PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 1

RADOSAW FIEDLER Pozna

USA WOBEC KONFLIKTU IZRAELSKO-PALESTYSKIEGO 1991-2008

INSTRUMENTY, MOLIWOCI, BDY I OGRANICZENIA AMERYKASKIEGO MEDIATORA

Na pocztku lat dziewidziesitych ubiegego wieku na Bliskim Wschodzie nastpi przeom pod wzgldem amerykaskiego zaangaowania w tym regionie. Po pierwsze Waszyngton dowid, i potra zorganizowa szerok koalicj midzynarodow pod egid ONZ i poprzez operacj militarn Pustynna Burza zmusi Irak do wycofania z Kuwejtu1. Amerykanie pokazali czym jest wojna nowej generacji i na czym polegaa supremacja militarna przede wszystkim pod wzgldem technologicznym. Nawet rywale regionalni USA tacy jak Iran czy Syria przynajmniej na pocztku lat dziewidziesitych nie zamierzali w otwarty sposb kwestionowa Pax Americana na Bliskim Wschodzie. Po drugie zakoczya si bipolarna rywalizacja radziecko-amerykaska. Stany Zjednoczone nie miay powaniejszego rywala na miar ZSRR, ktry mgby podway amerykask strategi wobec regionu. Warto zaznaczy, e po raz pierwszy na tak skal Stany Zjednoczone zaangaoway si nie tylko politycznie, ale take militarnie w tym regionie. Od zakoczenia zimnej wojny opinia wiatowa widziaa w USA konstruktywn si, wok ktrej mog by podejmowane rne inicjatywy i dziaania majce na celu wzmocni wymiar bezpieczestwa zarwno w aspekcie regionalnym, jak i midzynarodowym. Pozimnowojenna strategia USA zostaa dostosowana do nowych uwarunkowa midzynarodowych. Strategia ta opieraa si na nastpujcych zaoeniach2: podwjnego powstrzymywania (dual containment) wobec Iraku i Iranu. Zrezygnowano z wczeniejszej strategii wspierania Iraku przeciwko teokratycznemu Iranowi; wspierania procesu pokojowego, ktry mia doprowadzi do znaczcego poprawienia architektury bezpieczestwa w wymiarze regionalnym;
1 W czasie operacji Pustynna Burza, administracja G. Busha wywara nacisk na Izrael, aby nie dokona odwetu na Iraku za ostrza rakietowy typu Scud. Olbrzymi autorytet USA oraz parasol ochronny, cho nie bez zastrzee, zostay zaakceptowane przez prawicowy rzd I. Szamira. Reakcja Izraela moga doprowadzi do rozpadu szerokiej koalicji skadajcej si take z pastw arabskich; zob. L. F r e e d m a n , E. K a r sh , The Gulf Conict 1990-1991: Diplomacy and War in the New World Order, Princeton 1993, s. 334-339. 2 Americas National Interests, RAND/CSIA/Nixon Center, July 1996, s. 39-41.

200

Radosaw Fiedler

zapewnienia bezpieczestwa Izraelowi jako jednemu z najbardziej kluczowych sojusznikw w regionie; zapewnienia bezpieczestwa Arabii Saudyjskiej take jako sojusznika, ale rwnie jako najwikszego producenta ropy na wiecie; zapewnienia niezakconych dostaw bliskowschodniej ropy na rynki wiatowe; zapobiegania proliferacji broni masowej zagady; promowania politycznych i gospodarczych reform w pastwach regionu przy zachowaniu ich wewntrznej stabilizacji; przeciwdziaania wobec zagroenia terroryzmem. Bliski Wschd nie bez powodu zosta okrelony jako pas niestabilnoci. Za jeden z bardziej dysfunkcjonalnych czynnikw destabilizujcych bezpieczestwo w wymiarze regionalnym uwaany jest konikt bliskowschodni. O ile w czasie zimnej wojny przybiera posta wojen arabsko-izraelskich, do ktrego take mieszay si supermocarstwa, jak ZSRR i USA, to pod koniec zimnej wojny by szczeglnie intensywny pomidzy Izraelem a Palestyczykami mieszkajcymi na okupowanym przez siy izraelskie Zachodnim Brzegu i w Stree Gazy. W administracji Georgea Busha seniora zdawano sobie spraw, e konikt izraelsko-palestyski mia bardzo skomplikowany charakter, ale dopatrywano si szansy, chociaby w fakcie, e nie by on ju wicej elementem zimnowojennej rywalizacji pomidzy supermocarstwami. W nowych uwarunkowaniach midzynarodowych, Stany Zjednoczone posiaday rwnoczenie takie moliwoci, by wystpowa zarwno w roli promotora inicjatyw pokojowych, jak i mediatora w bliskowschodnim procesie pokojowym.

OD KONFERENCJI MADRYCKIEJ PO II INTIFAD

Proces pokojowy zosta zainaugurowany 30 padziernika 1991 r. konferencj w Madrycie, na ktr zaproszono strony koniktu arabsko-izraelskiego3. Pod wieloma wzgldami konferencja madrycka miaa symboliczny wymiar, chociaby poprzez zaproszenie Palestyczykw w ramach wsplnej delegacji jordasko-palestyskiej4.
3 Do Madrytu przybyy wwczas delegacje: izraelska, syryjska, libaska, jordasko-palestyska i egipska, ponadto przedstawiciele Wsplnoty Europejskiej, saudyjski ambasador w Waszyngtonie ksi Bandar Ibn Sultan oraz w roli obserwatorw, przedstawiciele Rady Wsppracy Zatoki, ONZ i Unii Arabskiego Maghrebu; J. Zaj c, rodki i metody oddziaywania w bliskowschodnim procesie pokojowym (1991-2000), Warszawa 2004, s. 73; por. D. Cohn-Sherb o k , D. E l - A l a m i , Konikt palestysko-izraelski, prze. J. Danecki, M. Tomal, Warszawa 2002, s. 223 i n. 4 Co prawda OWP byo wykluczone z rozmw z powodu udzielonego poparcia Saddama Husajna po 2 sierpnia 1990 r., ale palestyscy delegaci z Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy pozostawali w kontakcie z przywdztwem OWP w Tunisie. Jak zauway Szymon Peres, to Tunis decydowa o skadzie delegacji na konferencj, jej szefem zosta Haddar Abed al.-Sha ze Strefy Gazy, ktry by jednym z zaoycieli OWP, ponadto Fajasal Huseini nieformalny przedstawiciel OWP na terytoria okupowane oraz Hanan Aszrawi rzeczniczka delegacji, S. Peres, A. Naor, Nowy Bliski Wschd, przek. K. Wojciechowski, Warszawa 1995, s. 12.

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

201

Amerykaski prezydent i sekretarz stanu James Baker byli bardzo zaangaowani w doprowadzeniu do zapocztkowania procesu pokojowego5. Jego pocztek by niewtpliwym sukcesem administracji G. Busha seniora; zdawano sobie spraw, i bardzo zoony i wieloaspektowy konikt bliskowschodni nie zostanie rozwizany w ramach jednej konferencji. Liczono jednak na to, e uda si wytworzy now atmosfer politycznej wsppracy, w ktrej strony koniktu, prowadzc ze sob rozmowy, nabior zaufania co do swoich intencji, ale take znaczenia mediacji USA w dochodzeniu do porozumienia midzy Izraelem a Syri i Jordani, ale take m.in. z Arabi Saudyjsk i oczywicie z Palestyczykami. Amerykaski mediator mia do dyspozycji wiele instrumentw, nie mwic o znaczeniu USA jako gwaranta bezpieczestwa w skali caego regionu, za pomoc ktrych mia historyczn szans doprowadzenia procesu pokojowego do pozytywnego koca. Zdaway sobie z tego spraw zarwno republikaska administracja G. Busha seniora, jak i demokratyczna Williama Clintona. Szczeglnie ten drugi prezydent osobicie zaangaowa si w proces pokojowy i liczy na to, i ostateczne porozumienie izraelsko-palestyskie osignite zostanie pod koniec jego drugiej kadencji, co miao potwierdzi znaczenie i skuteczno amerykaskiego przywdztwa zarwno w regionie, jak i wiecie. Problem rzdu amerykaskiego polega na tym, jak zauway William B. Quandt, e nie posiada skonkretyzowanej wizji, w jaki sposb naleaoby rozwiza poszczeglne problemy i etapy oraz jaki ostateczny ksztat powinno przybra porozumienie6. Ciekaw ilustracj braku precyzji co do celw procesu pokojowego ze strony Waszyngtonu byy listy gwarancyjne przygotowane przez J. Bakera. Zostay one wysane wraz z zaproszeniami do Izraela, Syrii, wsplnej delegacji jordasko-palestyskiej i innych pastw arabskich, majcych wzi dzia w zbliajcej si konferencji madryckiej. Dla przykadu w listach gwarancyjnych wysanych do Syrii, administracja G. Busha zapewniaa Damaszek, e podstaw dla konferencji bd rezolucje RB 242
5 W okresie od marca do padziernika 1991 r. J. Baker zoy a osiem wizyt na Bliskim Wschodzie, w czasie ktrych spotka si z przywdcami Izraela, Egiptu, Jordanii, Arabii Saudyjskiej, Syrii i przedstawicielstwem Palestyczykw w Jerozolimie. 13 czerwca 1991 r. spotka si take w Waszyngtonie z izraelskim ministrem spraw zagranicznych Dawidem Levim. Prowadzc rozmowy pracowicie usuwa przeszkody na drodze do zainicjowania procesu pokojowego. Moment przeomowy nastpi w czerwcu 1991 r. w czasie szstej podry sekretarza stanu i by zwizany ze zgod Syrii do wzicia udziau w rozmowach bezporednich z Izraelem na konferencji pokojowej; B. Ru b i n , The United States in the Middle East, 1991; http://meria.idc.ac.il/us-policy/data1991.html. 6 Otwierajc konferencj madryck G. Bush powiedzia, e strony uczestniczce w rozmowach samodzielnie podejmuj decyzj, a rola USA ogranicza si jedynie do bycia katalizatorem procesu pokojowego. Amerykaski prezydent podkreli, e celem rozmw jest nie tyle zakoczenie stanu wojny, co osignicie rzeczywistego pokoju, ktry suyby rozwojowi regionu, a nie kolejnemu wycigowi zbroje. Prezydent stwierdzi, e rozmowy mog zakoczy si porozumieniem w cigu roku. Wypowiadajc si o kwestii palestyskiej mwi oglnie e Palestyczycy co prawda maj prawo decydowa o wasnym losie, ale przy tym musz by uwzgldnione izraelskie postulaty zwizane z bezpieczestwem; za. B. R u bin, The United States in the Middle East, 1991

202

Radosaw Fiedler

i 338 oraz zasada pokj za ziemi cznie ze Wzgrzami Golan7. Z kolei w licie gwarancyjnym do Izraela, strona amerykaska sygnalizowaa, e akceptuje samodzieln interpretacj tego pastwa w kwestii rezolucji 242 i 338 i znaczenia dla jego bezpieczestwa Wzgrz Golan8. Pod koniec 1991 r. administracja G. Busha stana wobec nastpujcych zagadnie: 1. Czy Izrael wycofa si z Zachodniego Brzegu, Gazy, Wzgrz Golan i poudniowego Libanu za cen normalizacji stosunkw z pastwami arabskimi? 2. Czy pastwa arabskie s gotowe na bezporednie negocjacje z Izraelem i rzeczywist normalizacj stosunkw z pastwem ydowskim? 3. Czy Izrael zgodzi si na polityczne samostanowienie Palestyczykw? 4. Czy uda si znale rozwizanie w kwestii podziau suwerennoci arabsko-ydowskiej nad Jerozolim? Negatywna odpowied chociaby wobec tylko jednego z powyszych problemw moga wpyn negatywnie na pozostae zagadnienia. Wspzaleno i zoono problemw wymagao precyzji ze strony Waszyngtonu w opracowywaniu planu dziaania dla mediacji na rozpoczynajcy si niebawem proces pokojowy9. Ponadto cen za porozumienia pokojowe nie mogo by w ocenie Waszyngtonu znaczne osabienie Izraela odgrywajcego nadal rol strategicznego sojusznika USA w regionie. Amerykanie zdawali sobie spraw, e wanym elementem strategii negocjacyjnej bdzie osiganie moliwych do przyjcia przez strony kompromisw, ktre z czasem torowayby drog do kolejnych, trudniejszych etapw negocjacji10. Na konferencji madryckiej proces pokojowy zosta podzielony na dwie grupy w ramach pierwszej toczono rozmowy pomidzy pastwami arabskimi a Izraelem, w drugiej odbyway si dwustronne negocjacje palestysko-izraelskie. Wydawao si, e podczas rozmw w pierwszej grupie prdzej dojdzie do przeomu, przede wszystkim w rozmowach syryjsko-izraelskich11. Do przeomu doszo natomiast na odcinku gdzie si tego za bardzo nie spodziewano w rozmowach palestysko-izraelskich. Amerykanie objli te nieformalne rozmowy szczeglnym patronatem. Z tym, e pierwszych pi run negocjacji prowadzonych w Waszyngtonie pomidzy przedU.S. Letter of Assurances to Syria, Journal of Palestine Studies 21, no. 2, Winter 1992, s. 119-120. Jw., s. 120-121. 9 Zob. szerz. J. S. Dallal, D. Gold, J. B. Kelly, P. W. Ro d m a n , A. T. S u l l i v a n , Can America bring peace?, National Review August 26, 1991. 10 William Quandt w czasie administracji Nixona i Cartera by czonkiem National Security Council, i w tym charakterze uczestniczy w procesie pokojowym m. in. pomidzy Izraelem a Egiptem, zob. W. B. Q uandt, Peace Process, s. 405. 11 Dwustronne negocjacje izraelsko-syryjskie nie przynosiy rezultatw. Poza faktem, e obie strony zaczy ze sob rozmawia. Wraz ze zwycistwem Partii Pracy i objciem urzdu przez I. Rabina, miano pewne nadzieje, e w rozmowach dojdzie do przeomu. Strona syryjska opowiadaa si za literaln interpretacj rezolucji 242 i 338 i stawiaa nastpujcy warunek: cakowite wycofanie wojska i osiedli ydowskich ze Wzgrz Golan, dopiero po tym mona byo przej do rozmw o traktacie pokojowym pomidzy tymi dwoma pastwami, szerz. ma temat tych rozmw zob. R. G. R a b i l , Embattled Neighbours. Syria, Israel and Lebanon, London 2002, s. 200-202.
7 8

