, ograniczanie ubo stwa i wykluczenia spoecznego), 5) Dbac o fundamenty rozwoju i s rodowisko naturalne (polityka klimatyczna, ochrona zasobo w naturalnych).
Strategia lizbon ska a moz liwos ci budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce wnioski i rekomendacje, pod red. E. Okon -Horodyn skiej, K. Piech, Wydawnictwo PTE, Warszawa 2005; piewak, T. Bernat, P. Zwiech, J. Korpysa, Strategia lizbon ska fakty mity K. Wodarczyk-S rzeczywistos c , Katedra Mikroekonomii US, Szczecin 2005.
8

182

Materiay

P, kto role w osia ganiu celo MS Istotna w Strategii Lizbon skiej odgrywaja re sa biorpodstawowym z ro dem wzrostu zatrudnienia, kreowania innowacji i przedsie P w rozwoju spoeczno-gospodarczym UE sprawia, z czych postaw. Znaczenie MS e polityke wspierania tego sektora. Dziaania te polegaja prowadzi ona aktywna przede wszystkim na tworzeniu przyjaznych warunko w dla prowadzenia dziaalpie do z nos ci gospodarczej oraz uatwien w doste ro de finansowania. Dziaania ce na celu wypenienie zobowia zan tych w Lizbonie w zakresie zwie kmaja podje biorczos 9: szenia dynamiki przedsie ci w Europie zakadaja obniz enie koszto w prowadzenia dziaalnos ci gospodarczej i wyeliminowanie biurokracji, biorstw rozpoczynaja cych dziaalnos , promowanie przedsie c gospodarcza kszenie liczby zaje c bio zwie , kto rych celem jest ksztatowanie przedsie rczos ci, P do instrumento doste pu MS w finansowych, przede wszystkim poprawe tkowego i mikropoz kapitau pocza yczek, pu do nowych technologii, promowanie idei innowacyjnos uatwienie doste ci i badan , systemu edukacji i systemu szkolen reforme zawodowych, stymulowanie rozwoju nowych elektronicznych form prowadzenia dziaalnos ci gospodarczej. odbywa sie posiedzenie Rady Europejskiej, na kto Kaz dego roku wiosna re cy sprawy gospodarcze, spoeczne przygotowywany jest raport okresowy analizuja go i s rodowiskowe, kto re sa wnymi zagadnieniami Strategii Lizbon skiej. Rezultatem s ro dokresowej oceny Strategii Lizbon skiej w marcu 2005 r. byo dokonanie na wiosennym szczycie Rady Europejskiej redefinicji jej celo w strategicznych. Odnowiona Strategia Lizbon ska kadzie nacisk przede wszystkim na zapewnienie kszej liczby silniejszego i trwaego wzrostu gospodarczego oraz tworzenie wie lepszych miejsc pracy 10. a komunikat, kto W dniu 10 listopada 2005 r. Komisja Europejska przyje ry P w ramach odnowionej Strategii Lizbon snada nowe tempo polityce wobec MS P zakada realizacje pie ciu dziaan szczego owych: kiej 11. Nowa polityka wobec MS biorczos tnos 1) Wspieranie przedsie ci i umieje ci, P do rynko p MS 2) Lepszy doste w, 3) Ograniczenie biurokracji, P, 4) Poprawa potencjau rozwoju MS P. 5) Wzmocnienie dialogu i konsultacji z zainteresowanymi MS a kolejny dokument W dniu 29 czerwca 2006 r. Komisja Europejska przyje P: Realizacja wspo cy polityki UE wobec MS dotycza lnotowego programu lizbon s P tworzenie europejskiej wartos ci dodanej 12. kiego: Finansowanie rozwoju MS
A. Budzyn ska, M. Duszczyk, M. Gancarz, E. Gieroczyn ska, M. Jatczak, K. Wo jci k, Strategia Lizbon ska droga do sukcesu zjednoczonej Europy, UKIE, Warszawa 2002, s. 69. 10 Komunikat na wiosenny szczyt Rady Europejskiej: Wspo lne dziaania na rzecz wzrostu cego gospodarczego i zatrudnienia. Nowy poczatek strategii lizbon skiej, Komunikat przewodnicza cym Verheugenem, KOM(2005) 24, Bruksela 2.2.2005. Barroso w porozumieniu z wiceprzewodnicza 11 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regiono w: Wdraz anie wspo lnotowego programu lizbon skiego. Nowoczesna polityka wzrostu i zatrudnienia dla maych i s rednich przedsie biorstw, KOM(2005) 551, Bruksela 10.11.2005. 12 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomicz9

Materiay

183

Dokument ten przedstawia pakiet dziaan w zakresie finansowania innowacyjnych P. Opiera sie on na pracach KE nad poprawa funkcjonowania jednolitego rynku, MS , a takz wspieraniem inwestycji w badania oraz ich komercjalizacje e na poprzednich P do finansowania 13. W powyz cych doste pu sektora MS komunikatach dotycza szym , kto kszenia zatrudkomunikacie wyznaczono polityke ra ma prowadzic do zwie nienia i rozwoju. W tym celu konieczne jest: 1) Przyspieszenie rozwoju poprzez inwestycje kapitau ryzyka, kszenie finansowania innowacji przez banki, 2) Zwie 3) Poprawa adu administracyjno-regulacyjnego.

WNE MOZ LIWOS CI FINANSOWANIA DOSTE P PNE DLA EUROPEJSKICH MS GO W LATACH 2007-2013

P w latach 2007-2013: Najwaz niejsze z ro da pomocy finansowej UE dla MS

Program Ramowy na rzecz Konkurencyjnos ci i Innowacji (CIP Competitiveness and Innovation Framework Programme 2007-2013) 14. ty w paz Przyje dzierniku 2006 r. Program Ramowy na rzecz Konkurencyjnos ci i zintegrowana odpowiedzia na cele postawione i Innowacji (CIP) jest spo jna w Nowej Strategii Lizbon skiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. biorstw, Program ma na celu promowanie konkurencyjnos ci europejskich przedsie P. CIP przewiduje dziaania wspierajace dziaalnos w tym przede wszystkim MS c (w tym innowacje ekologiczne), poprawe doste pu do s innowacyjna rodko w finansowych oraz usprawnienie s wiadczenia usug okoobiznesowych na poziomie regionalnym. Program ma zapewnic rozwo j i zastosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT), wspomagac rozwo j spoeczen stwa informacyjnego oraz rozwo j i promowanie odnawialnych z ro de energii i efektywnos ci energetyczcych w Programie na lata nej. Budz et Programu dla wszystkich pan stw uczestnicza 2007-2013 wynosi 3 631,3 mln euro. Program CIP podzielony jest na trzy programy szczego owe 15: biorczos 1) Program na rzecz Przedsie ci i Innowacji (Entrepreneurship and Innovation Programme EIP) 2,16 mld euro 2) Program na rzecz Wspierania Polityki w zakresie Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (Information Communication Technologies Policy Support Programme ICT-PSP) 728 mln euro, 3) Inteligentna Energia Program dla Europy (Intelligent Energy Europe Programme IEE) 727 mln euro. biorczos Program na rzecz Przedsie ci i Innowacji (EIP) podejmuje dziaania, kto re biorstw byy wczes niej realizowane przez: Wieloletni Program na rzecz Przedsie

no-Spoecznego i Komitetu Regiono w: Realizacja wspo lnotowego programu lizbon skiego: Finanso P tworzenie europejskiej wartos wanie rozwoju MS ci dodanej, KOM(2006) 349, Bruksela 29.6.2006. 13 Op. cit. 14 Decyzja (WE) nr 16392006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 paz dziernika 2006 r., ca Program ramowy na rzecz konkurencyjnos ustanawiaja ci i innowacji (20072013), Dz. U. L 310, 9.11.2006. 15 http:www.europa.euscadpluslegdelvbn26104.htm; http:www.cip.gov.pl.

