PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 2

TADEUSZ JANICKI Pozna

NIEMIECKA POLITYKA GOSPODARCZA NA ZIEMIACH WCIELONYCH DO RZESZY W LATACH 1939-1945 Niemiecka polityka gospodarcza na polskich ziemiach zachodnich zajtych przez III Rzesz w 1939 r. bya zdeterminowana przez czynniki historyczne, ideologiczne i gospodarcze. Utrata na rzecz Polski po 1919 r. Pomorza Gdaskiego, Wielkopolski i czci lska bya dla Niemiec ze wzgldw politycznych i gospodarczych trudna do zaakceptowania. Wadze Republiki Weimarskiej, pod naciskiem zwyciskich pastw Ententy, podpisay sankcjonujce ten stan rzeczy traktaty midzynarodowe, jednak przez cay okres istnienia Republiki podejmoway rnorodne dziaania zmierzajce do ich rewizji. Dc do odzyskania utraconych ziem Niemcy rozwinli szerok akcj dyplomatyczn i propagandow skierowan przeciw Polsce, ktr okrelano jako pastwo sezonowe (Saisonstaat), niezdolne do samodzielnego bytu pastwowego i przez to niebezpieczne dla caej wsplnoty midzynarodowej. Wanymi elementami polityki rewizjonistycznej z lat 1919-1933 byy rwnie naciski gospodarcze (bojkot gospodarczy w latach 1920-1922 i wojna celna od 1925 r.) oraz pomoc nansowa dla mniejszoci niemieckiej w Polsce. Powysze dziaania miay doprowadzi do rozkadu gospodarki polskiej, ktra w opinii niemieckich politykw i ekspertw nie bya w stanie funkcjonowa bez dostpu do niemieckiego rynku i technologii. Osignicie ostatecznego celu jakim byo odzyskanie Pomorza, Wielkopolski i lska miao nastpi na drodze przejcia tych ziem (za zgod wsplnoty midzynarodowej) od zanarchizowanej gospodarczo i przez to niezdolnej do dalszego samodzielnego istnienia Polski. Objcie wadzy przez narodowych socjalistw przynioso w stosunkach polskoniemieckich, chwilowe jak si pniej okazao odprenie. W styczniu 1934 r. zawarty zosta polsko-niemiecki pakt o nieagresji, a w marcu tego samego roku podpisano porozumienie koczce wojn celn. Skoczyy si prawie z dnia na dzie ataki rewizjonistyczne w prasie i w wystpieniach publicznych. Jednak w rzeczywistoci bya to jedynie zmiana metody i taktyki na drodze do osignicia tych samych celw co poprzednio. Nazykacja i militaryzacja pastwa, spoeczestwa i gospodarki Niemiec wymagay czasu i pacykacji zewntrznej. Wyjanienie motyww tej nowej polityki wobec Polski zawieraj sowa Hitlera: straconych ziem i prowincji

34

Tadeusz Janicki

nie zdobywa si przez pomienne protesty, ale przez gotowy do uderzenia miecz. Ku ten miecz jest celem polityki wewntrznej Niemiec, a polityka zagraniczna powinna by prowadzona tak, aby nam w kuciu tego miecza nie przeszkadzano1. W odrnieniu od przywdcw Republiki Weimarskiej, ktrzy (przynajmniej ocjalnie) dyli do przywrcenia niemieckiej granicy wschodniej z 1914 r., dla Hitlera odzyskanie Wielkopolski, Pomorza Gdaskiego i lska byo czci szerszego planu zmierzajcego do budowy wielkich Niemiec, niemieckiej przestrzeni yciowej (Lebensraum) na wschodzie. Cele czysto gospodarcze zwizane z pojciem Lebensraum koncentroway si wok osignicia samowystarczalnoci ywnociowej i surowcowej poprzez budow pod przewodnictwem III Rzeszy w Europie rodkowo-Wschodniej tzw. gospodarki wielkiego obszaru (Groraumwirtschaft dalej GRW).2 Po agresji niemieckiej w 1939 r. polskie ziemie zachodnie ze wzgldw historycznych oraz z uwagi na ich potencja gospodarczy potraktowano w odmienny sposb ni pozostae obszary Polski znajdujce si pod okupacj niemieck. Wielkopolska, Pomorze Gdaskie i przyznana w 1922 r. Polsce cz lska stanowiy, w ujciu niemieckich politykw, publicystw i naukowcw, czasowo utracon cz pastwa niemieckiego, przesycon niemieck kultur i komplementarn pod wzgldem gospodarczym z innymi jego czciami. Dlatego, wbrew prawu midzynarodowemu, wcielono je w granice III Rzeszy i przystpiono do realizacji polityki gospodarczej, zgodnie z ktr miay si one ponownie sta spichlerzem Rzeszy oraz dostarczycielem wgla kamiennego i innych surowcw, tak jak to byo przed 1914 r. Przekonanie o niemieckoci wymienionych wyej obszarw i trwaoci dokonanych w 1939 r. zmian terytorialnych miao zasadniczy wpyw na polityk gospodarcz nazistw na tym terenie oraz sprawio, e wrd innych celw pojawio si haso odbudowy tych ziem, zniszczonych rzekomo przez 20 lat polskich rzdw, a nastpnie ich przebudowy i rozwoju zgodnie z zaoeniami narodowego socjalizmu. Jednoczenie wszystkie podbite ziemie postrzegano jako rezerwuar siy roboczej i przestrze dla ekspansji gospodarczej niemieckiego pastwa, sfer gospodarczych i takich szerokich grup spoecznych jak urzdnicy, kupcy, rzemielnicy i chopi.

G. Labuda, Polska granica zachodnia. Tysic lat dziejw politycznych, Pozna 1974, s. 262. Problematyk polityki gospodarczej Niemiec hitlerowskich omawiaj m.in.: Cz. u c z a k , Dzieje gospodarcze Niemiec 1871-1990. Trzecia Rzesza, Pozna 2006; M.A. D i e h l , Von der Marktwirtschaft zur nationalsozialistischen Kriegswirtschaft. Die Transformation der deutschen Wirtschaftsordnung 1933-1945, Stuttgart 2005; A. Tooze, konomie der Zerstrung: die Geschichte der Wirtschaft im Nationalsozialismus, Mnchen 2007. Polityk gospodarcz na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy analizuj w swoich pracach m.in.: J. Deresiewicz, Okupacja niemiecka na ziemiach polskich wczonych do Rzeszy 1939-1945. Studium historyczno-gospodarcze, Pozna 1950; Cz. u c z a k , Polityka ludnociowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Pozna 1979; Cz. Ma d a j c z y k , Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970; A. S u l i k , Przemys ciki rejencji katowickiej w gospodarce III Rzeszy 1939-1945, Katowice 1984.
1 2

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

35

Przedmiotem niniejszego artykuu jest niemiecka polityka gospodarcza na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945. Stanowi on prb syntetycznego przedstawienia jej zasadniczych rde, celw, etapw i rodkw, ktrymi okupanci posugiwali si w czasie realizacji swoich zamierze, w odniesieniu do wybranych zjawisk i gazi gospodarki. Przedmiot rozwaa okrelony zosta przez zawarte w tytule pojcie polityka gospodarcza. Jest to cz oglnej polityki pastwa, na ktr skadaj si: formuowanie przez rzdzcych celw mikro- i makroekonomicznych, wybr metod oraz podejmowanie dziaa zmierzajcych do ich realizacji. Polityka gospodarcza stanowi jeden z wielu elementw ycia gospodarczego. Jest w istocie prb pobudzania lub ukierunkowywania procesw gospodarczych, a w systemach totalitarnych take ich sterowania i kontrolowania. Jednak nawet w tych ostatnich skuteczno polityki gospodarczej jest ograniczona ze wzgldu na pewn autonomi ycia gospodarczego, wynikajc z oddziaywania wielu czynnikw o charakterze oglnopolitycznym, spoecznym i gospodarczym, ktre rodz si niezalenie, a czsto wbrew woli planisty, w obrbie danego pastwa, jak i poza jego granicami. Dlatego niniejsze rozwaania koncentruj si na analizie rde, planw i metod, czyli na zasadniczych elementach niemieckiej polityki gospodarczej na ziemiach wcielonych, a w odniesieniu do jej realizacji wiadomie poprzestaj na wskazaniu na podstawowe zjawiska i rezultaty. Ramy chronologiczne artykuu to okres od agresji niemieckiej na Polsk we wrzeniu 1939 r. do wyzwolenia polskich ziem zachodnich w lutym1945 r. Jednak jasno wywodu, szczeglnie przy charakteryzowaniu nazistowskich planw gospodarczych i ich rde, wymagaa odwoania si do wydarze wczeniejszych. Jak ju zostao wspomniane, w ujciu Hitlera, ponowne przyczenie do Niemiec polskich ziem zachodnich byo jedynie punktem wyjcia do planowanej ekspansji w Europie rodkowo-Wschodniej o zdecydowanie wikszym zakresie. wiadczy o tym dobitnie kolejny fragment Mein Kampf w ktrym pisa: danie odtworzenia granic Rzeszy z 1914 r. jest pozbawionym wszelkiej logiki politycznym nonsensem o rozmiarach i skutkach, ktre mogyby sta si przestpstwem. () Granice z 1914 r. nie posiadaj absolutnie adnego znaczenia dla przyszoci narodu niemieckiego. Nie zakadaj one ani ochrony przeszoci, ani siy dla przyszoci. Narodowi niemieckiemu nie bd one gwarantowa ani wewntrznej zwartoci ani jego wyywienia, a z punktu widzenia militarnego nie s one ani celowe, ani nawet zadowalajce3. Jak z powyszego wynika zasig przyszej ekspansji by spraw otwart. Podobnie jak sposb podporzdkowania i administrowania zdobytymi ziemiami. Jeszcze w pierwszych tygodniach po agresji na Polsk problem ten nie zosta rozstrzygnity. Znalazo to swoje odbicie w dyrektywie Hitlera dla Wehrmachtu z 30 wrzenia 1939 r., ktra kwesti granic formuowaa w nastpujcy sposb: Nowa granica polityczna Rzeszy obejmie dawny niemiecki obszar osiedleczy, a ponadto te tereny, ktre poJ. Marczewski, Hitlerowska koncepcja polityki kolonizacyjno-wysiedleczej i jej realizacja w Okrgu Warty, Pozna 1979, s. 72.
3

