Pawe Jasienica, Trzej kronikarze

wstp Henryk Samsonowicz Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyski 3 maja 2007 r. w uznaniu zasug dla Rzeczypospolitej Polskiej odznaczy pomiertnie Pawa Jasienic Krzyem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski W 2007 roku Pawe Jasienica zosta laureatem - przyznanej po raz pierwszy pomiertnie -Nagrody Kustosz Pamici Narodowej ustanowionej przez Prezesa IPN

O JASIENICY I TRZECH KRONIKARZACH Tytu ksiki moe nieco wprowadza w bd, sugeruje mianowicie, e dotyczy ona trzech dziejopisw, najbliszych czasowo pocztkom naszego pastwa. W rzeczywistoci wypowiada si w niej czterech historykw. Trzech spord nich ukazao fragmenty wczesnych dziejw Polski. Pawe Jasienica, omawiajc kroniki Thietmara, Anonima Galla i Wincentego Kadubka, da do nich obszerny komentarz, ktry podobnie jak dziea pisarzy z XI, XII i pocztku XIII stulecia - stanowi rdo poznania potrzeb spoecznych, tym razem w drugiej poowie XX wieku. Autor umieszcza swe uwagi w szerokim kontekcie dziejowym wczesnego redniowiecza polskiego. Przytaczajc fragmenty kronik, ukazuje realia dawnej epoki, wydarzenia polityczne i przede wszystkim zwraca uwag na ich znaczenie dla ksztatowania si wiadomoci zbiorowej Polakw, na wartoci wane dla ich wsplnoty wolno, niepodlego, przywizanie do wasnej ziemi i wasnej tradycji. Obszerny komentarz, jakim autor okrasi teksty (tumaczone z aciny przez znakomitych specjalistw), stanowi przyczynek do poznania i lepszego zrozumienia potrzeb naszego spoeczestwa w tysic lat pniej, w okresie Polski Ludowej. By moe analogie mogyby si wydawa mao przekonujce. W czasach biskupa merseburskiego Thietmara, wiadka niemal wspczesnego powstawania naszego pastwa, Polska bya pastwem bardzo modym, do niedawna lecym poza granicami chrzecijaskiej cywilizacji Europy. Dzieo uczonego biskupa nie jest przychylne Polsce, ktra nie bardzo chciaa si uzna za czonka wsplnoty uosabianej przez cesarza zachodniego Rzymu, krla niemieckiego. Moe za daleko idce byoby szukanie w zamyle Pawa Jasienicy analogii do sytuacji naszego kraju w okresie wsplnoty pastw socjalistycznych, ale czytelnikom drugiej poowy XX wieku takie myli mogy przychodzi do gowy. C z tego, e wejcie Polski do wiata chrzecijaskiego, ktre ustalio nasze w nim miejsce, dokonao si z woli rodzimych elit, podczas gdy lata po drugiej wojnie wiatowej stanowiy czas zniewolenia? Przekazane przez Thietmara informacje pozwalay i na snucie takich analogii, i na
1

odczuwanie satysfakcji, e pierwszy krl Polski da rad zym Niemcom". Jasienica podkrela przy tym w komentarzu, e nawet niechtny Polakom biskup z uznaniem przyjmowa ich wejcie do chrzecijaskiej wsplnoty. Pniejszy o stulecie, nieznany z imienia przybysz na dwr Bolesawa Krzywoustego - Gall Anonim (a moe, jak chc niektrzy badacze, Anonim Italicus) pisa ju w imi wczesnej racji stanu. Kraj Polakw, dowodzi ten kronikarz, lecy z dala od uczszczanych szlakw, godzien jest tego, by jego dzieje zostay uwiecznione pirem. Gwnym, sawionym bohaterem kroniki by oczywicie Bolesaw, ale Gall dawa wyraz przekonaniu, e przodkowie ksicia zostali osadzeni na tronie polskim z woli samego Boga. Innymi sowy, dla wczesnych czytelnikw (moe raczej dla suchaczy) bya to konwencja nawizujca do dzie, ktre widziay histori jako dzieje Boe", tym razem dokonywane przez Polakw. Nobilitowa ten pogld i dynasti panw przyrodzonych", i mieszkacw kraju o wasnej tosamoci, o chwalebnej przeszoci, z ktrej mieli prawo by dumni. Pami - pisa ju o tym w. Augustyn - jest wielk si. Zbiorowa pami o dokonaniach przodkw nie tylko tych z czasw Krzywoustego bya w przekonaniu Jasienicy si niezbdn dla utrzymania w trudnych czasach dobrej kondycji narodu. Wreszcie ostatni z kronikarzy komentowanych przez Pawa Jasienic by pierwszym Polakiem, ktry podj dzieo spisania rzeczy przeszych". Mistrz (a wic absolwent wyszych studiw) Wincenty Kadubek, pniejszy biskup krakowski, zaliczony w poczet bogosawionych, stworzy najbardziej trwa legendarn wersj pocztkw pastwa. Wersj, ktra zrobia bodaj najwiksz karier w naszych dziejach. Kt z Polakw nie sysza owawelskim smoku" lub o Wandzie, co nie chciaa Niemca"! Jasienica te akurat wtki pomija, bliej zajmujc si i zym ksiciem Popielem, co swych stryjw podczas uczty otru, i przede wszystkim - wprowadzaniem Polski przez Kadubka do historii powszechnej, czyli do dziejw staroytnych. Aleksander Wielki bezskutecznie prbowa kraj nasz podbi, Juliusz Cezar wchodzi z ksitami polskimi w ukady. Gwnym jednak wtkiem rozwaa autora s partie kroniki odnoszce si do dziaa ksit polskich na przeomie XII i XIII wieku. Dziaania te Jasienica ocenia pod ktem rnych koncepcji politycznych, nie pozostawiajc adnych wtpliwoci, po stronie ktrych si opowiada. Komentarz do dziejw Polski w czasach rozbicia dzielnicowego jest jednoczenie wyznaniem wiary autora dotyczcym potrzeby posiadania suwerennego, zjednoczonego pastwa, przeciwstawiania si partykularyzmom i zaciankowoci. Czy po blisko pwiecznej przerwie komentarze Pawa Jasienicy nie straciy na wartoci? Oczywicie, postp nauki przynis zmiany w naszym ogldzie zaszych wydarze. Ju z innej perspektywy postrzegamy nieco inaczej znaczenie rozbicia dzielnicowego w procesach rozwoju samorzdnoci obywatelskiej, w przemianach gospodarczych i spoecznych. Uwagi i komentarze Jasienicy wpisuj si jednak w znakomit tradycj popularyzowania historii ojczystej. Jego dorobek pisarski powicony by wszake krzepieniu serc rodakw poprzez ukazywanie ich chwalebnej przeszoci tak, jak czynili to omawiani kronikarze. Autor nie szczdzi im przy tym take sw krytyki za bdnie jego zdaniem formuowane opinie i niesuszne koncepcje, jak te zawarte w antykronice" Mistrza Wincentego.
2

Cenimy pord naszych wielkich rodakw Stanisawa Konarskiego za to, e omieli si by mdrym". Pawe Jasienica omieli si by odwanym, pomaga przyswaja rodakom treci niemieszczce si w wczesnym kanonie oficjalnej historii Polski. Pokazywa wydarzenia, ktre krzepiy serca ludzi w czasach niewoli, opowiada si za tymi wartociami, ktre uwaa za istotne dla pastwa, dla narodu. Nie by bowiem bezkrytycznym sprawozdawc idei zawartych w owych trzech kronikach. Wyjania je, omawia, nierzadko krytykowa, czsto polemizowa z ich autorami. Stawia te pytania, ktre i dzi skaniaj do refleksji. Doda warto, e pisa jzykiem przystpnym dla wszystkich, e nie ba si odchodzi od obowizujcych w jego czasach ocen i opinii, poruszajc zagadnienia pomijane przez podrczniki szkolne. Dla edukacji powszechnej uczyni bardzo wiele, niezalenie bowiem od aktualnoci ukazywanego obrazu dziejw ojczystych zachci do ich poznawania licznych rodakw, pragncych czerpa satysfakcj z racji przynalenoci do swego narodu. Czy utrzymalibymy nasz tosamo bez rnych dzie w rodzaju XIX-wiecznych Wieczorw pod lip" przyswajajcych Polakom treci, z ktrych mogli by dumni? Tak te rol odegraa niniejsza ksika w stuleciu nastpnym, w czasach kolejnego zniewolenia.

Henryk Samsonowicz

TRZEJ KRONIKARZE

WSTP Ksika ta zawiera wybrane fragmenty kronik redniowiecznych. Nieatwo dokona takiego wyboru. A kusi, by da pierwszestwo rozdziaom opowiadajcym wydarzenia miary najwikszej. Dzieo Jana Dugosza przynosi nam na przykad szczegowy opis bitwy pod Grunwaldem. Opis zapewne najczciej przedrukowywany i badany najstaranniej. Z niego czerpa Henryk Sienkiewicz. Obrazy skrelone przez znakomitego kronikarza stay si wasnoci ogu, ktry przewanie ani nawet przeczuwa, komu je zawdzicza. Wszyscy w Polsce znaj symbolik dwch nagich mieczy. Ale wicej jest pewnie ludzi, ktrzy widzieli ich wizerunki, ni takich, co czytali u Dugosza: a krl bra ju na gow hem, majc wyruszy do boju, gdy mu z naga doniesiono, e od wojsk krzyackich przybyli dwaj heroldowie, z ktrych jeden mia na swej tarczy herb krla rzymskiego, to jest ora czarnego w zotym polu, drugi za herb ksicia szczeciskiego, gryfa w polu biaym; i e nieli w rku dwa gole miecze bez pochew, dajc stawi si przed krlem, do ktrego ich rycerze polscy jako stra bezpieczestwa przyprowadzili. W muzeum olsztyskim ogldamy obraz Wojciecha Kossaka i dziwimy si postaciom ludzkim, widniejcym wrd gazi drzew, nad zamtem bitwy. Grunwald Jana Matejki od
3

ramy do ramy wypenia zwarty kb ludzi i koni. W obrazach nie ma odsyaczy. Artysta nie jest uczonym i nie musi zdradza rde swej wiedzy czy inspiracji. Byo w miejscu spotkania - powiada Jan Dugosz - sze wysokich dbw, na ktre powyazio wiele ludzi, czy krlewskich, czy krzyackich nie wiadomo, a to dla przypatrzenia si z gry pierwszemu na siebie nieprzyjaci natarciu i obu wojsk powodzeniu. Tak straszny za za ich spotkaniem, z wzajemnego uderzenia kopij, chrzstu cierajcych si zbroi, szczku mieczw, powsta huk i omot, e go na kilka mil w okolicy sycha byo. M na ma napiera, kruszyy si z trzaskiem ore, godziy w twarz wymierzone wzajem groty. W tym zamieszaniu i zgieku trudno rozrni byo dzielniejszych od sabszych, odwanych od niewieciuchw, wszyscy bowiem jakby w jednym zawili tumie. I nie cofali si wcale z miejsca ani jeden drugiemu ustpowa z pola, a gdy nieprzyjaciel zwalony z konia albo zabity rum otwiera zwycizcy. Gdy na koniec poamano kopie, zwary si z sob tak silnie obu stron szyki i ore, e ju tylko topory i groty na drzewcach ponasadzane, tukc o siebie, przeraliwy wydaway oskot, jakby bijce w kuniach moty. Jedcy cinieni w natoku mieczem tylko nacierali na siebie, i sama ju wtedy sia, sama dzielno osobista przewaaa. Bitwa pod Grunwaldem zostaa stoczona 15 lipca 1410 roku. Jan Dugosz przyszed na wiat w pi lat pniej. Heroldowie na pewno przynieli przed Jagie dwa nagie miecze, ciekawych ryzykantw nie brakowao, tok na polu starcia panowa okropny, opis zdobytych chorgwi jest wierny. Wiele innych jeszcze rzeczy odpowiada prawdzie, relacja kronikarska ma du warto. A jednak jest ona ju tylko dzieem historyka, a nie sprawozdaniem wiadka wspczesnego wypadkom. Dugosz, jako autor opisu tej bitwy, znajdowa si w pooeniu wyjtkowo uprzywilejowanym. Ojciec jego walczy pod Grunwaldem, historyk rozmawia z bezporednimi uczestnikami dziaania. Upyno przecie nie tak wiele czasu. Inaczej byo z tymi kronikarzami polskimi, ktrzy szeroko i barwnie opiewali czyny Bolesawa Chrobrego w setki lat po mierci krla. Nie wolno lekceway ich utworw ani te beztrosko skrela tego wszystkiego, o czym opowiada tradycja czy nawet legenda. Od takich praktyk powinna nas bya oduczy archeologia, operujca materialnymi dowodami prawdy. Nieraz jeden zdarzyo si jej namaca w ziemi rzeczywisty fundament legendy. Lekceway nie wolno, trzeba natomiast rozrnia rozmaite rodzaje pisarstwa historycznego. Dugosz wasnymi oczyma patrzy na hod zoony krlowi przez wielkiego mistrza Krzyakw w roku 1479. Okrutnych czynw wielkiego ksicia Litwy, Zygmunta Kiejstutowicza, nie widzia, ale dowiadywa si o nich wspczenie, bdc ju wtedy mem dojrzaym. Tote opowiadajce o tym wszystkim rozdziay kroniki s dla nas rdami wiedzy (nie tak znowu bardzo cisej). Ale opis koronacji Jagiey to tylko opracowanie historyczne, oparte na innych rdach wiedzy, wyszukanych i poznanych przez autora. Pragnc dokona wyboru, trzeba wpierw okreli kryterium. W danym wypadku jest ono do niemiosierne. Ksika ta udzieli kronikarzom gosu jako wspczesnym wiadkom.
4

Wskutek tego nie bdzie w niej ani relacji o tak zwanym buncie pogaskim, ani o powrocie Odnowiciela. Los gospodarzy wiedz o przeszoci. Wspomnianym przed chwil powanym wydarzeniom zabrako wiadka parajcego si pirem. Nie zawsze tak bywa jak z przedmiertn podr Kazimierza Wielkiego, w ktrej uczestniczy pisarz. Istnieje jednak okoliczno wybitnie pocieszajca. Dawni historycy nie byli podobni do wspczesnych nam, to znaczy nie stronili od aktualnoci. Przeciwnie! radzi rozpoczynali prac od sprawozda o wydarzeniach daty najwieszej, a dopiero potem cofali si w tak zwan pomrok wiekw. Nikogo nie dziwi kronika redniowieczna doprowadzajca opowiadanie do roku, niemal do dnia, zgonu autora. W dzieach tych ostatnie rozdziay nabieraj po prostu cech pamitnikw. Oryginalnym, godnym pilnej uwagi zjawiskiem jest to redniowieczne zamiowanie do wypowiadania si na tematy aktualne. I to do jakiego wypowiadania si! W domu Dugosza, u samych stp Wawelu, w cieniu prawie baszt sucych za turmy, przez wiele lat leay sobie papiery stanowice materia straszliwie obciajcy. Byy tam nie tylko ujemne uwagi o rzdzie, nie tylko wasn rk kronikarza wypisane twierdzenie, e Wadysaw Jagieo by gupcem. Figuroway rwnie obszerne wywody, z ktrych wynika by mogo, e sprawujcy akurat wadz Kazimierz IV pochodzi z nieprawego oa, a wic caa dynastia jest waciwie rodem bkartw. Dugosz mia sekretarza oraz licznych skrybw. Niczego nie okrywaa tajemnica. Byo powszechnie wiadomo, e ksidz kanonik pisze dzieje ojczyste (a pisa je przez lat dwadziecia pi). Krl Kazimierz wybaczy mu jego opozycyjno i mianowa go wychowawc wasnych synw, a take arcybiskupem lwowskim. Istniay zatem okolicznoci skaniajce ludzi pira do zajmowania si tematami aktualnymi. Prawdomwno zaszkodzia Janowi Dugoszowi, ale dopiero pniej w stuleciu XVII - gdy przerwano druk jego dziea, dawniej przepisywanego tylko. Stao si to w czasach schyku, kiedy miao si ju pod koniec wielkodusznej tolerancji, bdcej wspaniaym znamieniem wczeniejszych, prawdziwie wietnych epok dziejw Polski. Nawet najnaiwniejszy agent policji wie dobrze, e nie naley zanadto wierzy sowom wiadkw" powiedzia historyk francuski, Marc Bloch. Przysowie wyrazio t sam prawd o wiele wczeniej, lecz w sposb znacznie mniej uprzejmy: Nikt tak nie e, jak naoczny wiadek. Wywody kronikarzy dostarczaj wic nam wiedzy... niekiedy bardzo nawet wzgldnej. Dziea naukowe, pisane przez fachowcw uzbrojonych w cay aparat krytyki nowoczesnej, pouczaj, ile trzeba czsto prostowa w relacjach ludzi, ktrzy widzieli, byli przy tym"... Ale i w tych ostatnio wspomnianych dzieach naukowych nie obywa si bez znakw zapytania. Kupiec wileski Hanulon, zwany inaczej Hansem z Rygi, walnie dopomg Jagielle w zdobyciu wadzy na Litwie i wsppracowa z twrcami unii dwch pastw. To pewne. Ale co si z nim stao pniej? Czy rzeczywicie przenis si do Polski i zosta szlachcicem? Jeden ze wspczesnych nam profesorw uniwersytetu uwaa to za fakt, drugi za bajk.
5

adna z metod historiograficznych nie moe roci sobie pretensji do miana nauki cisej. Odnosi si to zarwno do historii wydarzeniowej, jak i do integralnej, czyli tej, ktra usiuje odtworzy peni procesu dziejowego. W 1948 roku pewien uczony drukuje dzieo, w ktrym stwierdza, e u schyku rzdw Kazimierza Wielkiego gsto zaludnienia Polski wynosia 4,8 ludzi na kilometrze kwadratowym. W dziesi lat pniej ten sam autor oznacza ju t gsto na powyej 7 ludzi. Jego dwaj koledzy powiadaj, e ju wczeniej byo ponad 8 osb na 1 km kw. Cakiem niezalenie od tego jeszcze inny badacz doszed do wniosku, i wskutek intensywnej dziaalnoci osadniczej od czasw Kazimierza Wielkiego [wic chyba wcznie P. J.] zaludnienie wzroso" i musiao wynosi przynajmniej 810 ludzi na jednym kilometrze kwadratowym. Gdzie tu ciso? Rnice podanych cyfr przekraczaj sto procent! Materia dowodowy, ktrym operuje historyk, wprost wyklucza ciso trzeba to wyzna otwarcie i szuka laurw innych ni matematyczne. Czasy Kazimierza Wielkiego byy okresem ogromnego budownictwa. To wcale nie wszystko jedno, na jak ilo barkw rozkaday si ciary. Z punktu widzenia historii jako nauki jest to nawet zagadnienie kapitalne. Milion trzysta tysicy czy milion dziewiset tysicy mieszkacw? Rnica wynosi prawie jedn trzeci, jest wic olbrzymia! Tego rodzaju niespodzianki zdarzaj si w dzieach historykw yjcych w wieku XX. Tym bardziej wic nie szukajmy cisoci u dawnych kronikarzy, bo niepodobna jej znale. Pamitajmy za to, e przemawiaj do nas nie obojtni widzowie, lecz aktorzy wydarze. To, co napisali, opowiada o przeszoci, lecz jest zarazem dokumentem ludzkich de i pasji, pragnie i nienawici. Ci autorzy chcieli przekonywa, zdobywa serca, narzuca umysom wasne wizje, tpi pogldy przeciwne. Walczyli, a orem ich byy pira. Zebrane w tym tomie urywki dawnych kronik nie maj nic wsplnego z obiektywn proz naukow. Odezwie si do nas literatura oraz publicystyka redniowieczna. Wskutek takiego stanu rzeczy dowiemy si czego nie tylko o opisywanych wypadkach. Ujrzymy rwnie ywych ludzi, wypadkom tym wspczesnych. Przemwi trzej autorzy i ta wanie okoliczno moe wprowadzi w bd tych czytelnikw, ktrzy z racji swych odmiennych zainteresowa lub specjalnoci mniej si stykaj z pimiennictwem na tematy historyczne. Nie tylko ci trzej pisali o dawnej Polsce albo jej ziemiach! Niezbyt dawno temu publiczno wprost rozchwytywaa wydany przez Gerarda Labud tom pod tytuem rda skandynawskie i anglosaskie do dziejw Sowiaszczyzny. Zawartego w nim opisu Europy Alfreda Wielkiego nie ma w tej ksice. O czeskim kronikarzu Kosmasie wspominam tylko w jednym z rozdziaw. Pominem rwnie ywoty w. Wojciecha, roczniki oraz inne pisma. Pominem w ogle wiele rzeczy bardzo cenionych przez historykw istanowicych niezastpione rda wiedzy. Tom niniejszy tyle ma wsplnego z obiektywn proz naukow, co i zawarte w nim urywki dzie dawnych kronikarzy-publicystw. Moe nawet mniej... Nie naladowaem Thietmara, Galla ani Kadubka, nie zaleao mi na popisywaniu si erudycj. Wymieniem w tekcie wiele nazwisk uczonych nam wspczesnych lub nieco starszych, lecz wcale nie uwaaem za konieczne wymieni wszystkich, ktrzy na te tematy pisali i ktrych dziea
6

czytaem. W eseju tego typu autor nie ma obowizku ani monoci omawiania caej literatury przedmiotu" ani przeprowadzania dyskusji ze wszystkimi pogldami, ktrych nie podziela. Wziem po prostu ksiki trzech redniowiecznych kronikarzy i z urywkw ich oraz z wasnych komentarzy skomponowaem literacki tryptyk. Wychodziem z zaoenia, e wolno mi swobodnie wypowiedzie swe nieobowizujce zdanie o twrczoci trzech starszych kolegw. Biskup z Merseburga Pierwszym czowiekiem, ktry obszernie pisa o pastwie polskim, by Niemiec. Nazywa si Thietmar. Pochodzi z rodu grafw von Walbeck, a po matce z grafw von Stade. By duchownym i przede wszystkim dlatego wada pirem. Osign godno biskupa Merseburga. Urodzony w roku 975, zmar w 1018, 1 grudnia, a jego tworzona w Niemczech kronika zawiera wiadomoci o tym, co si dziao w Kijowie w sierpniu tego samego roku. Thietmar pisa zawsze po acinie. Dzieo jego przeoono na jzyk niemiecki dopiero w roku 1606, na polski w 1862. Dziesi lat temu, w roku 1953, Marian Zygmunt Jedlicki obdarzy nas nowym tumaczeniem. Wszystkie cytaty wzite s stamtd, z komentarzy i objanie uczonego korzystaem obficie, co oczywicie nie obarcza profesora najmniejsz choby odpowiedzialnoci za ponisze wywody. I Chryste! krlw ozdobo, co pastw losami kierujesz! Wesprzyj Twoje krlestwo razem z poddanymi Twymi, Aby Twoja, nie nasza, wynika stad korzy i chwaa, Aby trzody Twej nigdy obca nie dosiga przemoc... Takie sowa zawiera midzy innymi wierszowany Prolog czcigodnego pana Thietmara, biskupa merseburskiego, do Dziejw saskich" - in Gesta Saxonum". Tre wszystkich omiu ksig kroniki nie pozostawia adnych wtpliwoci: sowa Twoje krlestwo" i Twoja trzoda" odnosz si tylko do Niemcw. Odwrmy pierwsz stron dziea, poszukajmy pocztku waciwego opowiadania. Rzecz zaczyna si od czynw krla niemieckiego Henryka I Ptasznika, z dynastii saskiej Ludolfingw Wzrasta on pod okiem rodzicw: a wyrs z czasem jak kwiat wiosenny na penego talentw onierza. Kiedy ojciec wysa go z wielkim wojskiem do siedzib plemienia, ktre my po niemiecku nazywamy Daleminci, a Sowianie Gomaczami, powrci zwycizc po straszliwym spustoszeniu i spaleniu kraju. U schyku XIX wieku jeden z uczonych niemieckich doszed do wniosku, e Daleminci to nazwa take sowiaska. Dalemiency" oznaczao ludzi sawnych, majcych imi daleko". Nazw Gomaczw" zainteresowa si sam Thietmar. Gomacz - wywodzi - jest to rdo w odlegoci najwyej dwch mil od aby. Jego wody rozlewaj si w wielkie trzsawisko, na ktrym, wedle sw okolicznych mieszkacw i naocznych wiadkw, dziwne dziej si sprawy. Jak dugo tubylcy korzystaj z
7

dobrodziejstw pokoju i ziemia nie odmawia im swoich plonw, trzsawisko to pokrywa si pszenic, owsem i odziami i utrzymuje w radoci gromadzcych si gsto wokoo ssiadw. Ilekro za rozszaleje si burza wojny, krew i popi znacz w nieuchronny sposb szlak przyszoci. Istotnie, ten szlak wyznaczony zosta w sposb nieuchronny. Sawiony przez Thietmara Henryk I zniewoli nie tylko Gomaczw, majcych swe siedziby pomidzy ab a Muld i czczcych rdo, od ktrego wzili miano, wicej ni kocioy". Pobi rwnie i przymusi do pacenia daniny Czechw, Obodrzycw, Wieletw, Hobolan i Redarw. Nie by to jeszcze podbj ostateczny, stuprocentowa niewola. Ale rka niemieckiego krla zaciya nad caym krajem sowiaskim od aby po Odr. Redarowie natychmiast porwali si do przeciwdziaania. 5 wrzenia 929 roku w walce z nimi polegli dwaj grafowie germascy: Lotar von Walbeck i Lotar von Stade, pradziadowie Thietmara. Zbieg okolicznoci rzeczywicie efektowny, bo to i jedna bitwa, a imi te jedno i to samo. Oto wic znowu przykad inscenizacji wydarze, dozwolonej tylko losowi, lecz surowo zabronionej powieciopisarzom. Thietmarowi, ktry o tym wspomina jako o fakcie, wierzymy bez oporw. Zaprotestowalibymy gwatownie, gdyby kto poway si wymyli sobie taki przypadek. Ale to nie tradycje rodzinne rozstrzygny o duchu kroniki. Pojawiaj si na jej kartach Rzym i Akwizgran, Apulia i Kalabria. Sycha echa spraw dziejcych si w Konstantynopolu, a nawet w Palestynie. Nie brakuje wiadomoci o pnocy europejskiej. Skde by znowu, skoro sam Thietmar razu pewnego omal nie zosta zakadnikiem u korsarzy duskich. Ju si by nawet wybra w drog, wziwszy ze sob odzienie wieckie, by nie pospolitowa pomidzy pogastwem szat kleryka. Na jego szczcie, wuj, ktrego mia zastpi w niewoli, zdoa spoi winem stranikw, skoczy z dziobu okrtu do przygotowanej zawczasu odzi i uj cao. Mszczc si za to, piraci poobcinali uszy, nosy i rce pozostaym swym jecom, wrd nich pewnemu ksidzu, spowinowaconemu z Thietmarem. Pojawia si w jego kronice niemal cay wiat wczesny, ciasny, ograniczony do Europy z maymi przylegociami, lecz kolorowy. I jednolicie okrutny. Ale magnesem, ktry naprawd przyciga uwag i niedobr pasj autora, jest wschd. To znaczy porzecze aby i Odry. Prawi nam Thietmar o tym, jak jego poprzednik w Merseburgu, biskup Bozo, aby atwiej naucza powierzone swej pieczy owieczki, spisa sowo Boe w jzyku sowiaskim i poleci im piewa Kyrie eleison", wskazujc na wielki pyncy std poytek. Ci nierozumni Sowianie jednak przekrcili te sowa gwoli szyderstwana pozbawione sensu ukrivolsa", co w naszym jzyku znaczy: w krzu stoi olsza. Peno w ksidze sowiaskich nazw miejscowoci. W wielu wypadkach autor jakby dopomaga mniej domylnemu lub nie znajcemu miejscowych stosunkw czytelnikowi i sam

wyjania sowiaskie rdosowy. Nigdzie jednak ani cienia niepokoju moralnego, ani przebysku myli, e co tutaj nie jest w porzdku. Albowiem najwikszym nieszczciem jest, gdy rzdz cudzoziemcy: std rodzi si ucisk i wielkie niebezpieczestwo dla wolnoci" - wasnorcznie napisa Thietmar w pierwszej ksidze kroniki. Ale te sowa odnosiy si tylko do Niemcw. Gosiciel religii, ktrej sama nazwa oznacza powszechno, nie wyobraa sobie wiata bez podziau na lepszych i gorszych. Jego zdaniem penia praw przysugiwaa tylko Germanom, a cilej: Sasom. By o tym tak gboko przekonany, e nawet nie troszczy si o uzasadnienie. W czwartej ksidze dziejopisarz przerywa raptem wykad o sprawach sobie wspczesnych i nawraca do niezbyt zreszt odlegej przeszoci. Rne wprowadzam zmiany jako ten wdrowiec, ktry zbacza z waciwego szlaku czy to wskutek trudnoci drogi, czy to z braku orientacji w zawiej sieci cieek. Dlatego przedstawi reszt czynw znakomitego ksicia Polan, Mieszka, o ktrym pisaem szeroko w poprzednich ksigach. W czeskiej krainie poj on za on szlachetna siostr Bolesawa Starszego*, ktra okazaa si w rzeczywistoci tak, jak brzmiao jej imi. Nazywaa si bowiem po sowiasku Do-brawa, co w jzyku niemieckim wykada si: dobra. Owa wyznawczyni Chrystusa, widzc swego maonka pogronego w wielorakich bdach pogastwa, zastanawiaa si usilnie nad tym, w jaki sposb mogaby go pozyska dla swojej wiary. Staraa si go zjedna na wszelkie sposoby, nie dla zaspokojenia trzech dz tego zepsutego

PRZYPISY AUTORA: * Tzn. Bolesawa II, ksicia czeskiego (w latach 967-999). wiata*, lecz dla korzyci wynikajcych z owej chwalebnej i przez wszystkich wiernych podanej nagrody w yciu przyszym. Umylnie postpowaa ona przez jaki czas zdronie, aby pniej mc dugo dziaa dobrze. Kiedy mianowicie po zawarciu wspomnianego maestwa nadszed okres wielkiego postu i Dobrawa staraa si zoy Bogu dobrowoln ofiar przez wstrzymywanie si od jedzenia misa i umartwianie swego ciaa, jej maonek namawia j sodkimi obietnicami do zamania postanowienia. Ona za zgodzia si na to w tym celu, by z kolei mc tym atwiej zyska u niego posuch w innych sprawach, jedni twierdz, i jada ona miso w okresie jednego wielkiego postu, inni za, e w trzech takich okresach. Dowiedziae si przed chwil, czytelniku, o jej przewinie, zwa teraz, jaki owoc wydaa jej zbona intencja. Pracowaa wic nad nawrceniem swego maonka i wysucha jej miociwy Stwrca. Jego nieskoczona aska sprawia, i ten, ktry Go tak srogo przeladowa, pokaja si i pozby, na ustawiczne namowy swej ukochanej maonki, jadu przyrodzonego pogastwa, chrztem witym zmywajc plam grzechu pierworodnego. I natychmiast w lad za gow i swoim umiowanym wadc poszy uomne dotd czonki spord ludu i w szat godow przyodziane, w poczet synw Chrystusowych zostay zaliczone. Ich pierwszy biskup Jordan
9

cik mia z nimi prac, zanim, niezmordowany w wysikach, nakoni ich sowem i czynem do uprawiania winnicy Paskiej. I cieszy si wspomniany m i szlachetna jego ona z ich legalnego ju zwizku, a wraz z nimi radowali si wszyscy ich poddani, i z Chrystusem zawarli maestwo. Oryginalny ton! Jedyny w caym obszernym dziele wypadek yczliwej i penej uznania wypowiedzi autora o Sowianach. Nie znaczy to wcale, e Thietmar uzna chrzecijaskich ju Polakw za nacj rwn Germanom. I przedtem, i potem, gdzie tylko mg, podkrela przyrodzone jego zdaniem prawo Niemcw do zwierzchnictwa. A jednak musia odda ksiciu polskiemu co ksice i polskie. Poj pen wymow faktu dokonanego. PRZYPISY AUTORA: * Por. I list w. Jana (II, 16): wszystko, co jest na wiecie: podliwo ciaa, podliwo oczu i pycha ywota, nie pochodzi od Ojca, ale ze wiata". Przytoczony wywd, bdcy raczej ocen ni relacj, wystarczy za najgrubsze tomy rozpraw na temat politycznych skutkw przyjcia przez Polsk chrzecijastwa, i to z Zachodu. Wany jest wanie w subiektywny, peen szacunku ton. Oznacza on zrzeczenie si cikiego argumentu. Niemiecki biskup nie moe ju odtd wysuwa wobec Polski zarzutu, w dalszym cigu wanego w stosunku do plemion zaodrzaskich. Ksi z Gniezna z wasnej nieprzymuszonej woli przyczy si do chrzecijaskiego wiata. Wprawdzie jego poddani nadal pielgnuj, a ich potomkowie jeszcze przez cae stulecia pielgnowa bd obyczaje pogaskie, ale Thietmar z miejsca sam zaczyna przeczy tej oczywistej prawdzie. Inaczej postpi nie moe i na pewno nie chce. Jest biskupem, wierzy arliwie. Nie przychodzi mu do gowy prba zlekcewaenia a tak wielkiego tryumfu chrzecijastwa. Nie wolno go nawet podejrzewa o podobne pomysy. Cae rozlege pastwo przyjo krzy! Nazwa Merseburga wywodzi si od wyrazw sowiaskich, odpowiednikw polskiego midzybrz" lub midzyborze". W diecezji Thietmara, zaludnionej przewanie przez Sowian, od dawna stoj kamienne kocioy, wzniesione przez Niemcw. Kraj powleczony jest chrzecijaskim pokostem, naley do witego cesarstwa. W tych okolicznociach nic nie przeszkadza pitnowaniu pogowia, ktre bez wtpienia z rozmysem i zoliwie przerabia Kyrie eleison na ukrivolsa". Za Odr, w pastwie Mieszka, te na pewno nie brakuje akurat takich samych entuzjastw nowej wiary. Ale Thietmar nie dostrzega tego wcale, dla niego ten problem nie istnieje: / natychmiast w lad za gow i swoim umiowanym wadc poszy uomne dotd czonki spord ludu i w szat godow przyodziane, w poczet synw Chrystusowych zostay zaliczone. Wkrtce si przekonamy, ile ma Thietmar do powiedzenia na temat zaciekych walk polsko-niemieckich, ktrych by wiadkiem. Nie szczdzi wrogowi wyzwisk, nie tai nienawici, lecz ani razu nie uderza w ton, jaki brzmi przy opisach wielkiego powstania Sowian zaodrzaskich w roku 983: Zamiast Chrystusowi i jego zacnemu rybakowi Piotrowi zaczto oddawa cze rnym bokom z diabelskiej herezji pocztym i t aosn zmian pochwalali nie tylko poganie, lecz
10

take chrzecijanie. [...] Ksi Obodrzycw Mciwoj spali i spustoszy Hamburg, gdzie niegdy bya siedziba biskupia. Jakie jednak cuda zdziaa tam Chrystus z nieba, niech sucha caa spoeczno chrzecijaska! Spyna mianowicie z wysokoci zota rka i zanurzywszy si z rozwartymi palcami w sam rodek pomieni, uniosa si na oczach wszystkich do nieba. (...) to relikwie witych zostay zabrane przez Boga i uniesione t drog. Rok 966 mocno zwiza stosunki polsko-niemieckie z ziemi. Pozbawi je cechy wojen misyjnych. Nikt z uczestniczcych w nich osb nie wtpi, e chodzi tylko o wadz, panowanie i posiadanie. Sowem - o polityk. Germanowie parli na wschd. Lewe skrzydo ich ogromnego frontu opierao si na Morzu Pnocnym i Batyku, prawe suno na i przez Czechy. Lecz zanim czoo natarcia na dobre osigno lewy brzeg Odry, po prawej stronie tej rzeki zasza odmiana, brzemienna w historyczne skutki. Ksi gnienieski, zanim zosta wrogiem niemieckiego cesarza, wystpi jako jego chrzecijaski sojusznik. Podnis u siebie ten sam sztandar ideowy, ktry a dotychczas z takim powodzeniem prowadzi Ottonw i Henrykw. Obszar zaodrzaski przesta zalicza si do ziem, ktre naleao zniewala w imi racji wyszego rzdu. Pozostawao oczywicie wyobraenie o cesarskim prawie do zwierzchnictwa, nie mwic ju o poczuciu wyszoci. Ale to, co przestawao w gr wchodzi, byo ogromnie wane. Fakt dokonany uzna Thietmar, pierwszy autor proz wypiewanego hymnu ku czci chrztu Polski. A przecie z polskiego i sowiaskiego punktu widzenia czowiek ten by gorszy, bardziej niebezpieczny ni sami grafowie pograniczni. Teza powysza moe si wyda przesadn, ale Marian Zygmunt Jedlicki uzasadni j w sposb niepozostawiajcy nic do yczenia. Grafowie nie zawsze palili si do wojaczki na wschodzie, bo zdobycze wzmagay potg nie ich, lecz cesarza. W wczesnej Europie nikt z wielmonych nie kwapi si do powikszania siy i znaczenia centralnej wadzy pastwowej. Ta wadza musiaa sama torowa sobie drog, zdobywa jedn pozycj po drugiej - mozolnie i przez cae stulecia. Znajdowaa sojusznikw, lecz bywali nimi czonkowie poledniejszych stanw, a nie ksita. Zajte obszary naleao kolonizowa, chocia troch nasyca je ywioem germaskim. Niemcy wczesne byy sabo zaludnione. Przenoszenie chopw na wschd utrudniao gospodark w ziemiach rdzennie niemieckich lub dawniej zdobytych. Zmniejszao dochody, a wic i znaczenie wielkich feudaw wieckich. Inaczej to wygldao w oczach feudaw duchownych. Ziemie podbite staway si ich niedziedzicznymi ksistwami. Dopiero godno biskupia dawaa pozycj na szczycie. Naleao zatem biskupstwa zakada. Thietmar dziwnie mao mwi o dziaalnoci misjonarskiej we waciwym tego sowa znaczeniu, to znaczy o pracy nauczycielskiej kleru wrd pogaskiego ludu. O podbojach ziem sowiaskich rozprawia cigle. W Merseburgu znajdoway si a dwa zamki. Jeden by biskupi, drugi nalea do cesarza. To wanie w Merseburgu Henryk II rozkaza uwizi ksicia czeskiego Jaromira, a
11

wadc Pragi uczyni jego brata, Udalryka. Nie gdzie indziej tylko do Merseburga jedzi Bolesaw Chrobry, raz sam, to znw z on Emnild. Oczywicie nie byy to odwiedziny towarzyskie. Biskup patrzy na to wszystko. Chcc by wiadkiem postanowie oraz uczynkw politycznych, ktrym caym sercem sprzyja, nie musia si zbytnio fatygowa: jego wasna stolica diecezjalna stanowia wane centrum pastwowe. Sowiaszczyzna bya stamtd doskonale widoczna. W diecezji - pooonej na zachd od Lipska - znajdoway si miejscowoci o takich nazwach jak Malcin, Zwikowo, Jeziorzyska, Chorzyn, Wierzbiany. Z punktu widzenia historii politycznej oba zamki merseburskie - monarszy i biskupi oznaczaj jedno i to samo. Na wschodzie wczesnego pastwa niemieckiego wadza wiecka i duchowna yy w harmonii, szy w jednym i tym samym kierunku do identycznych celw. Niezrwnanym wyrazicielem takiego stanu rzeczy jest pisarz, ktry w prologu powiedzia, o czym zamierza rozprawia, zachowujc przy tym charakterystyczn kolejno tematw: Ksigom tym nie przydaje adna mowa ozdobna blasku, Lecz gosz one w prostym, przez czas znaczonym porzdku ywot i czyny przezacnych saskiego rodu krlw, Za ktrych rzdw pastwo nasze, niby cedr wyniosy, Wyroso ponad inne, strach wszdzie budzc i groz. Gosz rwnie te ksigi Kocioa naszego dzieje, Jego wzrost i klski, i szczsne odbudowy lata Oraz losy tych wszystkich, co mu przewodzili. Rami wieckie wspdziaao z duchownym. W dodatku jeszcze doszo wtedy do niejakiej zgody pomidzy tiar a koron. Z punktu widzenia interesw polskich byo to pooenie chyba najgorsze. Dopiero za kilkadziesit lat Rzym mia si sta dla Piastw nadzwyczaj cennym sojusznikiem w walce przeciwko wsplnemu wrogowi. Zanim si to jednak stao - nie tylko wiele wody zdyo w Wile upyn, ale i stolica piastowska przenie si z Gniezna do Krakowa... Kronika Thietmara jest dla nas zjawiskiem bezcennym. Nic jej nie zastpi przy poznawaniu pierwszego rozdziau dziejw Polski chrzecijaskiej. Biskup, wielbiciel przewag dynastii saskiej, odda bodaj jeszcze wiksz przysug tym, ktrych nienawidzi. W tej mierze wane s nie tylko fragmenty dotyczce Polski, lecz cae dzieo. Ono pokazuje wiat, jaki u schyku X wieku dotar do granic ksistwa Mieszka. Opowiada, w czyim ssiedztwie musiaa odtd bytowa Polska, skoro wesza pod wsplny dach chrzecijastwa. Thietmar zacz pisa w roku 1012. Los pokaza mu wic jeden z najwietniejszych rozdziaw historii Polski. Jeli rozwj jej dziejw przedstawi wykresem, okae si, e za dni Thietmara linia gwatownie sunie w gr. Sam szczyt to lata 1018-1025, ktrych uczony biskup ju nie oglda. Wkrtce potem przysza katastrofa.
12

Przez siedemdziesit lat po chrzcie trwa w Polsce okres nieprzerwanej pomylnoci. Z pozoru wiadczyy o tym tylko daty wygranych bitew oraz wiadomoci o udanych posuniciach politycznych. Ale ziemia przechowaa dowody innego jeszcze rodzaju. Dowody namacalne, i to takie, jakich istnienia nikt si dawniej ani nawet domyla. Mury zamku i kocioa na Ostrowie Lednickim byy ongi tynkowane. Uyto na pewno tego samego gatunku wapna, ktry dzi jeszcze podziwia mona w grubych warstwach zaprawy, mocno spajajcej kamienie ruin. Okruch wrzucony do wody nabiera barwy rowej. A wic dawniej - za Mieszka i Chrobrego - wielki, pitrowy, oowian dachwk pokryty gmach podczas deszczu czy po opadniciu mgie jeziornych zmienia kolor. Majstrowie cakiem wiadomie dodali do owej zaprawy limonitu. A moe chodzio im nie tylko o spoisto, lecz take o efekt dla oka? Wewntrz zdobiy paac mozaiki. Z innych szczegw wystroju nie pozostao nic. W pobliu murw znaleziono tylko kabczek skroniowy ze zota. I jeszcze szydo szewskie kociane i rzebione. Na ziemiach wieo ochrzczonej Polski wyrastay kamienne kocioy. Byway w nich witrae, paskorzeby, a take wzorzyste posadzki, ukadane z kolorowych pytek. Nie brakowao kamiennych zamkw. Wznoszono je zarwno w stoecznej dzielnicy kraju, jak i w kresowym Przemylu. W katedrze gnienieskiej odkryto niedawno mocno zniszczon pyt gipsow, pokryt piknym pismem aciskim. Stanowi ona zapewne jedyny ocalay fragment koronacyjnego kocioa Bolesawa Chrobrego. Jest wic pamitk z chwili osignicia szczytu. Pozory zdaj si przemawia na korzy tezy, e sam pocztek doby pomylnoci upamitniaj odkopane w Poznaniu szcztki wielkiej chrzcielnicy z roku 966 oraz otaczajcego j monumentalnego zespou budowli. S to zabytki naprawd znakomite, ale nie pozwlmy im zbytnio panowa nad nasz wyobrani. Bo rwnie wspaniae gmachy mg wystawi tylko taki kraj, ktry ju od duszego czasu znajdowa si w fazie wzrostu. Na glebie jaowej lub ubogiej nic by rozkwitn nie potrafio. Polska Mieszka i Chrobrego - ta, ktr zna Thietmar i ktrej rosnca potga nie dawaa mu spa - sza naprzd rozpdem nabytym jeszcze za czasw Ziemomysa, Leszka i Ziemowita. To pastwo utworzyo si i okrzepo w warunkach szczeglnie sprzyjajcych, w rodku sowiaskiego wiata. Okoliczno, ktr tracimy z oczu atwo i jak najbardziej niesusznie. Otoczenie sowiaskie gwarantowao nie tylko wzgldne bezpieczestwo, polegajce na braku wroga naprawd gronego. Piastowie tworzyli swoje ksistwo z materiau rodzimego i w warunkach do zapewne ustabilizowanych. Na pewno nie odbywao si to atwo ani bezkrwawo, ale pomidzy Odr a Wis brakowao chyba zjawisk gatunkowo odmiennych od tego, co Polanie znali z osobistego dowiadczenia. Podbijane przez Gniezno plemiona nie rniy si zbytnio ani pomidzy sob, ani od swych zwycizcw. Wszdzie mniej wicej panowa ten sam obyczaj, ten sam poziom cywilizacji i taka sama wiara. Odmiennoci istniay, lecz zaliczay si raczej do typu regionalnych. Oczywicie, e
13

poszczeglne plemiona byy bardzo przywizane do wasnego stylu ycia i potrafiy zaarcie obstawa przy odrbnociach, ktre nam dzi wydaj si nike. Spraw istotn jest brak problemw naprawd trudnych. Takich, ktrych pomylne nawet rozwizanie od razu stwarza nowe komplikacje i zawioci. W tych warunkach pierwotne pastwo piastowskie mogo nagromadzi due zasoby, usprawni administracj tak, e zdolne byo do dziaania na zewntrz jako jednolity organizm i nabra bra wskutek tego nie lada rozpdu. Sowiaskie otoczenie uatwio Polsce ycie i wzrost. W roku 963 do granic jej dotar margrabia Gero. W sowiaskim otoczeniu zrobiony zosta wyom. Upyno niewiele czasu i Polska znalaza si pod jednym dachem ze sprawcami owego wyomu. Arcywan chwil przekroczenia progu przetrwaa nad podziw dobrze, co znakomicie wiadczy o dotychczasowym poziomie jej kultury. W aden kryzys wewntrzny nie popada, wadcy jej nie zachorowali na kompleks niszoci, zachowywali si w sposb nacechowany poczuciem godnoci wasnej i siy. Ale... rozwizany pomylnie wielki problem stworzy musia nowe komplikacje i zawioci. Stan obok chrzecijaskich Niemiec, wej z nimi w styczno codzienn i wszechstronn, to bya sprawa gatunkowo odmienna od zniesienia przegrody granicznej midzy Gnieznem a Pockiem czy czyc. Prawo naczy poczonych dziaa nie tylko w przyrodzie. Zna je rwnie historia. Thietmar pokazuje nam przede wszystkim wschodni poa Niemiec, czyli t, z ktr Polska wesza w kontakt polityczny i powszedni. Cesarstwo sigao wtedy daleko za Ren, ale o tamtej stronie wiata kronikarz wyraa si w sposb rozczulajcy i godzien przytoczenia. Cesarzowa regentka Teofano (matka Ottona III) przebywaa raz w zachodnich stronach pastwa, susznie tak nazwanych, albowiem zachodzi tam wraz ze socem i prawo wszelka, i posuszestwo, i mio bliniego. Noc nie jest niczym innym, jak cieniem ziemi, wszystko, co ludzie tamtejsi czyni, jest grzechem. Daremne s tam wysiki pobonych gosicieli sowa Boego; niewiele take znacz tam krlowie i inni wadcy; zoczycy rzdz tam i przeladowcy sprawiedliwych. Wiele cia witych spoczywa snem wiecznym w tamtych stronach, mieszkacy ich atoli gardz nimi, jak widz, w swojej przewrotnoci. [...] zamilcz o nich, nie wtpi bowiem, i bliscy s oni zagady z powodu niedozwolonych zwizkw maeskich i innych trudnych do opisania przestpstw. Lekcewayli sobie niezliczone kltwy swych biskupw i dlatego nie mog osta si dugo. Wyznawcy Chrystusa! Prosz was, mdlcie si razem ze mn o to jedno, aby zmienili si oni na lepsze i aby podobny sposb bycia nigdy u nas nie zagoci. Polska bardzo wczenie, waciwie od pocztku, zacza siga w stokro przeklte strony zachodnie po rozmaite dobra kultury, ale na co dzie pozostawaa w pobliu cnotliwego niemieckiego wschodu. Dla Thietmara istnieje waciwie tylko duchowiestwo oraz rycerstwo rozmaitych, zwaszcza najwyszych stopni. O chopach wspomina on rzadko, przewanie wtedy, kiedy si zbuntuj, ulegajc smutnym skonnociom swych umysw. Mieszczanin magdeburski Uffo doczeka si wprawdzie uwiecznienia swego imienia, lecz tylko z powodu pewnego wystpku. W dzie witeczny si skoni on do ulegoci wasn on, Gelzuz, z ktrego to zwizku urodzio si dziecko potwornego ksztatu. Takiego samego wykroczenia dopuci si
14

w Wielki Czwartek cesarz Otto I, o czym kronikarz pisze tu obok. Jest to jedyny fragment obszernej ksiki, z ktrego wynika by mogo, e ludzie pod jakimkolwiek wzgldem s rwni. A i to nie bardzo, bo mieszczanin ukarany zosta o wiele sroej. Za czasw Thietmara kler nie we wszystkim rni si od rycerstwa. Biskup ratyzboski Micha uczestniczy raz w przegranej bitwie z Wgrami. Lea potem na polu bitwy okryty ranami, z odrbanym uchem, lecz ywy. Zauway to jeden z nieprzyjaci i chcia go dobi dzid. Wtedy biskup, z Boga czerpic si, po dugiej i zacitej walce wrcz powali go zwycisko na ziemi". Wrd wielu trudw dotar pniej do swoich: Jako znakomitego onierza przyjo go cae duchowiestwo, jako najlepszego pasterza czci go lud cay". Brat cesarski, ksi Bawarii, Henryk I, nie robi zbytnich ceremonii z duchowiestwem stopnia znacznie wyszego ni plebaski: kaza pozbawi mskoci patriarch z Akwilei, a arcybiskupa salzburskiego olepi. Nie chc podawa tu przyczyn, poniewa wiem zaiste, i nie uzasadniay one takiej odpaty. Kiedy pod koniec jego ycia upomina go z powodu tego postpku biskup ratyzboski Micha, uzna on swj grzech tylko w stosunku do patriarchy, a nie w stosunku do arcybiskupa; nie zdawa sobie przy tym sprawy z tego, jak mao jest rzeczy bez skazy. Po mierci spocz w kociele ratyzboskim, pochowany nader uroczycie. Nie wiemy, jak zachowywali si w Polsce kapani pogascy ani te jakie stosunki czyy ich z wadcami z Gniezna. I przed chrztem istniay u nas due rnice spoeczne (aczkolwiek - jak zdaje si wynika z pniejszych kronik polskich - nie byy one podobne do przepaci). W kadym razie przytoczone dopiero co przykady nie mogy wpyn na zagodzenie obyczajw w Polsce ju ochrzczonej. Wolno miao przyj, e nie odbiegay one zbytnio od norm pogaskich. Thietmar chwali Chrobrego za wytrwae tpienie wrd poddanych niewiernoci maeskiej. Sposoby, jakimi posugiwa si Bolesaw, byy okrutne i wstrtne. Sprawiedliwo kae doda, e i Zachd europejski nie mgby dostarcza Polsce wzorw agodnoci i umiaru. Kiedy umar witobliwy biskup Utrechtu, Ansfryd, mieszkacy dwch miejscowoci gorco spierali si o zaszczyt pochowania go. Przyszo do tego, e obie strony uzbrojone, w najwyszym napiciu, miay uderzy na siebie i wielu miao ycie przy tym postrada" -czemu zapobiega miejscowa ksieni, crka zmarego. Zastanawia, e przyjcie chrzecijastwa odbyo si w Polsce do atwo i bez zbyt mocnych oporw. Tak zwany bunt pogaski XI wieku to skrt pojciowy. Duchowni kronikarze zanotowali to, co najbardziej obchodzio ich samych. Dzi wiemy, e w bunt mia oblicze przede wszystkim spoeczne i polityczne. Niezadowoleni z istniejcych stosunkw na pewno nie myleli o samych tylko kwestiach wyznaniowych. Nowa wiara powrcia rycho i przez cae stulecia ya w zadziwiajco spokojnym ssiedztwie z przeytkami starej. Dawna religia Sowian bya zbliona do monoteizmu, a dla dogmatu o yciu pozagrobowym nikogo z nich nie trzeba byo pozyskiwa, zauway Jzef Kostrzewski, niewtpliwie susznie.
15

Pogastwo nie miao moe w Polsce a tak silnych orodkw jak za Odr i na Pomorzu Zachodnim. Misjonarzy sprowadza! wasny ksi. Ich dobroczyc i mocodawc by on, a nie grafowie obcej krwi i jzyka. Rozwijajc si cakiem samodzielnie, kraj osign mniej wicej ten sam poziom cywilizacji, co jego zachodni ssiedzi, a wic porzdki i pojcia przychodzce razem z chrzecijastwem nie wyglday na szkodliw egzotyk, daway si atwo dopasowa do stanu rzeczy poprzednio istniejcego. Uznajc przypuszczaln suszno powyszych hipotez, trzeba teraz zapyta, czy w samym wczesnym chrzecijastwie nie odnajdowali polscy poganie wtkw doskonale sobie znanych, zrozumiaych i bliskich. Koci nie zmienia si od dwch tysicy lat - teza oficjalnie goszona. W szkicu tym nie rozprawia si o dogmatach. Kwestie religii rozpatrywane s tutaj jako zjawiska spoeczne i polityczne, zachodzce w okrelonych fazach historii. Jeli przeczyta Ewangeli, a zaraz potem dzieo Thietmara, trudno przyjdzie uwiadomi sobie, e w gr wchodzi jedna i ta sama religia. O tej jednoci wiadcz waciwie tylko imiona, cytaty, obrzdy i rozmaite realia natury raczej kronikarskiej. yciowa tre - i to nie tylko spoeczna sprawia wraenie dwch rnych wiatw. Znamy imiona najwczeniejszych polskich hierarchw kocielnych: Jordan, Unger, RadzimGaudenty, Reinbern, Poppo i Jan (biskup wrocawski, Polak zapewne). Pomimy w tej chwili trzeciego z kolei, Czecha Radzima. By rodzonym bratem w. Wojciecha, musia wiele przej od czowieka, ktry na tle X stulecia byszcza jak gwiazda pierwszej wielkoci. W niczym nie ubliajc pozostaym, wolno ich uwaa za podobnych do Thietmara. By moe zestawienie to jest nawet zbyt dla nich zaszczytne. Biskup z Merseburga posiada nie lada jakie wyksztacenie. Pewnie daleko mu byo do papiea Sylwestra II, przewyszajcego wspczesnych sobie ludzi znajomoci wielu nauk". Tamtego sta byo na sporzdzenie mapy nieba na podstawie gwiazdy przewodniej eglarzy, ktr obserwowa przedtem przez lunet". Sylwester pochodzi z grzesznego Zachodu, by Francuzem, poprzednio biskupem w Reims. Ale i u Thietmara zna wysiek umysowy, wyran ch wnikania w dziedziny cakiem wtedy nieznane. Kronikarz przestrzega wszak czytelnikw, by nie uwaali zamienia Soca za wypadek nadprzyrodzony, gdy zjawisko to musi mie co wsplnego z ruchami Ksiyca. Przyjmijmy dla ostronoci, e wspomniani polscy hierarchowie tak daleko myl nie sigali. Nie mogli za to rni si od Thietmara w zapatrywaniach na inne kwestie. 18 grudnia 1012 roku, bawic we wasnym dworze w Rotmersleben, ujrza Thietmar w nocy wielk jasno, bijc z kocioa. Na cmentarzu stao si widno, a jednoczenie daa si sysze potna wrzawa, jakby w szereg jkw przechodzca". Wszystko to widzieli i syszeli rwnie towarzysze biskupa, a nazajutrz starzy ludzie opowiadali o innym podobnym wypadku w tym samym Rotmersleben. Thietmarowi nieraz zdarzao si w nocy sysze umarych wiodcych ze sob rozmow", a za kadym razem zapowiadao to zgon osoby bliskiej, majcy nastpi ju najbliszego dnia.

16

Zdaniem kronikarza jest faktem stwierdzonym, e umarli odprawiaj naboestwa nocne, speniajc te same suby, ktre przy wietle dziennym obowizuj ywych. W Magdeburgu ogldali to na wasne oczy nie tylko stre nocni, ale zawezwani przez nich przedniejsi obywatele miasta. Widzieli oni ponce pochodnie na wiecznikach i syszeli, jak dwch nieboszczykw piewao psalm inauguracyjny, a wszyscy inni odprawiali kolejno chwalby poranne". Nie wolno byo jednak si zblia. Wszystko wtedy znikao, a niekiedy zdarzay si rzeczy straszne. W diecezji utrechckiej pewien ksidz zobaczy raz w swym kociele umarych, zajtych naboestwem. Zawiadomiony o tym biskup kaza proboszczowi spa w wityni. Pierwszej nocy zmarli wyrzucili go wraz z oem", a nastpnej podnieli go i pooywszy przed otarzem, spalili jego ciao na drobny popi". Biskup zarzdzi trzydniowy post i pokut. Przekona si poniewczasie o zasadniczej prawdzie: Jak bowiem dzie do ywych, tak noc naley do zmarych". Poganom polskim nie byo pewnie zbyt trudno znale wsplny jzyk z wczesnymi szerzycielami chrzecijastwa. Bo jeli taka bya umysowo biskupw, to co naley myle o szeregowym klerze? Rozkopywane przez archeologw groby wiadcz, e poganie dbali o dalszy los zmarych i dreli przed nimi. W wierzeniach tych ludzi bytowanie pomiertne musiao splata si z ziemskim. Mary na pewno snuy si po alnikach, wityniach, wok osiedli ludzkich i w nich samych. Noc bez wtpienia naleaa do duchw. Mnstwo wyobrae pogaskich od dawna wsiko w chrzecijastwo europejskie. Idcy do Sowian misjonarze nieli i to, co sami zaczerpnli z dawnych wierze Celtw i Germanw. W bardzo zamierzchej przeszoci krpowano trupy sznurami lub kaleczono je, aby utrudni im powrt na wiat i nagabywanie ywych. Potem poszo to w zapomnienie, do grobw wkadano za to dary pogrzebowe, nieraz bogate. Tego zwyczaju chrzecijastwo nie uznao. Ale zdarzay si wypadki grzebania osb szczeglnie dostojnych w osobliwy sposb: nie w trumnie, lecz w krypcie podziemnej, na tronie, w pozycji siedzcej. Tak uczczono zwoki Karola Wielkiego. Tak samo kazali si chowa niektrzy biskupi w wieku X. Pochwki plemiennych wodzw pogaskich musiay nosi charakter bardzo uroczysty, rni si od zwyczaju powszedniego. W roku 1150 pomorski szczep Ranw zawar pokj z Dani. Rkojmi jego dotrzymania miao by wrzucenie kamienia w morze oraz zaklcie, by zamieszkae wszak przez bstwa fale Batyku pochony wiaroomc. Dwiecie lat wczeniej ze jzyki w Niemczech szarpay cze ksinej bawarskiej, Judyty, pomawianej o niedozwolone stosunki z biskupem Abrahamem. Kiedy zmara, domniemany winowajca osobicie odprawi msz aobn i przed komuni kapask zwrci si do wiernych w te sowa: Jeeli popenia ona kiedykolwiek ten grzech, o ktry bya pomawiana, to niechaj Bg Wszechmocny sprawi, by zbawcze narzdzie aski w postaci ciaa i krwi Jego Syna na mnie sd sprowadzio i zasuon kar potpienia, jej duszy za przynioso wiekuiste zbawienie. Zaraz potem komunikowa si i w ten sposb obali wszelkie podejrzenia. Sceneria kadego z tych wypadkw bya cakiem odmienna, ale istota rzeczy ta sama. Siy nadprzyrodzone wezwane zostay do natychmiastowego wystpienia przeciwko kamcy. Rnica dat bardzo dua, ale to tym lepiej dla niniejszych wywodw. wieo ochrzczonym
17

Polanom wieku X postpowanie takie, jak biskupa Abrahama, musiao jak najbardziej przemawia do przekonania. Zrozumiae musiay by dla nich i synne sdy boe". Oto staje przeciwko sobie dwch rycerzy niemieckich. Walcz do upadego. I chocia zmordowany wida ponad siy zwycizca pada trupem, wypiwszy nieco wody, cesarz kae ci pokonanego, grafa monego rodu. Thietmar zapoznaje nas z jedn tylko wityni pogask, z Redgoszcz w kraju Redarw. Do obszernie opowiada o odprawianych tam wrbach oraz znakach wieszczych, udzielanych przez boyszcza. Wiemy skdind, e podobne zabiegi magiczne uprawiano rwnie w Szczecinie i na Rugii. Z pewnoci nie brakowao ich i w innych chramach plemiennych. Spowiedniczy podrcznik lski z XIII stulecia poucza, e kobiety tamtejsze, chcc zna przyszo jak Bg, uprawiaj przez Boga znienawidzone praktyki". Nie sposb wtpi - dawna religia Sowian bya w znacznej mierze wrbiarstwem. Thietmar cigle mwi jeli nie o wrbach w magicznym tego sowa znaczeniu, to o przepowiedniach. W jego relacjach brak wprawdzie wzmianek o koniach wieszczych, s za to twierdzenia, ktre wspczesny nam katolik musiaby uzna za profanowanie wiary. Przyszo odsaniaj ludziom zjawy nadprzyrodzone. Raz pokazuj si im wici, innym razem diabe. Ten ostatni da zachowania tajemnicy, a nieposusznych bije tak, e wkrtce schodz ze wiata. Cesarzowej Teofano objawi si w. Wawrzyniec z obcit prawic i owiadczy, e o kalectwo przyprawio go skasowanie przez jej ma diecezji merseburskiej. W czerwcu 984 roku w biay dzie zabysa na niebie jasna gwiazda. Sam Bg zawiadamia w ten sposb Niemcw, e wadz obj winien modociany Otto III. Zdarzenia natury nadprzyrodzonej byy dla ludzi wczesnych chlebem powszednim i tak wanie je traktowano. Nikogo nie razio dorane, bardzo utylitarne splatanie dwu porzdkw, nieziemskiego z doczesnym. Po mczeskiej mierci w. Kiliana Bg zdziaa za jego porednictwem a siedemdziesit cudw. Skorzysta z tego kuchmistrz dworski, ktry upomina swych podwadnych: Nie bdcie opieszali, lecz wykonujcie pilnie i bez zwoki to, co wam zostao powierzone. Albowiem nasz pan, w. Kilian, zaraz ukae nam nadzwyczajne znaki". Zdarzyo si to na wiek niemal przed Thietmarem, mona wic pomawia kronikarza o powtarzanie legend. Ale przecie za jego dni, a nawet w jego obecnoci zachodziy rzeczy rwnie dziwne. O widzeniach w Rotmersleben ju si wspomniao. W 983 roku ojciec Thietmara dowiedzia si, kiedy umrze. Zbudzi go ze snu gos, zapowiadajcy mu zgon dokadnie w osiem lat pniej. Rycerz uwierzy bez wahania, cakiem podporzdkowa si psychicznie: Tego z gry oznaczonego dnia oczekiwa zawsze z wielk czujnoci i by si do przygotowa, nie ustawa w dobrych uczynkach, na jakie tylko sta go byo". Termin zblia si. Upadek z konia podczas wyprawy przeciwko Sowianom oraz wynike std dolegliwoci jeszcze lepiej utwierdziy grafa w wierze. Zabezpieczy przyszo syna, umieszczajc go przy zgromadzeniu zakonnym w Magdeburgu, wyprawi mnichom
18

dwudniow uczt, ktra bardzo wszystkim do smaku przypada", po czym we waciwym czasie zachorowa i zeszed ze wiata. Ojciec Thietmara nie by unikatem. Widzenia prorocze zdarzay si cigle. Za Ottona III zmara bogobojna grafini Krystyna, bardzo niepodobna do innych kobiet dzisiejszych czasw, ktrych wikszo, obciskajc w sposb nieprzyzwoity swoje ksztaty, pokazuje jawnie wszystkim mionikom, co ma do sprzedania". Arcybiskup magdeburski Gizyler dowiedzia si o jej zgonie natychmiast, aczkolwiek przebywa w odlegym Kwedlinburgu. Zawiadomi go tajemniczy m, ktry ukaza si mu we nie. W drodze wyjtku zjawa nie wyjawia swego imienia. Zazwyczaj nawiedzeni dowiadywali si dokadnie, z jakim witym maj do czynienia. Papie Benedykt V, zmary na wygnaniu w Hamburgu, przepowiedzia, e klski trapi bd kraj tamtejszy, dopki zwoki jego nie spoczn w Rzymie. Otto III nakaza przenie je nad Tyber. Co myle o tym? Na pewno nie warto wzrusza ramionami. A przypisywanie wszystkiego naiwnej dydaktyce, majcej na celu dobro warstw panujcych, byoby smutnym doprawdy uproszczeniem spraw zawiych. Zjawiska z dziedziny parapsychologii - takie wanie jak jasnowidzenia lub telepatia - badaj dzi profesorowie politechnik, stosujc kryteria matematyczne i najbardziej wysublimowane zabiegi naukowe. Ludzie redniowiecza nawet nie przeczuwali takiego punktu widzenia. Byli natomiast niesychanie uczuleni na wszystko, co ich zdaniem pochodzio z drugiego brzegu. wiat wczesny - okrutny, na kadym kroku grocy mierci lub gorsz od niej tortur, tajemniczy i niepojty - roi si musia od niezrwnanych mediw". Musiaa istnie ogromna podatno na bodce, ktrych dziaania nieustannie wszak oczekiwano. Tamci ludzie mieli wraliwo bardzo szczeglnego typu. Rycerz, uczestnik mnstwa bitew polegajcych na walce wrcz, bez najmniejszej prby oporu kapituluje przed widziadem sennym. Nie ba si grozy dotykalnej, widocznej - truchla przed przywidzeniem. Sugestia i autosugestia nie znay wtedy hamulcw. Obraz mk iekielnych, wymownie przedstawiony przez spowiednika, przyprawia o zgon zbja, ktry przez lata terroryzowa cae ksistwa. Bezkarno trwaa tak dugo, a znalaz si czowiek umiejcy zagra na waciwej nucie, trafi w absolutnie bezbronn stron psychiki potwora. Ludzie przekonani, e sen odsania przyszo, i dni owych wskazwek, musieli miewa widzenia chyba co noc. Przepa dzielca wieo ochrzczonych Polakw od ludw z dawna wyznajcych Jezusa bya o wiele pytsza, ni wiadczy si zdaj pozory. A moe w ogle nie naley mwi o przepaci? W Koobrzegu biskup Reinbern oczyci morze zamieszkae przez ze duchy", wrzucajc w wod kamienie pomazane krzymem. Zwalcza demony pogaskie, ale czy naprawd wtpi o ich istnieniu? Magia, zabobon i przesd przenikajce chrzecijastwo redniowieczne to by wkad modych plemion europejskich w religi, ktra miaa swj pocztek w staroytnoci. Barbarzyskie przymieszki uatwiay prozelityzm. Zabarwiay wiar na sposb zrozumiay poganom. Wprowadzay swojski ton. Prawo naczy poczonych dziaao, nie doznajc zbyt wielkich przeszkd. Istniay podobiestwa, a nawet pokrewiestwa. Nie naley jednak zapomina o bardzo jaskrawych
19

rnicach. Jedna z nich, ogromnie wyrazista, wystpowaa w polityce lub szerzej: w samym charakterze organizacji ycia zbiorowego, w typie pastwowoci. Thietmar nie oglda pierwszej w dziejach wojny polsko-niemieckiej. Za to przedstawi nam wcale obszernie kilkunastoletnie walki Chrobrego. Z opisu wynika niedwuznacznie, e polski wadca posiada mono dysponowania ca si swego obszernego pastwa. W sprawach polityki zagranicznej funkcjonowao ono jako cao zdumiewajco zwarta. Dziki Thietmarowi wiemy dokadnie, z kim ksita polscy kumali si i knuli w Niemczech. Tak wic Mieszko I wytrwale popiera pana Bawarii, Henryka Ktnika. W roku 984 jedzi nawet osobicie do Kwedlinburga, dokd przybyli rwnie Mciwoj obodrzycki i Bolesaw czeski. Wszyscy oni, wraz z mnstwem ksit iemieckich, niechtnych dynastii saskiej, chcieli zapewni Henrykowi tron. Ju go nawet obwoano krlem i zaintonowano na jego cze hymny pochwalne. Wiemy rwnie, ktrzy z ksit czeskich szukali w Niemczech protekcji, jak doznawali tam dobrodziejstw lub popadali w nieask. Nie s nam obce imiona Sowian zaodrzaskich wspdziaajcych z Niemcami. Nie ma natomiast ani jednej wzmianki o Polakach szukajcych u cesarza pomocy przeciwko wasnemu ksiciu. Pastwo Mieszka i Bolesawa byo wic rzeczywicie spjne. Na pewno nie znao ono centralizacji w nowoczesnym tego sowa znaczeniu. Stanowio mozaik plemion, zazdronie strzegcych swego obyczaju i prawa. Na szerok skal musiao w nim wystpowa to, co my dzisiaj zowiemy autonomi, e si ju nie wspomni o samorzdzie. Ale od zewntrz przedstawiao si jako zrosy organizm i w takim charakterze dziaao. I to nader skutecznie. Niemcy wczesne to obraz najzupeniej rny. Wedug wiarogodnej informacji Thietmara, na wiecach Sowian uzyskiwao si jednomylno, okadajc oponentw kijami tak dugo, a zmienili zdanie. Krl niemiecki i cesarz nie wczeniej by pewien wadzy, a pobi i przygnit do ziemi wasali, grafw, biskupw i ksit. Lecz i wtedy pewno bya jak najbardziej wzgldna, bo opozycja podnosia gow, mnoyy si spiski. Chtnie uczestniczyli w nich synowie wadcy, znajdujc wrd hierarchii Kocioa ludzi gotowych do dokonania obrzdu koronacji. Pomoc zagranicy - Awarw, Wgrw, Longobardw bd Sowian - mile widziano. Tradycje polityczne i kulturalne byy w Niemczech stare i czcigodne. Kraj wystpi na scen ju w czasach rzymskich, wczenie przyj chrzecijastwo, wchodzi w skad uniwersalnej monarchii Karolingw. Spadek po tych przeyciach stanowi wielk warto. Ale pastwowo niemiecka nie bya starsza od polskiej. Wydzielanie si wschodniej czci pastwa frankijskiego, zaznaczone wyranie przez wybr Arnulfa (obwoanego przez monych krlem w roku 887, we Frankfurcie), dokonao si ostatecznie, kiedy po zgonie Ludwika Dziecka obj wadz Konrad. By to rok 911. W Gnienie panowa wtedy pewnie drugi, jeli nie trzeci nawet ksi z rodu Piastw: Leszek lub Ziemomys. Po Konradzie Frankoskim obrano w Niemczech Henryka I Ptasznika, na ktrego cze Thietmar wypiewywa znane nam panegiryki.

20

Chrobry mniej mia kopotw z poddanymi ni jego niemiecki wspzawodnik - Henryk II. Ale z tego wcale nie wynika, e Polacy z natury s (czy byli) bardziej politycznie uzdolnieni od Niemcw. Pastwowo polska bya ju do stara, a wyrosa i okrzepa w warunkach sprzyjajcych, niemal idealnych. Sowiaskie otoczenie, ktre j ze wszystkich stron osaniao, zrobio swoje. Ksistwo zwaro si wewntrznie, zanim przyszo mu wystpi na szerszej scenie europejskiej. Pierwszy rozdzia swych chrzecijaskich dziejw przemierzao, korzystajc ze starego dorobku. Wi, umocniona za pogaskich Piastw, trzymaa dobrze, wystarczaa za Mieszka i Bolesawa. Ale to nie mogo trwa wiecznie. Niemcy wczesne stanowiy cao bardzo, ale to bardzo wzgldn, teoretyczn raczej. Byy one waciwie zlepkiem ksistw szczepowych. Saksonia, Szwabia, Frankonia, Lotaryngia... to w gruncie rzeczy nie tyle czci skadowe, co podmioty polityczne. Kady z nich strzeg odrbnoci i uprawia wasn polityk zagraniczn. Otto I prbowa temu zaradzi, osadzajc na tronach szczepowych czonkw wasnej rodziny, ale nie pomogo. Nowo mianowani ksita wkrtce popadali w tradycyjny separatyzm. Pastwo niemieckie owej doby opierao si waciwie na siach saskich. Pozostae moce germaskie dziaay najczciej odrodkowo. Sporo wymowy w potocznej informacji Thietmara: krl powraca z radoci do rodzinnej Saksonii". Ale niedugo cieszy si spokojem Otto I Wielki. Zaraz bowiem wypada straszna wojna ze Sowianami, ktrych podburzyli grafowie Wichman i Ekbert". Otto poradzi sobie. Wtargn z wojskiem w pnocne kraje, gdzie, jak Pismo wite poucza, a nazbyt czsto zo si pleni", pokona Sowian i kaza ci ich wodza, Stojgniewa. Jednake w roku nastpnym syn krla, Ludolf, podburzony przez zych doradcw, znowu zbuntowa si przeciw ojcu i opuciwszy ojczyzn, pody do Italii. Byy to przykady wybrane na chybi trafi. Mona dugo cytowa, malujc kopoty, jakich poddani i najblisi krewni przysparzali nastpcom Wielkiego, Ottonowi II i III, oraz Henrykowi II, wrogowi Chrobrego. Niemcy powstay z secesji, usamodzielnienia si wschodnich poaci monarchii karoliskiej. To by trudny pocztek. Wadc obierali moni. Na wschodzie pastwo sigao tylko do aby, wszystkie granice pony. W roku 978 krl Parya, Lotariusz, zaj sam Akwizgran, bdcy stolic Niemiec, i postpi w sposb pomysowy, lecz wyrafinowanie zoliwy. Obrci ora Karolingw, umieszczonego na paacu cesarskim. Thietmar twierdzi, e skierowa go gow na zachd, w stron wasnego pastwa. Inne wersje gosz co wrcz przeciwnego i znacznie podobniejszego do prawdy. Lotariusz zwrci dzib ora na wschd, wskazujc Niemcom ten kierunek ekspansji, ktrego sobie yczy. Odwet by niemiosierny. Niemcy - pustoszc i palc wszystko po drodze, sami trapieni przez zaraz - dotarli a do Parya. Nie zdobyli go jednak. Nasycili oczy panoram grodu, chrem odpiewali Alleluja i zawrcili do domu. Rozstrzygnicia nie byo. Wspzawodnictwo z Francj, zwaszcza o Lotaryngi i pierwszestwo na Zachodzie, miao trwa przez stulecia. Pastwo niemieckie, bdce zlepkiem odrbnoci szczepowych, nigdy nie potrafio skupi caej swej olbrzymiej siy. Okoliczno wrcz bogosawiona dla jego ssiadw.

21

W podobnym, lecz jeszcze gorszym stanie rozproszkowania, czy - jeli kto woli - anarchii, znajdowaa si Francja. To bya regua na kontynencie europejskim. Sigam po Histori Francji Maurois, by sprbowa przekadu jednej stronicy pierwszego tomu (wietna ksika, z przyczyn zupenie niepojtych dotychczas nie zostaa przetumaczona): Elekcja Hugona Capeta [w roku 987 - przyp. mj, E J.] nie bya uzurpacj, lecz legalnym uznaniem istniejcego stanu rzeczy. Ale pierwsi Kapetyngowie mieli trudn parti do rozegrania. Wok wielcy rywale feudalni, hrabiowie Flandrii i Blois, ksita Normandii, Anjou i Akwitanii, uwaali si za potniejszych od krla. Jeliby si zjednoczyli, korona nie zdziaaaby przeciwko nim nic. Poudnie nie uznawao jej wcale. Kto urzeczywistni jedno krlestwa? Ile-de-France Kapetyngw czy Akwitania hrabiw Tuluzy? Nikt nie mg tego podwczas przepowiedzie. Krl wybrany zalea od wyborcw. By tak saby, e niepokoili go nawet mali panowie, jak hrabiowie de Corbeil czy de Melun. Sterczcy na wzgrzu zamek Montlhry wystarcza, by go straszy na drodze z Parya do Orleanu. Spadkobierca Karola Wielkiego nie mia nosa za prg wysun". Nie mia innych dochodw oprcz tych z wasnych ziem i, aby przey, musia si przenosi z folwarku na folwark, jak dawni krlowie barbarzycw. Naokoo niego ze swych potnych dononw kamiennych urgali mu ci, ktrzy go wybrali. Francja staa si tkank feudalnych komrek, z ktrych kada miaa za jdro twierdz. Mzg i narzdy gwne jeszcze si nie wytworzyy. Francja rwnie powstaa z rozpadu monarchii frankijskiej Karolingw. Osabiona w najwyszym stopniu wadza krlewska przetrwaa w niej waciwie tylko dlatego, e monarchowie powstrzymywali si od sigania po rzeczy na razie nieosigalne. Pamitali, e s spadkobiercami Karola Wielkiego, ale si tym zanadto wobec poddanych nie chwalili. Wadza krlewska i jedno samego krlestwa miay si we Francji urzeczywistnia stopniowo, przez dugie wieki. Utrzymanie si pastwa takiego, jak Polska Mieszka i Chrobrego, byoby w redniowieczu zjawiskiem nienormalnym. Jego pierwotna zwarto przetrwa nie moga. Przyczywszy si do chrzecijaskiego Zachodu, musiao si ono wtoczy w charakterystyczn dla niego kolein. W XI wieku widzimy ju w Polsce te zjawiska, ktrych nie zaobserwowa Thietmar. Niezadowoleni szukaj pomocy i protekcji w Niemczech. Kazimierz Odnowiciel, miay i Krzywousty nie bez powodzenia prbuj powrotu do starej tradycji, bdcej bezcennym drogowskazem. Pomimo to po roku 1138 zaczyna si u nas rozbicie dzielnicowe, swoisty renesans odrbnoci plemion, scalonych przez pierwszych Piastw. Wi oglnopastwowa nie pka zupenie, ale kraj dostraja si do europejskiej normy. Prawo naczy poczonych nie zawiodo. Jak zwykle bywa, najlepiej pouczaj fakty. Bracia Mieszka I wsppracowali z nim zgodnie. Kryzys po mierci pierwszego chrzecijaskiego ksicia mia przebieg burzliwy, lecz trwa krtko. Chrobry wygna z Polski Od, macoch-Niemk, wraz z jej synami, kaza wydrze oczy dwu wielmoom (o innych ofiarach nie mia nam kto opowiedzie) i utrzyma cale pastwo w rku. Wkrtce si przekonamy, jak z koniecznoci zwile opowiada o tym Thietmar. Oda na pewno dziaaa potem w Niemczech przeciwko Chrobremu, jej stronnicy udaremnili moe wczesne zabiegi Gniezna o koron. Ale wydarzenia gwne rozegray si w
22

samej Polsce, w obrbie jej granic. Zupenie inaczej wyglda wszystko za Mieszka II. W roku 1031 - wic zaledwie w sze lat po zgonie Bolesawa - spada na Polsk uderzenie z dwch stron. Ssiedzi z zachodu i wschodu ujli si za wygnanymi z kraju brami Mieszka II, wspzawodnikami o wadz. Cesarz popiera Ottona, ksi kijowski Bezpryma. Ogromna, p miliona kilometrw kwadratowych liczca monarchia Chrobrego niepokoia ssiadw i zagraaa im. Solidarne ich dziaanie byo wic zjawiskiem zrozumiaym. Ale naley jeszcze zapyta o blisze okolicznoci. Zaraz na pocztku panowania Mieszko II otrzyma! cenny dar od ksinej lotaryskiej, Matyldy. Bya to ksiga ozdobiona wizerunkiem krla. Zdarzenie bardzo ciekawe dla dziejw kultury posiada jednak i polityczn wymow. Maonek Matyldy, Fryderyk, sta na czele opozycji niemieckiej. Manifestacyjna przychylno pary ksicej dla polskiego krla dowodzi, jak bardzo Gniezno zdyo si ju uwika w sprawy europejskie. Cesarz odpaca mu piknym za nadobne, szuka moliwoci dziaania wewntrz granic Polski. To samo czyni ksi ruski i musia czyni. Kilkanacie lat wczeniej Chrobry zaj Kijw i rozstrzygn, kto ma w nim panowa. Bezpowrotnie przeminy czasy izolacji. Dawniej obcy nie mieli dostpu do wewntrznego kryzysu w pastwie, ktre wieo poznali. Okoo roku 1030 byo ju inaczej. Siedemdziesit lat wspycia z chrzecijaskim Zachodem musiao zmieni spoeczestwo w sensie upodobnienia go do tych stosunkw, ktre barwnie odmalowa Thietmar. Spotniaemu monowadztwu na pewno umiecha si przykad samowoli grafw niemieckich. Hierarchia kocielna bya czynnikiem spoecznym cakiem nowym, nieznanym w Polsce pogaskiej. Stan wyposaony we wasne prawa, posiadajcy stolice biskupie, wskazywa drog. By od krla zaleny, ale wcale nie we wszystkim. Mieszko I odda przed mierci kraj pod protekcj papiea. Akt mdry, lecz rwnajcy si uznaniu autorytetu Zachodu. Chrobry take uzna powag Ottona III, zgodzi si by z jego ramienia podpor zachodniego porzdku na Wschodzie. To przecie absurd wyobraa sobie, e oddziaywanie Europy ograniczao si do spraw wyznania i polityki monarszej. Wraz z chrzecijastwem popyn do Polski obyczaj chrzecijaskiego wiata. Ogarnia przede wszystkim monych, a najszybciej uczy musia tego, co najatwiejsze i najmilsze. Blisze zapoznanie si ze stosunkami niemieckimi sprzyjao pamici o tym, e pastwo Piastw to take zlepek odrbnoci plemiennych. To przecie Thietmar pierwszy z kronikarzy uy terminu: Polska. Nie mamy adnej gwarancji i nie wiemy, czy poddani Mieszka i Bolesawa okrelali siebie jako Polakw. Wok Gniezna i Poznania siedzieli Polanie, inni pozostawali Mazowszanami, Wilanami, lanami... O Pomorzanach wszyscy wiedz, e bronili swej odrbnoci, jak mogli i umieli. Nowe czasy przyniosy cik prb wizi pastwowej, wytworzonej w okolicznociach niebywale pomylnych, za Piastw pogaskich. Skoczya si atwa modo, naleao dojrzewa wraz z pozosta Europ, chodzi po jej wyboistych szlakach. Ale nie naladujmy Thietmara, ktry baga Boga, by obyczaje zachodnie, nadreskie, nie przeszczepiy si czasem nad Elster. To przecie nie tak byo, e anielska Polska zetkna si ze zdemoralizowanymi Germanami i utracia cnot. W Polsce pogaskiej nie mogo by
23

chyba gorszych srogoci ni w chrzecijaskich Niemczech, lecz wcale z tego nie wynika, e panoway mniejsze. Jeli ciotka Chrobrego potrafia wasnorcznie zabi rycerza, a siostra pali ywcem niemiych adoratorw, to c sdzi naley o mach z rodu Piastw? wiat, z ktrym si Polska zetkna po chrzcie, wyglda mroczno. Bo te byo to dno dziejw chrzecijaskiej Europy. Ale ocena ta wysza od ludzi spogldajcych z duej perspektywy historycznej, znajcych zarwno blaski staroytnoci klasycznej, jak i pniejszy rozkwit kultury. Wspczeni patrzyli inny-mi oczyma. Thietmar wcale nie pojmuje, w jakiej mie bdzi. Nie o to chodzi, czy wiat ten by zy. Mia przed sob olbrzymi przyszo. Europa staa u samego progu zawrotnej kariery, najwikszej, jak zna historia powszechna. w wiat by bardzo skomplikowany, i to wanie oddziaao na chrzecijask, czyli ju europejsk Polsk. Losy jej musiay si podobnie powika. Jak bardzo by skomplikowany, o tym sdzi niekiedy moemy na podstawie faktw zanotowanych przez Thietmara, ale wbrew niemu. Kronikarz mia ciasne horyzonty. Przeszkadza mu nie patriotyzm niemiecki, lecz saski szowinizm. Wedug niego Sasi, a za ich porednictwem Niemcy, maj rozkazywa - inni sucha. Koncepcje uniwersalistyczne, tsknoty do pastwa powszechnego s Thietmarowi obce. Jemu, ale nie wszystkim wspczesnym. 13 lipca 982 roku cesarz Otto II dozna strasznej klski od Saracenw we Woszech. Lego mnstwo rycerstwa i grafw, ktrych Bg jeden zna imiona". Byo to nad morzem. Otto, widzc na horyzoncie okrt grecki, zwany salandri, wzi konia od yda, imieniem Kalonim, i popyn w kierunku statku. Samotny yd zosta na wybrzeu. Nie ucieka przed nadcigajcym wrogiem, lecz sta tam cigle i wyczekiwa z niepokojem, jak si powiedzie jego ukochanemu wadcy". Pierwsza salandri obojtnie mina cesarza. Ale na pokadzie drugiej zauway Otto przyjaznego sobie czowieka, na ktrego pomoc mg liczy". By to rycerz Henryk, ktry po sowiasku nazywa si elenta". Pozna on i uratowa cesarza. Nie zdradzi go przed Grekami, dochowa tajemnicy. Dlaczeg na ratunek popieszyli wanie ci dwaj ludzie: yd i Sowianin? Widocznie w ich oczach Otto reprezentowa wartoci niezrozumiae dla Thietmara i przemilczane przez niego. Bez wanego powodu nikt nie ryzykuje, a zwaszcza nie powica ycia. W kilka lat po mierci Ottona II biskup francuski nazwa go mem witobliwym", ktry przewysza wszystkich wadcw naszych czasw si ora, rozumem i wiedz". Przyjacimi kolejnego cesarza, Ottona III, byli papie Sylwester II, Francuz, Czech Wojciech oraz Bolesaw polski. Tu przed przyjazn wypraw do Gniezna w roku 1000 tene Otto III urzdza krwawe wyprawy na pogaskich Poabian. Reprezentowa stary program niemiecki, ale i co ponadto. Thietmar, wyraziciel samej tylko zaborczoci germaskiej, jak mg, tak przemilcza i tuszowa owo ponadto", z ktrym ludzie innych jzykw oraz niektrzy Niemcy wizali nadzieje lepszej przyszoci. Niech Bg przebaczy cesarzowi" - mrucza gniewnie. adna prosta formua nie wystarczy dla charakterystyki X stulecia. To by wiat naprawd skomplikowany.

24

Ale nie krzywdmy i Thietmara. Kronikarz niemiecki, ktry z koniecznoci zainteresowa si Polsk, uywa aciny. Dziki niemu nasze sprawy po raz pierwszy opowiedziane zostay literacko w tym jzyku, ktrym napisane s polskie kroniki, historia Dugosza, dziea Kopernika i Modrzewskiego. Za czasw Thietmara acina zaczynaa zaledwie przenika do Polski. Wraz z grek zna j Mieszko II, ktrego Thietmar pewnie widywa, jeszcze jako polskiego nastpc tronu. Nie chodzi tu o naiwn wdziczno dla pisarza, przynoszcego nam nieco wieci o kraju. On wolaby wcale o Chrobrym nie wspomina, to pewne. W X wieku do granic Polski doszli nie tylko grafowie, przybrani w kolczugi. W lad za nimi dotary do Odry wartoci wyszego rzdu. Na granicy tej rzeki germaskie rycerstwo zostao powstrzymane. Powszechna kultura europejska przekroczya j - na szczcie. Pogldy Thietmara mog si nam nie podoba, ale on by przedstawicielem tej kultury. Biskup merseburski, rodowity Niemiec, wprowadzi wtek polski do literatury spisanej w jzyku powszechnym. Na wasne kronikarstwo zdobya si Polska nie wczeniej, a poszczeglni Polacy zdobyli te umiejtnoci, ktre Thietmar posiada. Thietmar-polityk Polsce szkodzi. Dobro Polski kazao i w stron Thietmara intelektualisty. Bo pomimo wszystko biskup merseburski nim by. Nie bez bdw, lecz biegle wada jzykiem uniwersalnym. Na wzorach klasycznych ksztaci przede wszystkim form, mniej myl. Ale dzieo, ktre zostawi, wymagao przecie nie lada wysiku umysowego. W mrocznym X stuleciu Thietmar sta na pewno znacznie bliej kulturalnych szczytw ni dna. Kamienne kocioy chrzecijaskie zaczy powstawa w Polsce zaraz po jej chrzcie. Z XI wieku pochodz tak wietne zabytki plastyki, jak zote okucia pastorau i naczynia mszalne, znalezione w Tycu. Wiek XII zostawi po sobie Drzwi Gnienieskie, kolumny ze Strzelna i pyt wilick. W tworzeniu ich mogli ju uczestniczy polscy artyci. Pierwsza napisana przez Polaka kronika to dopiero wiek XIII. Kunszt reprezentowany przez Thietmara, proza literacka, przychodzi najpniej, bo najtrudniej do niej dojrze. Jaki by, taki by biskup merseburski. Trzeba jednak pracy pokole, aby osign to, co on potrafi. Ten wysiek dyktowaa zbawienna konieczno. Zetknicie si z chrzecijaskim Zachodem narzucao zobowizania. W zakoczeniu czwartej ksigi zupenie nieoczekiwanie uderza Thietmar w ton bardzo osobisty i szczeglny. Opisywa rozmaite wybitne pod wzgldem moralnym osobistoci i nagle: Biada mi nieszczsnemu, e z tyloma i tak wielkimi ludmi niezasuonym braterstwem zwizany, nie jestem wcale do nich podobny w prowadzeniu godziwego ycia! [...] Oceniaj mnie, czytelniku, jako znakomitego czowieka, a zobaczysz maego czowieczka o znieksztaconej szczce oraz takime lewym policzku, poniewa niegdy wyrzuci mi si tu wrzd, wci jeszcze ropiejcy. Zamany w dziecistwie nos miesznym uczyni mj wygld. I nie skarybym si na to wszystko, gdybym jania jakimi wewntrznymi zaletami. Otom jest ndznik, popdliwy bardzo i nieskory do dobrego, zazdronik, szydzcy z drugich i sam na szyderstwo zasugujcy, nie przebaczajcy nikomu, jakby to wynikao z moich obowizkw, arok i kamca, chciwiec i oszczerca, wreszcie - by te zasuone zakoczy zarzuty - gorszy jestem, ni mona to wyrazi i zgoa sobie
25

wyobrazi. Kademu wolno nie tylko szeptem, lecz wrcz otwarcie gosi, e jestem grzesznym czowiekiem, a mnie na kolanach wypada prosi mych braci o kar. [...] poniewa prawd jest, i ludziom a nazbyt wiele brakuje do penej doskonaoci, c pomoe gosi chwa tych, ktrzy s jeszcze od nich gorsi. Duo w tych wyznaniach goryczy wtego czowieka, kaleki prawie, ktrego infua nie moga cakiem zasoni przed ironicznymi spojrzeniami rycerstwa, cenicego przede wszystkim krzep. Mona uzna za pewne, e postawa yciowa tych, co spogldali szyderczo, bya cakowicie zrozumiaa polskim chrzecijanom od wczoraj. Ale introspekcja, krytyka obrcona ku sobie samemu, rozpacz z powodu wasnej niedoskonaoci moralnej? To byo na pewno nowe i dziwne. Musiao niepokoi. Powie kto moe: Thietmar pozowa. Biskup musia przecie zoy formalny hod cnotom ewangelicznym. Ostronie! S w tej kronice karty pene prawdy moralnej. Jest rwnie wizerunek biskupa Mini, Idziego: By w m urodzenia szlachetnego i bogaty we woci, lecz w swojej prostocie ducha za nic mia te rzeczy. Przed swoj konsekracj y chwalebnie w Magdeburgu z innymi brami podug reguy klasztornej, a gdy wyej postpi jako pasterz pobonych trzd, naladowa, jak tylko mg, ycie apostow. Nie nosi nigdy koszuli i spodni, chyba e piewa msz wit; czsto j zreszt opuszcza, poniewa uwaa si niegodnym jej odprawiania. Wielu nie mogo wyj z podziwu, jak wystawia si on na wszystkie przykroci zimy. Zdarzao si czsto, e jego ludzie z trudem tylko mogli si go docuci, gdy ju zwtpili prawie o jego yciu. Ciao swoje umartwia surowymi postami i wicej chodzi boso, ni wymagaa tego potrzeba. Kiedy podczas dalekich podry widzia, e jemu i towarzyszom zbywa na jedzeniu lub inne trafiaj im si przykroci, dzikowa Bogu i drugim to czyni przykazywa. W dziaalnoci misyjnej i kaznodziejskiej oraz przy bierzmowaniu oddawa usugi nie tylko swojemu, lecz take wielu innym kocioom. Ograniczajc rodki, z ktrych sam wraz ze swoimi powinien by si utrzyma, naby dla swojego kocioa prawie dwiecie anw ziemi. Rzadko wici olej wity i kapanw, witynie Paskie jednak bardzo chtnie i czsto bez mszy witej. Jego oczy z powodu cigych i nadmiernych wyleww ez zachodziy ju mg. Nam, wspczesnym, nie podoba si jego sposb ycia z powodu naszej niegodziwoci, on za nie gustowa w naszym. Biskup Idzi widnieje w literaturze polskiej. Stefan eromski pokaza go w Powieci o Udaym Walgierzu. Doprowadzi go przed Bolesawa Chrobrego i da mu odnie zwycistwo moralne. Tak byo naprawd. Idzi po klsce niemieckiej przyby do obozu polskiego, wyjedna wydanie zwok polegych, a nawet pomoc w pochwku. Skromnego, zalanego zami biskupa widzia Chrobry i caa jego druyna, ktra pozdrowia przybysza. Odpowiedni fragment kroniki Thietmara bdzie przytoczony we waciwym miejscu. U eromskiego jest tak: Schyla si biskup, podnosi krzy i bogosawi nim krla. Postpi krl ku biskupowi. Uj do i powid w pokorze bosego ku zotej zasonie namiotu. Orszak niemiecki za krlem.

26

Wrd tego, co wraz z chrzecijastwem i Niemcami pojawio si nad Odr, nie brakowao rzeczy budzcych umysowy i moralny niepokj. Dotychczasowy zasb poj i wyobrae wystarcza przesta. II Nie tylko wspomnienia o pradziadkach, polegych jednego dnia i w tej samej bitwie ze Sowianami, ksztatoway tradycje rodzinne Thietmara. Rwnie jego ojciec dziaa na wschodzie i wynie musia stamtd bardzo rnorakie wspomnienia. Graf Zygfryd von Walbeck uczestniczy w pierwszym starciu polsko-niemieckim, jakie w ogle zanotowaa historia. Ocala z pogromu pod Cedyni. Wraz z nim wynis stamtd gow dowdca germaski, margrabia Hodo. Stao si to 24 czerwca 972 roku, a wic na trzy lata przed dat narodzin przyszego kronikarza. Thietmar na pewno sysza od rodzica opowieci o fatalnej grobli cedyskiej, o wyniosym grodzie tamtejszym i o manewrze rezerw, ktre rozbiy Niemcw ju waciwie pewnych zwycistwa. Opisa te rzeczy krtko, nie wdajc si w szczegy. Znacznie obszerniej potraktowa kolejne ojcowskie dowiadczenie na ziemiach sowiaskich. Mia wtedy lat pitnacie i wolno przypuszcza, e czu ju zamiowania, ktre w przyszoci miay mu zapewni poczesne miejsce w dziejopisarstwie redniowiecznym. Jeszcze nie pisa, na pewno pilnie ju sucha. By rok 990. W imieniu maoletniego Ottona III sprawowaa w Niemczech regencj jego matka, cesarzowa-wdowa Teofano, ksiniczka bizantyska. Jej przybycie do Niemiec i zalubiny z Ottonem II znaczyy wiele w dziejach zarwno polityki, jak kultury i poj ustrojowych. Wpyw Bizancjum wzmg si. Hans Wilhelm Haussig, autor dziea Kulturgeschichte von Byzanz, utrzymuje, e dopiero Teofano przyniosa do Niemiec - a w lad za tym do zachodniej i rodkowej Europy symbol bardzo wany, koron krlewsk. Otto II by pierwszym wadc germaskim, ktry j poczu na skroniach. A dotychczas krlowie Frankw, Gotw i Niemcw uywali przy koronacjach" kaptura szytego klejnotami (przodkowie ich, przebywajcy na poudniu Europy, zapoyczyli ten zwyczaj od Iraczykw). Sam Karol Wielki posugiwa si tak czap, korony nie zna. Przejcie przez cesarzy zachodnich oznaki imperatorw bizantyskich wolno uzna za wydarzenie znamienne. Germaskie tradycje plemienne cho troch ustpoway przed wpywem orodka, ktry nie wyrzek si tradycji uniwersalistycznych. Wkrtce w plastyce pojawi si wizerunki cesarzy otrzymujcych koron bezporednio od Chrystusa. Orodek wadzy siga po nimb. Oczywicie, od dziaajcych ludzi zaleao, jak treci wypeniona zostanie nowa symbolika. Syn cesarzowej Teofano, Otto III, chcia by naprawd cesarzem rzymskim, a nie niemieckim tylko. Pragn wznowi pastwo powszechne. W 990 roku Teofano daa pomoc Mieszkowi I, wojujcemu z Czechami. Zdecydowana wikszo uczonych polskich twierdzi, e by to kocowy akt walki Piastw o kraj Wilan - czyli pniejsz Maopolsk wraz z Krakowem - oraz o lsk. Tylko Jan

27

Natanson-Leski i Jan Dbrowski utrzymuj co innego. Ich zdaniem tamte dzielnice opanowali Piastowie ju dawniej, a teraz wiedli boje z Czechami o uyce. Bardzo znamienne, e wydarzenia, ktre za chwil poznamy, odbyway si w kraju Supian, a wic wanie na uycach. Byy to te same okolice, ktre przed dwudziestu siedmiu laty zniewoli margrabia Gero. Fakt w da kronikarzom okazj do pierwszej w dziejach wzmianki o pastwie Mieszka. Jest w tekcie Thietmara przygodna informacja, ktra stanowi niezbity dowd rdzennej sowiaskoci teatru wydarze. S to sowa o dugim mocie drewnianym, przerzuconym przez jezioro. Po mudnych poszukiwaniach archeologia uznaa Sowian za mistrzw w tego rodzaju robotach. Ksistwem czeskim wada podwczas ksi Bolesaw. Lucicy", o ktrych mwi Thietmar, to zachodniosowiascy Wieleci, pozostajcy w tradycyjnym sojuszu z Czechami, a w nieprzyjani z Polsk. Cho Teofano wt bya z uwagi na pe swoj, to jednak odznaczaa si pewn odwag i - co jest rzadkie u Grekw - miaa ujmujcy sposb bycia. Msk zgoa opiek otaczaa pastwo swego syna, popierajc we wszystkim sprawiedliwych, amic za i do strachu doprowadzajc tych, co gow podnosili. Z owocw ywota swojego ofiarowaa Bogu, niby dziesicin, dwie cry: jedn, imieniem Adelajda, do klasztoru w Kwedlinburgu, drug, Zofi, do Gandersheim. W tym czasie Mieszko i Bolesaw [U Czeski] popadli w spr i wielce na si wzajem nastawali. Bolesaw przyzwa na pomoc Luckw, ktrzy zawsze byli wierni zarwno jemu, jak jego przodkom, Mieszko za zwrci si o pomoc do rzeczonej cesarzowej. Cesarzowa, ktra podwczas znajdowaa si w Magdeburgu, wysaa tam arcybiskupa Gizylera i nastpujcych grafw: Ekkeharda [margrabiego Mini], Ezykona, Binizona [grafw merseburskich], mojego ojca i jego imiennika Zygfryda [grafa z Northeim], Brunona [grafa z Brunszwiku], Udona [z rodu Stade, wuja Thietmara] oraz wielu innych. Ci, wyruszywszy w sile zaledwie czterech oddziaw, przybyli do kraju Supian [w pnocnej czci Dolnych uyc] i tam rozbili obz nad jeziorem, przez ktre przerzucony by dugi most. I oto wrd ciszy nocnej zjawi si jeden z rycerzy Wilona, ktry poprzedniego dnia wyjecha naprzd, aby obejrze swoje posiadoci, i zosta schwytany przez Czechw, a teraz zdoa si im wymkn. Pierwsz rzecz, ktr uczyni, byo donie grafowi Binizonowi o grocym tu niebezpieczestwie. Zaalarmowani przeze nasi zerwali si szybko i zaczli si gotowa do boju, po czym, kiedy jeszcze szarzao, wysuchali mszy witej, jedni stojc, drudzy siedzc na koniu. O wschodzie soca opucili obz peni niepokoju co do wyniku zbliajcej si bitwy. 13 lipca [990] nadcign Bolesaw ze swoimi w szyku bojowym. Z obu stron wysano posw. Od Bolesawa przyby na zwiady do naszego wojska pewien rycerz imieniem Sopan. Kiedy std wrci, pyta go jego wadca, jak si przedstawia nasze wojsko i czy moe si z nim zmierzy, czy raczej nie. Albowiem ludzie z otoczenia Bolesawa zaklinali go, aby nikomu z naszych nie pozwoli uj ywym. Sopan odpowiedzia Bolesawowi tymi sowy: Wojsko to jest sabe co do iloci, lecz doskonale co do jakoci i cae okryte elazem. Moesz si z nim zmierzy, lecz jeli nawet przypadnie ci zwycistwo w dniu dzisiejszym, to bdziesz tak wyczerpany, e z trudem tylko lub wcale nie ujdziesz przed nastpujcym ci na pity
28

twoim wrogiem Mieszkiem. Narazisz si rwnie na wieczn nieprzyja Sasw. Jeeli za ulegniesz w walce, koniec bdzie z tob i z caym nalecym do ciebie pastwem. Nie ma bowiem nadziei, by mg stawi opr otaczajcym ci zewszd wrogom". Ta przemowa pohamowaa gniew Bolesawa. Zawarszy pokj, zwrci si do naszych ksit z prob, aby ci, ktrzy przeciwko niemu tu cignli, udali si wraz z nim do Mieszka i pomogli mu przez swe wstawiennictwo u tego w odzyskaniu zabranych posiadoci. Nasi przystali na to. Jako ruszyli razem z nim w drog arcybiskup Gizyler oraz grafowie Ekkehard, Ezyko i Binizo, podczas gdy wszyscy inni powrcili w spokoju do domu. Kiedy nadszed wieczr, odebrano naszym bro, ktr jednak zwrcono im zaraz, gdy tylko potwierdzili przysig umow. Bolesaw przyby razem z nimi nad Odr i wyprawi posa do Mieszka z wiadomoci, e ma w swoim rku jego sprzymierzecw. Jeeli Mieszko zwrci mu zabran cz pastwa, pozwoli im odej cao, w przeciwnym wypadku zgadzi ich wszystkich. Lecz Mieszko tak mu na to odpowiedzia: Jeeli krl chce ratowa swoich ludzi lub mier ich pomci, niechaj to czyni! Jeeli jednak to nie nastpi, to on, Mieszko, nie myli z ich powodu ponosi jakiejkolwiek straty. Gdy te sowa doszy do Bolesawa, wypuci wszystkich naszych, lecz zupi i spali, co tylko mg, w okolicy. W drodze powrotnej oblega grd zwany... ]luka w rkopisie] i nie napotkawszy na opr ze strony zaogi, dosta go w swoje rce wraz z jego dowdc, ktrego wyda na mier Lucicom. Ci zoyli bezzwocznie ofiar z niego swoim bogom opiekuczym pod miastem, po czym uchwalili powrci do domu. Tymczasem Bolesaw, wiedzc dobrze, e bez jego pomocy nasi nie bd mogli uj cao do domu przed Lucicami, wypuci ich nastpnego dnia o wicie, przynaglajc do popiechu. Lucicy, dowiedziawszy si o tym, chcieli zaraz urzdzi pocig z duym doborowym wojskiem. Z trudem wielkim uspokoi ich Bolesaw nastpujc przemow: Skoro przybylicie tutaj mnie na pomoc, baczcie, bycie spenili do koca podjty przez was dobry uczynek. Bdcie pewni, e pki ycia mego nie dopuszcz do tego, by staa si dzisiaj jakakolwiek krzywda tym, ktrych przyjem pod swoj opiek i odpuciem w pokoju. Honor i roztropno nie pozwalaj nam czyni jawnych wrogw z dotychczasowych przyjaci. Wiem, e wielka jest nieprzyja midzy wami, lecz przyjdzie stosowniejsza pora dla waszej zemsty". Tymi sowy Bolesaw uagodzi Lucicw i zatrzyma ich na miejscu przez dwa dni. Dopiero wtedy, po wymianie sw poegnalnych i odnowieniu starego przymierza, odeszli do domu. Atoli wiaroomni, korzystajc z tego, e naszych bya tylko garstka, wybrali dwustu wojownikw i pucili si za nimi w pogo. Nasi dowiedzieli si zaraz o tym od jednego z wasali grafa Hodona. Natychmiast wic zdwoili popiech i, dziki Bogu, przybyli cao do Magdeburga. W ten sposb wysiki wrogw okazay si daremne. W tym samym 990 roku, kiedy tak wane wypadki zachodziy na poudniowych kresach pastwa, doczeka si ksi Mieszko wnuka. Nie znamy ani dziennej daty urodzin przyszego Mieszka II, ani ich miejsca. Tym razem milczy nawet legenda, ktra okazaa si askawsza dla ojca ni dla syna. Wedug podania Chrobry urodzi si na Ostrowie Lednickim. Znani nam ju uczestnicy wydarze, przedstawionych przed chwil przez Thietmara, zaczli wkrtce jeden po drugim schodzi ze wiata. Tak si to jako samo uoyo, w sposb prawie powieciowy. Najpierw ojciec kronikarza, graf Zygfryd, zmar 15 marca 991 roku, czyli dokadnie w tym dniu, ktrego od lat omiu wyczekiwa. Jego wadczyni, cesarzowa
29

Teofano, przeya go o trzy miesice. Syn jej, Otto III, mia wwczas jedenacie wiosen. Regencja przesza w rce babki, cesarzowej Adelajdy, wdowy po Ottonie I Wielkim. W 992 roku zauwaono w Niemczech zjawiska napawajce przestrachem: pewnego ranka, gdy tylko pierwszy kur zapia, ukazaa si w pnocnej stronie wiato jasna jak w dzie, ktra utrzymaa si ca godzin na tle czerwieniejcego rwnoczenie nieba, po czym znika. Byli tacy, ktrzy rozpowiadali, i widzieli w tym roku trzy soca, trzy ksiyce i gwiazdy wzajemnie ze sob walczce. Wkrtce potem zmaro a trzech biskupw, spada te na kraj klska godu. Thietmar opowiada o tym jednym tchem, zdanie po zdaniu. Nie wtpi wida o zwizku przyczynowym pomidzy tymi wydarzeniami. Nie wiadomo, czy w Polsce take wida byo zorz polarn. Ale mocnych przey nie zabrako wtedy krajowi. 25 maja roku Paskiego 992, w dziesitym roku panowania Ottona III, wspomniany wyej ksi Mieszko, sdziwy ju wiekiem i gorczk zmoony, przenis si z tego miejsca wygnania do wiekuistej ojczyzny, pozostawiajc swoje pastwo do podziau midzy kilku ksit. Z lisi chytroci zczy je potem w jedn cao syn jego Bolesaw, wypdziwszy macoch i braci oraz olepiwszy swoich zaufanych Odylena i Przybywoja. One Bolesaw, aby tylko samemu panowa, podepta wszelkie prawo i sprawiedliwo. Polubi cr margrabiego Rykdaga, ktr nastpnie odprawi. Z kolei poj za on Wgierk, z ktr mia syna Bezpryma, lecz i t rwnie przepdzi* Trzeci (on) bya Emnilda, cra czcigodnego ksicia Dobromira, ktra - Chrystusowi wierna - niestateczny umys swego ma ku dobremu zawsze kierowaa i nie ustawaa w zabiegach, by

PRZYPISY AUTORA: * Odprawianie on, nawet bez formalnego uniewaniania maestwa, praktykowane byo wwczas wrd panujcych i uwaane za rwnoznaczne z rozwodem. przez wielk szczodrobliwo w jamunach i umartwienia odpokutowa za grzechy ich obojga. Urodzia ona dwch synw: jednego Mieszka i drugiego, ktrego ojciec nazwa imieniem swojego ukochanego wadcy, ponadto trzy crki, z ktrych jedna jest ksieni, druga on grafa Hermana, trzecia za maonk syna ksicia Wodzimierza, jak o tym niej opowiem. Z zachty rzeczonego cesarza [Ottona III] i przy jego yczliwym poparciu dziewierz ksicia bawarskiego Henryka, Waik*, zaoy w swoim pastwie katedry biskupie i otrzymawszy koron, na krla zosta pomazany. Pojawili si zatem na scenie aktorzy z modszego pokolenia. Trzeba powiedzie o nich chociaby po kilka sw, bo Thietmar zachowuje si tak, jakby nie przewidywa kariery i dugowiecznoci wasnej kroniki. Zamiast napisa krtko, e Chrobry nazwa najmodszego syna Ottonem, uywa omwienia, zrozumiaego dla ludzi owych czasw, mtnego dla tych,

30

co yj po upywie stuleci. Uczeni spierali si przecie, czy w modszy Chrobrowicz nie nazywa si aby Dobromirem, na cze ojca Emnildy. Kronikarz nie raczy zanotowa imienia adnej z trzech crek Chrobrego. Skdind wiemy, e rednia z nich to Regelinda, maonka Hermana, od roku 1009 grafa Mini (wskutek zawiych kombinacji politycznych i matrymonialnych szwagierka Regelindy, Oda, zostaa pniej jej wasn macoch, czwart on Bolesawa Chrobrego). W katedrze w Naumburgu do dzisiejszego dnia stoi posg Regelindy, wykonany w XIII wieku. Mieszkacy miasta nazywaj go: die lachelnde Polin. Wdowa po Mieszku I, Oda, na zawsze znika z Polski, wygnana wraz z synami: Mieszkiem, witopekiem i Lambertem. Ten ostatni powrci pniej zapewne do kraju i zosta biskupem krakowskim.