184

Materiay

biorczos i Przedsie ci (MAP), LIFE-Environment oraz 6. Program Ramowy Badan i Rozwoju Technicznego. Celem Programu jest wsparcie innowacyjnos ci sektora P poprzez np. uatwienie doste pu do finansowania na rozpocze cie i rozwo MS j P, wspiecego wspo dzy MS dziaalnos ci, tworzenie s rodowiska sprzyjaja pracy mie zanych z przedsie biorranie reform administracyjnych oraz gospodarczych zwia i innowacyjnos . czos cia cia z dwo Program EIP skada sie ch komponento w: Instrumenty finansowe oraz Instrumenty pozafinansowe. 1) Instrumenty finansowe P doste uatwieniu MS pu do finansowania w poInstrumenty finansowe suz a biorstwa, w fazie szczego lnych fazach ich rozwoju: przy zakadaniu przedsie biorstwa. Do instrumento startu, w fazie ekspansji, na etapie transferu przedsie w : tych nalez a P (High Growth a) Instrument na rzecz wysokiego wzrostu i innowacji w MS kszenie doste pnos and Innovative SME Facility GIF) cel: zwie ci kapitau P w poczatkowej fazie ich rozwoju (faza zalaz kowa wasnego innowacyjnych MS i faza startu) (GIF1) oraz w fazie ekspansji (GIF2). Instrument ten obejmuje inwestycje w wyspecjalizowane fundusze podwyz ce wczesne stadium rozwoju firmy szonego ryzyka, w tym m.in. fundusze finansuja ce w skali regionu, fundusze koncentruja ce sie na (seed capital), fundusze dziaaja ce okres lonych sektorachtechnologiach, fundusze typu venture capital finansuja pnie fundusze dofinansowane ze s dziaania badawczo-rozwojowe. Naste rodko w P o wysokim potencjale wzrostu, pniaja kapita innowacyjnym MS EIP udoste c im rozpocze cie i rozwo umoz liwiaja j dziaalnos ci, wprowadzenie na rynek produkto wusug oraz prowadzenie dziaalnos ci badawczo-rozwojowej. P (SME Guarantee Facility SMEG) zapewnia czen b) System pore dla MS dodatkowe gwarancje na rzecz programo w gwarancyjnych oraz gwarancje kszenia doste pnos bezpos rednie dla pos redniko w finansowych w celu zwie ci P. funduszy dla MS P (Capacity Building Scheme CBS) c) System rozwijania zdolnos ci MS cych w innowacyjne wspiera rozwo j zdolnos ci instytucji finansowych inwestuja P lub MS P o znacznym potencjale wzrostu. MS 2) Instrumenty pozafinansowe. ce dziaalnos i innowacje wsparcie udzielaa) Usugi wspieraja c gospodarcza da s ne na rzecz partnero w sieciowych, kto rzy be wiadczyc usugi w zakresie m.in.: informacji, wspo pracy podmioto w gospodarczych, innowacyjnos ci, technologii, transferu know-how. dzynarodob) System wsparcia dla innowacyjnos ci w biznesie promocja mie dzy programami wspieraja cymi innowacyjnos wej wspo pracy pomie c w biznesie. c) Innowacje ekologiczne wspieranie wykorzystania innowacyjnych procych redukcji szkodliwego wpywu na s dukto w, proceso w i usug sprzyjaja rogaja cych bardziej efektywne i odpowiedzialne zuz dowisko oraz osia ycie zasobo w naturalnych. cych d) Analiza polityki, rozwo j i koordynacja dziaan pan stw uczestnicza w programie m.in. badania, gromadzenie danych, badania opinii publicznej, publikacje, spotkania eksperto w, konferencje. Program na rzecz Wspierania Polityki w zakresie Technologii Informacyjnych ce na celu propagowanie i Komunikacyjnych (ICT-PSP) obejmuje dziaania maja zan zanych z szybkim wdroz rozwia zwia eniem technologii informacyjnych i komukszenie zakresu nikacyjnych (ICT), a takz e pobudzanie innowacji poprzez zwie

Materiay

185

stosowania technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz inwestycji w te technologie. : administracja publiczna, Go wnymi beneficjentami Programu ICT-PSP sa P. Program moz europejski przemys z sektora ICT, innowacyjne MS e byc realizo projekto wany za pomoca w, dziaan na rzecz najlepszych praktyk oraz sieci tematycznych, w tym dziaan na rzecz testowania oraz prezentowania na szeroka innowacyjnych usug publicznych posiadaja cych wymiar ogo skale lnoeuropejski. Inteligentna Energia Program dla Europy (IEE) wspiera wzrost efektywnos ci energetycznej i wykorzystanie odnawialnych z ro de energii, a takz e przyczynia do zagwarantowania bezpiecznej oraz zro sie wnowaz onej energii dla Europy, c europejska konkurencyjnos wzmacniaja c . Program obejmuje dziaania, kto re na celu: maja efektywnos poprawe ci energetycznej oraz racjonalne wykorzystanie zasobo w energetycznych, promowanie nowych i odnawialnych z ro de energii oraz wspieranie dywersyfikacji z ro de energii, promowanie efektywnos ci energetycznej, a takz e zastosowanie nowych i odnawialnych z ro de energii w transporcie. projekty maja ce charakter wspo dzynarodowej, Wsparciu podlegaja pracy mie zane z utworzeniem nowych lokalnych oraz regionalnych agencji a takz e zwia energetycznych. w ramach naste puja cych komponento Projekty realizowane sa w: SAVE efektywnos c energetyczna i racjonalne wykorzystanie zasobo w, ALTENER nowe i odnawialne z ro da energii, STEER energia w transporcie, Dziaania zintegrowane. 7. Program Ramowy Badan i Rozwoju Technologicznego (2007-2013) 16 kszym unijnym instrumentem finansowania i ksztaProgram ten jest najwie towania badan naukowych w latach 2007-2013. Program ma na celu podniesienie poziomu badan prowadzonych w Europie, stymulowanie, organizowanie i wykorzystanie wszystkich form wspo pracy, takich jak np. wspo lne projekty badawcze, cych sie badaniami. tworzenie sieci instytucji zajmuja z czterech programo 7. Program Ramowy skada sie w szczego owych, kto re P jako beneficjento pnych w ramach znaczenie MS w funduszy doste podkres laja Programu 17: 1. Cooperation Wspo praca w badaniach. P we wszelkiego rodzaju programach Program ten zakada aktywny udzia MS badawczych, w tym we Wspo lnych Inicjatywach Technologicznych (Joint Technocych na tworzeniu dugoterminowych partnerstw logy Initiatives JTI), polegaja publiczno-prywatnych. 15% s rodko w w Programie Wspo praca jest przewidzianych P. Zasady udziau sektora MS P okres lone sa na finansowanie udziau sektora MS biorstwa musza dokadnie wpisac w Programach Pracy. Mae i s rednie przedsie sie tematyke konkursowa . ze swoim projektem w ogoszona

Decyzja (WE) nr 19822006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. ca sio dotycza dmego programu ramowego Wspo lnoty Europejskiej w zakresie badan , rozwoju technologicznego i demonstracji (2007-2013) Os wiadczenia Komisji, Dz.U. L 412, 30.12.2006. 17 http:cordis.europa.eufp7home en.html; http:www.ppnt.poznan.plrpksiteindex2-11. php;.http:www.kpk.gov.plinnowacjeindex.html.

