THIETMAR

KRONIKA BISKUPA MERSEBURSKIEGO THIETMARA

______________

THIETMARI MERSEBURGIENSIS EPISCOPI CHRONICON

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMII

KSIGA I

Zaczyna si prolog czcigodnego pana Thietmara, biskupa merseburskiego, do Dziejw Saskich.

Tobie, z ktrym mnie cz wzy braterskiej mioci, Tobie, Zygfrydzie 1, ja, Thietmar, prob przedkadam korn: Wejrzyj askawym okiem na to, com tu uj w ksigi! Dodaj, co uznasz odpowiednim, usu, co zbyteczne! Ksigom tym nie przydaje adna mowa zdobna blasku, Lecz gosz one w prostym, przez czas znaczonym porzdku ywot i czyny przezacnych saskiego rodu krlw 2, Za ktrych rzdw pastwo nasze, niby cedr wyniosy, Wyroso ponad inne, strach wszdzie budzc i groz. Gosz rwnie te ksigi kocioa naszego dzieje, Jego wzrost i klski, i szczsne odbudowy lata Oraz losy tych wszystkich, co mu przewodzili. Niech nikt mnie nie wini, gdy w dziele mym najdzie wtpliwo Lub braki, bo wiadkw wydarze owych miaem nazbyt mao. Bdy z niewiedzy mej poczte, Ty, najdroszy, popraw! Wierzaj mi, i nie podjbym s' napisa tu sowa, Gdybym, jakom rzek, na Tw nie liczy pomoc askaw. Wic wznie wraz ze mn z serca gbi t modlitw korn: Chryste! krlw ozdobo, co pastw losami kierujesz! Wesprzyj Twoje krlestwo razem z poddanymi Twymi, Aby Twoja, nie nasza wynika std korzy i chwaa, Aby trzody Twej nigdy obca nie dosiga przemoc! Wy za, Chrystusa sudzy, serc zgodnym bagajcie gosem, By Bg w swej askawoci zechcia przebaczy nam winy, By cierpie szlak, cho zasuony bardzo, nas omin
Opat klasztoru w. Jana w Magdeburgu (10091022), potem biskup Monastyru (10221032). 2 Dynastia saska panowaa w Niemczech od r. 918 do r. 1024.
1

LIBER I

Incipit prologus venerabilis domni Thietmari episcopi Merseburgensis in Gesta Saxonum.

Coniunctum dulci fraterni iuris amore Et michi dilectum supplex rogo te Sigefridum Nunc ego Thietmarus, videas mea scripta benigne, Que placeant addens et queque superfhia tollens. Hec non ornatu splendent dictaminis ullo, Sed tantum plano percurrunt ordine campo Saxonie regum vitam moresque piorum, Quorum temporibus regnum velut ardua cedrus Enituit nostrum longe lateque timendum; Dicunt ecclesie structuram dampnaque nostre, Eius letificos, in quis reparatur, et annos, Ac provisores eiusdem tum simul omnes. Non asscribatur michi, si quid in hoc variatur Libro vel desit, testis cum parvulus assit. Nevas inscicia natas, carissime, muta, Credens, quod numquam cepissem scribere quicquam, Ni quod prefatus tibi sum foret. Ergo benignus Tales funde preces mecum de corde gementi: Christe, decus regum, moderator et imperiorum, Propiciare tuo cum commissis sibi regno, Ut tibi, non nobis, solvatur gloria laudis, Et non externis tuus umquam substet ovilis. O vos christicole, cordis nunc voce rogate, Maiestas Domini quo dignetur misereri, Ne mala nos stringant, que multa meremur, et angant, Certa futurorum que vox ventura bonorum Predixit nostris in temporibus, manifestis Prochdolor! In multis manifestandisque profecto.

Jak rwnie to, co wedle zbonych ludzi przepowiedni Ma sta si w naszych czasach i smutne to stwierdzenie! Ju si spenio i nieraz jeszcze spenia bdzie. Ty za, ktry po mnie kiedy obejmiesz katedr, Czytaj te ksigi, cho w treci skromne, z arem mioci, 3o dajc one w skrcie wiele, czego myl Twa da. A moe porwie wszystkich barwna stylu forma? Co tu i wdzie rozproszone, pozbieraj staranniej. Nie dbaj o saw, lecz o ycia nadziemskiego dary Zabiegaj usilnie i na nie zasuy si staraj. Pamitaj o mnie, prosz, iem wiele zdziaa zego. Ja, od mych poprzednikw w godnoci gorszy o wiele, Na ask Tw si zdaj i prosz o przebaczenie. Czytelniku! O wzgldy prosi Thietmara Kronika. Gdy j pilnie czyta bdziesz, wnet znikn Twe troski. Przenoszc ja ponad zabaw i inne czcze sprawy Chwal ludzi sprawiedliwych, mdl si za grzesznikw!

* Tak wywodzi prolog. Zaczyna si pierwsza ksiga o cesarzu3 Henryku I.

1. (1.) Kady, kto rozwija jakkolwiek dziaalno, dy do osignicia korzyci nie tylko w chwili obecnej, ale i w przyszoci; jeeli za powierzono mu do wykonania jakie dzieo, stara si w miar swych moliwoci, biegoci i zaufania do samego siebie nada mu doskona form i przekaza nastpnie ywej pamici potomnych. Dlatego ja, Thietmar, nie tylko zaszczytu, lecz nawet samego tytuu biskupa niegodny, pragn gorco odtworzy na nowo histori Merseburga, niegdy szeroko znan, dzi za w pyle zapomnienia pogrona. Powan jednak ywi obaw, e wskutek mej niewiedzy z blasku wyjdzie tylko dym" i e lichym bdc rzemielnikiem, nie bd mia szczcia dokona w caoci tego dziea" 4. Lecz dobra wola starczy, wobec czego, jak mwi wity Grzegorz 5, zaczynam z Chrystusa pomoc" i Jego niezbadanej dobroci pozostawiam, w jakim kierunku zechce prowadzi to dzieo oraz losy caego wyej wymienionego miasta. 2 (2.) Przyjmij do wiadomoci, uwany czytelniku, e zaoenia iniasta i pierwszego zagospodarowania ziemi dokona rd Romulusa,
Thietmar popenia tu bd, jak rwnie (rozdz. 15), gdy Henryk I nie by nigdy cesarzem.
3

dalszym

cigu

ksigi

Et quicumque meam debes curare cathedram, Hanc lege scripturam, studiosus amato pusillam, Que istrictim pandit, que plurima mens tua poscit. Vincit mortales florens dictatus et omnes. Quod nunc est passim dispersum, collige sensim. Non servi farne, sed vite dona superne Ut capias, vigila, merearis ut hancque, labora. Sis memor, oro, mei, qui crimina multa peregi, Predecessorum deterrimus ecce meorum. Me tibi committo, veniam petito michi, queso. Cronica Thietmari se poscunt, lector, amari, Usibus assiduis excludunt tristia mentis. Ludis et variis eadem preponito vanis: Sis iustos laudans, pro peccatoribus orans. Explicit prologus. Incipit liber primus de Hinrico primo imperatore. 1. (1.) Mens est omnibus aliqua proficuitate cluentibus in presenti et in futuro sibi proficere, commissasque sibi res, ut potis est vel sollers fiducia sinit, propagare viventique semper memorie commendare. Quocirca ego Thietmarus, non solum honoris, verumeciam nominis indignus episcopalis, Merseburgensis seriem civitatis olim longe lateque cluentem, nunc autem oblivionis senio caligantem fervens retegere, admodum vereor fumum ex fulgore inscicia producere et ut imus faber infelici summa operis deficere. Sed suppetente cuiquam bona voluntate et, ut beatus fatetur Gregorius, Christo ad hoc aspirante, incipio, ac ignote eiusdem clemencie, qualiter vel scriptura hec vel eciam omnis prefate urbis summa concludatur, supplex committo. 2. (2.) Huius a primo fundamentum et cum terra superedificacionem Romulea ex gente, que Iulium Cesarem Pompeii generum est huc olim secuta in omnibus potentem et utrisque viribus precluum, incepisse, lector diligens, accipe. Et quia tunc fuit hec apta bellis et in omnibus semper triumphalis, antiquo more Martis signata est] nomine. Posteri autem Mese, id est mediam regionis, nuncupabant eam, vel a quadam virgine sic dicta. Qui
Sowa zaczerpnite z Listw H o r a c e g o II, 3, 143 oraz 32 i 34. G r e g o r i i Magni Homiliae in Ezechielem I, Hom. 1, c. 1. Migne Patrologia latina 76, c. 786.
5 4

ktry przyby niegdy w te strony za wszechpotnym i przesawnym si ducha i ciaa ziciem Pompejusza, Juliuszem Cezarem6. Poniewa miasto byo wwczas bardzo do wojny zaprawione i odnosio zawsze zwycistwa, przeto wedle starego zwyczaju nazwane zostao od imienia Marsa. Pniejsi ludzie nazywali je Mese", tj. rodek kraju. A moe ta nazwa pochodzi od imienia pewnej dziewicy? 7. Jacy jednak byli jego wadcy przed narodzeniem Chrystusa i potem oraz jakie byy ich czyny t spraw, by nie popa w kamliwe fantazje, pomin milczeniem. Nie mogem bowiem dowiedzie si niczego pewnego na podstawie wnikliwej pamici starszych ludzi ani te nie znalazem niczego w dawnych pismach. 3. Zacznijmy wic od krla Henryka8, ktry zjednoczy czci miasta nalece do rnych panw i znacznie wiksze przysporzy mu korzyci swoj zabiegliwoci i mstwem. Wydany na wiat przez znakomity rd Ottona 9 i Jadwigi (Hathui)10, wzrasta chopiec jak drzewko w ukryciu" 11, a wyrs z czasem, jak kwiat wiosenny, na penego talentw onierza. Kiedy ojciec wysa go z wielkim wojskiem do siedzib plemienia, ktre my po niemiecku nazywamy Daleminci12, a Sowianie Gomaczami13, powrci zwycizc po straszliwym spustoszeniu i spaleniu kraju. Tymczasem jednak musz opowiedzie, jak ten kraj doszed do owej nazwy. (3). Gomacz jest to rdo w odlegoci najwyej dwch mil od aby. Jego wody rozlewaj si w wielkie trzsawisko, na ktrym wedle sw okolicznych mieszkacw i naocznych wiadkw dziwne dziej si sprawy. Jak dugo tubylcy korzystaj z dobrodziejstw
Bd, gdy Cezar by teciem a nie ziciem Pompejusza. Nauka wspczesna ustalia sowiask genez nazwy Merseburga, mianowicie z dwch wyrazw sowiaskich mezi lub meze i br, co oznacza midzybr", midzyborze". Tak brzmiaa pierwotna nazwa sowiaska. Spgoska r jest pniejszym wtrtem. Nazwa niemiecka brzmiaa: Mesburg, potem Mersburg. Patrz: R. Holtzmann w jego wydaniu Kroniki Thietmara w Monumenta Germaniae Historica, Scriptores in usum scholarum, Nova Series, tom IX, Berlin 1935, s. 4, uw. 7; G. Rademacher, Der Name Merseburg, Deutsche Geschichtsblatter 18 (1917), s. 105; M. Vasmer, Die slavische Ortsnamenforschung in Ostdeutschland 19141927, w Zeitschr. f. slavische Philologie 6 (1929), s. 490. 8 Henryk I z rodziny Ludolfingw, urodzony w roku 876, od roku 912 ksi saski, od roku 919 do mierci w roku 936 krl niemiecki. Patrz do historii jego ycia i panowania: G. W a i t z, Jahrbcher des deutschen Reichs unter Knig Heinrich I, wyd. III. 1885. Nowsza literatura w monografii F. Ludtke, Konig Heinrich I, Berlin 1936.
7 6

vero eiusdem principes, vel quae eorundem fuerint virtutes, ante Christi incarnationem vel post, quia antiquorum sagaci memoria certum indagare nequeo nec per scripta invenio, ne mendax inveniar, prorsus omitto. 3. Ab Heinrico sumatur exordium, qui predictae civitatis adpertinencia multorum ius tunc respicientia univit, maioraque his multum sua virtute et industria subegit. Hic nobilissimo Ottonis et Hathui stemmate editus, ut arbor occulta excrevit a puero, et ut bonae indolis gradatim enituit tiro, sicut flos in vere novo. Isque a patre suo in provintiam, quam nos Teutonice Deleminci vocamus, Sclavi autem Glomaci appellant, cum magno exercitu missus, devastata eadem multum atque incensa, victor rediit. Sed qualiter pagus iste nomine hoc signaretur, edicam. (3.) Glomuzi est fons, non plus ab Albi quam duo miliaria positus, qui unam de se paludem generans, mira, ut incolaepro vero asserunt oculisque approbatum est a multis, sepe operatur. Cum bona pax est indigenis profutura, suumque haec terra non mentitur fructum, idem tritico et avena ac glandine refertus, laetos vicinorum ad se crebro confluentium efficit animos. Quando autem seva belli
Otto, syn Ludolfa, ksi saski, 880912, G. Waitz, Jahrbcher s. 10 i n.; F. L u d t k e, Heinrich I, s. 46 i n. 10 Niewiadomego pochodzenia. Prby dawniejszych uczonych zwizania jej z dynasti karolisk nie wytrzymay krytyki i zostay przez wspczesn nauk odrzucone. 11 Wyraenie zHoracego, Ody I, 12, w. 45. 11 Nazwa Deleminci, zdaniem G. Hey, Die slavischen Siedlun gen im Konigreich Sachsen, Dresden 1893, s. 228 i n. ma genez so wiask. Dalemiency oznacza: majcy imi daleko, czyli sawni. O nazwie tej jako nazwie miejscowej niemieckiej pisze A. Bruckner, Nazwy miejscowe, Krakw 1935, s. 19. 13 Gomacze mieli wwczas swoje siedziby midzy redni ab a Muld, sigajc na poudniu do Gr Kruszcowych. Mieli szereg grodw warownych, wrd ktrych wyrniaa si zburzona w r. 929 Gana oraz Strzaa. Patrz: W. Bogusawski, Dzieje Sowiaszczyzny pnocnozachodniej t. II, Pozna 1889, s. 67; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, wyd. 2, Pozna 1950, s. 119; J. Marquart, Osteuropaische und ostasiatische Streifzuge, 1903, s. 113115; G. Hey, Op. cit. s. 228 i n. 234; L. Niederle, Manuel des antiquites slaves t. I, Paris 1923, s. 145; H. L u d a t, Die Namen der brandenburgischen Territorien, Forschungen zur brandenburgischen und preussischen Geschichte 46, s. 168; J. Wid a j e w i c z, Serbowie nadabscy, Biblioteka Studium Sow. Uniw. Jag. Seria B, Nr 8 s. 11 i 26.
9

pokoju i ziemia nie odmawia im swoich plonw, trzsawisko to pokrywa si pszenic, owsem i odziami i utrzymuje w radoci gromadzcych si gsto wokoo ssiadw. Ilekro za rozszaleje si burza wojny, krew i popi znacz w nieuchronny sposb szlak przyszoci. To rdo kady z mieszkacw czci i powaa wicej ni kocioy, cho to, czego od niego oczekiwa moe, jest tak niepewne. Od niego otrzyma nazw cay ten kraj cigncy si od aby a do rzeki Kamienicy 14 4. Niedaleko od aby, w kraju Chudzicw 15, ponis mier mczesk w roku 892 za panowania cesarza Arnulfa16 biskup Aron, pasterz witego kocioa wurzburskiego 17. Kiedy mianowicie wracajc z wyprawy wojennej przeciw Czechom odprawia msz wit w namiocie, ktry rozbi na wzgrzu w pnocnej stronie obok drogi, otoczony zosta nagle przez oddzia nieprzyjaci. Wszyscy jego towarzysze wyprzedzili go w mierci mczeskiej. Wwczas on sam ofiarowa si Bogu razem z hostiami, powiconymi dla ofiary dzikczynnej, w miejscu, gdzie jeszcze dzisiaj mona czsto oglda ponce ognie. Nawet Sowianie nie podaj tego w wtpliwo, i ognie te wyobraaj boskich mczennikw. Wspomniany biskup wybudowa w czasie sprawowania swego urzdu jedn wityni pask w samym miecie Wurzburgu, a nastpnie, na jej wzr, w cigu dziesiciu lat, osiem dalszych kociow w diecezji. A gdy najwikszy z nich powica, obnoszono uroczycie relikwie witego Kiliana, mczennika Chrystusowego, ktry przybywszy tu ze Szkocji, gosi nauk Chrystusa ksiciu Gozbertowi i jego onie Gejlan oraz innym mieszkacom kraju, po czym z po duszczenia tej drugiej Herodiady z towarzyszami swymi Kolomanem i Totmanem na mier mczesk zosta wydany 18. Przy tej okazji Bg zdziaa za jego porednictwem siedemdziesit cudw. Na ich widok kuchmistrz dworski tak upomina swoich uczniw: Nie bdcie opieszali, lecz wykonujcie pilnie i bez zwoki to, co wam zostao powierzone. Albowiem nasz pan, wity Kilian, zaraz ukae nam nadzwyczajne znaki". Brak mi sw, by opisa, jak wielkiej by cnoty wspomniany pasterz, lecz wierz gboko, i ma on wielk zasug u Boga. 5 (4). Tymczasem Henryk, dowiedziawszy si o pewnej sawnej pani, ktr nazywano Hateburg, zapaa do niej mioci mo dziecz i za on j posi zapragn. Bya ona crk monego
Jest to bd, gdy, jak wykaza R. Becker. Die Abgrenzungen der Diozese Meissen durch Albis und Caminizi bei Thietmar und ihre Be14

tempestas ingruerit, sanguine et cinere certum futuri exitus indicium premonstrat. Hunc omnis incola plus quam aecclesias, spe quamvis dubia, veneratur et timet. Et haec provineia ab Albi usque in Caminizi fluvium porrecta vocabulum ab eo trahit dirivatum. 4. Sed non longe a predicto amne in pago Chutizi dicto Arn, episcopus sanctae Wirciburgiensis aecclesiae, ab expeditione Boemiorum reversus et iuxta plateam in parte septentrionali, fixo super unum collem suimet tentorio, cum missam caneret, hostili circumvallatus agmine, premissisque omnibus per martirium suimet consociis, semet ipsum optulit Deo patri DCCCXCII0 dominicae mcarnacionis anno et temporibus Arnulfi inperatoris cum oblacionibus consecratis iri sacrificium laudis, ubi hodie sepe accensa videntur luminaria; et sanctos Dei martires hos esse nec Sclavi dubitant. Predictus antistes in diebus offitii suimet in urbe Wirciburgiensi unum Domino templum et in episcopatu suo ad instar eiusdem aecclesias VIIII in X annis fecit. Et cum maximam harum is foenedicerel, et cum reliquiae Christi martyris Kiliani qui de Scottis huc veniens, Christum Gozberto duci et Geilan. uxori eius caeterisque comprovincialibus primo predicavit et instinctu secundae Herodiadis cum sociis suimet Colomanno et Totmanno ibi martirizatus est circumferrentur, Dominus per eum LXX operatus est miracula; et magister coquorum hoc videns, suos sic hortatur discipulos: 'Nolite', inquiens, 'tardare, sed quae vobis sunt credita, diligenter et sine mora operamini. Dominus enim noster Kiliarnus inclita ex se nunc agit signa absque omni mora'. Quantae autem virtutis supra memoratus presul fuisset, stilo comprehendere nequaquam suffitio, sed hunc apud Deum magni esse meriti ex corde credo. 5. (4.) Interim cuiusdam matronae famam, quae Hatheburch dicebatur, Heinricus comperiens, qualiter eam sibi sociaret, iuvenili
wertung als Quellenangaben, w Neues Archiv f. Sachs. Geschichte 38 (1917), s. 183 i n., chodzio tu nie o Kamienic, lecz o Sopaw (Zschoppau). 15 Chudzicy czy Szkudzicy stanowili jedno z plemion serbskich, mieszkajce w widach Sol wy i Elstery. w okolicach dzisiejszego Lipska. Patrz G. H e y, Op. cit. s. 17, 167; W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 67; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 11. 16 887899. l7 855892. 18 Passio II Kiliani c. 6, 12. M. G. Script. rerum merov. V, 719 i n. 723, przyp. 1 i 2.

Erwina 19, do ktrego naleay wielkie posiadoci w czci miasta nazywanej przez nas starym miastem. Posiadoci te pozostawi w spadku po swojej mierci dwom crkom, gdy nie mia adnego syna. Cho wiedzia Henryk, e Hateburga jest wdow i mniszk 20. to jednak jej pikno i bogactwo dziedzictwa sprawiy, i wysa do niej jak najspieszniej posw i wierno przyrzekajc prosi o jej rk. Wwczas Hateburga, ulegajc wielu probom i radom, wyruszya do niego w towarzystwie posw i zostaa przyjta przez jego poddanych z honorami i nalen sobie mioci. Po zawarciu maestwa, zgodnie z obowizujcym zwyczajem 21, mody maonek przyby wraz ze swoj on do Merseburga. Tam zaprosi do siebie wszystkich okolicznych panw, a e by mem wielkiej szlachetnoci, w tak z nimi wszed zayo, e kochali go jak przyjaciela, a czcili jak wadc. 6. W tym czasie ster krlestwa dziery Konrad, niegdy znakomity Frankw ksi22, a potem nastpca Ludwika Dziecicia23. Tego wadc wynis ponad siebie wspomniany wyej Otto. Kiedy mianowicie wszyscy ksita wybrali go krlem, uzna si niegodnym tego zaszczytu i wraz z synami podda si zwierzchnictwu Konrada 24. Duchownym za zwierzchnikiem i pasterzem na Wschodzie by wwczas przezacny Zygmunt, halbersztadzkiej katedry biskup 25, m wiaty, ktry wyrnia si spord wspczesnych mu ludzi znajomoci wszelkich duchownych i wieckich nauk. W sercu jego arzy si ogie mioci i przywizania do Chrystusa, co jest szczytem doskonaoci. Skoro tedy dosza go wie o wystpnym maestwie Henryka, ubolewa on bardzo nad win swych owieczek i na mocy swej wadzy apostolskiej zabroni im przez posa oraz osobnym listem dalszego utrzymywania cielesnych stosunkw, nastpnie za wezwa oboje na specjalnie zwoany synod. Henryk przeraony t wiadomoci pospieszy do cesarza 26 i przedstawiwszy mu cay przebieg sprawy prosi o pomoc, ktr uzyska, jako e Konrad by mu yczliwy i ceni usugi, jakich dozna od jego ojca. Konrad mianowicie wysa natychmiast posa do biskupa i poleci mu, aby zwizanych zakazem zwolni, a spraw sam odoy do jego przybycia27.
Graf z Hassegau. Patrz: G. W a i t z, Jahrbcher, s. 15. wczesne prawo kanoniczne zabraniao wdowie, ktra wstpia do klasztoru, wychodzi powtrnie za m. Concilium Latunense 673675 c. 1213, M. G. Concilia aevi merovingici t. I, s 218; Conc. Tribur. 895, c. 25. Harzheim, Conc. Germaniae, t. II, s. 369. 21 Tzn. po dopenieniu przepisanego przez wczesne prawo zwyczajowe aktu tzw. pokadzin. 22 Od roku 906, po mierci ojca tego imienia.
20 19

exarsit amore. Haec erat filia Ervini senioris, qui in urbe predipta, quam Antiquam civitatem nominamus, maximam tenuit partem, et quia is filium non habuit, geminis filiabus suis e medio decedens reliquit. Ob huius pulchritudinem et hereditatis divitiarumque utilitatem internuntios Heinricus quam propere misit, et quamvis hanc esse viduam et sciret velatam, suae tamen ut satis faceret voluntati, eam fide promissa petivit. Tunc illa multorum precibus et consilio devicta comitatur et honorifice suscepta ac karitative a suis, ut decuit, est habita. Nuptiis ex more peraetis, sponsus cum contectali ad Merseburch venit; omnesque convocans vicinos, quia vir fuit illustris, tanta familiaritate sibi adiunxit, ut quasi amicum diligerent et ut dominum honorarent. 6. Ea tempestate Conradus, Francorum quondam dux egreius et tunc Luthuwici successor pueri, arcem tenebat regni; quem ob meritum sui Otto predictus, ab omnibus regni principibus in regem electus, sibi quasi ad hoc indigno preposuit seque cum filiis fidei suae ac potestati subdiderat. Spiritualis autem pater et pastor Orientalium tunc fuit Sigimundus, sanctae Halverstidensis ecclesie presul egregius, vir ingeniosus, omnigenarumque, quae spiritalia vel etiam carnalia respicit, arcium scientia omnes suimet contemporales tunc precellens. Hic pietate maxima et, quod summum est perfectionis culmen, Christi zelo fervens, ut perpetrati facinus conubii primo audivit, ovium culpam suarum ingemuit, et aliquam inter se fieri amplius commixionem per internuncium et per epistolam banno apostolicae auctoritatis interdicens, ad condictum ambos synodum vocavit. Heinricus tali rumore turbatus, ad imperatorem properavit, omnemque indicens ei rem ordine, auxilium eius petiit, et quia familiaris ei fuit, et patris commisso ac fideli servitio impetravit. Nam legato ad antistitem concite directo, ut vinctos solveret et ad suimet presentiam differre voluisset, postulavit.
Ostatni z Karolingw na tronie niemieckim, 900911. 24 Konrad I zosta wybrany krlem w roku 911. Panowa do mierci w 918 r. 25 894924. 26 Wyraenie niecise, gdy Konrad I nie by cesarzem. 27 Caa ta opowie Thietmara o maestwie Henryka i trudnociach, ktre mia ze strony biskupa Zygmunta, jest wiarogodna, lecz niecisa z punktu widzenia chronologicznego. Zdaniem G. Waitza, Jahrbcher, s. 17, przyp. 1, wypadki powysze miay miejsce przed rokiem 909, a wic przed panowaniem Konrada I, wobec czego wadc, do ktrego zwraca si Henryk o pomoc w swojej kopotliwej sytuacji, mg by tylko Ludwik Dzieci.
23

7. Gdy potem ksi saski Otto poszed 30 listopada zwyk doczesnoci drog, wielokrotnie wspomniany modzian otrzyma jego dziedzictwo jako spadkobierca z mocy prawa. Ponadto z aski monarszej przypada mu w udziale znaczna cz ojcowego lenna. Zarwno jednak on, jak jego towarzysze bardzo byli niezadowoleni, ze lenno to nie byo zupene 28 i std wyrs potem, jak kkol w pszenicy 29, chwast ukrytej nienawici. Krl z rozmysu i ostronoci udawa, e o tym nie wie, poniewa za nie mia uy wprost siy do jego pokonania, prbowa usidli go przy pomocy znanego z przebiegoci arcybiskupa Hattona 30, dziki ktremu jego poprzednik 31 osign zwycistwo nad citym w Teres 32 grafem Adalbertem 33. Mdry Bg wszelako obrci cay ten plan w niwecz. Albowiem w rzemielnik, ktry z rozkazu arcypasterza przygotowywa narzdzie mierci Henryka zoty acuch misternej roboty, dowiedzia si od swego pana, ktry wyzna mu wszystko ze skruch, w jaki sposb cay plan mia by przeprowadzony. Gdy nastpnie wykoczywszy i oddawszy robot ucieka potajemnie, spotka na swej drodze ksicia i opowiedzia mu wszystko, jak byo, po kolei34. Ten, wracajc do domu, wysa posa do arcybiskupa, aby go powiadomi o odkryciu spisku i przestrzec zarazem, by si mia na bacznoci przed rych zgub. Nastpnie zaj wszystkie posiadoci arcybiskupa w Saksonii i w Turyngii i wypdzi z tych stron przyjaci krla, ograbiwszy ich wprzdy doszcztnie. Wkrtce potem umar naga mierci arcybiskup i szczcie, ktre dotd sprzyjao askawie krlowi, stao si szybko udziaem Henryka. Lecz gdy do innych wydarze mi spieszno, za dugo byoby opowiada o tym, ile razy starli si obaj wzajemnie, kiedy ustpowali pola, a kiedy zwyciali i w jaki sposb w kocu za spraw dobrych ludzi stali si znowu przyjacimi. 8 (5). Tymczasem Konrad, duga niemoc zoony, zapomniawszy o urazach, jakich dozna od Henryka, albowiem Gniew ywi po wojnie zych jest ludzi znamieniem"35, zwrci si do brata, Eberharda, i zgromadzonych monych z rad, by po jego mierci obrali sternikiem pastwa Henryka z uwagi na jego wielkie przymioty oraz by powierzyli jego niezawodnej opiece zarwno jego dusz, jak pozosta rodzin i przyjaci. Nalega przy tym, by natychmiast si na to zgodzili36. Ksita wysuchali tej
adne wspczesne rdo nie podaje, o jakie ograniczenie lenna chodzio w tym wypadku. G. Waitz, Jahrbcher, s. 198, a w lad za nim H. Eberhardt, Die Anfange des Territorialfurstentums in Nordthu28

7. Post haec Ottone II. Kal. Decembris carnis universae viam intrante, sepe memoratus iuvenis in vacuum succedens, hereditatem iure et maximam benefitii partem gratuito regis suscepit ex munere; et quod ei defuit, cum suis omnibus egre tulit, ac postea, sicut cum tritico lolium, sic ex eo latentis odii filex excrevit. Quod rex caute considerans, ut ignotum dissimulat; et quem vi aliqua superare non presumpsit, nota Hathonis versutia archipresulis, qua et antecessor suus Aethelbertum comitem Teresi capitis abcisione devicit, et hunc decipere temptavit. Hoc consilium Deus sapiens infatuavit. Nam faber ille, qui iussu presulis torquem aureum, in quo Heinricus occidi deberet, mira arte preparabat, cum ingemiscenti senioris relatu, quo pacto hec fieri deberent, perquireret, opere ad unguem perducto et presentato, clam postea evadens, obviam ducem predictum habuit et cuncta ei ordine pandit. Qui rediens nuntium remisit ad antistitem, qui occulta patesceret seque in sui detnmentum celeriter invigilare pronuntiaret. Quicquid enim ad episcopum in Saxonia vel Thuringia pertinuit, totum sibi precepit occupari, amicos regis partibus ex his omnino depredatos expellens. Moxque morte repentina archipresul exspirat hominem, et fortuna, quae hactenus regem feliciter asspiravit, Heinrico quam propere cessit. Sed mihi ad alia properanti longum est enarrare, quocies congressi mutuo cederent vel vincerent, et quod postremo bonorum instinctu in amiciciam convenirent. 8.. (5.) Interea Conradus longa infirmitate detentus, et quia Post inimicicias iram meminisse malorum est, totius contrarietatis, quae sibi ex parte Heinrici provenerat. oblitus, fratri suo Evurhardo populoque primaxio in unum collecto consilium hoc dedit: si quando naturae communi se concederet, ut eum
ringen, Jena 1932, s. 9. przypuszczaj, i Konrad wyj spod wadzy Henryka jako ksicia saskiego niektre terytoria w Turyngii. 29 Wyraenie z Ewang. w. Mateusza R. 13, 2430. 30 Arcybiskup moguncki, 891913; sprawowa regencj za czasw maoletnoci Ludwika Dziecicia. 31 Krl Ludwik Dzieci. 32 Dzi Obertheres nad Menem. 33 Adalbert z rodu Babenbergw. 34 Wyraenie z Wergiliusza, Eneida VI, 723. 35 Tzw. Dion. Cato, Disticha de moribus ad filium, II, d. 15. 36 Takie wyznaczenie nastpcy przez poprzedniego krla w ramach obowizujcej zasady elekcji praktykowane byo ju w czasach karoliskich i w dalszej historii Niemiec weszo w stay zwyczaj. Patrz przekazy rdowe: G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, t. VI 2, s. 171 i n. Nierzadko wybr nastpcy odby si jeszcze za ycia poprzednika

proby ostatniej z wielkim smutkiem i alem, obiecujc wypeni j, pki im ycia starczy. Kiedy 19 padziernika, w smym roku panowania przysza, niestety, mier przedwczesna37 i w Weilburgu38 odprawiono uroczystoci aobne, zebrali si oni szybko we Fritzlarze i tu koronowali Henryka powierzajc mu wrd ez jako swemu krlowi i panu, z powoaniem si na wiadectwo Chrystusa i caego Kocioa to, co im byo polecone. Henryk przyj najpierw z gbok pokor, jak przystao, ten dar aski Boej a zarazem objaw tak wielkiej powszechnej mioci, nastpnie za, Bogu czynic dziki, przyrzek swoj zgod na to i na wszystko, czego od niego zadaj po wsplnej naradzie. Odmwi jednak i nie chcia przyj, jak zwykli byli przyjmowa jego poprzednicy, pomazania 39 i bogosawiestwa z rk arcybiskupa Herigera40, twierdzc i nie jest tego godny. Obawiam si, i zgrzeszy w tym wzgldzie, poniewa czytaem w ywocie witego Udalryka41, ktrego tene krl wynis potem do godnoci biskupiej, e mczennica Chrystusowa, wita Afra ukazaa temu wybranemu przez ni pasterzowi pord mnogich znakw dwa miecze, jeden z pochw, drugi bez, i wskazaa w ten sposb wyranie pod postaci tego ostatniego na krla Henryka pozbawionego pomazania. Lecz pozostawiajc t spraw niezbadanym wyrokom boym, cign dalej sw opowie. 9 (6). Wie o nowym krlu rozniosa si wszdzie i napenia serca przyjaci radoci, serca za wrogw smutkiem, albowiem by on mem tej miary, e potrafi swoich traktowa z umiarem, nieprzyjaci za zwycia si i podstpem Niebawem urodzi si syn
mier Konrada I nastpia nie 19 padziernika, jak podaje Thietmar, lecz 23 grudnia. Bd wynik z pomieszania Konrada I z krlem burgundzkim tego imienia, ktry zmar w 993 roku 19 padziernika. Patrz: G. Waitz, Jahrbcher, s. 201. 38 Nad rzek Lahn. 39 Ceremonia pomazania (sakry) wywodzi swj rodowd ze Starego Testamentu. Stosowana wobec kapanw i krlw izraelskich, miaa na celu wyczenie ich z grona profanw i nadanie im charakteru osb wyszych, uwiconych i wybranych przez Boga. Jej sens praktyczny wyraa si w tym, i miaa ona uatwi akceptacj wadzy krlw i kapanw przez spoeczestwo. Dlatego t ceremoni przej Koci katolicki dla wywyszenia swoich biskupw i dlatego take widzimy j ju w 7 wieku u krlw wizygockich. Pomazanie byo praktykowane przez Karolingw, od roku 900 przez krlw niemieckich, a potem przez innych koronowanych wadcw. Przejta w ten sposb przez pastwo, ceremonia pomazania czya si najcilej z wspczesn doktryn o mistycznym, boskim pochodzeniu wadzy pastwowej. Doktryna ta, jak trafnie zauway Lenin, O pastwie, s. 5 (Biblioteka Klasykw Marksizmu), jest
37

regni gubernaculo undiquessecus aptum eligerent animamque suam cum residua consanguineorum ac familiarium caterva firmae suimet fidei committerent et ad hoc sine aliqua dilatione consentirent. Hanc peticionem extremam cum rnagno luctu ac gemitu suscipientes et impleturos se vita comite promittentes, festino eius obitu in VIII ordinacionis suae anno et XIIII. K. Novembris pro dolor! completo ac exequiis in Viliniburch peractis intererant, et concione In Fridisleri celeriter posita, Heinricum coronaverunt et sibi credita sub Christi et tocius aecclesiae testimonio fideli non sine lacrimis, regi tunc et domino commendaverum. Qui primo, ut decuit, divinae pietatis munus postque universaiem tantae caritatis affectum humili suscipiens devotione, Deo gratias egit seque ad haec et ad omnia, quae communi consilio expetissent, se assensurum promisit. Episcopalis unctionem benediccionis, a Herigero archiepiscopo exhibitam, antecessorum more priorum non desideravit nec suscipere voluit, sed prorsus ad hoc indignum se affirmavit. Attamen in hoc eum equidem peccasse vereor, quia i Vita sancti patris Othelrici, quem idem rex post ad sacerdotalem promovit ordinem, legi sanctam Christi martyrem Affram dilecto suimet presuli multa in visu ostendisse, inter quae duos enses, unum cum capula aliumque sine ea, ac per eum Heinricum regem consecracionis expertem demonstrasse. Sed occulto hoc Dei iuditio relinquens, amplius progrediar. 9. (6.) Fama novi regis undiquessecus dispersa amicorum corda laetificat rebelliumque econtra mestificat, quia vir talis fuit, ut suos sciret sapienter tractare, inimlcos autem callide viriliterque supecile zwizana z interesami klas wyzyskujcych". Jak to dalej rozwin S. Rozmaryn, Istota pastwa, Warszawa 1948, s. 25, wadza pastwa zyskaa w tej doktrynie dodatkowe rodki ideologicznego wpywu na masy. Patrz do historii sakry: E. Eichmann, Konigs- und Bischofsweihe im Mittelalter. Sitzungsber. d. Kgl. Bayr. Ak. d. Wissensch. 1928 (6 Abh.); P.E. Schramm, Die Kronung in Deutschland bis zum Beginn des salischen Hauses, Zeitschr. d. Sav. St. f. Rechtsgesch. Kan. Abt. 24 (1935), s. 184 i nn.; tene, Der Knig von Frankreich. Das Wesen der Monarchie vom 9. bis zum 16. Jahrhundert, Weimar 1939, s. 32 i nn.; E. Muler, Die Anfange der Knigssalbung im Mittelalter und ihre historisch-politische Auswirkungen, Hist. Jahrbuch 58 (1939), passira; J. Ha11er, Die Formen der deutsch-rmischen Kaiserkrnung, Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 33 (1914), s. 90 i nn. 40 Arcybiskup moguncki, 913927. 41 Biskup augsburski, 923973. Patrz: III, 8. Opowie powysz zaczerpn Thietmar z Gerhardi, Vita Oudalrici, c 3 (M. G. SS. IV, s. 389).