PRZYPISY AUTORA: * on Waika (Stefana) bya Gizela, siostra ksicia bawarskiego (pniejszego Henryka II). W Polsce obowizywao ju podwczas prawo o dziedzicznoci tronu, lecz wraz z nim... zasada podziau kraju pomidzy spadkobiercw. Chrobry pozby si ich od jednego zamachu. adna z potg ociennych nie miaa monoci interwencji. Czeka jeszcze na prezentacj cudzoziemiec: Waik. Byo to pogaskie imi czowieka, ktry zosta witym. Stefan wgierski obj u siebie rzdy pniej ni Chrobry w Polsce, bo dopiero w roku 997. Za to o wier stulecia wczeniej zosta krlem. Synna korona w. Stefana, z ktr tylekro pniej stykaa si nasza historia, bya pierwotnie przeznaczona dla Polski. W 1001 roku wskutek doranego ukadu okolicznoci politycznych, a pewnie i intryg stronnictwa wygnanki Ody - zawdrowaa jednak nie do Gniezna, lecz nad Dunaj. Wraz z nowymi aktorami naszych dziejw pojawia si w kronice Thietmara nowy ton nienawi. Pierwsze akcenty sycha ju o kilka stron wczeniej, tam gdzie mowa o Mieszku I oraz Do-brawie: urodzia zacna matka syna bardzo do niej niepodobnego - prawi Thietmar - sprawc zguby wielu matek, ktrego nazwaa imieniem swego brata Bolesawa i ktry, trzeba to powiedzie, jej przede wszystkim okaza sw zo do czasu ukrywan. Dobrawa zmara w roku 977, gdy Bolesaw mia lat dziesi czy jedenacie. W jaki sposb zdy zatem okaza jej sw podo, i to w dodatku jeszcze do czasu ukrywan"? pyta celnie Jedlicki. Thietmar nie powiedzia prawdy, ale j pokaza. Prawd o sobie, oczywicie. Rka, ktra krelia pierwsz w historii charakterystyk Bolesawa Wielkiego, dygotaa z pasji. Biskup nienawidzi ksicia. Los umiechn si do Thietmara, zabra go spomidzy ywych, zanim Chrobry zosta krlem. Ale czy mamy prawo sdzi, e kronikarz tak samo nienawidzi Polski? Przecie poprzednio odzywa si o niej wprawdzie z wyszoci, ale niekiedy do yczliwie. Krelc

31

wypadki roku 972 i niemie przeycie wasnego ojca, zachowa pewn bezstronno. Przyzna, e to margrabia Hodo napad" na Mieszka, a nie odwrotnie. Thietmar zacz pisa w roku 1012, kiedy od lat dziesiciu trwaa wojna, a potga Chrobrego niepokojco rosa. Ta okoliczno bez wtpienia oddziaaa na ton kroniki. Ale nie ona jedna. W roku 990 Mieszko I odnis nie lada jaki sukces, ktrego wspomnienie nie jtrzyo jednak Thietmara. Chrobry cign na siebie nienawi biskupa nie tylko jako zwycizca w wojnie i nazbyt potny ssiad. Dla saskiego szowinisty nie do zniesienia bya rola, jak Bolesaw odegra w sprawie zupenie zasadniczej. Wadca Polski dobrowolnie, w peni wiadomie i z ogromn energi pomaga w utwierdzaniu takiego porzdku w Europie, ktry nie uznawa niczyich uroszcze do pierwszestwa. Nowy porzdek rodzi si z trudem, powoli, wrd zwykych podwczas okruciestw. Modociany Otto III, syn Greczynki Teofano, dotychczas tylko krl Niemiec, utwierdza swe wadztwo. By rok 995: Krl tymczasem obchodzi Boe Narodzenie w Kolonii. Ugruntowawszy pokj w tych stronach, pody do Italii, gdzie go od dawna oczekiwano. Tam w miecie Pawii spdzi wita wielkanocne. Std uda si ze wspaniaym orszakiem do Rzymu i wprowadzi tam za zgod wszystkich obecnych na miejsce wieo zmarego papiea Jana [XV] swojego kuzyna Brunona [Grzegorza V], syna ksicia Ottona. W dzie Wniebowstpienia Paskiego, ktry wypada w tym roku 21 maja, w pitnastym roku ycia, a trzynastym panowania i smym indykcji Otto otrzyma z rk tego papiea pomazanie na cesarza i w ten sposb sta si opiekunem Kocioa Piotrowego. Rzdzi potem cesarstwem, jak jego przodkowie, i niedostatek lat pokrywa silnym charakterem i gorliwoci. Na pocztku lata przyby [do Rzymu] biskup czeski Adalbert, ktry na chrzcie otrzyma imi brzmice, jak Wojciech, przy bierzmowaniu jednak nazwany zosta przez arcybiskupa magdeburskiego Adalbertem. W Magdeburgu pobiera on nauki u wspomnianego wyej Otryka [uczonego mnicha kierujcego szko]. Gdy nakaniajc swe owieczki ]tj. Czechw] do posuszestwa wobec przykaza Boych, nie mg ich odwie od bdw zadawnionej bezbonoci, wykl je wszystkie i pody do Rzymu, aby si wytumaczy z tego kroku przed papieem. Za jego zezwoleniem podda si nastpnie z ca pokor surowej regule opata Bonifacego [w klasztorze benedyktynw na Awentynie] i y wedle niej czas duszy, dobrym wiecc przykadem. Gdy potem z upowanienia tego papiea usiowa poskromi pogaskie dusze Prusw wdzidem sowa Boego, przeszyto go wczni i odcito mu gow w dniu 23 kwietnia. W ten sposb sam jeden spord towarzyszy, bez adnego jku, ponis upragnion mier mczesk, jak mu to danym byo przewidzie we nie poprzedniej nocy i jak sam to przepowiedzia wszystkim braciom. Powiedzia im mianowicie: Wydao mi si, i odprawiaem msz wit i sam jeden przyjmowaem komuni". Lecz niegodziwi sprawcy posunli si do jeszcze wikszej zbrodni i na jeszcze wiksz zasuyli sobie kar ze strony Boga. Widzc go bowiem martwym, wrzucili wite ciao do morza, gow za zatknli gwoli szyderstwa na palu i wrd okrzykw radoci odeszli do swoich sadyb. Gdy si dowiedzia o tym syn Mieszka, Bolesaw, natychmiast wykupi za pienidze gow i wite ciao mczennika. A gdy wie o tym dotara do cesarza w Rzymie, wznis on z pokor hymny dzikczynne do Boga, i w tych czasach poprzez palm mczesk takiego zyska sobie sug.
32

W tym czasie biskup wrzburski Bernward wyjecha w poselstwie* do Grecji i umar w Achai z wielk rzesz towarzyszy. Duo ludzi twierdzi, i Bg przez niego rozliczne zdziaa cuda. Opuciwszy Rzym, cesarz odwiedzi znw nasze strony. Na wie o buncie Sowian wyruszy do kraju Stodoran, ktry take nazywa si krajem Hobolan [midzy Hobol i Sprew], i spali go oraz zu-pi doszcztnie, po czym jako zwycizca powrci do Magdeburga. Z powodu tej wyprawy nieprzyjaciele urzdzili wielki najazd na Berdangun [kraj Bardw w pnocnej Saksonii], lecz zostali przez naszych

PRZYPISY AUTORA: * Poselstwo to czy si ze staraniami o rk ksiniczki bizantyskiej dla Ottona III. Wobec braku mskiego potomstwa u cesarza Konstantyna VIII, na dworze niemieckim liczono, i przez maestwo to dojdzie do poczenia cesarstwa zachodniego z bizantyskim. odparci. W bitwie tej bra udzia biskup z Minden Ramward, ktry uchwyciwszy krzy w swe rce, wysun si na czoo wojownikw przed chorymi i doda im ducha do walki. Dnia tego zgin graf [saski] Gardulfz kilku innymi, nieprzyjaci za legio cae mnstwo. Pozostali uciekli, porzuciwszy zdobycz. Tymczasem w Rzymie Krescencjusz*, korzystajc z nieobecnoci wspomnianego wyej papiea, ktry po koronacji nosi imi Grzegorza, wprowadzi na jego miejsce Jana z Kalabrii, zaufanego doradc cesarzowej Teofano i podwczas biskupa w Placencji. Tym bezprawnym aktem uzurpowa on sobie wadz, niepomny ani przysigi, ani wielkiej przychylnoci, jak okaza mu cesarz Otto. Co wicej, posw tego kaza ten uzurpator uwizi i wtrci do wizienia. Na wie o tych wypadkach cesarz pospieszy do Rzymu i wezwa przez posw papiea, aby wyjecha na jego spotkanie. Lecz gdy posowie tam nadjechali, oszust Jan rzuci si do ucieczki. Pniej jednak schwytali go ci, co pozostali wierni Chrystusowi i cesarzowi, i pozbawili go jzyka, oczu i nosa. Krescencjusz za schroni si do twierdzy Leona [na prawym brzegu Tybru] i prbowa std, acz daremnie, stawia opr cesarzowi. Tymczasem cesarz, spdziwszy Wielkanoc w Rzymie, zacz zaraz po witach przygotowywa sprzt wojenny, a gdy upyny biae dni [tj. powielkanocny tydzie], poleci margrabiemu Ekkehardowi uderzy na zamek Teodoryka, w ktrym siedzia w zdrajca Krescencjusz. Ekkehard szturmowa go ustawicznie dniem i noc i wreszcie dosta si do przy pomocy wysokich machin. Krescencjuszowi na rozkaz cesarza ci gow i powiesi go za nogi, wielki budzc tym postrach wrd wszystkich przytomnych. Papie Grzegorz zosta intronizowany z wielkimi honorami, a cesarz panowa odtd bez adnych zakce. Tak, a nazbyt zwile, opowiada czowiek wspczesny o wypadkach, ktre posuyy Teodorowi Parnickiemu za kanw powieci Srebrne ory. Twierdza Teodoryka, schronienie zbuntowanego

33

PRZYPISY AUTORA: * Jan Krescencjusz piastowa w Rzymie w latach 985-998 godno patrycjusza, namiestnika i zastpcy cesarza. Za kulisami zamachu Krescencjusza stao niewtpliwe Bizancjum. Krescencjusza, to Zamek w. Anioa, dawne mauzoleum cesarza Hadriana. Zdobywca warowni, margrabia Ekkehard, rwnie wystpuje we wspomnianej powieci. Zapamitajmy go sobie. W lad za Thietmarem zbliamy si bowiem do chwili, ktra zdawaa si zapowiada temu Niemcowi nie lada jakie miejsce w historii. W archiwum watykaskim znajduje si pewien omszay dokument, zwany Dagome iudex. Orygina jego zagin w czasach niepamitnych, wzmiankowany skrt pochodzi z roku 1087. Skryba, ktry go sporzdza, w ogle nie wiedzia, do jakiego kraju odnosi si tre. Nie umiejc widocznie odczyta pierwowzoru, poprzekrca imiona oraz nazwy miejscowoci. Badania historykw przekonay, e w zaginiony orygina pochodzi z Polski i do niej si odnosi. Niedugo przed mierci - gdzie w latach 990-992 - Mieszko I odda swj kraj pod opiek papiea. W jaki sposb doszo wczesne Gniezno do tak trafnego rozeznania skomplikowanych spraw Zachodu? Przecie dokonana przez Mieszka darowizna" kraju na rzecz papiea oznacza asekuracj. Wadca dopiero co ochrzczonej Polski wiedzia, e przyjmujc now wiar, tym samym przystpi do systemu politycznego. Pragn potwierdzenia, e kraj jego stanowi cz skadow tego porzdku, e zajmuje w nim okrelone miejsce. Oddawa si pod protekcj nadrzdnego autorytetu w chrzecijastwie. O tym wszystkim nie ma u Thietmara ani sowa. Czyby biskup z Merseburga naprawd nie wiedzia o uczynku Mieszka? Milczenie kroniki za dobrze jako pasuje do pogldw jej autora. Idea powszechnego pastwa chrzecijaskiego bya mu obca, jeli nie wstrtna. Wczorajszy poganin Mieszko sta bliej tej idei. arliwie wierzcy biskup gardzi nieprawociami Zachodu, Wschd za uwaa za domen wpyww Niemcw, prowadzonych przez szczep Sasw. W aden sposb nie mg za to Thietmar przemilcze nastpnego aktu tej samej akcji. Opisywa poprzednio, jak Mieszko I wyprawia si do Niemiec, by wesp z wielu ksitami dziaa na niekorzy dynastii saskiej. A teraz doczeka si tego, e kolejny cesarz z saskiego rodu osob wasn, jako sojusznik, protektor i przyjaciel, ruszy do Gniezna. Gono byo w Niemczech i w Europie o wspaniaoci przyjcia, jakiego tam dozna. Jedno wic tylko pozostawao politycznie mylcemu kronikarzowi: zwizy opis faktw. Thietmar napomkn o wszystkim, co w roku 1000 mogy zobaczy oczy lub usysze uszy tumu. Stroni od komentarza. Jak najstaranniej pomin kwesti planw politycznych, ukadw i porozumie. Od 999 roku papieem by Francuz, Gerbert d'Aurillac, Sylwester II. W Rzymie, przyzwyczajonym do rozmaitych kreatur, dosza zatem do gosu indywidualno naprawd wielka. X stulecie dobiegao koca, mrok jakby si zaczyna rozprasza. Sylwester II, ktrego wiedza wydawaa si ludziom wczesnym zjawiskiem nieziemskim, by zdecydowanym
34

zwolennikiem pastwa powszechnego. Chcia wskrzesi chrzecijaskim wydaniu. By gwnym chorym tej idei.

dawny

ad

rzymski

Suchajmy teraz, co o wydarzeniach roku 1000 mwi owej idei przeciwnik: Nastpnie cesarz, dowiedziawszy si o cudach, ktre Bg zdziaa przez upodobanego sobie mczennika Wojciecha, wyruszy tam pospiesznie gwoli modlitwy. A gdy przyby do Ratyzbony, przyj go z wielkimi honorami biskup tamtejszej katedry Gebhard. Towarzyszy cesarzowi patrycjusz Ziazo [graf saski, namiestnik cesarza od 999], oblacjonariusz* Robert oraz kardynaowie. Nigdy jeszcze aden cesarz nie wyjeda ani nie wraca do Rzymu z wikszym przepychem! Gizyer**, ktry pody naprzeciw cesarza, odzyska jego ask, cho niezupenie, i doczy si do jego orszaku. Kiedy cesarz przyby do ytyc, przyj go w godny sposb trzeci z kolei biskup tej diecezji Hugo II. Nastpnie cesarz uda si wprost PRZYPISY AUTORA: * Funkcje oblacjonariusza peni z reguy kardyna stojcy blisko papiea. ** Arcybiskup Gizyler nieprawnie (bez pozwolenia synodu) znis biskupstwo merseburskie, wczajc je do archidiecezji magdeburskiej. do Mini, gdzie podejmowali go uroczycie biskup tamtejszy Idzi oraz margrabia Ekkehard, zaliczajcy si do jego najznakomitszych wasali. Kiedy poprzez kraj Milczan [Grne uyce z Budziszynem i Zgorzelcem] dotar do siedzib Dziadoszan [midzy Bobrem a Odr z grodami Gogowem i Szprotaw], wyjecha z radoci na jego spotkanie Bolesaw, ktry nazywa si wiksz saw" nie dla swoich zasug, lecz dlatego, e takie byo z dawna przyjte znaczenie tego sowa. W miejscowoci zwanej Ilua [Iowa] przygotowa on przedtem kwater dla cesarza. Trudno uwierzy i opowiedzie, z jak wspaniaoci przyjmowa wwczas Bolesaw cesarza i jak prowadzi go przez swj kraj a do Gniezna. Gdy Otto ujrza z daleka upragniony grd, zbliy si do boso ze sowami modlitwy na ustach. Tamtejszy biskup Unger przyj go z wielkim szacunkiem i wprowadzi do kocioa, gdzie cesarz, zalany zami, prosi witego mczennika o wstawiennictwo, by mg dostpi aski Chrystusowej. Nastpnie utworzy zaraz arcybiskupstwo, zgodnie z prawem, jak przypuszczam, lecz bez zgody wymienionego tylko co biskupa, ktrego diecezja obejmowaa cay ten kraj. Arcybiskupstwo to powierzy bratu wspomnianego mczennika Radzimowi i podporzdkowa mu z wyjtkiem biskupa poznaskiego Ungera nastpujcych biskupw: koobrzeskiego Reinberna, krakowskiego Poppona i wrocawskiego Jana. Rwnie ufundowa tam otarz i zoy na nim uroczycie wite relikwie. Po zaatwieniu tych wszystkich spraw cesarz otrzyma od ksicia Bolesawa wspaniae dary i wrd nich, co najwiksz sprawio mu przyjemno, trzystu opancerzonych onierzy. Kiedy odjeda, Bolesaw odprowadzi go z doborowym pocztem a do Magdeburga, gdzie obchodzili uroczycie Niedziel Palmow. W treciwym opisie znalazo si jednak miejsce na celowo myln informacj. Cesarz nie by wycznym twrc arcybiskupstwa gnienieskiego. Radzim-Gaudenty ju w roku
35

poprzednim oficjalnie nosi tytu arcybiskupa. Metropolia w Gnienie bya wsplnym dzieem Sylwestra II, Ottona III oraz Bolesawa, ktry wystpowa jako petent, gra wic rol czynn. Decyzja o utworzeniu polskiej prowincji kocielnej zapada w roku 999, a wynika ze wsppracy w skali ponadnarodowej. Francuz, Niemiec i Polak dziaali zgodnie, a patronowaa ich pracy posta w. Wojciecha, ktry by Czechem. Malowido redniowieczne ukazuje Ottona III jako zasiadajcego na tronie imperatora, ktremu skadaj hod cztery kobiety w koronach: Italia, Galia, Germania oraz Sowiaszczyzna. Autor obrazu ustawi te postacie we wspomnianej kolejnoci, lecz poza tym potraktowa jako rwne pomidzy sob. Barwne wydarzenia roku 1000 znakomicie pasuj do idei, uwiecznionej przez plastyka. Najpierw otoczony przez Niemcw cesarz pojecha do Gniezna, gdzie zosta przywitany jako przyjaciel, lecz zarazem i przedstawiciel porzdku wyszego, powszechnego. Potem Chrobry wraz ze swym doborowym pocztem" od-prowadzi go a w gb Niemiec. Razem, ale pod rozkazami cesarza, cign oddzia trzystu polskich pancernych, przydanych w Gnienie cesarzowi, by suyli jego celom, si wspierali jego zamiary. Wedug Thietmara Chrobry dotar wraz z Ottonem do Magdeburga. Nie jest pewne, czy nie zapuci si jeszcze dalej a do stolicy, Akwizgranu. W kadym razie na pewno znaleli si tam owi pancerni. Ich obecno znacznie pomagaa Ottonowi, ktry po powrocie z Gniezna poczyna sobie w sposb niezbyt miy gustom tradycjonalistw, takich jak Thietmar. Cesarz, chcc wskrzesi w naszych czasach dawny rzymski obyczaj, ktry prawie zupenie wyszed z uycia, czyni wiele takich rzeczy, ktre rni rnie oceniali. I tak zasiada sam jeden przy pokrgym stole na miejscu wyszym od innych. Poniewa nie mia pewnoci, gdzie spoczywaj zwoki cesarza Karola, przeto w miejscu, w ktrym przypuszcza, i si znajdowa powinny, kaza zerwa w tajemnicy posadzk i kopa, a je znaleziono w pozycji siedzcej na tronie krlewskim. Nastpnie zabra zoty krzy, ktry wisia na szyi zmarego wraz z czci szat jeszcze niezbutwiaych, reszt za woy z wielkim szacunkiem z powrotem do grobu. Poza tym, czy mam wymienia poszczeglne jego podre tam i z powrotem po wszystkich podlegych mu biskupstwach i hrabstwach? Zaatwiwszy pomylnie wszystkie sprawy po tamtej stronie Alp, objeda swoje cesarstwo rzymskie i przyby do twierdzy Romulusa, gdzie przyjty zosta z wielk chwal przez papiea i jego biskupw. Po tych wypadkach ulubieniec cesarza, Grzegorz*, usiowa pojma go podstpem i w tym celu przygotowa potajemnie plan zasadzki. Lecz gdy zebrani przeze ludzie napadli znienacka na cesarza, ten umkn przez bram razem z ma garstk, podczas gdy wiksza cz jego towarzyszy pozostaa zamknita w miecie. Tak oto tum, nigdy niezadowolony ze swoich wadcw, zym mu odpaci za jego niewypowiedzian dobro. Otto wezwa nastpnie przez specjalnego goca wszystkich swoich przyjaci, aby do przybyli, i poleci gorco kademu z osobna, aby, jeli zaley im cokolwiek na honorze i yciu cesarza, pospieszyli z sil zbrojn, by go pomci i broni. Rzymianie atoli uwiadomili sobie ze wstydem cay ogrom tej jawnej ju zbrodni, ktrej si dopucili, i oskarajc si nawzajem ponad miar,
36

wypucili na wolno wszystkich tych, ktrych uwizili. Z wielk pokor i na wszystkie sposoby bagali nastpnie cesarza o ask i pokj. Cesarz jednak, nie dajc wiary ich sowom kamliwym, nie omieszka trapi ich osb i mienia wszdzie, gdzie tylko mg im wyrzdzi szkod. Wszystkie rzymskie i longobardzkie prowincje trzyma w wiernoci i posuszestwie z wyjtkiem jednego Rzymu, ktry tak wynis i umiowa ponad wszystko. Ucieszy si bardzo cesarz, gdy na jego wezwanie przyby tum wiernych wasali z arcybiskupem koloskim Herbertem na czele. Jakkolwiek na zewntrz zawsze udawa wesoo, to jednak w sumieniu niejeden wyrzuca sobie uczynek i w ciszy nocnej cig odprawia pokut przez czuwanie i dugie, strumieniami ez przeplatane modlitwy. Czsto poci cay tydzie z wyjtkiem czwartku i wielk hojno okazywa w jamunach. Jego zbliajc si mier poprzedziy zamieszki rozliczne. Albowiem nasi ksita i grafowie, nie bez wiedzy biskupw, uknuli wielki

PRZYPISY AUTORA: * Komes z Tusculum, jeden z przywdcw buntu przeciw Ottonowi III. spisek przeciw niemu i zabiegali w tym celu o pomoc u ksicia [Bawarii] Henryka, jego pniejszego nastpcy. Lecz ten, w gbokiej chowajc pamici ostatnie przestrogi swego imiennika ojca, ktry znalaz wieczny spoczynek w Gandersheim, a take dlatego, i wiernym by dotd cesarzowi we wszystkich okolicznociach, nie dal im zgoa posuchu. Cesarz, ktry si o tym rycho dowiedzia, przyj wszystko ze spokojem, gdy nage zachorowa na zamku w Paterno [40 km na pin. od Rzymu] na skutek wrzodw, ktre wci si wysypujc, trawiy jego wntrznoci. Z pogodnym obliczem i niezachwian wiar rozsta si z tym wiatem 24 stycznia [1002]. - On, ktry by koron rzymskiego cesarstwa. W nieutulonym alu pozostawi swoich bliskich, albowiem nie byo w tych czasach yczliwszego ode i agodniejszego pod kadym wzgldem czowieka. Niechaj Ten, co alf jest i omeg, ulituje si nad nim i nagrodzi go wielkim za mae, wiecznym za doczesne! Ci, co byli obecni przy mierci cesarza, trzymali j w tajemnicy tak dugo, a zebrano przez gocw wojsko, ktre w tym czasie byo tu i tam rozproszone. Kiedy nastpnie aobny orszak odprowadza zwoki drogiego wadcy, musia wytrzymywa przez siedem dni bez przerwy ca groz wojny. Przez cay czas bowiem, dopki nie doszli do miasta Werony, nieprzyjaciel nie dawa im chwili spokoju. Kiedy cignc std dalej, przybyli do posiadoci biskupa augsburskiego Zygfryda zwanej Rolling, przyj ich ksi Henryk i wzruszy bardzo swymi zami. Henryk namawia ich, kadego z osobna, wrd wielorakich obietnic, aby zechcieli wybra go swoim wadc i krlem. Nastpnie zabra zwoki cesarza wraz z insygniami wadzy z wyjtkiem wczni*, ktr wzi uprzednio i wysa potajemnie naprzd arcybiskup Herbert. Tene arcybiskup zosta rycho potem uwiziony i odzyska wolno dopiero wwczas, gdy pozostawi swego brata jako zakadnika i odesa wit wczni. Zarwno on, jak ci wszyscy, ktrzy przybyli tu za zwokami cesarza, nie byli przychylni

37

PRZYPISY AUTORA: * Wcznia w. Maurycego bya bardzo istotnym akcesorium przy koronacji, bez ktrego ta ceremonia nie moga si odby. ksiciu, z wyjtkiem biskupa Zygfryda. I wcale nie zaprzecza temu arcybiskup, owiadczajc, i chtnie zgodzi si na tego wadc, ktrego poprze wiksza i lepsza cz narodu. Tymczasem ksi, przybywszy wraz z nimi do Augsburga, kaza pogrzeba uroczycie wntrznoci umiowanego wadcy, umieszczone uprzednio z wielk starannoci w dwch naczyniach, w kaplicy witego biskupa Udalryka, ktr na jego cze wybudowa biskup tego kocioa Ludolf w poudniowej czci klasztoru witej mczenniczki Afry. Nastpnie ofiarowa dla zbawienia jego duszy sto anw ze swoich wasnych posiadoci. Z kolei, odprawiwszy w pokoju wiksz cz orszaku, uda si ze zwokami do swojego miasta Neuburga [nad Dunajem]. Pniej, na usiln prob swego imiennika Henryka [pniejszego ksicia Bawarii], ktrego siostr [Kunegund] polubi by jeszcze za ycia cesarza, odprawi zwoki na miejsce ich przeznaczenia [tj. do Akwizgranu], egnajc kadego z przytomnych. Tymczasem ksita sascy na wie o przedwczesnej mierci swego wadcy zjechali w aobie na dwr krlewski we Frohse, ktry dziery wwczas jako lenno cesarskie graf Guncelin. Przybyli tu mianowicie: arcybiskup magdeburski Gizyler wraz ze swymi sufraganami, ksi Bernard, margrabiowie Lotar, Ekkehard i Gero wraz z innymi monymi Rzeszy, aby radzi nad sytuacj pastwa. Kiedy margrabia Lotar wyczul, e Ekkehard chce si wywyszy ponad niego, wycign arcybiskupa i znaczniejsz cz monych na tajn rozmow i namawia ich, by zobowizali si przysig, i nie wybior ani zbiorowo, ani pojedynczo nowego krla i wadcy przed odbyciem zgromadzenia w Werli. Wszyscy si na to zgodzili i przyjli takie zobowizanie, z wyjtkiem Ekkeharda. Ten mianowicie, niezadowolony z tego, i odroczono na jaki czas jego wyniesienie na najwysz godno w pastwie, tymi wybuchn sowy: Margrabio Lotarze! Dlaczego mi si przeciwstawiasz?". Na co ten odpowiedzia: Czy nie widzisz, i u twego wozu brak czwartego koa?". W ten sposb przerwana zostaa elekcja, a zarazem sprawdzio si stare powiedzenie, e przerwa jednej nocy moe pocign za sob zwok caoroczn, a ta znw moe si przeduy do koca ycia. Naleao jednym cigiem, bez przerw, przytoczy cay fragment kroniki, pokazujcy tragiczny koniec wielkich zamierze. C za okolicznoci! Bunt w samym Rzymie, na pomoc wygnanemu cesarzowi nadciga z pnocy odsiecz. Przychodzi tum wiernych wasali" niemieckich, ktrzy natychmiast tworz spisek przeciwko wadcy, niewiernemu wobec plemiennych tradycji germaskich. Zdaniem Thietmara, sumienie Ottona nie zaznao spokoju, wyrzucao mu niejeden uczynek". Kronikarz myla zapewne o marzeniach i zamiarach cesarza. Nie byy one moe tak ju chimeryczne. Przeciw cesarzowi zbuntowa si tylko Rzym. Kiedy natomiast orszak niemiecki prowadzi na pnoc jego zwoki, walczy musia z ca ludnoci Italii.

38

Nie wiadomo, gdzie si podzieli woje polscy, oddani Ottonowi przez Chrobrego, ilu ich wynioso z zamtu cae gowy. Mona przypuszcza, e ci, co powrcili do kraju, przynieli swemu ksiciu wieci o wypadkach. mier Ottona III bya klsk, ale nie on jeden zalicza si do zwolennikw nowego adu, posugujcego si starym tytuem powszechnego pastwa rzymskiego. W zmienionej przez bezkrlewie sytuacji musiay nabra szczeglnej mocy decyzje powzite niespena dwa lata wczeniej, w Gnienie. Otto wrczy tam Bolesawowi wczni w. Maurycego oraz woy mu na gow wasny diadem. Nie bya to koronacja we waciwym tego sowa znaczeniu. Gest cesarski, a take ogoszenie arcybiskupstwa rwnay si za to uznaniu Polski za pastwo rwnorzdne z Niemcami, wczone w system cesarstwa rzymskiego. Tak zupenie, jak na owym wizerunku z czterema kobietami w koronach, korzcymi si przed imperatorem. Nigdy pewnie nie wyganie spr uczonych o rol, jak ukady gnienieskie wyznaczay Chrobremu. Maj zwolennikw tezy, e Bolesaw zosta wtedy patrycjuszem cesarstwa, namiestnikiem Ottona na wschodzie, jego tam zastpc, a nawet nastpc, przewidzianym na tron cesarski. Polskie tradycje milcz o tym zupenie, ale jedna z kronik zachodnich podaje dziwn wiadomo. Po odkopaniu grobu Karola Wielkiego mia Otto ofiarowa Bolesawowi tron, na ktrym spoczyway zwoki. Znamienny gest - jeli naprawd tak byo. Jedno, minimalne, uzna mona za zupenie pewne: Bolesaw zobowiza si do roli podpory i stra nowego adu na wschodzie. Reszty, to znaczy czego wicej, szuka mona i w kronice Thietmara, ale tylko pod warunkiem zwracania uwagi na szczegy, bo biskup zwierza si w tej sprawie bardzo niechtnie. Wspomnia nam przed chwil o sporze, ktry rozgorza w Niemczech, gdy tylko zwoki Ottona III przebyy Alpy. Chodzio naturalnie o nastpstwo, o wadz. Zgosi si zaraz po ni ksi Bawarii, Henryk, syn Henryka Ktnika, ktrego popiera by ongi Mieszko I. Jako wspzawodnik wystpi margrabia Mini, Ekkehard, przyjaciel Ottona III, niedawny zdobywca Zamku w. Anioa w Rzymie. Ekkehard pochodzi z Turyngii, za czasw Ottona zaj pierwsze miejsce wrd monowadztwa Rzeszy. Ale nawet z tej pozycji trudno byo siga po koron. U twego wozu brak czwartego koa" - ironicznie powiedzia inny wielmoa, majc pewnie na myli t okoliczno, e Ekkehard nie nalea do dynastii saskiej. Wywodzi si z niej za to Henryk. Tron w wczesnych Niemczech by elekcyjny, lecz istniaa tradycja cigoci. Obierano wadcw z jednego i tego samego rodu. Henryk mia przewag nad Ekkehardem, a to tym bardziej e reprezentowa program miy sercom wikszoci ksit, grafw i biskupw. Pomysy i porywy Ottona III byy mu obce. Z krlewsk krwi w swych yach ku cnoty pi si szczytom" - napisa o nim Thietmar wierszem, a proz doda jeszcze: Wszystkie boskie i ludzkie wzgldy wynosiy go na stolec krlewski przed innymi mu wspczesnymi, czy zgodnie, czy wbrew ich woli".

39

Tego samego zdania by zjazd ksit odbyty w grodzie Werli na przedwioniu 1002 roku. Wzniesione w gr prawice potwierdziy wybr Henryka II. Zaskoczony i oburzony Ekkehard opuci wraz z towarzyszami miasto. Cign na zachd, do ksicia Szwabii, Hermana. W Hildesheim przyjto go z wielkimi honorami, jak krla". Potem jednak szo coraz gorzej, fakt dokonany robi swoje: zamknite bramy Paderborn, ostrzeenia o spiskach, zasadzki. Oddzia margrabiego posuwa si w pogotowiu bojowym. Niedaleko zajecha. Margrabia przyby tymczasem do miejsca swego przeznaczenia - Phlde. Kiedy nadszed wieczr, spoy wieczerz i uda si na spoczynek z kilku innymi do drewnianego domostwa. Reszta jego licznego orszaku spaa w ssiedniej wietlicy. Kiedy sen zmorzy mocno zmczonych, wtargn znienacka oddzia nieprzyjaci i obudziwszy wrzaw wielk margrabiego, zmusi go do zerwania si z oa. Margrabia podsyci ogie, rzucajc we szaty i co tylko mia pod rk, po czym rozbiwszy okno stworzy dogodn pozycj nie dla swej obrony, lecz raczej dla zaatakowania go przez nieprzyjaci, czego jednak w danej chwili nie mg przewidzie. Pad zaraz trupem przed drzwiami rycerz Herman i spieszcy z dworu na pomoc swemu panu Atolf, obaj waleczni i wierni a do mierci. Raniony zosta prcz tego komornik cesarski Erminold. Walczy jeszcze sam Ekkehard, m chwa okryty w pokoju i na wojnie, gdy nage Zygfryd silnym uderzeniem wczni zama mu krgi u szyi i zwali go na ziemi. Na widok padajcego margrabiego zbiegli si wszyscy szybko, odcili mu gow i - co haniebne - obrabowali trupa. Stao si to 30 kwietnia [1002]. Po dokonaniu tej nieludzkiej zbrodni mordercy odeszli uszczliwieni i przez nikogo nieatakowani. Ci bowiem, ktrzy znajdowali si w wietlicy, tchrzem podszyci, ani nie pomogli swemu panu w potrzebie, ani nie starali si pomci go po mierci. Tylko tamtejszy opat Alfker uda si do zwok Ekkeharda i z wielk pobonoci powierzy jego dusz Bogu. Otto III zmar 24 stycznia. Pierwszy pomocnik przey go o trzy miesice. Likwidowanie planu odnowienia imperium rzymskiego postpowao szybko. Thietmar powiada, e nie dociek, jakimi motywami kierowali si bezporedni zabjcy. Wspomina o niechciach osobistych i zemcie za szkody i zniewagi. Jego wasnego komentarza warto jednak wysucha: To tylko wiem, e gdyby margrabia chcia wytrwa w pokorze, byby pozosta ozdob krlestwa, ratunkiem ojczyzny, nadziej dla tych, co mu los swj zawierzyli, postrachem wrogw i w ogle najdoskonalszym czowiekiem. Jake chwalebnie spdzi swoje ycie, on, ktry od swojego wadcy otrzyma wiksz cz lenna na wasno. On przywid Milczan z ich odwiecznej wolnoci do jarzma niewoli [po 990]. Pochlebstwem i grob uczyni ksicia czeskiego Bolesawa, o przydomku Rudy*, swoim wasalem, a innego Bolesawa [tj. Chrobrego] swoim przyjacielem. Przez zgodny wybr ludu zasuy sobie na stanowisko ksice w caej Turyngii. Mia za sob -z nielicznymi wyjtkami - wschodnich grafw oraz nadziej na krlestwo. I do tak aosnego koca przywiodo go to wszystko! Wic jednak Ekkehard, czowiek nienalecy do dynastii, mia widoki na koron! O zgub przyprawio go to, e nie chcia wytrwa w pokorze" i za wysoko mierzy. Przed wybitn osobowoci margrabiego nawet Thietmar, stronnik Henryka II, musi schyli gow. Otto III wybra sobie dobrego nastpc.
40

Taka prawda zdaje si bowiem wynika z nielicznych faktw, ktre znamy: margrabia Ekkehard by upatrzony na spadkobierc Ottona III. Na spadkobierc zarwno wadzy, jak idei. Decyzje w tej sprawie musiay zapa przed dwoma laty, w Gnienie. Zatajony przez Thietmara sens polityczny owego zjazdu kryje si midzy wierszami kroniki biskupa. Za chwil Thietmar popisze si przed nami nie lada perfidi. Dopiero co sam stwierdzi, e Ekkehard uczyni Bolesawa polskiego swoim przyjacielem. A teraz... Tymczasem Bolesaw, syn Mieszka, ktry zgoa nie dorasta ojcu, radowa si wielce z powodu mierci margrabiego Ekkeharda. Zebrawszy wojsko, zaj natychmiast ca marchi Gerona z tej strony PRZYPISY AUTORA: * Niecise, Bolesaw III Rudy (zm. 1037), ksi czeski (999-1003), by wasalem cesarza. Ekkehard, zawiadujc ssiedni marchi z ramienia cesarza, sprawowa tylko nadzr nad Czechami. aby oraz grd Budziszyn wraz z przylegociami, dokd wysa naprzd oblnikw. Nastpnie wtargn do Strzay i prbowa potajemnie przekupi pienidzmi Minian. Ci, dni zawsze zmiany, dowiedziawszy si pewnego dnia, e wiksza cz zaogi wysza po pasz dla koni, wdarli si pod wodz Guncelina z Kuckenburg [rodzonego brata Ekkeharda] przez wschodni bram, tam gdzie mieszkali ludzie suebni, zwani po sowiasku wietnikami*. Tu zabiwszy najpierw Becekona, wasala grafa Hermana, ruszyli wszyscy z broni w rku do jego domu, obrzucili okna cikimi kamieniami i domagali si wrd krzykw, by im wydano na mier dowdc zaogi, Ozera. Wtedy rycerz Thietmar, nie majc adnej innej ochrony prcz cian komnaty, tak do nich przemwi: Co wyprawiacie? Jaki sza was ogarn, e zapominajc o dobrodziejstwach, jakich doznalicie od margrabiego Ekkeharda, oraz o tym, ecie go sami do siebie z wasnej woli powoali, powstajecie w taki sposb, by zgubi jego syna? Jeeli zgodzicie si wyjawi publicznie lub w tajemnicy komu z nas przyczyn tak wielkiego gwatu, przyrzekam wam tak solennie, jak tylko zechcecie, w imieniu mojego pana i wszystkich nas, e wszelkie uchybienia zostan naprawione wedle waszych ycze i e na przyszo moecie by zupenie spokojni. Ma onego, ktrego wydania wam na mier dacie w sposb tak nieludzki, nie dostaniecie, pki ycia naszego! Jest nas garstka tylko, lecz bdcie pewni, e albo umrzemy razem, albo wyjdziemy z tego grodu ywi i cali". Wysuchawszy tej przemowy, napastnicy uoyli si z nimi i pozwolili im wyj z grodu. Nastpnie przyzwali przez posw Bolesawa i przyjli go, otwarszy na ocie bramy. I spenio si to, co napisano w Pimie witym: Wesel si, le uczyniwszy, i raduj w rzeczach najgorszych" oraz Z pocztku s jako mid sodcy, lecz ostatnie ich rzeczy gorzkie jako pioun". Bolesaw, uniesiony tym powodzeniem, zaj i obsadzi swoimi zaogami cay w kraj a po rzek Ester. Kiedy wszyscy nasi poczyli PRZYPISY AUTORA:

41

* Byli to pwolni ludzie suebni, sowiaskiego pochodzenia, zadaniem ich bya obrona grodu. Mieszkali w dolnej czci grodu u stp wyszego, obsadzonego przez zaog niemieck. czyli si, aby mu stawi opr, ten faszu peen czowiek wysa naprzeciw nich posa z owiadczeniem, e dokona tego wszystkiego za pozwoleniem i z upowanienia ksicia Henryka, e pod adnym wzgldem nie bdzie ciemiy mieszkacw i e jeli tylko Henryk obejmie wadz krlewska, to on zastosuje si we wszystkim do jego woli, w przeciwnym za wypadku chtnie uczyni to, co im si bdzie podobao. Kiedy nasi to usyszeli, uwierzyli piknie brzmicym sowom i na hab swoj udawszy si do niego, jak gdyby do pana, zamienili wrodzon cze na uniono i cik niewol. Jak przykro jest porwnywa wspczesnych z naszymi przodkami! Za ycia znakomitego Hodona [margrabiego Marchii Wschodniej] ojciec Bolesawa, Mieszko, nie odway si nigdy wej w kouchu do domu, w ktrym wiedzia, e znajduje si Hodo, ani siedzie, gdy on si podnis z miejsca. Niechaj Bg wybaczy cesarzowi, e czynic trybutariusza panem, wynis go tak wysoko, e ten, zapominajc o tym, jak postpowa jego rodzic, omiela si wciga pomau w poddastwo wyej od niego stojcych i ncc ich czcz przynt znikomych pienidzy, doprowadza ich do niewoli i utraty wolnoci. Bolesaw nie mg si cieszy ze mierci czowieka, ktry z nim razem popiera uniwersalistyczne zamiary Ottona, a w polityce doranej by konsekwentnym zwolennikiem pokoju z Polsk. Zdanie Thietmara jest obelywe i wielce oryginalne, perfidnie zredagowane. To takie kamstwo, ktre mieci prawd. Zgon Ekkeharda otwiera przed Bolesawem drog na sam szczyt. Ma pewnie racj profesor Zygmunt Wojciechowski, e po mierci margrabiego kolejnym spadkobierc Ottona III sta si Chrobry. Od Thietmara wiemy tylko tyle, e w Gnienie cesarz uczyni trybutariusza panem". Co to znaczy? W 1002 roku niektrzy grafowie niemieccy ze wschodu uwierzyli piknie brzmicym sowom" Polaka i na hab swoj" udali si do niego, jak gdyby do pana". Znowu wolno zatem napisa: wic jednak! Nasza tradycja widzi w Bolesawie ma, ktry posun granice swojego pastwa a do Elstery i kaza wbija supy elazne w dno Sali. Kto wie, czy takie pojmowanie sprawy nie pomniejsza pamici Wielkiego? Chwilowe posunicie wasnych granic w strony do odlege zdarzao si czsto rozmaitym politykom. Nadzwyczajnoci adnej w tym nie ma, najwyej mwi mona o zrcznym (jeli nie przesadnym) wyzyskaniu koniunktury dnia. Ale Chrobry maszerujcy wtedy z wojskiem a tak daleko mg wystpowa nie jako zdobywca, lecz jako wykonawca wielkich zlece. W jego dziaaniach z roku 1002 i lat nastpnych wida rozmach, jakiego Piastowie nigdy przedtem ani potem nie zdradzili. Bo te owe postpki miay, by moe, na celu dobro nie samej tylko Polski. Miecio si w nich jeszcze co ponadto. Kolejny spadkobierca Ottona III broni programu adu dla wszystkich. Usiowa wstpi w swoje prawa, ktre (i znowu: by moe) dotyczyy wadzy najwyszej. Dwadziecia lat wczeniej yd i Sowianin uratowali ycie Ottonowi II, ktry nosi tytu cesarza rzymskiego, a przez to symbolizowa nadzieje na lepszy porzdek. Teraz ksi

42

z Gniezna zachowywa si tak, jakby poczuwa si do powinnoci urzeczywistnienia owych nadziei. Wolno oczywicie zarzuci tym wywodom przesad. Lecz wolno rwnie kademu szuka w przeszoci wasnego kraju dowodw suby ideaom wyszego typu, ponadnarodowym. Henryk II by wyznawc tych pryncypiw, ktre radoway Thietmara, to znaczy zasady prymatu Niemcw. Nie wnosi nic nowego, a przeszkody, z jakimi po mierci Ekkeharda musia walczy we wasnym kraju, naleay do tradycji. Prawice wielmow niemieckich, wzniesione w Werli gestem patetycznym, nie oznaczay jednak zgody. Tylko Bawaria i Frankonia popieray Henryka, inne szczepy burzyy si, ten i w ksi lawirowa. Nadrenia bya mu przeciwna, podobnie jak wschodni grafowie. Henryk II woy koron 6 czerwca 1002 roku, ale obrzdu nie udao si dopeni w Akwizgranie, jak da odwieczny zwyczaj. Przyszo poprzesta na Moguncji. Ale i to wymagao zmylenia czujnoci Hermana, ksicia Szwabii, zwanej inaczej Alamani, oraz dwukrotnej przeprawy przez wezbrany Ren. Dokonawszy tej sztuki, nowy krl: postanowi wpa przez wiern sobie Frankoni do Alamanii i spustoszy ten kraj, by odwie w ten sposb stawiajcego mu opr Hermana od jego poczyna. Kiedy ksi Herman dowiedzia si o tym spustoszeniu jego woci, nie chcia si ukorzy, lecz porywajc si - o zgrozo! - na swojego krla i pana, uderzy zbrojnie wraz ze swym ziciem Konradem na stolic swego ksistwa, Argentina, ktra nazywa si take Strassburgiem, poniewa biskup tamtejszy Wicelin omieli mu si przeciwstawi. Wdarszy si na mury, nie znalaz adnej laski dla pokonanych. Tymczasem przeklta i do rabunku skora tuszcza Alamanw, nie Uczc si z niczym, wtargna bez wiedzy ksicia do gwnego kocioa, powiconego Boej Rodzicielce, zrabowaa cay skarbiec i - co najwiksz byo zbrodni - spalia ogniem wityni Boga. Byoby wielkim szczciem dla tego tumu, gdyby przeraony okropnoci samego wtargnicia do wityni cofn si przed jeszcze wiksz zbrodni. Albowiem onierze biskupa pod wodz Rajnwarda walczyli tak chytrze, e kiedy nadcigna wiksza masa nieprzyjaci, zostaa przeszyta wasnymi wczniami i lega pokotem. W tak ndzny sposb zginli ci ludzie przez Boga pokarani. Herman bardzo nad tym biada i nie da si pocieszy, lecz opuci Strassburg bez odwetu, jako e liczba nieprzyjaci bya zbyt wielka. 29 czerwca, w dzie Apostow Piotra i Pawa, druyny Henryka ustawiy si w szyk bojowy na obszernych kach w pobliu Jeziora Bodeskiego. Czekay na rozstrzygajce starcie. Herman szwabski nie nadszed, szala przechylaa si pomau na stron Henryka II. Nie bez waha! W czasie gdy krl cign powoli przez pastwo, przyjmujc hody rozmaitych wasali, opuci jego obz margrabia pnocnej Bawarii, Henryk ze Szwejnfurtu, cioteczny brat kronikarza Thietmara. Krl niemiecki utraci, a ksi z Gniezna uzyska cennego sojusznika. Pan ze Szwejnfurtu mia przez czas pewien wiernie sta po stronie Chrobrego, a pocztek tej przyjani jaskrawo podkreliy wypadki tego 1002 roku.

43

24 lipca Henryk II stan w Merseburgu, gdzie spyna caa ciba wielmow, ktrych za dugo byoby wymienia szczegowo po imieniu". Przyby rwnie Bolesaw z Polski. Nie skada hodu ani nie targowa si o przywileje, co stanowio waciwy cel zjazdu Niemcw. Chcia ukadu zatwierdzajcego wiosenne podboje polskie. miay politycznie zamiar wymaga osobistego ryzyka, ktre Bolesaw podj z pewnoci wiadomie. Bolesaw tymczasem zabiega usilnie o nabycie grodu Mini, choby za najwiksz sum pienidzy, poniewa jednak nie leao to w interesie pastwa, nie mg wskra niczego u krla. To tylko zdoa z trudem uzyska, e Minia przyznana zostaa jego bratu [krewnemu nieznanego stopnia] Guncelinowi, a jemu pozostawiono uyce i Milsko. Mj krewniak, margrabia Henryk [ze Szwejnfurtu], sprzyja bardzo temu Bolesawowi i popiera go, jak tylko mg, z wielk yczliwoci i przyjani. Towarzyszy mu rwnie, kiedy ten po odprawie krlewskiej odjeda z bogatymi darami. Wwczas to zauway nagle nacierajcy na niego - Bogiem si wiadcz, bez wiedzy i zgody krla - tum zbrojnych ludzi. Kiedy stara si zbada przyczyny tego tak niesychanego gwatu i umierzy go, by wiksza std nie wynika szkoda, ledwie mu si udao wyprowadzi bezpiecznie towarzysza przez wywaon bram zewntrzn. Spord wojownikw, ktrzy za nim podali, niektrzy padli ofiar rabunku ze strony napierajcego tumu, inni za, ciko poranieni, uniknli mierci tylko dziki pomocy ksicia Bernarda. Na to jednak niebezpieczestwo narazili si oni z wasnej winy i nie bez susznej przyczyny, skoro wszedszy do paacu krlewskiego w penym uzbrojeniu, wzbraniali si go opuci, gdy tego od nich zadano. Bolesaw atoli, przypuszczajc, i stao si to wskutek zoliwie uplanowanej zdrady, bardzo sobie to wzi do serca i przypisywa wszystko niesusznie krlowi. Dlatego poegnawszy Henryka [ze Szwejnfurtu] i przyrzekszy mu solennie pomoc na wypadek, gdyby jej kiedykolwiek potrzebowa, szybko pody do domu. Kiedy przyby do grodu Strzay, natychmiast go podpali i uprowadzi w niewol du liczb miejscowej ludnoci. Rozesawszy nastpnie swoich zaufanych, stara si zbuntowa, kogo tylko mg, przeciwko krlowi. Gdy to doszo do uszu krla, prosi on usilnie ludzi ze swego otoczenia, by wywiedzieli si o tajnych spiskach Sowianina i, o ile monoci, starali si dosta w swoja moc jego szpiegw. Nie udao si wysa Bolesawa w lady Ekkeharda. Dwa zgony w cigu jednego procza utoroway Henrykowi II drog do wadzy. Trzeci uczestnik zjazdu gnienieskiego ocala. By tym groniejszy, e rozporzdza si duego pastwa, trzyma w rku inicjatyw i mia sojusznikw w samych Niemczech. Henryk Szwejnfurcki te wyszed cao i mia wkrtce we wasnym hrabstwie bawarskim otrzyma posiki z Polski. Zapewnienia Thietmara wiadcz przeciwko niemu. Zamach na Bolesawa by na pewno zorganizowany, a nie spontaniczny. Sytuacja wyjaniaa si do szybko. Wspomnienia z Gniezna blady, wojna polskoniemiecka wisiaa w powietrzu. Zamach merseburski uzna pewnie Chrobry za jej wypowiedzenie, skoro cofajc si we wasne granice, pali i grabi. Zanim jednak wszystko wrcio do normy, to znaczy zanim nabrao charakteru zwyczajnego zatargu dwch mocarstw, mia si jeszcze rozegra dziwny akt dziejw. Scena znajdowaa si w Pradze.
44

Poniewa wadza wsplregenta i nastpcy lk zawsze budzi", przeto ksi czeski Bolesaw [III Rudy] pozbawi mskoci swego brata Jaromira, a modszego Udalryka usiowa zadusi w ani, nastpnie za zegna ich obu z ojczyzny wraz z matk i jako zoliwy krlik, rzdzc samowadnie", gnbi lud w sposb trudny do opisania. Kiedy lud nie mg znosi duej ciaru krzywd sobie zadawanych, wezwa potajemnie z Polski Wodziwoja, ktrego imi oznacza wadz nad wojskiem. T mij jadowit, traktujc swoich poddanych bez adnego poszanowania prawa, wybra on jednomylnie z uwagi na pokrewiestwo [z dynasti czesk] oraz wielk sympati i wypdziwszy owego krlika, to znaczy Bolesawa, posadzi go na jego tronie. Z jego ycia przytocz jeden tylko rys niewiarogodny i nie nadajcy si zgoa do naladowania przez adnego chrzecijanina, a mianowicie e nie mg on wytrzyma nawet jednej godziny bez picia. Tymczasem Bolesaw, majc przed sob tylko jedn drog ucieczki, schroni si do swojego najbliszego ssiada, margrabiego Henryka [Szwejnfurckiego], ktry uwizi go z powodu przykroci, jakich poprzednio dozna by od niego. Pniej jednak, poniewa przyby tam jako go, znalaz si na wolnoci i, aby ratowa ycie, pody do swojego imiennika [tj. Bolesawa Chrobrego], syna swej ciotki, ktry by mu rwnym w zbrodniach, nierwnym pod wzgldem potgi. Wodziwj tymczasem, z mdrej korzystajc rady, uda si do krla, bawicego wci jeszcze w Ratyzbonie, i poddawszy mu si z ca pokor oraz przyrzekszy wierno, uzna go swoim panem. Nastpnie otrzyma od krla w lenno to, czego pragn, i potraktowany przeze yczliwie pod kadym wzgldem, powrci w pokoju do domu. Ulegy wobec cesarza Wodziwj w Pradze, wygnany stamtd Bolesaw Rudy w Polsce. Typowe prowizorium. Nadszed rok 1003. Henryk II: Powrciwszy do Akwizgranu, obchodzi tam z naboestwem wito Oczyszczenia Boej Rodzicielki. Std pody do Nimwegen i spdzi tam szereg dni wielkiego postu, zabiegajc przede wszystkim o krlestwo Boga i Jego sprawiedliwo, potem dopiero o zaspokojenie potrzeb ludzkiej uomnoci. Poniewa w midzyczasie umar ksi Wodziwj, Czesi, skruch zdjci, odwoali z wygnania wspomnianych wyej braci wraz z matk [tj. Jaromira i Udalryka z matk Emm]. Lecz wadca Polan Bolesaw, zebrawszy zewszd wojska, uderzy na nich i wypdzi ich po raz wtry. Nastpnie przywrci do dawnej godnoci swojego wygnanego imiennika [Bolesawa III Rudego] i skrywajc gboko swoje podstpne plany, odjecha do domu. Liczy bowiem na to, e jego krewniak bdzie si mci srogo na sprawcach swego wygnania, i spodziewa si bardziej korzystnej okazji, ktra jemu samemu moe otworzy drog do tronu. Co te si stao. Bolesaw czeski bowiem, widzc, jak jego nard oddaje si potpienia godnym praktykom pogaskim i w zupenej pogra si obojtnoci religijnej, posun sw niegodziwo w amaniu zaprzysionego pokoju do tego stopnia, e zebrawszy u siebie w domu wszystkich monych, zabi naprzd wasnorcznie uderzeniem miecza w gow swojego zicia, nastpnie za, przy pomocy wspuczestnikw swej zbrodni, pozbawi ycia pozostaych bezbronnych. Ten krwi dny i faszu peen czowiek, niegodny doy poowy dni mu przeznaczonych, dopuci si tego w witym okresie wielkiego postu! Przeraona tym wielce reszta ludu czeskiego wysaa w tajemnicy posw do polskiego Bolesawa, aby mu przedstawi ogrom dokonanej zbrodni i baga go na przyszo o wybawienie z niebezpieczestwa. Bolesaw wysucha yczliwym uchem posw i przez
45

zaufanego goca zaprosi natychmiast Bolesawa czeskiego na spotkanie w pewnym grodzie, w towarzystwie kilku ludzi, rzekomo dla omwienia z nim pewnych koniecznych spraw, wsplnie ich obchodzcych. Bolesaw modszy zgodzi si na to zaraz i przyby na umwione miejsce. Zrazu dozna serdecznego przyjcia, lecz nastpnej nocy zausznicy Bolesawa polskiego wyupili mu oczy i w ten sposb unieszkodliwili go, by nie mia ju si dopuszcza si wobec swoich takich zbrodni, jak poprzednio, i by nie mg tam wicej panowa. Poza tym na dugie zosta zesany wygnanie. Za czym ksi polski pospieszy nastpnego dnia do Pragi; jej mieszkacy, radujcy si zawsze z nowego panowania, wprowadzili go tutaj i obwoali jednomylnie swoim wadc. W miar jak rosa tam jego doczesna wadza, podnosia si do niebywaych rozmiarw zuchwao jego niepohamowanych zamierze. Zapamitaj to sobie, czytelniku, ku wasnej rozwadze, e w im wiksz pych wzbija si czyj duch w okresie powodzenia, tym wikszego doznaje ponienia w niepowodzeniu, co, jak Pismo wite uczy, nie jest znamieniem czowieka mdrego. Kiedy krl Henryk dowiedzia si o tym z napywajcych pogosek, przyj to wszystko z pochway godn powag i cierpliwoci, przypisujc wycznie swoim grzechom wszelkie niepowodzenia, jakie si wydarzyy w pastwie za jego czasw. Przeto, nie zwracajc uwagi na wszystkie krzywdy Czechw, uzna za najkorzystniejsze dla siebie wysia posw do Bolesawa z nastpujc propozycj: jeeli zgodzi si dziery zajt wieo ziemi z jego laski, jak tego wymaga stare prawo, oraz suy mu wiernie pod kadym wzgldem, to on uzna jego wol w tej sprawie, jeeli za nie, to wystpi przeciw niemu z sil zbrojn. Bolesaw odrzuci powysz propozycj z oburzeniem, cho suszn bya i naleycie uzasadnion, i w ten sposb zasuy sobie w peni na kar w przyszoci. Uczeni przypuszczaj, e wojna bya nieunikniona, gdyby nawet Bolesaw przyj warunki Henryka, to znaczy zosta jego lennikiem. Kategoryczn odmow Polaka uwaaj za dowd jego trzewoci politycznej, bo pooenie Niemiec byo wyjtkowo trudne i nie naleao uatwia im gry, godzc si na zwok. Ocena na pewno suszna. Thietmar pokae nam zaraz rozmiary akcji, ktr bez obawy o przesad uzna mona za przygotowanie do rozprawy z Bolesawem. Przed wypraw na wschd musia krl niemiecki zabezpieczy zaplecze. Zjedna sobie Sowian zachodnich (doranie zapominajc o ich pogastwie), jako tako przynajmniej uspokoi Itali, a przede wszystkim zama opozycj wewntrzn. W obszernej relacji biskupa nie ma ani swka o jakichkolwiek dziaaniach Henryka wewntrz Polski. Krl mia nadal za krtkie rce. Nie byo sposobu wzniecenia dywersji za Odr. Z Bolesawem rzecz si miaa wrcz przeciwnie. Poszczeglni grafowie germascy przechodzili na jego stron, druyny polskie staway zaogami w ich zamkach. Nigdy si nie dowiemy, jak drog tam dotary ani z kogo si skaday. Thietmar uparcie przemilcza szczegy. Jedno pewne: Bolesaw musia ufa ludziom, ktrym powierza takie rozpaczliwe zadania. Trudno przypuci, by wysya na stracone pozycje swych wojw przybocznych. Musia raczej uywa jakich jednostek terytorialnych. Armia jego rekrutowaa si bowiem wanie na zasadzie terytorialnej - powoane pod bro wojsko stanowio niejako reprezentacj mnstwa czci skadowych pastwa.

46

Thietmar lubi podkrela niepowodzenia nieprzyjaci. Koloryzuje bez ceremonii, utrzymujc na przykad, e w pewnej bitwie zgino trzech tylko Niemcw, a szeciuset Polakw. Lecz w danym wypadku pola do popisu nie znajduje. Z jego oszczdnych informacji wynika, e wysane w gb Niemiec druyny nie zawiody swego pana. Ludzi spotka los smutny, ale zadanie zostao wykonane. Krl niemiecki napotyka wzmoony polskimi siami opr we wasnym kraju. Bolesaw zagradza mu drog na wschd od Odry i wznosi prowizoryczne przeszkody daleko na zachd od niej. Wi moralna spajajca poddanych Gniezna trzymaa naprawd mocno. W 1003 roku Wielkanoc przypada na dzie 28 marca. Tymczasem krl [Henryk II] po zakoczeniu wielkiego postu, o ktrym wyej pisaem, obchodzi uroczycie, zgodnie ze zwyczajem swych poprzednikw, wito Wielkanocy w Kwedlinburgu. Za czym pokry milczeniem zarwno niegodziwe zamysy Bolesawa, jak pretensje Henryka [Szwejnfurckiego o obiecane mu ksistwo bawarskie], i okaza swoim, jak przystao na takie wito, umiechnite oblicze. Tu take wyrni krlewskimi darami i pocieszy ojcowskimi sowy otuchy ksicia Ottona i Ernesta, powracajcych z pola nieszczliwej bitwy [z Longobardami pod Gr Wgiersk]. Wreszcie przyj yczliwie posw od Redarw i Lucicw i przy pomocy miych im darw oraz przyjaznych obietnic uspokoi tych dotychczasowych buntownikw i z nieprzyjaci uczyni ich najwikszymi przyjacimi. Po tych wypadkach krl spdzi w Merseburgu dni krzyowe, ktrych wszyscy wierni winni zawsze przestrzega. Tu doniesiono mu o otwartym buncie ksicia Bolesawa imargrabiego Henryka [Szwejnfurckiego]. Nadchodzce wita Zielone obchodzi krl w Halberstadzie. Udawszy si std do Bawarii, stara si pokona najpierw margrabiego Henryka, ktry stawia mu opr z pomoc Bolesawa, nastpnie za zdusi czajc si wszdzie zdrad. Na domiar zego dowiedzia si, e wieo przez niego wyrniony Ernest oraz jego rodzony brat Bruno porozumieli si w niecny sposb z Henrykiem, nie wiedzc, i stoi w Pimie: Mstwo rozumu zbawne wasnym upada ciarem". By umierzy ich zuchwao, krl cign zewszd swoich stronnikw i wkroczywszy z pocztkiem sierpnia na ziemie wspomnianego margrabiego, pustoszy je, a jego samego zmusi do ukrywania si we wszystkich moliwych miejscach poza grodem. Powie kto, kto dobrze zna przyczyn owego buntu, e margrabia zmuszony by tak postpowa: nie godzi si wyszej wadzy cofa solennych obietnic, danych wiernemu sudze, i traci w ten sposb przywizanie innych poddanych! Temu odpowiem, i nie ma na tym wiecie wadzy, ktra by nie pochodzia od Boga, i ten, kto przeciw niej powstaje, ciga na siebie gniew Boego majestatu. Gwatowny przypyw niepomiarkowanej pychy naley powcign hamulcem cierpliwoci i oczekiwa ze sowami pokornej modlitwy na ustach prawdziwie zbawczej pociechy. Sdz, i korzystniej jest pi si dzie za dniem coraz wyej ni nagle spada ku nieuchronnej ruinie. Bronibym niechybnie mojego kuzyna [Henryka Szwejnfurckiego] w jakikolwiek sposb, gdybym mia odwag sprzeniewierzy si prawdzie, ktrej przestrzega jest obowizkiem wszystkich wiernych. Wielokrotnie sprawdzao si przysowie przodkw: Stare niecnoty rodz nasienie nowej sromoty". Albowiem ojciec margrabiego stawia czsto opr ojcu krla, nie jako wasal,
47

lecz jako wrg sobie poczynajc, i popiera parti cesarsk*, jak sam stwierdzi, li tylko z powodu przyrzeczonej mu pod przysig laski. Podobnie i ten by wierny ostatniemu Ottonowi a do jego mierci i suy dzielnie nowemu wadcy a do tych nieszczsnych czasw. Lecz wgbi duszy krla tkwia ukryta pami" o wielkiej nienawici Henryka i jego ojca. Mam nadziej, e dla mioci Chrystusa puciby mu to wszystko pazem, gdyby nie wiedzia, jak ten z ca zoci i w przymierzu z innymi jego wrogami otwarcie bunt przeciwko niemu podnosi. Jakkolwiek wydaje si, i margrabia Henryk sam ponosi win tej zbrodni, to jednak bez podniety innych nie byby do niej przystpi na samym pocztku. A poniewa zdrada na tym wiecie uwaana jest za wielk hab, przeto wola on raczej ukry to z blem w swoim PRZYPISY AUTORA: * Ojciec Henryka Szwejnfurckiego, Bertold, wierny Ottonowi I i II, przeciwstawia si uzurpatorskim deniom Henryka Ktnika. Str.85 sumieniu ni swoj kar powiksza przez wystawianie na ni take innych. I oto ten, ktry przedtem dzielnie stawia czoo nieprzyjacielowi w obronie ojczyzny, otworzy mu j teraz, na rabunek wystawiajc. Bolesaw przysa mu potajemnie posiki, ktre jednak nie pomogy mu zgoa. Kiedy krl, wysawszy naprzd cay swj skarbiec, przyby do miejscowoci zwanej Hatheresburgdi [Hersbruck], rycerz rzeczonego margrabiego, Magan, zrabowa mu w skarbiec przy pomocy swoich ludzi. Rozdzieliwszy go midzy siebie, rabusie powrcili w radosnym nastroju do grodu warownego Ammerthal [Alt-Ammerthal]. Krl w posagu za nimi przystpi do oblenia grodu i ustawiwszy machiny wojenne, zmusi ich do tego, e za cen wydania grodu i zdobyczy bagali go przez zaufanych porednikw tylko o ycie. Zburzywszy doszcztnie grd i rozdzieliwszy pomidzy swoich tum polskich jecw, krl uda si std do grodu warownego Crusni [nad Czerwonym Menem], w ktrym brat margrabiego Henryka, Bukko [Burchard, burgrabia ratyzboski], mia pod swoj opiek on tego, Gerberg, wraz z dziemi. Wojsko (krlewskie) otoczyo zewszd grd, lecz wwczas margrabia Henryk zaatakowa je od zewntrz wraz ze swoimi. Przy tej okazji rani on poniektrych wojownikw krlewskich, innych za, ktrzy niebacznie zbierali pasz dla koni, w pie wyci. By to si nie mogo wicej powtrzy, krl postara si o zebranie czterystu rycerzy i zmusi nieprzyjaciela do wycofania si w ukryte miejsca w dolinie. Niepowcigliwy jzyk pewnego wieniaka zdradzi jednak czatownikom krlewskim, gdzie nieprzyjaciel rozbi obz. Ci podyli tam ukrytymi ciekami wrd upalnego poudnia i kiedy po dostrzeonych z oddali namiotach odkryli obz, przywoali swoich gonym piewem: Kyrie eleison". Nieprzyjaciele uciekli, pozostawiajc wszystko na miejscu, i tylko Ernest [graf saski] dosta si do niewoli. Cho ludzie krlewscy bardzo byli rozgniewani t ucieczk, to jednak wielk sprawili rado swoim towarzyszom po powrocie. Gdy jeniec stan przed krlem, sd skaza go na kar mierci, ktra na usilne instancje arcybiskupa Willigisa zostaa z woli krla zamieniona na okup pieniny.

48

Graf Bukko tymczasem, dowiedziawszy si o ucieczce swego pana, odczu to bardzo bolenie i pyta towarzyszy broni, co mu teraz czyni wypada. Rne otrzyma od nich odpowiedzi. Jedni mwili, e z uwagi na wierno lubowan swemu seniorowi i zarzut tchrzostwa, ktry by wiecznie na nich ciy, wol raczej umrze ni odda krlowi grd z takim zastawem i e skoro yje dotd ich senior, spodziewaj si zawsze nadejcia odsieczy. Inni znw, roztropniejsi, powoywali si na to, i trudno jest opiera si rwcemu potokowi i potnemu czowiekowi i e pokonani rzadko albo nigdy nie uzyskuj przebaczenia. Twierdzili oni dalej, i teraz, kiedy s jeszcze ywi i cali i kiedy adnej nie doznali rany, bd prosi krla o pozwolenie odejcia z margrabi i caym ich dobytkiem oraz zaog. Za rad tych ostatnich, jak sdz, dowdca grodu Bukko rozmawia z bratem swojej pani, Ottonem, i wyda za jego zgod grd krlowi, sam za odjecha bezpiecznie wraz ze wszystkimi powierzonymi jego opiece osobami. Krl kaza natychmiast zrwna grd z ziemi, lecz poniewa wykonawcy rozkazu oszczdzali go, przeto lwia cz grodu wraz z budynkami ocalaa. W midzyczasie, gdy krl oblega grd margrabiego Crusni, Bolesaw, ktry stara si usilnie mu szkodzi, gdzie tylko mg, zebra w tajemnicy wojsko i wezwa przez posw swego brata [tj. krewnego] Guncelina, by pomny solennej obietnicy, odda mu we wadanie grd Mini i odnowi z nim dawn przyja. Ten jednak, zdajc sobie spraw z tego, e przez wkroczenie tam Bolesawa gotw straci cakowicie zarwno ask krla, jak takie cenne lenno, odpowiedzia na to wezwanie: Wszystko, czego ode mnie zadasz, mj bracie, prcz tego, chtnie speni i nie wymwi si od tego w przyszoci, jeeli zdarzy si ku temu sposobno. S tu ze mn wasale* mojego wadcy, ktrzy na to nie pozwol. Gdyby to si stao gonym, ycie moje wraz z caym moim majtkiem byoby zagroone". Kiedy Bolesaw wysucha tego poselstwa, kaza uwizi posw, a wojsku maszerowa PRZYPISY AUTORA: * Zaog Mini, jak i innych grodw nadgranicznych, stanowili wasale krlewscy z najbliszej okolicy, ktrzy odbywali tam sub na zmian w ustalonych z gry okresach czasu. spiesznie ku abie. Tam bada w tajemnicy brody rzeki i rankiem sam si przeprawi. Mieszkacom Strzay, poniewa stanowia ona wiano jego crki [Regelindy], zapowiedzia, by nie lkali si niczego, i prosi ich, by krzykiem swoim nie dawali zna o wyprawie ssiadom. Bezzwocznie, na rozkaz ksicia, wojsko zostao podzielone na cztery czci i otrzymao polecenie ponownego poczenia si wieczorem kolo warownego zamku Czyrzyna [na lewym brzegu aby, poniej Mini]. Dwa hufce wysane naprzd miay przeciwdziaa niepokojeniu wojska ksicego ze strony margrabiego [Guncelina], Cay ten kraj, Gomackim nazwany, bogato zagospodarowany, w tym jednym dniu w aosny sposb zosta zniszczony ogniem i mieczem oraz przez uprowadzenie mieszkacw. Warto wspomnie, w jaki sposb ten, ktry zwyke wszystkich zwodzi, zosta sam wyprowadzony w pole przez mieszkacw grodu Mogilna [midzy ab i Muld]. Kiedy mianowicie wysiany tam oddzia wojska ich zaatakowa, rzekli: Przecz to czynicie? Znamy waszego pana z najlepszej strony i bardziej go wolimy od naszego. Idcie tylko naprzd, a
49

bdcie pewni, e podymy za wami z naszymi rodzinami i caym dobytkiem". Po takim owiadczeniu nieprzyjaciele nie atakowali ich wicej i donieli swemu wadcy, jako rzecz pewn, e oni nadcign. Kiedy jednak ksi Bolesaw zobaczy, e jego onierze pno si schodz na umwione miejsce, a tamci siedz w domu, zapon wielkim gniewem i grozi karami kamliwym sojusznikom. Nazajutrz, gdy soce ju wzeszo, wysano naprzd niezliczone upy wojenne. Dua cz nieprzyjaci utona w abie. Reszta, ktra powrcia do domu zdrowa i caa, podzielia midzy siebie upy, oddajc najlepsze sztuki Bogu i swemu wadcy. Liczba jecw wyniosa nie mniej ni trzy tysice, a jak twierdz wiadkowie, o wiele nawet wicej. Margrabia Henryk tymczasem, widzc swj zbliajcy si upadek, pospieszy do grodu zwanego Crana [Kronach w Grnej Frankonii], gdzie zasta modego Zygfryda, syna grafa Zygfryda [zabjcy Ekkeharda], oczekujcego go z zebranymi posikami. Lecz ani sobie, ani jemu nie mg da adnej nadziei na powodzenie buntu w tych stronach. W kocu, po duszej z nim naradzie, puci grd z dymem i wraz z czcigodnym Brunonem i pozostaymi stronnikami uda si do Bolesawa, ktry wanie zaj Czechy. Zygfryd za, zawiedziony w nadziei na otwart walk, nie poszed z nimi, lecz powrci do domu z postanowieniem naprawienia w przyszoci bdw, jakich si dopuci. Krl tymczasem, cigajc uciekajcego wroga a do Crana, ostyg nieco w swym gniewie, gdy widzia, jak wrg ten ubieg go w dziele zniszczenia. Posa jednak biskupa wrzburskiego Henryka i opata fuldajskiego Erkanbalda, aby spalili i zburzyli grd warowny Szwejnfurt. Kiedy przybyli oni na miejsce, przyja ich i powitaa z nalenym takim osobom szacunkiem matka margrabiego Henryka, dostojna Ejla. Kiedy usyszaa polecenie krla, przerazia si nim bardzo i pobiegszy szybko do kocioa, owiadczya, e woli raczej zgin w pomieniach ni wyj std yw, gdy koci ma spon. Wobec tego wspomniani dostojnicy, powodujc si mioci Bo i nie dbajc zgoa o strach ziemski, zmienili wydany im rozkaz: zburzyli tylko mury grodu oraz budynki i uspokajali zasmucon matron obietnic, i to wszystko wasnym odbuduj kosztem, gdy tylko bdzie to moliwe, za zgod krla. Krl za, spustoszywszy wszystkie posiadoci margrabiego i rozdzieliwszy je wszdzie pomidzy lennikw, przyby do Bambergu, gdzie odprawi najpierw w pokoju wojsko, a nastpnie obchodzi wrd radosnych uroczystoci wito Narodzenia Boej Rodzicielki. Std wybra si do lasu zwanego Spechteshart [Spessart] i w rozkoszach polowania szuka ukojenia po trudach wojennych. Spdziwszy tam pogodn jesie, pody przez Frankoni do Saksonii, gdzie zapowiedzia na najblisz zim wypraw wojenn na Milsko [dzierone przez Chrobrego]. Nastpnie obchodzi w Phlde Boe Narodzenie, wicc je wedle zwyczaju przodkw na wiecki i kocielny sposb. Od Wielkiejnocy do Boego Narodzenia 1003 roku krl niemiecki Henryk II pacyfikowa wic wasny kraj, oczyszcza go ze stronnikw Bolesawa z Polski. Ofiar tych dziaa paday grody takie, jak Crana, czyli dzisiejsze Kronach w Grnej Frankonii, lub Szwejnfurt, pooony nad Menem. W przededniu rozprawy z Polsk materialna potga Niemiec bynajmniej nie wzrastaa.

50

Wyprawy zapowiedzianej na zim urzeczywistni si nie udao. Naleao z ni poczeka jeszcze kilka miesicy. Tymczasem Bolesaw pod wpywem wasnego gniewu i podega margrabiego Henryka dopuszcza si wielkich gwatw na Bawarach i wszystkich swoich poddanych. Z tego powodu krl, nawizujc do zapowiedzianej poprzednio wyprawy, wtargn do kraju Milczan i gdyby nie przeszkodzi mu duy opad niegu, ktry zaraz stopnia, caa ta kraina ulegaby spustoszeniu i zupenemu wyludnieniu. Powrciwszy std w ponurym nastroju, udzieli pomocy margrabiemu Guncelinowi i innym obrocom ojczyzny, rozmieszczajc u nich zaogi. Kiedy przyby do Merseburga, dowiedzia si od zaufanych po-rednikw wysanych przez margrabiego Henryka, e jego brat [Bruno] uciek do krla Wgier, aby stamtd prosi o przebaczenie, i e on, Henryk, bardzo auje swoich czynw. Krl przychyli si, jakkolwiek niechtnie, do gorcych prb owych porednikw, a zwaszcza ukochanego Taginona oraz ksicia Bernarda, i udzieli przebaczenia margrabiemu na tych warunkach, e odda zarwno jemu, jak jego stronnikom posiadoci wraz z mieszkacami, jego samego jednak zatrzyma w swojej mocy, jak dugo bdzie mu si podobao. Henryk, przybrawszy postaw i szat pokutnika, przyzna si z paczem do cakowitej winy we wszystkim i odda si w rce krla. Na jego rozkaz rzeczony arcybiskup osadzi go w zamku warownym Giebichenstein, gdzie onierze strzegli go pilnie dniem i noc. Tam wrd wielu dobrych uczynkw zdarzyo mu si odpiewa cay psaterz ze stu pidziesiciu aktami skruchy. Terminologia wojskowa zna pojcie dziaa opniajcych. Z punktu widzenia wczesnego Gniezna sprawa Henryka ze Szwejnfurtu stanowia takie wanie dziaanie. Od chwili zajcia Czech przez Bolesawa upyn ju rok. Przez cay ten czas margrabia zatrudnia Henryka II w samych Niemczech, opnia go" jak si mawia w wojsku. Powodem dalszej zwoki stay si zagadnienia woskie. Henryk II, ktrego zdolnoci lekceway nie naley, uwaa widocznie, e zanim si ruszy na Polsk, trzeba uspokoi Itali. Niemcy sil posiedli wadz nad pnoc tego kraju, gdzie od VII wieku znajdowao si pastwo Longobardw. Koronacja ich elazn koron" stanowia niejako wstp do uroczystoci przyjcia diademu cesarskiego w samym Rzymie. Po mierci Ottona III ten stan rzeczy uleg zakceniu. Longobardowie wynieli na tron Arduina, margrabiego Iwrei, osobisto malownicz i gron. Rozprawianie o Longobardach moe si komu wyda odbieganiem od tematu. Istota rzeczy na tym jednak polega, e z punktu widzenia wczesnej Polski te sprawy wcale nie stanowiy egzotyki. Zarwno Mieszko, jak Bolesaw myl i dziaaniem sigali dalej ni do Pawii, bo do Rzymu. Ich poczynania mierzy trzeba skal europejsk. Lekcewaenie tego wzgldu uniemoliwia zrozumienie przebiegu konfliktu z Niemcami oraz jego rezultatw. Cesarstwo bardzo wczenie doznao ujemnych skutkw zjawiska, z ktrym Polska miaa si na dobre zapozna dopiero znacznie pniej, w epoce jagielloskiej. Miao za wiele spraw do zaatwienia naraz i dlatego nie mogo skupi wszystkich swych si na jednym froncie. Jego ogromna potga oraz wiatowadcze uroszczenia zagraay wszystkim i dlatego
51

wszyscy je zwalczali, moc samego tego faktu - solidarnie. Program Thietmara, polegajcy na zasadzie bezwzgldnej dominacji Germanw nad ssiadami, wid w lep ulic. Taki Arduin i bez ukadw by sprzymierzecem Bolesawa. Dziaa wszak przeciw temu samemu wrogowi. Wziwszy to wszystko pod uwag, warto moe przypatrze si wiosennym wypadkom 1004 roku. Barwny opis Thietmara pomoe nam lepiej zrozumie, dziki czemu bezsprzecznie sabsza Polska ostaa si wobec naporu Niemiec. Bo najwysza nawet ocena Polski piastowskiej oraz jej kierownictwa nie powinna nam przesania faktu, e ten kraj by od Niemiec sabszy, i to znacznie. Walki polsko-niemieckie na szczcie nie przypominay pojedynku. Dziki zmylnym manewrom druyn Karyntyjczykw Henryk II przecisn si przez przecze alpejskie. Jego nage pojawienie si w Italii zrobio swoje: Dotychczasowa jedno Longobardw w subie za zaamaa si zrzdzeniem Boej opatrznoci. Odpadszy od bezprawnego uzurpatora, otwarli oni przez sw ucieczk bezpieczny wstp do kraju koronowanemu przez Boga krlowi Henrykowi. Pierwsza przyja go Werona, radujc si w Panu, i zjawi si obroca ojczyzny, a odszed sprawca nieszcz wszelakich. W Brescii i Bergamo uroczycie witali Henryka biskupi i wielmoe. 14 maja czeka go w Pawii najwikszy tryumf. Wrd nadzwyczajnych hymnw pochwalnych" wszed do kocioa, zosta obwoany krlem i zasiad na tronie. Tego dnia okazao si, z jak zmiennoci niestay bieg spraw tego wiata toczy si zawsze po pochyoci. Albowiem nagle zakrada si w ogln rado nieprzyjacika pokoju niezgoda, a nadmierne upojenie winem zerwao z bahej przyczyny w sposb poaowania godny wzy wiernoci i przysigi. Mieszkacy miasta chwycili za bro przeciw wieo obranemu krlowi i ruszyli na jego paac, w ich rzdzie za przede wszystkim ci, ktrym nie podobaa si prawo Henryka, a dogadzaa swawola Arduina. Kiedy krl usysza haas, kaza szybko zobaczy, co si dzieje. Odpowiedziano mu zaraz, e to lud prosty, nagym zapalony gniewem, wszcz bunt z niewolnicz zuchwaoci, a wszyscy inni przyczyli si do niego na szkod i hab swoj. Kiedy tum ju si wdziera do paacu, dostojny arcybiskup koloski Herbert, chcc go uspokoi, pyta z okna o przyczyn tej napaci, lecz grad kamieni i deszcz strza zmusi go do cofnicia si w gb komnaty. Atakowanego z wciekoci przez wrogw paacu bronili dzielnie nieliczni sudzy krlewscy, ktrych na palcach mona byo policzy. Podczas gdy nasi z koniecznoci rozmieszczeni byli w kilku punktach sia wroga wci rosa. W pewnej chwili nasi, usyszawszy z dala gony zgiek i krzyk, pospieszyli tumnie do krla i zdoali nieco odeprze szalejcych wci nieprzyjaci, lecz z nastaniem zmroku powstrzymay ich znowu strzay i kamienie. Wwczas, by si przed nimi zabezpieczy, podpalili domy w miecie. Ci spord naszych, ktrzy znajdowali si poza miastem, wdrapali si odwanie na szace, pod ktrych oson tamci stawiali tak skuteczny opr. Wtedy to zosta miertelnie raniony przez Longobardw brat krlowej, znakomity modzian Gizelbert, co wzmogo bardzo gniew towarzyszy. Pomci go rycerz Wolfram, ktry rzuci si w sam rodek nieprzyjaci i nie odnisszy sam rany, ci jednego z nich przez hem a po szyj. Tak
52

jednym zwrotem miy kademu pokj przemieni si w okropnoci wojny. Tych nielicznych nieprzyjaci, ktrych nasi schwytali, przyprowadzili oni do krla. Nagle run podpalony przez Longobardw budynek, ktry suy naszym zmczonym wojownikom za schronienie, lecz to zagrzao ich jeszcze bardziej do walki, gdy odtd nie mogli ju liczy na adne tego rodzaju schronienie. Tymczasem Alamanowie oraz Frankowie i Lotaryczycy, do ktrych dotara nareszcie wie o tych klskach, wdarli si przez zburzone mury do miasta i tak sprawili ani mieszkacom, e aden z nich nie mia wychyli si poza mury swego domu. Rzucajc pociski z dachw prbowali oni zgnie naszych, lecz poginli wszyscy, kiedy podpalono domy. Trudno opowiedzie, jak wielka bya tam rze, ktr nasi pod rnymi urzdzili postaciami. Wojownicy krlewscy cigali po zwycistwie upy z polegych bez adnej przeszkody. Krl, poruszony tym przykrym widokiem, rozkaza kategorycznie oszczdzi pozostaych i udawszy si do warowni w. Piotra, przebaczy miociwie wrogom, ktrzy na klczkach bagali go o lito. By unikn podobnego losu, ci, ktrzy jeszcze si nie zjawili, albo przybyli teraz na wiadomo o zwycistwie krla, albo wysali zakadnikw, przyrzekajc krlowi wierno, pomoc i nalene poddastwo. Zielone wita 1004 roku spdzi Henryk w Italii. Dopiero w samym kocu czerwca: Jadc std dalej, stan krl w pokorze u progw kocioa witego biskupa Marcina z Moguncji i tam wici uroczycie urodziny apostow. Nastpnie przejechawszy przez wschodni Frankoni, odwiedzi Saksoni, ten rajski ogrd toncy w kwiatach, jak czsto nazywa w kraj dla jego poczucia bezpieczestwa i peni ycia. Tam uly on swemu dobrotliwemu skdind sercu, ujawniajc dugo ukrywan oraz w tajemnicy chowan nienawi, i dla poskromienia okruciestw pych nadtego Bolesawa zapowiedzia wszystkim, wiernym Chrystusowi i jemu wasalom wypraw wojenn na poow sierpnia. Wojsko zebrao si w oznaczonym terminie w Merseburgu, po czym ruszyo nareszcie w tajemnicy na wroga. Dla stworzenia pozorw, i wyprawa kieruje si wprost ku Polsce, zgromadzono w Borzycach i w Nianach okrty, by nikt ze swoich, z uwagi na ich niepewn lojalno, nie zdradzi nieprzyjacielowi, i miano go obej z drugiej strony. Tymczasem wielkie deszcze opniy ogromnie przepraw wojska przez rzeki, wobec czego krl w chwili, kiedy najmniej si tego mona byo spodziewa, pody szybko do Czech. Lecz ten lew ryczcy z wlokcym si za nim ogonem czyni wszystko, by powstrzyma jego wypraw, i w lesie zwanym Miriquidui obsadzi! pewn gr ucznikami, zamykajc w ten sposb wszelki dostp. Gdy krl si o tym dowiedzia, wysa w tajemnicy wyborowy oddzia opancerzonych wojownikw, ktry mimo oporu nieprzyjaci wdar si na spadzist drog i utorowa atwe przejcie dla idcych za nim wojw. Kiedy w tym czasie pewnego dnia Bolesaw [przebywajcy w Pradze] siedzia przy uczcie, jeden z naszych, kapelan biskupa [koobrzeskiego] Reinberna, odezwa si tam na temat przybycia naszego wojska. Syszc to, Bolesaw zapyta go, co te on wygaduje. A gdy ten wyjawi wszystko, co mu opowiadano, wwczas rzek Bolesaw: To gdyby posuwali si jak te aby, mogliby ju tu przyby". I to jest prawd, e gdyby krla nie oywiaa mio do Boga, a tamtego nie roznosia duma i pycha, nie przypadaby nam tak nagle rado zwycistwa. Krlowi sprzyjaa take ta okoliczno, i towarzyszy mu wygnany Jaromir, ktre to imi oznacza silny pokj". Jego oczekiwane przybycie zjednao nam oddzia Czechw. Za ich rad i na ich wezwanie Jaromir otworzy krlowi dostp do swego kraju i odda mu dobrowolnie jeden grd [Gniewin, dzi Brx nad Bia], ktry znajdowa si u samych jego
53

wrt. Krl, opniwszy nieco marsz z powodu nieprzybycia na czas Bawarw, stan u bram grodu zwanego atec [Saaz nad Eger], a kiedy mieszkacy otwarli mu je zaraz i wyrnli znajdujc si tam zaog polsk, zaliczy ich w poczet swoich sprzymierzecw. Rwnoczenie jednak, widzc tak wielk rze, krl ulitowa si i nakaza spdzi pozostaych przy yciu do kocioa. Wwczas znalaz si kto, kto utrzymywa z ca pewnoci, i Bolesaw zosta zabity przez tamtejszych mieszkacw. Radowali si w Panu z tego powodu przyjaciele krla, a smucili obaamuceni stronnicy nieprawego ksicia. Ci, plotkujc midzy sob, takie uknuli kamstwo w gbi niegodziwego serca: jeeli sprawy uo si pomylnie dla krla, to oni nie bd mieli adnego znaczenia i bd musieli znosi wiele przykroci z jego strony. Z tego powodu tli si nadal ogie ukryty pod popioem, gdy oni, gorsi od zwierzt nierozumnych, zarwno w tej sprawie, jak nieraz pniej, wyej stawiali tego wroga wszystkich wiernych od wasnego krla. Nie zdawali sobie sprawy z tego, e Bg Ojciec Przedwieczny, spogldajcy na wszystko z gry, wybawi moc niebiesk swojego zastpc na ziemi od ich podstpnych zamachw. By schwyta lub zgadzi tego jadowitego wa, krl wysa do Pragi Jaromira wraz z najlepszymi naszymi wojownikami oraz tymi krajowcami, ktrzy opowiedzieli si po jego stronie. Uprzedzili go jednak wysacy wspomnianych wyej wrogw krla, ktrzy odkryli kolejno cay plan Bolesawowi, nieprzeczuwajcemu zgoa, i grozi mu tak wielkie niebezpieczestwo. Ostrzeony przez owych wysacw, Bolesaw poczyni w tajemnicy przygotowania do odjazdu i w poowie nastpnej nocy, syszc, jak w ssiednim grodzie zwanym Wyszehrad dzwony wzyway mieszkacw do waki, opuci Prag z pierwszym oddziaem wojska i uciek do ojczyzny. Zgin wwczas na mocie, gdy poda za Bolesawem, trafiony miertelnie Sobiesaw [w rodzimej tradycji: Sobiebr], brat biskupa i witego mczennika Wojciecha. Niewypowiedziany smutek pozostawi on wrd swoich, wielk za rado wrd wrogw. Nazajutrz przyby Jaromir i na prob ludu udzieli mu przed bram miasta potwierdzenia praw oraz przebaczenia za czyny przedtem popenione. Zaraz potem przywrcono go do dawnej godnoci i wrd wielkiej radoci posadzono na tron oraz ubrano w kosztowne szaty w miejsce zwykych, ktre zrzuci. Przyniesiono mu take w darze upy, jakie kady z wojownikw cign z uciekajcego ub zabitego wroga. Uradowany z powodu tak licznych darw Jaromir zosta powiedziony do Wyszehradu, gdzie obwoano go wadc i gdzie przyrzek wszystkim przebaczenie, a tym, ktrzy a dotd przy nim wytrwali, od dawna zasuon nagrod. Ze wszystkich stron napyn niezliczony tum prostych ludzi i panw, aby pozyska sobie ask nowego ksicia i oczekiwa przybycia sawnego krla. Kiedy ten wreszcie nadjecha, biskup [praski] Dydak i ksi Jaromir przyjli go wrd potnych owacyj kleru oraz caego ludu i poprowadzili do kocioa w. Jerzego. Z kolei krl obdarzy Jaromira w przytomnoci zebranych tam Czechw wszystkimi godnociami, jakie posiada jego ojciec. Jaromir obj wic wadz ksic w Pradze jako lennik krla Niemiec, Bolesaw zdecydowanie przegra. Skoczyo si dziaanie, uwaane przez niektrych naszych historykw za jedyny w dziejach Polski piastowskiej przejaw myli imperialnej. Tradycja przypisuje Chrobremu zamiar stworzenia jednolitego pastwa zachodniosowiaskiego i boleje nad klsk tego planu. Trudno rzeczywicie stumi al, jeli
54

si pamita o pniejszych losach plemion zza Odry, a take samych Czech i Polski. Jedno sowiaska moe by sprostaa naporowi Germanw. Ale c komu przyjdzie z teoretycznych biada? Owa jedno bya celem niemoliwym do osignicia. W redniowieczu przewaay tendencje odrodkowe, czego najlepszym dowodem s dzieje nie Polski i nie Czech, lecz Niemiec wanie. Stulecia upyny, zanim na dobre zjednoczyy si plemiona, mieszkajce w zlewiskach tych samych rzek i mwice tym samym jzykiem. Pewien, zapewne przewaajcy, odam Czechw przeszed na stron Henryka II. Inni a do koca byli wierni Bolesawowi. Wrd nich brat w. Wojciecha, Sobiebr, gorzko opakiwany przez swoich". Krciutka wzmianka kronikarza pozwala by Rysunek - w. Wacaw, miniatura z Kodeksu Wyszehradzkiego (ok. 1085), sporzdzonego z okazji koronacji pierwszego krla Czech, Wratysawa II. Nrodni Knihovna, Praga Zoty Kodeks Gnienieski (Codex Aureus Gneznensis), oprawa, ewangeliarz z XI w. Archiwum Archidiecezjalne w Gnienie Infua biskupia, przypisywana w. Stanisawowi, ok.1253. Muzeum Katedralne na Wawelu, Krakw Cesarz Otton II nadaje w. Wojciechowi godno biskupa (przez wrczenie pastorau w Weronie). Scena z Drzwi Gnienieskich, ok.1175 Cesarz Otton III (980-1002), miniatura z Ewangeliarza Ottona III, ok. 998. Bayerische Staatsbibliothek, Monachium, Niemcy Cesarska korona Ottona I Wielkiego (912973), koniec X w. Kunsthistorisches Museum, Wiede Mapa Polski za panowania pierwszych Piastw (966-1138 r.) moe - odgadywa, z kogo skadaa si grupa zwolennikw Bolesawa. Prawdopodobnie z takich ludzi, ktrym tkwi jeszcze w pamici rok 1000, zjazd w Gnienie i pomys adu powszechnego. Przecie poczynaniom owego roku patronowaa posta w. Wojciecha. Odwrt Bolesawa Chrobrego z Pragi to ostateczna klska postanowie, powzitych w Gnienie przed czterema laty. Suchajmy uwanie oskare Thietmara. Biskup karci Polaka nie za zbrodnie czy podboje, lecz za to, e podnosia si do niebywaych rozmiarw zuchwao jego niepohamowanych zamierze". Kronikarz ten jest mistrzem w sztuce pisania midzy wierszami. Mona odcyfrowa te zawioci, ale pod jednym warunkiem: trzeba stale pamita, co Thietmar wyznaje w polityce, a co zwalcza. To moe za mao widzie w Chrobrym twrc planu zjednoczenia Sowian zachodnich. Jego dziaalno w dobie historii, zamknitej przez odwrt z Pragi, suya celom jeszcze szerszym. Otto III zmar nagle, margrabia Ekkehard zosta zamordowany. Ich ideowy spadkobierca przegra najpierw na najdalej wysunitych placwkach, czyli w Niemczech, potem w Czechach. Zepchnity do zaodrzaskiego matecznika trzyma si tam mocno. Dotychczasowe zmagania nie dotkny jeszcze ziem Polski. Poczynajc od jesieni 1004 roku, kronika Thietmara opowiada o zwykej wojnie dwch pastw. Problemy wielkie, dotyczce organizacji caego zachodniego chrzecijastwa, zniky. Teraz gra si toczy o niepodlego Polski, czyli o istniejce ju i przysze bogactwo kultury kontynentu. Zwycistwo tego programu, ktry wyznawa Thietmar, oznaczao wszak
55

niwelacj. Tak zwany Drang nach Osten potpia si za krzywdy wyrzdzone plemionom, ktre posiaday wszelkie dane na wyronicie w nard czy narody. Mniej si pamita o zuboeniu kultury Europy. Ludy wytpione miay wasny dorobek, nie gorszy od polskiego i wytrzymujcy porwnanie z cywilizacj zdobywcw. Wiek XI by dla wszystkich dopiero samym pocztkiem wspinaczki. Kraj pomidzy ab a Odr mg wzbogaci dorobek oglny o jeden wicej oryginalny ton. Podbity, moliwo t utraci. Od wyniku dziaa wojennych, rozpocztych w roku 1004, zaleao, czy zachowa j Polska. Pocztki nie zapowiaday a tak powanych zagadnie, nosiy charakter star granicznych. Po zaatwieniu wszystkich spraw krl odprawi do domu Bawarw, sam za z nowym ksiciem czeskim pody wrd niewymownych trudnoci po drodze do ssiedniego kraju Milczan i obieg grd Budziszyn. Gdy pewnego dnia zachca swoich wiernych wojownikw do szturmu, o mao nie zosta raniony znienacka przez jednego z ucznikw z murw, gdyby opatrzno Boa nad nim nie czuwaa. Ofiar pad ten, ktry sta tu obok niego, i w ten sposb wrogi zamiar innego dosign czowieka. Krl za chwali Boga z wzniesionym ku Niemu w pokorze sercem za to, i okaza mu znowu nie-zasuenie swoj zwyk czujno i mio. Tymczasem sam grd leaby dawno w zgliszczach - wszak ju przygotowano ogie gdyby nie przeszkodzi temu nieszczsny rozkaz margrabiego Guncelina. Wielu wojownikw z obu stron odnioso rany, a niektrzy padli zabici. Gdy jeden z naszych, imieniem Hemuza, szlachetny urodzeniem i mstwem, wyzywa czsto do walki oblonych i ciga ich potem a do samych murw, pad ugodzony poow myskiego kamienia w hemem okryt gow. Wrd okrzykw radoci zacignli nieprzyjaciele trupa do grodu. Mj brat Henryk, ktrego wasalem by Hemuza, wykupi jego ciao za pienidze i odwiz do ojczyzny. Inny znowu wojownik, z powodu swej namitnoci polowania dzikim Tomem nazywany, bronic si dzielnie nad rzek Sprew, wpad do wody wskutek poliznicia si na kamieniach. Hartowny pancerz osania go czas jaki, lecz w kocu rana pniej zadana o mier go, niestety, przyprawia. Jeden z towarzyszy chcia przeszkodzi w uprowadzeniu ciaa przez nieprzyjaciela, lecz zwali si tylko na nie, przeszyty grotem. Gdy ju przesiliy si te okropnoci wojny, Bolesaw wysa rozkaz do zaogi i grd, zawarowawszy sobie wolne wyjcie obrocw, podda si krlowi. Ten obsadzi go zaraz now zaog. Nastpnie powrci do domu wraz z wojskiem, ktre a nadto byo znuone marszami i godowaniem. Gdzie zachodzia jednak potrzeba, wzmocni po drodze siy margrabiw zwykymi w tych wypadkach uzupenieniami. Rok 1005 sta si dla Polski chwil prby. Wyprawa niemiecka, jakiej nigdy dawniej nie byo, ruszya na wschd. Sza przez kraje wcale jeszcze nie germaskie, te wanie, ktrych los dopiero si rozstrzyga. Dao to kronikarzowi okazj do napisania kilkudziesiciu kipicych moralnym oburzeniem zda. Mieszcz si w nich wiadomoci o kulturze, ktra miaa zagin. [Henryk] ogosi [...] pod sankcj krlewsk na dworze i we wszystkich hrabstwach swego pastwa wypraw wojenn przeciw Polsce i naznaczy zbirk wojska w Licykawie [Leitzkau koo Magdeburga]. Wojsko zebrao si w wyznaczonym czasie, tj. 16 sierpnia, i w
56

zapowiedzianym miejscu. Krl, spdziwszy wito Wniebowzicia Matki Boej w Magdeburgu, tego dnia po mszy witej i rozdaniu jamuny przeprawi si przez ab w towarzystwie krlowej [...]. Sprawiwszy w szyk swoje wojska, krl ruszy std dalej, a krlowa powrcia szybko do Saksonii i postanowia oczekiwa tam powrotu swojego ukochanego ma. Kiedy wojsko nasze dotaro szczliwie do miejscowoci Dobry ug w uycach, pospieszyli mu na pomoc ksita Henryk [bawarski, brat krlowej] i Jaromir wraz ze swoimi i wielkiej mu dodali otuchy i radoci z uwagi na swoj roztropno i mstwo. Poniewa jednak przewodnicy zostali przekupieni i o swoje tylko dbali interesy, poprowadzili oni wojsko naokoo przez pustynie i bagna, naraajc je na wielkie uciliwoci. Opnili oni przy tym przez swoj podl zoliwo marsz wojska, aby nie mogo ono szybko wystpi przeciw nieprzyjacielowi. W dalszym swoim marszu dotaro wojsko do kraju zwanego Nice [midzy doln Nys i Sprew, kolo Gubina] i rozbio obz nad rzek Sprew. Kiedy dzielny rycerz Thiedbern dowiedzia si tutaj, i nieprzyjaciel zaczai si, by zaatakowa z boku nasze wojsko, zebra potajemnie najlepszych rycerzy i chcc samemu sobie przysporzy sawy, postanowi podej go i zniszczy podstpem. Nieprzyjaciel jednak bardzo przezornie uciek midzy gsto lece cite drzewa, aby tym skuteczniej mc nka std nacierajcych. Wypuciwszy, jak zwykle, strzay, ktre u niego gwny stanowi rodek obronny, zabi z tej zasadzki, a nastpnie zupi najpierw owego Thiedberna, potem Bernarda, Izysa i Bennona, sawnych wasali biskupa Arnulfa, oraz wielu ich towarzyszy broni. Stao si to 6 wrzenia i wielkim napenio blem krla oraz cale jego otoczenie. Niektrzy wiarogodni ludzie podaj, e i Bolesaw odczuwa wyrzuty sumienia z tego powodu. Zanim nasi dotarli do Odry, poczyli si z nimi dnia poprzedniego Lucicy, ktrzy kroczyli za poprzedzajcymi ich w pochodzie bokami. Cho wzdragam si mwi o nich cokolwiek, to jednak przedstawi pokrtce, kim s i skd tu przybyli, aby pozna, kochany czytelniku, czczy zabobon i ohydny kult pogaski tego ludu. Jest w kraju Redarw pewien grd o trjktnym ksztacie i trzech bramach do wiodcych, zwany Radogoszcz, ktry otacza zewszd wielka puszcza, rk tubylcw nietknita i jako wito czczona. Dwie bramy tego grodu stoj otworem dla wszystkich wchodzcych, trzecia, od strony wschodniej, jest najmniejsza i wychodzi na ciek, ktra prowadzi do pooonego obok i strasznie wygldajcego jeziora. W grodzie znajduje si tylko jedna witynia, zbudowana misternie z drzewa i spoczywajca na fundamencie z rogw dzikich zwierzt. Jej ciany zewntrzne zdobi rne wizerunki bogw i bogi - jak mona zauway, patrzc z bliska - w przedziwny rzebione sposb; wewntrz za stoj bogowie zrobieni ludzk rk, w straszliwych hemach i pancerzach, kady z wyrytym u spodu imieniem. Pierwszy pord nich nazywa si Swaroyc i szczeglnej doznaje czci u wszystkich pogan. Znajduj si tam rwnie sztandary, ktrych nigdzie std nie zabieraj, chyba e s potrzebne na wypraw wojenn, i wwczas nios je piesi wojownicy. Dla strzeenia tego wszystkiego z naleyt pieczoowitoci ustanowili tubylcy osobnych kapanw. Kiedy zbieraj si tutaj, by skada bokom ofiary lub gniew ich przebaga, kapani jedynie maj prawo siedzie, podczas gdy inni stoj. Szepcc sobie wzajemnie
57

tajemnicze wyrazy, kopi z dreniem ziemi, aeby na podstawie wyrzuconychlosw zbada sedno spraw wtpliwych. Po zakoczeniu tych wrb przykrywaj losy zielon darnin i wbiwszy w ziemi na krzy dwa groty od wczni, przeprowadzaj przez nie z gestami pokory konia, ktrego uwaaj za co najwikszego i czcz jako wito. Rzuciwszy nastpnie losy, przy ktrych pomocy ju przedtem badali spraw, podejmuj na nowo wrb przez to niejako boskie zwierz. Jeeli z obu tych wrb jednaki znak wypadnie, wwczas owe plemiona id za nim w swym dziaaniu, jeeli nie, rezygnuj ze smutkiem cakowicie z przedsiwzicia. Ze staroytnoci [tj. z zamierzchej przeszoci], ktr faszowano przy pomocy rnych bdnych opowieci, pochodzi wiadectwo, e ilekro gro im srogie przykroci dugiej wojny domowej, wychodzi ze wspomnianego wyej jeziora potny odyniec z pian poyskujc na biaych kach i na oczach wszystkich tarza si z upodobaniem w kauy wrd straszliwych wstrzsw. Ile okrgw w tym kraju, tyle znajduje si wity i tyle wizerunkw bokw doznaje czci od niewiernych, midzy nimi jednak wspomniany wyej grd posiada pierwszestwo. Gdy na wojn ruszaj, zawsze go pozdrawiaj; gdy szczliwie z niej powracaj, czcz go nalenymi darami i przez losy oraz przez konia, jak wyej powiedziano, pilnie badaj, jak ofiar stosown winni kapani zoy bogom. Niemy gniew bogw agodz ofiary z ludzi i z byda. Te wszystkie plemiona, zwane razem Luckami, nie maj nad sob jednego wadcy. Swoje wane sprawy roztrzsaj na zgromadzeniu w drodze wsplnej narady i, aby przywie jak spraw do skutku, musz wszyscy wyrazi zgod. Jeeli jaki tubylec sprzeciwia si na zgromadzeniu ju powzitym decyzjom, okadaj go kijami, a jeeli stawia jawny opr poza zgromadzeniem, wwczas albo pozbawiaj go majtku, konfiskujc go w caoci lub podpalajc, albo te paci on w ich obecnoci nalen wedle stanu sum pienidzy. Sami wiaroomni i zmienni, od innych jednak staoci wymagaj i bez-wzgldnej wiernoci. Ukad pokojowy umacniaj przez podanie prawicy i rwnoczesne wrczenie obcitego czuba wosw z wizk trawy. atwo jednak daj si przekupi pienidzmi, by go naruszy. W takim orszaku przybyli na pomoc krlowi owi wojownicy niegdy niewolni, dzi przez nasz niesprawiedliwo wolni. Unikaj, czytelniku, stosunkw z nimi i z ich religi i suchaj pilnie oraz przestrzegaj przykaza boych! Jeeli przyswoisz sobie i zachowasz w pamici wyznanie wiary biskupa Atanazego*, bdziesz mg stwierdzi z wszelk pewnoci, i adnej nie maj wartoci te rzeczy, ktre wyej przedstawiem. Ow te tak rne i pod rnym przewodnictwem kroczce oddziay dotary wnet do Odry i rozbiy namioty nad krt rzek, zwan po sowiasku Bbr, po acinie za Castor. Bolesaw jednak, obwarowawszy brzeg tej rzeki i usadowiwszy si z wielkim wojskiem w Kronie [przy ujciu Bobra do Odry], przeszkadza, jak mg, w przeprawieniu si ich na drug stron. Kiedy krl, zabawiwszy tam siedem dni, j przygotowywa ju okrty i mosty, Boa opatrzno wskazaa wysanym przeze wywiadowcom bardzo dogodny brd na rzece. Z brzaskiem dnia sze legii udao si tam na rozkaz krla i skorzystao bezpiecznie z owego brodu. Stra Bolesawa, ktra zauwaya to z daleka, zaniosa czym prdzej swemu wadcy t smutn i trudn do wiary wiadomo. Ten, upewniwszy si wreszcie przez trzykrotnie czy
58

wicej nawet razy wysyanych wywiadowcw, zwin szybko obz i uciek wraz ze swoimi, pozostawiajc na miejscu wiele materiau wojennego. Krl, przygldajc si temu bacznie wraz ze swoimi, wznis z duchowiestwem i ludem caym hymn pochwalny na cze Chrystusa i przeprawi si bezpiecznie przez rzek. Ci za, ktrzy pierwej si przeprawili, byliby dopadli nieprzyjaci znienacka w namiotach, gdyby nie musieli wyczekiwa na opniajcych si w marszu Lucicw. Nasi pucili si wawo w pocig za wrogami, nie mogli ich jednak dosign, poniewa tamci uciekali jako te rcze jelenie, wobec czego wrcili do swoich towarzyszy. Krl ruszy std dalej i przyby do opactwa w Midzyrzeczu, gdzie postanowi obchodzi z najwiksz, jak tylko mg, czci doroczne PRZYPISY AUTORA: * w. Atanazy, biskup aleksandryjski (296-373), autor wielu pism apologetycznych. Thietmar ma tu na myli symbol Quicumque", ktry wprawdzie nie pochodzi od w. Atanazego, lecz znajduje si w jego pismach i std jemu by przypisywany. wito Legionu Tebaidzkiego*. Rwnoczenie stara si zapobiec tentu, by ani klasztor, ani mieszkania nieobecnych mnichw nie poniosy adnej szkody ze strony naszych. Nastpnie, niszczc wokoo najblisze okolice, ciga dalej nieprzyjaciela, tak e ten nie mia wprost odwagi nocowa w adnym ze swoich grodw. Zatrzyma si dopiero na proby swoich ksit o dwie mile od poznaskiego grodu. Wojsko jednak, ktre rozdzielio si dla zebrania ywnoci i innych potrzebnych materiaw, ponioso wielkie straty od nieprzyjaci, ktrzy zaatakowali je z zasadzki. Tymczasem Bolesaw prosi krla o przebaczenie przez zaufanych porednikw i wnet je sobie wyjedna. Arcybiskup Tagino oraz inni mowie z otoczenia krla udali si na zaproszenie Bolesawa do wymienionego wyej grodu i zawarli z nim, pod przysig oraz na podstawie susznych poprawek, trway pokj. Z radoci tedy wracali nasi do domu, poniewa wielkie znosili trudy wskutek dugich marszw i dotkliwego godu, nieodcznych od przykroci wojny. Wytpiwszy sprawcw wszelkich niegodziwoci, krl zabiega usilnie po tych wypadkach o ugruntowanie w naszym kraju upragnionej pomylnoci oraz bezpieczestwa. Dlatego kaza powiesi na stryczku w Fallersleben sawnego rycerza Bruncjona z Merseburga, spord Sowian za monego Borysa i Wszemysa wraz z ich stronnikami. Czsto odbywa zjazdy ze Sowianami w Wierzbianach lecych nad ab i, czy chcieli, czy nie chcieli, omawia z nimi potrzeby swego pastwa i narzuca w kocu swoj wol. Gwoli obrony ojczyzny kaza odbudowa zburzony poprzednio [przez Wieletw w 997] Arneburg [grd obronny na lewym brzegu aby] i zwrci wszystko, co stamtd dawniej nieprawnie zostao zabrane. Uczestniczc osobicie w sdzie synodalnym, zabroni na mocy kanonicznego i apostolskiego autorytetu zawierania nielegalnych zwizkw

PRZYPISY AUTORA:

59

* Legion ten, zoony z samych chrzecijan, zosta sprowadzony w roku 286 przez cesarza Maksymiana z Teb w Grnym Egipcie w celu przeprowadzenia represji wrd chrzecijan. Poniewa odmwi wykonania rozkazu, zosta wycity w pie. wito mczennikw obchodzono w Niemczech (gdzie bardzo ywy by kult w. Maurycego, wodza legionu) niezwykle uroczycie. maeskich oraz sprzedawania chrzecijan poganom. Tych, ktrzy odrzucali sprawiedliwo Bo, poleci zniszczy mieczem wadzy duchownej. Szubienic karao si wtedy zdrad. Wspomniane przez Thietmara egzekucje wykonano wic na pewno na stronnikach Polski. A co si tyczy sprzedawania chrzecijan poganom, to zakaz Henryka nie odnosi si do Sowian zachodnich. Chodzio o zwyky handel niewolnikami, ktrym parali si kupcy arabscy i ydowscy. Zdaniem Thietmara Henryk II zawar pod Poznaniem ukad korzystny. Cakiem co innego gosi wspczesny niemiecki Rocznik Kwedlinburski". W rubryce rok 1005" powiada, e straty o boleci!" (pro dolor) byy due, krl przyj niedobry" pokj i powrci do siebie, uwoc ciaa polegych. Jednak nie naladujmy Thietmara i nie cignijmy zbytnio w swoj stron. Bolesaw przegra kampani. Niepodlego Polski obroni, ale monarchia poniosa straty terytorialne na peryferiach. Milsko i uyce przyszo odda, co niepomylnego zaszo i na Pomorzu Zachodnim, skoro Wolin zacz sobie poczyna samodzielnie w polityce. rda pisane s skpe, wic dopiero wykopaliska wyjaniy, czemu Henryk II, doszedszy pod sam Pozna, nie zdoby si na cios ostateczny, nawet go nie prbowa wymierza. Pooony w widach Warty i Cybiny grd poznaski by twierdz nie do wzicia. Nie liczc ju rozlewisk rzecznych, bagna i zasiekw, przedproe waciwych obwarowa stanowi nasyp kamienny, ujty w cian z belek wysok na dwa przeszo metry. Dopiero z tego nasypu wyrasta stromy wa, sterczcy co najmniej na dziesi metrw i u dou rwnie gruby. Trudno byo zmczonej, szarpanej wojn podjazdow armii way si na szturm. Zmarnowa wojsko w gbi nieprzyjacielskiego kraju znaczy mogo: nie wrci za Odr. Ocali Polsk jej wasny wczeniejszy dorobek. Technika obronna kraju nie ustpowaa ani zachodniej, ani wschodniej. Henrykowi II nie dane byo zaywa upragnionej pomylnoci oraz bezpieczestwa". W roku 1006 musia walczy na zachodzie, nad Skald, przeciwko grafowi Flandrii, Baldwinowi. A w kwietniu roku 1007: Poniewa jednak rzadko kiedy panuje jasna pogoda, po ktrej by nie przyszy ciemne, mgliste chmury, przeto w chwili gdy krl obchodzi wita wielkanocne w Ratyzbonie, przybyli posowie od Luckw, od wielkiego miasta zwanego Wolin oraz od ksicia Jaromira z doniesieniem, i Bolesaw knuje rne zoliwe plany przeciw niemu i namawia ich sowem i pienidzmi do ich wykonania. Owiadczyli rwnie, e jeeli krl bdzie nadal y z nim w pokoju i udziela mu swojej aski, to nie bdzie mg liczy na pewno na ich wierno. Krl zastanawia si nad tym z ca rozwag ze swoimi ksitami i wysuchawszy ich rnych gosw doradczych, przychyli si do ich gniewem podyktowanej opinii tak dalece, e wysia
60

do Bolesawa jego zicia Hermana [margrabiego Mini] i wypowiedzia zawarty poprzednio ukad pokojowy. Bolesaw, dowiedziawszy si o tym poselstwie przez porednikw, przyj grafa nie najlepiej, cho sam go poprzednio do siebie zaprasza. Wysuchawszy jego przemwienia, usprawiedliwia si dugo, po czym rzek: Chrystus, wiadek wszechrzeczy, niechaj wie, jak niechtnie uczyni to wszystko, co mi odtd czyni wypadnie". Nastpnie, zebrawszy wojsko, spustoszy kraj zwany Morzyce, lecy obok Magdeburga, i przez ten wrogi krok zerwa wzy braterstwa, jakie zadzierzgn przedtem w imi Chrystusa z magde burczy kami. Std ruszy do grodu warownego zwanego Czerwiszcze [stolica Morzyczan] i uprowadzi ze sob jego mieszkacw, zniewoliwszy ich czciowo strachem, czciowo uwodzicielsk namow. Nasi, dowiedziawszy si o tym, przybyli z opnieniem i pucili si za nimi w pogo, lecz bez zapau. Prowadzi ich arcybiskup Tagino. By on wprawdzie uprzedzony z gry o sytuacji, lecz nie potrafi jej naleycie zaradzi. Byem i ja tam z nim rwnie i kiedy przybylimy do miejscowoci zwanej Juterbok [dzi Jterbog we Flming], rozwaniejsi uznali, i nie jest wskazanym ciga nieprzyjaci z tak ma si, wobec czego powrcilimy do domu. Bolesaw tymczasem zaj na nowo uyce, arowe [grd midzy Bobrem i Nys] i kraj Supian i wkrtce potem przystpi do oblenia grodu Budziszyna obsadzonego przez zaog grafa Hermana, w czym okaza si zgoa nieyczliwym teciem. Wysawszy posw, zada od mieszkacw grodu, aby nie czynic ani jemu, ani sobie trudnoci, grd ten poddali; nie mog bowiem liczy na odsiecz ze strony swego wadcy. Zawarto rozejm na siedem dni. Bolesaw gotowa si do szturmu, mieszkacy za grodu bagali przez posw krla i ksit pastwa o pomoc, zobowizujc si, i przez dalszych siedem dni jeszcze bd stawiali opr nieprzyjacielowi. Margrabia Herman, przybywszy do Magdeburga, zwrci si do tamtejszego prepozyta Walter-da i zwoa przez specjalnych wysacw wszystkich monych. Oskara ich nastpnie gwatownie, i tak zwlekaj z odsiecz, rwnoczenie za przez zaufanych ludzi dodawa otuchy rycerzom z zaogi. Ci jednak, cierpic dotkliwie z powodu nieustannych szturmw Bolesawa i opierajc mu si dzielnie przez czas duszy, kiedy widzieli w kocu, i niektrzy z ich towarzyszy zaczli si chwia, a ich wadca nie przybywa im na odsiecz, poddali grd ksiciu polskiemu, uzyskawszy wprzd od niego zezwolenie na opuszczenie go wraz z caym dobytkiem. Ze smutkiem powrcili nastpnie do ojczyzny. W roku 1005 dziaania wojenne dotkny okolic Poznania, a teraz oto fala powrcia do punktu wyjcia. Polska odzyskaa Budziszyn, ktry oddaa na pocztku wojny. Organizm jej musia mie silne cigna, skoro odpry si jak guma. Wojna wloka si bez koca i trudno przytacza wszystkie powicone jej fragmenty kroniki. Z opowiadania Thietmara wynika si zdaje, e dziaania zamieray w zimie, lecz wzmagay si co wiosna. Zaraz po Wielkiejnocy 1010 roku wspierani przez Czechw Niemcy wdarli si na lsk. Nie prbowali nawet zdobywania twierdz, pustoszyli tylko ziemie lan i Dziadoszan. Bolesaw trzyma swoich na wodzy, nie szed do walnego starcia, szarpa wojn podjazdow. Powstrzyma swe rycerstwo nawet wtedy, kiedy hufce niemieckie przesuway si pod samym Gogowem, doskonale widoczne z waw.

61

Nie udaa si Polakom wyprawa za ab. Dwaj tamtejsi Sowianie skrycie doprowadzili silny oddzia pod sam Mini, ale Niemcy dobrze strzegli grodu. Przyszo zawrci - bez strat, lecz i bez zysku. Tylko obydwaj przewodnicy zapacili za to gowami. Widocznie powrcili do swych domostw i kto ich zdradzi. Bolesaw nie uczestniczy w tym wypadzie, oczekiwa wieci w Budziszynie. Za to w roku 1012 osobicie obieg Lubusz. Szczcie przebiera midzy ludmi, do jednych si umiecha, innym pokazuje plecy. Wylew aby powstrzyma odsiecz niemieck, Chrobry mia czas na inscenizacj widowiska. Kaza zastawi uczt, zza stou biesiadnego przyglda si ostatecznemu szturmowi. Pucia brama, polaa si krew wielu wojownikw. Wzici zostali do niewoli znakomici rycerze Guncelin i Wizo oraz ranny dowdca grodu Scih, ktry nie mia zgoa szczcia. Albowiem ilekro dostawa jaki grd pod swoj piecz, zawsze go traci, i to nie przez swoje tchrzostwo, lecz wskutek nieszczliwych okolicznoci. Wszystkich tych jecw przywiedziono przed oblicze dumnego zwycizcy i na jego rozkaz odprowadzono zaraz do wizienia. Spord wojownikw ksicia Bolesawa polego tam nie mniej ni piciuset. Ta straszliwa rze miaa miejsce 20 sierpnia. Rozdzieliwszy nieprzebrane upy i podpaliwszy grd, zwyciskie wojsko powrcio wraz z wodzem swoim w radosnym nastroju do domu. Grd w Lubuszu spali by w swoim czasie Henryk I. Nie na dugo przed opisywanymi wypadkami Henryk II kaza go odbudowa i obsadzi zaog. Jesieni 1012 roku wojna zamara na duej. Obie strony miay bowiem drugie fronty, ktre day wanie zna o sobie. Crka Chrobrego wydana do Kijowa za witopeka, syna Wodzimierza Wielkiego, dostaa si wraz z mem oraz byym biskupem koobrzeskim Reinbernem do wizienia. Sprawy dynastyczne znaczyy wtedy wiele, ale zatarg z pewnoci dotyczy nie tylko osb. Zanioso si na pierwsz wypraw Bolesawa na wschd. Naleao zatem doranie ugodzi si z Niemcami. Henryk II wada nimi ju od lat dziesiciu, ale dotychczas nie by jeszcze cesarzem. Nie sprzyjaa mu koniunktura w Rzymie. Tymczasem wtedy wanie stosunki nad Tybrem ulegy zmianie, zawitaa okazja. Obie strony pragny pokoju, ale Thietmar wola wspomnie tylko o zabiegach Polski. Tymczasem krl wyjecha z Allstedt, gdzie spdzi wito Objawienia Paskiego i gdzie przyj posw Bolesawa. Posowie ci prosili o pokj i obiecywali, i zaprzysignie go syn Bolesawa, Mieszko. Z kolei przyby krl do Merseburga. Tam dowiedzia si o mierci wspomnianego wyej arcybiskupa [bremeskiego Libencjusza] i obaowywa go z powodu doranej straty dla pastwa, winszowa sobie jednak z uwagi na przysze wstawiennictwo zmarego u Boga. Z wielk te gorliwoci uczci jego pami. Nastpnie odjecha od nas i obchodzi wito Oczyszczenia Boej Rodzicielki w Magdeburgu. [...]

