PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 1

JADWIGA KIWERSKA Pozna

CZAS WIELKICH ZAWIROWA

Przyszo nam y w przeomowym okresie dziejw. Stalimy si wiadkami wydarze zaskakujcych, wanych i czsto dramatycznych. Rwnoczenie, i to ju niezalenie od woli narodw, spoecznoci i politykw, te historyczne procesy i zdarzenia zbiegy si z przeomem stuleci, a nawet tysicleci. To wyjtkowy moment w historii. Obserwowalimy wic koniec zimnej wojny, najwikszego koniktu drugiej poowy XX w., co wywoao prawie powszechny entuzjazm, potgowany faktem, e tak naprawd niewielu si tego spodziewao. Kres zimnowojennej rywalizacji, ktrego symbolem sta si dla jednych upadek muru berliskiego w listopadzie 1989 r., dla innych za grudzie 1991 r., gdy to aga radziecka zostaa cignita z Kremla, oznacza niewtpliwie zmiany o wymiarze historycznym. Upadek imperium radzieckiego w Europie Wschodniej i kres komunizmu, przy utrzymujcych si przez dugi czas symptomach wewntrznej destrukcji Rosji, zniszczyy dwubiegunowy ukad si, ktry przez blisko p wieku porzdkowa (lub antagonizowa) sytuacj w wiecie. Spoeczno midzynarodowa przyzwyczaia si do tego powojennego, zimnowojennego porzdku, eby nie powiedzie, e si z nim pogodzia. Tymczasem nagle dotychczasow polaryzacj na scenie midzynarodowej zastpia z jednej strony wyrana dominacja, waciwie niekwestionowany prymat Stanw Zjednoczonych, z drugiej za nasilajce si procesy integracji pastw i narodw. Co wicej, wydawao si, e nastpuje odejcie od ideologii jako podoa rywalizacji i sporw, umacniaj si demokracja i wolny rynek, ktre ju niedugo ogarn wiksz cz ziemskiego globu. Bya to sytuacja niemale bez precedensu w dziejach nowoytnych. Trudno jednak w takich momentach nie mwi o analogiach historycznych. Nie bez racji czas po upadku muru berliskiego porwnywano pod wzgldem wyjtkowoci do okresu w dziejach Europy i wiata po upadku Napoleona czy zakoczeniu dwch wielkich wojen wiatowych. Rwnie wwczas mowie stanu, przywdcy i polityczni gracze wskutek zaamania si dotychczasowych ukadw i zalenoci, upadku imperiw i rozkadu struktur stanli przed koniecznoci okrelenia na nowo obrazu Europy i wiata. Wysiek taki podjto na Kongresie Wiedeskim w 1815 r., podczas konferencji paryskiej w 1919 r., w Jacie oraz Poczdamie w 1945 r. Aczkolwiek osigane wwczas porozumienia polityczne i zawierane kompromisy oparte byy na rnych zasadach: legitymizmu, wykluczajcego prawa narodw do samostano-

Jadwiga Kiwerska

wienia jak byo w Wiedniu, niedoskonaego systemu bezpieczestwa zbiorowego, ale te uznania prawa do samostanowienia co znalazo si w zapisach traktatu wersalskiego, czy wreszcie okrelenia strefy wpyww jak stao si to w Jacie, to jednak wszystkie one na czas jaki uksztatoway porzdek, nawet w skali globalnej. Take wielkie wydarzenia przeomu 1989 i 1990 r., a potem pocztku XXI stulecia stawiay przed przywdcami, politykami nowe zadania, czasami wrcz bezprecedensowe wyzwania, na ktre nie byo atwych odpowiedzi. W sposb wyjtkowy aktywizoway rwnie wyobrani historykw, politologw, lozofw. Mnoyy si koncepcje rozwiza i wizje tego, jak bdzie wyglda wiat w niedalekiej perspektywie. Furor zrobi amerykaski socjolog i lozof kultury Francis Fukuyama, ogaszajc w 1989 r. sw globaln prognoz o kocu historii. Fukuyama dowodzi, e wraz z kresem zimnej wojny skoczy si czas koniktw. A skoro istot historii jest konikt, to tym samym skoczya si historia. Kolejny wniosek, jaki nasuwa si automatycznie po upadku komunizmu wroga liberalizmu, demokracji i wolnego rynku, to taki, e teraz wanie te zasady bd dominoway na arenie midzynarodowej. Czyli cywilizacja wiata upodobni si do modelu zachodniego. Pojawiay si te twierdzenia o zaniku interesw narodowych i umocnieniu kosmopolityzmu. Oczekiwano, e humanizacja stosunkw midzynarodowych doprowadzi do niwelowania rnic w rozwoju gospodarczym, wsplnie bd rozwizywane problemy globalne, nastpi niemale duchowe zjednoczenie wiata. Wiele faktw i wydarze z koca XX w. zdawao si potwierdza te wielce optymistyczne prognozy. Po upadku komunizmu rne procesy doczekay si wreszcie swego pozytywnego zakoczenia, przyspieszeniu ulego rozwizanie wielu problemw, inne wydaway si bliskie dobrych rozstrzygni. Przede wszystkim pastwa Europy Wschodniej, po odrzuceniu radzieckiej dominacji, wreszcie mogy czu si wolne i suwerenne, niezalene w swoich wyborach i dziaaniach. Wkroczyy zatem na drog demokratycznych przemian i budowy wolnego rynku. Otworzyy sobie tym samym drog do integracji ze wiatem Zachodu, zarwno w sensie politycznym i militarnym poprzez Pakt Pnocnoatlantycki, jak i gospodarczym dziki Unii Europejskiej. Przeamywano w ten sposb jataski podzia Europy, stwarzano realn perspektyw poszerzenia obszaru stabilizacji i rozwoju na kontynencie europejskim. Trudno te przeceni znaczenie, jakie dla sytuacji w Europie, a nawet porzdku midzynarodowego w skali globalnej miao odrodzenie si w 1990 r. jednej pastwowoci niemieckiej. Istnienie podzielonych i w zamyle osabionych Niemiec po II wojnie wiatowej jakkolwiek stanowio pewn cen za spokj Europy, swoist gwarancj, e za historia ju si nie powtrzy byo rwnoczenie stanem nienaturalnym, wymuszonym dwubiegunowym podziaem wiata, a przede wszystkim sprzecznym z zasadami wolnociowymi. Zatem proces zjednoczenia Niemiec cho zaskakujcy w tempie i nie do koca skalkulowany, jeli idzie o koszty oznacza przekrelenie negatywnych dla narodu niemieckiego skutkw II wojny wiatowej oraz przywrcenie Niemcom naturalnego stanu rzeczy. Wraz ze zjednoczeniem Niemiec znika z mapy Europy kwestia niemiecka w jej dotychczasowym, dwudziestowiecznym wymiarze.