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

203

stawicielami prawicowego rzdu Izraela z reprezentantami strony palestyskiej nie doprowadzio do przeomu12. Po roku proces pokojowy zacz wytraca pierwotny impet, w USA odbyy si w listopadzie 1992 r. wybory prezydenckie, ktre doprowadziy do zwycistwa po 12 latach przerwy kandydata demokratw Williama Clintona13. Niebawem nowa administracja wydatnie zaangaowaa si w proces pokojowy. W czasie kiedy w USA konstytuoway si nowe wadze, w polityce izraelskiej doszo do przeomu, gwnie za spraw ministra spraw zagranicznych Szymona Peresa oraz jego zastpcy Yossi Beilina, ktrzy ostatecznie przekonali Icchaka Rabina do podjcia bezporednich negocjacji z Organizacj Wyzwolenia Palestyny, co wiadczyo o zmianie podejcia do tej organizacji, uznawanej dotd za terrorystyczn. Pod koniec stycznia 1993 r. rozpoczy si poufne rozmowy w Oslo pomidzy Izraelczykami a OWP. Odbyo si 14 sesji negocjacyjnych, trwajcych przez osiem miesicy i to wanie tam doszo do przeomu14. Rwnolegle do nieocjalnych rozmw w Oslo, toczyy si negocjacje izraelsko-paletyskie w Waszyngtonie. Z tym e proces zainicjowany w Oslo wpywa na ocjalne rozmowy izraelsko-palestyskie w Waszyngtonie15. Podstaw dialogu
12 Przedstawiciele OWP w tych nieformalnych rozmowach wywnioskowali, e nie byli w stanie z prawicowym rzdem I. Szamira znale paszczyzny wstpnego porozumienia. Zainicjowano kontakty z izraelsk Pati Pracy, ktra jak si potem okae odniesie wyborcze zwycistwo wiosn 1992 r.;. zob. szerz. o kulisach i uwarunkowaniach drogi do procesu z Oslo M. R u b n e r, Making Peace with PLO: The Rabin Governments Road to the Oslo Accord, Boulder 1996. 13 W administracji znaleli si ludzie niemajcy zbytnio pozytywnych dowiadcze w polityce wobec Bliskiego Wschodu jak Warren Christopher sekretarz stanu (w administracji J. Cartera peni funkcj zastpy sekretarza stanu w czasie kryzysu z zakadnikami amerykaskimi w Iranie). Ponadto w administracji Clintona byli ludzie, ktrzy w ogle nie mieli dowiadczenia w polityce zagranicznej jak np. zastpca sekretarza stanu Clifford Wharton, ktry zosta zastpiony w 1994 r. przez bardziej dowiadczonego w midzynarodowej problematyce byego dziennikarza Strobea Talbotta; B. R u b i n , The United States and the Middle East, 1993; http://meria.idc.ac.il/us-policy/data1993.html. 14 Rozmowy toczyy si z dala od mediw i naciskw opinii publicznej i miay poufny chcrakter. Norwedzy minister spraw zagranicznych Johan Joergen oraz naukowiec Terge Rd Larsen odegrali istotn rol jako bezstronni gospodarze. W rozmowach bezporednich uczestniczyli ze strony izraelskiej pocztkowo dr Yair Hirschfeld i dr Ron Pundik, ze strony palestyskiej Ahmed Kurei (Abu Ala); A. S hlaim, The Rise and Fall of the Oslo Process, w: International Relations of the Middle East, ed. L. Fawcett, Oxford 2005, s. 244. Warto zaznaczy, e zarwno dla Palestyczykw, jak i Izraelczykw zaangaowanie Norwegw byo w penie akceptowane. Jak zauwaya jedna z badaczek Hilde Henriksen Waage, norwescy mediatorzy bardziej uwraliwieni byli na cele i oczekiwania Izraela. Jednym z bdw byo niepodjcie od samego pocztku takich kwestii, jak: uchodcy, Jerozolima, osadnicy ydowscy. Norwegowie byli przekonani zdaniem tej badaczki, e najpierw naleao wypracowywa porozumienie ostronymi i maymi krokami; szerzej H. H. Waage, Arab Israeli Conict: Peacemaking is a Risky Business: Norways Role in the Peace Process in the Middle East, 1993-1996, Oslo 2005, s. 127 i nast. 15 Wedug Avi Shlaima I. Rabin by coraz bardziej skonny do porozumienia z Palestyczykami, a miay na to wpyw cztery wnioski jakie wynikay z jego oceny przebiegu procesu pokojowego: 1. Porozumienie pokojowe z Syri wymykao si, Damaszek da cakowitego wycofania si Izraela ze Wzgrz Golan, co byo ze wzgldu na sytuacj strategiczn (bezpieczestwo, zasoby wodne) dla Izraela warunkiem bardzo trudnym do spenienia; 2. Na podstawie raportw wywiadu izraelskiego, lokalne struktury OWP

204

Radosaw Fiedler

bya wypracowywana Wsplna Deklaracja Zasad Gaza najpierw, bdca inicjatyw S. Peresa, J. Arafat doda do tego Jerycho podkrelajc w ten sposb prawa Palestyczykw take do Zachodniego Brzegu. Pocztkowo strona amerykaska nie bya za bardzo zaangaowana w te poufne rozmowy. Zadziwiajcy by brak reakcji rzdu USA, gdy Szymon Peres poinformowa na pocztku lipca 1993 r. amerykaskiego charge daffaires Williama Browna, e Izrael by ju bardzo bliski porozumienia z OWP16. W zasadzie o tym pocztkowym braku zaangaowania USA w negocjacje prowadzone w Norwegii zdecydoway dwa czynniki: 1) amerykascy dyplomaci uwaali nadal, e jak ju to prdzej dojdzie do przeomu w rwnolegle prowadzonych rozmowach izraelsko-palestyskich w Waszyngtonie, anieli w Oslo; 2) rzd I. Rabina nie chcia za bardzo angaowa Amerykanw w poufne rozmowy w Oslo, z obawy e USA zacznie wywiera na Izrael naciski, aby uczyni wiksze koncesje na rzecz Palestyczykw17. Wreszcie ostatecznym przeomem bya decyzja premiera I. Rabina, ktry zda sobie spraw, e nie dojdzie do porozumienia z Syri, co wtedy byo najwikszym priorytetem, a take e nie powid si wariant porozumienia z uznanymi przez Izrael Palestyczykami, z pominiciem OWP18. Administracja W. Clintona bya take zaangaowana w rozmowy izraelsko-syryjskie, w ktrych nie doszo do przeomu. Amerykascy dyplomaci, a take prezydent poredniczyli pomidzy obydwiema stronami19. W sierpniu 1993 r. w Waszyngtonie zadawano sobie ju spraw, e do historycznego przeomu rzeczywicie doszo jedynie w Oslo, w czasie nieformalnych i niemal do koca tajnych rozmw pomidzy Izraelem a OWP.
(Zachodni Brzeg i Gaza) byy zneutralizowane i nie stanowiy takiego zagroenia dla bezpieczestwa pastwa ydowskiego jak wczeniej; 3. Osabione przywdztwo OWP gotowe byo w tym momencie do zawarcia porozumienia, uwzgldniajcego postulaty zwizane z bezpieczestwem Izraela; 4. Imponujcy postp w nieocjalnych rozmowach izraelsko-palestyskich w Oslo. 5. wiadomo osignicia porozumienia pokojowego, wzrost wrd mieszkacw Zachodniego Brzegu i Gazy nastrojw radykalnych i poparcia dla Hamasu i Islamskiego Dihadu; tame, s. 245. 16 Szerzej o kulisach rozmw w Oslo zob.: M. Ru b n e r, Making Peace with the PLO: The Rabin Governments Road to the Oslo Accord, Middle East Policy, October 1, 1998. 17 Szerzej zob. M. Rubner, The Process: 1,100 Days that Changed the Middle East, Middle East Policy, October 1, 1998. 18 J. Rynhold, Cultural Shift and Foreign Policy Change. Israel and the Oslo Revolution, Cooperation and Conict, 2007, vol. 42, no 4, s. 419-440. 19 W czasie spotkania 16 stycznia 1994 w Genewie Hafeza Assada z W. Clintonem, przywdca Syrii wspomnia o strategicznych decyzjach w sprawie pokoju. W padzierniku 1994 r. W. Christopher wielokrotnie odby rozmowy z I. Rabinem i H. Asadem. W czerwcu 1995 r. Amerykanie gocili w Waszyngtonie izraelskiego i syryjskiego szefw sztabw na rozmowach powicone tematyce bezpieczestwa. Pomimo tego zaangaowania nie udao si wypracowa przeomu i zapowiadanej wielokrotnie i to przez obie strony nastaniu nowej epoki we wzajemnych relacjach. W materii, kiedy miao doj do bardziej szczegowych kwestii jak np. kwestia wody obie strony nie zamierzay zrezygnowa ze swoich stanowisk. Drugim czynnikiem by brak zaufania co do intencji i implementacji ewentualnie wypracowanych porozumie; D. Ross, The Missing Peace: The Inside Story of the Fight for Middle East Peace, New York 2004, s. 116 i n.; por. S. al-Azm, The View from Damascus, New York Review of Books 47, no. 10, June 15, 2000.

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

205

Wydawao si, e symboliczny ucisk doni Arafata i Rabina 13 wrzenia 1993 r. na trawniku przed Biaym Domem w obecnoci prezydenta Clintona oznacza pocztek koca kilkudziesicioletniego koniktu20. Administracja Clintona po historycznym wstpnym porozumieniu z 13 wrzenia 1993 r. skoncentrowaa si na trzech zasadniczych celach: wspieraniu realizacji kolejnych porozumie w izraelsko-palestyskim w tzw. procesie Oslo; doprowadzeniu do porozumienia syryjsko-izraelskiego; wczeniu w proces pokojowy innych pastw regionu m.in.: Jordanii, Arabii Saudyjskiej. Nakrelone cele wydaway si wwczas w zasigu moliwoci wpyww i moliwoci USA21. Pierwszy etap procesu pokojowego by bardzo istotnym przeomem psychologicznym. Izraelsko-palestyska Deklaracja Zasad dotyczya przejciowej Autonomii22. Porozumienie waszyngtoskie wczeniej wynegocjowane w Oslo dotyczyo ustanowienia Autonomii Palestyskiej w Stree Gazy (obejmujcego 65% obszaru) i w miecie Jerycho w Zachodnim Brzegu, w sumie obszaru obejmujcego okoo 365 km23. Wadze palestyskie miay przej kontrol m.in.: nad szkolnictwem, sprawami socjalnymi, porzdkiem publicznym i podatkami. Deklaracja Zasad okrelia zasady funkcjonowania Autonomii Palestyskiej w picioletnim okresie przejciowym, zakadajc jednoczenie, e po zakoczeniu tego okresu wejdzie w ycie stay status. Zasady, na jakich opiera si bdzie stay status, miay zosta sprecyzowane w drodze osobnych negocjacji dwustronnych. Izrael uzna OWP jako reprezentacj narodu palestyskieJak zauway S. Peres porozumienie byo moliwe, poniewa uzyskalimy koncesje, bez ktrych nigdy nie bylimy w stanie podpisa porozumienia. Naleay do nich odpowiedzialno za bezpieczestwo przed zagroeniami z zewntrz naszych granic i odpowiedzialno za bezpieczestwo kadego Izraelczyka w granicach Terytoriw. Jerozolima pozostaje poza porozumieniem o autonomii, chocia jej palestyscy mieszkacy bd mogli uczestniczy w wyborach dotyczcych obszarw autonomicznych. Osiedla pozostan tam, gdzie s, a ich bezpieczestwo bdzie spoczywa w sprawnych rkach Izraelskich Si Zbrojnych; cyt. za S. Peres, A. Naor, Nowy Bliski..., s. 32-33. Uznanie przez spoeczestwo izraelskie porozumienia waszyngtoskiego za przeom historyczny zrodzio z czasem rozczarowanie, e jednak nie oznaczao ono koca terroryzmu palestyskiego; M. Rub n e r, Making Peace with the PLO: The Rabin Governments Road to the Oslo Accord, Middle East Policy, October 1, 1998. 21 W sprawie procesu pokojowego z Oslo pojawio si przekonanie, take w Waszyngtonie, e wszystkie kwestie sporne pomidzy Izraelem a Palestyczykami da si podzieli na atwiejsze i trudniejsze. Do atwiejszych zaliczano powstanie Autonomii Palestyskiej, wspprac gospodarcz, budow portw morskich, lotnisk oraz zwolnienie czci winiw palestyskich. Przewidywano, e kwestie te zajm pi lat. Natomiast w trudniejszych kwestiach, takich jak negocjacje zwizane z ostatecznym porozumieniem, czyli: granic, uchodcw palestyskich, osadnikw ydowskich, statusu Jerozolimy, uwaano, e dziki ocieplajcym si relacjom uda si doj do porozumienia, zob. P. B e n n i s, Before & After. US Foreign Policy and the September 11 th Crisis, New York 2003, s. 63. 22 Declaration of Principles on Interim Self Government Arrangements, September 13, 1993. 23 W czasie negocjacji S. Peres zaproponowa J. Arafatowi formu najpierw Gaza. Przywdca OWP doda do niej jeszcze miasto Jerycho w Zachodnim Brzegu; zob. szerzej A. S h l a i m , The Iron Wall. Israel and the Arab World, New York, London 2000, s. 514.
20