62

W kilka dni potem przyby z wielkimi darami syn Bolesawa Mieszko i zoy hod lenny krlowi, po czym przysig wzmocni zoone przyrzeczenie. Nastpnie odprawiono go z wielkimi honorami i okazano mu wiele uprzejmoci, by skoni go do powtrnego przyjazdu. W tym czasie zerwaa si wielka burza po zachodzie soca i silny wrd nas wywoaa niepokj. Zwalia bowiem koci pod miastem, ktry zbudowano z czerwonego drzewa jeszcze za panowania Ottona I. Ponadto dua cz majtku arcybiskupa pada ofiar poaru. Na domiar zego doszo do uszu krlewskich, e mj krewniak Wirinhar uda si wraz z bratem margrabiego Hermana, Ekkehardem, bez pozwolenia krlewskiego do Bolesawa i wygasza tam sowa nie dajce si pogodzi z lojalnoci wobec swego wadcy oraz e przyjmowa u siebie w sekrecie posw Bolesawa. Krl czul si tym wszystkim bardzo dotknity i kaza stawi si jednemu i drugiemu przed swoim obliczem, a kiedy tym zbrako do tego odwagi, zaj wszystkie ich posiadoci i ogosi winnymi oporu wobec wadzy krlewskiej. Mj brat stryjeczny odzyska w kocu ask krlewsk i odwoanie banicji za cen jednej swej posiadoci i zota. Ten drugi jednak dopiero po upywie duszego czasu zosta uaskawiony dziki interwencji przyjaci. [...] Z nadchodzcym wanie wielkim postem krl przyby do Werli, gdzie dugo chorowa na ostre ble odkowe i rozliczne mia we nie widzenia. W kocu wyzdrowia dziki zom i modlitwom z wielu stron, a poniewa nie mg w tak krtkim czasie dotrze tam, dokd pragn si uda [tj. do Akwizgranu], przeto spdzi uroczysto Wielkanocy z odpowiednim naboestwem w Paderborn u bardzo mu oddanego [biskupa] Meinwerka, Zielone wita za u nas [tj. w Merseburgu]. W wigili tych wit przyby Bolesaw, ubezpieczywszy si uprzednio przez przysanych mu zakadnikw, ktrych pozostawi u siebie w domu. Przyjto go jak najlepiej. W samo wito Bolesaw, zoywszy rce, odda hod lenny i po wzajemnej wymianie przysig nis miecz przed krlem, gdy ten kroczy w uroczystym stroju do kocioa. W poniedziaek zjedna sobie krla bogatymi darami, ktre mu zoy od siebie i od swojej maonki, i z kolei otrzyma z jego szczodrych rk jeszcze wiksze i pikniejsze dary oraz z dawna upragnione lenno [tj. uyce i Milsko]. Odesa nastpnie z honorami i uprzejmociami zakadnikw krlewskich. Po tych wypadkach uda si Bolesaw na Ru, przy czym nasze wojska wspieray go w tej wyprawie. Tam spustoszy duy szmat kraju, a gdy spr wybuch midzy jego onierzami i goszczcymi ich Pieczyngami, kaza wybi tych ostatnich do nogi, mimo i byli jego sprzymierzecami. Widocznie Bolesaw dobrze sobie zapamita dowiadczenie sprzed lat dziesiciu, kiedy to omal nie zgin w tyme Merseburgu. Wzi wic zakadnikw. To, co w maju 1013 roku zaszo w Merseburgu, zrozumie mona tylko na tle oryginalnych poj i zwyczajw redniowiecza. Hod lenny nie zawsze oznacza zaleno polityczn. W przeciwnym razie cesarze i krlowie Francji nie mogliby bywa lennikami klasztorw, pooonych na ich wasnych terytoriach. Niesienie miecza przed krlem (cesarzem) niemieckim w uroczystym pochodzie byo zaszczytem, ktry przypada w udziale

63

znakomitym lennikom wzgldnie niepodlegym wadcom bawicym na jego dworze" - pisze profesor Jedlicki. Wspomniany ju Rocznik Kwedlinburski" jest bardziej prawdomwny od Thietmara. Henryk - powiada - dla dobra pokoju przyj Bolesawa z krlewskimi honorami i zawar ukad nie bez uszczerbku dla wasnego pastwa. Polska otrzymaa wtedy uyce i Milsko. Zoony przez Bolesawa hod dotyczy tylko tych terytoriw i stanowi gwarancj dotrzymania warunkw ukadu. Obie strony przyrzeky sobie pokj oraz posiki. Oddzia niemiecki mia i z Bolesawem na Kijw, polski z Henrykiem do Rzymu. Wyprawa na Ru skoczya si tak samo, jak niedawny zamach na Mini, bez strat, nawet bez bitwy, lecz i bez zyskw. Ucierpieli tylko Pieczyngowie. Mieszkali oni, a raczej koczowali, w stepach czarnomorskich, midzy Dunajem i Donem. Byli sprzymierzecami Chrobrego w owej akcji i zawiedli si gorzko, gdy liczyli na upy. Zatarg z Polakami, le zakoczony dla Pieczyngw, wynik prawdopodobnie na tym tle. Skoro Chrobry ugodzi si z wadc Kijowa, zdobyczy zabrako. Henryk II rwnie mniej osign, ni si spodziewa: Krl tymczasem uda si do zachodnich czci pastwa, po czym skierowa si do Lombardii i znowu do nas powrci. Wyjechawszy std 21 wrzenia, pospieszy przez Bawari i Szwabi do miejscowoci zwanej... [prawdopodobnie Augsburg], Tam nadcigno zewszd wojsko i okazao si, i wszyscy pragn nie pomoc krlowi. Std bez adnych przeszkd dotar krl w towarzystwie krlowej a do samego Rzymu. Tylko Bolesaw, cho otrzyma przedtem wezwanie, nie poczuwa si do obowizku pomocy w tej wyprawie i okaza si, jak zwykle, kamc w swych piknych obietnicach. Poza tym skary on si poprzednio w licie papieowi [Benedyktowi VIII], i nie moe uici czynszu przyrzeczonego ksiciu apostow, Piotrowi, z powodu przeszkd stawianych mu skrycie przez krla*. Obecnie za,

PRZYPISY AUTORA: * Wedug M. Jedlickiego mona si domyla, i Henryk wyda rozkaz nieprzepuszczania przez terytorium Niemiec osb wiozcych w czynsz do Rzymu. wysawszy tam szpiegw, wywiadywa si po cichu, jak stoj sprawy krla w tamtych stronach [tj. w Italii], oraz stara si przez nich zbuntowa kogo tylko mg przeciw niemu. Tak bya zasi jego bo-ja boa! W tym celu zabiega o pomoc ze strony prawych ludzi! Tak mienia si wierno niezomna znakomitego wasala i tyle dba o najstraszliwsze przysigi! Uwa, czytelniku, co czyni on pord tylu zdronoci! Kiedy mianowicie albo sam poczu, albo przekona si pod wpywem jakiego chrzecijaskiego upomnienia, i wiele nagrzeszy, kaza przedoy sobie kanony i bada, w jaki sposb naley naprawi grzechy, po czym, w myl zawartych tam przepisw, stara si odpokutowa zbrodnie, ktrych si by dopuci. Lecz silniejsz bya u niego skonno do popeniania zgubnych przestpstw ni do trwania w zbawiennej pokucie!
64

By wic Bolesaw cakiem normalnym politykiem. Doda by najwyej mona, e pokuty, ktre odprawia, wcale niekoniecznie oznaczay samobiczowanie czy wosiennice. Budowa nowego kocioa, obdarzenie klasztoru wociami to take byy formy zadouczynienia waciwe monarchom i w ogle monym. A jednak w yciorysie Chrobrego s rzeczy dziwne. Lgnli do niego ludzie wielkiego ducha. Tacy, co moralnie wyprzedzali swj wiek i doznawali gdzie indziej krzywd oraz niepowodze. Polska Chrobrego a dwukrotnie udzielia schronienia i poparcia przyszym witym Kocioa. Co prawda, sprzymierzajcy si z poganami Henryk II te zosta kanonizowany po mierci, ale mowa teraz o dwch mach rzeczywicie niezwykych. Pierwszym z nich by w. Wojciech. Drugiego Thietmar zna osobicie. y za moich czasw i ksztaci si razem ze mn niejaki Bruno, ktry pochodzi z bardzo znakomitego rodu i z aski niebios bardziej ni inni jego krewni wyrniony by wrd synw boych. Jego czcigodna i miujca go nade wszystko matka Ida oddaa go do szkoy filozofa Geddona [kierownika magdeburskiej szkoy katedralnej], gdzie uzyska w obfitoci to wszystko, co byo mu potrzebne do wyksztacenia. Jego ojcem by Bruno, znakomity i pod kadym wzgldem na pochwa zasugujcy wielmoa, mnie bliski przez pokrewiestwo, wszystkim za przez swoj yczliwo. Syn tego, a zarazem imiennik, ilekro mia rano i do szkoy, prosi przed opuszczeniem mieszkania o woln chwil i podczas gdy mymy igrali beztrosko, on oddawa si modlitwie. Prac wyej ceni od odpoczynku i w ten sposb, zbierajc jej owoce, doszed do wieku dojrzaoci. Otto III upodoba go sobie i zacign w swoj sub, lecz on go wnet opuci i szukajc ycia pustelniczego, utrzymywa si z owocw wasnej pracy [w eremie Pereum pod Rawenn]. Po mierci przesawnego cesarza, kiedy z boej aski panowa Henryk II, przyby do Merseburga i prosi go o godno biskupi z upowanienia papiea*. Na rozkaz krla otrzyma tame z rk arcybiskupa Taginona wicenia biskupie oraz paliusz, ktry sam tutaj przywiz. Nastpnie dla korzyci swej duszy podj si trudu wielkiej i odlegej podry, wiczc swe ciao godem i umartwiajc si czuwaniem. Wiele otrzyma darw od Bolesawa i innych bogaczy, lecz z miejsca rozdzieli je midzy kocioy, przyjaci i biednych, niczego nie zatrzymujc dla siebie. W dwunastym roku swego zbonego, pustelniczego ywota pody do Prus i boym nasieniem stara si uyni tamtejsze jaowe pola, lecz wobec wci wyrastajcych cierni nie przyszo mu atwo uprawi ten ugr. Kiedy 14 lutego gosi sowo boe na granicy tego kraju i Rusi, sprzeciwili si temu tubylcy, a gdy on dalej naucza Ewangelii, schwytali go i za to, e tak kocha Chrystusa, ktry jest gow Kocioa, odcili gowy zarwno jemu, jako jagni agodnemu, jak jego osiemnastu towarzyszom. Ciaa tylu mczennikw leay niepochowane, a dopiero Bolesaw, dowiedziawszy si o tym, wykupi je i w ten sposb przysporzy swemu domowi bogosawiestwa na przyszo. Stao si to za czasw najjaniejszego krla Henryka, ktrego Bg wszechmocny wyrni i - mam nadziej - zbawi poprzez triumf tak wielkiego pasterza. Ojciec owego pasterza PRZYPISY AUTORA: * Chodzio tu o uzyskanie godnoci arcybiskupa gentium" dla zorganizowania akcji misyjnej wrd pogan.
65

zachorowa w jaki czas potem i przywdziawszy strj zakonny, jak mi sam opowiada, na polecenie swojego syna, umar w pokoju 19 padziernika. Kronikarz mwi o w. Brunonie z Kwerfurtu. Bolesaw udziela mu poparcia we wszystkich jego wyprawach na wschd i poudnie. Bruno dwukrotnie bywa na Wgrzech, dziaa wrd Pieczyngw, odwiedzi rwnie Kijw. Historycy domylaj si, e Chrobry wprost namawia misjonarza do wdrwek, ktrym nadawa znaczenie polityczne. Dla sprawiedliwoci nie pomimy jeszcze jednego. Wadca Polski take potrafi sprzymierza si z poganami, nie przewysza wic w tym wzgldzie Henryka II. Przypomniawszy okolicznoci obciajce, wolno przytoczy fragment listu, ktry Bruno napisa w Polsce. Adresatem by Henryk II: Jeli kto powie, e tego wadc [Bolesawa] kocham, e dochowuj mu wiernoci i przyjani to jest to prawda. Kocham go rzeczywicie jak dusz wasn, a wicej od mego ycia: Lecz w Bogu mam cennego wiadka, e kocham go nie wbrew asce waszej; gdy, o ile mog, pragn go ku wam skoni... Za gorcy jest ten ton, by przypisa wszystko pomyce szlachetnego, lecz naiwnego marzyciela. Tajemnica krya si w osobowoci Chrobrego. By czowiekiem niezwykego formatu, o czym nie sposb wtpi, bo same fakty wiadcz. Posiada te widocznie w dziwny dar zniewalania serc, waciwy urodzonym politykom, a bdcy orem czasami strasznym. A moe i co ponadto, wielko prawdziw? Trudno przypuci, by tacy ludzie jak Wojciech i Bruno ulegli pozorom. Obydwaj oddali ycie w subie swej idei. Musieli wyczuwa, e ich przyjaciel jest na swj sposb skonny do podobnego wyboru, e chodzi mu nie tylko o wadz osobist. Bolesaw wiernie suy programowi pastwa powszechnego. Jako hasa co jednak mwi o wyznawcy. W kronice Thietmara prawie nie ma wiadomoci o takich Polakach, ktrzy nie naleeli do rodziny panujcej. O stosunku poddanych do Chrobrego mona wic tylko wnioskowa porednio. Wiemy o Przybywoju i Odylenie, ktrzy w roku 992 popierali Od i za kar utracili oczy. Naleao poczeka a do roku 1015, by usysze co o jeszcze jednym Polaku, pochodzcym ze sfery nieksicej. Imi jego doskonale znaj czytelnicy powieci Antoniego Goubiewa. Stojgniew by zapewne rycerzem, bo Thietmar nie wspomina o jego godnoci duchownej. Nie wiemy nic o jego dziaalnoci w kraju. Musia si jednak czym odznaczy, skoro pozyska zaufanie swego pana. W 1014 roku Henryk II - ju nie tylko krl niemiecki, ale i cesarz rzymski - po powrocie z Woch zwoa do Merseburga wasali i przedstawi im, jak wyglday przyrzeczenia i pomoc Bolesawa". Nie wyglday dobrze Polska nie wykonaa warunkw

66

ukadu sprzed dwch lat. Zadano od Chrobrego wytumaczenia si i zmiany postpowania. Margrabia Mini, Herman, pojecha w tej sprawie za Odr do tecia. Fragmenty kroniki, ktre si teraz przytacza, nosz ju po czci charakter pamitnika. Thietmar zabra si do pisania w roku 1012. [W 1015] cesarz spdzi wita Boego Narodzenia w Phlde i we rod poprzedzajc Wielkanoc przyby do Merseburga. W dzie Wieczerzy Paskiej dokonaem, niegodny, w jego obecnoci powicenia oleju witego. W wigili Zmartwychwstania Paskiego, ktre przypadao wtedy na 10 kwietnia, umar opat werdeski Redbald i nastpc jego wybrany zosta tamtejszy proboszcz Hetenryk. W wito Zmartwychwstania arcybiskup Gero piewa msz wit. W midzyczasie zjawi si ksi czeski Udalryk i owe dni witeczne spdzilimy w bardzo pogodnym nastroju. Tymczasem margrabia Herman spdzi Wielkanoc u tecia*, a kiedy udao mu si wyrwa stamtd, przyby wraz z posem jego Stojgniewem do cesarza, ktry wyczekiwa na od duszego czasu.

PRZYPISY AUTORA: * Tj. u Chrobrego, ktrego mia nakoni do stawienia si przed Henrykiem II. One pose, do kamstwa zawsze przywyky, wysany zosta (poprzednio) do cesarza bawicego wwczas [tj. w drugiej poowie stycznia lub w lutym 1015] na Zachodzie przez swego niestatecznego pana nie gwoli zaporedniczenia zgody, jak udawa, lecz raczej w celu siania zamtu. Cesarz oddal go wraz z orszakiem pod opiek swoich zaufanych, a sam przyj z litociwym sercem swoich dziewierzy, ktrzy boso bagali go o przebaczenie. Dopiero wtedy kaza przyprowadzi owego zmiennika, aby by wiadkiem tej sceny, po czym udzieli wobec wszystkich odpowiedzi jego panu. Poniewa Stojgniew przedstawi w domu spraw inaczej, ni mu zleci cesarz, przeto jego nieszczsny ksi odesa go w towarzystwie wspomnianego margrabiego, ktry bardzo pragn zawarcia pokoju. Tu, w obecnoci cesarza i ksit, potpiono Stojgniewa jako kamc i mciciela pokoju. Kiedy cesarz wezwa ponownie Bolesawa, by wytumaczy si wzgldnie poprawi swe krnbrne postpowanie, ten odmwi stawienia si przed nim i da, by mg zaatwi spraw ze swoimi monymi. Wielmoe, ktrzy w obecnoci Stojgniewa boso upokarzali si przed Henrykiem za bunt podniesiony w 1009 roku, byli rodzonymi brami cesarzowej Kunegundy. Jeden piastowa godno biskupa Metzu, drugi panowa w Bawarii. Przykad ich niedoli mia odpowiednio wpyn na Bolesawa. Rachuby zawiody, sprawozdanie zoone przez Stojgniewa wypado nie po myli cesarza. Niepodobna chyba rozstrzygn tych zawioci, zwaszcza e relacja Thietmara jest po prostu mtna. Wykamy jednak najdalej posunit ustpliwo i zgdmy si z biskupem, e Stojgniew intrygowa. Kronikarz napitnowa go jako mciciela pokoju". A wic Stojgniew by jeszcze bardziej zaciekym przeciwnikiem Niemiec ni sam Bolesaw. Bardzo to jest
67

moliwe. Ksi ogarnia okiem cao spraw pastwowych, widzia zarwno zachd, jak wschd. Do niego naleaa polityka, to znaczy dziaanie zmierzajce do okrelonego celu. Jeli zasza potrzeba, musia ukrca poddanych, dokadnie tak jak wtedy, gdy powstrzyma wojw, rwcych si z waw Gogowa ku kolumnie niemieckiej. Trzy lata wczeniej, w roku 1012, jedzi do Bolesawa w poselstwie biskup niemiecki Walterd. Tam spotka si ze wspaniaym przyjciem, lecz spdzi tylko dwie noce i nie osignwszy niczego, powrci do siebie z bogatymi darami". W Niemczech oskarono go potem o zdrad i sprzedajno. (Duch zmarego wkrtce arcybiskupa ukaza si Thietmarowi w biay dzie. Zapytany o wiadom spraw: Zaklinam was, wierzcie mi, wierzcie powtrzy on z jkiem - i nie dopuciem si takiej przewiny").Fakty s faktami. Henryk II mg zazdroci Chrobremu lojalnoci poddanych. Wielmoe niemieccy zawiedli cesarza w sprawie bardzo dla Polski kopotliwej, a wygldajcej na dar losu dla Niemiec. Zdarzyo si to nieco wczeniej. W Czechach panowa wwczas, po wygnaniu Jaromira, rwnie ulegy Niemcom Udalryk. Ksi Bolesaw, w tysicznych biegy sztuczkach, wysa swego syna Mieszka do ksicia czeskiego Udalryka i zaproponowa mu, by przez pami na wsplne pokrewiestwo uoyli swoje sprawy pokojowo i przeciwstawili si wsplnie wszystkim wrogom, a w szczeglnoci cesarzowi. Udalryk jednak, uprzedzony przez wiarogodnych ludzi, e to wszystko ukartowane zostao na jego zgub, pojma Mieszka i zabiwszy przedniejszych spord jego towarzyszy, uprowadzi reszt wraz z ksiciem do Czech, gdzie wtrci ich do wizienia. Na wie o tym cesarz wysa tam mojego krewniaka Teodoryka z rozkazem, by Udalryk wyda mu jego wasala i by nie pozbawia go ycia w adnym wypadku, jeeli cho troch zaley mu na jego asce. Udalryk tak mia da mu odpowied: Jest moim obowizkiem sucha we wszystkim rozkazw mego pana wedle mej monoci i chci. Mimo i na to nie zasuyem, Bg Wszechmogcy wyrwa mnie niedawno z paszczy lwa i odda w moje rce jego szczeni, na moj zgub nasane. Jeeli wypuszcz je na wolno, bd mia w ojcu i synu pewnych wrogw do koca ycia, jeeli za je zatrzymam, mog si spodziewa, i jaka korzy przez nie osign. Zechce wic Pan mj rozpatrzy, co w tej caej sprawie jemu odpowiada, a i mnie w jakikolwiek sposb na dobre wyjdzie. To wszystko speni z caym oddaniem. Gdy Teodoryk wrci z t odpowiedzi, cesarz wysa zaraz drugiego posa, ktry przekaza Udalrykowi danie i stanowczy rozkaz, by odesa Mieszka, i obiecywa rwnoczenie, i cesarz usunie wszystkie jego obawy oraz zapewni mu korzystny pokj. W tej sytuacji Udalryk, chcc nie chcc, musia wyda jeca i bardzo sobie tym zjedna cesarza. Bolesaw za, uradowany niezmiernie z powodu wypuszczenia syna, zoy przez porednikw nalene podzikowanie cesarzowi i prosi go, by ku jego radoci, a smutkowi nieprzyjaci odesa mu syna i liczy na pewno na wdziczno ich obu w przyszoci. Cesarz odpowiedzia, i chwilowo nie jest to moliwe, obieca jednak, e speni jego yczenie po wsplnej naradzie ze swoimi ksitami, jeeli Bolesaw przybdzie do Merseburga. Bolesaw nie by zadowolony z tej odpowiedzi i przez cay czas zabiega w cichoci oraz przez liczne poselstwa o odzyskanie syna.
68

Kiedy cesarz przyby do tej umwionej miejscowoci, radzi si wszystkich monych, co mu czyni wypada w tej sprawie. Pierwszy spord nich zabra gos arcybiskup Gero: Kiedy by jeszcze czas i sprawa moga by zaatwiona bez naruszenia waszego honoru, nie suchalicie, panie, moich rad w tym wzgldzie. Dzisiaj serce Bolesawa odwrcio si od was wskutek zatrzymania i dugotrwaego wizienia jego syna i obawiam si, e jeeli odelecie Mieszka bez zakadnikw lub innych gwarancyj, stracicie wierne usugi ich obu na przyszo". Do tego zdania przychylia si bardzo dua liczba obecnych, lecz ta ich cz, ktra bya przekupiona, powtarzaa, e takie zaatwienie sprawy nie moe przynie cesarzowi wielkiego zaszczytu. Pienidze przewayy szal rady i cesarz wyda Mieszka owym wanie przekupionym monym na sowo oraz za pork caego ich majtku. Ci oddali go nastpnie Bolesawowi, by mu si w ten sposb przypodoba. Otrzymali oni przy tym od niego to, co poprzednio by im przyrzek, i upomnieli zarwno jego, jak syna, by pomni Chrystusa i przysigi wobec Boga nie czynili wicej cesarzowi adnych wstrtw i nie dopucili do tego, by ich przyjaciele doznali zawodu. Na te agodne sowa upomnienia dali Polacy natychmiast przymiln, jak ton fletu, odpowied, ktra nie spenia si potem bynajmniej w czynach. Cho sowo ich posiada ma ub adnej zgoa nie ma wartoci, to jednak zarzucaj nam oni, i cesarz i my tak pno odesalimy Mieszka, mimo i zalicza on si do wasali cesarza. Nie wdajc si w dyskusj na temat sownoci wczesnych Polakw, trzeba stwierdzi, e Mieszko ani Bolesaw nie mieli wprost monoci dotrzymania przyrzecze danych swym niemieckim przyjacioom. Stron wystpujc zaczepnie byli bowiem nie Polacy, lecz cesarz. W roku 1015 zanioso si na powtrzenie wypadkw sprzed lat dziesiciu, kiedy to Niemcy dotarli pod Pozna. W dzie narodzin witego Jana Chrzciciela, ktry nadszed niebawem, cesarz przyby do Goslaru [...]. Nastpnie ruszy do Magdeburga, gdzie modli si gorco do rycerza Chrystusowego Maurycego o pomoc w umierzeniu zuchwaoci jego wroga Bolesawa. Std pody z zebranym wojskiem do miejscowoci zwanej Sclancisfordi [nieistniejca dzi miejscowo nad ab] i wielkie wyrzdzi szkody przy tej okazji tamtejszym mieszkacom i ich margrabiemu Geronowi. 8 lipca bowiem odbya si koncentracja wojska i mieszkacy tej okolicy, zamiast dozna nalenej obrony, padli ofiar wielkiego rabunku. Skoro tylko nasi przeprawili si przez ab, cesarzowa i ja udalimy si do Merseburga i tam oczekiwalimy powrotu cesarza do kraju. Kiedy nasi przybyli do kraju uyc, zaoga grodu Ciani [dzi Ztzen koo Luckau] urzdzia wypad i wyzwaa ich do walki. Nasi przyjli wyzwanie i zabili wielu ludzi z owej zaogi; schwytali rwnie Eryka zwanego Pysznym, ktry zbieg tam z naszego kraju z powodu zabjstwa, jakie by popeni. Skutego w dyby przywiedli teraz do cesarza. Std pocign cesarz a do Odry, do miejscowoci zwanej Krosno, i wysa najznakomitszych swoich wodzw w poselstwie do Mieszka, ktry sta tam obozem z wojskiem. Posowie ci przypomnieli Mieszkowi zoone przeze przyrzeczenie i prosili jednogonie, by nie doprowadza do tego, iby cesarz mia przez niego pozbawi ich majtku, skoro podporzdkowujc mu si, moe temu zapobiec. Mieszko tak im
69

odpowiedzia: Przyznaj, i aska cesarza wyrwaa mnie z mocy wroga i e wam zoyem przyrzeczenie; gdybym by wolny, chtnie dochowabym go pod kadym wzgldem. Obecnie jednak, jak wiecie sami, znajduj si pod wadz mego ojca, a poniewa on mi tego zabrania, a take jego przytomni tu rycerze nigdy by si na to nie zgodzili, musz zaniecha tego, cho wbrew mojej woli. A do przybycia mego ojca jestem zdecydowany broni wedle si moich ojczyzny, po ktr wycigacie rk, potem jednak bd si stara naprowadzi go na drog aski cesarza i waszej yczliwoci". Nasi, wysuchawszy tej odpowiedzi, odeszli i przekazali jej tre cesarzowi. Tymczasem ksi Bernard [II Saski] ze swoimi ludmi [pnocne skrzydo armii], biskupami i grafami oraz zastpami pogaskich Luckw napad na Bolesawa od pnocy, lecz natkn si wszdzie na jego silne umocnienia wzdu Odry. Cesarz przeprawi si w dzie znalezienia pierwszego mczennika Chrystusowego przez Odr i roznis wojsko Polakw, ktre zacity stawiao opr. Z naszych zginli tylko: znakomity modzian Hodo, Ekryk i pewien rycerz z orszaku grafa Guncelina. Cesarz oskara poprzednio owego Hodona oraz Zygfryda, syna margrabiego [Marchii Wschodniej] Hodona [zm. w 993], o to, e zbyt zaye utrzymywali dotd stosunki z Bolesawem. Tego dnia oczycili si obaj mierci rycersk z zarzutw. Hodo mianowicie, oderwawszy si daleko od swoich, ugodzony zosta w pocigu za uciekajcym nieprzyjacielem strza w gow i utraci najpierw oko, a potem ycie. Kiedy Mieszko rozpozna jego ciao, zapaka rzewnie i opatrzywszy je, jak naley, odesa do naszego wojska, albowiem Hodo by jego strem, a zarazem przyjacielem w czasie jego pobytu w naszym kraju. Liczba zabitych po stronie nieprzyjaciela nie bya mniejsz od szeciuset; pozostawi on nam przy tym przebogate lupy. Bolesaw dowiedzia si o tym wkrtce w swoim obozie od gocw spiesznie do wysanych i cho bardzo chcia tam pody, to jednak nie ryzykowa otwarcia dostpu obecnym po drugiej stronie rzeki nieprzyjacioom. Gdzie tylko nasi prbowali wsi do lodzi, tam, puszczajc wodze, pdzi ze swoimi. W kocu nasi, podnisszy szybko agle, pynli bez przerwy cay dzie, a gdy nieprzyjaciele nie mogli nady za nimi, osignli bezpiecznie upragniony brzeg i pucili z dymem ssiednie miejscowoci. Kiedy ksi Bolesaw zobaczy to z daleka, rzuci si, jak zwykle, do ucieczki i w ten sposb wbrew swojej woli da naszym okazj i zacht do dalszego pustoszenia. Ksi Bernard za, nie mogc przyby wraz ze swoimi na pomoc cesarzowi, jak ten mu by poleci, donis mu o sytuacji i o przyczynie niewykonania rozkazu przez wysanych do potajemnie pieszych gocw, po czym spustoszywszy okolic, powrci do domu*. Rwnie Udalryk, ktry mia przyby do cesarza razem z Bawarami, zrezygnowa z tego z rnorodnych przyczyn**. Cho jednak Bawarowie nie byli przy cesarzu, niemniej spenili wiern dla sub w swoim ssiedztwie. Udalryk bowiem zdoby wielki grd zwany Businc [dzi Gross i Klein Biesnitz koo Zgorzelca] i wzi tam do niewoli co najmniej tysic mw, nie liczc kobiet i dzieci, po czym spaliwszy go, powrci do siebie jako zwycizca. Margrabia Henryk za z Marchii Wschodniej [tzn. bawarskiej Marchii Wschodniej (Austrii)] dowiedziawszy si, i wojownicy Bolesawa urzdzili wypraw upiesk w jego ssiedztwie [tj. na teren Moraw], natar natychmiast na nich razem z Bawarami i pomimo zacitego oporu, jaki stawiali, pooy trupem omiuset spord nich oraz odbi ca zdobycz. [...]

70

Zanim si cesarz dowiedzia o tym wszystkim, trzyma si silnie, jak dugo chcia, w tych stronach, cho bardzo si martwi ma iloci onierzy, ktr rozporzdza. Kiedy w drodze powrotnej przyby do kraju Dziadoszan [tj. na lsk], rozbi, na swoje nieszczcie, obz w pewnym ciasnym pustkowiu, ktrego jedynym mieszkacem by pewien hodowca pszcz, pniej zreszt zabity. Bolesaw tymczasem

PRZYPISY AUTORA: * Wedug M. Jedlickiego: Z powyszego mona si domyla, i Bolesaw Chrobry cofn si umylnie w gb kraju, aeby nie dopuci do poczenia si wojsk prowadzonych przez ksicia Bernarda z wojskami cesarskimi, co, jak wida, udao si cakowicie". ** Gwnie dlatego, e napad wojsk (morawskich) Bolesawa na Marchi Wchodni uniemoliwi poczenie si Czechw z Bawarami, bez ktrych nie chcia Udalryk ryzykowa adnej akcji wojennej na wiksz skal". M. Jedlicki przyjmuje w tej kwestii interpretacj S. Zakrzewskiego {Bolesaw Chrobry Wielki, Lww 1925, s. 283). czasem, dowiedziawszy si, e cesarz obra inn drog powrotu ni t ktr przyby, umocni na wszelki sposb swoje terytorium nad Odr. A gdy zawiadomiono go, e cesarz ju si wynis, wysa wielk liczb pieszych do miejsca, w ktrym obozowao wojsko, z rozkazem, by starali si cho cz tego zniszczy, jeeli nadarzy si do tego korzystna okazja. Poza tym wysia do cesarza swojego opata [eremitw z Midzyrzecza], imieniem Tuni [Antonius, ucze w. Brunona], z udanymi propozycjami pokojowymi. Cesarz jednak rozpozna w nim zaraz szpiega i zatrzyma go, dopki cae wojsko nie przeszo przez znajdujce si na drodze bagna przy pomocy mostw uoonych poprzedniej nocy. Wtedy dopiero powrci w mnich z powierzchownoci, a chytry liszka z czynw swoich i za to przez swego pana tak lubiany. Cesarz pody naprzd i powierzywszy pozostae wojsko arcybiskupowi Geronowi, znakomitemu margrabiemu Geronowi oraz palatynowi Burchardowi, zaleci im, aby zachowali wiksze, ni zazwyczaj, rodki ostronoci. Po pewnym czasie nieprzyjaciele ukryci w pobliskim lesie wznieli potrjny okrzyk i zaraz potem rzucili si na nasze wojsko z ucznikami, ktrzy nadbiegli w zamieszaniu. Nasi dzielny stawiali opr przy pierwszym i drugim ataku i zabili wielu spord nadbiegajcych. Lecz nieprzyjaciele, nabrawszy otuchy na widok ucieczki niektrych spord naszych, zwarli si i uderzywszy powtrnie, rozpdzili wszystkich i wybili pojedynczo przy pomocy zdradzieckich strza. Arcybiskup Gero i ranny palatyn Burchard ledwie uszli z yciem i donieli o tym cesarzowi. Modociany Ludolf dosta si z garstk do niewoli. Polegli i ze zbroi odarci zostali: grafowie Gero i Folkmar oraz dwustu najprzedniejszych rycerzy, o ktrych imionach i duszach niechaj Bg wszechmogcy w swym miosierdziu pamita! Nam za, z ktrych winy oni polegli, niechaj Bg przebaczy w imi Chrystusa i chroni nas askawie, bymy nie doznali czego podobnego w przyszoci! Kiedy cesarz wysucha smutnej o tym relacji, chcia powrci na miejsce, by zabra zwoki zabitych, lecz odwiedziony od tego zamiaru przez wielu doradcw, zaniecha go nie
71

bez oporu i wysa tylko biskupa [Mini] Idziego, aby wyprawi im pogrzeb za zgod niegodziwego ksicia i zada zwok margrabiego Gerona. Dostojny pasterz, speniajc chtnie yczenie cesarza, pody tam szybko, a gdy ujrza lady aosnego pogromu, zanis si od paczu i modli si na klczkach za polegych. Kiedy zwycizcy, zajci cigle jeszcze tylko szukaniem upw, spostrzegli go z daleka, uciekli zrazu w obawie, i nadciga nowe wojsko, potem jednak, gdy si przybliy, pozdrowili go i pozwolili mu odej, nie czynic mu adnej krzywdy. Uzyskawszy od Bolesawa radujcego si nasz klsk to, o co prosi, Idzi pogrzeba z wielkim trudem przy pomocy nieprzyjaci ciaa towarzyszy, po czym niezwocznie odjecha. Zwoki za wspomnianego margrabiego [Gerona] i jego towarzysza Widreda kaza zawie a do Mini. Tam przyj je ze smutkiem margrabia [Mini] Herman i odprowadzi je z brami Gunterem i Ekkehardem a do grodu Nienburga, gdzie arcybiskup koloski Gero i jego brat margrabia Thietmar, ojczym Hermana, a ojciec polegego margrabiego, zbudowali za panowania Ottona II opactwo na cze Boej Rodzicielki i witego mczennika Cypriana. Z kolei arcybiskup Gero odda zwoki ziemi i pociesza czcigodn Adelaid, jej syna Thietmara [II z saskiej Marchii Wschodniej] oraz pogronych w aobie przyjaci i wasali. Tymczasem cesarz dotar ze swoim wojskiem do Strzay, a poniewa wiedzia, e Mieszko nastpuje mu na pity z si zbrojn, nakaza margrabiemu Hermanowi przyby szybko dla obrony minieskiego grodu, sam za uda si prosto do Merseburga. Mieszko atoli, pouczony przez swego niegodziwego ojca, skoro tylko zauway, e nasi odeszli rozdzieleni na czci, nie pozostawiwszy adnej osony, przeprawi si 13 wrzenia o wicie przez ab pod wspomnianym grodem [tj. Mini] z siedmiu legiami [tzn. 7000 ludzi] i nakaza jednym z nich pustoszy okolic, drugim za przystpi do zdobywania grodu. Kiedy to zobaczyli wietnicy, zwtpili o monoci ocalenia i zostawiajc prawie ca chudob, schronili si do warowni lecej w grnej czci grodu. Nieprzyjaciele, uradowani tym wielce, wdarli si do opuszczonego podgrodzia i zabrawszy wszystko, co tylko tam znaleli, podpalili je, po czym podoyli ogie wyej w dwch miejscach pod ow warowni i natarli na ni z ca zacitoci. Graf Herman, widzc, jak jego nader szczupa garstka obrocw sabnie, rzuci si na ziemi i baga o zmiowanie Chrystusa, Jego za sawnego mczennika Donata o wite wstawiennictwo, nastpnie przywoa na pomoc niewiasty. Te stany na szacach i rzucajc std kamienie, wspary mczyzn. Ogie, ktry podoono, ugasiy w braku wody miodem i, Bogu dziki, poskromiy wcieko i zuchwao wroga. Mieszko, przypatrujc si temu wszystkiemu z wznoszcej si obok gry, oczekiwa na przybycie reszty rycerzy. Ci, pustoszc i palc, gdzie tylko by ogie, wszystko wokoo a do rzeki Gany [dzi Grosse und Kleine Jahna, lewy dopyw aby], powrcili pno na zdroonych koniach i byliby przenocowali tam ze swoim wodzem, by ruszy nazajutrz do szturmu, gdyby nie zauwayli przybierajcej wody na abie. Z tego powodu wojsko, mimo wielkiego zmczenia, wycofao si w nader pomylnych warunkach i ten szczliwy manewr uly zatroskanemu sercu wodza. Kiedy cesarz si o tym dowiedzia, wysa spiesznie na pomoc margrabiemu co tylko mg zebra wojska i w jaki czas potem nakaza odbudowa podgrodzie. Dla wykonania tego dziea oraz nadzoru nad nim zjechali si 8 padziernika arcybiskup Gero, biskup Arnulf grafowie i wielu innych. Byem i ja wrd nich, o wiele od

72

nich gorszy. W czternacie dni wykonalimy cakowicie dzieo odbudowy i odjechalimy, powierzywszy piecz nad grodem na cztery tygodnie grafowi Fryderykowi. Pniejsza historiografia polska nadaa Mieszkowi II przydomek Gnunego. Trudno o przykad wikszej pomyki i niesprawiedliwoci. Nastpca Chrobrego, drugi z kolei koronowany krl polski, by dzielnym i zdolnym czowiekiem. Odznacza si ponadto duym wyksztaceniem, zna acin i grek. Widocznie ojciec zawczasu postara si o przygotowanie nastpcy do szerokich zada politycznych. Mieszka II zwyciyy okolicznoci. Nie dorwnywa on ojcu zdolnociami i nie suyo mu szczcie. Naukowiec wzruszyby ramionami na to twierdzenie, ale wywody niniejsze nie maj pretensji do godnoci nauki. Interesuj si losami ludzi. Chrobry zza stou biesiadnego przyglda si zdobywaniu Lubusza - wezbrana aba powstrzymaa odsiecz. Mieszko patrzy ze wzgrza na szturm Mini, by o krok od zwycistwa - nagy przybr teje aby zmusi go do odwrotu. Bardzo pomylny dla Bolesawa by rok 1016. Thietmar powiada, e gdyby cesarz ruszy na niego wwczas z ca sw si wojskow, mgby samym strachem przywie go do zwrotu naszych ziem [tzn. uyc i Milska], znajdujcych si pod jego panowaniem, a jego samego uczyni skonnym do ulegoci, ofiarowawszy mu tylko pokj. Nie ruszy jednak, nawet nie prbowa. Waczy bowiem z grafem burgundzkim, Ottonem Wilhelmem, osobnikiem pod kadym wzgldem niebezpiecznym. Otto Wilhelm potrafi nawet biskupw szczu psami. By on z nazwy wasalem krla [Burgundii, Rudolfa III], faktycznie za jego panem". Tote kiedy Rudolf postanowi podporzdkowa Burgundie Niemcom, Otto Wilhelm stan okoniem i rozpocz wasn wojn z cesarzem. Henryk II nie zdoby adnej z jego twierdz, powrci z niczym, ze smutkiem". Warto pamita o tym grafie burgundzkim. Poczynania jego wyjaniaj, jak tre mieciy wwczas pojcia Europy, stosunkw europejskich i wpyww Zachodu. I z nim razem znaczyo - przebrn przez jego dowiadczenia. W styczniu 1017 roku uspokoio si troch w Niemczech. Midzy innymi odroczyli rozpraw do jesieni biskup Monastyru Teodoryk oraz graf z Werli Herman, ktrzy poprzednio pokcili si ze sob o bahe sprawy i pustoszyli sobie nawzajem kraje". Pogodzili si rwnie grafowie Gebhard i Wilhelm, rodzeni bracia witego Brunona, oraz inni wielmoe. Ukady midzynarodowe take zapowiaday pokj. Pragn go Bolesaw, bo sprawy wschodnie coraz bardziej przycigay jego uwag. Zi Chrobrego witopek uszed z Kijowa do Polski, pokonany przez brata, Jarosawa, nazwanego pniej Mdrym. Grozia wojna na dwa fronty. Bolesaw zaproponowa wic cesarzowi pokj. Z obu stron wymieniono poselstwa i zawarto zawieszenie broni". Delegacja niemiecka, wyznaczona do ostatecznych rokowa, wygldaa okazale. Oprcz ksit i grafw naleeli do niej arcybiskupi moguncki i magdeburski oraz biskup z Halberstadt. Bolesaw odmwi przybycia na terytorium niemieckie. Uczyniono mu

73

ustpstwo, zadano, by tylko przekroczy granic. ,Co zamierzasz uczyni, jeeli nasi ksita przybd nad Czarn Elster?". Nie przejd tam nawet przez most". Chrobry chcia rozmawia, ale po swojej stronie rzeki. Pokoju pragn, lecz nie za kad cen. Nie uznawa si za pokonanego w dotychczasowych kampaniach i rzeczywicie nim nie by. Ponadto jeszcze - nie chcia uzna cesarza za wadc wyszego stopnia. Parlamentariusze niemieccy zawrcili, by zda spraw swym mocodawcom, waciwemu poselstwu. Cesarz tymczasem obchodzi razem z nami wito Oczyszczenia Boej Rodzicielki [2 II1017]. Po tym wicie nadcignli biskupi i grafowie, oburzeni z powodu lekcewaenia, jakiego doznali od zwodzcego ich Bolesawa, a gdy przedstawili cesarzowi przebieg poselstwa, gniew rozpalili w jego sercu. Odbya si tam zaraz narada nad now wypraw wojenn i wszyscy wasale otrzymali rozkaz przygotowania si do niej. Rwnoczenie cesarz wyda ostry zakaz przyjmowania i wysyania posw od i do tego jawnego ju wroga oraz poleci wyledzi tych, ktrzy omielili si tak dotychczas postpowa. Zdaniem profesora Jedlickiego, zakaz ten wiadczy o ywych zwizkach Chrobrego z wielmoami niemieckimi, a ponadto o tym, jak bardzo owe koa germaskie nie chciay wojny z Polsk. Jak atwo si domyli - dodaje uczony - koa te wywodziy si z dawnych stronnikw Ottona III". Jakie przeszkody istotnie ptay rce cesarza, skoro po wydanych w lutym rozkazach dziaania wojenne rozpoczy si dopiero latem z inicjatywy Polski. Najpierw: morawscy wojownicy Bolesawa otoczyli podstpnie wielki oddzia Bawarw, ktry nie zabezpieczy si od napaci, i w pie go wycili, a potem, w lipcu tego 1017: Syn Bolesawa, Mieszko, wtargn z dziesicioma legiami do Czech, ktre wskutek nieobecnoci ksicia Udalryka mniejszy ni zwykle mogy stawi opr. Przez dwa dni pldrowa on kraj i powrciwszy z nieprzebranym tumem jecw, wielk sprawi rado ojcu. Oburzony tym cesarz wyruszy ze swoim wojskiem oraz znacznymi posikami Czechw i Lucicw; pustoszc wszystko po drodze, dotar 9 sierpnia do grodu Gogowa, gdzie oczekiwa go ze swymi wojami Bolesaw, lecz zabroni naszym ciga nieprzyjaciela, ktry ukrywszy dokoa ucznikw, wyzywa do walki. Nastpnie wysia przodem dwanacie legii, wybranych z gwnej siy zbrojnej, do grodu Niemczy*, ktry std sw nazw wywodzi, e niegdy przez nas zosta zaoony. Ich zadaniem byo odci pomoc, ktra miaa nadej dla tamtejszej zaogi. Kiedy owe legie rozbiy obz, gruchna wie, i zblia si nieprzyjaciel. Nie mogc zada mu wikszej klski z powodu ciemnoci nocy i ulewnego deszczu, zdoay one przepdzi tylko cz jego wojsk, cz za puciy wbrew swej woli do grodu. Grd ten ley w kraju lskim, ktry nazw t otrzyma niegdy od pewnej wielkiej i bardzo wysokiej gry**. Owa gra wielkiej doznawaa czci u wszystkich mieszkacw z powodu swego ogromu oraz przeznaczenia, jako e odprawiano na niej przeklte pogaskie obrzdy. W trzy dni potem cesarz przyby pod ten grd z silnym wojskiem i kaza otoczy go ze wszystkich stron, w nadziei, e w ten sposb zamknie nieprzyjacielowi wszelki dostp z
74

zewntrz. Jego mdry plan i dobre pod kadym wzgldem zamiary mogyby wiele tu osign, gdyby jego pomocnicy poparli go z ca gotowoci. Tymczasem korzystajc z ciszy nocnej, wielka odsiecz przedara si przez wszystkie strae do grodu. Cesarz nakaza naszym zbudowa rnego rodzaju machiny oblnicze, wnet atoli ukazay si bardzo podobne do nich u przeciwnika. Nigdy nie syszaem o oblonych, ktrzy by z wiksz od nich wytrwaoci i bardziej przezorn zaradnoci zabiegali o swoj obron. Naprzeciw pogan wznieli krzy wity w nadziei, PRZYPISY AUTORA: * Niemcza - grd o wielkiej wartoci strategicznej, panujcy nad drog z Wrocawia do Kodzka. ** Dzisiejsza gra Sobtka nosia wwczas nazw Gry lej (Mons Silensis). i pokonaj ich z jego pomoc. Gdy zdarzyo im si co pomylnego, nie wykrzykiwali nigdy z radoci, ale i niepowodzenia rwnie nie ujawniali przez wylewne skargi. Tymczasem Morawianie, wtargnwszy do Czech, zdobyli jeden grd i z wielkim upem opucili ten kraj, nie ponisszy sami adnej straty. Na wie o tym margrabia [Marchii Austriackiej] Henryk, ktry usiowa dopa ich z wojskiem, podj szybko pocig. Zabiwszy wicej ni tysic udzi spord nich i rozpdziwszy reszt, puci wolno do domu wszystkich jecw. Nie mona pomin milczeniem, e inni wojownicy Bolesawa napadli 15 sierpnia na grd warowny zwany Bia Gr [dzi Alt-Belgern na prawym brzegu aby], lecz, Bogu dziki, nic nie wskrali pomimo dugotrwaych szturmw. Natomiast duy oddzia Lucicw, tych mianowicie, ktrzy pozostali w domu, napad na inny grd wspomnianego ksicia. Straciwszy tam z gr stu towarzyszy, powrcili z ogromnym smutkiem i pustoszyli potem straszliwie jego dziedziny. [...] Tymczasem ukoczono budow wszystkich machin, wobec czego cesarz, ktry siedzia ju trzy tygodnie pod grodem [Niemcz], nakaza jego szturmowanie, lecz wnet zobaczy, jak te machiny szybko spony od ognia rzuconego z waw. Nastpnie Udalryk prbowa ze swoimi wspi si na way obronne, lecz nic nie wskra. Rwnie zrzucono z nich Lucicw, kiedy podjli podobn prb. Cesarz, widzc, jak daremne s wysiki jego chorob trapionego wojska, uda si bardzo uciliwym marszem do Czech, gdzie przyj go i uczci stosownymi darami nieprawy wadca tego kraju Udalryk*. [...] Rwnoczenie Bolesaw oczekiwa z niepokojem we Wrocawiu na wynik oblenia. Kiedy dowiedzia si, e cesarz odjecha, a grd stoi nienaruszony, weseli si w Panu i bra udzia w wieckiej radoci swoich wojw. Z gr szeciuset jego piechurw wtargno potajemnie do Czech w nadziei na zwyke upy, lecz wpadli oni sami w sida, PRZYPISY AUTORA:

75

* Thietmar krytycznie odnosi si do polityki Henryka II zwizanej z przewrotem na tronie czeskim w roku 1012, std epitet, jakim kronikarz obdarza Udalryka. ktre zastawili na nieprzyjaci, tak e tylko garstka ich zdoaa si ocali. Lucicy tymczasem wrcili zagniewani i skaryli si na to, i obraono ich bogini. Albowiem jeden z ludzi margrabiego Hermana przebi kamieniem jej wizerunek na sztandarze. Kiedy jej kapani donieli o tym ze skarg cesarzowi, otrzymali jako odszkodowanie dwanacie talentw [tzn. funtw srebra]. A kiedy Lucicy usiowali przeprawi si kolo grodu warownego Vurcin przez silnie wezbran Muld, stracili drugi obraz bogini wraz z doborowym oddziaem pidziesiciu wojownikw. Pod wpywem tak zej wrby pozostali wojownicy chcieli po powrocie do domu, za namow zych ludzi, wystpi ze suby cesarza, lecz przywdcy odwiedli ich od tego na wsplnie odbytym zgromadzeniu. Kt zdoa opisa trudnoci tego marszu i oglne straty? Z ogromnymi przykrociami poczone byo wkroczenie do Czech, lecz o wiele gorszy by odwrt z tego kraju. Na zgub nieprzyjaci podjto t wypraw, tymczasem z powodu naszych zbrodni przyniosa ona nam, zwycizcom, wielk szkod. Albowiem to, czego nie danym byo dokona w stosunku do nas wrogom, sprawiy w dalszej kolei wypadkw nasze przewinienia. Zapaka mi wypada rwnie nad zbrodni, jakiej si dopucili ludzie Bolesawa midzy ab i Muld. 19 wrzenia mianowicie wypadli oni nagle na rozkaz swego pana i uprowadzili z tych stron wicej ni tysic niewolnikw, po czym spalili wiele sadyb wokoo i powrcili bez przeszkd do domu. Cesarz przyby 1 padziernika do Merseburga i zamianowa biskupem praskim Ekkeharda, ktry przez dwadziecia trzy lata i pi miesicy stal na czele opactwa w Nienburgu, i kaza arcybiskupowi Erkanbaldowi wywici go 4 listopada za moim zezwoleniem*. Rwnoczenie przyby od Bolesawa pose z obietnic odesania modego Ludolfa, ktry od duszego czasu [tj. od wojny 1015] przebywa u niego w niewoli; w zamian jednak za jego uwolnienie da PRZYPISY AUTORA: * Thietmar byt zwierzchnikiem Ekkeharda jako opata jednego z klasztorw diecezji merseburskiej. Bolesaw wypuszczenia na wolno jego wojownikw, trzymanych u nas jako jecw pod siln stra. Zarazem dowiadywa si ostronie czy moe wysia do cesarza posa w celu odzyskania jego laski. Cesarz zgodzi si na wszystko na usilne proby swoich ksit i wtedy dopiero si dowiedzia, i wadca Rusw* napad na Bolesawa, tak jak mu by przyrzek przez posa, lecz nic nie zdziaa przy obleganiu grodu [zapewne Brzecia nad Bugiem]. Bolesaw wtargn potem z wojskiem do jego kraju i osadziwszy tam na tronie jego brata a swego zicia [witopeka], powrci w radosnym nastroju do domu. Propozycj pokojow Bolesawa wola Thietmar przedstawi jako ostron prob o ask. Pisarz-polityk pozosta wierny zadaniu chwalcy dynastii saskiej, usiowa maskowa
76

fakty, o ktrych sam przed chwil opowiedzia jako kronikarz. Bo nie ma adnych wtpliwoci Henryk II przegra kampani roku 1017, ostatni w wojnie trwajcej od lat kilkunastu. Bolesaw zdecydowanie zwyciy. Nie tylko utrzyma cae terytorium, ktre mia za Ottona III, ale powikszy je o Milsko, uyce i Morawy. Zachodnia granica monarchii polskiej opieraa si na Czarnej Elsterze. Odra na caej swej dugoci pyna przez jej ziemie. Rok 1017 by w naszych dziejach fenomenem, ktry si ju nigdy wicej nie mia powtrzy. Polska toczya wtedy wojn na dwch frontach i na obu wygraa, przy czym adnemu z nieprzyjaci nie udao si wtargn do wntrza kraju. Grodem, bezskutecznie obleganym przez Ru, by - zdaniem Stanisawa Zakrzewskiego - Brze nad Bugiem. Borys Grekw, autor Rusi Kijowskiej, nie ywi adnych wtpliwoci: Jarosaw powiada zawar sojusz z cesarzem niemieckim Henrykiem II i ruszy razem z nim". I Thietmar te wspomina, e Jarosaw przyrzek by Henrykowi przez specjalnego posa uderzy na Polsk. Poniewa Grody Czerwieskie od roku 981 naleay do Kijowa, uderzenie Rusi musiao pj nie PRZYPISY AUTORA: * Wielki ksi kijowski Jarosaw, ktry po wypdzeniu witopeka obj tron po ojcu Wodzimierzu. tylko na Brze, lecz na lini Wieprza, Wisoka, a wic i Wisy To wszystko... w czasie oblenia Niemczy. Bolesaw, ktry w styczniu 1017 roku zabiega o pokj z Henrykiem, czyni to samo i w stosunku do Jarosawa. W istniejcym pooeniu nie mg da ustpstw terytorialnych zwrotu Grodw Czerwieskich. Domaga si pokoju i jako gwarancji jego dotrzymania siostry Jarosawa, Predysawy (Przecawy), za on. Chcia rwnie uwolnienia crki, wywiezionej zapewne na pnoc (biskup Reinbern zmar w wizieniu kijowskim). Celu, to jest pokoju z Rusi, nie osign. W przytoczonym tekcie Thietmara zastanawia twierdzenie, e Henryk II dopiero w padzierniku - po wycofaniu si z Polski, czyli grubo poniewczasie - dowiedzia si o akcji Jarosawa. Czyby w ogle nie mia szpiegw w Polsce, nie mwic ju o stronnikach? Pastwo Chrobrego zaliczao si wida do cia nieprzezroczystych. Opisy wypraw, bitew i potyczek zajy Thietmarowi duo miejsca. Traktatowi pokoju powici biskup niewiele wierszy. W roku od narodzenia Paskiego 1018 [...], w szesnastym roku panowania najjaniejszego pana Henryka, a czwartym jego cesarstwa, obchodzono z naboestwem w jego obecnoci we wspomnianym miecie [tj. we Frankfurcie] uroczysto Obrzezania i Objawienia Paskiego. [...] Nastpnie 30 stycznia na rozkaz cesarza i usilne proby ksicia Bolesawa biskupi Gero i Arnulf oraz grafowie Herman i Teodoryk, jak rwnie komornik cesarski Fryderyk zaprzysigli pokj w grodzie zwanym Budziszyn. By to pokj, nie jaki by powinien, lecz

77

jaki dao si zawrze w wczesnej sytuacji. Po przyjciu wybranych zakadnikw wspomniani wielmoe wrcili do kraju. Cztery dni potem przybya do Cziczani [grodu w Dolnych uycach] crka margrabiego Ekkeharda Oda, o ktr stara si od dawna Bolesaw i po ktr wysia teraz swego syna Ottona [z maestwa z Emnild]. Poniewa noc wanie zapadaa, gdy tam przybya, przeto olbrzymi tum obojga pci przyj j rzdem zapalonych pochodni Ju po siedemdziesitnicy polubia ona wspomnianego ksicia bez pozwolenia kanonicznego. Nie cieszya si ona jednak stanowiskiem matrony, szczeglnie godnym takiego zwizku. Chrobry oeni si po raz czwarty. Zosta mem szwagierki wasnej cry, Regelindy, margrabiny Mini (,,die lachelnde Polin"). Popieszono si z maestwem, stanowicym gwarancj polityczn. Wbrew prawu kanonicznemu zawarto je w okresie przygotowa do wielkiego postu (po tzw. siedemdziesitnicy), nie czekajc na zezwolenie biskupa. Mao napisa Thietmar o traktacie pokojowym, ale wystarczy i tego, co zanotowa. Ukad zawarto i zaprzysiono w Budziszynie, na polskim terytorium pastwowym. Wystarczy sobie przypomnie, o co rozbiy si pertraktacje w roku poprzednim, by oceni znaczenie tego faktu. Zaraz si przekonamy, e Niemcy zobowizay si w Budzi-szynie da Polsce pomoc na wypraw przeciwko Jarosawowi, dotychczasowemu sprzymierzecowi Henryka. (Day pomoc rwnie i Wgry. Stanisaw Zakrzewski twierdzi, e i one wojoway poprzednio z Polsk, bdc sojusznikami Rusi i cesarza. Jeli tak byo, Chrobry pokona koalicj, wygra na trzech frontach). Za to Gniezno nie obiecao i nie przysao Henrykowi ani jednego onierza na jego akcj w Burgundii. Okoliczno wskazujca zwycizc. Warunki pokoju zmartwiy Thietmara i ludzi podobnie mu mylcych, ale to nie znaczy, e wszystkich Niemcw. W ksice Stanisawa Zakrzewskiego Bolesaw Chrobry znajdujemy fragment listu, ktry otrzyma wtedy arcybiskup Gero. Adresat by gwn osob w niemieckiej delegacji pokojowej. Autor listu, opat z Reichenau, Berno, zalicza si do elity intelektualnej Niemiec, by pisarzem i muzykiem. Oto jego opinia: Anioowie Pascy susznie zapiewali Chwaa Bogu na wysokoci", gdy niedawno na ludzi tak dobrej woli spyn tak wielki pokj za Bosk wol, dziki Waszym staraniom. Albowiem dar tego zbawiennego pokoju odpowiada usposobieniu wszystkich, co d ku wzniosym rzeczom, lecz przede wszystkim kapani Chrystusa powinni do tego pokoju dy i kroczy jego ladem, jak kae Psalmista: Szukaj - mwi - pokoju i zachowuj go". Gdymy si przeto dowiedzieli z gosu ludw i z wasnego dowiadczenia, e zabiegacie koo tego pokoju, zoylimy dziki gorce Dawcy ask wszelkich. Nie wszyscy Niemcy byli zwolennikami wojny z Polsk, nawet nie wszyscy Sasi. Pokoju z ni pragnli nie tylko ci, ktrych Chrobry przekupi. Byli w cesarstwie tacy, co dochowali wiernoci pamici Ottona III, oraz tacy, co nie mylc o szczytnych programach, po prostu nie yczyli sobie walk pomidzy chrzecijanami.

78

Budziszyn zabezpieczy Chrobremu plecy. Mona byo obrci si caym frontem na wschd. Opis wyprawy kijowskiej jest cenny, ale trzeba pamita o staej skonnoci Thietmara do wyolbrzymiania roli Niemiec i Niemcw w ogle. Przymusowy udzia w wojnie to u niego nasza namowa", Kijowianie poddaj si Chrobremu i witopekowi ze strachu przed naszymi", Bolesaw le do Henryka list wiernopoddaczy. Biskup z Merseburga a do koca pozosta wierny sobie. Opis wyprawy kijowskiej zaj ostatnie karty jego kroniki. Zanim si nim zajmiemy, jeszcze par uwag, wicych si z minionymi sprawami. Thietmar napisa o Niemczy, e grd ten niegdy przez nas zosta zaoony", jak dowodzi jego polska nazwa. Badania archeologiczne przeprowadzone w Niemczy wydobyy na jaw mnstwo zabytkw, odsoniy take szcztki starych waw. Wszystko to byo sowiaskie, pokrewne zabytkom, ktre mona znale w Poznaniu, Wrocawiu, a nawet w czycy. Ale dziwna nazwa grodu te jest faktem. Wybudowali go zatem bracy niemieccy, pochwytani podczas wojen i osadzeni na lsku. Pracowali pod miejscowym kierownictwem, ktre obwarowywao osiedle cudzymi rkoma, ale na rodzimy ad. Niemcza to niejako kuzynka osiedli polskich, zwcych si: Pomorzany, Serby, Jatwigi, Szwedy. Opinia Thietmara o pochodzeniu Niemczy, przesadne wyobraenia o roli Niemcw podczas wyprawy na Kijw, cay zreszt duch kroniki charakteryzuj pisarza, ktry wszdzie szuka dowodw wielkoci i chway Germanw. adnej okazji nie pomija, lecz ani jednym swkiem nie wspomnia o... germaskim rzekomo pochodzeniu polskiej dynastii i organizacji pastwowej. Dla niego Mieszko to ksi Polan i nic wicej. Chrzecijanin wprawdzie, ale czowiek obcy. A przecie Thietmar y za jego czasw, obcowa z ludmi, ktrzy go znali. Czyby zamilcza, gdyby Mieszko, jego ojciec lub dziadowie naprawd byli Germanami i gdyby zdobywcza pi" zorganizowaa sowiaskie pogowie w pastwo? O germaskim rodowodzie Piastw nie mwi adna z kronik niemieckich, polskich czy ruskich. Milczy o nim tradycja. Wykopaliska nie natrafiy na aden lad wtargnicia obcego elementu, dowiody za to rdzennej rodzimoci sztuki fortyfikacyjnej i caej kultury. Hans Wilhelm Haussig, autor wspomnianej ju ksiki Kulturgeschichte von Byzanz (wyd. Stuttgart 1959), uwaa Germanw za zaoycieli pastwowoci polskiej (str. 395). Zalemy mu piln lektur kroniki Niemca Thietmara i sami do niej powracajmy. Nie wypada zamilcze o aosnej klsce, jaka si wydarzya na Rusi. Bolesaw mianowicie najecha ten kraj i due poczyni tam szkody za nasz namow. Przybywszy 22 lipca [1018] nad pewn rzek*, nakaza on swemu wojsku rozbi obz, jak rwnie przygotowa potrzebne do przeprawy mosty. Z drugiej strony rzeki rozoy si ze swoimi krl Rusw [ksi Jarosaw Mdry], oczekujc z niepokojem na wynik zapowiedzianej przez obu przeciwnikw walki. Tymczasem Polacy, wyzywajc nieprzyjaciela, skonili go do walki PRZYPISY AUTORA: * Nad Bug. Przeprawa i bitwa odbyty si w miejscu zwanym do dzi Krlewskim Ktem, obok wsi Grdek Nadbuny.
79

i z niespodziewanym szczciem odepchnli go od rzeki, ktr obsadzi. Zgiek walki podnieci Bolesawa. Zachciwszy swych towarzyszy do gotowoci do walki i popiechu, przeprawi si szybko, cho z wielkim trudem, przez rzek. Wojsko nieprzyjacielskie, ustawione naprzeciw w zwartych oddziaach, nadaremnie usiowao broni swojej ojczyzny. Albowiem ustpio ju przy pierwszym starciu i nie stawiao potem silniejszego oporu. Polega tam bardzo dua liczba spord uciekajcych, maa za spord zwycizcw. Zgin po naszej stronie znakomity rycerz Eryk, ktrego cesarz trzyma przez dugi czas w wizieniu. Od tej chwili Bolesaw ciga z wymarzonym wprost powodzeniem znajdujcych si w rozsypce nieprzyjaci, a mieszkacy przyjmowali go wszdzie z wielkimi honorami i darami. Tymczasem Jarosaw zaj si jeden grd, nalecy do jego brata [witopeka], i uprowadzi jego mieszkacw. Bardzo potne za miasto Kijw stao si z poduszczenia Bolesawa ofiar ustawicznych atakw ze strony wrogich Pieczyngw i due ponioso straty wskutek silnych poarw. Jego mieszkacy bronili go, lecz niebawem otwarli bramy obcej potdze. Opuszczony mianowicie przez swego wadc, ktry uciek, Kijw przyj w dniu 14 sierpnia Bolesawa oraz wygnanego od dawna ksicia witopeka, ktry pozyska sobie cay ten kraj, wykorzystujc strach przed naszymi. Kiedy wkraczali do miasta, tamtejszy arcybiskup powita ich uroczycie z relikwiami witych oraz innymi rnymi okazaociami w monastyrze witej Zofii, ktry spon w poprzednim roku wskutek nieszczliwego wypadku. Obecne byy przy tym: macocha wspomnianego ksicia, jego ona oraz dziewi jego sistr, z ktrych jedn, dawniej sobie upatrzon [Predysaw], ten stary wszetecznik Bolesaw uprowadzi bezwstydnie, zapominajc o swojej lubnej maonce. Rwnoczenie ofiarowano mu niezliczon ilo pienidzy, z ktrych du cz rozdzieli midzy swych sprzymierzecw i ulubiecw, pewn za cz odesa do ojczyzny. Wrd posikw, jakie znajdoway si przy boku wspomnianego ksicia, byo od nas trzystu, od Wgrw piciuset, od Pieczyngw wreszcie tysic ludzi. Wszystkich tych ludzi odesa tamtejszy wadca [tj. witopek] do domu, gdy mg stwierdzi z radoci jak mieszkacy kraju garn si do niego i swoj wierno mu okazuj. W tym wielkim miecie, ktre jest stolic owego pastwa, jest wicej ni czterysta kociow i osiem rynkw, mieszkacw za liczba nie dajca si wyrazi. Jak w caym tym kraju, mieszkacy owi skadaj si z duej liczby niewolnikw*, ktrzy zewszd tu zbiegli, oraz w szczeglnoci z obrotnych Duczykw. Pieczyngom, ktrzy ich cigle nkali, stawiali oni dotd skuteczny opr i innych take gromili nieprzyjaci. Bolesaw, uniesiony tym powodzeniem, wysa tamtejszego arcybiskupa do Jarosawa z daniem odesania mu crki [ony witopeka] i obietnic zwrotu w zamian za to jego ony wraz z macoch i siostrami. Nastpnie wyprawi z bogatymi darami swego ukochanego opata Tuni do naszego cesarza, aby zaskarbi sobie nadal jego lask i pomoc oraz okaza gotowo wypenienia wszystkich jego ycze w przyszoci. Wysa take posw do pobliskiej Grecji, ktrzy mieli zapewni tamtejszego cesarza o jego yczliwoci, jeeli cesarz ze swojej strony zechce dotrzyma wiernoci i przyjani. W przeciwnym wypadku - mieli mu owiadczy - Bolesaw stanie si jego zdecydowanym i nieustpliwym wrogiem. Niechaj Bg Wszechmogcy poredniczy w tych wszystkich sprawach i wskae askawie, co Jemu si podoba, a nam korzy przynie moe.
80

Wracajc znad Dniepru, ponownie przyczy Bolesaw do Polski Grody Czerwieskie, zagarnite przez Wodzimierza Wielkiego w roku 981. Po wyprawie kijowskiej obszar monarchii polskiej siga piciuset tysicy kilometrw kwadratowych. Brak w ogle dowodw, e Chrobry chcia anektowa sam Kijw, i nie wiadomo doprawdy, skd si wzio takie dziwne mniemanie. W roku 1018 pokonano przeciwnika, ktry ju poprzednio dziaa przeciwko Polsce jako sprzymierzeniec cesarza, odzyskano terytorium utracone przez Mieszka I, udzielono PRZYPISY AUTORA: * Wedug M. Jedlickiego: Wyraenie niewolnicy odnosi si tutaj do kupcw, ktrych Thietmar dlatego nazywa tak pogardliwie, e cz ich stanowili istotnie dawni ludzie niewolni, ktrzy zbiegli do miasta". pomocy ksiciu ruskiemu, spokrewnionemu i zaprzyjanionemu z Piastami. Pomys aneksji Kijowa, odlegego o czterdzieci dni wysilonego marszu, byby szalestwem. Wolno ryzykowa domys, e Bolesawowi Chrobremu chodzio wtedy o co znacznie wikszego i bardziej realnego ni taki podbj. Nie wiadomo, kto powiz jego list do Bizancjum. Opinia Thietmara o treci pisma nie bardzo nas zobowizuje, bo wtpi naley, czy osoba, ktra informowaa biskupa, list ten czytaa. Doskonale znany jest tylko adresat. By nim cesarz bizantyski Bazyli II. Przeszed on do historii z ponurym przydomkiem Bugarobjcy i w sawie ujarzmiciela Sowian bakaskich. Rok 1018, chwila, w ktrej Chrobry wkracza do Kijowa, przynis i jemu tryumf. Carstwo bugarskie pado, mona byo skada ofiary dzikczynne w Partenonie ateskim, od dawna przerobionym na koci. Ale Bazyli II mierzy wyej. Dy do faktycznego odnowienia powszechnego pastwa cezarw rzymskich ze stolic nie w Rzymie, lecz w Bizancjum. Na podstawie nikych ladw w pismach wczesnych doszed Stanisaw Zakrzewski do wniosku, e w pniejszych walkach o panowanie nad Itali uczestniczyy druyny polskie - po stronie Bizancjum. Christopher Dawson pisze w Tworzeniu si Europy, e na pocztku XI wieku nikt nie mg przewidzie losu, jaki mia spotka wiat bizantyski. Cesarstwo wschodnie nigdy nie wydawao si silniejsze czy bardziej kwitnce ni w ostatnich latach panowania cesarza Bazylego II. Przecigno znacznie Europ zachodni co do bogactw i cywilizacji, a podbj Bugarii i nawrcenie si Rusi dostarczyy nowych sposobnoci kulturalnej ekspansji. We wschodniej Europie zostay pooone podstawy rozwoju nowej bizantysko-sowiaskiej kultury, ktre zdaway si przedstawia nie mniej obiecujce horoskopy na przyszo ni rwnolegy rozwj rzymsko-germaski na Zachodzie. Bazyli II nie by intelektualist. Czowiek twardy, znakomity polityk i wojownik, rzdzi nie wedug praw pisanych, ale wedug praw niepisanych wasnego ducha". Musia to by duch mdry, skoro Bazyli - jak przypomina Dawson - sam osobicie zapobieg w roku 1009 ostatecznemu zerwaniu pomidzy Wschodem a Rzymem. Cesarzowi chodzio o

81

poparcie ze strony papiestwa dla planw przywrcenia w Italii wadzy bizantyskiej, ale jedno chrzecijastwa miaa wszak znaczenie nie tylko polityczne. Wielkie sukcesy Bazylego na Zachodzie zaczy si wanie w roku 1018. Pisze Kazimierz Zakrzewski: Nie tracc swej przewagi nad islamem, Bizancjum za Basileiosa II dziki potnej organizacji swych si pastwowych wystpuje i w Europie jako kierownicza potga, grujca nie tylko nad wiatem sowiaskim, ale i nad aciskimi pastwami Zachodu, gdzie rwnoczenie rozprzgao si cesarstwo Ottonw. Pniejsze losy miasta, ktre zostao tureckim Stambuem, rzuciy cie na jego przeszo. Dzisiejszy czytelnik lizga si wzrokiem po samej powierzchni krtkiej notatki Thietmara, nie wgbia si w jej tre. Trudno mu oceni, e poselstwo polskie jadce z Kijowa do Bizancjum to by gest pod adresem siy, ktra moga uksztatowa przyszo. Mino osiemnacie lat od zjazdu w Gnienie. Bolesaw dozna wielu rozczarowa i dowiadcze, lecz nie zmieni chyba zasady rozumowania, skoro teraz, u schyku ycia, znowu ofiarowywa pomoc temu, kto dy do celw uniwersalnych. Jego kijowski postpek zdradza si zdaje gwn wytyczn postpowania. Chrobry by czowiekiem o bardzo szerokich horyzontach. Skoro Zachd zawid jako twrca porzdku powszechnego, naleao obrci si na Wschd, ktry zdawa si skuteczniej temu porzdkowi suy. Rozam w chrzecijastwie jeszcze si wtedy nie dokona. O jakiej niechci Polski do bizantyskiego Wschodu dziwnie by nawet mwi. Otto III, przyjaciel Chrobrego, by synem Greczynki Teofano, z wychowania zupenym Grekiem. Ten ces; z dynastii saskiej lubi kpi z saskiego prostactwa. Mamy bardzo mao wiadomoci o wczesnych stosunkach Polski z Bizancjum. Nie pomimo, lecz wanie dlatego wolno zapyta na zakoczenie powyszych rozwaa: co skonio Mieszka II do nauczenia si po grecku? Na co moga si przyda przyszemu wadcy Krakowa i Gniezna znajomo urzdowego jzyka Bizancjum? W roku 1018 Mieszko mia lat dwadziecia osiem. Dwa zdania, dotyczce owego poselstwa, zawieraj ostatni wiadomo o Chrobrym, jak zawdziczamy Thietmarowi. Ale nie odkadajmy jeszcze samej kroniki biskupa z Merseburga. Odczytajmy sobie samo jej zakoczenie. Chrobremu pisane jeszcze byo siedem lat ycia i panowania. Wkrtce po jego zgonie mia si rozpocz pierwszy, bardzo ciki kryzys w dziejach Polski. Mieszko II skoczy w okolicznociach tragicznych, jego syn i spadkobierca, Kazimierz, musia na czas pewien uj z kraju. Chcc wczu si w to ku czemu Polska sza" podwczas i ku czemu nieuchronnie i musiaa, poczytajmy sobie o losach i nastrojach Henryka II, cesarza, najwyszego autorytetu wieckiego w zachodnim chrzecijastwie: /Tymi dniami mj krewniak Udo* pojma rwnego sobie szlachectwem i znaczeniem Hermana** i mimo jego oporu powiz go do swego grodu. Obawiam si, by nie wyrs z tego powodu jaki chwast niebezpieczny, ktry z trudnoci albo wcale nie da si wypleni.

82

Teraz powinienem zacz znowu opowiadanie o cesarzu, ktry powrci z nieudaej wyprawy [do Burgundii] i nic nie uzyska z tego, co mu obiecano, i tylko lekko pokara opornych. Kiedy jego znakomity i wierny wasal, ksi Teodoryk [ksi Grnej Lotaryngii], rozsta si z nim i chcia pody do domu, napad go z zasadzki PRZYPISY AUTORA: * Udo, czyli Ludger, syn rodzonego brata matki Thietmara, grafa ze Stade, Zygfryda. ** Herman, graf z Werli, cioteczny brat Henryka II. pewien mony, imieniem Stefan, jego, jak si okazao, i cesarza nieprzyjaciel- Teodoryk zdolal go odeprze, lecz gdy onierze rzucili si na zdobycz, zosta powtrnie napadnity i, niestety, pokonany, tak e z ma tylko uciek garstk. By to ju drugi tego rodzaju zamach na niego i daby Bg, by go omino niebezpieczestwo za trzecim razem. Kiedy si nasz cesarz dowiedzia o tym wszystkim, odby w Szwabii narad nad sprawami pastwowymi i wnet potem odpyn zatroskany w d Renu. Albowiem jego wsppracownicy i podpory jego pastwa, po wikszej czci, niestety, polegli, udajcy za wierno i cigncy si za nim, jako ten ciar ukryty, knuj przeciwko niemu w zmowie z obcymi tajemne intrygi, tak i nie moe on rzdzi z naleyt swobod i ukrci ich nieprawoci i zuchwalstwa, Na tym urywa si i koczy Thietmari Merseburgensis Episcopi Chronicon. Orygina dziea przetrwa lat dziewiset trzydzieci siedem. Tom, skadajcy si ze stu dziewidziesiciu dwch kart marnego pergaminu, stanowi wasno Saskiej Biblioteki Krajowej w Drenie i spon z ni razem w roku 19451 , podczas wielkiego bombardowania, o ktrym przypomnia nam ostatnio film Dzi w nocy umrze miasto. PRZYPISY AUTORA: ' Orygina, cho mocno uszkodzony, jednak przetrwa. Jak pisze profesor Krzysztof Og w Posowiu do kroniki Thietmata (Universitas, Krakw 2005, s. 417): Odnaleziono go dopiero w ostatnich latach. Obecnie jest przechowywany w Schsische Landes- Stadts- und Universittsbibliothek w Drenie pod star sygnatur Msc. Dresd. R. 147. W roku 2001 by prezentowany jego fragment (pierwsze karty) na wielkiej wystawie historycznej w Magdeburgu pt. Otto der Grosse. Magdeburg und Europa" (przyp. red.). ANONIM Liczc okrgo, w sto lat po zgonie Thietmara ukazaa si pierwsza kronika spisana w Polsce i cakowicie jej powicona. Autorem ksigi by cudzoziemiec, o ktrym nikt niczego nie wie i prawdopodobnie nigdy wiedzie nie bdzie. Nawet imienia jego nie znamy. W XVI wieku Marcin Kromer nazwa go Gallem i tak pozostao. Tradycja przyja domys uczonego biskupa. Niektrzy tylko historycy zowi tajemniczego kronikarza Anonimem, zawsze piszc ten rzeczownik du liter. Thietmar by wiadkiem poczyna Bolesawa I, Gall opiewa czyny Trzeciego. Siedemdziesit siedem lat upyno od mierci Chrobrego do chwili objcia rzdw przez
83

Krzywoustego. Kolejno schodzili ze wiata: Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Bolesaw miay i Wadysaw Herman. Polski obyczaj polityczny uleg w tym czasie do gruntownej europeizacji. Pastwo a zatrzeszczao w spojeniach, wiele szww pucio. Sama dynastia omal nie sczeza, i to dwukrotnie. Jej linia pierworodna, krlewska, istnie przestaa. Kronikarz, ktrym si w tej chwili zajmujemy, zapisa, e Mieszko II by dzielnym rycerzem, wiele te dokona dzie rycerskich, ktrych wyliczanie za dugo by trwao. On te sta si dla wszystkich ssiadw nienawistnym, a to przez nienawi, jak czuli dla jego ojca. Anonim by literatem i wyrazi si po literacku, dokona personifikacji. Nienawi do nieboszczyka nie wystarcza za motyw dziaa politycznych. To dzieo Chrobrego i poprzednikw -byo dla ssiadw nieznone. Ogromne, jak na owe czasy wcale zwarte pastwo, wiszce na flance Niemiec, i bez tego szarpanych ze wszystkich pozostaych stron oraz od rodka... Pastwo ktre raz ju interweniowao w Kijowie, odzyskao straty nad Bugiem i Sanem, prbowao wsppracy z Bizancjum... Pocztkowe lata powodze Mieszka II upywaj szybko, zbiegli czy te wygnani za granic bracia krlewscy zyskuj protektorw. (W swoim czasie Bruno, brat rodzony cesarza Henryka II, szuka protekcji w Polsce, u Chrobrego. To samo czyni witopek z Kijowa). Polska traci uyce, Milsko i Grody Czerwieskie, jej wadca musi zrzec si korony krlewskiej. Pod presj cesarza, Konrada II, przystaje Mieszko nawet na podzia kraju pomidzy siebie a braci - wspzawodnikw. Prawowity spadkobierca Chrobrego nie poddawa si atwo, a w rodkach te pewnie nie przebiera. Pod tym wzgldem nie by gorszy od ojca. Bracia-wspzawodnicy - Bezprym i Otto -szybko, niemal jeden po drugim, zginli mierci gwatown. Ma chyba suszno Stanisaw Ktrzyski, ktry przypisuje to nie tyle przypadkowi, co wiadomemu dziaaniu Mieszka II, ktry zaraz w roku nastpnym - 1034 - 10 maja sam zakoczy ycie. Pniejszy, ale dobrze poinformowany kronikarz niemiecki, Gotfryd z Viterbo, zanotowa, e zabi Mieszka jego wasny giermek. Obecni historycy niezbyt temu wierz. Ich zdaniem ksi zszed ze wiata w sposb naturalny. Posuchajmy jednak opinii Stanisawa Ktrzyskiego: Kilka tych mierci ksit polskich, tak nagych i tajemniczych, chobymy mieli prawo posdza, e dziay si one, o ile chodzi o Bezpryma i Ottona, za wiedz Mieszka II, nasuwa przypuszczenie, e na dworze ksicym by zastp ludzi, ktry nie potrzebowa si na nic oglda, z nikim liczy, ktry mia rodki i w rodkach nie przebiera i ktry mg Terroryzowa ksicia, dwr i parti sobie przeciwn, byle dopi zamierzonego celu. Mona przypuszcza, e silne wizy, ktre czyy monarch z jego otoczeniem za czasw Bolesawa Chrobrego i w pierwszych latach rzdw Mieszka II, bardzo osaby pod wpywem klsk zewntrznych i wewntrznych walk, sporw, niesnasek rodzinnych. Presti, ktry otacza krla, upad, a korzy z tego stanu rzeczy starali si wyzyska ci ludzie, ktrzy stali dotd blisko tronu. C, znajome rzeczy... Przecie to tonacja kroniki Thietmara! Pocztki marszu po europejskich szlakach nie wyglday sielankowo, za to perspektywy i - co waniejsze! 84

wyniki byy wcale nie najgorsze: w trzysta lat pniej znowu zwarte, do rozlege krlestwo z okrelonym programem politycznym i uniwersytetem, drugim w naszej poaci kontynentu. Ale zanim do tego doszo, miaa historia Polski dozna caego cyklu przypyww i odpyww, pulsowa dramatycznym, kaprynym rytmem dziejw powszechnych. Kronikarz, w nieznanym miejscu i czasie przybyy nad Wis, sucha od tubylcw o wzlotach i upadkach cakiem wieej daty. O niektrych mg si zreszt dowiedzie ju za granic, bo to byy sprawy wakie nie tylko dla Polski. Od roku 1034 po 1042 dynasti Piastw reprezentowa tylko jeden mczyzna, ktry przez czas pewien przebywa na wygnaniu, moe i na Wgrzech, z pewnoci w Niemczech. Podobno cesarz chcia go tam zatrzyma na stae, proponujc rozmaite dobra i godnoci. Jeli to prawda, rd piastowski mg by ekspatriowa si, wsikn w Lotaryngi. Kazimierz Karol, nazwany pniej Odnowicielem, powrci do kraju i zdoa odtworzy rodzimy orodek wadzy. Potomno zapamitaa go, ale nie obdarzya specjaln uwag. Niesusznie, bo Odnowiciel to pierwszy w Polsce polityk w prawdziwie europejskim stylu. Ani nawet prbowa i w lady dziada - zupenie jak Kapetyngowie, ktrzy znali oczywicie i cenili tradycje Karolingw, lecz na razie powstrzymywali si od prb wcielania ich w ycie. Rozwaajc jego postpki, ma si takie wraenie, jakby ten Piast studiowa w szkole sabiutkich monarchw" z Parya, ktrych naczelna maksyma brzmiaa: trzeba zszywa. Zszywa, pracowicie ata swe potrzaskane dziedzictwo, podpiera si sojuszami z tymi wanie, ktrzy pokonali jego ojca. Powrci do Polski zaraz po najedzie czeskim, wspierany przez posiki niemieckie. Wkrtce potem pomaga cesarzowi w wojnie z Czechami. Powd jej polega na tym, e Praga zanadto spotniaa i pozwolia sobie naruszy rwnowag polityczn. Ale pretekst by bardzo oryginalny. Henryk III zada od Brzetysawa czeskiego zwrcenia Polsce zagarnitych w niej skarbw, bracw, lska oraz relikwii w. Wojciecha. Jesieni 1040 roku Brzetysaw, ktry dopiero co szykowa si do roli czeskiego Chrobrego, zzu cimy w Ratyzbonie i stojc boso u podny cesarskiego tronu, zoy hod i przyrzek posuszestwo. Henryk III, pomny na zasad rwnowagi, okaza mu czciow ask. Zrezygnowa z da poytecznych dla Polski. W roku 1054 Kazimierz odebra lsk si, korzystajc ze sposobnoci, ale na gniewny pomruk cesarza natychmiast wykaza powcigliwo. lsk zatrzyma, lecz zobowiza si paci Czechom trybut z tej dzielnicy. Wspzawodnicy ojca - Mieszka II - znaleli pomoc w Kijowie. W dwa, najwyej w trzy lata po powrocie do kraju Kazimierz eni si z kijowsk ksiniczk Dobrogniew Mari, crk Wodzimierza Wielkiego. Bierze w posagu skarby, ktre na pewno przyday mu si, bo Czesi poprzednio starannie oprnili komory piastowskie w Gnienie, w Poznaniu i w Krakowie, nie pominli rwnie kociow. Jako wiano oddaje Rusi kilkuset bracw, ktrych dziad jego przygna by ongi z Kijowa. Kiedy Kazimierz pomaga cesarzowi w wojnie z Czechami, na wschodzie: szed Jarosaw w odziach na Mazowszany", czyli - pync z biegiem Bugu - zaatakowa niebezpiecznego przeciwnika Polski. Kronikarz ruski, ktry to zanotowa, w sze lat pniej

85

powrci do tego samego tematu: lata 6555 [1047] Jarosaw szed na Mazowszany i zwyciy ich, i zabi ksicia ich Mojsawa, i upokorzy ich Kazimierzowi". Szerzej znacznie opowiada o tych wypadkach nasz Anonim. Zapamitajmy od razu, e przemilcza w ogle pomoc rusk. Wedug niego w generalnym starciu nad rzek, zapewne nad Wis, przewaga si bya po stronie Mazowsza, ale zwycistwo przypado Polsce. Zbuntowana dzielnica zmuszona zostaa do posuszestwa, powrcia pod wadz Piastw. Zaraz potem nastpne wygrane starcie oddao Kazimierzowi cz Pomorza. Thietmar przekaza potomnoci dugie spisy nazwisk rebeliantw niemieckich, nasza historia, znacznie ubosza w rda pisane, lecz nie w fakty, zapamitaa tylko jednego z polskich. Historycy cigle spieraj si o waciwe brzmienie jego imienia, tradycja zna go jako Masawa. Dawny czenik Mieszka II w chwili zamtu, do ktrego gwnych sprawcw si zalicza, pochwyci wadz na Mazowszu i umocni si tam omal nie na dobre. By z tych, co chcieli cakiem zepchn Piastw ze sceny. Anonim pisa, kiedy ludzie mieli Masawa w do wieej pamici, czerpic wiadomoci z opowiada pokolenia wasnych ojcw. Tote przekaza w kronice obraz szczytowego punktu rozgrywki. Zgodnie z kanonem epoki, ksi Kazimierz walczy nad Wis osobicie, na rwni z szeregowym rycerstwem. Stara si pewnie dawa przykad mstwa, skoro krew nieprzyjaci zbroczya mu twarz, pier i ramiona, a zapdzonemu zbyt daleko mier zajrzaa w oczy. Ocali go wojownik nienalecy do adnego z rodw szlachetnych najpewniej zwyczajny chop. Nie warto doszukiwa si w tym szczegle jakich osobliwych znamion historii kraju, ktrego dynastia podobno pochodzia z chopw. W wydarzeniu owym wida raczej norm powszechn. Formujca si dopiero wadza pastwowa czsto doznawaa pomocy od takich, co stali na samym dole. Za Renem, na przykad, plebejska milicja pokoju pomagaa krlom niszczy kasztele rnych tamtejszych Masaww. Kazimierz zwalcza swojego na przepacistym brzegu rzeki", burej od piasku. Sceneria swoista, nadwilaska, ale tre dziejowa zupenie ta sama co wtedy, gdy krl Niemiec Henryk II, ustawiwszy hufce nad malowniczym Jeziorem Bodeskim, czeka na wojsko przeciwnika, ksicia Szwabii. onierz, ktry ocali Kazimierza, otrzyma w nagrod grd i awansowa do rzdu rycerstwa. Kazimierz Odnowiciel y zaledwie czterdzieci dwa lata (rd, do ktrego nalea, na og nie odznacza si dugowiecznoci). Zmar w Poznaniu, 28 listopada 1058 roku. Anonim nie moe wic adn miar uchodzi za wiadka jego rzdw i czasw. Nikt nam jednak nie zarczy, czy nigdy niewystawiona metryka Galla nie zdradziaby daty narodzin o kilka lat wczeniejszej. Uczeni twierdz, e przyszed na wiat gdzie okoo roku 1060. W takim razie piszc kronik, miaby niewiele ponad pidziesit lat. Wolno zatem ryzykowa i dorzuci jeszcze dziesi wiosen. Dorzuci raczej ni uj, bo dzieo zdradza ma, ktry nie tylko umia dobrze pisa, lecz wiele w yciu rozmyla. Rozumem i wyobrani ogarnia gwne sprawy epoki.

86

Pogldy uczonych dotyczce metryki i caego yciorysu Galla s wyjtkowo urozmaicone. Profesor Karol Maleczyski pisze w Polskim sowniku biograficznym: O mao kim napisano tyle sprzecznych sdw, co o Gallu; jego narodowo, miejsce studiw, imi, wyksztacenie s do dzi sporne w literaturze. Najznakomitsi uczeni polscy i obcy biedzili si nad rozwizaniem tej zagadki, jak do dzi bezskutecznie. Uwaano go kolejno za Niemca (Semmler), Polaka (Kownacki), Francuza z Prowansji (Ktrzyski St., David), Flandryjczyka (Gumplowicz, Maleczyski), Wocha (T. Wojciechowski), Wgra wzgldnie Sowianina wgierskiego (Bruckner, Tyc, Plezia). Identyfikowano go z Baldwinem hr. Flandrii, zaginionym w czasie pierwszej wyprawy krzyowej, i arcybiskupem pizaskim tego imienia (Gumplowicz), czyniono Galla biskupem kruszwickim lub scholastykiem poznaskim (Krotoski), czonkiem weneckiego rodu Orseolich wygnanym z ojczyzny (T. Wojciechowski); ostatnio uwaano go za zakonnika klasztoru wgierskiego w Somogyvr (David, Plezia). Czas przybycia Galla do Polski kadziono dawniej okoo roku 1089 (ostatnio Grdecki), obecnie przesuwa si go raczej na lata 1109-1119 (Plezia, David). Przypisywano Gallowi raz szerokie oczytanie w literaturze klasycznej i redniowiecznej (Znamierowski, Maleczyski), raz uwaano go za przecitnie wyksztaconego mnicha, ktry swej erudycji niczym w kronice nie zdradzi (Plezia). Czyniono go czonkiem polskiej kancelarii ksicej, a nawet jej kanclerzem (T. Wojciechowski), czemu znw inni badacze stanowczo zaprzeczaj (Maleczyski). Wreszcie sporna jest wiarygodno samej kroniki Galla. Anonim napisa bowiem o sobie tylko tyle: ja, zakonnik, wygnaniec wrd was i pielgrzym, nie chc wynosi si ponad innych, wysawia swego kraju ani rodu. W do obszernej kronice nie ma nawet cienia wspomnie o ojczynie. Gucho o niej, jakby autor z rozmysem co czy kogo tai. A przecie przemawia w pierwszej osobie! Przebywa i pisa w Polsce. Moe obawia si, e tre dziea urazi kogo mocnego, czyja rka potrafi dosign bliskich lub przyjaci, zamieszkaych daleko od Krakowa? Kronika Anonima zdaje si pachnie konspiracj. Jedno pewne zdecydowana sympatia do Wgier oraz ich wadcw. Ale to nie moe wiadczy o pochodzeniu. Jeli przybysz obdarzy szczerym uczuciem Polsk, to czemu nie miaby polubi kraju, ktry take kiedy tam pozna i ktry czsto wspdziaa z Polakami. Gall nazwa siebie wygnacem. Wierzy mu bez zastrzee to zgrzeszy przeciwko podstawowej zasadzie wymiaru sprawiedliwoci nemo iudex in causa sua. Wiadomo, jak to bywa w praktyce pisarskiej. Mona uy okrelenia tylko spokrewnionego z prawd, ustawi sowo ukosem. Moe ten, co wygna" Galla, uyby nieco innych rzeczownikw. Na przykad: zbieg, wywoaniec, odstpca lub nawet - zdrajca. A kt zarczy, czy waciwym wygnacem nie by rodzic kronikarza? Istnieje wszak kategoria dziedzicznych emigrantw politycznych. Powrmy do przytoczonego urywka Sownika biograficznego. Spierajcy si uczeni wymienili wiele krajw europejskich, pooonych na zachd i poudnie od Polski. Co prawda, Gall mg pochodzi z takiej akurat ziemi, ktr w dyskusji przypadkiem pominito, ale nie to jest wane. Niemcy, Flandria, Francja, Wochy, Wgry, poudniowa Sowiaszczyzna to ju panorama
87

kontynentu. Naley zatem rzuci okiem na to, co si tam dziao po roku 1060. Historycy nazywaj w okres pierwszym rozdziaem wielkiej ekspansji feudalnej. Przyczyn zjawiska dopatruj si w ulepszeniach gospodarki rolnej, we wzrocie gstoci zaludnienia. Kasztele zaroiy si od modszych synw rycerskich, na gwat potrzebujcych takiego chleba, ktry zapewnia miejsce na wierzchoku. I wanie wtedy dokona si ostateczny przeom w metodach wojowania. Cika jazda rycerska wzia przewag - na dugie wieki. Temat zwalnia od obowizku rozprawiania o motorach historii. Losy osb zale od wydarze zachodzcych w okrelonym miejscu i czasie. W roku 1066 powiodo si przedsiwzicie wojenne, ktrego ju nikt pniej nie zdoa powtrzy. Ksi Normandii, Wilhelm Bkart - syn Roberta Diaba i crki garbarza z Falaise, Ardetty - dokona inwazji Wysp Brytyjskich. Przeprawi si przez Kana, zwyciy pod Hastings, zdoby kraj, zmieni przydomek na Zdobywca", koronowa si i da pocztek tej Anglii, ktr znamy. To midzy innymi znaczy: anglosaskiej monarchii, na ktrej herbie widnieje francuski napis. Normanowie bowiem, ktrym Wilhelm panowa, od dawna osiedli w pnocnej Francji, byli ju waciwie Francuzami. Nie tylko losy poszczeglnych osb zale od przypadkw. Niekiedy przytrafia si to i pastwom. Przez dwa tygodnie czeka Wilhelm na sposobn chwil i przeklina niepomylne wiatry. A to one wanie day mu zwycistwo. Krl Anglii Harold wiedzia, co si wici, siy za mia dobre, znaczniejsze od normandzkich. Skupi je i czeka, by zepchn ldujcych do morza. Tymczasem na pnocy przybia do brzegu flota norweska, sprowadzona przez krlewskiego brata - wspzawodnika, Trostiga. Harold rzuci si przeciw niej i zdecydowanie zwyciy. Krl Norwegw oraz Trostig polegli. Lecz niepomylny dla Wilhelma wiatr wia tylko przez dni pitnacie, nie duej. Powracajcy na poudnie Harold zasta Normanw na poowie drogi pomidzy wybrzeem a Londynem, koo Hastings. Jego kawaleria stosowaa t metod walki, ktra miaa na nowo ody dopiero w pocztkach XX wieku. Ta kawaleria bya waciwie piechot na koniach. Walczcy z sioda i zdolni do konnego manewru Normanowie wygrali. Wilhelm przygotowa sw akcj dyplomatycznie, stosujc najbardziej bezwstydne oszustwa i wymuszenia. Zdoa zapewni sobie poparcie Rzymu. Dla nas waniejsze w tej chwili, e z pomylnym skutkiem wezwa do wspudziau rycerstwo z rozmaitych stron, take z Flandrii, Woch oraz z poudniowej Francji. Kraje te figuruj w przytoczonym urywku Sownika biograficznego. Apel Bkarta mg wycign z rodowego kasztelu ojca Gallowego i wplta go w wir wydarze o przebiegu i skutkach nie do odgadnicia. Nastpny zamt, rozstrzygajcy o awansie i upadku mocarstw, zdarzy si na poudniu Europy, wtedy kiedy Gall mia ze dwadziecia albo wicej lat. Sprawa dotyczya Woch, samej Wenecji oraz sowiaskich wybrzey Adriatyku. Nie przekroczylimy wic krgu zakrelonego przez uczonych.

88

Sprawcami byli znowu Normanowie, ktrych dawno temu uznano za polityczne drode redniowiecza. A za dobrze uznano, skoro byli i s tacy, co twierdz, e jeli od Normanw - Warego-Rusw - pochodz Rurykowicze z Kijowa, to i polski Mieszko by niewtpliwie Normaninem Dagonem przybyym przez morze". Druyny normandzkie osiedlay si w poudniowej Italii ju od czasw Bazylego Bugarobjcy. Suyy orem to cesarzom z Bizancjum, to znw przeciwko nim. Zasyny powiada profesor Jan Dbrowski - z drapienoci, upiestwa i chciwoci". up brzczcy i w ogle ruchomy lub przenony wystarcza im tylko w pocztkowym okresie. Ju w trzecim dziesicioleciu XI wieku zaczynaj Normanowie bra w trwae posiadanie ziemi, miasta i ksistwa woskie. Ci Normanowie, o ktrych mowa, od dawna ju oderwali si od swej skandynawskiej ojczyzny. Ochotnicy cigle napywajcy do Italii pochodzili z Normandii francuskiej. By wrd nich niejaki Tankred de Hauteville. Jak wszyscy wspplemiecy, odznacza si mstwem, ale do historii przeszed dziki innej swej zalecie. Z dwch maestw spodzi dwunastu synw, z ktrych a omiu odegrao wybitn rol. Juniorzy, modsi synowie wadcw lub rycerzy! - czynnik spoeczny, z ktrym dzieje redniowiecza cigle maj do czynienia. Raz si na nim potykaj, kiedy trzeba dzieli pastwa lub unika podziaw, to znaczy mordowa pretendentw, wypdza ich z kraju, osadza po klasztorach. To znw juniorzy staj si bodcem historii, gwac los. Dwaj synowie Tankreda - Drogo i Wilhelm Bras-de-fer, elazne Rami walczyli na Sycylii z Arabami, suc cesarzom bizantyskim. Nieco pniej zagarn t wysp dla siebie brat wyej wspomnianych wojownikw, Robert Guiscard. On wanie ze wszystkich Tankredowiczw najwyej zaszed. Sta si dla Bizancjum zmor i przeklestwem. Po raz pierwszy wybi si w roku 1053, kiedy do spki z bratem Ryszardem rozbi pod Civitate wojska papieskie. W konflikcie ze stolic apostolsk pozostawa jednak niezbyt dugo, tylko przez nastpnych sze lat. W roku 1059 papie Mikoaj II osobicie spotka si z nim w Amalfi, uzna w Robercie ksicia Apulii i Kalabrii oraz wzi italskich Normanw w opiek w. Piotra". Od tej chwili pisze historyk francuski - Rzym przesta uwaa Normanw za band, gdy stali si oni jego wsplnikami. Robert przyrzek niewielki trybut pieniny. Stokro waniejsze, e zobowiza si broni mieczem nowych porzdkw w Rzymie. W tym samym roku 1059, troch wczeniej, wydano tam dekret o sposobie obierania papiey. Miao go odtd dokonywa kolegium kardynaw. Nie nosili oni jeszcze purpury, ktr nakaza dopiero Pawe II w roku 1464. Papiee chadzali raczej podwczas w czerwieni, bia sutann przyj na stae w wieku XVI Pius V, wity. Pomimo tych czysto zewntrznych rnic, wanie rok 1059 rozpocz praktyk, ktra trwa do dzi. Zwolennikiem ukadu z Normanami by Hildebrand, w niedalekiej przyszoci papie Grzegorz VII. Trzy lata wczeniej zmar Henryk III, uwaany za najwikszego z cesarzy niemieckich, wspczesny naszemu Odnowicielowi i jego niezbyt ufny protektor. Przewaga Henryka nad Rzymem papieskim bya druzgoczca i, jak si zdawao, zapewniona rwnie spadkobiercom. Sta go byo na zoenie z tronu dwch kandydatw na papiey Grzegorza VI i Sylwestra III oraz na mianowanie Klemensa II, ktry by Niemcem, biskupem Bambergu. Henryk
89

rozstrzyga rwnie o jego nastpcach, a zostawali nimi zawsze biskupi z cesarstwa: Damazy II, Leon IX, Wiktor II. Wiemy od Thietmara i skdind, jak zachowywali si wtedy wieccy baronowie niemieccy, a take modsi czonkowie dynastii. Tron wspiera si na biskupach. Chcc ich mie w rku, naleao panowa nad Rzymem. Postpowanie Henryka III zrozumie atwo. Jego zgon otwiera w dziejach Niemiec rozdzia, ktry oficjalnie zwie si wiekiem anarchii" (widocznie twrcy tej nazwy uwaaj, i poprzednio panowa w Niemczech porzdek). Rachunek niemal rwny - ten okres trwa od roku 1056 do 1152 (lecz nie stanowi jeszcze dna chaosu, co Rzesza osigna dopiero w stuleciu XIII, w czasie Wielkiego Bezkrlewia). W chwili mierci ojca, nastpca - Henryk IV, ktry w dwadziecia lat pniej mia si upokorzy w Canossie przed Grzegorzem VII - by dzieckiem. Na dekret o kolegium kardynaw nie trzeba byo dugo w Rzymie czeka. Podpor, w postaci ukadu z Normanami, znaleziono niezwocznie. Walka dwch nadrzdnych autorytetw redniowiecza wkraczaa w now faz. W Polsce rzdzi ju wtedy Bolesaw II miay, ktry zdecydowanie stan po tej samej stronie, co Robert Guiscard, za papieem przeciwko cesarzowi. Woskie perypetie tylko z pozoru wygldaj na obce Nadwilu. To byy procesy wewntrz wsplnego organizmu. Wszystko, co tu dotychczas powiedziano o Normanach italskich, nosio waciwie charakter wstpu. Chodzi nam przecie o czasy penoletnoci Galla. Zaczy si one w schykowym okresie ycia Roberta Guiscarda, przy boku ktrego ju wzrastaa nowa gwiazda normandzka, syn Boemund, przyszy krzyowiec, ksi Antiochii. Streszczajmy si: Normanowie stworzyli we Woszech due pastwo, obejmujce niemal cae poudnie pwyspu wraz z Sycyli. Po opanowaniu zachodnich wybrzey Adriatyku przysza kolej na wschodnie. W roku 1081 Normanowie przebywaj cienin Otranto, lduj koo Durazzo. S rwnie dobrymi kawalerzystami, jak eglarzami. Ich druyny, przed ktrymi wszystko truchleje, po starej drodze Via Egnatina pr na wschd, pokazuj si pod Skopje i a pod Laryss. Stamtd ju prawie wida Morze Egejskie. Bizancjum zostaje bezporednio zagroone. Cesarstwo wschodnie chwyta si rodkw rozpaczliwych. Podburza Serbw i inne ludy, ktre samo przedtem niewolio. Kapituluje przed wasnym wasalem - Wenecj. Ta ostatnia bya waciwie jeszcze bardziej zagroona. Zdobywajc Korfu, Normanowie zamknli wszak Adriatyk. Ale doa i rada mieli mocne nerwy, stanowczo lepsze ni cesarz Aleksy Komnenos. Wenecja nie odrzucia wic proby o pomoc, ale mwi August Bailly zachowywaa si tak, jakby zamierzona ekspedycja tylko petentowi miaa przynie korzy. Drogo sprzedaa to, co i bez cudzych baga musiaaby wykona. Bizancjum zachowao pozory zwierzchnictwa politycznego nad ni, ale zapacio cen naprawd bez przykadu. Pomimy honorowe tytuy dla doy. Mniej wane byo nawet ofiarowanie ksistwa Dalmacji. Dopiero udzielone republice przywileje gospodarcze
90

porwnuje niemiecki historyk do obroy, ktra z czasem zadusia Bizancjum. Oddao ono Wenecji jedn z wasnych dzielnic oraz cz portu. Stay si one w stolicy cesarstwa niezalen ode enklaw. Oddao wiele przedsibiorstw, take prywatnych, z ktrymi Aleksy nie robi ceremonii. Piekarnia, zaopatrujca przepywajce statki w chleb nawet ona dostaa si Wenecjanom. Uzyskali oni prawo handlu w caym imperium wschodnim i zwolnienie od wszelkich opat i ce. Za to kupcy z miast woskich handlujcych z Normanami, jeli tylko dziaali na obszarze Bizancjum, musieli paci Wenecji roczny podatek, po trzy sztuki zota kady. Te pienidze szy na katedr w. Marka, ktrej budowa rozpocza si dawno, w roku 976. Kade pokolenie, kady wiek zostawi swj lad na tym mszale z kamienia i zoy mu w hodzie swe najrzadsze skarby". Wielki przywilej, jaki cesarz Aleksy da miastu w roku 1082, sta si prawdziwym punktem wyjcia olniewajcej kariery. Jeszcze trzy lata i za czasw doy Vitale Faliero flota wenecka, przez niego samego dowodzona, zwycia okrty Normanw. Robert Guiscard ginie w walce, cienina Otranto i droga w wiat s znowu wolne. Nabyte uprawnienia pozostaj. Uchodzi za pewnik, e podstaw potgi Wenecji bya dziaalno gospodarcza. Udatnie prowadzona gra polityczna te co znaczya. Jeli Gall by Wochem, a zwaszcza Wenecjaninem, czy Sowianinem z poudnia, to mg widzie ciekawe rzeczy lub nawet w nich uczestniczy. A jeli by Francuzem? Przede wszystkim co to w ogle znaczy Francuz" w XI wieku? Tankred de Hauteville pochodzi z Normandii. W roku 1087 rycerstwo z Francji rusza tumnie na Arabw hiszpaskich. Papieem by wtedy Urban II, Francuz wysokiego rodu. Pobratymcy cign na zachd za jego bogosawiestwem. Wrd wodzw spotykamy postacie doskonale znane czytelnikom Krzyowcw Zofii Kossak. Poszed wic do Hiszpanii Rajmund Saint-Gilles, hrabia Tuluzy, a take Wilhelm de Melun, zwany Charpentier, Ciela. W tym wanie czasie zarabia na wiekuist saw narodowy bohater Hiszpanii, Rodryg Diaz de Vivar. Nazwisko jego niewiele mwi polskiemu ogowi, za to przydomek Cyda jest i u nas gony. W Hiszpanii nazywa si go Cid Campeador. To ostatnie sowo pochodzi od aciskiego campidoctor, co mona przetumaczy na: biegy w walce. Ciekawsza sprawa z przesawnym Cid. Jest to hiszpaska przerbka arabskiego Sidi". Bohater zachodniego chrzecijastwa, zanim wspi si na szczyty chway, sugiwa zbrojnie i muzumanom, ktrzy tytuowali go w sposb przed chwil wspomniany. Sidi" znaczyo tyle co nasz pan". Sprawy redniowiecza tylko z oddali wydaj si nieskomplikowane i proste. Cyd stan na pomniku dopiero wtedy, gdy po dwudziesto-miesicznym obleniu odebra Arabom Walencj. Stao si to nieco pniej, w czerwcu 1094 roku. Urban II zamyla ju wtedy o wielkiej krucjacie na wschd. Gall by zakonnikiem (nie wiadomo, co prawda, od kiedy), trudno wic domyla si jego udziau w samej walce. Ale kadej wyprawie chrzecijan na niewiernych towarzyszyy zawsze istne legie kleru. W roku 1095 uregulowano te sprawy i duchowni mogli cakiem
91

oficjalnie uywa broni. Pniej postanowiono nawet, e zanim si zostanie kaznodziej wzywajcym do krucjaty, trzeba samemu wzi krzy", to znaczy zaprzysic osobisty w niej udzia. Pochody na wschd i Reconquista hiszpaska to problemy, ktre nie mogy by obce i tym ksiom, co sami nie poszli, zostali w domu. Tym bardziej duchownemu, ktry by pisarzem. Umysowo Anonima formowaa si w dobie i atmosferze krucjat. Jeeli by Francuzem, a do Polski jak dzi utrzymuj specjalici - wybra si znacznie pniej, byoby po prostu naduyciem z gry wykluczy jego osobisty udzia w soborze w Clermont, gdzie Urban II ogosi pierwsz wypraw krzyow do Ziemi witej. Wicej ni dwiecie pidziesit krzyy biskupich" widniao wtedy w nawach katedry, zapisa kronikarz. Przybyli hierarchowie z caej Francji, jak duga i szeroka. Nie zabrako woskich i niemieckich. Kleru rang pomniejszych nikt nie rachowa. Byo to w listopadzie 1095 roku. A teraz jedno zdanie z ksiki Reginy Pernoud Les Croises: Pierwsza krucjata zgromadzia pod murami Konstantynopola cztery odrbne grupy: Francuzw z Pnocy i Lotaryczykw pod wodz Godfryda de Bouillon i jego brata Baldwina z Boulogne Francuzw spomidzy Sekwany i Loary oraz Wochw z Pnocy z Hugonem de Vermandois (bratem krla Francji Filipa I), Stefanem de Blois i Robertem Krtkoudym (synem Wilhelma Zdobywcy) Francuzw i Poudnia pod hrabi Tuluzy Rajmundem Saint-Gilles - w kocu Normanw z Sycylii, prowadzonych przez Boemunda z Tarentu i jego siostrzeca, Tankreda (Boemund to syn Guiscarda, ktry podbi Sycyli i cz Woch poudniowych). Opis zwizy i pozwalajcy zrozumie, jak wielkim nieporozumieniem jest przenoszenie dzisiejszych poj w tamte czasy. wczeni Francuzi z pnocy to co troch innego ni Francuzi spomidzy Sekwany i Loary oraz tamci z okolic Marsylii... Lotaryczycy licz si rzecz jasna cakiem osobno. Krl Francji pan bezporedni Parya tudzie Orleanu nie poszed, nie proszono go nawet. Zosta bowiem uroczycie wyklty przez papiea, co stao si wanie w Clermont, ktre naleao do krlestwa Francji. Legat papieski zabra mu poddanych" i poprowadzi ich do Palestyny. Krucjat rycerzy i baronw poprzedziy wyprawy ludowe". Cudzysw by konieczny, poniewa w tej sprawie popenia si race uproszczenia. Anna Komnena, ktra widziaa i opisaa przybycie do Bizancjum entuzjastw Piotra Eremity, tak si wyrazia: Za wojownikami celtyckimi* widziao si nieprzebrany tum ludu, z kobietami i dziemi, a wszyscy mieli na ramionach czerwone krzye. Byo ich wicej ni piasku na wybrzeu morza i gwiazd na niebie". Astronomiczne mnstwo nie przekraczao w rzeczywistoci jakich dwudziestu tysicy gw. Ale nie o to chodzi. Kronikarka, naoczny wiadek, zauwaya wojownikw i osobno plebs. Krucjaty ludowe" szy przez Europ kilku falami. By moe w tych pierwszych Piotra Eremity, Waltera bez Mienia i Volkmara uczestniczyli wojacy rang polednich, nienalecy do rodw i niepasowani. Za to inna, ostatnia bodaj, skadaa si zarwno z posplstwa, jak z wielmow o wspaniaych PRZYPISY AUTORA: * Anna nazywa Celtami" wszystkich acinnikw.
92

nazwiskach. Wid j graf Emich von Leisingen. Z nim razem cign Wilhelm de Melun, ktry nie by zwykym sobie rycerzem, lecz wicehrabi. Francuzi i Niemcy suyli w tej bandzie pospou. Rzeczownik banda" nie nosi w danym wypadku charakteru wyzwiska, cile odpowiada prawdzie. Krucjaty ludowe" splamiy si zbrodniami. Ta z arystokratyczn przymieszk bya chyba najgorsza. Ju ksidz Volkmar rn ydw w Pradze, inny przywdca, niejaki Gotschalk, wbija na pale chrzecijan, tote druyny krla Wgier otoczyy jego ludzi, zaday zoenia ora i wytpiy rozbrojonych. Lecz dopiero graf von Leisingen zadziwi wspczesnych. Szed dolin Renu, urzdzajc wszdzie rzezie ydw, a nie oszczdzajc i wspwyznawcw, tych zwaszcza, co ukrywali Izraelitw. Na Bakanach szturmowa Belgrad, lecy na samym pograniczu imperium bizantyskiego i Wgier, i omal go nie zdoby. Naga panika daa jednak przewag Madziarom, ktrzy nie krpowali si w zemcie. Pieszy plebs zapaci gowami, rycerstwo miao dobre konie. Von Leisingen zrezygnowa z dalszego udziau w krucjacie, de Melun przyczy si do jednej z kolumn regularnego rycerstwa, ktre wanie nadcigao. Nauczony dowiadczeniem krl Madziarw zada zakadnikw od wojsk baronw i Godfryd de Bouillon zostawi mu na czas przemarszu brata, Baldwina, pniejszego ksicia Edessy i krla jerozolimskiego. Regularne rycerstwo krzyowe te dopuszczao si gwatw, ale nie takich jak tamte poprzednie. Wodzowie dbali o zaopatrzenie i cho troch trzymali ludzi w garci. Sami marzyli o ksistwach w Lewancie, a nie o upach z Wgier. Okolicznoci, a nie przynaleno spoeczna, rozstrzygay o postpowaniu. Literatura wysublimowaa idea rycerstwa, tote wierno wobec jego kanonw atwiej odnale u bohaterw Conrada ni w czynach pasowanych wojownikw redniowiecza. Krl Wgier, ktry tyle mia kopotw z krzyowcami, nosi imi Kolomana. Kronika Galla wystawia mu pikne wiadectwo. Nie wspomina o jego okruciestwie, podkrela natomiast, e mdroci ksikowej przecign wszystkich wadcw sobie wspczesnych. Anonim zna Kolomana osobicie, uczestniczy w tajnej naradzie pomidzy nim a Bolesawem Krzywoustym. Warto podkreli t okoliczno. Dziki niej wiemy na pewno, e nasz zagadkowy kronikarz zetkn si z jednym uczestnikiem dramatycznych wydarze krucjaty. Stanowioby lekkomylno zapewnia, e Koloman by jego jedynym znajomym tej kategorii. Domylano si w Gallu osoby zaginionego podczas wyprawy Baldwina flandryjskiego, widziano w nim nawet wiadka oblenia Antiochii. To s tylko przypuszczenia, na niczym waciwie nieoparte i odrzucone przez historykw. Absolutnie pewne, e Gall przey dob dziejw rozpoczt soborem w Clermont, a zakoczon zdobyciem Jerozolimy. Uczestniczy jeli nie ciaem, to duchem. Wiedzie i rozmyla musia. Pisarzowi to wystarczy. Pokusa uproszcze zagraa nieustannie. Najatwiej wyobrazi sobie zakonnika, ktry przybywa do patriarchalnej Polski ze wiata te zakisego w bezwadzie. W jego ojczynie wnuczki donaszaj suknie babek i prababek, rycerstwo wyadowuje energi w awanturach z ssiadami zza miedzy, nikt niczego nie wie i nie zna oprcz parafii mey niskiego proga, gdzie ray ogldam y harfy dokoa, y pieko, w ktrem potpiecw pra". W rzeczywistoci
93

Europa kipiaa. Anonim uszed z ojcowizny moe ratujc gow - i trafi nad Wis, gdzie ujrza widoki pokrewne tym, do ktrych przywyk. Za jego czasw stronnicy modszego syna ksicego, juniora, najpierw zepchnli z tronu, potem wytpili pierworodn, krlewsk lini Piastw. Nieco pniej zaczy si w Polsce wielkie, lata trwajce owy na dwch ostatnich przedstawicieli dynastii. owczym by wojewoda Sieciech, mniej znany, ale na pewno nie mniej bezwzgldny od Guiscarda. On take, z niczym si nie liczc, gwaci los. Chcia dla siebie miejsca na samym szczycie. Wszystko to nie tylko przypominao obyczaj poudnia, rodka i zachodu kontynentu, ale byo w dodatku dokonywane przez dziedzicznych chrzecijan i dobrze uwikane w konflikt nadrzdnych autorytetw chrzecijastwa. Zakoczony przed chwil, bardzo pobieny przegld spraw europejskich prowadzi do wniosku, e na kontynencie nie byo chyba wtedy ani jednego powiatu, ktry by mia spokj. Nie bez przyczyny ludzie oczekiwali bliskiego koca wiata. A przecie w przegld waciwie jeszcze nie dotkn kwestii kapitalnej, walki papiey z cesarzami. Gall mia kilkanacie wiosen, kiedy w styczniu 1076 roku w kancelarii cesarskiej stylizowano pismo zaczynajce si od sw: Henricus non usurpatwe, sed pia Dei ordinatione rex Hildebrando iam non apostolico, sed falso monacho...". Tak przemawia wyklty cesarz Henryk IV do papiea Grzegorza VII, ktrego take kaza wykl, co wykona w Utrechcie posuszny biskup Wilhelm. Inni niemieccy hierarchowie zajli jednak cakiem odmienne stanowisko, a wieccy ksita podnieli bunt. W lot podchwycili okazj osabienia wadzy cesarskiej. Ruski kronikarz zapisa o tym obfitujcym w wypadki roku: Chodzi Wodzimierz, syn Wsiewooda, i Oleg, syn wiatosawa, Lachom na pomoc przeciwko Czechom". Grzegorza VII jak mg tak wspiera od wschodu Bolesaw miay. A e mia akurat dobre stosunki z Kijowem, wezwa Rurykowiczw w sukurs. Razem z nimi uderza na Czechw, wiernych cesarzowi. Pierwszy te wici tryumf. Zanim Henryk IV zdy zabiec Grzegorzowi drog w Canossie, upokorzy si przed nim bezprzykadnie i zapobiec ostatecznej klsce, to znaczy wtrceniu si papiea w sprawy niemieckie pitnastu biskupw polskich ukoronowao Bolesawa na krla. W katastrofie Polak te wyprzedzi Wocha. Obaj zmarli na wygnaniu, Bolesaw wczeniej. Jego upadek, o ktrym Gall duo wiedzia, lecz mao mg powiedzie, by tylko fragmentem wielkiego przeciwnatarcia cesarza, dalej wspieranego przez Czechw. Spychany dotychczas w cie junior polski, Wadysaw Herman, posuy im za narzdzie, sprawa biskupa Stanisawa stanowia tylko przeomowy moment gry. Pokusa uproszcze nadal zagraa. Do jakiego obozu, jeli nie do gregoriaskiego, mg nalee zakonnik, ktry utwr dedykowa bogobojnym i czcigodnym biskupom kraju polskiego", wysawia ich pod niebiosa, a nawet podnis niejako do godnoci autorw dziea, zamilczawszy wasne imi? Jego niedwuznaczna sympatia dla krlewskiej linii Piastw, tradycyjnie sprzymierzonej z Rzymem, zdaje si zalicza do gwnych i rozstrzygajcych argumentw. Doskonay znawca tematu, Marian Plezia, powiada dosownie o tej kronice: sprawy religijne i kocielne potraktowane po macoszemu".