Czas wielkich zawirowa

W zamian silna gospodarczo i politycznie Republika Federalna Niemiec, rozpocierajca si midzy Renem a Odr, moga oferowa Europie, obok swego demokratycznego charakteru i pokojowego nastawienia, udzia w niwelowaniu politycznych i gospodarczych podziaw na kontynencie. Rodzio si zatem nieodparte wraenie, e tworzy si nowa Europa zintegrowana i oparta na bezpieczestwie zbiorowym, gdzie wartoci oglnoeuropejskie zatriumfuj nad partykularnymi interesami poszczeglnych pastw. Przekonanie to mogy utrwali takie wydarzenia, jak otwarcie si Sojuszu Pnocnoatlantyckiego na nowe pastwa z Europy Wschodniej. Akces Polski, Wgier i Czech do NATO w 1999 r. mia nie tylko symboliczny charakter w sensie kolejnego przezwycienia jataskiego podziau Europy, gdy dawne satelity Zwizku Radzieckiego przechodziy do zachodniej strefy, ale rwnie oznacza poszerzenie sfery bezpieczestwa, poniewa pastwa te znalazy si pod parasolem ochronnym najskuteczniejszej jak si wydawao struktury polityczno-wojskowej. Kolejne poszerzenie NATO w 2002 r. miao rwnie przeomowy charakter, przede wszystkim dlatego, e pastwami czonkowskimi zostay m.in. Litwa, otwa i Estonia dawne republiki radzieckie. Tak wic struktury euroatlantyckie wchodziy na terytorium dawnego Zwizku Radzieckiego. Integracja Europy odbywaa si rwnie na paszczynie gospodarczej (i politycznej). Otwarcie Unii Europejskiej na Europ Wschodni nastpio wprawdzie dopiero w 2004 r., ale byo to wielkie otwarcie, gdy obejmowao zarwno dawne kraje satelickie ZSRR, jak i jego bye republiki. Wiele jeszcze dzielio dawne pastwa komunistyczne od wiata Zachodu, rnice w poziomie rozwoju gospodarczego nie zostay zniwelowane, jednak uzyskane dziki przystpieniu do UE rodki i instrumenty miay bezprecedensowy charakter, stwarzay niepowtarzalne perspektywy postpu, m.in. poprzez gwarancj, e uczestniczymy w tym samym pozytywnym procesie integracji europejskiej. Zawirowaniom przeomu lat 80. i 90. towarzyszyy rwnie bardzo negatywne zjawiska. Dlatego mit Fukuyamy o kocu koniktw, podobnie zreszt jak inne optymistyczne prognozy, zosta szybko obalony, tak w warstwie intelektualnej, jak i praktycznej poprzez bieg wydarze. Wprawdzie zakoczya si walka komunizmu ze wiatem postpu, demokracji i wolnego rynku ale nie byo to rwnoznaczne z nastaniem ery spokoju i stabilizacji. Toczya si dalej gra narodowych interesw, partykularnych ambicji i sprzecznych celw. Take elementy zimnowojennego porzdku geopolitycznego, zmieniajc swj charakter i burzc tym samym dotychczasow struktur, przekazyway w spadku stare zagroenia i nowe wyzwania. Z wieloma z nich wiat nie umia sobie poradzi. Znikay wprawdzie dawne podziay, ale traciy te warto obowizujce dotychczas proste reguy gry. Rodzio to niepewno, bd wywoywao ze emocje. I znowu szczeglnym polem do obserwacji tych nowych/starych zjawisk staa si Europa Wschodnia, a zwaszcza poudniowa jej cz. Na Bakanach oywiy si zadawnione i upione w okresie panowania komunizmu antagonizmy dotyczce przebiegu granic, rnic etnicznych i religijnych, dysproporcji spoecznych i gospodar-