206

Radosaw Fiedler

go. Gwnym celem owego porozumienia byo utworzenie tymczasowego samorzdu palestyskiego w Stree Gazy i Jerychu na okres do 5 lat. Porozumienie natomiast precyzyjnie okrelao kalendarz realizacji zobowiza24. Docelowo miano utworzy Autonomi Palestysk w Gazie i Jerycho, przekaza Palestyczykom wadz cywiln na Zachodnim Brzegu Jordanu oraz wprowadzi samorzd palestyski z wyborami do Rady Palestyskiej na terenach okupowanych, w zamian za co Arafat zobowiza si zlikwidowa zagroenie ze strony islamskich terrorystw. Zgodnie z deklaracj niezalene palestyskie siy policyjne czuwa miay nad bezpieczestwem wewntrznym, zewntrznego bezpieczestwa regionu strzec ma z kolei Izrael. Z Palestyskiej Karty Narodowej miano usun wszystkie punkty wymierzone przeciwko Izraelowi. Na pocztku 1994 r. mogo doj do przerwania z takim trudem rozwijajcego si procesu pokojowego. 25 lutego tamtego roku, ekstremista ydowski otworzy ogie w Grocie Patriarchw do modlcych si muzumanw, na miejscu zabijajc 29 i ranic ponad 100. Doszo wwczas do powanego kryzysu izraelsko-palestyskiego, wobec ktrego administracja Clintona zaproponowaa wwczas przeniesienie rozmw do Waszyngtonu, z dala od ekstremistw jednej, jak i drugiej strony, mogcych zniweczy dotychczasowe postpy procesu pokojowego. J. Arafat postulowa z kolei o wiksze zaangaowanie si USA jako mediatora w rozmowach izraelsko-palestyskich. W. Christopher odmwi jednak interweniowania przez stron amerykask w bezporednie rozmowy pomidzy nimi25. W kocu udao si przeama kryzys i 4 maja 1994 r. w Kairze podpisano porozumienie zwane Gaza Jerycho. Jego celem miao by doprowadzenie do powstania ograniczonej autonomii. Miao obowizywa pi lat, najpniej na pocztku trzeciego roku planowano rozpoczcie negocjacji zwizanych z ostatecznym porozumieniem. Jak si potem okazao, termin ten by nieustannie przesuwany w czasie. W odrnieniu od dokumentu sprzed niemal roku by konkretn umow prawnomidzynarodow. Z ukadem zwizane byo zwalnianie winiw palestyskich, wycofywanie wojska izraelskiego z Gazy i Jerycha oraz przejmowania odpowiedzialnoci za bezpieczestwo wewntrzne przez policj palestysk26. 28 wrzenia 1995 r. J. Arafat i I. Rabin podpisali w Waszyngtonie drugie z gwnych porozumie o rozszerzeniu autonomii (Oslo II). Uzgodniono wwczas podzia
24 Po jego wejciu (1X) miao nastpi wycofanie wojsk izraelskich w rejonie Gazy i Jerycha (3 XII7 IV 1994 r.). Nastpnie odby si miay wybory do Rady Palestyskiej (7 VII 1994 r.); przegrupowanie oddziaw izraelskich na gwnych szlakach komunikacyjnych (10 VII 1994 r.); rozpoczcie negocjacji w sprawie ostatecznego statusu terytoriw okupowanych (30 IV 1996 r.) i zakoczenie okresu przejciowego (4 V 1999 r.). 25 W sierpniu 1994 r. W. Christopher potwierdzi nieinterweniowanie USA w porozumienia izraelskopalestyskie w rozmowie z prezydentem Egiptu Hosni Mubarakiem, Washington Post 7 August 1994; za: B. Rubin, The United States adnd the Middle East, 1994; http://meria.idc.ac.il/us-policy/data1994.html. 26 Palestyskie suby bezpieczestwa uzyskay formalny status w maju 1994 r. w wyniku kairskiego porozumienia. Powoano wwczas General Secuity Services (Oglne Suby Bezpieczestwa), ktre podzielono na: policj autonomii i suby wywiadowcze; szerzej o palestyskich subach bezpieczestwa zob. G. Luft, Palestinian Security Services. Between Police and Army, Middle East Review of International Affairs, Volume 3, No. 2, June 1999; http://meria.idc.ac.il/journal/1999/issue2/jv3n2a5.html.

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

207

Zachodniego Brzegu na trzy strefy: A odpowiedzialno za ni spoczywaa na Autonomii pod wzgldem administracyjnym i za bezpieczestwo, B administracja palestyska, za bezpieczestwo odpowiaday siy izraelskie oraz C wraz z 145 osiedlami ydowskimi nadal pod wyczn kontrol wadz izraelskich27. Do wybuchu II intifady Al.-Aqsa we wrzeniu 2000 r. wikszo Zachodniego Brzegu wraz z osiedlami ydowskimi pozostawaa pod izraelsk kontrol.
TABELA

Wycofywanie si si izraelskich w ramach procesu pokojowego Obszar Pozrzumienie Data A Oslo II Wye I Wye II i III nie udao si osign Sharm I Sharm II z opnieniem Sharm III z opnieniem wrzesie 1999 stycze 2000 marzec 2000 wrzesie 1995 padziernik 1998 3% 10,1% 18,2% 10,1% 12,1% 18,2% B 24% 18,9% 21,8% 25,9% 26,9% 21,8% C 73% 71% 60% 64% 61% 60%

rd o: The Geopolitics of the Peace Accords, 2000, s. 27; http://www.arij.org.

W porwnaniu z Oslo I, w Oslo II bardzo wydatnie zaangaowaa si amerykaska dyplomacja od prezydenta po dyplomatw i ekspertw zajmujcych si Bliskim Wschodem28. Pomimo tak intensywnego zaangaowania si Waszyngtonu, zagroenia dla Oslo II byy bardzo realne, zwaszcza ze strony ekstremistw, zarwno z jednej, jak i z drugiej strony. Na pocztku listopada 1995 r. ekstremista ydowski Igal Amir zastrzeli premiera I. Rabina. Doszo do kolejnego kryzysu zagraajcego procesowi pokojowemu. Po zabjstwie I. Rabina premierem zosta Szymon Peres. Bliski wsppracownik Rabina nie ustrzeg si jednak bdw jednym z nich byo ostrzelanie 18 kwietnia 1996 r. przez Izrael obozu dla uchodcw palestyskich pod kuratel ONZ w Kanie w poudniowym Libanie, w wyniku ostrzau zginy 102 osoby29. Rzd traci
Szerzej Israeli-Palestinian Internim Agreement on the West Bank and the Gaza Strip, 28 September, Article XII; por. W. Szymborski, Wze palestyski, Sprawy Midzynarodowe nr 3, 2000, s. 84. W porozumieniu rozszerzajcym uprawnienia Autonomii Palestyskiej wyranie podkrelona zostaa odpowiedzialno Izraela za bezpieczestwo osiedli ydowskich na Zachodnim Brzegu i w Gazie. 28 W Oslo II zaangaowany by kolejno sekretarz stanu W. Christopher i M. Albright wraz ze swoimi wsppracownikami: Martinem Indykiem, Aaronem Davidem Millerem, Dennisem Rossem, ale w proces pokojowy zaangaowany by szef CIA George Tenet; J. Pr e ssm a n , The United States and the Arab-Israeli Conict, 1991-2001, w: The Middle East and the United States. A Historical and Political Reassessment, ed. By D. W. Lesch, Boulder 2007, s. 262. 29 Przez opini midzynarodow Izrael zosta potpiony nie byy przekonywajce tumaczenia rzdu Peresa, e w obozie znajdowali si bojownicy Hezbollahu.
27

208

Radosaw Fiedler

poparcie Izraelczykw coraz bardziej przekonanych, e proces pokojowy nie doprowadzi do poprawy bezpieczestwa, a wrcz przeciwnie w jego wyniku wzmogy si ataki terrorystyczne szczeglnie ze strony Hamasu i Islamskiego Dihadu. Negatywny wpyw na sytuacj miaa take przemoc osadnikw ydowskich w Zachodnim Brzegu i Gazie wobec Palestyczykw oraz rozbudowa kolejnych osiedli ydowskich30. Ponadto administracja W. Clintona podja spory wysiek, kadc nacisk na kwestie bezpieczestwa, od nich uzaleniono dalszy postp negocjacji. Zdaniem niektrych badaczy takie sformuowanie priorytetw przez Waszyngton byo bdem, poniewa wymiar bezpieczestwa by najwaniejszy dla Izraela, a z kolei Palestyczycy przede wszystkim po procesie pokojowym spodziewali si wyranych postpw na drodze do wasnej pastwowoci oraz poprawy sytuacji materialnej odczuwalnej zarwno w Zachodnim Brzegu, jak i Gazie31. Strona amerykaska zaangaowaa si w profesjonalizacj si porzdkowych Autonomii Palestyskiej oraz pomoc techniczn, wywiadowcz dla si izraelskich, aby skuteczniej przeciwdziaay narastajcemu zagroeniu terrorystycznemu na obszarze kontrolowanym zarwno przez Palestyczykw, jak i przez Izrael32. Niestety nie udao si zmniejszy narastajcego terroryzmu. Odpowiedzi strony izraelskiej bya polityka odgradzania, punktw kontrolnych i wreszcie zastpowania palestyskich pracownikw innymi cudzoziemcami33. Od drugiej poowy lat dziewidziesitych z powodu blokad, punktw kontrolnych i zmniejszajcych si inwestycji, zaczo spada poparcie Palestyczykw dla procesu pokojowego, w ktrym upatrywali przyczyn pogarszajcych si warunkw materialnych, ale take brak poprawy bezpieczestwa i ograniczenie swobody przemieszczania si ze wzgldu na rozliczne punkty kontrolne. Ponadto Izrael w zwalczaniu terroryzmu palestyskiego stosowa zasad odpowiedzialnoci zbiorowej34. W maju 1996 r. doszo w Izraelu do przedterminowych wyborw. Ataki terrorystyczne Hamasu z lutego i marca tamtego roku uatwiy zwycistwo przeciwnikw
30 W latach 1993-2000 nastpi spory wzrost liczby osadnikw ydowskich o okoo 117% w Gazie, 46% w Zachodnim Brzegu, nie wczajc intensywnego wzrostu liczby osadnikw we Wschodniej Jerozolimie. Co prawda ocjalnie na pocztku lat 90. rzd izraelski zamrozi budow nowych osiedli, ale za to intensywnie rozbudowywano istniejce; por.: The Foundation for Middle East Peace dane z 1993 r. oraz 2000 r. 31 Zob. M. B. Mahle, A Political-Security Analysis of the Failed Oslo Process, Middle East Policy, March 22, 2005. 32 D. Makovsky, Clinton Pledges $100 mln in Anti-terror Aid, Jerusalem Post,March 15, 1996; T. Weiner, CIA Ofcers Teach Tricks of Their Trade to Palestinians, The New York Times, March 5, 1998. 33 J. Rynhold, The Failure of the Oslo Process: Inherently Flawed or Flawed Implementation?, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Bar-Ilan University, Mideast Security and Policy Studies, no. 76, March 2008, s. 6. 34 A 670 domw palestyskich zostao zburzonych w okresie od wrzenia 1993 r. do czerwca 1998 r. Innym instrumentem ogranicze byo odbieranie prawa pobytu Palestyczykom w Jerozolimie, jeli nie potrali dowie, e maj prac w Jerozolimie. W ten sposb, w latach 1996-1998, zmuszono 1600 Palestyczykw do opuszczenia Jerozolimy; Human Rights Watch, World Report 1999; http://www.hrw.org/ hrw/world-report99/mideast/israel.html.