Tammo 42. Lecz gdy mio krla do ony sabn zacza, zapon on skryt namitnoci do pewnej piknej i bogatej dziewicy, imieniem Matylda. Ogie dugo tajonej mioci wybuchn w kocu i wwczas krl, wyznawszy publicznie, i wielce grzeszy dotychczas yjc w niedozwolonym maestwie, zwrci si przez krewnych z prob o rk Matyldy, ktra bya crk Teodoryka i Reinildy i z krlewskiego wywodzia si rodu Widukinda 43. Poniewa sabe jest serce kobiety i znane byy Matyldzie jego nadzwyczajne przymioty, przeto wyrazia ona zgod. Jako maonka oddaa ona Henrykowi wiele usug zarwno w sprawach duchownych, jak i wieckich. Urodzia mu z biegiem czasu, jak przystao, trzech synw: Ottona, Henryka i Brunona, ktrych szczliwie wychowaa i w ten sposb rado z takiego potomstwa wynagrodzia jej ble rodzenia. 10. Poniewa mam mwi o Ottonie, nie uwaam za potrzebne opowiada szczegowo o czynach jego ojca, tym bardziej e jego zalety w synu si odzwierciadlaj, a sawa jego ycia dostatecznym, zajaniaa blaskiem w pismach innych autorw. Przytocz tu jednak kilka spraw, ktre uwaam za szczeglnie godne wymienienia. Nastpujce plemiona zmusi Henryk do pacenia trybutu44: Czechw 45, Gomaczy 46, Obodrzycw 47, Wieletw 48, Hobolan 49 i ReTammo, czyli Tankmar, ktry wedle wiadectwa Widukinda II, 11, otrzyma duy spadek po ojcu, lecz nie po matce. Naley to tumaczy tym, e wedle wczesnych wyobrae uchodzi za syna konkubiny. 43 Widukind by wodzem Sasw w okresie podboju ich przez Karola Wielkiego. Legenda podniosa go do rzdu bohatera narodowego i nadaa mu znamiona krlewskoci, cho nigdy nie by krlem. Jakkolwiek nie jest stwierdzone, by ojciec Matyldy piastowa powaniejsz godno pastwow, to niewtpliwie z uwagi na pochodzenie z rodu Widukinda uwaany by za jednego ze znaczniejszych tamtejszych feudaw. 44 Trybut by w tym wypadku oznak zalenoci plemion sowiaskich od krla niemieckiego. Zaleno ta jednak dotyczya tylko sfery stosunkw zewntrznych. W swoich bowiem stosunkach wewntrznych trybutarne plemi sowiaskie zachowywao niezaleno. Jego zaleno zewntrzna wyraaa si w stosunku przymusowego (a wic nie na zasadzie rwnoci opartego) przymierza z pastwem niemieckim. Trybut pacony periodycznie, zwykle corocznie, by nie tylko zewntrznym wyrazem owego przymierza, lecz rwnoczenie gwarancj wypeniania jego warunkw ze strony sowiaskiego partnera. W praktyce stosunek trybutarny by dla wielu Sowian wstpem do cakowitego ich podboju ze strony Niemiec. Patrz bliej o instytucji trybutu w stosunkach niemieckosowiaskich: M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny Polski do Cesarstwa do roku 1000. Prace Kom. Hist. Pozn. Tow. Przyj. Nauk t. XII (1939), s. 412 i nn.
42

rare. Interea Tammo natus est; et mens regis ab amore uxoris decrescens, ob pulcritudinem et rem cuiusdam virginis, nomine Mathildis, secreto flagravit. lam lamque latentis animi fervor erupit; et iniusto se hactenus muitum peccasse conubio tandem professus, per affines legatosque suos filiam Theodrici et Reinildae, ex Vidicinni regis tribu exortam, inierpellat, ut sibi voluisset satisfacere. Et quia flexibihs est mulieris animus, et quia sciebat eum in cunctis eligantem, consensit comunctaque ei tam in divinis quam in humanis profuit. Que tres filios congruo pariens in tempore, Ottonem, Heinricura et Brunonem, prospere educavit doloremque partus tantae stirpis dulcedine superavit. 10. Et quoniam mihi sermo esc de Ottone, non autumo opus esse, omnia patris sui gesta singulatlm discutere. cum et in filio appareat, quanta eius sit dignitas, et scriptis multorum vitae eiusdem satis fulgeat claritas. Sed quaedam intersero, quae dictu maxime necessaria puto. Has regiones sibi fecit tributarias: Boemiam, Deleminci, Apodritas, Wilti, Hevellun et Redarios. Qui statim rebelles aliosque ad hec concitantes, urbem Wallislevo oppugnant, destruunt et incendunt. Ad hoc vindicandum noster convenit exercitus, et Lunzini
J.Marquart,Op.cit.s.103,124;A.Nagle,Kirchengeschichte Bohmens, Wien 1918, t. I, 2, s. 220 i n.; J. Pekar, Svatovaclavsky sbornik I, Praha 1934, s. 76 i n.; V. Chaloupecky, Prameny 10 stoleti legendy Kristianovy o svatem Vaclave a svate Ludmile, Svatovaclavsky sbornik II, 2, Praha 1939, s. 351; V. Vaneek, Stat Pfemyslovcu a stredoveka rise, Praha 1945, s. 22. 46 P. wy. uw. 13. 47 Plemiona zachodnio-sowiaskie na wybrzeu Morza Batyckiego, midzy ab a wysp Rugi. Patrz: P. J. Safafik, Staroytnoci sowiaskie, tum. H. N. Bokowski, Pozna, 1844, s. 719 i nn.; W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 32 i nn.; B. Guttmann, Die Germanisierung der Slaven in der Mark, Forsch. z. brand. u. pr. Gesch. 9 (1897), s. 397; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 92 i n., 103 i nn., 116 i nn., 125 i nn., 149. 48 Zwizek plemion zachodnio-sowiaskich majcy swoje siedziby poniej Obodrzycw, midzy ab, Elden, Pian i Odr. Patrz: P. J. S af a f i k, Op. cit. s. 671 i nn.; W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 39 i nn.; B. Guttmann, Op. cit. str. 397 i nn.; K. Wachowski, Op. cit s. 92 i nn., 105 i nn., 119 i nn., 149. 49 Nazwa niemiecka Hevellun sowiaskiego plemienia Stodoran. Por. IV, 29; Stoderaniam, quae Hevellun dicitur. Patrz: J. Marquart, Op. cit. s. 103; F. Ludat, Die Namen der brandenburgischen Territorien, Forsch. z. brand. u. pr. Gesch. 46 (1934), s. 166. W nauce polskiej przyjto spolszczenie tej nazwy: Hobolanie.
43

darw50. Ci ostatni jednak natychmiast powstali i podburzywszy inne plemiona zdobyli grd Walsleben51, ktry zniszczyli i spalili. By pomci t zbrodni, zebrao si nasze wojska i obiegszy grd czyn52 napado i rozgromio ich sprzymierzecw spieszcych z odsiecz, tak e tylko garstka z nich zdoaa uciec. Nastpnie zdobyo grd wspomniany. Z naszych zginli wwczas, 5 wrzenia, pord wielu innych, dwaj moi pradziadowie o jednobrzmicym imieniu Lotar, obaj najlepsi i najwietniejszego pochodzenia rycerze, prawdziwa ojczyzny tarcza i ozdoba" 53. 11 (7). Aby nikt z wyznawcw Chrystusa nie wtpi o przyszym zmartwychwstaniu zmarych i aby kady dy usilnie poprzez zbone pragnienia do radoci bogosawionej niemiertelnoci, powiem o pewnym zdarzeniu, ktre, jak si dowiedziaem z wiarogodnego rda, miao miejsce w dwignitym z gruzw grodzie Walsleben. Proboszcz tamtejszego kocioa mia zwyczaj odprawia z brzaskiem dnia msz wit porann. Gdy raz przyby na cmentarz kocielny, zauway wielki tum ludzi, ktrzy skadali ofiary kapanowi stojcemu przed drzwiami kocioa. Zrazu przystan z przeraenia, potem uzbroiwszy si w znak krzya witego, przeszed z lkiem przez tum do zakrystii, nikogo nie poznajc po drodze. Wwczas jedna niedawno zmara i dobrze znana mu niewiasta zapytaa go, czego tu sobie yczy. Dowiedziawszy si za, po co tu przyszed, owiadczya mu, e to wszystko oni ju zrobili, i przepowiedziaa mu rwnoczenie mier rych. To wszystko opowiedzia w kapan swoim ssiadom i potwierdzi prawdziwo tego przez swj zgon. 12. Mieszkajc dugo za moich czasw w Magdeburgu dowiedziaem si od wiarogodnych wiadkw, e stre nocni, odbywajcy wart w kociele kupcw54, widzieli i syszeli zjawiska podobne do tych, o ktrych wyej opowiedziaem, i e cignli na miejsce przedniej szych obywateli miasta. Ci, stojc z dala od cmentarza kocielnego, widzieli ponce pochodnie na wiecznikach i syszeli, jak dwch nieboszczykw piewao psalm inauguracyjny 55, a wszyscy inni odprawiali kolejno chwalby poranne. Kiedy si jednak zbliyli, nie zauwayli niczego. Gdy nazajutrz doniosem o tym mojej krewnej Brygidzie 56, ksieni klasztoru witego Wawrzyca 57, ktra
Jedno z plemion wieleckich, ktre w Zwizku odgrywao naczeln rol. Patrz: K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 122. 61 Nad rzek Uchte, koo Osterburga, w Starej Marchii. 83 Dzi Denzen nad rzek Locknitz. Patrz do tej bitwy: W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 240 i nn.; K. Wachowski, Op. cit. s. 120
60

civitatem obsidens, socios eorundem, eos defendere cupientes, invadit et, paucis effugientibus, prostravit; urbem quoque prefatam acquisivit. Ex nostris autem duo abavi mei, uno nomine, quod Liutheri sonat, signati, milites optimi et genere clarissimi, decus et solamen patriae, Nonas Septembris cum multis aliis oppeciere. 11. (7.) Ut nullus Christo fidelium de futura mortuorum resurreccione diffidat, sed ad beatae immortalitatis gaudia anhelanter per sancta proficiscatur desideria, quaedam, quae in urbe Wallislevo post excidium eiusdem reedificata accidisse veraciter comperi, intimabo. In ipso orientis diei crepusculo solitus erat presbiter eiusdem ecclesiae matutinam canere. Sed cum ad atrium defunctorurri veniret, videns in eo magnam multitudinem oblationes offerentem sacerdoti coram templi foribus stanti, primo substitit, posteaque signo sanctae crucis se muniens, per omnes hos, nec uno saltem agnito, oratorium trepidus adiit. Quem una noviter de hoc seculo egressa et sibi bene nota, quid hic vellet, interrogat; edoctaque ab eo, quare venerit, haec omnia ab his esse completa parvumque temporis eundem victurum predixit. Quod vicinis post retulit, veraque haec esse comprobavit. 12. Meis temporibus in Magadaburg sicut a veracibus accepi testibus, in ipsa tunc continue manens in aecclesia mercatorum custodes eadem nocte vigilantes, his quae predixi convenientia visu et auditu percipientes, optimos civitatis adducunt. Qui cum longe ab atrio cadaverum adstarent, lucernas candelabris superpositas videre duosque invitatorium canere matutinasque laudes ordinatim omnes persolvere pariter audiere; accedentes autem nihil omnino intellexere. Hoc ego cum subsequenti die nepti meae, quae Brigida dicebatur, cura regens pastorali monasterium sancti Laurentii, referrem in infirmitate sui corporis laboranti, protinus ab ea, nequai n.; W. Hoppe, Lenzen, 1929, s. 16 i n. oraz w Brand. Jahrbcher IV (1929), s. 3 i n.; W. Fullner, Der Stand der deutsch-slavischen Auseinandersetzung zur Zeit Thietmars v. Merseburg, Leipzig 1938, s. 7 i n.; A. Thoss, Heinrich der I, Goslar 1936, s. 102 i nn. 53 Z Wergiliusza Eneidy, X, 858 i 859. 54 Dzi tzw. Marktkirche (koci targowy) pod wezwaniem witego Jana Ewangelisty, najstarszy koci parafialny w Magdeburgu. Patrz: F. Geppert, Die Burgen und Stadte bei Thietmar von Merseburg w Thuringisch-Sachsische Zeitschr. f. Gesch. u. Kunst, 16 (1927) s. 209. 55 Tzw. psalmus invitatorius, 94 psalm ze zbioru Dawida. 56 J.L.L. Gebhard, Aquilonales marchones (1742), s. 29, uwaa j za crk margrafa Lotara, wuja Thietmara. 57 Patrz IV, 64. Klasztor dzi nie istniejcy.

wtedy bya chora, nie zdziwia si ona bynajmniej i takie mi opowiedziaa zdarzenie: Za czasw biskupa Balderyka, ktry przez osiemdziesit lub wicej lat utrechckim rzdzi biskupstwem58. zdarzyo si w miejscowoci zwanej Deventeri, i pasterz ten odbudowa koci zbem czasu zniszczony, a nastpnie powici go i odda jednemu z kapanw. Gdy ten przyszed pewnego dnia o wicie do kocioa, zobaczy w samym kociele oraz w kruchcie umarych skadajcych ofiary; sysza rwnie ich piewy. Natychmiast donis o tym biskupowi, ktry kaza mu spa w kociele, lecz ju nastpnej nocy zmarli wyrzucili go wraz z oem, na ktrym spoczywa. Drc cay ze strachu, uali si na to swojemu zwierzchnikowi. Ten jednak poleci mu, aby uzbroiwszy si w relikwie witych i skropiwszy si wod wicon, pilnowa dalej kocioa. Speniajc rozkaz przeoonego kapan w prbowa spa drug noc w kociele, lecz strachem zdjty nie spa, ale pilnie czuwa. I oto zmarli przybyli o zwykej godzinie, podnieli go i pooywszy przed otarzem spalili jego ciao na drobny popi. Gdy si biskup o tym dowiedzia, zarzdzi gwoli pokuty post trzydniowy, aby uly swojemu sumieniu oraz duszy zmarego. O tym wszystkim mogabym wiele opowiada, mj synu, gdyby nie moja choroba. Jak bowiem dzie do ywych, tak noc naley do zmarych". Nie godzi si miertelnemu czowiekowi siga dalej sw mdroci, jak do granicy rozsdku, o czyni poucza nas wity Pawe59. 13. Poniewa dwa lub trzy fakty dostatecznym s wiadectwem, wic opisaem owe wydarzenia ostatnich naszych czasw, aby wszelki niedowiarek uzna za prawd to, co gosz prorocy. Jeden z nich stwierdza: y bd Twoi zmarli, o Panie!"60, a drugi: Powstan zmarli, ktrzy w grobach le, usysz gos Syna Boego i radowa si bd" 61. Ilekro ywi sysz lub widz takie sprawy, wydaj im si one czym niezwykym, jak to stwierdza dowodnie wypadek, ktry w duej czci znam sam, w znaczniejszej za czerpi, tam, gdzie nie znam, z wiarogodnych wiadectw. Bawiem wanie w moim dworze Rotmersleben 62, kiedy w pitek 18 grudnia, gdy tylko pierwszy kur zapia, wielka powstaa jasno w kociele, ktra rozlaa si po caym cmentarzu, rwnoczenie za daa si sysze potna wrzawa, jakby w szereg jkw przechodzca. Zauway to mj brat Fryderyk63 oraz moi towarzysze, a take inni, ktrzy tam przybyli, ksidz za, ktry spa obok mnie, usysza wyBalderyk by biskupem przez 58 lat, od 918 do 975. Zachodzi tu wic bd ze strony Thietmara. Moe kronikarz chcia powiedzie, e Balderyk mia w danej chwili osiemdziesit lub wicej lat ycia.
58

quam hoc miranti, tale percepi responsum: 'Tempore Baldrici presulis, qui octoginta annos vel plus Traiecti sanctam regebat sedem, in loco, qui Deventeri dicitur, ecclesiam senio dirutam renovans benedixit ac presbitero suimet commendavit. Qui in una dierum valde diluculo ad eam pergens, vidit mortuos in ecclesia et atrio offerentes atque audivit cantantes. Quod mox episcopo ut primum is retulit, iussus ab eo in ecclesia dormire, cum lecto, quo requievit, sequenti nocte a defunctis eiectus est. Ob hoc idem trepidus apud antistitem talia queritur. Is autem precepit ei, ut cum sanctorum reliquiis signatus, aqua sancta asspersus, suam custodire non desisteret ecclesiam. Qui iussa secutus domini, iterum dormire in ecclesia voluit; sed stimulatu timoris sic iacendo evigilavit. Et ecce solita venientes hora, elevaverunt eum, coram altari eum ponentes et in favillas tenues corpus igne resolventes. Hoc ubi presul audivit, penitencia ductus triduanum indixit ieiunium, ut et sibi animaeque defuncti succurreret. Multa, fili, de his omnibus, ni infirmitas obstaret, dicere potuissem. Ut dies vivis, sic nox est concessa defunctis'. Non oportet plus sapere mortalem, quam, ut sanctus ammonet Paulus, ad sobrietatem. 13. Sed quia duo vel tres ad.unum suffitiunt testimonium, haec, quae novellis nostris evenere temporibus, scripsi, ut discat incredulus vera esse prophetarum oracula, e quibus testatur unus: Vivent, inquiens, mortui tui, Domine! et alius: Surgent mortui, qui in monumentis sunt, audient vocem filii Dei et laetentur. Quandocumque a viventibus haec audiuntur vel videntur, novum aliquid signat, ut idoneum in multis approbat testimonium, cuius magnam partem scio, maiorem autem ignoro, sed veracibus testimoniis credo. Fui ego in mea curte Retmerslevo dicta, ubi XV. Kal. Ianuarii, VI. feria, in primo galli cantu magna lux ab aecclesia emicans totum replevit atrium, sonitusque grunniencium more auditur inmensus. Quod meus frater Frithericus cum satellitibus meis caeterisque huc convenientibus aspecxit, et ille, qui coram me dormivit, capellanus audivit Hoc crastino cum comperirem, si umquam prius ibi aliquid
List do Rzymian 12, 3. Ks. prorokw: Izajasz 26, 19. Tumaczenia cytatw z Pisma sw. przyjmuj wedug Jakuba Wujka. 61 Ew. sw. Jana. R. 5, 28. 62 Dzis Klein Rotmersleben nad rzeka, Olve koo Neuhandelsleben. 63 Pniejszy burgrabia Magdeburga.
60 59

rane jki. Kiedy dowiedziaem si o tym rano i zapytaem, czy kiedykolwiek przedtem zdarzyo si tam ju co takiego, najstarsi ludzie poinformowali mnie, e raz mia miejsce podobny wypadek. W tym samym roku widziaem, jak si to zdarzyo, niestety, z okazji mierci czcigodnej Ludgardy, ktra bya z jednej strony moj krewniaczk64, z drugiej za on mojego brata stryjecznego65, i co jest istotne midzy przyjacimi, bardzo mi bya oddana. Powiem o niej wicej w nastpnych rozdziaach. Czsto zdarzao mi si sysze nocn por rbanie drzewa i nieraz, gdy inni spali, syszelimy wyranie, ja i mj towarzysz, umarych wiodcych ze sob rozmow. W tych dwch zjawiskach widziaem zapowied mierci, ktra miaa nastpi nazajutrz. 14. Cho speniam tu obowizek oseki, co nie siebie ostrzy, lecz elazo66, to jednak, by nie narazi si na zarzut, iem jako pies niemy, powiem te rzeczy ludziom nieuczonym, a zwaszcza Sowianom, ktrzy uwaaj, e wraz ze mierci cielesn wszystko si koczy. Wska z caym naciskiem wszystkim wiernym na pewno zmartwychwstania i odpat, jaka spotka kadego w yciu przyszym wedle jego zasug. Albowiem trzy s rodzaje duszy, ktre w rnym czasie zaczynaj si i kocz 67. Pierwszy rodzaj dusza bezcielesnych aniow razem z nimi nie ma pocztku i koca. Drugi rodzaj dusza ludzi ma wsplny z ich ciaem pocztek, lecz nie koniec, albowiem jest niemiertelna i, jak sdz niektrzy poganie, inne ma zadanie w yciu przyszym ni w tym doczesnym. Trzeci rodzaj stanowi dusza zwierzt i ptakw, ktra razem z ciaem ma wsplny pocztek i koniec. Dlatego zgodnie z prawem danym przez Pana Mojeszowi 68 wadza kocielna nie zabrania prawdziwemu chrzecijaninowi plami si ich krwi. Jest bowiem wielu biednych ludzi, ktrzy zwykli spoywa t krew i ktrzy nie widzc w tym adnego grzechu, przeciwstawiaj si kademu, kto im to odradza. Przeto ty, czowieku, ktrego Bg saw i godnoci wielk ozdobi oraz wynis ponad wszystkie swoje stworzenia, z przede wszystkim dziki Najwyszemu, odpacajc Mu wedle moliwoci twojej za to, co uczyni dla ciebie w swoim miosierdziu. A ja powrc do zagubionego watka mojej opowieci. 15 (8). Krl wypdzi buntujcych si wci Awarw. A gdy pewnego dnia usiowa ich napa z nierwnymi siami, zosta poLudgarda bya nie krewn, lecz powinowat Thietmara, gdy brat jej matki, ksi saski Bernard polubi ciotk Thietmara Hildegard (crk Henryka ze Stade).
64

tale contigerit, interrogans, semel hiis similia accidisse ab amtiquissimis percepi, et in hoc anno miserabiliter compleri videbam in obitu domnae Liudgardis inclitae, ex una parte neptis meae ac ex alia nurus et quod inter amdcos precipuum est, familiarissimae mihi, de qua in sequentibus edisseram enucleacius. Sepe mihi accidit, ut in nocte ligna incidi audirem, et semel defunctos pariter colloquentes ego et sooius meus caeteris dormientibus manifeste percepi, etin his duobus signis crastino subsecuturum funus intellexi. 14. Etsi ego fungar vice cotis, ferrum et non se exacuentis, tamen, ne muti canis obprobrio noter, inlitterais et maxime Sclavis, qui cum morte temporali omnia putant finiri, haec loquor, certitudinem resurreccionis et pro qualitate meriti futurae remunerationis firmiter indicens cunctis fidelibus. Tres namque sunt animae, non equaliter incipientes nec simul finientes. Prima angelorum incorporeorum, quae cum eis est sine inicio et termino; II hominum, quae cum cis sumit exordium, sed in fine non habens participium, namque inmortalis est, et ut quidam gentiles opinantur, in futuro non habens hoc offitium, quod in hoc seculo; tercia species est animae paecudum ac volatilium, quae cum corpore parem inicii finisque sortitur equalitatem. Unde, sicut in lege Moysi a Domino data precipitur, ita verus christicola ab eorum sanguine nequaquam pollui canonica auotoritate proibetur. Multi enim sunt pauperes, qui hunc in usu commestionis habent, et se in hoc aliquid peccare ignorantes, sibi in hoc contradicentibus cunctis resistunt. Ergo tu homo, gloria et magno honore a Deo coronate et super omnia eisdem opera constitute, da pre omnibus gratias altissimo, retribuens ei pro possibilitate tua, quae tibi fecit miseratione sua. Et ego repetam longius aberrata. 15. (8.) Rex autem Avares sepenumero insurgentes expulit. Et cum in uno dierum hos inpari congressu ledere temptaret, victus in urbem, quae Bichni vocatur, fugit; ibique mortis periculum evadens, urbanos maiori gloria, quam hactenus haberent vel comprovinciales hodie teneant, et ad haec muneribus dignis honorat. Quociescumque contra Deum et seniorem suimet, dum vixit, se umquam superbiendo erexit, tocies humiliata potestate sua se ad
Wirinhar (Werner). P. VI, 85. Porwnanie z Horacego De arte poetica, v. 304. 67 Wywd o duszach z Grzegorza W., Dialogi, lib. IV, c. 3, Migne, Patr. lat. 77, col. 321. 68 Ks. Kapaska, Leviticus, R. 7, 26; R. 17, 13.
66 65

konany i schroni si do grodu zwanego Bichni 69. Z uwagi na to, i tu wanie unikn niebezpieczestwa mierci, nada mieszkacom wiksze prawa od tych, ktre dotd mieli, oraz od tych, ktre inni mieszkacy tego kraju do dnia dzisiejszego posiadaj. Ponadto obsypa ich hojnymi darami. Ilekro Henryk w cigu swego ycia w pych si wzbija i wystpowa przeciw swemu Bogu i Panu, tylekro upokorzony w swej potdze skania si do stosownej poprawy. Syszaem, e gdy raz odbywa pielgrzymk do Rzymu, posugiwa si wicej nogami ni koniem, a gdy go pytano, dlaczego to czyni, grzech swj wyznawa. W roku od narodzenia Paskiego 931 zosta cesarzem 70. 16. Henryk kaza wykarczowa nad ab pewn gr, gsto drzewami zaronit i pobudowawszy tam grd nada mu nazw Mini od rzeczki, ktra pynie w jej pnocnej stronie 71. Grd ten zaopatrzy w zaog i rne umocnienia, jak to jest dzisiaj w zwyczaju 72. Std podbi Milczan73 i zmusi ich do pacenia trybutu. Rwnie oblega dugo grd Lubusz74, o ktrym pniej szerzej opowiem, i zmusi mieszkacw najpierw do ucieczki do niej pooonej warowni, a potem do poddania si. Od owego dnia, kiedy t warowni zniszczy sprawiedliwy ogie, zionie ona pustk a do chwili dzisiejszej 73. Jeeli Henryk dopuci si, jak o tym mwi, jakichkolwiek rabunkw za czasw swego panowania, niechaj wybaczy mu to Bg miosierny! 76, 17. Prcz tego zmusi Henryk Normanw i Duczykw orem do posuszestwa oraz nauczy ich wraz z ich krlem Kanutem nosi jarzmo Chrystusowe, gdy dawne porzucili bdy77. Poniewa
Dzi Puchau, na lewym brzegu Muldy, midzy Wurzen a Eilenburg. Nazwa sowiaska. Prawdopodobnie: Bega. 70 Bd podobny, jak w tytule Ksigi. Henryk I nie by cesarzem. 71 Dzisiejsza Meisa. G. Hey, Op. cit. s. 267 kwestionuje powyszy przekaz, uwaajc za niemoliwe, by maleka rzeczka moga da nazw grodowi. Nazw wyprowadza on ze sowiaskiego przymiotnika mezny = graniczny. 72 Grd ten mia utwierdzi panowanie Henryka I w tych stronach, z drugiej za strony stanowi baz dla dalszej akcji podbojowej wrd plemion serbskich. Patrz: J. Widajewicz, Sowianie nadabscy, s. 27, C. Schuchhardt, Vorgeschichte von Deutschland, 2 wyd. MunchenBerlin 1934, s. 324. 73 Plemi sowiaskie, mieszkajce w dorzeczu grnego biegu Czarnej Elstery, Sprewy i Nysy. Jego terytorium z grodami Budziszynem i Zgo69

emendationem condignam inclinavit. Audivi, quod hic, Romam causa ocationis petens, plus pedibus quam equo laboraret, et a multis interrogatus, cur sic ageret, culpam profiteretur. (9). Anna dominicae incarnationis DCCCCXXXI0 imperator effectus est. 16. Hic montem unum iuxta Albim positum et arborum densitate tunc occupatum excoluit, ibi et urbeni faciens, de rivo quodam, qui in septentrionali parte eiusdem fluit, nomen eidem Misni imposuit; quam, ut hodie in usu habetur, presidiis et imposicionibus caeteris munit. Ex ea Milzenos suae subactos dicioni censum persolvere coegit. Urbem quoque Liubusuam, de qua in posterum lacius disputaturus sum, diu possidens, urbanos in municiunculam infra eandem positam fugere et se dedicios fieri compulit. Ex eo die, qua haec iunc incendio iuste periit, usque ad nostra tempora habitatore caruit. Si quid in regno suimet, ut multi dicunt, is predatus sit, iuic Deus clemens ignoscat. 17. Insuper Northmannos et Danos armis sibi optemperantes fecit et ab errore pristino revocatos cum rege eorum Cnutone hos Christi iugum portare edocuit. Sed quia ego de hostiis eorundem antiquis mira audivi, haec indiscussa preterire nolo. Est unus in his partibus locus, caput istius regni, Lederun nomine, in pago, qui Serzelcem nazywano w czasach pniejszych Grnymi uycami. Patrz: G. Hey, Op. cit. s. 17, 267 i n.; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, 74 Gwny grd obronny uyczan. Patrz: R. Lehmann, Aus der Vergangenheit der Niederlausitz, Berlin 1925, s. 35 i n.; G. Labuda, O znaczeniu Ziemi Lubuskiej, Ziemia Lubuska wyd. zbiorowe Instytutu Zachodniego, Pozna 1950, s. 74 i n.; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 30; E. Staritz, Die West und Ostbewegung in der deutschen Geschichte, Breslau 1935, s. 113 i n.; F. Geppert, Op. cit. s. 162 i n. 75 Dopiero Henryk II odbudowa grd w roku 1012. Por. VI, 59. 76 W tej apostrofie wyraa si stanowisko wczesnej wyszej hierarchii kocielnej a Thietmar moe tu uchodzi za jej reprezentanta wobec zaborczej, nie przebierajcej w rodkach polityki wschodniej krlw niemieckich. Z polityk t czyy si due korzyci dla Kocioa niemieckiego, nie tylko w sensie rozszerzenia chrzecijastwa na te tereny, lecz take w sensie duych nada ziemskich na rzecz biskupw. Okruciestwa, jakie niosa za sob ta polityka w stosunku do ludnoci podbitej, kwitowa Koci... modlitw o przebaczenie Boe, jak w tym wypadku. 77 Patrz: G. Waitz, Jahrbcher, s. 273 i n.; J. Marquart, Op. cit. s. 308; A. M. Liliencron, Beziehungen des Deutschen Reiches zu Danemark im 10. Jhdt. w Zeitschr. d. Ges. f. Schlesw.-Holst. Gesch. 44 (1914), s. 15 i n.

o ich dawnych obrzdach ofiarnych dziwne syszaem rzeczy, nie chc pomin tego milczeniem. Jest w tych stronach jedno, miejsce stolica owego krlestwa, zwana Lederun i pooona w kraju Selon 78, gdzie co dziewi lat, w styczniu, w tym czasie, kiedy my obchodzimy wito Trzech Krli, schodzili si wszyscy poganie i skadali bogom w ofierze 99 ludzi i tyle koni wraz z psami i kogutami, ktre przynosili zamiast jastrzbi. Uwaali bowiem za rzecz pewini, e te ofiary bd suy ich sprawie i przebagaj bogw podziemnych za popenione zbrodnie. Jak dobrze uczyni nasz krl, e ich oduczy tak przekltych praktyk! Albowiem mi Bogu-Ojcu ofiar czyni ten, kto krwi ludzkiej oszczdza. Powiedzia Pan: Niewinnego i sprawiedliwego nie wydasz na mier" 79. 18 (10). Krl obwarowa murem kamiennym star rzymsk twierdz w Merseburgu i poleci wybudowa w niej, rwnie z kamienia, koci, ktry dzisiaj jest matk innych kociow80 Koci ten kaza powici w dniu 19 maja. W zbonej intencji wznis on wiele grodw dla obrony pastwa i wiele kociow dla zbawienia duszy. Po niezliczonych dowodach cnt wszelakich, osignwszy kres swego ycia, umar Henryk 7 lipca w Memleben81 w szesnastym roku panowania, a szedziesitym swego ycia. Pochowany w Kwed linburgu, ktry sam zbudowa od fundamentw, opakiwany by szczerze przez wszystkich monych tego pastwa. 19. Dziao si to w roku od narodzenia Paskiego 936. Przymioty potomstwa, jakie pozostawi Henryk, nieciy rado w strapionych sercach ksit i wryy im zgodn elekcj. Biada narodom, ktre nie maj widokw na to, by rzdzili nimi wadcy z jednego wci odnawiajcego si rodu, i ktrym w razie niezgody wewntrznej i swarw dugotrwaych nie przychodzi szybko w pomoc dobra rada czy jakie inne pocieszenie! Jeeli nie mona znale wrd krewnych zmarego nikogo, kto byby godny tak dostojnego stanowiska, to, wyzbywszy si wszelkiej zawici, naley wybra nawet z innego rodu odpowiedniego czowieka 82. Albowiem najwikszym nieszczciem jest, gdy rzdz cudzoziemcy: std rodzi si ucisk i wielkie niebezpieczestwo dla wolnoci. Od tego wanie Henryka i jego
Dzi Leire na wyspie Zelandii. 79 Ks. Mojeszowe, Exodus 23, 10. 80 Koci w. Jana. Por. II, 36; VI, 16. 81 Memleben nad Unstrutem. 82 Cay ten ustp odtwarza najwierniej wyobraenia wczesnej klasy panujcej o obowizujcych zasadach kreowania krla niemieckiego. Feu daowie niemieccy, zarwno wieccy, jak duchowni a Thietmar jako
78

lon dicitur, ubi post VIIII annos mens lanuario, post hoc tempus, quo nos theophaniam Domini celebramus, omnes convenerunt et ibi diis suimet LXXXX et VIIII homines et totidem equos, cum canibus et gallis pro accipitribus oblatis, immolant, pro certo, ut predixi, putantes hos eisdem erga inferos servituros et commissa crimina apud eosdem placaturos. Quam bene rex noster fecit, qui eos a tam execrando ritu prohibuit! Acceptabilem enim Deo patri hostiam fert, qui humano sanguini parcit. Praecipit enim Dominus: Innocentem et pium non interficias. 18. (10). Antiquum opus Romanorum muro rex predictus in Mers burg decoravit lapideo, et infra eandem aecclesiam, quae nunc ma ter est aliarum, de lapidibus construi et XIIII. K. Iunii precepit de dicari. Caeteras quoque urbes ad salutem regni et templa Domino ob remedium animae devota mente fabricavit. Post innumera virtutum insignia idem, decurso vitae suimet stadio, sextodecimo regni, aetatis autem suae sexagesimo anno, sexta Non. Iulii Miminlevo moritur, et in Quidilingaburch, quam ipse a fundamento construxit, sepultus, a cunctis optimatibus merito defletur. 19. Accidit hoc anno dominicae incarnationis DCCCCXXXVI0. Indoles autem relictae posteritatis tristia principum corda laetificat, et certos voluntariae electionis hos fecit. Ve populis, quibus regnandi spes in subsecutura dominorum sobole non relinquitur et, inter se facta dissensione et longa contentione, aliquod consilium vel sola men cito non providetur! Si in consanguinitatis linea aliquis tali offitio dignus non inveniatur, saltem in alia bene morigeratus, omni odio procul remoto, assumatur; quia maxima perdicio est alienigenos regnare: hinc depressio et libertatis venit magna pericli tatio. Ab hoc, de quo dixi, Heinrico et successoribus suis usque huc Saxones elevati et in omnibus sunt honorati. Quicquid in hiis laubiskup wszak do nich nalea, obstawali przy tradycyjnej jeszcze germaskich czasw sigajcej prawnej zasadzie elekcji. Lecz z uwagi na interes pastwa, w ktrym byli klas panujc, godzili si na wybr syna po ojcu i uwaali taki wybr za co naturalnego i nieodzownego. W ten sposb na drodze staej praktyki owego wyboru wytworzya si w ramach prawnej zasady elekcji faktyczna zasada dziedzicznoci wadzy krlewskiej. Iure haereditario eligere oto, jak uja to w skrcie notatka Rocznikw kwedlinburskich (Ann. Quedl. a. 936, M. G. SS. III, s. 54). Literatur dawniejsz i nowsz do tego zagadnienia podaje: F. Roe rig, Geblutsrecht und freie Wahl der deutschen Knige, Abh. d. dtn Akad. d. Wiss. Phil.-Hist. KL Nr 6, 1945/46, Berlin 1948.