Jadwiga Kiwerska

czych, animozji politycznych. Sporom i kontrowersjom towarzyszyy gbokie nieraz przemiany ustrojowe, potgujce napicia. Ich efektem by wybuch skrajnego nacjonalizmu, nasilajcy si separatyzm, tendencje autokratyczne. Gdy zachodnia cz Europy jednoczya si i zmierzaa ku Unii Europejskiej, a rodkowo-Wschodnia staraa si poda jej ladem, to Europa PoudniowoWschodnia targana bya procesami dezintegracyjnymi, ktre doprowadziy do wojny. Bakany stay si w latach 90. aren najkrwawszych w powojennej Europie koniktw. Najduej, bo od 1991 do 1995 r., trwaa wojna w Boni i Hercegowinie. I to nie tylko dlatego, e szczeglnie ostro zadziaay tam zadawnione wanie etniczne, religijne i spoeczne. Istotn przyczyn bya niech mocarstw, skoncentrowanych na pomnaaniu swego dobrobytu, do angaowania si w konikt jugosowiaski, ale przede wszystkim ich nieudolno, brak determinacji i skutecznoci. Pniej, w 1999 r., nauczony dowiadczeniem Zachd, w tym gwnie Stany Zjednoczone pospieszyy kosowskim Albaczykom z szybk i skuteczn pomoc. Przy okazji doszo do znaczcego precedensu. Po raz pierwszy w cigu pwiecza swego istnienia NATO zdecydowao si interweniowa w imi praw czowieka (obrona albaskiej spoecznoci Kosowa poddanej brutalnym represjom ze strony Serbw), odrzucajc zasad poszanowania suwerennoci pastw (Jugosawii). Stao si to powodem ostrych sporw i powanych zarzutw, e w wiecie demokratycznym pojawi si grony precedens: jedno pastwo lub grupa pastw decyduje si na interwencj zbrojn, cho sama nie bya obiektem agresji. Pytano, czy wzgldy moralne i humanitarne s wystarczajcym powodem dla tego rodzaju akcji. Z drugiej strony zastanawiano si, czy wobec nowych wyzwa wiat nie powinien zrewidowa dotychczas obowizujcych zasad prawa midzynarodowego, dajc przyzwolenie na takie dziaania w przyszoci. W kadym razie determinacja Zachodu, a dokadniej Ameryki okazaa si zbawienna dla Kosowa, cho nie przez ca spoeczno midzynarodow bya aprobowana. Takiego szczcia nie miaa Czeczenia, ktrej dramat rozgrywa si na peryferiach polityki wiatowej. Zaangaowanie w ten konikt Federacji Rosyjskiej, sukcesorki imperium radzieckiego, spowodowao, e wiat cho czasami protestowa bardziej lub mniej ostro to waciwie ten problem pozostawi do rozwizania Moskwie. Ta za nie czua si skrpowana adnymi normami, zasadami i wzgldami. Zwaszcza wtedy, gdy wadz w Moskwie obj zdeterminowany, skuteczny i bezwzgldny Wadimir Putin, dawny funkcjonariusz KGB. Na naszych oczach dokonywao si nie tylko krwawe tumienie de niepodlegociowych Czeczenw, ale take zyczne unicestwienie tego narodu. wiat pozimnowojenny okaza si wic niestety take aren sporw politycznych, wojen i koniktw zbrojnych. Niektre z nich sw genez sigaj czasw zimnej wojny, a nawet i okresu wczeniejszego. Takim wzem gordyjskim pozosta konikt bliskowschodni. Chocia zmiany w sytuacji geopolitycznej po upadku komunizmu, stworzyy jak si wydawao nowe, janiejsze perspektywy dla rozwizania tego koniktu. Reprezentujca interesy palestyskiej spoecznoci Organizacja Wyzwole-