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

209

procesu pokojowego. Pod hasami krytyki do polityki nadmiernych ustpstw Partii Pracy wobec kwestii palestyskiej do wadzy doszed wwczas prawicowy blok Likud z Benjaminem Netanjahu35. Zwycistwo prawicy dowiodo, e spoeczestwo izraelskie krytycznie odnosi si do ustpstw wobec Palestyczykw, ktre zamiast wzmacnia osabiy bezpieczestwo Izraela. 24 wrzenia 1996 r. nowy premier otworzy tunel turystyczny biegncy wzdu Muru Zachodniego na Wzgrzu witynnym w Jerozolimie. Miaa to by wielka atrakcja turystyczna. Bya to wyrana prba ugruntowania izraelskiej kontroli nad Jerozolim i przylegymi miasteczkami. Decyzja o otwarciu tunelu bya poczona z wydaniem zgody na budow osiedla dla 32 tys. ydw na wzgrzu Jebel Abu-Ghneim w poudniowej, arabskiej czci Jerozolimy. Po otwarciu tunelu pod Wzgrzem witynnym wybuchy w Jerozolimie gwatowne protesty palestyskie. W starciach zgino 69 Palestyczykw i 14 izraelskich onierzy36. Ugrupowania prawicowe, mimo i chciay cakowicie zamrozi proces pokojowy, nie mogy si jednak z niego wycofa, chociaby ze wzgldu na zaangaowanie w niego Stanw Zjednoczonych. Amerykanie nie ukrywali niezadowolenia, ale krytyka poczyna rzdu Netanjahu nie powstrzymaa jego rzdu od rozbudowy osiedli zarwno we wschodniej Jerozolimie, jak i Zachodnim Brzegu37. Pod wpywem wywieranej przez Waszyngton presji oraz rosncego napicia na terytoriach okupowanych rzd izraelski wrci do rozmw, ktre w styczniu 1997 r. doprowadziy do przekazania pod zarzd palestyski Hebronu (z wyjtkiem Groty Patriarchw i dzielnicy zamieszkaej przez osadnikw ydowskich)38. W tej skomplikowanej sytuacji, administracja W. Clintona nadal bya przekonana, e proces pokojowy znalaz si tylko w chwilowym kryzysie, ktry mona przezwyciy. Amerykaski prezydent by nadal silnie osobicie zaangaowany w negocjacje izraelsko-palestyskie. W Waszyngtonie zaczto zdawa sobie spraw, e raczej trudno bdzie o spektakularny przeom, ale uwaano, i pomimo trudnoci proces musi nadal by kontynuowany. Amerykanie zaczli wywiera wpyw na prawicowy rzd B. Netanjahu, dajc do zrozumienia, e strona izraelska powinna si wycofywa z kolejnych obszarw Zachodniego Brzegu i to nawet jeli strona palestyska miaa trudnoci z realizacj swoich zobowiza. Nie oczekiwano od Izraela sporego powicenia, amerykascy dyplomaci sformuowali postulat wycofania si izraelskich z 13% Zachodniego Brzegu, co z kolei mogo nie by satysfakcjonujce dla J. Arafata, stawiaj-

35 B. Netanjahu by pierwszym izraelskim premierem, ktry zwyciy w bezporednich wyborach, uzyska nad swoim rywalem Sz. Peresem 11% przewag. 36 Kessings Record of World Events 1996, No 9, s. 412. 37 Martin Indyk byy ambasador USA w Izraelu, przestrzeg, i dalsze rozbudowywanie osiedli ydowskich doprowadzi do wybuchu kolejnego koniktu pomidzy Izraelczykami a Palestyczykami; G. Aronson, Clinton Administration Sharpens Focus on Settlements, Report on Israeli Settlement in the Occupied Territories, Foundation for Middle East Peace, Vol. 7, No. 1, 1997. 38 Szerzej Protocol on Redeployment in Hebron, January15, 1997; http://www.yale.edu/lawweb/ avalon/mideast/hebron.htm.

210

Radosaw Fiedler

cego danie wycofania si Izraela z 40% Zachodniego Brzegu39. Ostatecznie premier B. Netanjahu zdecydowa si na kolejny etap rozmw, co uznano za sukces wysikw dyplomatycznych Waszyngtonu. W kocu, zgodnie ze wskazwkami dyplomatw amerykaskich, 23 padziernika 1998 r. podpisano porozumienie z Wye Plantation, przewidujcego zwikszenie strefy A w Zachodnim Brzegu do 13%40. Skomplikowan zaleno Izraela od USA trafnie uchwyci Jonathan Rynhold twierdzc, e premier Netanjahu pocztkowo chcia osabienia amerykaskiego zaangaowania w rozmowy izraelsko-syryjskie i izraelsko-palestyskie, ale gdy doszo do gwatownych star z Palestyczykami z powodu tunelu przez Wzgrze witynne potrzebowa wikszej pomocy USA, aby nie doszo do cakowitego zaamania procesu pokojowego. Prawicowy rzd obawia si izolacji oraz osabienia strategicznego sojuszu z USA. Wraz z zawarciem porozumienia z Wye Plantation doszo do zdecydowanej poprawy relacji z Waszyngtonem. Z drugiej jednak strony porozumienie z Wye doprowadzio do politycznego kryzysu wewntrznego w Izraelu41. W grudniu 1998 r. rzd izraelski zawiesi realizacj tego porozumienia (w czasie rzdw prawicowego rzdu wycofano si jedynie z 1/3 uzgodnionych terytoriw)42. Nie uchronio to jednak rzdu przed perspektyw przedterminowych wyborw. Ponownie doszo do zawirowa w stosunkach z Waszyngtonem. Krytyka ustpstw poprzednich rzdw wobec Palestyczykw, doprowadzia do wadzy Likud, ktry jednak przyjmujc bardziej pronegocjacyjne stanowisko, zawid swj radykalny elektorat, czego rezultatem by pogbiajcy si kryzys wewntrz koalicji rzdzcej. W konsekwencji, 17 maja 1999 r. odbyy si przedterminowe wybory, ktre przyniosy zwycistwo Ehudowi Barakowi z Partii Pracy, istniejcemu za priorytet polityki swojego rzdu dokoczenie procesu pokojowego: podpisanie traktatw z Palestyczykami, ale take z Syri i Libanem. E. Barak wyrazi take gotowo do przestrzegania umw zawartych przez jego poprzednikw43. W kwestii ewentualnego zamroenia osadnictwa ydowskiego nowy rzd jednak nie odszed jednak od polityki poprzedniej koalicji.
I. Rabinov ich, Waging Peace..., s. 111-112. W dniach 15-23 padziernika 1998 r. prowadzono rozmowy pokojowe izraelsko-palestyskie w Wye Plantation w USA. Uczestniczyli w nich prezydent USA W. Clinton oraz krl Jordanii Husajn.Kalendarz transferu przewidywa przekazanie do 5 IX 1999 r. 7% strefy C do A, do 15 IX 1999 r. 2% z C do B i 3% z B do A oraz do 20 I 2000 r. 1% z C do A oraz 5,1% z B do A. Regulacjom objta zostaa ponadto kwestia winiw palestyskich Izrael zgodzi si na uwolnienie 750 winiw palestyskich oraz okoo 2000 w pniejszym terminie. Strona palestyska zobowizaa si do dziaa na rzecz pooenia kresu terroryzmowi, usunicia z Karty Palestyskiej zapisu o deniu do zniszczenia pastwa izraelskiego oraz do redukcji swoich si policyjnych z 36 tys. do 24 tys. osb; szerzej The Wye River Memorandum, October 23, 1998; http://www.yale.edu/lawweb/avalon/mideast/wyeriv.htm. 41 J. Rynhold, Israeli American Relations and the Peace Process, Middle East Review of International Affairs, vol. 4, No. 2, June 2000; http://meria.idc.ac.il/journal/2000/issue2/jv4n2a3.html. 42 7 grudnia 1998 r. minister Ariel Szaron oskary wadze Autonomii Palestyskiej o amanie wszystkich punktw porozumienia z Wye Plantation (z dnia 23 padziernika 1998 r.). W ten sposb Izrael odstpi od planowanego na 18 grudnia terminu drugiej fazy wycofania wojsk izraelskich. 43 R. F rister, Sia pokoju, Polityka nr 23, 1999, s. 42.
39 40

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

211

Administracja W. Clintona pokadaa nadzieje w nowym rzdzie, odchodzcym od retoryki religijnej poprzednika i nastawionym bardziej pragmatycznie w stosunku do procesu pokojowego. Wzroso osobiste zaangaowanie prezydenta W. Clintona, co zostao pozytywnie odnotowane zarwno przez Izraelczykw, jak i Palestyczykw44 Natomiast rosa presja czasu. Zblia si koniec okresu przejciowego, a nie byo wypracowanej, choby w zarysie, formuy ostatecznego porozumienia. Ponadto prezydent W. Clinton i jego wsppracownicy byli przekonani, e pomimo przeszkd uda si w najbliszym czasie wynegocjowa ksztat ostatecznego porozumienia, a w Waszyngtonie uwaano, e przeom powinien nastpi do koca drugiej kadencji prezydenta W. Clintona, wieczc do udan prezydentur historycznym porozumieniem izraelsko-palestyskim, ktry mia zosta dodany jako najwaniejszy sukces amerykaski w polityce midzynarodowej. Rzeczywisto jednak znacznie odbiegaa od oczekiwa Waszyngtonu. Dla rzdu E. Baraka nadal bardziej priorytetowe byy negocjacje z Syri i Libanem anieli z Autonomi Palestyska. Izraelczycy liczyli, e po osigniciu z Damaszkiem i Bejrutem porozumienia atwiejsze byyby negocjacje z osamotnionymi wadzami Autonomii Palestyskiej. Kalkulacje te okazay si zbyt optymistyczne. Doprowadziy to do narastania frustracji w otoczeniu J. Arafata przede wszystkim z tego powodu, e Izrael nie zamierza traktowa priorytetowo sprawy palestyskiej45, a rzdowi E. Baraka nie udao si doprowadzi do przeomu w negocjacjach z Syri. W przypadku Libanu te nie doszo do porozumienia. W marcu 2000 r. Izrael podj decyzj jednostronnego wycofania si izraelskich z niewielkiego skrawka poudniowego Libanu, co nastpio w maju tamtego roku46. Celem negocjacji z Autonomi Palestysk miao by osignicie kompromisu w nastpujcych kwestiach spornych: problem powstania pastwa palestyskiego, termin przekazania pod kontrol palestysk kolejnych regionw Zachodniego Brzegu, problem uwolnienia winiw politycznych. Ostatecznie udao si osign kompromis i 4 wrzenia 1999 r. doszo do podpisania porozumienia w egipskim kurorcie Szarm el-Szejk. Ukad zawiera m.in. nastpujce postanowienia: pod kontrol Autonomii miao znale si 43% Zachodniego Brzegu, podjto decyzj o otwarciu dla Palestyczykw (w padzierniku) przejcia drogowego czcego Stref Gazy z Zachodnim Brzegiem, zobowizano si do wspS. Telhami, Camp David II: Assumptions and Consequences, Current History, January 2001; http://www.brook.edu/views/articles/telhami/Chjanuary2001.htm. 45 H. Agha, R. Malley, Camp David: The Tragedy of Errors, The New York Review of Books, vol. 48, No. 13, August 9, 2001; http://www.nybooks.com.articles/14380. 46 Decyzja zapada 5 marca 2000 r. W poowie maja zaczto wycofywa siy zbrojne z tzw. strefy bezpieczestwa utworzonej przez Izrael w 1985 r. Jednostronna decyzja w sprawie Libanu potwierdzaa brak porozumienia z Syri. Do niedawna Izrael liczy, e kwestia Libanu zostaaby uregulowana przez wsplne porozumienie izraelsko-syryjskie, w ktrym uzgodniona zostaoby take wycofanie si syryjskich z tego pastwa; Rocznik Strategiczny 2000/2001. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski, Warszawa 2001, s. 328.
44

212

Radosaw Fiedler

pracy w dziedzinie bezpieczestwa, wymiany informacji i uzgadniania wsplnej polityki, ustalono, e ostateczny ukad mia by wynegocjowany do 13 wrzenia 2000 r., obie strony zobowizay si powstrzyma od dziaa jednostronnych47. Porozumienie z Szarm el-Szejk nakrelio merytoryczne i czasowe ramy osignicia trwaego rozwizania koniktu bliskowschodniego. W realizacji ukadu doszo do opnie, co przyczynio si do wzrostu napi w stosunkach izraelsko-palestyskich, zaczy take ujawnia si gbsze sprzecznoci oraz dotkliwie dawao si odczu wci niedostateczny poziom zaufania, od ktrego uzaleniona jest wola znalezienia kompromisu. W lipcu 2000 r. wyniki bada palestyskiej opinii publicznej pokazay, e Palestyczycy przestaj wierzy w proces pokojowy. A 52% wrd badanych poparo przemoc wobec Izraela jako najefektywniejszy rodek nacisku na rzd izraelski48. W dniach 11-25 lipca 2000 r. prowadzono rozmowy izraelsko-palestyskie w Camp David w USA. Clinton opowiada si za poszerzeniem granic miasta Jerozolimy, wczeniem osiedli ydowskich na Zachodnim Brzegu do Wielkiej Jerozolimy oraz ulokowaniem parlamentu palestyskiego w dzielnicy Abu Dis. Barak postulowa przekazanie Palestyczykom czciowej kontroli nad wschodni Jerozolim oraz ewentualny wsplny zarzd nad Wzgrzem witynnym. Palestyczycy w zamian mieli zrezygnowa z prawa do powrotu blisko 4 mln uchodcw oprcz 100 tys. w ramach czenia rodzi. J. Arafat nie zgodzi si na t propozycj. Jest pewien problem z ocenieniem oferty E. Baraka dotyczcej ostatecznego ksztatu porozumienia z Palestyczykami. Przede wszystkim dlatego, e wikszo propozycji na szczycie Camp David miao werbalny charakter, co sugerowa mogo, e wszystkie opcje byy nadal otwarte49. Jak zauway William Quandt, jeden z czoowych specjalistw od Bliskiego Wschodu, ustne propozycje i zawarte na ich podstawie wstpne porozumienia ulatniay si nagle, gdy strona amerykaska zamierzaa przeoy je na konkretne warunki wchodzce w skad przyszego traktatu50. Oferta premiera E. Baraka zoona w czasie szczytu w Camp David dawaa do zrozumienia, e Izrael moe zaakceptowa zdemilitaryzowane pastwo palestyskie na obszarze 82-88% Zachodniego Brzegu. W toku kolejnych spotka ofert zwikszono do 92%, cho nie wiadomo czy E. Barak j ostatecznie zaaprobowa51. W kwestii granic rzd izraelski gotowy by na powrt do stanu sprzed 4 czerwca 1967 r. z pewnymi niewielkimi zmianami (anektowanie obszaru z najwikszym skupiskiem osiedli
47 Zgodnie z ukadem 9 wrzenia 1999 r. Izrael wypuci na wolno 199 winiw palestyskich, a w dniach 10-13 wrzenia armia izraelska wycofaa si z okolic miast Nablus i Denin, zob. Rocznik strategiczny 1999/2000, Warszawa 2000, s. 282-283. 48 Wyniki bada sygnalizoway problem, ale nie oznaczay automatycznie wzrostu atakw przeciwko Izraelowi. Od stycznia 1999 r. do wrzenia 2000 r. w sumie byo tylko trzy ataki bez oar miertelnych; szerzej M. B. Mahle, A political security analysis of the failed Oslo process, Middle East Policy, March 22, 2005. 49 Nawet bezporedni uczestnicy szczytu w Camp David w lipcu 2000 r. 50 W. B. Quandt, Clinton and the Arab-Israeli Conict, Journal of Palestine Studies, No. 30 Winter 2001, s. 33. 51 J. S later, What Went Wrong? The Collapse of the Israeli Palestinian Peace Process, Political Science Quarterly, vol. 116, No. 2, Summer 2001.