16

186

Materiay

2. Ideas Pomysy. Program ten wspiera projekty badawcze inicjowane przez naukowco w oraz pojedyncze zespoy z sektora prywatnego i publicznego w ramach rywalizacji kszenie doskonaos o zwie ci, dynamiki oraz kreatywnos ci europejskich badan naukowych. 3. People Zasoby ludzkie. P jest przewidziany go wnie w komponencie Programu zwanym Udzia MS dzy przemysem a s Partnerstwo mie rodowiskiem akademickim Schemat Prze P do wspo ca MS mys-Akademia. Program ten zache pracy ze s rodowiskiem akademickim w celu pobudzenia mobilnos ci sektorowej, wspierania dugofalowego kszenia wymiany wiedzy w zakresie badan partnerstwa, zwie i technologii. 4. Capacities Moz liwos ci badawcze. P, Badania na rzecz MS Jednym z obszaro w tematycznych tego Programu sa P, na celu poprawe zdolnos kto re maja ci technologicznych i konkurencyjnos ci MS pu do najnowszych technologii i wyniko poprzez uatwienie im doste w badan oraz dzy s . Dziaanie Badawzmocnienie wspo pracy pomie wiatem nauki a gospodarka P skada sie P oraz Badania z 2 komponento w: Badania na rzecz MS nia na rzecz MS P. na rzecz stowarzyszen MS P umoz wsparcie innowacyjnych przedsie liwiaja 1) Badania na rzecz MS zywaniu problemo biorstw w rozwia w technologicznych oraz zdobywaniu techno P, kto sie rozwijac re chca i wprowadzac innowacje, ale logicznego know-how. MS wasnego zaplecza badawczego, moga zlecac nie posiadaja usugi badawcze na trz, jednostkom badawczo-naukowym oraz firmom prowadza cym dziaalnos zewna c . badawczo-rozwojowa pasowac Projekty musza do ogo lnego charakteru dziaalnos ci gospodarczej P oraz ich potrzeb innowacyjnych. Ponadto musza charakprowadzonej przez MS tym, z sie do praktycznego wykorzystania oraz niosa w sobie teryzowac sie e nadaja P. gospodarcze korzys ci dla MS ce konstrukcji projektu: Wymagania dotycza czas trwania projektu: 1-2 lata, budz et projektu: 0,5-1,5 mln euro, P z 3 ro z nych krajo w czonkowskich lub uczestnicy: minimum 3 MS stowarzyszonych z UE oraz 2 niezalez nych wykonawco w badan . W projekcie moga biorstwa oraz uz ro wniez uczestniczyc duz e przedsie ytkownicy kon cowi (np. du terytorialnego), jednostki samorza zalecana wielkos c konsorcjum: 5-10 uczestniko w. P: Maksymalne poziomy finansowania dla MS dziaania badawcze i technologiczne: 75% koszto w kwalifikowanych, wielkos c dotacji: nie moz e przekroczyc 110% koszto w ponoszonych przez wykonawco w badan (podwykonawcy), szkolenia: maksymalnie 10% koszto w cakowitych. P wspieraja 2) Badania na rzecz izb gospodarczych i stowarzyszen MS P w opracowywaniu technicznych rozwiazan stowarzyszenia oraz grupy MS prob P (np. stowarzyszenia) w okres kszej liczby MS lonych lemo w wspo lnych dla wie sektorach przemysu lub segmentach an cucha wartos ci. ce konstrukcji projektu: Wymagania dotycza czas trwania projektu: 2-3 lata, budz et projektu: 1,5-4 mln euro, P o zasie gu ogo lnokrajowym uczestnicy: minimum 3 stowarzyszenia MS z 3 ro z nych krajo w czonkowskich lub stowarzyszonych z UE lub 1 stowarzyszenie

Materiay

187

P gu ogo o zasie lnoeuropejskim oraz 2 niezalez nych wykonawco w badan . Grupa MS biorstwa oraz uz (w liczbie od 2 do 5), ewentualnie inne przedsie ytkownicy kon cowi, zalecana wielkos c konsorcjum: 10-15 uczestniko w. P: Maksymalne poziomy finansowania dla MS dziaania badawcze i technologiczne: 75% koszto w kwalifikowanych, wielkos c dotacji: nie moz e przekroczyc 110% koszto w ponoszonych przez wykonawco w badan (podwykonawcy), szkolenia: maksymalnie 15% koszto w cakowitych.
Marco Polo II (2007-2013) 18 Programu Marco Polo Marco Polo II (2007-2013) jest kontynuacja s I (2003-2006), kto rego celem byo przeniesienie cze ci drogowego transportu towarowego na kro tkodystansowy transport morski, kolejowy lub wodny dowy. s ro dla z Celem Marco Polo II jest zmniejszenie nate enia ruchu na drogach, rozwo j transportu intermodalnego, zmniejszenie negatywnego wpywu transportu towarowego na s rodowisko. ce, Program Marco Polo II obejmuje pan stwa czonkowskie UE, kraje kandyduja i Ukraine , kraje bakan EFTA, EOG, Rosje skie oraz kraje z basenu Morza ro S dziemnego. Marco Polo II wspiera projekty komercyjne w dziedzinie transportu, logistyki oraz innych pokrewnych dziedzinach. Typy realizowanych projekto w: cych do zmiany modal shift actions wsparcie dla projekto w prowadza cych na wprowadzeniu nowych usug transporsposobu transportowania, polegaja towych, innych niz drogowe, cych zmiany systemu catalyst actions wsparcie dla projekto w inicjuja transportowego, common learning actions wsparcie dla projekto w edukacyjnych stymuluja na rynku transportu i logistyki, cych wspo prace motorways of the sea actions wsparcie dla projekto w w zakresie uruchomienia autostrad morskich, cych do unikania traffic avoidance actions wsparcie dla projekto w prowadza transportu. Budz et Programu 400 mln euro na lata 2007-2013 19.

Media 2007 20 Program Media 2007 wspiera europejski przemys audiowizualny. Cele szczego owe Programu:

18 dzenie (WE) nr 16922006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 paz Rozporza dziernika ce drugi program Marco Polo do udzielania wspo 2006 r. ustanawiaja lnotowej pomocy finansowej w celu ce poprawy dziaania systemu transportu towarowego na s rodowisko (Marco Polo II) i uchylaja dzenie (WE) nr 13822003, Dz. U. L 328, 24.11.2006. rozporza 19 http:www.ec.europa.eutransportmarcopoloindex en.htm. 20 Decyzja (WE) nr 17182006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 listopada 2006 r. cego europejski sektor audiowizualny (MEDIA w sprawie wprowadzenia w z ycie programu wspieraja 2007), Dz. U. L 327, 24.11.2006; http:europa.eu.intcommavpolicymediaindex en.htm; http: www.mediadesk.com.pl.

188

Materiay

ochrona i promocja europejskiej ro z norodnos ci kulturowej oraz europejskiego dziedzictwa kinematograficznego i audiowizualnego, a takz e zagwarantowanie pu do tego dziedzictwa i promowanie dialogu pomie dzy kulturami, doste kszenie rozpowszechniania europejskich dzie audiowizualnych na tere zwie , nie UE oraz poza nia wzmocnienie konkurencyjnos ci europejskiego sektora audiowizualnego (w ramach otwartego i konkurencyjnego rynku). cych sie Program wspiera dziaania tj. np. szkolenie oso b zawodowo zajmuja cych sie produkcja , dystrybucja filmo mediami, rozwo j projekto w i firm zajmuja w dzy krajami europejskimi, promocja europejskich i programo w telewizyjnych pomie P dziaajacym w obfilmo w i programo w telewizyjnych, udzielanie granto w MS szarze przemysu audiowizualnego 21. Program jest otwarty zaro wno dla oso b prawnych, jak i oso b fizycznych. cymi sa pan ce, kraje Krajami uczestnicza stwa czonkowskie UE, kraje kandyduja stronami Porozumienia EOG, kraje Bakano EFTA, kto re sa w Zachodnich. Program da cych stronami Konwencji Rady Europy jest takz e otwarty dla krajo w, be w sprawie telewizji ponadgranicznej na warunkach wymienionych w decyzji cej niniejszy Program. ustanawiaja Budz et Programu 755 mln euro na lata 2007-2013. eContentplus 2005-2008 22 Programu eContent realizowanego Program eContentplus jest kontynuacja w latach 2001-2004. Program realizuje zaoz enia zawarte w strategii i2010 Europejskie spoeczen stwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia, kto ra wspiera zintegrowane cej spoeczen podejs cie w polityce UE dotycza stwa informacyjnego i medio w audiowizualnych 23. kszenie doste pnos Celem Programu jest zwie ci, uz ytecznos ci oraz wykorzystania zycznym i wielokulturowym Unii Eurozasobo w cyfrowych w s rodowisku wieloje pejskiej. Kluczowe obszary tematyczne Programu w latach 2005-2007: dane geograficzne, tres ci o charakterze edukacyjnym, tres ci naukowo-badawcze i kulturalne dzy partnerami w obszarze (biblioteki cyfrowe), wzmacnianie wspo pracy pomie zasobo w cyfrowych. Budz et programu na lata 2005-2008 wynosi 149 mln euro. osoby prawne posiadaja ce siedzibe w jednym W Programie uczestniczyc moga z pan stw czonkowskich UE, pan stw EEAEFTA (Norwegia, Islandia, Lichtenstein) ce swoja siedzibe w pan cych, jez oraz osoby prawne maja stwach kandyduja eli ce siedzibe zawary one odpowiednie porozumienia. Osoby prawne posiadaja dzynarodowe moga natomiast uczestniczyc w innych krajach oraz organizacje mie bez prawa dofinansowania.

http:ec.europa.euinformation societymediaoverviewindex en.htm. Decyzja (WE) nr 4562005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 marca 2005 r. ca wieloletni program wspo cy na celu zwie kszenie doste pnos ustanawiaja lnotowy maja ci, uz ytecznos ci i wykorzystania zasobo w cyfrowych w Europie, Dz. U. L 79, 24.3.2005; http:ec.europa.euinformationsocietyactivitiesecontentplusindex en.htm. 23 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego oraz Komitetu Regiono w, i2010 Europejskie spoeczen stwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia, COM(2005) 229 kon cowy, Bruksela, dnia 1.6.2005.
22

21

Materiay

189

Program nie okres la liczby krajo w, partnero w w projekcie jako formalnego dzie projekt ankryterium udziau. Stworzenie konsorcjum, kto re realizowac be cy jak najwie ksza liczbe pan gaz uja stw jest jednak istotne dla sukcesu projektu. o poszukiwaniu partnero Informacje w do projektu moz na zgosic do Krajowego do wspo cych punkto Punktu Kontaktowego Programu 24, kto ry przekaz e ja pracuja w kontaktowych z innych pan stw.