nastpcw a po dzi dzie byli wynoszeni na tron Sasi cieszcy si wielkim pod kadym wzgldem szacunkiem. Wszystkie ich czyny chwalebne tu przedstawione naladowa pilnie imiennik krla Henryka83, o ktrym, jeeli mi ycia starczy, napisz. Obawiam si jednak, e na nim si one zakocz. 20. Wic, jeeli pomin tu jakiekolwiek szczegy odnoszce si do tych czynw, albo wskutek mej mierci pozostawi nieopowiedziane, ty, najdroszy mj nastpco, uzupenij moje dzieo i dokocz opisu tych osobliwych czasw dla pamici potomnych. Ja, czek grzeszny i pod kadym wzgldem niedbay, stroniem dotychczas od dobra i do za dyem; za pno zaczem dba o cnot i doskonao i nie pamitaem wcale o zbawieniu duszy. Kiedy zostaem pasterzem, uczyem swe owieczki tylko sowami, a nie przykadem. Na zewntrz wydaem si penym dobroci, podczas gdy wntrze moje najgorsze szpeciy myli; z nieczystego poczty nasienia, tarzaem si w bocie jako wieprz plugawy. Lecz powie kto: le o sobie mwie! Temu odpowiem ja, e po prawdzie nie znam gorszego od siebie czowieka. Po to tak siebie obwiniam, aby, poznawszy moje rany, ratowa mnie potrzebnym lekarstwem i aby dzielc w duej mierze mj los, tak mi pomoc we wszystkim okaza, jak sam dla siebie uzyska by pragn. 21 (11). Teraz przedstawi pokrtce, gwoli dobrego przykadu dla wszystkich wiernych, sawne czyny czcigodnej Matyldy, ktrych dokonaa po mierci swego ma. Albowiem, jak mwi Pismo w.84, zbona to i zbawienna jest myl modli si za umarych" i przez jamuny wyjednywa im rozgrzeszenie. Czytaem85 o pewnym jecu, za ktrego ona, umarym go sdzc, cigle msze aobne zamawiaa, e wizy jego rozluniay si za kadym razem, kiedy czynia ona te Bogu-Ojcu mie ofiary. On sam jej to potem opowiada, gdy wrci wolny do domu. Idc za tym przykadem krlowa Matylda przychodzia z pomoc swemu przez mier doczesn zmoonemu maonkowi w ten sposb, e rozdawaa ywno nie tylko biednym, lecz take ptakom. Zaoya rwnie w 30 dni po jego mierci 86 zgromadzenie zakonne we wspomnianym wyej grodzie87 i wydzielia mu ze swego majtku za zgod synw88 wszyMowa tu o Henryku II, ktremu Thietmar powica lwi cz swojej Kroniki. Wadca ten nie mia mskiego potomka i dlatego Thietmar widzi przyszo w tak czarnych barwach. 84 II Ks. Machabejska. R. 12, 46. 85 S. Gregorii. Dialogi, lib. IV, c. 57, Migne, Patr. lat. 77, col. 424. 86 Tzn. po okresie aoby.
83

datur, ab equivoco eius, de quo scripturus sum vita comite, dili genter servatur, et post, ut vereor, finitur. 20. Ergo quaecumque de hiis ullatenus nunc preteream vel vita deficiente indiscussa relinquam, successor karissime, compleas et temporum qualitatis scripturae memoria concludas. Ego peccator et in omnibus neglegens vacavi hactenus a bonis et studui in malis, sero ad ista et ad meliora respiciens animaeque memoriam salutarem nullo modo exercens. Postquam pastor effectus sum, docui subiectos verbis tantum, et non exemplis. Extrinsecus apparui bo nus, interiora violans pessimis cogitationibus; de inmundo semine conceptus, volutabar in luto ut immunda sus. Dicat aliquis: male laudasti te! Cui respondeo verum hoc esse, quod deteriorem me nescio. Idcirco me sic arguo, ut, agnitis vulneribus meis, succurras mihi medicationibus necessariis et ex magna parte consors mei sic adiuves in omnibus me, sicut velis exhiberi pro te. 21. (11.) Et inclita venerabilis gsta Machtildis, quae post ex cessum senioris sui sumopere fecit, equidem paucis comprehendam ad imitationem bonam fidelibus cunctis; quia sancta est, ut scrip tura docet, et salubris cogitatio, pro defunctis orare et elemosinis absolutionem hiis impetrare. Legimus, ut unius captivi vincula, quem uxor sua putans mortuum assiduis procuravit exequiis, tocies solverentur, quocies pro eo acceptabiles Deo patri hostiae ab ea offerrentur, ut ipse ei post retulit, cum domum suam liber revisit. Hoc exemplo domna Machtildis, viro suimet vinculo momentaneae mortis depresso, succurrit, non solum pauperibus, verum eciam avibus victum subministrans. Congregationem quoque sanctimonia lium in die tricesima in supra memorata urbe statuit et huic, quan tum ad victus et sui vestitus necessaria suppetebat, ex sua pro prietate, laudantibus hoc suimet filiis, concessit et scriptis confir mavit. Asserunt nonnulli eandem hoc sumopere diu enituisse, quod iunior filius suimet Heinricus patris sedem possideret. Sed hoc Deus, electos sibi ad unaquaeque semper preordinans, noluit, nec summa tum optima pars consensit, sed racione prudenti et ideo facile suaTzn. w Kwedlinburgu. Klasztor na Grze zanikowej. Wedle wczesnego prawa spadkowego synowie Matyldy mieli tzw. prawo oczekiwania w stosunku do jej majtku. Prawo to ograniczao jej mono swobodnego dysponowania majtkiem o tyle, e wszelkie alienacje mogy by dokonywane tylko za zgod uprawnionych oczekiwaczy".
88 87

stko, co byo potrzebne do utrzymania i ubrania mniszek. Darowizn t potwierdzia nastpnie w osobnym dokumencie. Niektrzy twierdz 89, e Matylda przez dugi czas bardzo o to zabiegaa, aby jej modszy syn Henryk obj tron ojcowy. Lecz nie chcia tego Bg, ktry swoim wybracom zawsze z gry waciwe stanowisko wyznacza, ani nie zgodzia si na to wikszo ksit, ktrzy przytaczajc rozumne, a wic tym atwiej przekonywajce powody, odwiedli krlow-wdow od tego planu i poradzili jej, e stosowniej bdzie, gdy starszy syn uzyska pierwszestwo przed Henrykiem, a on sam otrzyma rzdy w Bawarii90. 22 (12). W roku Paskim 923, a jedenastym indykcji91, w pitym roku panowania Henryka I umar 14 stycznia czcigodny Zygmunt, szsty biskup diecezji halbersztadzkiej 92, mianowany tam przez krla Arnulfa 93 w sidmym roku jego panowania. Zgodnie z przepowiedni tego witobliwego pasterza, jego nastpc zosta jego kapelan Bernard94. Mianowicie w czasie swojej dugiej choroby ujrza raz biskup Zygmunt we nie, jak Bernard kroczc za nim podnis pastora, ktry wypad mu z rk, i nastpnie nosi go na oczach caego tumu. Zbudziwszy si, zawoa do siebie Bernarda i rzek do: Id na dwr krlewski, zabierz z mego majtku, co ci bdzie potrzebne w tym celu, i zjednaj sobie przychylno i pomoc tych, ktrzy tam najwiksze maj znaczenie, aby pozwolono ci bez adnej przeszkody by moim nastpc. Wszystko to bowiem, drogi synu, Bg tobie przeznacza!". Kiedy Bernard, speniwszy z pokor i posuszestwem polecenie swojego ukochanego zwierzchnika, wraca od krla Henryka, dowiedzia si, e jego pasterz odszed z tego wiata do Chrystusa w trzydziestym roku od swej nominacji. Powrci wiec natychmiast na dwr i otrzyma z aski wspomnianego krla upragnion godno. Ciao rzeczonego pasterza zostao zoone po prawej stronie otarza pierwszego mczennika Chrystusa pod wystajcym stopniem, jak on sam przedtem zarzdzi, nie w pozycji lecej, lecz siedzcej na tronie biskupim. ywi on zawsze nadziej, e wite wstawiennictwo i kapaskie bogosawiestwo jego patrona dadz mu niezawodn ochron. 23 (13). Cho nigdy nie piem ze rda Pieryd 95, to jednak opowiem wszystkim wierzcym, jak miosierny Bg otacza swoimi wzgldami wspomnianego krla przez cae jego ycie. By na Zachodzie pewien krl, nazywany szyderczo przez poddanych KaroTzw. pniejsza Vita Mathildis c. 9 (M. G. S. S. IV, s. 289). Patrz: A. Bussing, Mathilde, Gemahlin Heinrichs I, Diss. Halle 1910, 51, uw. 2.
89

denti haec merenus reginaeanimum paulo minus a proposito de clinavit, et huic Bawarios ad tuendum apcius assignari, prehabito sibi nato maiori, consuluit. 22. (12.) Anno dominicae incarnationis DCCCCXXIII. indiccione XI, regni autem primii regis Heinrici V venerabilis Sigimundus, sanctae Halverstidensis aeclesiae antistes VIUS ab Arnulfo rege ibi positus anno regni suimet VII0, XVIIII. K. Februar. obiit, cui Bernhardus, eiusdem capellanus, successit, sicut ei prius vir sanctus predixit. Namque is diu infirmus videt in somnis, quod baculum pastoraem e manibus suis elapsum Bernhardus pone sequens ele varet et in aperto portaret. Et expergiscens vocavit eum ad se, dicens: 'Vade ad curtem regiam, sumens ex mea parte, quae tibi sint ad haec necessaria, et acquire gratiam et auxilium ibi optime valentium, ut tibi liceat sine omni offensione nrhi succedere. Providebit enim haec omnia tibi Deus, dilecte fili!' Edictum amati senioris obedi tione humili Bernhardus mox complens, dum a rege Heinrico re verteretur, comperit, dominum suimet et patrem de hac luce tri cesimo ordinationis suae anno ad Christum migrasse; et mox re pedans, predicti regis munere, quod postulat, consequitur. Positum est autem corpus prefati presulis in dextera parte altaris Christi protomartiris in gradu preiacenti, ut ipse antea premonstravit, non iacendo, sed supra cathedram sedendo, sperans se patroni suimet intercessione sancta et benediccione sacerdotali perpetualiter mu niri. 23. (13.) Qualiter misericors Deus predictum regem in diebus suis respexerit, quamvis de Pierio fonte nil umquam biberim, cunctis lamen fidelibus innotescam. Fuit in occiduis partibus quidam rex, ab incolis Karl Sot, id est stolidus, ironice dictus, qui ab uno suimet ducum captus, tenebris includitur carceralibus. Hic Heinrici regis nostri, nepotis autem sui, inplorans auxilium, dexteram Christi
Henryk by ksiciem Bawarii od r. 947 do 955. Indykcja by to cykl 15 lat, ktrym posugiwano si w staroytnym Rzymie dla ustalenia wysokoci podatku gruntowego; przyjta pniej jako cykl chronologiczny przez Koci. Za dat pocztkow przy jej obliczaniu przyjmowano 3 rok przed nasz er. Indykcj dla danego roku uzyskiwano w ten sposb, e do liczby roku dodawano 3 i dzielono t sum przez 15. Iloraz oznacza indykcj, ewentualna reszta za biecy rok tej indykcji. 92 Por. I, 6. 93 887899. 94 923/24968. 95 Porwnania tego dostarczy Thietmarowi P. Papinius Statius, Silvae I, 2, Epithalamium 6. Oznacza ono tutaj: cho nie jestem poet".
91 90

lem Sot, tzn. Prostakiem96, ktrego jeden z jego ksit97 uprowadzi i wtrci do ciemnego wizienia. Ten baga o pomoc naszego krla, a swojego kuzyna Henryka98, i obiecywa mu pod przysig za uwolnienie go praw rk mczennika Chrystusowego, w. Dionizego, oraz cae pastwo lotaryskie99. Nasz znakomity wojownik, przypasawszy niezwyciony miecz, pospieszy niezwocznie na ratunek krewniaka, znajdujcego si w potrzebie, i jako sprawca jego uwolnienia i przywrcenia na tron100, zasuy sobie godnie na zapat. W ten sposb rozszerzy znacznie dla siebie i dla swoich nastpcw dawne granice panowania. 24 (14). Lecz poniewa kady czowiek z natury swej bardziej skonny jest do upadku ni do wytrwania, przeto dla odstraszenia i ostrzeenia ludzi sprawiedliwych nie mog przemilcze, jak w wadca zachowa si raz niegodnie. Upiwszy si mianowicie ponad miar w dzie Wielkiego Czwartku, nastpnej nocy z poduszczenia czarta obcowa cielenie z on, mimo i Koci tego zabrania i maonka gwatownie si temu sprzeciwiaa. Ten fakt zdradzi pewnej czcigodnej matronie sam szatan, sprawca owego wystpku i zbawienia ludzkiego mciciel, w sowach: Krlowa Matylda, za moj namow powolna chuciom ma, pocza wanie syna, ktry bez adnej wtpliwoci jest moim synem. Ty zasi bacz na to, by zatai gboko t wielk, powierzon ci tajemnic". Owa matrona bardzo si tym w skrytoci martwia i niebawem powiadomia o wszystkim krlow, ostrzegajc j, by zawsze miaa w pobliu siebie biskupw i ksiy oraz by wit chrztu wod zmya w chwili urodzenia chopca to wszystko, co zakiekowao w nim ku radoci zego ducha, jak ten si tym chepi. Potem Bogu skadaa dziki. Demon za, tzn. wszystko wiedzcy101, widzc, e tak wyprowadzony zosta w pole, aja rzeczon niewiast w nastpujcych sowach: Cho tym razem plan mj udaremniony zosta przez twoje oszczercze gadulstwo, to jednak tyle dokazaem, e nie opuci odtd ani jego 102, ani tych, ktrzy si z jego ldwi narodz 103, moja kuma niezgoda i trway pokj nie bdzie nigdy ich udziaem". Mam
Karol III Prostak, wadca pastwa zachodnio-frankijskiego, panowa od roku 893 do 929. 97 Herbert II, hrabia Vermandois (k. 905 943). 98 Nie ma poza t wzmiank Thietmara adnego innego wiadectwa o pokrewiestwie midzy Henrykiem I a Karolem Prostakiem. 99 Lotaryngia naleca od roku 911 do pastwa zach.-frankoskiego zostaa w latach 923925 odzyskana przez Henryka I.
96

martiris Dionisii et cum ea omne regnum Luthariorum, si ab eo liberaretur, sibi traditurum sacramentis promisit. Nec mora, inclitus miles, invictricibus se armis circumcingens, proximum laborantem visitat et in erepcione eius ac restitucione dignus operator merce dem suam promeruit et honorem pristinum sibi suisque successo ribus in tantum adauxit. 24. (14.) Sed quia homo unusquisque proclivior est ad labendum, quam natura suimet muniatur ad standum, quam miserabiliter iste semel deliquerit, ad terrorem et ad devitandum piis non taceam. In cena Domini nimis inebriatus, in sequenti nocte uxori suae multum repugnanti diabolico instinctu inlicite coniunctus est. Hoc fac tum auctor tanti sceleris et humanae salutis irretitor Satanas cui dam venerandae sic prodidit matronae: 'Mahtild regina, nuper hor tatu meo maritali consentiens voluptati,.concepit filium sine omni dubio meum; et tu vide, ut tantum optime celes commissum'. Haec multum ob hoc clam tristis effecta, predictae hoc celeriter adnun ciavit reginae, ammonens, ut semper episcopos atque presbiteros secum haberet et in ipsa pueri nativitate sacri baptismatis unda ablueret, quicquid in eo sibi dilectum accidisse demon infaustus iactaret. Et sic Deo gratias egit. Videns autem daimon, id est omnia sciens, se prorsus esse delusum, domnam increpavit supra memoratam, talia subnectens: 'Etsi mea nunc sit voluntas tuis frustrata blasfemiis, tamen in hoc profeci, quod ex eo et ex omnibus de lum bis eiusdem umquam progredientibus numquam deerit mea comes discordia, nec provenient eis pax firma'. Mendax ille et veritatis inimicus haec pro voluntate sua dixit et, ut spero, non pro adimplecione. Multi autem affirmant, ut in sequenti dictatu apparet, quod
przekaz Thietmara w tym wypadku nie odpowiada prawdzie, gdy Henryk I nie udzieli wwczas pomocy Karolowi Prostakowi. Ani bliszy tych wypadkw Widukind, ani adne inne wspczesne rdo nie mwi nic o jakiejkolwiek zbrojnej interwencji Henryka I na rzecz tego wadcy. Rewindykacja Lotaryngii leaa w planach Henryka I, ktry dokona jej rzeczywicie etapami, w latach 923925, lecz nie w takiej postaci, jak podaje Thietmar, tzn. w nagrod za pomoc udzielon krewniakowi Patrz: G. Waitz, Jahrbcher, s. 72 i n.; F. Ludtke, Op. cit. s. 87 i n.; A. Eckel, Charles le Simple, Biblioteque de 1'Ecole des Hautes Etudes 124 (1899), s. 126. 101 Thietmar poszed tu za etymologi redniowieczn, mianowicie za Izydorem z Sewilli, Etymologiarum sive originum libri XX, VIII, 11, 15, Mign, Patr. lat. 82, col. 515. Patrz: H. Usener, Gotternamen, 2 wyd. 1929, s. 291 i n. 102 Tzn. Henryka I i jego nastpcw. 103 Ks. Rodzaju. R. 35, 11.
100

nadziej wszelako, e sowa te wypowiedzia w kamca i prawdy nieprzyjaciel tylko dlatego, e wyraay one jego pragnienie, nie za dlatego, by miay si one speni. Wielu jednak twierdzi, jak to z dalszego okae si opowiadania, e za czasw tego wadcy i jego syna 104 czste wybuchay zamieszki i ludzie mao zaznali pewnoci i spokoju. Dopiero w tych czasach, kiedy zacz panowa Henryk III jako ksi, II jako krl, usech w chwast zdronoci i zakwit wiey kwiat bogosawionego pokoju. Jeeli za zdarzyo mu si co, co przypominao los poprzednikw, nie on ponosi tu win, lecz jego niecny podegacz. 25. Czytamy, e ,,wszystkie wydarzenia dziej si w pewnym okresie czasu" 105, lecz nie w kadym okresie, to znaczy Bg nie ustanowi z gry miejsca dla wystpkw. Poniewa jednak na uomno ciaa oddziauje zawsze czyj przykad, przeto naley powstrzyma si od grzechw miertelnych i zachowa czysto podczas wszystkich dni witecznych. Stoi w Pimie wiadectwo, i w legalnych maestwach nie ma adnej zdronoci; przestrzeganie dni witecznych przydaje im jednak wikszej godnoci i uwalnia od grozy czyhajcego niebezpieczestwa106. By tego snadnie dowie, podam jeden przykad: Pewien mieszczanin magdeburski, imieniem Uffo, podniecony naduyciem trunkw, zmusi w nocy, w samo wito Modziankw, swoj on Gelzuz do ulegoci wobec jego chuci. Kiedy ta, przez ma swojego zgwacona, powia przedwczenie dzieci, miao ono palce u ng odwrcone w przeciwnym kierunku. Przeraona niewiasta przywoaa natychmiast ma i pokazaa mu ten dziwotwr. Wrd wyrzeka, i stao si to z powodu grzechu ich obojga, tak do przemwia: Czy nie mwiam ci przedtem, by tego nie czyni? Oto Bg gniew swj nam okaza i da od nas surowo, bymy tak wicej nie postpowali. Popenilimy grzech ciki: Ty przez to, e kazae mi czyni rzecz bezecn, a ja przez to, e byam ci posuszna". Dziecko tymczasem zaraz po chrzcie przenioso si z tego padou do zastpu modziankw. Dobrze jest zawsze czowiekowi, jeeli ma tak towarzyszk ycia, ktra modli si arliwie za nieobecnego maonka, a gdy jest przy niej, zapomina o swej pci i nakania go do wystrzegania si grzechu. 26 (15). W tym czasie, gdy wspomniany wyej krl Henryk I cieszy si najwiksz potg, y w Bawarii pewien ksi imieniem Arnulf 107, sawny przymiotami zarwno ciaa, jak umysu, ktry
104

P. wyej uw. 102.

sub eius et filii suimet temporbus crebra fieret eommotio et quietis parva certitudo. In diebus vero hiis, quibus regnare cepit tercius in numero ducum Heinricus et in ordine sceptriferorum secundus, tunc illa filex iniquitatis exaruit et pacis bonae flos virens enituit; et si quid prioribus huic simile in aliquo nunc accidit, hoc non culpa sui, sed instigatoris fuit impii. 25. Legimus, quod omnia tempora tempus habent, sed non omnia, id est a Deo nullum esse viciis locum ab inicio constitutum; et quia fragilitas carnis sine aliqua contagione non valet esse, a capitalibus se criminibus abstineat et in sollempnitatibus universis mundiciam servet. In legitimis coniuncionibus non esse delictum aliquod scriptura testatur; et hoc cum observatione festivitatum honoratur et nulla periculi inminentis proeella turbatur. Ad haec amplius approbanda unum profero exemplum. Quidam vir, Uffo nomine, civis Magadaburgiensis, nimia ebrietate compulsus, in sancta sollempnitate Innocentum coniugem suam Gelsusam consentire sibi coegit, quae eadem nocte a viro alligata suo, cum incongruo tempore pareret infantem in pedibus digitos habentem retortos, obstipuit et, aecersito protinus ad se marito, miraculum ostendit. Culpaque amborum hoc evenisse ingemiscens: 'Nonne', infit, 'predixi, ne sic faceres? Ecce, ira Dei se nobis manifestat et, ne sic ulterius agamus, atrociter rogat. Peccatum tibi magnum est, iniusta mihi precipere, et mihi, obedienciam tibi exibere.' Postquam autem infans baptizatur, inter innocentium agmen de hoc exilio deducitur. Bene est in perpetuum illo, qui tali utitur contectali, quae pro absente infatigabiliter orat marito et presentem, oblita sexus, ut se custodiat, ortatur. 26. (15.) Eo tempore, quo supra memoratus rex maxime vigebat, fuit in Bawaria quidam dux, Arnulfus nomine, precluus in mente pariter et corpore, qui omnes episcopatus in hiis partibus constitutos sua distribuere manu singularem habuit potestatem; sed cum hic post varios virtutum suimet ornatus vitam hanc finisset, non successoribus suis tantum reliquit honorem. Quin potius reges nostri et imperatores, summi rectoris vice in hac peregrinacione prepositi, hoc soli ordinant meritoque pre caeteris pastoribus suis presunt, quia incongruum nimis est, ut hii, quos Christus sui memores huius terrae principes constituit, sub aliquo sint dominio absque eorum, qui exemplo Domini benediccionis et coronae gloria mortales cunc105

107

Ks. Ekklesiastesa. R. 3, 1. 106 Sw. Pawe, l List do Koryntian, 7, 28. Ksi bawarski, syn margrabiego Ludpolda; zmar w r. 937.

otrzyma wyjtkowo prawo do nadawania biskupstw ustanowionych w tym kraju. Kiedy jednak okazawszy wiele cnt znamienitych zakoczy ten ywot, nie zostawi tego zaszczytnego uprawnienia swoim nastpcom108. Albowiem tylko nasi krlowie i cesarze, jako doczeni zastpcy najwyszego zwierzchnika, maj wadz mianowania oraz przysugujce im z mocy prawa zwierzchnictwo nad wszystkimi swoimi pasterzami109. Byoby zgoa niewaciwym, gdyby ci, ktrych Chrystus ustanowi dla utrwalenia swej pamici ksitami tej ziemi, podlegali jakiejkolwiek innej wadzy poza wadz tych, ktrzy na podobiestwo Pana przewy szaj wszystkich miertelnych saw pomazania Boego i korony. Tymczasem syszaem, e niektrzy duchowni doznaj wielkiej zniewagi pod wadz ksit110, a nawet nad czym bardziej bolej pod wadz grafw111 i e wolno im to tylko czyni, co korzy przynosi owym mionikom rzeczy doczesnych. Zaiste, kiedy bezbona wadza pastwowa uciska tych, ktrzy z woli Boej sprawiedliwie rzdz, nie zna ona granic w swym okruciestwie i szalestwie. 27 (16). W paacu krlewskim zdarzy si jeden przedziwny wypadek. Jaki pies, spostrzegszy zdaleka siedzcego wroga, przybieg do i na oczach caego zebranego tumu odgryz mu nagle jednym gwatownym szarpniciem ca praw rk, a nastpnie machajc ogonem, jakby dokona czego najlepszego, szybko uciek. Wszyscy, przeraeni bardzo i zdziwieni, jli pyta owego nieszcznika, co by takiego uczyni. Ten odpowiedzia natychmiast, i spotkaa go wanie kara Boa, na ktr sobie zasuy, i doda: Spotkaem raz czowieka, ktry by panem tego psa, jak spa znuony i, na moje nieszczcie, zabiem go. Ten oto pies ktry mnie okaleczy przed chwil, przeladowa mnie po tym zabjstwie i atakowa wielokrotnie. Ledwie przed nim uszedszy, byem przekonany, e tamto zostao cakowicie zapomniane i oto nawinem mu
Byo to uprawnienie, ktre wedle obowizujcych wwczas przepisw zwyczajowego prawa kanonicznego przysugiwao tylko krlom. Papie Jan X stwierdza wyranie w roku 921 w licie do arcybiskupa Herri mana (Jaffe, Regesta Pontificum Romanorum, 2 wyd. S. Lowenfeld, F. Kaltenbrunner. P. Ewald, Berlin 1885, t. I, 3564): Prisca con suetudo vigeat, qualiter nullus alicui clerico episcopatum conferre de beat, nisi rex. Std nadanie tego uprawnienia ksiciu Arnulfowi byo czym wyjtkowym i miao charakter osobistego przywileju, ktry przysugiwa tylko jemu, lecz w adnym wypadku jego nastpcom.
108

tos precellunt. Audivi tamen nonnullos sub ducum et, quod plus doleo, sub comitum potestate magnam sustinere calumniam, quibus nil licitum est, nisi quod seculi amatoribus prodest. Impia namque potestas, cum Deo id consenciente recte dominantes premit, dilatata crudelitate mox furit. 27. (16.) In palacio predicti regis accidit res una mirabilis. In conspectu tocius populi presentis quidam canis, dum eminus hostem suum consedentem agnosceret, propius accedens, dexteram eiusdem rapido morsu ex inproviso abstraxit et, quasi optime fecisset, cauda reverberante mox rediit. Mirantibus hoc cunctis et admodum stu pentibus, ab hiis miser is, quid fecerit, interrogatur. Quibus ilico respondit, divina ulcione id sibi merito evenisse, et prosequitur: 'Inveni', inquiens, 'virum, huius canis dominum, fesso corpore dormientem, et infelix occidi eum, multas tunc ab isto, qui me modo lesit, persecutore impugnaciones perpessus; et quem tum vix evasi,
W zdaniu powyszym znajdujemy wyraon nie tylko sam zasad, ale rwnoczenie jej umotywowanie: krlowie niemieccy maj wyczne (soli) prawo mianowania biskupw jako zastpcy Boga na ziemi". Ta teokratyczna koncepcja wadzy monarszej odpowiadaa wczesnym pogldom Kocioa i znajdowaa swj wyraz w ceremonii sakry. P. wyej uw. 39. O udziale czynnika kocielnego (clerus et populus) w procedurze kreowania biskupw patrz niej Ks. II, uw. 122a. 110 Pojcie ksicia jest jeszcze wwczas pynne. Do rzdu ksit naleeli najwysi lennicy krlewscy, sprawujcy pod zwierzchnictwem krla i z jego nadania lennego wadz nad duymi poaciami kraju, zwanymi ksistwami (ducatus, provinciae, take regna). Ksistwa owe powstay na dawnej podstawie szczepowej w nastpstwie rozdrobnienia feudalnego, jakie zaczo si ju w okresie ostatnich Karolingw. Ksi posiada du samodzielno i szeroki zakres wadzy, szczeglniej wwczas, gdy jego ksistwo leao na peryferiach pastwa i miao charakter legacji, czyli marchii. (Patrz o marchiach i margrabiach niej Ks. II, uw. 15). Do obowizkw ksicia Rzeszy (regni), jak go pniej nazywano, naleaa tzw. Hoffahrt, tzn. obowizek stawienia si na dwr monarchy na kade jego wezwanie dla udzielenia mu rady i uwietnienia sw obecnoci uroczystoci dworskich oraz tzw. Heerfahrt, czyli obowizek suby wojskowej ze swoimi wasalami. 111 Grafowie, czyli hrabiowie byli to pierwotnie urzdnicy prowincjonalni w pastwie frankijskim. Z postpujc feudalizacj tego pastwa stali si wasalami krlewskimi, uzyskujc dziki przywilejom immunitetowym duy zakres samodzielnoci, dziki za wielkiej wasnoci ziemskiej, skupionej w ich rkach, silne stanowisko materialne, decydujce o ich przynalenoci do klasy panujcej.
109

si znowu, wci win obarczony. Od tej chwili pewien jestem, e aden przestpca nie ukryje si bezkarnie ani tu, ani na przyszym sdzie". 28 (17). Czytelniku najdroszy! Wiele czynw naszego krla i cesarza zasuguje jak najbardziej na wiecznie yjc pami, lecz poniewa nie potrafi przedstawi ich w peni, rezygnuj z tego z tym wikszym alem, e, jak powiedziaem, zdoby on sobie wrd naszych krlw saw i pierwszestwo w cnotach wszelakich. Ma spisaem ksig o jego wielkich dokonaniach, lecz ywi nadziej, i dziea jego zapisane bd w ksidze ycia ku wiecznej pamici. By on wiernym sug poprzednika Chrystusa, ktry wedle sw Boych, by najwikszym midzy urodzonymi z niewiast" 112. On stworzy w naszym miecie113 zrby dla przyszej czci Boej i cokolwiek nowego zostao tu zbudowane, musi by snadnie zapisane na poczet jego sawy. Albowiem pikny pocztek i pomylny koniec najlepsz tworz harmoni tam, gdzie si urzeczywistni dadz. Jeeli za nie we wszystkich sprawach da si osign ow harmoni, to jednak chwalmy Pana za to, co uczyni. Niechaj wszyscy wierni bagaj kornie aski Pana, by zechcia doprowadzi sw wadz do szczytu. W szczeglnoci ty wraz z twoim duchownym pokoleniem sawny Merseburgu, ktry za czasw twego ukochanego wadcy wyniesiony zostae na podobiestwo cyprysu114 ponad inne twe siostrzyce. Dzikuj Bogu bez przerwy i mdl si stale a arliwe, bo jani przepeniony Bo, by wszelkie aski spyny na ci z woli Pana. li ludzie zapominaj zwykle o dobrym i w zo obracaj to, co Wszechmogcy zechcia stworzy w tym celu, by byo lepsze. Jeeli kiedykolwiek bd mg doda co do tego dziea, nie omieszkam tego uczyni 115. Zreszt kady, kto za wszystko dobre ywi cho troch wdzicznoci dla naszego potnego wadcy, niechaj znajdzie ask u Tego, ktry jest dla wszystkich Pocieszycielem. Ta pierwsza ksiga zamyka si na mierci Henryka I.

Mowa tu o w. Janie Chrzcicielu, najstarszym patronie Merseburga. Sowa powysze zawarte s w Ewangelii w. Mateusza. R. 11, 11. 113 Tzn. w Merseburgu. 114 Raczej cedru na Libanie. 115 Thietmatr usprawiedliwia si tu ze swojej niesystematycznoci i rozgrzesza z gry swoje pniejsze wtrty i uzupenienia.

112

nunc ista sperans prorsus oblita culpabilis occurri. Scio deinceps, quod aut hic aut in futuro examine unusquisque reus sine subsequenti poena non latet ullatenus.' 28. (17.) Multa sunt, lector carissime, regis nostri ac imperatoris predicti facta memoriae semper viventi admodum digna; sed quia haec, sicuti fuere, concludere nequeo, tristis omitto, quia hic, sicut predixi, de nostris regibus nomen et in omni virtute sua principatum iuste optinuit. Parvum de magnis eiusdem operacionibus librum habeo inscriptum, sed spero memoriale eius in libro vitae asscriptum fore, qui precursoris Christi, inter natos mulierum, ut Christus Dominus ac Deus noster affirmavit, maximi, fidelis famulus erat et in nostra urbe fundamentum subsequentis culturae primus posuit; et quicquid umquam huic ullatenus superedificatur, laudi eiusdem merito signatur. Eligans namque ortus ac finis bonus, ubicumque id fieri potest, optime concordant; ac si hoc in omnibus compleri nequid, laudemus Dominum in hoc quod fecit et, maiestatem suam ut ad summum perducere dignetur, benignitatem suam suppliciter crent quique fideles et maxime tu, Merseburg inclita, cum spirituali prole tua, in tempore dilecti senioris tui more cipressus pre caeteris comprovincialibus tuis exaltata. Age grates continuas Deo et, ut in te bona quaeque divino moderamine perficiantur, studiosa in timore dominico semper adoptato. MOS est enim malorum, Inmemores esse bonorum, Et hoc vertere in peius, Quod creare dignatus est Omnipotens in melius. Si aliquid predicto operi ego umquam addere queo, Nullatenus cessabo. Sin autem, si quis tanti rectoris nostri sit aliquantulum in bono memor, Sit ei propicius omnium, qui sunt, exauditor. Primus iste codicellus clausus sit primi morte Heinrici.

KSIGA II
Otto, pastwa ozdoba, z rodu pochodzc zacnego Ojca Henryka, jania ju blaskiem rozlegej chway Czynw wspaniaych, gdy na ojcowym zasiada tronie. Zawi zrazu podniosa liczne przeciw niemu gowy, Lecz on wszystkich opornych z Bo pokona pomoc I roztropnoci, ktrej aski zawsze wzywa z nieba. Od mierci Karola nie byo tak wielkiego wadcy Ani, jak sdz, rwny mu nie bdzie wada. Sze a stolic biskupich byo jego wielkim dzieem. On Berengara pysznego zgnit sw elazn rk, Longobardw dzikich twarde do ziemi przygi karki. Cesarsk koron uwieczy Rzym jego potg, Na dalekich morzach obce trybut mu pac ludy. Miowa pokj, wojn jego nieprzyjaci tpi. Umierzy Zachd, Danw dzikich do spokoju zmusi1. Nie mia pokoju nikt zmci w krajach porannej zorzy 2, Trzydzieci osiem wiosen bero dziery samowadnie 3 Najwikszy z krlw! Teraz opuci ten ziemski pad, Niezwyciony, aob serce ojczyzny okry, W dowd wdzicznoci on sw pozostawiajc mi I syna, co radoci serca przyjaci napawa. l (1). Wszyscy ksita pastwa pragnli uly wielkiej boleci krlowej Matyldy i dlatego, zgodnie z yczeniem i postanowieniem ojca 4, wybrali jednomylnie na krla i pana jej syna Ottona, podnoszc do gry prawic i woajc: Niech yje i wzrasta w potg zwyciski krl po wieki!". Nastpnie wyruszyli razem z nim. do Akwizgranu 5. Kiedy zbliali si do miasta, wysza naprzeciw nich caa Rada Ksit, by lubowa wierno i posuszestwo nowemu wadcy. Zaprowadziwszy go nastpnie do tronu monarszego, posadzia go na miejscu jego poprzednikw i wrd dzikczynie Bogu krlem ogosia6.
Nastpio to w drodze pokojowej, gdy, jak ustalono w nauce, Otto I nie podejmowa adnej wyprawy wojennej do Danii. Patrz: O. Grund,
1

LIBER II Otto, decus regni, de stemmate cretus herili Heinrici patris, fulgebat ubique coruscis Actibus, et solium concenderat inde paternum. Huic primo muld contradixere maligni Invidia, cunctos quos vicerat iste superbos Famine divino, quod semper poscit ab alto. Non fuerat tantus Caroli de morte patronus, Nec puto simili regnum pastore potiri. Episcopatus construxit denique senos. Hic Beringerum superans virtute superbum, Longobardorum sibi subdit colla furentum. Imperatorem fecit sibi Roma potentem Hunc, et maritimi solvunt tributa remoti. Pacis amicus erat bellum lateque premebat. Occidentales sedat Danosque feroces., Partibus Eois tunc non apparuit hostis. Maximus in sceptro ter denos sedit et octo Annos in regno. Tunc et disceserat Otto, Flebilis heu patriae, simul invincibilis, atque Linquens hic post se tunc contectalis amicae Pignus et gnati, quo laetabantur amici. 1. (1.) Omnes rei publicae principes magnum reginae Mathildis merorem lenire cupientes, Ottonem, filium eius, patris sui decreto ac peticione uno ore in regem sibi et dominum elegerunt, elevatis dextris conclamantes: 'Vivat et valeat rex victor in eternum!' pariterque cum eo ad Aquasgrani proficiscuntur. Quo cum approOtto des Grossen angeblicher Zug nach Danemark w Forsch. z. deutsch. Gesch. XI, s. 563 i n. 2 Wyraenie z Horacego, Ody I, 35, 31. 3 W rzeczywistoci Otto I panowa 37 lat, od 7 sierpnia 936 do 7 maja 973 roku. Thietmar liczy tu pierwszy i ostatni rok jako cay. 4 Znowu typowy wypadek desygnacji nastpcy przez poprzednika. 5 Miejsce koronacji krlw jeszcze z czasw karoliskich. 6 Wszystkie te akty miay istotne znaczenie i wyobraay inwestytur nowego monarchy we wadz.