36

Tadeusz Janicki

siadaj szczeglne znaczenie pod wzgldem wojskowym, gotowoci bojowej lub komunikacyjnym4. Podobn opini reprezentowa H. Gring, ktry jako penomocnik Planu Czteroletniego rwnie wypowiada si za przyczeniem do Rzeszy jak najwikszej czci zaanektowanych terenw polskich w tym szczeglnie silnie uprzemysowionych obszarw Zagbia Dbrowskiego i czci wojewdztwa krakowskiego5. Powysze stanowisko popierali rwnie liczni przemysowcy niemieccy oraz Wehrmacht. Jedni w przesuniciu granicy na wschd widzieli szans na due zyski, a drudzy zabezpieczenie interesw obronnych Rzeszy poprzez stworzenie strefy tzw. uprzemysowionego obrzea (Industrielle Randgebiete), ktra na potrzeby wojska miaa dostarcza cz uzbrojenia, wgiel kamienny i inne surowce6. Kwestie podziau podbitych ziem i przebiegu granic pomidzy tworzonymi przez Niemcw jednostkami administracyjnymi wayy si do pocztku padziernika 1939 r. Ostatecznie opinie Hitlera, Gringa i OKW sprawiy, e obok ziem, ktre przed 1914 r. naleay do Niemiec, wcielono do III Rzeszy take najwyej rozwinite pod wzgldem przemysowym obszary przedwojennej Polski w tym okrgi przemysowe: dzki, dbrowski oraz uprzemysowione czci wojewdztwa krakowskiego i Zaolzia (okrg karwiski). Nowego podziau administracyjnego zdobytych ziemiach polskich wadze niemieckie dokonay bezporednio po zakoczeniu dziaa zbrojnych. Dnia 8 padziernika 1939 r. Hitler wyda zarzdzenie o wcieleniu do Rzeszy (wbrew zasadom prawa midzynarodowego) z dniem 1 listopada 1939 r. (faktycznie uczyniono to ju 26 padziernika) polskich przedwojennych wojewdztw: pomorskiego, poznaskiego i lskiego oraz czci wojewdztw: biaostockiego, kieleckiego, krakowskiego, dzkiego i warszawskiego. W niemieckiej nomenklaturze urzdowej obszary te uzyskay nazw wschodnich ziem wcielonych (eingegliederte Ostgebite). Z ziem przyczonych do Rzeszy utworzono dwa nowe okrgi administracyjne: Okrg Gdask-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreussen) i Okrg Kraju Warty (Reichsgau Wartheland), a pozostae ziemie przyczono do Prowincji lskiej (Provinz Schlesien) i Prus Wschodnich (Provinz Ostpreussen). Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 r. pod zarzd Gauleitera Prus Wschodnich Ericha Kocha oddano Okrg Biaostocki. Formalnie nie zosta on wcielony do Rzeszy, ale wczono go w niemiecki obszar celny oraz wprowadzono w nim niemieckie ustawodawstwo i walut. Ostatecznie wcielono do Rzeszy 123 tys. km2, czyli ok. 31% ziem i 34% ludnoci przedwojennego pastwa polskiego7.
A. Sulik, Przemys ciki, s. 53. Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy, s. 64. 6 A. Sulik, Przemys ciki, s. 55. 7 Zagadnienie wcielenia do Rzeszy ziem polskich i kwesti ich podziau administracyjnego omawiaj szczegowo: Z. Janowicz, Ustrj administracyjny ziem polskich wcielonych do Rzeszy Niemieckiej 1939-1945, Pozna 1951; Cz. uczak, Polityka ludnociowa; K. M. P o sp i e sz a l sk i , Polska pod niemieckim prawem. Ziemie Zachodnie, Pozna 1946.
4 5

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

37

W skad ziem wcielonych weszy obszary, na ktrych produkowano prawie 70% nadwyek zboowych przedwojennej Polski, tu skupiao si 100% wydobycia wgla i produkcji cynku, 97,5% produkcji surwki elaza, 90% produkcji stali, 70% przemysu wkienniczego i 70% produkcji cukru8. Wadz w nowo utworzonych okrgach sprawowali namiestnicy Rzeszy: Arthur Greiser w Kraju Warty i Albert Forster w okrgu Gdask Prusy Zachodnie. Rejencja Ciechanowska i Okrg Biaostocki znalazy si pod rzdami naczelnego prezydenta Prowincji Wschodniopruskiej Ericha Kocha. Wojewdztwo lskie i cz wojewdztwa krakowskiego pocztkowo zarzdzane byy przez nadprezydenta lska Jozefa Wagnera, a po utworzeniu w 1941 r. nowej Prowincji Grnolskiej przez Fritza Brachta. Namiestnicy i nadprezydenci poza szerokimi kompetencjami o charakterze politycznym i policyjnym byli rwnie kierownikami ycia gospodarczego na podlegym sobie terenie. W zwizku z tym dysponowali du swobod w realizacji polityki ludnociowo-ekonomicznej, ktra na szczeblu centralnym czsto formuowana bya jedynie w sposb ramowy. Szczegln inwencj wyrnia si w tym gronie Arthur Greiser, ktry w podlegym sobie okrgu jednoczenie realizowa cele gospodarcze i rasowo-osadnicze, dc do uczynienia z Kraju Warty: spichlerza Rzeszy i wzorcowej pod wzgldem rasowo-politycznym jednostki administracyjnej (Mustergau). rda polityki gospodarczej na ziemiach wcielonych miay charakter ideologiczny, gospodarczy i polityczny. Zaoenia ideologiczne nazizmu dotyczce gospodarki stanowiy zbir elementw pochodzcych z ideologii volkistowskiej, geopolityki i koncepcji gospodarki wielkiego obszaru (GRW). Podstaw ideow volkizmu stanowiy: rasizm, germaski mesjanizm i mistycyzm przyrody, z ktrych wynikao haso niemieckiej rewolucji, czyli odbudowy mistycznych wizi pomidzy czystym rasowo narodem a otaczajc go przyrod. Po I wojnie wiatowej haso niemieckiej rewolucji dla swoich celw zaadoptowali i wykorzystali nazici. Najbardziej przydatne dla NSDAP okazay si goszone przez volkistw hasa rasistowskie (w tym szczeglnie wskazanie na ydw jako gwnych wrogw niemieckiego Volku) oraz glorykacja wsi i chopw. Tych ostatnich okrelano jako najzdrowsz cz narodu niemieckiego, ktra nie ulega wykorzenieniu (pozostaa w mistyczny sposb zespolona z ziemi) i przechowaa w swojej kulturze dawne autentyczne cechy lece u podstaw narodu niemieckiego.9 Obok koncepcji volkistowskich podstaw ideologiczn niemieckiej ekspansji terytorialnej, a nastpnie take polityki gospodarczej stanowiy geopolityka i doktryna
I. K ostrowicka, Z. Landau, J. Toma sz e w sk i , Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1985, s. 374. 9 Szerok analiz poj: volkizm, geopolityka i Gospodarka Wielkiego Obszaru (Groraumwirtschaft) zawieraj prace: J. Chodorowski, Niemiecka doktryna gospodarki wielkiego obszaru (Groraumwirtschaft) 1800-1945, Wrocaw 1972. G. Mosse , Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowd intelektualny Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972; A. Wolff-Pow sk a , Doktryna geopolityki w Niemczech. Pozna 1979; A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, Warszawa 1975.
8

38

Tadeusz Janicki

GRW10. Z geopolityki wywodziy si (powizane z volkizmem) idea krwi i ziemi oraz rozumiana socjaldarwinistycznie koncepcja przestrzeni yciowej (Lebensraum). Doradca Hitlera w sprawach rolnych i wsppracownik Himmlera, Richard Walther Darr zaadoptowa wspomniane idee na potrzeby rasistowskiej, narodowo-socjalistycznej koncepcji pastwa i narodu. Wedug Darrgo dla rozwoju rasy germaskiej niezbdna bya odpowiednia przestrze yciowa, gdy krew i ziemia (Blut und Boden) stanowi nierozerwaln cao i decyduj o wielkoci pastwa i narodu. Rasa jako nosiciel dziedzicznych waciwoci germaskich, obszar ziemi za jako podstawa jego rozwoju. Walka o byt w sferze stosunkw midzynarodowych sprowadzaa si jego zdaniem do walki o przestrze, podstawowy czynnik w yciu spoeczestw i narodw. Wedug Darrgo przestrze stanowica przeznaczenie Niemiec znajdowaa si na wschodzie, ktry stanowi wedug niego wit ziemi niemieck, przeznaczon dla najlepszej krwi. Hitler, pozostajcy pod wpywem idei volkistowskich i geopolityki, rwnie pojmowa polityk jako cig walk o przestrze yciow, ktra stanowi rdo wyywienia i gwarancj bezpieczestwa, a zdobycie ziemi dla najlepszej krwi to sens polityki i cel funkcjonowania pastwa. W zwizku z powyszym, odnoszc si do sytuacji politycznej po 1918 r., Hitler wielokrotnie wspomina o koniecznoci przezwycienia ciasnoty przestrzennej narzuconej Niemcom Traktatem Wersalskim i takiego zaokrglenia zasigu niemieckiego panowania, ktre gwarantowaoby bezpieczestwo gospodarcze i militarne. Teza o narodzie bez przestrzeni (Volk ohne Raum) bya staym elementem propagandy hitlerowskiej uzasadniajcym konieczno ekspansji. Ponadto agresj militarn na Polsk i prowadzon tu polityk germanizacji ziemi i eksterminacji spoeczestwa polskiego przedstawiano w kategoriach obrony koniecznej i aktu sprawiedliwoci dziejowej, w ramach ktrego wielki nard niemiecki zdoby ziemie, do ktrych ze wzgldw historycznych i biologicznych mia prawo11. Z gospodarczego punktu widzenia dla nazistw zdobycie Lebensraumu na wschodzie byo warunkiem zbudowania niemieckiej przestrzeni autarkicznej, mogcej wyywi Niemcy i zapewni im niezbdne do realizacji polityki wiatowej surowce. To z kolei stanowio warunek politycznej, gospodarczej, a przede wszystkim strategiczno-militarnej niezalenoci i dominacji. Problem braku surowcw i ywnoci zosta przez nazistw podniesiony do rangi ideologii12. Idea samowystarczalnoci gospodarczej autarkii pojawia si w ideologii nazistowskiej pod wypywem niemieckich dowiadcze z czasw I wojny wiatowej
10 Czoowy przedstawiciel geopolityki w Niemczech Karl Haushofer stawia tej nauce za cel uwiadomienie pastwa w jaki sposb z krwi i ziemi moe wyrosn idealne pastwo narodowe i jak moe osign tak wielk przestrze yciow, by rozwj jego by najpeniejszy i by mogo ono wnie swj wkad do kultury oglnoludzkiej. J. Chodoro w sk i , Niemiecka doktryna , s. 285. 11 A. Greiser, Der Aufbau im Osten, Jena 1942, s. 3-4. 12 A. Wolff-Pow ska, Doktryna geopolityki, s. 253-257; A. R i t sc h l , Die NS-Wirtschaftsideologie Modernisierungsprogramm oder reaktionre Utopie? w: Nationalsozialismus und Modernisierung, Hrsg. M. Prinz, R. Zitelmann, Darmstadt 1991, s. 69.