P ce internacjonalizacje MS Programy wspieraja ce internacjonalizacje maych i s biorstw Programy wspieraja rednich przedsie to m.in.: dzy Unia Europejska a kraja Program ProInvest partnerski Program pomie mi AKP (Afryka Karaiby Pacyfik) na lata 2002-2008. Cel Programu uatwienie biorstwach dziaaja cych w kluinwestowania oraz transfer technologii w przedsie czowych sektorach wzrostu gospodarczego w krajach AKP. Program wspiera dziaalnos c organizacji, tj.: izby handlowe, federacje pracodawco w, agencje promo sie poprawa s cji inwestycji itp., kto re zajmuja rodowiska inwestycyjnego 25. Program zapewnia pos rednie i bezpos rednie finansowanie maych i s rednich firm. Pomoc pos rednia polega m.in. na organizowaniu Konferencji Inwestycyjnych, kto re nawia zanie kontakto dzy przedsie biorstwami pochodza cymi umoz liwiaja w pomie z UE i krajo w AKP. Pomoc bezpos rednia ma postac granto w oraz pomocy technicznej dla firm z obszaru UE-AKP. Program Szkolenia Menedz ero w (ETP Executive Training Programme) 26 cel Programu: pomoc menedz erom z firm europejskich w bliz szym poznaniu , zaawansowana rynku Japonii i Korei. Program oferuje firmom unijnym najnowsza o japon wiedze skiej i korean skiej gospodarce oraz przygotowuje je do efektywnego prowadzenia wspo pracy gospodarczej z tymi krajami. Program ETP obejmuje zykowe, szkolenia z zakresu japon kursy je skiej lub korean skiej kultury biznesu oraz staz e w firmach japon skich lub korean skich.

Fundusze Strukturalne 27 podstawowymi instrumentami finansowymi suz cymi Fundusze Strukturalne sa a wdraz aniu Polityki Spo jnos ci Spoecznej i Gospodarczej UE. Cel wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarek krajo w UE, aby kszyc i spoeczna spo zwie ekonomiczna jnos c Unii. da funkcjonoway: W latach 2007-2013 be

24 trznych i AdKrajowego Punktu Kontaktowego Programu przy Ministerstwie Spraw Wewne ministracji, http:www.mswia.gov.plportalpl2694058. 25 http:www.proinvesteu.orgpage.asp?id:445& langue:EN. 26 http:www.etp.org. 27 dzenie Rady (WE) nr 10832006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiaja ce przepisy ogo Rozporza lne ce Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Spoecznego oraz dotycza ce rozporza dzenie (WE) nr 12601999, Dz.U. L 210, 31.7.2006; Funduszu Spo jnos ci i uchylaja dzenie Komisji (WE) nr 18282006 z dnia 8 grudnia 2006 r. ustanawiaja ce szczego Rozporza owe zasady dzenia Rady (WE) nr 10832006 ustanawiaja cego przepisy ogo ce wykonania rozporza lne dotycza Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Spoecznego oraz Funduszu dzenia (WE) nr 10802006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Spo jnos ci oraz rozporza Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Dz.U. L 371, 27.12.2006.

190

Materiay

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) 28, Europejski Fundusz Spoeczny (EFS) 29. cym priorytety i obszary wykoW Polsce, dokumentem strategicznym okres laja rzystania oraz system wdraz ania EFRR oraz EFS w ramach budz etu Wspo lnoty na lata 2007-2013 jest Narodowa Strategia Spo jnos ci (Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia) 30. biorstwa be da mogy realizowac W Polsce mae i s rednie przedsie projekty puja cych programo w ramach naste w operacyjnych 31: Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013 (PO IG) 32, Program Operacyjny Kapita Ludzki (PO KL) 33, rodowisko (POIiS ) 34, Program Operacyjny Infrastruktura i S Program Operacyjny Rozwo j Polski Wschodniej 2007-2013 (PO RPW) 35, Program Operacyjny Pomoc Techniczna (POPT) 36, Programy Europejskiej Wspo pracy Terytorialnej w latach 2007-2013 37, 16 regionalnych Programo w Operacyjnych w ramach funduszy strukturalnych na lata 2007-2013.
Wspo rednich Przedsie biorstw lne Europejskie Zasoby dla Mikro-, Maych i S JEREMIE (Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises) 38

28 dzenie (WE) nr 10802006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. Rozporza ce rozporza dzenie (WE) nr w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylaja 17831999, Dz.U. L 210, 31.7.2006. 29 dzenie (WE) nr 10812006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. Rozporza ce rozporza dzenie (WE) nr 17841999, Dz.U. w sprawie Europejskiego Funduszu Spoecznego i uchylaja L 210, 31.7.2006. 30 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierajace wzrost gospodarczy i zatrud Komisji Europejskiej zatwiernienie, Narodowa Strategia Spo jnos ci, Dokument zaakceptowany decyzja ca pewne elementy Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, Ministerstwo Rozwoju Regionadzaja lnego, Warszawa, maj 2007 r. 31 http:www.funduszestrukturalne.gov.pl. 32 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regional Ministro nego, Warszawa, 1 paz dziernika 2007 r., wersja zatwierdzona przez Rade w 30 paz dziernika 2007 r. 33 Program Operacyjny Kapita Ludzki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 7 wrzes Europejska . nia 2007 r., wersja zatwierdzona przez Komisje 34 rodowisko, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, wersja Program Operacyjny Infrastruktura i S Europejska 5 grudnia 2007 r. zaakceptowana przez Komisje 35 Program Operacyjny Rozwo j Polski Wschodniej 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2 paz dziernika 2007 r. 36 Program Operacyjny Pomoc Techniczna, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 28 czerwca 2007 r. 37 M.in. Program Operacyjny Wspo pracy Transgranicznej Polska Saksonia 2007-2013, Projekt z dnia 15 listopada 2007 r. po uwagach KE z ISC; Europejska Wspo praca Terytorialna 2007-2013, rodkowa, wersja ostateczna projektu, maj 2007; Baltic Sea Region Program Operacyjny Europa S Programme 2007-2013, Programme under European Territorial Cooperation Objective and European Neighbourhood and Partnership Instrument, Final approved version as of 21 December 2007, CCI No. 2007CB163PO020. 38 http:ec.europa.euregional policyfunds2007jjjjeremie en.htm; http:www.eif.orgjeremie.