W roku od narodzenia Paskiego 936, w kociele Maryi Panny, ktry Karol Wielki wybudowa z wielkim nakadem stara, Hildebert, mogunckiej katedry pasterz7, udzieli mu uroczystego bogosawiestwa. Uczyni to w asycie arcybiskupa trewirskiego8 i za zezwoleniem arcybiskupa koloskiego Wigfryda9, w ktrego archidiecezji ta uroczysto miaa miejsce. Utwierdzony w ten sposb, zgodnie z wol Bo, na krlewskim stolcu, Otto, najwikszy z wadcw, poleci koronowa swoj bogobojn on Edyt, cr krla angielskiego Edmunda 10, ktr polubi jeszcze za ycia ojca. 2. Powodzenie Ottona I zakciy przeciwnoci rozliczne. Albowiem niegodziwy Bolesaw, ktry zabi brata swego, Bogu i krlowi wiernego ksicia czeskiego Wacawa11, stawia przez dugi czas zuchway opr. Lecz krl pokona go w kocu mnie i powierzy nadzr nad nim ksiciu bawarskiemu Henrykowi12. Rwnie powstali znowu Awarowie, ktrzy niegdy wystpowali przeciw jego ojcu, lecz od dawna w ryzach byli trzymani. Zmuszeni do ucieczki, powrcili szybko do swoich siedzib 13. Rozam wielki powsta w kraju, ktry pobudzi do buntu Tammona, syna krla Henryka i Ludgardy 14, z tego powodu mianowicie, e legacja po grafie merseburskim Zygfrydzie15, o ktr on
Arcybiskup Hildebert, 927937. Arcybiskupstwo mogunckie byo pierwszym chronologicznie arcybiskupstwem, powstaym na ziemiach niemieckich (koo 780 r.). Std wytworzyo si przekonanie o pierwszestwie arcybiskupa mogunckiego przed innymi biskupami i std powstaa na drodze faktu godno prymasa, zwizana z tym arcybiskupstwem. W tym charakterze dokonywa arcybiskup moguncki koronacji krla niemieckiego. Patrz: U. Stutz, Der Erzbischof von Mainz und die deutsche Knigswahl, Weimar 1910, s. 9 i nn. 8 Arcybiskup Rotbert, 931956. Por. IV, 31. 9 923953. Akt koronacji by aktem nie tylko pastwowym, lecz take kocielnym, a poniewa wszystkie akty kocielne podlegay jurysdykcji miejscowego biskupa-ordynariusza, przeto prymas musia w tym wypadku zasign zgody arcybiskupa koloskiego na przeprowadzenie koronacji, gdy Akwizgran lea w tego archidiecezji. 10 Thietmar powtrzy tu bd Widukinda (I, 37). Edyta nie bya crk Edmunda, lecz jego siostr. Jej ojcem by Edward Stary (900924). 11 Wacaw I (921935) zamordowany przez swojego brata i nastpc Bolesawa I (935972). Patrz: J. Marquart, Op. cit, s. 123 i n.; B. Bretholtz, Geschichte Bohmens und Mahrens bis zum Absterben der Premysliden, Prag 1912, s. 78 i n.; V. Novotny, Ceske Dejiny,.
7

piarent, omnis senatus obviam perrexit, fidem cum subiecione promisit et, ad sedem eum ducens usque inperialem, statuit eundem in loco priorum, in regem sibi conlaudans ac Deo tunc gratias agens. Hunc Hillibertus, Mogantinae cura cathedrae, cum licentia Wigfridi, sanctae Coloniensis archipresulis, in cuius diocesi, hoc fuit, et auxilio Treverensis benedixit anno dominicae incarnacionis DCCCCXXXVI0 in aecclesia sanctae Mariae semper virginis, quam cum omni diligentia magnus construxit Karolus. Confortatus in Deo tunc et in regno sceptriferorum maximus Otto coniugem suam Editham, Ethmundi regis Anglorum filiam, bene timoratam, quam patre suo adhuc vivente duxerat, consecrari precepit. 2. Huius prospera multa turbabant adversa. Nam Boemiorum ducem Ventizlavum Bolizlavus nefandus fratrem Deo ac regi perimens fidelem, restitit multo tempor audacter et postea devictus est a rege viriliter; fratri suimet Heinrico, Bawariorum duci, ad serviendum traditus est. Avares quoque patri suimet quondam contrarii, sed diu pacificati, iterum insurgunt celeriterque fugati redeunt. Discordia etiam inter concives consociosque oritur non minima, quae Tammonem regis et Liudgerdae concitavit, filium eo quod
T. I, 1, Praha 1912, s. 474 i nn.; G. Juritsch, Beitrage ur bohmischen Geschichte in der Zeit der Premysliden, 1928, s. 29 i n. V. Chaloupecky, Pocatky statu eskeho a polskeho, Praha 1936, s. 592. 12 Tzn. nadzr nad wykonywaniem przeze obowizkw trybutarnych i lennych. 13 Mowa tu o inwazji Awarw w r. 937. Por. I, 15. 14 Jest to oczywisty bd, gdy wedle prawdziwych danych przytoczonych przez Thietmara I, 5, 9, Tammo, czyli Thankmar, by synem Henryka I i Hateburgi. 15 Legacja grafa Zygfryda, ktry umar w r. 937, stanowia pierwowzr marchii. Ju nastpca Zygfryda Gero wystpuje w rdach pod now nazw margrabiego. Marchie (legacje) w tym czasie byy to wiksze okrgi administracyjne o charakterze wojskowym, tworzone na peryferiach pastwa niemieckiego, na terenie przejciowym pomidzy tym pastwem a znajdujcym si po drugiej stronie acuchem zalenych plemion sowiaskich. Tego rodzaju okrgi istniay ju za czasw karoliskich, lecz wwczas ich zadanie wyczerpywao si w obronie granic pastwa frankijskiego. Za czasw niemieckich w X w. marchie prcz celw obronnych miay wyrane cele zaczepne. Stanowiy one baz dla ewentualnej akcji podbojowej na terenie Sowiaszczyzny. Podstaw koncentracji si zbrojnych w obrbie marchii byy grody ze sta zaog wojskow. Na ich budow i utrzymanie przeznaczany by midzy innymi trybut pacony przez zalene plemiona sowiaskie. Do margrabiego na-

zabiega, zostaa nadana margrabiemu Geronowi 16 i e pozbawiono go cakowicie dziedzictwa po matce. Krl oblega syna 17 w Eresburgu 18 i stara si go odwie od zych zamiarw zarwno grob, jak agodnoci. W kocu wojsko zdobyo grd i wtargnwszy do zapdzio wyczerpanego walk modzieca a do kocioa w. Piotra, na miejsce, gdzie dawniej czczona bya bogini Irminsul. Tu, ugodzony z tyu przez okno wczni Maginzona, ponis on mier obok otarza. Krl ukara potem zabjc okrutn mierci w drugim roku panowania 19. 3(2). Otto wychodzi cao ze wszystkich jawnych i ukrytych niebezpieczestw dziki pomocy Boej i usilnym staraniom swej bogobojnej maonki Edyty. Za jej namow zacz budowa miasto Magdeburg20, dokd sprowadzi wrd wielkich uroczystoci relikwie mczennika Chrystusowego, w. Innocentego. To miasto zdoby on i pobudowa dla wieczystej nagrody i zbawienia caej ojczyzny. Pomagaa mu w tym, jak moga, witej pamici Edyta; obdarzona niezliczonymi cnotami, jak to okazay rne znaki po mierci, przebya ona wyznaczony jej czasokres ycia doczesnego w sposb miy zarwno Bogu, jak ludziom. ya ona z mem 19 lat i zmara 26 stycznia w 11 roku od swej koronacji, pozostawiajc jedynego syna Ludolfa, ktry wyrnia si si pod kadym wzgldem. Pochowana zostaa we wspomnianym miecie w pnocnej kaplicy gwnego kocioa. 4. Tymczasem krl raniony zosta miertelnie na polowaniu, w ktrym szuKal nieco wytchnienia. Znosi jednak mnie niesychany bl, a zagodzio go przybycie ukochanego syna. Ten jako
leao egzekwowanie zobowiza trybutarnych i sprzymierzeczych tych plemion. By speni te wszystkie zadania, margrabia by wyposaony w bardzo siln i samodzieln wadz. Mg nawet prowadzi, gdy zasza potrzeba, wojny na wasn rk. Marchia (legacja) Zygfryda, potem Gerona bya jedn z takich marchii. Jej obszar by pocztkowo niewielki i obejmowa tylko cz pnocnej Turyngii. Dopiero potem przyczono do niej reszt pn. Turyngii i cz marchii szwabskiej. Waciw jednak podstaw terytorialn tej marchii w jej dalszym rozwoju stanowiy podbite ziemie sowiaskie midzy ab a Solaw. Patrz z najwaniejszej literatury: O. v. Heinemann, Markgraf Gero, Braunschweig 1860; E. O. Schulze, Die Kolonisierung und Germanisierung der Gebiete zwischen Saale und Elb, Deipzig 1896, s. 57 i nast; R. Kotzschke, Die deutschen Marken im Sorbenlande, Festschrift Seeliger, 1920, s. 79 i n.; P. Ki r n, Politische Geschichte der deutschen

legatio Sifridi comitis Merseburgensis, quam sibi idem vendecaverat, Geroni sit tradita marchioni hereditasque materna sit ei prorsus ablata. Hunc rex in Eresburch obsedit filiumque ab iniqua presumptione terroribus et blandiciis amovere curavit. Sed exercitus capta urbe ingressus, iuvenem prefatum usque in ecclesiam sancti Petri, ubi prius ab antiquis Irminsul colebatur, bello defatigatum depulit. Ad ultimum autem Maginzonis hasta de fenestra tyro perfossus a tergo, secus aram oppeciit; quem rex postea crudeli morte vindicaverat secundo regni suimet anno. 3. (2.) Quaecumque ei publice vel occulte provenere nocentia, divinae miserationis gratia ac intercessione suimet sanctissimae contectalis Aedithae assidua securus evasit. Cuius instinctu Magadaburgiensem aedificare cepit civitatem, ad quam reliquias Christi martyris Innocentii cum magno adduxit honore. Nam urbem hanc ob eternae remunerationis gratiam patriaeque communis salutem et acquisivit atque construxit. Iuvit eum ad hoc beatae Edith memoriae, quibuscumque potuit; quae innumera virtute predita, ut signis post obitum claruit, inducias vitae istius sibi concessas Deo hominibusque accepte perduxit. Fuit haec cum viro suo X et VIIII annos, ordinationis suaeque obiit XI anno, VII. Kal. Febr., unicum relinquens filium nomine Liudulfum, cunctis viribus fulgentem; sepultaque est in civitate prefata in maiori aecclesia, in oratorio aquilonari. 4. Rex autem in venatione, qua sperabat se paululum refocilari, turbabatur vulnere ltali inauditumque sustinuit merorem, quo ab
Grenzen, Leipzig 1934, s. 28; W. Fullner, Op. cit. s. 9 i 36 i n.; H. Aubin, Von Raum und Grenzen des deutschen Volkes, Bresl. Hist. Forsch. 6, 1933, passim; S. Lupke, Die Markgrafen der sachsischen Ostmarken in der Zeit vom Gero bis rum Beginn des Investiturstreites (940 1075), Halle 1937, passim; H. Planitz, Germanische Rechtsgeschichte, Berlin 1941, s. 85, 145. Patrz rwnie mapk K. Horstmanna w Atlas des deutschen Lebensraumes im Mitteleuropa nr 41, wyd. N. Krebs, Leipzig 1942. 16 Margrabia od roku 937 do 965. 17 Bd, gdy Tammo by nie synem, lecz bratem przyrodnim Ottona I. 18 Koo Nieder Marsberg nad rzek Diemel. 19 Wedle Widukinda II, 17 Maginzo zgin w bitwie pod Birten. Thietmar, opierajcy si tu na Widukindzie, nie zrozumia go albo przeinaczy. 20 Wyraenie niecise, gdy nie chodzio tu o miasto, lecz o klasztor w. Maurycego, ktry Otto I tu zaoy.

chopiec przebieg w chwalebnej skromnoci rozgazion liter Pitagorasa z Samos21, wyobraajca szlak ludzkiego ycia, a do punktu, gdzie si gazie rozchodz. Obrawszy potem praw ga, czyli krtszy, ale waniejszy odcinek drogi, wzrasta z dniem kadym jako bluszcz zieleniejcy" 22. We wszystkim do ojca podobny, zachowaniem swym przyrodzon szlachetno tak dalece ozdobi, e bardzo si wszystkim ksitom podoba, co nie najmniejszym jest sawy blaskiem" 23. Dziki temu wanie ojciec tak mu okaza ask, e po jednomylnym wyborze dokonanym przez Rad ksit ustanowi go wspuczestnikiem swoich zaszczytw i trudw i zapewni mu nastpstwo tronu 24. Da mu rwnie za on Id, crk ksicia Hermana 25, w ktrej uczciwo braa gr nad piknoci i kobiecoci 26. Kiedy go ojciec z ni oeni; da mu niedugo potem ksistwo i dziedzictwo tecia. Trudno jest przedstawi dokadnie, jak bardzo kwito krlestwo w czasach tak wielkiego ojca i syna. Czcigodna za krlowa Matylda, ktra, jak mwiem 27, zbudowaa i zaoya klasztor w Kwedlinburgu, wyjednaa swa wierna suba u Boga, e cnota jej syna zajaniaa penym blaskiem. 5 (3). Tymczasem Berengar 28 napad na krlestwo zmarego Ludwika 29 i pojmawszy 20 kwietnia w Kumach wdow po nim Adelaid30, ograbi j i w sposb poaowania godny wizi j i godem morzy. Nasz krl, zwiedziawszy si o jej urodzie i sawie, pod pozorem wyprawy do Rzymu przyby do Lombardii i tu przez posw zwrci si do krlowej, ktra wieo ucieka z wizienia, z prob o rk. Pozyskawszy jej przychylno darami, ktre naprzd wysa, skoni j do ulegoci wobec jego ycze. Razem z ni odzysKal miasto Pawie 31. Te wydarzenia zaniepokoiy bardzo jego syna Dudona32, ktry pospieszy do kraju i ukry si w okolicy Saalfeld 33, w miejscu nadajcym si do zasadzki. Krl tymczasem zaopatrzywszy Pawie w zaog i zaatwiwszy tam niezbdne sprawy wybra si w drog powrotn. W lad za nim pody Berengar
Pitagoras w Samos wedle przypisywanej mu legendy jest wynalazc litery Y, ktra miaa wyobraa drog ludzkiego ycia, przy czym prawe rami tej litery oznaczao szlak krtszy i ciszy, lecz do prawdziwej szczliwoci wiodcy. Persius Flaccus, Saturae III, 56, V, 35; Isidorus Hispalensis, Etymologiae I, 3, par. 7, Migne, Patr. lat. 82. col. 76. 23 Z Horacego, Ody I, 25, 17. 23 Z Horacego, Listy I, 17, 35. 24 P. wyej o desygnacji Ks. I, uw. 33. 25 Herman I, ksi szwabski, 926949. 26 Zarczyny odbyy si w roku 939, lub w roku 947. 27 I, 21. 28 Berengar II, krl Italii, 950963.
21

adventu dilecti compescuit filii. Qui ramosam Samii Pitagorae litteram, humanae motus vitae signantem, laudabili puer simplicitate percurrit ad bivium et, dextrum iter aggressus, virgulam breviorem, tamen potiorem, de die in diem ut virens hedera exurgit et, in omnibus patrissans, nobilitatem moribus in tantum ornavit, ut cunctis primatibus, quod laus est non ultima, placeret. Unde patris gratia sibi in tantum arrisit, ut hunc communi tocius senatus electione honoris consortem atque laboris decerneret successoremque firmaret. Desponsavit etiam illi Idam, Hirimanni ducis filiam, pulchritudinem et sexum omni probitate vincentem. Quam cum sibi pater vinculo maritali coniungeret, modicum post intervallum soceri ducatum et hereditatem defuncti sibi dedit. Tanti patris ac filii temporibus quantum vigeret regnum, difficile est ulli ad enucleandum. Venerabilis autem regina Mahthildis, constructo, ut predixi, in Quidilingeburg monasterio congregationeque sanctimonialium ibi collecta, fideli erga Deum servitio promeruit, quod virtus filii in omnibus floruit. 5. (3.) Interea Beringerus, Luthuvici invasor regni, Ethelheidam eiusdem viduam, XII. Kal. Mai. captam Cumis, depredavit et cum custodia ac inedia lacrimabiliter afflixit. Huius laudabilem formam et famam rex noster animadvertens, Romam pergere simulavit in ipsoque itinere Longobardiam usque perveniens prefatam per legatos alloquitur dominam, fuga tunc aelapsam a custodia, et donis precedentibus placatam suae voluntati consentire coegit pariterque cum ea Papiam vendicavit civitatem. Qua de re Dudo filius eius, admodum tristis effectus, ad nostrates properavit locisque, quae ad Saleveldun pertinent, abditis doloque idoneis occultavit. Post haec rex, Papia presidio munita dispositisque ibi rebus necessariis, reThietmar idc za Widukindem III, 7 pomyli si. Chodzio w tym wypadku nie o Ludwika, lecz Lotara (931950), ktry w roku 947 oeni si z Adelaid. 30 Crka krla Burgundii i Italii Rudolfa II, majca z tego tytuu prawa do korony woskiej i dlatego tak przeladowana przez Berengara. 31 Nie jest to cise, gdy Otto zaj ju przedtem Pawie i std wanie wysa do Adelaidy owo poselstwo z prob o rk. Patrz: R. KopkeE. Dummler, Jahrbcher des deutschen Reichs u. Otto dem Grossen, Berlin 1876, s. 197 i n. Maestwo zostao zawarte w roku 952 w Pawii, dokd przybya Adelaid (Wid. III, 10). 32 Skrcona, pieszczotliwa forma imienia Liudulfus. Thietmar uywa jednej i drugiej formy tego imienia dla oznaczenia syna Ottona i Edyty. 33 w Turyngii, nad grn Solaw.
29

z ksiciem Konradem 34 i w Augsburgu odzysKal ask krla, gdy wraz z synem podda si jego zwierzchnictwu. Rwnoczenie przebaga skruch gniew krlowej i w pokoju powrci do domu. 6. Krl tymczasem, odbywajc urzdowy objazd Frankonii, dowiedzia si o spisku tajemnym, ktry uknuli przeciw niemu jego syn 35 i dziewierz Hugo 36. Rozgniewany, owiadczy im natychmiast przez posw, e albo wydadz mu uczestnikw tego spisku, albo bd uwaani za wrogw wadzy krlewskiej. Gdy ci nie chcieli zastosowa si do tego poselstwa, krl zebra wojsko i zawadnwszy wszystkimi grodami, jakie syn posiada, ciga go a do Moguncji. Otoczywszy to miasto du si zbrojn, gnbi bardzo buntownikw cigymi szturmami. Wreszcie po wymianie wybranych z obu stron zakadnikw ojciec odby z synem rozmow i obieca mu przebaczenie, jeeli ujawni swoich wsplnikw, ktrzy brali udzia w spisku, i wyda mu ich w celu ukarania. Tego jednak modzieniec nie mg ani nie chcia uczyni, wzdraga si bowiem przed zamaniem, przyrzeczenia, ktre da swoim pod przysig. Zelony przez stryja Henryka37, Dudo wrci do miasta, by dalej wojn prowadzi, i wcign do spisku grafa Ekberta 38 oraz wielu wasali stryja. Nastpnie, wymknwszy si z miasta chykiem pod oson nocy wraz z ca zaog, zdoby prcz innych bardzo silnych grodw stolic ksistwa bawarskiego Ratyzbon, ktr nazywaj take Regensburgiem, i wypdzi z kraju ksin Judyt wraz z synami. Ponadto usiowa przekupi przez posw ksicia Teodoryka 39 i graf a Wichmana 40, ktrzy w czasie, kiedy ojciec jego nadciga, gotowali mu w pomop hufce wojenne, by zdoby wreszcie Moguncj. Teodoryk nie da si wcign, lecz Wichmana udao mu si bez trudu zmikczy i przekupi pochlebstwem. W midzyczasie krl, zebrawszy wojsko, wpad do Bawarii, lecz zasta bramy wszystkich grodw zamknite, wobec czego spustoszywszy i spaliwszy okolice, zawrci. 7. W tych warunkach Dudo, zwtpiwszy o skutecznoci oporu wobec ojca i krla, naj sajdacznych Awarw jako sprzymierzecw. Dowiedzia si o tym szybko krl i sprawiwszy szyki pody przeciwko rosncym w si nieprzyjacioom. Lecz, niestety, inaczej wypado, ni ktokolwiek mgby przypuszcza. Awarowie bowiem,
Konrad Czerwony, ksi Lotaryngii, 944953. 35 Wspomniany wyej, II, 5, Ludolf (Dudo). 36 Thietmar poj faszywie wyraz gener u Widukinda (III, 13) jako dziewierz i za uczestnika spisku uwaa ksicia francuskiego Hugona Bia34

vertitur; quem Beringerus cum duce Conrado subsequitur regisque gratiam urbe Augustana sua filiique deditione promeruit simulque reginae iram supplici venia placavit bonaque cum pace patriam revisit. 6. Rex autem Franciam regendo perlustrans latentes insidias, quae a filio generoque Hugone parabantur, comperit moxque eis per internuntios, haec ira dictante, mandavit, ut vel tanti facinoris auctores sibi mitterent vel se potestatis regiae inimicos pro certo scirent. Quos huiuscemodi legationi conivere nolentes collecto exercitu usque in Magonciam persequitur, universis urbibus, quas natus possedit, aut captis aut dediciis, hacque manu valida circumsepta, rebelles assiduo multum fatigavit bello. Datis tunc electis ex utraque parte obsidibus, pater cum filio loquitur ac sui gratiam, si consocios talia machinantes aperiret et sibi traderet puniendos, daturum spospondit. Hoc cum iuvenis facere nec posset neque voluisset, eo quod apud suos fidem cum iuramento polluere noluisset, a patruo convitiatus Heinrico, urbem rebellaturus ingreditur Ekbertumque comitem cum multis patrui militibus sibi associavit et, clam noctis silentio cum suis omnibus exiens, Ratisbonam, quae Reinesburg dicitur, Bawarii caput regni, cum urbibus munitissimis cepit, ductricem Iuthitam solum cum filiis ab his expellens finibus. Thiedricum insuper ducem ac Wigmannum comitem in presidium ad Magontiam denuo possidendam arma commoventes, patre se subsequente, pecunia per legatos amovere temptans, Thiedrico nequaquam asspirante, Vigmannum blandiciis delinitum celeriter corrupit. Interim rex parata in expeditionem militia Bawariam petens, clausis sibi omnibus murorum portis, eadem regione depopulata atque combusta rediit. 7. Tunc Dudo patri suimet ac regi resistere desperans Avares pharetratos conduxit in socios; quod regem protinus non latuit. Namque cum signis militaribus obviam pergit inimicis insurgentibus; sed aliter ei, quam quisquam ratus sit, pro dolor! evenit. Hii siquiego, ktry by onaty z siostr Ottona I Jadwig. W rzeczywistoci chodzio o zicia Ottona, tzn. Konrada Czerwonego, jak to przedstawi Widukind. 37 Ksi bawarski, brat Ottona I. 38 Ekbert Jednooki (por. IV, 1), ktry znajdowa si wtedy jako zakadnik w Moguncji. Por. Wid. III, 19. 39 Wwczas by on jeszcze tylko grafem. Po mierci Gerona obj od r. 965 sask Marchi Pomocn i dopiero wtedy tytu dux dawany mu przedwczenie przez Thietmara miaby swoje uzasadnienie. 40 Wichman II Modszy, ten sam ktry walczy z Mieszkiem I.

przeprowadzeni inn drog przez nieprzyjanie usposobionych przewodnikw 41, wtargnli do Frankonii i strasznie j spustoszyli. Jeeli kto zapyta w myli lub gono, skd czerpi ci cudzoziemcy tyle odwagi, e omielaj si napada tak zaludnione i z dala od nich lece kraje, niech usyszy w odpowiedzi to, czego nauczyem si z pism lub wiem sam z siebie: z woli Boga i jako Jego mcicieli sprowadzaj ich nasze ze uczynki, a my uciekamy przed nimi w panicznym strachu, poniewa tchrzami jestemy z powodu naszej nieprawoci. I oto tak si dzieje, e wyzbywszy si bojani Boej w okresie powodzenia zasuylimy sobie na to, by smaga nas bicz Boy i Bg nie sucha naszego wezwania na pomoc, bo nie staralimy si wcale przebaga Jego gniewu. To sprawio, e Germania szybciej od swych ssiadw ulega tej nawale. Dla Awarw bowiem stawi opr ich strzaom znaczy tyle, co mur warowny 42. 8. W kocu Bg, wzruszony zasug sprawiedliwych i jkiem nieszczliwych, przepdzi hufce zdrajcw. Krl rzuci si za nimi w pocig, kiedy znw posuway si inn drog, ni przypuszcza, i wpad po raz wtry do Bawarii. Bawarowie wszczli natychmiast ukady pokojowe i prosili o zawieszenie broni, ktre uzyskali. Kiedy jednak, zawsze niepewni i zawsze niewierni swoim panom, nie mogli usprawiedliwi si przed krlem, uciekli i schronili si wraz z ksiciem Ludolfem do znanego im grodu regensburskiego. Krl pody za nimi z duym wojskiem i zacz ich oblega w tym grodzie. W kocu, po dugotrwaej walce zmusi strasznym godem syna oraz jego zwolennikw do proby o pokj. Zatem rzuci si Dudo wraz z Hugonem 43 do ng ojcowych i baga o przebaczenie za przeszo i o wzgldy dla jego obecnego pooenia. Dawa rwnie zarczenia na przyszo. Krl, idc za rad swoich ksit, podj go z ziemi i przebaczywszy mu jego winy, przywrci go uroczycie do aski. Rwnoczenie osadzi na nowo swego brata w ksistwie, z ktrego tene przez duszy czas by wyzuty. Zaatwiwszy po swojej myli wszystkie trudne sprawy, powrci nastpnie z tym plonem zwycistwa do Saksonii. 9 (4). I oto znowu Awarowie podnieli bro przeciwko nam, jak gdyby zapomnieli o niedawno dokonanej zbrodni! Wieci o ich przybyciu zawrci ksi Henryk krla z drogi. Krl zwoa natychmiast do Augsburga wszystkich swoich zaufanych wasali i owiadczy im
41

Tzn. nieprzyjaznych krlowi. 42 Ju Widukind III, 46, zwracajc

dem ducibus iniquis per aliam directi viam, Franciam invaserunt miserabiliterque vastaverunt. Sed si quis secreto mentis seu viva voce requirit, unde talis oriatur extraneis audacia, ut tam habitatas longeque semotas presumant infringere regiones: quantum scriptis umquam didicimus vel per nos scimus, audiat respondentes, quia consensu divino hii facinoribus nostris accenduntur in vindictam Dei nosque admodum territi fugimus ignavi iniusticia nostri, fitque tunc, ut, qui in prosperis sprevimus timorem Dei, merito sustineamus flagellum Domini, ac invocantes Deum non exaudimur, qui offensam placare supernam nullo modo conabamur. Inde accidit, ut Germania, caeteris comprovincialibus suis inpar, viribus his succumberet; quis murus dioitur esse, quodcumque valet sagittis obstare. 8. Commotus tandem Deus meritis iustorum gemituque miserorum, fugavit turbam perfidorum; et rex eos iterum ali, quam putaret, divertentes insecutus, Bawariam rursus invadit. Qui mox de pace tractantes induciasque petentes impetraverunt. Et semper dubii suisque infideles dominis, cum se apud regem excusare non possent, cum Liudulfo seniore suo nota Reinesburg presidia palantes petunt. Quos rex exercitu valido subsecutus, predicta possedit in urbe; factaque mutuo longa concertatione, tandem grandi fam filium suosque pacem petere coegit. Post haec Dudo cum Hugone penitentia ductus patris pedibus advolvi-tur, de preteritis veniam et de presentibus supplex poscit emendationem, de futuris quoque cautelam spospondit. Hunc rex, suorum devictus consilio principum, suscepit commissaque remittens, suimet gratiam firmiter dedit. Restituit tum fratri suo regnum diu amissum pacificatisque, ut speravit, adversis omnibus Saxoniam victor repetit. 9. (4.) Et ecce iterum Avares, quasi iam perpetrati sceleris obliti, adversum nos arma commoverant; quos adventare dux Heinricus regi nuncians, inceptis eum itineribus revocavt Reix autem ad Augustanam universos suimet familiares ad se convocat civitatem, affirmans se mori malle quam tanta plus perpeti mala, hortaturque suos, premia promittens cum gratia cunctis se faventibus poenamque fugientibus. Collegit undiquessecus octo tantum legiones, quas
uwag na brak broni odpornej u Awarw (Wgrw, jak ich nazywa), stosuje do nich sowa Salustiusza woone w usta Katylinie (c. 58); audacia pro muro habetur. 43 Tzn. z Konradem. Patrz wyej.

z ca stanowczoci, e woli raczej umrze ni znosi duej tak cikie zniewagi. Zagrzewa nastpnie do walki, obiecujc nagrod i ask tym wszystkim, ktrzy pjd za nim, a kar tym, ktrzy uciekn. Lecz tylko osiem legij 44 zdoa zebra ze wszystkich stron pastwa. Gdy te stany naprzeciw wroga, krl dodawa im otuchy, wskazujc na wieczyst nagrod, jeeli polegn, na ziemskie za dorane radoci, jeeli zwyci. Nieprzyjaciel tymczasem, korzystajc z zaskoczenia, otoczy z wielk si zewntrzne skrzydo tych legij nad bystr rzek Lechem i pokona je zabiwszy i zupiwszy wielu wojownikw. Gdy krl si o tym dowiedzia, wysa na tyy nieprzyjaciela ksicia Konrada z jego oddziaem. Ten wydar jecw wraz ze zdobycz z gardzieli drapienego wilka i osignwszy zwycistwo wrci do obozu. 10. Nazajutrz45, to znaczy w dzie witego Wawrzyca46 mczennika, krl krzyem lec i kajajc si przed Bogiem za swoje wycznie winy uczyni wrd ez lub, e jeeli Chrystus uyczy mu w tym dniu zwycistwa za wstawiennictwem tak wielkiego ordownika i ocali mu ycie, to on zaoy w Merseburgu biskupstwo na cze zwycizcy ognia piekielnego i kae przebudowa na koci wasny paac, ktry tam wieo zacz stawia. Podnisszy si z ziemi krl, po wysuchaniu mszy witej i przyjciu komunii z rk swego spowiednika Udalryka, chwyci zaraz wit wczni 47 i tarcz i stanwszy na czele wojsk, wdar si najpierw w szeLegio odpowiadaa liczebnie sile okoo 1000 ludzi. Bitwa nad Lechem rozegraa si w cigu jednego dnia, a nie, jak Thietmar podaje bdnie za Widukindem (III, 45), w cigu dwch dni. Patrz do bitwy nad Lechem: R. Kopke-E. Dummler, Jahrbucher s. 252 i in. H. Delbruck, Geschichte der Kriegskunst, T. 3, 2 wyd. 1923, s. 114 i nn.; H. Bresslau, Die Schlacht auf dem Lechfelde, Hist. Zeitschr. 97 (1906); A. Schroder, Die Ungarnschlacht von 955, Archiv f. Gesch. des Hochstifts Augsburg I (1911); R. Wallner, Die Gunzenlee und die Lechfeldschlacht. Zeitschr. d. hist. Ver. f. Schwaben und Neuburg, 45 (1920/22). 46 10 sierpnia. 47 wita wcznia, zwana inaczej wczni w. Maurycego, bya jednym z insygniw wadzy krlewskiej w Niemczech. Wedug legendy podanej przez Liudpranda z Kremony (Antapodosis IV, 25, M. G. Script. rer. germ. ed. J, Becker, 1915) wrd ozdb tej wczni miay si znajdowa gwodzie uyte przy ukrzyowaniu Chrystusa. Miaa ona nalee do cesarza Konstantyna W. i w czasach pniejszych przej na wasno krlw burgundzkich. Od jednego z nich, Rudolfa II, otrzyma j Henryk I i odtd bya uywana przez krlw
45 44

adversum hostes dispositas consolatur, morientes ibi remuneracionibus demulcens aeternis, vincentes autem presentibus delectamentis. Quarum extremitates hostis acer iuxta Lech fluvium celerem latenter circumeundo incautas opprimit, cesis tunc pluribus ac despoliatis. Hoc rex ut comperit, Conradum ducem cum suis pone misit, qui captivos cum omni preda ex lupi raptoris faucibus eripuit victoriaque potitus castra revisit. 10. Postera die, id est in festivitate Christi martyris Laurentii, rex, solum se pre caeteris culpabilem Deo professus atque prostratus, hoc fecit lacrimis votum profusis: si Christus dignaretur sibi eo die tanti intercessione preconis dare victoriam et vitam, ut in civitate Merseburgiensi episcopatum in honore victoris ignium construere domumque suimet magnam noviter inceptam sibi ad aecclesiam vellet edificare. Nec mora, erectus a terra, post missae celebrationem sacramque communionem ab egregio porrectam Othelrico confessore suo, sumpsit rex clipeum lancea cum sacra,
niemieckich jako zaszczytna oznaka ich wadzy. Gali, opisujc zjazd Ottona III i Bolesawa Chrobrego w Gnienie w r. 1000 (I, 7), podaje, i Otto III ofiarowa Bolesawowi wczni w. Maurycego, w zamian za co otrzyma ode rami w. Wojciecha. Poniewa w skarbcu katedry krakowskiej znajduje si wcznia, ktra wygldem swym odpowiada wczni opisanej przez Liudpranda, przeto na tej podstawie A. Przezdziecki, O wczni w. Maurycego w skarbcu krakowskim, Bibl. Warsz. 1861, uwaa j za t wanie autentyczn wczni cesarsk. Pogld ten podzieli w nowszych czasach S. Zakrzewski Bolesaw Chrobry Wielki, Lww 1925, s. 130, oraz G. Haupt, Die Reichsinsignien. Ihre Geschichte u. Bedeutung, Leipzig 1940, s. 26. Przeciw autentycznoci i za pniejszym naladownictwem wczni krakowskiej wypowiedzieli si: F. Kopera, Dzieje skarbca koronnego, czyli insygniw i klejnotw koronnych, Krakw 1904, s. 8 i n.; A. Hofmeister, Die heilige Lanze ein Abzeichen des alten Reiches, Breslau 1908, s. 74 i nn. Prcz wymienionej wyej literatury patrz: A. Weiselgartner, Die weltliche Schatzkammer in Wien, Jahrb. der kunst-hist. Sammlungen in Wien N. F. L (1926); H. Kohlhausen, Die Reichsklenodien, Berlin 1939; M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny, s. 471 i n.; A. Brackmann, Die politische Bedeutung der MauritiusVerehrung im fruhen Mittelalter, Sitzber. d. Preuss. Ak. d. Wiss. Phil.Hist. Kl. XXX (1937); tene, Zur Geschichte der heiligen Lanze Heinrichs I, Deutsches Arch. f. Gesch. d. Mittelalters 6 (1943); H. W. Klewitz, Die heilige Lanze Heinrichs I, tame; M. Buchner, Aus der Vergangenheit der deutschen Reichsinsignien: Die heilige Lanze. Die Investitur des Knigs und die Ubergabe der Insignien als Rechtsakt, Gelbe Hefte 16 (1940), 17 (1941).

regi stawiajcego opr nieprzyjaciela, a gdy ten zacz ucieka, gromi go i pdzi a do wieczora. Kiedy wreszcie skoczya si krwawa rozprawa, krl zasiad na zielonej ce razem ze zwyciskim tumem wojownikw i j si wypytywa troskliwie, kto z jego rycerzy poleg na placu boju. Wwczas dowiedzia si, e zgin jego zi i znakomity wojownik, ksi Konrad 48. Wrd zasuonego alu i po stosownych przygotowaniach krl kaza wysa jego zwoki do Wormacji, gdzie miay by pochowane. Nastpnie pchn gocw do swojej bogobojnej matki, ktrzy opowiedziawszy ipo kolei wszystkie wydarzenia, uwolnili ja od niepokoju i rwnoczenie zagrzali serca wiernych do chwalby dzikczynnej Chrystusa. Caa spoeczno chrzecijaska, a w szczeglnoci ta jej cz, ktra powierzona bya opiece krla, przyja ten tak wielki dar mioci Boej z niewypowiedzian radoci, piewajc pie chway i dzikczynienia Dogu na wysokociach. (5) W tyme roku umar brat krla, ksi Henryk. 11. Tymczasem krl powraca z radoci do rodzinnej Saksonii. Wszyscy ksita wyjechali daleko naprzeciw niego i przyjli go z wielk mioci. Dugo oczekiwany przez czcigodn sw matk, pad wrd ez radoci w jej objcia. Nastpnie wyjawi zaraz obecnym, jaki lub by uczyni, i pros ich usilnie o pomoc i rad, jak najlepiej go wykona. Wobec tego, e wszyscy przyklasnli z caym sercem zbonemu zamiarowi, krl ustanowi opactwo w Magdeburgu49 i zacz budowa tam okazay koci na miejscu, gdzie spoczywaa snem wiecznym wita Edyta i gdzie sam pragn lee po swojej mierci. Kiedy jednak stara si o zaoenie tam arcybiskupstwa, nie mg wskra niczego w tym wzgldzie u Bernarda, sidmego biskupa halbersztadzkiego, w ktrego diecezji znajdowao si wspomniane miasto, jak dugo y ten pasterz 50. Wszystko, co z posiadoci ziemskich lub innych rzeczy naby krl w wyznaczonym sobie czasokresie ycia, przekaza on w spadku Bogu i Jego bojownikowi Maurycemu. 12 (6). W trakcie tych wydarze wypada straszna wojna ze Sowianami 51, ktrych podburzyli grafowie Wichman i Ekbert 52. WoKsi Lotaryngii. Patrz wyej, uw. 34 i 36. Chodzio tu nie o klasztor, ktry ju wczeniej zosta zaoony (p. wyej, uw. 20) pod wezwaniem w. Maurycego, lecz o koci w tym klasztorze. Koci ten mia by wedle planw Ottona kocioem katedralnym. Patrz R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 270; F. Geppert, Op. cit. s. 207.
49 48

milites in hostem precedendo resistentemque primus inrupit ac mox terga vertentem usque ad vesperam prostravit ac effugavit. Peracta tandem cede, virentibus pratis victrice cum turba rex considens, diligenter inquirit, si ab exercitu suo aliquis remaneret. Comperit tum ducem Conradum, generum sui et egregium militem, oppeciisse; cuius corpus merito defletum atque diligenter procuratum Wormatiam misit tumulandum. Insuper nuntios sanctae premiserat matri, qui, cuncta ordine pandentes, eam cura solverent mentesque fidelium in laudem Christi pariter accenderent. Tantum divinae pietatis donum omnis christianitas maximeque regi commissa ineffabili suscepit tripudio, gloriam et gratiam spallens unanimiter in altissiniis Deo. (5.) In hoc anno Heinricus dux et frater regis obiit. 11. Interim rex, Saxoniam revisens laetus patriam, a cunctis principibus a longe sibi obviantibus summis excipitur studiis; diuque expectatus a venerabili suimet genetrice profusis pre gaudio lacrimis amplectitur. Quibus suum ilico aperiens promissum, qualiter hoc ad unguem produceret, eorundem ad hoc consilium obnixe peciit et suffragium. Hiis tunc id collaudantibus piaeque peticioni asspirantibus, statuit rex abbaciam in Magadaburgiensi civitate, incipiens aecclesiam mirum. in modum in loco, ubi sancta requiescit Aedith et iuxta quam post obitum suimet pausare desideraverat ipse. Ibi etiam episcopatum facere conatus, apud Bernardum, sanctae Halverstidensis aecclesiae antistitem VIIum, in cuius diocesi urbs pref ata iacet, quamdiu vixit, impetrare non potuit. Quicquid in prediis vel rebus in aliis permisso contraxit in tempore, totuni hoc Deo militique eius Mauricio concessit heredi. 12. (6.) Dum haec aguntur, ex parte Sclavorum bellum ingruit horridum, hortatu Vigmanni comitis et Ekberhti, ducatu autem
Wedle wczesnego prawa kanonicznego, jeeli nowa diecezja bya zakadana na terytorium, ktre naleao do innej, dawniejszej diecezji, musiaa nastpi zgoda na to ze strony biskupa owej dawniejszej diecezji. Patrz odpowiednie teksty u P. Kehra, Das Erzbistum Magdeburg und die erste Organisation der christlichen Kirche in Polen, Abh. d. Preuss. Ak. d. Wiss. Phil.-Hist. Kl. 1920 nr l, s. 38. 51 Bya to wielka koalicja Obodrzycw i Wieletw, ktra podja akcj zbrojn, wyzyskujc najazd Awarw na Bawari. Patrz: R. KopkeE. Dummler, Jahrbcher, s. 264 i nn.; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 124 i nn. 52 Patrz wyej uw. 40 i uw. 38. Ich matka Frideruna bya siostr krlowej Matyldy, matki Ottona I.
50

dzami Sowian byli Nako i Stoigniew53. Ksi Herman54, n;e czujc si na siach, by ich pokona, zwrci si o pomoc do krla. Ten, jako e szybki by w dziaaniu, wtargn z du si wojska w pnocne kraje, gdzie, jak Pismo w. poucza 55, a nazbyt czsto zo si pleni56. Pojmawszy Stoigniewa, ktry po ucieczce towarzyszy ukrywa si w lesie, kaza mu ci gow, jego za sprzymierzecw a zarazem sprawcw tej tak wielkiej niegodziwoci: Wichmana, ktry by synem jego ciotki, i Ekberta skaza na banicj. Syn krla, Ludolf, podburzony przez zych doradcw, znowu zbuntowa si przeciw ojcu i opuciwszy ojczyzn pody do Palii. Przebywszy tam okoo roku umar, niestety, 6 sierpnia. Towarzysze przewieli jego zwoki do Moguncji i pochowali je wrd aoby w kociele witego Albana mczennika. Krl, ktry wanie zajty by wojn z Redarami, przej si bardzo t aosn wieci i opakiwa syna, jak Dawid Absalona. W tym roku umar biskup hildesheimski Thiedhard 57, po ktrym nastpi Otwin, opat magdeburskiego klasztoru58. 13 (7). Po umierzeniu tych niepokojw wojennych Otto uda, e wyprawia si po raz wtry do Rzymu, w istocie za wyruszy z wielkim wojskiem do Lombardii i tu oblegajc przez dwa lata na Grze w. Leona59 wspomnianego wyej Berengara, dosta go w kocu podstpem w swoje rce wraz z on Willan, synami i crkami. Na wygnanie go skaza do Bambergu, gdzie pniej w buntownik ycia dokona. Std pody Otto do Rzymu ze zbrojnym orszakiem i pokonawszy dwukrotnie stawiajcych mu opr mieszkacw tego miasta, wkroczy do niego uroczycie w roku Paskim 961 60. Nastpnie uzyska wraz z on w dwudziestym dziewityrn roku panowania namaszczenie na godno cesarsk od papiea Jana61, na ktrego wezwanie tu przyby62. Zostawszy opiekunem rzymskiego Kocioa obj w posiadanie Benewent, Kalabri i Apuli po uprzednim pokonaniu tamtejszych ksit.
Ksita obodrzyecy. Patrz prcz prac w uw. 51: F. Westberg, Ibrahim's-ibn-Jakubs Reisebercht uber die Slawenlande, w Memoires de 1'Acad. d. sciences de St.-Petersbourg VIIIe ser. Classe hist-phil. T. III. Nr 4 (1896), s. 107 i im.; J. Marquart, Op. cit. s. 311 i 329; W. B i e r e y e, Op. cit. s. 146, 169 i n.; K. W a c h o w s k i, Op. cit. s. 149 i n.; B. Schmeidler, Hamburg, Bremen und Nordost-Europa von 9 bis 11 Jhdt, Leipzig 1918, s. 319; J. Widajewicz, Wichman, Prace Komisji Hist. Pozn. Tow. Przyj. Nauk. T. VII (1933), s. 395 i nn. 5 Herman Billung, margrabia Marchii Pnocnej nad doln ab, 936 -973. 55 Proroctwo Jeremiasza, l, 14. 56 Ta wyprawa Ottona I
53

Nacconis et Stoinnegui fratris eius. Quos Herimannus dux superare diffidens, regis petivit auxilium. Hic ut erat inpiger, milicia forti aquilonares invadit regiones, malum sepissime, ut scriptura docet, pandentes; ibique Stoingneum, luco absconditum fugientibusque sociis captum, decollari precepit, confratres autem, tanti sceleris auctores, Wigmannum, materterae regis filium, et Ekbertum fugavit. Liudulfus vero, regis filius, malorum depravatus consilio, rursum resistit patriaque cedens Italiam perrexit ibique, cum unum ferme annum esset, VIII. Id. Sept., pro dolor! obiit. Huius corpus a soc is eiusdem Magontiam delatum, lugubriter est in ecclesia Christi martyris Albani sepultum. De tam miserabili fama rex in expedicione, qua fuit adversus Redarios, supra modum turbatus, planxit filium ut Davit Absalon. | Thietherdo Hillineshiemmensi antistite mortuo Advinus Magadaburgensis aecclesiae abbas successit. 13. (7.) Post haec sedatis bellorum assperitatibus, Romam iterum pergere simulans, Langobardiam manu valida intravit Berengariumque predictum in monte sancti Lepnis duos possidens annos cum uxore Willan et filiis ac filiabus at ultimum cepit callide exilioque eum in Bavanberge, ubi post moritur, relegavit. Dehinc Romam armato petens milite, eiusdem cives sibi resistentes bis vic;t urbemque gloriosus intravit DCCCCLXI0 dom. incarn. a. Insuper benediccionem a domno apostolico lohanne, cuius rogatione huc venit, cum sua coniuge anno regni eius XXVIIII. promeruit inperialem ac patronus Romanae effectus aecclesiae Beneventum, Calabriam atque Apuliam, ducibus eorum devictis, sibi vendicavit. (8.) Temporibus suis aureum illuxit seculum; apud nos inventa est primum vena argenti, devictus est quoque Wigmannus.
skoczya si wielk klsk Sowian w morderczej bitwie nad Raks. Patrz literatur wyej w uw. 53. 57 928954. 58 Od r. 950 do 954 opat klasztoru w. Maurycego, od r. 954 do 984 biskup Hildesheimu. 59 San Leo koo San Marino. 60 Thietmar, idc za Rocznikami kwedlinburskimi, nie jest tu cisy, gdy wspomniane walki w Rzymie stoczone zostay w roku 964. Patrz R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 356 i 363. 61 Jan XII, 956964. 62 Koronacja Ottona I na cesarza odbya si 2 lutego 962 roku, gdy tymczasem Thietmar czy j bdnie z wypadkami roku 964, podaje za jako dat rok 961. Thietmar, ktry czerpa wiadomoci o dziejach Ottona I z Kroniki Widukinda, nie mg w tym wypadku oprze si na tym autorze, gdy Widukind nie mwi nic o koronacji cesarskiej z r. 962.