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

39

oraz kryzysu gospodarczego z lat 1929-1933. W zwizku z powyszym hitlerowcy zaadoptowali na swoje potrzeby znan ju wczeniej koncepcj GRW oraz stopniowo przeksztacali gospodark Niemiec z wolnorynkowej w gospodark kierowan13. Po 1929 r., w warunkach postpujcego rozpadu gospodarki wiatowej oraz tworzenia si i zamykania lokalnych organizmw gospodarczych, dla wielu politykw i ekonomistw oczywiste byo, e Niemcy dla osignicia niezalenoci gospodarczej maj tylko jedn (praktycznie naturaln) drog wyjcia, podobn do tej, ktr szy wielkie mocarstwa wiatowe, czyli utworzenie wasnego wielkiego obszaru gospodarczego. GRW miaa obejmowa ca Europ rodkowo-Wschodni oraz Bakany i stanowi komplementarny pod wzgldem gospodarczym system, zdominowany przez Niemcw dostarczajcych pozostaym, uzalenionym od siebie, krajom produktw przemysowych w zamian za ywno i surowce14. W ten sposb pastwo i gospodarka niemiecka miay si sta samowystarczalne, odporne na ewentualn blokad i zdolne do dugotrwaego prowadzenia wojny oraz niezagroonej egzystencji po jej zakoczeniu. Nazici w swoich planach dowiadczenia z okresu I wojny wiatowej uzupenili o elementy volkistowskie i geopolityczne (w tym rasowe, zwizane z hasem Blut und Boden i koncepcj Lebensraum). Dlatego w odrnieniu od wczeniejszych zwolennikw GRW (o orientacji liberalnej, ktrzy akcentowali korzyci komparatywne pynce z utworzenia takiego organizmu gospodarczego oraz zasad dobrowolnoci w jego tworzeniu i suwerennoci w funkcjonowaniu) nazici szybko posuyli si przy jego tworzeniu presj polityczn i gospodarcz, a ostatecznie agresj militarn, a miejsce oboplnych korzyci zastpili przymusem, nadzorem i eksploatacj. Ponadto, zanim doszo do wojny, doktryna GRW staa si dla nazistw elementem programu pozytywnego zmierzajcego do przezwycienia skutkw kryzysu gospodarczego, podniesienia poziomu ycia w Niemczech (i przez to umocnienia wieo zdobytej wadzy) oraz propagandy politycznej o midzynarodowym zasigu. Wymienione wczeniej zaoenia volkizmu, geopolityki i GRW, cile zespolone z nacjonalizmem, zakaday nierwno ras i narodw, eksponoway rol wsi i chopw oraz podkrelay znaczenie liczby ludnoci i wielkoci terytorium pozostajcego do dyspozycji narodu. Im wiksze terytorium, obtujce w ywno i surowce tym wiksze s moliwoci jego rozwoju.
13 Jedna z wielu denicji GRW zamieszczona w pracy A.Sltera, Grossraumkartell (wyd. Dresden 1941 r.) przedstawia istot tej doktryny jako: og stosunkw ekonomicznych zachodzcych midzy wiadomymi swej autarkii gospodarstwami narodowymi, nalecymi do pewnej wzgldnie zamknitej przestrzeni yciowej, przy czym stosunki te opieraj si na zasadach wzajemnej preferencji, racjonalnego uzupeniania si si wytwrczych, sprawiedliwej oceny produkcyjnoci oraz jak najdalej posunitego zabezpieczenia interesw narodowych. 14 Zdaniem nazistowskiego ministra wyywienia i rolnictwa H. Backe, cz surowcowo-rolnicza Europy miaa by naturalnym uzupenieniem dla jej czci przemysowej. Jego zdaniem: wymiana zboa na gotowe towary jest zdrow i naturaln podstaw handlu ze wschodem i poudniowym wschodem (...) Nowe spichlerze zboowe wschodu i poudniowego wschodu zyskay dla uprzemysowionego Zachodu stopniowo coraz to wiksze znaczenie, poniewa kraje zamorskie coraz bardziej zaczy odpada jako dostawcy. H. Backe, Um die Nahrungsfreiheit Europas. Weltwirtschaft oder Grossraum, Leipzig 1943, s. 248-250.

40

Tadeusz Janicki

Powysze zaoenia i cele stay si podstaw ekspansji terytorialnej oraz szeroko rozumianej polityki okupacyjnej m.in. na ziemiach wcielonych. W polityce tej rasizm i glorykacja wsi stay si podstaw dla polityki eksterminacji obcych grup etnicznych, germanizacji ziemi, wysiedlania dotychczasowych mieszkacw tych ziem i osadnictwa niemieckich chopw. Z kolei zaszoci historyczne, uwarunkowania naturalne, doktryna GRW i potrzeby wojenne doprowadziy do przebudowy gospodarki ziem wcielonych pod ktem jej komplementarnoci w stosunku do gospodarki tzw. Starej Rzeszy i maksymalnej eksploatacji potencjau produkcyjnego i ludnociowego. Naszkicowane powyej zaoenia ideologiczne nazistw zdominoway ich polityk, w tym take polityk gospodarcz. Wynikao to z akcentowanej przez Hitlera zasady dominacji polityki nad wszystkimi dziedzinami ycia. W ujciu nazistw cele gospodarcze musiay mie wycznie narodowy charakter, tzn. e gospodarka miaa by na usugach kulturalnych i politycznych celw narodu. Cel gospodarki mg by tylko tak ujty, by prowadzi do utrzymania i rozwoju caoci narodu we wszystkich jego przejawach, w tym do osignicia naczelnego celu III Rzeszy czyli zdobycia przestrzeni yciowej na wschodzie15. Przekadao si to na konkretne poczynania gospodarcze, zarwno w fazie przygotowania ekspansji, jak i w trakcie wojny. Zarwno w jednym, jak i drugim okresie polityka gospodarcza nazistw zmierzaa do osignicia samowystarczalnoci gospodarczej poprzez budow GRW oraz nastawiona bya na rozbudow siy militarnej Niemiec, zabezpieczenie interesw NSDAP i elit gospodarczych oraz zapewnienie co najmniej dostatecznego poziomu aprowizacji Niemcw w tzw. Starej Rzeszy16. Przygotowywanie ekspansji i zwizany z tym program zbroje odgryway znaczc rol w polityce wewntrznej III Rzeszy od momentu przejcia wadzy przez nazistw. Pomogy w szybkiej likwidacji bezrobocia i zbliyy do siebie nazistw i elity gospodarcze. Oba zjawiska stabilizoway wadz NSDAP. Poza programem zbroje wrd czynnikw zbliajcych do siebie nazistw i rodowiska gospodarcze perspektywa ekspansji gospodarczej na obszary Europy rodkowo-Wschodniej bya jednym z najbardziej znaczcych. Forma tej ekspansji bya dla elit gospodarczych w zasadzie obojtna. Ponadto rodowiska te w imi aktualnych i przyszych zyskw oraz dopuszczenia do podziau upw na wschodzie i zachodzie, godziy si na przeksztacanie gospodarki rynkowej w kierowan przez pastwo17. Polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych jest dobr ilustracj sojuszu nazistw i elit gospodarczych. Po zdobyciu tych ziem obie grupy blisko wsppracoway przy: podziale upw (cho w tej kwestii zaznaczya si rwnie rywalizacja pomidzy oligarchi NSDAP i oligarchi przemysow), organizowaniu ycia gospodarczego i eksploatacji tych terenw.
J. Chodorowski, Niemiecka doktryna , s. 276. H.-E. Volkmann, Zur europischen Dimension nationalsozialistischer Wirtschaftspolitik. w: konomie und Expansion. Grundzge der NS-Wirtschaftspolitik, Mnchen 2003, s. 43. 17 Tame, s. 24-25.
15 16

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

41

Zanim jednak do tego doszo, szybka remilitaryzacja doprowadzia Niemcy do kryzysu gospodarczego i spoecznego, ktrego objawy zaczy narasta na przeomie 1938 i 1939 r. Szczeglne trudnoci, z ktrymi borykaa si w tym czasie gospodarka niemiecka, dotyczyy zaduenia zewntrznego i wewntrznego oraz braku surowcw i ywnoci18. W tej ostatniej dziedzinie nazici osignli co prawda wzrost produkcji krajowej oraz zdoali zgromadzi znaczne zapasy mki, cukru, tuszczw rolinnych i wyrobw kartoanych, ale odbyo si to kosztem biecej konsumpcji. W Niemczech wystpoway trwae niedobory ywnoci. Ekspansja terytorialna Niemiec do marca 1939 r. przyniosa znaczcy wzrost potencjau przemysowego i militarnego, jednak w sferze aprowizacji nie odnotowano adnej poprawy. Co prawda Austria i Czechy przed 1938 r. eksportoway maso, mleko i cukier, ale jednoczenie importoway zboe, pasze i miso. W ostatecznym rozrachunku aneksja obu pastw zamiast oczekiwanej poprawy spowodowaa pogorszenie si sytuacji aprowizacyjnej Niemiec19. Z powyszego wynikaa konieczno wcignicia w niemiecki obszar gospodarczy ziem posiadajcych nadwyki ywnociowe i surowcowe. Obszarami, ktre speniay te warunki byy ziemie polskie, w tym szczeglnie Pomorze, Wielkopolska i lsk, ktre przed 1918 r. nazywane byy spichlerzem i kuni Rzeszy.20 Ich powtrne wcielenie do Niemiec miao podwjny sens, gdy z politycznego punktu widzenia oznaczao obalenie dyktatu wersalskiego i akt sprawiedliwoci dziejowej, a z gospodarczego mogo przyczyni si do rozwizania problemw ywnociowych i surowcowych. Hitler postanowi poprzez zajcie Polski zlikwidowa sytuacj kryzysow oraz jednoczenie zrealizowa jeden ze swoich zasadniczych celw politycznych. Poprzez wczenie do Niemiec obszarw ssiadujcych z III Rzesz od wschodu rozpocz budow Lebensraumu.21. Ekspansja miaa zlikwidowa wskie garda gospodarki niemieckiej oraz nada jej now dynamik, kosztem spoeczestwa i gospodarki pol-

Niemcy jako kraj wykazujcy niedobory surowcw i ywnoci i jednoczenie posiadajcy nadwyki wyrobw przemysowych byy zmuszone do prowadzenia wymiany handlowej z zagranic. Tymczasem po zakoczeniu kryzysu na rynkach wiatowych przede wszystkim wzrosy ceny na surowce i ywno, a ceny wyrobw przemysowych pozostaway na niskim poziomie. Z punktu widzenia Niemiec bya to sytuacja wybitnie niekorzystna, negatywnie odbijajca si na ich bilansie obrotw biecych w handlu zagranicznym i pocigajca za sob wyczerpywanie zasobw zota i dewiz. W. Ro l f , Wirtschaftsgeschichte. Vom Merkatylizmus bis zur Gegenwart, Kln 1995, s. 192; J. D l ff e r, Der Beginn des Krieges 1939. Hitler, die innere Krise und das Mchtesystem. w: Nationalsozialistische Diktatur 1933-1945. Eine Bilanz, Hrsg. K. D. Bracher, M. Funke, H-A. Jacobson, Dsseldorf 1986, s. 322-323. 19 J. Chodorowski, Niemiecka doktryna , s. 281-282. 20 lsk dysponowa olbrzymimi zasobami szczeglnie przez Niemcw cenionego wgla kamiennego, ktry wykorzystywali w tradycyjnych gaziach gospodarki, jak hutnictwo czy energetyka, ale take w nowych dziedzinach gospodarki takich, jak produkcja syntetycznej benzyny i gumy. 21 H.-E. Volkmann, Zur europischen Dimension nationalsozialistischer Wirtschaftspolitik. w: konomie und Expansion. Grundzge der NS-Wirtschaftspolitik, Mnchen 2003, s. 34.
18