Materiay

191

JEREMIE to Wspo lna Inicjatywa Komisji Europejskiej, Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego, kto ra ma na P doste pu do s cych rozwojowi sektora MS celu poprawe rodko w finansowych suz a w regionach UE. wykorzystania oraz zwie kszenie efektywnos JEREMIE ma na celu poprawe ci P w ramach Funduszy Strukturalnych s rodko w przeznaczonych na wsparcie MS przez pan stwa czonkowskieregiony. s W ramach Inicjatywy JEREMIE cze c Funduszy Strukturalnych przeznaczo P be dzie moga byc nych na wsparcie finansowe na rzecz sektora MS zamieniona na pomoc poprzez zastosowanie instrumento dugookresowa w inz ynierii finansowej, czenia, kapita ryzyka itp. Instrumenty te be da mogy byc tj. poz yczki, pore uz ywane gy i odnawialny w gospodarce kraju czonkowskiegoregionu, zamiast w sposo b cia zostac uz yte tylko raz w formie grantu dla indywidualnych firm. Z jednej strony, kszenie zakresu instrumento pnych dla pozwoli to na zwie w finansowych doste biorstw oraz realnego budz przedsie etu przeznaczonego na ich finansowanie, P (wykorzystania kszenie efektywnos z drugiej zas na zwie ci wsparcia sektora MS P). tzw. efektu dz wigni dla wsparcia MS JEREMIE przewiduje wykorzystanie trzech podstawowych instrumento w finansowych: wsparcia doradczego oraz technicznego, private equityventure capital, gwarancji. cych z Funduszy Inicjatywa JEREMI zakada, iz transfer s rodko w pochodza be dzie poprzez specjalnie utworzony przez kraj Strukturalnych odbywac sie da czonkowskiregion fundusz tzw. Holding Fund, do kto rego z go ry be P s da transferoprzekazywane s rodki z Funduszy Strukturalnych. Do MS rodki te be cych tj. banki, fundusze poz wane z wykorzystaniem instytucji pos rednicza yczkowe czeniowe, fundusze venture capital itp. Pos da w pierwi pore rednicy finansowi be wzie cia innowacyjne, zwia zane ze wspieraniem szej kolejnos ci finansowac przedsie biorstwa rozpoczynaja ce dziaalnos transferu technologii, a takz e przedsie c . dzie zarza dzany przez wyspecjalizowanego menedz Holding Fund be era, kto redzie modelowanie inwestycji, wybo cych, go zadaniem be r instytucji pos rednicza dzaja cej i Komisji Europejsmonitoring i raportowanie na potrzeby Instytucji Zarza kszego efektu mnoz gnie cie kiej oraz zapewnienie jak najwie nika poprzez przycia cych z sektora prywatnego, grupy Europejskiego dodatkowych s rodko w pochodza dzynarodowych Instytucji Finansowych. Banku Inwestycyjnego oraz innych Mie Kapita zwro cony do Holding Fund po zakon czeniu inwestycji (w przypadku czenia byby instrumento w wsparcia kapitaowego) lub zakon czeniu okresu pore P. reinwestowany w celu dalszego wsparcia MS dzie wdraz Inicjatywa JEREMIE be ana w dwo ch fazach: pnos I faza: lata 2006-2007 ocena doste ci instrumento w finansowania w krajach czonkowskich; ocena potencjalnego zapotrzebowania na instrumenty finansowe, II faza: lata 2007-2013 realizacja (wybo r menedz era funduszu, alokacja s rodko w, wybo r pos redniko w). Eureka 39 dzy partnerami (instytucje naukoCel Inicjatywy promowanie wspo pracy mie we i badawcze, firmy przemysowe i komercyjne) z ro z nych pan stw, kto rzy

39

http:www.eureka.becontactsmember.do?memId:PL.

192

Materiay

wspo zwie kszyc realizuja lne projekty, kto re pozwola nowoczesnos c , produktywnos c i konkurencyjnos c przemysu, gospodarki i usug w skali caej Europy. Inicjatywa oferuje partnerom projektowym: p do bogatej wiedzy, umieje tnos szybki doste ci oraz ekspertyz w Europie, pie do publicznych i prywatnych narodowych programo pomoc w doste w finansowania. dzynarodowej pomie dzy przedsie Inicjatywa finansuje projekty wspo pracy mie biorstwami i instytucjami naukowymi. Podstawowym kryterium przyznania projektowi statusu projektu Eureki jest przede wszystkim jego innowacyjnos c , realna cie produkcji nowego wyrobu, wdroz perspektywa na opracowanie i podje enie sprzedaz nowej technologii lub usugi oraz szansa na komercyjna rynkowa rezultato w projektu. CZENIE ZAKON

P stanowi fundament dos Jak pokazuja wiadczenia krajo w UE, sektor MS klasy s rozwoju gospodarczego oraz ksztatowania sie redniej w spoeczen stwie. Rola tego sektora jest szczego lnie istotna z punktu widzenia wzrostu konkurencyjtych usug oraz tworzenia nowych miejsc pracy 40. nos ci przemysu, szeroko poje biorstwa prowadza c dziaalnos jednak na Mae i s rednie przedsie c napotykaja liczne bariery finansowe, organizacyjne i techniczne. Dlatego UE prowadzi aktywna P. Priorytetowe ich traktowanie w polityce UE ma miejsce wspierania MS polityke ciu Jednolitego Aktu Europejskiego w lutym 1986 r. od lat 80., a zwaszcza po przyje wielopaszczyznowe i wykazuja tendencje rosna ca . Obecnie dziaania te sa W niniejszym opracowaniu przedstawiono go wne moz liwos ci finansowania P w latach 2007-2013. Przedsie pne dla europejskich MS biorcy w UE be da doste c ich rozwo mogli korzystac z wielu programo w i inicjatyw, kto re wspieraja j sie do przekraczania szeroko rozumianych granic granic ro wnoczes nie przyczynia rozwoju spoeczno-gospodarczego, granic wspo czesnej wiedzy, granic wspo pracy dzy przedsie biorstwami, jednostkami badawczo-rozwojowymi oraz instytucmie jami otoczenia biznesu itp.
JANINA JE DRZEJCZAK-GAS Zielona Go ra

ABSTRACT Small and medium enterprises (SME) play an important role in the socio-economic development of Europe, and for this reason the European Union conducts an active policy of supporting their growth. In the years 2007-2013 SME will have access to many EU Programmes, Structural Funds and Initiatives which will help remove barriers obstructing their growth and will enhance their competitiveness and innovativeness. Additionally, those instruments will vitally contribute to exceeding the borders of contemporary knowledge, socio-economic development, cooperation, etc.

P), B. Mikoajczyk, Polityka Unii Europejskiej wobec maych i s rednich przedsie biorstw (MS Studia Europejskie nr 2, 1999, s. 35.
40

Materiay

193

NOS C I UBO STWO A PODZIA CYPRU ZAMOZ Z NIC NIWELOWANIE RO

pio poszerzenie Unii Europejskiej na niespotykana 1 maja 2004 r. nasta , oznaczaja ca niemal podwojenie stanu czonkowskiego. Oznaczadotychczas skale kszeniem potencjau gospodarczego caego obszaru, ale takz o to nie tylko zwie e zao sie z pojawieniem sie nowych problemo wia w, z kto rymi ugrupowanie nie zetkne o. dotychczas bezpos rednio sie nie tylko zwykych zagadnien zanych z gospodarProblemy te dotycza , zwia czeniem we wspo kami poszczego lnych krajo w i ich wa lny rynek, ale takz e pod formue funkcjonowania struktur znakiem zapytania postawiy dotychczasowa zanych ze sprawnos dziaania w nowych warunkach, przy unijnych, zwia cia kszym obszarze i zro grupe stanowia znacznie wie z nicowaniu czonko w. Kolejna trzne pan problemy wewne stw czonkowskich, a zwaszcza ich wpyw na pozostae ce. W tym konteks ksze znaczenie ma na pewno kraje UE i kraje kandyduja cie najwie trznego podziau. Cypr i sprawa jego wewne z tez Podzia Cypru, opro cz znaczenia gospodarczego, wia e sie z niero wnym s podziaem dochodo w, a co za tym idzie zamoz nos ci spoeczen stwa. Cze c , o silnie ograniczonych mopo nocna uchodzi za zdecydowanie biedniejsza i maja ca z liwos ciach rozwoju, w dodatku blokowanych przez zamoz niejsza dzynarodowej cze s , kto lepszy status na arenie mie c poudniowa ra wesza w skad Unii Europejskiej. d wzie y sie owe podziay i czy moz ce Ska na zmniejszyc dysproporcje dziela s obie cze ci? dzynarodowej od zarania dziejo Wyspa Cypr na arenie mie w zajmowaa pozycje , przechodza c z ra k do ra k i nalez c w swej bogatej przeszos strategiczna a ci do ro z nych pan stw. Skolonizowana przez Greko w i od wieko w zamieszkaa przez zyczna , przyje a prawosawie i mimo pro ludnos c greckoje b katolicyzacji pozostaa ortodoksyjna az do czasu podboju tureckiego w 1573 r. Stosunkowo dy Wysokiej Porty nie wywoyway konflikto tolerancyjne rza w na tle narodowos przyczyna wszelkich walk byy pocza tkowo ze warunki ekonomiciowym; go wna a sie zmieniac osia , wzduz czne. Po z niej sytuacja zacze , a go wna kto rej przebiegy kszos podziay, bya sprawa przynalez nos ci politycznej. Grecka wie c domagaa sie czenia wyspy w caos przya ci do pan stwa greckiego (tzw. nosis), natomiast cy tam Turcy chcieli podziau terytorialnego i poa czenia swojej cze s zamieszkuja ci (idea taksim). z Turcja Proklamowanie niepodlegos ci Republiki Cypru 16 sierpnia 1960 r. 1 nie zakon czyo tych sporo w. Przywo dcy obu grup narodowos ciowych starali sie cene swe idee, co doprowadzio do wybuchu konfliktu zrealizowac za wszelka i wkroczenia 20 lipca 1974 r. 2 armii tureckiej na po nocne tereny wyspy. Od tego s ca 37% powierzchni, od 15 czasu Cypr jest podzielony. Cze c turecka, obejmuja Republike Cypru Po za listopada 1983 r. tworzy tzw. Turecka nocnego, uznawana . Pozostae kraje, w tym takz niepodlege pan stwo jedynie przez Turcje e Cypr ja jako cze s turecka 3. Tak wie c z caego poudniowy, traktuja c wyspy pod okupacja
1 2 3