94

Nie ulegajmy sugestii piknie brzmicych wyrae i nie przypisujmy przesadnego znaczenia hodom, jakie autor skada biskupom. Sowne deklaracje maj warto monety zdawkowej. Dowiadczenie wielu stuleci poucza, e dowodz one tylko, kto w danym kraju i czasie szafowa askami i postrachem. Istotnych sympatii autora nie musz zdradza, czciej potrafi je maskowa. Nie wynika z tego wcale, e Gall nalea do przeciwnikw papiea, aczkolwiek nie ulega wtpliwoci, e sam instytucj cesarstwa ceni bardzo. Historycy nie rozstrzygnli kwestii jego orientacji w wielkim sporze. Przyda si jednak wiedzie, e i w samym obozie papieskim rozmaicie bywao. Istniay rne odcienie wiernoci. Mio do ideologii wygasaa czasem na granicy osobistych lub grupowych interesw. Niektrzy uczeni uwaali Anonima za Francuza, zakonnika z klasztoru Saint-Gilles w Prowansji, lecego nad ramieniem dolnego Rodanu le Petit Rhne", w dzisiejszym departamencie Gard. Nie lada jaki by to konwencik, warto wic powtrzy za Marianem Plezi to i owo o nim. Zaoony w stuleciu VI, na szczyty wspi si w wieku X, XI, a zwaszcza w XII. W roku 1119 - Gall mg wtedy jeszcze y - podlegao opactwu SaintGilles pi innych klasztorw, mianowicie na Wgrzech, we Francji pnocnej, w Lombardii, Katalonii i Aragonii. Od dawna tumnie cigali tam pielgrzymi, take z Polski. W XIII stuleciu podlegao ju opactwu szedziesit kociow oraz dwa zamki. Miasto Saint-Gilles dzielio si na siedem parafii. Powracajmy jednak do czasw bardziej nas obchodzcych. W dramatycznym, przeomowym roku 1076 papie Grzegorz VII rzuci kltw na zakonnikw z Saint-Gilles. Nie sprzyjali oni cesarzowi, nie chcieli tylko posucha rozkazu podporzdkowujcego ich opatom z Cluny. Nawykli bowiem mie nad sob wasnego opata, papiea, a wyej ju tylko Pana Boga. Bdzie jeszcze mowa o charakterystycznej powcigliwoci Galla w sprawach, ktre uwaano wtedy za nalece do wiary. Biorc pod uwag opini Plezi oraz takie fakty, jak ekskomunika rzucona na Saint-Gilles, wolno przypuszcza, e jeli Gall naprawd co czy kogo tai, to moe niekoniecznie z lku przed wadz wieck. Rwnie dobrze mg si obawia duchownej. Pierwsza kronika polska zalicza si do pism wszechstronnie podejrzanych. Karol Maleczyski, ktry w 1952 roku ponownie wyda drukiem jej aciski tekst oraz zaopatrzy go w komentarz naukowy, zaprzecza pochodzeniu Galla z Saint-Gilles. Archiwa prastarego opactwa nie zabior gosu. W 1562 roku hugonoci zdobyli Saint-Gilles, czciowo niszczc klasztor. Bibliotek oraz dokumenty spalili. O tych czasach Prosper Merimee napisa, e kady rajtar, ktry strzaska z muszkietu posg Madonny, by tak dumny, jakby wykorzeni w kraju bawochwalstwo. Odgadn losy Galla! W porwnaniu z tym zadaniem poszukiwanie szpilki w stogu siana zalicza si do przedsiwzi rokujcych pomylny skutek. Bo stg przynajmniej stoi na miejscu, nie rusza si. W Europie XI wieku nic go w tym wzgldzie nie przypominao.

95

Szo wtedy ku oryginalnemu zjawisku, ktre historycy kultury nazywaj renesansem XII wieku" lub humanizmem redniowiecznym. Przywyklimy zastrzega miano Renesansu dla prdu umysowego zrodzonego we Woszech, a rozkwitego najpikniej w stuleciu XVI. Nie jest to cakowicie suszne i niektrzy badacze od dawna przeciwko temu protestuj. Trudno poj dlaczego dotychczas nie spolszczono ksiki Frantza Funkgrentano o Renesansie. Zawiera ona ciekaw polemik ze synnym dzieem Jakuba Burckhardta i naprawd warto pozna i ten punkt widzenia. Nikt nie chce degradowa epoki Odrodzenia. Susznie zastrzega si przywilej duej litery dla Renesansu Michaa Anioa, Erazma z Rotterdamu i Mikoaja Kopernika. Ale to wielkie Odrodzenie wyniko nie z importu greckich manuskryptw ani z wynalezienia druku czy rozwoju grafiki. Raczej wykwito z europejskiej gleby, uprawianej poprzednio w sposb o wiele bardziej gorliwy, ni skonni bywamy mniema. Istnia w swoim czasie renesans karoliski", ktry przepad w katastrofie imperium Frankw. Nasta pniej ciemny wiek", stulecie X. Ale ju XI zaczo si dwiga. O czasach pniejszych pisze Marian Plezia, zastrzegajc si oczywicie, e w sprawach kultury nie wolno niczego mierzy sztywno datami": Po pierwsze (czysto zewntrznie rzecz biorc) mnoy si zaczynaj w sposb dotychczas niespotykany orodki ycia umysowego, szkoy, biblioteki. [...] Ludzie XII wieku mieli jasn wiadomo, e postpy ich wiedzy s w przewanej mierze odkrywaniem na nowo zapomnianego dorobku kultury staroytnej; oni to przecie ukuli o sobie powiedzenie, e s jak kary siedzce na ramionach olbrzymw; jeli wzrok ich siga dalej, to tylko dlatego, e tamci podnieli ich tak wysoko. Wynika std obowizek, ktremu na og gorliwie czyniono zado, obowizek pilnego studiowania wszystkiego, co tylko z literatury staroytnej byo jeszcze dostpne. Znano j wwczas w o wiele szerszym zakresie ni poprzednio i studiowano o wiele gruntowniej. Autorem powiedzenia o karach i olbrzymach by podobno Bernard z Chartres. W renesansie" owym szczegln rol gray szkoy i skupiska intelektualistw Francji pnocnej. Nawiasem mwic, dzisiejsi badacze francuscy, upominajcy si o waciw ocen tych zjawisk, nie kryj, e chodzi im o przypomnienie zasug wasnej ojczyzny. Ich dobre prawo! To tylko w pewnym kraju z wschodniego raczej rodka Europy od dawna uwaa si, e powany myliciel winien mwi ujemnie o wasnej historii a kto tego nie czyni, ten jest parafianinem, zacofacem i hurra-patriot. Nie warto si spiera o szczebel zajmowany przez Galla w wczesnej hierarchii umysowej. Uczeni, badacze jednego i tego samego tekstu kroniki, gosz w tej mierze pogldy kracowo odmienne, mimo woli dostarczajc jeszcze jednego dowodu, e nauka historii pozostaje w bliszym pokrewiestwie z literatur ni z wiedz cis. Nie powinno wic dziwi, e wanie roztrzsanie literackich cech utworu dostarczyo wakiego argumentu. Wykazao, e Anonim nalea do awangardy pisarskiej. Sam typ kroniki zalicza si do gatunku bardzo podwczas en vogue. Jest to rycerska opowie o dynastii, a waciwie o jednym jej czonku, tym wspczesnym autorowi.
96

Albowiem tak jak wici mowie czczeni s dla swych dziel dobrych i cudw, tak te krlowie ziemscy i ksita wywyszani s zwyciskimi wojnami i triumfami; a jak zbon jest rzecz w kocioach gosi kazania o ywotach witych i mczestwach, tak chwalebnym te jest w szkoach i w paacach wysawia triumfy i zwycistwa krlw i ksit; a jak ywoty witych i ich mczestwa, opowiadane po kocioach, skaniaj myli wiernych ku religii, tak dziea rycerskie i zwycistwa krlw i ksit, rozgaszane po szkoach i zamkach, zagrzewaj umysy rycerzy ku dzielnoci. Cytat zosta zaczerpnity ze wstpu do trzeciej ksigi dziea Anonima. Jest chyba do wymowny. Gall uczyni pewne koncesje na rzecz klasycznej koncepcji kroniki. Nie zacz wprawdzie, jak by naleao, od pocztku wiata, opowiedzia jednak o pierwocinach dziejw Polski. Uczyni to, jak si jeszcze przekonamy, w sposb politycznie bardzo przemylny, ale literacko rzecz biorc w popiechu. Sam si do niego przyznaje: Tych pamici godnych dzie Kazimierza z lekka dotknwszy, a bardzo wiele innych dla popiechu milczeniem pominwszy, pomy kres ycia umierajcemu...". Waciwym bowiem tematem s dla czyny Bolesawa III, zwanego rzywoustym, a cilej - jego walki. Kronika Galla to dzieje wojen" - powiedzia Roman Grdecki. Trudno to wyrazi zwilej i trafniej. Anonim nie by w Europie odosobniony, sta w licznej kompanii autorw piszcych podobnie. Wcale wtedy nie brakowao dzie powiconych historii poszczeglnych monarchii narodowych. Pojawiay si one we Francji pnocnej, Anglii, Woszech, Nadrenii, w poudniowych Niemczech. Ten gatunek ma nawet specjaln nazw acisk gsta, czyny, opowie biograficzna. Zdaniem Karola Maleczyskiego autorzy dzie nadajcych si do porwnania z Gallem pochodz przewanie z Normandii lub z poudniowej Anglii. Drugie takie centrum to Wochy, pozostajce pod wpywem Normanw. Natomiast Prowansja, gdzie ley klasztor Saint-Gilles, przeywaa podwczas faz zastoju literackiego. Pniej dopiero rozkwitn w niej miaa twrczo poetycka, opiewajca czyny rycerzy, gatunek o charakterystycznej nazwie, ju francuskiej: chansons de gestes. W kadym razie nie ulega wtpliwoci, e dzieo Anonima zalicza si do pierwszych w Europie opowieci biograficznych. (Uczeni uywaj co prawda terminu powie", ale chyba niezbyt susznie. Brakuje u Galla fikcji literackiej. Podobnie jak wielu jego poprzednikw i nastpcw zmyla on bardzo chtnie przemwienia, w czym zdecydowanie zbliaj si do niego niektrzy wspczeni nam autorzy zbeletryzowanych reportay, przytaczajcy cae tasiemce rozmw, ktrych nie zapisa aden magnetofon. O wiele przewysza Gall reportaystw" tym, ze nigdy nie zmyla osb ani faktw. Wziwszy to pod uwag, moemy mu darowa twierdzenie, e droga przez Sudety jest rwnie trudna, jak przez Alpy). Awangardowe zamiowania Anonima na tym si nie wyczerpuj. Dawno ju zwrcono uwag na jego skonno do rymowana. Badania najwiesze rozwiny i poprawiy ten pogld. Gall pisa proz rymowan i rytmiczn. Niepodobna waciwie powiedzie, gdzie si w jego tekcie koczy proza, a zaczyna wiersz.

97

Kronika powstaa na pocztku XII wieku, akurat wtedy, kiedy rym i rytm akcentowy, podstawowe elementy nowej techniki poetyckiej", jeszcze nie zdyy wyodrbni si z prozy. Zastosowanego przez Galla sposobu pisania uywaa wtedy kancelaria papieska. Wkrtce mia si on znakomicie upowszechni. W roku 1146 biskup krakowski, Mateusz, wysa do w. Bernarda list uoony waciwie wierszem. Ale za czasw Galla rymowana i rytmiczna proza stanowia zupen nowo. Nie spierajmy si o to, czy nasz kronikarz wyprzedzi wszystkich kolegw po pirze. Specjalici wahaj si w tej sprawie. Faktem jest za to, e nie da si przecign. Jeeli nie wytycza szlakw samotnie, to szed w pierwszym szeregu. Filip z Hainaut, opat klasztoru Bonne-Esprance, w pismach swych hodowa tym samym metodom, co Gall, ale w stopniu znacznie silniejszym. Biorc to pod uwag, a take inne argumenty, Karol Maleczyski domyla si, e Flandria bya macierz nowej maniery, i wywodzi Galla stamtd wanie. Moe tak, moe nie... Warto jednak podkreli, za profesorem, e Filip z Hainaut by od Anonima nieco modszy, pisa pniej. Zjawi si w Polsce nie wiadomo kto i nie wiadomo skd. W kadym razie czowiek jak najbardziej umysowo rozruszany. Tpy zacofaniec nie staby si pionierem nowych prdw w literaturze. Taki intelekt musia czue reagowa na wydarzenia, ktrych wag i zakres z lekka poznalimy. Gall wyszed z nie lada szkoy. Bya chyba twarda ja, pielgrzym midzy wami i wygnaniec" na pewno dobrze ksztacia myl. Zagadka, co w sensie kulturalnym zasta ten czowiek w Polsce? Zagadka wanie, aczkolwiek cakiem niedawno temu panowaa zgoda powszechna, e wszystko wiadome. Jesieni 1961 roku obiega pras wiadomo o znaleziskach w Tycu. Tyniec! miejscowo obdarzona przez natur rzadkim piknem krajobrazu i pewnie w zwizku z rym szczeglnie umiowana przez literatur. O t nadwilask skal zaczepia si prastara legenda o Walgierzu Udaym i piknej Heligundzie, podanie wywodzce si rzekomo z czasw pogaskich, opiewajce mio, zdrad i zemst. Gerard Labuda dowid ostatnio, e rodzima z pozoru ba jest tylko star bardzo przerbk wtku romansowego, popularnego w caej Europie redniowiecznej. Nie ujo to legendzie uroku. W tynieckiej gospodzie Pod Lutym Turem zaczyna si akcja Krzyakw. W Tycu dziaaj bohaterowie Srebrnych orw Teodora Parnickiego, a poprzez posta arcybiskupa Arona i Nowa ba z Tycem si wie. Wznoszce si tam dzisiaj gmachy to rezultat wielu przebudwek. Ale w lessowej glebie - bo na niej, a nie na kamieniu stoj zarwno koci, jak klasztor - odnajdywali archeologowie zabytki z czasw przedchrystusowych, nie tylko z przedchrzecijaskich. Po wojnie kopa tam doktor Gabriel Leczyk, przed wojn Adolf Szyszko-Bohusz, ktry twierdzi, e pierwotny koci tyniecki by kamienny, jednonawowy. Jesie 1961 roku przyniosa sprostowanie pogldw sawnego historyka sztuki. Ten koci by rzeczywicie kamienny, ale mia trzy nawy. Monumentalna witynia krya pod posadzk groby. Nie byo w nich adnych tablic z napisami. Nie zawsze tak si zdarza, jak w roku 1938, kiedy to w wawelskiej krypcie w. Leonarda odkryto grobowiec, a w nim pyt.
98

Wyrane, due, ryte w oowiu litery gosiy, e tu spoczywa Maurus cracoviensis episcopus, zmary Anno Dominice Incarnacionis (pisownia oryginau) MCXVIII, dnia 5 marca. Groby tynieckie nazwano na bieco, uywajc za wyznacznik metali w nich znalezionych. Jeden przypisano wic opatowi oowianemu", drugi zotemu". Powabny, lecz czysto literackiej natury domys widzi w tym drugim arcybiskupa Arona, ktrego tak bardzo rozsawi Teodor Parnicki. Gdyby nie jego ksiki, nie byoby moe owej hipotezy. Niewiele ocalao z oowiu, ktry przez dziewiset lat lea w ziemi, pocztkowo tu przy rozkadajcych si zwokach. Zbutwiay szybko, ledwie zdyy zapocztkowa wiekowy proces niszczenia, ktry znieksztaci okucia pastorau, uczyni nich bryki bez formy. Zoto nie podlega korozji. Wyjte z drugiego grobu kielich i patena niepokoiy blaskiem, wygld zda wa si zaprzecza wiedzy o ich staroci. Drewno pastorau sczezo, spojenia i ozdoby wiadczyy o swym twrcy, rzemielnik ktry ku i cyzelowa to zoto, by artyst. Ogldaem te cuda nie w Tycu, lecz w Krakowie, na Wawelu, gdzie urzdzono powicon im konferencj naukow W gablocie obok widniay pod szkem niewielkie pachty materii o jednolitej, brunatnej barwie. Podobny kolor mia paszcz krlowej Jadwigi, wydobyty z jej trumny w lipcu 1949 roku. Dzie by listopadowy, ciemny, ju od rana przyszo zapali lampy. Kiedy si spojrzao pod wiato, na brzowym tle wyranie zna byo drobniutkie, srebrne i zote wypukoci. Do grobu przystrojono opatw w szaty haftowane. Historia tego rkodziea przeduya si zatem w Polsce o lat trzysta. Najstarsze znane dotychczas zabytki pochodziy z XIV wieku. Pierwotny koci tyniecki, groby i zawarte w nich skarby pamitaj drug poow XI. Przyszedem na Wawel razem z Antonim Goubiewem. W milczeniu, dugo ogldalimy przedmioty, ktrych istnienia w Polsce nie mia nigdy domyla si nikt ani uczony, ani pisarz. Musiay same zawiadczy o sobie i epoce. Innej drogi do prawdy nie byo... i nadal nie ma. Najstarszy dokument polski, zachowany w oryginale, pochodzi z lat 1099-1102. Wadysaw Herman ogasza w nim wszystkim wiernym w Chrystusie, tak obecnym jak i przyszym", e wasnym kosztem wykupi w Polsce dwa zote krzye niesusznie zabrane" kocioowi bamberskiemu i zwraca je wacicielowi, a w zamian: modlitwa braci za zbawienie duszy mojej i wszystkich moich ma by bezustannie do Boga zasyana". Ksi musia oglda i way w doniach owe krzye -okrge", a wic stanowice znak wadzy biskupiej ktre w jaki nieznany nam sposb trafiy nad Wis. By moe ocenia je okiem znawcy. Na pewno nie dziwi si skarbom. We wasnymkraju od dawna mia podobne, jeli nie znacznie lepsze. A do roku 1961 muzea europejskie posiaday dwa kielichy tego typu i wieku, co tyniecki. Trzeci odnalaz si u nas, czyli w kraju, ktry by podwczas najmodszym z synw Kocioa. Odnalaz si w grobie, a to znaczy, e na pewno nie przywieziono go pniej od daty pochwku, e nie by jedyn kosztownoci wityni. Okuty zotem pastora rwnie zoono w trumnie, nie odziedziczy go nastpny opat.
99

Znaleziska tynieckie pochodz z drugiej poowy, moe z ostatniej wierci XI stulecia. Czasy Kazimierza Odnowiciela, Bolesawa miaego, Wadysawa Hermana i Galla Anonima. Niczyja przysiga nie zarczy, e kronikarz sam nie oglda tego zota i haftw, e nie uczestniczy w ich uroczystym pogrzebie. Biskupa Maura zna. Umieci go wrd tych, ktrym dedykowa swoje dzieo. A jeli Gerard Labuda ma suszno i Gall naprawd pisa kronik w Krakowie, to niewykluczone, e piewa egzekwie w krypcie w. Leonarda, dotyka oowianej pyty z napisem, a moe... sam go uoy. By przecie biegy w pirze. Profesor Labuda powiedzia jeszcze, e by moe prawdziwe imi Galla widnieje wrd imion zapisanych w najstarszym kalendarzu krakowskim, bdcym rwnoczenie ksig zmarych tamtejszego kleru". Nikt jednak nie potrafi wskaza, ktre z nich stanowi rozwizanie zagadki. W roku 1110 - na osiem lat przed swym zgonem - kaza biskup Maur skatalogowa bibliotek kapituy krakowskiej i ten spis zachowa si do dzisiejszego dnia. Ksigozbir liczy pidziesit trzy rkopimienne, oczywicie, foliay, a Plezia uwaa go za typowy dla epoki. Podobne istniay w wielu innych europejskich stolicach biskupich, przy katedrach i klasztorach. To znaczy mogy istnie rwnie w Gnienie, Poznaniu, Wrocawiu, Sandomierzu, Lubiniu, czycy... lecz tylko o krakowskim wiemy- W Inowodzu nad Pilic stoi prastary koci. Wiadomo, e zbudowa go Wadysaw Herman okoo roku 1086, nie wiadomo natomiast, czym obdarzy. Ksigi posiada na pewno i dwr ksicy. Uwaano je wtedy za skarb, nie tylko zreszt dlatego e skrybowie iluminowali je, zdobili zotem. Wolno swobodnie fantazjowa na temat udziau Galla w pracy nakazanej przez biskupa Maura. Nieliczni tylko wtpi o tym, e w roku 1110 Anonim by w Polsce. Rki jego nie rozpoznamy. Orygina kroniki przepad bardzo dawno temu. Najstarszy odpis pochodzi z XIV wieku. Tak wic przyby Anonim do kraju, ktry by chciwy nowoci. Kronika napisana po acinie w sposb nowatorski jako dobrze pasuje do dzie sztuki zotniczej, stanowicych rzadko na kontynencie. Ksigi stworzy cudzoziemiec, kielich, paten i pastora wykonali zachodni mistrzowie. Nikt Polakom nie przypisuje autorstwa. Stwierdza si tu tylko, e kraj pragn prawdziwych wartoci, sta przed nimi otworem, skoro je mia. Gall zaleca popularyzacj swego dziea przy pomocy tumaczy. Wspczesny mu Gaufryd Malaterra - opowiada Plezia - spodziewa si, e biskup Katanii przetumaczy jego kronik, napisan rwnie po acinie, ksiciu Sycylii, Rogerowi. Czy musi z tego wynika, e Krzywousty take nie zna midzynarodowego jzyka wczesnych sfer kulturalnych? Moim zdaniem, niekoniecznie. Rd Piastw mia ju w tym wzgldzie dobre tradycje, przypomnijmy sobie Mieszka II. Odnowiciel musia zna acin i niemiecki, ksztaci si za modu. Samo trudne pooenie Polski po zgonie Chrobrego skaniao chyba Piastw do umiejtnoci bardzo przydatnej w polityce. Porwnywanie z Sycyli jest troch niebezpieczne. Tamtejszy ksi nie zna jzyka staroytnych Rzymian, z kardynaami rzymskimi dogada si mg.

100

Ale tum polski na pewno po acinie nie umia. Przychodzce do kraju chrzecijastwo od razu znalazo pozapojciowy jzyk porozumienia. Bya nim sztuka. Pieni ucichy na zawsze, zabytki plastyki wiadcz do dzi. Czesi zburzyli wietne budowle wzniesione przez Mieszka I w Poznaniu na sam obrzd chrztu (znaleziona wrd ruin moneta Brzetysawa zdradzia sprawcw zniszczenia). To samo uczynili z kocioem i zamkiem na Ostrowie Lednickim i na pewno w wielu innych miejscach. Chrzecijastwo zachodnie, powracajce do Polski po tak zwanym buncie pogaskim, natychmiast uyo tej samej metody, co za Mieszka i Chrobrego. Przemwio jzykiem dobrej sztuki. Tego wanie dowodzi odkrycie dokonane w Tycu zarwno szcztki trjnawowego kocioa z kamienia, jak i zawarto grobw. Odkrycia naukowe te podlegaj kaprysom przypadku. Zaraz po wojnie zdumiay nas kolumny strzelneskie, odsonite przez profesora Kpiskiego. Dowiedzielimy si, e nasze XII stulecie miao nie tylko Drzwi Gnienieskie, gdzie indziej te byy dziea wielkie. Potem dziwne, zupenie nieoczekiwane wiato pado na wiek X. W Poznaniu odkopano chrzcielnic, ktra staa przed frontonem kamiennej katedry, otoczona takime krugankiem. Los zaprowadzi nas pniej znowu w wiek XII. Pyta z Wilicy, unikat ju nie w polskiej, lecz w europejskiej skali! Rok 1961 zdj zason z XI wieku. Z drugiej jego poowy, bo pocztek stulecia to byy kocioy i zamki Chrobrego, jego koronacyjna katedra w Gnienie. Luki zniky, panorama zostaa wyranie wyznaczona. Kraj by kulturalnie modszy od tych, z ktrych czerpa nowoci, lecz nie barbarzyski. Przybyy do pisarz nie napotka niechtnej obcoci. Panujcy w Polsce obyczaj polityczny zna z innych, moe ulepszonych, to znaczy jeszcze sroszych wyda. Skonno ku kulturze stwierdzi. Wywody powysze byy potrzebne waciwie tylko dla poparcia niektrych wypowiedzi kroniki i wykazania, e nie stanowiy one zdawkowej grzecznoci, komplementu pod adresem chwilowych chlebodawcw. Rozwaywszy okolicznoci, wolno uwierzy w szczero uczucia, ktrym cudzoziemski autor obdarzy Polsk. Gall uwaa pastwo Piastw za swoj take ojczyzn. Niektrych jej ssiadw traktuje z tak sam niechci, z jak rodowity Sas Thietmar odnosi si do ksistwa Chrobrego. To, co w Polsce zasta, byo dla zrozumiae, mogo usposobi przychylnie, a nawet skoni go nie tylko do przedstawienia pirem jej historii, lecz ponadto - za porednictwem tej samej ksigi - do pisarskiej interwencji na jej korzy, zgodn w jego oczach z dobrem caego zachodniego chrzecijastwa. O tej interwencji porozmawiamy wkrtce obszernie. Na razie przychodzi kolej na inn kwesti, zawikan i bardzo sporn. Jak dugo przychylne sentymenty dojrzeway w sercu, a oceny w umyle Anonima? Wyraajc si inaczej: kiedy Gall zawita do Polski? Znamy opini Maleczyskiego: wspczeni uczeni wymieniaj dat pn. Najmielej sobie poczyna badacz francuski Pierre David, ktry utrzymuje, e Gall przyjecha do Polski a w pocztkach roku 1113, razem z Krzywoustym, powracajcym z pielgrzymki na Wgry i tajnej narady z krlem Kolomanem. Teza ostroniejsza wymienia lata 1109-1110. Sam Maleczyski mwi o roku 1111. Jego zdaniem w sierpniu Gall bawi w Spirze przy cesarzu Henryku V, uczestniczy w uroczystym pogrzebie poprzedniego wadcy Niemiec (utajona w jednym sowie reminiscencja z tej uroczystoci posuya uczonemu za punkt
101

wyjcia i doprowadzia go do omawianej tu tezy). Potem razem z Henrykiem by w Rzymie na jego koronacji i dopiero ruszy do Polski. Dziejopisarze starszej generacji cakiem inaczej rozwizywali zagadk. Tadeusz Wojciechowski, autor sawnych Szkicw historycznych XI wieku, by arcymistrzem w sztuce tropienia prawdy w pojedynczych wyrazach, a take midzy wierszami. Jego intuicja nie znajdowaa i nadal nie znajduje sobie rwnej. Wszake to on, szedziesit lat temu bez maa, obali uwicony tradycj pogld na spraw biskupa Stanisawa. Odgad, e karcc krla za niepoczytalny postpek, napisa Gall, i nie powinien by pomazaniec na pomazacu mci si w ten sposb, a nie chrzecijanin na chrzecijaninie. Chodzio o ma rzecz, o skrt bdnie odczytywany przez stulecia. Trzy spgoski chrs" oznaczay christus", pomazaniec. Dawniej czytano: christianus". A wic Gall powiedzia waciwie, e za wysoka bya godno skazanego na mier. Biskupa nie naleao kara a wiartowaniem i prowokowa w ten sposb solidarnego wystpienia wielmow. W sprawie daty i okazji przybycia Anonima do Polski Tadeusz Wojciechowski znowu zaufa intuicji. Zachowa si przy tym raczej jak literat, a nie uczony. Wsucha si w melodi, w ton, jakim brzmi pewne rozdziay kroniki. Wysun mia tez, e Gall by wychowawc krlewicza Mieszka, sieroty po Bolesawie miaym. Razem z nim zjecha do Polski w roku 1086, by wiadkiem jego oenku, mierci od jadu i pogrzebu. Mwi przecie o tym wszystkim tak, jakby sam widzia, przebola i opaka. Twierdzenie Wojciechowskiego podtrzyma inny znakomity uczony, profesor Roman Grdecki, ktry w 1923 roku wyda wasny przekad kroniki i zaopatrzy go we Wstp". Skromny tytu maskuje kapitalne studium naukowe. Grdecki wprost mwi, e Gall dwadziecia lat przeszo przebywa w Polsce, zanim si zabra do spisywania jej dziejw. Wolno kademu mie wasny pogld na histori, pod warunkiem, e si nie udaje i nie podrabia nauki. Nie zgaszajc najmniejszej pretensji do niej, na marginesie niejako sporu uczonych, mona zapyta: zna Polsk od lat dwudziestu przeszo, czy te stale od zgonu krlewicza w niej przemieszkiwa? Ksiga druga zawiera zagadkowy epilog", ktry waciwie nazwa by naleao prologiem". Oto jego najwaniejsze zdania: Nie dziw, e nieco po pracy spoczlimy, by bowiem czas na wypoczynek; tyle ziem przeszlimy, a podjtej drogi nie znalimy dobrze, lecz przy pomocy tych, ktrzy j znali, powoli i my j odszukalimy. Zbudmy si ju ze snu, albowiem dosy juemy si wyspali i ju nauczylimy si drogi na jeden dzie, a gdy j wykonamy, do bdzie czasu o przyszej pomyle. Za przewodem Boym cignijmy dalej, comy przerwali, wypenijmy, comy w tytule zapowiedzieli wiele-kro, i dodajmy, jeeli co zbytnio niedokadnie opowiedzielimy! Przesadne zamiowanie do form literackich moe niekiedy wpdzi w rozpacz. Co waciwie znacz wszystkie te omwienia i metafory? Czy Gall przerwa prac na krtko, by tylko odsapnpomidzy napisaniem pierwszej ksigi a drugiej? A moe powrci do dawno rozpocztej ksiki, rzeczywicie przemierzywszy wiele ziem" i nauczywszy si drogi na jeden dzie", to znaczy, majc ju okrelon koncepcj caoci i wytyczony cel polityczny. Bo ci, ktrzy znajc drog, pouczyli Anonima o niej, to niekoniecznie musz by polscy
102

biskupi, wiadomi przeszoci kraju. Przenonia moe si rwnie dobrze odnosi do takich, co ogarniali okiem europejskie horyzonty. Gdybym by powieciopisarzem... Obarczybym modego jeszcze Galla wiedz przeyciem normandzkich poczyna nad Adriatykiem, uczyni go wychowawc Mieszka Bolesawowica i wiadkiem tragicznego koca pierworodnej linii Piastw. Potem wyprowadzibym go od nas, wplta w zamt krucjat, zetkn ze rodowiskami intelektualistw Zachodu, gdzie si rodziy pogldy na to, jak by w Europie powinno, a take, gdzie si tworzyy nowe formy wyraania myli. I sprowadzi z powrotem do Polski. Kazabym przey w niej wypadki roku 1109, ktre wprost zmusiy mnicha do walki o program, stay si dla ostatecznym bodcem. Jestem tylko eseist, a nie powieciopisarzem. Pomimo to teza o bardzo pnym terminie przybycia Galla do Polski jest dla mnie nie do przyjcia. Rozwaajc te sprawy, nie mona przecie lekceway punktu widzenia praktyki pisarskiej. Trudno sobie wyobrazi obcego czowieka, ktry zjawi si w kraju na wiosn 1113 roku i zaraz nie znajc jzyka, nie majc pojcia o sprawach polskich - siad czy raczej stan za pulpitem i napisa dzieo... koczce si na roku 1113 wanie, a niezawierajce bdw. Wiadomo z dowiadczenia, co s warte reportae krelone aby prdzej, na kolanie. Autorom ich nie pomagaj uatwienia, o ktrych Gall marzy nie mg. Na przykad telefony, samochody, prasa, archiwa, bogata literatura przedmiotu. S natchnienia, nie ma cudw w rzemiole pisarskim. Dotychczas nie przyapano Galla na adnym faszu. Najstarsze polskie roczniki dorzucaj bardzo mao szczegw do jego relacji- Anonim wiele rzeczy pomin, osobicie twierdz, e wiadomie retuszowa histori pod wzgldem politycznym. Ale dzieje Polski zna doskonale. Ostatnio bardzo ciekawie zacza si o nim wypowiada niema historia, czyli archeologia. Co ona wydobywa, to nie s sowa, lecz materialne dowody prawdy. Okazao si, e Krzywousty rzeczywicie odnowi twierdz w czycy. A bya ona naprawd stara jak twierdzi Gall - bo fortyfikacje Bolesawa III skryy szcztki nie jednego nawet, lecz dwch dawniejszych umocnie. Anonim i wtedy nie skama, kiedy przypisa Wadysawowi Hermanowi rozkaz spalenia grodw na Pomorzu. W wykopie gdaskim odnalaza si warstwa spalenizny. Dokadnie tak, jak Gall powiedzia: w warstwie upamitniajcej schyek XI stulecia. Mona byo cakowicie odmawia wiary, czytajc u Galla o bogactwach poddanych Chrobrego. Ochota do kpin znika, od kiedy archeologowie wygrzebali w zwaliskach gdaskich i opolskich chat z owych czasw pienidze, jedwab i brokat, ceniony w redniowieczu jak zoto. Kronikarz niewtpliwie upikszy obraz, ale zasadnicze jego rysy da prawdziwe. Nie, nie! na kolanie nie pisze si ksiek, ktrych tre mona w szczegach sprawdzi, i to za pomoc namacalnych dowodw. Kanclerz Micha z rodu Awdacw na pewno pomaga Gallowi. Da mu cenne informacje, lecz nie da szczegowej dokumentacji, bo sam jej nie mia. Ani XI, ani XII stulecie takich rzeczy nie znao. Na zdobycie dokadnych wiadomoci potrzebny by czas. I to niekrtki. A niekamane przywizanie Galla do Polski, jeli nie mio nawet, narodzio si z dnia na dzie?
103

Punkt widzenia praktyki pisarskiej pomija naley tylko wtedy, jeli si chce tworzy fikcje. Jaki to geniusz spoza cechu dostarczy kiedy pisarzowi materiau tak penego, e tylko umoczy piro i nada form? Anonim przytoczy, w aciskim przekadzie, pie wojw polskich, uoon nie wiedzie przez kogo. T sam, ktr prbowa tumaczy eromski, a najlepiej zrobi to Grdecki. Posuya ona Antoniemu Goubiewowi za motto tomu Szo nowe. Pisarze oddaleni od siebie o dziewi stuleci porozumieli si znakomicie. Owa pie nie zawiera adnej treci politycznej. Daje za to wyraz nowym odczuciom rycerstwa, ktre dotaro do morza. Tylko intuicja pisarska moga skoni do umieszczenia jej w kronice. Kanclerz, dziaacz i polityk, nie wpadby na taki pomys. Sam autor musia j usysze i poj, co oznacza. Gall rozumia wic chyba po polsku, jeli nie mwi. Zna pewnie inne wyrazy oprcz rzeczownika ceber", ktry uwieczni w penej jego krasie. Walnie by nam dopomg orygina kroniki, gdyby istnia. Wiele mona odczyta ze ladu wasnej rki autora. Profesor Stefan M. Kuczyski ustali na przykad, e zdanie przypisujce Jagielle tpot umysow Dugosz nakreli osobicie, ale w chwili zdenerwowania. Zna to po ksztacie liter. Nikt nie wie nawet, kiedy przepad orygina ksiki Galla. Istniej tylko trzy jej odpisy, z ktrych najstarszy sporzdzono najwczeniej w roku 1340, moe w Koprzywnicy, a moe w Kaliszu. Ale oprcz tych trzech egzystoway dawniej kopie inne. Znano je szeroko, zwaszcza na lsku. Bez ceregieli czerpali z nich kompozytorzy ywotw w. Stanisawa oraz Wincenty Kadubek. Egzemplarz, z ktrego korzysta, dosta si moe cystersom z Koprzywnicy, tam go na nowo przepisano w dobr godzin. redniowiecze nie robio ceremonii z prawem autorskim. Ostatnia z istniejcych dzi kopii po staremu zwana manuskryptem heilsberskim", bo odnaleziona w Lidzbarku Warmiskim zawiera oryginalny retusz. Skryba, pewnie na rozkaz swej wadzy, usun dwa rozdziay i zastpi je odpowiednimi fragmentami ywota w. Stanisawa", wysawiajcymi biskupa, ktrego Gall nazwa zdrajc. Mamy wic nie orygina, lecz odpisy, oraz wiadomo, e naley o tym stale pamita. Pomimo to tekst Anonima powie nam wiele nie tylko o wydarzeniach przeszoci, ale i samym autorze. Trzeba czyta uwanie, ani na chwil nie zapominajco dwch punktach widzenia, praktyki pisarskiej oraz polityczni W kunsztownych zdaniach kroniki mieszcz si pospou serce ambicja, myl, wola dziaania i osobista przezorno. Gall musia si znakomicie orientowa w grze si politycznych na dworze Krzywoustego i wok niego. Wiedzia, gdzie i na jakie rafy mona si natkn. Tadeusz Wojciechowski mia suszno: rozdziaem, nad ktrym kronikarz najwicej si na-biedzi i straci mnstwo czasu, by na pewno ten, ktry zawiera omwienie - bo nie opis mierci biskupa Stanisawa. Pooenie byo gorzej ni zawie. Krzywousty zerwa wprawdzie z polityk ojca, powrci do tradycji miaego, ale... dziedziczy jednak tron po rodzicu, ktry do wadzy doszed nie pomimo, lecz wskutek tamtej katastrofy. yli na pewno rodowcy, krewni straconego biskupa (jeli nie rodzeni synowie i wnuki). W tych warunkach, kiedy
104

sporo ju upyno czasu, mona byo co nieco powiedzie, byle nie za duo i nie za wyranie. Gall wyway wic tekst niczym na szalce aptekarskiej. Nie pochwali krla, mszczcego si tak szpetnie", ale wymieni przewin skazaca, zdrad" oraz rodzaj kary obcicie czonkw. Pod koniec lektury dowiadujemy si o jeszcze jednym wyroku za polityczne knowania. Ofiar pad tym razem Zbigniew, starszy, przyrodni brat Krzywoustego, za modu oddany do klasztoru, zbiegy stamtd, lecz w dalszym cigu duchowny, ksidz. W redniowieczu pojcie kler" miao zakres bardzo szeroki. Obejmowao nie tylko ksiy i zakonnikw we waciwym tego sowa znaczeniu, lecz i tych, co kiedykolwiek zapisani zostali do owego stanu. Gall da nam rozlegy opis pokuty, ktr Krzywousty odprawi. Ani jednym sowem nie wyjani, jak Zbigniew zszed ze wiata. Kronikarz wije si w tym miejscu, jakby taczy midzy mieczami. To li doradcy" skonili Zbigniewa do przestpczych zamysw, a ludzie gupi" do pychy. On sam by do prostoduszny i szczery", Krzywousty, podniecony gniewem" popeni wprawdzie zbrodni", ale za podszeptem ludzi rozumnych.Jak zbrodni? Co kaza z bratem zrobi? Dziki czeskiemu kronikarzowi Kosmasowi wiemy, e skaza go na olepienie. Domylamy si egzekucji bardzo okrutnej i natychmiastowej mierci nieszcznika. Gall to przemilcza. O kulminacyjnym punkcie tragedii powiedzia wic mniej ni w wypadku biskupa Stanisawa. li doradcy" dali pewnie gowy pod topr. Ale yli na pewno inni sympatycy Zbigniewa, uraony by stan duchowny. Naleao uwaa, ostronie wodzi pirem po pergaminie. Kiedy indziej Anonim nie krpowa si, uderza ostro. W prologu do trzeciej ksigi powiedzia, e cesarz Henryk V, idc z wojn na Polsk, z gry umyli, kogo zoy z urzdu, a kogo wywyszy"... Napisa co takiego, nazajutrz niemal po wygranej kampanii, to przypomnie o pitej kolumnie. Gall nie chcia, aby skryli si w cieniu ci, na ktrych Krzywousty nie mg liczy. Wstpy i epilogi", bdce waciwie prologami, zwracaj na siebie szczegln uwag badaczy. Autor wystpuje tam w pierwszej osobie i zachowuje si bardzo dziwnie. Wyjania, dlaczego zabra si do roboty. Nie chce wic je darmo chleba polskiego ani utraci wprawy (z czego oczywisty wniosek, e para si pirem od dawna), pragnie te uzyska nagrod, ktr odniesie do macierzystego klasztoru. Przyjmijmy to do wiadomoci. Reszt dopowie sens caej kroniki, jej wydwik. Ta reszta bdzie znacznie waniejsza od motyww goszonych wprost. Osobne zagadnienie to dedykacje. Pierwsza ksiga zaczyna si od sw: Ksidzu M(arcinowi)*, z laski Boej arcybiskupowi, a zarazem Szymonowi, Pawiowi, Maurowi i yrosawowi, bogobojnym i czcigodnym biskupom kraju polskiego, jak rwnie swemu wsppracownikowi, czcigodnemu kanclerzowi Michaowi (waciwemu) wykonawcy** podjtej pracy, (yczy) pisarz niniejszego dzieka, by na PRZYPISY AUTORA:

105

* Nawiasem R. Grdecki wyrnia sowa wstawione do tekstu kroniki dla wikszej jasnoci w polskim przekadzie. ** Wac: sprawcy. grze Paskiej Syjon, doczeni do grona witych, z czujnym zapaem wpatrywali si i z cnoty w cnot postpujc, twarz w twarz ogldali Boga bogw. Poparcie ze strony tych mw, ich wskazwki i wiate kierownictwo, oto caa nadzieja autora. Zbdziby, gdyby ich askawocie nie wskazyway mu drogi. A skoro takimi zasoniem si adwokatami i obrocami, to lekcewa sobie, cokolwiek by pgbkiem szemrali (przeciw mnie) zawistni oszczercy". Zapamitajmy sobie to zdanie. Wymienieni biskupi rzeczywicie yli za czasw Galla, ale tylko w dwch wypadkach daty s pewne. Maur panowa swej diecezji krakowskiej od roku 1109 do 1118, yrosaw za wrocawskiej od 1112 do 1120. Przyjmuje si wic za pewnik, e terminem rozpoczcia przez Galla pracy jest chwila wstpienia yrosawa na tron biskupi, rok 1112. Mona jednak ywi wtpliwoci. Dedykacje widniej wprawdzie zawsze na pierwszych stronicach ksiek, ale zazwyczaj umieszcza si je tam dopiero przy samym kocu pracy. Kreli je raczej ostatnie pocignicie pira. Zwaszcza dedykacje polityczne, ktre musz by starannie wywaone i aktualne. Tekst upowania nas do stwierdzenia, e dedykacj (moe tylko do pierwszej ksigi) Gall uoy i uwieczni wtedy, gdy wszyscy wymienieni biskupi rzdzili diecezjami, a wic najwczeniej w roku 1112. Dalej idce wnioski wolno kwestionowa. Orygina mgby rozstrzygn te wtpliwoci. C pocz, kiedy go nie ma. Ksiga druga: Ksidzu Pawiowi, z aski Boga biskupowi polskiemu o rozumie szacunku godnym, i swojemu wsppracownikowi, naladowania godnej gorliwoci, kanclerzowi Michaowi... Sprawa wydaje si do jasna. Druga ksiga zostaa powicona waciwym opiekunom autora. Tylko jedna uwaga na marginesie: ksidz Pawe rzdzi diecezj poznask, a Gall nazwa go biskupem polskim. Bo w tym czasie Polsk, w pierwotnym tego sowa znaczeniu, bya wci jeszcze pniejsza Wielkopolska. Wyliczajc siy Bolesawa Chrobrego, wymieni Anonim rycerstwo z Gniezna, Poznania, Giecza i Wocawka, reszt zby oglnikami. Wiedzia dobrze, gdzie si znajduje matecznik Piastw i punkt cikoci ich pastwa. Wstp do trzeciej ksigi zastanawia. W pierwszej, jak wiemy, sawi Gall cay episkopat polski, w drugiej sobie yczliwych dostojnikw. A teraz: Czcigodnym kapelanom ksicym i innym pamici godnym dobrym ksiom w Polsce (yczy) autor niniejszego dzieka, by tak pomijali dobra doczesne, iby im dane byo bez trudnoci przej od rzeczy ziemskich do wieczystych. Niezy pocztek. Wyobramy sobie miny adresatw. Dalej nastpuje wywd na temat przyczyn, ktre skoniy Anonima do pracy, oraz powoanie si na autorytet nadrzdny. Ale ju nie na yczliwo biskupw, lecz na pobono i wielkoduszno walecznego ksicia Bolesawa". To cnoty samego wadcy dodaway otuchy mej odwadze". A wy, czcigodni ksia kapelani: jeli moe oskaracie
106

mnie o czczo sw w tym dziele, to z nich przecie moecie zaczerpn wtku do gbszego i ardziej do-wodnego traktowania. Bo jeeli sdzicie o krlach i ksitach polskich, i nie zasuguj na wasne roczniki, to bez wtpienia krlestwo polskie stawiacie na rwni z jakimi bd niekulturalnymi ludami barbarzycw. Jeli za przypadkiem wyobraacie sobie, e czowiek taki jak ja, i takiego trybu ycia, niegodnie podjem si takiej rzeczy, to wam odpowiem, e przecie napisaem nie ewangeli, lecz dzieje wojen krlw i ksit! Istnieje teoria wyjaniajca wszystko w ten sposb, e po mierci biskupa Pawa i anclerza Michaa Gall osamotnia, sta si celem atakw i std jego obronny wywd. Ryzykuj tez wrcz przeciwn. Gall tak mocno stan w Polsce na nogach, e zamachn si i uderzy. Przecie przytoczony tekst to po prostu denuncjacja polityczna! Oto s w ksistwie przeczytalimy - jedz jego chleb tacy, co je uwaaj za kraj barbarzyski. Tacy, ktrym dokucza sawa Bolesawa III. Oskarenie rzuci kronikarz wkrtce po zwyciskiej wojnie z Niemcami. I tu obok napisa - w epilogu" - e idc na Polsk, Henryk V wiedzia zawczasu, kogo w niej zoy z odnoci, a kogo podwyszy. Jako to wszystko wydaje si arcywymowne Byle tylko czyta politycznie. Bo Gall politycznie pisa. Ksicia pod niebiosa wysawi i natychmiast zastrzeg si, e kronika to wszak nie ewangelia. On zna i zachowuje proporcje! Wadza wiecka musiaa by z tych jego wywodw zadowolona, duchowna nie miaa do czego si przyczepi. W tym samym wstpie do trzeciej ksigi popisa si Anonim wiedz o Kleopatrze i nie zaniedba komentarza: A jeli kobieta, dc do panowania, pokonana w bitwie morskiej, wolaa sama siebie zgubi okrutn mierci ni znosi jarzmo niewoli, to c dziwnego, jeli ci, ktrzy ojczyzny broni lub dziedzictwa ojcowskiego, lub mszcz si doznanej krzywdy, wol raczej w bitwie polec chlubn, nie trucicielsk mierci nieli haniebnie podlega wasnym niewolnikom! To byo chyba o samym Krzywoustym, ktrego Gall uwaa za prawego pana caej ziemi polskiej i wszystkich jej mieszkacw. Popar jego niepodzieln ju wadz. Ograniczanie jej uzna za rzecz haniebn. Nie wydaje si, by Anonimowi grunt nadwilaski zacz si usuwa spod ng. Gall stan raczej mocno ju nie przy biskupach, na ktrych pocztkowo liczy przeciwko oszczercom", lecz przy samym ksiciu. Przestaje by dziwne, e Krzywousty zabra tego cudzoziemca na Wgry, na tajn narad z krlem Kolomanem. Gall nie napisa nigdy niczego zego o kraju Madziarw. Jego stosunek do pozostaych ssiadw Polski nie jest ju taki prosty. Rusi i Rusinw bardzo nie lubi. Aby zdoby materia porwnawczy, powrmy jeszcze na chwil do Thietmara, ktry - podobnie jak Anonim nie by Polakiem. Biskup z Merseburga surowo potpia Wodzimierza Wielkiego za rozpust, ale nic poza tym: Wspomniany krl nosi opask podniecajc na ldwiach, aby pobudzi jeszcze silniej wrodzon lubieno. Wszelako kiedy nauczyciel aszego zbawienia, Chrystus, nakaza przepasa nasze ldwie pene szkodliwej lubienoci, zaleci nam to gwoli
107

wstrzemiliwoci, a nie gwoli podniety*. Poniewa jednak krl w sysza od swoich kaznodziejw o gorejcej pochodni, przeto stara si zmaza plam popenionego grzechu wielk szczodrobliwoci w rozdawaniu jamuny. W Pimie witym stoi: Dajcie jamuny, a oto wszystkie rzeczy s wam czyste". Doszedszy sdziwego wieku, zmar w krl po dugotrwaym panowaniu i pochowany zosta w wielkim miecie Kijowie, w kociele mczennika Chrystusowego i papiea Klemensa [z koca I w.], obok wspomnianej wyej maonki [Anny], Ich sarkofagi stoj na widoku w rodku kocioa. Jego wadz podzielili si synowie. I sprawdziy si we wszystkim sowa Chrystusa. Lkam si, i speni si to, co zapowiada gos prawdy [tj. Ewangelia]. Zapowiada on mianowicie: Wszelkie krlestwo, przeciw sobie rozdzielone, bdzie spustoszone" [k 11, 17] itd. Niech caa chrzecijaska spoeczno modli si, by Bg zechcia zmieni w tym kraju swoje wyroki. Ilekro sprzymierzeni z Piastami Rusini dali Polsce pomoc, Gall albo to zbywa jednym zdaniem, albo przemilcza. Za to z luboci powraca do opiewania triumfw Chrobrego na wschodzie. Czyni to bardzo obszernie, popuszczajc wodze wyobrani. Zdaniem wspczesnego wypadkom Thietmara, bitwa nad Bugiem bya cika. Wedug Galla Bolesaw rozpdzi Rusinw sprzed swego oblicza jak wicher kurzaw". Dopiero kiedy wraca z Kijowa, zagrozio mu niebezpieczestwo, ale i tym razem wietnie poszczcio si Polakom, a z nieprzyjaci tylko niewielu pozostaych przy yciu ucieczk si ocalio". Niezalenie od tych obszernych opisw, chcc przedstawi wojenny talent krla, raz jeszcze obiera sobie Anonim Ru za ofiar. Sentymenty jego znajduj chyba najpeniejszy wyraz w takim oto obrazku: PRZYPISY AUTORA: * Por. Ewangelia w. ukasza (12, 35): Niechaj biodra wasze bd przepasane i pochodnie gorejce w rkach waszych". A krl Rusinw, z prostactwem waciwym owemu ludowi, przypadkiem wwczas owi ryby na wdk w cznie, gdy mu niespodziewanie zwiastowano nadejcie krla Bolesawa. Zaledwie mg temu uwierzy, lecz wreszcie, gdy mu to jedni za drugimi donosili, upewniony, wpad w przeraenie. Wtedy dopiero duy palec i wskazujcy do ust podnoszc i wdk obyczajem rybakw lin pomazujc, na hab swego narodu - jak mwi - takie przysowie wypowiedzia: Poniewa Bolesaw tej sztuki nie uprawia, lecz przywyk do noszenia rycerskiego ora, dlatego Bg widocznie postanowi wyda w jego rce to miasto i krlestwo Rusinw, i bogactwa!". To rzeki i nie tracc sw wicej, rzuci si do ucieczki. Zniewolenia Predysawy, tak napitnowanego przez Thietmara, Gall nie potpia. Traktuje je raczej jako objaw krzepy wojackiej. Postpek Bolesawa miaego, ktry najpierw wprowadzi ksicia Izasawa do Kijowa, a potem na oczach caego ludu wytarga za brod, budzi w kronikarzu co w rodzaju ironicznej uciechy. Nawet Bogu ducha winn maonk krlewicza Mieszka musia nasz Anonim szturchn. Sprowadzono chopaka -pod z wrb" - do Polski i oeniono za zrzdzeniem zawistnych losw! - z rusk dziewczyn". Mona odgadn, co zaszo w Krakowie. Moda niewiasta lubia pewnie zabawy, dao to okazj zamachowcom. Mieszka struto podczas uczty, skoro ci, ktrzy z nim pili, zaledwie
108

uszli niebezpieczestwa mierci". Ale kronikarz wola napisa tak, aby cie pad nie tylko na pewnych rywali", lecz i na wdow. Pomimo to Gall wcale nie namawia Polakw do wypraw na wschd. Takich surm w ksice nie sycha. Za to niech, sigajca granic odrazy, cakiem wyrana. Nie stpio jej i to nawet, e ukochany bohater, Krzywousty, mia za pierwsz on Rusink Zbysaw, crk witopeka II z Kijowa. Gall w ogle przemilcza jej imi! Wspomnia tylko o pokrewiestwie narzeczonych i o wspaniaych darach. (A moe okoliczno ta wskazuje, e kronika zostaa napisana - lub ostatecznie zredagowana - po mierci Zbysawy, ktra zmara okoo roku 1108? Nieatwo sobie wyobrazi takie spostponowanie ksiny za jej ycia. Wzmianka o zalubinach znajduje si w ksidze drugiej) Pierwsza ona Wadysawa Hermana - Czeszka Judyta, matka Krzywoustego - nazwana zostaa po imieniu. Druga, Niemka Judyta Maria, ktra wrogo odnosia si do pasierba, oraz Rusinka, Zbysawa, poszy w cie, nie doczekay si uwiecznienia swych imion. Taki nastrj kroniki nie wynik z motyww polskich. Przejawiy si tu prdy szerokie, pynce przez stolice Europy. Ta fala po raz pierwszy signa wtedy Nadwila. Ogromnie wane, e znalaza wyraz w twrczoci cudzoziemca, ktrego sam sposb pisania zdradza nowatora. Gall nakania pewnie ucha nie tylko do literackich nowinek. Znajd si wkrtce inne na to dowody. Ostateczny rozdzia Kociow by wtedy faktem wieej daty. W roku 1054 obie strony oboyy si wzajemnie kltwami. Gall sysza za modu ich pogos. Konflikt wewntrz chrzecijastwa zalicza si do czynnikw, ktre ksztatoway jego umys. Jerzy Koczowski zwrci nam ostatnio uwag na okoliczno o szczeglnym znaczeniu. Zerwanie nastpio zaraz, gdy tylko w Rzymie wzi gr prd reformatorski, w wielkim uproszczeniu i dla uatwienia zwany gregoriaskim. Pierwszym papieemnowatorem by Leon IX, panujcy od roku 1048 do 1054. Legat papieski, ktry wykl patriarch, by zdecydowanym zwolennikiem reformy. Niesusznie uwaa si j za przychodzc z gry", to znaczy z samego Rzymu. Ruch wynika z wrzenia powszechnego na zachodzie kontynentu. Chrzecijastwo obrose w prebendy, doskonale zharmonizowane z istniejcym porzdkiem wieckim, chrzecijastwo sowem - mie sercu takiego Thietmara, ju nie wystarczao. Reformatorzy dali rozmaitych rzeczy - powrotu do ewangelicznego ubstwa, nowych form ycia zakonnego, swobd dla gmin miejskich i innych grup spoecznych. We Francji kler parafialny cile sprzymierza si z ludem w ruchu pokoju". Jerzy Koczowski przypomina o siedmiuset ksiach, polegych podobno w czasie jednej tylko bitwy, ktr milicje pokoju" stoczyy z rycerstwem. Duchowni ci walczyli po stronie plebsu. Kwestia rozdziau Kociow jest bardzo nieprosta. Ostatnio, w latach bezporednio poprzedzajcych Sobr Watykaski II, w obozie katolickim zabrano si do rewizji przestarzaych pogldw. Stronic jak najstaranniej od rozstrzygania o winie" oraz od
109

wtrcania si do dogmatw, trzeba podkreli rzecz po ziemsku wan. Jaki zatarg pomidzy rwcym si ku nowociom Zachodem a zhierarchizowanym, spoecznie nieruchawym Bizancjum lea chyba w naturze rzeczy. W XI stuleciu nikt zreszt nie przypuszcza, e rozam tak dugo potrwa. Sam cesarz wschodni uprzejmie poegna odjedajcych legatw. Nie wiadomo, czy Gall by wiernym czonkiem obozu gregoriaskiego. Jego ujemny sd o biskupie Stanisawie o niczym nie rozstrzyga, bo przecie krl Bolesaw sta po stronie Grzegorza VII. Niechtnie traktowa chrzecijan wschodnich mg jednak i taki Europejczyk z Zachodu, ktry z samym papieem zadar. Na przykad mnich z nieposusznego SaintGilles. Echa ekskomunik sprzed pwiecza to nie wszystko. Pierwsza krucjata ogromnie rozjtrzya stosunki. Gwaty popeniano nie tylko na Wgrzech, lecz take w Bugarii i w Grecji. Samo Bizancjum dobrze pamitao takie wyczyny, jak chociaby zdzieranie z kociow oowiu, ktry szed potem na czarny rynek. acinnicy" zarzucali Grekom" nieszczero, nawet zdrad. Rycerstwo musiao odej spod Nicei, ktr oblegao i zmusio do kapitulacji. Dostaa si Bizantyczykom. Byy i inne zajade spory o wadz nad odebranymi muzumanom krajami. W pierwszej krucjacie mona si ju dopatrywa niejako zapowiedzi czwartej, ktra zdobya nie Jerozolim, lecz Bizancjum, spustoszya je, obrabowaa i sponiewieraa w haniebny sposb. W Mylach o dawnej Polsce broniem tezy, e zatarg pomidzy Rzymem a Carogrodem mao obchodzi Kijw i Krakw. Badacz francuski, Bernard Leib, gosi pogldy zblione (piesz podkreli, e jego ksika Rome, Kiev et Byzance powstaa bez maa czterdzieci lat temu). Nie ma niezgody pomidzy Kijowem a Rzymem twierdzi Leib lecz istnieje silne napicie pomidzy Bizancjum a jego woskim rywalem, ktre znajdzie odbicie w kwestiach religijnych, takie byy wzajemne stosunki Kocioa rzymskiego i greckoruskiego w pocztkach rzdw Urbana II", czyli u schyku XI wieku. Na pocztku XII day si ju odczu zmiany na samej grze. W roku 1104 przyby do Kijowa nowy metropolita, przysany przez patriarch. Zwa si Nicefor, posiada znaczne wyksztacenie i... na wasne oczy widzia krucjat. W Kijowie rzdzi wtedy Wodzimierz Monomach, syn Wsiewooda, wadajcego picioma jzykami, i ksiniczki bizantyskiej. Wiedzia ju on co nieco o wieych zaognieniach i zada od metropolity wyjanie. Monomach musia by niele przyzwyczajony do acinnikw, tych mianowicie, ktrych mia blisko. W Pouczeniu dla synw umieci wspomnienie z modoci: Potem posa mi wiatosaw w Lachy, chodziem za Gogowe do Czeskiego Lasu, chodziem w ich ziemi cztery miesice". Chodzi w roku 1076 na pomoc Bolesawowi miaemu przeciwko Czechom i Niemcom. Zdawa sobie z tego spraw czy nie - faktem jest, e razem z krlem polskim dziaa na rzecz papiea. Metropolita Nicefor odpowiedzia ksiciu caym traktatem. Troska o prawowierno kijowian nie wystarczaa mu. Za najbardziej zagroonych uzna tych Rusinw, ktrzy siedzieli na dalekim zachodzie, w pobliu Lachw. By to przede wszystkim Jarosaw, syn wiatopeka, ksi Woynia. Powsta wic prze-znaczony dla niego drugi traktat, starannie

110

wyliczajcy bdy papistw. Do szczeglnie cikich zaliczao si uywanie chleba przanego podczas komunii. Nicefor rzdzi metropoli kijowsk od roku 1104 do 1121. By wspczesny Gallowi. Wicej ni znamienne, e zarwno w Krakowie, jak w Kijowie i na Woyniu niech wzajemn szczepi cudzoziemcy, przybysze z naprawd wielkiego wiata. Jestem jak najdalszy od chci lekcewaenia dorobku sowiaskiego, lecz Kijw nie przewysza wszak Bizancjum ani Polska Zachodu. mieszne! Prdy umysowe pyny w naszym kierunku, a nie odwrotnie. Anonim nie pisywa rozpraw moralno-teologicznych, to nie leao w typie jego umysowoci. Inny, bardziej ziemski wyraz dawa niechci do schizmatykw", wylgej niedawno lub cakiem wieo. Mona miao twierdzi, e ta szczepionka przyjmowaa si w Polsce opornie. A do Kazimierza Wielkiego wcznie brak w wieckiej historii kraju dowodw wrogoci wobec prawosawia i prawosawnych. Zmieni si to poniekd miao dopiero za nowej dynastii, za krla neofity, ktry musia podkrela sw katolick prawowierno. W tej chwili zajmujemy si jednak Gallem Anonimem, a nie Kazimierzem Wielkim czy Jagie. Ze sentymenty wobec Rusi zdaj si charakteryzowa pisarza, wskazywa na jego duchowy rodowd. To chyba by acinnik z dalekiego Zachodu. Polska oraz jej historia zetkny go z tymi, co si skaniali ku obmierzym Grekom znad Bosforu. W roku 1146 zapewne, wczesn wiosn, biskup krakowski Mateusz wysa list do w. Bernarda z Clairvaux, synnego ju w Europie. Pismo skomponowane byo w wyszukanej formie, prawie wierszem. Biskup zaprasza znakomitego cystersa do Polski. Pragn, by natchniony m udzieli swego zapau temu, kogo wybierze do misji" na wschodzie. Impios Ruthenorum ritus atque observantias extirpare" - oto cel zamierzonej akcji. (O Rusinach w. Bernard pisa poprzednio do Polski. Ale wyjania biskup s ponadto liczne rzesze Sowian nieprzyznajcych si ani do greckiego, ani do aciskiego Kocioa i pragncych wyznawa chrzecijastwo na wasny sposb. Mateusz ma zapewne na myli obrzdek sowiaski, ktrego dzieje wcale jeszcze nie zostay wyjanione). Arcybiskup gnienieski Jakub ze nina, ktry oboy kltw Wadysawa Wygnaca pierworodnego syna i dziedzica wadzy Bolesawa Krzywoustego - uzasadnia swj postpek i tym take, e ksi bra pomoc od schizmatykw przeciwko katolikom. Motywacja dziwna, bo sprzymierzeni z metropolit juniorzy take przyzywali Rurykowiczw, wesp z nimi walczyli nad Pilic, zapacili za usugi mazowieck Wizna, przyczon do ksistwa grodzieskiego, prawosawnego przecie, na potwierdzenie ukadu ruskim obyczajem caowali krest. Bolesaw Kdzierzawy oeni si z Rusinka, to samo zrobili pniej Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy. Ogromnie znamienne jest owo rozchodzenie si u nas drg ideologii i praktyki politycznej. Zapominajc o nim, nie pojmiemy polskiego redniowiecza, ktre w sprawach religii umiao zachowywa umiar.

111

W Gallu za wolno widzie zwiastuna nowych, przedtem nieznanych nad Wis zjawisk, na razie moe tylko hase. W kronice brzmi echa kltw carogrodzkich. Anonim Rusinw nie lubi, za to bardzo, ale to naprawd bardzo oszczdza Niemcw. Ta cecha ksiki uderza w oczy i w niej chyba szuka naley klucza do politycznego credo autora. Co wcale nie oznacza, e Gall by Germaninem. Brak na to jakiegokolwiek dowodu. Zabiegajc o ciso, powiedzie nawet wypadnie, e pisarz oszczdza w gruncie rzeczy nie tyle moe Niemcw, co cesarstwo. Trzeba uzasadni twierdzenie, ktre wielu rozgniewa. Niezbdny jest krtki przegld tego, co Gall zapisa o stosunkach polsko-niemieckich. Wiadomo o szesnacie lat trwajcej wojnie Bolesawa I z cesarzem wyglda u Galla nader treciwie: Niepokonanych za Sasw ujarzmi przez tak wielk dzielno i elaznymi supami w rzece Sali w rodku ich ziemi oznaczy granic Polski". Zna wic szczegy. Wyrazi si w sposb zadowalajcy mio wasn Polakw i niezbyt dotkliwy dla strony przeciwnej. (Dodajmy nawiasem, e aden polski rocznik nie zanotowa wieci o wojnie Chrobrego z Henrykiem II. Pierwsze pisma powstae w naszym kraju kreliy donie cudzoziemcw. Powcigliwo Galla pyna ze skomplikowanych przyczyn). Wizyta Ottona III w Polsce i zjazd gnienieski opisane zostay obszernie. Kronikarz woy serce w t robot. Obie strony a byszcz od wspaniaoci. Gall zuytkowa w tej scenie ca sw wiedz... i jeszcze co nieco dooy, wiadomie chyba. O papieu wspomnia jako o tym, co ex post zatwierdzi ukad, gdy tymczasem Sylwester II patronowa przymierzu. Bolesaw Chrobry koronowa si w roku 1025, fakt niesporny. Ale zdaniem Galla dokonao si to o wier wieku wczeniej, w roku 1000, w Gnienie. Waciwy obrzd to wedug niego chwila, w ktrej Otto zdj z wasnej gowy diadem cesarski i woy go na skronie Chrobrego. Czytamy czarno na biaym: Bolesaw wic, tak chlubnie wyniesiony na krlewski tron przez cesarza"... Poczynajc od roku 1000, Polska jest dla Galla krlestwem. Z nastpcw Chrobrego nie wszyscy zdobyli tytu. Dokonali tego jedynie Mieszko II i Bolesaw miay. Gall o tym wie, pamita jednak o wasnej koncepcji dziejw Polski: Krzywousty jest dla niego ksiciem, lecz rzdzi krlestwem. Akt, dokonany w Gnienie w roku 1000, cofnity by nie moe. Przynajmniej w oczach naszego kronikarza. Bolesaw II to krl. Gall stale go tak nazywa, niczego jednak nie mwi o samej koronacji. Mona si domyli, dlaczego. Wystarczy przeczyta u Tadeusza Wojciechowskiego fragment kroniki Niemca Lamberta, sympatyka stronnictwa niechtnego cesarzowi, a wic takiego, ktre mniej nienawidzio Polsk: Ksi polski, trybutariusz naszych krlw, ktrego pastwo ju z dawna byo podbite i przemienione w prowincj, gdy spostrzeg, e nasi panowie, zajci sprawami domowymi, nie maj wolnej rki do wojowania z cudzoziemcami, wic uniesiony pych, przywaszczy sobie godno i imi krlewskie, przywdzia koron i w sam dzie Boego Narodzenia powicio go pitnastu biskupw. O czym gdy dowiedzieli si nasi, ktrym godno
112

ojczyzny leaa na sercu, poczli sobie wzajemnie wyrzuca, e gdy midzy sob si wyrzynaj, wykarmili tym potg barbarzycw, tak i ksi czeski ju po trzykro spustoszy pastwo niemieckie elazem i ogniem, za polski posign si bezwstydnie o koron krlewsk przeciw prawom i na hab naszego krlestwa niemieckiego. Z tego tekstu wiemy o dacie dziennej i wspaniaoci koronacji Bolesawa II w roku 1076. A pitnastu biskupw! Gall przemilcza nie tylko te szczegy, lecz i sam obrzd. Pewnie uczyni to bez uciechy. Myla politycznie i nawyk wida do dyscypliny intelektualnej. Ocena stosunkw polsko-niemieckich wypada u Lamberta i Galla w sposb kracowo odmienny. Niemiec powiada, e Polska przemieniona zostaa w prowincj cesarstwa, Gall o niczym takim nie wie. Czytelnicy jego kroniki dojd do wniosku, e wszystko ukadao si gadko. Nie dowiedz si, e do katastrofy Mieszka II Niemcy te przyoyy rki. Po jego zgonie - usysz Niemka Rycheza, jak na sposb kobiecy, zaszczytnie zarzdzaa krlestwem". Nie znajd ani swka na temat wyranie antycesarskiej polityki Bolesawa miaego. A przecie ten krl doskonale uzupeni dzieo ojca, osign rzecz, na ktr Odnowiciel nie mg si way, bo byo za wczenie. Odrzuci i zniweczy wszelkie uroszczenia Niemiec do zwierzchnictwa. Dawno ju temu zwrcono uwag, e Gall waciwie przemilcza pierwsze dwanacie lat rzdw Wadysawa Hermana. Wymieni tylko takie fakty, jak narodziny Krzywoustego oraz zgon krlewicza Mieszka. Postpi tak wyjaniano bo byy to czasy haniebne. Susznie, ale sprbujmy spojrze na rzecz z tego punktu widzenia, ktry nas tu interesuje. Przedstawiajc owe lata szczegowo, musiaby Anonim - nie pomimo, ale wbrew wasnej woli! syci ze nastroje po obu stronach. Przypomina Niemcom utracon przewag, Polakom krzywd. Przecie Henryk IV do tego si posun, e mianowa Wratysawa czeskiego krlem nie tylko Czech, lecz i Polski. Takie czasy nastay po strceniu z tronu Bolesawa miaego! Anonim zachowa dyskrecj. Tylko w opisie pogrzebu krlewicza Mieszka zawiadczy, jak bardzo Polacy czcili upad wielko. Po mierci pierwszej ony, matki Krzywoustego, ksi Wadysaw prawi Gall e by czowiekiem ociaym i chorym na nogi, a mia maego chopaka, poj w maestwo siostr cesarza Henryka IV, poprzednio on Salomona, krla Wgier, z ktrej nie spodzi adnego syna, lecz trzy crki". Cakiem, jakby dziejopis chcia z czego wytumaczy ojca wasnego bohatera. Kronikarze niemieccy wyjanili, z czego miano-wicie. Judyta Maria zdradzaa pierwszego ma przeciw przykazaniom boskim". Potem, przebywajc u brata, prowadzia si tak, e ten tylko wypatrywa przyzwoitej sposobnoci oddalenia jej od siebie". Znaleziona wreszcie sposobno bya moe przyzwoita dla cesarza, lecz nie dla Polski. Gall koi zranione ambicje, trca w nuty sentymentalne: schorowany wdowiec mia maego synka, potrzebowa kobiecej rki w gospodarstwie domowym... Czytelnik kroniki ma wic przed oczyma widok przyjemny, raz tylko aonie popsuty. Od wieku ju przeszo, od czasw wielkiej pamici Bolesawa I i Ottona Rudego wszystko ukada si dobrze. I oto w roku 1109 cesarz Henryk V uniesiony pych, zbiera wietne rycerstwo niemieckie i rusza na Polsk! Stoczy krwawe walki, niczego nie osignie i
113

powrci do siebie. W opowieci Galla o tej wojnie a trzykrotnie powraca refren: trupy wojownikw germaskich - jedyny zysk i haracz cesarza z Polski... Epilog do trzeciej ksigi zapowiada, co bdzie jej treci. Opisze autor wspaniae zwycistwa" Bolesawa na innym froncie, potem za doda par sw o zawarciu pokoju i przyjani z cesarzem". A wic nawet nie sama wojna jest dla kronikarza najwaniejsza, chocia nie poskpi on kolorw i wysawi tryumf Bolesawa. Najistotniejsze to przyja i pokj z cesarstwem, stan rzeczy, ktry zdaniem Anonima... mniejsza ju z tym, czy stale panowa od czasw Chrobrego, w kadym razie panowa powinien. Popenimy bd, uwaajc kronik Galla za przeznaczon tylko dla Polakw. Napisana w jzyku midzynarodowym, moga suy wszystkim rozumiejcym po acinie. Bo znajomo pisma nie stanowia warunku koniecznego. Mona byo oczywicie studiowa j w samotnoci, ale najczciej utwory takie odczytywano gono wobec licznych suchaczy. Ksika, lektor, audytorium... Domylano si dawniej a omiu oryginaw czy autoryzowanych kopii dziea. Nie spierajmy si o ich liczb, lecz i nie upierajmy przy wyobraeniu pojedynczego egzemplarza. Lektora i suchaczy mona byo znale w caej aciskiej Europie. To w teorii, rzecz jasna. Praktycznie rzecz biorc, tam gdzie interesowano si problemami Nadodrza i Powila, zgod lub niezgod pomidzy Polsk a cesarzem. To znaczy w Krakowie, Gnienie, Poznaniu, w niemieckich stolicach grafskich i biskupich, a take w cesarskiej, no i w Rzymie. Czechy oraz Wgry te nie byy obojtne wobec tego, co gosi Anonim. Wyobramy sobie audytorium skadajce si z ludzi, ktrzy yli polityk. Wpada im w uszy opowie podana w formie, jakiej nikt dotychczas nie zna. A przecie byli to ludzie ogromnie wraliwi na sztuk. To tacy jak oni pozostawili nam w spadku skarby tynieckie, kolumny w Strzelnie i pyt w Wilicy. Wyprawa Wilhelma Bkarta na Angli wymagaa prozaicznych przygotowa, zwykego zaadunku okrtw. Wiemy, jak to wygldao, i zachwycamy si widokiem. Mamy obraz, uwieczniony na tkaninach z Bayeux. Zrobi je wspaniay majster i artysta. Prac jego opacali ludzie okrutni i twardzi, nie wiadomo czemu uwaani te za barbarzycw. Dzisiejszy badacz rozoy proz Galla na skadniki, rym nazwie rymem a rytm rytmem. Dokonana przeze analiza wyda si nam rwnie powabna, co rachunek buchaltera. Tamci z XII wieku stawali wobec odkrycia. Poraa ich nieznany, tajemniczy kunszt. Postarajmy si streci to, co usyszeli. Daleko na wschodzie, w stronach, ktre znaj tylko zmierzajcy na Ru kupcy, w pradawnych czasach powstao pastwo. Kronika Galla Anonima, najstarszy z zachowanych odpisw w tzw. Kodeksie Zamoyskim, po. XIV w. Biblioteka Narodowa w Warszawie Cesarz Henryk IV, kaplica Karola Wielkiego z katedry w Akwizgranie, 1215. Aachen, Niemcy

114

Patena, kielich, piercie i fragment pastorau z pochwku biskupa Maura (zm.1118) w krypcie w. Leonarda. Muzeum Katedralne na Wawelu, Krakw. Denar Mieszka I, Denar Bolesawa Chrobrego, Szachy sandomierskie, XII/XIII w. Muzeum Okrgowe w Sandomierzu, Bolesaw Szczodry (miay), wizerunek na awersie zotego denara Bolesaw Krzywousty, wizerunek ze srebrnego brakteatu protekcyjnego, Matylda lotaryska wrcza ksig Mieszkowi II, miniatura z Ordo Romanus, ok.1027 Cesarz Henryk IV (1050-1106) prosi ks. Matyld toskask o interwencj w sporze z papieem Grzegorzem VII w 1077, karta z poematu Donizona, szkoa woska, XII w. Biblioteca Apostolica Vaticana, Watykan Koronacja cesarza Henryka V (1081 1125), miniatura z Miror Historial Vincenta de Beauvais, XV w. Muse Cond, Chantilly, Francja Cesarz Henryk IV, kaplica Karola Wielkiego z katedry w Akwizgranie, 1215. Aachen, Niemcy Wczenie i z wasnej woli przyjwszy chrzecijastwo, zawaro przyja ze witym cesarstwem. Otto III Rudy podnis je do godnoci krlestwa, a papie Sylwester II pobogosawi temu. Staczaa Polska zwyciskie wojny, staa wysoko, potem rozmaicie ukaday si jej losy. Lecz nigdy nikomu nie udao si zniszczy starodawnej wolnoci Polakw". Zamiowanie narodu do swobody oraz jego zwarto, w t strun trca opowiadacz, jak tylko moe. W tej chwili rzdzi Polsk Bolesaw III, mody, waleczny, pasowany na rycerza syn Marsa". Zmg przeszkody wewntrzne i zabra si do dziea godnego chrzecijaskiego wadcy. Po c cesarz Henryk V posucha zych doradcw, Czechw oraz polskiego zdrajcy Zbigniewa, i poszed na Bolesawa z wojn? Ksi zachowa si wszak godnie, nie uchybi swej powinnoci. Rzek cesarzowi: gdyby po dobremu zada pomocy dla Kocioa rzymskiego, dabym ci j - postrachem niczego nie wymusisz. Henryk V unis si pych i ruszy na wschd. Przegra, w dodatku wani jego rycerze nazwali t wojn niedozwolon". Bo to rzeczywicie bya grzeszna wojna chrzecijan przeciwko chrzecijanom. Nie przybliya zwycistwa prawdy, wrcz przeciwnie - przeszkodzia Bolesawowi w jego zbonym, bogosawionym, wczenie rozpocztym dziele... Gall oszczdza cesarstwo, pcha ku zapomnieniu wszystko, co mogo jtrzy i rani. Chcia uwieczni przeszo dobr, postawi krzyyk na zej. Po to, by atwiej doszo do zgody polsko-niemieckiej. Idea tej zgody, a nawet przymierza, oto waciwy klucz do kroniki, lecz jeszcze nie jej cel najwyszy. Jeli tak, to zupenie zrozumiay staje si gorzej ni niechtny stosunek autora do Czechw. (Ale wy, Czesi, czemu si ocigacie z poddaniem swych karkw pod jarzmo, skoro widzicie, ze sam krl ustpuje przed Bolesawem, a wiecie, e wasnymi siami nie zdoacie mu si
115

oprze!"). Praga to by tertius gaudens. Ona zyskiwaa na zatargach polsko-niemieckich, a niekiedy je podsycaa. Przymierze bez celu jest przymierzem bez sensu*. Anonim doskonale wiedzia, czemu wzywa do wsppracy dwa silne pastwa, rozdzielone Odr. Na samym wstpie, opisujc pooenie kraju, w jednym niedugim zdaniu wymieniwszy Ru, Morawy Czechy, Wgry, Saksoni, nawet Dani, w nastpnych rozwid si nader obszernie: Od strony za Morza Pnocnego, czyli amfitrionalnego, ma [Polska] trzy ssiadujce z sob bardzo dzikie ludy barbarzyskich pogan, mianowicie Selencj, Pomorze i Prusy, przeciw ktrym to krajom ksi Polski usilnie walczy, by je do wiary nawrci; ale ani mieczem wymowy kaznodziejskiej nie dao si ich serc oderwa od pogastwa, ani mieczem zniszczenia nie mona byo tego pokolenia mij zupenie wytpi. Czstokro wprawdzie naczelnicy ich, pobici przez ksicia polskiego, szukali ocalenia w chrzcie; lecz znw zebrawszy sity, wyrzekajc si wiary chrzecijaskiej, na nowo wystpili z wojn przeciw chrzecijanom. S te poza nimi, i ju w objciach Amfitriona, inne barbarzyskie ludy pogan i wyspy niezamieszkae, gdzie wieczny ley nieg i ld. Opisy walk z Pomorzanami przepeniaj kronik, ktra koczy si obrazem oblenia przez Polakw Wyszogrodu. Poganie doznali poraki, lecz tylko czciowej. Nie mogc spodziewa si pomocy od swego wadcy, witopeka, poddali grd, sami cao i nietknici odchodzc ze wszystkimi swoimi (rzeczami), dokd im si spodobao". Po takim finale suchacze milczeli pewnie, peni niedosytu. Pytanie o cig dalszy i akord, godny epoki, zwrcone byo i do nich. Gall uczyni Krzywoustego istnym bohaterem walk z poganami, tak jednake swoj pisarsk rzecz prowadzi, jakby chcia powiedzie: to jest waleczny pan, way si na czyny, przed ktrymi cofnby si inny ksi chrzecijaski ale sam jeden nie poradzi. Na przykad: wwczas Bolesaw zgromadzi swe PRZYPISY AUTORA: * Wzite od Stanisawa Mackiewicza: konsolidacja bez celu jest konsolidacj bez sensu". wojsko i wiaroomnego wroga poskromi cho niezupenie elaznym biczem". Nigdzie w caej ksidze, jak duga i szeroka, nie znajdziemy sowa o koniecznoci przyczenia Pomorza do Polski. Owszem, ten lud broni swej wolnoci i ojczyzny, lecz walczy z nim naley, poniewa nie wyznaje Chrystusa. Skoro si nie ugina, ma by wytpiony. Anonim powiada Polakom i Niemcom: po co toczycie walki i przelewacie wzajemnie krew, chrzecijanie? I jedni, i drudzy macie obok tych samych pogan! Biskup Thietmar gorszy si nieprawociami niewiernych, ale takich akcentw w jego ksidze nie byo. Dla Anonima Polacy i Niemcy to jakby czonkowie rodziny, dzieci eiusdem matris", chciaoby si powtrzy powiedzenie Sienkiewicza o Lachach i Ukraicach. Ich powoaniem jest zgoda, przymierze i wsplny czyn przeciwko wiatu obcemu wiar i duchem.
116

Przyby wic do Polski tajemniczy czowiek, ktry j szczerze polubi, ale si przez to nie przemieni. Pamita wszystko, co przemyla, czym nasik w szerokim wiecie i czego nauczyo go dowiadczenie. Pozosta wierny epoce. Mona powiedzie wierny duchowi dziejw Europy Zachodniej. Anonim pisa w dobie krucjat, o tym nie wolno ani na chwil zapomina. Wyprawy krzyowe rachujemy w sposb podrcznikowy, pamitajc tylko o najwikszych. Tak wic pierwsza wyruszya w roku 1096, druga w p wieku pniej. A przecie w roku 1101 odbya si jeszcze jedna, bdca raczej ca wizk pochodw rycerstwa, bardzo cika dla ludnoci krajw, ktre przemierzaa. W jej szeregach powrci do Palestyny Stefan de Blois, ktry zrejterowa spod Antiochii. Historia krucjat to waciwie jeden cig, znajdujcy swe punkty szczytowe w wysikach szczeglnie okazaych. Z biegiem czasu zapa sab, ale podtrzymywali go ludzie, ktrych najbardziej utalentowanym przedstawicielem by w. Bernard z Clairvaux. Chciabym zaliczy i Galla do tej samej kategorii kaznodziejw, bdcych niekiedy i pisarzami. Dla nas krucjaty - zwaszcza te najpierwsze - to egzotyka temat do powieci. XII stulecie yo w ich atmosferze, wezwanie do wzicia krzya stwarzao przymus moralny. Dowody zaczerpnijmy z dziejw drugiej wyprawy. Bdzie to cakiem suszne, kronika Galla powstaa bowiem tylko trzy dziesiciolecia wczeniej, wic wrd nastrojw, z ktrych w czyn si zrodzi Ludwik VII, francuski, waha si. Sam wielki Suger - opat z Saint-Denis, zwanego l'Abbaye de France, m stanu i historyk - jest przeciwny. w. Bernard przemaga. Przezwycia rwnie niech cesarza Konrada III1. I to w jakich okolicznociach jakimi sposobami! Niedawno wybrany wadca wolaby oczywicie zosta w domu, a do Palestyny wyprawi co krnbrniejszych wasali. Nie uda si! Podczas sejmu Rzeszy w Spirze Bernard nagle zakca tok mszy, staje na stopniach otarza i grzmi na cay koci nieprzewidzianym w danej chwili kazaniem. Co odpowiesz Chrystusowi w dniu Sdu?" - woa do Konrada. Cesarz poddaje si, bierze krzy. Decyzja jego jest tak mocna, e odrzucone zostan perswazje samego papiea, ktry chciaby jednak zatrzyma swego sprzymierzeca w Europie. W lutym 1147 roku Francuzi i Niemcy radz w Chlons-sur-Marne nad wspln wypraw. Obieraj najgorsz z drg - ldow, przez Azj Mniejsz. Konrad III poniesie tam olbrzymie straty, zostawi ca sw piechot. Ludwik VII odcity razu pewnego od swoich, otoczony pod ska, bdzie musia wasnym mieczem i tarcz broni ycia. Nie zdziaano w Palestynie niczego. Do Europy powrciy grupki krzyowcw tak nieliczne, e historycy francuscy porwnuj je z niedobitkami Wielkiej Armii Napoleona, ktre w roku 1813 dowloky si do domw. Doszo bowiem do znamiennych nieporozumie. Krl jerozolimski Baldwin III wola oszczdza emira Damaszku, ktry jako tako wspy PRZYPISY AUTORA:
1

Konrad III (1093-1152), koronowany na krla Niemiec w 1137 roku, nigdy nie zosta cesarzem (przyp. red.).

117

chrzecijanami. Przybysze z Europy uwaali, e nie wolno rozrnia pomidzy niewiernymi, naley bi wszystkich, zaczynajc od mieszkajcego najbliej. Sowo poganin" wywoywao wtedy w umyle przecitnego Europejczyka reakcje zautomatyzowane. Nawet najbardziej powcigliwi ulegali niekiedy duchowi czasu. Ju si wspominao o opacie Suger oraz jego niechci do udziau Ludwika VII w drugiej krucjacie. Rzeczywicie, lepiej by byo dla Francji, gdyby jej krl zosta w domu. Niedawno skoczya si na poudniu sroga wojna domowa z Tybaldem, hrabi Szampanii. Dopiero co rwnie zdjta zostaa kltwa papieska, rzucona na Ludwika VII za to, e podczas owej kampanii wojsko jego spalio koci w Vitry, gdzie tysic trzysta osb znalazo mier w ogniu. Suger by czowiekiem trzewym. Potrafi w czwrnasb pomnoy dochody opactwa Saint-Denis, a jednoczenie... obdarzy jego przypisacw wolnoci. Od roku 1147 do 1149 z powodzeniem sprawowa we Francji regencj. Obowizek walki z muzumanami, zagraajcymi Ziemi witej, i jemu bardzo lea na sercu. Zabra si wic opat do szykowania krucjaty na koszt wasny. Nie doszo do niej, bo podczas przygotowa Suger zmar. Tyrady Galla o pogaskim plemieniu mij, ktre siedzi na Pomorzu, byy dobrze obliczone. Autor zna suchaczy, oni pojmowali jego. Haba spadaa na rycerza, ktry bezczynnie cierpia ssiedztwo ludu blunicego Chrystusowi. Bolesaw III bezczynny nie by. Anonim zatroszczy si pilnie o usunicie zastrzee. Tak - powiedzia w swej ksice Bolesaw III popeni zbrodni. Skaza na mier brata, bdcego ksidzem. Ale odpokutowa. Poci, przywdzia wosiennic, ofiary skada, pielgrzymowa do miejsc witych i grobu mczennika Wojciecha, kaja si i paka. To jest prawy rycerz chrzecijaski. Dugi opis zadouczynie Bolesawa ma sens ideologiczny. Nie miejsce tutaj na prby rozstrzygni, do jakiej kategorii zaliczy naley utwr Galla - do opowieci biograficznych, kronik klasycznego typu czy te do nowatorskich gsta. Uywajc poj nam wspczesnych, powiedzie wypadnie, e w formie kronikarskiej przemawia w tej ksice wielka publicystyka polityczna. To bya interwencja pisarska, czyn zmierzajcy do okrelonego celu. Autor uywa argumentw rang najrozmaitszych. Szczegowo opiewa na przykad szczodrobliwo Piastw. Komes elisaw, ktry utraci w boju rami, otrzyma od Krzywoustego rk odlan ze zota. Ubogi kleryk omal si nie udusi pod ciarem kosztownoci wadowanych mu na kark przez miaego. Niemieckie otoczenie Ottona Rudego zostao obsypane darami, co dzie nowymi. aden ze sug nie odszed z Polski bez upominku. Tak przemawia kronikarz do rycerstwa, ktre yo z wojny, i to nawet wtedy, gdy nosia ona charakter podniosy. W mowie Urbana II, wygoszonej 27 listopada 1095 roku, a wzywajcej do krucjaty, nie brako podobno akcentw natury cakiem materialistycznej. Papie przeciwstawia ubstwo Zachodu bogactwom Orientu. Tak przynajmniej twierdz niektrzy kronikarze, bo sprawozda z soboru w Clermont jest wiele. Ksika Galla nie
118

pozostawiaa miejsca na wtpliwoci. Woje Krzywoustego niele obawiali si na pogaskim Pomorzu. Poniewa brak jakichkolwiek danych, niepodobna odgadywa, ilu ludzi Galla przeczytao - czy wysuchao - i kogo Anonim przekona. Warto natomiast zastanowi si nad pewn uderzajc cech jego utworu. Jest ni zgodno z tym, co nadchodzio, co si miao w ten albo inny sposb urzeczywistni. Anonim prorokiem wcale nie by. By natomiast dobrze wyczulony na tendencje, ktre zaczynay growa. Dyscyplina umysowa kazaa mu pewnie dokonywa oblicze cisych i widzie to, co wypadao z rachunku. Jego skonnoci do przedstawiania historii tak, jak ona przebiega bya powinna, nie naley uwaa za jaowe kaznodziejstwo. To bya tylko forma przekonywania. Mwio si ju o tym, e kronika Galla jakby zwiastuje nowe zjawiska i nastroje w dziedzinie rozamu religijnego. Jego niech do Rusi jest ich wytworem ubocznym, ale znamiennym. Wyraniejsze, bo wprost wyraone, s prekursorskie pogldy na konieczno zgody w chrzecijastwie zachodnim. We wstpie do ksigi trzeciej, tam gdzie si mieci polemika z czcigodnymi kapelanami ksicymi", czytamy cakiem wyranie: Godzi si bowiem, by sudzy Boga w tych rzeczach, ktre dotycz Boga, duchem posuszni byli Bogu, za w tych, ktre s cesarza, okazywali cze i penili suby ksitom wiata". O tak! - na pewno atwo dosucha si w tym echa znanych sw Ewangelii, a nawet dopatrzy ich przerbki. Te same hasa potrafi rozmaicie dwicze w rnych epokach dziejw. Rezonowanie Gaikowe trafiao na suchaczy, ktrzy mieli w wieej pamici Dictatus papae Grzegorza VII, dekret ogoszony w roku 1075. Stanowi on, e papie ma prawo zwalnia poddanych od obowizku posuchu wobec niesprawiedliwych wadcw... skada z tronu cesarzy. Gall napisa swj wywd gdzie w roku 1113, tu przedtem lub potem, a w kwietniu roku 1111 cesarz Henryk V (ten sam, co dwa lata wczeniej walczy z Krzywoustym) uwizi w Rzymie papiea Paschalisa II i grono kardynaw, porwa ich nawet i wywiz, uchodzc przed buntem ludnoci. Wrci wkrtce do Wiecznego Miasta, uwolni gow Kocioa, ale dopiero tu przed wasn koronacj, ktrej tamten musia dopeni. Przy obrzdzie asystowao rycerstwo niemieckie. Cesarz si wymg na papieu uznanie przewagi wadzy wieckiej, jej faktyczne prawo wtrcania si do spraw sumienia. W tych warunkach bezpieczniej by byo niektrych poucze Ewangelii na razie nie cytowa. Doprawdy nie powinno zdumiewa tajenie si pisarza przybyego nad Wis i osiadego tam. Prekursorem lepiej czasem by z ukrycia. Gall pisa na kilka lar przed konkordatem w Wormacji, ktry zawarto 23 wrzenia 1122 roku. Postanowiono wtedy, e cesarz nie moe wtrca si do obioru biskupw ani wprowadza ich w funkcje duchowne. Jego rzecz natomiast jest nadawanie dbr materialnych, przynalenych do danego biskupstwa czy opactwa. Dokonano wic kompromisu, rozgraniczenia zakresu dwch wadz. Apel Anonima do czcigodnych kapelanw nabra cech legalnoci. Lecz dopiero od wrzenia 1122 roku (na pierwszy kanoniczny obir biskupa w Polsce trzeba byo zreszt poczeka do roku 1207).

119

Jeszcze jedno, bardzo wane, kiedy mowa o kronice Anonima, zwanego Gallem. Autorem formuy kompromisu, przyjtego w Wormacji, by Francuz, prawnik z wyksztacenia, Iwo z Chartres. Sposb zaatwienia sporu obmyli on dawno, u schyku XI stulecia, musia jednak do dugo czeka na przyjcie propozycji. Chartres ley we Francji pnocnej i synie z gotyckiej katedry. Jak widzimy, ludzie tamtejsi zdobywali si na nie lada osignicia duchowe ju grubo przed epok gotyku. Iwo nie by przecie samotnym kwiatkiem na pustyni. Tre konkordatu w Wormacji uwaa Jan Dbrowski za zwycistwo zasady znamiennej dla kultury Zachodu. Wadz wieck wyproszono z zakresu spraw sumienia. W przyszoci - dodajmy poproszono rwnie wadz duchown o powstrzymywanie si od uroszcze. Powracajmy do spraw lokalnych, nie zapominajc jednak, e to, co Gall zaleca Polakom i Niemcom, pyno z nurtem powszechnym. Chcia wszak zgody wrd chrzecijan. Protestowa przeciwko wojnom zabronionym", zaleca dozwolone". Uporawszy si z Henrykiem V i z Czechami, zabra si Krzywousty do Pomorza. Najpierw zaj Wschodnie i wcieli je wprost do Polski. Potem pobi i uzaleni od siebie Zachodnie, wraz ze Szczecinem, pozostawi mu jednak jego wasn dynasti, zobowizan do hodowania Polsce, pacenia jej daniny oraz dawania posikw. Druyny jego dotary a na Rugi. Stao si to pewnie zim, kiedy cienina zamarza. Karol Maleczyski, autor bardzo cennego studium Bolesaw Krzywousty, twierdzi, e podbj Pomorza przez Polsk dokonany zosta na mocy i wskutek kompromisowego ukadu z Niemcami. Uznano w nim, e ziemie od Wisoujcia a po Pian i Rugi wcznie stanowi stref interesw Polski. Co dalej na zachd ley tym zaj si mieli Niemcy. Wskutek takiego stanu rzeczy Gdask sta si wasnoci Polski, Szczecin jej tylko hodowa. Lea bliej niemieckiego obszaru wadania, a kompromis nie wyklucza jednak konkurencji. Jej wyrazicielem po stronie germaskiej by ksi Sasw Lotar von Supplinburg, pniejszy cesarz. Rwnie misja w. Ottona z Bambergu stanowia jeden z rezultatw polityki porozumienia. Biskup by dla obydwu stron kandydatem do przyjcia. Niemiec, Polsk zna i w niej bywa. Kiedy wyruszy na Pomorze, jego orszak misjonarski skada si z samych Polakw. Eskort dowodzi kasztelan santocki, Pawlik, kapelanem by Polak, Wojciech, w przyszoci pierwszy biskup Pomorza. Zdaniem Karola Maleczyskiego zarys kompromisu, pniej uzupeniany, mieci si ju moe w ukadzie pokojowym koczcym wojn 1109 roku. Jeli tak byo, publicystyka Galla mocno trzymaa si ziemi. Pdzia wiatr w agle ju podniesione. Zwrot Krzywoustego ku Pomorzu datuje si od roku 1113. Dokadnie wtedy urywa si kronika Galla, ktra na mnie osobicie sprawia wraenie dokoczonej. Wszystkie rozpoczte wtki zostay wszak zamknite. Otwarta jest w dalszym cigu tylko kwestia walki z

120

poganami. Ale pozostawienie ksigi w tym stanie stanowi celnie uyty rodek pisarski. To apel, wezwanie do dziea! Rok 1113, koniec i pocztek. Koniec kroniki, pocztek pochodu na Pomorze, odbywanego ju w porozumieniu ze witym cesarstwem. Zupenie tak, jakby pisarz doprowadzi do progu, ktry naleao przekroczy i ktry przekroczony zosta. Tre dziea nadal nawoywaa, wspieraa pochd. Zachodnia granica Polski, zdobyta wskutek porozumienia 2 Niemcami, nie obja ostatecznie Rugii, lecz dobrze przekroczya dolny bieg Odry. Utrzymaa si a do roku 1180. Utracono j wrd i wskutek okolicznoci zupenie zmienionych. Jeeli pokj z roku 1109 zawiera porozumienie, a Gall o tym wiedzia, to w dalszym cigu mona podziwia jego zmys wy czuwania przyszoci. Anonim musia ogarnia okiem szerokie horyzonty, doskonale zna swj europejski czas. W roku 1147 wyruszya z Magdeburga krucjata saska". Nazywa si j rwnie wendyjsk", a to dlatego, e godzia w Sowian poabskich, nadal trwajcych w pogastwie. 29 czerwca Henryk Lew uderzy na Niklota, ksicia Obodrzycw, ktrych od pnocy zaatakowaa jednoczenie flota duska. 1 sierpnia wyszy z Magdeburga siy gwne, jakoby to liczce szedziesit tysicy wojownikw. Z wodzw duchownych wymieni trzeba arcybiskupa magdeburskiego Fryderyka oraz piciu biskupw z Saksonii. Ze wieckich wystarczy wspomnie o jednym, mianowicie o Albrechcie Niedwiedziu, przyszym zaoycielu Marchii Brandenburskiej. W jego cieniu nikn wszyscy inni. Zjawi si w Magdeburgu i wzi udzia w wyprawie syn Krzywoustego, Mieszko zwany Starym. Przyprowadzi liczne wojsko z Wielkopolski, ktr wada. Krucjata sterroryzowaa Poabian. Podesza od strony zachodniej pod Szczecin, na ktrego waach ujrzaa krzye. Dla pertraktacji wyszed z miasta biskup Wojciech, dawny kapelan w. Ottona i zaufany Krzywoustego. Krzyowcy nie szturmowali grodu, zawrcili. Udzia Mieszka Starego w tym przedsiwziciu to wstydliwy zaktek naszej historii. Tak te traktuj go przewanie polscy dziejopisarze. Piastowicz w jednym szeregu z Albrechtem Niedwiedziem oraz Henrykiem Lwem (ktrego hitlerowcy uwaali za swego patrona)! Stanisaw Smolka napisa, e Krzywousty walczy z pomorskimi poganami, lecz w odrnieniu od synw nie myla wysugiwa si Niemcom". Czcigodny historyk nie spostrzeg, niestety, sprzecznoci we wasnych wywodach. Zaraz w nastpnym zdaniu stwierdzi: a wreszcie w roku 1147 pojcie narodowoci przestao istnie: Francuzi i Niemcy, Hiszpanie, Duczycy, Czesi Polacy byli jakby jednym narodem, jedn myl witej alki z nieprzyjacimi krzya oywionym". Albo jedno, albo drugie: wsplnota lub wysugiwanie si Niemcom. Udzia Mieszka Starego w tej wyprawie wyjania si czy te tumaczy chci pilnowania interesw polskich. Ryzykujc zgorszenie publiczne, mona prbowa wzmocni ten pogld. Postpek ksicia by z dobrem Polski cakowicie zgodny.
121

W jaki sposb mona byo uchyli si od udziau w powszechnej akcji europejskiej, nie naraajc si na konflikt z Europ? Krucjata to rok 1147. Poprzedniego lara Konrad III szed na Polsk, ujwszy si za wygnanym z kraju Wadysawem II. Odry nie przekroczy, zawrci, lecz nie wczeniej, a mu polscy ksita przyrzekli stawi si na sd. Wadysaw poszed do Palestyny razem z Konradem III i Ludwikiem VII, a wspzawodniczcy z nim bracia mieliby zosta w domu? Zlekceway apele najwikszego podwczas autorytetu w chrzecijastwie i nie wyruszy na pogan? Chyba po to, aby postawi si na rwni z nimi i sprowokowa katastrof. Zachoway si listy w. Bernarda z Clairvaux do Czechw i Morawian, wzywajce ich do krucjaty. Trzej ksita czescy, Otto, witopek i Wratysaw, oraz biskup z Oomuca, Henryk, stawili si w Magdeburgu i walczyli przeciwko Poabianom. Listu do Polakw nie ma, ale musia istnie. Spon pewnie w roku 1850 w Jdrzejowie kieleckim, podczas poaru klasztoru cystersw. w. Bernard wiedzia o Polsce, skoro biskup krakowski z nim korespondowa. Krlowie Francji i Niemiec nie oparli si wezwaniom i wbrew najistotniejszym wasnym interesom pocignli do Azji. Jake mogli polscy juniorzy nie pj... za Odr? Nie wszyscy si zreszt tam wybrali. Kiedy Mieszko Stary pomaszerowa do Magdeburga i dalej, Bolesaw Kdzierzawy ze znacznymi siami uderzy na Prusy. Obie akcje posugiway si tym samym sztandarem powszechnej krucjaty europejskiej, do ktrej papie Eugeniusz III bull z 12 kwietnia 1147 roku wezwa wszystkich chrzecijan zachodnich. Pewien szczeg wiadczy, jak trzewo umieli myle ksita, posdzani o rozbrat z polsk racj stanu. Kdzierzawy uzyska pomoc od Rusinw, ktrych apel papiea wszak nie dotyczy. Niemcy potrafili piec wasn piecze przy oglnoeuropejskim ogniu? Polacy take. A jeli im si gorzej wiodo, to dlatego e byli sabsi. Zamykanie si w zacianku osabiao jeszcze bardziej. Anonim wiedzia, co si na kontynencie wici, i' dobrze uczy, kiedy zaleca pyn z prdem. Drogowskaz, ktry wystarcza na kilka dziesicioleci wielka rzadko w polityce. Samo dno historii Polski to czasy saskie, rzdy" Augusta III, kiedy waciwie wyczylimy si z dziejw powszechnych. Tego rodzaju idea naszemu redniowieczu nie przywieca. Zagada Sowian poabskich oraz wikszoci ludw batyckich jest tragedi, ktrej rozmiarw stanowczo nie doceniamy. Chodzi o powaniejsze rzeczy ni osona Polski od zachodu. Jak si ju rzeko w szkicu o Thietmarze, kultura kontynentu zostaa zuboona, dorobek powszechny zmniejszony. Doprawdy mieszne nieporozumienie i dowd zaciankowego sposobu mylenia zarzuca redniowiecznej Polsce, e nie daa pomocy pobratymcom. Ale oni sami odcili si zarwno od tej pomocy, jak od wielu znacznie cenniejszych desek ocalenia. Istota za polega na tym, e te ludy nie przyczyy si do wsplnych dziejw Europy. Zajadle broniy swego partykularyzmu, podczas gdy owa niebezpieczna i trudna wsplnota" uznawaa rnorodno, nie oznaczaa paktu o dusz. Uwanie czytajmy Anonima. Chcia wsppracy Polski z cesarstwem, ale starodawn wolno Polakw" wysawia i broni jej pirem. Nie wiadomo, czy Krzywousty rzeczywicie w tych sowach odpowiedzia cesarzowi, e lepiej zgin, bronic wolnoci, ni zachowa
122

nawet wadz za cen haby. Jedno nie ulega wtpliwoci: taki kodeks moralny zaleca pisarz, bdcy chorym zgody wrd chrzecijan, myliciel, uwaajcy za pene szczcie ten dzie, w ktrym Otto III i Bolesaw I tak wielk zczyli si mioci, e cesarz mianowa go bratem i wsppracownikiem cesarstwa i nazwa go przyjacielem i sprzymierzecem narodu rzymskiego". Niestety, aden taki Anonim nie mg przywdrowa ze wiata do stolic Obodrzycw, Wieletw ani te Prusw. Litwini mieli wicej szczcia na pi minut przed dwunast podparli si Polsk. Pierwsz po acinie napisan i w patriotycznym duchu utrzyman histori Litwy napisa Augustyn Rotundus Mieleski rodem z Wielunia. Dobrowolne przystpienie do powszechnoci cigao trudne dobro, odcinanie si od niej pewn zagad. Kime wic ostatecznie mg by czowiek, ktrego praca w Polsce stanowi po prostu dokument familijny, wiadczy o rzeczywistej przynalenoci kraju do rodu rozprawiajcego po acinie i po acisku mylcego? Pytanie tak natrtne, e powraca si do niego nawykowo. Darmo odgadywa personalia. Mona bez koca spiera si o rol przypadku w historii, niepodobna zaprzeczy, e przypadek wszechwadnie rzdzi losami poszczeglnych osb. Gdyby w swoim czasie onierz carski wycelowa nieco staranniej, nie mielibymy ani Lalki, ani Faraona. Kto zosta ranny, ten rwnie dobrze mg polec. Jeeli wydarzenia XI miecia doranie rozstrzygay o wyniesieniu lub schyku mocarstw, jak Wenecja i Bizancjum, o pocztku tej Anglii, ktr znamy, o powstaniu pierwszej europejskiej kolonii w Azji - to trzeba skapitulowa. Z pojedynczymi ludmi wszystko byo moliwe. Nie wspomniaem dotychczas o pewnym domyle Mariana Plezi. Jest to hipoteza wrcz urocza. Wedug niej Gall to Francuz, zakonnik z Saint-Gilles, ktry zanim si wybra do Polski, przebywa w klasztorze Somogyvar w pobliu Balatonu. Konwent tamtejszy, zaoony w roku 1091 przez krla Wadysawa witego, bajecznie uposaony w dobra, by fili SaintGilles. Anonim, zdaniem profesora, jest nie tylko autorem pierwszej kroniki polskiej. Jemu si rwnie zawdzicza Gsta Ungarorum, czyli pierwsz kronik wgiersk, ktra, niestety, zagina i znana jest tylko z refleksw odbitych w innych dzieach, pniejszych. Trudno przypuci, by w jednym i rym samym czasie pojawio si w tej poaci Europy dwch pisarzy rwnie utalentowanych i powicajcych si temu samemu gatunkowi literackiemu. Zatem Anonim wgierski i polski to jedna osoba. Teoria powabna. Na mocy jakiego prawa mielibymy jednak wykluczy taki przypadek, jak mniej wicej jednoczesne pojawienie si dwch historykw po obu stronach Karpat? Epoka, ktra nas tu interesuje, ogldaa jeszcze bardziej oryginalne wydarzenia. Pierwszy kronikarz polski by cudzoziemcem z niewiadomego kraju, a pierwszy dziejopis czeski - Polakiem z pochodzenia. Oddajmy gos Stanisawowi Ktrzyskiemu, ktry nie tracc ani na chwil powagi uczonego, woy serce w opis powrotu Brzetysawa z Polski w roku 1038. Na czele pochodu kroczy ksi i biskup praski Sewer, niosc na barkach sodki ciar mczennika Chrystusowego Wojciecha", za nimi opaci nieli relikwie Piciu Braci Mczennikw, dalej za arcyprezbiterowie radowali si ciarem Radyma arcybiskupa".
123

Nastpnie dwunastu co tszych kapanw uginao si pod ciarem zotego krzya, daru Chrobrego, niesiono rwnie trzy ogromne tablice zabrane z katedry gnienieskiej. Po nich na wicej ni stu wozach wieziono dzwony i skarby w Polsce zdobyte, a w kocu szy tumy jecw, ze skrpowanymi rkoma i szyjami zakutymi w elazo. Byli tam i panowie, i lud prosty, i duchowni, przykuci do wsplnego acucha. Midzy wzitym do niewoli duchowiestwem znajdowa si pewien ksidz polski, dziad pierwszego czeskiego kronikarza Kosmasa. Kanonik Kosmas pisa nieco pniej ni Gall. Polski nie lubi. Od niego pochodz niezbyt pochlebne wiadomoci o Dobrawie, maonce Mieszka I. Niektrzy nasi badacze traktuj je tak, jakby Kosmas by wiadkiem wydarze X wieku i nie nalea do kategorii narodowych neofitw, obcionych zazwyczaj kompleksami. Niebezpiecznie byoby przysiga, e Gall napisa rwnie Gsta Ungarorum. Tre ksiki zdaje si wskazywa region Europy, z ktrego pochodzi autor. Kronika Anonima jakoby to roi si od wydarze cudownych. Pisarz wierzy w nie i przypisuje im bezporedni wpyw na dzieje- Porwnajmy tylko jego utwr z dzieem biskupa z Merseburga. Kontrast uderzy w oczy. Mistycznych mgawic, ktre kbiy si w gowie Thietmara, u Anonima ani ladu. Zjawisk nadprzyrodzonych zaledwie u niego troch. Bo nie wemiemy chyba za dobr monet powiedzenia, e aska Boa olepia pogan, ktrzy zaniedbali poszuka arcybiskupa Marcina na strychu. Rwnie dobrze moglibymy uwaa za mistyka kadego, kto dzi zawoa: dziki Bogu!". Owszem, jest twierdzenie, e nie naley czy obrzdu zalubin z uroczystoci powicenia kocioa i e sam Stwrca da po temu wyran wskazwk". Nastpne zaraz zdanie brzmi: Lecz zamilczmy o cudownociach, a trzymajmy si naszego wtku!". To prawie tyle znaczy, co powiedzie: cudy, w ktre stanowczo wierz, swoj a dzieje swoj drog. Niele, jak na ma zrodzonego w XI stuleciu. Midzy Thietmarem a Anonimem jest wiek rnicy. Jednake upyw czasu i postp kultury wszystkiego nie wyjani. Popatrzmy tylko, jakie rzeczy wypisywa znacznie pniej mistrz Wincenty, pierwszy Polak parajcy si pirem. Jasno cudowna bia z nieba w nocy po straceniu biskupa Stanisawa, z czterech stron wiata zleciay si ory, posiekane na sztuki ciao zroso si. Anonim by pisarzem bardzo trzewym i zdyscyplinowanym umysowo. Te jego cechy wprost palcem wskazuj na regiony kontynentu, ktre najlepiej nasiky kultur i wczenie zaczy czerpa z dorobku myli staroytnej. Nie o to chodzi, ilu klasykw dziejopis przewertowa. Atmosfera intelektualna, w ktrej wzrasta, oto co wane. Nie inaczej, on musia pochodzi ze stron, nad ktrych nieprawociami ama rce Thietmar. Z tych, gdzie wraz ze socem zachodzi i prawo wszelka, i posuszestwo, i mio bliniego". Gdzie daremne s wysiki pobonych gosicieli sowa Boego", gdzie wiele cia witych spoczywa snem wiecznym... mieszkacy atoli gardz nimi w swojej przewrotnoci".Po dugotrwaym namyle musz sprostowa to, co napisaem w Polsce Piastw. Waciwie nie ma podstaw do uwaania Anonima za Wgra czy Sowianina z poudnia. Ludzie z tych nacji

124

tak wysoko wznie si jeszcze nie mogli. Wcale nie pomylili si chyba ci, ktrzy uznali Anonima za Francuza. Tylko ten termin kopotliwy! Spod czyjego znaku Francuz - Hugona de Vermandois, jego brata, wykltego krla Filipa I Roberta Krtkoudego, Stefana de Blois, Rajmunda SaintGilles z Tuluzy czy te moe poddany Godfryda de Bouillon, pana Lotaryngii? Marcin Kromer nazwa autora kroniki Gallem. Zadziwiajca intuicja! Lepiej pochodzenia i przynalenoci kulturalnej Anonima okreli chyba nie mona. Wiadomo przecie, jak Juliusz Cezar scharakteryzowa pradawn rnolito kraju, ktry rozciga si na zachd od Renu, a zdy sam uczestniczy w dziejach kultury antycznej: Galia est omnis dwisa in partes tres. Quarum unam incolunt Belgae, aliant Aquitani, tertiam, qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. II Gall nie by wiadkiem pocztkw dynastii Piastw, trzeba jednak przytoczy wszystko, co na ten temat napisa. Poznamy dziki temu wersj oficjaln. Dowiemy si, w jaki sposb na pocztku XII stulecia polski rd panujcy widzia i ocenia wasn przeszo. Kronikarz mg, oczywicie, upikszy opowiadanie i na pewno to zrobi, gdy doszo do opisu chwili przyjcia chrztu. Bardzo prawdopodobne, e to on wanie wplt w polsk sag legend o myszach poerajcych zbrodniarza, czyli wtek baniowy popularny w Europie i przejty zapewne z Niemiec. Nie mg natomiast fantazjowa na temat przodkw Mieszka I, dowolnie sobie wymyla ich imion. W tej kwestii istniaa dla kronikarza tylko jedna wersja. Ta, ktr uznawa i do ktrej si przyznawa wadca. Anonim y i dziaa na dworze Krzywoustego, ktry reprezentowa dziewite pokolenie dynastii, a jeli policzy rwnie samego Piasta - dziesite. Jeeli Gallowy wywd genealogiczny uzna za czyste zmylenie, to tym samym twierdzi wypadnie, e Polska cakiem zapomniaa o postaciach dziada i pradziada Bolesawa Chrobrego. Pierwszy krl polski, przyjaciel i wsppracownik cesarza, zna tylko wasnego ojca, by pozbawiony rodowodu? I to w czasach, kiedy przynaleno do rodu rozstrzygaa o znaczeniu czowieka? Fantazja jest niewtpliwie, ale nie w wywodzie Gallowym. Popisuje si w wtpliwociach. Jan Czekanowski napisa ironicznie: To tylko Murzyni w Afryce rodkowej ogarniaj pamici dwadziecia dwie generacje swoich wadcw". Zapamitanie czterech czy piciu imion z doby przedchrzecijaskiej przekraczao siy Prapolakw. Piastowie niele, i to od dawna ustabilizowali si wrd panujcych. Byli spokrewnieni z czeskimi Przemylidami, z obu dynastiami Niemiec, to znaczy z sask i z salick, z wgierskimi Arpadami, z Rurykowiczami, z krlami Danii i Szwecji, e si ju pominie grafw i margrafw germaskich. Te okolicznoci wspieraj twierdzenie, e kronikarz mg tylko powtrzy imiona protoplastw Krzywoustego.