(8). Za jego panowania zajania wiek zoty. Znaleziono po raz pierwszy zoa srebra w naszym kraju. Pokonany zosta take Wichman 63. 14 W tym czasie w Danii za panowania krla Haralda 64 kapan Poppo dokona odnowienia chrzecijastwa, ktre znajdowao si w upadku. Przygania bowiem krlowi i ludziom tamtejszym, e odstpiwszy od wiary swoich przodkw, bokom suyli i demonom. Gosi rwnie prawd Boga jedynego w trzech osobach. Kiedy krl go zapyta, czy mgby udowodni to, co gosi, prb rozpalonego elaza, owiadczy z pogod ducha, i jest do tego gotowy. Jako nastpnego dnia zanis on bardzo cik sztuk takiego elaza, powiciwszy j wprzdy, na wskazane przez krla miejsce, przy czym nie okaza adnego lku. Dokonawszy tego podnis do gry nieuszkodzona rk. Krl, uszczliwiony niezmiernie z powodu tego cudu, podda si natychmiast kornie wraz ze swoim ludem pod jarzmo Chrystusa i do koca swego ycia, obyczajem wiernych, posuszny by przykazaniom Boym. Kiedy za cesarz o tym usysza, zawezwa do siebie zacnego Poppona i zapyta go, czy chce by szermierzem Chrystusa, a nastpnie podnis go do godnoci biskupiej 65. (9). Margrabia Marchii Wschodniej Gero podporzdkowa zwierzchnictwu cesarza uyczan, Supian 66, a take Mieszka wraz z jego poddanymi67. Ksi Herman uczyni trybutariuszami cesarza elibora i Mciwoja68.
Dziaalno tego zbuntowanego grafa niemieckiego czya si z histori najdawniejszych stosunkw polsko-niemieckich. Patrz niej uw. 67 i monografi J. Widajewicza pt. Wichman (p. uw. 53). 64 Harald Sinozby, 936986. 65 Wedle Adama Bremeskiego, Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum (M. G Script. rer., germ. 3 wyd. B. Schmeidler, 1917, II, 35/33) Poppo zosta biskupem Szlezwiku, Saxo Grammaticus natomiast (M. G. S. S. XXIX, 64) wymienia go jako biskupa w Aarhus. Patrz: R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 390; W. Biereye, Op. cit. s. 70 i nn.; W. Thaemert, Die Kriege Heinrichs I und Ottos I gegen Danemark, 1913, s. 47 i nn. 66 uyczanie stanowili ga Serbw nadabskich, majc w tym czasie swoje siedziby midzy Czarn Elster, Sprew i Nys. Supianie byli jednym z plemion uyckich, mieszkajcym w pnocnej czci Dolnych uyc. Tekst Thietmara odnonie do uyczan i Supian naley rozumie w tym sensie, e Gero dokona wwczas ich podboju. Powiadczaj to w stosunku do uyczan inne wspczesne wiarogodne rda, a mianowicie Widukind III, 67 oraz tzw. Kontynuator Reginona pod r. 963 (M. G. Script. rer. germ. ed. F. Kurze, 1890, s. 173). Brak
63

14. Apud Danos regnante tunc Haroldo contempta christianitas sic per Popponem renovata est presbiterum. Arguebat enim idem et regem et populum, antecesscrum cultura suorum deviantem, diis ac demonibus vacantem, unum affirmans in tribus personis Deum. Interrogatus autem a rege, si ignito voluisset dicta ferro comprobare, paratum se ad hoc esse hilari respondit animo crastinaque die ferrum ingentis ponderis benedictum ad locum a rege determinatum portavit manumque securam inperterritus elevavit. Quo rex miraculo laetus admodum effectus, cum suis omnibus Christi iugo protinus humiliter se subdidit, in, finemque fidelium more preceptis obtemperavit divinis. Imperator autem hoc ut audivit, vocatum ad se venerabilem virum Popponem, si pugil Christi esset, interrogat et sacerdotali honore sublimat. (9.) Gero Orientalium marchio Lusizi et Selpuli, Miseconem quoque cum sibi subiectis imperiali subdidit dicioni. Herimannus dux Seliburem et Mistui cum suis imperatori tributarios fecit.
wzmianki o Supianach u powyszych kronikarzy naley tumaczy tym. e uwaali ich oni, zgodnie z rzeczywistoci, za jedno z plemion uyckich i dlatego nie wymieniali osobno ich nazwy, skoro absorbowaa ich szersza nazwa uyczan. Ostatnio jednak G. Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, Pozna 1946, s. 22, uw. 49, powoujc si na fakt, i wczesne dokumenty rozrniaj z reguy uyczan i Supian, dopuszcza moliwo, i podbj dotyczy tylko uyczan, Supian za doda Thietmar na wasn rk do swej notatki o wyprawie uyckiej Gerona". Patrz z najwaniejszej literatury o uyczanach i ich podboju: H. Bottger, Diozesanu. Gaugrenzen Norddeutschlands, t. IV 1876, s. 238 i nn.; W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 272; K. Wachowski, Op. cit. s. 118, 163; F. Curschmann, Die Diozese Brandenburg, Leipzig 1906, s. 163 i nn.; R. Lehmann, Aus der Vergangenheit der Niederlausitz, 1925, s. 31 i 205; W. Frenzel, Vorgeschichte der Lausitzen, 1932 passim; H. Ludat, Die Namen der brandenburgischen Territorien, Forsch. z. brand. u. preuss. Gesch. 46, s. 171; R. Holtzmann, Die Lausitz in der Grundungsurkunde des Bistums Brandenburg, tame, s. 362 i n.; J. Widajewicz, Sgrbowie nadabscy, s. 30 i nn. 67 Powyszy tekst Thietmara da powd do najrnorodniejszych interpretacyj. Niektrzy uczeni (gwnie dawniejsi) biorc asumpt z faktu, i Thietmar wymienia w jednym zdaniu i z t sarn kwalifikacj (subdidit dicioni") uyczan, Supian i Mieszka, przyjmuj, e podporzdkowanie polskiego ksicia cesarstwu byo wynikiem klski wojennej, doznanej od Gerona. Nale tu: A. Naruszewicz, Historya narodu polskiego od pocztku chrzeciastwa, t. II, Warszawa 1780, s. 26 i uw. r., s. 40 uw. o.; K. Ch. Leutsch, Markgraf Gero, Leipzig 1828,

15. W dzie Boego Narodzenia imiennik cesarza mam na myli modego Ottona, ktrego zrodzia czcigodna Adelaida, zosta koros. 107; J. S. Bandtkie, Krtkie wyobraenie Krlestwa polskiego, t. I, Wrocaw 1810, s. 87; tene, Dzieje narodu polskiego, t. I, Wrocaw 1835, s. 130 i uw.; F. G. Barthold, Geschichte Pommerns und Rugens, t. I, Hamburg 1839, s. 280; R. Ropell, Geschichte Polens, t. I, Hamburg 1840, s. 94 i 618 i nn.; J. Moraczewski, Dzieje Rzeczypospolitej polskiej do XV wieku, Pozna 1851, s. 15; J. Lelewel, O zwizkach z Niemcami krlw polskich i tytule ich krlewskim, w wyd. Polska wiekw rednich, t. II, Pozna 1856, s. 12 i nn.; tene, Historia polska do koca panowania Stefana Batorego, w wyd. Polska, dzieje i rzeczy jej, t. XIII, Pozna, 1863, s. 12 i uw. 2; K. Szajnocha, Bolesaw Chrobry, Lww 1859, s. 15; H. Zeissberg, Miseco I. Der erste christliche Beherrscher der Polen, Sitzber. d. Ak. d. Wiss. Wien, Hist-Phil. Kl. 54 (1867), s. 19; T. Morawski, Dzieje narodu polskiego, t. I, Pozna 1871, s. 34; K. B a r to s z e w i c z, Historia pierwotna Polski, t. I, Krakw 1878, s. 327; M. Bobrzyski, Dzieje Polski w zarysie, Krakw 1878, s. 95; T. Wojciechowski, O rocznikach polskich XXV wieku, Pamitnik Akad. Umiej., t. IV, Krakw 1880, s. 210, uw. 2; C. Wersche, Das staatsrechtliche Verhaltniss Polens zum deutschen Reich wahrend des Mittelalters, Zeitschr. d. Hist. Ges. f. d. Provinz Posen, III (1888), s. 249; K. Potkaski, Krakw przed Piastami, Rozpr. Ak. Um. t. 35 (1898), s. 238; K. Hampe, Otto der Grosse, Herrschergestalten des Mittelalters, 2 wyd. b. d., s. 119; A. Cartellieri, Die Weltstellung des deutschen Reiches 9111047, Munchen Berlin 1932, s. 114; E. Maschke, Der Peterspfennig in Polen und dem deutschen Osten, Leipzig 1933, s. 10; R. Holtzmann, Kaiser Otto der Grosse, Berlin 1936, s. 76; F. Baethgen, Zur Geschichte der altesten deutsch-polnischen Beziehungen, Altpreuss. Forschungen XIII, (1936), s. 4; G. Sappok, Die Anfange des Bistums Posen und die Reihe seiner Bischfe von 968 bis 1498 w Deutschland und der Osten, t. 6, Leipzig 1937, s. 20; tene, Polen, Reich und Pommern im 10. Jhdt, Jahrbcher f. Gesch. Osteuropas, II (1937), s. 216; A. Brackmann, Die Anfange des polnischen Staates in polnischer Darstellung, Festschr. f. O. Heymann, Weimar 1940, s. 83 i nn.; tene, Die Wikinger und die Anfange Polens, Abhandlungen d. Preuss. Ak. d. Wiss. 1942, Phil.-Hist. Kl. Nr 6, Berlin 1943, s. 15 i nn.; H. Ludat, Die Anfange des polnischen Staates, Krakw 1942, s. 24 i nn. Pogld tych uczonych nie znajduje uzasadnienia ani w powyszym tekcie Thietmara (wyraenie subdidit dicioni" niekoniecznie oznacza podbj), ani w rdach wspczesnych owym wypadkom. Nie ma w nich adnej wzmianki o jakiejkolwiek akcji wojennej Gerona w stosunku do Polski, cho wyranie stwierdzaj one tak akcj w stosunku do uyc (patrz wyej, uw. 66). Widukind, piszc o Mieszku (III, 66), mwi o jego klsce, lecz nie ze strony Gerona, tylko ze strony Redarw, ktrych

15. Aequivocus imperatoris, iunior inquam Otto, quem peperit inclita mater Ethelheidis, in nativitate Domini Romae imperator
naprowadzi zbuntowany graf saski Wichman. Poniewa Thietmar, opisujc czasy Ottona I, opiera si gwnie na Dziejach saskich Widukinda, przeto uczeni, odrzucajcy susznie koncepcj wojny polskoniemieckiej w tym okresie, zaczli szuka wyjanienia tekstu Thietmara od strony wypadkw, przedstawionych przez Widukinda, dopatrujc si tutaj logicznego zwizku przyczynowego. Wedle tej koncepcji wojna midzy Mieszkiem a Redarami z gry eliminowaa moliwo interwencji zwizanych ni si sowiaskich na terenie uyc i pozwolia Geronowi dokona skutecznie podboju tego kraju. Z drugiej strony, klska, jakiej dozna Mieszko w tej wojnie, zmusia go do szukania oparcia o potg cesarza i do zawarcia ukadu z jego margrabi. W tym wietle podporzdkowanie Mieszka cesarzowi, o ktrym mwi Thietmar, byo dobrowolnym aktem ze strony ksicia polskiego. Tak koncepcj przyjmuj, z rnymi wariantami co do szczegw, nastpujcy uczeni: W. Donniges, Jahrbcher des deutschen Reichs unter der Herrschaft Konig und Kaiser Ottos I von 951 bis 973 w Jahrbiicher des deutschen Reiches unter dem sachsischen Hause, hrgbn. v. L. Ranke, t. I, cz. 3, Berlin 1839, s. 109 i nn. (wprowadza on niesusznie na teren walk midzy Mieszkiem a Wichmanem Duczykw-Jomsborczykw po stronie Wichmana, przyjmuje rwnie cise porozumienie midzy Geronem a Wichmanem); L. Giesebrecht, Wendische Geschichten, t. I, Berlin 1843, s. 187 i n.; H. Heinemann, Markgraf Gero, Braunschweig 1860, s. 106 i nn.; W. Giesebrecht, Geschichte der deutschen Kaiserzeit, t. I, 5 Aufl. Leipzig 1881, s. 485 i nn.; R. KpkeE. Dummler, Jahrbcher, s. 384 i n.; W. Bogusawski, Dzieje Sowiaszczyzny, t. III, s. 274 i n.; J. Szujski, Dzieje Polski podug ostatnich bada spisane, t. I, Krakw 1895, Wyd. zbiorowe II, cz. l, s. 61; A. Maecki, Z przeszoci dziejowej pisma pomniejsze, t. I, Krakw 1897, s. 9 i nn.; K. Wachowski, Jomsborg, Prace Tow. Naukowego Warsz. ser. II, Nr 11 (1914), s. 25 i nn. (nawizuje do koncepcji Donnigesa o udziale Duczykw); R. Grodecki, Dzieje Polski redniowiecznej, t. I, Krakw 1925, s. 41 i nn.; S. Arnold, Budowniczowie pastwowoci polskiej, w dziele: Polska, jej dzieje i kultura, Warszawa 1927, s. 57 i uw. 33; J. Widajewicz, Licikawiki Widukinda, Slavia Occidentalis VI (1927), s. 149 i nn.; tene, Najdawniejszy piastowski podbj Pomorza, Slavia Occid. X (1933), s. 34 i nn.; tene, Wichman, s. 431 i nn.; K. Maleczyski w recenzjach z prac Widajewicza w Rocznikach Historycznych IV (1928), s. 93 i w Kwartalniku Hist 50 (1935), s. 482 i nn.; L. Koczy, Kilka uwag o najstarszych dziejach Pomorza, Rocz. Hist. VIII (1932), s. 2 i n.; tene, W sprawie sporu o najdawniejszy podbj Pomorza, Rocznik Gdaski VI (1932), s. 39 i n.; tene, Jomsborg, Kwart. Hist. 46 (1932), s. 295 i n.; Z. Wojciechowski Mieszko I i powstanie pastwa polskiego, Zapiski Tow.

nowany w Rzymie na cesarza, na rozkaz ojca, ktry wtedy przebywa w Kampanii, niedaleko Kapui. Poniewa ojciec pragn, by
Naukowego w Toruniu X (19351937), s. 103 i nn.; tene, Jeszcze o Mieszku, tame, s. 232 i nn.; tene, Polska nad Wis i Odr w X w., Katowice 1939, s. 48 i nn.; E. Randt, Die neuere polnische Geschichtsforschung iiber die politischen Beziehungen Westpommerns zu Polen im Zeitalter Kaiser Ottos des Grossen, Danzig 1932, s. 32 i n.; M. Z. Jedlicki, La creation du premier archeveche polonais a Gniezno et ses consequences au point de vue des rapports entre la Pologne et 1'Empire germanique, Revue Historique de droit francais et etranger 1933, s. 670 i nn.; tene, Stosunek prawny, s. 331 i nn. Doda naley, e niektrzy z wymienionych uczonych przyjmowali, i Thietmar czerpa wiadomoci o tych wypadkach nie tylko z Widukinda, lecz take z ustnej tradycji (ojciec). Tak: H. Zeissberg, Miseco I, s. 18; J. Widajewicz, Licikawiki, s. 150; Wichman, s. 433; Rec. w Kwart. Hist. 50 (1935), s. 385; Z. Wojciechowski, Jeszcze o Mieszku, s. 231; Polska nad Wis i Odr, s. 47 i uw. 131; M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny, s. 336; A. Brackmann Die Wikinger s. 15; Die Anfange... in poln. Darstellung, s. 13 i n.; Die Ostpolitik Otto des Grossen, Gesammelte Aufsatze Weimar 1941, s. 143, uw. 14; H. Ludat, Die Anfange, s. 26. Wreszcie wymieni naley t grup uczonych, ktrzy odnosz si do przytoczonego tekstu Thietmara sceptycznie lub wrcz odrzucaj go jako przekaz dla tych wypadkw niewiarogodny. Nale tu W. Abraham, Organizacja Kocioa w Polsce do poowy XIII wieku, Lww 1893, s. 7 i 13; S. Zakrzewski, Mieszko I jako budowniczy pastwa polskiego, Biblioteka Skadnicy I, Warszawa 1920, s.. 61 i nn. oraz Historia polityczna PolskiOkres do schyku XII wieku. Encyklopedia P. A. U., t. V, cz. l, Krakw 1920, s. 31 i nn. (Pomimo jednak daleko idcego krytycyzmu w stosunku do tekstu Thietmara, ktry uwaa za myln kombinacj", opiera si on na tym tekcie i idc za Wachowskim uwaa ukad Mieszka z Geronem w r. 963 za wymierzony przeciw Danii); K. Tymieniecki, Pomorze i Polska za pierwszych Piastw, Stranica Zachodnia II, Pozna 1922, s. 258; tene, Dzieje polityczne Polski piastowskiej w Wiedzy o Polsce, t. I b. d., s. 94; tene, Recenzje w Kwart. Hist. 48 (1934), s. 135 i nn. oraz 50 (1936), s. 584; tene, Widukind i Thietmar o wypadkach z roku 963, Roczn. Hist. XII (1936), s. 105 i nn. oraz tame s. 333 i nn. (Na podstawie cisego zwizku caego rozdziau 12 Kroniki Thietmara z kolejnymi trzema rozdziaami Dziejw saskich Widukinda (6668) uczony ten stwierdza, i Thietmar opiera si w omawianym wypadku wycznie na Widukindzie, lecz streszczajc go, dopuci si pomyki, polegajcej na tym, i zwycistwo Wichmana nad Mieszkiem przypisa Geronowi. Patrz przeciw tej tezie: Z. Wojciechowski, Jeszcze o Mieszku, s. 230V G. Labuda, Studia nad pocztkami, rozdzia I pt. Widukind i Thietmar

effectus est, patre iubente ac tunc in Campania iuxta Capuam commorante.. Qui filio suimet uxorem ab imperatore Constantinoo wypadkach 963 r. oraz rozdzia IV pt. Stosunki prawno-polityczne midzy Polsk a Rzesz Niemieck do roku 1000 (Przyjmujc za Tymienieckim pomyk Thietmara, uczony ten stwierdza, i ukad polsko-niemiecki zosta zawarty nie w 963 r., lecz w 966 r. (s. 161), a wypraw Wichmana przesuwa na lata 964966). Jeszcze wiksza rozbieno panuje w literaturze naukowej co do przypuszczalnej treci ukadu z roku 963 oraz co do kwestii, jak w jego wietle wyglda stosunek prawny midzy Polsk a Cesarstwem. Wikszo uczonych powoujc si na okrelenie ksicia polskiego w wczesnych rdach jako amicus imperatoris (Widukind III, 69) czy imperatori fidelis (Thietmar II, 29), oraz jego pniejsze wizyty na dworze cesarskim (Thietmar II, 31, IV, 9, Annales Quedlinburgenses a. 986, Annales Hildesheimenses a. 986) i pomoc wojskow przeze wiadczon (Ann. Quedl. a. 985, Ann. Hildesh. a. 991), wreszcie tekst Thietmara IV, 9: Miseco semet ipsum regi dedit, przyjmuje, i Mieszko wszed w roku 963 w stosunek lenny do cesarza. Sygnalizowany przez Thietmara (II, 29) trybut, ktry paci Mieszko usque in Vurta fluvium, uczeni ci albo pomijaj, albo wczaj w ramy stosunku lennego. Do tej grupy uczonych nale: J. S. Bandtkie, Dzieje narodu polskiego, s. 130; F. G. Barthold, Op. cit. s. 280; R. Rope11, Op. cit, s. 94 i n. (Uczony ten okrela zaleno lenn Mieszka i Bolesawa Chrobrego jako wasalstwo osobiste); J. Lelewel, O zwizkach z Niemcami, s. 15 i nn. (widzi w nich ksit Rzeszy); O. Heinemann, Op. cit. s. 108; W. Giesebrecht, Op. cit. I, s. 486 i nn.; C. W e r s c h e, Op. cit. s. 249 i nn.; W. M i c h a e l, Die Formen des unmittelbaren Verkehrs zwischen den deutschen Kaisern und souveranen Fursten im Mittelalter, Hamburg 1888, s. 13; G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, t. V, s. 102; A. Brackmann, Ostpolitik s. 143 i nn.; Die Anfange des polnischen Staates, Gesammelte Aufsatze, s. 155 i nn.; Die Wikinger, s. 15 i n.; S. Zakrzewski, Historia polityczna, s. 32; Mieszko I, s. 66 (przyjmuje zaleno lenn osobist); R. Grodecki, Op. cit. s. 43, 50; R. Holtzmann, Otto fer Grosse, s. 76; E. Maschke, Der Peterspfennig, s. 10 i nn.; Das germanische Meer, 1935, s. 9; J. Widajewicz, ktry w pracy pt. Licikawiki, s. 145, przyjmowa stosunek lenny, w pracy jednak pt. Wichman zmieni zdanie i przyj tylko stosunek trybutarny; W. Koppe, Das Reich des Miseko und die Wikinger im Ostdeutschland, Deutschland und der Osten t. 20 (1942), s. 259 i nn. Inna grupa uczonych przyjmuje, e Polsk czy z cesarstwem od r. 963 stosunek lenny i danniczy. S to: O. Balzer, Historia ustroju Polski (skrypt) 1933, s. 103 i nn.; S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie, t. I Korona, 8 wyd. opr. A. Vetulani, Krakw, 1949, s. 45 i nn.; A. Cartellieri, Op. cit., s. 114; F. Baethgen, Op. cit, s. 3 i n.

syn jego polubi on z rodziny cesarza konstantynopolitaskiego, przeto wysa z t misj swoich zaufanych ksit razem z posami tego ostatniego, ktrzy przybyli do niego z innej okazji. Atoli Grecy ze zwyk chytroci napadli na nich nagle w drodze i cz ich zabili, cz za przyprowadzili jako jecw do swego wielkiego cesarza. Kilku z nich ucieko jednak i opowiedziao o caym zdarzeniu swojemu cesarzowi. Otto, rozgniewany do ywego z powodu utraty swoich ludzi, wysa natychmiast do Kalabrii najlepszych swych rycerzy: Guntera 69 i Zygfryda 70, aby pomcili tak wielk zniewag. Kiedy owi Danaowie 71, dumni z powodu poprzedniego zwycistwa, ruszyli naprzeciw nich, wodzowie nasi cz z nich zabili, cz za schwytali w ucieczce i poobcinali im nosy. Wymusiwszy trybut 72 i upy bogate na Grekach w Kalabrii i Apulii w radosnym wracali nastroju. Konstantynopolitaczycy tymczasem, oburzeni z powodu zagady i dostania si do niewoli ich ludzi, uknuli spisek przeciw swemu monarsze 73 i z poduszczenia zdradzieckiej cesarzowej 74 kazali go zgadzi pewnemu onierzowi, ktrego nastpnie obwoali na miejsce zabitego wadc caego cesarstwa 75. Ten wysa natychWreszcie niektrzy uczeni opowiadaj si za stosunkiem trybutarnym w latach 963986, od tego za czasu, tzn. od zjazdu Mieszka z cesarzem, przyjmuj stosunek lenny. S to: G. Sappok, Die Anfange des Bistums Posen, s. 34 i nn.; Die deutsche Ostpolitik des Hochmittelalters im Rahmen der Reichspolitik, Jomsburg, 4 (1940) s. 158; Polens Tributpfiicht gegeniiber dem deutschen Reich im 10 Jhdt. w Deutsches Arch. f. Landes- u. Volksforschung 5 (1941), s. 269 i nn.; H. Ludat, Die Anfange, s. 33 i nn. Koncepcja zalenoci lennej ksicia polskiego od cesarstwa nie da si utrzyma, gdy brak jej uzasadnienia w rdach. Wyraenia: amicus imperatoris i fidelis nie oznaczaj wcale wasala, dla ktrego wczesna terminologia zna jedynie waciwe okrelenie: miles. Tekst Thietmara IV, 9: semet ipsum regi dedit jest zaczerpnity z Rocznikw kwedlinburskich (a. 986), gdzie brzmi: se ipsum etiam subdidit potestati illius i oznacza raczej oglne podporzdkowanie si, a nie specjalnie podporzdkowanie w formie hodu lennego. Wizyty Mieszka w Kwedlinburgu zostay zakwestionowane susznie przez G. L a b u d , Studia, Ekskurs, s. 329 i nn. Spotkanie in Sclavia w r. 986, gdzie Mieszko ofiarowa maemu Ottonowi III wielbda (Thietmar IV, 9 i Ann. Quedl. a. 986) oraz w 991 roku (Ann. Quedl. a. 991) miay charakter wycznie kurtuazyjny. Pomoc wojskowa (wzajemna zreszt) nie wyniKala ze stosunku lennego, lecz miecia si w ramach przymierza. Jako w kierunku stosunku przymierza poszy wyniki nowszych bada. Ju S. Zakrzewski w recenzji w Kwart. Hist. 48

politano desponsare desiderans, nuntiis eiusdem, ob aliam ad se missis causam, suos fidehter commisit principes hanc legacionem ferentes. Quos in ipso itinere Greci solita calliditate ex inproviso irruentes, alios occidunt, quosdam vero captos domino suimet augusto presentabant. Pauci autem ex his effugientes imperatori suo rei eventum aperiunt. Hic detrimentum suorum graviter ferens, milites optimos Gunterium ac Sigifridum tale facinus ad ulciscen(1934), s. 782 okreli ukad z r. 963 jako ukad dyplomatyczny". Jeszcze szerzej owietli go z tego punktu widzenia Z. Wojciechowski, Mieszko I, s. 106 i Jeszcze o Mieszku, s. 233, nastpnie za M. Z. Jedlicki zanalizowa ten ukad od strony prawnej i doszed do konkluzji (s. 437 i nn.), i byo to przymierze, nie na zasadzie rwnoci jednak zawarte, lecz na podobiestwo rzymskiego foedus iniquum. Podobnie G. Labuda, Studia, s. 127 i nn., z zastrzeeniem co do daty ukadu, ktr Labuda przesuwa na r. 966. Temu stosunkowi przymierza towarzyszy stosunek trybutarny, polegajcy na obowizku polskiego ksicia do pacenia trybutu: usque in Vurta fluvium. O charakterze tego obowizku i jego podstawie terytorialnej patrz niej uw. 137. 68 Ksita obodrzyccy. Tekst powyszy nasuwa pewne wtpliwoci. Wymienieni ksita byli trybutariuszami od roku 955, co zawiadczaj Annales Sangallenses maiores (M. G. S. S., t. I, s. 79). Bunt elibora, o ktrym mwi Widukind (III, 68), naruszy ten stan prawny, lecz Herman go restytuowa. Tylko tak wic naley rozumie tekst Thietmara, nie za w tym sensie, jakoby dopiero Herman narzuci trybut owym ksitom. Thietmar, ktry przedstawi te wypadki w skrcie na podstawie relacji Widukinda, dopuci si szeregu niedokadnoci: 1. wymieni elibora, podczas gdy wedle Widukinda Herman pozbawi elibora za kar wadzy ksicej i odda j jego synowi; 2. wymieni obok elibora Mciwoja, ktry nie zrywa narzuconej w 955 r. zalenoci trybutarnej; 3. przenis wypadki rozgrywajce si w latach 966967 do wczeniejszego czasokresu i poczy je z wydarzeniami roku 963. T ostatni konfuzj chronologiczn naley tumaczy tym, e kronikarz, starajc si usystematyzowa materia, umieci w jednym ustpie wiadomoci o sprawach sowiaskich z kilku lat pochodzce. Patrz ostr krytyk powyszego tekstu u K. Tymienieckiego, Widukind i Thietmar, s. 101 i G. L a b u d y Studia, s. 27 i uw. 59 i 60. Ponadto: W. Biereye, Op. cit. s. 153 i nn. oraz s. 171 i nn.; B. Schmeidler, Op. cit. s. 319 i nn. 69 Margrabia Gunter (965976 i 979982), ktry po mierci Gerona otrzyma cz jego marchii z Merseburgiem. Por. III, 20 i IV, 39. 70 Graf Zygfryd z Hassegau. 71 Stara, jeszcze czasw Homera sigajca nazwa Grekw. 72 W tym wypadku trybut by rodzajem kontrybucji. 73 Nikephoros Phokas, 963969. Por. III, 23. 74 Theophano, ona Romanosa H, a potem Nikephorosa Phokasa. 75 Jan Dzimiskes, 969976.

miast naszemu cesarzowi za morze wprawdzie nie t dziewic, ktrej da, lecz swoj krewniaczk Teofano 76 wraz ze wspaniaymi darami i godnym orszakiem. W ten sposb wyzwoli swoich z niewoli i pozysKal sobie upragnion przyja naszego wielkiego cesarza. Znaleli si w otoczeniu cesarza tacy, ktrzy starali si przeszkodzi w dojciu do skutku tego maestwa i radzili odesa ksiniczk z powrotem. Cesarz nie sucha ich jednak i da j synowi za on ku radoci wszystkich monych Italii i Niemiec. 16 (10). Cesarz przesa du ilo zwok witych paskich z Italii dc Magdeburga za porednictwem swojego kapelana Dodona 77. Nie naley pomin tu pamici godnego wypadku, jaki syszaem o jednym ksidzu z otoczenia cesarza, imieniem Poppo, bracie grafa Wilhelma 78. Kiedy mianowicie ten wierny i wytrway suga cesarza zaniemg raz ciko, mia widzenie w malignie, i znalaz si na wysokiej grze, gdzie zobaczy wielkie miasto z piknymi budynkami. Std wyszed na wie wysok, z trudem wstpujc po jej schodach. Na jej" szczycie dostpi tej aski, i ujrza Chrystusa siedzcego w otoczeniu wszystkich witych. Najwyszy sdzia oskara tam arcybiskupa koloskiego Brunona 79 z powodu czczej interpretacji filozofii, lecz przywrci go na tron, gdy wity Pawe przeprowadzi obron. Z kolei Poppo zosta wezwany i o to samo oskarony, lecz poparty przez witych, ktrzy si za nim wstawiali, takie usysza sowa: Za trzy dni przyjdziesz do mnie i obejmiesz t katedr, ktr teraz ci wskazuj" Kiedy kapan obudzi si poprosi do siebie cesarza i opowiedzia mu to wszystko zapewniajc, i nie by to sen, lecz prawdziwe widzenie. Dzikowa mu przy tym za wszelkie dobro, jakiego od niego dozna. Nastpnie wyspowiadawszy si i uzyskawszy od obecnych odpuszczenie grzechw, Poppo opuci, zgodnie z zapowiedzi, t obc mu ziemi i przenis si w bogim spokoju do swojego, innego wiata. Ten jake szczsny zgon przynis ulg cesarzowi, ktry szczerze go opakiwa. 17 (11). Cesarz poleci rwnie sprowadzi do Magdeburga kosztowny marmur, zoto i szlachetne kamienie. We wszystkich kapitelach kolumn kaza umieci relikwie witych. Obok kocioa zoy
Crka cesarza Romanosa II, siostra Konstantyna VIII i BazylegoII, ktrzy panowali po Janie Dzimiskesie. Patrz: J. Moltmann, Theophano, die Gemahlin Ottos II, Diss. Gottingen 1878; W. Giesebrecht, Op. cit. I, s. 844; P. E. Schramm, Kaiser, Basileus und Papst in der Zeit der Ottonen, Histor. Zeitschr. 129 (1924); tene, Kaiser, Rom
78

dum in Calabriam propere misit. Qui Danaos victoria priori elatos et sibi occurrentes occiderunt, alios autem in fuga comprehensos obtruncant naribus; tributum a Grecis in Calabria et Apulia extorquentes spoliisque ditati cum gaudio remeabant. Constantinopolitani autem, funere suorum et aptivitate tristes effecti, adversus dominum suum conspiravere dolosaeque imperatricis consilio per quendam militem perimerunt eundem, loco eius hunc designantes ad imperii tocius provisorem. Qui mox magnificis muneribus comitatuque egreio non virginem desideratam, sed neptem suam, Theophanu vocatam, imperatori nostro trans mare mittens, suos absolvit amiciciamque optatam cesaris augusti promeruit. Fuere nonnulli, qui hanc fieri coniuncionem apud imperatorem inpedire studerent eandemque remitti consulerent. Quos idem non audivit, sed eandem dedit tunc filio suimet in uxorem, arridentibus cunctis Italiae Germaniaeque primatibus. 16. (10.) Multa sanctorum corpora imperator ab Italia ad Magadaburg per Dodonem capellanum suimet transmisit. Hoc autem, quod de eius clerico audivi nomine Poppone, Willehelmi comitis germano, memoria dignum, non est pretereundum. Is, cum imperatori diu fideliter serviret, nimis infirmatur et, in extasi effectus, in montem excelsum ducitur, ubi civitatem magnam et pulchra eius conspicatur aedificia. Inde perveniens ad turrim arduam laboriosos eiusdem scandit aggressus. In cuius sumitate magna Christum cum sanctis omnibus sedentem videre promeruit. Ibi Brun archiepiscopus Coloniensis ob inanem philosophiae executionem a summo iudice accusatur et a beato Paulo defensus iterum inthronizatur. Tunc iste vocatus simili de causa redarguitur et, supplici sanctorum intercessione suffultus, talem audivit vocem: Tost tres dies ad me veniens hanc, quam ego nunc tibi demonstro, cathedram possidebis.' Haec omnia sacerdos, cum evigilaret, cesari ad se accersito explicuit et, non esse somnium, sed veram affirmans visionem, gratias ei retulit pro bonis omnibus, quae ei umquam fecit; et sicut ei indictum est, facta confessione et indulta a presentibus remissione, dereliquit aliena, repetens sua cum pace bona, flentem tam felici obitu consolatus seniorem.
und Renovatio, I, Berlin 1929, passim; M. Uhlirz, Studien uber Theophano, Deutsches Archiv. f. Gesch. d. Mittelalt. 6 (1943), s. 442 inn. 77 R. H o lt z m a n n, wyd. Kroniki, s. 57, uw. 8, identyfikuje go z kanclerzem Ludolfem, pniejszym biskupem Osnabruck (967978). 78 Graf z Weimaru, 9631003. Por. V. 8. 79 Brat Ottona I. Por. I. 9.