42

Tadeusz Janicki

skiej22. W tym kontekcie agresja na Polsk we wrzeniu 1939 r. jawi si jako logiczny rezultat wewntrzniemieckich procesw polityczno-gospodarczych23. Hitlerowcy w momencie zdobycia wadzy nie dysponowali szczegowym planem spoeczno-gospodarczym. Jak ju wspomniano cele polityczne posiaday pierwszestwo i wyznaczay kierunek dziaa gospodarczych. Jednak podjta przez Hitlera polityka rewizji i ekspansji nie zaleaa jedynie (jak chciaa nazistowska propaganda) od siy woli lecz take od moliwoci ekonomicznych Niemiec. Po zdobyciu wadzy nazici dostrzegali znaczenie gospodarki zarwno w wymiarze wewntrznym, jak i zewntrznym, ale za wyjtkiem Nowego Planu przygotowanego przez H.Schachta, nie stworzyli jednolitego i kompleksowego planu gospodarczego, ktry byby ocjalnie zaakceptowany i realizowany przez Hitlera i jego najblisze otoczenie. Take zapocztkowany w 1936 r. Plan Czteroletni funkcjonowa bardziej jako oglna koncepcja okrelajca ramy i wyznaczajca kierunek procesw gospodarczych (przygotowanie III Rzeszy do wojny zaborczej) ni spjny i usystematyzowany program gospodarczy24. Nie oznacza to jednak, e w Trzeciej Rzeszy nie byo planowania gospodarczego. Planw, ktre formuowali ideolodzy gospodarczy ruchu nazistowskiego (m.in. W. Daitz, H. Krebs, W. Darr), geopolitycy (K. Haushofer), przedstawiciele niemieckiej gospodarki i nauki oraz centralni i lokalni przywdcy NSDAP byo bardzo duo. Jednak realizowana polityka gospodarcza w wikszym stopniu bya wypadkow celw politycznych i realiw gospodarczych (pierwotnie zwizanych z kryzysem gospodarczym i militaryzacj Niemiec, a nastpnie gospodark wojenn) ni efektem wspomnianego wczeniej planowania. Dziao si tak, poniewa Hitler by wrogiem wszelkich doktryn, szczeglnie dotyczcych ycia gospodarczego, ktre mogyby w jakikolwiek sposb krpowa jego wol, ogranicza jego wolno i niezaleno jako Fhrera. Pozawala na wspomnian wyej dziaalno planistyczn, ale nie przywizywa do niej wielkiej wagi25.
R.-D. Mller, Triebkrfte des Krieges oder: Die Suche nach den Ursachen der deutschen Katastrophe, w: konomie und Expansion..., s. 7-12. 23 Po opanowaniu Polski w 1939 r. zaopatrzenie w ywno w III Rzeszy poprawio si, co skonio rzdzcych do triumfalnych deklaracji, e dziki wojnie mona rozwiza niemieckie problemy ywnociowe. w: A.S. Milord, Die deutsche Kriegswirtschaf, Stuttgart 1966, s. 32. 24 Hitler, w tajnym memoriale z sierpnia 1936 r. (zwizanym z inauguracj Planu Czteroletniego), okrelajc podstawowe zadania polityczne i gospodarcze na najblisze lata, powtrzy hasa rozszerzenia przestrzeni yciowej oraz zapewnienia bazy surowcowej i ywnociowej. Podobne hasa powtrzy w marcu i maju 1939 r. Cz. Madajczyk, Cele wojenne III Rzeszy na wschodzie. w: Wschodnia ekspansja Niemiec w Europie rodkowej. Zbir studiw nad tzw. Niemieckim Drang nach Osten, red. G. Labuda Pozna 1963, s. 238-239; H.E. Volkmann, Aussenhandel und Aufrstung in Deutschland 1933-1939. w: Wirtschaft und Rstung am Vorabend des Zweiten Weltkrieges, Dsseldorf 1975, s. 100-101. 25 Hitler okreli swj stosunek do planowania w rozmowie z Rauschningiem stwierdzajc, e: Czy moe pan sobie wyobrazi, e ja musz da ludziom co do roboty? Wszyscy chc mi pomaga. S peni poncego zapau. Musz im co podsun. Moe to by jakakolwiek idea, jakakolwiek doktryna czy program. Ludzie potrzebuj jakiej wizji lepszego wiata. Niech wic ci niecierpliwi i zapalczywi zajm si jakim programem, niech to bdzie nawet ustrj korporacyjny i niech w prbach jego realizacji wyaduj swe siy, ktre w przeciwnym razie mogyby spowodowa ich rozczarowanie si do ruchu i obrci si przeciw aktualnemu kierownictwu partii. J. C h o d o ro w sk i , Niemiecka doktryna , s. 252-253.
22

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

43

Jednak analizujc dzieje gospodarcze ziem wcielonych wyranie wida, e na szczeblu lokalnym, podwadni Hitlera nie tylko tworzyli rnorodne plany, ale rwnie wcielali je w ycie. Ponadto tworzenie przez hierarchw partyjnych, przedstawicieli administracji oraz sfer gospodarczych i naukowych planw stao si miernikiem ich zaangaowania i dynamizmu w dziele budowy nowych narodowosocjalistycznych Niemiec. Taka postawa wynikaa z przekonania goszonego przez nazistw, e najwaniejszym czynnikiem ksztatujcym rzeczywisto polityczn i spoeczno-gospodarcz jest twrcza wola jednostki dominujcej, czyli zasadniczo Hitlera, ale rwnie jego najbliszych wsppracownikw i lokalnych Fhrerw. Dziao si tak w zwizku z funkcjonujc w III Rzeszy zasad wodzostwa na kadym szczeblu administracji. Lokalnymi przywdcami NSDAP kierowaa ch wykazania si, urzdnicza obowizkowo i zaangaowanie oraz nierzadko gboka wiara w Hitlera i goszone przez niego hasa. Rozmach planowanych przedsiwzi i ich bezwzgldno (szczeglnie w odniesieniu do narodw podbitych) wiadczyy o wielkim napiciu woli u planisty, co zgodnie z ideologi nazistowsk byo cech prawdziwego wodza. Dlatego wielu notabli hitlerowskich sporzdzao plany, moliwie jak najszersze i jak najdalej zmieniajce istniejc rzeczywisto w duchu narodowego socjalizmu oraz przystpowao do ich realizacji, nawet jeli ich sens z gospodarczego punktu widzenia by wtpliwy. Planowanie i przebudowa istniejcej rzeczywistoci byy atwiejsze na ziemiach wcielonych ni w Starej Rzeszy, gdy z reguy odbyway si kosztem ludnoci miejscowej i dbr nalecych do podbitego kraju i spoeczestwa. W realiach gospodarczych ziem wcielonych, w zwizku z grabie przez Niemcw polskiego mienia i przebudow tych obszarw pod wzgldem ludnociowym i gospodarczym, planowanie polityczno-gospodarcze i gospodarka kierowana odgryway decydujc rol. W ostatecznym rezultacie kada dziaalno gospodarcza okazywaa si fragmentem jakiego planu, a najczciej kilku planw jednoczenie. Plany te ulegay czstym modykacjom lub zmianom wynikajcym z pojawienia si nowego planu wchaniajcego w siebie i odpowiednio zmieniajcego plany dotychczasowe. W zwizku z powyszym dziaalno gospodarcza bya uzaleniona od decyzji administracji pastwowej i gospodarczej oraz poddana kontroli z jej strony. W odniesieniu do struktury gospodarczej ziem wcielonych zaowocowao to (przynajmniej w pierwszej fazie okupacji) dominacj planw nad realiami, szczeglnie w dziedzinie rolnictwa, osadnictwa i siy roboczej. Oznaczao to, e plany nie liczyy si z istniejcym stanem faktycznym w tym struktur wasnoci czy kwestiami etnicznymi, co m.in. doprowadzio do eksterminacji oraz masowych wysiedle i przesiedle obywateli polskich. W kolejnych fazach potrzeby gospodarki wojennej wymusiy na decydentach hitlerowskich zawieszenie dziaa wysiedleczych i germanizacyjnych oraz sprawiy, e polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych charakteryzowaa si narastaniem nakazowoci i kontroli pastwowej oraz pogbianiem si eksploatacji na potrzeby wojny26.
Problem planowania i jego roli w funkcjonowaniu III Rzeszy omawia W. Ja st r z b o w sk i , Gospodarka niemiecka w Polsce, Legnica 1946, s. 43-48.
26

44

Tadeusz Janicki

Przed wybuchem wojny wadze hitlerowskie nie miay szczegowych planw dotyczcych polityki gospodarczej na ewentualnie okupowanych ziemiach polskich. Jak ju wspomniano z wypowiedzi samego Hitlera, jak i innych notabli nazistowskich (R.Darr czy H.Gring) przed wrzeniem 1939 r. mona jedynie wywnioskowa, e ziemie polskie miay sta si dostarczycielem ywnoci, surowcw i siy roboczej dla caych Niemiec. W zwizku z powyszym bardziej szczegowe zalecenia dotyczce postpowania z gospodark ziem polskich sformuowano ju po rozpoczciu wojny. Niemcy dysponowali jednak du wiedz na temat struktury i stanu polskiej gospodarki. Informacje na ten temat zbieray wielkie niemieckie koncerny (w tym IG Farben), wyspecjalizowane w badaniach wschodnich instytuty (m.in. Instytut Europy Wschodniej we Wrocawiu) oraz liczne instytucje pastwowe (Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, a szczeglnie Sztab Zagraniczny Gospodarki Wojennej OKW z gen. Georgiem Thomasem na czele). Z licznych, sporzdzonych w tych instytucjach, opracowa analitycznych wynikao, e Polska gospodarka posiada nadwyki ywnoci, wgla kamiennego, cynku i innych surowcw oraz siy roboczej. Wspomniane zasoby w zdecydowanej wikszoci wstpoway na ziemiach, ktre pniej wcielono do Rzeszy. Na podstawie zebranych informacji ju wiosn 1939 r. sztab gen. Thomasa rozpocz przygotowania organizacyjne i personalne do podboju i przejcia polskich przedsibiorstw27. Zaraz po rozpoczciu wojny 1 wrzenia 1939 r. specjalnie przygotowane grupy specjalistw, posuwajce si za wojskiem zajmoway polskie zakady produkcyjne wraz z znajdujcymi si w nich zapasami wyrobw gotowych, pfabrykatw i surowcw. Nastpnie w miar moliwoci zakady te miay by uruchamiane. W zwizku z napit sytuacj zaopatrzeniow w Rzeszy kadziono nacisk na unikanie grabiey indywidualnej i jakichkolwiek zniszcze oraz przejcie jak najwikszej iloci dbr istotnych z punktu widzenia gospodarki niemieckiej28. Z powyszych wzgldw szczeglne znaczenie dla gospodarki niemieckiej posiada Grny lsk. Wyranie wskazuje na to dyrektywa Hitlera z 8 wrzenia 1939 r. polecajca eby: przemys ciki, zdobytej wanie polskiej czci Grnego lska niezwocznie, bez wzgldu na sprzeciwy prawa midzynarodowego i celnego, wczy do niemieckiej produkcji zbrojeniowej. lsk mia wyrwna straty, jakie gospodarka niemiecka poniosa przez ewakuacje zakadw z Zagbia Saary oraz stanowi zabezpieczenie w zwizku z zagroeniem Zagbia Ruhry29. W bardziej oglny sposb zaoenia niemieckiej polityki gospodarczej na ziemiach wcielonych sformuowa H.Gring, wydajc 19 padziernika 1939 r. dyrektyw dla administracji okupacyjnej nakazujc: () dba o to, by utrzyma pen zdolno produkcyjn i zapasy oraz zmierza do jak najszybszego wcielenia do RzeA. Sulik, Przemys ciki, s. 27-30; W. R h r, Zur Wirtschaftspolitik der deutschen Okkupanten in Polen 1939-1945. w: Krieg und Wirtschaft. Studien zur deutschen Wirtschaftsgeschichte 1939-1945, Hrsg. D. Eichholtz, Berlin 1999, s. 231-232. 28 A. Sulik, Przemys ciki, s. 31. 29 A. D ugoborski, Cz. Madajczyk, Ausbeutungssysteme in den besetzten Gebieten Polens und der UdSRR. w: Kriegswirtschaft und Rstung 1939-1945, Dsseldorf 1977, s. 375-416.
27