125

Archeologia odsania dowody rzeczowe. Takie na przykad, e Mieszko I nie by budowniczym grodu gnienieskiego. On go tylko wzmocni, pogrubi way. A wic na pocztku XII wieku tak oto zapatrywano si na najdawniejsz Polsk oraz jej wadcw: Kraj to wprawdzie bardzo lesisty, ale do przecie obfituje w zoto, srebro, chleb i miso, w ryby i mid, a pod tym wzgldem najbardziej zasuguje na wywyszenie ponad inne, e - gdy przez tyle wyej wspomnianych ludw, i chrzecijaskich, i pogaskich, jest otoczony i zwalczany od wszystkich naraz i wielokrotnie przez pojedynczych wrogw - nigdy przecie nie zosta przez nikogo ujarzmiony w zupenoci; kraj, gdzie powietrze zdrowe, rola yzna, las miodopynny, wody rybne, rycerze wojowniczy, wieniacy pracowici, konie wytrzymae, woy chtne do orki, krowy mleczne, owce weniste Lecz by si ta dygresja nie wydaa zbyt dug, powrmy do zakrelonego zamiarem tematu. Mamy za zamiar pisa o Polsce, a gwnie o ksiciu Bolesawie, ze wzgldu za na niego pragniemy te nadmieni o niektrych czynach jego przodkw, godnych pamici. Teraz wic tak zaczniemy nasze opowiadanie, by posuwajc si od korzenia, doj do gazi drzewa. W jaki przeto sposb zaszczyt wadzy ksicej przypad temu rodowi, to okae nastpujce opowiadanie. By mianowicie w miecie Gnienie, ktre w sowiaskim tumaczy si jako gniazdo, ksi imieniem Popiel, majcy dwch synw; przygotowa on zwyczajem pogaskim wielk uczt na ich postrzyyny, na ktr zaprosi bardzo wielu swych dostojnikw i przyjaci. Zdarzyo si za - w myl ukrytej woli Boga - e przybyli tam dwaj gocie, ktrzy nie tylko e nie zostali zaproszeni na uczt, lecz nawet odpdzeni w krzywdzcy sposb od wejcia do miasta. Uchodzc szybko przed nieludzkoci owych mieszkacw miasta i kierujc si na przedmiecie, przybyli szczliwym przypadkiem przed domek oracza wspomnianego ksicia, urzdzajcego uczt dla synw. w za biedak peen wspczucia zaprosi owych przybyszw do swej chatki i najuprzejmiej roztoczy przed nimi obraz swego ubstwa. A oni chtnie przychylajc si do zaprosin ubogiego i wchodzc do gocinnej chaty, mwi mu: Ciesz si zaiste, iemy przybyli, i oby z naszego przybycia pozyska obfito dobra wszelakiego, a z potomstwa honor i saw. Mieszkacami gocinnej chaty byli: Piast, syn Chociszka, i ona jego Rzepka; z wielkim wylaniem serca wedle monoci starali si oni spenia yczenia goci, a zauwaajc ich roztropno, gotowali si pewien poufny zamys, jaki mieli, wykona za ich dorad. Gdy usiadszy wedle zwyczaju, rozmawiali tak o bardzo wielu rzeczach, a przybysze zapytali, czy maj jaki napj, gocinny oracz odpowiedzia: Mam beczuk [...] piwa, ktre przygotowaem na postrzyyny jedynego syna, jakiego mam - lecz c znaczy taka odrobina? Jeeli chcecie, to pijcie!". Postanowi bowiem w ubogi wieniak, czasie gdy jego ksi pan bdzie urzdza uczt dla synw - bo kiedy indziej nie mgby tego zrobi dla zbytniego ubstwa - urzdzi skromny posiek przy sposobnoci postrzyyn swego malca i zaprosi paru rwnie ubogich przyjaci nie na uczt, lecz raczej na skromne niadanie; tote karmi prosiaka, ktrego przeznacza na ow potrzeb. Dziwne rzeczy opowiem, lecz kt moe poj wielko Boga? albo kt poway si zagbia w dociekania nad dobrodziejstwami Boga, ktry ju w doczesnym yciu niejednokrotnie wynosi
126

pokor biednych i nie waha si wynagrodzi gocinnoci nawet u pogan. Ka tedy Piastowi pewni siebie gocie nalewa piwo, o ktrym dobrze wiedzieli, e przez picie nie ubdzie go, lecz przybdzie. I opowiadaj istotnie, e piwa tak ogromnie przybywao, i napeniono nim wszystkie wypoyczone naczynia i jakie tylko znaleziono prne na uczcie u ksicia. Polecaj te zabi wspomnianego prosiaka, ktrego misem, jak wie niesie, napeniono ku oglnemu zdumieniu dziesi naczy, zwanych po sowiasku cebry". Zobaczywszy wic Piast i Rzepka te cuda, co si dziay, domylali si w tym jakiej wanej wrby dla syna i ju zamierzali zaprosi ksicia i jego biesiadnikw, lecz nie mieli wpierw, nim si o to poradz wdrowcw. Po c zwleka? - za rad wic goci i ich poleceniem pan ich ksi i jego wszyscy wspbiesiadnicy zaproszeni zostaj przez kmiotka Piasta, a zaproszony ksi wcale nie uwaa sobie za ujm zaj do chaty swojego wieniaka. Jeszcze bowiem ksistwo Polski nie byo tak wielkie ani te ksi kraju nie nadyma si jeszcze tak pych i dum, ani te nie wystpowa tak okazae, otoczony tyu rzdami towarzyszcej mu klienteli. Urzdziwszy zwyczajow uczt i pod dostatkiem przyrzdziwszy wszystkiego, gocie owi postrzygli chopaka i nadali mu imi Ziemowita na wrb przyszych losw. Gdy si to stao, mody Ziemowit, syn Piasta Chociszkowicza, wzrasta w lata i siy i z dnia na dzie postpowa i rs w poczciwoci do tego stopnia, e Krl krlw i Ksi ksit zgodnie go ksiciem Polski ustanowi, a Popiela z potomstwem doszcztnie wy. traci z krlestwa. Opowiadaj te starcy sdziwi, e w Popiel z krlestwa wypdzony tak wielkie cierpia przeladowanie od myszy, i z tego powodu przewieziony zosta przez swych towarzyszy na wysp, i tak dugo w drewnianej wiey broniony by przed owymi rozwcieczonymi zwierztami, ktre tame przepyway, a opuszczony przez wszystkich z powodu smrodu wytpionej masy zabjczych stworze, wyzion ducha mierci najhaniebniejsz, bo poarty przez te potwory. Lecz poniechajmy rozpamitywania dziejw tych wypadkw, ktrych wspomnienie zagino w niepamici wiekw i ktre ulegy skaeniu bdami bawochwalstwa, a wspomniawszy je tylko pokrtce, przejdmy do przedstawienia tych rzeczy, ktrych wierna pami yje. Ziemowit tedy, osignwszy godno ksic, modo sw spdza nie na niedorzecznych rozrywkach, lecz oddajc si pracy i subie rycerskiej, zdoby sobie rozgos zacnoci i zaszczytn saw oraz granice swego ksistwa rozszerzy dalej ni ktokolwiek przed nim. Po jego zgonie na jego miejscu zasiad syn jego, Leszek, ktry czynami rycerskimi dorwna ojcu w dzielnoci i odwadze. Po mierci Leszka nastpi Ziemomys, jego syn, ktry pami rodzicw potroi i potomstwem, i dostojnoci. Ten za Ziemomys spodzi wielkiego i sawnego Mieszka, ktry pierwszy obcym nazwany imieniem, przez 7 lat od urodzenia by lepym. Gdy za dobiegaa sidma rocznica jego urodzin, ojciec, zwoawszy wedle zwyczaju zebranie komesw i innych swoich ksit, urzdzi obfit i uroczyst uczt na cze syna, lecz sam wrd biesiady skrycie z gbi duszy wzdycha z powodu lepoty chopaka, peen boleci i uczucia wstydu. A kiedy inni taczyli i wedle zwyczaju klaskali w donie, rado dosiga szczytu na wiadomo, e lepy chopak odzyska wzrok. Lecz ojciec nikomu z donoszcych mu o tym nie uwierzy, a matka, powstajc od biesiady, podesza do chopca i ojcu wze niepewnoci przecia, pokazujc wszystkim siedzcym patrzcego ju dobrze chopaka. Wtedy na koniec dosza do szczytu
127

wesoo oglna, gdy chopak rozpozna tych, ktrych nigdy nie widzia, i tak plam swej lepoty zmieni w rado niewypowiedzian. Wwczas ksi Ziemomys starszych i roztropniejszych, jacy byli, pokrtce wypytuje si, czy nie oznacza jakiej przepowiedni lepota i przewidzenie chopicia. Owi za tumaczyli, e lepota oznaczaa, i Polska przedtem bya tak jakby lepa, lecz odtd przez Mieszka ma by owiecon i wywyszon ponad ssiednie narody; tak si te rzecz miaa istotnie, cho wwczas inaczej mogo to by rozumianym. Prawdziwie lep bya przedtem Polska, nie znajc ani czci prawdziwego Boga, ani zasad wiary, lecz przez owieconego cudownie Mieszka sama zostaa owiecon, bo gdy on przyj wiar, lud Polski uratowany zosta od mierci w pogastwie. W stosownym bowiem porzdku Bg najpierw przywrci wzrok cielesny Mieszkowi, a nastpnie doda duchowy, aby przez poznanie rzeczy widzialnych dotar do pojcia niewidzialnych i by przez znajomo rzeczy ogarn wszechmoc ich Stwrcy. Lecz czemu wyprzedzamy wypadki?... Ziemomys zatem, dopeniwszy wieku, rozsta si wreszcie ze wiatem. Wtedy Mieszko, objwszy ksistwo, zacz rozwija zdolnoci umysu i siy ciaa i coraz czciej wojn nachodzi ludy ssiednie dookoa. Dotychczas jednak w tak wielkim pogrony by bdzie pogastwa, e wedle zwyczaju siedmiu on zaywa. W kocu zada w maestwo jednej bardzo dobrej chrzecijanki z Czech, imieniem Dbrwki. Lecz ona sprzeciwia si polubieniu go, jak dugo nie zarzuci owego zdronego obyczaju i nie przyrzeknie zosta chrzecijaninem. Gdy za on na to przysta, e porzuci w zwyczaj pogaski i przyjmie sakramenta wiary chrzecijaskiej, pani owa przybya do Polski z wielkim przepychem wieckiej i kocielnej okazaoci, ale nie pierwej podzielia z nim oe maeskie, a w, powoli a pilnie zaznajamiajc si z obyczajem chrzecijaskim i obrzdami kocielnymi, wyrzek si bdw pogastwa i zjednoczy si z matk-Kocioem. Pierwszy wic ksi Polakw Mieszko osign ask chrztu za spraw wiernej ony; sawie jego i chwa dosy tego starczy, e za jego czasw i przez niego wiato niebiaskie nawiedzio krlestwo Polski. Bardzo ciekawe! - wiemy" od Galla, jak mierci zgin P0 piel, nie dowiadujemy si natomiast niczego o jego zbrodniach Za co mianowicie Stwrca pokara go myszami, i to ju po wypdzeniu z pastwa, jakby za granic? Bo chyba nie za brak gocinnoci w stosunku do dwch przybyszw (ktrych Gall wcale zreszt anioami nie nazywa). W przedstawieniu kronikarza Popiel wyglda nawet do sympatycznie. Jest czowiekiem prostych obyczajw, nie wstydzi si biesiadowa u wieniaka. Sam Bg obali dynasti Popiela i oddal tron Ziemowitowi. Bya to wic sprawa bardzo wysokiego rzdu. Midzy wierszami kroniki tua si echo przewrotu politycznego. Zdaniem Jana Czekanowskiego pastwo Popiela byo szcztkiem, ocalaym na wschodzie bastionem sowiaskiego imperium Poabian, ktre obejmowao rwnie Wielkopolsk, a zostao zniszczone przez Frankw Karola Wielkiego. Najstarsze czaszki ludzkie odkopane w Kruszwicy oraz na Ostrowie Lednickim rni si typem fizycznym od czerepw okolicznych mieszkacw. Naleay bowiem do druynnikw z Poabia, stojcych zaogami we wspomnianych miejscowociach i utrzymujcych kraj w posuchu. Czaszki z wczesnej doby piastowskiej, nawet pochodzce od wielmow, znalezione w katedrze
128

gnienieskiej, s autochtoniczne, polaskie. Przewrt, ktry odda wadz Ziemowitowi, byby wic czym w rodzaju plemiennego powstania Polan przeciwko pobratymcom z zachodu. Tak twierdzi Jan Czekanowski wbrew zdaniu wikszoci naszych historykw. Gall bardzo pilnie podkrela chopskie pochodzenie Piastw. Jeszcze w XII wieku dynastia chciaa zatem, aby tak wanie widziano jej pocztek. Jako to wspdwiczy z teori profesora Czekanowskiego, z faktem, e typ fizyczny wielmow piastowskich nie rni si od pospolitego w kraju Polan. No i z t niewtpliw prawd, e w caej Europie wrogami monarchw byli nie sabi chopi, lecz moni potomkowie ksit plemiennych. Lud nadawa si na podpor, a nie na niszczyciela tronu. Ale to jeszcze wielka kwestia, czy Piast naprawd by tylko chopem i nie trudni si niczym oprcz orki. Za Popielidw zbyt gbokich przedziaw spoecznych by chyba nie mogo i atwo przychodzio zatrze je cakiem w kronice, jeli autor tego pragn- W Polsce nikt nigdy Piastem si pniej nie nazywa, dynastia - w tych rzeczach, jak si wkrtce przekonamy bardzo czua - jako zapomniaa o imieniu wasnego zaoyciela. Uczeni dawno ju zwrcili uwag na t oryginaln okoliczno. Ju w roku 1895 Tadeusz Wojciechowski zaproponowa tez, e zaoyciel dynastii, nazwany przez tradycj Piastem, by piastunem, wychowawc dzieci ksicych, ktry przygotowa drog do wadzy nie im, lecz wasnemu synowi. Tacy ambitni pedagogowie odegrali znaczn rol w dziejach zarwno Frankonii, jak Rusi. Podobny mechanizm przewrotu mg dziaa i w Polsce. W kadym razie za Bolesawa Krzywoustego uchodzio za pewnik, e Piastowie to nie pierwsza dynastia krajowa. Wana wiadomo, wiadczca o nieustpliwej prawdomwnoci tradycji. Przecie dworackie pochlebstwo nakazywaoby raczej goszenie pogldu przeciwnego, e od Piasta zacza si historia. Drugi wniosek, nienadajcy si do kwestionowania: mae pocztkowo ksistewko z czasem roso. Ziemowit rozszerzy jego granice dalej ni ktokolwiek przed nim". Poniewa by pierwszym z nowej dynastii, wic owo ktokolwiek" odnosi si do Popielidw. W oczach Galla i jego chlebodawcw Popiel by wadc polskim. Nie ma po temu ani cienia wtpliwoci. Jeeli Poabianie istotnie podbili ongi kraj Polan, zapomniano im to. Liczyo si ju tylko stworzenie pierwszej organizacji pastwowej nad Wart. Trzecia rzecz ani cienia aluzji o obcym rzekomo pochodzeniu rodu Piastw. Byby to niezmiernie oryginalny wypadek, gdyby germaska dynastia zdobywcw a tak starannie charakteryzowaa si na polskich kmieci. Normalnie rzecz biorc, winna by bya nimi atawistycznie gardzi, jako podbitym plemieniem niewolnikw. Gall jest tego samego zdania co Thietmar i ruscy kronikarze (ktrzy skandynawskie pochodzenie wasnych panw a do przesady podkrelili). Polacy, zwani na wschodzie Lachami podlegali ksitom, ktrzy spomidzy nich samych wyroli. Mona by teraz zacz przytacza cae opowiadanie Galla o dziejach Polski, twierdzc, e nie jest ono wynikiem studiw archiwalnych, lecz odbiciem wspomnie i opinii majcych obieg na pocztku wieku XII. I to nie tylko w samej Polsce. Bo miao przypuszcza wolno, e o takich faktach, jak zjazd gnienieski, w Rzymie samym albo na dworze cesarskim mona si byo wtedy dowiedzie szczegw, za ktrych odkrycie dzisiejsi historycy poszliby boso do Czstochowy w pielgrzymce dzikczynnej. Anonim wiele
129

o Polsce pewnie wiedzia, zanim j pozna. Zachodzi jednak jakociowa rnica pomidzy tym, o czym autor tylko usysza, a tym, co przey jako wiadek lub czowiek wspczesny wypadkom. Usiowaem wykaza, e Gall wiadomie histori retuszowa, pouczajc suchaczy, jak by na przyszo powinno. Nic nie stao na przeszkodzie pokazaniu, jak w jego czasach zapatrywano si na pocztki dynastii. Nie naley jednak stawia na rwni obrazu epoki Kazimierza Odnowiciela z relacj o strceniu Bolesawa miaego. Przerzumy si wic od razu do niej wanie. Najbardziej tajemniczy i wielkiej tragedii dotyczcy fragment kroniki brzmi tak: Tene Bolesaw wypdzi te krla Salomona z Wgier wasnymi siami, a na stolicy osadzi Wadysawa, zarwno okazaej budowy ciaa, jak i penego bogobojnoci. Ten Wadysaw od dziecistwa chowany by w Polsce i pod wzgldem obyczajw i ycia niejako stal si Polakiem. Mwi, e takiego krla nigdy Wgry nie miay ani te ju po nim nigdy tak nie obfitoway w plony. Jak za krl Bolesaw z Polski zosta wyrzucony, duo byoby o tym do opowiadania, lecz to powiedzie wolno, e nie powinien by pomazaniec na pomazacu jakiegokolwiek grzechu cielenie mci. To bowiem wiele mu zaszkodzio, gdy przeciw grzechowi grzech zastosowa, gdy za zdrad wyda biskupa na obcicie czonkw. Ani bowiem zdrajcy biskupa nie usprawiedliwiamy, ani krla mszczcego si tak szpetnie nie zalecamy - lecz tu w rodku poniechajmy i opowiedzmy, jak zosta przyjty na Wgrzech! Gdy usysza Wadysaw, e Bolesaw przybywa, czci si cieszy z (caej) duszy, czci pozostaje miejsce gniewu; cieszy si bowiem z przyjcia brata i przyjaciela, lecz boleje nad tym, e brat (jego) Wadysaw (Herman) sta si (dla) wrogiem. Nie przyjmuje go za tak, jak kady zwyk przyjmowa obcego lub gocia, lub rwny rwnego, lecz jako rycerz ksicia lub ksi krla, lub krl cesarza z prawa powinien przyjmowa. Bolesaw nazywa Wadysawa swoim krlem", a Wadysaw przyznawa, e (istotnie) przez niego zosta krlem uczyniony. Jedno przecie w Bolesawie przypisa naley prnoci, co wiele zaszkodzio jego wyprbowanej z dawna zacnoci: albowiem gdy do obcego krlestwa wchodzi jako zbieg i gdy zbiega nie chcia sucha nawet aden chop, Wadysaw, jako m uniony, pospieszy wyj naprzeciw Bolesawa i zbliajcego si wyczekiwa go z daleka, zsiadajc dla uszanowania z konia. Tymczasem przeciwnie Bolesaw nie mia zrozumienia dla uprzejmoci agodnego krla, lecz unis si w sercu zgubn pych i dum. Tego oto powiedzia - ucznia wychowaem w Polsce, tego jako krla osadziem na Wgrzech. Nie godzi si, bym mu ja, jako rwnemu, cze okazywa, lecz siedzc na koniu, oddam mu pocaunek, jak ktremukolwiek z ksit". Zauwaywszy to, Wadysaw odczu do przykro i zawrci z drogi, poleci jednakowo, by mu przez ca ziemi peniono posugi jak najokazalej. Pniej jednak zgodnie i po przyjacielsku zeszli si razem z sob jak bracia. Wgrzy jednak owo zajcie gbiej sobie w sercu zapisali, skd wielk Bolesaw na si cign nienawi Wgrw, i std szybciej - jak mwi - ostatni dzie go zaskoczy. Mia za krl Bolesaw jednego syna, imieniem Mieszka, ktry nie byby pod wzgldem zacnoci niszy od przodkw, gdyby zawi Parek nie przecia chopcu nici ycia ju w dojrzewajcym wieku. Owego bowiem chopaka po mierci ojca utrzymywa krl Wgier
130

Wadysaw i kocha go mioci ojcowsk jakby syna. Sam za chopiec istotnie wszystkich i Wgrw, i Polakw przewysza szlachetnymi obyczajami i piknoci i myli wszystkich ciga ku sobie nadziej przyszego panowania, czego wyrane byy objawy. Std spodobao si stryjowi jego, ksiciu Wadysawowi, odwoa chopca - pod z wrb - do Polski i oeni go - za zrzdzeniem zawistnych losw! - z rusk dziewczyn. Oeniony tedy modzieniaszek goowsy a pikny tak obyczajnie si prowadzi i tak rozumnie, tak przestrzega starego obyczaju przodkw, e cay kraj z dziwn serdecznoci upodoba go sobie. Lecz wrogi pomylnoci miertelnikw los w bole zamieni wesele i podci nadziej pokadan w jego zacnoci, w kwiecie wieku. Mwi bowiem, e pewni rywale, obawiajc si, by krzywdy ojca nie pomci, zabili trucizn chopaka wielkich zdolnoci; niektrzy za, ktrzy z nim pili, zaledwie uszli niebezpieczestwa mierci. Gdy za umar modzieczy Mieszko, caa Polska tak go opakiwaa jak matka mier syna jedynaka. I nie tylko ci, ktrym by znany, lamentowali, lecz owszem i owi, ktrzy go nigdy nie widzieli, postpowali z paczem za marami zmarego. Wieniacy mianowicie porzucali pugi, pasterze trzody, rzemielnicy swe zajcia, robotnicy robot odkadali z blu za Mieszkiem. Mali rwnie chopcy i dzieweczki, nadto niewolnicy i suebnice uczcili pogrzeb Mieszka Izami i paczem. Na koniec biedna matka, gdy w urnie skadano szcztki nieodaowanego chopaka, przez godzin trzyman bya jakby umara, bez ducha i bez ycia, i zaledwie po pogrzebie przez biskupw ocucon zostaa wachlarzami i zimn wod. adnego te krla lub ksicia mier nawet u barbarzyskich ludw nie bya tak dug aob opakiwana ani te tak aonie nie obchodzi si pogrzebu dostojnych tetrarchw, ani adnej rocznicy cesarskiej nigdy nie uczczono tak aobnym piewem] Lecz zamilczmy ju o smutku za pogrzebanym chopakiem, a przejdmy do radosnych nowin o chopaku majcym panowa! Gdy wic umar krl Bolesaw i zgali inni jego bracia, panowa sam Wadysaw ksi, ktry poj za on crk krla czeskiego Wratysawa, imieniem Judyta. Ta powia mu syna Bolesawa III, ktrego dzieje opisa jest waciw nasz intencj, jak to okae opowiadanie, ktre obecnie zaczniemy. Tyle tylko o wydarzeniach caego dziesiciolecia. Bolesaw miay uszed z Polski w roku 1079, nie wczeniej ni w kocu kwietnia. Zgin na Wgrzech, najpewniej z rk nasanych z Polski mordercw, w dwa lata pniej co najwyej. Nie zdy w kadym razie rozpocz adnej akcji przeciw wrogom, a czowiek tak energiczny nie poddaby si bez walki. Niewykluczone, e po wygnaniu z Polski poy ju bardzo krtko. Krlewicz Mieszko powrci do Krakowa w roku 1086. Oeniono go w roku 1088, a w 1089 otruto. Przyszy Krzywousty y ju wtedy na wiecie, ktry ujrza 20 sierpnia 1085 roku. Bardzo prawdopodobne, pewne niemal, e narodziny spadkobiercy popchny ojca, Wadysawa Hermana, do oczyszczenia mu drogi. Wspzawodnik - znacznie starszy brat stryjeczny, dziedzic korony! - usunity z niej zosta, kiedy Bolesaw mia cztery lata. Wszystkie wtpliwoci wspczesnych nam historykw nie zdoay jednak, moim oczywicie zdaniem, obali twierdzenia Tadeusza Wojciechowskiego, e Gall przyby do Polski z Wgier razem z powracajcym Mieszkiem, jako jego wychowawca. Kwestia oczywicie, czy przyjecha ju na stae. Suchalimy tonu opowiadania o zgonie i pogrzebie
131

krlewicza. Tak nie pisze czowiek, ktry tyle tylko, e wie od innych. Nie rozpacza a do tego stopnia wraz z biedn matk". Nie upamitnia szczegw o jej omdleniu w chwili wkadania ciaa do trumny, o biskupich wachlarzach i zimnej wodzie. Zwaszcza e suba u takiego, ktremu w zgon utorowa drog do wadzy, kazaaby... zapomnie przynajmniej o detalach. Uderzajc cech kroniki Galla jest szacunek dla tradycji, drogiej wida wczesnym Polakom. Jak usiowaem wykaza, nie brakuje w ksice retuszw i przemilcze. Gucho w niej nawet o koronacji Bolesawa miaego, czyli o fakcie, ktry wielu musiao pamita (sam Gall by doskonale pamita, gdyby w roku 1076 bawi w Polsce). Przemilczeniu ulegy sprawy zwizane z polityk midzynarodow. atwo wic wskaza motyw praktyczny, jakim kierowa si pisarz-publicysta. Ale przed chwil czytalimy jego wasne sowa: poniechajmy rozpamitywania dziejw tych wypadkw, ktrych wspomnienie zgin0 w niepamici wiekw i ktre skaone zostay bdami bawochwalstwa"... Zakonnik chrzecijaski i cudzoziemiec, myliciel przeniknity duchem krucjat na pewno wolaby nie mwi o dziejach ksit pogaskich. Wspomnia ich jednak. Streszcza si bardzo, ku najwikszej naszej szkodzie, ale wspomnia. A caa historia upadku Bolesawa miaego i skazania biskupa? Przecie to by temat w sam raz nadajcy si do pominicia. Kronikarz dokona wielkiego wysiku, przywoa na pomoc cay swj kunszt pisania midzy wierszami a by w tej sztuce nie lada jakim biegym! - okry prawd mgami niedomwie, ale jej nie ukry. Jedno tylko utopi w milczeniu, pewnie nie bez pasji - imi skazanego biskupa. Zaraz potem way si na rzeczy tak ryzykowne, jak wysawianie cnt ostatniego przedstawiciela pierworodnej linii Piastw i wizerunek rozpaczy ogu po jej wy-ganiciu. Tak postpi dworzanin Krzywoustego, juniora... Jakie motywy mogy nim kierowa w danym wypadku? Ryzykuj twierdzenie, e oprcz odwagi osobistej i prawdomwnoci w gr wchodzi szacunek wzgldem krajowej opinii publicznej. Wspomnienia o Prapolsce, o Bolesawie miaym i krlewskiej gazi dynastii musiay by drogie ogowi. Sens praktyczny nakazywa ogldno, kiedy si poruszao spraw stosunkw z cesarstwem. Ludzie czynni w polityce potrafili si z tym godzi, chocia malkontentw na pewno nie brako. Niejednego wiadka koronacji miaego musia gniewa brak wzmianki o niej. Nie wyraono by jednak zgody na skrelanie z historii caych jej rozdziaw, miowanych jako chwalebne lub tragiczne, a przez to tym gbiej wzruszajce. Hymny do Krzywoustego byy dopuszczalne, bohater kroniki zasugiwa na pochway, dopiero co wojn wygra. Ale dworackie pomiatanie jego poprzednikami, kopanie upadej wielkoci - takie praktyki umierciyby ksik. Rozumia to publicysta, wyksztacony na Zachodzie. Pierwsza nasza kronika zdaje si dobrze wiadczy o jej krajowych odbiorcach. Niezalena opinia publiczna musiaa w Polsce istnie. Liczy si z ni kady, kto chcia dziaa. Same manewry pisarskie Galla dowodz, e opinia ta wcale nie we wszystkim bya jednolita. W przeciwnym razie kronikarz nie scharakteryzowaby postpku Krzywoustego ze Zbigniewem jajco zbrodni", obmylonej przez ludzi mdrych". I nie denuncjowaby przeciwnikw dziejopisarstwa wieckiego przed jego zwolennikami. Bo przecie niejeden

132

tylko Krzywousty zalicza si do tych ostatnich. A rd Awdacw, z ktrego pochodzi dobrodziej Anonima, kanclerz Micha? Pierwsza nasza kronika uczya swych odbiorcw rzeczy bardzo poytecznych. Wiedzy o przeszoci, rachunku politycznego, lecz i czego ponadto. Autor nie schowa pod korzec spraw kopotliwych i niebezpiecznych. Da utrwalony pismem przykad odwagi i swobody myli. Lektura jego ksiki moga tylko sprzyja dalszemu rozwojowi tego, co dzi nazywamy niezawis opini publiczn. * Waciwy bohater kroniki, Bolesaw Krzywousty, pojawia si dopiero w ksidze drugiej. Ostatnie stronice pierwszej zawieraj tylko opis niecodziennych wydarze, jakie poprzedziy jego narodziny. Wadysaw Herman i Judyta z rodu Przemylidw (polubieni okoo 1080) dugo nie mogli doczeka si potomstwa. Chcc los odmieni, modlili si, uprawiali posty i rozdawali jamuny. Gdy tak oni bez przerwy tym czynnociom si oddawali, przystpi do nich Franko, polski [tj. poznaski] biskup, niosc zbawienn rad w te sowa: Jeeli jak najpoboniej wypenicie, co wam powiem, to niewtpliwie pragnienie wasze si wam speni". Owi za w takiej sprawie jak najchtniej suchajc biskupa i obiecujc, e wszystko gotowi uczyni w nadziei uzyskania potomstwa, upraszali biskupa, by czym prdzej spraw przedstawi. A na to biskup rzecze: Jest pewien wity w granicach Galii ku poudniowi okoo Marsylii gdzie Rodan wpada do morza - ziemia zwie si Prowansj, a wity zowie si Idzi - ktry tak wielkie ma wobec Boga zasugi, e kady czowiek, ktry z pobonoci sw ku niemu si zwraca i o nim pamita, jeeli o co go poprosi, osignie to z ca pewnoci. Zatem na podobiestwo chopca sporzdcie posg ze zota, przygotujcie dary krlewskie i pospieszcie je posa witemu Idziemu ". Bez zwoki sporzdzaj posek chopca z kielichem z najczystszego zota; przygotowuj zoto, srebro, paliusze, wite szaty, ktre miay by odniesione przez zaufanych posw do Prowansji, z listem nastpujcej treci; Wadysaw, z laski Boga ksi Polski, i Judyta, prawa jego maonka, O(dylonowi), czcigodnemu opatowi w. Idziego, i wszystkim braciom przesyaj posuszne wyrazy najgbszej czci. Dowiedziawszy si, e w. Idzi gruje (nad innymi) godnoci i wpywowymi zasugami swej pobonoci i e ochotnie przychodzi z pomoc wiernym na podstawie mocy z nieba sobie danej, ofiarujemy mu w nadziei potomstwa dary naszej pobonoci i unienie bagamy o wasze wite modlitwy na pomoc naszej probie". Przeczytawszy tedy list i odebrawszy dary, opat i braciszkowie posyajcemu dary przesali podzikowanie i trzydniowy odprawili post z litaniami i modlitwami, bagajc wszechmocny majestat Boy, aeby przychyli si do pobonej proby wiernych, ktrzy obecnie mu tak wielkie dary przysali, a wiele wicej jeszcze lubowali, skd chwa Swego imienia podniesie u ludw nieznanych i saw Swego sugi, w. Idziego, rozszerzy daleko i
133

szeroko. ywo! sugo Boy, ordowniku tej sprawy, spenij, czego daj wota twoich sug! Za chopca daj chopca, za faszywego daj prawdziwego! Stwrz cielesnego, zachowujc sobie zotego! C wicej? Jeszcze postu mnisi w Prowansji nie dopenili, a ju matka w Polsce doznaa radoci poczcia syna! Jeszcze posowie nie odchodzili stamtd, a ju mnisi przepowiadali, e pani ich ju pocza. Dlatego wysacy tym ywiej i ochoczej wracaj do domu, przekonawszy si, i wrba mnichw si spenia, ciesz si z poczcia syna, lecz rado ich jeszcze wiksz bdzie, gdy si urodzi. Nie jest wykluczone, e Krzywousty nazywa si waciwie Bolesaw Idzi. W kadym razie nie wtpi o czynnej roli witego przy swych wasnych narodzinach. Klasztor w SaintGilles a do koca XVII wieku zdoa przechowa dokument Bolesawa, wiadczcy o pamici i wdzicznoci. Utwory hagiograficzne, opiewajce cuda patrona Saint-Gilles, mwiy o darach posyanych nad Rodan przez polskiego ksicia. W skarbcu konwentu przechowywano zoty posek dziecka, ale mnisi rycho zapomnieli, skd pochodzi. Gall ani odrobin nie przesadzi, kiedy wymienia bogate podarki Wadysawa Hermana dla Saint-Gilles. Odkd odkryto skarby tynieckie, zniky ostatnie rozumne powody do podejrze. Adam Bochnak, ktry w I tomie Historii sztuki polskiej opisa rzemioso artystyczne za pierwszych Piastw, powoa si na przytoczony fragment kroniki i dorzuci wywd naukowy, stanowczo wart przytoczenia. Bolesaw Krzywousty szed w lady ojca: sa dary do klasztoru w Zwiefalten nad Dunajem: zoto, srebro i tkaniny, jedn z nich wyszywan w biae woy. Szczegln dobrodziejk tego klasztoru bya jego maonka, ktra wysaa nad Dunaj sto funtw srebra, skrzynk z koci soniowej nabijan zotem, zoty krzy wacy z gr cztery grzywny, krzy srebrny pozacany, przepikne naczynie krysztaowe, psaterz pisany zotem, przede wszystkim za liczne zotem przetykane paramenty kocielne, stuy, alby, swj paszcz czerwony, a take, jak zapisano, inny paszcz na szat mszaln, cay przetykany zotem, obramowany zotymi naszywkami i u dou obszyty czerwonym obramieniem, ktry wedug zwyczaju tego ludu [polskiego] zdobiony jest zotymi gwiazdami". Znalazy si wrd tych darw kobierce, rne tkaniny, zasony zdobne w lwy i licie, chusty, pasy, dalmatyki i rkawice. Przykad ksinej oddziaywa wida na jej dworki, skoro jedna z nich, Bilihida, ofiarowaa klasztorowi krzy srebrny, wysadzany klejnotami, dwa kielichy i rne tkaniny. Tak, Wadysaw Herman na pewno bez alu rozsta si 2 dwoma krzyami zotymi, ktre odesa klasztorowi w Bambergu. Zbytnio si przez ten gest nie zuboy, a zyska pewniena opinii. Gall za by rzetelnym historykiem, kiedy pokazywa wczesn Polsk jako kraj wcale niepody. Zaczyna si ksiga druga, ktr autor powici Pawowi z aski Boga biskupowi polskiemu" oraz kanclerzowi Michaowi z rodu Awdacw. Urodzi si wic Bolesaw w uroczysto w. Stefana krla, matka za jego, zaniemgszy nastpnie, umara w noc Boego Narodzenia. Niewiasta ta penia dziea miosierdzia na rzecz biednych i winiw, szczeglnie bezporednio przed mierci, i wielu chrzecijan wykupywaa wasnymi rodkami z niewoli od ydw. Po jej mierci ksi
134

Wadysaw, e by czowiekiem ociaym i chorym na nogi, a mia maego chopaka, poj w maestwo siostr cesarza Henryka III, poprzednio on Salomona, krla Wgier, z ktrej nie spodzi adnego syna, lecz trzy crki; jedna z nich zalubia ma na Rusi, jedna za gow sw przykrya witym welonem, ostatni wreszcie polubi kto z jej rodu. Lecz by ojca tak wielkiego dziecicia nie zbywa pust gadanin, przytoczymy na jego pochwal niektre z jego rycerskich dziel. Ksi zatem Polakw, Wadysaw, zczony z cesarzem rzymskim przez swj zwizek maeski, odnis triumf nad pospieszajcymi swoim na pomoc Pomorzanami, grd ich obiegszy, i zuchwao ich zmiady pod swymi stopami, a radosne to zwycistwo przynis dzie Wniebowzicia Bogarodzicy. Po zwycieniu ich zagarn zbrojnie grody ich i miasta wewntrz kraju i nad morzem i ustanowi wasnych rzdcw i komesw w gwnych i obronniejszych miejscach. A poniewa wiaroomstwu pogan w ogle chcia odebra nadziej buntu, nakaza swym rzdcom w oznaczonym dniu i w okrelonej godzinie spali wszystkie warownie w gbi kraju. Tak si te i stao. Ani tak jednake nie mona byo okiezna buntowniczego ludu. Albowiem tych rzdcw, ktrych nad nimi ustanowi Sieciech, ktry wwczas by wojewod, czciowo za ich naduycia (Pomorzanie) wymordowali, inni za, szlachetniejszego pochodzenia, rozsdniej i godniej si zachowujcy, zaledwie uciekli za przyzwoleniem przyjaci. Spon wtedy i Gdask, jako miasto istniejcy ju od wieku przeszo, a nazywajcy si tak samo jak dzi. Pod warstw spalenizny pozostay w ziemi i wrd szcztkw drewnianych budowli przedmioty pogubione dawniej przez mieszkacw albo porzucone w popiechu podczas ucieczki przed poarem. Archeologowie wydobyli ich mnstwo, odczytujc w ten sposb spoeczne i gospodarcze dzieje grodu. yli w nim wolni rzemielnicy, kupcy i rybacy. Miejscowe rkodzieo rozwinite byo nad podziw. Oprcz jego wyrobw waciciele drewnianych domostw gdaskich posiadali rwnie jedwabne tkaniny z Persji i Bizancjum, brokaty, szko z Nadrenii, skandynawskie okucia, naczynia z Kijowa i Kolonii, pienidze, kryszta grski, krwawniki. Bogactwo dworu ksicego byo wic zjawiskiem naturalnym. Dynastia nie wysysaa wida z ludu wszystkich sokw, aczkolwiek niewtpliwie nakadaa na due ciary. Wadysawa Hermana, ktry spali Gdask i inne grody pomorskie, nie powinnimy uwaa za wyjtkowego potwora. W redniowieczu wszelkie wojny prowadzono w sposb wedug dzisiejszych poj zbrodniczy. Zdaniem Stanisawa Ktrzyskiego Sowianie byli w tej mierze gorsi, powiedzmy ogldnie: jeszcze gorsi od rycerstwa zachodniego. Najsroej poczynali sobie zawsze Czesi. Polacy ustpowali im tylko odrobin. Uczony przytoczy sowa niemieckiego kronikarza Helmolda, piszcego w drugiej poowie XII wieku. Taka sama jest bro u Polakw i Czechw i podobny sposb prowadzenia wojny. Ile razy bowiem powoa si ich do wojny poza granice kraju, dzielni s w spotkaniu, lecz niezmiernie okrutni w upiey i mordach; nie oszczdzaj ni klasztorw, ni kociow lub cmentarzy. Lecz nie inaczej ruszaj do wojny za granic, jak pod warunkiem, e bogactwa kryjce si pod oson miejsc witych zostan im na up wydane. Std pochodzi, e dla

135

dzy zdobyczy obchodz si nieraz ze sprzymierzecami jak z wrogiem, i dlatego tylko bardzo rzadko bywaj wzywani o pomoc w wojennej potrzebie. Zapamitajmy sobie opini wiadka. Wkrtce bowiem w lad za Gallem, zaczniemy zwiedza pobojowiska Pomorza kraju bogatego i nawczas jeszcze pogaskiego. Zdobywcy nie znali w nim adnego, nawet teoretycznego hamulca. Misjonarze spotkali raz nad Odr czowieka, ktry od kilku lat ani razu nie jad chleba, ywic si tym, co ubi w lesie lub uowi w rzece. Mimowolny pustelnik schroni si w puszcz przed druynami Bolesawa Krzywoustego. Zdarzyo si to w czasach, ktrych kronika Galla ju nie obejmuje. Na razie za surowe metody i posiki czeskie w niczym nie pomogy Wadysawowi Hermanowi. Polska utracia Pomorze. Granica pnocna przebiegaa wzdu Noteci. Odzyska wybrzee byo tym trudniej, e nastay czasy krytyczne. Tak wygldao, jakby si miaa dopeni ostateczna katastrofa dynastii, ktra w roku 1079 stracia koron i pierworodn odrol. Rd Piastw mg nie doczeka pocztkw nadchodzcego XII stulecia. Gdzie od roku 1087 (wyraa si naley ogldnie, bo za absolutn ciso dat rczy nie sposb) niezdolny i sabowity Wadysaw Herman by jedynym w kraju dorosym przedstawicielem dynastii. W owych czasach czternastoletni chopak uchodzi za dojrzaego, ale pierworodny syn ksicy usunity zosta z Polski w odlege strony. Gall powie nam za chwil, e wysano go do Saksonii na nauk. Nie naley temu wierzy. eski klasztor mg przyj modego mczyzn tylko na kapelana. Przeoon owego zgromadzenia bya rodzona siostra drugiej; a waciwie trzeciej ony Wadysawa Hermana, Judyty Marii, doywotnio noszcej tytu krlowej - po pierwszym maonku, Salomonie wgierskim. Modego ksicia wyprawiono wic z Polski do Niemiec, pod nadzr. Wczeniej jeszcze postanowiono odsun go od dziedzictwa wadzy. Kazano mu uczy si w szkole katedralnej krakowskiej - istniaa wic taka w XI wieku! - do Saksonii wysano juz jako ksidza. Gall powiada, e zrodzony by z naonicy" i dlatego nie posiada prawa do tronu. Wersja ta przyja si w naszej literaturze, zwaszcza piknej. Istnieje jednak inny pogld. Ksicia odsunito, kiedy narodzi si jego modszy brat, przyszy Krzywousty, ktrego matka pochodzia z rodziny panujcej w Czechach (i po upadku miaego sprawujcej nad Polsk co w rodzaju zwierzchnictwa). Dopiero wtedy zapada decyzja przeznaczenia dotychczasowego nastpcy na ksidza. Tak zapewne byo, ale jeszcze jedna okoliczno zasuguje na wzgld, gdy zdaje si rzuca na spraw oryginalne wiato i dotyczy osobliwych zwyczajw dynastii sowiaskich. Chodzi o imi czowieka, ktry nas tu interesuje. Nazywa si Zbigniew. A do koca doby piastowskiej aden polski magnat czy rycerz, e si ju przemilczy mieszczan i chopw, nie mia nazwa syna Ziemowitem, Leszkiem, Ziemomysem, Mieszkiem, Bolesawem, Kazimierzem, Wadysawem. Tylko czonkowie domu panujcego mogli nosi te imiona. Nadanie ktregokolwiek z nich to jakby magiczny obrzd pasowania
136

na wadc. Rodziny byway liczne i nie kady z modych ksit mg si spodziewa tronu. Ale kady nosiciel ksicego imienia by zdolny na nim zasi. Oto synowie Kazimierza Odnowiciela - Bolesaw, Wadysaw, Mieszko i Otto. A teraz liczne potomstwo mskie Krzywoustego - Wadysaw, Leszek, Kazimierz, Bolesaw, Mieszko, Henryk, Kazimierz. Dwa imiona niepiastowskie, lecz za to cesarskie - Otto i Henryk. W dodatku obaj ich waciciele to synowie z szarego koca, najmodsi. Taki stan rzeczy regu raczej podkrela, ni przekrela. Pierworodny Chrobrego, zrodzony z Wgierki, wkrtce odesanej ojcu, nazywa si Bezprym. Pierworodny Wadysawa Hermana, jakoby to syn naonicy" - Zbigniew. Chrobry na pewno wykluczy Bezpryma od dziedziczenia korony. W tym wypadku zgodno z regu jest chyba cakowita. Czyby i Wadysaw Herman od razu zastosowa magi imion i zaznaczy przez to, e nie uznaje w Zbigniewie swego spadkobiercy? Mogo tak by. Lecz nie zapominajmy o zwyczajnych wzgldach yciowych, ktre te potrafi czasem wyjania pozorne tajemnice. Zbigniew urodzi si zapewne okoo roku 1073. Panowa wtedy Bolesaw miay, majcy ju prawowitego dziedzica imieniem Mieszko. Wadysaw Herman, modszy brat wadcy czowiek bezwolny i dziwnie bezambitny, nie przewidywa pewnie wasnej kariery i nie bra jej w rachub. Przecie Bolesaw miay w chwili swej katastrofy liczy lat trzydzieci siedem' Nadanie synowi pospolitego, niedynastycznego imienia mogo by ze strony juniora gwarancj lojalnoci wobec starszego i strasznego brata. Bolesaw miay sam mg jej zada. Jego bezwzgldno i pycha nie znay granic. Na to wyglda, e spiskujcy przeciw miaemu magnaci wycignli Wadysawa z cienia i wepchnli na tron. Nie by chyba inicjatorem przewrotu i krlobjstwa czowiek, ktry w przyszoci kurczowo trzyma si poy kochanka wasnej ony i z zadziwiajc wiernoci wspdziaa z nim przeciwko rodzonym swym synom. Tak czy inaczej, Wadysaw Herman w roku 1079 zasiad na tronie ksicym. Spadkobierca o niedynastycznym imieniu nie przydawa blasku jego panowaniu i tak niesawnemu. Oenek z czesk ksiniczk i narodziny Krzywoustego pozwoliy roi o przekreleniu przeszoci. Krlewicza Mieszka otruto, Zbigniewa postrzyono na ksidza, a matk jego by moe wtedy wanie zaczto ogasza naonic. Ale przeszo skreli si nie pozwolia. Saski klasztor okaza si schowkiem zgoa niedostatecznym. Dziaay w Polsce rozmaite siy polityczne, istniao spoeczestwo. Zaraz zobaczymy, ze nie tylko magnaci pragnli i mogli wpywa na sprawy pastwa. A wic Zbigniew, przez ksicia Wadysawa zrodzony z naonicy, w miecie Krakowie, dojrzay ju wiekiem, oddany zosta na nauk, a macocha jego odesaa go do Saksonii, do klasztoru zakonnic, celem dalszego uczenia si. W tym czasie by komesem paacowym Sieciech, m wprawdzie rozumny, szlachetnego rodu i pikny, lecz zalepiony chciwoci; wiele te popenia on rzeczy okrutnych i nie do zniesienia. Jednych mianowicie z bahego powodu zaprzedawa w niewol, innych z kraju wypdza, ludzi niskiego stanu wynosi nad szlachetnie urodzonych. Std poszo, e wielu z wasnej woli, bez przymusu, uciekao z kraju, gdy obawiali si, e doznaj bez wasnej winy tego samego losu. Lecz gdy
137

przedtem ci zbiegowie bkali si w rnych stronach, teraz za rad ksicia Brzetysawa gromadz si w Czechach. I tak za chytr dorad Czechw ugodzili oni za zapat pewnych ludzi, ktrzy po kryjomu Zbigniewa wydobyli z klasztoru zakonnic. Odzyskawszy wic Zbigniewa, emigranci zgromadzeni w Czechach posiali do kasztelana wrocawskiego, imieniem Magnusa, poselstwo w te sowa: Jakkolwiek bd my sami wprawdzie, komesie Magnusie, cierpimy przeladowanie od Sieciecha, rzuceni na tuaczk, lecz tobie, Magnusie, aonie wspczujemy, ktremu nazwa ksistwa raczej na hab wychodzi ni na saw, gdy trudy zwizane z zaszczytem ponosisz, lecz samego zaszczytu nie masz, nie omielajc si rozkazywa rzdcom wyznaczonym przez Sieciecha. Lecz jeeliby jarzmo niewoli chcia zrzuci z karku, popieszaj przyj pod tarcz swej obrony chopaka, ktrego mamy wrd siebie". A to wszystko podsuwa ksi czeski, ktry chtnie sia niezgod midzy Polakami. Usyszawszy to, Magnus dugo zrazu waha si, lecz zasignwszy rady przedniej szych i uznawszy j, przychyli si do ich sw, przyjmujc Zbigniewa. Zasmuci si tym faktem ojciec jego Wadysaw, lecz Sieciech z krlow o wiele wicej si przerazili. Posali wic do Magnusa i magnatw wrocawskiej ziemi posa, dowiadujc si, co by to miao znaczy, e Zbigniewa z emigrantami bez pozwolenia ojca przyjli, czy wic chc by buntownikami, czy te zachowa ksiciu posuszestwo. Na to wrocawianie jednomylnie odpowiedzieli, e nie wydali kraju Czechom ani jakimkolwiek obcym narodom, lecz przyjli syna ksicia pana i wasnych uchodcw, sami za chc ksiciu panu i prawemu jego synowi, Bolesawowi, by wiernie posusznymi we wszystkim i pod kadym wzgldem, lecz pragn Sieciechowi i jego zym postpkom przeciwdziaa wszelkimi sposobami. Lud za chcia posaca ukamienowa, poniewa faszywymi wykrtami broni strony Sieciecha. Z tego powodu wielce wzburzony Wadysaw i nadmiernym gniewem rozpalony Sieciech wezwali sobie na pomoc krla Wgier Wadysawa przeciw wrocawianom i ksiciu czeskiemu Brzetysawowi, skd wicej haby i szkody odnieli ni sawy i zysku. Albowiem Sieciecha uwizionego byby krl Wadysaw z sob zabra na Wgry, gdyby ten e na swe szczcie nie uciek wraz z malutkim Bolesawem. Gdy za niczego zbrojnie przeciw wrocawianom wskra nie mogli, poniewa swoi przeciw swoim wojny nie chcieli prowadzi, wbrew wasnej woli zawar ojciec pokj z synem i wtedy to po raz pierwszy nazwa go swoim synem. Wrciwszy tymczasem z Polski, dokd by uciek, nastawa Sieciech chytrze na znaczniejszych spord nich obietnicami i darami, i powoli ich nagina na swoj stron. W kocu za, po pozyskaniu przewanej ich czci, ksi Wadysaw z wojskiem podstpi pod miasto Wrocaw, a ju dziery oddane sobie wokoo grody; Zbigniew za, widzc, e wewntrz grodu i zewntrz odpadli ode przywdcy, rozumiejc, e niebezpieczn byo rzecz buntowa si przeciw wadzy, zwtpiwszy w wierno posplstwa i we wasne ycie, w nocy zbieg i wrd ucieczki wkroczy do grodu Kruszwicy, bogatego w rycerstwo, przyjty chtnie przez mieszkacw. Ojciec wszake, bolejc, e Zbigniew tak bezkarnie uszed, oraz e go kruszwiczanie przyjli, wystpujc w ten sposb przeciw niemu samemu, z tyme samym wojskiem uda si w pocig za uciekajcym Zbigniewem i z wszystkimi swymi siami podstpuje pod grd kruszwicki. Zbigniew za, przyzwawszy na pomoc due siy pogan i majc siedm szykw kruszwiczan, wyszed z grodu i stoczy walk z ojcem; lecz Sprawiedliwy Sdzia rozsdzi
138

spraw midzy ojcem i synem. Bya to bowiem wojna gorzej ni domowa, gdzie syn przeciw ojcu, a brat przeciw bratu wznis zbrodniczy or. Tam te - wierz w to - nieszczsny Zbigniew zasuy na kltw ojcowsk, ktra go czekaa w przyszoci; tam te Bg Wszechmogcy ksiciu Wadysawowi tak wielkie okaza miosierdzie, e wytpi nieprzeliczone mnstwo przeciwnikw, a z jego onierzy polego tylko bardzo niewielu. Tak wiele za rozlano tam ludzkiej krwi i taka masa trupw wpada do przylegego grodowi jeziora, e od tego czasu wzdryga si kady dobry chrzecijanin je ryby z owej wody. W ten sposb Kruszwica, opywajca przedtem w bogactwa i rycerstwo, doprowadzona zostaa prawie do wygldu pustkowia. Zbigniew za, ocalony z nieliczn garstk, uciekajc do grodu, nie by pewien, czy ycie straci, czy ktry z czonkw. Atoli ojciec, nie mszczc gupoty modzieczej, by w zwtpieniu rozpaczliwym nie przysta do pogan lub (innych) obcych ludw, skd by mogo wiksze zagrozi niebezpieczestwo, udzieliwszy mu na danie gwarancji bezpieczestwa ycia i czonkw, zabra go z sob na Mazowsze i tam go w wizieniu w grodzie Sieciecha przez pewien czas podda skrusze. Pniej za przy konsekracji gnienieskiego kocioa katedralnego za wstawieniem si biskupw i monych przyzwa go do siebie, i za ich probami odzyska Zbigniew lask, ktr utraci. Zbigniew wystpi przeciwko ojcu w roku 1093, wizienie opuci w 1097. Wadysaw Herman mia wtedy okoo pidziesiciu czterech lat, co bardzo wane. Wspczeni mogli si ju spodziewa rychej zmiany na tronie, bo przekroczone pwiecze znaczyo duo, bez porwnania wicej ni dzi (mao ktry z Piastw przekroczy szedziesitk. Nie docign do niej Chrobry ani Krzywousty). Szczegln cech pisarstwa Galla jest dyskrecja w sprawach draliwych. Pod tym wzgldem nasz kronikarz rni si jaskrawo od Thietmara z jednej, a od dziejopisw ruskich z drugiej strony, ktrzy kwestie oa wywlekali na wiato bez ceremonii. Czuje si po prostu czowieka z innej formacji kulturalnej. Tym bardziej to uderzajce, e redniowiecze byo w wiadomym wzgldzie wcale liberalne (dopiero doba przewagi mieszczastwa umiecia tak zwan rozpust wrd grzechw naprawd gwnych). Widocznie Anonim, o ktrego yciu prywatnym nic nie wiemy, babrania si w cudzych intymnociach nie lubi. By zreszt mzgiem na wskro politycznym, a w danym wypadku ta okoliczno mocno waya. Krzywousty nie mg mile wspomina macochy. Nienawidzi raczej jej pamici. Kady politycznie mylcy czowiek wie jednak, e skandale maeskie wrd rzdzcych degraduj moralnie niekonkretnych winowajcw, lecz przede wszystkim sam instytucj wadzy w danej epoce istniejc, omieszaj j. W dodatku to wszystko, co Gall potraktowa z zadziwiajc ogldnoci dotyczyo Wadysawa Hermana, ojca Krzywoustego. Krlowa i Sieciech" - tyle tylko czytamy u Anonima, i to rzadko. Lecz wszystko, co wiemy, wystarcza, by uzna ich za par kochankw. Kronikarze niemieccy nie krpowali si wcale bez ogrdek opowiedzieli o wczeniejszym, a nazbyt swobodnym trybie ycia Judyty Marii. To si na pewno nie zmienio w Polsce. Gall dyskretnie naszkicowa sylwet partnera krlowej. Nie omieszka napomkn o jego urodzie. Za chwil zapoznamy si z dziwn rol Wadysawa Hermana w owym trjkcie maeskim. Ksi z maniackim, moe z tajemniczym uporem nie chcia go zama, chocia mg. Zwizek Judyty z Sieciechem
139

habi go, zagraa nawet jego yciu, bo tamta para najpewniej czekaa na jego zgon, ale Wadysaw nie przeszed na stron synw. Uciek po nocy z ich obozu. Wtpi nie warto, bo pomimo dyskrecji autora kronika Galla wypowiada si do wyranie. Sieciech dy do zagarnicia wadzy, chcia usun Piastw. Dziaa w porozumieniu z Judyt, to fakt. Ale powszechnie przyjte przypuszczenie, e zmierza do oenku z krlow po mierci Wadysawa, moe by mylne. Wspdziaa z ni na razie. Pragn chyba sta si zaoycielem nowej dynastii, a w tym wzgldzie sabe widoki rokowaa niewiasta zbliajca si do pidziesitki. W roku 1093, kiedy Zbigniew po raz pierwszy wystpi przeciwko ojcu, Judyta Maria liczya sobie lat czterdzieci sze. Bya dla Sieciecha cennym sojusznikiem... po drodze. Na razie wojewoda wdawa si z podstarza kobiet, osania jej ma i modszego z pasierbw, omioletniego chopca. Bo na razie jego gwnym przeciwnikiem by dwudziestoletni Zbigniew. Sieciech musia by politykiem z krwi i koci. Chcia i naprzd nie inaczej jak etapami, jeli wolno uy terminologii XX wieku. Nieatwo byo jednak w Polsce wczesnej w ogle zbliy si do wiadomego celu. Istniao spoeczestwo. Mieszkacy Wrocawia, a pewnie i caego lska, opowiedzieli si przeciwko wojewodzie, wic de facto po stronie dotychczasowej dynastii. Wadysaw Herman i Sieciech ruszyli na nich z druynami innych dzielnic, lecz niczego wskra nie mogli, poniewa swoi przeciw swoim wojny nie chcieli prowadzi". Ile znaczenia ma ta wiadomo, tym bardziej cenna, e rzucona jakby od niechcenia, zawarta w kilku wyrazach! Przecie wiadczy ona o spoistoci pastwa Piastw. lsk, region najpniej, bo dopiero za Mieszka I przyczony, zacz oto gra ciekaw rol polityczn. Wystpi w roli obrocy rodu wasnych zdobywcw. Rycerstwo z innych dzielnic poszo pod Wrocaw bez zapau, poczuwao si do wsplnoty z nim. Zamt, jaki ogarn wtedy Polsk, szala na szczytach hierarchii. Na dole ad si trzyma. Og pragn przywrci jego peni. Oprcz spoeczestwa istnia sprzymierzeniec. Krl Wgier, przyzwany przez Hermana na pomoc, to w. Wadysaw. Tak, ten sam! Czowiek urodzony w Polsce, pod wzgldem wychowania i obyczajw" prawie Polak, dawny przyjaciel Bolesawa miaego. Przyszed z pomoc", Wrocawia nie zdoby, ale uwizi Sieciecha, ktry zdoa jako wyrwa si, uciec do Wielkopolski (w charakterystyczny sposb nazwanej przez Galla Polsk") i zabra ze sob maego Bolesawa, pewnie jako co w rodzaju zakadnika. By rok 1093. Czternacie lat zaledwie mino od upadku krla Bolesawa miaego, a cztery tylko od gwatownej mierci jego syna, krlewicza Mieszka. Pod Wrocawiem musiao si odezwa echo tych tragedii. Wadysaw wgierski nie zapomnia. Sieciech, ktrego uj i chcia wywlec z Polski, na pewno macza palce w tamtych sprawach, to znaczy w zdradzie i dwu morderstwach. Wsplnictwo w zbrodniach - oto tajemniczy czynnik, ktry przykuwa Wadysawa Hermana do osoby wojewody Sieciecha. Saby, truchlejcy przed gniewnym spoeczestwem

140

przestpca trzyma si kurczowo poy przestpcy z charakterem. Stary i schorowany godzi si na wszystko, nawet na rol zdradzanego ma, byle nie zdawa rachunku, byle za plecami tamtego jako docign koca. Nie zgodzi si jednak wyda syna na ka, chocia wedug prawa naleaa si Zbigniewowi ta sama kara, ktra spada kiedy na biskupa Stanisawa. By nie przeczernia obrazu, zgdmy si, e ksi nie pragn rozlewu wasnej przecie krwi. Lecz nie zapomnijmy, e na pewno nie chcieli tego biskupi oraz moni. Zadali aski dla Zbigniewa. Tajemniczo wyglda historia wyprawy pomorskiej, o ktrej za chwil. Modzi ksita poszli na ni, lecz zawrcili. Cakiem jakby si obawiali, e co zego moe ich czeka. Ojciec za, zapytany przez monych, ktry z synw ma okazalej wystpowa przy wysyaniu i podejmowaniu poselstw, w powoywaniu wojska i prowadzeniu go i w rozlicznych dziedzinach zarzdu tak wielkiego krlestwa, w ten sposb - jak mwi odpowiedzia: Moj jest wprawdzie rzecz, jako czowieka starego, i sabego, podzieli pastwo midzy nich, a zachowa sobie decyzj o biecych sprawach; lecz jednego wywyszy nad drugiego lub te uczciwo i mdro im wszczepi nie jest w mej monoci, lecz w mocy Boskiej. To jedno za wam mog odsoni pragnienie mego serca, e mianowicie yczeniem moim jest, bycie po mojej mierci wszyscy jednomylnie posuszni byli rozsdniejszemu i zacniejszemu w obronie kraju i w gromieniu wrogw. Tymczasem za tak, jak podzielone zostao midzy nich pastwo, niech kady dzia swj dziery. Po mierci atoli mojej Zbigniew niech posidzie Mazowsze wraz z tym, co obecnie posiada, Bolesaw za, prawy mj syn, niech zajmie gwne stolice krlestwa, we Wrocawiu, w Krakowie i w Sandomierzu. Na koniec za, jeliby obaj uczciwymi nie byli lub jeliby przypadkiem niezgoda ich rozdzielia, to w, ktry by do obcych przysta ludw i naprowadzi je na zniszczenie pastwa, pozbawiony krlestwa niech straci prawo do dziedzictwa ojcowskiego; w za niech tron krlestwa wieczystym posidzie prawem, ktry o saw kraju i poytek lepiej bdzie si troszczy". Po dokonaniu za - jak powiedziano - podziau pastwa i po wysuchaniu wcale piknej przemowy ojca, kady z chopcw zwiedzi swoj cz pastwa, ojciec ich za zawsze najchtniej przemieszkiwa na swym Mazowszu. Spokj nie powrci jednak do Polski. Sieciechowi, ktry wcale swych planw nie zaniecha, pozostay ju tylko rodki brutalnie bezporednie. Gall opowie nam zaraz, jakimi sposobami wojewoda usiowa oczyci sobie drog z zawadzajcych ludzi. Zaczynaj si te rozdziay kroniki, ktre cigny na ni niezbyt zaszczytn nazw panegiryku dla Krzywoustego. Trudno zaprzeczy zachwyty Anonima s przesadne. Ale ostatecznie Krzywousty to jeden z najwybitniejszych Piastw. Jego energia doprawdy zasuguje na podziw. Zapowiada si pewnie dobrze ju od dziecka. Gallowe uniesienia trzeba zatem przyciszy, lecz zasadniczej melodii zaufa. Wedug pniejszej legendy haniebne rzdy ojca budziy w Bolesawie tak odraz, e nerwowy grymas na stae skrzywi mu usta. W rzeczywistoci za przydomkiem obdarzyo go cierpienie natury nie moralnej, lecz czysto fizycznej - zoliwy wrzd. Przypomnijmy sobie Thietmara, ktremu lady po takim wrzodzie pozostay na zawsze. Chirurgia redniowieczna
141

nie umiaa sobie z tym radzi, aczkolwiek - jak zaraz zobaczymy lekarze wczeni umieli trepanowa czerepy. Tymczasem niech si nikomu nie wydaje z jakiegokolwiek powodu dziwnym, jeeli co napiszemy pamici godnego o dziecistwie Bolesawa. Albowiem nie ugania si on za czczymi zabawami, jak to zwyka czyni czstokro swawola chopica, lecz stara si naladowa przedsibiorcze i rycerskie czyny, o ile to mg (czyni) jako chopiec. A aczkolwiek jest zwyczajem chopcw szlachetnego rodu zabawia si psami i ptakami, wicej jednak zwyk by Bolesaw, cho pachol dotychczas, w rycerskim rzemiole odnosi sukcesy. Jeszcze bowiem nie zdoa wasnymi siami dosi lub zsi z konia, a ju wbrew woli ojca, lub niekiedy bez jego wiedzy, wyrusza na wypraw przeciw wrogom, jako wdz rycerstwa. Teraz za przedstawimy pierwszy wystp jego dziecicej rycerskoci i tak powoli od pomniejszych przejdziemy do waniejszych rzeczy. Jak wiadomo, ksi Wadysaw, sdziw ociay staroci, powierza swe wojsko wojewodzie Sieciechowi i jego wysya do waki i pustoszenia ziem nieprzyjacielskich. Gdy zatem mia wkroczy na Moraw, poszed wraz z nim chopaczek, by samym swym imieniem walczy. Wtedy to spustoszyli bardzo wielk cz Morawy i przywiedli stamtd obfity up i jecw, (i powrcili) bez ryzyka walki. Wiele mgbym pisa o odwadze tego chopaka, gdyby nie to, e czas ju nagli, by zda do gwnej czci dziea. Jednake jednemu faktowi nie pozwol pozosta w ukryciu, skoro godnym jest byszcze jako wzr dzielnoci. Pewnego razu dzieci Marsa, siedzc w lesie przy niadaniu, ujrzao ogromnego dzika, przechodzcego i chowajcego si w gstwin len; natychmiast zrywajc si od stou, pochwyciwszy or myliwski, popdzi za nim i bez towarzysza ub psa zuchwale rzuci si na. I gdy zbliy si do bestii lenej i ju cios chcia wymierzy w jej szyj, z przeciwka nadbiegi pewien jego rycerz, ktry wzniesiony cios powstrzyma i bro mu chcia odebra. Wtedy to Bolesaw, gniewem oraz mstwem podniecony, sam zwycisko stoczy w cudowny sposb podwjn walk, bo i z czowiekiem, i ze zwierzem. Albowiem i owemu bro wyrwa, i dzika zabi. w za rycerz, potem zapytany, dlaczego to uczyni, wyzna, e sam nie wiedzia, co czyni, a jednak z tego powodu przez dugi czas pozbawiony by jego aski. Chopak za wrci stamtd zmczony i zaledwie (z trudem) po wypoczynku odzyska siy. Nie zamilcz te o innym jego dziecicym czynie, temu podobnym, cho wiem, e rywalom nie we wszystkim bd si podoba. Tene chopiec, z kilku towarzyszami przechodzc przez las, zatrzyma si przypadkiem na nieco wzniesionym miejscu i spogldajc w d tu i wdzie, zobaczy, jak olbrzymi niedwied zabawia si z niedwiedzic. Ujrzawszy to, natychmiast kaza si innym zatrzyma, a sam zszed na rwnin i na koniu siedzc, bez trwogi zbliy si do krwi chciwych bestyj i niedwiedzia z wycignitymi apami przeciw sobie zwrconego przebi oszczepem myliwskim. Czyn ten w due wprawi! zdumienie obecnych tam, a tym, ktrzy nie widzieli, naleao opowiedzie o tak niezwykej odwadze chopaka. Tymczasem Bolesaw, Marsowe dzieci, wzrasta w siy i lata, i nie ugania si za zbytkami i prnociami, jak to zwyk czyni wiek chopicy, lecz gdziekolwiek
142

przypuszcza, e wrg dopuszcza si grabiey, tam niestrudzenie pieszy z rwienymi modziecami i czstokro potajemnie z garstk nieliczn zapdza si do kraju nieprzyjacielskiego, a spaliwszy wsie, przyprowadza jecw i upy. Ju bowiem dziery ksistwo wrocawskie, wiekiem wprawdzie chopak, lecz zacnoci m dojrzay, a jeszcze przecie stopnia rycerskiego nie uzyska. A e w myl oglnych nadziei zapowiada si na modzieca duych zdolnoci i ju widoczne byy w nim zadatki wielkiej sawy rycerskiej, kochali go wszyscy moni, poniewa domniemywali si ju w nim czego wielkiego w przyszoci. Tene chopaczek, z Marsowego zrodzon rodu, pewnego razu wyruszy na Pomorze, gdzie ju wyraniej ujawni saw swego imienia. Albowiem tak duymi siami obieg grd Midzyrzecz i z tak gwatownoci na szturmowa, e w kilku dniach zmusi zaog do poddania si. Tam te czenik Wojsaw taki znak mstwa zyska na czole, e zaledwie ocalia go (od mierci) przezorna operacja lekarza po wycigniciu koci. Wrciwszy std, dal nieco wytchnienia rycerzom, lecz szybko ich z powrotem tame zawid niezmordowany chopiec. Pragnc ujarzmi plemi barbarzycw, nie dba o to, by najpierw upy zbiera i ogniem pustoszy kraj, lecz przemyliwa nad zajciem warowni i grodw lub nad ich zniszczeniem. Wkroczy! wic szybkim marszem, by oblega pewien grd do znamienity i warowny, ktry jednak nie wytrzyma jego pierwszego szturmu; pobra te stamtd upy mnogie i jecw, a z wojownikami postpi wedle prawa wojennego. A im wicej winien by by kochanym, tym wiksz na siebie cign zawi i wywoa zasadzki przeciwnikw na sw zgub. Tymczasem bowiem Sieciech wiele - jak mwi - obu chopcom gotowa zasadzek i odwraca rozlicznymi machinacjami umys ojcowski od mioci synw. Take w grodach, wyznaczonych w udziale dla chopcw, ustanawia albo ze swego, albo z niszego rodu komesw i zarzdcw, ktrym modzi ksita mieli rozkazywa, i nakania owych z przewrotn chytroci, by odmawiali chopcom posuszestwa. Jeeli w stosunku do obydwch braci niebezpiecznym by spiskowcem, to jednak bardziej obawia si Bolesawa, legalnego syna, o energicznym duchu, ktry na jego nieszczcie mia po ojcu panowa. Bracia za sami przysig si z sob poczyli i umwili midzy sob (pewien) znak, e na wypadek, gdyby Sieciech gotowa ktremu z nich zasadzk, to jeden drugiemu popieszy na pomoc ze wszystkimi swymi silami bez najmniejszej zwoki. Zdarzyo si za, e ksi Wadysaw - nie wiem, czy podstpnie, czy zgodnie z prawd - zawiadomi syna Bolesawa, i od wywiadowcw posysza, jakoby Czesi mieli zamiar wkroczy do Polski celem zabrania upw, e wic wobec tego winien Bolesaw jak najszybciej popiesza na miejsce wyznaczone i przywoa na pomoc komesw swego ksistwa, ktrych mianowa Sieciech i w ktrych chopak bynajmniej nie pokada zaufania. Chopiec za, atwowierny wobec nakazw ojcowskich, wyruszy na wyznaczone miejsce ze swymi przybocznymi towarzyszami szybko i niczego nie podejrzewajc; lecz komes Wojsaw, ktrego opiece by powierzony, nie szed z nim razem. Wobec tego szeptali (otaczajcy go rycerze) jeden do drugiego nawzajem, jak gdyby upatrujc w tym widomy znak zdrady, mwic: Nie jest bezpodstawne przypuszczenie niebezpieczestwa dla ciebie, e ci twj ojciec poleci uda si do tego pustkowia i na pomoc wezwa powiernikw i przyjaci Sieciecha, zasadzajcych si
143

na twe ycie! Wiemy bowiem z ca pewnoci, e Sieciech dy wszelkimi sposobami do wygubienia caego twojego rodu, a najbardziej ciebie, jako dziedzica krlestwa, by sam mg chwyci we wasne rce i zatrzyma ca Polsk; nadto take komes Wojsaw, ktrego pieczy powierzeni jestemy, a ktry jest krewniakiem Sieciecha, z pewnoci przybyby tu razem z nami, gdyby nie przekona si, e tu na nas jakie sida zastawiaj. Wobec tego naley jak najszybciej znale jak rad, by unikn tego grocego nam niebezpieczestwa". Na te sowa gwatowny lk ogarn chopicego Bolesawa i cay potem i zami kroplistymi si zalewa. Powziwszy nastpnie jedynie odpowiednie postanowienie, a kierujc si instynktem chopicym Bolesawa, posali natychmiast goca z omwionym znakiem do Zbigniewa, by do nich co rychlej ze swoimi pody na pomoc, sami za natychmiast powrcili do grodu wrocawskiego, aeby nie zosta zajty przez spiskowca rywala. Powrciwszy przeto do Wrocawia, chopicy Bolesaw powoa najpierw co przedniejszych i starszych grodu, a nastpnie cay lud na wiec, i tam im po porzdku opowiedzia, zy lejc po chopicemu, o zasadzkach, jakie cierpia od Sieciecha. Gdy za na odwrt i owi z mioci do chopaka paka zaczli i gniew i wzburzenie przeciw nieobecnemu Sieciechowi wyadowywali w obelywych sowach, wtedy Zbigniew, popiesznie przybywajc z garstk - bo jeszcze nie zdy zebra wikszych si - wymownie skoloryzowa mow brata, jako czowiek wyksztacony i starszy wiekiem, i burzcy si tum energicznie zachci wietn przemow do wiernoci bratu a do sprzeciwienia si Sieciechowi, a to w te sowa: Gdyby nie bya znana i dowiadczona waszej wiernoci, o obywatele, stao niewzruszona dla naszych przodkw i dla nas, cho tak nieletnich, w aden sposb nie mogaby zoy w was caej nadziei ratunku i rady sabo naszego dziecicego wieku, takimi dowiadczana klskami i tylu spiskami wrogw cigana! Lecz dobrze wiadomo jest i obcym ludom, i bliskim, e wycie wiele wycierpieli z powodu zdradzieckich spiskw na nasze ycie, knutych przez tych, ktrzy usiuj doszcztnie wygubi nastpstwo naszego rodu i dziedzictwo przyrodzonych panw rozgrabi przewrotnym sposobem. Dlatego te ze wzgldu, e zoony ju staroci i niemoc rodzic nasz nie jest w stanie troszczy si o siebie, o nas i o kraj, nieuniknion jest wobec tego dla nas koniecznoci z zaufaniem do garstki obrocw zgin od mieczy ambitnych przeciwnikw lub od zbrodniczych zamachw albo te przekroczy granice Polski i zbiec na wygnanie. Dlatego raczcie nam otworzy swe serca, czy mamy tu pozosta, czy te opuci ojczyzn?". Na to cale posplstwo wrocawian do gbi serca blem wstrznione przez chwil zachowao cisz, wnet jednak wybuchajc wielkim gosem, powzite w myli postanowienie ujawnio jednomylnie w sposb peen gorcego umiowania dla chopcw: My zaprawd - mwili pragniemy zachowa wierno przyrodzonemu naszemu panu, a waszemu ojcu, jak dugo bdzie y, ani te od jego potomstwa nie odstpimy, jak dugo nam ycia starczy. Do nas wic nie ywcie adnej nieufnoci, lecz zebrawszy wojsko, popieszajcie zbrojno do dworu ojcowskiego i tam - z zachowaniem caego szacunku dla ojca - pomcijcie wasz krzywd". Podczas gdy tego rodzaju owiadczenia byy wypowiadane i przez obywateli przysigami utwierdzane, komes Wojsaw, ktry maego Bolesawa piastowa, przyby ze swej suby, nic nie wiedzc o tym, co zaszo. Pado na jednak podejrzenie o zdrad ze wzgldu na pokrewiestwo z Sieciechem i wzbroniono mu wstpu do miasta oraz zawiadywania sprawami chopca. A chocia przedkada na swe uniewinnienie, e nic nie wiedzia, jakoby zaszy jakie nieporozumienia, chopcy go jednak wwczas absolutnie nie przyjli, cho

144

chcia da zadouczynienie i chodzi (bagalnie) za nimi, lecz zebrawszy posplstwo, ruszyli przeciw ojcu. Zatem ksi Wadysaw i jego synowie zatrzymali si z wojskami w miejscowoci, ktra si zwie arnowiec - synowie rozdzieleni od ojca; tam te przez duszy czas przez wzajemne poselstwa prowadzc rokowania, zaledwie zmusili synowie starca do porzucenia Sieciecha pod wpywem dostojnikw i grb modziecw. Mwi te, e ojciec przysig tame synom, e ju nigdy na przyszo nie przywrci Sieciecha do dawnej godnoci. Gdy wobec tego Sieciech uszed do grodu wasnego imienia, bracia udali si do ojca pokornie, bezbronni i spokojni, i ofiarowali mu swe posuszestwo, nie jak udzielni ksita, lecz jako rycerze i poddani, z korn myl i czoem. Tak to ojciec i synowie, i wszyscy dostojnicy, zjednoczeni, popieszyli nastpnie z caym wojskiem za Sieciechem, uciekajcym na zamek, ktry sam zbudowa. Gdy go tak cigali i usiowali wypdzi za granice kraju, sam ksi w nocy, gdy sdzono, e spoczywa w swym ou, bez wiedzy kogokolwiek ze swoich, z trzema tylko najzaufaszymi powiernikami, cichaczem uchodzc spord wojska, przepyn w dce do Sieciecha, znajdujcego si po drugiej stronie rzeki Wisy. Wobec czego wszyscy dostojnicy wzburzeni owiadczyli, e opuszczanie synw i tylu dostojnikw wraz z wojskiem nie jest decyzj czowieka rozumnego, lecz szalonego, i natychmiast zoywszy rad, postanowili, aby Bolesaw zaj Sandomierz i Krakw, gwne i najblisze siedziby krlestwa, a odebrawszy od nich przysig wiernoci, by dziery je jako swe pastwo; za Zbigniew mia popiesza na Mazowsze i zaj miasto Pock i przylege mu tamtejsze okolice. Bolesaw te istotnie zaj i dziery grody wymienione, Zbigniew za, uprzedzony przez ojca, zadania swego nie zdoa! wypeni. Lecz czemu tak dugo przewlekamy ostateczny epilog sprzysienia Sieciechowego? Gdybymy poszczeglne wypadki w zatargu z Sieciechem chcieli opisa, to dzieje jego bez wtpienia zrwnalibymy z ksik o Jugurcie [Bellum Jughurtinum" Salustiusza]. Bymy si jednak nie wydali niesmacznymi i gnunymi, postpmy jeszcze nieco dalej po zacztej drodze. A zatem po pewnym czasie zebrali chopcy dostojnikw i wojska i stanli obozem naprzeciw grodu pockiego po drugiej stronie Wisy, gdzie arcybiskup Marcin, wierny starzec, z wielkim trudem i z du przezornoci zaagodzi gniew i niezgod midzy ojcem i synami. Tam take ksi Wadysaw, jak mwi, potwierdzi przysig, e ju nigdy nie zatrzyma wicej przy sobie Sieciecha. Wtedy Bolesaw zwrci ojcu zajte stolice, lecz ojciec nie dotrzyma ukadu zawartego z synami. Ostatecznie wreszcie zmusili chopcy ojca do tego, e przez wygnanie Sieciecha z Polski spenili swe pragnienie. Jakim za sposobem si to stao ub te jak powrci z wygnania, zaznajomienie si z tym byoby dugim i przykrym, niech przeto wystarczy to, co powiedziaem, e nigdy pniej nie byo mu danym wykonywa jakkolwiek wadz. Kto wie, czy i tym razem Gall nie wykrci si od opisu spraw jtrzcych. Znowu tyle tylko bkn, e opowiadanie o dalszych losach Sieciecha byoby dugie i przykre". Podobno wojewoda po powrocie do Polski zosta skazany na olepienie. Wyrok wykonano. Na tej samej karcie kroniki rozstajemy si i z Sieciechem, 1 2 Judyt Mari. Tyle, com powiedzia o Sieciechu i krlowej,

145

niech wystarczy" - tak zaczyna si rozdzia nastpny. Ten sposb zakoczenia wtku wymowniejszy jest od najduszych wywodw. Stanowi te chlubny popis umiejtnoci pisania midzy wierszami. Dwoje bohaterw opowieci przegrywa spr z modszym pokoleniem i razem schodzi ze sceny. Oszczdziwszy sobie grzebania si w skandalach, Anonim na zawsze sprzg pami o nich sposobem czysto pisarskim. Wyznaczy im t sam funkcj w jednym krtkim zdaniu podrzdnym. Porzekado o mdrej gowie, ktrej dwch sw wystarczy, sformuowano pniej, lecz tre jego znano wida od dawna. Gall nie mwi, co si stao z Judyt Mari. Prawdopodobnie zmara za granic, moe ju w roku 1100. Klska Sieciecha oznaczaa kres roje starej kobiety. Modsze pokolenie na dobre zajo scen. Wadysaw Herman doywa swoich dni. Tyle, com powiedzia o Sieciechu i krlowej, niech wystarczy, teraz za zaostrzywszy piro, cignijmy dalej wedle powzitego zamiaru opowiadanie o chopcu oddanym ca dusz Marsowi. Gdy te sprawy taki obrt wziy, zwiastowano nage, e Pomorzanie wyruszyli i na wprost Santoku, ktry jest stranic i kluczem krlestwa, wystawili grd przeciwny. By za ten nowy grd tak wysoki i tak bliski chrzecijanom, e to, co mwiono lub co si dziao w Santoku, mogo by przez pogan dobrze syszane i widziane. Zbigniew wic, jako e wiekiem by starszy i dziery cz krlestwa najblisz Pomorzanom i ojcu, wraz z wojskiem ojca i swoim popieszy przeciw Pomorzanom bez modszego brata; mniej jednak wwczas sawy pozyska starszy brat, ktry z wiksz si najpierw wyruszy, ni brat modszy, ktry z garstk za nim pody. Albowiem starszy, popieszywszy tam, ani owego nowego grodu dzielnie nie atakowa, ani wrogw nie wcign do walki, majc tak znaczne siy, lecz wicej sam si lkajc ni budzc lk - jak opowiadaj - powrci do domu. A za odejciem starszego brata, gdy tylko si pojawi chopicy Bolesaw, syn Marsa, to chocia dotd niepasowany na rycerza, jednak szybciej dziaajc, wicej wskra ni brat opasany ju mieczem. Bo i most w szturmie zabra grodzianom, i cigajc ich, wpad Jo bram, z mieczem w doni. Ten pocztek rycerskiego zawodu Bolesawa wymown by dla chrzecijan zapowiedzi przyszej jego dzielnoci, a dla Pomorzan gron wrb ich zmiadenia i duego im te napdzi strachu. A Zbigniewowi, ktry przyby z licznym rycerstwem, a nic mnego nie zdziaa, naigrawajc si, zarzucali Pomorzanie gnuno, Bolesawa za, ktry z nieliczn garstk pniej przyby i dzielnie wrogw swych ciga a do bram, nazywali wilczym synem". Zbigniew - mwili - powinien, jako duchowny, kocioem rzdzi, temu za chopaczkowi przystoi, jak si okazuje, dzielnymi czynami peni sub wojenn". Tak to modszy brat, z garstk pomau nastpujc, wicej pozyska zaszczytu i sawy ni starszy, ktry z wielkim rozmachem i z du sil w bj popieszy. Widzc wic poganie, i chopiec odstpuje dlatego, e mae mia siy, a obawiajc si grocej im zguby, gdyby z duymi powrci siami, sami zburzyli swj grd, ktry przedtem zbudowali, i po bezskutecznym trudzie schronili si w bezpiecznych kryjwkach. Widzc przeto Wadysaw, e chopak wiekiem dojrzewa i ju zajania czynami rycerskimi, a wszystkim rozumnym ludziom w pastwie si podoba, postanowi przypasa mu miecz w uroczysto Wniebowzicia P. Marii i przygotowywa to w miecie Pocku ze wspania okazaoci. Ju bowiem i wiekiem, i nieustann saboci postarza si, i w owym chopcu pokada nadziej nastpstwa. Podczas gdy wszyscy si przygotowywali i na t
146

uroczysto popieszali, doniesiono, e Pomorzanie obiegli grd Santok, a aden z dostojnikw si nie omiela wyruszy przeciw nim. Wic wbrew woli ojca i sprzeciwom wielu innych, syn Marsa, wpadszy tame, odnis zwycistwo nad Pomorzanami i za powrotem, jako zwyciski giermek, pasowany zosta przez ojca na rycerza, odprawiajc z niezmiern wesooci t uroczysto. A nie sam jeden owego dnia [prawdopodobnie w 1099] pasem rycerskim zosta przepasany, bo ojciec jego z mioci i dla uczczenia syna wrczy or wielu jego rwienikom. wieo tak na rycerza pasowanemu Bolesawowi okaza Bg na Woowcach, jak wielkich dzie ma przez niego dokona w przyszoci. Zdarzyo si bowiem po dopiero co dokonanym przepasaniu go pasem rycerskim, e Poowcy zebrali si naraz w niezliczonej masie i majc si rozbiec wedle zwyczaju po caej Polsce, podzielili si na trzy lub cztery czci opodal od siebie i nocn por przepynli przez Wis. Z brzaskiem dnia nastpnego gwatownym marszem rozbiegajc si i zagarniajc niezliczone lupy, obcieni zdobycz powrcili pod wieczr na drugi brzeg rzeki i tame bezpieczni a zmczeni rozbili namioty na nocny spoczynek. Lecz nie wypoczywali tak bezpiecznie, jak do tego z dawna przywykli. Albowiem Bg, obroca chrzecijan i mciciel swych stranikw, na zgub mnogich zastpw pogan podnieci odwag garstki wiernych i za ich atakiem w chwa dnia niedzielnego odnis triumf ramieniem Swej potgi. Od tego czasu Poowcy tak osupieli, e za panowania Bolesawa nie mieli zajrze do Polski. Zdarzyo si te, e kto wygosi! pewne przemwienie na zebraniu podczas pasowania na rycerza, ktre godnym jest, by mu tu powici wzmiank. Ksi panie rzeki w kto- Wadysawie, Bg dobrotliwy nawiedzi dzi krlestwo Polski i twoj staro i sabo, i ca ojczyzn wywyszy przez tego, dzi pasowanego na rycerza! Bogosawiona matka, ktra takiego wykarmia chopca! A dotd bya Polska przez wrogw deptana, lecz przez tego chopaczka bdzie do dawnego przywrcona stanu!". Na te sowa wszyscy obecni struchleli, i skinli mu, by milcza przez uszanowanie dla ksicia. My jednak wierzymy, e te sowa nie pochodziy z pochoci, lecz duchem wieszczym byy natchnione, bo ju w czynach jego dziecicych potwierdza si, e Polska kiedy przez niego przywrcon bdzie do pierwotnego stanu. Lecz na razie dajmy chopcu nieco wypocz po trudach, a piro nasze pogrzebie w pokoju ksicia Wadysawa, ma pobonego i agodnego. Ksi zatem Wadysaw, pamitny na dawne zamieszki, gdy wygna Sieciecha z Polski, cho wiekiem by i saboci zamany, adnego przecie nie ustanowi na dworze swoim palatyna lub jego zastpcy; wszystko mianowicie sam osobicie zaatwia ub bystre wydawa rady i kademu komesowi, ktrego odwiedza prowincj, powierza odpowiedzialno za bezpieczestwo dworu ksicego. I tak sam osobicie rzdzi krajem bez komesa paacowego, a duch jego, cielesnego zbywszy si ciaru, doszed na miejsce nalenego spoczynku, majc tam wieczycie pozosta. Umar zatem ksi Wadysaw, dopeniwszy wieku i dug saboci zoony, a arcybiskup Marcin, przez pi dni w miecie Pocku odprawiajc z kapelanami uroczyste egzekwie za niego, nie mia go pogrzeba, wyczekujc synw. Przybywszy za obaj bracia, i nie pochowawszy jeszcze ojca, wielki stoczyli midzy sob prawie e zatarg o
147

podzia skarbw i krlestwa, lecz za natchnieniem aski Boskiej a za porednictwem arcybiskupa, starca wiernego, zastosowali si w obliczu zmarego ojca do zarzdze wydanych jeszcze przez ywego. Po bardzo wietnym wic i okazaym pochowaniu ksicia Wadysawa w kociele pockim i po rozdzieleniu skarbu ojcowskiego wwczas midzy synw, bo podzia pastwa polskiego dokonany by jeszcze za ycia ojca, kady z braci zaj cz przypad mu z podziau. Bolesaw atoli, jako prawy syn, dwie gwne stolice krlestwa otrzyma i cz kraju ludniejsz. Objwszy swj dzia ojcowizny, wzmocniony rycerstwem i rad, zacz chopicy Bolesaw rozwija dzielno ducha i siy ciaa, zacz te dobrym imieniem zarazem i wiekiem dojrzewa na modzieca penego talentu. Wadysaw Herman zmar 4 czerwca 1102 roku. Dwa lata wczeniej, wskutek zamachu czy te nieszczliwego przypadku, zgin w Anglii jej krl, Wilhelm Czerwony, a raczej Czerwonolicy. Podczas polowania czyja strzaa trafia go w serce. Obecny przy tym modszy brat Wilhelma, Henryk, nawet si nie zatroszczy o ciao. Natychmiast pocwaowa do Winchester, gdzie zawadn kluczem od skarbca. Ledwie zdy, bo zaraz po tene klucz zgosi si dostojnik bdcy zwolennikiem najstarszego z braci, Roberta Krtkoudego, ksicia Normandii. (Beatus qui tenet - krlem zosta Henryk). Jak widzimy, w Pocku postpowano dokadnie wedug tego samego obyczaju, co w Winchester. W Polsce rozstrzygnicie sporu o wadz miao nastpi dopiero po latach. Gall jest stronniczy, kiedy sugeruje, e od pocztku Bolesaw - syn modszy! - by przewidziany na zwierzchnika. Prawda, Krzywousty otrzyma dwie gwne stolice" pastwa, czyli Krakw i Wrocaw, oraz cz kraju ludniejsz". Zbigniew dziery jednak Wielkopolsk, prakolebk pastwowoci, Kujawy i Mazowsze. Profesor Jan Dbrowski utrzymuje, e do roku 1106 ksiciem zwierzchnim by Zbigniew. Korona krlewska, uwiziona na Wgry przez Bolesawa miaego i przywieziona do Polski z powrotem przez jego syna Mieszka, znajdowaa si w skarbcu krakowskim. Miaa tam bezuytecznie spoczywa jeszcze przez dwa wieki bez maa. Krzywousty nie mg nawet marzy o niej ani na pocztku swej kariery, ani u schyku ycia. Nie pozwalao na to pooenie midzynarodowe. Fakty dokonane ksztatuj dzieje. Takim faktem bya katastrofa Bolesawa miaego, ktra na dugo zdegradowaa Polsk w Europie. Gall ani troch nie przesadzi, mwic nam przed chwil o talencie Bolesawa Krzywoustego. Spr wygra zdolniejszy z braci. W kilka miesicy po zgonie ojca Bolesaw eni si ze Zbysawa, crk witopeka II z Kijowa. Musi uzyska pozwolenie papiea, poniewa narzeczona jest wnuczk Gertrudy, siostry Kazimierza Odnowiciela (ktry wypada oblubiecowi rodzonym dziadem). Anonim nie pisze, czy trzeba byo podobnych stara, kiedy w pi lat pniej Krzywousty wydawa przyrodni siostr za brata ony, Jarosawa I, ksicia wodzimiersko-woyskiego.

148

Skomplikowana polityka matrymonialna miaa wyrany sens. Szykujc si do rozgrywek na innych frontach, zabezpiecza sobie Bolesaw stron wschodni. Wchodzi w rodzinne parantele z panami Rusi. Talent modego czowieka jeszcze pikniej zabysn w sprawie pomorskiej. Nie wystarczy liczy zwycistw odniesionych na pnocy, za Noteci. Najwaniejsza bya decyzja, sam wybr gwnego kierunku uderzenia. Wytone dziaania przeciwko poganom, prowadzone w dobie pierwszej krucjaty, gdy Krlestwo Jerozolimskie byo tworem ostatniej chwili i kiedy szy mu na pomoc wiee druyny rycerstwa - trudno doprawdy lepiej dopasowa polityk do ducha czasu. Nie zapomnijmy przypadkiem, e zgbiamy wanie ksik takiego Europejczyka z Zachodu, ktry sta si chwalc i pierwszym kronikarzem Polski, walczcej z pogastwem. Nie prbujmy rozstrzyga, czy polskie rycerstwo rwnie pono dz nawracania Pomorzan (Anonim napomknie wkrtce o pewnej prostocie wiary", panujcej podwczas w samej Polsce). Nie ulega za to wtpliwoci, e pragno polityki czynnej, przynoszcej zysk. Woje, ktrzy synli jako dzielni w spotkaniu, lecz niezmiernie okrutni w upiey i mordach", ktrzy nie oszczdzali na wojnie ni klasztorw, ni kociow czy cmentarzy", musieli chtnie chadza za Note i sprzyja temu ksiciu, co ich tam wodzi. Wspomniao si niedawno o bogactwach Gdaska. Pomorze Wschodnie byo ubogim krajem w porwnaniu z Zachodnim. W ziemi dawnych Prusw, uznanej przez Galla za dzik, znajduj dzi archeologowie biuteri pikn, zdobion emaliami. Zbigniew nie mg popeni wikszego bdu ni sojusze z Pomorzanami. Zawierajc je, stawa na zawadzie nie tylko Bolesawowi, lecz i rycerstwu. Przegradza mu drog w zwykym tych sw znaczeniu. Wada wszak Wielkopolsk i Mazowszem, ktre bezporednio przylegay do Pomorza. Walki pomidzy brami trway przez lata. Niech nam Gall opowie o nich jednym tchem, tak jak opowiada niegdy swoim suchaczom. Nowy wic rycerz nowe zacz odnawia wojny i przemyliwa nad tym, jak by coraz gwatowniej i czciej wyzywa swych wrogw. Zwoawszy wic mnogich wojownikw, z garstk wybran wdar si w rodek ziemi pogan. I gdy przyby do znamienitego krlewskiego grodu, zwanego Biaym, i ani nawet nie mia trzeciej czci wojska z sob, zsiadszy z konia, adnych nie sporzdza machin oblniczych i przyrzdw, lecz gwatownym szturmem a w dziwny sposb zdoby grd bogaty i ludny, w dniu, w ktrym przyby. Mwi nawet niektrzy, e on pierwszy natar i pierwszy wdar si na way grodu. Przez ten czyn nader gronym sta si dla Pomorzan, przez swoich wychwalany, a przez wszystkich chrzecijan umiowany. Z miasta wywiz nieprzeliczone lupy, warowni za zrwna z ziemi. Lecz pominwszy wiele rzeczy, o ktrych w swoim miejscu trzeba bdzie nadmieni, opowiedzmy o zalubinach i o darach jego z tej okazji, ktre mona chyba porwna z darami krla Bolesawa Wielkiego. Jak za pozyskano na to zgod papiea Paschalisa II, e przyzwoli na ten lub mimo pokrewiestwa, to postara si o to - jak wiadomo - biskup
149

krakowski Baldwin, przez tego papiea konsekrowany w Rzymie; on go bowiem poinformowa o pewnej jeszcze prostocie wiary i o potrzebach kraju, tak e stolica rzymska przyzwolia miociwie - jak mwi - sw powag na to maestwo, nie kanonicznie ani ze zwyczaju, lecz zupenie wyjtkowo. My za nie mamy na celu rozpatrywania kwestii grzechu czy sprawiedliwoci, lecz czyny krlw i ksit Polski opisujemy skromnymi sowami. Przez om wic dni przed lubem i przez tyle dni po oktawie zalubin [w 1103] bez przerwy rozdawa waleczny Bolesaw podarunki, jednym mianowicie futra i skry kryte suknem, jako paszcze, ze zocistym obramowaniem; ksitom szaty, naczynia zote i srebrne, innym miasta i zamki, innym wreszcie wsie i woci. Tymczasem brat jego Zbigniew, ktry zaproszony na lub brata odmwi przybycia, zsojuszyl si przyjani z Pomorzanami i Czechami, i gdy si odbyway zalubiny, podega jak mwi - Czechw do wkroczenia do Polski. Czesi te, rozbiegszy si po prowincji wrocawskiej i zbierajc upy i jecw, zadali tej krainie straty dotkliwe na bardzo dugie lata. Usyszawszy o tym energiczny Bolesaw, cho bardziej bola nad zniewaonym braterstwem ni nad zniszczeniem pastwa, posa jednake poselstwo do brata z zapytaniem, dlaczego mu to czyni lub w czym go obrazi? Zbigniew na to odpowiada, e o niczym podobnym nie wiedzia, i zapewnia, e jest niewinnie jakimi obmowami posdzony o tak haniebne postpowanie. Gdy Bolesaw gorliwie ciera si z wrogami, tak Czechami, jak Pomorzanami, i swego dziau mnie przed najedcami broni, Zbigniew, nawet proszony, nie udzieli pomocy bratu swemu tak si trudzcemu, lecz ponadto z wrogami brata skrycie zawizywa przymierze przyjani i przesya im na pomoc pienidze dla wojska. I gdy czstokro go nawiedza wojowniczy Bolesaw i poselstwami, i na osobistych zjazdach, starajc si poruszy bratersk mioci, by nie wchodzi w przymierze i przyja z nieprzyjacimi ojcowskiej dziedziny ani jawnie, ani tajemnie, skd by mg dla krlestwa Polski ogromny rozam wynikn, w przeciw temu rozumnie i spokojnie odpowiada, i tak hamowa gniew brata i zawi monych. Lecz o tym na innym miejscu obszerniej opowiemy, a tymczasem rozradujmy si rycerskimi czynami Bolesawa. Wojowniczy wic Bolesaw, mciciel krzywdy doznanej od Czechw, trzy szyki rycerzy wysia na Moraw, ktre wyprawiy si w sam tydzie Zmartwychwstania Paskiego, a biorc upy i palc, znalazy godn swoich czynw zapat, mianowicie za to, e zamay uszanowanie dla tak wielkiej uroczystoci [w 1104 Wielkanoc przypadaa 17 kwietnia]; albowiem witopek, ksi morawski, uda si w pocig za nimi z mnym szykiem rycerzy, gdy ju wracali, i byby im odebra zdobycz - jak mwi - gdyby nie to, e piesi, ktrzy j nieli, poszli przodem. Polacy za, widzc Morawian gotowych do walki, jak si zbliali pewni siebie, sami te nie myleli w ucieczce pokada ufnoci, lecz w oru. A wic obustronnie sroga wszczyna si walka, ktra te skoczya si nie bez bardzo cikich strat po obu stronach. W pierwszym bowiem starciu witopek, ksi morawski, jak dzik opadnity przez psy na wsze strony krzywymi kami przebijajc, jednych zabija, innym wntrznoci rozrywa; i nie pierwej kadzie temu kres i przestaje szerzy klsk, a owca zdyszany z now sfor psw zjawi si na pomoc swoim, utrudzonym - tak zrazu witopek, wyprzedziwszy okrajc poprzeczn drog Polakw objuczonych upem, prawie z triumfem byby ich
150

ogarn, gdyby szyk rycerski skupiony gsto nie odpar by wszystkimi siami zarwno zawzitoci, jak i mstwa nastpujcego na wroga. Wtedy to wanie dwiki rozbijanych hemw rozbrzmieway przez wwozy gr i gszcze lasw, blask iskier krzesanych z elaza lni w powietrzu, wcznie uderzane o tarcze dwiczay, rozpruwano piersi, a rce i tuowie, i porbane ciaa zalegy pole. Tam oto pole Marsa, tam Fortuna igra. Na koniec tak si pomczyy obie strony i zrwnay w stracie zabitych rycerzy, e ani Morawianie wesoego nie osigli zwycistwa, ani Polacy znamienia haby nie cignli na siebie. Tam te komes elisaw utraci rk, w ktrej dzierc tarcz, zasania ni ciao, a utracon natychmiast pomci mnie, zabijajc sprawc. Ksi za Bolesaw dla uczczenia go zwrci mu zot rk za cielesn. Znowu wkroczy Bolesaw na Morawy, lecz gdy na wie o tym wszyscy wieniacy z dobytkiem schronili si do warownych grodw, cho wojsko Czechw i Morawian zebrao si, to jednak nienapastowany przez nie powrci, wicej poogi tam sprawiwszy ni innych jakichkolwiek szkd - ktrym to czynem niema wszake sobie pozyska saw, zwaywszy trudno przedsiwzicia. Albowiem od strony Polski Morawa tak silnie jest zamknita wyniosoci gr i gstwin lasw, e i dla spokojnych podrnikw, idcych pieszo i bez pakunkw, drogi wydaj si niebezpieczne i nader uciliwe. Morawianie, wiedzc na dugo przedtem o jego pojawieniu si, nie omielili si wszake zetrze z nim w bitwie w otwartym polu, ani nawet choby w trudnym jakim przejciu stawi opr z zasadzki, gdy wkracza lub powraca. Gdy za do chlubnie powraca z Morawy, przyby do Polski legat stolicy rzymskiej, imieniem Walo, biskup belwaceski [Gwalo, biskup Beauvais], ktry za poparciem Bolesawa z umiowania sprawiedliwoci z tak wielkim rygorem wypenia przepisy kanoniczne, ze dwch biskupw zoy z godnoci, przy czym nie pomoga ani proba adna, ani zapata. Uczczony tedy z naleytym uszanowaniem legat stolicy rzymskiej, po kanonicznym odprawieniu synodu i udzieleniu apostolskiego bogosawiestwa, powrci do Rzymu; waleczny za Bolesaw znowu do walki z wrogami swymi si zwrci. Zwoawszy wic wojska do Gogowa, nie wzi z sob adnego piechura, lecz wybranych tylko rycerzy i wyborowe konie, a maszerujc przez pustkowia dniem i noc, nie pofolgowa dostatecznie trudom ani godowi przez pi caych dni. Na koniec szstego dnia, w pitek, przystpili do komunii w., posiliwszy si zarazem cielesnym posikiem, przybyli pod Koobrzeg za przewodem gwiazd. Poprzedniej nocy zarzdzi Bolesaw odprawienie naboestwa do Marii witej, co nastpnie z pobonoci przyj za stay zwyczaj. W sobot z rannym brzaskiem zbliyli si ju do miasta Koobrzegu i poblisk rzek przebywszy wrd niebezpieczestw, bez mostu lub brodu, by nie zwrci na siebie uwagi pogan, uformowali nastpnie szeregi, a dwa szyki ustawiwszy z tylu na pomoc (w rezerwie), tak by przypadkiem o tym si poganie przedwczenie nie dowiedzieli i nieprzygotowanych nie napadli, ponli wszyscy jednomylnie chci natychmiastowego napadu na miasto, opywajce w dostatki i umocnione straami. Wtedy pewien komes przystpi do Bolesawa, a za udzielon rad odwrotu wyszydzony, natychmiast odstpi. Bolesaw za krtk zacht wszystkich swoich dostatecznie pobudzi do mstwa. Gdybym - przemwi - o rycerze! nie dowiadczy waszej
151

zacnoci i odwagi, w aden sposb nie pozostawibym za sob w kraju takiej mnogoci moich udzi, anibym mia przybywa z tak garstk a tu, na brzegi morskie. Teraz za od naszych adnej nie spodziewamy si pomocy - nieprzyjaciele z tyu, ucieczka daleka, jelibymy o ucieczce myleli - w Bogu ju tylko i w oru ufno bezpiecznie pokadajmy!". Po tych sowach zdali si raczej lecie ku miastu ni biec. Niektrzy tylko o braniu upu, inni myleli o wziciu miasta. I gdyby tak wszyscy, jak niektrzy z nich, jednomylnie natarli, to bez wtpienia posiedliby owego dnia sawny i znamienity grd Pomorzan. Lecz obfito bogactw i upw na podgrodziu zalepia waleczno rycerzy i w ten sposb los ocali ich miasto od Polakw. Nieliczni tylko zacni rycerze, saw przenoszc nad bogactwa, wyrzuciwszy oszczepy, z dobytymi mieczami przebiegli most i wpadli do bramy miasta, lecz powstrzymani przez tum mieszkacw, zaledwie w kocu zostali zmuszeni do odwrotu. Sam za ksi Pomorzan podczas ich przybycia by wewntrz grodu i bolc si, e to cae wojsko nadciga, uciek inn bram. A niestrudzony Bolesaw nie sta w jednym miejscu, lecz spenia swj obowizek walecznego rycerza i dzielnego ksicia, pojawia si wrd swoich wytajcych si w walce, i zarazem zapobiega przewidujco grocym szkodom. Tymczasem jedni jedn, a inni inn bram szturmowali, inni wizali jecw, inni nadmorskie zbierali bogactwa, inni wreszcie wyprowadzali pojmanych chopcw i dziewczta. Bolesaw wic rycerzy swych, jakkolwiek utrudzonych caodziennym szturmowaniem, zaledwie pod wieczr, i to z uyciem grb, zdoa odwoa od walki. Odwoawszy za rycerstwo i zupiwszy podgrodzie, odstpi std Bolesaw za rad starego Michaa poza mury, spaliwszy przedtem wszelkie zabudowania. Wstrzniony tym wypadkiem, cay nard barbarzycw przerazi si gwatownie, a sawa Bolesawa daleko i szeroko goszona rozpowszechniaa si. Std te utara si powszechnie piosenka uoona na tym tle, w ktrej do przystojnie dzielno ow i odwag podniesiono w te sowa: Naszym przodkom wystarczay ryby sone i cuchnce My po wiee przychodzimy, w oceanie pluskajce! Ojcom naszym wystarczao, jeli grodw dobywali A nas burza nie odstrasza ni szum grony morskiej fali; Nasi ojce na jelenia urzdzali polowanie A my skarby i potwory owim skryte w oceanie. Gdy tak wielkimi trudami i drog zmczone rycerstwo pokrzepio si ju nieco udzielonym wypoczynkiem, znowu Bolesaw zwoa swe druyny i na nowo wyzwa Pomorzan do waki. Powd za do tej wyprawy da witobor, jego krewniak*, ktrego rd nigdy wadcom polskim wiernoci nie dochowa. Zosta bowiem same witobor uwiziony na Pomorzu i przez pewnych zdrajcw z pastwa swego wyzuty. Niezmordowany za Bolesaw, pragnc uwolni swego krewnego, zamierzy wszystkimi swymi siami najecha ziemi Pomorzan. Lecz Pomorzanie, obawiajc si zuchwaoci Bolesawa,

152

PRZYPISY AUTORA: * witobor by spokrewniony z Piastami przez maestwo jednej z crek Chrobrego z ksiciem pomorskim. chytry powzili plan: albowiem oddali mu krewniaka i takim sposobem uniknli gniewu jego i napadu, ktrego nie byliby w stanie odeprze. Wracajc stamtd, Bolesaw umwi si z krlem Wgrw Kolomanem, wyksztaconym w ksikowej wiedzy ponad wszystkich krlw wspczesnych, dzie i miejsce spotkania wyznaczy, na ktre jednak zawaha si przyby krl Wgier, bojc si zasadzki. Wy-cigany bowiem z Wgier owego czasu ksi wgierski Almus* utrzymywany by przez ksicia Bolesawa z askawej gocinnoci. Pniej jednak, wymieniwszy midzy sob dalsze poselstwa, zjechali si razem i zatwierdziwszy wieczyste braterstwo i przyja, rozjechali si. Tymczasem Skarbimierz, komes paacowy Polski, wkroczy ze swymi towarzyszami broni na Pomorze, gdzie niema pozyska dla Polakw saw, wrogom swym wyrzdzajc szkody i zniewag. Wola on pozyska saw zdobywcy grodw i miast ni upiecy wielu chociaby wsi i stad. Z zuchwa przeto odwag zdoby pewien grd, skd wywidszy jecw i upy, cay spali do gruntu. Innym razem podobnie zdoby inny grd, zwany Bytom [waciwie Bytw na Pomorzu], skd nie mniej wynis sawy i korzyci, jak z owego. Albowiem liczn zdobycz std wywiz i jecw, a miejsce owo pozostawi na ksztat pustyni. Lecz to nie dlatego mwimy o Skarbimirze, by go w czymkolwiek z wadc jego porwnywa, lecz by si trzyma prawdy historycznej. Zatem waleczny Bolesaw, skoro tylko powrci z wiecu z Wgrami, inny wiec uoy z bratem swym Zbigniewem, gdzie nawzajem sobie obaj bracia zaprzysigli jeden drugiemu taki ukad, e aden z nich bez drugiego nie bdzie wchodzi z wrogami w umowy co do pokoju ub wojny ani te jeden bez drugiego nie zawrze z nikim adnego przymierza, wreszcie e jeden drugiemu przyjdzie z pomoc przeciw wrogom i dostarczy wszelkich niezbdnych rodkw. Utwierdziwszy PRZYPISY AUTORA: * Almus, brat stryjeczny Kolomana I, ktry by krlem Wgier w latach 1095-1116. Traktujc go jako swego rywala, obawia si Koloman, czy zaproszenie przez Bolesawa Krzywoustego nie jest podstpem w interesie Almusa, cieszcego si poparciem ksicia polskiego. to przeto, umwili pod powag teje samej przysigi dzie i miejsce, gdzie mieli si zej z wojskami, i tak z wiecu si rozjechali Przedsibiorczy Bolesaw popieszy, chcc dotrzyma wiary, w umwionym dniu z garstk swoich na oznaczone miejsce, Zbigniew za nie tylko zama wiar i przysig, nie przybywajc, lecz nadto wojsko brata, podajce za nim, z drogi odwoa. Skd o mao taka szkoda i haba nie wynika dla krlestwa Polski, e ani Zbigniew, ani ktokolwiek inny nie mgby potem tego naprawi. Teraz za, w jaki sposb z pomoc Bosk unikn Bolesaw tego niebezpieczestwa, okae si zaraz na nastpnej karcie.