na wieczny spoczynek ciao znakomitego grafa Chrystiana80 oraz innych swoich przyjaci, w samym za kociele mia zamiar zbudowa sobie za ycia grobowiec. W roku Paskim 961 a 25 jego panowania, w wigili Boego Narodzenia przywieziono cesarzowi do Ratyzbony w obecnoci wszystkich ksit zwoki witego Maurycego i kilku jego towarzyszy wraz z innymi relikwiami witych. Zwoki te przewieziono z najwyszymi, jak przystao, honorami do Magdeburga, gdzie przyjy je tumy zebrane samorzutnie z miasta i okolicy. Do dzi dnia s one tam przedmiotem czci ku chwale caej ojczyzny 81. 18 (12). W tym czasie zasn w Panu czcigodny i sdziwy biskup Bernard 82 w czterdziestym smym roku od swej nominacji i w sam jej rccznic, tzn. 3 lutego. Umar take w Rottleberode 2 marca, w chwili gdy raczej oczekiwa mierci chorej krlowej Matyldy, arcybiskup mcguncki Wilhelm 83, ktremu cesarz, jako jego ojciec i zwierzchnik, powierzy budow kocioa magdeburskiego i inne konieczne sprawy zwizane z rzdami pastwa. Jego mier zapowiedziaa wszystkim obecnym dostojna i cik niemoc zoona krlowa, cho nie miaa o niej dotd adnej wiadomoci. Rzeka mianowicie: Ach! Mj wnuk Wilhelm umiera wanie i wielce potrzebuje, by pamitano o zbawieniu jego duszy". Rwnie zacny opat korbejski Ludolf 84 widzia, ku swemu wielkiemu przeraeniu, Wilhelma, jak ten przyszed do niego we wasnej osobie tej samej nocy, w ktrej umar. Pierwszy obwieci wwczas braciom zakonnym mier Wilhelma. Z kolei wita Matylda opucia 14 marca t krain wygnania oddajc dusz swemu Bogu i Stwrcy. Pochowano j przed otarzem biskupa Chrystusowego, w. Serwacego obok jej ma, z ktrym, tak jak go miowaa za ycia, rwnie po mierci pragna zawsze by poczona. 19 (13). Gero, ojczyzny obroca, ciko dowiadczony mierci jedynego syna, sawnego Zygfryda, pody do Rzymu i tu ten wysuony w boju starzec zoy sw bro zwycisk przed otarzem pierwszego z apostow, w. Piotra. Otrzymawszy nastpnie od wadcy apostolskiego 85 rami witego Cyriaka, odda si w sub Bogu wraz z caym majtkiem. Po powrocie do kraju wybudowa
Margraf i graf w pnocnej Turyngii, Szwabii i yrmcie. O kulcie w. Maurycego patrz: A. Brackmann, Die politische Bedeutung der Mauritius-Verehrung, passim, i A. Hofmeister, Op. cit. s. 64 i nn.
81 80

17. (11.) Preciosum quoque marmor cum auro gemmisque cesar precepit ad Magadaburc adduci. In omnibusque columnarum capitibus sanctorum reliquias diligenter includi iussit. Corpus egregii comitis Christini aliorumque sibi familiarium iuxta supra memoratam posuit ecclesiam, in qua sibi sepulturam, quamdiu vixit, preparari concupivit. Anno dominicae incarnationis DCCCCLXI., regni autem eius vicesimo V, presentibus cunctis optimatibus, in vigilia nativitatis Domini corpus sancti Mauricii et quorundam sociorum eius cum aliis sanctorum porcionibus Ratisbone sibi allatum est: Quod maximo, ut decuit, honore Parthenopolim transmissum unanimi indigenarum et comprovincialium conventu ibidem susceptum est et ad salutem patriae tocius hactenus veneratum est. 18. (12.) Interea Bernhardus antistes venerandus plenusque dierum XLVIII0 ordinationis suae anno et in ipso die, id est III. Non. Februarii, obdormivit in Domino. Insuper Willehelmus, sanctae archipresul Magonciae, cui cura ab imperatore domino suimet et parente, commissa fuit Parthenopolim disponendi caeteraque regni necessaria regendi, cum egrotantis reginae finem Mahtildis expectaret, in Redulverothe VI. Non. Marci moritur. Huius obitum nimia corporis infirmitate oppressa venerabilis regina, nullo adhuc certa nuntio, presentibus cunctis intimavit: 'Filius', inquiens, 'meus Willehelmus, pro dolor! iam expirans memoriae indiget salutari.' Et Liudulfus, abbas Corbensis egreius, corporaliter sibi occurrentem illum nocte eadem, qua transiit, videns, obstipuit et moTtuum hunc esse confratribus nunciavit. Post haec sancta Mahtildis II. Id. Marcii migravit ab hoc exilio, spiritum committens ac creatori suimet reddens Deo, sepultaque est coram altari Christi presulis Servacii iuxta seniorem suum, quia, quem viventem dilexerat, huic se mortuam coniungi, quamdiu deguit, semper inploravit. 19. (13.) Gero qucque, defensor patriae, dum unici morte turbaretur filii suimet illustris Sigifridi, Romam pergens, emeritus iam senex coram altari principis apostolorum Petri arma deposuit victricia et apud domnum apostolicum sancti impetrans brachium Ciriaci ad Deum cum omni suimet hereditate confugit. Patriamque revisens nati suimet viduam, prius velatam, monasterio in saltu, qucd suo signatur nomine, constructo, Hathui vocatam, statuit abbaBiskup halbersztadzki, ten wanie, ktry sprzeciwia si planom Ottona co do zaoenia arcybiskupstwa w Magdeburgu. Por. II, 11. 83 Por. II, 35. 84 965983. 85 Tzn. papiea.
82

klasztor w gaju noszcym nazw od jego imienia86 i ustanowi jego ksieni wdow po swoim synu, Jadwig, ktra poprzednio przywdziaa welon zakonny, a teraz otrzymaa sakr od biskupa Bernarda. Gdy tak wszystkich zaopatrzy, wyprzedzi ich szczliw mierci 20 maja. 20 (14). Kiedy cesarz otrzyma smutn wiadomo o mierci matki, syna i innych ksit, z wielkim alem opakiwa te niepowetowane straty dla caego pastwa. Ponadto gnbi go strach przed rych mierci i dlatego stara si wykona teraz w odpowiednim czasie to, co przyrzek by Bogu, kiedy znajdowa si w cikim pooeniu. Przede wszystkim poleci uda si do Rzymu Hildiwardowi, ktry na stanowisku bdc proboszcza, wybrany zosta wtedy wanie biskupem przez lud i cae duchowiestwo diecezji halbersztadzkiej, zgodnie z uprzednim yczeniem swojego przeoonego Bernarda87. Jemu to wyjawi dugo skrywan tajemnic swego serca, i dla wieczystej nagrody i obrony wsplnej ojczyzny stara si zawsze o utworzenie arcybiskupstwa w miecie Magdeburgu. Owiadczy mu przy tym gotowo spenienia wszystkich jego dawnych ycze, jeeli tylko zgodzi si na wykonanie tego lubu 88. Ten za, e wiatym by mem, przychyli si do zbonej proby i odstpi witemu Maurycemu 89 i cesarzowi cz swojej diecezji, pooon midzy rzekami Odr, ab, Bod oraz drog zwan Fryderykowsk 90. Ponadto, na gorce proby wielkiego cesarza, da Bogu i witemu Wawrzycowi91 terytorium pooone midzy Sonym Jeziorem i rzekami Wilderbach, Solaw, - Unstrutem, Helm i kanaem koo Wallhausen 92. 21. Cesarz, uradowany tak wielk darowizn, przyj w swoj do jego prawic i wrczajc pastora przekaza mu wadz biskupi 93. Przyjmij powiedzia odszkodowanie za ojca twojego''. Tego ostatniego bowiem, imieniem Eryka, skaza Otto na cicie wraz z Bakonem, Hermanem, Rajnwardem, Wirynem, Ezerykiem i innymi, kiedy usiowali go zgadzi w Kwedlinburgu w wito
Gernrode w Harzu, koo Kwedlinburga. 87 Hildiward by biskupem halbersztadzkim od r. 968 do 996. 88 O koniecznoci takiej zgody w tym wypadku patrz wyej uw. 50. 89 Oddanie terytorium jakiemu witemu oznaczao wedle wczesnej terminologii prawnej oddanie go kocioowi pod wezwaniem tego witego. W tym wypadku byo to oddanie terytorium katedrze w. Maurycego, czyli arcybiskupstwu magdeburskiemu. O zaoeniu arcybiskupstwa patrz: K. Uhlirz, Geschichte
86

tissam, a Bernhardo consecratam episcopo. Firmatisque his omnibus felici hos obitu precessit XIII. K. lun. 20. (14.) Imperator autem comperta lugubri matris et filii caeterorumque nece principum, gravi queritur merore invincibile tocius rei publicae damnum. Urguebat eum ad hoc timor mortis propinquae et, quod Deo rebus promisit in anxiis, oportuno tunc complere studuit in tempore. Electum namque a cuncto sanctae Halverstidensis aecclesiae clero et populo Hilliwardum, tunc prepositum et a domno suimet Bernhardo ad hoc presignatum, Romam venire precepit cumque eodem, quod diu latebat, secretum mentis revolvit, scilicet facturum se in urbe Parthenopolitana archiepiscopatum semper studuisse ob spem remuneracionis aeterne defensionemque communis patriae, seque ad omnia, quaecumque umquam ab eo expetisset, promisit paratum, si consentiret sibi hoc perficere votum. Hic autem, ut erat sapiens, piae connivebat peticioni; partemque parrochiae, quae sita est inter Aram et Albim et Badam fluvios, et insuper viam, quae Fritherici dicitur, Deo concessit sanctoque Mauricio ac inperatori. Insuper idem caritative rogatus a cesare augusto, dedit Deo sanctoque Laurentio parrochiam iacentem inter fluvios Willerbizi et Salsum mare et Salam ac Unstred et Helmana et foveam, quae est iuxta Valeshusun. 21. Tali munere inperator arridens per manus suscepit eundem curamque ei baculo committens pastoraem: 'Accipe', infit, 'preciuim patris tui!' Hunc enim, Ericum nomine, cum Baccone, Herimanno, Reinwardo, Wirino, Eserico caeterisque, qui in Quidilingeburg eundem tunc in pascha sollemni occidere conabantur, decollari predes Erzbistums Magdeburgs, 1887; A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. III, 1912, s. 108 i nn. 90 Droga ta sza od dzisiejszego Klein Oschersleben nad Bod w kierunku pnocnym do okolic Drezna. 91 Tzn. dla biskupstwa merseburskiego. 92 Dokadny przebieg granic biskupstwa merseburskiego podaje R. Holtzmann, Aufhebung und Wiederherstellung des Bistums Merseburg, Sachsen und Anhalt II (1926), s. 65, uw. 71. 93 By to ceremonia inwestytury lennej. Polega on na tym, e senior przyjmowa w swoj do prawic wasala, nastpnie za po zoeniu przeze przysigi lennej wrcza mu symbol lenna. Biskupi niemieccy, jako wasale cesarza, musieli rwnie podda si ceremonii inwestytury. Symbolem lenna by w tym wypadku pastora i piercie, czego Koci nie chcia potem uzna i co doprowadzio do tzw. sporu o inwestytur.

Wielkanocy 91. Rwnie mojego dziadka Lotara 93, ktry bra udzia w tym spisku, chcia Otto mierci ukara, lecz za rad swych zaufanych ksit wysa go wwczas na cay rok jako winia do Bawarii, do graf a Bertolda 96, a wszystkie jego dobra zaj i szerok rk rozdzieli. Po upywie roku Lotar odzysKal ask krlewsk oraz cae mienie swoje, a ponadto dosta du sum pienidzy i dobra ziemskie pooone w Santersleben97 i Gutenswegenas. Lecz wracam do rzeczy. 22. Cesarz wezwa do siebie Rychara", trzeciego z kolei opata klasztoru magdeburskiego albowiem poprzedzili go Anno 10 i Otwin 101, obecni biskupi by go obdarzy godnoci arcybiskupi. Lecz po zapoznaniu si z pewnym listem, ktry mu przysano w tajemnicy, zaniecha tego i z upowanienia Stolicy Apostolskiej wynis do godnoci arcybiskupiej 18 padziernika, roku Paskiego 970 102, znamienitego i pod kadym wzgldem odpowiedniego duchownego Adalberta z Trewiru103. Z profesji mnich, by on przedtem mianowany biskupem dla Rusi104, lecz wypdzony stamtd przez pogan. Wysa go tedy cesarz z wielkimi honorami do jego siedziby, rwnoczenie za poleci wszystkim ksitom saskim, aby stawili si u niego na najblisze Boe Narodzenie. Arcybiskup tymczasem, przyjty z wielk okazaoci przez duchowiestwo i lud cay, konsekrowa105 w tych dniach uroczystych Bozona, pierwszego pasterza Merseburga lofi, Burcharda, pierwszego biskupa Mini107, i Hugona, pierwszego biskupa ytyc 108. Doczy' do nich pierwszego biskupa hoboliskiego Dudona, ktry ju przedtem otrzymaj sakr 109. Wszyscy ci biskupi przyrzekli posuszestwo zarwno jemu, jak jego nastpcom, i kady z nich otrzyma osobn diecezj. Do rzdu tych duchownych pasterzy wcielony
Patrz do tych wypadkw: R. Kopke-E. Dummler, Jahrbucher, s. 116 i n. 93 Graf z Walbeck. Por. VI, 43. 90 Z rodziny Babenbergw, graf bawarski, zaoyciel linii grafw szwejnfurckich, brat Leopolda I austriackiego. 97 Dzi Klein Santersleben koo Neuhaldensleben. 98 W tej samej okolicy, koo dzi. Gross Santersleben. 99 Opat klasztoru w. Maurycego, 954968. 100 Anno by opatem tame w latach 937950, potem od 950 do 978 biskupem w Wormacji. 101 Otwin by opatem tame w latach 950954. potem biskupem w Hildesheim od 954 do 984 roku. 102 Bulla erekcyjna papiea Jana XIII nosi dat 18 padziernika 968 r. (Jaffe-Loewenfeld, Regesta Pontificum Romanorum 2 wyd. t. I, 1885; nr 3728), wobec czego podana tu przez Thietmara data roczna jest bdna. 103 Arcybiskup magdeburski od 968 do 981 r. 104 By
94

cepit. Avum autem meum nomine Liutharium, eiusdem consilii participem, libenfer perdere voluit; sed sibi familiarium devictus consilio principum, captum hunc misit tunc Bawariam ad comitem Bertoldum, comprehensis sibi omnibus suimet rebus ac late distributis, usque in annum integrum; tuncque gratiam regis et sua omnia cum magna pecunia et predio in Sonterslevo et in Vodenesvege iacenti acquisivit. Sed ceptum iter peragam. 22. Imperator vocavit ad se Richarium, Magadaburgiensis ecclesie abbatem tercium nam Anno et Otwinus, tunc episcopi, prefuerunt ei , volens hunc dignitate sacerdotali decorare. Sed visa quadam epistoa, quae claneulum sibi deferebatur, omisit Aethelbertumque Treverensem, professione monachum, sed Rusciae prius ordinatum presulem et hinc a gentilibus expulsum, ad archiepiscopatus apicem, inclitum patrem et per omnia probatum, anno dominicae incarnationis DCCCCLXX0, XV. Kal. Nov. apostolica auctoritate promovit. Tunc misit eum ad sedem suam cum magno honore, precipiens universis Saxoniae principibus, ut proximum natale Domini cum eo essent. Archiepiscopus autem, a clero et omni populo magnifice susceptus, in his festivis diebus consecravit Bosonem Merseburgiensis aecclesiae pastorem L, Burchardum Misnensis eclesie provisorem L, Hugonem episcopum Citicensem I.; Havelbergensis aecclesiae custodem I. hiis Tudonem coaptavit prius consecratum: omnes hos subieccionem sibi suisque promittentes successoribus, disposita singulis quibusque parrochia speciali. Additus est his confratribus Brandeburgiensis aecclesiae I. pastor Thiethmarus ante hos unctus et Iordan episcopus Posnaniensis I.
on tzw. biskupem misyjnym. Taki biskup mia charakter nadzwyczajny i by ustanawiany dla danego kraju pogaskiego bez oznaczenia cisych granic jego diecezji. Jego zadaniem byo nawrcenie pogan i dlatego wyposaony by W bardzo rozleg wadz. Nie nalea on do adnej z istniejcych metropolii, lecz podlega wprost Stolicy Apostolskiej. Misja takiego biskupa koczya si z chwil utrwalenia chrzecijastwa w nawrconym kraju. Wwczas biskupstwo misyjne ulegao likwidacji i na jego miejsce wprowadzana bya normalna organizacja kocielna, oparta na arcybiskupstwach i podlegych im hierarchicznie biskupstwach. Patrz: O. Hinschius, Kirchenrecht, t. II, s. 171 i 350. 103 Wymienieni niej biskupi byli sufraganami wieo zaoonej metropolii. 106 968970. Por. II, 36. 107 968969. Por. IV. 6. los 963979 por III 18. 109 948981/92. Por. III, 17. O zaoeniu tego, jak rwnie brenneskiego biskupstwa patrz: A, Hauck, Kirchengeschichte, t. III. s. 102 i nn.

zosta ponadto pierwszy biskup Brenny I10 Thietmar, konsekrowany dawno przed nimi, oraz pierwszy biskup poznaski Jordan 111. 23 (15). Cho snadnie moe mi kto zarzuci, i wywracam porzdek rzeczy, to jednak warto nawiza do tego, jak cesarz nada
948965/68. Przyjmuj tu, jak rwnie w dalszym cigu przekadu sowiask nazw Brenna, ktr ustali dla Brandenburga J. Nalepa we wnikliwym studium pt. Brenna pierwotna nazwa Brandenburga, Przegl. Zach. 1952, z. 7/8 s. 707 i nn. Jak udowodni ten badacz, uywana przez Thietmara i za jego czasw nazwa Brendanburg (Brandenburg) i Brennaburg jest sowiasko-niemieck hybryd (Brennaburg). Brenna oznacza miejsce podmoke, bagniste, co odpowiada tamtejszym warunkom topograficznym. Sufiks niemiecki burg dodany do pierwotnej nazwy sowiaskiej okrela miejscowo jako grd warowny. Po przekonujcych wywodach J. Nalepy wydaje mi si, i w sownictwie onomastycznym waciwym dla czasw Thietmara naley posugiwa si nazw Brenna, ktra oczywicie nie bdzie odpowiedni dla pniejszych czasw, kiedy te tereny zostay zgermanizowane i kiedy nazwa Brandenburg wyrugowaa doszcztnie tamt pierwotn nazw. 111 Z powysz wzmiank Thietmara o pierwszym biskupie polskim Jordanie czy si szereg kwestyj spornych w nauce: 1. Stanowisko prawne tego biskupa: Dawniejsza nauka niemiecka i czciowo polska, interpretujc dosownie tekst Thietmara, przyjmowaa, i Jordan by od pocztku biskupem okrelonej diecezji o ustalonych w chwili jej kreowania granicach i ze sta siedzib w Poznaniu. Z nowszych uczonych pogld ten podzielaj: S. Zakrzewski, Historia polityczna s. 33; Mieszko I, s. 74 i nn.; Bolesaw Chrobry Wielki, Krakw 1925, s. 121 oraz G. Sappok, Die Anfange des Bistums Posen, s. 59. W przeciwiestwie do tego dzi ju zarzuconego pogldu wikszo uczonych przyjmuje, i Jordan by biskupem misyjnym bez adnej okrelonej diecezji, obejmujcym sw dziaalnoci ca Polsk w jej wczesnych i przyszych granicach. Patrz: W. Abraham, Organizacja kocioa w Polsce do poowy wieku XII, 2. wyd. Lww 1893, s. 35 i nn.; Gniezno i Magdeburg, Krakw 1921, s. 9 i nn.; P. Kehr, Das Erzbistum Magdeburg und die erste Organisation der christlichen Kirche in Polen, Abh, d. Preuss. Ak. d. Wissensch. Hist. Phil. Kl. 1920 nr l, s. 6 i nn.; M. Z. Jedlicki. La creation, s. 662 i n.; Z. Wojciechowski, Polska nad Wis i Odr, s. 62; G. Labuda, Studia, s. 197 i nn.; H. owmiaski, Imi chrzestne Mieszka I, Slavia Oce. 19 (1948), s. 283 i nn.; F. Dvornik The making of central and eastern Europ, London 1949, s. 74; J. Wid ajewicz, Chrzest Polski, ycie i Myl 1951 z. 11/12, s. 466; L. Kolankowski, Dagome iudex, ycie i Myl 1952 z. 1/6 s. 159; T. Silnicki, Millenium, ycie i Myl 1952, z. 7/9, s. 232. Nieco odmienne stanowisko zajmuje J. U m i s k i, Powstanie biskupstwa poznaskiego, Wrocaw
110

23. (15.) Opere precium est, quamvis iure preposterus mihi imputetur ordo, hoc adnectere, qualiter imperator fratri suimet, domno
1952, przypisujcy Jordanowi charakter biskupa dworskiego". 2. Gdzie bya siedziba owego biskupa misyjnego: w Poznaniu, czy w stolicy pastwa, Gnienie? Zagadnienie to jest o tyle le postawione w nauce, e nie'chodzi tu o siedzib w sensie stolicy, lecz raczej o baz dla akcji misyjnej. Za Poznaniem owiadczyli si w ostatnich czasach: M. Z. Jedlicki, La creation, s. 662; W. Hensel, Zaoenie Poznania i jego najstarsze dzieje w wietle wykopalisk, Z Otchani Wiekw, 1938, s. 134; Z. Wojciechowski, Polska nad Wis i Odr s. 63; tene, GnieznoPozna-Krakw na tle ksztatowania si pastwa Piastw, Przegl. Zach. VII (1951) z. 7/8, s. 347 (obawa przed siln tradycj pogask Gniezna); H. owmiaski, Op. cit. s. 287 (obawa przed ewentualnym konfliktem z monymi w stolicy). Za Gnieznem owiadczy si L. Koczy, Gniezno do poowy XIII w. w dz. zbir. pt. Gniezno w zaraniu dziejw, Bibl. Prehistoryczna 4 (1939), s. 2 i G. L a b u d a, Studia, s. 205 (stoeczny charakter, pierwsza bazylika, siedziba przyszej metropolii). 3. Z czyjej inicjatywy nastpio wysanie biskupa misyjnego do Polski? Nauka niemiecka, zabarwiona niestety w okresie midzywojennym silnym szowinizmem, kada tu nacisk na czynn rol cesarza Ottona I, ktry snu daleko idce plany chrystianizacji wschodniej Europy. Patrz: A. Brackmann, Die Ostpolitik Otto des Grossen, Ges. Aufsatze, s. 143 i nn. brz G. S a p p o k, Op. cit. s. 53 i n. Temu pogldowi przeciwstawili si M. Z. Jedlicki, La creation, s. 664; Die Anfange des polnischen Staates, Hist. Zeitschr. 152 (1935) s. 519 i nn.; Z. W o j c i e c h o w s k i, Op. cit. s. 63 i n.; G. L a b u d a, Studia, s. 77. Badacze ci ustalili, i zarwno przyjcie chrztu, jak kreowanie kocielnej organizacji misyjnej w Polsce wyszo z inicjatywy Mieszka i dokonane zostao wprost z Rzymu bez porednictwa niemieckiego. Porednie stanowisko, i Jordana wysa Otto I na prob Mieszka, zajmowa W. Abraham, Organizacja Kocioa, s. 31 (ju jednak w pracy: Gniezno i Magdeburg, s. 10, zmieni stanowiska w sensie przyjcia samodzielnej akcji Mieszka I) oraz H. owmiaski, Op. cit. s. 290. Przeciwko koncepcji H. owmiaskiego owiadczy si ostatnio J. Widajewicz, Chrzest Polski s. 448 uw. 18 i s. 466. 4. Kiedy zosta kreowany biskup Jordan? Cz uczonych opierajc si na tekcie Thietmara wymieniajcym Jordana ju jako biskupa w zwizku z intronizacj arcybiskupa magdeburskiego, ktra odbya si w roku 968, przyjmuje, i konsekracja Jordana nastpia wczeniej, prawdopodobnie w tym samym 966 roku, w ktrym mia miejsce chrzest Mieszka. Patrz: T. Wojciechowski, O rocznikach polskich, Pamitnik Ak. Um. IV (1880), s. 191 i n.; W. Abraham, Organizacja Kocioa, s. 34; Z. Wojciechowski, Op. cit. s. 160, uw. 189. Inni uczeni, opierajc si na Spominkach gnienieskich (Mon. Pol. Hist. III. s. 42) i Annales Pragenses (Fontes rer. Bohem. II, s. 380), opowiadaj si za rokiem 968. Patrz: G. Sappok, Die Anfange, s. 72 i przywiedzion tam

po mierci arcybiskupa koloskiego Wigfryda 112 jego arcybiskupstwo wraz z ksistwem lotaryskim swojemu bratu Brunonowi.
dawniejsz literatur; G. Labuda. Studia, s. 197 i n.; H. owmiaski, Op. cit. s. 293, wedug ktrego Jordan przyby najpierw do Polski (966 r.) w charakterze zwykego misjonarza, gdy cesarz nie chcia wysya biskupa, zanim si nie wyjania sprawa stosunku Polski do tworzcego si wwczas arcybiskupstwa magdeburskiego (dopiero po wyjanieniu tej sprawy nastpia konsekracja w r. 968); J. Widajewicz, Chrzest Polski s. 463. 5. Jaki by stosunek biskupa Jordana do metropolii magdeburskiej i czy rzeczywicie podlega on jej hierarchicznie, jak to przedstawia Thietmar? Uczeni, przyjmujcy zwyky, diecezjalny charakter pierwszego polskiego biskupa, odpowiadali na to pytanie pozytywnie, powoujc si z jednej strony na tekst powyszy, z drugiej za na pniejsze, wyranie w rdach zawiadczone pretensje arcybiskupw magdeburskich do zwierzchnictwa nad biskupem poznaskim. Temu pogldowi zaday powany cios badania P. Kehra, Das Erzbistum Magdeburg, s. 14 i nn. i W. Abrahama, Gniezno i Magdeburg, passim, ktre wyjaniy t spraw w sposb definitywny. Jordan, jako biskup misyjny, nie podlega arcybiskupowi magdeburskiemu, lecz wprost Stolicy Apostolskiej, jak wszyscy tego rodzaju biskupi. Thietmar, wymieniajc go w rzdzie biskupw podlegych niemieckiej metropolii, opar si na znanym mu prawdopodobnie dokumencie, przypisywanym papieowi Janowi, ktry znajdowa si wwczas w Magdeburgu i z kocem XI wieku zosta wczony do Liber privilegiorum Sancti Mauritii (Codex dipl. Maioris Poloniae, I, s. l, nr 1). W narracji tego dokumentu, opisujcej powstanie arcybiskupstwa magdeburskiego, mowa jest o tym. e biskupstwo poznaskie zostao zaoone przez Ottona I i podporzdkowane arcybiskupstwu w Magdeburgu, jego za pierwszy pasterz Jordan otrzyma sakr z rk arcybiskupa Adalberta. P. Kehr (s.54 i nn.) wykaza, e dokument ten zosta sfaszowany w latach 10041012, aeby stworzy podstaw prawn dla pretensyj arcybiskupw magdeburskich do zwierzchnictwa nad Kocioem polskim. Pretensje te byy reakcj wczesnych niemieckich sfer kocielnych na zjazd gnienieski, ktry tworzc na miejsce dotychczasowej misyjnej now, normaln i w dalszym cigu samodzieln organizacj Kocioa w Polsce, przekrela moliwoci ekspansji Kocioa niemieckiego w tym kierunku. Thietmar, jako jedna z czoowych postaci episkopatu niemieckiego, popiera te pretensje. Wykadnia P. Kehra zostaa przyjta powszechnie w nauce. Uzupeni j cennymi uwagami. W. Abraham (s. 21 i n.), przypominajc, e w wyniku pretensyj arcybiskupa magdeburskiego nastpca Jordana Unger zmuszony zosta w czasie swej podry do Rzymu do zoenia przysigi obediencyjnej temu arcybiskupowi. Patrz dalej: A. Brackmann, Ostpolitik, s. 143 i n.; Die Anfange des polnischen Staates, s. 168 i nn.; Magdeburg als Haupstadt des deutschen Ostens im fruhen Mittelalter, Leipzig 1937, s. 15 i nn., (gdzie jednak podniesione s ju pewne wtpliwoci co

Brunoni, nominato a suimet patruo duce Brunone, qui a Luthuwigo rege in expeditionem ad Danos missus, cum episcopis duobus
do tezy Kehra); M. Z. Jedlicki, La creation, s. 659 i nn.; Z. Wojciechowski, Op. cit. s. 62; K. Buczek, Pierwsze biskupstwa w Polsce Kwart. Hist. 52 (1938), s. 179 i nn.; G. L a b u d a, Magdeburg i Pozna. Zaoenie arcybiskupstwa magdeburskiego i biskupstwa poznaskiego na tle wschodniej polityki misyjnej Ottona Wielkiego, Roczn. Hist. XIV (1938), s. 194 i nn. oraz Studia, s. 195 i nn., ktry wyraa zastrzeenia co do przyjtej przez Kehra datacji falsyfikatu i przenosi powstanie legendy o zwierzchnictwie arcybiskupa magdeburskiego nad Kocioem polskim na lata koo 1130 (s. 196, uw. 4); W. Mo11enberg, Der Liber privilegiorum sancti Mauritii Magdeburgensis, Kritische Beitrage ur Geschichte des Mittelalters, Hist. Studien 238, Berlin 1933, s. 101 i n., ktry uwaa cytowany przez Kehra falsyfikat nie za sfaszowany przywilej, lecz za koncept (niewykorzystany) przywileju. Wyrane stanowisko przeciw tezie Kehra zajli: S. Zakrzewski, Mieszko I, s. 74; Bolesaw Chrobry, s. 121 oraz G. Sappok, Die Anfange des Bistums Posen, s. 59 i n.; Die deutsche Ostpolitik des Hochmittelalters, s. 170, opowiadajc si za dawn tez o przynalenoci biskupstwa poznaskiego do metropolii magdeburskiej. Oryginalne stanowisko zaj H. owmiaski. Op. cit., s. 297 i nn. Jego zdaniem, Jordan by biskupem misyjnym, niezalenym od Kocioa niemieckiego, wszelako z bulli Jana XIII z 968 r. (Urkundenbuch d. Erzst. Magd. I. nr 64) wynika, i projektowano wcielenie terytorium Polski do metropolii magdeburskiej po zaprowadzeniu tam normalnej organizacji kocielnej. Z tytuu tych pretensyj Mieszko mia paci danin: usque in Vurta fluvium arcybiskupowi magdeburskiemu. Ta koncepcja wymaga osobnego krytycznego omwienia. 6. Skd pochodzi biskup Jordan? W literaturze niemieckiej i dawniejszej polskiej przyjmowano, i Jordan by Niemcem i przyby do Polski z ktrego z poudniowo-niemieckich klasztorw. Tak: K. Voelker, Kirchengeschichte Polens, Wien 1921, s. 8; R. G r o d e c k i, Dzieje Polski, s, 45 i n.; P. K e h r, Op. cit. s. 4 i n.; G. Sappok, Die Anfange, s. 72 i nn. B. S t a s i e ws k i, Die ersten Spuren des Christentums in Polen, Zeitschr. f. Osteurop. Gesch. VIII (1934) s. 257 i nn. A. Parczewski, Pocztki chrystianizmu w Polsce i misja irlandzka, Rocz. Pozn. Tow. Przyj. Nauk XXIX (1902) s. 216 i nn., doszukuje si pochodzenia Jordana z Irlandii. Inni uczeni opowiadaj si raczej za romaskim pochodzeniem pierwszego polskiego biskupa. Badania w tym kierunku zapocztkowa W. Abraham Organizacja, s. 35, ktry wywodzi Jordana z ktrego z klasztorw benedyktyskich na pograniczu germasko-romaskim Francji lub Woch. Za W. Abrahamem poszli M. Friedberg, Kultura polska a niemiecka T. II, Pozna 1946 s. 36 i H. owmiaski, Op. cit. s. 278 i nn., ktry dopatruje si ojczyzny Jordana w Belgii (Leodium) i czciowo J. Widajewicz, Chrzest Polski s. 467. Sprawa pochodzenia Jordana czy si z kwestia odnalezienia centrum wczesnych misyj dla Polski. Z. W o j-

Tene Bruno nosi imi po swoim dziadku stryjecznym113 Brunonie, ktry wysany przez krla Ludwika 114 na wypraw wojenn przeciw Duczykom, zgin 2 lutego w nurtach wezbranej rzeki wraz z dwoma biskupami: Teodorykiem 115 i Markwardem 116 oraz innymi rycerzami. Cho arcybiskup Bruno bardzo by mdrym czowiekiem, to jednak ulegajc namowom niegodziwych ludzi zacz przemyliwa nad tym, jakby krlowi i bratu swemu za dobre zym odpaci. Zaprosi mianowicie do siebie na uczt swego dziewierza Hugona, ktry, jak wyej wspomnielimy 117, nie okazywa zgoa wiernoci krlowi i jemu to, nie baczc ani na pokrewiestwo ani na przysig, zamierza przekaza krlestwo wraz z koron wysadzan misternie kosztownymi kamieniami. Kiedy w sam dzie uroczysty Wielkanocy wszystkie insygnia krlewskie byy przygotowane i Bruno mia zamiar przystpi do koronacji dziewierza, ktry z kobiec podliwoci czeKal na spenienie obietnicy, miosierdzie i mdro Boa wszystkim kierujca sprawiy, e osaba jego zo i wstyd go ogarn i skrucha z powodu tego, czego si by podj. Wezwawszy w tajemnicy swego sekretarza Folkmera, o ktrym mwilimy wyej 118, otworzy przed nim ran swej duszy i prosi go o skuteczn rad, jak j uleczy. Wwczas Bg, ktry gotw jest do niesienia wszelkiej pomocy nawrconym grzesznikom, podda z nieba Folkmerowi, przez jak odpowied moe uly trosce swego pana: Najdroszy Panie brzmiaa ta odpowied Duch wity owieci ci, by nieprzyjaciel i sprawca tak wielkiej zbrodni nie przewodzi wicej nad nami. Sdz, i moesz tak oto pognbi
ciechowski, Op. cit. s. 61 i n. w lad za dawniejsz literatur dopatrywa si tego centrum w poudniowych Niemczech, gdzie przechoway si silne tradycje rzymskie. J. Widajewicz, Chrzest Polski s. 465 i nn., opowiada si zdecydowanie za Ratyzbon wskazujc jako na gwny argument na kontakty Dbrwki z tym rodowiskiem. Za nim idzie T. Si1nicki, Millenium, s. 233. H. owmiaski, Op. cit. s. 291 przyjmuje raczej Leodium. 7. Kiedy Jordan umarl? Jest to kwestia sporna. Opierajc si na tekcie Thietmara VI, 65, mwicym, i nastpca Jordana Unger umar w 1012 r. w trzydziestym roku od swej nominacji, cz uczonych przyjmuje za dat mierci Jordana rok 982. Tak np. W. Abraham, Organizacja, s. 33 i Z. W o j c i e c h o w sk i, Op. cit. s. 160, uw. 189. Za dat 984, opierajc si na Spominkach gnienieskich (Mon. Pol. Hist. III, s. 42), opowiedzieli si w nowszych czasach: P. Kehr, Op. cit. s. 25, uw. 2 i 33; G. Sappok, Die Anfange, s. 74; G. Labuda, Studia, s. 198. 8. Czy Jordan by jedynym biskupem w Polsce? Niektrzy uczeni, a mianowicie: A. Arndt, Uber die altesten polnischen Bistumer

Thiaedrico et Marequardo caeterisque militibus IIII0 Non. Feb. fluminis inundatione interiit, mortuo Agripinae sedis provisore Wigfrido, episcopatum eiusdem ducatumque regni insuper daret Liutharii. Hic post iniquorum, quamvis sapientissimus esset, consilio depravatus, pro bono malum regi suimet germanoque restituere meditatur. Vocavit namque ad se Hugonem generum, regi, ut supra memoravimus, nimis infidelem, ad convivium et cum corona artificiose gemmata regnum ipso committere, consanguinitatis et iuramenti inmemor, studuit. Qui cum in sancto die sollempnis paschae, paratis omnibus instrumentis regalibus, generum promissa femineo expetentem desiderio coronare voluisset, odio divinae miserationis gratia sapiencieque cuncta volventis freno paululum relaxato, puduit incpti et penituit. Accersitoque clam suimet secretario, quem prediximus, Wolcmero, quod in mente latebat vulnus aperuit qualiterque curaretur, diligenti consilio quesivit. Sed conversis quibusque paratus ad omnia Deus huic in mentem caelitus misit, quo curam sui senioris respondendo talibus mitigavit. 'Sanctus', inquit, 'Spiritus tibi, senior karissime, suggessit, ut non amplius adversum nos prevaleret tanti auctor sceleris inimicus; quem sic confundi teque autumo posse honorari. Coronam, quam genero tuo cras te daturum promisisti, vobis consedentibus presentabo, ut fides tua in conspectu omnium clarescat; et invitus corruens
Zeitschr. f. k. Theol. 14 (1890), s. 44 i n.; W. Ktrzyski, O organizacji Kocioa w Polsce do poowy XII w. Przew. Nauk. Lit. 19 (1891), s. 562; R. Grodecki, Dzieje Polski, s. 61 i K. Buczek,. Pierwsze biskupstwa, s. 182 i nn., opierajc si na katalogach biskupw krakowskich, wymieniajcych przed ustanowionym w Gnienie Popponem jako biskupw: Prohora i Prokulfa (M. Pol. Hist. III, s. 328), przyjmuj istnienie w Polsce przed r. 1000 osobnego biskupstwa krakowskiego obok poznaskiego. Z tym pogldem rozprawili si ostatecznie: G. Labuda, Studia, s. 208 i nn. oraz W. Abraham, Jedyne polskie biskupstwo przed rokiem 1000, ycie i Myl 1950, z. 1/2, s. 33 i nn. Patrz take do tego problemu: J. W i d a j e w i c z, Prohor i Prokulf, Nasza Przeszo IV (1948) s. 1732. 112 Patrz uw. 9. 113 Brat Ottona, ojca krla Henryka I. 114 Ludwik III, 876882. 115 Biskup Minden, 853880. 116 Biskup Hildesheimu, 876880. 117 II, 6, 8, gdzie Thietmar pomiesza Hugona z Konradem Lotaryskim. Caa ta opowie o Hugonie i Brunonie jest w duej mierze wymysem Thietmara. Patrz R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 236; C. Schone, Die politischen Beziehungen zwischen Deutschland und Frankreich in den Jahren 953980, 1910, s. 128 i nn. 118 Nieciso, gdy Thietmar nie mwi nic jeszcze o tej postaci.