Czas wielkich zawirowa

nia Palestyny, susznie oskarana przez Izrael o terroryzm, stracia poparcie swego radzieckiego adwokata, a take czci wiata arabskiego. To m.in. zmusio j do przyjcia mniej wrogiego stanowiska wobec strony ydowskiej. Take w Izraelu narastaa wola porozumienia si z Palestyczykami. Efektem byo podpisanie w 1993 r. przez Icchaka Rabina, premiera Izraela i Jasera Arafata, lidera OWP porozumienia z Oslo, a nastpnie utworzenie w 1994 r. Autonomii Palestyskiej. Wojska izraelskie stopniowo opuszczay Terytoria Okupowane, ktre przechodziy we wadanie Autonomii Palestyskiej. Proces pokojowy na Bliskim Wschodzie nie trwa jednak dugo. Zabicie Rabina w 1995 r. przez ydowskiego ekstremist oraz nasilenie dziaa terrorystycznych przez islamskie organizacje palestyskie, w tym przede wszystkim Hamas zburzyy kruchy pokj. Ziemia wita staa si znowu miejscem terrorystycznych zamachw, izraelskiego odwetu zbrojnego, kolejnej intifady, czyli powstania palestyskiego, nieskutecznych prb mediacji, podejmowanych zarwno przez Stany Zjednoczone, jak i inne mocarstwa, wreszcie cierpie ludnoci po obu stronach frontu. Nic nie wskazywao na szybkie pokojowe rozwizanie koniktu. Region Bliskiego Wschodu sta si na przeomie stuleci aren jeszcze jednego starcia, ktrego rozoone w czasie konsekwencje miay wymiar globalny, prowadzc do zawirowa na ogromn skal. Agresja Iraku na Kuwejt w sierpniu 1990 r. zmcia klimat euforii, jaki zapanowa w wiecie polityki i dyplomacji tu po upadku komunizmu. Uwiadomia wielu optymistom, e wbrew temu, co gosili, wiat pozosta skoniktowany, pojawiy si te wolne pola dla nowych zagroe. Podbj Kuwejtu przez irackiego ssiada, oprcz tego, e by jawnym aktem agresji wobec suwerennego pastwa, zagraa te fundamentalnym interesom wolnego wiata: staemu napywowi ropy naftowej po przystpnych cenach i bezpieczestwu prozachodnich rzdw na Pwyspie Arabskim oraz w rejonie caego Bliskiego Wschodu. Nic dziwnego, e reakcja bya zdecydowana i szybka. Inicjatorem i liderem dziaa bya Ameryka. Wszak to Stany Zjednoczone, wskutek deprecjacji znaczenia ZSRR na arenie midzynarodowej i zaamania si dwubiegunowego porzdku w wiecie, stay si de facto jedynym supermocarstwem, odpowiedzialnym w sposb szczeglny za stabilizacj i ad midzynarodowy. Wydawao si naturalne, e Ameryka przejmie w tym momencie rol andarma wiatowego. Tego zreszt oczekiwali sojusznicy i partnerzy Waszyngtonu. Poniewa rodki dyplomatyczne zawiody, Stany Zjednoczone, przewodzc bezprecedensowej koalicji wielu pastw (obok siebie stanli dawni przeciwnicy i konkurenci, kraje wywodzce si z rnych obozw ideologicznych), w styczniu 1991 r. rozpoczy operacj wojskow Pustynna Burza. Bya to do brawurowo i bez wikszych strat po wasnej stronie przeprowadzona akcja, ktra w nastpnym miesicu zakoczya si usuniciem wojsk irackich z Kuwejtu. Bezsprzecznie by to triumf amerykaskiej technologii, profesjonalizmu i strategicznej wirtuozerii wojskowych. Ameryka potwierdzia swoj dominujc rol na arenie midzynarodowej, sprawdzia si te jako lider wolnego wiata.

Jadwiga Kiwerska

Jednak w wymiarze politycznym i moralnym, wany cel nie zosta osignity. Saddam Husajn, dyktator Iraku utrzyma si przy wadzy. Co wicej, jego pozycja wydawaa si po upywie kilku tygodni od zakoczenia operacji Pustynna Burza niezagroona, umocnio si za to konfrontacyjne nastawienie Saddama do wiata zachodniego, a zwaszcza Ameryki. W tym chociaby aspekcie Irak pozosta nierozwizanym problemem na amerykaskiej licie priorytetw. Inn, dalekosin konsekwencj wojny o Kuwejt byo usadowienie si USA w rejonie Zatoki Perskiej. Utworzone na potrzeby operacji Pustynna Burza amerykaskie bazy wojskowe w Arabii Saudyjskiej pozostay w tym regionie wiata take po zakoczeniu dziaa wojennych. wiadczyo to, e Zatoka Perska, wana strategicznie i gospodarczo, znalaza si w sferze dominacji Stanw Zjednoczonych, a przynajmniej ich kontroli. Dla ortodoksyjnych wyznawcw islamu oznaczao to za, e za przyzwoleniem reimu saudyjskiego niewierni brukali ojczyzn Mahometa. Nie spoczn, dopki ostatni niewierny nie wyniesie si ze witej ziemi islamu, a kraje muzumaskie nie zostan uwolnione od skorumpowanych hipokrytw, ktrzy przywaszczyli sobie trony. Obalimy ich reimy i pastwa grzechu, a na ich gruzach zbudujemy Krlestwo Boe zapowiada w 1991 r. Osama bin Laden, przywdca Al-Kaidy, midzynarodowej siatki islamskich fundamentalistw. Ostrzegali te eksperci twierdzc, e przeciwko Ameryce moe zwrci si wrogo spoeczestw tego regionu, niechtnych miejscowym reimom paktujcym z niewiernymi. Ale tak naprawd wwczas jeszcze nie zdawano sobie sprawy, jak dramatyczny charakter i jak wielk skal przybierze w konikt wiata ortodoksyjnego islamu z cywilizacj Zachodu. Terroryzm midzynarodowy patrzc z dzisiejszej perspektywy sta si bowiem jedn z najczarniejszych odson pozimnowojennego wiata. Data 11 wrzenia 2001 r. jest wicej ni symbolem. Zdaniem wielu wyznaczaa waciwy pocztek XXI w., pokazujc skal zagroenia, rodzc potrzeb znalezienia rodkw zaradczych, burzc ustalone reguy i doprowadzajc w dalszej konsekwencji do przetasowa w hierarchii si i mocarstw. Terror jako sposb prowadzenia walki politycznej przy uyciu przemocy jest tak stary jak ludzko. Celem terrorystw byli politycy, przywdcy, orodki wadzy, urzdy, sztaby wojskowe. Chodzio z reguy o destabilizacj spoeczestwa, wytworzenie psychozy i strachu, podwaenie demokratycznych procedur pastwa. Terroryci atakowali na dugo przed 11 wrzenia. Operowali na Bliskim Wschodzie, w Azji, Afryce i Europie. Podkadali bomby, porywali samoloty, dokonywali zamachw samobjczych, uprowadzali ludzi i brali zakadnikw. Jednak Al-Kaida, uderzajc 11 wrzenia 2001 r. na World Trade Center i Pentagon, czyli na najbardziej wraliwe orodki polityczne, gospodarcze i wojskowe Stanw Zjednoczonych, dowioda, e stanowi zagroenie na ogromn, dotd niespotykan skal. Po ataku na Nowy Jork i Waszyngton wiadomo byo, e celem zamachowcw nie jest ju tylko garstka cywilw, czy kilkunastu pasaerw samolotu, ale setki, a nawet tysice niewinnych oar. Liczy si bowiem efekt, im bardziej poraajcy tym lepiej. Wczeniej terroryci, porywajc samoloty, uprowadzajc ludzi, nawet