Nowa Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1997. Tamz e. A. Adamczyk, Cypr. Dzieje polityczne, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002,

s. 319.
d Zachodni 2008, nr 3 13 Przegla

194

Materiay

cego 9250 km, pod rzeczywista kontrola wadz Republiki obszaru wyspy, obejmuja jedynie 56% terytorium, gdyz Cypru znajduje sie nalez y odliczyc jeszcze strefe (okoo 4% powierzchni) oraz dwie eksterytorialne bazy wojskowe, buforowa ce do Wielkiej Brytanii 4. nalez a pienia Cypru Podzia kraju utrudnia negocjacje prowadzone w sprawie przysta cie zosta zoz do Wspo lnot Europejskich. Wniosek o przyje ony juz w 1989 r. 5, zan a okres stowarzyszenia wykorzystano dla wzmocnienia powia ekonomicznych przyje cia, z tym ugrupowaniem. Podstawowym problemem, kto ry utrudnia sprawe by konflikt grecko turecki w sprawie statusu wyspy. Grecja domagaa sie czenia obu cze s przywro cenia stanu sprzed inwazji i poa ci kraju w jedno pan stwo. Turko Turcja nie wyraz aa na to zgody, naciskana przez przywo dce w cypryjskich cego, z twierdza e oznaczaoby to zagroz enie z ycia i mienia dla mniejszos ci tureckiej. Wieloletnie pro by doprowadzenia do zgody nie odniosy skutku. Wreszcie ce. w 2004 r. zadecydowano o przeprowadzeniu referendum. Wyniki byy zaskakuja , z Okazao sie e 75,8% greckich wyborco w gosowao zapewne pod wpywem wieloletniej kampanii antyzjednoczeniowej prowadzonej przez swego przywo dce cej wyspe strefy zasieko Tasosa Papadopulosa przeciwko zlikwidowaniu dziela w 6. dzynarodowe, co sprawio, z Postawa taka wywoaa liczne krytyki mie e polityka bardziej ugodowa, a Grecja, dota d sprzeciwiaja ca sie Cypru poudniowego staa sie wejs ciu Turcji do struktur unijnych, teraz wspiera te starania, przynajmniej oficjalnie. s Czonkiem UE zostaa poudniowa cze c Cypru, niepodlege pan stwo, kto re tych oficjalnie zrezygnowao z idei nosis. Jest to najbogatszy z nowo przyje czonko w (miernik PKB per capita 18 930 euro; s rednia wartos c dla UE 25 c wysokie wynosia 11 810 euro w 2003 r.) 7. Tempo wzrostu gospodarczego jest dos (3,8% w 2004 r., 3,9% w 2005 r., i ok. 4% dla 2006 r.). Ten trend w przyszos ci jego przyspieszenie 8. Go cze s moz e zostac utrzymany, a nawet przewiduje sie wna c usugi (75,7%); zatrudnionych jest tam 71,5% siy roboczej (2003 r.) 9. PKB tworza s Pewien problem stanowi cze ciowe uzalez nienie gospodarki od turystyki c niestabilny w 2004 r. tworzya ona blisko 20% PKB 10, a jest to sektor dos cy duz i powoduja e zmiany w s rodowisku naturalnym. kraje Unii Europejskiej (w 2003 r. przypaGo wnym partnerem handlowym sa dao na nie w imporcie 56%, w eksporcie 54% 11, po rozszerzeniu ten udzia sie kszy). W eksporcie dominuja towary przetworzone, w imporcie surowce. zwie s dzynarodowego uznania Inna sytuacja panuje w cze ci po nocnej. Brak mie gospodarczo od s pan stwowos ci odizolowa ja wiata i uzalez ni od Turcji, kto ra musi
4 drzejczyk, A. Adamczyk, P. Krasuski, Cypr, w: Nowa dziesiatka Unii Europejskiej, red. D. Je Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2005, s. 14. 5 G. Bernatowicz, Szanse Turcji, Cypru i Malty na przystapienie do Wspo lnot Europejskich, w: Aspiracje integracyjne pan stw europejskich nieczonko w Wspo lnoty Europejskiej, Materiay seminarium rodkowo-Wschodnia nr 6, Studia i Materiay, nr 66, 1993, Integracja zachodnioeuropejska a Europa S dzynarodowych, s. 35. Polski Instytut Spraw Mie 6 M. Janik, Unijny taniec z szablami, Puls s wiata nr 72004. 7 www.elections2004.eu.intep-electionsitesplyourvoiceeconomy.html. 8 European Economy nr 52006, s. 67. 9 About Cyprus, PIO, Republic of Cyprus, 2004, s. 133. 10 www.ue.friko.plczlonkowie.html. 11 About Cyprus, s. 161 i 164.

Materiay

195

finansowac rozwo j i pokrywac deficyt budz etowy. Uatwieniem jest fakt, iz s rodek podatnos patniczy stanowi lira turecka. Jednoczes nie jednak oznacza to silna c w Turcji (12,6% w 2004 r.). waluty na inflacje s W gospodarce cze ci po nocnej dominuje rolnictwo, kto re wytwarza okoo 86% wartos ci eksportu 12. Wynika to z podziau wyspy i faktu, z e po 1974 r. najbardziej te tereny rolnicze znalazy sie was s z yzne i gospodarczo rozwinie nie w cze ci g Morfu). okupowanej (okre zi. Zgine o blisko 8 tys. ludzi, wielu na skutek Podzia wyspy zerwa wiele wie masowych mordo w, a ponad 2 tys. oso b uznano za zaginione 13. Przesiedlenia ludnos ci oznaczay koniecznos c rozdzielenia licznych rodzin (o czym czynniki dowe obu stron mo nieche tnie, silnie pomniejszaja c skale zjawiska), zniszrza wia zan niemoz czenie powia handlowych i gospodarczych, a takz e prawie cakowita nos c kontakto w. Poniewaz osoby narodowos ci tureckiej stanowiy okoo 20% a blisko 40% wyspy, wie c wyoniy sie populacji, a strefa okupowana obje puja ce problemy: naste k do pracy na po a) niedobo r ra nocy, uzupeniany napywem ubogich mieszkan co w tureckiej Anatolii (115 tys.; wedug oficjalnych z ro de tureckich 15 tys.) 14. dzy Cypryjczykami a obcymi, Wywoao to konflikty narodowos ciowe (sic!) mie co wzrosa przeste pczos s znacza c , a poniewaz przybysze byli najcze ciej nisko c nie zdoali zapenic pic wyedukowani, wie luki i zasta Greko w. Jest to, zdaniem Turko w cypryjskich, jedna z przyczyn trudnos ci i wolniejszego tempa rozwoju gospodarczego 15. b) przesiedlenie duz ej liczby oso b na poudnie wywoao wiele problemo w zanych z rolnictwem. mieszkaniowych i bezrobocie, zwaszcza ws ro d ludzi zwia pu do najwie kszego portu w Famagus Brak doste cie oznacza problemy w handlu morskim, ograniczenie turystyki i rozwoju gospodarczego. Zlikwidowano komuni i kontakty mie dzy cze s poudniowa a po . Zamknie cie portu kacje cia nocna nowych lotnisk lotniczego w pobliz u Nikozji ograniczyo ruch i wymusio budowe takz kszym portem morskim pouw Pafos i Larnace. Larnaka staa sie e najwie dniowego Cypru. ce dysproporcje rozwojowe mie dzy poudniem a po cze s , c) znacza nocna cia bne pan jedynie przez Turcje . Oznacza to, z jako odre stwo uznawana e Turecka Republika Cypru Po nocnego prowadzi handel jedynie za pos rednictwem swego zek obu gospodarek sprawia, z partnera, a s cisy zwia e kopoty gospodarki tureckiej bardzo silne odzwierciedlenie na wyspie. Turcja nie nalez znajduja y do najbogats poudniowa , szych pan stw s wiata, co oznacza takz e niz szy, w poro wnaniu z cze cia poziom z ycia mieszkan co w. cych Przed podziaem kraj nalez a do najbogatszych i najdynamiczniej rozwijaja pan puja c jedynie Izraelowi. Po 1974 r. wie zi gospodarcze sie stw w regionie, uste dzy obiema cze s mie ciami kraju zostay zerwane. Straty wojenne oszacowano na ki pomocy mie dzynarodowej udao sie jednak wyjs okoo miliard dolaro w. Dzie c s z impasu, a lata 70. i 80. przyniosy ogromny wzrost gospodarczy cze ci do likpoudniowej. Rozwo j sektora usug i boom turystyczny przyczyniy sie o widacji bezrobocia (w 2005 r. stopa bezrobocia wynosia 3,4%) 16, a nawet zacze
12 13 14 15 16

www.ue.friko.pl. Cypr. Podzielona wyspa, Zeszyty dokumentacyjne PAP, 1988, s. 2. About Cyprus, s. 134. Ustalenia wasne. www.parp.gov.plkrajeUEcypr.pdf.