153

Zdarzyo si, e pewien rycerz na pograniczu kraju zbudowa koci, na ktrego powicenie zaprosi ksicia Bolesawa, jeszcze do chopicego, wraz z jego modziecami. Dokonano tedy najpierw tej duchownej konsekracji, a nastpnie doczono zalubiny maeskie. Lecz jak bardzo nie podoba si Bogu czenie z uroczystociami Boymi zalubin cielesnych, atwo mona stwierdzi z niebezpieczestw, ktre czstokro std wynikaj; czsto bowiem zauwaamy, e gdzie naraz powicenie kocioa odbywa si i zalubiny maeskie, towarzysz temu zamieszki i zabjstwa, skd wida, e naladowanie takiego zwyczaju nie jest ani dobrym, ani chwalebnym. Atoli nie mwimy tego, by potpia zalubiny, lecz aby kad rzecz odkada do swojego czasu i swojego miejsca. Czego wyran wskazwk Bg Wszechmogcy okaza przy powiceniu kocioa rudzkie-go*, albowiem wyniko tam i zabjstwo, i - jak wiadomo - jeden z kapanw dosta obdu, a sami take zalubieni niefortunnym poczyli si maestwem - jak to wiadomo - i nawet jednej rocznicy zalubin nie dopenili. Lecz zamilczmy o cudownociach, a trzymajmy si naszego wtku! A wic waleczny Bolesaw, ponad ucztowanie i libacje przekadajc rycerskie rzemioso i owy, pozostawiwszy starszych z caym tumem przy biesiadzie, z kilku towarzyszami poszed w lasy na owy; lecz stao si na odwrt: natkn PRZYPISY AUTORA: * W Rudzie nad Wart w Sieradzkiem. Ustp o konsekracji kocioa w Rudzie jest dla przykadu wtrcony w opowiadanie, ktre dotyczy powicenia nieokrelonego bliej kocioa na pomorskim pograniczu. si na owcw! Bo wanie Pomorzanie, rozsypawszy si po Polsce, gromadzili upy i jecw i szerzyli poog. Lecz wojowniczy Bolesaw, jak lew smaganiem ogona podniecony gniewem, ani nie czeka na dostojnikw, ani na wojsko, lecz jak lwica po porwaniu jej szczenit aknca krwi, rozprszy upiecw i ich czelad byskawicznie ostrzem miecza. Gdy za coraz bardziej i bardziej stara si ich docign i klsk kraju pomci, niewiadomie wpad w zasadzk, gdzie mg dozna niedajcego si ju naprawi losu. Sam jednake, cho garstk mia nieliczn, mianowicie 80, i to chopakw i modziecw, owych za byo 3000, nie rzuci si do ucieczki ani nie zawaha si uderzy na tak wielk przewag, lecz od razu ze swym drobnym szykiem wpad na olbrzymi gromad wrogw. Dziwne bd opowiada rzeczy i dla wielu moe nie do uwierzenia, i nie wiem, czy naley je przypisa li tylko zuchwaej odwadze. Gdy ju swoich prawie wytraci, bo jedni zostali zabici, inni si rozpierzchli i tylko samopit pozosta, po raz wtry natar na gsto stoczonych wrogw. I gdy po raz trzeci chcia koo zatoczy, jeden z jego ludzi, widzc wntrznoci jego konia ciekce na ziemi, zawoa: Nie wszczynaj, panie, wicej ju walki! Oszczdzaj siebie, oszczdzaj ojczyzny, sid na mego konia; lepiej, bym ja tu zgin ni ty sam, zbawienie Polski!". Co usyszawszy, zaledwie gdy ko padl, przysta na rad swego rycerza i tak przynajmniej troch oddali si z poa waki. A czujc si bardzo osabionym - i poniewa nadto i Skarbimierza wojewody nie byo wrd pozostaych - ju zwtpi Bolesaw w odzyskanie zwycistwa. Skarbimierz bowiem, oddzielnie walczc gdzie indziej, zosta ciko zraniony i - czego bez ez w oczach niepodobna powiedzie - prawego pozbawiony oka. Owi za, ktrzy siedzieli przy uczcie, usyszawszy, co zaszo, zerwawszy si, popieszyli na pomoc swoim walczcym. Przybywajc za, zastali Bolesawa z garstk zaledwo 30, jednak
154

nieustpujcego z poa waki, lecz z wolna podajcego ladem pierzchajcych wrogw. Lecz ani nieprzyjaciel stawianiem oporu nie dawa monoci dalszej walki, ani nasi utrudzeni nie atakowali go wicej. Byli bowiem poganie tak zdumieni niezwykym mstwem modzieca, e wicej mieli uznania dla niego, i odway si na tak walk z tak ma garstk i tak zjadliwie naciera, nieli ochoty do szczycenia si smutnym zwycistwem, mierci tylu okupionym. Kim bdzie - mwili - ten chopiec, gdy duej poyje? A gdyby wicej ludzi mia ze sob, kt mu si bdzie mg oprze w walce?". Tak to poganie, ualajc si na poniesione straty i z trwog rozpamitywujc dowiadczone wanie mstwo Bolesawa, powrcili wicej obcieni smutkiem ni zdobycz. Bardzo wielu za na drugi dzie przybyo, nie tyle ju z pomoc Bolesawowi, jak raczej z pociech. Przybywajcy za tam dostojnicy doznali boleci wobec wygubienia tak wielu szlachetnego rycerstwa i z penym uszanowaniem wytykali jednak Bolesawowi tak lekkomyln odwag. Syn za Marsa nie tylko nie dal posuchu ajcym go ani nie aowa, e si na takie rzeczy way, lecz upomnia ich z powoaniem si na przysig wiernoci, e maj mu pomc do pomszczenia si na wrogu. Tyle za tame Bolesaw odnis i wytrzyma uderze na pancerzu i szyszaku od wczni i mieczw, e ciao jego poranione przez wiele dni dawao wiadectwo odebranych ciosw. Tote nieco mniej bola nad sw modzie, tak chlubnie poleg, poniewa uwaa sobie za wikszy zysk tak wielk rze nieprzyjaci. Albowiem za jednego z zabitych lub ranionych rycerzy Bolesawa mona byo liczy wicej polegych Pomorzan. Po tym wypadku Bolesaw z tyme samym wojskiem zamierza pomci si na Pomorzanach i ju po wyruszeniu w drog dosza go lecca przodem wie o (zamierzonym) wyruszeniu Czechw na Polsk. Wtedy to w duej niepewnoci zawisa decyzja Bolesawa, czy najpierw bezporednio naley wzi odwet (na Pomorzanach) za wie zniewag, czy te od najedcw broni swego kraju. W kocu, jako naladowca Machabeuszw, podzieliwszy wojsko, pozosta i obroc ojczyzny, i mcicielem krzywdy. Wyprawi bowiem na Pomorzan cz wojska, ktra grabic i palc, do sromotnie ich zdeptaa - sam za z lekkozbrojnymi rycerzami popieszy zaj drog Czechom i przez duszy czas wyczekiwa wychylenia si ich z lasw; lecz na wie o Bolesawie strach skoni ich do odwrotu. Nie tylko za niezgoda z ssiadami i walka z wrogami dawaa si we znaki Bolesawowi, lecz nadto zamieszka domowa, mianowicie nienawi braterska zagraaa mu wszelkimi sposobami. Albowiem Zbigniew wicej si cieszy, e wspomniana wyej waka cokolwiek upokorzya Bolesawa, ni e tylokrotnie zwycistwa go wywyszay. Czego wyranym objawem okazao si to, e od pogan przyjmowa dary, jako oznaki ich zwycistwa, i posom ich odwdzicza si duymi darami za mae. A jeeli, upic Polsk, z dziau Bolesawowego jecw przywodzili z sob, to natychmiast ich transportowali na sprzeda na wyspy barbarzycw; jeli za cokolwiek, czy lupy, czy ludzi, przez pomyk zagarnli z dziau Zbigniewowego, to bez-zwocznie mu i bez zapaty odsyali. Czym oburzeni wszyscy rozumni ludzie w Polsce z przyjani do Zbigniewa przerzucili si do nienawici, tak do siebie mwic nawzajem i takie podejmujc rady: A dotd nazbyt cierpliwie znosilimy w kraju naszym niezgod i szkody, czy to z niedbalstwa, czy te przez pomijanie milczeniem, teraz za wyranie widzimy we wrogach ukrytych - otwartych wrogw, za w spiskach tajemnych - jawne! Wiemy to bowiem i jestemy pewni, poniewa
155

czstokro w naszej obecnoci zaprzysig to Zbigniew Bolesawowi, zatem nie raz lub trzykro, lecz wielekro krzywo przysig, poniewa ani nie zachowywa przyjani z przyjacimi brata, ani wobec wrogw jego nie wystpowa nieprzyjanie, lecz owszem na odwrt by przyjacielem wrogw brata, a wrogiem przyjaci. Nie wystarczao mu za samo tylko amanie zaprzysionej wiary lub niedostarczenie przyrzeczonych pod przysig posikw, lecz nawet, gdy si domyla, e brat wybiera si na wrogw, pobudza innych nieprzyjaci, by z innej strony wpadli w granice Polski, i w ten sposb zmusza go do odstpienia od przedsiwzicia". Tene za Zbigniew sucha widocznie do naiwnych i szkodliwych dla rad, skoro z zawici do kilku obraa cay kraj i ojcowskie dziedzictwo wystawia na podeptanie przez wrogw. A poniewa Zbigniew, w myl podsuwanej mu zlej rady, ani wiary bratu nie dochowywa, ani przysigi, ani honoru kraju i ojcowskiego dziedzictwa nie broni, ani nie troszczy si o zagraajc klsk lub szkod, niestety! - do ciszego std doszed upadku, skd pragn wywyszenia i skd im nie bdzie mg by podwignitym przez swych zych doradcw* Niech std czerpi przestrog potomni i wspczeni, aby nie by{0 w krlestwie dwch rwnych sobie a rnicych si z sob wsprzdcw! Bolesaw za to wszystko samemu powierza Bogu i krzywd ze strony brata dotd spokojnie znosi, i zawsze zajty, obchodzi Polsk wkoo jak lew ryczcy dla postrachu. Tymczasem zwiastowano mu przypadkiem, e grd Kole na pograniczu od strony Czech sam przez si spali si, a bynajmniej nie przez wrogw. Przypuszczajc, e kto to uczyni przez zdrad, i nie wtpic, e Czesi popiesz, by ten grd obwarowa, natychmiast tame z bardzo nieliczn garstk popieszy i wasnymi rkami robot rozpocz na miejscu. Ju bowiem do takiego utrudzenia przywid swoich udzi, tak wiele i tak dugo jedc raz tu, raz wdzie, e wydawao si krzywdzcym znowu ich tak nagle przywoywa. Jednake wezwa i swoich do pomocy, i brata zaprosi przez zupenie odpowiednich posw, te przesyajc mu wyrazy: Poniewa, bracie, cho wprawdzie starszy jeste wiekiem, a rwny godnoci (wadz) i podziaem krlestwa, mnie samemu, modszemu, pozwalasz cay podejmowa trud, ani si do wojen i rad krlestwa nie wtrcasz, wic albo obejmij ca piecz i bezpieczestwo krlestwa na siebie, jeli chcesz by wyszym, albo te mnie, prawemu synowi, cho modszemu wiekiem, ponoszcemu cay ciar obrony kraju i cay wytrzymujcemu trud przynajmniej nie szkod, jeli ju nie chcesz pomaga. Jeliby za ow trosk przyj na siebie i w prawdziwym dla mnie pozosta braterstwie, to dokdkolwiek mnie zawezwiesz na wspln narad i dla poytku krlestwa, znajdziesz we mnie zawsze ochoczego wsppracownika. Albo te, jeli przypadkiem wolaby y spokojnie ni podejmowa si tak wielkiego trudu, powierz mnie wszystko, a tak za lask Bo bdziesz bezpieczny!". Na to Zbigniew bynajmniej nie da przystojnej PRZYPISY AUTORA: * Ten fragment zdaje si wskazywa, e autor napisa go po ostatecznej klsce i upadku Zbigniewa, czyli po roku 1112. odpowiedzi, lecz posw za kar w kajdanach do wizienia wsadzi- Ju bowiem zebra cae swe wojsko, by napa na brata, i zarazem przyzwa sobie Czechw i Pomorzan celem
156

wypdzenia go z Polski- Tymczasem Bolesaw, umocniwszy grd (Kole), nic o tym nie wiedzc, przesiadywa w miejscowoci zwanej Kamie i tam majc lee, wedle zwyczaju z poblia nadsuchiwa wieci i odbiera poselstwa i szybciej mg niespodzianie wypa przeciw wrogom. Posowie wreszcie, zaledwie z pomoc przyjaci uwolnieni, powrcili do Bolesawa, zwiastujc, co widzieli i syszeli. Co posyszawszy, Bolesaw dugo zmaga si z wtpliwoci, czy ma stawi opr, czy te poniecha, lecz wszedszy w gb swego serca, czym szybciej zgromadzi swe wojsko i wyprawi posw do krla Rusinw i Wgrw o pomoc. Bo przecie jeliby sam wasnymi siami lub za ich pomoc niczego nie mg dokona, to przez (bezczynne) oczekiwanie straciby i samo krlestwo, i nadziej krlestwa. Waleczny wic Bolesaw, trzema osaczony wojskami, zastanawia si nad tym, ktrych ma najpierw wyczekiwa lub na ktrych napa, i jako lew lub dzik, osaczony przez psy moloskie, ujadaniem psw i trbami owcw pobudzany by do wciekoci. Lecz wszyscy oni tak dalece obawiali si Bolesawa, e gdy on stan w porodku, nie mieli zej si razem na umwionym miejscu. Tymczasem za przyniesione zostay listy Zbigniewa, przychwycone wraz z posacami, z ktrych okazay si liczne zdrady i spiski. Przeczytawszy je, zdumia si kady rozumny czowiek, a cay lud biada nad niebezpieczestwem. Ostatecznie za Bolesaw rozsdnie dosy i przystojnie zawar tymczasowo pokj z Czechami, a zwoawszy wojsko, postanowi wypdzi Zbigniewa. Zbigniew za, nie mylc ju o dokonaniu tych (zamierze) lub prowadzeniu walki, nie czeka na przybycie brata ani te nie zatrzyma si bezpiecznie w grodach czy miastach, lecz uciekajc jak jele, przepyn rzek Wis. Bolesaw tedy, bezzwocznie przybywajc do Kalisza, napotkawszy tam na opr garci wiernych Zbigniewowi, w kilku dniach i ten grd zaj, i odebrawszy poselstwo, wasnego komesa ustanowi w miecie Gnienie. Std posuwajc si naprzd do Spicymierza, uwizi wiernego starca [arcybiskupa Marcina], ktrego zaledwie po odebraniu wiadomoci o poddaniu si jego stolicy (arcybiskupiej) wypuci, a wziwszy go z sob, do przeniesionej stolicy czycy popieszy i tame stary grd przeciw Mazowszu naprawi. Wtedy dopiero nadpyny posiki Rusinw i Wgrw, z ktrymi wyruszajc w drog, przeprawi si przez Wis. Wwczas Zbigniew doprowadzony zosta do desperacji i za porednictwem ksicia ruskiego Jarosawa oraz Baldwina biskupa krakowskiego przyprowadzony zosta przed brata, by da zadouczynienie i owiadczy posuszestwo. Wtedy dopiero uzna si za niszego od brata, wtedy te ponownie wobec wszystkich zaprzysig, e nigdy bratu nie bdzie przeciwny, lecz we wszystkim bdzie posuszny i zburzy grd Galla [miejscowo nieodgadniona, by moe Golin nad Wart albo te Kurzelw]. Wtedy uzyska od brata tyle, e zatrzyma Mazowsze jako rycerz, nie za jako wadca udzielny. Po pogodzeniu si zatem braci wojsko Rusinw i Wgrw wrcio do domw, Bolesaw za kry po Polsce, dokdkolwiek mu si podobao. Znowu czasem zimowym zebrali si Polacy w celu wkroczenia na Pomorze, by tym atwiej zaj warownie wobec pokrytych lodem bagien. Wtedy to przekona si Bolesaw o wiaroomstwie Zbigniewa, poniewa otwarcie okaza si krzywoprzysizc w tym wszystkim, co zaprzysig. Grodu swego, ktry Gallus zbudowa, nie zburzy ani te, wezwany bratu na pomoc, jednego szyku nawet nie wystawi. Ksi za pnocny, zaniepokojony cokolwiek tym podstpem, nie porzuci przecie swego postanowienia, ufno serca pokadajc w Bogu,
157

nie w bracie. Niby wic smok, ktry ogniem zionc, samym tchnieniem palc otoczenie, a to, co nie spono, rozbijajc gitkim ogonem, przebiega ziemie, by czyni spustoszenia - tak Bolesaw napada Pomorze, tpic elazem opornych, a ogniem warownie. Lecz pomimy to, co zdziaa, idc i przechodzc przez kraj, a przystpmy do oblenia miasta Biaogrodu w gbi kraju. Przybywszy wic Bolesaw pod miasto, ktre uwaane jest jakoby rodkowe ognisko krainy, rozbija obz, przygotowuje machiny, ktrymi by atwiej i z mniejszym niebezpieczestwem mogo by zdobyte. Zbudowawszy je, gorliwie pracowa orem i podstpem tak, e wreszcie zmusi po niewielu dniach zaog do poddania miasta. Zajwszy je, umieci tam swoich onierzy, a dawszy znak i zwinwszy obz, popieszy nad wybrzee morskie. I gdy ju skrca ku miastu Koobrzegowi i przemyliwa nad zdobyciem grodu najbliszego morzu, jeszcze przed przystpieniem do miasta, wtedy oto (zjawili si) mieszkacy miasta, z pochylonymi kornie karkami postpujc naprzeciw Bolesawa, ofiarujc si z wiernoci i posusznymi subami. Sam take ksi Pomorzan, przybywajc, zwrci si do Bolesawa i siedzc na koniu, owiadczy mu si z posuszestwem i subami rycerskimi*. Przez pi tygodni nastpnie jedzi po Pomorzu, wyczekujc i szukajc walki, i cale prawie owo pastwo bez walki ujarzmi. Takimi przeto tytuami chway wielbi naley Bolesawa i takimi zwyciskich wojen triumfami wieczy! Lecz wraz z t radoci z powodu triumfalnego zwycistwa zesza si rwnoczenie wiksza rado wobec urodzenia mu si syna z krlewskiego rodu**. Niechaj za ronie w lata chopi, niech postpuje w zacnoci, niech wzmacnia si w zbonych obyczajach wystarczy nam opowiadania o ojcu, jeli mamy si trzyma rozpocztego wtku. Widzc wic Bolesaw, e brat adnej nie dochowywa wiary we wszystkim, co przyrzek i przysig, i poniewa caemu krajowi zawadza, jako szkodliwy i winny, wypdzi go z caego krlestwa Polski, a opornych sobie, bronicych grodu na pograniczu kraju, pokona z pomoc Rusinw i Wgrw. Tak to skoczyo si wadztwo Zbigniewa przez zych doradcw, i cae krlestwo Polski zostao pod wadztwem Bolesawa zjednoczone. A gdy dokonanie takich dzie zimow por wielu wystarczyoby do utrudzenia, Bolesaw przecie niczego nie uwaa za zbyt cikie, gdzie widzia mono powikszenia poytku lub sawy krlestwa. A wic wkroczy do Prus, kraju do dzikiego, skd, szukajc a nie znajdujc sposobnoci do waki, powrci z obfitym upem, rozszerzywszy poog i wziwszy jecw. Lecz skoro trafia si przypadkiem PRZYPISY AUTORA: * Autor ma na myli zoenie hodu. ** Nieznany z imienia, urodzony okoo 1107-1108 roku. sposobno do wzmianki o owej krainie, nie bdzie od rzeczy doda cokolwiek z opowiadania starszych. Mianowicie za czasw Karola Wielkiego, krla Frankw, gdy mu Saksonia stawiaa opr i nie chciaa przyj jarzma jego panowania ani wiary chrzecijaskiej, lud w na odziach przypyn z Saksonii i zagarn t krain, a od kraju
158

przyj nazw. Dotd tak bez krla i bez praw pozostaj i nie odstpuj od pierwotnego pogastwa i dzikoci. Ziemia za owa tak dalece obronna jest jeziorami i bagnami, e nie mogaby nawet zamkami i grodami by tak ubezpieczon; tote nie zdoa jej dotd nikt podbi, poniewa nikt nie mg z wojskiem przeprawi si przez tyle jezior i bagien. Teraz za Prusakw z nierozumnymi pozostawmy zwierztami, a dla istot obdarzonych rozumem opowiedzmy pewne zdarzenie, raczej cud Boski. Zdarzyo si przypadkiem, e Pomorzanie wypadli z Pomorza i rozbiegli si wedle zwyczaju po Polsce za zdobycz. Gdy si tak rozdzielili i rozbiegli na wsze strony, wszystkim czynic krzywdy i przewrotnoci, niektrzy z nich jednak na wiksze odwayli si zbrodnie, bo samego metropolit i Koci wity opadli. Mianowicie Marcin, arcybiskup gnienieski, wierny starzec, przystpowa przed kapanem do spowiedzi w kociele swoim w Spicymierzu, majc sucha mszy, a zamierzajc uda si gdzie indziej, osiodawszy ju konie wydawa zarzdzenia co do swej podry. I tak bez wtpienia zostaliby tame wszyscy razem zamordowani lub te zarwno pan, jak i suga pojmani by zostali w wizy niewoli, gdyby nie to, e ktry ze sucych, stojcych na zewntrz, rozpoznawszy bro (zbliajcych si), przybieg do drzwi kocioa i zawoa, e tu nadchodz Pomorzanie. Wtedy za arcybiskup, ksidz i archidiakon, zatrwoeni, zmuszeni byli ju zwtpi w ycie doczesne, nie wiedzc, jak znale rad, co czyni lub dokd ucieka. Broni adnej, suba nieliczna, wrg w bramie, a co si jeszcze niebezpieczniejszym wydawao, e koci drewniany tym atwiejszy by do podpalenia. W kocu archidiakon, przez drzwi wychodzc, chcia przez zakryty ze wszech stron zegar soneczny1 PRZYPISY AUTORA: W wydaniu Kroniki polskiej Galla Anonima z 1965 roku Marian Plezia, ktry przekad Romana Grdeckiego przejrza, wstpem i przypisami opatrzy", zamiast zakryty ze wszech stron zegar soneczny" podaje kryty podcie" (przyp. red.). dosta si do koni i tak spodziewa si uciec. Lecz opuszczajc bezpieczne schronienie i szukajc ocalenia, zszed z drogi zbawienia, bo wanie zaszed drog wpadajcym tame Pomorzanom. Schwyciwszy go, poganie, sdzc, e to arcybiskup, gwatownie si ucieszyli', umieciwszy go na wzku, nie wizali go ani nie bili, lecz strzegli z szacunkiem. Tymczasem za arcybiskup Bogu si poleci lubami i modlitwami, przeegna si witym znakiem krzya, i ten starzec drcy nie zawaha si wyle tam, gdzie chyba tylko jako modzieniec nie lkaby si wspina. Nie do uwierzenia, jak niebezpieczestwo mierci i nagy strach doda si, ktrych ju wiek zgrzybiay odmawia. Kapan za, tak jak by gotw, wsun si za otarz, i tak obaj, arcybiskup i ksidz, przy pomocy Boej uniknli rk wrogw. Albowiem pogan wpadajcych do kocioa tak olepi majestat Boski, e aden z nich nie przypomnia sobie, by wyle na gr ub zajrze za otarz. Zabrali jednak relikwie z podrnego otarza arcybiskupa oraz kocielne i natychmiast z nimi i z pojmanym archidiakonem odeszli. Ale Bg Wszechmogcy, jak arcybiskupa, kapana i koci ocali, tak te pniej relikwie i cale sanktuarium nieskalane i niesplugawione przywrci arcybiskupowi. Ktrykolwiek bowiem z pogan posiad relikwie lub szaty wite, lub naczynia sanktuarium, to albo epilepsji dostawa, albo te strasznego szalestwa. Wobec tego, zatrwoeni wszechmoc Boga, zmuszeni zostali uwizionemu archidiakonowi odda wszystko. Same w archidiakon zdrowy i nietknity
159
1

powrci z Pomorza, a tak wszystkie swe rzeczy odzyskawszy, uczci arcybiskup Boga, przedziwnego w tych Jego dzieach. Od tego dnia z wolna zaczynaj zanika Pomorzanie, i ju pniej nie odwayli si tak zapdza do Polski. Wic przedsibiorczy Bolesaw ponownie wkroczy na Pomorze i przystpi z wielkimi silami do oblenia grodu Czarnkowa. Sporzdziwszy machiny rnego rodzaju i wznisszy wiee wyniolejsze od obwarowa grodowych, tak dugo orem i tymi przyrzdami atakowa miasto, a je, po uskutecznionym poddaniu si, obj pod sw wadz. Ponadto wielu przywid od pogastwa do wiary i samego wadc grodu podnis ze zdroju chrztu w.* Gdy za to posyszeli poganie i ich wadca, e tak atwo ulega hardo czarnkowian, sam ksi pierwszy ze wszystkich zwrci si do Bolesawa lecz aden z nich dwch nie dochowa wiernoci przez duszy czas Albowiem pniej w ochrzczony, duchowy syn Bolesawa, wielorakie popenia zdrady, godne kary mierci. Lecz e o tym w swoim miejscu mamy mwi, obecnie pokryjmy milczeniem, a sprowadzimy cesarza z Wgier, Bolesawa za z Czech, i a przytoczymy, jeli si cokolwiek przedtem zdarzyo. Teraz tedy od Pomorzan zwrmy si do Czechw, bymy nazbyt dugo zabawiajc si tym samym tematem, nie wydawali si zbyt opieszali. Wic gdy Bolesaw sta na stray kraju i wszelkimi siami dba o honor ojczyzny, zdarzyo si przypadkiem, e zjawili si Morawianie, chcc ubiec grd Kole w tajemnicy przed Polakami. Wwczas to Bolesaw wysa pewnych dzielnych rycerzy do zajcia, jeliby to byo moliwe, Raciborza, sam jednak dla tej przyczyny nie zaniecha oww i wypoczynku. Owi za dzielni rycerze odeszli i stoczyli walk z Morawianami, w ktrej kilku wybitnych spord Polakw pado w boju, jednak ich towarzysze odnieli zwycistwo i zdobyli grd. Tak wybici zostali Morawianie w walce i tak owi w grodzie (Raciborzu), nie wiedzc o niczym, zostali zagarnici. Tymczasem cesarz Henryk PV wkroczy na Wgry, gdzie niewiele zyska poytku i sawy. My jednak obecnie nie zajmujemy si czynami cesarzy lub Wgrw, lecz wzmiankujc to tylko, mwi bdziemy o wiernoci i mstwie Bolesawa. Albowiem midzy krlem Wgrw Kolomanem a ksiciem Polski Bolesawem stana przysiga, e jeeli cesarz wkroczy do kraju jednego z nich, to drugi z nich tymczasem bdzie trzyma na uwizi Czechy. Skoro zatem cesarz wkroczy na Wgry, Bolesaw take, dochowujc wiary, w rodku lasw stoczywszy walk, zwycisko utrzyma w szachu Czechy, gdzie przez trzy dni i noce, palc, zniszczy trzy PRZYPISY AUTORA: * Chrztu w tym czasie dokonywano przez cakowite zanurzenie chrzczonego w wodzie. kasztelanie i jedno przedmiecie, i tak szybko cofn si ze wzgldu na Pomorzan, ktrzy przez zdrad zajmowali jego grody. Ju w jego nieobecnoci obiegli Pomorzanie grd Bolesawa Ucie i ju go Polacy Pomorzanom wydali za podszeptem zdradzieckim Gniewomira. By to za w Gniewomir z grodu Czarnkowa, zdobytego przez Bolesawa, i ktrego sam on podnis ze zdroju chrztu w., i innych zabiwszy, jego zachowa przy yciu i w tyme grodzie osadzi jako pana. Ten
160

za niewierny, wiaroomny, niepomny dobrodziejstwa, przewrotn rad doradzi grodzianom wyda grd, kamic, e Bolesaw pobity przez Czechw i ju zosta wydany Niemcom. Gdy przeto wojsko odbywao tak uciliw i tak niebezpieczn drog po-wrotn z Czech, nie oszczdza ani siebie, ani ludzi zmczonych, ani koni spotniaych, ani we dnie, ani w nocy nie wypoczywa, a spiesznym marszem przyby tame z nielicznymi, ktrych z wielu mg wybra; a jeeli nic wicej nie zdziaa, to stao si przynajmniej wiadomym, e chce pomci zniewag, i okazao si jasno, e jest zdrw i niezwyciony. Nikt si bowiem nie przygotowa do wojny z nim, nikt mianowicie nie zaszed drogi powracajcemu, by z nim walczy, i tak ani nie zadajc strat, ani nie ponoszc, powrci. Tymczasem, dawszy nieco wypocz koniom i onierzom, przygotowuje si Bolesaw do powrotu na Pomorze, znowu sprawiajc oddziay do walki. Wkroczywszy zatem na ziemi wrogw, nie ubiega si za upami i stadami byda, lecz obiegszy grd Wiele [nad Noteci na granicy Pomorza], buduje machiny i rnego rodzaju narzdzia. Wobec tego grodzianie, wtpic w ycie i w samym tylko oru pokadajc ufno, wznosz way, zniszczone naprawiaj, przygotowane wczeniej pale i kamienie wcigaj na wierzch, popieszaj zabarykadowa bramy. Gdy wic machiny przygotowano i wszyscy si uzbroili, Polacy przypucili zewszd atak mny na grd, za Pomorzanie nie mniej (dzielnie) si broni. Polacy dla triumfu sprawiedliwoci tak dzielnie nastpowali, Pomorzanie stawiali opr, bronic wrodzonej przewrotnoci i zbawienia wasnego. Polacy sigali po saw, Pomorzanie bronili wolnoci. Na koniec przecie Pomorzanie, cigymi trudami i straami zmczeni, przekonujc si, e nie mog opiera si tak duym silom, spucili nieco z pierwotnej pysznej wyniosoci i poddali si oraz grd, biorc w zakad rkawic Bolesawa. Atoli Polacy, pomni na tyle trudw, tyle mierci, tyle srogich zim tyle zdrad i zasadzek, wszystkich pozabijali, nikogo nie szczdzc ani nie suchajc nawet samego Bolesawa, ktry tego zakazywa. Tak to powoli wytpia Bolesaw opornych i krnbrnych Pomorzan, jak zreszt powinni wedug prawa by tpieni niewierni. Grd za Bolesaw lepiej umocni w celu zatrzymania go w swych rkach, a uzbroiwszy go w niezbdne rodki, osadzi tame wasnych onierzy. W nastpne lato jednak znowu zebrawszy si, wtargnli Pomorzanie na Mazowsze po zdobycz. Lecz jak kusili si o to, by im Mazowszanie dostarczyli upw, tak sami zostali zmuszeni sta si upem Mazowszan. Mianowicie, rozbiegszy si po Mazowszu, gromadzc zdobycz i jecw i palc budynki, ju bezpieczni z upami stali i ani nie przypuszczali walki. A oto komes imieniem Magnus, ktry wtedy rzdzi Mazowszem, z Mazowszanami, niewielu wprawdzie co do liczby, lecz dzielnoci starczcymi za wielu, wszcz walk straszn przeciw liczniejszym, wprost niezliczonym poganom, przy czym Bg okaza sw wszechmoc. Albowiem mwi, e z pogan polego tam wicej ni 600, i cay up i jecw odebrali im Mazowszanie, co do reszty za te nie ma wtpliwoci, e zostali pojmani lub uciekli. Oczywicie Szymon, biskup owej okolicy, szed za swymi owieczkami, poszarpanymi wilczymi zbami, z aosnym gosem, wraz ze swymi klerykami, przyodziany w infu kapask, i czego nie przystao mu czyni ziemskim orem, tego stara si dokona broni duchown i modlitwami. I jak dawniej synowie Izraela pokonali Amalechitw modlitwami Mojesza, tak wanie Mazowszanie osignli swe zwycistwo nad Pomorzanami
161

wspomoeni modami swego biskupa. Nastpnego te dnia dwie kobiety, zbierajc poziomki po bezdroach, znalazszy jednego onierza Pomorzan, odniosy nowe zwycistwo, bo obdarszy go z broni, zwizawszy rce z tyu, przyprowadziy go przed oblicze komesa i biskupa. Rwnie onierze Zbigniewa z Czechami, upic po krainie lskiej i palc, w podobnie niefortunny sposb pobici zostali przez miejscow ludno, niektrzy za zostali pojmani, inni mieczem zabici- Opowiedziawszy te pomniejsze szczegy, spocznijmy nieco, by przystpi do trzeciej ksigi, zoonej z wikszych spraw. Wiksze sprawy ju si waciwie zaczy, i to na dobre. Sam Gall oznaczy ich pocztek, wprowadzajc do kroniki posta wadcy Niemiec. Anonim zowie go Henrykiem IV i na zapas niejako tytuuje cesarzem, wiadom tego, co stao si nieco pniej, czyli jego rzymskiej koronacji w roku 1111. Historia zna t posta jako Henryka V ostatniego przedstawiciela dynastii salickiej albo frankoskiej. Henryk V obj wadz w roku 1106 i od razu zaskoczy Europ w sposb bardzo niemiy. Spodziewano si powszechnie, e chwila jego wstpienia na tron przyniesie podany kres walce cesarstwa z papiestwem. A dotychczas Henryk nie tylko uchodzi, ale sam si podawa za zwolennika reform gregoriaskich. Potwierdza to czynami. Walczy z wasnym ojcem, Henrykiem IV (tym z Canossy), wznieci przeciwko niemu bunt poddanych, wzi rodziciela do niewoli i przymusi do zdjcia korony. To byo w roku 1105. W dwa lata pniej poselstwo Henryka V wysane zreszt nie do Rzymu, lecz do Francji, gdzie papie chwilowo bawi - zadao od Paschalisa II ustpstw niesychanych, takich, ktrych przyjcie rwnaoby si kapitulacji Kocioa. Jak najczciej bywa, chwila objcia wadzy okazaa si punktem zwrotnym. Wszystko, co byo przedtem, stanowio mask i pozr. Opinia zwolennika reformy bya Henrykowi potrzebna tylko do czasu. Paschalis II nie skapitulowa. Wyprawa na Rzym naleaa do zada powanych, tote Henryk V postanowi przed wymarszem na zachd uporzdkowa wschd, gdzie z jego punktu widzenia nie wszystko dobrze wygldao. Pod mdrym i okrutnym krlem Kolomanem Wgry osigny ten stopie potgi, ktrego nigdy jeszcze nie miay. Po mierci Wadysawa Hermana Polska przestaa okazywa ulego. Czechy rwnie zaczynay chadza wasnymi drogami i porzdki cesarskie zaczy si wanie od nich. Henryk wezwa do Niemiec skconych ksit Borzywoja i wiatopeka, pierwszego z nich obdarzy ask i wysa do Pragi jako panujcego, drugiego uwizi. Poniewa jednak Borzywojowi si nie powiodo, a wiatopek obieca znaczn sum pienidzy, on z kolei zosta wybracem Henryka. Z przyrzeczenia si wywiza, obdarszy wasny kraj bez litoci, i razem z cesarzem ruszy na Wgry, zwizane z Polsk przymierzem zaczepno-odpornym. W przytoczonym ju rozdziale drugiej ksigi kroniki opowiada nam Gall, jak wierny przysidze Bolesaw uderzy na Czechy i odnis tam sukces (ktry, co kronikarz przemilcza, zaprowadzi go w poblie Pragi). wiatopek musia wycofa si z Wgier, dywersja polska znacznie dopomoga Kolomanowi do zwycistwa.

162

Trzecia ksiga kroniki Anonima zaczyna si od opisu zdobycia Naka 10 sierpnia 1109 roku. Moe si komu wydawa dziwne, e Krzywousty, stojc wobec niebezpieczestwa niemieckiego, traci czas i siy na Pomorzu. Cakiem niesusznie! Wiedzc, co go czeka ze strony cesarza, zabezpiecza sobie Bolesaw skrzydo pnocne. Operacja pod Nakem przygotowywaa wiksze sprawy". Zwrmy piln uwag, e Krzywousty rozporzdza swymi druynami, jak chcia. Wodzi je z jednej wyprawy na drug, bez wzgldu na odlego i por. Cesarz rwnie mia prawo powoywa wasali na wojn, lecz nie dusz ni trzy miesice w roku. Po upyniciu tego terminu kady rycerz germaski mg wraca do domu i skwapliwie to czyni. Polski ksi mia bez porwnania mniej si, lecz znacznie wicej wadzy ni cesarz niemiecki. Wrd niezliczonych wprost pamici godnych dzie wojennych Bolesawa III midzy pierwszymi wymieni naley, jak to w dzie w. Wawrzyca przygodzio si Pomorzanom, jak ukrcony zosta gniew cesarza i jak najedczym stawiano opr Niemcom. Na pograniczu Polski i Pomorza znajduje si mianowicie pewien grd, zwany Naklo, obronny bagnami i umocniony sztucznie. Celem zdobycia go, obiegi go dzielny ksi ze swym wojskiem, szturmujc orem i machinami. I gdy zaoga ujrzaa, e nie jest w stanie stawi oporu takiej masie wojsk, ale jeszcze spodziewaa si odsieczy od swych ksit, zadaa zawieszenia broni, naznaczajc cile pewien dzie, w ktrym - jeli od swoich nie doczeka si pomocy - odda siebie i miasto pod wadz wrogw. Zgodzono si wprawdzie ze strony polskiej na zawieszenie broni, o ile to dotyczyo atakowania ich, lecz bynajmniej nie przerywano przygotowa oblniczych. Tymczasem wysacy zaogi zetknli si z wojskiem Pomorzan i zawiadomili o zawartej z wrogami umowie. Wtedy Pomorzanie, wzburzeni posyszan od wysacw wiadomoci, lubuj wraz albo polec za ojczyzn, albo zwyciy Polakw. Porzuciwszy wic konie, aby przez zrwnanie bezpieczestwa wszystkich podniosa si ich odwaga i ufno (we wasne siy), nie trzymajc si drg adnych ani cieek, wprost przebijali si przez gszcza lene i legowiska dzikiego zwierza, i wynurzyli si z lasw, jak myszy polne ze swych nor, nie w dniu oznaczonym (na poddanie), lecz w uroczysto w. Wawrzyca; za jego te przyczyn zginli nie od ludzkiej, lecz od Boskiej rki. Niech bdzie pochwalony Bg w witych swoich! - wanie bowiem by to dzie witeczny w. Wawrzyca mczennika i teje godziny posplstwo wiernych wracao z uroczystych mszy w., a oto nagle wprost z bliska wojsko barbarzycw zaszo im drog. - O! wity Wawrzycze mczenniku, popiesz z pomoc wiernemu ludowi! - C maj robi teraz chrzecijanie, kdy si zwrci? Wojsko nieprzyjacielskie (pojawio si) niespodzianie, nie ma czasu na sprawianie szykw, naszych niewielu, nieprzyjaciel liczny, na ucieczk ju za pno, zreszt nie zwyk by nigdy ucieka Bolesaw! - Ol wity Wawrzycze mczenniku, bro swego ludu przed przemoc! Uszykowawszy tedy onierzy, ilu ich tylko byo, we dwa zaledwie szyki, komend nad jednym obj sam waleczny Bolesaw, nad drugim za jego chory Skarbimir. Co do reszty wojska bowiem, to jedni szukali paszy dla koni, inni poszli za ywnoci, inni za strzegli drg 1 cieek, wypatrujc zjawienia si wroga. Bez zwoki te wyprowadza nieustraszony Bolesaw swe szyki, tak pokrtce napominajc onierzy: Wasza pobono oraz groza zachodzcego niebezpieczestwai mio ojczyzny silniej do was przemwi, niezwycieni
163

moi chopcy, ni moja mowa. Dzi, za ask Boga a wstawieniem si w. Wawrzyca, bawochwalstwo Pomorzan i ich duma rycerska starte zostan naszymi mieczami!". I nie tracc czasu na dusz przemow, zacz wrogw wokoo okra, poniewa ci tak si razem skupili i powbijali wcznie swe w ziemi, zwrciwszy je ostrzami przeciw napadajcym, e nikt nie byby w stanie w rodek ich si przedosta samym tylko mstwem, lecz jedynie zaywszy podstpu; jak bowiem wyej ju powiedziano, byli oni prawie wszyscy piesi i nieuszykowani do bitwy obyczajem chrzecijaskich wojsk, lecz jak wilki zasadzajce si na owce przyczaili si, klczc na zgitych kolanach na ziemi. I gdy na niestrudzonego Bolesawa, ktry raczej zdawa si lata ni biega, ukazujc si wszdzie, zwrci wrg ca czujno, wtedy Skarbimir, upatrzywszy miejsce umoliwiajce wpadnicie w rodek nieprzyjaci, bez zwoki wdziera si z przeciwnej strony w ich stoczone klinowe szyki. Rozbici w ten sposb i otoczeni barbarzycy zrazu dzielny stawili opr, lecz wreszcie zmuszeni zostali do ucieczki. Co prawda, pado tam niemao dzielnych rycerzy spord chrzecijan, lecz ze 40 tysicy pogan uszo zaledwie 10 tysicy. wiadcz si Bogiem, za ktrego spraw, i w. Wawrzycem, za ktrego probami dokonano tego pogromu; zdumiewali si wszyscy obecni, w jaki sposb garstka, liczca mniej ni tysic rycerzy, dokona moga takiej rzezi. Sami Pomorzanie podobno obliczyli dokadn liczb swoich tame polegych na 27 tysicy; a ci, ktrzy znaleli si w bagnach, wydoby si ju z nich nie zdoali! Zaoga za miasta, widzc, e caa jej nadzieja si rozwiaa i nie ma ju celu skdind od nikogokolwiek wyczekiwa pomocy, poddaa miasto za cen ycia. Posyszawszy o tym, zaogi szeciu innych grodw takie samo powziy postanowienie, mianowicie podday si wraz z warowniami. Karol Maleczyski okrela siy cesarza na jakie dziesi tysicy ludzi. Poszo na wypraw rycerstwo saskie, bawarskie, frankoskie, nadreskie, lotaryskie, no i czeskie. Pewny jest udzia arcybiskupa Kolonii, Fryderyka, oraz biskupw Trewiru, Wrzburga i Spiry. Tej duej potdze mg Bolesaw przeciwstawi trzy albo cztery tysice wojw, ustpujcych Niemcom pod wzgldem uzbrojenia (pomoc wgierska zawioda, Koloman nie odwdziczy si Krzywoustemu). Poniewa jednak operacje toczyy si na ziemiach polskich, mona byo zastosowa taktyk, wyprbowan ju przez Chrobrego. Gall opowie do szczegowo o tych dziaaniach, doskonale dopasowanych do waciwoci terenu. Czytajc t relacj, suchajmy pilnie jej tonu, bo on najlepiej zdradza intencje kronikarza. Anonim nie szczdzi Krzywoustemu pochwa, lecz nie wykaza ani cienia entuzjazmu, e w ogle doszo do wzbronionej walki" wewntrz chrzecijaskiego wiata. Gdy si to dziao, cesarz Henryk PV, jeszcze w Rzymie nieukoronowany - koronacja miaa si odby na drugi rok - majc zamiar wkroczy do Polski z potnym wojskiem, przesa do Bolesawa wprzd poselstwo w te sowa: Niegodnym cesarza byoby i przeciwnym prawom rzymskim, wkracza z orem w rku w kraj wroga, a zwaszcza swego rycerza*, pierwej, nim si go zapytao o pokj, jeli chce by posusznym, lub o wojn, jeli stawi chce opr, by mia czas ubezpieczy si pierwej. Dlatego zawiadamiam ci, e albo zgodzisz si brata swego przyj, oddajc mu poow krlestwa, a mnie paci rocznie 300 grzywien trybutu lub tylu rycerzy dostarczy na wypraw, albo ze mn - jeli jeste w stanie - podzieli mieczem krlestwo polskie". Na to ksi pnocny Bolesaw odpowiedzia:
164

Jeeli pienidzy naszych lub rycerzy polskich dasz jako haraczu, to mielibymy si za niewiasty, a nie za mw, gdybymy wolnoci swej nie bronili. Za do przyjcia czowieka buntowniczego lub do podzielenia z nim jednolitego (i niepodzielnego) krlestwa nie zmusi mnie przemoc jakiejkolwiek obcej wadzy, a chyba tylko jednomylna rada moich ludzi i decyzja mojej wasnej woli. Gdyby z dobroci, a nie z zuchwalstwem, zada pienidzy ub onierzy na pomoc Kocioowi rzymskiemu, uzyskaby na PRZYPISY AUTORA: * W znaczeniu lennika, za jakiego cesarz mg uwaa ksicia polskiego od czasw Wadysawa Hermana. pewno nie mniej pomocy i rady u nas, jak j znajdywali twoi przodkowie u naszych. Zatem bacz, komu grozisz: jeli chcesz wojowa znajdziesz wojn!". Odpowiedzi t doprowadzony do niesychanego gniewu, cesarz takie w myli powzi zamiary i na tak wstpi drog, z ktrej ju zej ani zawrci nie bdzie mg inaczej, jak tylko z ogromnymi stratami i upokorzeniem wasnym. Zbigniew te rozgniewanego w ten sposb cesarza jeszcze bardziej podburza, obiecujc, e tylko niewielu Polakw bdzie mu stawiao opr. Nadto take Czesi, nawykli do ycia z upw i grabiey, podniecali cesarza, by wkroczy do Polski, zapewniajc go, e dobrze znaj drogi i cieki wiodce przez lasy Polski. Na podstawie takich rad i zachty, cesarz, nabrawszy nadziei, e odniesie zwycistwo nad Polsk, wkroczy wreszcie, lecz przybywajc do Bytomia, dozna zawodu pod kadym wzgldem. Albowiem ujrza grd Bytom tak uzbrojony i obwarowany, e zgniewany zwrci si ze sowami oburzenia do Zbigniewa, mwic: Zbigniewie, tak to Polacy ciebie uznaj za swego pana? Tak to opucili twego brata i domagaj si objcia rzdw przez ciebie?". A gdy chcia ze sprawionymi szykami wymin grd Bytom, jako niemoliwy do zdobycia ze wzgldu na obwarowanie i naturalne pooenie wrd rozlanych dokoa wd, wtedy niektrzy synniejsi z jego rycerzy zboczyli pod grd, pragnc w Polsce utwierdzi sw saw rycersk oraz pozna siy i odwag Polakw. Wobec tego grodzianie, otwarszy bramy i dobywszy mieczy, wyszli naprzeciw, nie obawiajc si ani mnogoci rnorodnych wojsk, ani natarcia Niemcw, ani obecnoci samego cesarza, lecz w obliczu ich stawiajc odwany i mny opr. Co widzc, cesarz niesychanie si zdumia, patrzc mianowicie, jak ludzie nadzy [bez zbroi] waczyli goymi mieczami przeciw tarczownikom, a tarczownicy przeciw uzbrojonym w pancerze - a tak ochoczo popieszali do walki, jakby na biesiad. Wtedy cesarz, jakoby zniechcony do tej zaczepki, wszcztej przez swoich rycerzy, posia tame kusznikw i strzelcw, aby przynajmniej przed ich grob ustpili grodzianie i schowali si do grodu. Pociski i strzay, ktre leciay gsto zewszd, robiy sw mnogoci na Polakach wraenie niegu lub kropel deszczu. Tam te cesarz po raz pierwszy naocznie stwierdzi odwag Polakw, bo nie wszyscy jego rycerze wyszli cao z tej waki. Teraz jednake pozwlmy cesarzowi przez jaki czas przedziera si przez lasy Polski, a przyprowadzimy z Pomorza naszego ognistego smoka". Niestrudzony tedy Bolesaw, wygrawszy opowiedzian wyej bitw na Pomorzu i zdobywszy siedm grodw, na wiadomo, e cesarz istotnie wkroczy do Polski, mimo e mowie i konie pomczeni byli dugim obleniem, e niemao rycerzy polego, inni odnieli
165

rany, a inni odesani zostali z tymi do domw - z iloma mg, z tyu rycerzami wyruszy i nakaza zastawiona wszelki sposb przejcia i brody na rzece Odrze. Zastawiono zatem wszystkie miejsca, w ktrychkolwiek mona by w brd przej rzek, a nawet takie, w ktrych ewentualnie sama ludno moga ukradkiem prbowa przejcia. Garstk doborowych rycerzy nadto wysa przodem do Gogowa dla pilnowania przej na rzece; mieli oni tak dugo opr dawa cesarzowi, a, z przyjciem samego Bolesawa na pomoc, albo nad brzegiem rzeki w ogle odnios zwycistwo, albo przynajmniej, zatrzymujc tame cesarza dalej, doczekaj si przyjcia posikw. Sam za Bolesaw z nielicznymi siami sta w niewielkim oddaleniu od Gogowa, co zreszt nie dziwna, bo wojsko swe dug bardzo sub ju zmczy. Tam chwyta wieci i sucha poselstw, tam wyczekiwa nadejcia swych wojsk, stamtd wysya tu i wdzie wywiadowcw i stamtd komornikw rozsya z wezwaniami po swoich i po Rusinw, i Wgrw na pomoc. Cesarz za, postpujc naprzd, nie zbacza ani w d, ani w gr (rzeki) dla prbowania brodw, lecz przekroczy wpaw rzek pod miastem Gogowem, w miejscu trudnym do przypuszczenia nawet, o ktrym nikt przedtem nie wiedzia, e tam jest przejcie moliwe, ani nikt go nie broni; przejcia dokona w zwartych szykach, z orem w rku, nie dajc mieszkacom czasu do przygotowania si, w miejscu, co do ktrego grodzianie nigdy adnych obaw nie ywili i ani nie przypuszczali, by si naleao obawia! Bya to za uroczysto w. Bartomieja apostoa [24 sierpnia 1109], gdy cesarz przebywa rzek, i cay lud miasta sucha wwczas mszy witej. Zrozumiaym jest tedy, e bezpiecznie zupenie i pewnie przeszed znaczne upy pobra i jecw, a nawet zaj namioty pod miastem Bardzo te wielkiej liczbie z tych, ktrzy przybyli dla obrony grodu i mieszkali w namiotach na zewntrz grodu, przeszkodzi cesarz w schronieniu si do grodu, niektrych tame z naga pojmano, inni za uratowali si szybk ucieczk. Jeden z tych, uciekajc, stawi si przed Bolesawem i opowiedzia mu wszystko, co zaszo. A wtedy Bolesaw bynajmniej nie czmychn, jak bojaliwy zajc, lecz swoich, jak na mnego rycerza przystao, zagrza tymi sowy; O nieustraszeni onierze! utrudzeni w wielu wojnach i na wielu wyprawach ze mn, bdcie te teraz przygotowani ze mn albo zgin za wolno Polski, albo yciem jej suy dalej! Ja te ju chtnie, cho z tak ma garstk, zaczbym walk z cesarzem, gdybym wiedzia na pewno, e jeli tam polegn, to zarazem od ojczyzny usun niebezpieczestwo. Lecz skoro na jednego z naszych przypada wicej ni stu wrogw, chwalebniej bdzie tu stawi opr ni tam idc z ma garstk, w zuchwaej walce mier ponie. Gdy bowiem tu stawimy opr i wzbronimy wrogowi przejcia, bdzie do, by i to poczyta za zwycistwo". To rzekszy, rozpocz zasypywanie rzeczki, nad ktr sta, cinanymi w tym celu drzewami! Tymczasem za cesarz wzi zakadnikw od gogowian na takich warunkach, umocnionych przysig, e jeeli w przecigu piciu dni mieszczanie, za porednictwem wysianego w tym celu poselstwa, zdoaj doprowadzi do zawarcia pokoju albo w ogle jakiegokolwiek ukadu, to po daniu odpowiedzi, czy to zgadzajcej si na pokj, czy te odmownej, odzyskaj jednak z powrotem swych zakadnikw. Ugodzono si tak obustronnie z pewnym podstpnym zamiarem: cesarz mianowicie w tym waciwie celu przyj pod przysig zakadnikw, bo spodziewa si przez nich - chociaby dopuszczajc si wiaroomstwa - zdoby miasto. Z drugiej za strony take gogowianie na to dali owych
166

zakadnikw, by tymczasem umocni pewne miejsca w fortyfikacjach miasta, zniszczone staroci. Atoli Bolesaw, posuchawszy relacji poselstwa o daniu zakadnikw, uniesiony gniewem, zagrozi mieszczanom kar ukrzyowania, gdyby ze wzgldu na zakadnikw grd poddali, dodajc, e lepiej bdzie i zaszczytniej, jeli i mieszczanie, i zakadnicy zgin od miecza za ojczyzn, ni gdyby, kupujc zhabiony ywot za cen poddania grodu, suyli obcemu narodowi. Odebrawszy tak odpowied, mieszczanie donieli cesarzowi, e Bolesaw w tych warunkach nie chce si zgodzi na pokj, i zadali zwrotu swych zakadnikw, jak to byo zaprzysione. Na to cesarz odpowiedzia: Owszem, jeli mi grd oddacie, to zakadnikw nie bd zatrzymywa, lecz jeli mi opr stawia bdziecie, to i was, i zakadnikw w pie wytn!". Na to za grodzianie: Moesz wprawdzie na zakadnikach dopuci si i wiaroomstwa, i mobjstwa, lecz wiedz o tym, e przez nich w aden sposb nie potrafisz uzyska tego, czego dasz!". Po tej wymianie poselstw cesarz nakaza budowa przyrzdy oblnicze, chwyta za or, rozdzieli odpowiednio oddziay, otoczy zewszd miasto walem, chorym za poleci d w trby na bitw, rozpoczynajc zdobywanie miasta ze wszech stron naraz elazem, ogniem i machinami. Z drugiej strony mieszczanie rozdzielili si odpowiednio midzy poszczeglne bramy i wiee, umacniajc przedmurza, przygotowujc narzdzia wojenne, znoszc kamienie i wod do bram i wie. Wtedy cesarz, sdzc, e umysy mieszczan moe dadz si ugi z litoci dla synw i przyjaci, poleci znaczniejszych pochodzeniem spord zakadnikw miasta oraz syna komesa grodowego przywiza do machin oblniczych, sdzc, e tak bez krwi rozlewu zmusi do otwarcia bram miasta. Tymczasem grodzianie nie oszczdzali wasnych synw ub krewniakw wicej ni Czechw i Niemcw, lecz zmuszali ich kamieniami i orem do odstpienia od muru. Widzc tedy cesarz, e przy pomocy takiego fortelu nie przezwyciy nigdy oporu miasta ani te umysu zaogi nie zdoa zachwia w powzitym postanowieniu, stara si w dalszym cigu osign sil ora to, czego podstpem uzyska nie byo mu dane. Zatem ze wszech stron przypuszczono szturmy do grodu, zewszd krzyk potny podnoszc. Niemcy atakuj grd, Polacy si broni, zewszd machiny wyrzucaj w powietrze olbrzymie kamienie, kusze dwicz, pociski i strzay lataj w powietrzu, tarcze przedziurawione pkaj, pancerze pryskaj, szyszaki id w drzazgi - trupy padaj pokotem, ranni ustpuj, a na ich miejsce natychmiast przychodz nowi wojownicy. (Obrona godna ataku). Niemcy nakrcali kusze rczne, Polacy za machiny z kuszami; Niemcy wypuszczali strzay, a Polacy strzay i inne pociski; Niemcy zataczali proce z kamieniami, a Polacy kamienie myskie i silnie zaostrzone pale. Gdy Niemcy, zakryci przykrywami z desek, usiowali podej pod mur, to Polacy sprawiali im ani wrzc wod, zasypujc poncymi gowniami. Niemcy podprowadzali pod wiee elazne barany*, Polacy za staczali na nich z gry koa, zbrojne stalowymi gwiazdami; Niemcy po wzniesionych drabinach pili si w gr, a Polacy, zaczepiajc ich hakami elaznymi, porywali ich w powietrze. Tymczasem Bolesaw, nie spoczywajc ani we dnie, ani w nocy, przepdza czstokro Niemcw, wychylajcych si z obozu za ywnoci, czsto te w obozie samego cesarza sial postrach, uganiajc si raz tu, raz wdzie i czynic zasadzki na upiecw i
167

podpalaczy. - Takimi to sposobami przez wiele dni usiowa cesarz miasto zdoby, lecz nic innego codziennie w zysku nie odbiera, jak tylko coraz to wiee trupy wasnych rycerzy. Codziennie bowiem gino tam niemao szlachetnych mw, ktrych po wypruciu wntrznoci nadziewano sol i aromatami, skadajc na wozach, na ktrych mia je wysa cesarz do Bawarii lub Saksonii jako jedyny haracz Polski! Gdy cesarz ujrza, e ani orem, ani grobami, ani te podarkami lub obietnicami nie potrafi uj mieszczan, ani te duej tame stojc, niczego nie zdoa dokona, po odbyciu narady rozpocz pochd na miasto Wrocaw, gdzie jednak te mia sposobno pozna siy i talent wojenny Bolesawa. Albowiem gdziekolwiek si cesarz zwrci, rozbijajc obz i czynic postoje, nastpowa za nim te Bolesaw, jakkolwiek nieco pniej, i zawsze przebywa w pobliu miejsca postoju cesarza. A gdy cesarz, ruszajc w drog, zwija obz, Bolesaw dalej by mu nieodstpnym towarzyszem marszu, i jeeli tylko PRZYPISY AUTORA: * Tarany do rozbijania murw, zaopatrzone w elazn gow barani. ktokolwiek wystpi z szeregw, to ju nie znalaz powrotnej drogi; a jeeli czasem wikszy oddzia w poszukiwaniu ywnoci lub paszy dla koni, zaufany w liczb, na wiksz odlego oddali si od obozu, to Bolesaw wpada natychmiast w rodek midzy nich a wojsko cesarskie, odcinajc im odwrt, i tak ci, ktrzy wyprawiali si po upy, stawali si sami upem Bolesawa. W ten sposb tak wielkie i dobre wojska doprowadzi do takiego przestrachu, e nawet Czechw, urodzonych upiecw, zmusi, by jedli wasne zapasy ub te cakiem pocili; nikt bowiem nie mia wychyli si z obozu, aden giermek nie odway si trawy zbiera dla koni, nikt te nie omiela si i dla zaatwienia naturalnych potrzeb poza wyznaczon lini stray. Obawiano si Bolesawa w dzie i w nocy, cigle majc go w pamici, ostrzegano si wzajem, e Bolesaw nie pi!". Gdy si ukaza jaki gaik lub zarola, woano: Strze si, tam czyha Bolesaw!". Nie byo miejsca, o ktrym by nie przypuszczano, e tam si ukrywa Bolesaw. W ten sposb drczy ich bez wytchnienia, porywajc niejednokrotnie po kilku, raz z czoa pochodu, to znowu z tyu, innym razem za z bokw nastajc. Dlatego te wojownicy cesarscy bez przerwy cay dzie szli w penym rynsztunku, spodziewajc si wszdzie i cigle zjawienia si Bolesawa. W nocy spali wszyscy rwnie w pancerzach lub te stali na stanowiskach, inni odbywali strae, inni przez ca noc obchodzili dookoa, inni woali: Czuwajcie, pilnujcie, strzecie si!" - wreszcie inni piewali o dzielnoci Bolesawa piosenk w te sowa: Bolesawie, Bolesawie, ty przesawny ksi panie, Ziemi swojej umiesz broni wprost niezmordowanie! Sam nie sypiasz i nam take snu nie dasz ni chwili, Ani we dnie, ani w nocy, ni w rannej godzinie!

168

Szlimy pewni, e ci z ziemi twej atwo wyeniem, A ty teraz nas zamkne niemal jak w wizieniu! Taki ksi susznie rzdy nad krajem sprawuje, Ktry z garstk swych olbrzymie wojska tak wojuje! C by byo, gdyby wszystkie swe siy zgromadzi, Nigdy by ci cesarz w polu broni nie poradzi! Godny jeste i krlewskiej, i cesarskiej wadzy, Gdy z tw garstk tumy wrogw tak trzymasz na wodzy! Wszake jeszcze nie wypocz z walk z Pomorzanami, A ju, karzc nasz miao, uganiasz si z nami! Miast triumfatora wita hody nalenemi, My podstpnie pragnlimy obedrze go z ziemi!

On prowadzi dozwolone wojny z poganami, My wzbronion walk wiedziem tu z chrzecijanami! Dlatego te Bg poszczci mu walk zwycisk, A nas susznie za zadane krzywdy karze klsk! Niektrzy za rozwani i szlachetni rycerze, suchajc tej piosenki, ze zdumieniem szeptali midzy sob: Gdyby Bg nie wspomaga tego czowieka, to nigdy by takiego zwycistwa nie odnis nad poganami ani te nam tak mnego nie potrafiby stawi oporu. I gdyby nie to, e potg sw Bg go tak wywysza, to przecie nigdy by nasz wasny lud tak go nie wysawia!". Lecz zapewne sam Bg w nieodgadnionych swych zamiarach umylnie z cesarza chwal przenosi na Bolesawa; gos bowiem ludu zawsze zwyk zgadza si z gosem Boym. To tylko pewna, e ten lud piewajcy posusznym by woli Boej; jednak cesarzowi piosnka ta si nie podobaa i bardzo czsto zabrania j piewa, czym jednak do tym wikszej krnbrnoci lud swj doprowadza. Wreszcie na tych faktach i przykadach poznajc, e daremnymi trudami udrcza swj lud, a woli Boskiej oporu stawi nie by w stanie, uoy cesarz pewien tajny plan, a udawa, e co innego czyni zamierza. Orientowa si bowiem ju dokadnie, e tak liczny lud duej bez upw wyy ju nie by w monoci, poniewa Bolesaw uporczywie, jak lew ryczcy, kry dookoa. Konie paday, ludzie udrczeni byli cigym czuwaniem, trudami i godem; za nieprzebyte gszcza lene, niewysychajce bagna, klujce muchy, ostre strzay, zawzite chopstwo (po sioach) - to wszystko nie pozwalao na wykonanie przedsiwzicia. Tote udajc, e ma zamiar ruszy na
169

Krakw, wysa do Bolesawa posw w sprawie pokoju oraz dajc okupu pieninego, ani tak wielkiego jak przedtem, ani z tak pych - w te sowa mianowicie: Cesarz Bolesawowi, ksiciu Polski, (owiadcza) sw ask i pozdrowienie. Poznawszy tw dzielno, przychylam si do rad moich ksit, i odebrawszy 300 grzywien, spokojnie std odejd. Wystarczy mi to zupenie na dowd czci, jeli nadal pokj bdzie midzy nami i mio, jeli za nie spodoba ci si na to zgodzi, to rycho moesz mnie oczekiwa w swej krakowskiej stolicy!. Na to odpisa cesarzowi ksi pnocny: Bolesaw, ksi Polakw, pragnie wprawdzie pokoju, ale bynajmniej nie za cen denarw*. Do woli to pozostaje waszej cesarskiej wadzy dalej maszerowa lub te powraca ju, lecz na podstawie pogrek lub dyktujc to jako warunek, nie spodziewaj si ode mnie otrzyma ani lichego obola! Wol bowiem w tej chwili straci krlestwo Polski, bronic jego wolnoci, ni na zawsze je w spokoju zachowa w habie (poddastwa)!. Usyszawszy tak odpowied, cesarz uderzy! na miasto Wrocaw, gdzie jednak nic wicej nie zyska, jak wiee trupy wasnych rycerzy. Gdy za przez duszy czas - udajc jakoby pochd na Krakw - krci si wokoo nad rzek, raz tu, raz wdzie w nadziei, e w ten sposb napdzi strachu Bolesawowi i zmikczy jego umys. Bolesaw jednak bynajmniej nie da si tym w bd wprowadzi i stae t sam, co poprzednio, dawa odpowied posom cesarskim. Cesarz przeto, widzc, e przez dalsze wyczekiwanie raczej gro mu straty i niesawa ni chwaa ub zysk jakikolwiek, zdecydowa si na dokonanie odwrotu, trupy swoich wiozc za cay haracz (z Polski). Wida std, e poniewa przedtem dumnie da duej iloci pienidzy, to w kocu niewiele si ju domagajc, ostatecznie nie otrzyma ani denara! A e nadty pych, zamyla ujarzmi prastar wolno Polski, Sdzia PRZYPISY AUTORA: * Jedyna wczesna moneta srebrna: denar dzieli si na dwa obole. Sprawiedliwy pomiesza te jego zamiary, a na doradc jego witopeka zesa pomst i t, i inn jeszcze. A emy przypadkiem witopeka przywiedli na pami, warto przy sposobnoci ku poprawie innych par sw powiedzie o jego yciu i mierci. Wic witopek by zrazu dziedzicznym ksiciem morawskim, pniej za peen ambicji zrzuci swego wadc, Borzywoja, z ksistwa czeskiego [w maju 1107]; z rodu wprawdzie pochodzi szlachetnego, ale z natury by dziki, w rzemiole rycerskim odwany, jednake niezbyt godzien zaufania, a umysu chytrego. Za jego to bowiem dorad wkroczy cesarz do Polski, a przecie nie raz, lecz wielokrotnie zaprzysiga on Bolesawowi wierno, zwiza si z Bolesawem jedn tarcz*, a nadto dziki dzielnej pomocy Bolesawa osign krlestwo czeskie! Czy to nie Bolesaw w celu osadzenia witopeka w Pradze wkroczy na Moraw z krlem Wgrw Kolomanem, a za ustpujcym krlem zapuci si w lasy Czech? Tak, on to istotnie uczyni! I nie rychlej stamtd ustpi, a mu Borzywj odda dla umocnienia ukadu grd Kamieniec. Nadto te Bolesaw przetrzymywa u siebie i ywi wielu, ktrzy z Czech ju do niego zbiegali, chcc wczeniej pozyska jego ask w nadziei, e on osignie ksic godno, poniewa witopek wwczas posiada may kawaek kraju i niewielkie bogactwa.
170

Na odwrt przysig witopek Bolesawowi, e jeli kiedykolwiek w jaki bd sposb lub z uyciem jakiego podstpu zostanie ksiciem Czechw, to zawsze bdzie dla wiernym przyjacielem i wzajem bd sobie jedn tarcz, obiecujc grody na granicy krlestwa albo odda Bolesawowi, albo te w ogle zrwna z ziemi. Ale osignwszy godno ksic, ani wiary nie dotrzyma, amic zaprzysione ukady, ani te Boga si nie ba, dokonujc mobjstw. Dlatego te Bg, dla dania przykadu innym, godn jego czynw da mu zapat: gdy mianowicie, czujc si zupenie bezpiecznym, bez broni siedzc na mulicy w porodku swoich, pad przebity oszczepem przez pewnego prostego onierza [waciwie rycerza PRZYPISY AUTORA: * Mowa tu o zawarciu pobratymstwa rycerskiego, ktre w tym wypadku czc osoby dwch panujcych, rwnao si sojuszowi dwch pastw. W symbolice tego aktu odgrywaa rol tarcza. z rodu Werszowcw], a nikt z jego ludzi nie podnis nawet rki dla pomszczenia go. Z takim to triumfem wyszed cesarz z Polski, wynoszc mianowicie aob zamiast wesela, trupy polegych na pamitk zamiast haraczu. Bolesaw za, ksi Polakw, niewiele si go ba z bliska, a tym mniej, oczywicie, skoro odszed. Ostronie wspomniana przez Galla prostota wiary" musiaa by w Polsce wczesnej do znaczna, skoro Krzywousty grozi poddanym kar ukrzyowania. Niebezpiecznie byo nie sucha takiego pana! Jednake sam postrach nie wystarczy za wyjanienie sposobu zachowania si spoeczestwa podczas tej wojny. Spoeczestwa wanie, a nie jakiej jego warstwy czy klasy. Walczyli z Niemcami wszyscy, chopw wcale nie wyczajc. Nie sposb wtpi cesarz Henryk V uderzy na kraj, ktrego mieszkacy poczuwali si ju do solidarnoci i wsplnoty narodowej. Anonim mg sam skomponowa przemowy Bolesawa, woajcego do onierzy, i trzeba albo zgin za wolno Polski, albo yciem jej suy dalej". Nie mg natomiast posugiwa si pojciami obcymi epoce, niezrozumiaymi dla suchaczy, w ogle jeszcze niewynalezionymi. W znamienny sposb uywa kronikarz terminu Polska". Raz jest to dla niego domena Piastw, kraj nad Wart i pobliskimi jeziorami. Kiedy indziej caa ziemia zamieszkaa przez plemiona lechickie. (Pomorza to pojcie jeszcze nie obejmuje. Pomorzanie, powiada Gall, broni wasnej ojczyzny. Ani przeczuwa, oczywicie, e do tamtego regionu zgosz kiedy pretensje Niemcy, jako do wasnej ziemi. Oni sami w XII wieku nie ywili jeszcze takich uroszcze). Sowo Polska" zawiera u Galla tre uczuciow tylko wtedy, kiedy odnosi si do caego pastwa Piastw. Polska" - kraj Polan, to u niego ju tylko termin z dziedziny administracji, chciaoby si rzec termin techniczny. Sami Wielkopolanie czuli na pewno inaczej, kochali i ojcowizn. Ale widzielimy przecie -wrocawian uwaali jako za swoich. Ojcowizna nadal bya wartoci yw, lecz ju nie wystarczaa. Ludzie wczeni i umysem, 1 uczuciem sigali dalej. W pitnacie lat po niepowodzeniach w Polsce cesarz Henryk V wyprawi si na Francj. Musia si z niej wycofa, nie stoczywszy nawet batalii. Feudaowie tamtejsi stanli

171

bowiem murem przy krlu Ludwiku VI, z ktrego na co dzie drwili uwaajc si za panw samowadnych. Narodw w dzisiejszym tego sowa znaczeniu wiek XII nie zna. Mio ojczyzny istniaa ju wtedy. Wydaje si, e wanie w tym wzgldzie Polska wczesna nie dawaa si nikomu wyprzedzi. A teraz, kiedymy ju przeczytali opis wojny, powrmy na chwil do poprzednio poruszonego tematu. Przecie sukces odniesiony w roku 1109 musia chyba oywi wspomnienia o dawnych zwycistwach i krzywdach. Normalnie rzeczy biorc, zawsze tak si dzieje. Tryumfatorzy z reguy zanosz wiece na groby poprzednikw. Woje Krzywoustego na pewno uznali si za rwnych rycerstwu Chrobrego i za mcicieli poraek. Nie wolno wtpi, e wspomnienia oyy w spoeczestwie i nabray wieych kolorw. W kronice Galla nie znalazo to adnego wyrazu. Autor nie uleg nastrojom chwili, jego pisarska decyzja bya arem gruntownie przemylana. On dokadnie wiedzia, dlaczego tak mao napisa o powodzeniach Chrobrego w walce z Henrykiem II i czemu w ogle przemilcza liczne polskie klski. Chcia zgody polsko-niemieckiej i dlatego zagusza niesprzyjajce jej tradycje. To by pisarz z charakterem. Umia pywa pod prd, nie da si porwa sentymentom, ktre w duchu pewnie podziela. Byoby lekkomylnoci tumaczy Gallowe przemilczenia niewiadomoci prawdy. Skoro dokadnie pamitano w Polsce taktyk Chrobrego, na pewno nie zapomniano i jego zwycistw. Saw ich kanclerz Micha i inni Polacy musieli cigle kronikarzowi ka w uszy. Anonim wybiera wiadomoci poyteczne dla obranego celu. Nie wiemy, jaki ukad pokojowy zakoczy wojn 1109 roku. Musia odpowiada obydwu stronom, skoro cesarz wojny nie wznowi ani nastpnego lata, ani nigdy. Krzywousty naturalnie jak najbardziej pragn takiego obrotu spraw. Jeli wierzy Gallowi, Polska odniosa wielki tryumf wojenny. W oczach kronikarzy niemieckich przedstawiao si to o wiele mniej wspaniale. Wedug nich cesarz wymusi jednak na Polsce trybut i pyszni si upami. Racj ma zapewne Karol Maleczyski, twierdzc, e ukad z 1109 roku zawiera prawdopodobnie porozumienie co do podziau stref wpyww na Pomorzu, a Krzywousty obieca - wzorem Mieszka I - opaca pewn sum jako danin z tych ziem, ktre nad doln Odr zawojuje. Kronikarze niemieccy ogosili pienidze obiecane za ju otrzymane, nawet za zdobyte. Pewne, e Polska zwycisko wysza z kampanii, granice obronia i potwierdzia sw suwerenno. Nie udao si Niemcom wznowi stosunku zalenoci, jaki istnia za Wadysawa Hermana. Krzywousty odzyska to, co przed trzydziestu zaledwie laty mia jego stryj, krl Bolesaw miay. Sta si wadc zupenie samodzielnego pastwa. Lecz jeli wyjmowa czasem koron z krakowskiego skarbca, to jedynie po to, by nacieszy oczy jej widokiem. Pomimo niepowodze w Polsce Henryk V pozosta pierwsz potg na kontynencie. Do Rzymu wyruszy, ukoronowa si na cesarza i - jak si ju wspominao - potraktowa

172

papiea w sposb bardzo brutalny. Ale te jego zaalpejskie zatrudnienia uatwiy Krzywoustemu akcj w Czechach. Gall opisa te sprawy tak, jak gdyby wszyscy i zawsze musieli si doskonale orientowa w czeskich zawiociach dynastycznych. Dlatego potrzeba paru informacji. Po zgonie wiatopeka II (zamordowanego w obozie cesarskim z zemsty za poprzednio urzdzane przeze rzezie) pozostao w Czechach trzech wspzawodnikw. Byli nimi: Borzywj II, Wadysaw I i Sobiesaw I. ya rwnie ich matka, polska ksiniczka Swatawa, crka Kazimierza Odnowiciela, wydana do Czech za ich wadc, Wratysawa II. Trzej wymienieni ksita byli zatem ciotecznymi brami Krzywoustego. Popiera on najpierw najstarszego i dopomg mu do umocnienia si w Pradze, o czym Anonim pisze. Wspomina rwnie o uwizieniu Borzywoja przez cesarza. Dodajmy, e byo to wizienie dugotrwae. Borzywj siedzia w zamku Hammerstein a do roku 1117. Henryk V wyznaczy teraz Czechom drugiego z braci, Wadysawa. Nie chcc zadziera z Niemcami, Krzywousty pogodzi si z tym, ale nie porzuci sprawy najmodszego z rodzestwa, Sobiesawa. Nie da ju dla niego samej Pragi, lecz tylko udzielnego ksistwa. Zgod wymusi i Sobiesaw I otrzyma Zatec. Po katastrofie Bolesawa miaego Wratysaw II czeski bardzo wzmg si na siach. W 1085 roku cesarz Henryk IV pozwoli mu ukoronowa si na krla Czech i Polski, co mwi samo za siebie i komentarzy nie wymaga. Teraz Krzywousty odrobi to wszystko, przywrci stan rzeczy, jaki istnia za czasw stryja. Uzyska przewag polityczn i odzyska straty pograniczne. Dziaa bardzo szybko, wyzyskujc sprzyjajc koniunktur po wygranej wojnie z Henrykiem oraz wspomniane ju jego zatrudnienie kwesti koronacji cesarskiej. Wolno podziwia energi kierownika polityki polskiej. Byoby jednak bardzo cikim grzechem zapomnie o sprawnoci narzdzia, bez ktrego usug najwikszy geniusz byby bezsilny. Spoeczestwo polskie znajdowao si w stanie, ktry umoliwia realizacj koncepcji politycznych. Jak na owe czasy, byo zdumiewajco zdyscyplinowane. Cesarze niemieccy musieli si skrztnie liczy z trzymiesicznym terminem, do ktrego ogranicza si roczny obowizek suby rycerza. Po tak wielkim wic trudzie wypoczwszy cokolwiek, nie odkada ju duej pnocny ksi wyprawy na Czechw. Zamyla bowiem i swojej krzywdy dochodzi na Czechach, i przyjaciela swego Borzywoja przywrci na tron, z ktrego go zrzucono. Gdy za, ruszywszy w pochd, odnis zwycistwo w bitwie stoczonej z zachodzcymi mu drog Czechami w porodku puszcz, a ju cz wojska wtargna na poa Czech, wtedy Borzywj, przyjty ju przez Czechw, dziki zoy Bolesawowi za trud taki i dotrzymanie wiernoci i tak niestrudzony Bolesaw z podwjn chwa powrci z Czech. Lecz posuchajmy, co uczyni po powrocie, by odnie te korzy z rozwaenia przykadu tak wielkiej zacnoci. Nie zaraz bowiem pozwoli i do domu wojsku, aczkolwiek zmczonemu tak dugimi pochodami, ani te sam nie odda si wywczasom rozkosznych biesiad wobec srogiej nadchodzcej ju zimy, lecz wpad do ziemi Pomorzan z wybranymi z caego wojska
173

rycerzami. Jak za dugo tam bawi i jak wielkie obszary kraju ogniem nawiedzi i upiestwem, nie ma potrzeby zatrzymywa si na szczegowym tego opisywaniu, lecz wystarczy poda oglne wyniki, skoro pieszy si nam do waniejszych wypadkw. Tym razem tedy zdoby Bolesaw na Pomorzu trzy grody, a palc je i zrwnujc z ziemi, zabra jedynie jecw i lupy. Potem za czas pewien tam przepdzi nie-atakowany, a nastpnie ubezpieczy w sposb nie do zdobycia swe miasta w tych okolicach, gdzie by cesarz. Gdy za Bolesaw, umacniajc miasto Gogw, sta pod nim ze swymi wojskami, ruszyli na Polsk onierze Zbigniewa z Czechami, celem grabiey. Lecz rycho - o czym nawet Bolesaw nie wiedzia - wychodzc chykiem, jak myszy z dziur, wyapani zostali lub wybici przez zebranych (na wiadomo o najciu) miejscowych margrabiw*, prcz niewielu tylko, ktrzy uciekli si pod oson lasu, przyjaciela zbjcw! Pamitam, e nieco wyej powiedziaem o przyjciu przez Czechw ksicia Borzywoja na zagrabion mu stolic i e dlatego tak rycho powrci Bolesaw z Czech. Lecz e wierno czeska jak koo si toczy, tote jak przedtem, wypdzajc Borzywoja, zwiedli go zdradziecko, tak i teraz oszukaczo go przyjli, z zamiarem ponownego zdradzenia. W krtkim bowiem czasie nie tylko godnoci zosta pozbawiony, wypdzony przez redniego brata [Wadysawa], lecz nawet straci mono odzyskania wadzy, uwiziony przez cesarza. PRZYPISY AUTORA: * Godno margrabiw w tym czasie w Polsce nie istniaa; kronikarz ma na myli kasztelanw pogranicznych grodw. Mia take trzeciego brata [Sobiesawa], wiekiem wprawdzie modszego, ale nie ustpujcego mu pod wzgldem zacnoci, jego to - dotrzymujcego bratu wiernoci utrzymywa Bolesaw w Polsce i dostarcza mu pomocy i rady celem szkodzenia dobremu imieniu starszego brata. W takich okolicznociach zamiowany w wojnie Bolesaw, zebrawszy mnogie rycerstwo, otworzy now drog do Czech [w kocu wrzenia 1110], w czym moe by porwnany z Hannibalem i jego nadzwyczajnym czynem. Albowiem tak jak w, idc na zdobycie Rzymu, pierwszy dokona przejcia przez gr Jowisza1, tak te Bolesaw, celem wtargnicia do Czech, przeszed przez miejsca okropne, kdy przejcia nie prbowano dotd. w, przez jedn gr z trudem przechodzc, pozyska sobie tak wielk saw .i pami potomnoci, za Bolesaw nie jedn, lecz znacznie wicej przeby niebotycznych szczytw grskich. w trudzi si tylko dreniem gry i wyrwnywaniem skal, ten za nie ociga si nawet ze staczaniem pni i skal, wychodzc na strome szczyty, otwierajc przejcia przez mroczne puszcze i kadc mosty przez bezdenne bagna. Przez trzy dni i noce prowadzc pochd wrd takiego trudu w obronie sprawiedliwoci i przyjani dla Borzywoja, zasuy Bolesaw tym, czego w Czechach dokaza, na wieczn chwalebn pami. Skoro za wreszcie, po pokonaniu tak wielkich niebezpieczestw, wkroczy Bolesaw do Czech, nie zaraz wrci si, porwawszy up jak wilk drapieny, tak jak to zwykli Czesi robi w Polsce lecz z podniesionymi sztandarami, wrd dwiku trb i oskotu bbnw, w sprawionych bojowo szykach, z wolna postpowa przez otwarte poa Czech, szukajc spotkania z
174

wrogiem, lecz nie znajdujc; i nie chcia bra wczeniej upw ani szerzy poogi, nim koniec pooy walce. Podczas tego Czesi kilkakro ukazywali si gromadami, lecz natychmiast wobec natarcia Polakw do szybkiej rzucali si ucieczki. Z okolicznych grodw wychodzio te wielu rycerzy, ktrzy za natarciem Polakw cofajc si, dawali sposobno do podpalania przedmie. PRZYPISY AUTORA: Chodzi o gr i przecz w. Bernarda, gdzie wedug M. Plezi w staroytnoci oddawano cze Jowiszowi" (przyp. red.). Brat za najmodszy Borzywoja [tj. Sobiesaw, w ktrego take interesie Bolesaw przedsiwzi wypraw], o ktrym wyej mwiem, baga Bolesawa o zaniechanie brania upw, podpalania i niszczenia kraju, bo z dziecic naiwnoci wierzy, ufajc sowom zdrajcw, e moe pozyska krlestwo bez wojny i bez zwycistw. Gdy za ju czwarty dzie wyczekujc okazji do walki, prost ciek popiesza na spotkanie wroga i zblia si do pewnej rzeki [Cidliny koo miejscowoci Lucica], wprawdzie niewielkiej, lecz trudnej do przeprawy, z drugiej strony rzeki rozsiad si ze zgromadzonym wojskiem ksi czeski, ktry, nie mic gdzie indziej, tu wyczekiwa Bolesawa, zaufany w naturaln niedostpno miejsca, chcc broni przeprawy przez rzek. Lecz Bolesaw, znalazszy wreszcie wrogw, ktrych szuka, wpad w gniew jak lew, gdy zobaczy zdobycz zamknit za ogrodzeniem; nie mia bowiem monoci stoczenia walki. Bo gdy Polacy zamylali przeprawi si raz w gr rzeki, to znowu w d, natychmiast pojawiali si naprzeciw nich na drugim brzegu Czesi. Bya to za rzeka, wedle kamliwych relacyj Czechw, znajdujcych si w obozie Bolesawa, nader bagnista i niebezpieczna dla tak wielkiej masy wojska, nawet gdyby nikt oporu nie stawia przeprawiajcym si. Widzc zatem Bolesaw, e na tych prbach czas daremnie traci i e dzie si koczy, wobec nadchodzcego zachodu soca stawia ksiciu czeskiemu rycersk propozycj co do wyboru, mianowicie, e albo Bolesaw zrobi mu miejsce, by si przeprawi, albo sam si na drug stron przeprawi, jeli mu ksi czeski miejsca ustpi, owiadczajc zarazem, e bynajmniej nie przyby celem zajcia dla siebie stolicy czeskiej, lecz e wedle zwyczaju podj si obrony sprawiedliwej sprawy nieszczliwych wygnacw, jak to niegdy w jego take uczyni sprawie. Dlatego albo brata swego przywrci w spokoju do wadzy na nalenej mu czci ojcowizny, albo Sdzia Sprawiedliwy wszystkich ludzi w otwartej walce prawdziw okae midzy nimi sprawiedliwo. Na to odpar ksi czeski: Chtnie owszem gotw jestem przyj mego brata, jeli ty przyjmiesz swego; ale nie miem z nim krlestwa podzieli, chyba tylko za wol cesarza. Gdybym zamia ochot lub siy wrcz z wami si zetrze, nie czekabym na wasze pozwolenie, skoro przez dugi czas przedtem miaem swobd* przeprawy przez rzek!. Bolesaw za, widzc, e ksi czeski w tych odpowiedziach, ktre przysya, nie podawa adnej jasnej racji, a tylko czcze sowa z brzaskiem dnia, jeszcze w czasie wypoczynku, zwin obz, lecz posuwajc si w d ku rzece abie, nie oddali si od brzegu tej rzeki (nad ktr sta). Tam za w pobliu aby bez przeszkody przekroczy w strumie i szybko popieszy do waki na to miejsce, w ktrym j przerwa. Gdy za przyby do stanowisk Czechw i zasta po nich tylko ju lady, zwoawszy starszyzn, urzdzi narad i
175
1

powzi decyzj wcale rozumn, postanawiajc, co mu si wydao poyteczniejszym i chwalebniejszym. Niektrzy bowiem ze starszyzny mwili: Zupenie zado stao si honorowi rycerskiemu, emy przez trzy dni stali na ziemi nieprzyjacielskiej i nie znaleli sposobnoci do walki, mimo bliskiej obecnoci zgromadzonych nieprzyjaci". Znowu inni mwili: Suszne s wyroki Boe i dla ludzi zakryte. Dobrze nam poszo a dotychczas, lecz jeli tu duej zabawimy, w niepewnoci zawiso, jak si dalej losy obrc!". Przeciwnie Bolesaw i modziecy lekcewayli rady starszyzny i uchwalali i na Prag, jak ju poprzednio. I zaiste modzieczy plan wziby gr nad radami starszych, gdyby nie zabrako chleba, ktrego brak wicej zdziaa moe i silniejszy jest ponad wszelkie prawa ludzkie. Zgodziwszy si zaledwie pod takim naciskiem na rad odwrotu, dal Bolesaw pozwolenie na sianie poogi i branie upw w drodze powrotnej. Sam za cige maszerowa z uszykowanymi oddziaami, czstokro pozostajc dla obrony w tyle z oddziaami stray tylnej. Mia te uszykowane bojowo oddziay rycerzy, ktre szy przodem przed upicymi i palcymi, pilnujc pochodu przed nagym zjawieniem si Czechw. Gdy za tak rozumnie i przezornie prowadzi wojsko z powrotem i w pitek ju rozbi obz u wnijcia do lasw, wyda rozkazy zagszczenia stray, wikszej gotowoci do walki, oraz by kady oddzia na wypadek jakiego tumultu trwa na swym stanowisku. Teje nocy, gdy Bolesaw ju po zejciu jutrzenki trwa na modlitwie, przypadkiem jaka trwoga ogarna cay obz i wywoaa gwatowny krzyk i haas Materiay graficzne: Krzyowcy, The Temple Pyx, ok. 1140-1150. Burrell Collection, Glasgow, Szkocja Tkanina z Bayeux, przedstawiajca podbj Anglii przez Wilhelma I Zdobywc (fragmenty), przed 1082. Muse de la Tapisserie, Bayeux, Francja Wilhelm nakazuje budow fortyfikacji w Hastings (z lewej: Wilhelm i jego bracia, Robert Se Mortain i biskup Odo) onierze opuszczaj Hastings, by wyda bitw Haroldowi Sobr w Clermont i przybycie papiea Urbana II, 1095, miniatura z Le Roman de Godefroi de Bouillon, 1337. Bibliothque Nationale, Pary Krzyowcy pldruj zdobyt Jerozolim, 1099, miniatura Jeana de Courcy, 1440. Bibliothque Nationale, Pary Popiersie-relikwiarz Fryderyka I Barbarossy (ok.1123-1190), Akwizgran, 1155-1171. Koci w. Jana, Cappenberg, Niemcy tu caym wojsku. Wwczas kada prowincja uzbrojona, jako osobny oddzia, stana - jak to byo zarzdzonym - na swoim stanowisku, by broni swego miejsca; za druyna dworska, uzbrojona po dworsku, stana wokoo Bolesawa, by przy nim zwyciy ub tame zgin. Jednake Bolesaw, posyszawszy krzyk ludu, rycho otoczony druyn modzi dookoa, wystpi na miejsce nieco wzniesione, by przemwi, i swoj przemow powikszy odwag u dzielnych, bojaliwym przytumi strach i k zarazem, w te odzywajc si sowa:
176

O, modzi! wietna obyczajami i urodzeniem! przy moim boku zawsze wprawiana do boju, ze mn nawyka do trudw! bezpiecznie przetrzymajcie tak, jak ochoczo wyczekiwalicie dnia dzisiejszego, ktry nas zwyciskim uwieczy wawrzynem! Dotychczas Czesi naigrawali si z Polakw i za istot rycerskiego rzemiosa uwaali, jeli im si udao - jak potworom morskim lub lenym - z trzd naszych cokolwiek porwa i z tym przez lasy uciec. Wy za ju sidmy dzie uganiacie si po ich kraju, popalilicie wsie i podgrodzia, widzielicie ich ksicia i wojska zgromadzone, pragnlicie okazji do walki, lecz nie moglicie jej znale. Dzi wszake wanie, czy Czesi stocz walk, czy te nie, dzi przy pomocy Boga Polacy pomszcz swe krzywdy. A gdy rozpoczniecie bj, pomnijcie na zagrabione mienie, na jecw, na poogi; pomnijcie na porwane dziewczta, ony i matki; pomnijcie, ile to razy was dranili i wyzywali; pomnijcie, ile razy, uciekajc przed wami, utrudzili was pocigiem! A zatem wytrzymajcie jeszcze t chwil, bracia i rycerze wsawieni, dzielnymi bdcie w boju, modziecy moi radoni! Dzie dzisiejszy wam to przyniesie, czego zawsze sobie yczylicie, dzisiejszy dzie wynagrodzi przykroci, ktre tak dugi czas znosilicie! Oto ju jutrzenka si ukazuje, wkrtce rozponie ten dzie przesawny, ktry ukae w peni zdrad i wiaroomstwo Czechw i zuchwao ich, i but zmiady, i ktry pomci krzywdy nasze i przodkw naszych. Dzie, powiadam, dzie w, dzie, ktry bdzie zawsze w Polsce z czci wspominany, dzie w, dzie wielki i gorzki zawsze dla Czechw i straszliwy, dzie w, dzie chlubny dla Polski, dzie w, dzie nienawistny dla Czechw. Dzie powiadam radosny i weselny dla wszystkich (Polakw), ktry czoa Czechw pochyli dzi ku ziemi, a w ktrym Bg Wszechmogcy wywyszy skromne czoa nasze potn sw prawic!". Gdy przemow t skoczy, zaczto odprawianie mszy generalnej po wszystkich stanowiskach, biskupi opowiadali sowo Boe swym parafianom i cay lud utwierdzi si i pokrzepi przyjciem komunii w. Dokonawszy tych obrzdw, wojsko utartym zwyczajem wyszo ze swych stanowisk w sprawionych do boju szykach i tak z wolna doszo do wejcia do puszcz lenych. Gdy za tak olbrzymi tum przyby do lasw, nie majc ani znajomoci miejsca, ani ladu drogi nie znajdujc, wtedy kady sobie sam drog torowa przez bezdroa, wobec czego ju ani znakw swych trzyma si nie by w stanie, ani porzdku bojowego zachowa. Doszy bo-wiem suchy, e droga, ktr przybyli, oraz wszystkie inne, zostay zawalone, i dlatego wracali inn drog, niezdoln zmieci tak wielkiej masy ludzi. Ksi za Bolesaw z oddziaem nadwornym pozostawa z tyu z prawego boku, puszczajc cae swe wojsko przodem, jak pasterz wzorowy. Rwnie komes Skarbimir z drugiego boku ukry si w maym lasku i tam w zasadzce wyczekiwa Czechw, gdyby si przypadkiem zjawili w pocigu. Albowiem gnienieski puk, powicony patronowi Polski, wyczekiwa z niektrymi dworzanami i innymi walecznymi rycerzami na pewnej malej rwninie ksicia postpujcego z tylu, ktra to rwnina oddzielaa wiksze puszcze od znajdujcego si nieco bliej mniejszego lasu. I gdy Bolesaw poda za swym wojskiem z boku przez w mniejszy lasek, widzc swoich i przez nich widziany rwnie, wzi wasne wojska za wroga, przez nie nawzajem za nieprzyjaciela uwaany; lecz gdy bliej podeszli ku sobie i dokadniej zbroje obejrzeli, wnet poznali znaki polskie i tak wstrzymali si od prawie zacztej ju zbrodniczej walki! Tymczasem Czesi, pewni ju niemal zwycistwa, nie uszykowawszy si wprzd w oddziay, lecz jeden przez drugiego popieszali, sdzc, e zdoaj wyapa, jak zajce, Polakw, pogronych ju w lesie, nie mogcych si uszykowa do walki, rozpierzchych i kryjcych si w gszczu. Wtedy jednak mny Bolesaw, widzc ju wroga w pobliu,
177

zawoa: Modziecy, my zacznijmy walk, do nas te bdzie nalea jej wynik!". To rzekszy, w teje chwili pierwszego w szyku wczni zwali z rumaka, a wraz z nim te czenik Dzierek innemu napj poda miercionony. Wtedy dopiero md polska runa na wroga, a walczc zrazu lancami, po zuyciu ich dobya mieczy, niewielu z podsuwajcych si tam Czechw uchroniy ich tarcze, pancerze za ciaru im przydaway zamiast obrony, szyszaki raczej za strj ich gw, ni ku ich ocaleniu suyy. elazo szczka o elazo, mstwo zmaga si z mstwem, tam dopiero mona pozna, kto jest prawdziwie odwanym rycerzem! Trupy padaj pokotem, pot cieknie z oblicz i piersi, krew pynie potokami, a modzie polska woa: Tak przystoi mom okazywa swe mstwo i zdobywa saw rycersk, a nie skrycie lupy porywajc, ucieka w lasy, jak wilki drapiene!". Tame lnicy pancerzami szyk Czechw i Niemcw, ktry szed na przedzie, pierwszy te leg, przytoczony ciarem zbroi raczej ni chroniony. Jeszcze jednak ksi czeski, mimo e kwiat jego rycerstwa poleg rozgromiony, usiowa po raz wtry i trzeci, zawracajc swe oddziay, pomci swe straty, lecz za kadym razem zwikszaa si tylko masa jego polegych onierzy. A Skarbimir z wojewodziskim pukiem, przedzielony lasem, walczy z innymi oddziaami Czechw, tak e Bolesaw nie wiedzia nic zgoa o Skarbimirze, Skarbimir za o Bolesawie, gdzie stal i czy toczy jeszcze walk. Po obu walczcych stronach Mars rozwija swe siy, Fortuna igra, odwracajc koo Czechw, Parki tn nici czeskich ywotw, Cerber szczerzy aroczn paszcz, przewonik trudzi si przewoeniem przez Acheront, Prozerpina mieje si z radoci, Furie rozchylaj przed nimi (tj. Czechami) wowe swe szaty, Eumenidy przygotowuj im siarczyste anie, a Pluto poleca Cyklopom przygotowa godne takich rycerzy wiece dla uczczenia ich zasug, mianowicie z wowych i smoczych jzykw i zbw. Lecz c si bawi w dalsze opisy! Czesi, widzc, e ich sprawa nie spodobaa si wyrokom Boym, a mstwo Polakw i suszno ich sprawy bierze gr nad nimi, rozproszeni rzucaj si do ucieczki, a co lepsi z nich mas trupw zalegli pole walki; ale nie od razu w ucieczk ich uwierzyli Polacy, sdzc, e j tylko udaj. Kotlina bowiem pewna, pooona w porodku, i las przychodziy z pomoc Czechom, zakrywajc ich ucieczk wzgldnie chytry podstp wojenny. Dlatego ksi polski Bolesaw zabroni zapalczywym swym wojownikom lekkomylnego cigania Czechw obawiajc si chytrej czujnoci ze strony Czechw i zasadzki. Przekonawszy si wreszcie o prawdziwoci ucieczki Czechw, natychmiast rozpoczynaj Polacy pocig, puszczajc lejce swym rumakom. Tak tedy, odnisszy triumfalne zwycistwo, nie odwlekaj rozpocztego marszu powrotnego do Polski, wiozc z sob swoich towarzyszy ranionych w Czechach, a dodajc do poprzednich siedmiu dni marszu jeszcze trzy dni, dopenili liczby W dni caej wyprawy. Do takiej to klski i sromoty doprowadzony zosta spiskami wojenny lud czeskich wiaroomcw, e prawie w zupenoci straci co dzielniejszych i szlachetniejszych rycerzy, stop polsk zmiadony. By tam take obecny wrd Czechw Zbigniew, ktremu na wiksz korzy wysza ucieczka ni to, e tam w ogle stan do walki. Polacy za, wracajc z ogromn radoci z Czech, nieskoczone dziki skadaj Bogu Wszechmocnemu, wychwalajc triumfatora swego, ksicia Bolesawa. Opisan przez Galla bitw stoczono nad Trutin 8 padziernika 1110 roku. Kronikarz czeski potwierdza, e zwycistwo przypado Polakom.

178

Anonim uy sobie przy tym opisie, popuci wodze zarwno fantazji, jak ambicji. Krzywousty istotnie poszed do Czech drog trudn, z ktrej nikt przed nim nie korzysta, ale porwnywa Sudety z Alpami mg tylko ten, komu zaleao na zabyniciu wiedz o drugiej wojnie punickiej i o Hannibalu. Albo te mowy Bolesawa! Kt je zdy zanotowa w caej ich krasie? Jednake ten wanie przeadowany retoryk i erudycj opis wprost uderza realizmem. Wojsko powiada autor uszykowao si prowincjami", biskupi odprawiali naboestwa kady dla swoich parafian", a druyna nadworna stana przy Bolesawie. Przecie to wierny obraz wczesnej Polski w miniaturze! Zasada regionalizmu obowizuje nawet na wojnie. Mamy gnienieskipuk", obok ktrego istnie musia krakowski, giecki, kruszwicki, sandomierski, wrocawski i inne. Dynasta rozkazuje tej zjednoczonej moralnie, lecz rnorodnej cibie plemiennej, majc przy boku druyn oglnopolsk, pastwow. Wszystkie oddziay suchaj go nie pomimo, lecz midzy innymi wanie dlatego, e ad, ktry ten wadca reprezentuje i nieustannie wzmacnia, szanuje plemienne tradycje Polan, Wilan, lan, Opolan czy czycan. Bolesaw wzywa poddanych do obrony ojczyzny, mozaiki ojcowizn. A sam obraz bitwy! Przecie to typowy bj odwrotowy. Oddziay opniajce obsadzaj punkty terenu wane taktycznie, zatrzymuj pocig i w sposobnej chwili stosuj najlepsz form obrony atak. I jeszcze ten chaos, bez ktrego adna wojna odbywa si nie moe. Pomyka druyny Bolesawa i puku gnienieskiego, ktre wziy si nawzajem za nieprzyjaci, nie doprowadzia do nieszczcia tylko dlatego, e w redniowieczu walczono wrcz. W wieku XX takie same nieuniknione na wojnie wydarzenia powoduj skutki okropne. Relacja o bitwie nad Trutin jest tak nasycona realizmem, e samo przez si nasuwa si pytanie, czy aby autor wasnymi oczyma jej nie oglda. atwo co prawda zaprzeczy domysowi. Gall mg zna szczegy, bo sucha opowiada naocznych wiadkw, uczestnikw bitwy. Zwrmy jednak uwag, e nie tylko bj nad Trutin dostarczy kronikarzowi okazji do dziwnie szczegowych sprawozda. Cofnijmy si troch w czasie... A pogrzeb Mieszka Bolesawowicza? A przygoda arcybiskupa Marcina, chowajcego si przed Pomorzanami na strychu kocielnym? Anonim i o tym nawet wiedzia, e uciekajcy w inn stron archidiakon przemyka przez pomieszczenie, w ktrym by zegar soneczny. Drobiazgi, zwaszcza za takie, ktre nie mog imponowa, zna i notuje ten, kto by wiadkiem, albo ten, kto sucha opowiadania na gorco". Omdlenie krlowej, wachlarze biskupw, drewniany koci, osiodane konie i zegar soneczny w Spicymierzu, gaiki, bory i pola nad Trutin... wszystko jak najbardziej powszednie, cakowicie do prawdy podobne. Czas zdobi przeszo w dodatki, ale nie w takie. Kronika Anonima obfituje w wiadomoci podrzdnej natury co zdaje si wiadczy, e autor zna Polsk od dawna. Jakeby zdoa tak swobodnie i trafnie operowa detalem kto, kto przyjecha do zupenie sobie obcego kraju i musia natychmiast zabiera si do pracy. Powtrzmy raz jeszcze, nie szczdzc nacisku e punktu widzenia praktyki pisarskiej pomija nie wolno.
179

Kronikarz doprowadzi nas ju do wypadkw roku 1111. Krzywousty liczy sobie wtedy lat dwadziecia sze. Trzeba przyzna, e w modym wieku przyszo mu poddawa si takim prbom, jak wojna z cesarzem, co nadaje cech wiarogodnoci zachwytom Galla nad jego zdolnociami i energi, okazywanymi od dziecistwa. Od roku 1108 by Bolesaw III wdowcem. Mia ze Zbysawy szecioletniego syna, ktrego nazwa Wadysawem. Spadkobierca o dynastycznym imieniu! Wzgld na jego dobro mg zaway na sposobie rozwizania domowego i ponurego sporu Piastw. Poskromiwszy tedy wrogw, jak wyej powiedziano, zmusi Bolesaw ksicia czeskiego, by swego najmodszego brata, o ktrym wyej mwilimy, dopuci do czci dziedzictwa, odstpujc mu mianowicie niektre miasta [grd Zatec z przynalen do prowincj - w roku 1111]. Wobec tego faktu przysa Zbigniew do swego brata Bolesawa poselstwo z pokorn prob, aeby mu take - jak czeski ksi wasnemu bratu - ustpi jakkolwiek czstk ojcowego dziedzictwa pod takim warunkiem, e absolutnie pod adnym wzgldem nie bdzie mia pretensji by mu rwnym, a tylko zawsze i we wszystkim posuszestwo bdzie mu okazywa, jak rycerz swemu wadcy. Ju bowiem nie wierzy wicej, by mg zwyciy przy pomocy cesarza czy te Czechw lub Pomorzan, i pokor oraz odwoujc si do braterskiej mioci, usiowa teraz uzyska to, czego osign nie mg si i orem. Sowa poselstwa dobrotliwie wcale brzmiay i pokojowo, lecz by moe co innego na jzyku mia na zawoanie, a co innego kryo si w gbi piersi. Lecz opowie o tym odmy w swoje miejsce, a teraz posuchajmy odpowiedzi Bolesawa. Usyszawszy wszake tak union prob brata, puci Bolesaw w niepami tylekro dokonane przeze wiaroomstwa, tyle krzywd wyrzdzonych przez wprowadzone do Polski obce wojska, i uagodziwszy swj umys, zawezwa Zbigniewa z powrotem do Polski, pod takimi mianowicie warunkami: jeeli w zgodzie ze sowami jego poselstwa pozostaje te pokora jego myli, jeeli si istotnie za wasala, a nie za pana bdzie uwaa i adnej ju dumnej ambicji nie okae ani dnoci do wadzy, to z braterskiej mioci odstpi mu wtedy niektre grody. A skoro nastpnie zauway u niego prawdziw pokor i prawdziw mio, to cigle go bdzie posuwa z dnia na dzie wyej. Jeliby za nadal w sercu ukrywa ow dawn hardo i nie-zgodliwo, to lepsz byaby otwarta niezgoda, ni gdyby mia ponownie wznieci w Polsce nowe zamieszki. Atoli Zbigniew, idc za podszeptem ludzi gupich, najzupeniej niepomny przyrzeczonej pokory i poddastwa, przyby do Bolesawa nie w pokornej, lecz w wyzywajcej postaci, nie jak przystao na czowieka skruszonego tak dugotrwaym wygnaniem, udrczonego tyu trudami i niepowodzeniami, lecz owszem, jak pan udzielny, kac miecz nie przed sob, wrd brzmicej orkiestry muzykantw bijcych w bbny i cytry, i wyznaczajc sobie w duchu rol nie poddanego, lecz panujcego, majc pretensje nie wojowa pod rozkazami brata, lecz raczej bratu rozkazywa. A niektrzy rozumni ludzie na inny sposb to sobie wytumaczyli, ni moe sam Zbigniew zamyla, i tak rad podsunli Bolesawowi, ktrej e uwierzy, natychmiast mu zrobio si al i zawsze bdzie aowa, e j wykona; takimi mianowicie sowy podniecali jego umys: Ten czowiek takimi klskami zmiadony, na tak dugie wypdzony wygnanie, zaraz przy pierwszym ukazaniu si, cho niepewnym jeszcze szczegowych warunkw, wystpuje z tak pych i pomp - c uczyni
180

w przyszoci, gdy mu si udzieli jakiejkolwiek wadzy w krlestwie polskim?". Take inn i groniejsz dodawali wiadomo, e mianowicie Zbigniew mia ju kogo z pewnego rodu, bogatego czy te biednego, upatrzonego i umwionego, by w dogodnie dla siebie upatrzonym miejscu przebi Bolesawa sztyletem lub jakimkolwiek innym elaznym narzdziem; za tego zabjc, gdyby mu si wwczas udao mierci unikn, mia sam Zbigniew wywyszy na szczyt dostojestw, jakby ktrego spord ksit. Lecz my wierzymy, e to raczej owi li doradcy co podobnego wymylili, ni eby kiedykolwiek sam Zbigniew, czowiek do prostoduszny i do szczery, pomyla chocia o takiej zbrodni! Dlatego te mniej naley si dziwi, jeli modzian w kwiecie wieku, bdc przy wadzy panujcego, podniecony gniewem, a take za rad podszepnit przez ludzi rozumnych, popeni jakkolwiek zbrodni, by w ten sposb unikn przypuszczalnego niebezpieczestwa mierci i dalej bezpiecznie od wszelkich zasadzek sprawowa rzdy. Wszake niech nikt nie wierzy w to, i ten grzech dokonany zosta z powzitego wprzd rozmysu, a nie niespodzianie, e go speniono po zimnym zastanowieniu si, a nie pod bezporednim wraeniem okolicznoci. Gdyby bowiem Zbigniew przyby z rozsdn pokor, jak przystao na czowieka, ktry ma dopiero prosi o miosierdzie, a nie jak udzielny wadca, majcy wrd pysznej pompy obj rzdy - to ani sam nie popadby w zo nie dajce si ju naprawi, ani te innych do aosnej nie przywidby zbrodni. Czy wszake oskaramy tu Zbigniewa a uniewinniamy Bolesawa? Bynajmniej! Lecz mniejsz jest win popeni grzech pod wpywem gwatownego gniewu i dostarczonej okazji ni choby zastanawia si z zimnym wyrachowaniem nad jego popenieniem. My za nawet z rozmysem popenionemu grzechowi nie zaprzeczamy prawa do skruchy, lecz zwamy w tej pokucie na osob winowajcy, na jej wiek i jej zdolno. Nie godzi si bowiem, by z popenionego za, ktre si ju nie da odrobi, miao wynikn zo jeszcze gorsze, lecz naley temu, ktry jeszcze moe by uzdrowionym, przyj w pomoc ze stosownym lekarstwem. Dlatego te, poniewa to, co zostao popenione, po jednej stronie nie da si ju do dawnego stanu przywrci, godzi si, by stronie drugiej, znajdujcej si na stanowisku dostojnym, ktra jest chor a zdoln jeszcze przyj lekarstwo, powici czujn a tkliw uwag. A jak wiadomo, choremu cielenie naley cielesnej uycza pomocy, za chorego na duszy wesprze duchowym lekarstwem. Tote my, ktrzy oskaramy Bolesawa pod tym wzgldem, e co podobnego popeni, pochwalamy go jednak w tym, e godnej dokona pokuty i bardzo si upokorzy. Po raz pierwszy bowiem widzielimy takiego ma, tak potnego ksicia, tak lubego modzieca, jak poci od misa, lec wytrwale na ziemi w popiele i w wosiennicy, wrd strumieni ez i ka, jak wyrzek si towarzystwa ludzkiego i rozmowy, majc ziemi za st, traw za rcznik, czarny chleb za delicje, a wod za nektar! Prcz tego biskupi, opaci i ksia wspierali go wedle si kady mszami w. i postami, a na kadej znaczniejszej uroczystoci ub przy konsekracjach kociow odpuszczali mu cokolwiek z pokuty na mocy swej wadzy kanonicznej. Nadto on sam zarzdza codziennie piewanie psalmw i odprawianie mszy za grzechy i za zmarych, i z wielkim miosierdziem nis ulg ndzarzom, karmic ich i odziewajc. A co waniejsze nad to wszystko i za gwn rzecz w pokucie si uwaa, e uczyniwszy tak zado bratu swemu, pogodzi si z nim (duchowo) i otrzyma za powag niebios zupene rozgrzeszenie. Jeden jeszcze bardzo odpowiedni rodek pokuty zastosowa Bolesaw, ktry dla wszystkich pokutnikw moe by stawiany jako wzr, ile e tu chodzio o tak potnego ksicia. Mianowicie, mimo e sprawowa rzdy nie ksistwa, lecz potnego krlestwa i niepewny by pokoju ze strony
181

rnych wrogich chrzecijaskich i pogaskich ludw, jednak powierzajc siebie i obron swego krlestwa potdze Boej, dokona pielgrzymki (pokutnej) do w. Idziego i w. krla Stefana* z najwiksz pobonoci; uczyni to przy sposobnoci zjazdu (politycznego), wtajemniczywszy w to bardzo niewielk ilo osb. I przez wszystkie dni owego postu czterdziestodniowego byby poci, poprzestajc na posiku samym tylko chlebem i wod, gdyby ze wzgldu na trudy pielgrzymki nie skaniali go do amania owego postu biskupi i opaci mszami w. i modlitwami. Co dzie te od miejsca noclegu PRZYPISY AUTORA: * W Somogyvar na Wgrzech byo opactwo w. Idziego; w Biaogrodzie (Szkes-fehrvr) przechowywano relikwie w. Stefana. tak dugo szed bosymi stopami wraz z biskupami i kapelanami, a skoczy odmawianie godzinek o Najw. Pannie, dziennych godzin kanonicznych i 7 psalmw pokutnych z litani, a czstokro po wigiliach za umarych dodawa te kurs psaterza. A tak pobono i gorliwo okazywa take w obmywaniu ng ubogim i dawaniu jamuny, e nikt potrzebujcy wsparcia nie prosi go bezskutecznie o zlitowanie. Ilekro przybywa pnocny ksi do jakiej siedziby biskupiej ub opactwa czy te prepozytury, to miejscowy biskup, opat czy prepozyt, a kilkakrotnie sam krl Wgier Koloman, wychodzili przeciw niemu na spotkanie z umylnie uszykowan procesj. Sam za Bolesaw wszdzie pewne dary skada kocioom, za w owych gwniejszych miejscowociach ofiarowywa jedynie tylko zoto i paliusze. Przez cae Wgry przyjmowany by ogromnie religijnie przez biskupw, opatw i prepozytw i z niesychan okazaoci, a nader skrztnie przygotowywano dla wszelk posug wieck; skada im dary i wzajem by obdarzany przez nich. Wszdzie towarzyszyli mu urzdnicy krlewscy i suba, a specjalni powiernicy mieli uwaa i dawa zna krlowi, gdzie gorliwsze, a gdzie opieszalsze dla Bolesawa przygotowano przyjcie. A gdy kto wydawa si gorliwiej go i z wiksz czci przyjmowa, mwiono o nim, e sobie niewtpliwie zaskarbi przyja i ask krlewsk za to. Z tak pobonoci duchow i pomp wieck dokona Bolesaw powrotu ze swej pielgrzymki, jednake wracajc do swego krlestwa, nie wyrzek si od razu trybu ycia pokutniczego i stroju pielgrzymiego, lecz wytrwa w tym samym charakterze pielgrzymim dalej, udajc si a do grobu w. mczennika Wojciecha [tj. do Gniezna], by tame odprawi uroczysto Wielkiejnocy. Im bliej z kadym dniem dochodzi do stolicy w. mczennika, tym poboniej wrd ez i modlitw postpowa naprzd bosymi stopami. Gdy za wreszcie przyby do miasta i grobu w. mczennika, jake ogromne rozda jamuny ubogim, ile ozdobnych kosztownoci zoy na otarzach kocioa! Dowodem tej dziaalnoci jego jest dzieo zotnicze, ktre sporzdzi Bolesaw dla relikwii w. mczennika jako pamitk i wiadectwo swej pobonej skruchy i pokuty. Trumienka owa bowiem zawiera w sobie 80 grzywien najczystszego zota, nie liczc pere i kosztownych kamieni, ktre te nie wydaj si mie mniejszej wartoci ni zoto. W stosunku za do biskupw swoich, ksit, kapelanw i niezliczonych rycerzy tak okazale i hojnie uwietni ow wit i przesawn Wielkanoc, e kady z moniejszych, jak nie mniej z pomniejszych, otrzyma od niego kosztowne i ozdobne szaty. Odnonie za do kanonikw w. mczennika, strw i sug kocioa, oraz mieszkacw samego miasta wyda zarzdzenia tak szczodre, e wszyscy bez adnego wyjtku uhonorowani zosta! szatami czy komi ub innymi darami,
182

stosownie do godnoci i stanowiska. Ukoczywszy tedy opis tej pielgrzymki z tak religijn dopenionej pobonoci, nie moemy przecie spuci z uwagi i pamici oblenia, dokonanego jeszcze wczeniej, i nie powinien nikt tego uwaa za odwrcenie porzdku, bo gdybymy opis oblenia wtrcili w rodek, tobymy sobie mogli popsu cay szyk rozpocztego opowiadania o pokucie Bolesawa. Zbliamy si do zakoczenia kroniki, a niektre okolicznoci zdaj si dowodzi, e i autor zmierza do finau, piszc jednym cigiem o Zbigniewie oraz o pokucie Krzywoustego i odkadajc na pniej zasze tymczasem wydarzenia na pnocy. Z punktu widzenia dobra kompozycji Gall postpowa susznie. Zamkn po prostu gwny wtek personalny. Czytelnik czy suchacz rozstaje si z opowieci, wiedzc, e Polska zostaa zjednoczona i podlega ksiciu, ktrym jest Bolesaw III. Na samo za zakoczenie kroniki zachowa autor wiadomoci, jak najcilej zwizane z ideowym programem dziea. Znowu syszymy o Pomorzanach. Krzywousty odnosi nad nimi sukcesy, lecz do takiego zwycistwa, jakiego by wymagaa epoka krucjat daleko. Grd wic Nako, gdzie stoczona zostaa, jak ju wyej wzmiankowano, owa olbrzymia bitwa, i ktry jest niegasncym rdem cigych bolesnych strat i trudw dla Polakw, ten grd wraz z wiksz iloci innych zamkw pozwoli Bolesaw zatrzyma Pomorzaninowi pewnemu, imieniem witopek, z rodu sobie krewnego, pod takim warunkiem wiernoci dla siebie, e mu nigdy nie ma odmwi swych sub ani wzbroni wejcia do tych grodw pod jakimkolwiek pozorem. Ale pniej nigdy nie dotrzyma witopek zaprzysionej mu wiernoci, ani nigdy sam nie przybywajc, by przyrzeczone suby wiadczy Bolesawowi, ani bram grodw nie otwierajc przybywajcym (Polakom), lecz przeciwnie, jak wiaroomny wrg i zdrajca si i orem stawia opr sam w swoich (zamkach). Wobec tego Bolesaw, ksi pnocny, doprowadzony do gniewu, zwoawszy oddziay swych wojownikw, obiega przepotny grd Nako, zamylajc pomci doznan zniewag. Tam trwajc przy obleniu od wita w. Michaa a do Boego Narodzenia i w codziennych walkach usilnie atakujc grd, wszystkie te trudy zupenie ponosi daremnie, gdy z powodu grzskoci gruntu, penego wd i bagien, niepodobna byo przywie machin i przyrzdw oblniczych. Ponadto zamek tak by silnie zaopatrzony w zaog i wszelkie potrzebne rzeczy, e nie mona by go zdoby przez caoroczne oblenie ani orem, ani godem. Sam za Bolesaw, gdy tam zosta take raniony strza, zapali si jeszcze wikszym gniewem i zawzitoci, by si pomci. Przeto witopek przez przyjaci i powiernikw Bolesawa domaga si zawarcia pokoju albo jakiego ukadu, przy czym ofiarowywa mu duy okup pieniny wraz z zakadnikami. Zwaywszy te propozycje, Bolesaw zawiesi oblenie i odstpi, uwoc z sob cz haraczu i syna pierworodnego witopekowego jako zakadnika; nie wyrzeka si jednak zamiaru wyczekiwania na sposobn chwil, by tu powrci i pomci zniewag. Jako nastpnego roku, gdy witopek nie dotrzymywa ani zaprzysionej wiernoci, ani zawartego ukadu, nie mylc o niebezpieczestwie grocym synowi, ani te kwapi si przyby na umwiony z Bolesawem zjazd lub przynajmniej poda przyczyn usprawiedliwiajc niestawienie si, wwczas Bolesaw zgromadzi swe wojsko i wiaroomnego wroga poskromi - cho niezupenie - elaznym biczem. Przybywszy na
183

pogranicze Pomorza, gdzie by niejeden inny ksi nawet z duym wojskiem doznawa obawy, popieszy Bolesaw naprzd z wybranym tylko rycerstwem, cae wojsko pozostawiajc na miejscu, i powzi plan nagym napadem zaj grd Wyszogrd [nad Wis], liczc na to, e grodzianie, nie spodziewajc si najcia, nie ubezpieczyli si na czas. Gdy za przybyto nad rzek, ktra czc si z Wis, oddzielaa od nich w grd, pooony na jej drugim brzegu, w kcie utworzonym przez obie rzeki, wtedy cz zacza szybko jeden przez drugiego przepywa rzek wpaw, inni za spord Mazowszan przybywali Wis odziami. W tych warunkach zdarzyo si na tej wojnie to, e przez nieznajomo pooenia wiksz tu poniesiono strat ni nastpnie od atakw wroga w cigu omiodniowego oblenia. Po zebraniu si w kocu caego wojska okoo grodu i przygotowaniu ju caego aparatu przernych potrzebnych do zdobywania miasta przyrzdw, grodzianie, obawiajc si uporczywej wytrwaoci Bolesawa przy obleganiu, poddali si, uzyskawszy pewne gwarancje, i tak uniknli rk Bolesawa i mierci. Grd w zaj Bolesaw w cigu 8 dni, i przez nastpne 8 dni pozosta w nim, by go umocni odpowiednio, i na stae zatrzyma w swych rkach. Pozostawiwszy tame zaog, ruszy w dalszy pochd i otoczy wojskiem drugi grd, rozpoczynajc oblenie. Zdoby go za z wikszym trudem i z dusz strat czasu, poniewa i miejsce samo byo tu obronniejsze, i wojownicy - jak si przekona Bolesaw - liczniejsi i dzielniejsi. Gdy wic Polacy przygotowali przyrzdy i machiny oblnicze, Pomorzanie sporzdzili podobnie przyrzdy obronne. Polacy wyrwnywali doy, znoszc ziemi i drzewo, by tym atwiejszy po gadkim gruncie zyska dla swych drewnianych wie dostp do grodu. Pomorzanie w odpowiedzi na to przygotowuj tuszcze i smolne uczywa, ktrymi powoli udao im si spali owo nagromadzone drzewo. I tak trzy razy skrycie zszedszy z murw, spalili grodzianie wszystkie przyrzdy oblnicze, i po trzykro je znowu wystawiali Polacy. Tak mianowicie blisko grodu stay drewniane wiee Bolesawa, e grodzianie z waw bronili si przed nimi orem i ogniem, i gdy tylko silniej atakowali Polacy grd broni, kamieniami i ogniem, to tak samo grodzianie wszelkimi sposobami starali si dorwna obron. Wielu z Polakw ranili grodzianie strzaami i kamieniami; jeszcze wicej z grodzian zabijali codziennie Polacy. Byli bowiem poganie pewni mierci, gdyby ich ornie wzito w niewol, i dlatego woleli, bronic si, gin ze saw ni tchrzliwie uchylajc karku. Niekiedy jednak zamylali zawrze ukad z Bolesawem i grd podda, lecz na razie proszc o zawieszenie broni i oczekujc pomocy, decyzj t odkadali nastpnie. Tymczasem Polacy, bez wypoczynku i jakiejkolwiek opieszaoci waczc, utrudzeni ju byli tyu znojami i straami, lecz mimo to usiowali za wszelk cen zdoby grd si lub podstpem. Pomorzanie, widzc niezomne postanowienie Bolesawa, zrozumieli, e nie ujd inaczej jego rk, jak przez poddanie grodu, i w najwiksze zwtpienie popadali z tego powodu, e od wadcy swego witopeka adnej ju nie spodziewali si pomocy. Wobec tego powzili po-stanowienie, dla obu stron obecnie do odpowiednie, e mianowicie po zaprzysieniu im gwarancji poddali grd, sami cao i nietknici odchodzc ze wszystkimi swoimi (rzeczami), dokd im si spodobao. KONIEC al naprawd nieznony! Nie dowiemy si, jak wygldaa chwila zajcia Szczecina ani te wrd jakich okolicznoci druyny Krzywoustego dotary do Rugii. Wolno
184

przypuszcza, e wanie owo uczucie niedosytu kae uwaa kronik Galla za urwan. Nie chcemy si pogodzi z tym faktem, e autor pisa dla ludzi jemu wspczesnych, a nie dla nas. Chcia opowiedzie gwnie o ksiciu Bolesawie" i tylko ze wzgldu na niego" wda si w rozwaania czasw dawniejszych. Pomyla i skomponowa ksik w ten sposb, jakby chcia politycznie dopomc Krzywoustemu. Towarzyszy mu pirem a do chwili, w ktrej bohater opowieci po pokonaniu gwnych przeszkd wszed na waciwy szlak, to znaczy ruszy ku morzu. Kronika Galla zdradza wyrane pokrewiestwa z t gazi pimiennictwa, ktr my dzi nazywamy publicystyk polityczn. Dla przybysza z szerokiego wiata, dla czowieka o rozlegych horyzontach i ustalonym pogldzie na wiat, kwestia podboju Gdaska i zhodowania Szczecina bya mniej wana. On przecie w ogle nie mwi, komu ma przypa Pomorze po ochrzczeniu go. Najwicej znaczyo w jego oczach, e w nadodrzaskim regionie Europy sprawy przybray naleyty obrt. Pozostao nam ju tylko zastanowi si, kiedy Gall postawi w ksice ostatni kropk. Opowiadanie doprowadzi do wiosny 1113 roku. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa uczestniczy wtedy w tajnej naradzie krla Kolomana z Krzywoustym (niektrzy twierdz, e dopiero wwczas przyjecha do Polski wraz z powracajcym Bolesawem, ale ten pogld uwaam za nienadajcy si do przyjcia, za fantastyczny w stopniu najwyszym). Z wysawianym przez Anonima krlem Kolomanem rozstajemy si jako z postaci nie tylko yw, lecz stojc u szczytu chway. Koloman zmar 3 lutego 1116 roku. Drugim po Krzywoustym polskim bohaterem kroniki jest Skarbimir z rodu Awdacw. W pewnym miejscu autor uwaa za stosowne zastrzec si, e oddajc hod wojewodzie, wcale nie zamierza wysuwa go przed ksicia. W roku 1117 Skarbimir zbuntowa si i zosta ukarany olepieniem. Poniewa za poprzednio, podczas walk z Pomorzanami, utraci by jedno oko, Krzywousty kaza wydrze mu to drugie. Koczc kronik, Gall nie przeczuwa tego, podobnie jak nie przeczu bliskiego zgonu Kolomana. Z czego prosty wniosek, e odoy piro przed mierci krla i buntem wojewody. Sprawa Skarbimira skania jednak do dalszych rozwaa. Jedno z trojga: albo w roku 1117 Galla ju nie byo w Polsce, albo nie y, albo... by czowiekiem o tak silnym charakterze, e niczego w kronice nie zretuszowa i nie skreli. Jego zayo z rodem Awdacw, nakadajca dug moralny, oraz zamiowanie do rzetelnoci nadaj temu ostatniemu domysowi cech prawdopodobiestwa. Jest niezbitym faktem, e ani autor, ani nikt wspczesny mu nie amputowa kroniki. Pochway dla Skarbimira przetrway duej ni jego kariera. Wracajmy do przeczu, ktrych nie ma w ksice. Jak si ju wspomniao, gdzie okoo roku 1108 Krzywousty owdowia. W roku 1115 oeni si powtrnie. Dokadnej daty godw nieznamy. Wodzimierz Dworzaczek, z ktrego znakomitej Genealogii bardzo czsto korzystaem przy pisaniu, twierdzi, e odbyy si midzy marcem a lipcem tego roku.
185

Wybrank Krzywoustego bya czternastoletnia Salome, crka Henryka hrabiego Bergu. To z niej narodzio si liczne potomstwo mskie, pomidzy ktre Krzywousty rozdzieli ziemie Polski testamentem. Ona kazaa w Tumie pod czyc zbudowa czwrwieow kolegiat, ktrej posadzka skrya ruiny opactwa benedyktynw, pamitajce czasy Chrobrego i w. Wojciecha. Tego wszystkiego Gall oczywicie przewidzie nie mg. Istniej jednak podstawy do przypuszcze, e koczc kronik, nie przewidywa samego maestwa. Byo ono na wskro polityczne. Jedna z sistr Salomei wysza za Wadysawa czeskiego, druga za ksicia z Oomuca. Te zwizki matrymonialne oznaczay dla Polski lepsze widoki na pokj od poudniowego zachodu. Rd hrabiw Bergu a do zgonu cesarza Henryka V, czyli do roku 1125, mia w Niemczech potne wpywy. Pokrewiestwo z nim dawao Krzywoustemu wiele korzyci, wzmagao bezpieczestwo od strony zachodniej. Uatwiao zatem urzeczywistnienie ideau, goszonego przez Anonima. O Salomei gucho w kronice. Nie tylko w samym jej tekcie, lecz i w dedykacjach. Dowodzi to chyba, e nie byo jej jeszcze na Wawelu, gdy Anonim koczy kronik w Krakowie. Ostatnia kropka moga wic by postawiona w roku 1114. Jeli Gall w roku 1115 y jeszcze i przebywa w Polsce, to wida nie przyszo mu do gowy przerabia rkopis i umieszcza w nim imi nowej pani. Nazwa panegiryku, ktr si czsto nadaje utworowi Anonima, wyglda niesusznie i obelywie. Gall sawi Krzywoustego nie dla zysku chyba. Suy pirem nie tyle moe polskiemu ksiciu, co idei powszechnej, ktr uwaa za suszn. ANTYKRONIKA Byo to w roku 1923, jesieni, kiedy mona swobodnie chodzi na przeaj uprztnitymi ju polami. Wzgld na to zaway pewnie na wyborze terminu uroczystoci, ktr witowa waciwie naleao w pierwszej dekadzie marca. W kierunku wioski Karww wali od strony Opatowa wielotysiczny tum. Sun aw, frontem szerokim na kilometry i wyrwnanym, bo nikt nie wyprzedza idcego na czele duchowiestwa. Biae kome ksiy wieciy wzdu caej linii acuchem, ktry na tle zbitej ciby ludzkiej wydawa si rzadki. agodny wiatr rozdyma chorgwie kocielne. Dzie by szary, bez soca, lecz i bez deszczu. My trzej, uczniowie IV klasy gimnazjum im. Bartosza Gowackiego w Opatowie, rwalimy przodem, na nic nie zwaajc. Kt widzia traci okazj podziwiania takiego pospolitego ruszenia! Dopiero stamtd od nas mona byo - przystanwszy patrze, jak ciemne mrowie pochania pagrki, spywa w wdoy, czyni sam horyzont ruchliwym. Pierwsi dopadlimy Karwowa, potoczku, ktry tam ciecze w dolince midzy drzewami. Mao wiadom tradycji miejscowych ze zdumieniem obserwowaem pielgrzymw, napeniajcych wod flaszki, myjcych twarze, a zwaszcza oczy. Wedug starego wierzenia strumyk w posiada cudowne waciwoci lecznicze w chorobach wzroku.