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

213

ydowskich), w zamian za skrawek izraelskiego obszaru pustyni Negew. W kwestii Jerozolimy E. Barak gotowy by przekaza Palestyczykom kontrol nad czci Starego Miasta wraz z dzielnicami do niego przylegymi, a take wspln jurysdykcj palestysko-izraelsk nad Wzgrzem witynnym i Haram as Sharif (meczet Al.-Aqsa i Kopua Skay). Strona izraelska uwaaa, e w Dolinie Jordanu nadal konieczna bdzie obecno wojskowa ze wzgldw bezpieczestwa. E. Barak da do zrozumienia, e po 6-12 latach mona dokona oceny stanu bezpieczestwa i ewentualnie Izrael wyrazi zgod na stacjonowanie midzynarodowych si pokojowych, w ktrego skad wejd siy izraelskie. W kwestii wody E. Barak uwaa, i naley inwestowa we wsplne przedsiwzicia desalinizacji wody morskiej. Z kolei obszar 6-8% Zachodniego Brzegu, na ktrym znajdoway si zasoby wody, mia zosta anektowany przez Izrael. W sprawie uchodcw palestyskich E. Barak, w gecie dobrej woli, gotowy by zaakceptowa powrt 100 tys. uchodcw w ramach akcji czenia rodzin52. Cho propozycje byy jeszcze dalej idce w porwnaniu z innymi skadanymi przez poprzednie rzdy, to jednak dla Palestyczykw nie mogy by przeomowe, bowiem nie oczekiwali prodkw, ale rzeczywistego pastwa na obszarze Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy53. Administracja W. Clintona, upatrujca w Camp David szans na doprowadzenie do historycznego przeomu, coraz bardziej bya rozczarowana postaw J. Arafata, ktrego zaczto obwinia za niepowodzenie szczytu54. Oto lista rozbienoci w stanowiskach negocjacyjnych izraelsko-palestyskich w Camp David: granice i status przyszego pastwa palestyskiego. Strona palestyska uznaje konieczno powrotu Izraela do granic sprzed 4 czerwca 1967 r. co byoby take podstaw dla przebiegu granicy midzy pastwem palestyskim i izraelskim55. Stanowisko Palestyczycy uzasadniaj w dokumentach prawnomidzynarodowych takich, jak: rezolucja nr 242/1967 i nr 338/1973. Stanowisko negocjacyjne Izraela przewidywao zwrot Palestyczykom okoo 90% Zachodniego Brzegu. Propozycje mediatorw amerykaskich dotyczyy 94-95% Zachodniego Brzegu. Przewidywano wczenie do Izraela czci ziem osadnictwa ydowskiego i kontrol nad drogami do nich prowadzcych. Ponadto wzgldami bezpieczestwa uzasadniano konieczno ograniczenia moliwoci dysponowania przez przysz Palestyn siami zbrojnymi, a take zaakceptowa obecno izraelskich posterunkw wojskowych w dolinie Jordanu;
52 E. Barak w czasie rozmw z Palestyczykami da do zrozumienia, e Izrael nie ponosi odpowiedzialnoci historycznej ani moralnej za problem uchodcw palestyskich. Zgod na powrt 100 tys. uchodcw traktowa jako gest dobrej woli, a nie wypenienie roszcze Palestyczykw w tej trudnej kwestii; szerzej J. S later, What went 53 Zob. szerzej o palestyskich oczekiwaniach: A. E l d a r, What Went Wrong at Camp David the Ofcial PLO Version, Haaretz, July 24, 2001. 54 C. E. Swisher, The Truth About Camp David: The Untold Story About Collapse of the Middle Peace Process, New York 2004, s. 360 i n. 55 http://www.nad-plo.org/permanent/borders.html

214

Radosaw Fiedler

status Jerozolimy. Miasto jest szczeglnym miejscem dla wyznawcw islamu, judaizmu i chrzecijastwa. Historyczne znaczenie dla wyznawcw tych religii ma Stare Miasto, w ktrym ciana Paczu, bdca fragmentem murw okalajcych Wzgrze witynne z meczetami Al.Aqsa i Omara (Kopua Skay) oraz Droga Krzyowa z koczc j Bazylik Grobu witego (znajdujcych si we wschodniej czci miasta). Sytuacj miasta zostaa uregulowana w rezolucji Zgromadzenia Oglnego ONZ nr 181 II, na podstawie ktrej Jerozolima miaa znale si pod zarzdem midzynarodowym56. Plan ten nie zosta zrealizowany. Miasto do wojny w 1967 r. miao charakter podzielony, a po niej wschodnia cz miasta zostaa inkorporowana przez Izrael, dla ktrego miasto jako niepodzielne i odrzuca moliwo, aby Jerozolima zostaa stolic jakiegokolwiek innego pastwa. W kocowym etapie negocjacji w Camp David strona izraelska proponowaa moliwo wsplnej administracji nad dzielnicami zamieszkiwanych przez Arabw oraz kontrol wadz palestyskich nad Wzgrzem witynnym przy zachowaniu w rkach Izraela kontroli nad caym miastem. Strona palestyska uznaa, e wschodnia cz Jerozolimy znalaza si pod okupacj Izraela w 1967 r. dlatego take obejmuje j rezolucja nr 242 Rady Bezpieczestwa ONZ. Wschodnia Jerozolima wedug stanowiska OWP powinna zosta wczona w granice pastwa palestyskiego i zosta jego stolic. Jerozolima musi zachowa charakter otwartego miasta, wschodnia cz nie powinna zosta odgrodzona od zachodniej zycznymi granicami uniemoliwiajcymi swobodne poruszanie si po terytorium miasta57; uchodcy palestyscy. Problem uchodcw zrodzi si jako konsekwencja wojny izraelsko-arabskiej z 1948 r. oraz wojny szeciodniowej z 1967 r. Wedug danych ONZ-towskiej Agencji ds. Pomocy Uchodcom Palestyskim (UNRWA), ich liczba wynosi obecnie okoo 3,6 mln. Jest to ju czwarte pokolenie uchodcw. Wielu nadal przebywa w obozach dla uchodcw zlokalizowanych w krajach ssiednich. Strona palestyska stoi na stanowisku wyegzekwowania rezolucji nr 194 III Zgromadzenia Oglnego ONZ z 11 grudnia 1949 r., zgodnie z ktr Palestyczycy maj prawo do powrotu (ewentualnie odszkodowanie dla tych, ktrzy zdecyduj si pozosta w krajach obecnego zamieszkania). Rzd izraelski gotowy by w Camp David zgodzi si na powrt do 100 tys. uchodcw do Izraela w ramach akcji czenia rodzin. Dla pozostaych stworzony mia zosta midzynarodowy fundusz; kwestia osadnikw ydowskich na terytoriach palestyskich. Liczba osadnikw ydowskich na tym obszarze signa 200 tys., a okoo 150 tys. na terytorium wschodniej Jerozolimy58. Liczba osadnikw ydowskich wzrastaa take po podpisaniu porozumienia waszyngtoskiego w 1993 r. Pomidzy wrzeniem 1993 r. a wrzeniem 2000 r. liczba ydowskich osadnikw (bez wschodniej Jerozolimy) wzrosa ze 110 tys.
56 Zob. J. Piotrowski, Midzynarodowe aspekty statusu Jerozolimy. Sprawy Midzynarodowe nr 2, 1981. 57 http://www.nad-plo.org/permanent/jerusalem.html 58 Rocznik strategiczny 1999/2000, Warszawa 2000, s. 322.

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

215

do 195 tys. By to najwikszy wzrost liczby osadnikw od 1967 r. przypadajcy paradoksalnie w siedmioletnim okresie procesu pokojowego59. Polityka osadnicza pokrywa si z map hydrologiczn tych terenw. Izrael sprawuje kontrol nie tylko nad ca sieci drg i osiedlami, ale take niemal nad wszystkimi zasobami wodnymi. Od niego uzalenione s dostawy energii elektrycznej, gazu i ropy naftowej. Bantustanizacja terytoriw palestyskich w Zachodnim Brzegu na ponad 220 enklaw spowodowao, e praktycznie niemoliwe jest zintegrowanie tego terenu pod wzgldem gospodarczym. Fragmentaryzacja, liczne blokady w drastyczny sposb ograniczyy swobod poruszania si60. Wyrnia si trzy rodzaje blokad wprowadzanych przez wadze izraelskie w Zachodnim Brzegu i Gazie: oglne, cakowite a do odwoania oraz wewntrzne. Blokady doprowadziy do drastycznego spadku przepywu ludzi, towaru i kapitau nie tylko pomidzy Zachodnim Brzegiem a Gaz czy kontaktu ze wiatem zewntrznym, ale take w znacznym stopniu ograniczyy moliwo poruszania si Palestyczykw pomidzy miejscowociami pooonymi blisko od siebie61. Stanowisko Izraela w tej kwestii to zachowanie formalnej kontroli nad osadami ydowskimi i caej sieci drogowej do nich prowadzcej z Izraela przez terytoria palestyskie. Palestyczycy traktuj osiedla jako fragmentaryzacj i gwn przeszkod dla normalnego funkcjonowania ich pastwa. Domagaj si przeniesienia lub rozebrania wszystkich osiedli ydowskich, podobnie jak pozostaych izraelskich obiektw wojskowych i cywilnych62. Pozytywnym aspektem nieudanego szczytu by fakt, i po raz pierwszy doszo do wymiany pogldw na najwaniejsze dla obydwu stron problemy. Mimo i stanowiska znacznie od siebie odbiegay, to jednak administracja Clintona dalej bya w peni zaangaowana, nie tracc nadziei w doprowadzeniu do porozumienia. Zwaszcza, e
Od 1967 r. do 1993 r. w Gazie i Zachodnim Brzegu rednio rocznie przybywao 4200 osadnikw, by w latach procesu pokojowego 1994-2000 roczna rednia osigna rekordowy wynik 12 000 osadnikw; szerzej M. Rabbani, A Smorgasbord of Failure: Oslo and The Al-Aqsa Intifada, w: The New Intifada: Resisting Israels Apartheid, ed. by R. Carey with an introduction by N. Chomsky, London, New York 2001, s. 76; por. M. Bishara, Palestine/Israel peace or apartheid. Prospects for Resolving the Conict, London, New York 2001, s. 110. 60 Jeszcze zanim wybucha intifada, w latach 1993-1996 Izrael wprowadzi blokady zewntrzne i wewntrzne, ktre w sumie trway 342 dni w Gazie i 291 dni w Zachodnim Brzegu. W samym 2000 r. Izrael narzuci trwajc 88 dni blokad drg wylotowych z Zachodniego Brzegu i Gazy oraz 81 dni blokady wewntrznej uniemoliwiajcej poruszanie si Palestyczykw nie tylko na terytoriach okupowanych, ale take znajdujcych si pod jurysdykcj Autonomii. W wyniku blokad tylko w okresie od padziernika 2000 r. do marca 2001 r. prac stracio okoo 250 tys. osb. Z powodu zniszcze spowodowanych przez armi izraelsk w pierwszym proczu intifady prac stracio okoo 400 tys. rolnikw. W latach 1994-2000 izraelski rzd na budow osiedli i drg skonskowa 35 tys. akrw arabskiej ziemi wart okoo jednego miliarda dolarw; szerzej S. Roy, Decline and Disgurment: The Palestinian Economy After Oslo, w: The new Intifada..., s. 104. 61 Dla przykadu w okresie od marca 1996 r. do czerwca 1997 r. wydano tylko 500 pozwole dla okoo 2,5 mln mieszkacw Zachodniego Brzegu dajcych moliwo przejazdu do Gazy; tame, s. 100. 62 http://www.nad-pl o.org/permanent/sttlements.html
59