go, a sam cze zachowa: Kiedy si zbierzecie, przynios koron, ktr obiecae da jutro swemu dziewierzowi, aby wszyscy widzieli jasno, i dotrzymujesz sowa, potem jednak upadn, niby nieumylnie, na ziemi i potuk j na kawaki, aby rozgorzaa znowu chodna w tej chwili mio midzy brami". Podobaa si ta odpowied arcybiskupowi i kornie j prosi Boga o wysuchanie jego gorcych modw. Kiedy rankiem to, co byo umwione, stao si faktem, arcybiskup udawa wielki smutek. Hugo tymczasem oraz jego towarzysze, zawiedzeni w tak miaych nadziejach, nie mogli si pocieszy w swoim alu. Po zakoczeniu dni witecznych Hugo powrci do domu, uczczony innymi ni te, na ktre liczy, darami. Po tych wydarzeniach bracia: krl i biskup pogodzili si ze sob i trwajc we wzajemnej mioci starali si unika nawet najmniejszej okazji do niezgody. Lecz arcybiskup, ktry zarwno w boskich, jak ludzkich sprawach dobrymi mg si poszczyci wynikami, zasn snem wiecznym 11 padziernika w trzynastym roku swoich rzdw i osieroci smutnego brata. Z takich i wielu innych side zastawionych przez tych, co go zgubi chcieli, wydoby si Otto szczliwie przy pomocy Chrystusa w cigu swego blisko czterdziestoletniego panowania w krlestwie i cesarstwie. Mao opowiedziaem o niezliczonych, zbonych i lepszych od tego ostatniego czynach wielkiego ma Brunona, lecz oscbne dzieo powicone jego szlachetnemu yciu zwalnia mnie od dorzucenia tu czegokolwiek 119. 24 (16). Cesarz, poruszony bardzo mierci brata, z mioci do niego powierzy arcybiskupstwo, jakote trosk o dusz zmarego jego zaufanemu kapelanowi Folkmerowi. A gdy ten po upywie czasu uyczonego mu przez Boga i po chlubnej dziaalnoci zszed z tego wiata 18 lipca120, duchowiestwo i lud wybray Gerona121, brata margrabiego Thietmara122, o czym natychmiast zawiadomiono cesarza. Ten jednak wzbrania si da arcybiskupstwo Geronowi, poniewa z rnych powodw by rozgniewany na jego brata. Tymczasem Gero, ktry by wtedy kapelanem, ujrza pewnego dnia w czasie odprawiania mszy w. w Pawii witego Piotra i Ambroego, ktrzy namacili go witymi olejami. Nie zdradziwszy si przed nikim, przyj ten tak wielki dar mioci Boej w spokoju ducha. Rwnie cesarzowi ukaza si w dniu ZmartwychwstaRuotgeri vita Brunonis, archiepiscopi coloniensis (M. G. SS. IV). Folkmer by arcybiskupem Kolonii od 965 do 969 roku. 121 Arcybiskup koloski od 969 do 976 roku.
120 118

disrumpo eandem, ut fraternus amor modo frigidus in posterum recalescat.' Placuit hoc archiepiscopo, et sic expleri votis exultantibus divinas pulsavit suppliciter aures. Mane autem facto, dicta haec ut factis sunt impleta, archiepiscopus magnum simulabat merorem; Hugo autem suique tanta spe frustrati inconsolabilem sustinuere dolorem; consummatisque diebus festivis, aliis, quam ratus sit, donis honoratus rediit. Post haec confratres, rex inquam et episcopus, reconciliati invicemque pietatis studio perseverantes omnem inirniciciae scrupulum deinceps amovere curabant. Sed archipresu, divinitus in cunctis humanitusque pollens proficuitatibus, XIII. ordinationis suae anno, somno pacis soporatus, V. Id. Octob. fratrem reliquit tristem. Tales insidiancium laqueos compluresque alios, in regni ac in cura imperii XL ferm annos conversatus, Otto prefatus Christo se in omnibus protegente securus evasit. Pauca locutus sum de innumerabilibus et isto melioribus tanti viri ingenuis actibus, quia liber unus de eiusdem nobili conversatione pleniter inscriptus me aliquid proibet addere. 24. (16.) Imperator autem fraterna cade turbatus, Wolmero, eiusdem familiari capellano, ob amorem eius episcopatum et anime curam fideliter eommendavit. Quo sedente tempus a Deo sibi permissum et in omnibus egreie conversanti et de medio XV. K. Augusti discedenti Gero, frater Thietmari marchionis, a clero et ab omni pcpulo electus est; et hoc imperatori mox adnuntiatur. Hic quia prefato fratri suo ob multas causarum species iratus fuit, dare huic episcopatum noluit. Interea is, quia capellanus tunc erat, in uno dierum missam celebrans in Papia civitate, vidit solus sanctum Petrum et Ambrosium sancto se benedicentes oleo; et nullo tunc prodidit, sed tantum divinae pietatis munus equa mente portavit. Imperatori autem in sancto dominice resurreccionis die evaginato apparuit angelus gladio, cum iam preparatus excepta corona ad ecclesiam pergere voluisset: 'Nisi', inquiens, 'in Gerone hodie compleveris electionem, securus non evadis hanc sedem'. Expavescens ob hoc cesar: 'Domnum', infit, 'vocate Geronem'. Eique protinus venienti curam baculo pastoraem commisit et indulgentiam humiliter efflagitavit. Hic a suffraganeis postea benedictus, ut signis hodie declaratur, nomen et offitium Deo hominibusque accepte; dum vixit, tota mentis devotione portavit.
Margrabia Thietmar (965979) otrzyma po podziale marchii Gerona terytorium nad doln Solaw i Muld oraz yrmt i kraj Niycw. Pniej dosta marchie: Miniesk i Mersebursk. By on synem Chrystiana (II, 17) i Idy, siostry margrabiego Gerona.
122

nia Paskiego anio z obnaonym mieczem, kiedy ten w stroju uroczystym, lecz bez korony, zamierza uda si do kocioa. Nie wyjdziesz cay z tego paacu rzek anio jeeli nie zatwierdzisz dzisiaj wyboru Gerona". Przeraony tym cesarz powiedzia: Przywoajcie mi czcigodnego Gerona!" A gdy ten zjawi si natychmiast, wrczy mu pastora i przekaza urzd biskupi, proszc pokornie o przebaczenie. Gero, konsekrowany nastpnie przez innych biskupw, sprawowa do koca swego ycia godno i urzd arcybiskupa w sposb miy Bogu i ludziom, z caym oddaniem swej duszy, jak o tym wiadcz dzi jeszcze wyrane dowody 122a. 25. Jego pobona matka Ida wybraa si z pielgrzymk do Jerozolimy i kiedy tam zachorowaa, takie daa zlecenie swoim sukom: Gdy dusza moja opuci nareszcie miejsce swego wygnania, oddajcie czym prdzej ciao moje matce-ziemi i odszedszy std, powiedzcie mojemu synowi Geronowi, aby nie odmawia swojej na obczynie zmarej matce tego zaszczytu, ktrego Bg w swej askawoci zechcia jej uyczy w niebie i aby zbudowa mi otarz w kociele w. Cecylii". Zgodnie z tym zleceniem suki pochoway swoj pani, kiedy po tych sowach spokojnie zmara. Kiedy zaraz potem wracay do domu, nie zdaway sobie sprawy z tego, e unikny grocego im bezporednio nieszczcia. Albowiem Saraceni wpadli
Opowie powysza jest wyrazem stanu prawnego, jaki panowa wwczas w Niemczech w kwestii kreowania biskupw i arcybiskupw. Obok panujcej zasady nominacji monarchy wystpuje tu w organicznym z ni zwizku zasada elekcji kanonicznej: a dero et populo. Ten stan prawny by wynikiem duszej ewolucji historycznej. Mianowicie wedle prawa kanonicznego pierwszych wiekw chrzecijastwa kreowanie nowego biskupa nastpowao w drodze obioru przez miejscowe duchowiestwo i lud. Kiedy z biegiem czasu religia chrzecijaska z przeladowanej staa si w Rzymie oficjaln, zacz si zaznacza coraz silniej udzia cesarza w tej materii. On faktycznie mianowa biskupw. Podobnie byo w szczepowych krlestwach germaskich. Koci, wystpujc przeciwko temu, przyznawa monarchom tylko prawo do zatwierdzania kanonicznie wybranych kandydatw. W pastwie frankijskim ta faktyczna nominacja krlewska staa si regu, tak i Koci musia j uzna za prawo zwyczajowe. Ten stan prawny odziedziczyo pastwo niemieckie. Zasad wic bya tu nominacja przez krla, jeeli za w poszczeglnych diecezjach nastpowa obir, to dziao si to albo na zasadzie oglnego przywileju dla danej diecezji, ktrego udzieli krl, albo, jeeli takiego przywileju nie byo, na podstawie osobnego zezwolenia krlewskiego dla kadego indywidualnego wypadku. Przywilej monarszy udzielany by miejscowemu duchowiestwu, potem za kapitule, kiedy si
122a

25. Huius sancta mater, Hidda nomine, Ierusalem orationis gratia petens illicque infirmata, hanc suis legationem pedissequis commendavit: 'Egredienti animae meimet prolongato huius exilii incolatu, corpus meum matri terre celeriter tradite et, mox euntes, haec filio nunciate Geroni, quo pregrinae genitrici suae talem in terris non deneget honorem, qualem pius in caelis dare dignatus est Deus, et altare mihi in aecclesia sanctae constituat Ceciliae' Talibus preceptis devotae obtemperantes famule dominam suam post haec feliciter exspirantem sepelierunt et statim recedentes miseriam insciae effugierunt subsecuturam. Nam Saraceni Ierusolimam tunc invadentes nil reliquere victis, quod sancta eis clam
ta ukonstytuowaa. Lecz elekcja kanoniczna, przeprowadzona na podstawie przywileju krla, nie naruszaa jego prawa nominacji. Bya bowiem tylko elekcj kandydata na biskupa, ktrego dopiero krl mianowa nastpnie biskupem przez akt inwestytury, tzn. wrczenie mu pastorau. Po inwestyturze odbywaa si konsekracja nowego biskupa przez jednego z ssiednich biskupw. Patrz P. Hins c h i u s, System des katholischen Kirchenrechts T. II, Leipzig, 1878, s. 530 i przywiedzione tam teksty rdowe. A. H a u c k, Op. cit. III, s. 397 i nn.; K. Uhlirz, Geschichte des Erzbistums Magdeburg, s. 113 i n.; E. Laehns, Die Bischofswahlen in Deutschland von 9361056 unter foesonderer Berucksichtigung der koniglichen Wahlprivilegien und der Teilnahme des Laienelements, Diss. Greifswald 1909, s. 25, 80; G. W e i s e, Knigtum und Bischofswahl im frankischen und deutschen Reich vor dem Investiturstreit, Berlin 1912, s. 118 i nn.; E. N. Johnson, Op. cit. s. 70; H. Nebelsieck, Deutsche kirchliche Kulturbilder aus der Zeit der sachsischen Kaiser nach der Chronik des Bischofs Thietmar v. Merseburg, Zeitschr. d. Ver. f. Kirchengesch. der Prov. Sachsen 20 (1924), s. 2 i nn. Inwestytura biskupa miaa dwojaki sens: kocielny i wiecki. Krl niemiecki wystpowa tu z jednej strony jako zwierzchnik Kocioa powierzajcy funkcje duszpasterskie wybranemu kanonicznie kandydatowi, z drugiej za strony jako najwyszy zwierzchnik lenny, nadajcy mu biskupstwo w lenno. Thietmar, ktrego uwaa mona w tym wypadku za wyraziciela pogldw wyszej hierarchii kocielnej, cakowicie uznawa taki sens inwestytury. Dla jej kocielnego charakteru znajdowa uzasadnienie w przyznawanej monarsze niemieckiemu kwalifikacji zastpcy Boga na ziemi" (I, 26; VI, 11), lenny za jej charakter przyjmowa jako naturalny, bo wynikajcy ze stanowiska biskupw jako ksit duchownych. Nie razio go przy tym, i monarcha dokonywa inwestytury przez wrczenie pastorau, ktry by symbolem wadzy duchownej. wiadczy to o tym, i nie byo jeszcze wwczas w Niemczech adnych symptomw, ktre by pozwalay przeczuwa zbliajc si walk o inwestytur.

wwczas do Jerozolimy123 i zupili doszcztnie mieszkacw, co przepowiedziaa owym sukom porednio ich pobona pani, gdy kazaa im szybko siebie pochowa i zaraz wraca do kraju. Po powrocie do Kolonii opowiedziay one wszystko w kolejnoci wydarze arcybiskupowi. Ten przyj je askawie, po czym dzikowa Bogu i speni suszne yczenie matki. Poniewa mao dotd mwiem o zapoznanej zgoa sawie tak wielkiego pasterza, przeto niech mi bdzie wolno przedstawi w nastpnych rozdziaach dalsze jego czyny, aby jego cnota w tym wikszym moga wystpi blasku 124. 26 (17). Kiedy cesarz dowiedzia si o mierci biskupa ratyzboskiego 125 i uda si na miejsce, otrzyma we nie wskazwk, by powierzy biskupstwo temu, kto go pierwszy spotka. Nazajutrz o wicie, wybra si cesarz z maym orszakiem do klasztoru witego Emmerama mczennika w zupenej tajemnicy przed zakonnikami i kiedy zapuKal cicho do furty, wpuci go do wntrza czujny str kocioa, a zarazem ze wszech miar powaania godny mnich Gunter. Gdy go Otto zobaczy, najpierw pochyli si kornie, by go uczci, nastpnie za w te odezwa si do sowa: Co mi dasz, bracie, za uzyskanie godnoci biskupiej?" Mnich na to odrzek ze miechem: Moje trzewiki". Kiedy nastpnie Gunter uda si wraz z innymi brami duchownymi do kocioa w. Piotra dla wyboru biskupa, cesarz wyjani wszystkim sen i dalszy przebieg rzeczy, po czym za rad duchowiestwa i caego ludu ustanowi go biskupem. Gunter jednak, otrzymawszy sakr, zasiada na tronie biskupim tylko sze miesicy. Kiedy zoony cik chorob poczu si raz nieco silniejszym, powsta z oa i wziwszy w rce popi posypa nim w ksztat krzya witego miejsce, na ktrym chcia umrze. Nastpnie pooywszy si na ziemi zapiewa sam pobonoci peen pie pobonego Hioba: Ze syszenia syszaem o Tobie, a teraz widzi Ci oko moje. Przeto sam siebie winuj i czyni pokut w prochu i popiele" 126. Potem, odbywszy dug, zami przeplatan spowied, wyzion ducha. Spenio si na nim to, co przepowiedzia mu jego poprzednik, podobny do niego z obyczajw: Ty, bracie, bdziesz rzdzi tym kocioem jako mj nastpca, lecz krtko y bdziesz i dopiero Bg w swoim miosierdziu uwieczy tw skro infu". By to si wanie stao zgodnie z wola Bo, tego pragn zawsze przez cay czas swojej ziemskiej wdrwki.
Byy to wojska kalifa Abu Tamim Ma'add el Mu'izz, ktre po zdobyciu Egiptu wtargny do Palestyny. Patrz Wustenfeld, Geschichte
123

tunc predixit matrona, cum se mortuam iussit propere tumulari et suas abire. Venientes autem he Coloniam cuncta archiepiseopo pandunt ordine. Quas idem benigne suscipiens Deo gratias egit et iustae eiusdem peticioni satisfecit. Et quia pauca locutus sum de laude ignota tanti presulis, libet in sequentibus cetera disserere, ut in his virtus eiusdem valeat enucleacius apparere. 26. (17). Imperator audita Ratisfoonensis ecclesiae presulis morte, eo perrexit et, ut episcopatum non alio daret, nisi eo, qui primus sibi occurrerit, in somnis ammonitus est. Crastina autem die primitus inlucescente, cesar ad monasterium Christi martiris Emmerammi, monachis hoc nescientibus, curn paucis venit et paulatim ostium pulsans a quodam Guntherio, aecclesiae pervigili custode et per omnia venerabili patre, intromissus est. Quem intuens, ad adorandum primo supplex processit deindeque talibus aggreditur: 'Quid miihi, frater, pro adipiscendo episcopatus honore vis dare?' Senior ad haec subridens: 'Calceos', infit, 'meos'. Hunc autem cum caeteris confratribus ad eleccionem antistitis ad sanctum Petrum venientem cesar, explicato cunctis somnio ceteroque rei eventu, cum consilio cleri tociusque populi ad sacerdotem constituit. Is vero accepta benediccione sedebat tantum VI menses egritudineque compressus valida ad modicum evaluit sumptoque in manus cinere locum, quo de ioc seculo migrare voluit, signo sanctae crucis ipse consurgendo signavit solotenusque positus illud beati lob carmen beatus et ipse cecinit: 'Auditu auris audivi te, Domine, nunc autem oculus meus videt te; idcirao ipse me reprehendo et ago penitentiam in favilla et cinere'. Et continuo confessione cum lacrimis peraeta emisit spiritum; inpletumque in eodem est, quod antecessor illius similis habitus huic predixit: 'Tu debes, frater, secundus post me hanc aecclesiam regere; sed parvo tempore vives, Deo tantum te misericorditer coronante'. Quod, quamdiu hic peregrinatus est, iuxta Dei voluntatem fieri idem semper optavit. 27. Has de duobus episcopis sententias ideo protuli, ut scias, lector, quod celestis gratia imperatori sepe aperiret, quid sibi in humams fieri placeret. Hic audito obitu tanti patris, Michaelem huic succedere fecit. Qui cum commissa sibi optime diu regeret, commoventibus iterum orientales Ungris, cum caeteris Bawariorum
der Fatimiden-Chalifen, 2 Abt, s. 12 i n. w Abhandl. d. Gotting. Gesellsch. der Wissensch. 27 (1881). 124 III, 24. 125 Biskup Isingrim, 930940. 126 Ks. Hioba. R. 42, 5 i 6.

27. Przytoczyem te opowieci o obu biskupach dlatego, aby wiedzia, czytelniku, e aska niebios zawsze wskazywaa cesarzowi waciwy sposb postpowania w sprawach doczesnych. Cesarz, dowiedziawszy si o mierci tak wielkiego pasterza 127, powierzy nastpstwo po nim Michaowi128. Kiedy ten dugo ju i z najwiksz troskliwoci rzdzi powierzon mu diecezj, pospieszy wraz z innymi ksitami Bawarii na pomoc kresom wschodnim, ktre znw napadli Wgrzy. W bitwie z nimi, do ktrej przyszo niebawem, nasi o zgrozo! zostali pokonani i starci na gow przez nieprzyjaci 129. Biskup z odcitym uchem i ranami na caym ciele lea jak martwy pord zabitych. Obok niego znajdowa si jeden z nieprzyjaci, ktry wymkn si z side czyhajcych na wojownikw. Gdy w zobaczy, e biskup jeszcze yje, pochwyci wcznie i chcia go zabi. Wtedy biskup, z Boga czerpic si, po dugiej i zacitej walce wrcz powali go zwycisko na ziemi. Wdrujc potem wrd wielu trudnoci dotar yw i cay do znanych okolic. Wielka powstaa std rado w jego trzodzie oraz wrd wszystkich wyznawcw Chrystusa. Jako znakomitego onierza przyjo go cae duchowiestwo, jako najlepszego pasterza czci go lud cay. Jego kalectwo nie byo dla hab, lecz raczej zaszczytem. A teraz powracam do watka mojego opowiadania. 28 (18). Wszechpotny cesarz rzymski zgodzi si na zoenie z tronu potniejszego od niego w Chrystusie zwierzchnika apostolskiego Benedykta 130, ktrego nikt prcz Boga nie mia prawa sdzi, a ktry, jak przypuszczam, niesusznie zosta oskarony. Nastpnie zesa go na wygnanie czego oby nigdy nie by czyni do Hamburga, jak dokadniej o tym niej opowiem 131. W tym czasie panowa w Saksonii ksi Herman 132. Zdarzyo si raz, i arcybiskup 133 przyj go na zebraniu zwoanym do Magdeburga i ujwszy za rk poprowadzi wrd dwiku wszystkich dzwonw do rzsicie owietlonego kocioa. Przy tej okazji ksi usiowa dosta podstpem w swoje rce mojego dziadka Henryka 134, ktry oponowa przeciw tej tak wielkiej pysze, lecz to mu si nie udao, gdy wielki tum rycerzy stan w jego obronie. Poleci mu tedy pojecha do Rzymu, do cesarza, co ten skwapliwie wykona. Kiedy dziad mj, przekroczywszy Alpy, przyby do cesarza i zoTzn. Guntera. 128 941972. Bitwa pod Lauen (Lova) 9 sierpnia 949 r. R. Kopke - E. Dummler, Jahrbcher, s. 182. Lauen ley w dzisiejszym Salzkammergut.
129 127

principibus his ad succurrendum venit. Sed exorto mox inter eos duello, pro dolor! nostri victi ab hostibus atque prostrati sunt. Episcopus autem, abscisa suimet auricula et caeteris sauciatus membris, cum interfectis quasi mortuus latuit. luxta quem inimicus homo iacens et hunc vivere solum ab insidiantium laqueis tunc securus cernens, hastam sumpsit et necare eundem conatus est. Tunc iste confortatus in Domino post longum mutui agonis luctamen victor hostem prostravit et inter multas itineris asperitates incolomis notos pervenit ad fines. Inde gaudium gregi suo exoritur et omni Christum cognoscenti. Excipitur ab omnibus miles bonus in clero et servatur optimus pastor in populo, et fuit eiusdem mutilatio non ad dedecus, sed ad honorem magis. Et nunc revertar ad explanandam narracionis seriem. 28. (18.) Romanorum prepotens imperator augustus valentiorem sibi in Christo domnum apostolicum, nomine Benedictum quem nullus absque Deo iudicare potuit, iniuste, ut spero accusatum, deponi consensit et, quod utinam non fecisset, exilio ad Hammaburcg religari precepit, ut post lucidius indicabo. Interim Hirimannus dux Saxoniam regebat, positaque ad Magathaburg concione, susceptus est ab archiepiscopo manuque deductus ad aecclesiam, accensis luminaribus cunctisque sonantibus campanis. Ibi avum meimet Heinricum, tantae resistentem superbiae, dolo capere dux nisus non potuit, quia hunc militum magna caterva vallavit. Precepit tamen ei, ut Romam post inperatorem pergeret. Quod libentissime complens, transcensis Alpibus ut primum ad imperatorem venit, videns eum a longe solotenus se prostravit; interrogatusque, quid causae hoc esset, quod accusatus apud eum gratiam suam pietatemque solitam perdidisse timeret, lacrimabiliter respondit. Quem protinus elevatum inperator osculatur singulaque sagaciter perquirens et de susceptione ducis, quomodoque is in medio episcoporum ad mensam loco imperatoris sederet lectoque dormiret, perdidicit. Ob hoc cesar augustus, mascula bile succensus, Aethelberto per epistolam mandavit episcopo, ut tot sibi equos mitteret, quot duci campanas sonare vel quot coronas accendi preciperet. Inperatoria archipresul peragens edicta, quibuscumque valuit modis, se per legatos suimet excusare contendit. Comes prefatus tam inBenedykt V, obrany w r. 964. Zoony z tronu przez synod za zgod Ottona I, umar na wygnaniu w Hamburgu. R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 361 i nn. 131 IV, 18 i VI, 88. 132 Por. uw. 54. 133 Arcybiskup magdeburski Adalbert. 134 Graf Henryk von Stade, ojciec matki Thietmara.
130

baczy go z daleka, pad przed nim na ziemi. Zapytany, co by to miao znaczy, odpowiedzia ze zami, e obawia si utraty jego aski i przychylnoci, jak go zwykle obdarza, poniewa ciy na nim oskarenie ksicia. Cesarz podnis go natychmiast z ziemi, ucaowa i wypytujc dokadnie o szczegy dowiedzia si wszystkiego o przyjciu ksicia, o tym, jak siedzia przy stole pord biskupw na miejscu cesarza oraz jak spa w jego ou. Wielkim gniewem zapon cesarz z tego powodu i wysa zaraz list do arcybiskupa Adalberta z poleceniem, aby mu dostarczy tyle koni, i1e na jego rozkaz dzwonio dzwonw i wiecw byo uwitych dla ksicia. Arcybiskup speni polecenie cesarza i stara si na wszelki sposb usprawiedliwi przez posw. Graf Henryk by na tyle roztropny, e potrafi atwiej ni inni ksita przebaga gniew cesarza. Poniewa poza tym by kuzynem cesarza, zachowa trwale jego ask a do koca swego ycia. Cesarz odprawi go obdarowawszy zotym acuchem ku radoci przyjaci a smutkowi wrogw. 29 (19). Tymczasem dostojny margrabia Hodo 135, zebrawszy wojsko, napad z nim na Mieszka 136, ktry by wierny cesarzowi i paci trybut a po rzek Wart 137. Na pomoc margrabiemu pospieMargrabia tzw. saskiej Marchii Wschodniej, ktrej trzon stanowiy uyce (bya to cz dawnej marchii Gerona), 965993. Por. IV, 60. Patrz: R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 307; R. Kotzsehke, Die Anfange der Markgrafschaft Meissen, Meissnisch-sachsische Forschungen 47 i R. H o 11 z m a n n, Beitrage zur Geschichte des Markgrafen Gunzelin von Meissen, Sachsen u. Anhalt, VIII (1932), s. 108. 136 W literaturze naukowej nie kuszono si na og o wyjanienie przyczyn tego napadu z uwagi na brak rde. Pogldy tych autorw, ktrzy pomimo to prbowali je wyjani, podzieli mona w sposb nastpujcy: 1. Wyprawa Hodona bya osobistym przedsiwziciem margrabiego. (R. Grodecki, Dzieje Polski, s. 48; po czci J. W i d a j e w i c z, Licikawiki, s. 156, Wichman, s. 497). 2. Hodo wystpi oficjalnie, by zapobiec tendencjom Mieszka I do wyemancypowania si spod przewagi niemieckiej (W. Bogusawski, Dzieje Sowiaszczyzny III, s. 497; A. B r a c kmann, Die Wikinger, s. 17 i nn., oraz Widukinds v. Korvei Sachsengeschichte und die Chronik des Thietmar v. Merseburg in neuer Ausgabe und die letzten Forschungen uber ihren Quellenwert, Deutsch. Arch. f. Landes u. Volksforschung, 5 (1941), s. 168 i nn.; G. Sappok, Polens Tributpflicht s. 269, E. R a n d t, Op. cit. s. 56 i n.). 3. Wyprawa Hodona czya si z terytorium trybutarnym Polski. Margrabia dziaa tu z tytuu nadzoru nad tym terytorium. (J. Widajewicz, Licikawiki, s. 155; Z. Wojciechowski, Mieszko I, s. 107 i nn.; Polska nad Wis i Odr, s. 68; M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny, s. 357). 4. Wyprawa Hodona
135

geniosus erat, ut cesarem iratum pre caeteris principibus placare potuisset facilius et, quia eius fuit consanguineus, gratiam inperialem usque in exitum suimet vitae fideliter obtinuit. Quem torque aureo donatum cesar dimisit remeare suosque familiares contristatis hostibus laetificare. 29. (19.) Interea Hodo, venerabilis marchio, Miseconem inperatori fidelem tributumque usque in Vurta fluvium solventem exercitu petivit collecto. Ad cuius auxilium pater meus comes Sigifridus, tunc iuvenis necdumque coniugali sociatus amori, venit solum cum
bya uzgodniona z jego zwierzchnikiem, margrabi Teodorykiem, (ktry wysa na ni swego grafa Zygfryda) i miaa na celu zapobiec akcji zdobywczej Mieszka na Pomorzu Zachodnim, ktra zagraaa interesom Rzeszy niemieckiej. Dlatego cesarz wyda potem wyrok na korzy Hodona. (G. L a b u d a, Studia, Rozdzia pt. Podbj Pomorza Zachodniego i wyprawa margrabiego Hodona na Polsk w r. 972, passim). 137 Jest to jeden z najsporniejszych tekstw Thietmara. Przedmiotem sporu jest w szczeglnoci kwestia, gdzie leao terytorium trybutarne: na prawym czy na lewym brzegu Warty? Nauka niemiecka opierajc si na tezie zwycistwa wojennego Gerona nad Mieszkiem (p. wyej uw. 67) wzgldnie jego akcji dyplomatycznej w r. 963 przyjmowaa lewy brzeg Warty, przy czym interpretowaa tekst powyszy cile i formalnie, w tym sensie, i chodzio o cay lewy brzeg, tzn. te wszystkie terytoria, ktre stanowiy trzon wczesnej Polski. Interpretacj powysz przyjmowali: F. G. Barthold, Op. cit s. 284 i n.; H. Zeissberg, Miseco I, s. 45 i nn.; P. v. Niessen, Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehung und Besiedlung, Landsberg a. W. 1905, s. 19; C. Wersche, Op. cit. s. 249; A. Brackmann, Die Ostpolitik, s. 143 i n.; tene, Widukind v. Korvei Sachsengeschichte, s. 168; E. R a n d t, Op. cit. s. 54 i n.; H. Auta i n, Die Ostgrenze des alten deutschen Reiches. Entstehung und staatsrechtlicher Charakter, Hist. Vierteljahrschrift XXVIII (1933) s. 241 i 248; K. Hampe, Das Hochmittelalter, s. 20; tene, Otto der Grosse, s. 119; A. Cartellieri, Op. cit. s. 114; E. Maschke, Das germanische Meer, s. 5; R. Holtzmann, Otto der Grosse, s. 76; H. Liipke, Zantochs Fruhgeschichte w Zantoch. Eine Burg im deutschen Osten, Deutschland u. der Osten, t. I (1936), s. 20; G. Sappok, Die Anfange des Bistums Posen, s. 36 i nn.; tene, Polens Tributpflicht s. 260 i nn.; F. Baethgen, Op. cit.,s. 5; H. Lud a t, Mieszkos Tributpflicht bis ur Warthe, Deutsches Arch. f. Landes u. Volksforschung II (1937), s. 381 i nn. Interpretacja powysza znalaza rwnie odzwierciedlenie w niemieckich atlasach historycznych: K. Spruner-Th. Menke, Handatlas f. deutsche Gesch. des Mittelalters u. der neueren Zeit, Gotha 1880 nr 4 i G. Droysen, Allg. hist. Handatlas, Leipzig 1886 (mapa pt. Deutschland u. Polen um das Jahr 1000, gdzie cae terytorium wczesnej Polski z lewej strony Warty zakrelone jest jako trybutarne). Z polskich uczonych skania si ku po-

szy wraz ze swoimi tylko mj ojciec, graf Zygfryd 138, podwczas modzieniec i jeszcze nieonaty. Kiedy w dzie w. Jana Chrzciwyszej interpretacji: F. Pohorecki, rec. w Kwart. Hist. 48 (1934) i K. Tymieniecki, Widukind i Thietmar, s. 336. Tak szerokie pojmowanie terytorium trybutarnego Polski nie wytrzymuje krytyki, gdy 1. opiera si na faszywej podstawie (wojna z Geronem, ktrej nie byo), 2. nie znajduje potwierdzenia w adnych innych rdach, 3. nie da si wytumaczy wczesn sytuacj polityczn. Wedle innego pogldu Thietmar mia na myli lewy brzeg Warty, lecz tylko w dolnym jej biegu, od ujcia Noteci do Odry. Pogld ten reprezentowa: A. Maecki, Wewntrzny ustrj w pierwotnej Polsce. Przewodnik Naukowy i Literacki, 1875, s. 12 (przy samym ujciu do Odry oraz czciowo za Odr); R. Grodecki, Dzieje Polski, s. 42; K. M aleczyski, rec., Roczn. Hist. IV, s. 95; S. H. Gross, Scandinavian Polish relations in the late X-th century w Studies in honour of H. Collits, Baltimore 1930, s. 127. Niektrzy autorzy, oderwawszy si od tekstu Thietmara, prbowali umieci terytorium trybutarne na lewym brzegu Odry naprzeciw ujcia Warty. S to: I. Zakrzewski, Codex diplomaticus Maioris Poloniae, T. IV, s. 353; W. Bogusawski, Dzieje Sowiaszczyzny III, s. 275, uw. 38; czciowo Maecki i Grdecki (p. wyej). Inny pogld reprezentuj uczeni, ktrzy szukaj terytorium trybutarnego na lewym brzegu Warty, na obszarze, gdzie wczesne pastwo polskie styKalo si z pynn jeszcze granic pastwa niemieckiego i widz je w Ziemi Lubuskiej. S to: S. Arnold, Budowniczowie pastwowoci polskiej, s. 57 i G. L a b u d a, Studia, s. 157 i nn., ktry idc za A. Brucknerem (O nazwach miejscowych, Rozpr. Wydz. Fil. P.A.U. t. 62 (1935), s. 49 i n.) identyfikuje wspomnianych przez Widukinda Licikawikw z Lubuszahami (tame s. 103 i nn.). Osobn grup stanowi ci badacze, ktrzy zrywajc z tradycyjnym pogldem ustalaj terytorium trybutarne na prawym brzegu Warty. Tak wykadni uzna za moliw pierwszy S. Zakrzewski, Historia polityczna, s. 35, i Mieszko I, s. 122, nie poda jednak bliszego jej uzasadnienia. Podj j J. Widajewicz, lokalizujc terytorium trybutarne (Licikawiki, s. 68) w poudniowej czci Pomorza Zachodniego, w trjkcie midzy ramionami Warty i Odry, gdzie mieszKalo wwczas pomorskie plemi Licikawikw. Przyj j dalej Z. Wojciechowski i rozszerzy zasig terytorium trybutarnego na cae Pomorze Zachodnie. Uczyni to w kolejnych pracach: O ustroju szczepowym ziem polskich, Slavia Occid. VII (1928), s. 16, uw. 2; Dwie tradycje, Slavia Occid. X (1931), s. 8; Mieszko I, s. 25 i nn.; Jeszcze o Mieszku, s. 5 i nn.; tene autor jednak w artykule pt. Dwa orodki pastwowotwrcze w Polsce na przestrzeni dziejw ich zasig geograficzny, Kwart. Hist. 51 (1937), s. 437, uw. 2 i w artykule pt. Usque in Vurta fluvium, w Ksidze pamitkowej ku czci A. Dopscha, pt. Wirtschaft und Kultur, porzuci zajmowane dotychczas sta-

suis et in die sancti lohannis baptistae adversus eum pugnantes primoque vincentes a fratre eiusdem Cideburo, exceptis tantum conowisko i owiadczy si za wykadni Widajewicza. Za koncepcj WojCiechowskiego w sensie caego Pomorza Zachodniego opowiedzia si M. Z. Jedlickiw pracach: La creation, s. 675 i nn.; Les rapports entre la Pologne et 1'Empire germanique au point de vue de 1'histoire des institutions politiques w La Pologne au VII-e congres international des sciences historiques a Varsovie 1933, t. III, s. 4 (120); Stosunek prawny, s. 354 i nn. A do najnowszych czasw nie zajmowano si w literaturze naukowej prawn stron trybutu, ktry ksi polski paci cesarzowi. Ograniczano si tylko do stwierdzenia, i by on oznak zalenoci, nie wyjaniajc, na czym ta zaleno polegaa. Pierwsz prb analizy trybutu: usque in Vurta fluvium z punktu widzenia prawnego podj M. Z. Jedlicki, (Stosunek prawny, s. 358 i nn.), ktry wyjani na podstawie bada porwnawczych, i trybut ten by odszkodowaniem cesarza za rezygnacj z jego praw do Pomorza Zachodniego. Podobnie G. Labuda (Studia, s. 157), tylko e wedle jego koncepcji chodzio o wykupno zwierzchnich praw niemieckich do Ziemi Lubuskiej. Gdy chodzi o granice czasowe stosunku trybutarnego ksit polskich do Cesarstwa, prawie wszyscy uczeni cz jego pocztek z ukadem z r. 963 (K. Tymieniecki, Widukind i Thietmar, s. 333 i n. oraz G. L a b u d a, Studia, s. 161, przesuwaj w ukad na rok 966), jego koniec za z rokiem 1000. Powoujc si na tekst Thietmara V, 10, gdzie kronikarz ubolewa, i Otto III (w Gnienie): tributarium fecit dominum, nauka przyjmuje, e stosunek trybutarny trwa a do tego czasu, z przerwami oczywicie w tych okresach, kiedy stosunki midzy ksiciem polskim a cesarzem byy napite lub wrogie. Ostatnio wszake G. L a b u d a, Studia, s. 167, wysun koncepcj, i stosunek trybutarny w jego pierwotnej postaci, tzn. ograniczony usque in Vurta fluvium", czyli jego zdaniem z Ziemi Lubuskiej, skoczy si w r. 973, kiedy nastpi kryzys w stosunkach polsko-niemieckich. Kiedy w roku 986 przyszo do cilejszego zblienia midzy wadcami obu stron, wznowiony zosta wraz z przymierzem obowizek Mieszka do pacenia trybutu, lecz tym razem ju nie z czstki, ale z caej Polski. Ten wznowiony trybut, zdaniem Labudy (s. 193), by odpat za opiek cesarsk nad terytorium polskim zagroonym zarwno od granicy zachodniej przez Wieletw, jak na poudniu przez Czechw". Ta odpata utrzymaa si a do r. 1000. Koncepcja G. Labudy nie wydaje mi si uzasadnion. Wreszcie z oryginaln, lecz bardzo ryzykown koncepcj wystpi H. owmiaski, Imi chrzestne Mieszka, s. 297 i nn. Jego zdaniem, podstaw terytorialn trybutu byy wszystkie posiadoci Mieszka na lewym brzegu Warty, lecz Mieszko paci ten trybut nie cesarzowi, tylko arcybiskupowi magdeburskiemu od r. 968 na znak, e w przyszoci Polska przyczy si do jego metropolii".