186

Obchodzono wtedy siedemsetlecie mierci bogosawionego Wincentego z przydomkiem Kadubek, biskupa krakowskiego, kronikarza, pierwszego literata narodowoci polskiej. Nie wiem, jak wygldao to wito w Jdrzejowie, gdzie mistrz Wincenty - zoywszy infu zmar jako zwyky zakonnik Tumy, ktre wyprzedzalimy, szy do Karwowa uczci miejsce narodzin bogosawionego. Zapomniaem ju sw, ale do dzi brzmi mi w uszach potny ton gosu biskupa, przemawiajcego pod goym niebem z drewnianej kazalnicy, przygotowanej zawczasu. Mino czterdzieci lat. Mam przed sob ksik Mariana Plezi Od Arystotelesa do Zotej legendy", otwart na rozdziale Kadubek (dzieje imienia)". Wspominam wasne zaskoczenie na widok dziesitkw osb, jednoczenie przemywajcych oczy wod potoku... Wic nie Karww wcale, lecz Kargw. I nie pod Opatowem, lecz pod Stopnic, w pobliu ujcia Nidy! To szanowny Jan Dugosz wprowadzi w bd pokolenia. We wasnych jego rkopisach widniao pocztkowo Kargw". Potem uczony zmieni pogld suszny na mylny. Zacz wymazywa spgosk g", stawia w" i w wyskrobanym rwnie miejscu pisa Opatw". Konsekwentnie stosujc faszyw indukcj, uzna te mistrza Wincentego za czonka rodu, piecztujcego si herbem Ra alias Poraj. Tymczasem stare roczniki biskupw krakowskich mwi wprost, e o szlachectwie Kadubka wolno wtpi. Ale wie Okalin, pooon tu pod Opatowem, Wincenty rzeczywicie podarowa cystersom z Sulejowa. Pielgrzymka przemierzaa wic pola, ktre zna i depta. Kargw i Karww le w tej samej ziemi sandomierskiej, bo terminu wojewdztwo kieleckie" nikt przecie Mo tempore nie sysza. Historycznie rzecz biorc, nic si zatem nie zmienio. Przybyo tylko jeszcze jedno pouczenie o wiekuistej moliwoci bdu i o uytecznoci sceptycyzmu. Przydomek kronikarza, powszechnie zreszt uwaany za nazwisko... Mona przypuszcza, e dziki niemu mistrz Wincenty naley do najlepiej zapamitanych postaci polskiego redniowiecza. Kadubek" - to brzmi miesznie. A ju co najmniej bezpretensjonalnie. Wpada w ucho lepiej od przydomkw dumnych. Do XV wieku mwiono o naszym literacie: Wincenty syn Kaduba. Dopiero Dugosz ugrzeczni imi ojcowe na Kadubek, a czasy pniejsze przeniosy miano z rodzica na potomka. Dla Jana Kochanowskiego by on zreszt po prostu Kadubskim. Czemu by nie mia nim zosta, skoro za czasw Kochanowskiego wanie inny dziejopis, ukasz Gra, yk z Owicimia, sta si raptem ukaszem Grnickim herbu Ogoczyk, a poeta Klemens, syn chopski z Januszkowa, Janickim? Peno faszu w rozpowszechnionym mniemaniu o czysto szlacheckim rodowodzie naszej kultury i takieje barwie historii. Arcybiskup Jakub ze nina, posta w dziejach XII wieku ogromnie wana, pochodzi z gminu. Nie nalea do szlachty i pierwszy nasz prymas, Mikoaj Trba, jedyny polski uczestnik rady wojennej, ktra przygotowaa Grunwald (pozostali dwaj, Jagieo i Witold, byli Litwinami), i jedyny w ogle wczesny sztabowiec, ktry nie chcia Grunwaldu zmarnowa. Jeli chodzi o Grnickiego, to wietny ten pisarz figuruje w osawionej Liber chamorum z XVII wieku. Bez wzmianki o

187

jego dzieach, ale figuruje. Nie przesadzajmy z tym szlacheckim monopolem na polsk przeszo. Polskie redniowiecze nie chorowao na gminofobi. Kronikarza, ktry by wszak biskupem, zwano czasami bez ceremonii Kadubem. Sowo to oznaczao jednak wtedy co cakiem innego ni dzi. Rzeczownik nie zdy jeszcze zerwa zwizku ze swym macierzystym czasownikiem. Kadub to wydrony, czyli wydubany pie drewna. Albo due naczynie drewniane. Takie miano nie przydawao blasku i nikt dostojny chyba go nie nosi. Marian Plezia podaje, e profesor Witold Taszycki odnalaz w dokumentach jedn jedyn wiadomo o czowieku, ktry nazywa si tak samo jak ojciec kronikarza. W roku 1424 wypacono naleno niejakiemu Kadubowi, ktry wesp z innymi pachokami przywieca po nocy pochodni krlowi Jagielle gdzie koo Niepoomic. Bratankowie Wincentego nosili imiona Bogusawa i Sulisawa. Pierwsze z nich bardzo wida przypado do gustu Janowi Dugoszowi, skoro zawdziczamy mu twierdzenie, e ojciec dziejopisa zwa si Bogusaw, a matka Benigna. Przyjmujc to za wit prawd, wykoncypowano pniej przekonywajc i nie-pozbawion wdziku teori. Bogusaw to byo stanowczo zbyt trudne dla Niemcw, przepeniajcych klasztor w Jdrzejowie do ktrego Wincenty wstpi. Przetumaczyli wic dosownie na Gottlob. Omyki i nieporozumienia przepisywaczy zrobiy pniej z Gottloba Katloba, Katluba, Kaduba i Kadubka. Bardzo logiczne, gdyby nie ta drobna okoliczno, e w XIII stuleciu brako w Jdrzejowie Niemcw, przebywali tam bowiem sami Francuzi i Wosi (Wincenty by pierwszym Polakiem przyjtym do konwentu). I druga trudno imienia Gottlob zaczto w Niemczech uywa dopiero w XVI wieku. A zatem Wincenty syn Kaduba (i matki nieznanego imienia), urodzony w Kargowie koo Stopnicy. Poniewa jednak na przyzwyczajenie nie ma rady, kronikarz na wieki zostanie Kadubkiem i wolno mi nadal go tak nazywa.

* Urodzi si okoo roku 1160. Data czysto orientacyjna. Niebezpiecznie jednak byoby odmadza Kadubka, ktry w roku 1186 czy te w 1194 zosta proboszczem kolegiaty sandomierskiej. Wolno natomiast doliczy mu kilka wiosen. Poniewa na metrykalnej cisoci wcale w danym wypadku nie zaley, wybierzmy sobie rok 1157 i przyjrzyjmy si bliej jego przebiegowi oraz znaczeniu. Bo pewne jest, e w dobie dziecistwa przyszego kronikarza kraj znajdowa si w znaku tej daty. Trzeba zreszt cofn si nieco w czasie, aby troch naszkicowa dzieje pewnej zachodnioeuropejskiej korespondencji. Kto ciekaw, ten znajdzie j in extenso w drugim tomie Pomnikw dziejowych Polski wznowionych ostatnio przez PWN w piknej szacie (naley oczywicie pamita o zabraniu ze sob sownika acisko-polskiego). Poczynajc od roku 1144, papie Eugeniusz III znosi si listownie z cesarzem Konradem III1 oraz jego synem, krlem rzymskim Henrykiem. Obu monarchom chodzi o
188

poparcie dla najstarszego z ksit polskich Wadysawa II (nazwanego przez histori Wygnacem), ktrego modsi bracia wypdzili z kraju, pozbawili dziedziny i wadzy. Bardziej jeszcze ni na Wadysawie zaley im na jego maonce, Agnieszce, margrabiance austriackiej. Jest ona przyrodni siostr cesarza. Pokrewiestwo z rodem Hohenstaufw rozstrzygno ongi o jej wyborze dla pierworodnego syna Krzywoustego. Stary ksi dobrze przewidywa. W kilka lat po lubie Wadysawa Konrad III wstpi na tron, dajc pocztek nowej dynastii niemieckiej. Ale wskutek buntu juniorw to, co miao by dla Polski asekuracj, zmienio si w jej zaprzeczenie. Wadysaw zada od germaskiego kuzyna pomocy, Konrad zyska okazj wtrcenia si w sprawy polskie. 3 maja 1146 roku papie nakaza biskupowi morawskiemu Henrykowi zdj kltw, jaka ciya na Wadysawie. Rzuci j by na ksicia arcybiskup Jakub ze nina, zdecydowany zwolennik juniorw. Miao to stanowi kar za korzystanie z pomocy Saracenw", czyli druyn z Rusi i Prus. We wrzeniu papie raz jeszcze pisze do biskupa Henryka. Tym razem kae mu jecha do Polski jako towarzyszowi legata apostolskiego, kardynaa Gwidona. (W sierpniu, to znaczy pomidzy dat pierwszego i drugiego z tych listw, cesarz Konrad ruszy na Polsk. Dotar tylko do zasiekw granicznych i zawrci, wziwszy od ksit polskich obietnic stawienia si w Niemczech na sd). W styczniu 1150 roku Gwido donis Konradowi III o wasnym radykalnym postpku w Polsce. Kardyna wykl mianowicie wszystkich przeciwnikw Wadysawa, a papie potwierdzi ekskomunik. W tym samym miesicu Eugeniusz III surowo

PRZYPISY AUTORA: Konrad III Hohenstauf (1093-1152), wybrany na krla w 1137 roku, nigdy nie zosta cesarzem (przyp. red.). skarci kler polski, ktry ani myla uznawa rzuconej przez legata anatemy. Pismo papieskie zawierao na wstpie formu pozdrowienia, lecz Eugeniusz zaraz podkreli, e stao si tak tylko przez szacunek dla tradycji, bo krnbrne duchowiestwo z Nadwila nie zasuguje na dobre sowa. Kolejny list pochodzi z sierpnia 1157 roku. Adresatem by opat niemiecki Wibald, nadawc za posta, ktra przesza nie tylko do historii, lecz i do legendy. Cesarz rzymski i krl niemiecki Fryderyk I Barbarossa, czyli Rudobrody. Wibald dowiedzia si od niego o postanowionej ju wyprawie na Polsk. A w pimie otrzymanym we wrzeniu przeczyta zwizy opis tryumfu. Doszlimy - pisa Rudobrody - do rzeki Odry, qui totam terram Mam quasi muro vallat" i pomimo jej gbi contra spem Polonorum cum omni exercitu nostro transvimus" - chocia wielu onierzy utono podczas przeprawy. W ten sposb - zaczyna cesarz koloryzowa - dokonalimy czynu, ktry nie uda si adnemu z naszych poprzednikw (widocznie Barbarossa zapomnia o Henryku II i V). List wymienia grody polskie Gogowa", Bitum", Frodezlau" i Posnan". W pobliu tego ostatniego, w miejscowoci Crisgowe", czyli w Krzyszkowie, nastpi fina. Najstarszy z polskich
189
1

juniorw, Bolesaw Kdzierzawy, stan przed Fryderykiem, przyrzek wpuci do kraju Wadysawa, zwrci mu dziedzictwo, zapaci Niemcom haracz, da zakadnikw i zjawi si w Rzeszy na sd cesarski. Oto co oznacza w naszych dziejach rok 1157. Wincenty urodzi si pod znakiem zej gwiazdy. W przyszoci mia si popisa umiejtnoci przerabiania czarnego na biae. Kdzierzawy stan przed Rudobrodym boso, trzymajc nad gow nagi miecz. Miao to oznacza, e cesarz jest panem ycia i mierci polskiego ksicia. Kadubek uczyni Kdzierzawego zwycizc. Posuchajmy urywka jego opowieci, a moe raczej powieci. Relacja" o tamtej wojnie doskonale reprezentuje ducha i form antykroniki. Cesarz Fryderyk I (czyli rudy smok"): czstymi poselstwy Bolesawowi si naprzykrza, aby brata ju nie do krlestwa, lecz do dziedzicznej przywrci czci. Im uporczywiej napomnieniom si opiera, tym mocniej gniew cesarza przeciw sobie jtrzy; bo nie ujdzie wierzganie, gdzie ostrog dostanie, ani si pynie bezpiecznie przeciw prdowi. Tak wic ca si cesarstwa przeciw jednemu mowi obraca, or wszystkich przeciwko Bolesawowi, or Bolesawa przeciw wszystkim uzbraja. Daj mu do wyboru, eby albo krlestwo zoy, albo wojny nie unika. Lecz m przebiegy, wszystko to z dnia na dzie odkadajc, bez wojny walczy, bez bitwy zwycia; odcina bowiem i zamyka ze wszech stron wszelkie zasiki ywnoci; std te w obozie nieprzyjacielskim powoli powsta niedostatek; a niezwycionych legionw sia, owe najsawniejsze falangi z godu i zarazy giny. W powodzi sw oraz we wspominkach, bezceremonialnie czerpanych z Galla i przenoszonych w czasy pniejsze, utono wszystko. Nie widzimy poncych grodw w Gogowie i Bytomiu, ktre Polacy sami spalili, nie miejc stawi w nich oporu. Nie ma niemieckiego obozu w Krzyszkowie nad Wart ani bezprzykadnego upokorzenia Kdzierzawego. Brak swka chociaby o danych cesarzowi zakadnikach, wrd ktrych znajdowa si najmodszy brat Bolesawa, Kazimierz, przyszy Sprawiedliwy. Jest za to niewtpliwy, chocia dziwnie pojmowany, patriotyzm i zdecydowane opowiedzenie si po stronie modszych ksit przeciwko najstarszemu z rodu Piastw. Kadubek kocha Polsk, nie lubi Niemcw i Czechw. By dumny z istnienia wasnej dynastii, wysawia dawnych wadcw kraju. Lecz z caej duszy popiera nowy prd polityczny, bdcy zaprzeczeniem tego, o co kolejno walczyli trzej wielcy Bolesawowie Chrobry, miay i Krzywousty. Wkrtce po zgonie tego ostatniego rozpocz si w dziejach Polski okres, tradycyjnie zwany dob rozbicia dzielnicowego. Kronikarz Wincenty tym nowym porzdkom sprzyja. Pomaga nawet czynnie ich utwierdzeniu si. Zawie to wszystko i rok 1157 naprawd dobrze si nadaje na ilustracj. Kadubek rak bola nad tym, co zaszo w Krzyszkowie, e skrztnie stara si utai prawd. Lecz ksit, bdcych wspwinowajcami, pochwala. Tradycyjnie nazywa kraj krlestwem, a jego panw krlami. Zwrciby si jednak na pewno przeciwko temu z nich, ktry by zechcia zrobi waciwy uytek z korony, przechowywanej w skarbcu krakowskim.

190

Cudzoziemiec Gall by zwolennikiem polskiej jednoci, rodak Wincenty rozdrobnienia. Tajemnicy nie wyjani adna atwizna w postaci powoywania si na charakter narodowy. (Gall pisa o wiek niemal wczeniej, wrd cakiem odmiennych okolicznoci. Autor polityczny musiaby si dostosowa do realnie istniejcych warunkw i yjc pniej, uderzyby pewnie w ten sam ton, co Kadubek). Nie bdzie poytku z oglnikowych formuek, bo to, co si w Polsce stao, wyniko z niepowtarzalnego konkretu. Warto jednak pamita, e separatyzm, dzielnicowo i mozaikowato struktur pastwowych stanowiy w europejskim redniowieczu nie wyjtek, lecz regu. W dobie rozbicia Polska bynajmniej si nie oddalia od charakterystycznych dla kontynentu norm. Raczej si do nich w sposb swoisty ostatecznie dopasowaa. Okres podziaw dzielnicowych ocenia si u nas a do przesady ujemnie, obarczajc Krzywoustego ca odpowiedzialnoci za zo. Rozda kraj pomidzy synw, rozdrobni pastwo, ktre sam przedtem zjednoczy za cen krwi brata! - oto zarzut powtarzany z uporem. Pogld ten wynik z dwu rwnie aosnych metod poznawczych. Przede wszystkim z korepetytorskiej postawy wobec wasnej historii. Po drugie z nieszczsnej manii takiego traktowania dziejw Polski, jakby rozgryway si one na samotnej wyspie wrd oceanu. Rzumy tylko okiem na wczesn Europ, a zaraz spostrzeemy prawd. Schyek rzdw Krzywoustego upywa wrd koniunktury tak zej, e gorsz trudno sobie wyobrazi. Tymczasem osdza si go, jakby nic w ogle nie krpowao rki, ktra opiecztowaa sawny testament z 1138 roku. Wydarzenia miay przebieg dramatyczny, tym atwiej wic uzmysowi fatalne dla Polski okolicznoci. Wiadomo jednak wszystkim, e ciekawe opowiadanie o historii zalicza si w pewnych krajach jeli nie do grzechw, to co najmniej do czynnoci niezgodnych z powag badacza. Skpo udzielane wiadomoci z dziejw powszechnych musz by w dodatku wyprane z koloru, wyte a do szarzyzny. Dlatego kady, kto chce pokaza warunki, ktre ciko zawayy na losach Polski, musi siga po trudno dostpne i nigdy na nasz jzyk nietumaczone ksiki Francuzw. 14 lutego 1130 roku zmar w Rzymie papie Honoriusz II. Wydarzenia ogromnej wagi zaczy si teraz tak ciga, e niepodobna wprost uwierzy, ile faktw zaszo, zanim zmienia si na kalendarzu data dzienna. Historia powszechna liczya si wtedy na godziny. Od dwch dni istniao omioosobowe kolegium kardynaw, majce przygotowa wybr nastpcy. Ale jeden z jego czonkw, kardyna Pierleoni, yd z pochodzenia, uszed na Zatybrze, straciwszy nadziej uzyskania wikszoci. Wraz z nim opucili zebranie dwaj inni hierarchowie - Jonatan, te zapewne Izraelita, oraz Piotr z Pizy, sawny z uczonoci. Pozostaych piciu obrao jednego spord siebie, Grzegorza Papareschi. O wicie pochowano dobrze jeszcze nieostyge zwoki Honoriusza i ogoszono papieem Innocentego II. Ogem opowiedziao si za nim pitnastu kardynaw, obecnych przypadkowo. Tego samego nie dnia nawet, lecz poranku znaczniejszy odam witego Kolegium obwoa na Zatybrzu Pierleoniego, ktry przybra imi Anakleta II. Antypapie te siga, jak wida, do starochrzecijaskich tradycji. Popieraa go dua cz patrycjatu rzymskiego. Najwaniejsz rol gray jednak pienidze jego rodziny. Dziki nim udao si pozyska tum
191

stoeczny, zawsze gotw stan po stronie wicej dajcego. Zbrojne oddziay antypapy zaczy zajmowa dzielnic po dzielnicy. Obawiajc si niewoli, Innocenty II opuci Wieczne Miasto i Wochy. 11 wrzenia 1130 roku przyby do Saint-Gilles. Dalszy jego los cakowicie zalea od woli potg chrzecijaskich, pooonych na pnoc od Alp. Zanim jeszcze Innocenty przyby do Francji, zebrani w Etampes biskupi oraz rycerze tego kraju udzielili mu poparcia. Bernard z Clairvaux woa, e nie wolno odda ydowi kluczy w. Piotra. Co prawda, nie tylko ten wzgld way. Pierleoni-Anaklet cieszy si saw wcale nieszczegln, a ci, ktrzy dali gosy za Innocentym, stanowili wikszo kardynawbiskupw. Zgodnie z tradycj ukoronowa go biskup Ostii. Innocenty pozyska take wkrtce przychylno Anglii i Hiszpanii. Chcc powrci do Rzymu, naleao jednak zdoby go si. Tego mogli dokaza tylko Niemcy. cilej - ich krl, dotychczas jeszcze nieukoronowany na cesarza. Obrzd musia odby si w Rzymie. Owym krlem by Lotar III, poprzednio ksi Sasw, stary rywal Krzywoustego. A za dobrze znali go Obodrzyce oraz inne plemiona zachodniosowiaskie, ktre zmusza do ulegoci. Jego polityka coraz wyraniej kierowaa si ku ujciu Odry oraz ku wyspie Rugii. W Genealogii Wodzimierza Dworzaczka figuruje on cakiem osobno, w rogu karty powiconej dynastii salickiej. Bo te nie nalea ani do niej, ani do nastpnej Hohenstaufw. Rd von Supplinburg wydal tylko jednego cesarza. Po zgonie Henryka V wybrano Lotara jako kandydata opozycji. Zwaszcza duchowiestwo byo za nim, pamitajc jego przychyln postaw wobec programu gregoriaskiego. Sojusz z Innocentym by w tych warunkach zjawiskiem naturalnym. Wygnaca wspieray ponadto takie powagi, jak Bernard z Clairvaux i Norbert z Westfalii, zaoyciel zakonu premonstratensw, arcybiskup magdeburski i kanclerz Woch - dwaj przyszli wici. Kler polski popieszy si, niestety, i uzna papieem Anakleta. Krl Lotar musia starannie obmyla plany, by kade z zamierze zbrojnych zmieci w ramach sakramentalnych trzech miesicy, po upyniciu ktrych wierne rycerstwo zawracao wierzchowce i ruszao do domu, ani dbajc, jakie plany wodza udaremnia. Pierwsza wyprawa, odbyta w roku 1131, bya improwizacj. Poszo za Alpy tysic piciuset Niemcw oraz trzystu Czechw. Druga, w dwa lata pniej, wygldaa ju inaczej. Mniejsza o walki. Bez porwnania waniejsze s dla nas posunicia polityczne, wywierajce bezporedni wpyw na struktur wadz kocielnych. We Woszech trzeba byo pogodzi Genu i Piz, ktrych poczone floty mogy zabezpieczy ujcie Tybru przed Rogerem sycylijskim, stronnikiem antypapy. w. Bernard osign ten cel. Genua uzyskaa arcybiskupstwo, a wadz nad szecioma biskupstwami korsykaskimi podzielono po rwno pomidzy obie metropolie. Trzy dla Genui, trzy dla Pizy. Niemcy znaczyy wicej od obu tych miast. w. Norbert, Germanin rodowity, towarzyszy Innocentemu i Lotarowi w wyprawie. 27 maja 1133 roku papie podporzdkowa wszystkie biskupstwa skandynawskie metropolii hambursko-bremeskiej. 4 czerwca odbya si koronacja Lotara na cesarza. Ceremonii dopeniono jednak u witego Jana na Lateranie, bo kocioa w. Piotra nie udao si wydrze z rk Anakleta. Tego samego dnia bulla papieska oddaa Magdeburgowi wadz nad wszystkimi biskupstwami polskimi w liczbie omiu.
192

Przekrelona zostaa bezcenna zdobycz Mieszka i Chrobrego, odrbno i samo nawet istnienie polskiej prowincji kocielnej, podlegajcej dotychczas tylko Rzymowi. Obraono najbardziej ywotne interesy papiestwa. Toczya si walka o wadz najwysz. W tych warunkach Innocenty gotw by wszystko zrobi dla Lotara. Wkrtce po koronacji cesarz odchodzi na pnoc. Trzymiesiczny termin min. Wraz z Niemcami cign Genueczycy i Pizanie. Druyny Anakleta mog teraz odwojowa utracone dzielnice Wiecznego Miasta. Innocenty II nie czeka na to. Opuszcza Rzym, osiada w Pizie. Pomoc cesarska jest nadal potrzebna. Fatalna dla Polski koniunktura trwa. Na zwyczajne niepokoje wewntrz Niemiec liczy nie mona, bo kler tamtejszy z zapaem zabra si do pacyfikacji. Zapewni mir tak solidny, e cesarz wzi ze sob do Woch szwagra, Henryka Pysznego z Bawarii, ktrego zostawia poprzednio w Rzeszy dla pilnowania porzdku. 15 sierpnia 1135 roku Krzywousty stawi si przed Lotarem w Merseburgu i zoy mu hod z Pomorza Zachodniego oraz z Rugii (ktrej zreszt nie posiada; upokarzajc si, potwierdza jednak swe prawa do niej). Biskupia stolica Thietmara po raz drugi w swych dziejach widziaa ksicia polskiego nioscego miecz przed cesarzem. O ile jednak Chrobrego czekay w niedalekiej przyszoci peny tryumf i korona, o tyle Krzywousty mg liczy tylko na uchylenie grb najgorszych. Skadajc hod, zmierza do tego wanie i cel osign. Podporzdkowanie Kocioa polskiego Magdeburgowi to najcisze z wczesnych niepowodze Bolesawa III, lecz wcale nie jedyne. Nie udaa mu si wyprawa na Wgry, gdzie zamierza przeszkodzi umacnianiu si wpyww niemieckich. Byo to w roku 1132. W przecigu trzech lat nastpnych spaday na lsk odwetowe wyprawy czeskie. Protegowany przez Krzywoustego na Wgrzech krlewicz tamtejszy Borys, przebywajcy pniej w Wilicy, zdradzi. Porozumia si z Rurykowiczami i w fatalnym roku 1135 wyda im grd. Ruskie i poowieckie druyny spaliy go i wyciy ludno, ale Borys nie zyska na swym postpku. Pisze Kadubek, e Woodar ruski: Owego za sprawc zdrady, syna piekie, wychowaca wiaroomstwa najpierw uczci najwspanialszymi darami, napoi ask obfitoci, najczulszymi przycisn uciski i na najwyszy szczyt godnoci wynis. Gdy wreszcie zdrajca adnego nie przeczuwa nieszczcia, by niespodziewany pocisk sroej go dotkn, by z wyszego stopnia gbiej by strcony, w tej samej prawie chwili wywysza go i strca; strconego pozbawia wzroku, ucina jzyk, otrzebia, mwic: Niechaj przepada, niech si ze mii, z potworu zdrady, zgubniejszy nie mnoy potwr. Wtpliwe, czy Woodar naprawd tak powiedzia, pewne za to, e mka Borysa stanowia sab pociech dla Krzywoustego. W jednym tylko wypadku los rozstrzygn wtedy na jego korzy. Umar arcybiskup Norbert. Zabrako najgorliwszego ordownika sprawy Magdeburga. Po zoeniu hodu Krzywousty powraca przez to miasto. Z rozkazu cesarza wyszed mu na spotkanie metropolita, biy dzwony we wszystkich kocioach, w uroczystej procesji niesiono chorgwie. W redniowieczu hod hodowi nie by rwien. Merseburg w niczym nie
193

przypomina pniejszego Krzyszkowa. Krzywoustego traktowano jako samodzielnego monarch. Gboki manewr polityczny powid si, zaagodzenie stosunkw z cesarzem zaraz przynioso korzy. W roku 1136 Innocenty II wyda bull dla arcybiskupstwa gnienieskiego, w ktrej ani jednym sowem nie wspomnia o podporzdkowaniu go Magdeburgowi. Papiestwo nie odwouje wasnych postanowie. W milczeniu odchodzi od uznanych za przekrelone. Bulla Innocentego szczegowo opisaa posiadoci kocielne na Paukach, wymienia te imiona chopw, zamieszkaych we wsi Starzi Biskupici, czyli w dzisiejszym Biskupinie. Brzmiay tak: Nawz, Ruz, Sl, Biaows, Witosa, Pantys, Zmarszcz, Mioch, Kraik, Niegos, Konus, Dal, Marziec, Czy, Pospiech, Redanta, Smogor (co znaczy torf), Donic, Dygoma, Kobyka, Parech, Kobuszec, Pampie, Kandera, Komor, Zdomyt i Pandeciech. Prawda, e Kadub pasowaby tu w sam raz? 4 grudnia 1137 roku wracajcy z kolejnej wyprawy woskiej Lotar III zmar w Tyrolu. Krzywousty przey go tylko o dziesi miesicy, chocia by o tyle dokadnie lat modszy. Zgas 28 padziernika 1138 roku, podobno w Sochaczewie. Z dwch maestw zostawi czterech synw (pity by niemowlciem lub mia si wkrtce narodzi). Najstarszy liczy sobie lat trzydzieci trzy, nastpny z kolei trzynacie. Ta okoliczno musiaa stanowi pociech dla umierajcego. Mg liczy, e senior da sobie rad. Zwaszcza jeli si go zawczasu dobrze podeprze. Tylko tytu krlewski zdoaby zapobiec podziaowi kraju midzy spadkobiercw. Wrd warunkw, ktre z lekka poznalimy, sama prba koronacji stanowiaby szalestwo. Byaby wyzywaniem i tak ju a nazbyt nieprzychylnego losu. Obaj starsi Bolesawowie wyzyskiwali dobr koniunktur, koronujc si Bolesawowi III jej zabrako. Gdzie w roku 1138, zapewne podczas wiecu monych Krzywousty ogosi swj statut, nazwany pniej testamentem Wyznaczy czterem synom po dzielnicy (Wincenty Kadubek nie wymieni ich wcale, uznajc wida konkret za balast). Stworzy rwnie dzielnic rodkow, obejmujc cale Pomorze, zachodnie Kujawy, wschodni Wielkopolsk z Gnieznem i Kaliszem, ziemi czycko-sieradzk oraz krakowsk z samym Krakowem. Tego obszaru nie wolno byo rozdrabnia. Mia zawsze stanowi domen najstarszego z rodu Piastw, ktremu w stosunku do reszty kraju przysugiway prawa ksicia zwierzchniego, seniora, nieukoronowanego monarchy. Prowincje dane Bolesawowi Kdzierzawemu, Mieszkowi (Staremu) i Henrykowi, czyli Mazowsze, reszt Wielkopolski i Sandomierskie, Krzywousty pokroi, okaleczy na pewno z rozmysem. adna z nich nie ostaa si w swym dawnym ksztacie plemiennym. Jedynie przeznaczony dla Wadysawa lsk dosta mu si w caoci. To nie mg by przypadek. Ojciec, jak umia, tak podpiera najstarszego z synw, upatrzonego na prawdziwego dziedzica. Miay mu suy nie tylko zasoby lska, lecz i prastare tradycje

194

szczepowe. Ponadto dzielnica senioralna, wiek dojrzay oraz powinowactwo z rodem Hohenstaufw. Krzywousty zamyka pewnie oczy z sumieniem jako tako spokojnym. Testament swj kaza spisa i uzyska dla zatwierdzenie papiea. Zrobi wszystko, co leao w mocy ludzkiej i dao si ogarn przewidywaniem. Postanowi bowiem jeszcze, e tylko senior ma prawo mianowania biskupw w caym kraju. (W Polsce, pomimo konkordatu wormackiego i innych reform zachodnich, po dawnemu wyznacza ich panujcy). Zarwno w Niemczech, jak we Francji podporami tronu bywali zazwyczaj hierarchowie duchowni, bo na wieckich sobiepanw tylko czowiek naiwny mgby liczy. Krzywousty spodziewa si tego samego dla Polski. I tu si zawid. Pisze Tadeusz Wojciechowski: Trudno byo przewidzie Krzywoustemu to, e biskupi, wczesna inteligencja narodu i zaprzysieni na testamentowy statut - jakby idc za przykadem Stanisawa, z nielicznymi wyjtkami, jak Robert wrocawski, Werner pocki, Arnold poznaski i moe Iwo krakowski zamiast pomaga do utrzymania monarchii, pomagali juniorom do rozburzenia pastwa. Nie wyniko to bynajmniej z ich urzdu czy charakteru biskupiego; po prostu nie doroli do wysokiej godnoci. Byli to ci sami biskupi, na ktrych ali si Krzywousty przed Ottonem bamberskim: Szukam od dawna midzy moimi biskupami, czy ktry nie podejmie si misji do pogan, i nie mog znale". Nie umieli apostoowa, ale umieli burzy na rwni i razem z panami wieckimi, jako magnaci, arystokracja redniowieczna, zasadniczo sprzeczna monarchii; a byli potni, bo miewali pod sob po kilka grodw z licznym rycerstwem wodyczym. Tak, zaczwszy od kltwy rzuconej na pierwszego seniora i jego on (!), burzyli przez cay ten okres (11381243), a mianowicie w tych latach, kiedy zachodziy przemiany na tronie krakowskim. Pierwsza kltwa! ju si o niej napomykao, lecz warto j jeszcze raz przypomnie. Na pocztku 1146 roku ksi Wadysaw bra ju gr. Obieg w Poznaniu modszych braci, ktrych zamierza wyzu z ich dzielnic, pastwo za znowu cakiem zjednoczy. Uzyska ju na to zgod Konrada III. W obozie Wadysawa zjawia si arcybiskup Jakub ze nina. Jest bardzo sdziwy, chodzi nie moe, przywo go na maym wzku, wtaczaj do namiotu Piastowicza. Za sprowadzenie druyn ruskich i posikw z Prus metropolita rzuca kltw i natychmiast kae si wywie spod skaonego dachu. Przestraszeni sudzy piesz. Wzek zaczepia o sznury czy koki, namiot wali si, omal nie zabijajc ksicia. Wadysaw ponis wkrtce porak pod Poznaniem. Widzia, jak na wiey trzykrotnie podnosi si i opada czerwona tarcza, lecz zlekceway to. Da si zaskoczy wycieczce oblonych oraz jednoczesnemu uderzeniu z zewntrz. Dla wykltego przegrana bitwa musiaa si sta katastrof. W tym samym roku 1146 dotychczasowy Wadysaw II zosta Wadysawem Wygnacem, a dla Polski zacza si doba rozbicia dzielnicowego. Sierpniowa wyprawa Konrada III dosza tylko do zasiekw granicznych. Juniorzy wykrcili si niedotrzyman obietnic przyjazdu do Niemiec na sd. Konrada odcigna od Polski druga krucjata. W jedenacie lat pniej Fryderyk Barbarossa rozbi obz w Krzyszkowie
195

koo Poznania. Wiemy ju, e Kdzierzawy zjawi si tam z mieczem nie przy pasie, ale nad gow. Kadubek potpia tylko Wadysawa za naprowadzenie Niemcw, innych winowajcw nie dostrzega. Rozumuje w ten sam sposb, co biskupi, ktrzy umieli burzy razem i na rwni z panami wieckimi". Nic dziwnego - pisarz, duchowny, urodzony gdzie okoo roku 1157, wzrasta w okrelonej atmosferze umysowej i moralnej, w bardzo swoistym klimacie poj. Trzeba pokusi si o ich odgadnicie zamiast biada nad kronikarzem. Wbrew zdaniu Tadeusza Wojciechowskiego, urzd i charakter biskupi" znaczyy w tych dziejach. Przecie to by zatarg dwch wadz, wieckiej i duchownej. Przyjmuje si zazwyczaj, e rozdzierajcy redniowiecze konflikt omin Polsk. Jedynie pniej, w wieku XIII, spr Henryka Probusa z biskupem wrocawskim Tomaszem herbu Nacz po trosze przypomina dramaty rozgrywajce si na Zachodzie. aden z papiey nigdy Polski nie odwiedzi, zabrako wic u nas takich scen jak Canossa czy kltw rzucanych na monarchw przez samego nastpc w. Piotra. Lecz jeli pamita o proporcjach i zredukowa wszystko rozsdnie do skali prowincjonalnej, mona chyba i nad Wis doszuka si znamion owego konfliktu. Zwaszcza e dostarczay mu poywki odczucia, ktre jeli wystpoway na Zachodzie, to sabiej. Od dziesicioleci ju znana bya parabola Grzegorza VII o wadzy duchownej, bdcej jak yciodajne soce, i wieckiej, ktra niczym ksiyc wieci poyczonym blaskiem. Rzym chcia, aby ugili si przed t teori spadkobiercy Karola Wielkiego, cesarz oraz krl Francji, Przypomnijmy sobie teraz sowa Galla zwrcone do kapelanw nadwilaskiego suwerena: Bo jeeli sdzicie o krlach i ksitach polskich, i nie zasuguj na wasne roczniki, to bez wtpienia krlestwo polskie stawiacie na rwni z jakimi bd niekulturalnymi ludami barbarzycw. Czy rzeczywicie na rwni, to kwestia. W kadym razie gdzie w pobliu. Katoliccy, czyli rzymscy, biskupi musieli spoglda na pastwo polskie chociaby nieco z gry. Nie potrzebowali by na to zaraz Niemcami, jak Thietmar. Wystarcza sam charakter" urzdu duchownego. Ich mocodawc byo Wieczne Miasto, stolica wiata, szafarz koron. Donie ich przodownika, arcybiskupa Gniezna, posiaday moc namaszczania krlw. Mowa aciska, wicenia kapaskie, infuy, paliusze, pastoray, to wszystko pochodzio z tej samej strony wiata, z ktrej kraj Piastw bra wzory, gdzie byo wiato oraz nadrzdne potgi. Rzym ogosi wiernym, e papie moe skada z tronu cesarzy. Arcybiskup gnienieski tak wysoko nie siga. Sprawowa najwysz wadz duchown w kraju prowincjonalnym. W roku 1146 widzia w nim walk kilku skconych ksit. Urzeczywistni w Polsce teori o socu i ksiycu. Wystpi jako ten, co rozstrzyga. Z pozoru stan jedynie przy magnatach wieckich, takich jak wojewoda Wszebor. Ale co u tamtych byo tylko buntem, to u niego stanowio rwnie spenienie doktryny. Oni mogli

196

si powoywa najwyej na tradycje plemienne, on na program goszony przez Wieczne Miasto. Ludzie z zasady skwapliwie podchwytuj wszelkie teorie, ktre uzasadniaj ich prawo" do przewagi spoecznej ub do wadzy. Trzymaj si kurczowo nawet zupenie miesznych. Pniejsze wywody, e szlachta pochodzi od Jafeta, ydzi od Sema, a chopi od Chama, traktowane byy jak najbardziej serio i peno za narobiy. Rycerstwo litewskie, wicie wierzc w swj rzymski rodowd, uwaao si za co lepszego od koroniarzy. Byoby niesychanie dziwne, gdyby biskupi polscy w wieku XII rozumowali tylko tak, jak monowadcy wieccy, to znaczy przeoczyli teori ogaszajc ich wanie za sl ziemi. Ci biskupi musieli postpowa zgodnie z elazn regu historii, czyli wydedukowa sobie z rzymskich tez przekonanie o wasnym prawie do rozstrzygania o wadzy wieckiej w Polsce. Jeli na Zachodzie tiara walczya z koron, to u nas infua z mitr. Parabola o socu i ksiycu oraz Dictatus papae Grzegorza VII byy ju od dawna znane, stanowiy ideologiczny or kleru. Nasz Wincenty Kadubek doczeka mia czasw, kiedy ogoszono z Rzymu: Wadza papieska wysza jest od krlewskiej, bo gdy krlom dane jest tylko panowa na ziemi i nad tym, co cielesne, wadza papieska do niebios siga i dusze niemiertelne ma pod swoim panowaniem. Krlowie rozkazuj tylko swoim pastwom, krajom i wieckim potgom, ich wszystkich przewysza za w. Piotr swym znaczeniem i wszelk wadz swoj, bo jest namiestnikiem Tego, do ktrego ziemia caa naley i wszyscy, ktrzy na niej mieszkaj. Kronika Kadubka to obraz dziejw Polski wymalowany wedug tych zasad. Autor przytoczonych sw - papie Innocenty III - zatwierdzi mistrza Wincentego na krakowskiej stolicy biskupiej. Duch czasu doskonale wyjania niepojty z pozoru sens dziea, ktre tchnie patriotyzmem, lecz gosi, e statut Krzywoustego majcy wszak na celu jedno pastwa przesta obowizywa, poniewa papie Aleksander (III) i cesarz Fryderyk (Barbarossa), majcy wadz do nadawania i znoszenia praw, ustaw t zupenie znieli. Dziea stawiajcego za wzr ksicia, ktry potulnie znosi uderzenie w twarz. Barbarossa, bdcy pocztkowo dla Kadubka rudym smokiem", na dalszych kartach ksiki przemieni si w czynnik nadrzdny, w autorytet moralny. Nie warto moe dopatrywa si w tym znamion kronikarskiego niechlujstwa, ktry to zarzut ciy nad naszym historykiem. Bo powiedzmy od razu, e kltwa rzucona przez kardynaa Gwidona na doranie nieposusznych biskupw polskich zostaa w ogle przemilczana. Meandry wyczyniane przez dziejopisarza to ciekawy lad wietnie znanej praktyki naginania ideologii do potrzeb naginajcego. Z teorii bierze si to, co sprzyja uroszczeniom wadczym, reszta idzie w dyskretny pcie lub w ogle w cie. Tym atwiej byo Kadubkowi kltw przemilcze, e ostatecznie Rzym opowiedzia si za zniesieniem statutu Krzywoustego. Zatwierdzi wic niejako postpek Jakuba ze nina. Uzna, e mia racj kler, ktry nie yczy sobie powrotu Wadysawa Wygnaca, bdcego legalnym ksiciem zwierzchnim Polski.
197

* Charakter kroniki Kadubka zwalnia od obowizku przestrzegania metody poprzednich rozdziaw. Rozwaania o epoce i warunkach, ktre zrodziy ten osobliwy pd, bdzie si wic przeplata cytatami. Tym to suszniejsze, e Kadubek pod pewnym wzgldem odrnia si zdecydowanie od innych dziejopisw redniowiecznych, na przykad od wczeniejszego Thietmara i pniejszego Dugosza. Opowie urywa si na roku 1202, autor za y do 1223- Zabrako w ogle wiadomoci o wydarzeniach bardzo ciekawych, ktrych by wiadkiem, uczestnikiem albo i bohaterem. Wspomni si o nich pniej, kiedy po zamilkniciu kroniki przyjdzie opowiedzie reszt yciorysu. Nie suyo nam szczcie. Nasz pierwszy literat nie mia temperamentu historyka czy publicysty. Natura obdarzya go duszyczk romansopisarza, ktremu efekty i gierki formalne wydaj si ppkiem wiata. Dugosz zacz od czasw sobie najbliszych, bo najbardziej go pieky. Gall pieszy do nich na eb na szyj, sam si do tego przyznajc. Thietmar odoy piro chyba w godzinie mierci. Wincenty uczy si zapewne w szkole katedralnej krakowskiej. Po jej ukoczeniu wyjecha na Zachd ksztaci si dalej. Czyni to mg w Paryu lub w Bolonii, wolno jednak przypuci, e pozna oba te miasta oraz ich uczelnie. Zosta jeli nie pierwszym, to jednym z pierwszych w Polsce magistrw. Nie wiadomo, kiedy powrci. Roman Grdecki twierdzi, e stao si to chyba okoo roku 1177, pamitnego zmian na tronie krakowskim. Moni odjli wtedy wadz Mieszkowi Staremu, powoali za do niej Kazimierza Sprawiedliwego. Nie wiemy, kiedy z zagranicy powrci, wiemy za to dokadnie z czym. O tym najlepiej zawiadczy wstp do kroniki (przekad Augusta Bielowskiego): Trzej z trojga przyczyn teatralnymi wzgardzali uroczystociami: pierwszego imi Kodrus, drugiego Alcybiades, trzeciego Diogenes. Kodrus dlatego, e by ubogi i achmanami odziany; drugi, e by urody przecudnej; trzeci, e i czystoci obyczajw odznacza si, i bystroci umysu celowa. Pierwszy, aby ubstwa, ktre jest samo z siebie wzgardliwe, nie wystawia na pomiewisko wszystkich; drugi, aby si nie naraa na niebezpieczestwo urokw; trzeci, aby nieskalany mdroci majestat nie podawa trefnisiom w zniewag. Wola tedy Kodrus wzbroni sobie widoku innych ni wzgardliwe z siebie da innym widowisko: albowiem nie masz miru midzy purpur a achmanami. Przenosi i Alcybiades raczej w domu kry si bez pochwa ni pochway odnoszc, naraa na szwank swoj urod: albowiem nic nie jest z przyrodzenia tak pikne, czego by paksooka zazdro spojrzeniem swoim urzekn nie moga. Na koniec uzna i Diogenes za rzecz roztropniejsz wzgardza poufaoci gminu: albowiem lepiej jest mie cze w samotnoci ni w towarzystwie wzgardy doznawa. Alici tej oto ksieczki szorstka chudzizna, jaowa szorstko bezpieczna jest od alcybiadowego kopotu. Przesdem bowiem jest obawa urokw, a nieurodziwy nie ma te nic do stracenia z swojej urody. I Diogena, acz boskie, zdanie nie obchodzi nas, na ktrych mdro ani kropelki daru swego nie zlaa. Kodra, jedynie Kodra trwoy nas obraz, gdy na zgromadze publicznych zasadzki wystawiona nasza ndzota nie ma ani lichego achmana,
198

ktrym by wstyd swj okrya. Mamy bowiem pord Muz nie pochy wyprawia choro wdze zwolenniczkami Diony, lecz zaj miejsce na wyynach wobec wietnego senatu i opiewa nie cieniste trzciny po kpach, lecz ojczyzny zote kolumny. Nie lalki z gliny, lecz prawdziwe ojcw wizerunki z ona niepamici, z najstarszego trzonu soniowego wyrzebia nam kazano, ba i wiata boskiego kagace w zamku krlewskim rozwiesi, i wraz w wojennych czoo uznoi zapasach. Inna wszake jest, przedsibra co w nieogldnej skwapliwoci z chci popisania si, z dzy zysku, a inna spenia wymogi wszechwadnej koniecznoci. Mnie oto ani taka namitno pisania nie zalepia, ani pobudza taka ch sawy, ani dza zysku zapaa, ibym po tylu dowiadczonych morskich przygodach, po tylekrotnym w przedsibranych trudach rozbiciu i zaledwie na brzeg wybrniciu, mia ochot na tyche samych rozbija si mieliznach: tylko bowiem osia podniebieniu smakuje oset zamiast saaty i tylko cakiem bezrozumny da si przynci cierpk sodycz. Lecz niesuszna jest opiera si susznemu rozkazaniu. Zrozumia to bardzo dobrze najwaleczniejszy z ksit, e wszelkie czyny bohatyrstwa, wszelkie zacnoci oznaki z przykadu przodkw, jakby z jakich zwierciade, na jaw wychodz. Bezpieczniej puszcza si w drog, gdy jest przewodnik, gdy wiateko przed nami, i wdziczniejszy jest wizerunek obyczajw majcy za to wzorow staroytno. Pragnc tedy cnoty przodkw zrobi udziaem potomnych, na mnie pisarza, na kruche jak ze trzciny me piro, na pigmejskie me barki woy brzemi Atlasa, nie inn zapewne kierowany pobudk, jak t, e blask zota, e poysk pere nieudolnoci artysty ceny swojej nie trac, podobnie jak i gwiazdy najczarniejszymi Etiopw palcami ukazane nie kopciej. Ani te wielkiego potrzeba na to u artysty dowcipu, iby elazo oczyci ze rdzy, uel wydzieli od zota. Poniewa tedy byoby niedorzecznoci waha si w podejmowaniu ciaru, od ktrego uchyli si nie mona, podejm go wic wedug si, byle mi nie odstpowali ci, ktrzy podry przeze mnie przedsiwzitej przychylnym sercem dotuszaj, ktrych ani moje na zuboczy potknicie, ani na lizgocie upadek mj nie zdziwi, przy ktrych uprzejmej yczliwoci ciar ciarem, a trud trudem by przestaje: wesoe bowiem w podry towarzystwo jest niejako wzkiem podry. To na koniec wypraszam sobie u wszystkich, aby nie kady o mnie wyrokowa, lecz tylko ci, co umysem wytwornym lub ogad wysz janiej; aby nikt nie potpi nas pierwej, nimby si w nas najpilniej nie rozpatrzy. Tylko bowiem rozgryziony imbir daje poczu sw sil, i nie masz nic takiego, co by nieuwzgldnione zachwycao, a jest niegodziwa, nie rozpatrzywszy dziea, wydawa sd o dziele. Skpy tedy w pochwaach niech bdzie skpszy jeszcze w naganie. Autor truchla wic przed rozmiarami zadania, do ktrego powoa go Kazimierz Sprawiedliwy. Bo z mnstwa sw wyowi chyba mona t jedn konkretn wiadomo, e ksi zachci Wincentego do pisania kroniki lub wrcz mu to nakaza. Dolega nam niepewno, czy Kadubek rzeczywicie zosta u Kazimierza kanclerzem, kiedy zabra si do dziea, z jakiej pomocy korzysta. Gdyby cho tyle wiedzie, ile Gall napomkn o Michale z rodu Awdacw! Przyjmujemy, lecz nie bdziemy przysiga, e kronika zacza powstawa za ycia i rzdw Sprawiedliwego, czyli przed rokiem 1194.

199

Mistrz Wincenty powrci z Zachodu niewolnikiem panujcej tam mody literackiej. Nie od rzeczy bdzie przytoczy w tym miejscu star, bo w 1840 roku wygoszon opini Michaa Wiszniewskiego o wczesnych pisarzach: A lubo uczeni nie umieli ani widzie natury, ani patrze w serce, kochali si jednak w zmylonych baniach, podobni do dzieci, ktrym si wicej podoba rzecz osobliwa i dziwna nieli prawdziwa. Std poszo, e mieli przytpiony zmys historyczny". Nie wszyscy, jednak nie wszyscy... A do schyku XVI stulecia uchodzio we Francji za pewnik, e Frankowie wywodz si od Franka, syna Hektora. Lecz ju w XII wieku znalaz si taki, co ceni wida konkret, skoro o niego dba. By to wielekro poprzednio wspomniany Suger. Nie chodzi mi w tej chwili o jego ksik powicon panowaniu i osobie Ludwika VI. Zostawszy opatem Saint-Denis, Suger najpierw zebra z archiwum teksty odnoszce si do rnych epok przeszoci, a potem zasadzi jednego z mnichw do przepisywania ich po kolei na pergaminie. Tak powsta manuskrypt nr 543, przechowywany w Bibliotece Mazariniego, czyli jak stwierdzaj Jzef Calmette i Henryk David: najstarsza ze wszystkich historii Francji. Dzi jeszcze pewne opowiadania, ktre si napotyka w wikszoci ksiek historycznych, zawdziczaj ten przywilej wycznie temu, e zostay umieszczone w rkopisie nr 543. Manuskrypt w ju istnia, kiedy Wincenty przyby na Zachd. Gdyby po powrocie zechcia naladowa i takie wzory! Niestety, za cen olbrzymiego wysiku zosta Kadubek mistrzem atwizny. Bo praca, ktrej dokona, zasuguje na najwyszy szacunek. Posuchajmy opinii miarodajnego znawcy, profesora Plezi: W porwnaniu z Gallem Anonimem i jego jzykiem bardzo indywidualnym, nieraz kaprynym, jest Kadubek o wiele bardziej klasycyzujcym acinnikiem, w tym szczegle rwnie nieodrodnym reprezentantem humanizmu XII wieku. Jego sownictwo jest bardzo bogate, gdy uywa w kronice bez maa 6000 wyrazw, nie liczc imion wasnych, co u czowieka piszcego w obcym jzyku jest uderzajco wysok cyfr, skoro cay sownik Iliady i Odysei ma liczy 9000 wyrazw, a zasb sw Miltona 7 czy 8 tysicy, podczas gdy w obu tych wypadkach chodzi o teksty od kroniki naszej wielekro obszerniejsze. Uczony wspomina jeszcze o synnej acinie Kadubkowej, bdcej postrachem mediewistw i kacej im z tsknot myle o dobrym tumaczeniu, ktre oszczdzioby trudu wgryzania si w orygina". Wincenty nie wyjecha z Krakowa nieukiem. Ukoczy szko katedraln i wiedza, ktr tam zdoby, na pewno na lekcewaenie nie zasugiwaa. Oduczmy si nareszcie bajania o cakowitym prymitywizmie i prostactwie Polski wczesnej. W wietle dokonanych odkry archeologicznych dotychczasowe wyobraenia staj si po prostu mieszne, a ich amatorzy sami sobie wystawiaj nieszczeglne wiadectwo. XII wiek to Drzwi Gnienieskie, kolumny ze Strzelna, pyta z Wilicy i... Wanie: i co jeszcze ponadto? Na jakie dalsze rewelacje natrafi - moe wkrtce sondy i opatki badaczy? U
200

schyku 1962 roku Eligia i Jerzy Gssowscy oraz Aleksander liwowski wykryli w Sandomierzu, obok kocioa w. Jakuba, szachy z rogu jelenia, pochodzce z pierwszej poowy tamtego stulecia. W Sandomierzu, to znaczy w stolicy ojcowizny Kadubka, tam dokadnie, gdzie kronikarz by proboszczem kolegiaty. Figurki o ciekawych formach zdobi ornamenty wykonane rylcem i doskonale znane z mnstwa innych polskich znalezisk. Tych koni, wie i pionkw na pewno znikd nie przywieziono. Leay wrd szcztkw zwykej chaty chopskiej, takiej sobie rodzimej pziemianki. W poowie XII wieku geograf arabski, ktry nigdy zreszt Polski nie odwiedzi, nazwa j krajem wiedzy i mdrcw ar-Rum", czyli mwicych po acinie. Jego zdaniem Krakw wczesny by miastem duym i piknym, posiada liczne place targowe, ogrody, a nawet winnice. Zalicza si do orodkw, ktre zaywaj szacunku, poniewa przebywaj w nich uczeni w dziedzinach nauk i religii ar-rumia". Archeologia stanowczo zaprotestowaa przeciwko skreleniu z rejestru wywodw arabskiego mdrca. Bo skoro zwyczajni mieszkacy prowincji zabawiali si gr w szachy... A ponadto: skoro biskup krakowski Mateusz pisywa do Bernarda z Clairvaux w sposb kunsztowny i uczony, skoro od dawna istniay biblioteki, to Arab mia wida rzeczowe powody do pochway Krakowa. Nie naladujmy go jednak i nie popadajmy w przesad. Szkoa katedralna uczynia Wincentego zdolnym do studiw w najlepszych uczelniach Europy. One dopiero i cala atmosfera kulturalna Zachodu zrobiy z syna Kadubowego intelektualist, pisarza. Z Bolonii ani z Parya nikt po wiedz do Krakowa nie jedzi. Obowizywa kierunek odwrotny. Podwawelski orodek bezsprzecznie wzbogaca kultur kontynentu, samo jego powstanie byo wielk zdobycz pierwszych wiekw Polski chrzecijaskiej. wiato brali z niego przybysze z Kargowa, Opatowa, Okaliny. On ich podksztaca, przekazujc najzdolniejszych bieglejszym mistrzom. Na tym polegaa na razie jego rola. Ogromnie trudno dokona oceny upu duchowego, ktry Wincenty przywiz z Zachodu. Zacznijmy od tego, co wzrusza, troch jednak mieszc. Zostawmy na potem rzeczy zdolne doprowadzi do rozpaczy. W glebach dawnej ziemi sandomierskiej mona czasem znale podobizny cezarw rzymskich. Widniej na pienidzach, monetach. wiadcz o handlu, ktry imperium uprawiao z krajem Sowian. Innych dowodw stycznoci naszych pradziejw z histori antyczn nie ma i nigdy nie bdzie. Immensa Pacis Romanae maiestas tu nad Wis nie docieraa. Wincenty, syn Kaduba, studiujcy w Bolonii oraz w Paryu, czyli w rzymskiej Lutecji, musia bardzo bole nad upoledzeniem swej ojczyzny. Postanowi uwietni jej przeszo. Literat, dla ktrego dziejopisarstwo byo tylko pretekstem, okazj do popisu, mg to uczyni z sercem zupenie lekkim. Przyznawa si do tych samych praw, ktre su dzisiejszym beletrystom (jeli nie do szerszych nawet). Najwiksze talenty wczesne lubiy rynsztunek erudycji, nie czuy si pewnie bez podpr w postaci Pisma witego obojga Testamentw oraz dzie mdrcw staroytnoci. Wieniak z Kargowa przeczyta wszystko, co naleao do normalnej lektury przecitnego
201

intelektualisty. Chon to musia z arliwoci neofity. Samo jego dzieo wiadczy o tym wyranie. Wincenty pokocha antyk, stanowicy wsplne dziedzictwo aciskiej Eu-ropy. Kocha rwnie Polsk. Zaraz zobaczymy, co wyniko z oenku tych dwu mioci. Forma trzech pierwszych ksig kroniki wyranie zalatuje antykiem. Ju w niej samej jest co z gaju Akademosa, z rozmw na agorze, z czasw, sowem, dla ktrych dyskurs filozofw i scena teatralna byy chlebem powszednim. Arcybiskup gnienieski Jan oraz biskup krakowski Mateusz, postacie historyczne, ludzie z krwi i koci, wiod dialog. Trzy pierwsze ksigi to dwugos o dziejach Polski, take i takich, ktrych nigdy nie byo. Mateusz mwi o pogaskim krlu Polski Leszku II, jego synu i dalszych nastpcach. Syn jego nie tyle rozszerzy pastwo, jak raczej wzbogaci ojcowskie cnoty. On w trzech potyczkach rozproszy si Juliusza Cezara, zniszczy u Partw Krassa z caym wojskiem, a lejc w usta jego zoto, woa: Zota pragn, zoto pij!". Panowa bowiem (Leszek) nad Partami i Getami, i nad krajami za Partami lecymi. W kocu Juliusz Cezar rad si z nim wzem pokrewiestwa czy i daje mu siostr swoje Juli za on. Ta w posagu dostaa od brata Bawari, a jako wiano od ma (surbiski) sorbijski kraj. Zaoya dwa miasta, z ktrych jedno po imieniu brata Julius, teraz Lubus, drugie po wasnym Julin nazwa kazaa, ktre dzi Lublinem si zowie. Std te Juliusz rozjtrzy na siebie umysy senatu, jakoby w nie-przyjacielskich utulon objciach nie jako obywatel, lecz jako wrg rozszerzenie si rzymskiego pastwa tamowa: jakoby tych nauczy panowa, ktrym by przystao by poddanymi. Wszystko wic, co tylko w posagu siostrze by ofiarowa, stara si odebra. Dlatego siostra jego od ma wydalon zostaa i tylko mu maego zostawia synka (Pompiliusza) Popiela. Naonica za, ktra na krlow za jej bytnoci jeszcze zazdrosnym pogldaa okiem, zaja miejsce krlowej. Ta z zalotniczej nienawici pod wpywem mioci, jak optaa krla, przemienia nazwy pomienionych miast. Z t i z innymi mia Leszek spodzi dwudziestu synw, ktrym tyle ksistw przeznaczy; dajc jednym hrabstwa, czyli margrabstwa, a drugim nawet krlestwa. Popiela (Pompiliusza) za jako pierworodnego zrobi krlem nad wszystkimi. Jego skinieniem wycznie nie tylko monarchia sowiaska, lecz i ssiednie rzdziy si kraje. Na jego te pogrzebie tum braci w pobonych usugach nawzajem wyprzedza si zdawa. Tak go za czcili i miowali, e nawet jego maego synka, take Popiela (Pompiliusza) krlem obrali, nie suchajc gosu oszczerstwa ani zazdroci. Rzadki to ptaszek ta zgoda na ziemi; rzadszym jeszcze zdarzeniem, aeby dwr krlewski y w zgodzie i mioci. Z gbi bowiem okropnej zazdroci wznoszca si grona burza nad gowami splnikw rzdu zawisa. Ale bogosawiona zaiste wicej ni bratnia splno! gdzie wicej znaczy sumienna mio, ni dokaza moe dza panowania. Saw tego szczcia zajaniao przed innymi plemi Erotyma. Ten to Erotym, krl arabski, by mia z naonic, czemu trudno da wiar, 700 synw, ktrych odwag naprzeciw ssiednim pokoleniom wielkie zyska imi; a nawet niezwycionych spomidzy krlw szczeglnym pokona szczciem. O gdyby to za takim idc przykadem, synowie naszego Popiela byli pnego doczekali si wieku!

202

Nie samego tylko Juliusza Cezara wplta Wincenty w histori Polski. Wczeniej znacznie zapozna z ni Aleksandra Wielkiego, Arystotelesowi kaza wzmiankowa o niej w swych listach, wymienia jej stolic Krakw. Chronologia doprowadzia jednak w kocu dyskutujcych biskupw do dni znanych ze syszenia i prozaicznemu Gallowi. Mistrz Wincenty czyta jego kronik. Pojcie prawa autorskiego nie istniao za jego czasw. Zreszt Kadubek wiedzia" wicej od swego poprzednika. Nie byy mu na przykad tajne zbrodnie Popiela, o ktrych tamten zamilcza. Arcybiskup Jan opowiada o uczcie, na ktr Popiel II zaprosi swych krewnych. Jan: A wic podniemy puchary! - zawoa krl - i ja si podwign, bym poegna wszystkich, bymy si nawzajem poegnalnym zczyli pocaunkiem, by z tego puchara za moim przykadem kady wychyli. Puchar za ten zoty pomysem krlowej bardzo sztucznie by wyrobiony, albowiem maa ilo pynu a pod brzeg sigaa, tak i kielich, chocia w istocie do polowy tylko nalany, wydawa si pynem na ksztat pary si wznoszcym cakiem napeniony. Pyn ten za oddechem ust ub nosa opada, jak si to dzieje z pynami, ktre od ognia kipi, a w pewnej iloci na pewnym dnie stan. Mwi, e tak wasno ma wapie. W ten puchar szczeglny, podstpem tego samego podczaszego, wlano skrycie napj zabjczy. Kademu, ktry mia po krlu pi, kazano najprzd puchar do ust krla przytkn, by nie podejrzewano jakiej zdrady, skoro i krl najpierw pil; wydawao si bowiem, e wypija, nie za, e oddechem oddala to, co sztuk odpyno. Ile za czystego wina i trucizny nalano, tyle musia ten, ktry krlowi puchar poda, ucaowawszy go, wyprni. Tak oszukanych, tak trucizn upojonych prosi, by z przyjacielskiej rozeszli si pogadanki, mwic, e niespodziewanie sen go nachodzi. Sdzono, e upici, bo od trucizny albo si zataczaj, albo si wal na ziemi. Tej samej nocy wpord boleci ycie zakoczyli. Zwokom ich tyran okrutny nawet pogrzebu odmwi, twierdzc, e zemsta nieba ich dosiga, poniewa zamierzyli wczorajszym pogrzebowym obchodem swego przyjaciela, synowca, krla, ywcem pogrzeba, i e ta bezbono pod paszczem pobonoci w paczu posgw, w nagej mierci sprawcw, w zwtpieniu o asce i w wielu innych poszlakach si pojawia. Skoro te gwiazdy ojczyzny zgasy, wietno Polski runa. Ta bowiem zakaa ludzkoci, ta cnt zagada, w bezwstydnik najwikszy, nakarmiony bezwstydem owej wszetecznicy, cay si zbytkom i rozwizoci odda i nic nie uwaa za zbawienniejsze, jak opywa w rozkoszach; a najgwniejsz zasad jego byo: Namamy si najlepszymi maciami, napenijmy si winem, zrywajmy kwiat, by nie zwidnia. On by pierwszy do ucieczki, ostatni do boju; w niebezpieczestwach najbojaliwszy, a skoro postrach ustpi, nadty; cnt wrogiem najzajadliwszym i nigdy przeciw nim nie poprzesta waczy; we wszystkich spronociach wprawny, adnych nie pomin usiowa, ktre uzna za przeciwne cnocie. Grono niewiast przekada nad zgromadzenia mskie. Za te wic niesychane wystpki niesychan zosta dotknity kar. Z zepsutych bowiem cia, ktre niepochowane wyrzuci kaza, wyroia si nadzwyczaj wielka mnogo myszy, ktre go cigay poza bagna, jeziora, rzeki, poza stosy ognia, a z on i dwoma synami w bardzo wysokiej wiey zamknitego najokropniej zagryzy.

203

Mateusz: Tak Abderydzi dla mnogoci ab i myszy porzucili ojczyzn; tak Filistynowie dla gnicia jelit odesali synom izraelskim ark z jelitami i myszami zotymi*. I Popielowi za niezwyk zbrodni niezwyk wymierzono kar; a w czym przysze upatrywa szczcie, znalaz w tym rdo nieszczcia, niewiecia to sprawia przebiego. Tak korzy odnosz mowie, ktrzy w czepku chodz, taki to owoc czstego obcowania z kobietami. To w ksidze dowiadcze wyczyta Sardanapal, m od niewiasty zniewiecialszy. Gdy go bowiem Arbatus, przeoony w subie jego bdcy, w tumie naonic w ubraniu niewiecim zasta rozdzielajcego przdz midzy dziewczta, rzek: Nie przystoi, aby mowie ulegali temu, ktry woli by niewiast ni mczyzn. A wic poddani wypowiedzieli mu posuszestwo, a on pokonany, wystawiwszy stos, rzuci si wraz ze swymi skarbami w pomienie, w tym jednym podobny mczynie. Arbatus obj rzdy, godniejszy raczej chway ni nagany; nie pragn bowiem wadzy rzdzenia, lecz litujc si, dwign barkami swymi ojczyzn z opakanego upadku. Imiona pierwszych dynastw piastowskich wzi Kadubek od Galla, nie wtpic wida o ich prawdziwoci. I tutaj, na samym wstpie sztukowanej fantazj opowieci o historii prawdziwej, kronika zaczyna na chwil dwicze tonem bardzo dziwnym. Anonim po prostu podkreli chopskie pochodzenie Piastw i na tym poprzesta. Wincenty postpi cakiem inaczej. Mateusz: Gdy tedy do szcztu zniko Popiela plemi, rozpoczyna si nowe nastpstwo ksit, ktrych wznioso tym szczytniejsz si stal, tym wietniej si wzmoga, im poziomsze, jak mwi, byo pochodzenie. Syn bardzo ubogiego rolnika, imieniem Ziemowit, odznaczy si skrztnoci, zapobiegliwoci i wszelkimi cnotami. Na wasnych zatem, nie na przodkw, oparty zasugach wybrany zosta najpierw wodzem, a w kocu krlewsk przyodzian godnoci, co -jak o nim mwi - od kolebki mu si prawie znaczyo. [...] Ten nie tylko jak gdyby z martwego popiou wskrzesi iskr sawy, lecz niemiertelne imi Polski prawie midzy zodiaku umieci znakami, bo PRZYPISY AUTORA: * Stary Testament: I Ksiga Krlewska, rozdz. 5 i 6 w przekadzie Jakuba Wujka. nie tylko te narody, ktre przez gnune tchrzostwo Popiela odpady, przywrci, lecz i inne niczyim orem nietknite kraje pod swoje podbi panowanie, nad ktrymi dziesitnikw, pidziesitnikw, rotmistrzw, towarzyszw, tysicznikw, wodzw wojsk, burmistrzw, kapitanw, rzdcw i wszystkie ustanowi wadze. Nie jest to w ludzkim yciu drobnostk, e si rzeczy mao znaczce pomija. Czsto bowiem spomidzy dzikich krzeww wzniosy dwiga si cedr; nieraz kryj si pery midzy ziarnkami piasku; pod popioem najmocniej tli sia iskier; a wielkoduszno szlachetna nie zawsze mieszka w miastach najeonych wieami ani te zupenie ubogich pomija chaty. Czsto bowiem uszlachetnia si rdka, a przez ni winorol. I rdo, ktre ugasio pragnienie, szlachetniejszym staje si zdrojem. Pomijajc znane o Dawidzie, Saulu, Jeroboamie, sudze Salomona, i bardzo wielu innych przykady, nadmieni, jak Gordiusz, gdy zaprzgszy woy pole uprawia otoczony rnego gatunku ptastwem, szuka wieszczka.
204

Dziwnej urody dziewica, ktr przypadkiem spotka, odrzeka, e mu si tron znaczy i poleca mu si za towarzyszk ycia i spodziewanych rzdw. Powstaje midzy Frygami rokosz. Wyrocznie gosz, e dla zaatwienia niezgod krla potrzeba. A gdy si znowu o krla pytali, kazano im krlem uzna tego, ktrego by najpierw do wityni Jowisza na wozie jadcego spotkali. Spotykaj Gordiusza i natychmiast go krlem powitali. Wz, na ktrym by przyjecha, wityni powici. Jan: Czy to o tym staroytne opieway wyrocznie, e kto gordyjskie rozwie jarzmo, ten nad ca Azj panowa bdzie? Mateusz: Istotnie, Aleksander bowiem Wielki, zdobywszy miasto, odszuka jarzmo wozu i przeciwszy wze, znalaz koce rzemieni. Agatokles take, syn garncarza, postaci i piknoci ciaa okazay, nastpi na tronie po Dionizjuszu krlu sycylijskim. Tak samo krl Azji Arystonikus, zrodzony z crki lutniczki, pokona w bitwie Rzymian. Wszake i Abdatomiuszowi kto wyrzuca, e si zwyk trudnie podbieraniem studzien i podlewaniem ogrodw, wszelako od Aleksandra zosta krlem Sidonii postanowiony, z pominiciem szlachty, by to nie wydawao si ask, ktr ma swemu pochodzeniu, nie za wycznie dawcy zawdzicza. Ten sam Aleksander dla walecznoci Ptolomeusza z prostego onierza na krla wynis, ktry po nim Egipt, Afryk, Azj i cz Libii otrzyma. Wreszcie Rzymianie takich krlw mieli, za ktrych imiona si rumieni, albo pasterzy krajowcw, albo wieszczkw sabiskich, albo wygnacw korynckich, albo niewolnikw i niewolnice etruskie, albo te takich, ktrych wilczyca wykarmia. Na prno wic odrodni midzy nami chepi si z cienia wysokiego pochodzenia; na prno z olbrzyma zrodzony karzeek pyszni si z wielkoci olbrzymiego rodu. Wszake i na rowym krzaku wyrasta ra i cier kolczaty. Nie wiesze, e z tej samej winoroli i wino, i ocet, i e z tej samej yy zoto i szych? Wiadomo, e plewka zawiera si w ziarnie, a ziarno w piewc. Owszem tacy powinni by ksita, aeby umieli z ubstwem obcowa; bo trudno, aby ten uczci cnoty, ktry zawsze y w szczciu. Dlatego te mdrzec jednemu powiedzia: Uwaaj si zawsze za biednego, bo nigdy nie bye biednym. Jan: Wyznaj, e najzupeniej bdz ci, ktrzy szlachectwa tron zoty nie w duszy, lecz we krwi wznosz. Dlaczego? Albowiem szlachcicem jest ten, ktrego wasna uszlachetnia cnota. Polska nie potrzebuje si zatem wstydzi gminnego pochodzenia swej dynastii, skoro staroytno klasyczna pena jest przykadw wspinania si z wyyn na trony. Wychowanek Bolonii, gdzie studium prawa stao szczeglnie wysoko, nie byby sob, gdyby pomin sposobno powoania si na precedensy. Ciekawe jednak, po co ten cay wywd by potrzebny? Bo chyba nie tylko dla popisu. Czyby wspomnienie o chopskim rodowodzie ju zaczynao dolega synom Krzywoustego? Domownik i protegowany Kazimierza Sprawiedliwego mg o tym wiedzie i pieszy przylepi moralnie kojcy plaster na zbolae miejsce duszy ksicej. Jeeli Kazimierz naprawd mia kompleks, to dobrze mu chyba zrobio, kiedy sobie posucha o Agatoklesie, synu garncarza, o Arystonikusie, zrodzonym z crki grajka, i o nosiwodzie Abdatomiuszu.

205

A moe jeszcze inaczej? Nie zapomnijmy tylko, e wywd powyszy woy w usta biskupw Wincenty syn Kaduba. Czowiek, o ktrego szlachectwie roczniki kapituy krakowskiej pozwalay wtpi (wic waciwie wtpi nakazyway, bo w przeciwnym razie przemilczayby ca spraw). Trudno zarczy, e autor rzeczywicie pragn przypochlebi panujcemu. Znacznie podobniejsze do prawdy, e pochwalajc ludowy rodowd Piastw, myla o wasnej wspinaczce na szczyty, uzasadnia swe moralne prawo do kariery. Czytalimy przed chwil jego rozwaania o szlachectwie. Miay zakres bardzo szeroki. Wcale z nich nie wynikao, e tezy gwne odnosz si tylko do rodziny sprawujcej wadz najwysz. W kadym razie zanotujmy sobie w pamici bardzo pilnie, e u schyku XII stulecia, w Polsce jak najbardziej feudalnej, w pierwszej ksice napisanej przez Polaka znalazy si nastpujce sowa: najzupeniej bdz ci, ktrzy szlachectwa tron zoty nie w duszy, lecz we krwi wznosz. Albowiem szlachcicem jest ten, ktrego wasna uszlachetnia cnota. Znajomo tego cytatu i pami o nim na pewno kademu si przyda. Wyprostuje troch cakiem skrzywione pogldy na polskie redniowiecze. Przekona ponadto, e literatura polska ma zadziwiajco stare tradycje demokracji. Tak stare, jak ona sama. Niestrudzeni biskupi Jan i Mateusz zajli si ju oto wypadkami, na ktre Gall wasnymi oczyma pewnie patrzy, a co najmniej zna je z opowiada bezporednich wiadkw. Wybierzmy sobie jeden tylko fragmencik - przygod arcybiskupa Marcina w Spicymierzu. Kadubek ani si zatroszczy o poinformowanie nas, skd o tym wydarzeniu wie. Utopi Anonima w niepamici, a opisane przeze fakty wcale swobodnie uzupenia czy jeli kto woli - literacko amplifikowa. Mateusz mwi do Jana, ktry by wszak jednym z nastpcw Marcina w metropolii gnienieskiej: Bardzo grzeszymy, jeeli dobrych czynw innych mw nie pochwalamy, lecz nie czynimy nic, co by jak warto miao, jeeli ich, o ile moemy, nie naladujemy. Bo i komu nie wydabym si zawistnym, jeelibym prawdziw podpor krlewskiego dworu, jeeliby najzasueszego z ojcw, kogo z poprzednikw twoich milczeniem pomin? By bowiem w tym samym . kociele gnienieskim, ktremu przewodniczysz, arcybiskupem Marcin, na ktrego skinieniu, na ktrego radzie caej Rzeczypospolitej zarzd polega. Na niego Pomorzanie ustawiczne zasadzki czynili, to chcc go zatrutymi pucharami zgadzi, to znowu zadusi, to jakimkolwiek skrytobjczym sposobem sprztn; po czci dlatego, e bawochwalczych zabroni im obrzdw, po czci, e dziesicin i pierwocin wymaga, po czci, by go zgadziwszy, krlestwa rad i gow przecili. A gdy dugo z podstpn niegodziwoci zbrodnicze knuli zamachy, wszystkie bowiem m roztropny przezornoci niweczy, zapragnli nareszcie ofiar wit w wityni spicymirskiej sprawujcego schwyta: powsta krzyk, dano zna, e nieprzyjaciel ju w przedsionku. Co czyni? ucieka, ale ze szczkiem we drzwiach poyskuj miecze! Odeprze? do tego nie ma siy, adnej znikd pomocy, czy drcymi, bezwadnymi siami baga? Lecz kiedy jagnicia beczenie uagodzio krwi chciwy ryk wilkw? Lecz jak w rozpamitywaniu by umysem wzniesiony do Boga, tak i ciaem wznis si w gr, albowiem za pomoc jakich schodw si wydoby i
206

ukry si pod stropem. Tak strach doda staroci si a nogom skrzyde. Nieprzyjaciele wpadaj tumnie, nie szczdz witoci, rabuj, spostrzegaj pewnego arcydiakona, ktry z przeraenia zdrtwiay przy otarzu lea. Sdzc, e to arcybiskup, chwytaj, nie bez radoci okrzyku go unosz, i nie tylko mu ka zrzec si dziesicin i pierwocin, ale wyrzec si wszelkich sprawowa suby katolickiej wiary, prcz tego zapaci znaczn sum pienidzy i przyrzec wieczny pokj. Ale pomimo takiego okupu ycia na nic nie zezwoli. By bowiem bogobojny, majcy nadziej w Panu, nie liczcy tyle na wasne zasugi, jak na mody arcypasterza, ktrego cnoty nietajne byy uczniowi. Arcypasterz za tonie w ez strumieniu i opakuje, e zniewaona witynia i witoci bezbon cignione rk; a pobonie ujwszy otarz w pord gorcych modw, trzy dni wszelkiego zrzek si pokarmu. I jeszcze z wityni wielebny nie wyszed ojciec, a tu Pan zemsty, ktry winiw wyswobadza, dopuci kar. Szaem bowiem jakim nagym nieprzyjaciele sami i ony, i dzieci ich porwani, elazem, kamiemi lub kijami na siebie uderzali i najdroszych sobie nie tylko jak nieznajomych, lecz jak nieprzyjaci przeladujc, z mieszka wypdzili. A gdy innych dochwyci nie mog, wasne czonki pazurami rozdzieraj lub zbami rozszarpuj; tak najwiksza cz ich na t zaraz wrd przeraliwego ryku i strasznego szamotania si ginie. I tak dugo drczeni byli, a poznawszy przyczyn kary, witoci z sprztem wszelkim arcybiskupowi odesali i tak ilo pienidzy, jak od arcydiakona dali, jako kar za obraon nietykalno przyrzekli. Teraz i z wiksz czci katolick wyznali wiar, i do suby kocielnej si zobowizali. Trzecia ksiga kroniki koczy si w chwili mierci Bolesawa IV Kdzierzawego, ktry zmar 3 kwietnia 1173 roku, w wieku dojrzaym, nie podeszym". Niedbale rzucona informacja odpowiada prawdzie. Bolesaw umar, majc czterdzieci osiem lat1. Pochowany obok ojcw swoich" - dodaje Kadubek. Wic w Pocku, gdzie spoczli Wadysaw Herman i Bolesaw Krzywousty. Wawelski cmentarz krlw zaoy miano dopiero w roku 1333. Wraz z trzeci ksig koczy si dialog. W czwartej Wincenty zrezygnuje z kunsztownej formy, zacznie mwi wprost od siebie. Posuchajmy jednak, jak to zapowie. Podczas rozmowy dostojnikw: By tam za obecny pewien domownik majcy kaamarz z pirem i ucierajcy palc si szczap. Ten pod warunkiem cisej rkojmi zapisywa wszystkie na biesiad przeznaczone wydatki. Naczelnik biesiadujcych, zobaczywszy dokadniej jego rachunki, rzek: Wybornie, oszczdny szafarzu, kiedy tak przebiegym jeste w twoich wydatkach i nie dozwalasz, aby z pienidzy ci przeznaczonych co zgino lub poszo w zapomnienie; okolicznoci i skarb wymagaj w obecnej chwili, aby woy na ciebie urzd skarbnika. Tak wic jedynym i najwyszym tego pastwa bdziesz skarbnikiem. Cokolwiek PRZYPISY AUTORA:
1

Bolesaw IV Kdzierzawy (ur. 1121 lub 1122) zmar 5 stycznia 1173 (przyp. red.).

wiek wic przeznaczonym bdzie na nadzwyczajne wydatki, na dostojestwa, urzdy i sprawy pastwa, z twego skarbu wydawa i w ksiki twoje zapisywa bdziesz". Zadra
207

cay w domownik, przeraony rozkazem krlewskim. Dlatego przysiga, e nie jest zdolnym do takiego urzdu, i szuka rnych powodw uwolnienia si od tego obowizku. Nareszcie krlewskim zaledwo spowodowany rozkazem, rzek: Jestem w wielkim kopocie, a nie mam przy tej sposobnoci adnego zamiaru, aby ask krlewsk utraci; albowiem z jednej strony prawda rodzi nienawi, z drugiej za oburzenie zagraa kar. Kt bowiem, prosz, go nog najeonego ostu depta si nie boi? Niech tylko, uwidszy si przychylnoci lub bo-jani, cokolwiek z powierzonych mi pienidzy potajemnie wezm, a pewno nie unikn pitna za skradzione pienidze. Lecz inny obowizek niwiarza, a inny rolnika; cierniskiem niech si zajmuje rolnik, naszej za pracy zadaniem jest kosy bogdaj rozrzucone w jedn uoy wiza". Skromny suka, obarczony dotychczas trosk o kaamarz i pochodnie, to sam Wincenty. Na niego spadnie teraz obowizek opowiadania o przeszoci najwieszej, a waciwie o teraniejszoci. Autor pozostawa wierny nie tyle moe sobie, co panujcej modzie literackiej. Zmian formy narracji zapowiedzia w sposb niesychanie zawiy i kunsztowny. Naczelnik biesiadujcych, ktry narzuci suebnikowi nowe powinnoci, to chyba ksi Kazimierz. Przecie to on zachci czy te przymusi Kadubka do kronikarstwa. miertelny grzech mowy prostej i zrozumiaej ominity zosta bardzo starannie. Po zgonie Bolesawa Kdzierzawego prawo do wadzy zwierzchniej przeszo na Mieszka III, zwanego Starym. On by teraz seniorem rodu Piastw, a statut Krzywoustego cigle obowizywa. Na spadek po Mieszku czeka ju jeden tylko z braci, najmodszy z rodzestwa Kazimierz, ozdobiony pniej przydomkiem Sprawiedliwego. Starszy ode Henryk, uczestnik wyprawy krzyowej, ju nie y. Poleg w Prusach 18 padziernika 1166 roku, gdy przewodnik wprowadzi jego wojsko w zasadzk. Dzielnica Henryka, Sandomierz, wesza w skad domeny senioralnej. Wydzielono jednak z Sandomierszczyzny Wilic, oddajc j we wadanie Kazimierzowi. Stao si to pod presj monowadztwa, ktremu przewodzi witosaw, syn gonego Piotra Wostowica, oraz Jaksa z Miechowa. Mody ksi umia widocznie pywa z prdem. Najpierw skromnie wyczekiwa, pozbawiony dzielnicy dziedzicznej, potem korzysta z poparcia wielmow, ktrym nie w smak poszo wzmoenie siy seniora, zagarniajcego Sandomierz. Profesor Roman Grdecki przypuszcza, e Kadubek pozna Kazimierza i zbliy si do jeszcze za ycia Kdzierzawego, gdy ksi bez ziemi przebywa na dworze brata. Zdaniem uczonego powrt kronikarza z zagranicy przypad gdzie w pobliu roku 1177, kiedy przed czterdziestoletnim ju niespena Kazimierzem otwara si droga na Wawel. Jeli Wincenty nie by naocznym wiadkiem rzdw i upadku Mieszka Starego, to jednak wiedzia o wszystkim od bezporednich uczestnikw wydarze. Tak wic po mierci Bolesawa nastpi na tron brat jego Mieczysaw III, ktry jako by urodzeniem bratu najbliszy, tak z powodu nie zaszej zmiany prawa nastpstwa zaraz po nim tron odziedziczy. Podziwiay go ocienne kraje, hodoway zewszd z najodleglejszych krain najpotniejsze ksita, towarzyszya sawa wszystkich dostojestw i umiecha si blask wszelkiego szczcia. Nigdy mu nie zbywao ani na pomylnym spenieniu ycze, ani
208

na tryumfach wojennych [...] Jednak nikt nie jest tak szczliwym, eby si pod jakim wzgldem ze szczciem swoim nie pasowa. Do tego si przyczyo, a raczej nad to si wznosio szczytne stanowisko wyrwnywajce najpotniejszym krlom. Lecz najwiksza pomylno czsto najwiksze za sob pociga nieszczcie, szczeglnie za kada sawa im jest wysza, tym do upadku skonniejsza. I tak w krl tak wysokimi szczcia obsypany darami, niestety, w zalepieniu pewnego bezpieczestwa wpad w gnun nieogldno. Nie ma bowiem spokojnoci i na najwyszym szczycie szczcia, a jeeliby nawet i bya jaka, to tylko bardzo krtko trwajca, ktra pogodn cisz blisk zwiastuje burz. Albowiem powstali mowie bezboni, mowie zgubni, ktrzy przeladujc pobono, a podkopujc sdy, nic nie uwaali za suszne, tylko to, co bezbone, nic nie radzili sprawiedliwego, lecz to, co byo niesprawiedliwym. Posuchaj (jakie byy) ich rady: Nie krlem ten - mwi oni - ktry si obawia; a kt dopiero godniejszym jest pogardy nad tego, ktry si dlatego obawia, aby si go nie bano? Chceszli wic panowa, to musisz by postrachem drugich, a nie sam si obawia". Znw tak mwili: Z pokor czci trzeba krlw, nie zuchwale nimi pomiata, gdzie za jest pokora, tam jest i cze, gdzie cze, tam boja, gdy cze jest mio poczona z bojani. Usunwszy wic boja, nie masz miejsca ani dla powicenia, ani dla czci. Dlatego aby lud nie zhardzia, trzeba natychmiast przyczyny hardoci usun. Trzeba ich wic w pomylnoci kara, eby si w zbytku nie rozhulali; gdy swawola jest macoch czci, a matk pogardy. O roztropna rado roztropnych! Podobn bowiem namow zachcony syn Salomona odpowiedzia radzcym mu Izraelitom: Najmniejszy mj palec grubszy jest od grzbietu ojca mego; mj ojciec chosta was rzgami, ja za bd kolcami". Wskutek tej groby oddzielio si od pokolenia Juda i Benijamin dziesi pokole i obrali sobie krlem Jeroboama, niewolnika jego. Poznawszy wic takie zdania radcw, zwrmy teraz uwag na ich wyroki: Niedwiedzia zabie w lesie, o jak szkaradny wystpek popenie! Prawo polowania jego krlewskiej moci zgwacie, przywaszczywszy sobie lekkomylnie miejsce krlewskie, chocia rozsdna jest twoja wymwka, e ci to samo zwierz barcie poszarpao, niektre nawet zupenie zgadzio, mid do szcztu wyaro i trzody wyniszczyo. Przypumy jednak, e dla ycia tego zwierzcia wszelkie bezpieczestwo ludzi zniko; to lubo zemsty warto, ale nie naleao ci tego kara, nie majc upowanienia ze strony prawa; gdy nam wiadomo, jakie wyroki wydaj prawa przeciw czynicym samym sobie sprawiedliwo. Zniewaona wic powaga prawa pociga sdownicz wadz do surowego ukarania; a straszny ten wystpek wyrwnywa zbrodni obraonego majestatu. Nie ma wic czego obwiniony w tym przypadku zwleka zapaty siedmdziesit grzywien, gdy w podobnych wypadkach podobne take zapadaj wyroki. Przyjli kto przychodnia na sub, zagraaj mu kar, woaj go do sdu, pytaj: Czy ten przychodzie poddany jest, czy wolny? Jeeli jest wolny, jakim czoem miae' wolnego czowieka zrobi poddanym? - I nie mona zaprzeczy, co janiej nad wiato dowodzi chytry twj umys. Sama oczywisto rzeczy ci potpia. - Jeeli za poddanym jest, to cudzego posiadasz poddanego, a to ani susznym prawem, ani dobr wiar, bo nic podobnego dowie nie moesz, gdy tych pism i dowodw, ktre przytaczasz, karno
209

naszych czasw nie cierpi. A zatem przekonany o wystpek zapia siedmdziesit grzywien". Szkolnicy przypadkiem yda pobili, ci sami sdziowie skazuj ich na t sam kar, sdz ich jakby za witokradztwo. Zaje bydo ssiada, oskaraj ci o kradzie byda, zapa wic do skarbu siedmdziesit grzywien. Przy tym doznajesz wielkiej aski, kiedy za gotowe pienidze moesz si uwolni, gdy najsuszniejszym prawem, prcz kwoty zapaconej do skarbu, powiniene by skazany na kopanie kruszcw. Uzna nieborak za mniej uciliwe uwolni si od wikszego ucisku, wyliczywszy kwot pienin, stara si jak najprdzej o pienidze, przynosi, liczy i prosi o uwolnienie. Oglda je podskarbi, sam faszerz tych pienidzy, i zatrwoony woa: Patrzcie no, skd tak prdko nowy szalbierz powsta? Na miech nas wystawia ten niecnota, ktry tymi plewami nas oszuka pragnie?". Na to rzek obwiniony: Czy nie jestem skazany na kar w biecej monecie?". Sdziowie za odpowiadaj: Wylicz pienidze z cech krlewsk, nie plewy". A on na to: Mennicznikw to wina, nie moja". Po czym oni: Ostronie z tak mow nierozwan, by w wiksz przepa nie wpad; wekslarzw nie wspominaj, aby siebie samego nie oskary o sfaszowanie monety, gdy potwr, dostawszy si do gry, olbrzymiej nabiera postaci". Na to w: Ugrzzem w gbokim bocie i nie mam rodkw, aby si wydoby. Bagam was wic, c mi kaecie czyni?". Dusz go, mwic: Oddaj, co winien!". C mam odda? wyliczyem pienidze, wy je odrzucacie". Mieli za na podordziu kilka monet z czystszego srebra wieo naumylnie wybitych. Dowodzili wic, e li taka moneta jest jedynie prawdziwa i w obiegu w obecnym czasie, i takiej te dali, te za pienidze, za ktre chcesz by uwolnionym, wyszy z obiegu i nie podpada wtpliwoci, e je ju dawno odrzucono. Nie zbywao im na wsplnikach tej zoci. Klnc si, zapewniaj, e takimi pienidz-mi nie tylko kilku winnych si opacio, lecz e ich ju wiele na od dla wojska wydano. C potem? Oto go oprawcom w rce oddaj, wizami krpuj, do wizienia wtrcaj, a cokolwiek mia ludzi, majtku i woci, wszystko zabieraj i przeznaczaj do skarbu. Tak wic z ostatniego grosza ogooconego nieboraka torturami najokropniejszymi zmuszaj do obietnicy, e wszystko zapaci. Jest podanie, e nawet wysueni kapani Kocioa witego wpord wizw i wrd haasu tych mistrzw ducha wyzionli. Takich to masz, Krakowie, sdziw, takich doradcw! Rozpatrzmy teraz pokrtce zbrodnie" Mieszka Starego i jego zych doradcw. Z retoryki Kadubka mona co nieco zrozumie, lecz pod warunkiem przyzwania na pomoc nam wspczesnych historykw, znajcych dobrze zarwno obyczaje redniowiecza, jak i dokumenty owej epoki. Sprawa niedwiedzia, ktra dostarczya Kadubkowi okazji do popisania si wiedz prawnicz, oznacza, e Mieszko pilnie dba o nietykalno lasw ksicych, czyli pastwowych. Wszyscy panujcy w Europie postpowali podobnie. Znacznie ciekawsza kwestia to przyjcie przychodnia na sub". Jeli by czowiekiem wolnym - przyjmujcy paci grzywn za pozbawienie go swobody. Jeli poddanym - za przyjcie obcego przypisaca. Bdne koo? Ani odrobin! Mieszko, jak mg, tak przeszkadza rozrostowi wikszej wasnoci ziemskiej. Naley tylko pamita, kto by wrogiem ksicia, a wszystko stanie si jasne.
210

Szkolnicy przypadkiem yda pobili"... (przypadkiem tylko oczywicie). Za skrzywdzenie Izraelity pacio si wtedy w Polsce najwysz kar pienin. Powodzio si im u nas lepiej ni gdzie indziej, ale Mieszko na pewno nie by liberaem. Ochrania ludzi, ktrych praca i umiejtnoci przynosiy mu korzy materialn. ydzi byli specjalistami w zakresie obrotu pienidza, suyli panujcemu poyczkami, dzierawili mennic. Zachoway si z owych czasw dziwne monety, na ktrych hebrajskimi literami wybite byy nadwilaskie sowa Mszka krl polski". W Kaliszu, ktry stanowi dziedziczn wasno Mieszka i gdzie ksi spocz po zgonie, od dawna istniaa gmina ydowska. Powszechnym w Europie zwyczajem mincarze Mieszka Starego dokonywali rozmaitych operacji monetarnych, graniczcych z malwersacjami. Kadubek z przesad pisa o wymianach denarw na lichsze. Czstsze i zyskowniejsze dla wadcw byo przeliczanie pienidzy na nowe monety, niekiedy nawet bardziej wartociowe. Z biada Wincentego wyania si wizerunek ksicia bardzo bezwzgldnego, twardego, dbajcego o skarb pastwa jak o renic oka. Ze wszystkich synw Krzywoustego Mieszko Stary by na pewno najbardziej utalentowany. O jego programie politycznym najlepiej wiadcz tytuy, ktrych uywa. Kaza si uznawa za ksicia najwikszego" lub ksicia caej Polski". Kiedy na wiosn 1177 roku zwoa do Gniezna wiec oglnopastwowy, stawi si tam rwnie Bogusaw I ze Szczecina. Syna pierworodnego - Wadysawa zwanego Laskonogim - oeni Mieszko z ksiniczk Rugii, drugiego - Odona - z inn dziedziczk pomorsk. Dla trzech crek - Salomei, Anastazji i Zwinisawy - wyszuka mw wrd pomorskich dynastw1. Mieszko Stary rozumia pojcie caej Polski" i wadzy nad ni dokadnie tak samo, jak jego ojciec, Bolesaw Krzywousty. Kronika Wincentego traktuje go nieprzychylnie. Dziejopis umieci w ksidze same tylko narzekania. On patrzy inaczej ni Krzywousty i Mieszko, aczkolwiek caoci ziem polskich broni. PRZYPISY AUTORA: Niecise. Pierworodnym synem by Odon, ktry polubi ksiniczk halick Wyczesaw. Mieszko Stary nie mia crki o imieniu Zwinisawa (przyp. red.). Podziela pogldy opozycji magnackiej, ktrej przywodzili biskup krakowski Gedko i wojewoda Stefan. Biskup krakowski Getko, ktrego imi warto by zotym pirem wyry, gosem napominajcym ustawicznie woa i usiowa od zacitego zoczycw odprowadzi uporu. Nie mg bowiem pobony pasterz zaniedba i w zapomnienie puci tak okropnego ucisku trzody swojej, nie naraajc wasnego zbawienia. Ten wic wedug umowy niewiast ubran w aobne szaty z aosniejsz jeszcze twarz wprowadzi przed trybuna krlewski. Krl kaza jej bliej przystpi i to, co by j spotkao, bez obawy opowiedzie: Miaam, o panie, ja, suebnica twoja, znaczn trzod owiec, do ktrej paszenia mj syn przybra najemnikw, lecz z powodu ich niedbalstwa cala trzoda zgina od wciekych napadw wilkw". Wtedy krl rzek: Ktry to jest twj syn?". Na co w odpowiedzia: Ja, twj suga, jestem synem
211
1

tej twojej suebnicy". Ktrzy za s najemnicy?". Odpowiadaj: Jestemy tu, proszc o posuchanie". Wtedy krl rzek: C sobie yczycie?" A oni tak rozpoczli: Nie zapieramy si wprawdzie, e trzoda bya powierzona naszej opiece, lecz zarazem wyznajemy, e nie z naszej winy zgina. Albowiem pasierb tej tu matrony, ktrego na prno synem zowie, wielki mionik polowania, prowadzi wszdzie za sob psy ze a do wciekoci, co mu nie tylko my, lecz take i inni znakomici mowie wyrzucali. Zgraja wic tych psw napada na trzod obok drogi pasc si i mimo naszego krzyku rozszarpaa i wyniszczya j". Modzieniec za dowodzi, e wilki s tego przyczyn. Zobaczywszy - rzek - przypadkiem wilki groce trzodzie, kazaem psy spuci ze smyczy i cigaem wilki tymi psami przez gste lasy, tymczasem za wrcia cz wilkw i zniszczya opuszczon trzod. A wic jawna to jest sprawka waszej opieszaoci, ktrzycie trzod opucili, a nie moja wina, ktry wilki odpdziem". Na to rzeki krl: Obojej strony sprawozdanie bardzo jest do prawdy podobne, jednak adna nie docza dowodw prawomocnych; adna bowiem nie opiera si ani na wiadkach, ani na innych rodkach. Zdawaoby si jednak, e najemnicy niewinni, gdy nikogo nie mona zmusi, aby zarczy za lepy traf, chyba w jakim osobliwszym razie. Lecz poniewa winy, czyli podstpu, nie mog udowodni, tote i zarzut, ktry o psach czyni, nie moe mie wiary; kt by zatem zaprzeczy, e nie podpadaj karze pieninej za owce? Czy wam si zdaje sprawiedliwy wyrok, panowie?". Na to odpowiadaj: Jaki by inny wyrok mona wyda?". Lecz w rzek: Jednak przeciwnie prawo nakazuje. Albowiem powd, dla ktrego powinni byli dowodzi, wynika z wyznania przeciwnika. Przecie nie moe zaprzeczy, e chowa zaarte psy, gdy to jest dla wszystkich widoczn rzecz; e ich take rozpuszczono blisko trzody na jego rozkaz, nie zaprze si wobec prawa. C zatem innego, prosz, moga krwi chciwa wcieko psw midzy niewinnymi owcami zrobi, kiedy wszelka wcieko jest nieprzyjacik niewinnoci? Kiedy wic tak silny jest domys, e go ani przeciwnymi dowodami, ani innym domysem nie mona obali, przeto trzeba opiera si na tym domyle; albowiem bajeczka, ktr tak niestosownie o wilkach przytacza, nie moe stanowi nawet pozornego dowodu. A wic kto dal powd do szkody, niech szkod wynagrodzi, czy to matce, czy macosze, za jego bowiem przykadem mgby czyj w rogami lub ko kopytem komu bd szkod wyrzdzi. Podoba wam si ten wyrok?". Wszyscy krzyknli: Podoba. Wtedy dopiero kapan natchniony duchem Boym, majc lepsz sposobno do mwienia tak si odezwa: Boski, zaiste, najjaniejszy krlu! wydae wyrok i boskie objawie zdanie tej uchway. Jednak wiedz, e twoje wyroki o tyle tylko maj znaczenie, o ile sam twoim uchwaom nie uwaczasz. Suchaj wic, prosz, do czego zmierza ten twj wyrok, ktry sam wydae. Raczysz wic posucha z cierpliwoci twego o sobie samym wydanego wyroku. Ta niewiasta jest ziemia krakowska; ty za, jeeli nie chcesz si zaprze, jeste jej synem, trzoda owiec jest to lud prowincji, do ktrej paszenia nie skotarzw [tj. pasterzy] przeznaczye, lecz nieprzyjaci, ktrzy tylko wasnych korzyci szukaj, a nie dobra trzody, dlatego susznie nie nazywasz si ju wicej jej synem, ale pasierbem. Albowiem susznie nosi ten wrogie miano pasierba, kto si nie lituje nad nieszczciem swojej matki. Ty psw wciekych, tj. twoich tak okrutnych urzdnikw, nie trzymasz na wodzy, lecz wypuciwszy ich ze sfory karnoci twojej, pozwalasz im wszdzie rabowa. Ci wic z chciwoci krwi i paszcz jadowit napadaj cigle na trzod znkan i, zdaje si, e
212

niczego innego nie pragn, jak tylko garda trzody poszarpa i jej krwi si nasyci. Sam wic na siebie wydae wyrok, gdy za to, o co drugich sdzisz, sam siebie potpiasz; dlatego trzeba si obawia w surowym wyroku surowszego dochodzenia. witobliwy bowiem Dawid nie kaza ludu uciemia, lecz go policzy, a przecie za to popad w nieask gniewu Boego. Przecie ten gniew Boski prawdziw skruch w krtkim czasie zupenie przebaga. Powiedz wic, synu, powiedz razem z Dawidem: Zgrzeszyem, czyniem niesprawiedliwie", wyznaj twoje wystpki, aby si usprawiedliwi; bo inaczej, kiedy ci topr przyo do gowy, czego Boe bro, zginiesz jak kogut". Demonstracja magnacka w Krakowie odbya si wic w sposb godny ateskiego teatru Dionizosa. Biskup Gedko, urodzony wida dramaturg, dokona personifikacji gnbicych Polsk problemw. Kto chce, niech wierzy. Jak si naleao spodziewa, i jak tym razem na pewno byo, ksi Mieszko nie uleg perswazji, nawet tak kunsztownej. Dalej robi swoje. Lecz nadaremno zaszczepia si gazk oliwn na kamieniu, i nie brak zalepionemu dowcipowi obfitych wybiegw. Albowiem krl wikszy jeszcze powd znalaz do nienawici ku biskupowi, twierdzc, e to upomnienie nie z prawdziwej pobonoci pochodzio, lecz z nienawici ku krlowi zostao wyrzeczone. Albowiem nie bez boleci zadranienia jest choby najleksze dotknicie si do wrzodu; dlatego te tak na biskupie, jak i na innych postanowi si zemci, jakoby za przykre o ksiciu wydawali sdy. Tak wic dla biskupa potajemnie zamierza wygnanie, dla innych za kar mierci lub utrat jakich czonkw. Lecz na prno zastawia si jawnie sida na ptaki. Biskup bowiem, m niepospolitej mdroci, nie tylko sam uniki jego zamachw, lecz take drugim poda sposb do uniknienia. Przecie nie zaniecha ojcowskich napomnie, i to nie w myli zaszkodzenia, jak w sdzi, lecz z chci naprawienia, gdy ludzie szlachetni nie maj zwyczaju za ze ziem si odpaca. Lecz na glos wdzicznie piewajcego guszeje mija, a na groby nieba grzmicego stawia je kolce, jak gdyby chcia niebu wyda wojn. Owszem, urzdnicy krlewscy, jakoby na wasne ycie sprzysigli si i na zgub krla spisek knowali, jeszcze uciski pomnaali i gwatw jednych po drugich si dopuszczali, ktra to okoliczno nieubaganej nienawici przeciw krlowi stal si przyczyn. Albowiem za szalestwo gowy czsto pokutuj czonki, a upadek czonkw czsto obija si o gow, i w pewnym wzgldzie ten zdaje si potakiwa, kto mogc zemu zapobiec nie zapobiega. Przeto najpierwsi prowincji panowie i radcy zaczli si potajemnie namawia. Haniebna jest, mwili, uchodzi za rokoszanw, ale haniebniejsza jest by tchrzem. Niegodziwa jest dla wolnego by niewolnikiem, ale daleko niegodziwsza krlow prowincji jak nierzdnic na gwat wystawia. Przykro jest tyle nieszcz doznawa, ale nierwnie przykrzej targn si na majestat tak wielkiego krla. Czy wic jest jeszcze jaki ratunek w tak krytycznym pooeniu dla naczy szklannych pooonych midzy motem a kowadem?". Znalaz si jednak wrd zrozpaczonych m znajcy desk ratunku. Przypomnia zebranym o istnieniu opatrznociowego czowieka, z ktrym oczywicie nikt z magnatw ostatnio si nie porozumiewa ani nie spiskowa. Ufano wida, e znana ju nam wymowa biskupa Gedki nawrci ksicia Mieszka.
213