216

Radosaw Fiedler

rzd E. Baraka skonny by poczyni kolejne ustpstwa. 23 grudnia 2000 r. prezydent USA zaprezentowa plan zakadajcy powstanie obok Izraela palestyskiego pastwa. Amerykanie zaproponowali, e Palestyczycy mieli kontrolowa Gaz i 97% Zachodniego Brzegu. Amerykaski mediator uwaa, e przeom moe nastpi w kwestii propozycji dotyczcej statusu Jerozolimy i w tym punkcie szed dalej, w porwnaniu z tym co zostao zaproponowane w Camp David. Plan Clintona zakada podzia tego miasta oraz palestysk kontrol nad Wzgrzem witynnym. W zamian za to Palestyczycy mieli zrezygnowa z prawa do powrotu ponad 3,6 mln uchodcw. Prezydent USA zastrzeg, prbujc ponownie wywrze nacisk na J. Arafata, e amerykaska propozycja bya aktualna jedynie do 20 stycznia 2001 r., czyli momentu opuszczenia Biaego Domu przez Clintona63. W sumie plan Clintona w niewielkim stopniu rni si od propozycji E. Baraka zoonej Palestyczykom w czasie szczytu Camp David. Dwustronne rozmowy nadal byy kontynuowane pomimo eskalacji przemocy i rosncej liczby oar od wybuchu II intifady 28 wrzenia 2000 r. Ostatnia prba przywrcenia procesu pokojowego bya podjta 21-27 stycznia 2001 r. w czasie spotkania obu stron w egipskim kurorcie Tabie. Doszo tam po raz pierwszy od rozpoczcia procesu pokojowego do zblienia stanowisk w kwestii Jerozolimy. Tak jak zakada wczeniejszy plan Clintona, to wite miasto miao zosta podzielone. Suwerenno palestyska dotyczy miaa czci Wschodniej Jerozolimy i Wzgrza witynnego64. W zgodnej opinii wielu badaczy i analitykw rozmowy byy rzeczowe i dawao si zauway nawet pewien postp w ich trakcie65. Konstruktywne negocjacje odbyway si nijako w oderwaniu od wydarze, ktre prowadziy do eskalacji koniktu. Wyrany by take brak amerykaskiego patronatu. W Waszyngtonie do wadzy dosza nowa republikaska administracja z G.W. Bushem. Niewtpliwie nowy prezydent nie zamierza angaowa si osobicie w proces pokojowy, tak jak Clinton. Take w Izraelu doszo do zmiany politycznej. 6 lutego 2001 r. w wyborach bezporednich na urzd premiera zwycizc okaza si przywdca Likudu A. Szaron zdobywajc 62,39% poparcia, E. Barak tylko 37,61%. Do wadzy doszli jastrzbie zdecydowani na wykorzystywanie rodkw militarnych w celu zwalczania terroryzmu palestyskiego. Przede wszystkim ustpliwa polityka E. Baraka wobec Palestyczykw nie znalaza uznania w spoeczestwie izraelskim, ktre byo zmczone brakiem perspektyw przerwania terroryzmu palestyskiego, a jedynie dowiadczao ycie w pogarszajcych si warunkach pod wzgldem bezpieczestwa.
63 Strona palestyska miaa mie zwierzchno nad czci wschodniej Jerozolimy, gwnie arabskie dzielnice, a ydowska nad zachodni czci miasta i czci wschodniej nad ydowskimi dzielnicami. W planie Clintona zakadano, e uchodcy palestyscy nie wrc do Izraela, a jedynie na obszar przekazany pod zarzd Autonomii Palestyskiej; szerzej J. Pre ssm a n , The United States and the Arab-Israeli Conict, 1991-2001 64 http://www.haaretzdaily.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=130196&contrassID=2&subCont rassID=5&sbSubContrassID=0&listSrc=Y 65 J. P ressman, Visions in Collision: What Happened at Camp David and Taba?, International Security 28, No. 2, Fall 2003, s. 21-22.

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

217

W CIENIU II INTIFADY. POLITYKA I INICJATYWY ADMINISTRACJI G. W. BUSHA 2000-2008

Wybuch II intifady (Al.-Aqsa) doprowadzi do wielu negatywnych skutkw66: zaamania caej infrastruktury pokojowej, z takim trudem budowanej w ramach kolejnych porozumie Oslo I, Oslo II, Wye Plantation, Sharm el Szejk, Camp David czy na ostatnim spotkaniu w Tabie; kompromitacji J. Arafata jako przywdcy i negatywna ocena jego osoby jako wiarygodnego i skutecznego partnera w negocjacjach. Wadze Autonomii znacznie osaby zarwno na arenie midzynarodowej, ale take na wewntrznej scenie. Po mierci Arafata w 2004 r. doszo do osabienia Fatahu, ktrego by przywdc przez dziesitki lat; zwikszenia znaczenia politycznego Hamasu (Islamskiego Ruchu Oporu), ktrego wymown oznak byo jego zdecydowane zwycistwo nad Fatahem w wyborach do parlamentu Autonomii Palestyskiej; podziau wewntrzpalestyskiej sceny politycznej: Gaza rzdzona przez izolowany Hamas oraz Zachodni Brzeg przez osabiony Fatah. W pierwszych miesicach swego urzdowania, prezydent Bush i jego administracja nie posiadali skonkretyzowanej wizji ani planu w jaki sposb naley zmniejszy narastajce napicia izraelsko-palestyskie67. Przy braku konkretnego planu dziaania oraz bardziej wnikliwego rozeznania w istocie koniktu, republikaska administracja przyja zdecydowanie proizraelsk polityk. Uznano bowiem, i problem przede wszystkim jest zwizany z terroryzmem ze strony palestyskiej. Prezydent i przedstawiciele administracji niejednokrotnie sugerowali, e wadze Autonomii Palestyskiej uatwiaj dziaalno terrorystom, mwic o tzw. infrastrukturze terrorystycznej68. Jednak yczliwo Waszyngtonu zostaa przez Izrael poddana prbie, kiedy w odpowiedzi na palestyskie samobjcze ataki, zacz wykorzystywa przeciwko nim take samoloty bojowe F-16. Groba wzrostu liczby oar cywilnych moga doprowadzi do wzrostu napi na Bliskim Wschodzie, co jeszcze bardziej wzmc mogo antyamerykanizm ulicy arabskiej. W tych okolicznociach spore nadzieje wizano z raportem komisji Georgea Mitchella, ktry zosta opublikowany 5 maja 2001 r. Dokument by wynikiem pracy midzynarodowej
66 Szerzej o przyczynach II intifady zob. A. Dowty M. G a w e r c , The Intifada: Revealing the Chasm, MERIA Journal vol. 5, No. 3, September 2001; http://www.biu.ac.il/SOC/besa/meria/journal/2001/issue3/jv5n3a4.html 67 Wymownym przykadem byo niezatwierdzenie a do koca maja 2001 r. asystenta sekretarza ds. Bliskiego Wschodu w Departamencie Stanu. Republikaska administracja uwaaa, e najpowaniejszym rdem problemw by w tamtym czasie Irak; szerzej R. O. F r e e m a n , The Bush Administration and the Arab-Israeli Conict, w: The Middle East and the United States. A Historical and Political Reassessment, ed. by D. W. Lesch, Boulder 2007, s. 280. 68 Wymownym przykadem niech bd sowa prezydenta Busha z koca marca 2001 r.: The Palestinian Authority should speak out publicly and forcibly in language that the Palestinian people understand to condemn violence and terrorismThe signal I am sending to the Palestinians is stop the violence and I cant make it any more clear, cyt. za: B. Barber, Bush Presses Arafat to Stop Violence, Washington Post, March 30, 2001.

218

Radosaw Fiedler

komisji badawczej, powoanej w listopadzie 2000 r., majcej na celu zbada przyczyny wybuchu II intifady. W raporcie starano si unikn jednoznacznego potpienia ktrej ze stron. W ostronie sformuowanym dokumencie zdiagnozowano problem. Zalecono w nim wstrzymanie przez Izrael budowy kolejnych osiedli na terytoriach okupowanych oraz konieczno zniesienia blokady terytoriw palestyskich jako najpowaniejsze rda koniktu. Stronie palestyskiej zalecono z kolei, aby podja wszelkie moliwe rodki, aby powstrzyma akty terroryzmu wymierzone w pastwo Izrael. W dokumencie przyjto jednak, e negocjacje izraelsko-palestyskie mog zosta wznowione pod warunkiem zaprzestania terroryzmu ze strony palestyskiej69. Nie doszo do przeomu, ataki samobjcze zbieray krwawe niwo70. Dostrzegajc grob eskalacji koniktu, Waszyngton podj pewne dziaania. Wysannik administracji Busha, szef CIA George Tenet przedstawi plan zawieszenia ognia, ktry zosta ogoszony 13 czerwca 2001 r.71 Znowu nie udao si powstrzyma nawet na chwil spirali przemocy. Po 11 wrzenia 2001 r., na wskutek atakw terrorystycznych przeprowadzonych przez islamskich ekstremistw na terytorium USA, w zasadniczy sposb zmienia si optyka Waszyngtonu wobec koniktu izraelsko-palestyskiego. Mona wyrni kilka elementw tego przeorientowania akcentw w polityce USA. Z wikszym zrozumieniem zaczto podchodzi do bezpieczestwa Izraela i rodkw wykorzystywanych przez izraelsk armi i inne suby, aby je zagwarantowa. Uznano te, e wobec braku wiarygodnego partnera po stronie palestyskiej do kontynuowania negocjacji, Izrael moe podejmowa jednostronne dziaania za cich aprobat Waszyngtonu. Ju od koca kadencji Clintona narasta krytycyzm wobec nieudolnoci Arafata, ktry przez administracj Busha by postrzegany za jedn z powaniejszych przeszkd do pokojowego porozumienia. Po przechwyceniu w styczniu 2002 r. przez izraelskie suby statku wyadowanego irask broni dla Autonomii i jej nieefektywnoci w powstrzymywaniu atakw terrorystycznych, Stany Zjednoczone utraciy do przewodniczcego resztki zudze co do jego pokojowych intencji72. W zasadzie do mierci palestyskiego przywdcy w listopadzie 2004 r. nie udao mu si odzyska wiarygodnoci w oczach Waszyngtonu, wymownym tego przykadem byy wielokrotne spotkania amerykaskiego prezydenta z izraelskim premierem oraz ani jedno z przewodniczcym Autonomii Palestyskiej.
Zob. tekst raportu komisji Mitchella, Haaretz, May 6, 2001. Jednym z najkrwawszych atakw mia miejsce 1 czerwca 2001 r. przeprowadzony przez Islamski Dihad na modzieowy klub Pacha w telawiwskim delnarium, zgino w nim 21 gwnie nastolatkw oraz ponad 100 osb zostao rannych. 71 Rocznik strategiczny 2001/2002. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej I wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski, Warszawa 2002, s. 332. 72 Administracja amerykaska natychmiast zacza oskara Arafata o popieranie terroryzmu. Zagrozia zerwaniem wszystkich kontaktw z Palestyczykami oraz owiadczya, e nie podejmie adnych prb mediacji, dopki Arafat nie rozpocznie konkretnych dziaa przeciwko grupom czy organizacjom, ktre naruszaj zawieszenie broni z Izraelem; zob. K. K cia k , Trzeba go byo zabi, Przegld nr 5, 2002, s. 34; por. R. Satloff, The Peace Process at Sea: the Karine A Affair and the War on Terrorism, The National Interest, March 22, 2002.
69 70

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

219

Od drugiej poowy 2002 r. polityka Busha bya skoncentrowana na zbliajcej si wojnie z Irakiem. W Waszyngtonie uwaano, e dobrze byoby przedstawi plan uregulowania koniktu, aby zmniejszy napicia w regionie, zwaszcza przed, ale take po interwencji amerykaskiej w Iraku. Powaniejsz od wczeniejszych prb zaangaowania si administracji Busha w mediacje byo ogoszenie 1 maja 2003 r. mapy drogowej, jako planu dziaania, opracowanego nie tylko przez Stany Zjednoczone, ale take ONZ, Uni Europejsk oraz Federacj Rosyjsk (kwartet bliskowschodni). Najwaniejsze etapy mapy drogowej: Pierwszy etap zakada, e Autonomia Palestyska: uzna prawo Izraela do istnienia w pokoju i bezpieczestwie, zlikwiduje potencja i infrastruktur terrorystyczn, pooy kres wszelkiemu podeganiu przeciwko Izraelowi, przeprowadzi wolne, otwarte i uczciwe wybory. Izrael: potwierdzi zgod na powstanie niepodlegego, zdolnego do funkcjonowania i suwerennego pastwa palestyskiego, wstrzyma rozbudow osiedli ydowskich, dokona rozbirki nielegalnych placwek osadniczych zbudowanych po marcu 2001 r., wycofa si ze stref, ktre ponownie okupuje od jesieni 2000 r., kiedy to wybucho drugie powstanie palestyskie. Drugi etap zakada, e: Izrael dokona posunicia, aby zapewni pastwu palestyskiemu maksymaln spjno terytorialn, wadze i parlament Autonomii Palestyskiej ratykuj konstytucj palestysk, zbierze si konferencja midzynarodowa, aby doprowadzi do powstania pastwa palestyskiego, na razie w tymczasowych granicach. Etap trzeci zakada, e (do koca 2005 r.) konferencja midzynarodowa uzgodni: stae granice pastwa palestyskiego, status Jerozolimy, przyszo uchodcw palestyskich i osiedli ydowskich, warunki pokoju midzy Izraelem i innymi krajami arabskimi73. Mapa drogowa stanowia bardzo oglne ramy dla wznowienia procesu pokojowego. Plan ten jednak nie okaza si przeomem, poniewa aden z jego etapw nie zosta osignity. Wadze Autonomii nie doprowadziy do zniszczenia infrastruktury terroryzmu, a Izrael nie zaniecha rozbudowy osiedli ydowskich. Ponadto mapa drogowa nie zawieraa w sobie adnych nowych elementw, ktre mogyby doprowadzi do zwikszenia poparcia Palestyczykw dla wznowionego procesu pokojowego74. Trudne kwestie jak granice, uchodcy, Jerozolima czy osiedla ydowskie miay
A. Performace-Based Roadmap to a Permanent Two State Solution to the Israeli-Palestinian Conict; http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2003 74 M. Viorst, The Road Map to Nowhere, The Washington Quarterly, Summer 2003.
73