Czas wielkich zawirowa

podkadajc bomby, stawiali jakie dania polityczne, przy caej brutalnoci mona byo dostrzec pewne elementy racjonalnoci, proporcjonalnoci metod i celw. Terroryzm przeomu wiekw, ten spod znaku fundamentalizmu islamskiego nie stawia da. Celem nie byo wymuszenie czego lub zajcie terytorium, zemsta czy odwet, lecz sianie zniszczenia. Co gorsza, wiat mia teraz do czynienia z przeciwnikiem gotowym na wszystko, ktry nie stosowa si do adnych regu. Cho wiadomo byo, e jest to fundamentalista pragncy narzuci caemu wiatu utopi, a jeli si nie uda, to wiat ten zniszczy, to jednak w rzeczywistoci wrg ten nie by do koca zidentykowany. Zapowiadaa si wic walka z armi cienia. Bo stao si to, co pniej Henry Kissinger, amerykaski polityk i dyplomata nazwa prywatyzacj polityki zagranicznej. Ataku na Stany Zjednoczone dokonay siy niekontrolowane przez adne pastwo, cho korzystajce z potajemnego lub bezporedniego wsparcia niektrych rzdw. Ju to utrudniao identykacj wroga i komplikowao walk. Wiadomo, e w takiej sytuacji nie bdzie skuteczna strategia odstraszania tak wana w okresie zimnej wojny, gdy trzeba byo szachowa Zwizek Radziecki i ktra stanowia tak wany atrybut Stanw Zjednoczonych. Dawniej potencjalnym agresorem byy pastwa silne, ktre mona byo obserwowa, monitorowa, reagowa na ewentualne zagroenia i odstrasza. Dyplomacja prowadzona nawet z pozycji siy, wydawaa si jednak bezskuteczna w odniesieniu do grup, ktrym obcy by kompromis, gdy uprawiali swego rodzaju rewolucyjn polityk zagraniczn wyros na fanatyzmie i nienawici. Wreszcie, nie bez racji uderzenie na symbole amerykaskiej potgi i amerykaskiego (zachodniego) stylu ycia zmuszao, aby powrci do gonej swego czasu tezy Samuela P. Huntingtona, wyraonej w eseju The Clash of Civilization? Amerykaski politolog przepowiada w niej wiatu nowe zagroenie: wiek XXI bdzie zderzeniem cywilizacji, gdy w koniktach wiatowych znaczc rol zacznie odgrywa czynnik kulturowy. Ludzkimi poczynaniami kierowa bdzie nie tyle gd chleba, co pragnienie tosamoci, poszukiwanie wsplnych dla danej grupy symboli, tradycji, wizi religijnych. Globalizacja nie pocignie za sob westernizacji: upowszechnienia si ideaw wiata zachodniego. Wprost przeciwnie, kady z krgw cywilizacyjnych bdzie zabiega o umocnienie swojej spoistoci i dominacji, a tam, gdzie ich interesy bd ze sob kolidowa (zwaszcza na styku cywilizacji zachodniej z islamsk) nieuchronnym rozwizaniem bdzie wojna. Nie tylko przedstawiciele myli konserwatywnej w wiecie poszli tropem Huntingtona i atak Al-Kaidy oraz ten nowy terroryzm odczytali jak forpoczt wojujcego islamu: religii ideologii totalnej, ktrego zadaniem jest zniszczenie cywilizacji zachodniej, rozprawienie si z chrzecijastwem i triumf wiary Mahometa. Ta wita wojna z Zachodem dihad ma na celu stworzenie pastwa-krlestwa, w ktrym odzwierciedlone zostan nauki Koranu. W takim duchu pisaa te synna woska dziennikarka i publicystka, niegdy mocno lewicujca Oriana Fallaci: fanatycy islamscy chc zabija nas i nasze dzieci tylko dlatego, e pijemy wino lub piwo albo nie nosimy dugiej brody lub czarczafu. Jej synny artyku Wcieko i duma, opublikowany