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

45

szy30. Stworzenie szczegowych i dugofalowych planw przebudowy spoecznogospodarczej i politycznej podbitych ziem odkadano na pniej. Jednak na szczeblu lokalnym, gwnie za spraw miejscowych szefw administracji lub ich wsppracownikw, ju w 1939 r. pojawio si wiele tego typu koncepcji. W tym m.in. goszone przez A. Greisera haso Okrgu Wzorcowego (Mustergau) w odniesieniu do Kraju Warty, czy idea budowy wielkiego Grnego lska (Grossoberschlesien), czyli wzorcowego okrgu przemysowego na wschodzie Niemiec podnoszona przez K. Kallenborna (dyrektora koncernu Bismarckhtte) i J. Wagnera a nastpnie przez F. Brachta.31 Prezentowane przez nich plany wpisyway si w ogln koncepcj denia do samowystarczalnoci Niemiec oraz zaspokajania potrzeb gospodarki wojennej. Potwierdzeniem tego kierunku w planowaniu gospodarczym moe by wypowied dra A. Jacoba z pocztku 1940 r., ktra odnosia si do lska, ale zawarte w niej sformuowania oddaj oglny ton formuowanych wtedy planw. Naleao jego zdaniem: w moliwie krtkim czasie przeprowadzi budow jednolitej gospodarki, podporzdkowanej podstawowym dyrektywom polityki eksploatacyjnej, w ktrej ponad wszystko growaoby zadanie moliwie szybkiego i intensywnego zwikszenia produkcji tak, aby speni cel najwaniejszy de ekonomicznych cakowite uporanie si z zadaniami zbrojeniowymi32. Zaoenia dotyczce polityki gospodarczej na ziemiach polskich byy rozwijane w pierwszych miesicach wojny na najwyszym szczeblu wadz hitlerowskich (m.in. z udziaem H.Gringa, przedstawicieli armii i sfer gospodarczych), a nastpnie uszczegowione na poziomie Namiestnikw Rzeszy i Prezesw Rejencji. Ostatecznie kompleksowy program rozwoju gospodarczego ziem wcielonych do Rzeszy opracowaa Izba Gospodarcza Rzeszy. Swj raport pt: rodki dla gospodarczego umocnienia nowych niemieckich terenw wschodnich (Massnamen zur wirtschaftlichen Festigung der neuen deutschen Ostgebiete) przedstawia w poowie 1940 r. Prawdopodobnie sta si on podstaw do dyskusji na naradzie w Berlinie 3 padziernika 1940 r. powiconej gospodarczym planom zmierzajcym do umocnienia ekonomicznego tych terenw. Wysunito na niej postulaty obnienia podatkw i kredytu, rozbudowy komunikacji, polepszenia sytuacji mieszkaniowej i zrwnania pac z poziomem w tzw. Starej Rzeszy33. Wykorzystujc te ustalenia, w nastpnych miesicach i latach zaczto kon30

Materiay norymberskie, opracowali i zaopatrzyli wstpem T. Cyprian, J. Sawicki, Warszawa 1948,

s. 218. Ostdeutscher Beobachter 28 VII 1940. A. Sulik, Przemys ciki, s. 227-229, 233, 237-241. 33 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy, t. 1, s. 537. Modernizacja i rozbudowa gospodarki ziem wcielonych miaa by nansowana poprzez emisje obligacji oraz dugoterminowe i niskooprocentowane kredyty. Ponadto do inwestowania i osiedlania si na wschodzie zachca miay ulgi i uatwienia podatkowe oraz specjalne dodatki do uposae (tzw. Dodatek Wschodni Ostzuschlag). Powysze postulaty wcielono w ycie na mocy wydanego 9 XII 1940 r. zarzdzenia o Wschodniej Pomocy Podatkowej (Oststeuerhilfeverordnung), ktre zawierao cay szereg ulg podatkowych dla niemieckich rm i osb zycznych (Niemcw) na ziemiach wcielonych. Cz. u c z a k , Polityka ludnociowa, s. 376-378; A. S u l i k , Przemys ciki, s. 238-241.
31 32

46

Tadeusz Janicki

struowa wielkie programy przebudowy i rozbudowy gospodarczej ziem wcielonych, w czym szczeglnie celowali wspomniani ju lokalni przywdcy NSDAP tacy, jak A. Greiser, J. Wagner czy F. Bracht. Sformuowane w 1939 i 1940 r. generalne zaoenia i cele polityki gospodarczej w odniesieniu do ziem wcielonych pozostaway niezmienne przez cay okres okupacji. Do najwaniejszych z nich naleay: denie do ostatecznego wczenia zdobytych obszarw do Niemiec poprzez tzw. germanizacj ziemi czyli wywaszczenie obywateli polskich na rzecz ludnoci niemieckiej; jak najszybsze zintegrowanie pod wzgldem gospodarczym ziem wcielonych z Rzesz, m.in. poprzez rozbudow infrastruktury komunikacyjnej; wykorzystanie wszystkich znajdujcych si na nich mocy produkcyjnych, surowcw i siy roboczej dla potrzeb gospodarki wojennej Niemiec; zwikszenie produkcji rolnej poczone z jednoczesn zmian struktury upraw i hodowli oraz przebudow przestrzenn wsi. Punktem wyjcia do wszelkich dziaa miaa by, szczeglnie akcentowana przez nazistowsk propagand, odbudowa ziem wcielonych ze zniszcze, ktre rzekomo powstay przez 20 lat polskich rzdw. Okupanci twierdzili, e regres spowodowany przez polskie rzdy mia charakter powszechny i dotyczy przemysu, rolnictwa i szeroko pojtej infrastruktury. Idc dalej dowodzili, e tylko Niemcy jako nard obdarzony wyjtkowymi zdolnociami organizacyjnymi mog szybko odbudowa te ziemie, co w ich mniemaniu dodatkowo usprawiedliwiao powtrne wczenie w granice III Rzeszy Poznaskiego, lska i Pomorza34. Polityka gospodarcza wadz hitlerowskich wobec ziem wcielonych opieraa si na przekonaniu, i ziemie te zostay na trwae wczone w granice Rzeszy. Zdawano sobie przy tym spraw, e realizacja powyszych celw wymaga grabiey polskiego pastwowego i prywatnego majtku na niespotykan w dziejach skal, sprawnej administracji gospodarczej i znacznych inwestycji (wyraono zgod na nie ju 13 padziernika 1939 r. jeszcze przed faktycznym utworzeniem ziem wcielonych) oraz daleko idcych zmian w strukturze narodowociowej tych ziem35.
34 M.in. w opinii A. Greisera pastwo polskie przez 20 lat nie stworzyo niczego pozytywnego, lecz przez cay czas korzystao z wczeniejszego dorobku pruskiej prowincji. () Drogi wyglday tak jak dwadziecia lat wczeniej. () Ziemia (w Wielkopolsce T.J.) nie bya nawoona, budynki gospodarcze niszczay, a ich dachy przeciekay. A. Greis e r, Der Aufbau im Osten, Jena 1942, s. 11-12. Jak daleko posuwa si A. Greiser w swojej antypolskiej propagandzie moe wiadczy jego inne wystpienie w ktrym tak opisywa Wielkopolsk z 1939 r. Nie byo tu adnego zorganizowanego gospodarstwa rolnego, nie byo szos, zburzone mosty, adnych kolei, adnego telefonu, adnego radia (). niwa nie zebrane, ziemia nie uprawiona () Nieczynne fabryki () gospodarstwo wprawdzie obsadzone robotnikami, ale nieproduktywne oto co zastalimy tutaj. Musimy stwierdzi jedno. Zrobilimy tu w cigu tych dwu lat wicej, ni pastwo polskie w cigu lat dwudziestu, Archiwum Akt Nowych w Warszawie (cyt.: ANN), Delegatura Rzdu RP na kraj syg. 202/III/138, k. 33; A. S u l i k , Przemys ciki, s. 32. 35 Cz. uczak, Polityka ludnociowa, s. 32.

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

47

W celu sprawnego przejcia i zarzdzania gospodark podbitych ziemiach polskich Niemcy w szybkim tempie zorganizowali swoj administracj gospodarcz. Jak ju wspomniano szczeglne uprawnienia w tym wzgldzie uzyskali namiestnicy i nadprezydenci Rzeszy i ich urzdy za porednictwem ktrych koordynowano i wcielano w ycie kolejne posunicia gospodarcze. Wydziay gospodarcze w urzdach namiestnikw i nadprezydentw byy organizacyjnie zwizane z analogicznymi, merytorycznymi komrkami okrgowego kierownictwa NSDAP, z ktrych otrzymyway dyrektywy polityczne. Urzdy namiestnikw i nadprezydentw wydaway zarzdzenia i dyrektywy dotyczce gospodarki oraz czuway nad ich realizacj, za porednictwem inspektorw Izby Kontroli Rzeszy Niemieckiej (Rechnungshof des Deutschen Reiches), wyspecjalizowanych pracownikw administracji pastwowej, samorzdu terytorialnego oraz policji i suby bezpieczestwa (SD Sicherheitsdienst des Reichsfhrers SS). Na SD, ktra w swojej strukturze posiadaa referat gospodarczy, spoczywa obowizek dostarczania wadzom pastwowym i NSDAP informacji o sytuacji gospodarczej w caej Rzeszy w tym na ziemiach wcielonych. Podobne sprawozdania sporzdzay rwnie wszystkie terenowe komrki NSDAP dla swojego kierownictwa okrgowego oraz landraci i prezesi rejencji dla urzdw namiestnikw i nadprezydentw36. Ponadto przy urzdach namiestnikw i nadprezytentw utworzono Okrgowe Urzdy gospodarcze (Bezirkswirtschaftsmter) i krajowe urzdy wyywienia (Landesernhrungsmter). Z kolei na szczeblu powiatu i w miastach wydzielonych utworzono (Ernhrungsmter) i urzdy gospodarcze (Wirtschaftsmter)37. Sprawami zatrudnienia zajmoway si podporzdkowane namiestnikom i nadprezydentom Urzdy Pracy (Arbeitsamt), ktre odgryway szczegln rol w eksploatacji polskiej siy roboczej. Poza wymienonymi instytucjami wpyw na funkcjonowanie gospodarki ziem wcielonych mia rwnie H.Gring jako Penomocnik ds. Planu Czteroletniego (Beauftragte fr den Vierjahresplan) oraz utworzony przez niego Gwny Urzd Powierniczy Wschd (Haupttreuhandstelle Ost HTO), H. Himmler jako Komisarz Rzeszy do Umacniania Niemczyzny (Reichskomissar fr die Festigung deutschen Volkstums RKFDV) oraz szef policji i SS, W. Funk jako Minister Gospodarki Rzeszy (Reichswirtschaftsminister), a od 1942 r. take Albert Speer jako Generalny Penomocnik do Zada Zbrojeniowych (Generalbevollmchtigte fr die Rstungsaufgaben im Vierjahresplan). Ponadto na ziemie wcielone rozszerzono dziaalno organizacji o charakterze korporacyjnym funkcjonujcych ju wczeniej w Niemczech takich, jak Niemiecki Front Pracy (Deutsche Arbeitsfront) czy Stan ywicieli Rzeszy (Reichsnhrstand). W latach 1941-1943 powoano do ycia okrgowe izby gospodarcze (Gauwirtschaftskammer)38. W myl ustawy z 30 maja 1942 r. Przy rozwijaniu gospodarki izby gospodarcze wspiera maj pastwo w jego kierowaniu gospodark oraz sta do dyspozycji gauleiterw przy realizacji ich zada. Utworzenie izb miao si przyczyni do
36 37 38

Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 1939-1945), Pozna 1996, s. 85. J. Deresiewicz, Okupacja niemiecka, s. XXI. Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy, s. 539.