220

Radosaw Fiedler

by przedmiotem dalszych negocjacji. Np. Izraelczycy mieli jedynie zlikwidowa osiedla, ktre zbudowane zostay po marcu 2001 r.75 W mapie drogowej mona byo odczyta prb powrotu do tych rozwiza, ktre byy przyczyn zaamania poprzedniego procesu pokojowego. Realizacja mapy drogowej, z ktr przede wszystkim Amerykanie wizali takie nadzieje, okazaa si niemoliwa ju w 2003 r. Nawet nie udao si osign pierwszego z trzech zakadanych etapw. Wobec zaamania si kolejnej inicjatywy i narastania krytycyzmu wobec Palestyczykw, jeszcze bardziej Waszyngton aprobowa jednostronne dziaania Izraela. Do nich naleao wycofanie si si izraelskich i osadnikw ydowskich z Gazy oraz budowa bariery bezpieczestwa76. Jednostronna polityka faktw dokonanych znacznie skomplikowaa i tak nieatw sytuacj. Kolejnym wydarzeniem, aczkolwiek nie byo ono raczej zaskakujce dla obserwatorw bliskowschodniej sceny politycznej, byo zwycistwo Hamasu w wyborach do Palestyskiej Rady Ustawodawczej z 25 stycznia 2006 r. Hamas zdoby w nich 74 miejsca w 132-osobowym parlamencie. W Autonomii doszy do wadzy siy polityczne wypowiadajce si w zdecydowany sposb przeciwko istnieniu pastwa Izrael. Sytuacja skomplikowaa si take na wewntrzpalestyskiej scenie politycznej, Hamas rywalizowa z orodkiem prezydenckim (od 2005 r. prezydentem Autonomii zosta Mahmud Abbas z Fatahu). Administracja Busha uznaa, e pomoc nansowa dla Autonomii zostanie ograniczona, zwaszcza wobec faktu, i Hamas nie zamierza zaakceptowa istnienia pastwa ydowskiego77. 28 marca 2006 r. odbyy si wybory parlamentarne w Izraelu, w wyniku ktrych partia Kadima, zaoona przez A. Szarona zdobya 29 miejsc w 120-osobowym parlamencie. W maju ukonstytuowa si koalicyjny rzd Ehuda Olmerta, ktry zamierza kontynuowa zapocztkowan przez poprzednika polityk dziaa jednostronnych wobec Palestyczykw78. Od wiosny 2007 r. doszo do podziau palestyskiej sceny politycznej, w wyniku czego uksztatoway si dwa orodki wadzy: jeden pod przywdztwem Fatahu w Zachodnim Brzegu, a drugi Hamasu w okrgu Gaza. Jedn z ostatnich prb mediacyjnych podjtych przez administracj G. Busha bya konferencja, ktra odbya si 27 listopada 2007 r. w Annapolis w USA powicona
R. O. F reedman, The Bush Administration, s. 294. W czasie spotkania Szarona z Bushem 29 lipca 2003 r., co prawda amerykaski prezydent krytycznie wypowiada si na temat budowy bariery bezpieczestwa, ale najwaniejszy sojusznik Izraela nie zamierza z powodu tej kwestii ucieka si np. do ograniczenia pomocy nansowej dla Izraela; Rocznik strategiczny 2203/2004. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski, Warszawa 2004, s. 292. 77 30 stycznia 2006 r. w czasie spotkania kwartetu bliskowschodniego (USA, UE, Rosja i ONZ) ustalono, e bez akceptacji pastwa Izrael przez Hamas, ograniczona zostanie midzynarodowa pomoc dla instytucji Autonomii Palestyskiej, ktra wynosia okoo poowy budetu Autonomii. Instrument nacisku nansowego nie zmieni stanowiska Hamasu. Na kolejnym spotkaniu w maju 2006 r. czonkowie kwartetu bliskowschodniego ustalili plan nansowania Autonomii w wysokoci 100 mln USD miesicznie z pominiciem Hamasu; Rocznik strategiczny 2006/2007. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski, Warszawa 2007, s. 219-220. 78 Szerzej J. Bury, Wybory w Izraelu. Aspekty midzynarodowe, Biuletyn PISM nr 22, 2006.
75 76

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

221

reaktywacji procesu pokojowego79. Izrael, Autonomia Palestyska (bez Gazy) z udziaem amerykaskiego mediatora zobowizay si prowadzi intensywne negocjacje, ktre miay doprowadzi do porozumienia pokojowego pod koniec 2008 r. Zaproszenie do Annapolis przedstawiciela Syrii wiadczyo o zmianie podejcia Waszyngtonu wobec Damaszku, do tej pory oskaranego o wspieranie terroryzmu. Sama konferencja nie przyniosa jednak przeomu przede wszystkim dlatego, e Palestyczycy byli podzieleni, np. Hamas sprawujcy kontrol nad Gaz nie zamierza negocjowa, a rzd Ehuda Olmerta po nieudanej operacji militarnej przeciwko Hezbollahowi w Libanie, by mocno osabiony politycznie i znajdowa si pod ostrzaem krytyki opinii publicznej i opozycji. Bez poparcia przewaajcej czci izraelskiej opinii publicznej w sprawie ustpstw wobec Palestyczykw, efektywno ewentualnych negocjacji bya problematyczna. Spoeczestwo izraelskie nie dostrzegao szansy na popraw bezpieczestwa w zamian za koncesje wobec Autonomii Palestyskiej. Administracja G. Busha po Annapolis miaa odgrywa aktywniejsz rol jako mediator. Strona amerykaska miaa zachca i ocenia postpy izraelsko-palestyskie. Pozostao na deklaracjach, bdem znowu byo wyznaczenie sztywnego terminu koniec 2008 r., ktry nie by moliwy do osignicia. Ponadto USA w tamtym czasie bardziej zajta bya sytuacj w Iraku, a pniej kryzysem nansowym. Administracja G. Busha w 2008 r. nie miaa pomysu na wyjcie z impasu, jakby oczekujc, e problemem tym zajmie si kolejna administracja. Niemiym zwieczeniem drugiej kadencji G. Busha, dosownie w ostatnich jej tygodniach, doszo do operacji izraelskiej Pynny Ow w Gazie wymierzonej w Hamas, ktra doprowadzia do osabienia tej organizacji, ale straty wrd ludnoci cywilnej doprowadziy do konsolidacji ludnoci Gazy wok Hamasu, a opinia midzynarodowa potpia Izrael. Gwnym celem jest osignicie i utrzymanie zawieszenia broni Izraela z Hamasem. Obecna sytuacja jest niezwykle skomplikowana, o ile prezydent Clinton w ostatnich miesicach swego urzdowania liczy na to, e uda mu si doprowadzi do ostatecznego porozumienia, to obecny prezydent USA nie ma raczej ju takich ambicji. Przede wszystkim sukcesem bdzie ju sam fakt, e nie dojdzie do ponownej erupcji przemocy. Administracja Baracka Obamy, aby wypracowa przeom, by moe bdzie musiaa zmieni podejcie do mediacji i prbowa przedstawi nowy plan, tak aby udao si reaktywowa proces pokojowy. Nie mona jednak w tym wypadku przecenia roli USA, bowiem rozmowy i powodzenie w nich w duej mierze zale od samych zainteresowanych, ale take postpu w innych obszarach np. porozumienia izraelsko-syryjskiego. Konikt izraelsko-palestyski to scena ju nie dwch, a trzech aktorw: rzdu izraelskiego, Fatahu i Hamasu. Konikt jest jednym z destabilizujcych czynnikw w regionie, przyczynia si m. in. do rozwoju ekstremizmu islamskie79 Konferencja odbya si na szczeblu ministerialnym. W Annapolis ustalono, e strona izraelska z palestysk miay si regularnie spotyka w celu podejmowania najtrudniejszych kwestii: statusu Jerozolimy, problemu powrotu uchodcw palestyskich, ksztatu granic, osadnikw ydowskich czy kwestii zasobw wody; P. Sasnal, Konferencja w Annapolis, Biuletyn PISM nr 51, 2007.

222

Radosaw Fiedler

go. Ponadto pozostaje nierozstrzygnita przez Izrael wojna z Hezbollahem w Libanie z 2006 r. Partia Boga przejmuje wadz w Libanie i stanowi rzeczywiste zagroenie dla bezpieczestwa Izraela, ale istnieje nadal problem proliferacji broni masowej zagady, zwaszcza w kontekcie Iranu80. W tych trudnych okolicznociach administracja Baracka Obamy stoi zatem przed problemem reaktywacji procesu pokojowego i zdeniowania w nim roli dla amerykaskiego mediatora. Cho bdzie to bardzo trudne, by moe mediacje wraz z wikszym bezporednim zaangaowaniem USA pomog wyj z kryzysu i znale sposb na stopniowe wypracowywanie porozumienia pokojowego. Po dowiadczeniach poprzednika jednoznacznie wida, e zbyt maa aktywno mediacyjna USA i skupienie si gwnie na Iraku doprowadzia do powanego zaniedbania w oywieniu procesu pokojowego81.

PRBA OCENY MEDIACJI STANW ZJEDNOCZONYCH

Zaamanie si procesu pokojowego byo prestiow porak dla USA, niweczyo dotychczasowe wysiki i inicjatywy Waszyngtonu. Efektem byo zniechcenie dyplomacji amerykaskiej do procesu, ktry wszed w faz agonaln. Prbujc wyj z kryzysu powielano podobne bdy, ktre nie doprowadziy ju wczeniej do przeomu. Oferty skadane Palestyczykom daway im jedynie czciow kontrol nad Zachodnim Brzegiem. Stany Zjednoczone odgryway i nadal odgrywaj bardzo istotn rol na Bliskim Wschodzie. Amerykaski mediator jest w stanie wywiera wieloraki wpyw od politycznego po nansowo-gospodarczy na proces pokojowy, ale i po jego zaamaniu nadal odgrywa wan rol w zmniejszaniu napi pomidzy Izraelem a Autonomi Palestysk. Na pocztku lat dziewidziesitych trudno byo zastpi USA w roli mediatora przez inne pastwo. Ten stan rzeczy wynika z dwch czynnikw: po pierwsze Stany Zjednoczone jako najwaniejsza sia miay wtedy najwiksze moliwoci wywierania wpywu na poszczeglnych aktorw w regionie, a po drugie przynajmniej w pierwszych latach procesu pokojowego, zarwno przez Izrael, jak i pastwa arabskie oraz Palestyczykw, USA byy postrzegane jako w miar bezstronny mediator, ktry by w stanie sprawiedliwie wyway izraelskie argumenty na temat bezpieczestwa z palestyskimi aspiracjami. Z czasem wiarygodno USA jako mediatora bya coraz mniejsza, bowiem w ocenie strony arabskiej, Amerykanie bardziej rozumieli argumenty dotyczce bezpieczestwa Izraela,
Szerzej R. Fiedler, Atomowy wymiar Pax Iranica i jego implikacje dla bezpieczestwa w regionie Zatoki Perskiej, w: wiat wspczesny. Wyzwania, zagroenia i wspzalenoci w procesie budowy nowego porzdku midzynarodowego, red. W. Malendowski, s. 171-186. 81 Szerzej o sugestiach na temat nowej strategii USA wobec Bliskiego Wschodu zob. R. N. H a a ss, M. Indyk, Beyond Iraq. A New U.S. Strategy for the Middle East, Foreign Affairs, January/February 2009; http://www.foreignaffairs.org/20090101faessay88104/richard-n-haass-martin-indyk/obama-s-middle-east-agenda.html
80