10

Jadwiga Kiwerska

tu po ataku na Ameryk we woskiej gazecie Corriere della Sera, by wic apelem o przebudzenie si wiata zachodniej cywilizacji i podjcie walki z islamem. Woska pisarka miaa suszno przynajmniej w czci. Nie ulegao bowiem wtpliwoci, e Osamie bin Ladenowi chodzio o wywoanie starcia cywilizacyjnego pomidzy Zachodem a wiatem muzumaskim. Chcia najprawdopodobniej wywoa antyzachodni odruch arabskiej ulicy i sprowokowa Zachd do walki totalnej ze wiatem islamu. Kilkunastu ludzi uzbrojonych w plastikowe noe za pomoc najwikszych i najnowoczeniejszych samolotw w Stanach Zjednoczonych zwalio najwiksze budynki w kraju tylko po to, aby zwerbowa wiatow armi mediw i sprowokowa t prawdziw armi amerykask do dziaa. Jej uderzenie na kilka krajw muzumaskich i mier wielu niewinnych muzumanw byoby otwarciem drogi do wojny midzy Ameryk (Zachodem) a cywilizacj islamu pisa wybitny amerykaski publicysta Jonathan Schell. A zatem od tego, w jaki sposb spoeczno midzynarodowa odpowie na terroryzm, zaleao nie tyle powodzenie celw Al-Kaidy, ale przede wszystkim ksztat wiata, jego porzdek i perspektywy. Takie wyzwanie stano gwnie przed Ameryk, ugodzon w sposb bezprecedensowy (ogromna skala zniszcze, wyjtkowa spektakularno ataku, pierwsze uderzenie na terytorium USA, powodujce utrat poczucia bezpieczestwa). Dramatyzm sytuacji, w jakiej znalazy si Stany Zjednoczone po ataku, wywoay yw i powszechna reakcj w wiecie. Dominowao wspczucie i solidarno z Amerykanami. Pastwo amerykaskie zyskao wwczas ogromny adunek poparcia, zrozumienia, gotowoci do wspdziaania. Administracja Georgea W. Busha miaa wielk szans wykorzystania wspczucia i solidarnoci do zbudowania czego konstruktywnego. Utrzymanie tej wsplnoty dziaania lub przynajmniej zagospodarowanie pewnej paszczyzny wsppracy byo jednym z najwikszych wyzwa dla Waszyngtonu. Chodzio nie tylko o umocnienie wizi z europejskimi sojusznikami, ktre po znikniciu zagroenia komunistycznego wyranie saby, ale te o utwierdzenie skutecznego przywdztwa amerykaskiego, czyli takiego, ktre uwzgldnia wspprac i opiera si na zasadach akceptowanych przez wszystkie strony, potwierdzenie prymatu Ameryki, budzcego nie strach i niech, ale zaufanie i podziw. Wreszcie, co byo bardzo wane, pozwoli upora si z terroryzmem. Z dzisiejszej perspektywy mona powiedzie, e Stany Zjednoczone tej szansy nie wykorzystay. Co wicej, zmarnoway wielki kapita zaufania i ogromne moliwoci oddziaywania na sytuacj midzynarodow. Sia moralna i poparcie, jakimi Ameryka cieszya si we wrzeniu 2001 r., ulegy ogromnej deprecjacji, wzroso natomiast w wiecie uczucie niechci i wrogoci wobec amerykaskiego supermocarstwa. W duym stopniu stao si tak dlatego, e ekipa Busha prowadzc sw wojn z terroryzmem popenia kolosalne bdy strategiczne i taktyczne. Przyjta tzw. doktryna Busha (uznanie dla opcji siowej w dziaaniu, odejcie w razie potrzeby od multilateralizmu, moliwo prowadzenia akcji prewencyjnej, promowanie take si demokratycznych wartoci w wiecie) dokonaa swego rodzaju rewolucji w stosunkach