13*

196

Materiay

k do pracy, co uzupeniaja pracownicy z innych krajo w tym sektorze brakowac ra w, w tym takz e Polski. cego jedynie grecka cze s Uznanie pan stwa Cypr, obejmuja c wyspy, na arenie dzynarodowej, zamkne o jednoczes na podobny rozwo s mie nie szanse j cze ci po nocnej, do kto rej, wobec ogromnych trudnos ci stwarzanych przy przekraczaniu granicy byo dostac cznie w jedynym przejs ciu w Nikozji, moz na sie w zasadzie wya z Turcji. Rezultatem tych i innych proceso w (problemy gospodarcze Turcji) byo s zahamowanie rozwoju cze ci po nocnej, wzrost bezrobocia i zuboz enie spoeczne. py we wzajemnej wspo cie Poste pracy odnotowano dopiero w chwili, gdy przyje s dzone. 16. cze ci poudniowej do Unii Europejskiej byo juz was ciwie przesa d Republiki Cypryjskiej przyja i zacza wdraz kwietnia 2003 r. rza ac pakiet na rzecz dzynarodowych. rodko w mie korzys ci Turko w cypryjskich 17, finansowanych ze s W wyniku tego programu obecnie ponad 12% tureckiej populacji Cypru pracuje na znacza co do obniz terenie greckim, co przyczynio sie enia tamtejszej stopy tez bezrobocia (5,6% w 2005 r.) 18 i wzrostu zamoz nos ci. Tureccy Cypryjczycy maja p do bezpatnych s doste wiadczen medycznych. Postanowiono takz e rozszerzyc (a cymi z danego obszaru was ciwie wznowic ) handel dobrami cakowicie pochodza dzy obydwiema cze s pomie ciami wyspy (szczego lnie produkto w przemysowych s z cze ci po nocnej). Wprowadzono tez uatwienia w ruchu pojazdo w, zaro wno zku rejestracji w rejestrze turystycznych, jak i prywatnych, oraz zwolnienia z obowia patniko w VAT dla do br i usug s wiadczonych na obszarze Republiki oraz zerowa VAT dla do cych linie demarkacyjna . stawke br przekraczaja jednak dysproporcji dochodo dzy Te wszystkie zmiany nie zniweluja w mie a Poudniem. Szacunki mo , z s Po noca wia e w 2000 r. docho d per capita w cze ci na poziomie 13 155 USD, zas poudniowej ksztatowa sie na po nocy wynosi 5966 USD, przy s rednim tempie wzrostu w latach 1996-2000 odpowiednio 2,9% i 3,9%. utrzyma, na wyro Przy zaoz eniu, z e takie tempo rozwoju sie wnanie ro z nic potrzeba dzie 82 lat. W szacunkach nie wzie to tez , z s be pod uwage e cze c poudniowa pi do UE, co moz bienie ro przysta e oznaczac dalsze poge z nic tempa rozwoju 19. tylko cze s tnego turysty be dzie Dysproporcje te widoczne sa ciowo dla przecie liczbe poa czen s to oznaczao mniejsza autobusowych w cze ci po nocnej, fakt, z e tam go jez dz a wnie niewielkie samochody (tzw. dolmusze zapchan ce, zwane co u nas busami; turecka nazwa w peni odpowiada stanowi faktycznemu), znacza liczbe samochodo mniejsza w prywatnych czy nieco skromniejsze ubiory mieszkan dzy co w. W go wnych miastach nie widac wyraz nej biedy; nie ma tez przepas ci mie s bogatymi a biednymi, poziom z ycia jest raczej wyro wnany. Podobnie jest w cze ci siado poudniowej, choc tam widac , z e standard z ycia jest duz o wyz szy niz u sa w 20. s du Gesty dobrej woli maja wiadczyc o rzeczywistym zaangaz owaniu rza zanie konfliktu i proces zjednoczeniowy. Jak w Nikozji poudniowej w rozwia da rzeczywistos jednak wygla c ? dzy obydwiema cze s 1. Ruch turystyczny oso b mie ciami wyspy jest dos c duz y bez problemo rejestrowac w specjali odbywa sie w, jedynie Cypryjczycy musza sie dzie znajduja cym sie przy przejs nym urze ciu (po obu stronach granicy). Kilku wize otrzymuje sie od razu, jednak wydawana jest ona najduz dniowa ej na trzy
The Republic of Cyprus, an Overview, Nicosia 2004, s. 20 i About Cyprus, s. 40-41. www.parp.gov.plkrajeUEcypr.pdf. 19 W. Wallace, Reconciliation in Cyprus: The Window of Opportunity, Occasional Paper Robert Schuman Centre, European University Institute, London 2002. 20 Ustalenia wasne.
17 18

Materiay

197

ce i po miesia z niej wymaga odnowienia w Nikozji, co przy niewielkich rozmiarach gu jednego dnia. Z danych policji 21 wynika, iz nie wyspy moz na zrobic w cia pczos zamieszek na tle spowodowao to wzrostu przeste ci ani tez nie notuje sie narodowos ciowym. Utrudnienie stanowi fakt, iz przekroczenie granicy moz liwe jest jedynie pieszo; tek stanowia pojazdy turystyczne (autokary, wypoz wyja yczone samochody). Oby przewozic , ruch autobusowy nie watele Cypru nie moga samochodo w przez granice istnieje, a odlegos c z jednego dworca na drugi jest dos c duz a (okoo 4 km), co . zwaszcza osobom starszym utrudnia poruszanie sie normalne. W wielu przypadkach zjednoczenie wyspy 2. Kontakty osobiste sa kszenie liczby przejs i otwarcie granicy, a przynajmniej zwie c granicznych, jest dane. bardzo poz a Droga do oficjalnego zjednoczenia nie jest jednak prosta. Opro cz problemo w zanych z odbudowa zniszczonej infrastruktury, powaz gospodarczych, zwia nym stosunki wasnos z ro dem konflikto w sa ciowe. Chodzi tu zwaszcza o tereny woko Morfu (obecnie Gzelyurt), najwaz niejszy obszar rolniczy wyspy, gdzie obecnie dla mieszka 10% populacji Cypru po nocnego, a dochody z tego obszaru stanowia ca cze s niego, jak juz wspomniano, znacza c wpywo w z eksportu. Podobnym ca, spornym terenem jest Varosha, obecnie prawie zupenie wyludniona i niszczeja cy Greko a niegdys zamieszkana przez okoo 40 tysie w. Wadze Po nocy obawiaja jednak, iz dzie sie zezwolenie na powro t dawnych mieszkan co w i ich potomko w be przeje cia kontroli nad portem w Famagus tkowym krokiem w strone cie, co w pocza etapie scalania i przy ewentualnym zym rozwoju kontakto w oznaczaoby praktyczcie od doste pu do handlu morskiego (inne porty Po znacznie nie odcie nocy sa mniejsze). tko cych niegdys Wiele maja w, nalez a do Greko w, nabyli po wojnie cudzoziem sie teraz utraty wasnos d Cypru po cy, kto rzy obawiaja ci, zas rza nocnego nie ma cych s wystarczaja rodko w na rekompensaty. Problemem jest tez duz a liczba doka d wro anatolijskich osadniko w, kto rzy praktycznie nie maja cic , gdyz ich przenosiny na Cypr byy wynikiem nie tylko rozgrywek politycznych (powro t do c zania przez Turcje problemu bo Macierzy), ale takz e wywoaa je che rozwia stwa i przeludnienia w regionie Anatolii. 3. Stosunek oso b modych, to jest urodzonych juz po wojnie, do zjednoczenia s cych na celu nie jest jednoznaczny. Cze c z nich bierze udzia w projektach maja porozumienia, ale wiele oso odbudowe b nie jest zainteresowanych choc by zwyka na druga strone muru dziela cego Nikozje (mimo iz wycieczka moz na to zrobic gu jednego dnia). Cae pokolenie dorastao bez wzajemnego kontaktu, cze sto w cia c propagandowym akcjom rza du, ale takz c opowies ulegaja e znaja ci dziadko w, sto dobre kontakty w kto rych wspominano wojenne okrucien stwa i poprzednie, cze siadami. Co ciekawe, wrogos raczej osoby z muzuman skimi sa c przejawiaja w s rednim wieku, natomiast ws ro d oso b starszych, kto re bezpos rednio zostay te wojna i jej skutkami, zdecydowanie przeciwnych zjednoczeniu jest dotknie tnos cej wie kszos c znacza ci niewiele 22. Powodem niepokoju jest natomiast oboje modych ludzi wobec moz liwos ci kontakto w z ro wies nikami zza muru. pnos 4. Skutki gospodarczego otwarcia Poudnia oraz poprawy doste ci tu powoli byc s rystycznej Po nocy po 2003 r. zaczynaja odczuwalne w cze ci okupowanej. Brak jeszcze danych statystycznych, ale pytani mieszkan cy tego regionu
21 22