48

Tadeusz Janicki

realizacji zasady jednoci gospodarczej, gdy w niemieckim systemie sprawoway one bezporedni nadzr nad zakadami przemysowymi, ktre poprzydzielano do odpowiednich grup gospodarczych (Wirtschaftsgruppen), grup branowych (Fachgruppen) i podgrup branowych (Fachuntergruppen). Podlegay one w ukadzie pionowym grupom gospodarczym Rzeszy (Reichsgruppen) obejmujcym przemys, handel, rzemioso, nanse, ubezpieczenia, energetyk i transport39. Stopie podporzdkowania gospodarki pastwu zwikszy si po ogoszeniu przez Niemcy wojny totalnej (1943). Albert Speer, w celu zwikszenia produkcji wojennej, przeprowadzi zmiany w organizacji przedsibiorstw podlegajcych Ministerstwu Uzbrojenia i Amunicji, a nastpnie zreorganizowa cay pozostay przemys. Utworzy on oglnopastwowe organizacje przedsibiorstw poszczeglnych bran, wprowadzajc komisje (Ausschsse), krgi (Ringe) i zwizki Rzeszy (Reichsvereinigungen), ktre zajmoway si rozdziaem surowcw, zamwie, siy roboczej, organizowaniem produkcji seryjnej, przyspieszajc zarazem procesy koncentracji produkcji40. Przez cay okres okupacji przy dowdztwie okrgw wojskowych obejmujcych ziemie wcielone funkcjonoway zmieniajce si co do nazwy placwki gospodarki zbrojeniowej, jak Urzd Gospodarki Zbrojeniowej (Wehrwirtschaftsstelle), Komenda Zbrojeniowa (Rstungskommando) czy Inspekcja Zbrojeniowa (Rstungsinspektion). Na ziemiach wcielonych szczegln rol w formuowaniu i realizacji polityki gospodarczej odgrywaa partia nazistowska. Ju na pocztku okupacji przy namiestnikach i nadprezydentach ustanowiono partyjnych doradcw gospodarczych (Gauwirtschaftsberater), przez ktrych partia oddziaywaa na gospodark. NSDAP decydowaa o obsadzie stanowisk kierowniczych w administracji gospodarczej oraz instytucjach i przedsibiorstwach. W tym ostatnim przypadku do NSDAP naleao ostatnie sowo w kwestii obsady stanowisk komisarycznych zarzdcw oraz sprzeday przejtych zakadw. Zadania i kompetencje wymienionych instytucji, urzdw i organizacji czsto kolidoway ze sob, co prowadzio do sporw o charakterze merytorycznym i personalnym. Rozwizanie wynikajcych z tego problemw powierzono NSDAP. Z biegiem czasu ingerencja partii nazistowskiej w ycie gospodarcze bya coraz gbsza41. Na okupowanych ziemiach polskich kompetencje niemieckiej administracji gospodarczej byy znacznie szersze ni w tzw. Starej Rzeszy. Wystpoway tu bowiem takie zjawiska, jak powszechna, zorganizowana grabie polskiego mienia i konieczno zarzdzania nim do czasu jego sprzeday, dziaania zmierzajce do integracji gospodarczej ziem wcielonych z Rzesz oraz praktycznie niczym nieograniczona moliwo eksploatacji polskiej ludnoci. Niemiecka polityka gospodarcza w odniesieniu do ziem wcielonych bya zrnicowana przestrzennie i czasowo. Zadecydoway o tym niejednolita polityka lokalnych
39 40 41

A. Sulik, Przemys ciki, s. 61. W. Jastrz bowski, Gospodarka niemiecka , s. 188-189. A. Sulik, Przemys ciki, s. 63-64.

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

49

przywdcw hitlerowskich, odmienna na poszczeglnych obszarach struktura gospodarki i zasoby surowcowe oraz zmieniajce si w trakcie wojny realia gospodarcze. Dlatego w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdaskim kadziono gwny nacisk na rozwj rolnictwa, a lsk (i czciowo take d) postrzegano jako centrum surowcowoprzemysowe ziem wcielonych, ktre miao zastpi w gospodarce niemieckiej ewakuowane w 1939 r. Zagbie Saary, a w nastpnych latach wyrwna straty spowodowane bombardowaniami Zagbia Ruhry. W polityce gospodarczej na ziemiach wcielonych mona wyrni dwie zasadnicze fazy. Pierwsz pokrywajc si z sukcesami wojsk niemieckich (od agresji na Polsk do koca 1942 r.) oraz drug zwizan z ich porakami (od klski pod Stalingradem do koca wojny). Najwaniejsze dziaania w pierwszej z nich zwizane byy z budow systemu okupacyjnego, grabie mienia i formuowaniem planw przebudowy spoeczno-gospodarczej ziem wcielonych oraz podjciem ich czciowej realizacji. W drugiej za najwaniejsze mona uzna przejcie do totalnej mobilizacji gospodarki dla zaspokojenia potrzeb wojennych na pocztku 1943 r. (wymuszone przez zaamanie si koncepcji wojny byskawicznej) oraz ewakuacj przedsibiorstw i urzdze w ostatnich miesicach wojny. Pomimo rnic pomidzy polityk gospodarcz w poszczeglnych okrgach i prowincjach (co do dominujcych gazi gospodarki, polityki ludnociowej) wystpoway take zasadnicze podobiestwa dotyczce faz polityki gospodarczej, systemu okupacyjnego (w tym administracji gospodarczej), podporzdkowania gospodarki celom wojennym i grabiey majtku pastwa i obywateli polskich. Ostatnia kwestia bya cile zwizana z now koncepcj germanizacji podbitych ziem. Nazici w odrnieniu od swoich poprzednikw z czasu zaborw nie chcieli germanizowa ludzi, ale ziemi. Miao si to odby poprzez usunicie z ziem wcielonych caej ludnoci obcej rasowo (przewidywano, e zajmie to okoo 10 lat) oraz natychmiastowe przejcie caego majtku pastwa polskiego i obywateli polskich na rzecz III Rzeszy. Pozbawienie Polakw materialnych podstaw egzystencji uznano za najlepsz metod germanizacji tych ziem. Niezorganizowana grabie polskiego i ydowskiego mienia rozpocza si ju podczas kampanii wrzeniowej. W faz zorganizowan wkroczya po wydaniu w 1940 r. odpowiednich aktw prawnych i powoaniu do jej przeprowadzenia specjalnych urzdw i spek.42 Najwaniejsze z nich to utworzony przez H.Gringa 19 padziernika 1939 r. Gwny Urzd Powierniczy Wschd (Haupttreuhandstelle Ost) i powoane 12 lutego 1940 r. Wschodnioniemieckie Towarzystwo Gospodarowania Ziemi (Ostdeutsche Landbewirtschaftungsgesellschaft mbH Ostland), ktre od 1 VII 1942 r.
Zasadnicze rozporzdzenia o konskacie majtku polskiego na ziemiach wcielonych to: z 15 stycznia 1940 r. o zabezpieczeniu majtku pastwa polskiego; z 12 lutego 1940 r. o publicznym zagospodarowaniu przedsibiorstw i nieruchomoci rolnych i lenych; z 17 wrzenia 1940 r. o traktowaniu majtku byych obywateli pastwa polskiego. Szczegowo grabie mienia obywateli polskich omawiaj K. M. P ospieszalski, Polska pod niemieckim, Cz. u c z a k , Polityka ludnociowa; J. D e r e si e w i c z , Okupacja niemiecka
42

50

Tadeusz Janicki

przemianowano na towarzystwo Rzeszy Gospodarowania Ziemi (Reichsgesellschaft fr Landbewirtschaftung mbH Reichsland). W wyniku ich dziaalnoci Niemcy przejli na wasno Rzeszy cae mienie pastwa polskiego, organizacji politycznych i spoecznych oraz wikszo majtku zwizkw wyznaniowych. Ponadto cay majtek osb prywatnych w tym przedsibiorstwa przemysowe, kredytowe i transportowe oraz ponad 90% budynkw mieszkalnych, zakadw rzemielniczych, handlowych i gospodarstw rolnych. Niemcy zrabowali ponadto due iloci surowcw, produktw gotowych, walut, zota, a take liczne dziea sztuki, ksigozbiory i archiwa itd. Administrowanie zagrabionym majtkiem obywateli polskich przekazywano komisarycznym zarzdcom lub zlecano zakadanym w poszczeglnych okrgach administracyjnych spkom. M.in. skonskowane przez HTO sklepy prowadzio Towarzystwo Przejmowania Przedsibiorstw Handlowych (Die Auffanggesellschaft fr Kriegsteilnehmerbetriebe des Handels), w ktrych miao osadza niemieckich kombatantw. W odniesieniu do budynkw mieszkalnych i parcel w miastach to samo zadanie speniao Towarzystwo Nieruchomoci (die Grundstcksgesellschaft), a wobec placwek gastronomicznych i hoteli Towarzystwo Restauracji i Hoteli (die Hotel- und Gaststttengesellschaft). Z kolei zagrabionymi surowcami zajmowaa si Spka Zarzdzania i Spieniania (die Verwaltungs- und Verwertungsgesellsachaft)43. Do koca 1941 r. HTO na ziemiach wcielonych skonskowao 214 tys. parcel, 38 tys. obiektw przemysowych oraz (do lutego 1942 r.) 897 tys. gospodarstw rolnych o powierzchni 8,1 mln ha. Ponadto dziesitki tysicy domw, sklepw, zakadw rzemielniczych oraz obiektw hotelowych i gastronomicznych44. Pozbawieni mienia Polacy byli wysiedlani do Generalnego Gubernatorstwa, wywoeni na roboty do Rzeszy lub przesiedlani w ramach ziem wcielonych. ydw w pierwszej fazie okupacji z reguy gromadzono w gettach lub zsyano do obozw pracy. Zmieni si take status prawny osb, ktre unikny wysiedlenia i pozostay w swoich mieszkaniach czy gospodarstwach rolnych. W wietle niemieckiego prawa z wacicieli stali si czasowymi uytkownikami powierzonego im mienia. Zrabowany Polakom i ydom majtek przejmowano na rzecz pastwa niemieckiego, a nastpnie wykorzystywano dla celw gospodarki wojennej bd przekazywano w zarzd komisaryczny lub sprzedawano miejscowym Niemcom lub niemieckim osadnikom sprowadzanym na ziemie wcielone z Rzeszy, krajw nadbatyckich i Europy rodkowoWschodniej. Do koca 1941 r. HTO zdoao sprzeda: 2787 obiektw przemysowych, 12 048 sklepw, 20 867 zakadw rzemielniczych oraz 5353 hotele i restauracje45. Bezporednio po zajciu Polski rozpocza si rywalizacja o najcenniejsze zakady przemysowe ziem wcielonych, do ktrych bez wtpienia naleay kopalnie i huty na lsku i w Zagbiu Dbrowskim. O przejcie tych zakadw walczyli ich byli niemieccy waciciele sprzed 1921 r. (w tym m.in. Ballestrem, Schaffgotsch i Henckel
43 44 45

Encyklopedia historii gospodarczej Polski, t. 1, Warszawa 1981, s. 249-250. W. Rhr, Zur Wirtschaftspolitik , s. 235. Tame, s. 235.