Czas wielkich zawirowa

11

midzynarodowych, gdy amaa zasady porzdku wiatowego. Efektem byo m.in. bezprecedensowe zawirowanie w stosunkach transatlantyckich, stanowicych dotychczas jeden z czynnikw amerykaskiej siy, ale i dla Europy bdcych wyznacznikiem jej pozycji w wiecie. Przykra werykacja doktryny Busha dokonaa si w Afganistanie i Iraku. Okazao si bowiem, e siowa zmiana reimw, nawet przeprowadzona w brawurowy sposb, jak stao si w Afganistanie pod koniec 2001 r. i dwa lata pniej w Iraku, nie rozwizuje problemu i nie zmniejsza zagroenia terrorystycznego. A przecie o to gwnie w obu przypadkach chodzio. Zarwno Afganistan, jak i Irak mimo zaangaowania ze strony USA i innych pastw ogromnych si oraz rodkw, mimo poniesionych oar pozostay miejscami niebezpiecznymi, ogarnitymi terrorem i chaosem. Podwaao to mit wszechpotnej Ameryki, rodzio te uzasadnione wtpliwoci co do perspektyw zwycistwa w wojnie z terroryzmem. Gdy zatem dzisiaj spogldamy na sytuacj w wiecie, to widzimy eskalacj terroryzmu i chaosu w rnych czciach wiata. Wprawdzie nie przeylimy niczego rwnie dramatycznego jak 11 wrzenia, jednak ataki terrorystyczne w Madrycie, Londynie, na wyspie Bali oraz Derbie, w Bombaju i Islamabadzie, samobjcze zamachy w Iraku i Izraelu aby wymieni tylko niektre akcje terrorystyczne to kolejne setki zabitych i rannych. Osama bin Laden nadal ukrywa si gdzie na pograniczu Pakistanu i le stamtd do swych zwolennikw arliwe apele o atakowanie niewiernych. Wojna z terroryzmem wic trwa i dzisiaj trudno okreli, jaki bdzie jej kolejny etap. Dzisiejszy wiat to rwnie nowa konstelacja geopolityczna. Po zakoczeniu zimnej wojny mielimy niewtpliwie do czynienia ze wiatem jednobiegunowym, zdominowanym i ksztatowanym w duej mierze przez Pax Americana. Taki porzdek istnia przez lata 90. ubiegego stulecia. Stany Zjednoczone cieszyy si wwczas zasuonym statusem supermocarstwa, czc w sobie bezprecedensowy potencja militarny, gospodarczy, technologiczny, kulturalny i polityczny. Wyznaczay standardy, normy i wartoci, kreoway sytuacj midzynarodow i miay decydujcy wpyw na rozwizywanie najwaniejszych koniktw. Obecnie trudno nie dostrzec deprecjacji midzynarodowej roli Stanw Zjednoczonych, i to pomimo tego, e nadal dysponuj one wanymi atutami i ogromnym potencjaem. Jednak Ameryka traci decydujcy gos w rozstrzyganiu problemw i sporw na arenie midzynarodowej, ma mniejszy wpyw na bieg spraw w wiecie. Jest to w duej mierze efekt bdw popenionych przez administracj G.W. Busha (problemy w Iraku, Abu Ghraib, Guantanamo, nieudolny styl dyplomacji). Doprowadziy one do podwaenia wiarygodnoci Ameryki, obnienia jej prestiu, zakwestionowania tego, co byo wanym atutem pastwa amerykaskiego, wpywajcego na jego rang i autorytet tzw. soft power. Dla peni obrazu trzeba jednak doda, e osabienie politycznej pozycji USA to te efekt zmian w porzdku midzynarodowym, jakie dokonay si w ostatnim dwudziestoleciu. Ot jestemy wiadkami pojawienia si nowych potg, ktrych rang w duym stopniu okrela potencja gospodarczy. To czynniki ekonomiczne spowodo-

12

Jadwiga Kiwerska

way, e w XXI w. nagle znaczenia nabray nowe pastwa i regiony. Na niespotykan skal gospodarka rozwijaa si w Chinach, Indiach, Azji Poudniowo-Wschodniej, ale te Rosji, niektrych krajach Afryki, Ameryce aciskiej, last but not least zwikszaa swj potencja Unia Europejska. Tej dynamice gospodarczej towarzyszya wielka ambicja i zwikszajce si moliwoci w zakresie dziaa politycznych. Wprawdzie nie wszystkie kraje chc z tej rosncej pozycji korzysta w rwnie wielkim stopniu i w podobnym charakterze. Chiny raczej chc wikszej wadzy, prestiu i uznania w wiecie, lecz pragn to osign poprzez wczenie si do systemu midzynarodowego, a nie przez jego obalanie czy przeksztacanie. Natomiast Rosja jest krajem, ktry pomimo smuty politycznej i zaamania gospodarczego, towarzyszcych rozpadowi Zwizku Radzieckiego, nigdy nie straci zapau, aby odzyska sw mocarstwow pozycj, choby w ograniczonym zakresie. Ostatnie lata sprzyjay tym celom. Wzrost cen ropy naftowej napdza gospodark rosyjsk, a brak sensownej polityki energetycznej Zachodu, w czym win ponosz rwnie Amerykanie (zabrako planu ograniczenia zuycia ropy i znalezienia alternatywnych rde energii), uzaleni wiele pastw od dostaw z Rosji. Rzdy Wadimira Putina, ktry siln rk opanowa chaos z lat 90. i przywrci Rosjanom optymizm oraz poczucie wielkoci i dumy, spowodoway, e Rosja obecnie nie przypomina ju tej, z ktr wiat mia do czynienia pod koniec ubiegego stulecia. Tak wic kraj ten w ostatnich latach zyska now twarz i nowe, wiksze moliwoci gospodarcze oraz polityczne. Zamierza z tego korzysta, burzc nawet ustalone zasady i normy postpowania, uciekajc si do znanych z przeszoci metod dziaania: faktw dokonanych, szantau energetycznego, egzekwowania si swych racji, prb odzyskiwania strefy wpyww (Ukraina, Gruzja, republiki zakaukaskie), czyli prowadzenia polityki imperialnej. Rosja pragnie by nie tyle partnerem co rywalem i konkurentem na arenie wiatowej i w ten sposb ponownie wyznaczy drugi biegun porzdku wiatowego. Potg regionaln staje si Iran. Korzystajc ze wzrostu cen ropy naftowej pastwo ajatollahw stao si mocarstwem, ktre nie tylko odmawia podporzdkowania si decyzjom wsplnoty midzynarodowej odnoszcym si do jej programu nuklearnego, ale ma wpyw na sytuacj w Iraku, Libanie, Syrii, na terytoriach palestyskich w Izraelu. Charakter tego pastwa, antyzachodnia retoryka jego przywdcw i prowadzona strategia stanowi nie tylko zagroenie dla amerykaskich interesw w tym regionie, ale i wyzwanie dla polityki caego Zachodu. W Ameryce aciskiej licz si Brazylia, by moe Argentyna, Chile, Wenezuela. Problem z tym regionem wiata polega na tym, e Stany Zjednoczone, skoncentrowane na walce z terroryzmem, zaniedbay swych poudniowych ssiadw. Nie potray reagowa w odpowiedni sposb na grone tendencje. Tymczasem Ameryka aciska staa si nie tylko lewicujca, ale skrajnie antyamerykaska. Ton nadawali rewolucyjni i populistyczni przywdcy, dla ktrych wzorem by Fidel Castro, a nieformalnym liderem Hugo Chvez. Atutem prezydenta Wenezueli bya droejca ropa naftowa. Zyski z eksportu suyy wspieraniu innych antyamerykaskich reimw w Ameryce aci-