Ustalenia wasne, prowadzone po obu stronach granicy w dniu 27 VII 2006. Jw.

198

Materiay

o poprawie sytuacji materialnej i wie kszych moz wspominaja liwos ciach znalezienia tez pracy, go wnie w sektorze turystycznym. W Famagus cie rozwaz a sie moz liwos c kszej liczby poa czen wprowadzenia wie autobusowych z po wyspem Karpas baza hotelowa. Doste pne sa takz (Kirpas a) 23, gdzie rozwija sie e informatory o sieci s hotelowej dla kaz dej z cze ci wyspy, oczywis cie po obu stronach granicy. cej problemo puje na szczeblu rza dowym. Pierwszym wspo 5. Najwie w wyste lcym zapocza tkowac jest Kompleksowy Plan nym projektem maja wspo prace Odbudowy Nikozji, tak zwany Nicosia Master Plan: Walled Nicosia, realizowany cy na celu w ramach projektu Partnership for the Future. Jest to projekt maja najcenniejszych zabytko s renowacje w w obu cze ciach stolicy. Wspo lny (teoretycz sie w 1979 r. 24 i jest finansowany ze s rodko w Unii nie) projekt rozpocza s Europejskiej. Do kon ca roku 2006 odrestaurowano cakowicie lub cze ciowo 80 zabytko w. Do tej pory jednak, mimo deklaracji, realizacja projektu odbywaa sie s w praktyce oddzielnie w obu cze ciach miasta, przy czym kaz dy z partnero w ksza cze s c korzys pro bowa jak najwie c s rodko w przesuna na swoja c . Dopiero od cej sie na granicy mie dzy kon ca 2005 r. w Ledra Palace, siedzibie Projektu znajduja s pierwsze oznaki rzeczywistej wspo obiema cze ciami miasta, pojawiy sie pracy (na s przykad wymiana cze ci ekip remontowych i konsultacja metod renowacji) 25. e 6. Wprowadzenie euro (1.01.2008 r., po kursie 1 : 0,585274 CYP 26) moz cy zro stanowic czynnik uatwiaja wnywanie poziomo w z ycia. We wszystkich inflacja. W zalez krajach, gdzie wprowadzono euro, pojawia sie nos ci od warunko w puja cej tam inflacji oraz kursu liry wobec euro, moz pic rozwoju Turcji i wyste e nasta s dzie zapewne tez wzrost tempa rozwoju w cze ci tureckiej, czemu sprzyjac be kszenie wzajemnej wymiany gospodarczej. zwie szanse na rzeczywiste zro Czy w tej sytuacji sa wnanie poziomu z ycia w obu s , z temu coraz bardziej oz cze ciach? Wydaje sie e tak. Sprzyjaja ywione kontakty dzy obydwiema spoecznos gospodarcze mie ciami oraz coraz mniejsza wzajemna wrogos c mieszkan co w i moz liwos ci legalnej pracy po obu stronach (aczkolwiek autorka nie syszaa o tym, by Grecy pracowali po stronie tureckiej). Nie jest to, ; postawa modych Cypryjczyko oczywis cie, jednoznaczne z sielanka w i ich brak cy. Nadzieje stwarzaja tez zaangaz owania moz e tu stanowic czynnik hamuja starania s du prawie 260 mln euro 27, z czego cze c ma o uruchomienie pomocy dla Turcji rze s zania zostac przeznaczona na rozwo j po nocnej cze ci Cypru. Trudne do rozwia powaz bariera . Waz problemy wasnos ci zapewne na dugo pozostana na ne jest natomiast, iz po raz pierwszy od ponad 40 lat przywo dcy polityczni obu spoeczno che c zania problemu, ale takz s ci nie tylko deklaruja rozwia e wprowadzili w z ycie cia przybliz ce je. Partnership for the Future, mimo wszystkich pewne posunie aja gnie c jego niedocia , jest krokiem w dobrym kierunku i byc moz e stanie sie wspo wzie ciem, a wspo pierwszym naprawde lnym przedsie praca ta zaowocuje zro wnaniem warunko w z ycia ludnos ci.
EWA SZYMANIK Krako w Rozmowa przeprowadzona w dniu 28 VII 2006 r. z dyrektorem go wnej stacji autobusowej w Famagus cie o planach rozwoju sektora transportowego. 24 Walled Nicosia: A Guide to its Historical and Cultural Sites, Ledra Palace, Nicosia 2006. 25 Ustalenia wasne. 26 www.EBC Cypr.htm. 27 M. Janik, op. cit., i D. Adamczyk-Partyka, Stosunki turecko cypryjskie w s wietle akcesji Turcji do Unii Europejskiej, Wspo lnoty Europejskie nr 9, 2006.
23

Materiay ABSTRACT

199

The article looks at the economic situation of the population in both parts of a divided Cyprus and its political problems, especially those which arose after the Turkish invasion of 1974. Relations established between the two parts of the island after 2003 are also discussed. The last section of the article brings an analysis of the current situation, expounding the opportunities and obstacles on the way to an economic reunification of Cyprus into one country.

REKLAMA str 200

NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl

Bogdan Koszel

POLSKA I NIEMCY W UNII EUROPEJSKIEJ. W POLA KONFLIKTO PRACY I PASZCZYZNY WSPO

Seria Studia Europejskie nr 15 Streszczenie w je zyku niemieckim ISBN 978-83-87688-89-9 Poznan 2008, 278 ss. Cena 27 z Po zmianie rza do w w obu krajach szybko pojawiy sie nieporozumienia, kontrowersje i podejrzliwos c . Na ustach polityko w i dziennikarzy pojawiy sie sowa o kryzysie, regresie i kiczu polsko-niemieckiego pojednania. Coraz cze s ciej kwestionowano wspo lny dorobek sa siedztwa z niemaa trudnos cia wypracowywany od 1989 r. Katalog wzajemnych pretensji stawa sie coraz bardziej pojemny. Prawa strona polskiej sceny politycznej zarzucaa Niemcom relatywizacje procesu historycznego i zbrodni narodowego socjalizmu, a hasami wywoawczymi stay sie wype dzenia, Erika Steinbach i Powiernictwo Pruskie. Niemcy natomiast powitali nowy polski rza d Kazimierza Marcinkiewicza i naste pnie Jarosawa Kaczyn skiego z wyraz na nieche cia i dezaprobata , obwiniaja c go o skrajny nacjonalizm, zas ciankowos c , ko tliwos c i egoistyczne traktowanie juz nie tylko niemieckiego sa siada, ale i caej Unii Europejskiej... (Ze Wste pu) Prezentowana praca nie stanowi pro by uje cia trudnej i skomplikowanej polsko-niemieckiej rzeczywistos ci, lecz raczej jej pewnych wycinko w i fragmento w, gdzie hasem wywoawczym bya Unia Europejska. Zaro wno w Berlinie, jak i coraz bardziej w Warszawie poge bia sie s wiadomos c , z e wzajemne stosunki wymagaja naprawy. Oba pan stwa sa sa siadami, ale nie musza byc partnerami. Czy to sa siedztwo be dzie miao nadal charakter konfrontacyjnej wspo pracy, czy rzeczywistego partnerstwa, zalez y od dobrej woli rza dza cych i nastawienia spoeczen stw. (z Zakon czenia)