Wtedy rzek pewien z mw najznakomitszy: Jest niedaleko std pewna oliwa midzy drzewami owocowymi szlachetniejszego szczepu, i najprzyjemniejsze konary rozcigajca, blaskiem wiecznym janiejca, z ktrej nie tyle olej spywa, jak raczej balsam w szerokich strumieniach, ktrej zapach wszystkim jest znany, a przecie nikt o nim nie wie, wszystkim jest obcy, a przecie szacowniejszy nad wszystkie drogie kamienie. Albowiem, jak sdz, nie jest wam tajn rzecz, jak wielkie s Kazimierza przymioty i jak sawa jego cnt, pachnc przyjemnoci nacechowana, przewysza wo wszystkich pachnide. Bo o zewntrznych ozdobach jego ciaa mwi mi nie wypada, ktre swym wdzikiem niby promieniami soca oczy widzw mami. Okrom tak szlachetnego wdziku, ksztatw i rysw twarzy, sama budowa ciaa o niewiele tylko przewysza ludzi miernego wzrostu. Wzrok jego ujmujcy, odznaczajcy si pewnym urokiem wspaniaym, mowa zawsze skromna, jednak piknymi dowcipami przy-kraszona. Komu za tak niedocigych rzeczy przeniko rozumu, tak bogate skarby serca, tak nieoszacowane naczynie duchowe albo natura daa, albo aska udzielia? Nie wiadomo, czy w nim natura lask przewysza, czy aska natur. Tak si z sob brataj, e kada z obydwch chce drug przewyszy, a adna drugiej nie zazdroci zwycistwa. Albowiem politycznymi wiadomociami natura go obsypaa, moralnymi za laska skrztnie przyozdobia. Cokolwiek bowiem odnosi si do sprawiedliwoci wrodzonej lub prawnej, do umiarkowania, walecznoci i roztropnoci, to wyraa nie tylko w mowie, lecz pokazuje take i w czynach. Albowiem nikt nie moe rzetelniej oddawa kademu, co jego, i w nikim bardziej nie kwitna sprawiedliwo i roztropno w wydawaniu wyrokw. Bo e haas oskarycieli niekiedy go razi, e znie nie moe natrtnoci rzecznikw, dwa s do tego powody: nienawi oszczerstwa i mio zgody. Dlatego wielu z powodu oszczerstwa nosi pitno na czole, wielu utracio nos, niektrzy jzyk na znak wiecznego zhabienia, przeciwnie zgodni z powodu doznanej laski powzili pochop do ustawicznego spokoju, z ktrych to wzgldw jeden jest dzieem sprawiedliwoci, drugi wynikiem umiarkowania. Albowiem sprawiedliwo jest mcicielk potwarzy, umiarkowanie za sprawc zgody, ktre w jak wielkim stopniu posiada Kazimierz, dowodzi jego skromno, pokazuje agodno, a uczy uprzejmo. Czsto on, zapominajc o swojej godnoci, wchodzi w towarzystwa najniszej klasy ludzi i podnosi je nie z lekkomylnoci, lecz z mioci do cnoty, swoj za szczodrobliwoci przekracza zupenie granice umiarkowania. Ju od dziecistwa jego szczodrobliwo nie miaa granic, gdy nie jest to jego zwyczajem jak wielu, aby tylko pragn naby skarbw lub siedzia na nabytych, lecz na ksztat rzeki Tagu, im obficiej pynie, tym wicej zotego piasku na brzeg wyrzuca. Albowiem cnota szczodrobliwoci szacowniejsza jest nad zoto. Co si za tycze zalet jego mstwa, to trzeba wiedzie, e si cigle zatrudnia pracami, i to rzadko innymi, jak powanymi i zacnymi. Gdy ycie dzielnych ludzi zawsze jest czynne, gnuno za ju przez sam bezczynno obudz Wstrt, a jeeli im zbywa na zewntrznych wojnach, przykadaj si szczeglniej do polowania. Niepospolitym za wiczeniem si w mstwie jest unikanie prniactwa i niemao zachty do powanych spraw m dzielny z zabaw nabiera. Syszelicie moe o krlu Epiru Mitry dacie, ktrego przysz wielko nawet niebieskie znaki przepowiedziay, gdy w roku jego urodzenia i w roku wstpienia na tron kometa przez szedziesit dni tak mocno wiecia, i zdawao si, e cae gore niebo. Ta za kometa cztery godziny wschodzia lub zachodzia i przez ten czas szst cz nieba ogromem swoim zajmowa miaa. Ot na tego krla ju w modoci godzili opiekunowie trucizn, on jednak czsto wypija przeciwjady, tak
214

e mimo chci nie mg w staroci trucizn zgin. Bojc si nareszcie, eby mieczem me dokazali, czego nie mogli trucizn, uda si na polowanie, tym zatrudniajc si przez siedm lat, ani do wsi, ani do miasta nie przychodzi, lecz w lasach i rnych okolicach grzystych przebywa, tak e nikt o miejscu jego pobytu nie wiedzia. Przez to unik zasadzek, a ciao zahartowa do wykonania odwanych czynw. Nareszcie pomyla o pomnoeniu krlestwa. Tak wic Scytw niezwycionych pokona, ktrzy Sopiszjona, wodza Aleksandra Wielkiego, z trzydziestu tysicami onierza zniszczyli, a krla perskiego Cyrusa z dwiecie tysicami wymordowali, Filipa krla macedoskiego do niewoli wzili i Pontus z Kapadocja zajli. Potem wkroczy do Azji i do Bitynii, przemyliwajc, jakim by sposobem odnie korzyci swego zwycistwa. Poniewa za ma dzielnego nie tylko sia cielesna zdobi, lecz take nieskazitelno ducha, dlatego Kazimierz nie mniej usiowa potwory serca pokona, jak dzikie zwierzta. Jak za wielka bya szlachetno jego duszy, jak wielka stao i odwaga, a obok wielkiej odwagi wytrwao w pracy, nieatwo tu opisa. Moe chcesz sysze mieszne wprawdzie zdarzenie, lecz cechujce jego cierpliwo. Pewien modzieniec namwi tego ksicia, aby grali w kostki. Schodz si i spotykaj, w rodku ley nagroda zwycistwa, wielka ilo srebra. Chwieje si niejaki czas szczcie wojenne, niepewne rzuty kostek, w w strachu, wzdycha, dry, cakiem osupiay midzy nadziej i obaw, od zmysw odchodzi, a nareszcie nastpny rzut kostek los wojny rozstrzyga i wyrok zwycistwa dla ksicia ogasza. Wtedy gracz uniesiony rodzajem szalestwa podnis pi, machn ni mocno i uderzy w twarz ksicia i ucieka, korzystajc z ciemnej nocy, wymknwszy si z rk krzyczcych ludzi. Ledwo go znaleziono, zaraz stawiono przed sd i wszyscy uznali go winnym zbrodni stanu i skazali na rozszarpanie. A gdy tene niczego si nie spodziewa, jak tylko okrutnej mierci, wtedy rzek ksi: Nie unocie si surowoci, sdziowie, poniewa jest znakiem nierozsdku gniewa si dla bahych przyczyn, niesuszny bowiem tego gniew, ktrego umys wewntrz spokojny nie rozbierze pobudek gniewu. Nie godzi si bada tego, ktrego los jest w niebezpieczestwie. C bowiem, prosz, gniewu godnego biedny Jan przewini? - Tak si w modzieniec nazywa. - Co by byo, gdyby si sd na lepy traf uskara? A czy nie jest to lepy traf, kiedy w rwnej sprawie biednego pognbia, a potnego wywysza? Niesprawiedliwy jest w obu razach, okrutny dla biednego, a podchlebny dla monego. Suszna jest zatem, e nie mogc wywrze zemsty za krzywd na losie, usiowa j wywrze na dziecku losu. Aby raczej prawd powiedzie, zysk doda do zysku, a fortun moj zwyciy darem. Ta mi daa pienidze, ktrych mam dosy, on za obdarzy mi zot roztropnoci oznak, bez ktrej si ksi obej nie moe. Roztropno mi nauczya, e niebezpieczna jest dla ksicia wdawa si w gry, niebezpieczniejsza jeszcze w najmniejszych nawet rzeczach puszcza si na lisk ciek losu. Rozumem bowiem powinni ksita rzdzi, nie lepym trafem. Wielkie wic dziki winienem Janowi, ktry jest sprawc, i nic nie powierzam pochoci i lepemu trafowi". Tak to w krzywdziciel przyjty zosta do aski ksicej i darami jak najhojniej obsypany. Dziwna zaiste w mu dzielnym nie tylko niezachwiana cierpliwo, lecz take osobliwa roztropno, ktry obelgi doznanej krzywdy nie tylko spokojnie znosi, ale nawet z wdzicznoci przebacza,

215

roztropnie uniewinnia, wzgldami wynagradza i darami obsypuje. Ale skd si to wziy te cry wszystkich cnt, ten cay ich orszak, e jakikolwiek obowizek sprawuj, cokolwiek robi, wszystko odnosz do Roztropnoci? np. Cierpliwo, ktra jest cr Mstwa, trzy czci nosi w tym samym worku: cz saboci, cz trudu, cz obelg, czyli krzywd. T zobaczywszy Roztropno, c niesiesz - rzecze - cro? Na to owa, stkajc pod ciarem: przyspiesz, o matko - rzecze - zdejmij ciar z znkanej, siostra twoja, Odwaga, kazaa do ciebie ciar przynie. Na co Roztropno rzeka: znam mej siostry sodycze, znam zwyke dary, rozkazuje, abymy jej suyli, z tob, o Cierpliwoci, cierpimy razem. Trzymaj wic na chwil, zrobi to, czego da. Surowe potem bryy kadzie do pieca pragnie, dmie, gotuje, prbuje, rozkada na czstki i dziwn sztuk zote wyrabia ozdoby. Za spraw wic roztropnoci z odrzuconego nieszcz materiau tworz si znakomite zalety. Wszystko widocznie posiada syn Roztropnoci, Kazimierz, o ktrym mwi. Jest to ksi dzielny w radzie, przezorny, ostrony, ogldny i we wszystkim opierajcy si na roztropnoci. Mimo tego stara on si jak najbardziej midzy prostymi okaza si penym prostoty, raz dlatego, aby unikn niebezpiecznej dumy, potem eby nie zboczy z cieki uprzejmoci; nareszcie, aby z plew prostoty obfitsze plony mdroci zebra. Gdy roztropny zbiera owoc cnoty we wasnym sumieniu, mniej za doskonay w powierzchownej okazaoci. Dlatego nic nie ma prostszego nad jego roztropno, nic roztropniejszego nad prostot. Kt bowiem nie wie, e ustawiczne biesiady s nieprzyjacikami cnt? Albowiem przybrawszy pozorne imi hojnoci, zaprasza cnoty, poi, truje naumylnie, jednak pod paszczykiem prostoty nie tylko nie unika dawnych biesiad, ale nawet bardzo huczne i wystawne wydaje bale, i to z wielu przyczyn. Pierwsza przyczyna jest: aby o zbywajcych jej zaletach dowiedzie si z odurzonych umysw innych ludzi, gdy roztropno jest dowiadczeniem nabytym z nierozwagi, tak jak nierozwaga kamieniem probierczym cnoty. Bo jeeli mdry schwyta gupiego na gupstwie, to przez to staje si mdrszym. Druga przyczyna jest, aby si dowiedzie, co te inni o niej sdz, gdy Bachus nazywa si wolnym, rozwizuje jzyki i dlatego o wszystkich wolne objawia zdanie. Trzeci powd jest, aby potajemnie uknowane na ni zamachy, ktrych od trzewych wyudzi niepodobna, wydobya od pijanych. Albowiem opilstwo wkrada si w tajniki serca, aby szczerzej wyjani tajemnic trzewoci. Po czwarte, aden roztropny czowiek nie wlewa napoju w naczynie pknite, boby si cakiem wyla; dlatego mdry czowiek stara si wybada roztropno tych ludzi, ktrym by roztropnych zamiarw tajemnice przezornie chcia powierzy, gdy pyn wlany atwo wynajdzie dziury w naczyniu. Nareszcie dobry krl woli, aby go kochano, anieli si bano, poniewa i rj pszcz z mioci postpuje za krlow, nie z obawy. A zatem dla uzyskania sobie wzgldw wedug trybu biesiadowania wszystkim wsplnego w stosownej porze, przyzwoitym hoduje biesiadom, i to o tyle tylko, e nie pozwala opilstwu bra nad sob gry, owszem, zawsze mu towarzyszy nierozdzielna trzewo umysu. Wiecie, jaki go otacza orszak uczonych ludzi, ktrych trzewo i nauka mao komu jest nieznana. Z tymi przechodzi wzajemnym rozwaaniem przykady ojcw witych i czyny sawnych mw, czasem grajc na organach i piewajc, zastanawia si nad sodycz niebiaskiej muzyki, czasem znw wiczy si w badaniach teologicznych, rozbierajc pytania wszechstronnie, popiera je najdobitniejszymi dowodami, jako najbieglejszy badacz rzeczy subtelnych. Jeeliby za ktrykolwiek nieprzyjazny oskaryciel twierdzi, e Kazimierz lubi opilstwo i yje w towarzystwie opilcw, dlaczeg nie ma doda take, e yje w towarzystwie roztropnych ludzi? Masz wic, uszczypliwa zazdroci, powd
216

do smutku, gdy nie moesz wynale bdw, ktre by moga gani. Nigdy bowiem ta oliwa nie wydawaa owocu tak, eby nie doznawaa albo aski, albo znw nienawici. Pod cieniem wic tej oliwy (Kazimierza) spocz nam wypada, aby zbawienny jej owoc wezbran nasz bole ukoi. Bo inaczej speni si na nas owa powie syna Gedeona, w ktrej czytamy, jakim sposobem drzewa, chcc krla obra, zapraszay na tron fig, winny szczep i oliw; a gdy te odmwiy, wybray oset, z ktrego ogie si zaj i wszystko zniszczy. Oto nareszcie panujcy, jakiego potrzeba! Oszczercom potrafi wprawdzie pitnowa czoa, obcina nosy i jzyki, ale umie rwnie nie mci si za policzek (kto chce, niech wierzy - wolno chyba powtrzy; w kadym razie gra z ksiciem w koci mg chyba tylko kto z jego dworu, przypowie Kadubkowa maluje wic pewien idea, uczy, jak by powinno). Obok cnt rozlicznych wieca ma Kazimierz pewn wad. Lubi si napi. Ale rwnoway to jego zapa do dysput teologicznych. Nie wystarczyo sawi Kazimierza. Naleao go rwnie przekona, e powinien wystpi przeciwko zemu bratu. Tak to mow wszyscy pobudzeni, ju to z przywizania do Kazimierza, ju z chci pozyskania wolnoci, wzdychaj, schodz si do niego, prosz, namawiaj, aby jeeli ju godnoci krlewsk nie da si zachci, przynajmniej nad probami nieszczliwych mia politowanie. Jeeli nie chce panowa, niech si przecie lituje. Na to Kazimierz odrzek: Niedawne i niezastarzae w sercach waszych jest to obudne nagabanie mi, gdy nie mogo tak prdko wypa z waszej pamici, jako pierwsi panowie i sawny w witosaw, ktrego chwalebne dzi kwitnie potomstwo, i w ogle wszyscy magnaci, pomimo mej woli do tego zaszczytnego pocigali mi krlestwa, abym wygnawszy najukochaszego krla, brata mego Bolesawa, przez nieszczsne przywaszczenie sobie tronu bezpieczniej panowa. Lecz woaem bratersk mio przenie nad wszelkie panowanie, bo kto brata nienawidzi, samobjc jest; gdy ktokolwiek braterskie serce rani, ten swoje wasne zabija wntrze. Jeeli wic dzieckiem bdc, umyem w czystym zdroju niewinnoci nogi moje, jakebym je mg teraz broczy we krwi brata mego? O, jak wietna do panowania droga! popenia na sobie samobjstwo, na bracie bratobjstwo, a z bratobjstwem zuchwale ojcobjstwo! Jakim czoem mgbym na wygnanie tego nastawa, ktry mi wicej jak ojcowsk wychowa mioci? Ktrego ja wicej ni synowskim czciem uszanowaniem! Nader niegodziw jest rzecz niegodziwymi rodkami nabywa szczcia". Jednak oni nalegaj. W istocie - mwi - musiae szczdzi, najjaniejszy ksi, twego kochanego brata Bolesawa, poniewa wtenczas nie byo susznego powodu, bo tylko zapd stronnictwa przeciw niemu powsta. Ale teraz inna okoliczno ukad usprawiedliwia. Kiedy wszelkie zewntrzne koniecznoci nagl, ktrym jeeli twoja lito nie zapobiee, jeeli tak ucinionej Rzeczypospolitej nie przyniesiesz swobody, wtedy musi zgin, poniewa nie ma sposobu ratowania si". Ledwie nareszcie ustawicznym naleganiem proszcych i rad najwikszych swoich przyjaci pobudzony, uda si do Krakowa z maym orszakiem, chcc zapobiec, aby zajcie krlestwa nie zdawao si raczej gwatownym anieli woln wol obywateli uskutecznionym. Zabiegaj mu drog z niewymown radoci liczne wojska, gromadnie zewszd sypi si rzesze, z radoci krzycz i winszuj, woajc: e ich zbawca przyby. Cisn si do niego ludzie wszelkiego wieku, oddaj cze wszystkie stany i wszystkie dostojestwa, i bramy nawet
217

miasta, lubo najmocniejsz stra uzbrojone, natychmiast otworem staj, a stra zamkowa, przeznaczona od Mieczysawa na zaog miasta, dobrowolnie z zamku przybiega. Wszyscy z gbokim ukonem upadaj do ng Kazimierzowi, wszystkich yczenia i dnoci zgodnie w jedno si cz. I tak od wszystkich z uszanowaniem zosta krlem ogoszony. Historycy zgodnie utrzymuj, e czwarta ksiga kroniki jest o wiele bardziej rzeczowa od poprzednich. Napr wspczesnoci zrobi swoje, Kadubek zarzuci form dialogu, nie utraci niczego ze swej napuszonoci i nieprawdopodobnej wrcz pretensjonalnoci, ale zacz mocniej trzyma si konkretu. Trudno w to uwierzy czytelnikowi, bez litoci traktowanemu oracjami, ktrych nikt nie wygosi. Jednake opinia specjalistw jest suszna. Ot, chociaby przed chwil z pustosowia wyjrzaa wiadomo, e magnaci pchali Kazimierza do buntu ju za ycia Kdzierzawego. Dzieckiem bdc, umyem w czystym zdroju niewinnoci nogi moje" mia o tym mwi Sprawiedliwy. Dzieckiem jak dzieckiem, raczej modym czowiekiem. Jeeli ten spisek knuto po mierci Henryka, gdy Bolesaw przycza Sandomierz do dzielnicy seniora, to Kazimierz mia wtedy dwadziecia osiem czy dziewi lat. Przewrt odby si w roku 1177, czyli w tym wanie, kiedy ksi Szczecina po raz ostatni uczestniczy w oglnopolskim wiecu pastwowym. W cztery lata pniej Bogusaw I zoy hod Fryderykowi Barbarossie na rynku w Lubece. Szuka w ten sposb protekcji i ochrony, ktrych nie moga mu da osabiona Polska. Najgroniejszymi jego wrogami byli margrabiowie brandenburscy. Kadubek pisa o Sprawiedliwym w ten sposb, e dzisiejszy czytelnik kroniki gotw uzna jej bohatera za karykatur wadcy. Wcale tak nie byo. Kazimierz to polityk z krwi i ciaa, pojmujcy, e gdzie przeskoczy si nie da, tam trzeba podle. Umia cierpliwie wyczeka i w sposobnej chwili wypyn na dobre. Pozycj ksicia zwierzchniego utrzyma, uzyska przewag nad pogranicznymi ksistwami ruskimi, politycznie podporzdkowa je sobie, z Jadwingami wojn wygra na ich terytorium. Od kiedy archeologowie dobrze przetrzli jego dziedziczn Wilic, szacunek dla Kazimierza wzrs ogromnie. Bo to on zapewne sprowadzi mistrzw zachodnich, ktrzy ozdobili posadzk podziemnej krypty kocioa cudownym rytem. Wyobrazili na nim postacie rodziny ksicej - samego Kazimierza, jego maonki Heleny, ksiniczki kijowskiej, i obu synw - Leszka oraz Konrada, ktrym historia nadaa pniej przydomki Biaego i Mazowieckiego. Pewnie z rozkazu Kazimierza biegli majstrowie opasali stary grd nad Nid murem kamiennym. Znak litery greckiej, wyryty na jednym z kamieni, zdradzi ich pochodzenie. Przybyli z Lombardii. Wilica nie bya wyjtkiem. XII stulecie jawi si dzi naszym oczom jako doba bujnego wzrostu kulturalnego. Rozbicie dzielnicowe duo Polsk kosztowao pod wzgldem politycznym, ale nie ma powodw do rozpaczania nad tym okresem, ktry kronika Kadubka reprezentuje. Mistrz Wincenty nie zatraci pojcia ani poczucia jednoci kraju. Wasne jego sowa najlepiej o tym zaraz zawiadcz. Wrd panujcych zawsze kto myla o ponownym scaleniu pastwa i wytrwale do tego celu dy. Ostateczne obalenie statutu Krzywoustego nastpio w roku 1207. W tym czasie od siedmiu ju lat panem lska by Henryk Brodaty, wnuk Wadysawa Wygnaca. W kilka lat
218

po mierci Kadubka dosta si Henrykowi sam Krakw, a wkrtce potem poudniowozachodnia Wielkopolska z Poznaniem i Kaliszem. Pastwo stao w przededniu zjednoczenia przez t odrol Piastw, ktra dziedzicznie wadaa Wrocawiem. Zjednoczenie owo oznaczaoby t sam granic nad grn i redni Odr, jaka istniaa za Krzywoustego. Wczesnemu scaleniu krlestwa przeszkodzi fakt niezaleny od woli kogokolwiek nie tylko w Polsce, lecz i w Europie. Najazd Tatarw i mier Henryka Pobonego, godnego spadkobiercy ziem, wadzy i planw politycznych ojca, Henryka Brodatego. Tatarzy odroczyli zjednoczenie Polski o dalszych lat kilkadziesit. Nieszczcie raczej znone w porwnaniu z losem Rusi, ktra stracia wolno na dwa wieki z okadem. Wychodzce z Azji uderzenia odbiy si okropnie na doli wikszoci pastw sowiaskich. Polska bya w tej mierze uprzywilejowana, ucierpiaa bez porwnania mniej od naddnieprzaskich czy bakaskich pobratymcw. Trzeba byo wybiec nieco naprzd i wspomnie o tym wszystkim, grozi bowiem niebezpieczestwo faszywej oceny. Ideologii politycznej Kadubka oraz dziaa ludzi jemu wspczesnych nie wolno obarcza odpowiedzialnoci za to, co nie nadawao si do przewidzenia ani do odparcia. Objwszy wadz, zaj si ksi Kazimierz urzdzaniem stosunkw wewntrznych oraz polityk midzynarodow w dotychczasowej, to znaczy prowincjonalnej skali. Czu si pewnie jak u Pana Boga za piecem. Nikomu przyni si nawet nie mogo, e ju wkrtce wschodnia granica Polski stanie si zachodni rubie imperium, sigajcego od Bugu po Kore. A tak Kazimierz zosta jednowadc Lechii. Tak wic ksistwa czterech braci, tj. Wadysawa, Bolesawa, Mieczysawa i Henryka, na jednego Kazimierza zlay si gow, jak to ojciec by dawno przepowiedzia, mwic o czterech rzekach, przez ktre czterech wadcw rozumia, a przez koryta cztery ksistwa, Kazimierza z wiadrem zotym porwnywajc, a jego zalety ze zdrojem pachncym. Zostawszy wic krlem, pta niewoli potarga, jarzmo poborw uciliwych skruszy, podatki czci znis, czci zwolni, ciary nie tylko zmniejszy, ale nawet zupenie usun, musy i przymusy do szcztu zniweczy. By bowiem u tego narodu od prastarych czasw uroczysty, niby powag nawyknienia uwicony zwyczaj, i wielmoni panowie, gdziekolwiek si z orszakiem w podr udawali, biednym kmiotkom nie tylko zabierali plewy, siano, som, ale nawet do stod i chat si dobywali, wydzierajc im zboe, i nie tyle na poywienie obracali, jak raczej na stratowanie koniom porzucali. By take i inny podobn zuchwaoci zadawniony zwyczaj, e ile razy jaki mony pan chcia do kogo poselstwo wysa, nakaza sualcom uywa podwodw biednych kmiotkw i w jednej godzinie niezmiern przestrze jak najprdszym pdem odbywa. Ten zwyczaj dla wielu nader by szkodliwy. Jednych bowiem konie nagym biegiem wysiliy si, a za to nie otrzymali nagrody; drugich wrd drogi paday, te za, ktre si odznaczay nadzwyczajn moc i szybkoci, zabierano bez nadziei odzyskania ich na powrt. Std zjawiay si czste napady, czasem nawet zabjstwa. Prcz tego ksita i ten zwyczaj uporczywie zachowali, i dobra zmarych biskupw zabierali albo do skarbu krla skadali. Jednak to, co naley pod prawo Boskie, nie naley do niczyjej wasnoci, co za do
219

nikogo nie naley, zostaje w rkach posiadacza. Lecz Bg drwi z siebie nie pozwala i nie trzeba z nim artowa miesznym jakim wymysem. Aby si wic podobne naduycia na przyszo nie dziay, zakaza je krl sprawiedliwy pod kar kltwy. Zjechao si wic omiu biskupw w oznaki godnoci przybranych, tj. Sobiesaw arcybiskup gnienieski, Getko biskup krakowski, Syrosaw wrocawski, Cherubin poznaski, Wilczek pocki, Onolf kujawski, Konrad pomorzaski i Gaudenty lubecki. semka za jest to pierwsza z dobrych liczb parzystych, liczba bogosawiestwa, poniewa oznacza, e konstytucje winny by dobre, a ich opiekunowie bd bogosawieni. Wszyscy wic ci biskupi jednogonie postanowili: Ktokolwiek by biednym kmiotkom zboe, czy gwatem, czy innym sposobem, zabiera albo zabiera kaza niech bdzie wyklty; ktokolwiek do dania podwodw na posyki kogokolwiek przymusi lub przymusi kae, niech bdzie wyklty; wyjwszy tylko jeden przypadek, tj. gdy nieprzyjaciele ktrej prowincji zagraaj. Nie jest to bowiem niesprawiedliwoci, jeeli jakimkolwiek bd sposobem stara si kto o ocalenie ojczyzny. I znw, ktokolwiek zmarego biskupa zagarnie dobra lub kae zagarn, czyliby ksiciem by, czy jakkolwiek znakomit osob lub urzdnikiem, bez wszelkiej rnicy niech bdzie wykltym. Ale i ten, kto zabrane dobra kocielne przyjmie, a zabranych zupenie nie zwrci albo za zupene ich oddanie nie zarczy, ten take jako wsplnik tego witokradztwa zarwno ma podpada tej samej karze". Zgodzili si wszyscy i wsplnie potwierdzili tak wite zakazw uchway, ktre od owego czasu dotd nienaruszone trwaj dlatego, i potwierdzone zostay apostolskim przywilejem Aleksandra III, papiea, ktrego boskim wyrokiem i panowanie Kazimierza zostao utwierdzone, aby woa ojcowska adnej mu nie stawia przeszkody. Ten bowiem zastrzeg sobie, aby najstarszy syn mia prawo do tronu i aby w sporach o nastpstwo na tron zasada pierwordztwa rozstrzygaa. Dosy baamutnie przedstawi Wincenty zjazd czycki, odbyty w cieniu czwrwieowej kolegiaty ksiny Salomei, wdowy po Krzywoustym, zmarej w roku 1144. lus spolii, pozwalajce monarchom zagarnia ruchomoci zmarych biskupw, obowizywao w caej Europie, a nie tylko u tego narodu". Kazimierz uwolni od ciarw majtki Kocioa, a nie chopw bezporednio. Zrzek si swych uprawnie na rzecz okrelonej grupy spoecznej, wyda pierwszy w dziejach Polski immunitet. Byo to zastosowanie norm obowizujcych na kontynencie, ale i co jeszcze ponadto. Kler, ktry otrzyma pisemne potwierdzenie swych uprawnie, pomimo doranych uroszcze politycznych wskazywa drog innym. W sto kilkadziesit lat pniej Kazimierz Wielki powie w statucie wilickim, e nie wolno szlachcie zagarnia mienia bezpotomnie zmarych chopw. Statut czycki zapocztkowa w Polsce tradycj prawa pisanego, gwarantujcego swobody spoeczestwa. Oprcz dostojnikw wieckich zjechao do czycy omiu biskupw, czyli wszyscy co do jednego hierarchowie polskiej prowincji kocielnej. Jak rzecz zupenie normaln zanotowa Wincenty obecno biskupa pomorskiego (od lat kilku rezydujcego w Kamieniu) oraz lubuskiego. By rok 1180. Dopiero w cztery zimy pniej Gniezno utracio wadz nad Kamieniem, ktry wskutek klski Bogusawa I w bitwie morskiej musia si podda Danii. Nie jest pewne, czy koncesje dane klerowi w czycy byy cen zapacon Rzymowi za poparcie Kazimierza. To, co si stao w roku 1180, zaliczy raczej trzeba do polskich spraw wewntrznych. Ale maj wag sowa Kadubka, e wola ojcowska" adnej ju nie
220

stanowia przeszkody dla Sprawiedliwego. Moni powoali go na tron, dokonali jakby wyboru wrd Piastw, wiadomie naruszajc statut Krzywoustego. Senior rodu, zwierzchnik prawowity Mieszko Stary y wszak cigle (mia poy jeszcze dugo i osign niebyway wrd Piastw wiek siedemdziesiciu szeciu lat). W rok po zjedzie czyckim Mieszko powrci do swojej dziedzicznej Wielkopolski. Trzyma j mocno w rku, rzdzc znanymi nam metodami. Mia poparcie Pomorza. W roku 1191, korzystajc z zatrudnie Kazimierza na Rusi, pokusi si o sam Krakw. Wspierao go grono tamtejszych magnatw, uczestnikw spisku przeciwko Sprawiedliwemu, a zwalcza biskup Peka. Uknowawszy potajemnie spisek przeciw Kazimierzowi, samego naczelnika spisku, starost krakowskiego [kasztelana Henryka Kietlicza], pod pozorem odszczepiestwa do Mieszka wysiali, aby pomylniejsz do zdrady otrzyma por. Tak wic potem kamliwie rozgosili, e krl zajty sprawami w odlegych miejscach zabity zosta, zmylajc rne powody mierci. Starocie za z Mieszkiem przyby kazali i miasto z przyjaci Kazimierza ogoocone zaj usiowali, ktremu jednak witobliwy biskup krakowski, Peka, z ma liczb najwierniejszych przyjaci wprzd na pomoc przyby. Chocia mocny opr buntownikom stawia, przecie dokonano zbrodni zdrady. Miasto si wic poddao, a potworni zdrajcy przywaszczyli sobie wadz naczeln, prefektury, trybunay, wadz konsulw, godno senatorw i wszystkie urzdy. Jednak ta gwiazda, o ktrej zachodzie kamliwe roznieli wieci wrd tej ciemnej burzy, daleko janiejszym zabysa wiatem, podobnie jak m dzielny, chociaby i na siach osab, nigdy przecie nie straci odwagi. Albowiem Kazimierz, zwoawszy dwa wojska ze wschodu, odpdza aroczne spy i oddaa zdradzieckie kruki. Usyszawszy stronnicy Mieszka, e Kazimierz yje, a nawet z ksiciem wodzimirskim Romanem i beskim Wszewodem si zblia, nocn por uciekli. A poniewa si wie rozchodzia, e wojska czeskiego ksicia Konrada naprzeciw nich id, to i ta okoliczno niemao strachu ich nabawia. Ten bowiem by tak wielkim i mnym ksiciem, i od jego skinienia wadza pastwa rzymskiego zawisa. Albowiem zwyciski cesarz rzymski Fryderyk, majc si uda przeciw najzacitszemu grobu Paskiego nieprzyjacielowi Saladynowi, postanowi go pomocnikiem cesarskiego tronu dla syna swego krla Henryka, pomijajc wszystkie inne ksita. Ten za, bdc powinowatym Kazimierza, w aden sposb nie powinien i nie mg zaniedba krzywd swego najszczerszego przyjaciela. Gdy jednak Konrada nader wane sprawy pastwa wstrzymay, nie za udana zwoka, Kazimierz nieustraszony przybywa do Krakowa, ktry w pierwszej chwili oblenia zdobywa. Czy nie widzisz, Kazimierzu, osobliwszego wpywu opatrznoci Boskiej? Oto miasta w wszelkie potrzeby opatrzonego broni tylu wybornych zaogi. Ma ono zgromadzon zewszd wielk liczb onierza, wszyscy siy dowiadczonej, wszyscy sprzysieni, wszyscy walecznoci tchncy i bez wyjtku na mier gotowi, wszyscy nareszcie na zgub Kazimierza uzbrojeni. Powiksza ich si z jednej strony syn Mieszka, dowdca zaogi, z drugiej strony starosta miejski, w sprawca tych planw. Pobudza owego chu panowania, tych za sztylet zoci uzbraja, a wszystkim do utrzymania buntu nadaje otuch rozpacz o przebaczeniu ze strony Kazimierza. Wtedy pewien ciura, jakby z jakiej lekkomylnoci, wybiega z oszacowanego obozu, a przebywszy wal i okop, wydrapa si na mur, wystawi gowni arzc, udajc, e
221

podpali miasto. Wielki natychmiast powsta haas ze strony stranikw krzyczcych zewszd, e miasto gore. Gdzie wic teraz ta odwaga, o me ? Gdzie mstwo co dopiero paajce? Gdzie owa wiksza nad gniew lwi zacito? Wszyscy nagle przeraeni, wszyscy jakoby gromem byskawicy przestraszeni, niby najgstsz chmur dymu pokryci zostali. A kiedy adnego nie byo niebezpieczestwa, wszyscy z muru na d w rce nieprzyjacielskie si rzucaj, niektrzy przez bramy otwarte tumem w niewol si cisn. w przebiegy naczelnik zdrady z kocioa, do ktrego z przestrachu si schroni, na p martwy wycigniony, zapalczywoci orw oddany zosta, ktrych szpony najprzd go na Ru, potem na Wgry do nieszczliwego miejsca wygnania zaniosy. Przepowiedzia to by niegdy duchem proroczym witobliwy Getko, mwic: Do obcego kraju ci uprowadz, jak koguta, ktry pielgnujc cudze pisklta, matk waciw od gniazda oddala". Wincenty osign smutny szczyt - trudno mtniej pisa o rzeczach, na ktre si patrzyo. Nie byo przesady w mym wczeniejszym twierdzeniu, e niektre fragmenty tej kroniki mog wtrci w rozpacz. Z tego wzgldu nie mona traktowa Kadubka, jak si traktowao Galla, to znaczy cytowa go dziesitkami stronic. Wspczesny czytelnik nie wytrzymaby pewnie. Ta proza umara. Autor popeni literackie samobjstwo. Jest w kronice Wincentego dugi opis wyprawy Kazimierza na Jadwingw. Bardzo wiele miejsca zaja przypowiastka o niemdrych rybach, obierajcych sobie krla. Mowa tam o kiebiach, jelcach, sumach, szczupakach i wielorybach nawet. Nie ma za to ani jednego imienia czy nazwy miejscowoci. Kadubek wymieni tylko Drohiczyn nad Bugiem, bdcy wwczas stolic ksistwa ruskiego i zdobyty przez Kazimierza na pocztku akcji. Takie potraktowanie geografii sprzyjao przez wieki utrzymujcemu si mniemaniu, e Jadwingowie mieszkali na Podlasiu. Jeszcze niedawno temu pewna ekspedycja (ktra co prawda nie skadaa si z archeologw) szukaa ich ladw w okolicach Braska. Prawdziwy znawca staroytnoci jawieskich, Jerzy Antoniewicz, ju od lat ma sw kwater gwn we wsi Szwajcaria pod Suwakami, penetruje te powiat sejneski. up naukowy, ktry tam w obfitoci zdobywa, cakiem pewnie obali faszywy pogld na przeszo plemion batyckich. Fantazjowa Kadubek, piszc o Jadwingach, e to lud nader dziki, dzikszy nad wszystkie dzikie zwierzta, nieprzystpny z powodu przeszkd niezmiernych pusty, z powodu najzarolejszych i gstych lasw i bagnisk przepacistych". Kronikarz nie dopatrzy si jako sprzecznoci we wasnych wywodach. Lekkim pirem napisa tu zaraz, e dzielni Lechitowie" w kraju dzikich Jadwingw wzili si do pustoszenia wity, zamkw, brogw, wysokich gmachw, niszczc ogniem stodoy zboem napenione". Jerzy Antoniewicz przypisuje Jadwingom ten sam mniej wicej poziom kultury materialnej, jaki reprezentoway ssiednie poacie Polski. Zamach Mieszka Starego na Krakw odby si, jak pamitamy, w roku 1191. Czasy byy niespokojne. Jeli nie stracimy z oczu tej okolicznoci, wiadomo o tym, co zaszo w roku 1194, wystpi w wietle dosy zagadkowym. Po zwycistwie nad Jadwingami Kazimierz:

222

Odebrawszy od nich stosown rkojmi posuszestwa i pacenia haraczu z tryumfem do swego kraju powrci, gdzie bynajmniej nie zwyciony gnunoci, lecz znueniem wojska znaglony, jaki czas spocz. Mia za krl ten zwyczaj, i zawsze z uroczystoci obchodzi wita patronw [Polski - tj. w. w. Wojciecha i Floriana]. Przeto gdy dzie . Floriana na modlitwie, naboestwie i dzikczynieniu cakiem przepdzi, nazajutrz wyprawi uczt dla ksit, namiestnikw i pierwszych krlestwa panw. Na tej biesiadzie wielka panowaa wesoo. Powodem tej radoci byo najprzd zwycistwo nad nieprzyjacimi odniesione, po wtre, po tak wielkich niebezpieczestwach wojennych zdrowie czerstwe samego krla, po trzecie za, tak jego wasne, jak przyjaci bezpieczestwo, po czwarte, z powodu stosunkw i czasw wielkie zadowolenie. Do tego przyczya si take nad wszystkie rozkosze sodsza dobrego krla ludzko i ochota wszystkim radosne pomnaajca wesele. Gdy wic pod same nieba wzbijaj si radosne odgosy, wtem tak wielkiej chway wietno nagl zostaa zamiona burz. Albowiem zakoczenie tak wielkiej radoci opanowa, niestety, smutek, a aoba zniweczya wesoo i do swego zaprzga j jarzma. Kiedy bowiem wszyscy wsplnie si radowali, krl, ta jedyna i szczeglna gwiazda pastwa, wanie wtenczas, gdy niektre pytania o zbawieniu duszy kapanom zadawa, wychyliwszy may puchar, na ziemi upad i umar. Skoro ta gwiazda zgasa, ciemno okrya ziemi, ludy w odrtwienie popady i wszystko owadn smutek; ci za, do ktrych wie o tak nagym a nieszczliwym wypadku tak szybko doj nie moga, jeszcze biesiadowali, tak wic pomiesza si smutek z radoci, ktra przeze porwana i do zalubin wleczona, tak si uskara:

WESOO DO SMUTKU Oj nie wstyd to, gdy si biedzim, Ale biada! gdy si wstydzim zami bole zmy; Smutna - smutek skar wiatu, Ze mu wolno z mego kwiatu Wiece sobie wi. Jam sprzyjaa mu gorcej Ni krlowi - suc wicej, Gdy na tronie y. Gdy krl uleg mierci prawom,

223

Jam upadla i tak zaw Caun nieszcz skry. Na straszny si smutek skarz, Co mnie porwa, abym w parze Odtd bya z nim. I tak cinie, amie, drczy, Ze ju mao nie zamczy Na miech wrogom mym. ODPOWIED SMUTKU Z przyczyn wyledzi przyczyn, Spr znie sporem, win win Samo prawo chce Sama wbiega w nasze progi, Czemu teraz ten jk srogi? I te skargi twe? Karmisz bole, karmisz ale, Po c - pytam - tych ez fale Pyn kad noc? A pociechy sobie we nie Nie zostawiasz, bo j wczenie Pore cierpie moc.

Wierszowana rozmowa toczy si dalej. Oprcz wymienionych Wesooci i Smutku bior w niej udzia Swoboda, Roztropno i sam autor. Na koniec Pojednanie odezwie si do Roztropnoci sowami, w ktre warto si wsucha. POJEDNANIE MWI

Te puchary jadem zion, Pocaunkiem tchn mier w ono

224

Zgubny szerzc skon. Jak rozsdnie postpujesz, W prnej pracy czas marnujesz, Taki zbierzesz plon. Zotem lnicy staw dom Bogu I otarze w jego progu Bogom zote staw. Lecz daremne trudy, znoje I zabiegi - niepokoje To daremny sza! Bo gdzie nie ma zgodnej woli, Tam si ycie nie zespoli, Tam skon bdzie wia. Zgodna wola nie powrcia do kraju. Za duo cierao si w nim si, wrcz sobie przeciwnych. Po tak nagej Kazimierza mierci powsta rodzaj zamtu i zamieszania wszystkich rzeczy i osb. Jedni niespodziewanym przypadkiem zdumieni, drudzy przytomno tracili, znowu inni jakby gromem dotknici z boleci na ziemi upadali. Mona byo widzie wielu na ksztat posgw cakiem martwych, inni znw wylewali obfite ez strumienie. Mona byo widzie, jak z twarzy niektrych matron i dziewic, paznokciami poszarpanych, krew strumieniami tryskaa. Inni uderzali sob o posgi i wasnymi si ranili ciosami, inni znw wasnym mieczem na siebie godzili. Wszystkich za przy mierci Kazimierza jedno i to samo yczenie opanowao, tj. aby mogli z nim razem umrze. Lecz nie zbywao te w tej chwili i na takich, ktrzy potajemnie wzdychali do tego, eby na swoj stron przycign panw i namiestnikw lub osierocony tron zaj. Lecz myli ich wniwecz si obrciy. Zna bowiem Pan zamiary ludzi, poniewa s prne, On, ktry ani od sieroty, ani od wdowy nie oddali opiekuczej swej rki. Po odbytym wic stosownym pogrzebie przewielebny biskup krakowski, Peka, odbywszy najprzd narad z panami wzgldem nastpstwa tronu, wszystkich na zgromadzenie zwoa. A gdy si ledwo haas umierzy, w nastpujce odezwa si sowa: Chwalebny jest, panowie, smutek, ale niegodna byaby zbyteczna bole. Materia graficzny Trzej Krlowie. Mdrcy ze Wschodu u Heroda, miniatura z Kodeksu putuskiego (ewangeliarza pockiego), koniec XI w., prawdopodobnie wasno Judyty, ony Wadysawa Hermana. Muzeum Czartoryskich w Krakowie
225

Bulla (tzw. gnienieska) papiea Innocentego II z 1136 roku. Archiwum Archidiecezjalne w Gnienie Fragment tzw. pyty wilickiej (ok. 1170-1180). Krypta kolegiaty w Wilicy Strzelno, tympanon fundacyjny z rotundy w. Prokopa Strzelno, fragment kolumny przywar z kocioa w. Trjcy Tablica genealogiczna Piastw wiek X-XII Sakramentarz tyniecki (inicja D), ok. 1070-1080, najstarszy z zachowanych w Polsce rkopimiennych kodeksw liturgicznych. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Susznie jest smuci si, lecz niesuszny nieroztropny smutek. Nie ma bowiem gorszego rodzaju nierozsdku, jak nie stara si wieej rany zagoi ub mimo monoci z niebezpiecznej nie chcie wydwign si toni. Dlatego te roje pszcz tak czsto marniej i gin, poniewa na miejsce zmarej nie chc lub nie umiej sobie nowej obra krlowej. Dlatego niektre play majce krzeczka [tj. jaszczurk ctkowan w gwiazdy] za krla, po jego mierci tego na jego miejsce obieraj, ktry najprzd po mierci krla od ez si zanosi. Wiele narodw ma take i dzisiaj ten zwyczaj, i wprzd obieraj nastpc, nim chowaj krla zmarego, aby nastpca zwoki swego poprzednika uroczystym uczci pogrzebem. Chocia bowiem Kazimierz co do swojej osoby umar, u swoich jednak nie moe on uchodzi za umarego, w ktrych sercach dla niemiertelnych dzie dobroczynnych zawsze y i wiecznie y bdzie. I nieucita te jest ta latorol, tylko zaszczepiona, kiedy o jej yciu ywe i czerstwe gazie daj wiadectwo. Dwie bowiem gazki oliwne, dwa wiata pozostay, tj. dwaj synowie Kazimierza, Leszek i Konrad, chocia obydwaj mali, obydwaj jednak nie zostawieni bez opiekunw. Godzi si wic, abymy starszego z nich godnoci ojcowsk zaszczycili". Wtem jeden z panw, m znakomity, tak si odezwa: W istocie, przewielebny ojcze, dla wszystkich nas konieczn jest potrzeb, ebymy si zbawiennej chwycili rady, zwaszcza w tych okolicznociach adnej nie cierpicych zwoki zgubnym byoby opnienie i pocignoby za sob niebezpieczestwo. A zatem, co si tyczy obrania krla, adnej nie mona cierpie zwoki, ale co do wyboru osoby na krla, prosz, ebymy wszyscy na to zwrcili baczno. Albowiem osiwiaej gowie dziecinna twarz adn miar nie przystoi; dziecistwem by raczej byo, gdyby nad dojrzaym rozumem dziecinna panowaa nieroztropno, jak to mdrzec mwi: Biada narodowi, nad ktrym panuje dziecko, szczeglnie gdy panujcy powinien by wiatym, przezornym, ostronym i we wszystkich rzeczach przemylnym. Bo jeeli w najmniejszych sprawach, np. w zarzdzie familii, domu, okrtu, jednej skiby lub jednego rolnika, wiele mona przez opieszao zaniedba, o ile wicej w zarzdzaniu Rzeczpospolit, kiedy wszystkich oczy lepo, e tak powiem, s zamknite, moe by zaniedbanym". T za mow do tego zmierza, aby stary Mieszko lub synowiec jego, miody Mieszko, na krla by wybrany. Na to jednak odrzek m peny natchnienia, tene biskup krakowski: Wszystko, o czyme dotd mwi jako m roztropny, dobrze powiedzia; jednak w obecnej sprawie nie moe to mie miejsca. Wtedy tylko taka mowa mogaby by prawdziw, gdyby szo o wolne obranie, nie za o prawo nastpstwa. Albowiem zupenie innemu prawu podlega wolny wybr, a innemu prawo nastpstwa. w
226

bowiem zawiera najwiksz wolno w narodzie, to za przestrzega najcilejszej koniecznoci prawa. w odrzuca wszystkich nie majcych waciwego wieku (penoletnoci), prawo za nastpstwa nie wyklucza ani niemowlt, ani pogrobowcw, ktrzy nawet z ca uroczystoci zapiecztowany otwieraj testament. Lecz nawet i owe przeszkody, ktre ze wzgldu na zarzd i niebezpieczestwo Rzeczypospolitej nadmieni, nie stoj tym dzieciom na zawadzie. Bo jeeli Rzeczpospolita wedug prawa ma opiek nad dzieckiem, to to samo prawo suy dla obojga. Bo gdzie jednaka przyczyna, tam i jednaka moc prawa. Albo wic sierotom odbierasz wszelkie prawo opieki, albo nie moesz zaprzeczy potrzeby opiekunw ze strony Rzeczypospolitej. Albowiem krlowie nie sami przez si rzdz rzeczpospolit, lecz przez rzdowe wadze. Dlatego nader niegodziwym i niesusznym by byo zatai to lub odrzuca, co rozum radzi, czego korzy wymaga, co szlachetno zaleca i co nareszcie konieczno prawa nakazuje. Nie stoi temu na przeszkodzie nawet ustawa przodkw, ktra zastrzega, aby starszy z urodzenia zawsze mia prawo do panowania, poniewa papie Aleksander [III] i cesarz Fryderyk [Barbarossa], majcy wadz do nadawania i znoszenia praw, ustaw t zupenie znieli, skoro obadwa, za ycia jeszcze starszego Mieszka, Kazimierza w tym samym rzdzie ustanowili i zatwierdzili. Nie moe wic w tej sprawie nic sta na przeszkodzie ani uchwale panw, ani przychylnoci rycerstwa, ani yczeniu obywateli i ludu". Po tym jednozgodnie wszyscy krzyknli: Niech yje Leszek, krl na wieki!". Wszystkich za tak wielka i uroczysta opanowaa rado, jakby nigdy nie doznali przykrej przeszego nieszczcia niedoli, taka sodycz, taka mio, takie przywizanie ku sierotom wszystkich owadno, i adne wzgldy lub nienawi, ani utrapienie lub miecz, ani skargi, ani wreszcie konieczno od boku tych dzieci i powolnoci dla nich oddali ich nie potrafiy. Przeto w wojewoda Mikoaj, najwiksze wszystkim skadajc podzikowanie, przypomnia i odnowi wszystkich stao i wierno; aby za nikt swego zdania nie zmieni, wit wszystkich zobowiza przysig. Wiedzia bowiem ten m roztropny, jak zmienne zawsze usposobienie umysu i e uczucia niestae w przykrych lub wtpliwych razach nagle stygn. Mieszko stary, usyszawszy to, mocno si przerazi i z okropnego zmartwienia tarza si po ziemi, mwic, i nie tyle nad tym boleje, e nim pogardzono i prawo pierworodztwa sponiewierano, jak raczej nad tym, i urok tak wielkiej godnoci na szyderskie wystawiono pomiewisko: Hab jest sysze o zdarzeniu tak niesychanym, rwnie smutnym jak miesznym; gdy tak nierozsdnej i dziecinnej uchway roztropnych mw nie mona zatai bez pomiewiska. Dzieci bowiem jest zwyczajem z dziemi gra w cel i w liszk i na dugim jedzi kiju. Rwny take mam powd do alu, poniewa gdy z bratem moim Kazimierzem korona tego krlestwa upadla, nie starali si jej jakimkolwiek sposobem podwign, ale, owszem, usiowali j w bocie i w kale ndzy pogry, a Rzeczpospolit wrogom na lup wyda. Jaki bowiem wilk szczdzi trzod niemajc pasterza? Po wtre, kt by nie jkn i nie zabola na tak jadowite pociski przeciw sobie wymierzone? Kt by nareszcie obojtnie znosi tak podstpne podstpnych udzi umysy? Wybieraj dziecko na krla, aby pod tym paszczykiem sami nad panami panowali, aby wykorzeniwszy do szcztu plemi krlewskie, wolniejszego dopili rzdu, aby miasto jednego ile gw, tyle krlw z nich mogo wyr. Nad wami si lituj, nie nad sob, kochane dzieci! Wasza, o panowie, niedola bardziej mi wzrusza ni moja! O wsplne tu wszystkich chodzi niebezpieczestwo. Tych potrzeba wam sucha, nad ktrymi wam przystao panowa". Tymi samymi sowy, t sam gwatown
227

mow ksicia Bolesawa i brata jego Mieszka podega i na swoj stron przechyla. Innych take szuka posikw tak w samym krlestwie, jako te za granic. Kusi probami, przyciga pienidzmi i blaga. Wie, jak kogo zaj. Nareszcie krakowskiej prowincji magnatom zaleca, niechaj uwaaj, eby si na trzcinie nie wspierali, niechaj Leszka od panowania oddal, a jego samego krlem uznaj, niechaj si nie oddzielaj od niego, jako od gowy prawowitej, jeeli s czonkami prawowitymi; gdy sprzecznoci jest chcie si odstrychn od caoci. Kaza im wic jedno z obojga wybra: albo zasuy sobie na ask dobrowolnym posuszestwem, albo dowiadczy srogoci miecza niebezpieczestwem wojny. Dziwne wraenie sprawia w tym redniowiecznym tekcie twierdzenie, e krlowie nie sami przez si rzdz rzeczpospolit, lecz przez rzdowe wadze". Gdyby wspczesny nam autor powieci historycznej kaza si tak odezwa ktremu ze swych bohaterw, oskarono by go o anachronizm. Win ponosi przyzwyczajenie do cakiem faszywych wyobrae. redniowiecze w ogle nie znao absolutyzmu monarszego, byo wprost naszpikowane swobodami, jak si wyraaj niektrzy myliciele francuscy. Nie sposb zarczy, e polscy wielmoe naprawd przemawiali sowami widniejcymi w kronice Kadubka. Nie ulega za to wtpliwoci, e te wanie pojcia szerzy wyksztacony na Zachodzie magister, autor ksiki bardzo poczytnej. Jeli nawet przytoczony fragment nie odbija wiernie pogldw ju w Polsce na dobre zakorzenionych, to niechybnie pokazuje, co do niej napywao w miar postpu kultury. Ksiciem zosta po Kazimierzu jego pierworodny, omioletni Leszek Biay. Moni powoali regencj, w ktrej skad wchodzili: ksina-wdowa Helena, biskup krakowski Peka i wojewoda Mikoaj. Mieszko Stary nie zrezygnowa ze swych praw. Uzyska pomoc Piastw ze lska, ktrych Kadubek stale nazywa Wadysawowiczami. Na pomoc za maoletnim ksitom przybywa szlachetny Roman, ksi wodzimierski, z znaczn liczb Rusinw. Pamita bowiem ten sam Roman, jak wielkie byy Kazimierza dla niego dobrodziejstwa, u ktrego prawie od dziecistwa by wychowany, i e to ksistwo, ktre posiada, z aski jego otrzyma. Wiedzia take, i jeeli oni zgin, to i jego szczepowi zniszczenie zagraa; z jednej strony od Mieszka, jeeli zwyciy, z drugiej od ksicia kijowskiego, z ktrego crk si rozwid. Jest za w krakowskiej ziemi miejsce od rzeki Mzgowa nazwane, od opactwa Jdrzejowskiego niedaleko lece. W tym to miejscu przy przeprawie przez ciernie i krzewin spotkay si obadwa wojska. Stoj z jednej i z drugiej strony falangi, stoj elazem najeone lasy i wcznie wczniom zagraajce. Dokd, prosz, me, dokd, nieszczsna modziey? Szalestwem jest broczy we krwi bratniej. Na siebie si zacieka rzucasz, na siebie wasne groty wymierzasz. Na ciebie mierzy zuchwae chu buntownicza. O witokradzkie, bezbone i nieszczsne tego spotkania widowisko! Nic tu nie wskra ani synowska mio ku ojcu, ani ojcowie synom nie przebaczaj, ani brat brata nie szczdzi, ani krewny krewnego, ani powinowaty powinowatego, ani przyjaciel przyjaciela, ani owe wite pokrewiestwa wzy siebie samych nie uznaj. Wszyscy bez rnicy nawzajem si morduj. Tu pada syn Mieszka, Bolesaw, dzid przeszyty, tu sawa wielu znakomitych mw ginie. Tu Mieszka rani onierz prosty. A gdy go chce zabi, ten, zdjwszy szyszak, woa, jam jest ksi! Poznawszy go za, onierz prosi o przebaczenie za
228

swj nierozwany czyn, broni go przeciw natarciu innych i z bitwy unosi. Lecz i ksi Roman nie bez znacznego rozlewu krwi swoich onierzy pozbawiony wikszych posikw, odebrawszy wiele cikich ran, ju z przyczyny blu tyche, ju te rozpaczajc o zwycistwie, do ucieczki zmuszony zosta. Albowiem z pocztku zetknicia si najwiksza cz Rusinw ucieka i maoletnim ksitom znaczn cz tryumfu odebraa. Niektrzy nie walcz, lecz cigaj Rusinw uciekajcych, jedni zdobyczy chciwi, drudzy gniewliwym zapaem uniesieni. Przybywa znw swoim w pomoc Wadyslawowicz Mieszko z wnukiem, z synem Bolesawa, Jarosawem, ktrzy nie znalazszy prawie nikogo na placu bitwy, poniewa ju obiedwie strony pouciekay, jakby zwycistwo odnieli, szczcia sobie winszuj i sztandar zwycistwa zatykaj. Z nimi, chocia ma majc garstk, spotka si wdz Goworek; stoczy bitw i na ksztat trzaskajcego gromu nadaremno z swoj si na nich uderza. Nareszcie znkany nierwnie wiksz liczb nieprzyjaci nie bez sawy uleg. Schwytano go, odprowadzono i dugi czas jako jeca w niewoli trzymano; ledwo nareszcie za wstawieniem si przyjaci z niewoli uwolniono. Biskup za Peka, o ktrym czsto wspominalimy, midzy nadziej i obaw si chwiejc, na ustroniu jednak modlitw gorc zajty, wypadku losu wojennego oczekiwa. Zobaczywszy za jednego z bitwy powracajcego, rzeki: Dobra wiadomo, dobrze sprawy id, c dobrego si stao?". w odpowiedzia: Oby takiej pomylnoci, jakiej my dzisiaj doznali, zawsze doznawa nasz nieprzyjaciel! Roman zabity, najpierwsi za wodzowie jedni polegli, drudzy pojmani, inni, z placu pierzchnwszy, uciekli, a wojsko nasze zniko jak dym w powietrzu". Na to odrzek biskup: Skde wiesz, e Roman zabity?". On za odpowiedzia: Bo miaebym nie wiedzie, kiedym widzia na oczy trupa mego towarzysza? To ci donosz jako najpewniejsz wiadomo, e stary Mieszko, obciony upem zabitych, z tryumfem ku Krakowu zmierza". Ledwo ten skoczy, a ju inny i znw inny inn faszyw wiadomo przynosi, dlatego biskup siebie i swoich cokolwiek pociesza, mwic: Nie ma powodu temu wicej wierzy jak drugiemu i trzeciemu, bo albo trzeba kademu z nich wierzy, albo adnemu. Lecz jake si mog zgodzi tak sprzeczne doniesienia? Pozostaje wic jeszcze jeden rodek, abymy przez ktrego z was pewnoci si o tym dowiedzieli". Na to rzeki jeden: Ja jestem gotw, o panie, polij mi". Na co biskup: Pamitaj - rzecze - na trzy sowa, bd rzeki, pilny, ostrony; Anio Paski niech bdzie z tob". Tak w, zdjwszy ksi sukni, by bowiem klerykiem, przebra si za ciur i goca i pieszo pdzi na miejsce bitwy. Dowiaduje si wszystkiego dokadnie ju od tych, ktrych jeszcze na p ywych znalaz, ju od tych, ktrzy zbieraniem upw zajci byli. Dowiedziawszy si za jak najdokadniej o wszystkim, jak najprdzej powraca i biskupowi wszystko kolejno wyjawia i opowiada. e Mieszko stary, pod podwjnym zdobyczy ciarem jczc, do siebie powraca, tj. pod ciarem smutku z powodu mierci syna i pod ciarem boleci z powodu ran odebranych, e Roman raniony, lecz nie miertelnie. Za nim wic biskup wrd ciemnej nocy pdzi, a dogoniwszy go, nazad wrci usiuje, aeby przypadkiem Mieszko z powodu wikszej urazy wikszym si nie zapali gniewem, a zebrawszy swoje siy, albo sam osobicie, albo przez Wadysawa stolicy krlestwa nie zdoby. Na to odpowiedzia Roman: Susznie, kochany ojcze, lecz podwjna mi drczy sabo: jedna co do mojej osoby z powodu ran odebranych, druga co do moich udzi z powodu ich niedostatku, z ktrych jedna cz w bitwie zgina, druga za ucieczk si rozprszya". Wtedy biskup: C wic radzisz?". Na co Roman: Nie zbywa ci na roztropnoci wa co do obrony stolicy, i trzeba jej broni, dopki moje rany cokolwiek si
229

nie umierz, albowiem ryba pjdzie za tob, dokd chcesz, byleby tylko cho na nici pont trzyma". Roman wic do siebie powraca, na drugi dzie za, skoro tylko zawitao, pierwsi panowie z ma garstk najdzielniejszych onierzy szukaj wszdzie nieprzyjaci. A gdy ich nie znaleli, naradzaj si dokadnie, czy Mieszka, czy Wadysawowiczw ciga, lecz za rad biskupa obojga zaniechali. Bitwie nad Mozgaw, stoczonej w roku 1195, powici Kadubek najbardziej realistyczne stronice swej ksiki. Zwaszcza ten nieszczsny, zdezorientowany biskup, apicy najbardziej sprzeczne wieci z pola walki! I ci niemiertelni, w kadej wojnie obecni rozbitkowie", co to na wasne oczy widzieli rzeczy, ktrych nigdy nie byo. Wszystko to tchnie tak prawd, e wolno zapyta, czy aby mistrz Wincenty osob wasn nie towarzyszy biskupowi Pece. Leszek Biay powrci na Wawel, ale dwukrotnie jeszcze monowadztwo przyzywao do Krakowa Mieszka. Stary ksi zmar w roku 1202, na ktrym urywa si kronika Wincentego. Kadubek koczy sw opowie obrazem powoania na tron syna Mieszkowego Wadysawa, zwanego Laskonogim: Tak wic w obliczu caej Polski, za wol wszystkich naczelnikw i namiestnikw, wszystkich wojskowych od najniszego do najwyszego stopnia, Wadysaw ksiciem krakowskim ogoszony zosta. Okaza on za nader przystpn, yczliw, askaw, sodk i mi dla wszystkich dobro i uprzejmo. Aby wic nie mniemano, e obcymi bdami pogardza, i eby si nie zdawao, i o swoich zaletach wielkie ma wyobraenie, stara si by dla wszystkich przystpnym i uprzejmym. Laskonogi panowa zaledwie kilka miesicy. W tym samym roku obalono go. Na Wawel powrci Leszek. Istnieje tradycja, e Wincenty pisa kronik u schyku ycia, bdc zakonnikiem w Jdrzejowie. Przytoczone zdania wydaj si temu przeczy. Za dobrze, w zbyt przychylnym wietle pokazany zosta Laskonogi, ktry w niedalekiej przyszoci wystpi jako gwny przeciwnik drogiego Kadubkowi programu. Wadysaw przeszed do historii jako jeden z najwikszych w Polsce antyklerykaw. Czyby zatem Wincenty wczenie odoy piro, nie powrci do przerwanej pracy i nie zatroszczy si nawet o uzupenienie ostatnich zda wasnej opowieci? y jeszcze dugo. Zaarte spory Laskonogiego z hierarchi duchown nie byy mu tajne. W zakoczeniu kroniki mona si co prawda dosucha nuty wskazujcej, e autor szykowa si do napitnowania obudy ksicia. Jeeli tak naprawd byo, jeli wyczucie nie zawodzi, to Kadubek machn wida rk na wasne pisarstwo i zaj si czym innym. August Bielowski twierdzi, e mistrz zarzuci sw prac gdzie okoo roku 1206. Jake rni si fina kroniki Kadubka od Gallowego! Dopiero Wincenty pokaza nam tekst naprawd urwany. Nawet Thietmar zamkn wywd obrazem stanowicym rzeczowy akord. A przecie skona w tym samym roku, do ktrego jesieni opowie docign. Nie! Wincenty pasji dziejopisarskiej niczym nie zdradzi. By historykiem z przypadku, z woli ksicia. Rozpdu wystarczyo mu na osiem mizernych lat po zgonie protektora.

230

Przychodzi pora na rozwaania o tym, czego w kronice ju nie ma. Wygodnym wstpem do nich bdzie jednak jeszcze jeden cytat, odnoszcy si do postaci niezwykej. Chodzi o Romana, ksicia Halicza i Wodzimierza, czonka ogromnie rozrodzonej dynastii ruskiej Rurykowiczw. O tego samego Romana, ktry w bitwie nad Mozgaw walczy po stronie Leszka Biaego i Konrada, odnis nawet ran. Ojcem jego by Mcisaw II Chrobry, wadca Kijowa, matk za Agnieszka, starsza siostra Kazimierza Sprawiedliwego, crka Krzywoustego. W yach Romana pyno duo krwi piastowskiej. Dziecistwo upyno mu na dworze wuja Kazimierza, a wadza nad Haliczem i Wodzimierzem dostaa si dziki polskiej pomocy. Dokona ju tego Sprawiedliwy. Idc w lady ojca, Leszek Biay dopomg raz jeszcze kuzynowi. Ksi za Leszko coraz dalej w lata i rozum dojrzewa, a bdc modym, polowaniem si zajmowa w celu wywiczenia si swoich. I bdc ju w tym rzemiole bieglejszym, zacz si zajmowa broni; a chocia jeszcze nie by nawet pocztkujcym, a nie dopiero dowiadczonym onierzem, przecie da pozna w sobie chwalebne wojskowoci przymioty. Do okazania za najwikszej jego sawy wystarczy tylko t jedn okoliczno przytoczy, i mimo modziuchnego wieku nad wszystkie ksity jak soce zajania. W tym bowiem czasie umar by ksi halicki Wodzimier, nie zostawiwszy po sobie adnego prawowitego dziedzica. Dlatego ksita ruscy, jedni si, drudzy sztuk, inni obojgiem oprnione ksistwo owadn usiowali. Midzy nimi ksi Roman, im bliszy miejscowoci, tym pewniejsz mia nadziej i wikszej w ubieganiu si uywa zrcznoci. Lecz widzc, e siy jego innym nie podoaj, krla Leszka pokornie prosi, aby mu prawem hodownictwa to ksistwo nada, aby jako jego hodownik nad wszystkimi ksitami Rusinw i Polowcw panowa. Lecz prosi, eby go nie ksiciem halickim, ale tylko namiestnikiem swoim mianowa. W przeciwnym bowiem razie, jeeli kto inny tam swoj zaoy siedzib, niech nie wtpi, e pewnego bdzie mia nieprzyjaciela. Lecz proba jego zdawaa si by niewiele wan, ju to dlatego, e niebezpieczn jest rzecz poddanego czyni rwnym; po wtre dlatego, i daleko korzystniej jest rzecz wielk samemu posiada anieli j komu w dzieraw puszcza. Bardzo za rzadko kiedy obcy obcemu sowa dotrzyma, choby si nawet przyrzeczeniem zobowiza; bo kto dla zysku na siebie bierze obowizek, tak dugo si bdzie podoba, jak dugo bdzie uytecznym. Jednak inni mwili i twierdzili: e ani naszemu krlowi, ani nam nie jest Roman obcy. Bo jake mona tego nazwa obcym, ktry jest w drugim stopniu pokrewiestwa? Jake, prosz, mona o tym mu wtpi, ktry zawsze tej rzeczypospolitej by pomocnikiem i jakby jej mentorem? C bowiem innego dowodzi jego podczas panowania wielkiego Kazimierza [tj. Sprawiedliwego] dowiadczona we wszystkim wierno i stao? Czego najwiksze posuszestwo? Czego dowodz rany jego wiee z powodu naszego przykrego pooenia odebrane? A zatem byoby to straszn krzywd i krewnemu swemu ubliy przychylnoci, i bliniemu nie odda powinnej wzajemnoci. Zgromadzaj si wic zastpy wojsk, cz si szeregi i posuwaj ku ziemi halickiej. Lecz skar si nie na samego krla, ale na wiek jego, jako do wojny jeszcze niezdolny; przeto lepiej, aby on w domu zabawami si trudni, anieli nieroztropnie wystawia si na przedwczesne znoje. Lecz modzieniec prawie ze zami w oczach: Przebg! - rzecze panowie! czy mi niewiast by midzy sob uradzilicie, a nie krlem? Mao si bowiem
231

rni od niewiasty ten, kto zawsze w niewiecim bawi kole. Sysz, e wojska bez gowy niewielk maj sil. Wic wyznaj, e jestem niezdatny do walki, ale te i wcznie niektre podczas bitwy stoj utkwione i nie wacz, przecie w obecnoci ksit waleczniej si onierze potykaj. Dlatego jest podanie, i pewne wojska bez krla czsto pokonane, gdy im krla w kolebce przyniesiono, nad nieprzyjacimi zwycistwo odniosy. Tak wic nie jako krl wasz, lecz jako obraz krla obozu waszego nie opuszcz, a nawet z jednym tylko towarzyszem pjd w lad za wami". Wszyscy si ciesz, e tyle mskiego ducha pokazuje modzieniec. Dziwi si niektrzy, e na kwitncym dopiero i tak maym kosie takiej dojrzaoci znajduj si ziarna. Osupieli, e orzech jeszcze skorup niepokryty, ju dojrzay smak ziarna w sobie zamyka. Ale pszczki w wodzu swoim nie wieku, lecz sodyczy rzdu upatruj. Jeszcze granic nie doszed, a ju panowie haliccy z pokorn postaw zabiegaj mu drog, owiadczajc wszelkie posuszestwo, hod, poddanie si i wieczn wierno, obiecujc zarazem zadouczynienie. Jego tylko ycz sobie i obieraj jako krla, jako zapewnienie szczcia. Jego krlewska mo askawie niech rozstrzygnie, czyliby sam w osobie swojej, czyli przez swego namiestnika raczy panowa. Niczego bowiem innego nie damy, jak ebymy tylko zaszczytnego imienia waszej krlewskiej moci dla nas zawezwa mogli; albowiem nie moemy znosi dumnego panowania, niezgody i zawici ksit naszej ziemi". Tak mwili, lecz zdradliwie, aby tym sposobem na nieostronych atwiej napad uczyni mogli. Ze to za by podstp, wkrtce same wykazay okolicznoci. Pierwsze bowiem miasta ich buntowniczy opr zamiast dobrowolnego poddania si okazay. Gdy je za zgnbiono i podbito, postanowiono halickie kraje obleniem uciska. Ale znaleziono tam niezliczone na ksztat piasku zgromadzone nieprzyjaci zastpy. Leszek kaza im przez swoich owiadczy, aby natychmiast z granic halickich wyszli lub bitwy czekali. Na to odpowiedzieli: Bitwy, bitwy natychmiast damy!". Lecz ta ich zuchwao niedugo trwaa, bo skoro tylko uzbrojone Polakw ukazay si hufce, wtedy niezmiernej owej rzeszy zapal zupenie ostyg tak, i nie myleli o bitwie, lecz o najprdszej ucieczce. Prosili jednak o zwlok wojny pod pozorem naradzenia si wzgldem pokoju, i otrzymali. A gdy si narad zajli, Haliczanie z wiksz jak przedtem chci przed Leszkiem si korz, ju nie udane, lecz prawdziwe objawiajc yczenia, aby im krl nadal ksicia, poniewa widz, e siy ich ksit, w ktrych niezmierne zaufanie pokadali, zupenie zostay zniszczone. Dlatego zmuszeni przyjli ksicia Romana, ktrego si w pobliu wicej ni gromu obawiali. Znali bowiem tego czowieka z wszystkich najpodstpniejszego okrutne panowanie, ktry w srogiej swej namitnoci i dumnej chuci nikomu ze swoich nie przebacza. Ze wszech stron w przykrym znajdowali si pooeniu, gdy do powstania nie byo nadziei, poniewa prawie wszystkie ich posiki rozeszy si wrd dogodnej im nocy. Dlatego dreli przed jego tak okrutnym panowaniem, gdy aden roztropny czowiek nie chciaby si w straszn lwa paszcz rzuci. C wic czyni? Bagaj nieustannie, ofiaruj niezliczone sumy srebra i zota, drogie kamienie, naczynia, suknie najwyszukasze, wszelkie gatunki jedwabnych i najkosztowniejszych rzeczy i jeszcze wicej ofiarowa przyobiecuj, aby ich tylko nie zmuszono do dwigania jarzma tego Rusina. Przyrzekaj posuszestwo wszystkich stanw i ustawiczne podatkw pacenie,
232

byleby tylko mogli jego panowania unikn. C bowiem innego rodz cierpkie jagody, jeeli nie niesmak? Czeg mona si po tej jaboni spodziewa, ktrej soku dowiadczy si w tyu jadowitych potrawach? Nie mieli jednak sposobnoci skonienia si ku innemu, poniewa uchwaa wszystkich Lechitw Romana im przeznaczya. Tak wic mimo oporu najpierwszych i najznakomitszych Rusinw Roman od Leszka ksiciem halickim zosta mianowany. Jakim za sposobem Polakom za to dobrodziejstwo z swej strony okaza wdziczno, na waciwym to miejscu opowiemy. Albowiem z rwnym wiaroomstwem powierzchown dla wszystkich okazywa rzetelno, a wzgldem swoich by okrutny i dziki. Ledwo bowiem ksi Leszek z swoimi odszed, a on natychmiast naczelnikw halickich i najznakomitszych panw niespodzianie chwyta i morduje, niektrych ywcem zakopuje, innych kae rozszarpa i ze skry obedrze, wielu jakby na cel do strzelania przybi, innych wprzd rozpruwa nieli zabija. Tak wic wszelkie rodzaje kani na swoich wymierzywszy, stal si okrutniejszym tyranem dla wspobywateli nieli dla nieprzyjaci. Albowiem ktrych nie potrafi otwarcie schwyta, poniewa prawie wszyscy z obawy do innych ziem pouciekali, tych wszystkich darami, podchlebstwem i, jakimi tylko mg, podstpami na powrt zwoywa, caowa, dostojestwy zaszczyca i na godnoci wywysza. Wnet jednak wymyliwszy jakie potwarze, strca niewinnych, a strconych rozkazuje wymylnymi zgubi mkami, ju to aby majtki zabitych pozabiera, ju by ociennych nabawi strachu, a sam uprztnwszy moniejszych, bezpieczniej mg panowa. Dlatego byo zwyke jego przysowie: Miodu nie mona pierwej spokojnie uywa, dopki si roju pszcz zupenie nie wydusi; korzenie nie wydadz zapachu, dopki si ich w modzierzu nie utucze". Na drugich wic nieszczciu swoje utwierdziwszy szczcie, wkrtce do takiej doszed potgi, i prawie nad wszystkimi prowincjami i ksitami Rusi panowa. Roman stworzy program zjednoczenia Rusi poudniowej, kijowskiej. W roku 1204, bdc nadal ksiciem Halicza i Wodzimierza, opanowa sam Kijw. W kilka miesicy pniej, 19 czerwca 1205 roku, zgin w Polsce. Z niewyjanionych przyczyn wda si w spr z synem wasnego protektora i wychowawcy, z dawniej sobie przyjaznym Leszkiem Biaym, oraz jego bratem, Konradem Mazowieckim. Zgodnie z regu stosunkw polsko-ruskich, dziaa w porozumieniu z innym Piastowiczem, mianowicie z Wadysawem Laskonogim (regua dziaaa w obie strony: ilekro na przykad kto z Polakw zawar sojusz z Rocisawowiczami, tylekro mia na karku ich wrogw Monomachowiczw; Ru popada w rozbicie dzielnicowe wczeniej od Polski). Daleko zapdzi si Roman, a na lewy brzeg Wisy. Wojowa srogo, wedug metod waciwych sobie i epoce, tych samych, o ktrych nam przed chwil opowiada Kadubek. Zaatakowany znienacka przez wojewod Krystyna z rodu Gozdaww, musia uchodzi za rzek. Poleg w ucieczce. Ciao jego zwycizcy podnieli z pobojowiska pod Zawichostem i pogrzebali w Sandomierzu. Ru wykupia je pniej za du sum srebra i przeniosa do Wodzimierza Woyskiego. Kronika Wincentego milczy ju o tym. Wiemy za to od Jana Dugosza, e krwawa, o dramatycznym przebiegu bitwa pod Zawichostem staa si natchnieniem dla nieznanego poety ludowego. Powstaa o niej pie w jzyku polskim, ktra przetrwaa dugo. piewano j jeszcze w XV stuleciu, lecz nie znalaz si taki, co by zapisa.

233

Roman halicki mia dziwne szczcie do literatury. Mwiy o nim latopisy ruskie oraz kronikarz Wincenty, a cysters z Trois-Fontaines nad Marn, Alberyk, te wiedzia o walce pod Zawichostem. Opiewa Romana bezimienny poeta polski. August Bielowski dawno temu zauway, e rozprawiajcy o Romanie latopisiec woysko-halicki wyraa si w sposb, ktrego Kadubek na pewno by si nie powstydzi: W mdroci swojej chodzi, powiada, wedug boych przykaza, na po-gany rzuca si jako lew, sierdzisty jako ry, a chrobry jako tur, przelatywa orem przez kraje pogan i jako krokodyl je niszczy". Patos obowizywa wida w prozie wczesnej, bez wzgldu na jzyk, ktrym posugiwa si pisarz. Jak si okazao, ten autor znis lepiej prb, ktry uprawia patos naiwny, dziecinny. Dziwnie si zoyo, i literatura dwch narodw, polska i ukraiska, umiowaa wybitnego czowieka, ktrego cakiem sensowny program adnej przyszoci przed sob nie mia. mier pod Zawichostem okazaa si okolicznoci bez znaczenia. Kiedy Roman zajmowa Kijw i szed pniej ku Wile, nad Bajkaem zanosio si ju na mongolski kurutaj, majcy powoa do wadzy Czyngis-chana. Ten kurutaj odby si w roku 1206. Przejmujce wraenie wywiera zawsze widok spoeczestw, niewiadomych tragicznego jutra. Tak i wtedy sabe ludki europejskie pilnie krztay si wok swych spraw, ani przeczuwajc, jaki znak zapytania formuje si wanie nad ich przyszoci. 4 marca 1207 roku papie Innocenty III przyj Leszka Biaego i ksistwo krakowskie pod opiek w. Piotra. Oznaczao to ostateczne pogrzebanie zasady senioratu. Rzym potwierdza wadz ksicia, ktrego ojciec opanowa Krakw za ycia starszego brata, czyli wbrew prawu. Maopolska stawaa si dziedziczn ziemi potomkw Sprawiedliwego. 11 wrzenia tego 1207 roku zmar biskup krakowski Peka. Elekcja, dokonana zapewne w grudniu, oddaa infu Wincentemu, synowi Kaduba. Ekskronikarz zosta wic pierwszym biskupem polskim obranym przez kapitu w sposb kanoniczny, a nie mianowanym przez panujcego. Tak si te o nim zazwyczaj pisze, pomijajc szczegy znane, niestety, tylko specjalistom. Wybory z roku 1207 sabo by pasoway do poj wyksztaconych w epoce parlamentaryzmu. Kadubek uzyska mniejszo gosw. Mimo to biskupem zosta. Biskup pocki Gedko, zebrawszy wikszo kresek przepad. I do Polski dopyna nareszcie fala reform gregoriaskich. Jej dotychczasowe zacofanie w tej mierze nie byo zjawiskiem wyjtkowym. Kler sprzyja przewanie starym porzdkom, lecz broni ich o wiele mniej zajadle, ni to si dziao gdzie indziej. W roku 1197 przyby nad Wis legat papieski, kardyna Piotr, i stanowczo zabroni ksiom mie maonki, jak si wyraaj rda. Powszechnego entuzjazmu na pewno nie wzbudzi. Kiedy poprzednio ogosi ten sam dekret w Czechach, omal ycia nie postrada z rk oburzonego duchowiestwa.

234

Stanisaw Smolka szeroko i barwnie przedstawi te sprawy w swym pomnikowym dziele Mieszko Stary i jego wiek. Powtrzmy za nim tylko jedno - fragment pisma papiea do biskupw polskich. W kocioach waszych kanonicy, ktrzy wedug sw ewangelii winni mie biodra przepasane, a w rku dziery jarzce pochodnie dobrych uczynkw, w kale rozwizoci zanurzeni, dochodz do tego stopnia zgnilizny, e nawet haby swojej i szkarady nie staraj si ukrywa, i synw swoich, w ohydnym zwizku spodzonych, uywaj bezwstydnie do suby otarza, ktrej sami s niegodni, jak gdyby to na hab kapaskiego stanu, dla ujawnienia ich wystpku byo koniecznie potrzebne, eby ywe wiadectwo ich dzieci, na widok publiczny wystawionych, przeciwko nim na kadym kroku stawao. Tak te nie dziw, e w takich kocioach okropne rzeczy si dziej, bo gdy w nich sub Bo taka rozgaziona parantela ojcw i synw, wnukw i wszelkiego rodzaju krewniakw odprawia, zwizki krwi przyguszaj pierwiastek posuszestwa duchownego i nikt z nich nie zaniecha zych naroww z obawy przed drugim. Pierwsze z dwu dugich zda jest o wiele bardziej sugestywne, drugie mwi o istocie rzeczy. Duchowiestwo winno byo przeistoczy si w stan zwarty i karny, lepiej oddzielony od wieckich i postawiony ponad nimi. Reforma nie ograniczaa si do kwestii celibatu. Przynosia ogln popraw stosunkw, dwigaa kler na wyszy szczebel kultury moralnej i oglnej, a przez to samo awansowaa go wysoko. Rzdzcy podwczas papie Innocenty III wyznawa program wiatowadczy. Postanowi, e nawet darowizny na rzecz Kocioa tylko wtedy s wane, jeli je Rzym zatwierdzi. Wszystko co duchowne miao si uwolni od jakiegokolwiek mieszania si czynnika wieckiego i sta ponad nim. Taki program by nie do pogodzenia z dotychczasowym bytowaniem kleru, wrosego w spoeczestwo, powizanego z nim i z wasnymi familiami mnstwem wzw yciowych. Nakazy Innocentego urzeczywistnia w Polsce arcybiskup gnienieski, Henryk Kietlicz, charakter z elaza. Odwoajmy si raz jeszcze do Stanisawa Smolki. Skrelony przez niego obraz przekona, e wdraana reforma wioda do wyniesienia i wadzy. Goszona przez tumy w XII stuleciu potrzeba powrotu do ewangelicznej prostoty zostawia w dziejach oficjalnych tylko ten lad, e papiee wczeni chtnie przyjmowali imiona swych poprzednikw z pierwszych wiekw chrzecijastwa. Zwali si Urbanami, Kalikstami, Paschalisami i Innocentymi... Henryk Kietlicz wszdzie z mocy swej wadzy zwierzchniczej stara si usilnie o zaszczepienie reformy, wyplenienie wszelkich, naduy i niedostatkw. Dba te o utrzymanie swej powagi metropolitalnej, jak pewnie aden z jego poprzednikw na gnienieskiej stolicy. Nie dziw wic, e i w zewntrznych oznakach stara si da jej wyraz jaskrawy, e otacza si przepychem, ktry go nad wszystkich innych biskupw mia wynie, i na kadym kroku wyszo swoj dawa im uczu, zwaszcza odkd przez papiea staym legatem w Polsce mianowany, by wobec nich reprezentantem stolicy apostolskiej. Czste zatem odzyway si skargi na pych arcybiskupa, alono si, e gdy w wizytacjach swoich podwadne sobie diecezje odwiedza, wjeda w ich granice z pocztem ogromnego dworu, w sto albo i wicej
235

koni, pobyt swj w nich bez potrzeby przewleka, dla caego duchowiestwa cik staje si plag i naraa je na koszta olbrzymie. Skoro za w objadkach takich przybdzie do katedralnego kocioa, kae sobie stawia rwnie z niesychanym kosztem wspaniay tron na wielkim podwyszeniu, i nawet przy mszy w., podczas spoywania krwi i ciaa Paskiego ku oglnemu zgorszeniu caego ludu" podaje nogi do ucaowania usugujcym kapanom. W kadej diecezji polskiej czuway oczy i uszy wcale nie krlewskie, lecz arcybiskupie kilku ksiy donoszcych Gnieznu o wszystkim, co si dzieje. Teoria o socu wadzy duchownej bya w Polsce nie tylko uznawana, ale demonstrowana w sposb dobitny. Biskup krakowski Peka - ten, po ktrym nastpi Kadubek - mianowany przez Sprawiedliwego, nie wczeniej przystpi do konsekracji, a uda si do rezydujcego w Weronie papiea i uzyska potwierdzenie godnoci. Od tej pory biskupi krakowscy maj w Polsce zapewnione pierwsze miejsce po metropolitach z Gnie-zna. W nagrod za wierno. Wincenty Kadubek sta po stronie Henryka Kietlicza. Opozycji starowiercw" przywodzili biskup pocki Gedko i Pawe z Poznania. Z ksit - Leszek Biay opowiada si za Kietliczem. Najzajadlejszym za jego wrogiem by wyklinany i potpiany Wadysaw Laskonogi, godny spadkobierca Mieszka Starego i pierwszych Piastw, ten sam, ktrego pochlebnego wizerunku Kadubek nie zdy czy te zaniedba uzupeni w swej kronice dodatkowymi rysami. W konflikty z klerem popada i kltwie podlega rwnie Henryk Brodaty, czowiek wielce bogobojny, maonek w. Jadwigi lskiej (od roku 1209 a do zgonu, to znaczy przez lat prawie trzydzieci, yjcy w celibacie). Osobista pobono i zatargi z hierarchi kocieln to dwie sprawy najzupeniej rne. Podczas grudniowej elekcji w roku 1207 wikszo gosw pada za Gedk. Polscy starowiercy" nie zamierzali jednak walczy z reformatorami na mier i ycie. Cz z nich od razu owiadczya, e podporzdkuje si woli papiea. 28 marca 1208 roku Innocenty III rozstrzygn. Podpisa bull zatwierdzajc na biskupstwie krakowskim Wincentego, kandydata mniejszoci. Konsekracji dokona protektor wybraca, Henryk Kietlicz. Wszystko wypado po myli dzieryciela maopolskiej wadzy wieckiej, Leszka Biaego, ktry Kadubka popiera. Wydaje si, e kronika naszego mistrza zamilka na samiutekim progu najciekawszych przey jej autora. A kusi domys, e Wincenty rzuci piro w kt, bo porway go sprawy bardziej - jego zdaniem - interesujce. Pamita jednak o czowieku, ktry go do pisania zachci. W roku 1206 podarowa cystersom z Sulejowa Gojcw oraz Czernikw pod Opatowem (dzisiejsza Okalina stanowia cz tej ostatniej miejscowoci), a to na intencj zbawienia duszy ksicia Kazimierza, jego maonki Heleny oraz swojej wasnej. Roman Grodecki zwrci uwag, e Sprawiedliwy lubi Sulejw, powoywa tamtejszych zakonnikw na kapelanw dworskich. Jak wynika z Genealogii Dworzaczka, ksina Helena zmara gdzie pomidzy rokiem 1202 a 1206. Kadubek uczci zatem jej wie jeszcze pami.

236

W roku 1210 powici biskup Wincenty koci w Jdrzejowie, przy ktrym mia ycia dokona jako mnich. Pniejsze o dwa lara wydarzenie wpyno podobno na jego decyzj wstpienia do klasztoru. Tak przynajmniej gosi tradycja. Zapusty 1212 roku spdza Kadubek w Krakowie, wraz z ksiciem. Podczas naboestwa piorun uderzy w katedr, stopi w skarbcu wszystkie kosztownoci, spali szaty. Biskup wzi to jakoby za ostrzeenie-wskazwk. Faktem jest, e od tej pory mno si jego nadania na rzecz wity. S to dary bardzo hojne. W tym samym roku Jdrzejw otrzyma potwierdzenie wszystkich posiadoci, a ponadto jeszcze dziesiciny z trzech wiosek. Dochody z innych dbr poszy na rozmaite cele pobone, midzy innymi na wiecznie gorejc lamp w katedrze. Pod kar kltwy zabroni biskup swym synowcom prawowania si z obdarowanymi klasztorami. Jeli nawet tsknota do ciszy klasztornej opanowaa wtedy Kadubka, pisane mu byo jeszcze dwukrotnie wystpi na szerokiej scenie. Za drugim razem - na najwaniejszej ze wszystkich w Europie, owietlonej bardzo jaskrawo. Niestety, nie przez jego kronik. Ale po kolei. W roku 1214 Wgry i Polska, a waciwie Maopolska, interwenioway na Rusi Halickiej. Doszed tam akurat do wadzy miejscowy bojar, Wadysaw Kormilczyc, wic syn kormilca, po polsku - piastuna... Jego awans stanowi jeden z argumentw na poparcie tezy, e dynastia o dziwnym nazwisku Piastw moga si te wywodzi od opiekuna dzieci poprzedniego panujcego. Kariera ruskiego piastunowicza trwaa niedugo. Dwa ssiednie pastwa wystpiy czynnie. Decydowali ich wadcy, Andrzej II oraz Leszek Biay, lecz Halicz otrzyma osobn par monarsz. Byli to: omioletni krlewicz Koloman i trzyletnia, moe nawet modsza nieco Salome, crka Leszka Biaego, przysza wita. Dzieci oeniono. Salomei towarzyszy do Halicza nasz kronikarz oraz jego nastpca na krakowskiej stolicy biskupiej, kanclerz ksistwa, Iwo Odrow z Koskich. Istnieje tradycja, e Wincentemu przypad w udziale zaszczyt ukoronowania modej pary. Nie sposb temu wierzy. Ceremonii musia dopeni obecny rwnie w Haliczu arcybiskup Ostrzyhomia. Irytujce i mieszne, nieprawdopodobne, a jednak prawdziwe trzeba odgadywa przebieg wydarze, ktrych bohaterem by czowiek pira, autor kroniki powiconej jego wasnym czasom. Widzia on i to, co nastpio wkrtce po koronacji, a na pewno byo wicej ni ciekawe. Ru wystpia przeciwko wgiersko-polskim uroszczeniom i dyskryminowaniu prawosawia. Dziaa modociany Daniel, pierworodny Romana polegego pod Zawichostem, przyszy z ramienia papieskiego krl Rusi, przyjaciel Mazowsza i sojusznik innych Polakw. Gwn rol odegra nie on jednak, lecz Mcisaw Mcisawowicz Uday, istny bdny rycerz Naddnieprza. Ru zbiega si pod jego chorgwie", Madziarzy i Lachowie musieli z Halicza uchodzi. Wincenty z Iwonem uciekli take. Niedaleko mieli ksistwo halickie graniczyo z Krakowskiem. W roku 1215 ekskronikarz wybra si w zupenie inn stron wiata. Innocenty III zwoa do Lateranu czwarty sobr powszechny. Mia on stanowi ukoronowanie kilkanacie lat trwajcego pontyfikatu, umocni zdobycze papiea, ktry dziaa jakby w przeczuciu
237

najbliszej przyszoci. Sobr obradowa od 11 do 30 listopada 1215 roku, uchwalajc siedemdziesit dekretw. Innocenty III zmar w Perugii 16 lipca roku nastpnego. W chwili zgonu liczy sobie lat pidziesit pi. By to, mwi profesor Jan Dbrowski, jeden z najwikszych papiey i najwikszy papie-polityk, ktry potg polityczn papiestwa doprowadzi do szczytu. Zostawi Europ z pozoru zjednoczon pod zwierzchnictwem gowy Kocioa wcale nie tylko duchowym. Wrd jego dokona nie liczmy ju rzeczy atwiejszych, jak faktyczne zhodowanie Polski czy szafowanie tronami na Pwyspie Iberyjskim. Innocenty przyj na ono Kocioa cara Bugarii, Kaojana, a patriarch Tyrnowa uczyni prymasem pastwa. Upokorzy cesarza i przemieni go w lennika. 13 maja 1213 roku w klasztorze templariuszy w Dover legat papieski Pandolf wzi koron Anglii z rk jej pokonanego krla, Jana bez Ziemi, i odda mu j znowu, lecz ju jako wasno stolicy apostolskiej. Monarcha brytyjski zosta hodownikiem Rzymu. A dotychczas jednak - to znaczy do drugiej poowy XX wieku nikomu nie udao si zapanowa nad Europ. Skrcali karki tacy, ktrych krok ju tylko dzieli si zdawa od celu. Jeli chodzi o redniowiecze, to zapowied klski nastpia na trzy miesice przed soborem lateraneskim, kiedy Innocenty potpi Wielk Kart Wolnoci, ktr obywatele Anglii wymusili na swym krlu, wykl baronw i miasto Londyn. Stanli przeciw-ko temu nie tylko zwyczajni Anglicy, lecz i sam prymas, Stefan Langton. Spoeczestwa europejskie nie przyjy dyktatu. Innocenty III zdecydowanie pokona cesarstwo, ktrego poprzednie uroszczenia wadcze byy te nieznone. W pocztkach XIV stulecia papiestwo przegrao i doznao dotkliwych upokorze od krlw Francji, popieranych przez Stany Generalne tego narodu. Na razie jednak trwaa penia blasku, brytyjskie niepokoje ledwie si zaczynay. Rozporzdzenia papiea dotyczce przygotowa soborowych cechowaa stanowczo. W kadej prowincji kocielnej pozosta mg jeden, najwyej dwch biskupw, a to dla niezbdnych posug duchownych. Wszyscy inni musieli stawi si na Lateranie. Przybyo ich tam okoo piciuset, wrd nich piciu Polakw - arcybiskup z Gniezna Henryk Kietlicz, Wawrzyniec z Wrocawia i jego imiennik z Lubusza, Barta z Kujaw i Wincenty syn Kaduba z Krakowa (a przy nim Iwo Odrow). Biskupstwo pomorskie ju si do polskiej prowincji nie zaliczao, podlegao Danii. Pozostawiono w kraju obu wodzw starowierstwa", Gedk z Pocka oraz Pawa z Poznania, ktry sprzyja Laskonogiemu. Taka decyzja zastanawia. Od pokonanych nie zadano samoponienia, Nie zmuszano ich do podry i skadania hodw, ktre nie byyby im sodkie. Literaturze brak polskiego wizerunku papiea Innocentego, aczkolwiek pierwszy polski literat oglda go twarz w twarz. Po powrocie z podry niedugo ju zajmowa Wincenty tron biskupi w Krakowie. W roku 1218 zoy infu i wstpi do klasztoru jdrzejowskiego, ktry si wtedy nazywa Morimondem. Zmar 8 marca 1223 roku i pochowany zosta porodku chru zakonnego w miejscowym kociele.

238

Najstarsze odpisy kroniki, ktre posiadamy, datuj si z pocztku XIV wieku. W roku 1612 Jan Herburt wydrukowa j. Pierwszego, ale skrconego przekadu dokona archidiakon owicki ksidz Czajkowski w roku 1803. Tumaczenie, z ktrego si w tej ksice korzystao, sygnowane A. J.-M. S"., Jzefczyka i Studziskiego - wyszo w roku 1862 sumptem hrabiego Aleksandra Przezdzieckiego. 19 sierpnia 1633 roku otworzono grb. Zwoki nie ulegy zepsuciu. Ustalono, e Wincenty by duego wzrostu, silnie zbudowany, czoo mia wysokie. Panowaa podwczas kontrreformacja, arliwo religijna, ju niekiedy przechodzca w fanatyzm. Duch kroniki biskupa doskonale odpowiada klerowi, sigajcemu w Polsce po rzd dusz. Przemony zakon jezuitw sprzyja wszechstronnemu przywilejowi szlachty, podobnie jak Kadubek sprzyja ongi potdze wielmow piastowskich. Rozbicie dzielnicowe nie zagraao Polsce Wazw, za to przemieniaa si ona w rzeczpospolit suwerennych folwarkw. Diabe Stadnicki ju ogosi program: Niechaj kady szlachcic w swej woci absolutus dominus bdzie". Od czterech wiekw bez maa Stanisaw ze Szczepanowa by witym i patronem Polski. To Kadubek przecie wysawi go pod niebiosa i przekaza potomnoci jego imi, pominite przez Galla. Bulla kanonizacyjna powoywaa si wszak na wiadomoci" zaczerpnite z kroniki mistrza Wincentego. Ordownikiem sprawy Kadubka sta si Remigian Koniecpolski, biskup chemski i opat jdrzejowski. W roku 1634 synod warszawski postanowi wszcz starania o kanonizacj. Natychmiast popar to sejm. Na pomylny rezultat przyszo dugo czeka. Dopiero w roku 1764 papie Klemens XIII zaliczy Wincentego w poczet bogosawionych. W roku 1904 Tadeusz Wojciechowski zada cios stanowczy jego autorytetowi historyka. W sporze o Faktum biskupa Stanisawa wykaza wyszo, prawdomwno Galla i puste kaznodziejstwo jego nastpcy. Zaatakowany przez legion zgorszonych oponentw, odpowiedzia rozpraw, ktrej tytu przeszed do historii pimiennictwa, bo nigdy aden profesjonalny publicysta nie wymyli lepszego: Plemi Kadubka. Tylko smutne pooenie polityczne Polski moe wyjani, czemu zwyky rozsdek tak pno u nas przeway. * Chciaem pocztkowo nazwa ten szkic Stracona szansa literatury polskiej", lecz po namyle zdecydowaem si na tytu bardziej nowoczesny. Owa szansa zreszt w aden sposb wygrana by nie moga. Trudno wini kronikarza za porak, ktra leaa w naturze rzeczy. Czyta si czasem o koniecznoci upodabniania si za wszelk cen do konwencji literackich przyjtych w wielkim wiecie. Przy okazji warto przypomnie, e by ju taki, co si na si upodabnia. Dziaa w najlepszej wierze, spodziewajc si pewnie tryumfu na wieki. Brako mu dowiadczenia, ktrego nie szczdzio nastpnych osiem stuleci. Ono pouczyo, e o jedn tylko rzecz warto si stara naprawd za wszelk cen. O prawo do pozostania sob.

239

Mistrz Wincenty w niezrwnany sposb opanowa acin i nader pilnie przykada si do studiw. Pochylmy gowy przed t prac. Jako pisarza zgubio go niewolnicze przystosowanie si do mody. Znawcy z rnych krajw s cakowicie zgodni, e manieryzm panowa wtedy wszechwadnie. Cytatomania, retoryka, polowanie na efekty dla nich samych, kunsztowny szyk sw, zawia skadnia, zdania rozbudowane do monstrualnych rozmiarw, emfaza, napuszono, afektacja, pozowanie na moralistyk - caa litania zalet, ktre czas bez litoci przemieni w zarzuty. Tamci pisarze panicznie bali si znuy czytelnika i zabawiali go po swojemu chwytami, ktre im samym ogromnie imponoway. Nie zdawali sobie sprawy, e zbyt sztukmistrzowska walka z banaem i monotoni prost drog prowadzi do nich wanie. O potdze mody niech zawiadczy przykad czowieka, ktrego ju poznalimy. Opat Suger nie by literatem. Zosta po nim, jako po autorze, ywot Ludwika Grubego (czyli VI) i niedokoczone fragmenty yciorysu Ludwika VII. Oprcz tego -traktat o administracji opactwa Saint-Denis, obszerny testament, opis powicenia bazyliki, ktr sam Suger odbudowa, i pewna ilo listw. T drug grup pism cechuje rzeczowo. Nie umr, bo historycy cigle czerpi z nich wiedz. Za to w ywocie Suger popyn z prdem i wskutek tego walk przeciwko czasowi przegra na gow. Nie to mu si gani, e podobnie jak Gall i Kadubek nie uznawa dat rocznych. I nie to nawet, e zamierzy za pomoc dowolnie dobieranych fragmentw przeszoci skomponowa moralnie budujcy portret krla. Powody klski pisarza ju si przed chwil wyjanio, charakteryzujc proz XII wieku. Jednake, na wielkie swoje szczcie, Suger potrafi niekiedy zej z koturnw i powiedzie prosto. Kiedy Ludwik VI czu bliski zgon, czytamy, kaza rozcign na ziemi dywan i usypa na nim krzy z popiou. Zoony na nim rkami dworzan, witym znakiem krzya si zbrojc, ducha wyzion. Wielu pisarzy zachodnich ratowa konkret, ktrego tak rozpaczliwie mao u Kadubka. Nie ma si zreszt prawa oskara caego XII wieku, podciga pod jeden strychulec wszystkich czynnych wtedy ludzi pira. Takie postpowanie byoby szczytem niesprawiedliwoci. Aby unikn jej popenienia, naley - pozostajc cigle w wiecie kultury europejskiej i chrzecijaskiej - przenie si na chwil do Azji. W XII stuleciu y wszak i pisa arcybiskup Wilhelm z Tyru. Starszy od Wincentego o lat co najmniej trzydzieci, by mu jednak wspczesny. Zmar po roku 1183, a przed rokiem 1187, podobno otruty. Zostawi nam Historiam rerum transmarinarum (Dzieje spraw zamorskich), w ktrej opisa losy krlestwa jerozolimskiego, od pierwszej krucjaty poczynajc. Przytocz dwa fragmenty tego dziea. Poniewa nie mam go pod rk, a zapoznaem si z nim dawno temu, bd to urywki zacytowane przez Regin Pernoud w jej studium o krzyowcach. Wolno tak postpi, tym bardziej e znakomita znawczyni przedmiotu wybraa rozdziay najlepiej charakteryzujce proz mistrza. Najpierw bdzie o tym, czego Wilhelm sam nie widzia. Inaczej mwic rezultat jego docieka i przemyle. Jak wiadomo, podczas walk o Antiochi wydarzy si rak zwany
240

cud w. Wczni i zagrza krzyowcw do zwycistwa. Nadprzyrodzony charakter wypadku zosta wkrtce zakwestionowany i znalazca rzekomej witoci, duchowny z Prowansji, Piotr Bartomiej, podda si prbie ognia. Wyszed z niej na razie cao. A teraz komentarz acybiskupa Wilhelma: Bartomiej umar w niewiele dni pniej i niektrzy zapewniali, e poniewa wydawa si poprzednio cakiem zdrowy i peen si, mier tak rycha nie moga wynikn z niczego innego, jak tylko z prby, ktrej zapragn si podda, i e znalaz mier od ognia, gdy sta si obroc oszustwa. Inni twierdzili przeciwnie, e wyszed ze stosu cay i zdrw i kiedy si ju by ocali od ognia, uniesiony pobonoci tum rzuci si na niego i tak go cisn i przytoczy ze wszystkich stron, i to wanie stao si prawdziw i jedyn przyczyn jego zgonu. Tak wic kwestia pozostaje niewyjaniona i tonie nawet w mroku. No, w ten sposb mona pisa i w XX stuleciu. Na pewno mona bdzie rwnie i w XXI. Autor spokojnie przedstawi dwa pogldy, majce obieg, i odmwi opowiedzenia si za ktrymkolwiek z nich. Przychodzi kolej na relacj o chwili, ktra musiaa by dla Wilhelma straszna. Arcybiskup pisze o swym ukochanym wychowanku: Przykadalimy si pilnie do ksztacenia jego charakteru, podobnie jak i do studiw. Bawi si stale z modymi szlachcicami ze swego otoczenia i czsto, jak to si zdarza z dziemi zbytkujcymi pospou, szczypano si tam w ramiona i donie: kady krzycza z blu, tylko may Baldwin znosi to z nadzwyczajn cierpliwoci, jakby nie doznawa adnej przykroci [...] Pocztkowo sdziem, e to wytrzymao, a nie brak czucia; przywoaem go [...] i odkryem nareszcie, e jego prawe rami oraz rka z tej samej strony s nieczue [...] To by pocztek i pierwszy objaw za bez porwnania ciszego i zupenie nie do uleczenia. Kiedy osign wiek chopicy, nie sposb o tym mwi bez ez, rozpoznano, e mody czowiek dotknity jest trdem. Oto przykad prozy, ktra nie lka si czasu. Autor odrzuci wszelk kosmetyk literack, ograniczy si do zadziwiajco wstrzemiliwej relacji. Poj wida, e retoryka byaby tu profanacj. In hoc signo vinces - mgby powiedzie swym wspczesnym i wielu potomnym. Oba przytoczone fragmenty znamy doskonale z powieciowej przerbki, dokonanej przez Zofi Kossak w Krzyowcach i Krlu Trdowatym. Stary pisarz yje, ywi literatur o osiemset lat od siebie modsz. Podobnie jak pamitnikarze XVII wieku ywili Trylogi. Wilhelm z Tyru by wychowawc krla jerozolimskiego Baldwina IV Trdowatego. Ucze docign mistrza - i obaj osignli ten sam poziom niezwykej prawoci charakterw. Dzisiejsi badacze przyznaj Wilhelmowi najpierwsze miejsce w caej historiografii owej epoki. Stawiaj go wyej nie tylko od dziejopisw chrzecijaskich, lecz take od wszystkich kronikarzy arabskich. Pokona muzumaskich majstrw to dopiero bya sztuka! Tak na pewno wielka, e warto si pokusi o prb wyjanienia zagadki. Skd si

241

wziy takie bieguny w prozie jednego wieku, pisanej w tym samym jzyku aciskim, przez duchownych tej samej wiary? Wilhelm by zapewne Francuzem z pochodzenia. (Imi nie powinno myli. Guillaume zwao si tak wielu mieszkacw Galii od Normandii poprzez Ile-de-France a po Akwitani). Urodzi si w Palestynie, w krlestwie jerozolimskim. Studiowa w Europie. Mwi po acinie, grecku, francusku i arabsku. Zna take hebrajski. Oprcz wzmiankowanego ju dziea, napisa rwnie zaginion niestety Histori czynw ksit Wschodu, obrazujc dzieje Arabw od czasw Mahometa. Przytoczone za Regin Pernoud fakty zdaj si wyjania zagadk. Wilhelm wzrasta, jego umys formowa si na styku dwch co najmniej wcale niejednorodnych kultur. Wpywy wiata muzumaskiego, w ktrym rozkwitay takie gazie wiedzy, jak geografia i algebra, zrobiy swoje. A moe za porednictwem Arabw dotary do niego i jakie echa konfucjaskiej mdroci, goszcej: Po c ci wiedzie, czym jest mier, skoro nie wiesz jeszcze, czym jest ycie? Intelekt Wilhelma z Tyru zdaje si pasowa do powieciowej teorii Teodora Parnickiego o kulturalnej wyszoci mieszacw". Czowiek o umyle tak uksztatowanym by zabezpieczony przed zawrotem gowy. Inaczej jego europejscy koledzy, ktrych oszoomio odkrycie pism staroytnych ich forma zwaszcza, a nie myl. Wszake i pniej jeszcze, kiedy nasta wielki Renesans, wyznawcy jego utracili pocztkowo rwnowag. Wszystko byo dla nich dobre, byle trcio acin i grek", powiada Jean-Marie Lucas Dubreton i dorzuca opini Savonaroli: Do tego stopnia uczynili si niewolnikami staroytnych, tak bardzo poddali im wolno swojej inteligencji, e nie tylko nie chc gosi nic sprzecznego z pogldami staroytnych, ale nie miej nawet twierdzi niczego, czego by tamci nie powiedzieli". Pisa o dziejach, ktre nigdy si nie zetkny z Rzymem i Grecj, wydawao si moe Wincentemu zuchwalstwem, ju na pewno szczytem prostactwa, zego smaku. Prawda nie nobilitowaa jego zdaniem. Uszlachetnia dopito cytat z klasykw, pozowanie na staroytno, podrobiona metryka. Nie bdzie chyba przesady w twierdzeniu, e Wilhelm z Tyru sta na jednym biegunie prozy wczesnej, Wincenty z Kargowa na drugim. Inaczej dzia si nie mogo. Polski XII wieku nie sta byo na dobr literatur. Czas waciwy jeszcze nie nadszed. Absolwent szkoy katedralnej krakowskiej ulec musia na Zachodzie takiemu poraeniu i wstrzsowi, e skapitulowa bez najmniejszej prby oporu. Jemu pewnie ani w myli nie zawitao upomnie si o rwne prawa dla krakowskiej czy sandomierskiej prawdy. Poczu si karem wobec autorytetw. Zaplecza rodzimej twrczoci literackiej brako mu cakowicie. Kronika Galla, napisana w Polsce, stanowia jednak import. Autor jej przynis swj rynsztunek intelektualny z zewntrz w stanie gotowym. Czemu jednak w tym samym mniej wicej czasie anonimowi twrcy paskorzeb na Drzwiach Gnienieskich nie zawahali si przepoi ich polskoci? Ubrali widniejcych tam ludzi

242

w buty cakiem podobne do tych, jakie archeologowie odkopuj dzi tu obok, postacie wojw pruskich wymodelowali na podobiestwo polskich chopw. Rytownik z Wilicy da ksitom stroje, jakie oni rzeczywicie chyba nosili. Po togi nie siga. Dzieje plastyki i literatury inaczej cakiem si ksztatuj. Wrd majstrw z Gniezna, Wilicy i Strzelna mogli by nawet Polacy. W tej dziedzinie wczeniej osiga si wyniki. Prawdziwemu artycie a tamci ludzie byli nimi jak najbardziej powinno by obojtne, kogo rzebi lub maluje, chopa spod Gniezna czy Katona Starszego. Temat jest waciwie tylko pretekstem. atwo si przekona, jakie konwencje i zakazy nawet lekcewayli twrcy drzwi. Wystarczy przyjrze si nagusom na bordiurze, ppkom dokadnie widocznym przez sukno szat. Ciao ludzkie interesowao tych plastykw ascetycznego podobno redniowiecza. Zachta w postaci odkrycia rzeb Praksytelesa nie bya bodcem niezbdnym. Z literatur jest inaczej. Do niej, a zwaszcza do wartociowej prozy o ambicjach intelektualnych, dochodzi si najpniej. Moe i dlatego take, e nikt, kto si ni para, nie zaczyna od pocztku. Przychodzi na teren potnie uzbrojony i ani intuicja artysty, ani biego w operowaniu sowem, nawet najwiksza, nie wystarcz. Trzeba duo wiedzie, skoro si operuje jzykiem poj. I jeszcze trudniejsze - umie zdoby si na cakowit swobod wobec tego, co kto inny przedtem powiedzia, pomyla lub napisa. Polsce XII wieku byo na to wszystko za wczenie. Jej pierwszy literat nawet nie prbowa walczy o samodzielno. Mona si zreszt domyla, e silnie oddziayway na niego pewne dodatkowe, a rwnie niefortunne podniety. Wincenty uchodzi za wzr skromnoci. Takie wraenie wywiera przynajmniej jego ywot, zakoczony w celi klasztornej. Co prawda, wiele daje do mylenia fakt urwania si kroniki akurat na przedprou lat, ktre miay wynie autora bardzo wysoko. Ale nie spierajmy si o to. Przyjmijmy, e nie mia ambicji wadczych. By jednak literatem, to znaczy istot, ktra pragnie imponowa. Pozostawszy na Zachodzie, pisaby pewnie w ten sam sposb, walczc o lepsze z innymi znawcami rzemiosa. W Polsce XII wieku mistrz, sypicy cytatami na zawoanie, przykrawajcy dzieje na dziwny, nieznany ad, przemawiajcy w sposb zawiy a pynny mistrz taki by samotn gwiazd. Blad przy nim Gall, c dopiero skrybowie, umiejcy najwyej sporzdzi notatk kancelaryjn lub napisa dokument wedug raz na zawsze ustalonych formu. Jeli w plastyce importowali Polacy rzeczy najlepsze, gdy lada co im nie wystarczao, to z literatur dziao si inaczej. Musia do nas pyn blichtr, bo i Zachd kontynentu nim si zachwyca. Znajomo techniki pisarskiej, biego formalna i konwencjonalne oczytanie od razu pasoway na geniusza. Zachd oszoomi Wincentego, on oszaamia Nadwile. Nic go nie zachcao do szukania prawdziwej oryginalnoci, ktr w jego gatunku literackim zapewnia przede wszystkim tre. Kto wie, czy kunszt pisarski nie dopomg mu do zdobycia infuy? Ten wanie uomny, efekciarski kunszt.

243

Kadubek uchodzi rwnie za ojca historiografii polskiej. Chronologicznie rzecz biorc, na pewno susznie. By przecie pierwszym literatem z tego plemienia. On niewtpliwie patronowa tak zwanej Kronice Mierzwy, bdcej waciwie wycigiem z jego dziea, Kronice lskiej i Kronice wielkopolskiej. Z niego czerpali autorzy ywotw w. Stanisawa. Patronat trwa tak dugo, dopki Polacy i w dziedzinie literatury nie uporali si ze sw modszoci kulturaln. Ju Janko z Czarnkowa, wspczesny Kazimierzowi Wielkiemu i Ludwikowi Wgierskiemu, talent zreszt mierny, umie robi ze sowa waciwy uytek. Czytamy go tylko ze wzgldu na tre jego wywodw. Forma ich stoi na poziomie, po prostu nie zauwaa si jej. W wieku XV nasze pimiennictwo po raz pierwszy wydao dziea, ktre miao zaliczy mona do szczytowych zdobyczy epoki w skali kontynentu. Znamienne, e osignito to w prozie mylicielskiej oraz w historiografii. W XV stuleciu powstay traktaty Pawa Wodkowica z Brudzenia i Roczniki czyli Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego Jana Dugosza. Pismo kancelarii koronnej rozesane po Europie na pocztku wielkiej wojny z Krzyakami jest zjawiskiem kulturalnym zupenie podwczas wyjtkowym. Uderza w nim powcigliwo formy i niezwykle mdra tre. Historiografia polska, ta, ktra co znaczy, okazaa si dzieckiem wyrodnym. Pomidzy Kadubkiem a Dugoszem jest przepa. Wcale temu nie przeczy fakt, e mistrz Jan mistrzowi Wincentemu przesadnie ufa. W XVI stuleciu kraj dojrza pod wzgldem kulturalnym cakowicie. Erazm z Rotterdamu a za wysoko ocenia wczesne polskie osignicia. To samo czynili inni zachodni intelektualici. Wybierzmy sobie fragment z ksiki bardzo dobrego autora z epoki Odrodzenia, ktra jednak szczytw polskiego dziejopisarstwa bynajmniej nie reprezentuje. Chodzi o Dzieje w Koronie Polskiej ukasza Grnickiego. Napisane zostay po polsku, wic nareszcie mona si obej bez przekadu. Tego czasu Malcherow, mieszczk krakowsk, biaogow w lat omidziesit, o ydowsk wiar spalono na rynku w Krakowie, na co patrzyem. Zebra by do dworu swego ks. Gamrat, biskup krakowski, kanoniki wszytkie i kolegijaty ku wysuchaniu jej wyznania wiary. Tu gdy pytana bya wedug Kreda naszego, jeli wierzy w Boga Wszechmogcego, stworzyciela nieba i ziemie, odpowiedziaa: Wierz w tego Boga, ktry wszytko stworzy, co widziemy i czego nie widziemy; ktry rozumem czowieczym ogarniony by nie moe, a dobrodziejstw jego i my ludzie jestemy peni, i wszytkie rzeczy na wiecie". Rozszerzaa to potem dosy dugo, wyliczajc moc Bo i jego dobrodziejstwa niewymwione. Postpiono za dalej w pytaniu: A wierzysze w Syna jego jedynego Jezusa Chrystusa, Pana naszego, ktry si pocz z Ducha witego etc.?". Ona na to: A nie mia ci Pan Bg ani ony, ani syna, ani mu tego potrzeba, bo jedno tym synw potrzeba, ktrzy umieraj, ale Pan Bg wieczny jest, a jako si nie urodzi, tak i umiera nie moe. Nas ma za syny swoje, i s wszyscy synowie Jego, ktrzy drogami od Niego naznaczonymi chodz". Tu krzyknli kolegijaci: le mwisz, niebogo, obacz si: s proroctwa o tym, i mia Pan Bg na wiat posa Syna swego i mia by ukrzyowan za grzechy nasze, aby nas nieposusznych jeszcze z ojca naszego Adama swym posuszestwem zjedna z Bogiem Ojcem". Mwili nadto sia z ni doktorowie; a im wicej mwili, tym ona w swym przedsiwziciu uporniej staa, i Bg czowiekiem by i rodzi si nie mg. Owa gdy si od tej ydowskiej religijej odwie nie
244

dala, naleziono j by blunierk przeciwko Bogu i do urzdu miejskiego j odesano; a w kilka dni potem, jakom wyszej wspomina, spalono, na ktr mier sza namniej nie strwoona. W Grnickim nie ma nic z Kadubka. Zreszt i w XIII wieku Kronika Mistrza Wincentego bya szkolnym podrcznikiem nie historii, lecz retoryki. Pno, dopiero w XV i XVI stuleciu nauczyli si Polacy sztuki, ktr taki Wilhelm z Tyru w peni posiada ju w XII wieku. Zdaje si, e tajemnica jej polega na wiernoci wobec przyrodzonej funkcji sowa. Jest ono czowieczym wynalazkiem, sucym do gromadzenia i przekazywania wiadomoci o konkrecie o ludziach i ich prawdziwych doznaniach fizycznych i moralnych, o mylach i rzeczach. Uywanie go jako ozdobnika tylko lub jako budulca efektw - degraduje. Nie pamitam, kto by autorem tezy, e do atwo rozrni, co zalicza si do cywilizacji, a co do kultury. Dziea nalece do tej drugiej s nieczue na upyw czasu. Kiedy mowa o ksidze Wincentego Kadubka, nie sposb si opdzi od natrtnego wspomnienia o rytowanej pycie wilickiej. Po kilku stuleciach martwego trwania pod czterometrowym sojem gruzu, wyonia si ywa. Rwiena jej, mnstwo razy przepisywana i drukowana nawet ptoza literacka jest trupem. Dlaczego? Zupenie obojtne kogo Kazimierza czy Bolesawa - przedstawia tamten obraz. On nas specjalnie nie nci wiadomociami o realiach, bo artysta ograniczy si do niezbdnego minimum. Nie kopiowa modeli. Twr jego zalicza si wedug dzisiejszej nomenklatury do sztuki deformujcej. Artysta wierny by smej istocie swego rzemiosa, i to rozstrzygno. Chcia dotrze do ludzi poprzez ich zmys wzroku, da im widok, jakiego gdzie indziej nie ma. Proza Kadubka zgrzeszya przeciwko przeznaczeniu sowa, ktre jest nosicielem poj i obsuguje najwysze funkcje psychiki ludzkiej. Autor nie pojmowa, e mody i teorie nawet si zmieniaj, a gd prawdy trwa. Warszawa, 10 stycznia 1963 roku NOTA WYDAWNICZA Niniejsz edycj Trzech kronikarzy oparto na wydaniu Pastwowego Instytutu Wydawniczego z 1964 roku, pierwszym, a zarazem ostatnim za ycia autora. Do kolejnych wyda doszo po niemal trzydziestu latach (Czytelnik 1992, 1993). Przytaczajc teksty omawianych kronik, Pawe Jasienica korzysta z nastpujcych, dostpnych wwczas wyda i przekadw: Kronika Thietmara, z tekstu aciskiego przetumaczy, wstpem poprzedzi i komentarzem opatrzy Marian Zygmunt Jedlicki, Instytut Zachodni, Pozna 1953 (Biblioteka Tekstw Historycznych); Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeoy i opracowa Roman Grodecki, Krakw 1923 (Biblioteka Narodowa); Mistrza Wincentego zwanego Kadubkiem, biskupa krakowskiego, Kronika

245

polska, z rkopisu Eugeniuszowskiego wydanie Aleksandra Przezdzieckiego, tumaczone z aciskiego przez A[ndrzeja] J[zefczyka] - M[arcelego] S[tudziskiego], Krakw 1862. Przy opracowywaniu tekstu poprawiono bez zaznaczenia nieliczne ewidentne pomyki w datach bd pisowni nazwisk oraz nazw geograficznych, zachowujc charakterystyczne dla pisarstwa Jasienicy formy jzykowe. Niektre niecisoci sprostowano w indeksach, w kilku wypadkach dodano przypisy. Przypisy autora oznaczone zostay gwiazdkami, redakcyjne numerkami. Warszawa 1988 r.

246