Czas wielkich zawirowa

13

skiej. W ten sposb prezydent Wenezueli przej rol, ktr poprzednio, w ramach, czy to doktryny Monroea, czy polityki dobrossiedzkiej, peniy w tym regionie wiata Stany Zjednoczone. Last but not least, wanym elementem zmieniajcego si wiata staje si Unia Europejska. Jako struktura zintegrowana przede wszystkim gospodarczo stworzya pewien wzorcowy model rozwoju, ale te suya pomoc i wsparciem. Rynek unijny jest najwikszy na wiecie, europejskie technologie w coraz wikszym stopniu wyznaczaj standardy, a kraje UE nale do najwikszych dawcw pomocy rozwojowej. Europa ma do zaoferowania wiatu dowiadczenia i umiejtnoci, jakich nasza planeta w obecnych opaach potrzebuje bardziej ni czegokolwiek innego dodaje Zygmunt Bauman. Chodzi o wypracowan przez Europejczykw, po dramatycznych dowiadczeniach przeszoci, umiejtno korzystnego wspycia pokojowego, i to pomimo dzielcych ich rnic i uprzedze. Wszystko to procentuje w formie wikszych politycznych wpyww Unii Europejskiej. Staje si ona partnerem bardziej podanym, bo mniej kontrowersyjnym i aroganckim ni np. Ameryka. Nie ma skonnoci do dziaania jak hegemon. Myl t rozwija Robert Kagan: Europa chce roli wiatowego autorytetu moralnego oraz wpyww politycznych i ekonomicznych (jako antidotum na militaryzm). Zaczyna wic wyznacza kolejny biegun nowego midzynarodowego ukadu. Zdaniem niektrych specjalistw tworzy si porzdek, w ktrym gwn rol odgrywa obok USA i Chin, take Unia Europejska. Ta nowa Wielka Trjka dyktuje reguy i wzorce, a innym pastwom pozostaje tylko wybra sobie partnerw w tym ksztatowanym obecnie wiecie. Intensywnie walczy ona o wpywy, o to, kto kogo do siebie przycignie. Z pewnoci nie uatwia to wzajemnych relacji w ramach tego trjkta. Ma to znaczenie szczeglnie w odniesieniu do ukadu Ameryka Unia Europejska, bo oba jego czony nale przecie do tego samego zachodniego wiata wartoci i zasad, a coraz wyraniej zaczyna ich dzieli sfera interesw i celw, rywalizacja o wpywy i moliwoci oddziaywania A zatem jestemy wiadkiem ksztatowania si wiata zrnicowanych i silnie ze sob konkurujcych potg, w ktrym Ameryka przestaje by hegemonem, zdolnym narzuci swj punkt widzenia i swoje rozwizania. Oznacza to koniec jednobiegunowego porzdku globalnego. W tym nowym wiecie pozostaje do rozwizania mnstwo wikszych i mniejszych problemw, nierozstrzygnitych koniktw i sporw. Nie uda si spoecznoci midzynarodowej podoa tym wyzwaniom, jeli zabraknie zdeterminowanych, mdrych przywdcw oraz powszechnej woli wspdziaania z nimi w przezwycianiu problemw wspczesnoci.

14

Jadwiga Kiwerska ABSTRACT

The two last decades have been exceptionally eventful. The end of the cold war, symbolized by the collapse of the Berlin wall in 1989 triggered historic changes on the international scene. The processes that were underway accelerated, others were launched, new phenomena and challenges emerged, dormant antagonisms erupted with sometimes enormous force, new and so far unknown threats appeared. Although in many aspects the world has changed for the better (there is more integration, the sphere of democracy and free market has expanded) we have also been faced with many difcult and complex problems (terrorism, growing nationalism, imperial aspirations). That is why the situation in the world today demands from the international community greater solidarity, decisiveness, and well thought-out actions.