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

51

von Donnersmarck), koncerny z Zagbia Ruhry (w tym: Rchling, Krupp, Flik czy Mannesmann) oraz koncerny pastwowe z Herman-Gring-Werke (HGW) na czele. Dominujca pozycja polityczna H. Gringa sprawia, e HGW wyszed zwycisko z tej rywalizacji, przejmujc 16 najlepszych kopalni wgla kamiennego. W ten sposb okazao si, e nazici nie zamierzaj przywraca stosunkw wasnociowych na ziemiach wcielonych sprzed 1920 r. zarwno w odniesieniu do zakadw przemysowych, jak i majtkw ziemskich rozparcelowanych przez wadze polskie46. Ponadto niech nazistw do zwrotu kopal i hut dawnym wacicielom wynikaa z zamiaru zawaszczenia ich przez elit polityczn III Rzeszy. Wysi funkcjonariusze NSDAP wykorzystujc struktury pastwa przejli wiele cennych obiektw, dopuszczajc do tego swoistego podziau upw nieliczne koncerny z tzw. Starej Rzeszy. Cay proces przejmowania tych elementw polskiego majtku charakteryzowa si walk poszczeglnych koterii, korupcj, wykorzystywaniem politycznych i osobistych kontaktw oraz praktycznie majnym charakterem transakcji47. Starano si maksymalnie wzmocni koncerny pastwowe, co byo zgodne z ambicjami wczesnego dyktatora gospodarczego Rzeszy H. Gringa oraz stanowio logiczn konsekwencj narastajcej etatyzacji gospodarki. Wywoao to niezadowolenie elit gospodarczych zwizanych z przemysem cikim i lskich wadz lokalnych, ktre poprzez sprzeda kopal i hut przedsibiorcom z zachodu Niemiec chciay przycign konieczne do modernizacji tego sektora kapita i technologie. Tymczasem nazici poprzez odpowiednie uksztatowanie struktury wasnociowej w gospodarce, charakteryzujcej si dominacj koncernw pastwowo-monopolistycznych, dyli do osignicia penej kontroli nad procesami produkcyjnymi i zwikszenia produkcji wojennej, szczeglnie od momentu rozpoczcia wojny totalnej. Z punktu widzenia nazistw zaopatrzenie frontu byo waniejsze ni sojusz z wielkimi przemysowcami, ktrzy ich zdaniem dostatecznie duo zyskali w zwizku z opanowaniem Polski i pozostaych obszarw podbitych przez Niemcy do 1942 r. Koncerny pastwowe miay rwnie stanowi wany element nowych narodowosocjalistycznych Niemiec, ktrych budow rozpoczto od ziem wcielonych. Wadze niemieckie od pierwszych tygodni okupacji dyy do jak najszybszego zintegrowania ziem wcielonych z Rzesz pod wzgldem gospodarczym oraz maksymalnego wykorzystania wszystkich ich zasobw. W tym celu ju 20 listopada 1939 r. zniesiono granic celn pomidzy ziemiami wcielonymi a tzw. Star Rzesz, a 27 listopada w miejsce polskiego zotego wprowadzono mark niemieck oraz przystpiono do odbudowy (zniszczonej podczas dziaa wojennych) i rozbudowy infrastruktury w tym szczeglnie drg i pocze kolejowych.48 Koszty podjtych inwestycji maksymalnie ograniczano zatrudniajc polskich winiw, robotnikw przymusowych i chopw (w ramach tzw. szarwarkw), ktrzy stanowili wyjtkowo tani si robocz.
46 47 48

J. Tadeusz, Wie w Kraju Warty (1939-1945), ..., s.106. Tame s. 235-236; A. Sulik, Przemys ciki, s. 114-141. M. Broszat, Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945, Frankfurt 1965, s. 41.

52

Tadeusz Janicki

W zakresie drg planowano wczenie ich do rdkontynentalnej sieci pocze drogowych, zwracajc przede wszystkim wag na poczenia z Berlinem i Wiedniem. W zakresie eglugi rdldowej Niemcy rozwinli ruch na Warcie czc przy jej pomocy Wielkopolsk i region dzki z systemem wodnym Odry i dalej przez Szczecin z Batykiem. Zmierzano usprawni eglug na Wile, ale planw nie zrealizowano. W transporcie kolejowym rozbudowywano linie biegnce rwnolenikowo w tym m.in. Gdask Lbork czy Toru Malbork, ktre przed wojn ze wzgldu na przebieg granic nie miay wikszego znaczenia. W zwizku z eksportem lskiego wgla i importem ze Szwecji rudy elaza rozbudowano w 1941 r., zbudowan przez Polakw w okresie midzywojennym, magistral kolejow lsk Gdynia, ktr wykorzystywano intensywnie do wywozu wgla jeszcze w pierwszych tygodniach 1945 r.49 Sprawny system komunikacyjny, w ktrym szczeglnie rozbudowywane poczenia wschd zachd, miay znaczenie strategiczne oraz warunkoway pene wykorzystanie moliwoci produkcyjnych przemysu i rolnictwa na ziemiach wcielonych. Przed tymi dwoma gwnymi gaziami gospodarki postawiono zadania wzrostu produkcji zgodnie z oglnym zaoeniem o deniu do samowystarczalnoci gospodarki niemieckiej. Oglnie rzecz biorc, wbrew wielu (czasami spektakularnym) planom i szumowi propagandowemu o odbudowie i przebudowie niemieckiego wschodu, znaczce inwestycje (w infrastruktur, rolnictwo i przemys) skoczyy si wraz z pierwszymi niepowodzeniami frontowymi. Co prawda w latach 1942-1943, w zwizku z bombardowaniami Niemiec zaczto na ziemie polskie (bezpieczniejsze pod tym wzgldem) przesuwa fabryki, ale nowych znaczcych obiektw zbudowano niewiele, jeli ju to na lsku. Poza tym obszarem jednym z niewielu obiektw bya fabryka samolotw Focke-Wulf w Poznaniu. Zasadnicz przeszkod w rozbudowie przemysu na ziemiach wcielonych byy braki energetyczne50. Niemiecka polityka przemysowa na ziemiach wcielonych miaa take dwie zasadnicze fazy, w ramach ktrych mona wyrni cztery etapy. Pierwszy z nich trwa od wrzenia 1939 r. do koca 1940 r., kiedy to przejmowano przedsibiorstwa przemysowe z rk polskich, poddawano zarzdowi komisarycznemu i przygotowywano do sprzeday, bd sprzedawano, nowym niemieckim wacicielom. Jednoczenie postanowiono utrzyma produkcj jedynie w zakadach produkujcych na potrzeby armii i ludnoci cywilnej w Rzeszy. Przedsibiorstwa zbdne z niemieckiego punktu widzenia zamykano na podstawie decyzji administracyjnej bd ograniczano dostawy surowca i opau co w konsekwencji prowadzio do zaprzestania produkcji. W ujciu wadz niemieckich by to element procesu racjonalizacji i modernizacji gospodarki na niemieckim wschodzie. M.in. liczba zakadw wkienniczych w odzi zmniejszona zostaa o ponad 60%51.
49 K. Fuchs, Wirtschaftsgeschichte Oberschlesiens 1971-1945. Dortmund 1991, s. 203; Cz. M a d a j czyk, Polityka III Rzeszy, t. 1, s. 541 542; ANN, Delegatura Rzdu , syg.: 202/III/139, k. 573-576. 50 ANN, Delegatura Rzdu , syg.: 202/III/139, k. 565. 51 I. Kostrowicka, Z. Landau, J. To m a sz e w sk i , Historia gospodarcza Polski , s. 406; W. Rhr, Zur Wirtschaftspolitik, s. 237.

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

53

Kolejny etap rozpocz si pod koniec 1940 r. wraz z przygotowaniami do wojny z ZSRR, kiedy znaczenie przemysu na ziemiach wcielonych (w tym szczeglnie na lsku) znacznie wzroso. Wczeniej istniay nawet plany likwidacji wikszoci hut, szczeglnie w Zagbiu Dbrowskim ze wzgldu na ich przestarzae wyposaenie. Wzrost roli ziem wcielonych wynika z faktu, e tereny te znajdoway si na bezporednim zapleczu planowanych dziaa wojskowych oraz byy praktycznie poza zasigiem alianckich bombowcw. W zwizku z powyszym przystpiono w tym czasie do opracowywania dugofalowych planw rozwoju przemysowego ziem wcielonych, ktre jednak podczas wojny w wikszoci nie doczekay si realizacji. Wyjtek stanowiy lskie grnictwo, przemys hutniczy i chemiczny, w ktrych w latach 19401942 poczyniono pewne inwestycje, co przynioso wzrost produkcji w tych gaziach przemysu. Na pocztku 1943 r. w zwizku z ogoszeniem przez Niemcy wojny totalnej rozpocz si kolejny etap w ich polityce przemysowej na ziemiach wcielonych. Oglnie rzecz biorc polega on na dalszej likwidacji wszystkich przedsibiorstw nieistotnych z punktu widzenia gospodarki wojennej oraz daleko idcej standaryzacji i zmniejszeniu liczby produkowanych wzorw i rodzajw wyrobw. Na ziemiach polskich totalna mobilizacja gospodarki wygldaa podobnie i oznaczaa dalsz likwidacj istniejcych tu jeszcze przedsibiorstw (szczeglnie wkienniczych i budowlanych), zakadw rzemielniczych i handlowych oraz wywzki uwolnionej w ten sposb siy roboczej do tzw. Starej Rzeszy i na lsk. Uzyskany w tym okresie wzrost produkcji przemysowej zawdziczano gwnie rabunkowej polityce surowcowej, nadmiernej eksploatacji maszyn i urzdze oraz wyzyskowi przymusowej siy roboczej i tylko w nieznacznym stopniu inwestycjom i postpowi technologicznemu. Poczwszy od 1943 r. z miesica na miesic na znaczeniu zyskiwa lsk jako dostarczyciel elaza, broni, a szczeglnie wgla. Zadecydowao o tym jego szczeglnie korzystne pooenie na bezporednim zapleczu frontu wschodniego oraz zdecydowanie mniejsze zniszczenia wynikajce z bombardowa ni to miao miejsce w zagbiach Ruhry i Saary. Jeszcze w listopadzie 1944 r. wysyano ze lska w gb Niemiec 160 tys. ton wgla dziennie52. Czwarty etap polityki przemysowej na ziemiach wcielonych realizowany w ostatnich miesicach wojny to prba ewakuacji co cenniejszych obiektw przemysowych w gb Niemiec. Jeeli ewakuacja okazywaa si niemoliwa do zrealizowania to starano si wywie najcenniejsze maszyny i urzdzenia oraz zniszczy wszystkie pozostae. Jedynie przemys lski unikn wikszych zniszcze, gdy w kocowej fazie wojny by jednym z najwaniejszych producentw materiaw wojennych w III Rzeszy i jego ewakuacj cay czas odkadano53.
Losy przemysu na ziemiach wcielonych analizuj szczegowo: Cz. u c z a k , Polityka ludnociowa, s. 278-291; Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy, t. 1, s. 537-558; J. D e r e si e w i c z , Okupacja niemiecka, s. 203-316; A. Sulik, Przemys ciki, s. 225-415; W. R h r, Zur Wirtschaftspolitik, s. 237-242; K. Fuchs, Wirtschaftsgeschichte Oberschlesiens 1971-1945, Dortmund 1991, s. 203; ANN, Delegatura Rzdu , syg.: 202/III/139, k. 599-601. 53 Tame, s. 194-209.
52