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

223

anieli stanowisko wadz Autonomii Palestyskiej. Wedug Noama Chomskyego stosunki amerykasko-izraelskie byy i s wyjtkowe. Zdaniem tego autora w stosunkach midzynarodowych trudno znale podobny przykad takiej wzajemnej zayoci dwch pastw i to tak geogracznie od siebie oddalonych82. John J. Mearsheimer i Stephen M. Walt, autorzy artykuu, a nastpnie ksiki The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy, (ktra wywoaa w USA oywion polemik), usiowali dowie, i uwzgldnianie interesw i bezkrytyczne akceptowanie polityki Izraela, szkodzi interesowi narodowemu USA na Bliskim Wschodzie83. Wedug tych autorw przyczyn takiego szczeglnego podejcia wobec Izraela jest aktywno i wpywy proizraelskiego lobby w USA, a nie jakie szczeglne znaczenie Izraela na Bliskim Wschodzie. Zdaniem badaczy, efektem lobby ydowskiego jest to, e Izrael dostaje nie tylko najwiksz pomoc nansow od USA, ale take Amerykanie dostarczaj najnowoczeniejsz bro dla izraelskiej armii i nawet do takiej, do ktrej nie maj dostpu pastwa nalece do NATO. Ponadto USA blokuj wszelkie planowane i niekorzystne dla Izraela rezolucje w Radzie Bezpieczestwa (w latach 1982-2005 USA 33-trzykrotnie skorzystaa z prawa weta) i wreszcie Amerykanie nie zablokowali wczeniej izraelskiego programu nuklearnego84. Obok wpyww politycznych, Waszyngton udziela take uczestnikom procesu pokojowego pomocy nansowej85. Najwiksz pomoc nansow otrzymuje do tej pory Izrael (a 1/5 amerykaskiej pomocy zagranicznej). W latach 1949-2003 pastwo ydowskie w postaci rnego rodzaju rodkw pomocowych, subwencji, dotacji oraz bezzwrotnych poyczek otrzymao a 85 mld USD86. Drugim pastwem w regionie pod wzgldem otrzymywanej pomocy jest Egipt. W sumie w latach 1948-2000 pomoc Waszyngtonu dla Kairu wyniosa ponad 50 mld USD. Poczwszy od 2001 r. wynosi rocznie ponad 2 mld USD. Taka wydatna pomoc zwizana jest ze strategicznym znaczeniem tego pastwa w regionie zwaszcza dla procesu pokojowego87. Trzecim z kolei odbiorc amerykaskiej pomocy i to take ze wzgldu na proces pokojowy jest Jordania. Monarchia ta co prawda nie otrzymuje ju tak wielkiej pomocy, jak Izrael i Egipt, ale take jest znaczca, bowiem od poowy lat dziewidziesitych wynosi okoo p miliarda dolarw rocznie.
N. Chomsky, Fateful Triangle: The United States, Israel, and the Palestinians, Cambridge 1999, s. 1. Szerzej J. J. Mearsheimer, S. M. Walt, The Israel Lobby and U. S. Foreign Policy, London, New York 2007. 84 J. J. Mearsheimer, S. M. Walt, The Israel Lobby and U. S. Foreign Policy, Middle East Policy, September 22, 2006. Zob. krytyka tez Mearsheimera i Walta: O. S e l i k t a r, Ignorance Cannot Be Realistic: A Critique of the Mearsheimer Walt Thesis, Middle East Review of International Affairs, MERIA, vol. 19, March 2008; http://www.meriajournal.com/en/asp/journal/2008/march/index.asp. 85 Od 1945 r. amerykaska pomoc wobec Bliskiego Wschodu bya 20% wiksza od pomocy udzielanej Azji i o 50% wiksza od pomocy udzielanej Europie. W sumie w latach 1973-2001 region otrzyma 100 mld USD; szerzej S. Hook, Foreign Aid Toward the Millennium, Boulder 1996, s. 61. 86 A. M. Abdallah, Causes of Anti-Americanism in the Arab World: A Socio-Political Perspective, Middle East Review of International Affairs, MERIA, vol. 7, No. 4 December 2003 http://meria.idc. ac.il/journal/2003/issue4/jv7n4a6.html. 87 K. Bojko, Polityka USA wobec koniktu na Bliskim Wschodzie, Sprawy Midzynarodowe nr 3, 2002, s. 29-30.
82 83

224

Radosaw Fiedler

Kolejnym odbiorc pomocy amerykaskiej zostaa Autonomia Palestyska, otrzymujca do II intifady rocznie kwot oscylujc wok 100 mln USD rocznie88. W ten sposb najwaniejsi uczestnicy procesu pokojowego byli w wikszym bd mniejszym stopniu uzalenieni od amerykaskiego wsparcia nansowego. Znaczca pomoc nansowa bya niekiedy wykorzystywana przez Waszyngton jako element nacisku. Przykadem takiego dziaania bya zapowied administracji G. Busha seniora zamroenia obiecanej 10 mld USD poyczki dla Izraela, ktra miaa by m.in. wykorzystana na snansowanie programu absorpcji prawie miliona imigrantw z b. ZSRR do Izraela. Decyzja administracji G. Busha seniora wynikaa z niezadowolenia USA z polityki rzdu I. Szamira rozbudowywania osiedli ydowskich na terytoriach okupowanych. Wykorzystanie tego instrumentu miao pewien wpyw na zmian preferencji wyborczych Izraelczykw z prawicy, obwinianej take za nieudolno na korzy Partii Pracy, po ktrej spodziewano si poprawienia relacji z Waszyngtonem i zainicjowania procesu pokojowego z Palestyczykami i ssiadami arabskim. Po objciu rzdu przez Icchaka Rabina 10-11 sierpnia 1992 r. doszo do spotkania obu stron w Maine, podczas ktrego strona amerykaska odblokowaa poyczk89. Zmiana decyzji bya w pewnym stopniu niekonsekwencj ze strony Waszyngtonu, bowiem Izrael nie zaprzesta rozbudowy osiedli ydowskich na terytoriach okupowanych, a wrcz w nastpnych latach liczba osadnikw ydowskich na Zachodnim Brzegu, Gazie i Wschodniej Jerozolimie podwoia si. Majc do dyspozycji tak potny rodek nacisku, kolejne administracje jednak bardzo rzadko i niekonsekwentnie, bo jedynie werbalnie jako rzeczywisty instrument nacisku wobec Izraela. Kolejne porozumienia w ramach procesu pokojowego byy przyjmowane z udziaem strony amerykaskiej. Miao to potwierdzi, e rzd amerykaski jest gwarantem realizacji poszczeglnych etapw procesu pokojowego. Gdyby strony rzetelnie wywizyway si z przyjtych zobowiza, wwczas take pozytywnie wpynoby to na skuteczno amerykaskich mediacji. Niestety cele wytyczone w wikszoci porozumie albo nie byy w peni osigane, albo z powanym opnieniem, co z kolei wpywao na krytyczn ocen amerykaskiego zaangaowania. Ponadto Waszyngton naciska, aby osiga kolejne porozumienia, nawet wwczas kiedy poprzednie nie zostay w peni zrealizowane90. Jednym z powaniejszych bdw administracji W. Clintona okazao si wywieranie presji czasu. Wiele rnych skomplikowanych kwestii miao zosta rozwizanych na szczycie Camp David. Amerykaski prezydent chcia do koca swojej drugiej kadencji doprowadzi do zwieczenia procesu pokojowego ostatecznym porozumieniem midzy Izraelem a Autonomi Palestysk. Dlatego w tym kontekcie szczyt w Camp David zamiast inicjowa powaniejsze rozmowy, zosta potraktowany jako spotkanie, na ktrym
Szerzej S. Lasensky, Paying for Peace: The Oslo Process and the Limits of American Foreign Aid, The Middle East Journal, April 1, 2004. 89 5 padziernika 1992 r. Kongres zaaprobowa poyczk w wysokoci 10 mld USD dla Izraela, S. Lasensky, Paying forPeace... 90 Zob. szerzej What They Said: Lessons Learned Concerning U. S. Involvement in the Palestinian Israeli Peace Process Over Last Seven Years. Memorandum Issued by The Palestine Media Center, The Washington Report on Middle East Affairs, March 31, 2001.
88

USA wobec koniktu izraelsko-palestyskiego 1991-2008

225

miao doj do zasadniczego przeomu. Presja wywierana na Palestyczykw okazaa si zgubna, chociaby z tego powodu, i J. Arafat i jego otoczenie mieli swoje kontrpropozycje, ktre nie miay szansy by przedyskutowane. W. Clinton w akcie desperacji wywiera jeszcze naciski na J. Arafata, a potem obarczy go odpowiedzialnoci za asko Camp David, za ktre w gwnej mierze odpowiedzialna bya polityka Waszyngtonu upatrujca w szczycie szans do ostatecznego porozumienia91. Od aska w Camp David nastpuje stopniowe wycofywanie si amerykaskiego mediatora, nie mwic ju, e dla administracji G. Buha juniora proces pokojowy nie by ju priorytetem. Propagandowa ofensywa Waszyngtonu z now map drogow jest przykadem kontynuowania dotychczasowej polityki. Plan ten bowiem nie zawiera przeomowych propozycji, w zasadzie powiela te same ograniczenia, ktre doprowadziy do zaamania wczeniejszego procesu pokojowego. Przy czym USA nie zamierzay ju tak aktywnie angaowa si w proces pokojowy, jak dawniej. Pojawi si nowy priorytet wojna z Irakiem, a potem problemy z stabilizacj tego pastwa. W okresie administracji G. Busha juniora USA uznay, i brakuje wiarygodnego partnera po stronie palestyskiej. Szczeglnie po 11 wrzenia 2001 r. Waszyngton przyzna Izraelowi prawo do skutecznego przeciwdziaania wobec terroryzmu islamskiego. Jedn z inicjatyw bya mapa drogowa, nie wychodzia ona jednak naprzeciw palestyskim oczekiwaniom, wyartykuowanym wczeniej. Okolicznoci przedstawienia mapy drogowej miay bardziej wydwik propagandowy, zwaszcza w kontekcie jednostronnej interwencji USA w Iraku. Miaa dowodzi, e Waszyngton posiada propozycje i program wobec kluczowych zagadnie i problemw na Bliskim Wschodzie. Po niepowodzeniu tej inicjatywy, Waszyngton przyj izraelsk optyk w kwestiach bezpieczestwa, co byo kolejnym argumentem za tym, e Amerykanie przestali uznawa wadze Autonomii Palestyskiej za wiarygodnego partnera. Po 2006 r. sytuacja skomplikowaa si wraz z zaostrzeniem wewntrzpalestyskiego koniktu midzy Hamasem a Fatahem z maja i czerwca 2007 r. W jego konsekwencji Mahmud Abbas prbowa cakowicie odsun Hamas od wadzy. Udao mu si to jedynie czciowo, bowiem Hamas niepodzielnie kontroluje Gaz, a Fatahowi udao si przej kontrol nad Zachodnim Brzegiem. Po odsuniciu Hamasu w Zachodnim Brzegu premierem zosta Salam Fajjad, ale jego rzd skadajcy si z technokratw nie cieszy si poparciem jego mieszkacw. Waszyngton aprobuje izolowanie Gazy kontrolowanej przez Hamas. Rozmowy z wadzami Autonomii Palestyskiej rzdzonej przez Fatah w Zachodnim Brzegu s jedynie prowadzone w kwestiach technicznych. Administracja G. Busha juniora nie posiadaa koncepcji co naleaoby zrobi, aby przywrci proces pokojowy. Prezydent nie zamierza tak jak poprzedni osobicie angaowa si w rozmowy izraelsko-palestyskie. Niewtpliwie konikt ten pozostaje w spadku
91 Jednym z przykadw presji wywieranej na J. Arafata przez W. Clintona niech bdzie jego stwierdzenie: These things have consequences; failure will mean the end of the peace process () Lets let break loose and live with the consequences, cyt. za: H. A g h a , R. Ma l l e y, Camp David: The Tragedy of Errors, The New York Review of Books, August 9, 2001.

226

Radosaw Fiedler

dla nastpnej administracji. Sytuacja jest skomplikowana, bowiem wystpuj ju zasadniczo dwa poziomy koniktu: jeden to trwajcy od 1948 r. konikt ydowsko-palestyski, a drugi ktry tli si od kilku lat, ale wybuch po 2006 r. to konikt wewntrzpalestyski pomidzy Hamasem a Fatahem. Nie oznacza to, e mediacje USA s z gry skazane na niepowodzenie. Tego typu mediacje powinny by prowadzone ze wszystkimi uczestnikami koniktu, take z Hamasem. Amerykaski mediator w latach 2000-2008 by bardziej koordynatorem anieli rzeczywist si motoryczn wpywajc na postpy w rozmowach. Udzia USA jest nadal nieodzowny w odnowieniu procesu pokojowego. Aby osign sukces w mediacjach, strona amerykaska powinna stara si unikn przynajmniej czci przytoczonych wyej bdw. Oczywicie nawet pene zaangaowanie USA nie przyczyni si do ich powodzenia. Przede wszystkim powinna powsta regionalna konstrukcja bezpieczestwa i wsppracy politycznej i gospodarczej Izraela z ssiadami, take z tymi najbliszymi Palestyczykami92. Ostatni konikt w Gazie dowodzi, e na razie jest to bardzo trudne. Nadal jest to odlega perspektywa. Potrzeba wizji i woli politycznej aktorw na scenie bliskowschodniej, ale take zaangaowanie z zewntrz, obok USA take Unii Europejskiej93. By moe administracja Baracka Obamy wyjdzie z now inicjatyw bliskowschodni bez powielania poprzednich bdw.

ABSTRACT At the beginning of the 1990s it seemed that the peace process in which the American mediator was engaged would lead to a nal agreement between Israelis and Palestinians. Subsequent American administrations had at their disposal instruments that enabled them to inuence the sides of the conict, but the calming of the conict depended mainly on Israelis and Palestinians themselves. The American side, however, had more understanding for the arguments of the Israeli governments than for Palestinian postulates. Even the personal involvement of President Clinton could not break the growing impasse during the summit at Camp David. The mediations were an evident failure as they did not bring a signicant change in the optics of the conict mutual mistrust remained and did not disappear even after American diplomacy gave guarantees for Israel and Palestinian Autonomy. The road map presented by President G.W. Bush, which was to create a broad framework for a future agreement did not lead to a breakthrough, similarly to the conference in Annapolis (November 2007). The Republican administration almost from the beginning approved the policy of the Israeli authorities and one-sided initiatives such as withdrawal from Gaza or the construction of the so-called security fence. The complicated situation aggravated further after the victory of Hamas in the election of 2006, not to mention the conict of Israel and Hamas in Gaza at the turn of 2008/2009. The Israeli-Palestinian conict will certainly require a more intensive mediatory involvement of the USA as part of a new American strategy towards the Near East.
92 Na pocztku lat 90. jeden z architektw procesu pokojowego, Szymon Peres, roztoczy ciekaw perspektyw przed Bliskim Wschodem, przewidujc wspprac i integracj pastw regionu. Co prawda wydarzenia kolejnych lat zniweczyy taki konstruktywny obraz, to jednak nadal jest taki wariant moliwy w przyszoci, szerzej S. Peres, A. Naor, Nowy Bliski Wschd, przek. K. Wojciechowski, Warszawa 1995. 93 Szerzej R. Fiedler, Bliski Wschd w polityce Unii Europejskiej, Przegld Zachodni nr 4, 2005.