54

Tadeusz Janicki

Na ziemiach wcielonych wadze okupacyjne szczeglnie du wag przywizyway do rozwoju rolnictwa, gdy osignicie samowystarczalnoci ywnociowej Niemiec byo jednym z gwnych celw gospodarczych nazistw od momentu przejcia przez nich wadzy. Ziemie wcielone, w tym szczeglnie Wielkopolska i Pomorze miay powtrnie sta si spichlerzem Rzeszy, podobnie jak to byo przed I wojn wiatow. Okupanci mieli wiadomo, e osignicie tego celu wymaga zastosowania nowoczesnych metod uprawy i hodowli, chemizacji, mechanizacji, melioracji i komasacji na wielk skal. Z punktu widzenia produkcji rolnej najwiksze znaczenie mia Kraj Warty rzdzony przez Artura Greisera. Mia on ambicje, by jego okrg by nie tylko najwikszym producentem ywnoci w caych Niemczech, ale rwnoczenie mia si sta gwnym obszarem niemieckiej kolonizacji chopskiej na wschodzie54. Osadnictwo niemieckich chopw rozpoczto ju w 1939 r. jednak wiksze rozmiary akcja ta przybraa w nastpnych latach. Osadzano ich na gospodarstwach odebranych polskim chopom, ktrych wysiedlano do Generalnego Gubernatorstwa lub zatrzymywano na miejscu w roli robotnikw rolnych. Po wyczerpaniu si wikszych obszarowo gospodarstw, dla osadzenia jednej niemieckiej rodziny komasowano kilka gospodarstw polskich. W ten sposb w okresie okupacji na ziemiach wcielonych skomasowano ponad 186 tys. drobnych gospodarstw rolnych poniej 5 ha55. By to wynik dziaa zmierzajcych do zmiany struktury rolnej na ziemiach wcielonych. Zgodnie z planami okupanta ponad 80% ziem uprawnych miay zajmowa rodzinne gospodarstwa rolne o powierzchni 20-30 ha. Usiowano w ten sposb powstrzyma przenoszenie si ludnoci wiejskiej do miast (Landucht) oraz przeama niech Niemcw do osiedlania si na wschodzie (Ostucht)56. W celu intensykacji produkcji rolnej niemieckich rolnikw zaopatrzono w znaczne iloci rodkw produkcji w tym m.in. ziarno siewne, zwierzta hodowlane, chemiczne rodki ochrony rolin, nawozy sztuczne i ponad 200 tys. maszyn i narzdzi rolniczych. Przeznaczono znaczne rodki nansowe na budow i modernizacj rnego rodzaju budynkw i obiektw gospodarczych oraz przystpiono do przebudowy caego krajobrazu (m.in. poprzez zalesienia i melioracje), ktry docelowo mia odpowiada niemieckim wymogom kulturowym i militarnym. W pierwszej fazie polityki rolnej w latach 1940-1942, dziki poczynionym inwestycjom, osignito pewien wzrost plonw. Jednak od 1943 r. rolnictwo pod rzdami okupanta wkracza w drug faz, w ktrej znaczco zmniejszyy si dostawy rodkw produkcji, pojawi si brak rk do pracy oraz okazao si, e niemieccy osadnicy nie radzili sobie z gospodarowaniem na ziemiach wcielonych. W lad za tym zacza male produkcja. Zgodnie z priorytetami niemieckiej polityki aprowizacyjnej przez cay okres okupacji (z reguy kosztem godzenia ludnoci polskiej) wywoono z ziem wcielonych do tzw. Starej Rzeszy zboe,
54 W 1942 r. uprawiane w Kraju Warty yto stanowio 25%, a ziemniaki i buraki cukrowe 20% oglnej powierzchni upraw tych rolin w caej Rzeszy. T. Ja n i c k i , Wie w Kraju Warty (1939-1945)..., s. 131 55 Encyklopedia historii gospodarczej Polski, Warszawa 1981, t. 1, s. 555. 56 T. Janicki, Wie w Kraju Warty (1939-1945)..., s. 97-105; ANN, Delegatura Rzdu , syg.: 202/ III/139, k. 593-595

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

55

ziemniaki, roliny oleiste, miso, przetwory mleczne i cukier w ilociach sigajcych setek tysicy ton57. Wanie biece potrzeby aprowizacyjne doprowadziy w kocowej fazie okupacji do zamiany gospodarki intensywnej na ekstensywn, a nawet rabunkow.58 Wanym elementem polityki gospodarczej na ziemiach wcielonych bya eksploatacja polskiej siy roboczej. Ju w pierwszych tygodniach okupacji wprowadzono przymus pracy dla wszystkich Polakw od 14 do 70 roku ycia. W praktyce w zalenoci od potrzeb zatrudniano nawet 8-letnie dzieci i starcw. Jednoczenie pace Polakw ustalono w ten sposb, e stanowiy one 50 do 60% pac pracownikw niemieckich wykonujcych te same prace. W zwizku z decytem siy roboczej w tzw. Starej Rzeszy deportowano tam na roboty przymusowe ponad 700 tys. Polakw, szczeglnie z Kraju Warty. Liczba osb deportowanych z Pomorza i lska bya mniejsza w zwizku z masowym wpisywaniem Polakw na niemieck list narodowociow, co automatycznie zwalniao od obowizku pracy w Rzeszy. Ponadto na lsku wywz na roboty do Niemiec hamowany by przez due zapotrzebowanie na si robocz ze strony miejscowego przemysu59. Tzw. wyczesywanie siy roboczej poszo tak daleko, e na ziemiach wcielonych rwnie zaczo brakowa rk do pracy. W zwizku z tym lokalni przywdcy hitlerowscy interweniowali w Berlinie, argumentujc, e dalsze wywzki Polakw do Rzeszy uniemoliwi wykonanie zada produkcyjnych w miejscowych zakadach. Jeszcze dotkliwszy z punktu widzenia gospodarki wojennej by pogbiajcy si brak niemieckich fachowcw, ktrzy coraz liczniej powoywani byli do wojska. W ich miejsce z koniecznoci zatrudniano Polakw, co jednak byo trudne do zaakceptowania dla nazistw ze wzgldw polityczno-narodowociowych.60 Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy miaa swoje rdo w ideologii volkistowskiej i geopolityce oraz autarkicznych koncepcjach gospodarczych i potrzebach wynikajcych z gospodarki wojennej. Pierwsze dwa rda dominoway do czasu rozpoczcia wojny, a po wczeniu polskich ziem zachodnich do Rzeszy stay si podstaw takich dziaa, jak germanizacja ziemi, grabie mienia i osadnictwo niemieckie. Dwa ostatnie zyskiway na znaczeniu z kadym miesicem wojny i zwizane byy z wykorzystaniem wszystkich zasobw ludnociowych, surowcowych i produkcyjnych na potrzeby niemieckiej gospodarki wojennej.
Wywz zb chlebowych (tj. yta i pszenicy) z ziem wcielonych do Rzeszy wzrs z 415 tys. t w roku gospodarczym 1940/41 do 1018 tys. t w roku 1943/44. Podobny wzrost dotyczy ziemniakw, ktrych w 1940/41 wywieziono 540 tys. t, a w szczytowym 1942/43 a 1236 tys. t. Management of Agriculture and Food in the Germann occupied and Rother areas of Fortress Europe, Harward 1953, s. 51. 58 Dzieje rolnictwa na ziemiach wcielonych analizuj szczegowo: T. Ja n i c k i , Wie w Kraju Warty (1939-1945), ..., s. 61-161; Cz. uczak, Polityka ludnociowa, s. 258-278; Cz. Ma d a j c z y k , Polityka III Rzeszy, t. 1, s. 537-558; J. Deresiewicz, Okupacja niemiecka, s. 109-186. 59 Cz. uczak, Praca przymusowa Polakw w Trzeciej Rzeszy i na okupowanych przez ni terytoriach innych pastw (1939-1945), Pozna 2001, s. 67. 60 ANN, Delegatura Rzdu , syg.: 202/III/138, k. 41-42.
57

56

Tadeusz Janicki

W okresie zwycistw militarnych w polityce gospodarczej dominowaa tendencja do formuowania szerokich i dugofalowych planw przebudowy spoeczno-gospodarczej ziem wcielonych, w ktrych na pierwszym miejscu stay cele narodowo-polityczne. Wraz z pojawieniem si niepowodze na frontach w polityce gospodarczej nastpio przejcie do podejmowania przedsiwzi doranych, za pomoc ktrych dono do szybkiego zaspokojenia potrzeb wojennych, czsto przy zastosowaniu rodkw pozaekonomicznych, w tym szczeglnie terroru. W zwizku z tym szybko zarysowaa si sprzeczno pomidzy celami dugofalowymi (rasowo-politycznymi) a celami krtkoterminowymi (gospodarczymi) zwizanymi z toczc si wojn. W latach 1939-1945 podjto realizacj wszystkich gwnych celw gospodarczych (integracja gospodarcza z Rzesz, tzw. racjonalizacja i intensykacja produkcji przemysowej i rolnej na rzecz gospodarki wojennej) i ludnociowych (eksterminacja i germanizacja ludnoci polskiej i osadnictwo niemieckie) dotyczcych tych ziem. Okres dobrej koniunktury dla gospodarki ziem wcielonych pojawi si wraz z przygotowaniami do wojny z ZSRR. Jednak z konstruowanych z wielkim rozmachem planw Niemcom udao si w praktyce zrealizowa tylko jeden, czyli wykorzysta potencja produkcyjny, surowcowy i ludnociowy tych ziem dla potrzeb gospodarki wojennej. Pomimo wczenia do Rzeszy ziemie wcielone traktowano pod wzgldem gospodarczym jak obszary podbite. Wbrew propagandowym zapewnieniom o odbudowie zrujnowanych przez 20-letnie rzdy Polakw prowincji, ton niemieckiej polityce gospodarczej na tym terenie nadaway grabie i eksploatacja, a typ prowadzonej tu gospodarki mona okreli jako kolonialny. Charakteryzowa si on m.in. znacznie wyszym poziomem ingerencji pastwa w gospodark ni w starej Rzeszy oraz nadmiern eksploatacj maszyn i urzdze, ktra prowadzia do ich dekapitalizacji. Sami Niemcy mieli jednak wysokie zdanie o swoich poczynaniach gospodarczych. Jeszcze w 1944 r. gosili pogld, e podbj przynis obszarom przez nich opanowanym modernizacj, na ktr nie mogyby liczy bez wczenia w niemiecki obszar gospodarczy61. Tymczasem nieliczne inwestycje na ziemiach wcielonych (dokonywane zreszt rkami ludnoci miejscowej) dotyczyy infrastruktury transportowej i przemysu zbrojeniowego. W myl hase propagandowych nowe drogi i linie kolejowe miay przyczyni si do wczenia ziem wcielonych w organizm gospodarczy III Rzeszy. W warunkach gospodarki wojennej stay si jednak narzdziem eksploatacji tych ziem i dalszej ekspansji na wschd. W ostatecznym rezultacie polityka gospodarcza podporzdkowana potrzebom wojennym w poczeniu z centralistycznymi metodami zarzdzania pastwem i gospodark doprowadziy do katastrofalnych skutkw. Masowa grabie mienia, polityka koncentracji produkcji, narastajca z biegiem czasu gospodarka rabunkowa oraz zniszczenia wynikajce z dziaa zbrojnych doprowadziy do degradacji gospodarczej ziem wcielonych na niespotykan skal. Zniszczeniu ulega trudna do ustalenia liczba
H.-E. Volkmann, konomie und Expansion. Grundzge der NS-Wirtschaftspolitik, Mnchen 2003, s. 32.
61

Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945

57

zakadw przemysowych, rzemielniczych, handlowych i rolnych, drogi, linie kolejowe, mosty oraz zabudowa miast i wsi. Okupacja spowodowaa do zerwanie dotychczasowych powiza gospodarczych midzy ziemiami wcielonymi a reszt ziem polskich i partnerami zagranicznymi. W wyniku polityki eksterminacyjnej ziemie te pozbawione zostay duej czci wykwalikowanej siy roboczej. Benecjentem powyszych dziaa staa si tzw. Stara Rzesza. Na zachd pyny pienidze, przedmioty wartociowe, ywno, surowce, wyroby gotowe, maszyny i cae zakady przemysowe oraz robotnicy przymusowi, ktrzy m.in. rozbudowywali tamtejsze zakady przemysowe i infrastruktur. Reasumujc polityka gospodarcza okupanta doprowadzia na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy do wyniszczenia gospodarki i znaczcego regresu cywilizacyjnego tych obszarw oraz przyczynia si do rozbudowy majtku trwaego w tzw. Starej Rzeszy.

ABSTRACT The article presents German economic policy on the so-called territories annexed to the Reich in the years 1939-1945. The study provides a synthetic overview of the major sources, objectives, stages and means used by the German occupants in implementing their goals in selected areas and branches of economy. The economic policy which was realized on those lands was an important element of building the German living space (Lebensraum) in the East of Europe. Its sources were of an ideological, economic and political character. Racism and a glorication of country life became a foundation for the policy of extermination of foreign ethnic groups, Germanization of annexed lands, deportation of their hitherto inhabitants and settlement of German peasants. Factors such as treating the lands annexed to the Reich as colonies in terms of economy, natural conditions, the doctrine of the Great Space Economy (Groraumwirtschaft) and war demands led to a restructuring of the economy of those territories so as to make them complementary to the economy of the so-called Old Reich accompanied by maximal exploitation of their production and population potential. The plunder of property that Germans practiced on mass scale, a policy of concentrating production, escalation of predatory economy and destruction resulting from military operations led to an economic degradation and signicant civilizational regress of those areas.