ciel starli si z Mieszkiem, odnieli zrazu zwycistwo, lecz potem w miejscowoci zwanej Cydzyn 139 brat jego Czcibor 14 zada im klsk kadc trupem wszystkich najlepszych rycerzy z wyjtkiem wspomnianych grafw. Cesarz poruszony do ywego wieci o tej klsce, wysa czym prdzej gocw, nakazujc Hodonowi i Mieszkowi, aby pod rygorem utraty jego aski zachowali pokj do czasu, gdy przybdzie na miejsce i osobicie zbada spraw. 30 (20). Kiedy po tych wypadkach Otto pokona wszystkie zastpy wrogw, odby uciliw drog przez Alpy i zawita do Bawarii. Zaatwiwszy tu mdrze wszystkie sprawy, uda si wprost do Magdeburga, gdzie obchodzi uroczycie niedziel palmow. Mia on zwyczaj, e w kade wito odprowadzaa go do kocioa na nieszpory i prymari, jak rwnie na sum uroczysta procesja, zoona z biskupw i innych duchownych wedug rangi, z krzyami, relikwiami witych i kadzielnicami. W kociele sta on i siedzia, okazujc wielk boja Boga, ktra jest pocztkiem wszelkiej mdroci"141, i do koca naboestwa nie wymawia ani sowa, prcz modlitwy. Nastpnie wraca do paacu wrd pochodni, z wielkim orszakiem duchownych, ksit i grafw. Nazajutrz po przybyciu, dla zbawienia duszy, ofiarowa Bogu i Jego niezwycionemu wodzowi Maurycemu 142 niewymownie bogate dary w posiadociach ziemskich, ksigach i rnych krlewskich ozdobach. Potwierdzi take wszystkie prawa zwierzchnie na ziemi i wystawi na pimie dokumenty w obecnoci i za zgod cesarzowej i syna, powoujc na wiadkw wszystkich wiernych Chrystusowych. 31. Std pody cesarz do Kwedlinburga, gdzie spdzi najblisze wita Wielkanocne na chwalbie Boej i wieckich uciechach. Tutaj, w obecnoci wszystkich monych pastwa stawili si na rozkaz cesarza ksita Mieszko 143 i Bolesaw 144 oraz posowie z Grecji, Benewentu, Wgier, Bugarii, Danii, jak rwnie od Sowian. Po pokojowym zaatwieniu wszystkich spraw i otrzymaniu wspaniaych darw powrcili wszyscy w radosnym nastroju do swoich krajw. Rado cesarza zamcia atoli l kwietnia mier
Graf z Walbeck. Zmar w r. 991. solum" (tylko) zdaje si przeczy uw. 135), i graf Zygfryd wystpowa biego Teodoryka, prowadzcy druyn Studia, s. 117).
138

Por. IV, 16, 17. Dodatek Thietmara koncepcji G. Labudy (p. wyej, tu oficjalnie jako zastpca margraz Marchii Pnocnej (G. Labuda,

mitibus prefatis, omnes optimi milites interfecti oppecierunt in loco, qui vocatur Cidini. Hac de fama miserabili inperator turbatus de Italia nuncios misit precipientes Hodoni atque Miseconi, si gratiam suimet habere voluissent, usque dum ipse veniens causam discuteret, in pace permanerent. 30. (20.) Post haec subditis sibi cunctis hostium cuneis, arduam Alpium transcendit viam, Bawiariam invisens regionem, ibique cunctis sapienter dispositis, recto itinere ad Magadaburgiensem pergens civitatem palmas ibidem festivo duxit honore. Namque solebat in sollempnitatibus universis ad vesperam et ad matutinam atque ad missam cum processione episcoporum venerabili deindeque caeterorum ordine clericorum cum crucibus sanctorumque reliquiis ac turribulis ad ecclesiam usque deduci. Hicque cum magno Dei timore, qui est principium sapientiae, staret atque sederet, usque dum finita sunt universa, nil loquens nisi divinum, sed ad caminatam suimet cum luminaribus multis comitatuque magno sacerdotum, ducum ac comitum remeabat. Pro remedio autem animae suae tradidit postera luce ineffabilia Deo munera invictissimoque eius duci Mauricio in prediis, in libris caeteroque apparatu regio, confirmans omnia legitima advocatorum tradicioneque scripturarum, presentia et laude inperatricis et filii atque sub omnium testimonio Christo fidelium. 31. Dehinc ivit ad Quidilingeburg proximum pascha divinis laudibus humanisque peragens gaudiis. Huc confluebant inperatoris edictu Miseco atque Bolizlavo duces et legati Grecorum, BeneventoCydzyna (Zehden) na prawym brzegu Odry, nie Cydzynek (Zehdenick) na lewym brzegu tej rzeki, jak przypuszczali niektrzy uczeni niemieccy. Patrz na ten temat G. Labuda, Studia, s. 115 i przytoczon tam literatur. 140 oprcz Thietmara nie wymienia go adne rdo, ani wspczesne, ani pniejsze. 141 Ks. Przysw Salomona I, 7. 142 Tzn. arcybiskupstwu magdeburskiemu. 143 Udzia Mieszka I w zjedzie kwedlinburskim zakwestionowa ostatnio susznie G. Labuda, Studia, Ekskurs I, s. 325 i nn. Opierajc si na bardziej wiarogodnych Annales Altahenses maiores a. 973 (M. G. SS. XX, s. 787) uczony ten stwierdza, i do Kwedlinburga przyby wwczas tylko syn Mieszka Bolesaw w charakterze zakadnika (s. 341). 144 Bolesaw II Pobony, 972999. Udzia tego ksicia w zjedzie tumaczy si jego staraniami o utworzenie biskupstwa w Pradze. R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 502; S. Zakrzewski, Mieszko I, s. 47.
139

ksicia Hermana 145. Gdy syn tego Bernard przywiz zwoki do Luneburga, przypadek zrzdzi, e w pobliu znalaz si biskup werdeski Bruno 146. Poniewa w biskup trzyma Hermana do ostatnich chwil ycia pod kltw, przeto syn baga go usilnie, aby przynajmniej zmaremu udzieli rozgrzeszenia i zezwoli na pochowanie go w kociele. Lecz w aden sposb nie mg uzyska tego, o co baga. 32 (21). Poniewa jednak wspomniaem o tym pasterzu, wic mio mi bdzie powiedzie o nim nieco szerzej. By on kuzynem rzeczonego ksicia i mnichem w Nowej Korbei147. Z uwagi na szacunek, jakim si cieszy, cesarz zamianowa go nastpc biskupa Amalonga 148, ktry zbudowa i powici w czasie swych mdrych rzdw w Werden wspania wityni z drzewa, jako e nie mia kamienia. Przewyszaa ona sw wielkoci i piknoci wszystkie inne kocioy. Amalong, doszedszy lat sdziwej staroci, zmar 5 maja. By on bratem wspomnianego ksicia. Gdy Bruno, staroci i cig chorob trapiony, bardzo podupad na siach, zwrci si do cesarz z prob, czyby nie zechcia przyj za syna jego kapelana Hermana, brata biskupa Folkmera 149, i przybra go sobie na pomocnika i nastpc. Wysuchawszy tej propozycji z uczuciem boleci, tak odpowiedzia Bruno: Urzd, ktry mj Pan zechcia mnie niegodnemu powierzy, sprawowaem dotd z gorliwoci i jak dugo jeszcze wypadnie mi poy na tym wiecie, pragnbym, jeeli to moliwe, nie by wystawionym na podobn prob. Pokora i pycha nierwny tworz zwizek, a wadza nie znosi nigdy towarzysza" 150. Wszystko, co poza tym spodoba si memu wadcy, speni z oddaniem. Nie powinien modzieniec budowa nadziei na mierci gasncego starca, albowiem jest to grzechem. Niechaj pamita o tym, i czsto wiesza si na cianie skr rwnie cielc!151. Po tych sowach Bruno kaza si zanie do kocioa dziewicy Chrystusowej, witej Cecylii, i tu, rzuciwszy si na ziemi, j si ali wrd potoku ez, i nie suy jej dotd naleycie: Czuj, nieszczsny, e zostaem odtrcony przez Boga i Ciebie, skoro kto inny wikszym ode mnie cieszy si szacunkiem i jako godniejszy w Twoj wchodzi sub. Dlatego, cho z alem, gotw jestem std odej teraz i pragn tylko, bym mg
Thietmar pomyli dat: l kwietnia 972 r. umar ksi szwabski Herman III, podczas gdy ksi saski Herman umar 27 marca 973 r. 146 962976. 147 Na lewym brzegu Wezery. 148 933962. 148 Por. II, 24.
145

rum, Ungariorum, Bulgariorum, Danorum et Sclavorum cum omnibus regni totius primariis; consummatisque pacifice cunctis, ditati muneribus magnis reversi sunt ad sua laetantes. Kal. Apr. Herimannus autem dux ibi tunc moriens inperatoris gaudia turbavit. Huius corpus dum ad Liuniburg a filio suimet Bernhardo deferretur, contigit ibi Brunonem, Ferdensis ecclesiae antistitem, in proximo esse. Hic quia Herimannum, dum vixit, banno constrictum habuit, suppliciter rogatur a filio, ut et solutionem saltem defuncto inpenderet et in aecclesia eundem sepeliri liceret. Sed is, quod postulat, nequaquam inpetrat. 32. (21.) Sed quia presulis istius memoriam feci, volupe est mihi de eodem amplius effari. Fuit hic consanguineus predicti ducis, Nova monachus Corbeia; et ob venerationem suam inperator eundem Amolongo successorem statuit episcopo, qui aecclesiam in Werduun, cui racionabiliter prefuit, de ligino, quia lapis defuit ei, | fecit egregiam, et magnitudine et qualitate caeteras precellentem benedixit et in senectute bona proficiens obiit III. Nonas Mai, frater prefati ducis. Hic autem dum senio et infirmitate assidua gravatus admodum tardaret, rogatur a cesare, ut Hirimannum suimet capellanum, Volcmeri fratrem antististis, pro filio nutrire et ad iuvamen et ad heredem voluisset sibi eligere. Hanc legationem gementi animo suscipiens talia reddit: 'Curam, quam mihi dominus meus indigno committere dignatus est, studiose hactenus rexi; et quamdiu hic conversari debeo, sine tali famine si licet degere concupisco. Humilitatis ac superbiae non est aequa societas, nec umquam consortem patitur potestas. Quodcumque in alio placet seniori meo, devotus inplebo. Non sit spes iuveni in morte senis decrepiti, quia peccatum est; reminiscatur, quod pellis vituli crebro suspenditur parieti.' Talia exorsus, se ad aecclesiam Christi virginis Ceciliae iubet portari humoque prostratus, se indigne hactenus ei servisse sic lacrimis queritur effusis: 'A Deo et a te repudiatum me infelix cognosco, cum alienus mihi preponitur et servituti tuae ut dignior assumitur. Unde hinc tristis nunc abcedere volo et Christi gratiam et tuimet intercessionem sanctam in hoc exspectare desidero. Vellem, ut, sicut ego aliena iniuste non appeto, ita nullus umquam de meo gaudere presumeret detrimento. Nunc a Deo, quid sibi placeat et aecclesiae prosit nieae, supplex exoro.'
M. A. Lucanus, Bellum civile I, 92. 151 Przysowie, ktre jest aluzj do moliwoci mierci w modym wieku. Patrz: K. F. W. Wan der, Deutsches Sprichworter-Lexikon t. II, 1870, s. 1111.
150

liczy na ask Chrystusa i Twoje wite wstawiennictwo. Chciabym, by nikt nie cieszy si z mojej szkody, tak jak ja nie podaem nigdy cudzych zaszczytw. Teraz w pokorze prosz Boga, by spenio si to, co Jego jest wol i mojemu kocioowi korzy ma przynie". 33. Po tej modlitwie powsta biskup i powrciwszy do domu, tak dugo przebywa w swojej diecezji, a otrzyma wiadomo o mierci wspomnianego modzieca. Wwczas, zwoawszy swoich duchownych braci, powiedzia im: Nie macie jeszcze nowego przeoonego; mnie jednak przeniecie do mojego klasztoru 152, abym tam oczekiwa w skupieniu i z wielk trosk w duszy nadejcia dnia sdu. I bdcie przekonani, ludzie, e wszystko, co wam korzy zbawienn przynosi, nie zaley ani od woli, ani od zabiegw czyichkolwiek, lecz tylko od miosierdzia Boego153. Chciabym wam suy za przykad, e ten, kto Bogu zaufa, nie bdzie opuszczony, a ten, kto w sobie tylko nadziej pokada, nie osignie nigdy korzyci. W Bogu Ojcu zcie, moje dzieci, wasza nadziej i z pomoc Syna Jego jedynego oraz Pocieszyciela 154, ktry jedn tworzy z Nim osob, pozbdcie si szkodliwego strachu! Procie Boga miosiernego, aby poprawie ulego to, czego ja wobec was lub wy wobec mnie zaniedbalicie kiedykolwiek wskutek ludzkiej uomnoci i abycie si doczekali po mnie miego Bogu, a wam uytecznego pasterza oraz pomylnych czasw". Po tej przemowie uda si do miejsca, ktre sobie przeznaczy, i cho rozliczne przykroci nawiedzay jego staro, to jednak zachowa pogod ducha i budujcy sposb ycia. 34 (22). Przedstawiwszy pokrtce sawne czyny rzeczonego cesarza, pragnbym, zanim przystpi do opisu jego mierci, powiedzie sw par o tych jemu wspczesnych ludziach, ktrzy oddali swe ycie dla dobra Kocioa oraz swego wadcy. Ponadto chciabym odtworzy te wypadki, ktre zdarzyy si w midzyczasie 155. Arcybiskup Hildebert156, ktry olejem witym pomaza cesarza, zasn w Chrystusie 31 maja w drugim roku jego panowania. Jego nastpc by miy Bogu i ludziom Fryderyk157. Kiedy nadszed kres jego ywota, dzikowa on Bogu za to, e nigdy niczego nie naby nieprawnie dla swego Kocioa ani te niczego mi straci. W tym samym roku Wgrzy pldrowali Turyngi i Saksoni, lecz dobrze obwarowane twierdze zgotoway im zagad. Tylko ci spord nich, ktrym strach przyda skrzyde w ucieczce, ujrzeli jeszcze kraj rodzinny. Ksi frankoski Eberhard157a, ktry od

33. Finita hac oratione surrexit et discedens tamdiu in sua morabatur parrochia, quoadusque de nece supramemorati iuvenis certus efficitur, et tunc, convocatis in unum sociis: 'Dominum,' dixit, 'non habetis novum; me autem ad monasterium deferte meum, diem iudicii ibidem absque omni vagatione cum magna sollicitatione exspectaturum. Et discite, vos mortales, omnia, quae vobis sunt salubriter prpfutura, non currentis neque volantis, sed pocius miserantis Dei esse. Simus exemplum vobis, quod nemo confidens in Deum desolatur, nec in se sperans utiliter exaltatur. Ponite", filii, in Deo patre spem vestram, et cum auxilio Unigeniti eius et Paracliti consubstantialis vincite timorem noxium. Propicium orate Deum, ut, quod ego in vobis seu umquam vos in me humana fragilitate deliquimus, emendetur deinceps in melius et, ut post me Deo carum et vobis utilem habere possitis seniorem et tempora prospere arridencia'. Post haec verba ad predestinatum perveniens locum, quamvis multa senectutem suam circumvenirent incommoda, tamen affabilis et laudandae fuit conversationis. 34. (22.) Expeditis breviter supradicti imperatoris inclitis actibus, fert animus, priusquam obitum eius scriptis comprehendam, de his aliquid dicere, qui eiusdem temiporibus utiles aeclesiae et sibi exapiravere, et, quod interim accidit, renovare. Hillibertus, qui eum unxit, archiepiscopus in secundo regni suimet anno obdormivit in Christo II. Kal. lunii; et huic Frithericus succedens Deo placuit et seculo. Hic in fine suo gratias egit Deo, quod aecclesiae suimet nil umquam iniuste acquisierit seu perdiderit. In hoc anno Ungarii, Thuringiam atque Saxoniam vastantes, in locis perierunt firmissimis, nonnulli autem ex illis, timore sibi alas subministrante, patriam reviserunt. Everhardus, Francorum dux, regi diu infidelis, degradatus est et comes Wigmannus humili supplicatione reconciliatus est. In sequenti anno frater regis Heinricus, ab Ewarhardo comite captus, in vinculis tentus est. In III. anno supramemorati regis Heinricus frater eius et Evurhardus dux ac Isilbertus, comes Lutharingorum, cum caeteris nequiciae suimet fautoribus cis Renum plurima depopulati sunt. Hoc Udo amicus regis ilico comperiens Evurhardum occidit; Isilbertum autem cum consociis in Reno dimergi,
Oldtenstadt (Ullishusun), ktry sam zaoy. 153 List w. Pawa do154 Rzymian, 9, 16. Tzn. Ducha w. 135 Rozdziay 3442 stanowi pniejszy wtrt. Rozdzia y 34 i 35 powtarzaj notatki Rocznikw kwedlinburskich. 156 por. II 157 937954 157a Brat krla Konrada I. Por. I, 8.
152

duszego czasu zdrad knowa przeciw krlowi, zosta pozbawiony godnoci, a graf Wichman 158 na skutek swych kornych baga odzysKal ask krlewsk. W nastpnym roku Eberhard pojma brata krlewskiego i trzyma go w wizieniu. W trzecim roku panowania Ottona brat jego Henryk, ksi Eberhard i ksi lotaryski Gizelbert159 wraz z innymi poplecznikami ich niegodziwoci, poczynili wielkie spustoszenia po tej stronie Renu. Na wie o tym ruszy wierny krlowi Udo 160 i zabiwszy Eberharda oraz wpdziwszy w nurty Renu Gizelberta wraz z towarzyszami, zmusi Henryka do bagania krla o przebaczenie. Po tych wypadkach posowie greccy przywieli dwukrotnie naszemu krlowi od ich cesarza 161 dary godne obu wadcw. 35. W roku od narodzenia Paskiego 954, a 17 od objcia swej godnoci zmar arcybiskup Fryderyk 162, m nader wstrzemiliwy, i na jego miejsce mianowany zosta Wilhelm 163, syn krla Ottona i branki sowiaskiej, szlachetnego jednak rodu. W cztery lata potem ukaza si na szatach ludzi znak krzya nioscego zbawienie, przedziwnej, lecz raczej smutne wraenie budzcej postaci. Tym, ktrzy godnie go przyjli, przynis on szczcie, tym, ktrzy ze drwili, nieszczcie. W roku 963 nawiedzia hufce cesarza straszna zaraza z powodu zoenia z tronu papiea Benedykta i jego mierci na wyginaniu, o czym wyej mwiem 164. Pomarli od niej wrd niezliczonych innych mw arcybiskup trewirski Henryk165 i ksi Gotfryd 166. Nie upyny trzy lata, a zawali si koci w Halfoersztadzie. Tego roku przyby cesarz z Italii do Frankfurtu i zabawiwszy tarn czas duszy, pokj i zgod ugruntowa wrd swoich. W nastpnym roku cesarz znowu odwiedzi rzymskie strony. W czwartym roku166a syn cesarza i jego imiennik uda si do Rzymu w towarzystwie arcybiskupa mogunckiego Wilhelma i tu otrzyma z rk czcigodnego papiea Jana167 t sam godno, co ojciec. W sidmym za roku 168 spali si koci Boy w Dornburgu 169. 36 (23). Pragnbym jeszcze doda, e l listopada zmar w swojej ojczystej Bawarii mj poprzednik Bozo, mianowany przez cesarza Ottona. Sprawowa on powierzone sobie rzdy przez l rok, 10 miesicy i 3 dni. Pochowano go w Merseburgu w kociele w. Jana Chrzciciela, przed wielkim otarzem. Wid on zrazu zbone ycie mnicha w klasztorze witego mczennika Emmerama, ktry ley pod Ratyzbon w poudniowej jej stronie. Powoany std do suby cesarza, otrzyma jako nalen nagrod za swj wielki trud duszpasterstwo w kociele w ytycach. Pod tym grodem, na grun-

Heinricum autem regis gratiam petere coegit. Post haec legati Grecorum regi nostro bis ab imperatore suo munera detulerunt utrisque convenientia. 35. Frithericus archipresul XVII. ordinationis suae anno, vir abstemius, obiit, et Willehelmus, de matre quamvis captiva et Sclavonica tamen nobili et ex rege predicto genitus, vice eius ordinatur anno dominicae incarnationis DCCCCLIHI0. Dehinc in quarto eiusdem numeri anno signum salutiferae crucis in vestimentis hominum mirabiliter et magis miserabiliter elucens digne accipientibus profuit et irridentibus nocuit. Anno dominicae incarnationis DCCCCLXIII. ob depositionem supra memoratam Benedicti papae et exilium, quo moritur, seva mortalitas inperatoris exercitum subsequitur, quae Heinricum Treverensem archiepiscopum et ducem Godef rithum cum caeteris innumerabilibus consumpsit. In tertio anno II. Kal. April. aecclesia Halverstidensis cecidit; et inperator de Italia pergens Francanavord venit; et in his partibus diu manens inter suos pacem atque concordiam firmavit. Subsequente autem anno inperator iterum Romanorum partes invisit. In quarto anno equivocus inperatoris, comitante Willehelmo, Magociacensi archiepiscopo, Romam veniens a domno Iohanne venerabili papa in benediccione patri similis efficitur. In VIP autem anno templum Domini in Thornburg conbustum est. 36. (23.) Placet eciam mihi hoc adnectere, quod Boso, antecessor meus a prefato imperatore constitutus, curam sibi commissam annum [ et menses X ac III dies regens, in patria obiit Bawaria Kalendas Nov. sepultusque est in Merseburg, in aecclesia sancti lohannis baptistae coram summo altari. Qui inmonasterio Christi martiris Emmerammi, quod extra urbem Ratisbonam in australi parte situm est, monachus conversacione nutritus est et, inde ad servicium cesaris assumptus, beneficium Citicensis aecclesiae pro magni laboris sui
Wichman I (starszy). O spisku ksicia Eberharda R. KopkeE. Dummler, Jahrbcher, s. 72. 159 915939. Dziewierz Ottona I. 160 Graf z Rheingau i Wetterau, pradziadek Thietmara. 161 Konstantyn Porfirogeneta 911959. 162 Por. II, 34. 183 954968. 164 II, 28. 163 956964. 166 Ksi Dolnej Lotaryngii 953964. 166a Od pamitnej zarazy. 167 Papie Jan XIII. Por. II, 15. 168 Uderza niesystematyczno, z jak Thietmar traktowa powysze, z Rocznikw kwedlinburskich zaczerpnite wydarzenia. W poprzednim zdaniu liczy lata od roku zarazy, tzn. od 963, teraz znw od roku 965. 189 Nad Solaw w Turyngii.
158

ci przez siebie wykarczowanym i od swego nazwanym imienia 170 wybudowa on z kamienia wityni Pask, ktr nastpnie powici. Ponadto otrzyma beneficja, ktre naeay w okresie, kiedy nie by jeszcze biskupem, do kociow w Merseburgu, Memleben, Dornburg i Kirchberg 171. Poniewa przez wytrwae goszenie nowej wiary i udzielanie chrztu pozysKal na Wschodzie niezliczone rzesze dla Chrystusa, przeto tak si spodoba cesarzowi, e ten da mu do wyboru trzy majce powsta biskupstwa: w Mini, w ytycach i w Merseburgu. Z tych wszystkich wyprosi sobie u cesarza diecezj mersebursk, jako e ta bya najspokojniejsza i rzdzi ni do koca swego ycia z wielk gorliwoci. 37. Aby atwiej naucza powierzone swej pieczy owieczki, biskup Bozo spisa sowo Boe w jzyku sowiaskim i poleci im piewa Kyrie eleison, wskazujc na wielki pyncy std poytek. Ci nierozumni Sowianie jednak przekrcili te sowa gwoli szyderstwa na pozbawione sensu: ukrivolsa"172, co w naszym jzyku znaczy: w krzu stoi olsza". Dodawali przy tym: Tak powiedzia Bozo", gdy tymczasem on mwi inaczej. Cesarz darowa mu kilka wsi, nalecych do miasta Merseburga oraz grd w kraju Chudzicw zwany Medeburu, ktra to nazwa oznacza miodu bro!" 173. Rwnie syn cesarza, tego co on imienia, da biskupowi koci w Helfta 174, ktry ojciec jego wybudowa niegdy na cze witej Radegundy i ktry kaza powici biskupowi Bernardowi w swojej obecnoci. Kiedy jednak pierwszy pasterz mojej diecezji zakoczy ycie, jak to wyej przedstawiem, cesarz, idc za rad biskupa wormackiego Annona 174a, powierzy biskupstwo szlachetnemu zarwno z obyczajw, jak urodzenia Gizylerowi175. Ten otrzyma sakr od arcybiskupa Adalberta w czerwcu w Magdeburgu. 30 (24). Poniewa par sw zaledwie powiedziaem wyej o ksiciu Konradzie, ktry by ziciem cesarza i poleg nad rzek Lechem, przeto nie wydaje mi si niestosownym przedstawi teraz niektre nie opowiedziane jeszcze szczegy. Kiedy mianowicie cesarz przyby po upywie duszego czasu do Merseburga, dowiedzia si od pewnego donosiciela, e zbroja ksicia znajduje si w Zwikowie 176 u Sowian pozostajcych pod wadz bardzo przez cesarza cenionego wodza Kuchawica 177. Za jego spraw stanli oni do pojedynku sdowego 178 i pokonani w nim. zawili na rozkaz cesaBosau (Posa) koo ytyc. 171 Koo Jeny. 172- u-w, kriv krzew, olsa olsza. 173 Magdeborn, koo Lipska. Waciwa etymologia: miodubr. Thietmar doszukujc si etymologii sowiaskiej sign bdnie
170

debita remuneracione percepit et iuxta predictam civitatem in quodam saltu, quod ipse construcxit ac suo nomine vocavit, templum Domino de lapidibus ediffcat consecrarique fecit. Beneficium autem omne, quo,d ad aecclesias in Merseburg et in Mimenlevo positas ac ad Thornburg et Kirberge pertinens fuit, antequam ordinaretur, optinuit. Et quia is in oriente innumeram Christo plebem predicacione assidua et baptismate vendicavit, inperatori placuit eleccionemque de tribus constituendis episcopatibus ei dedit, Misnensis, Citicensis atque Merseburgiensis. Pre hiis omnibus, eo quod pacifica erat, Merseburgiensem ab augusto exposcens aecclesiam, quamdiu vixit, studiose eandem rexit. 37. Hic ut sibi commissos eo facilius instrueret, Sclavomca scripserat verba et eos kirieleison cantare rogavit exponens eis huius utilitatem. Qui vecordes hoc in malum irrisorie mutabant ukrivolsa, quod nostra lingua dicitur: aeleri stat in frutectum, dicentes: 'Sic locutus est Boso', cum ille aliter dixerit. Inperator huic paucas villas ad predictam urbem pertinentes et in pago Chutici positum quoddam castellum, quod Medeburu vocatur interpretatur autem hoc: mel prohibe ; concessit quoque ei filius suimet et equivocus aecclesiam in Helpithi posilam, quam pater eius in honore sanctae Radegundis constructam Bernhardum ispe presens dedicare precepit antistitem. Sed cum primus ecclesiae pater nostrae, sicut predixi, expiraret, intercessione Annonis, episcopi Wormacensis, inperator Gisilero, moribus et natura nobili, episcopatum dedit. Hic consecratur in Magadaburg ab Athelberto archiantistite lunio mense. 38. (24.) Equidem, quia de Conrado duce, qui gener cesaris iuxta Lech fluvium occisus est, pauca dixi, non incongruum esse reor, quew drugiej czci nazwy do sowa borni, po polsku: ,broni', po czesku: ,braniti'. 174 Koo Eisleben. 174a 950978. 175 Gizyler by biskupem merseburskim w latach 971981, arcybiskupem magdeburskim w latach 981 1004. 176 Dzi Zwenkau, na prawym brzegu Biaej Elstery, na poudnie od Lipska. 177 Z lokalizacji Zwikowa wynika, i by to wadca plemienia Chudzicw. R. Kotzschke, Zur Sozialgeschichte der Westslawen, Jahrbcher f. Kultur u. Gesch. der Slaven, N. F. 8 (1932), s. 12. 178 Pojedynek sdowy by sdem Boym, czyli rodkiem dowodowym sucym do wykrycia winy. Wedle wczesnego przekonania w takim pojedynku Bg dawa zwycistwo niewinnemu. Patrz: J. Hoops, Reallexikon der germanischen Altertumskunde, t. IV, 1918, s. 595, pod ,.Zweikampf" i R. Schroder-E. Kunssberg, Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte, 7 Aufl. Leipzig 1932, s. 397 i n. 852.

rza, na szubienicy, a wiksza cz zdobyczy znalaza si z powrotem w naszych rkach. Nie orientuj si jednak, czy ci, ktrzy zabrali zbroj, byli zabjcami Konrada, czy te adnej nie ponoszc winy w jego mierci, znaleli zbroj czystym przypadkiem. Susznie jednak ponieli kar mierci, poniewa stajali si j ukry za wszelk cen. 39. Cesarz bardzo by oburzony, i niejaki Kono 179 rozgasza szeroko habice wieci o jego crce 180, ktra nie chciaa mu by powoln, i twierdzi o niej, jakoby miaa by zwizana z nim potajemnym maestwem. Tak tedy j zrehabilitowa: Zwoawszy wszystkich ksit pastwa, najpierw wybada dokadnie crk w poufnych rozmowach, czy bya winn, nastpnie, gdy si przekona, e oczycia si dostatecznie z zarzutw przez przywoanie Chrystusa na wiadectwo oraz przysig, owiadczy wszystkim obecnym, e jeeli kto z jego otoczenia zechce stan z broni w rku w jej obronie, pozyska sobie teraz i na zawsze jego przyja. Syszc to graf Burchard 181 wystpi na rodek i zawoa wobec wszystkich, e Kono skama wierutnie. Gdy za ten pod przysig twierdzi, e to jest prawd, i stan z nim do pojedynku, utraci zaraz w pierwszym starciu krzywoprzysisk prawic i wyzna sw niegodziwo. Tak uratowa Bg miosierny od faszywego zarzutu t, ktr upodoba sobie z uwagi na niewinno jej ycia. Cho czsto poniana i wieloma przeciwnociami dowiadczana za ycia swego ma, znosia ona wszystko dzielnie i cierpliwie oraz staraa si zachowa cze jej przyrodzon. Kiedy za dokonaa tego ywota, pochowana zostaa wrd alu w Moguncji, w kociele witego mczennika Albana. Tame zawieszono dla uczczenia jej pamici jej srebrne wrzeciono. 40 (25). Opowiem jeszcze o niektrych czynach bezbonych, jakich dopuci si wspomniany ju ksi Henryk w cigu swego panowania, przy czym naley wzi pod uwag, i nie da si zaprzeczy temu wszystkiemu, co wyej o nim powiedziaem 182.
Zdrobnienie imienia Konrad. Posta owego Konrada nieznana. Ludgarda, crka Ottona I i Edyty, ona ksicia lotaryskiego Konrada Czerwonego. W Continuatio Reginonis a. 950, (M. G. Script. Rer. Germ. ed. F. Kurze 1890), skd Thietmar zaczerpn t opowie, odnosi si ona do innej osoby, ktra tam jest wymieniona jako neptis regis''. E. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 158, 179, 228. 181 R. Holtzmann w wydaniu Script. Rer. Germ. s. 88, uw. l, identyfikuje go z ojcem grafa palatyna Burcharda, ktry w r. 1004 zosta
180 179

dam tunc a me indiscussa aperire. Post longum tempus imperator ad Merseburg veniens, a quodam proditore comperit exuvias eiusdem a Sclavis in Zuencua sub Cuchavico seniore sibi multum dilecto haberi; et cum auxilio illius hos in singulari prelio devictos suspendi precepit predaeque maximam partem restituit. Sed hoc ignoro, utrum hanc eiusdem interemptores sumpserint, an sic casu accidente, necis eius inculpabiles, invenerint; et quia hoc ullatenus celare presumpserunt, digna morte poenas persolverunt. 39. Filiam vero suimet, uxorem eius, a quodam Conone, eo quod sibi satisfacere noluisset, at diffamatam et coniugem suam clam fore ab eodem dictam, cesar hoc graviter ferens sic eam expurgavit. Convocatis omnibus regni suimet principibus, primo secretis allocutionibus eandem, si huius rei culpabilis esset, diligenter inquirit; posteaque cum illam adhibito Christi testimonio et sacramentis se nimis excusare vidisset, presentibus cunctis indixit, si aliquis ex numero sibi familiarium eam armis defendere voluisset, ut se firmum in die hac et in perpetuum acquirere potuisset amicum. Burchardus comes haec audiens in medium prosiliit et Cononem per omnia mentitum fore coram omnibus dixit. Ille autem cum id verum esse sacramentis affirmaret, cum eodem congressus in primo aditu dexteram mendacem perdidit et iniusticiam suimet devictus innotuit; et misericors Dommus a falso crimine hanc eripuit, quam innocencia vitae sibi placere fecit. Haec, marito vivente suo, quamvis sepe despiceretur et laboribus crebris fatigaretur, tamen virili pacientia haec sufferens, honorem innatum servare conatur. Cum autem vitam hanc finiret, in aecclesia Christi martiris Albani in Mogoncia flebiliter est sepulta; cuius fusum argenteum in eius memoria ibidem est suspensum. 40. (25.) De prefato autem duce Heinrico quaedam dico, quae impie fecit in suimet regno, et in quibus valet considerari, quod supradictis omnibus non valet contradici. Patriarcham de Aquileia castrari et archiepiscopum Salzburgiensem precepit excecari. Causas preponere nolo, quia ad haec promerenda non esse idoneas in veritate scio. Is cum in fine suo a Michaele, Ratisbonensi episcopo, de tali commisso amoneretur, se in priori peccasse solum fatetur et in archipresule nichil, ignorans, quam parva res est, in qua flagicium deest. Unde Davit supplex loquitur: Ab occultis meis munda me, Domine! Huius coniunx, luthitta nomine, cum presens adesset,
grafem merseburskim (VI. 16). 182 Mowa tu o ksiciu bawarskim Henryku I (948955), bracie Ottona I. Por. II. 34.

On to kaza pozbawi mskoci patriarch z Akwilei183, a arcybiskupa salzburskiego184 olepi. Nie chc podawa tu przyczyn, poniewa wiem zaiste, i nie uzasadniay one takiej odpaty. Kiedy pod koniec jego ycia upomina go z powodu tego postpku biskup ratyzboski Micha, uzna on swj grzech tylko w stosunku do patriarchy, a nie w stosunku do arcybiskupa; nie zdawa sobie przy tym sprawy z tego, jak mao jest rzeczy bez skazy. Dlatego wanie modli si Dawid185: Od skrytych mych grzechw oczy mnie, Panie". Jego ona Judyta 186, ktra bya obecna przy tym, syszaa to wyznanie. Kiedy wkrtce potem m jej umar, zoya jego ciao wrd wielkiej aoby w kociele, ktry on sam wybudowa na cze Maryi Panny 187, i zami oraz niezliczonymi jamunami staraa si odkupi jego wszystkie grzechy, o ktrych popenieniu albo sama wiedziaa, albo od drugich otrzymaa wiadomo. 41. ya ona cigle w stanie wdowim. Poniewa wyrniaa ona spord wszystkich innych biskupa fryzyngskiego Abrahama188, zacz j szarpa, bez adnej winy z jej strony, zb pospolitej zoliwoci. Kiedy zesza z tego wiata, tene biskup tak j oczyszcza w dzie jej pogrzebu podczas mszy witej. Przed komuni wit, zwracajc si do otaczajcego go ludu, wymieni, jakie byy jej zasugi, i rzek: Jeeli popenia ona kiedykolwiek ten grzech, o ktry bya pomawiana, to niechaj Bg wszechmocny sprawi, by zbawcze narzdzie aski w postaci ciaa i krwi Jego Syna na mnie sd sprowadzio i zasuon kar potpienia, jej duszy za przynioso wiekuiste zbawienie". Nastpnie z ca niewinnoci swej duszy i ciaa spoy to jedyne dla wszystkich wiernych narzdzie aski. Lud, cho pno, uwierzy mu i w ten sposb przez niesuszne uwaczanie jej czci tylko pomg ksinej, jakkolwiek jej szkodzi pragn. 42 (26). y za czasw Ottona I pewien graf, imieniem Hed, ktry nie majc dziedzica darowa bardzo du cz swojego majtku kocioowi w Heslindze 189, zbudowanemu na cze Chrystusowego rycerza w. Wita. Nastpnie zaoy tam zgromadzenie zakonne i powierzy je pieczy arcybiskupa bremeskiego Adaldaga 190. Na czele tego zgromadzenia stay dwie czcigodne matrony noszce to samo imi Winnilgerd, ktre, niestety, szybko umary. Kiedy mj dziadek191 stara si o to, aby jego crka Jadwiga, oddana tam przedtem na wychowanie, obja po nich nastpstwo, nie mg nic wskra w tym wzgldzie u wspomnianego arcybiskupa. Kiedy jednak pniej prosi go o to samo cesarz, ktry by jej ojcem chrzestnym, i kiedy dziewica ukoczya dwanacie lat, arcybiskup

hanc confessionem audivit et, mox viro suimet moriente, corpus eiusdem in aecclesia, quam ipse in honorem sanctae Mariae semper virginis construcxit, cum magno merore deposuit, et in quocumque animam eius umquam deliquisse ipsa scivit vel ab aliis comperit, lacrimis ac ineffabilibus emendavit elemosinis. 41. Haec in viduitate sua continenter vivens cum Habraham, Frisingensem episcopum, pre caeteris diligeret, invido vulgari dente admodum inculpabilis dilaniebatur. Quae cum de hac luce migraret, in die depositionis suae ab eodem antistite missam cantante sic expurgatur. Ante communionem is versus ad populum, quae merita eius fuerint, circumstantibus indixit: 'Hoc', inquiens, 'delictum, quo diffamata fuit, si hec umquam commisit, faciat omnipotens Pater Filii suimet corporis et sanguinis salutare remedium mihi provenire ad iudicium et ad debitam dampnationem animaeque eius ad perpetuam salvationem'. Et tunc cum mentis ac corporis innocentia sumpsit unicum cunctis fidelibus remedium. Credidit populus, quamvis sero, et cum detraccione iniusta plus ei profuit, cum nocere studuerit. 42. (26.) Fuit in diebus predicti cesaris quidam comes, Hed nomine, qui aecclesiam in honore Christi adletae Viti in Heslinge constructam, quia heredem non habuit, maxima totius proprietatis suae parte dotavit et, congregatione sanetimonialium ibidem facta, eandem abbaciam mundiburdio Etheldagi, Bremensis archiepiscopi, subdit. Sed prepositae huic sedi geminae venerabiles matronae, quibus unum erat vocabulum Winnilgerd dictum, cito, pro dolor! obiere. Avus autem meus, cum filiam suimet, Hathui nomine, ibi educatam prius ac traditam eis succedere rogasset, ab archiantistite prefato impetrare non potuit. Postea vero archipresul a cesare, patrino suimet, rogatus, eandem, cum iam duodecim esset annorum, II. Kal. Mai. die dominica velavit et in proxima die ad abbatissam in patris presentia ordinavit; quod postea eum nimis penituit. Namque, ut dicturus sum, interpositis diebus quinque, Italiae decus et Saxoniae saus, Otto primus obiit. Pausat autem avia meimet. IuEngelfryd 944963. 184 Herold 939958. Olepienie nastpio w r. 955. 185 Ksiga Psalmw I, 18, 13. 186 Crka ksicia bawarskiego Arnulfa. Por. II. 6. 187 Przy klasztorze tzw. dolnym w Ratyzbonie. 188 957993. 189 Heeslingen nad Oste. 190 937-988. 191 Henryk ze Stade, dziadek Thietmara ze strony matki. Por. II, 28.
183

dokona w niedziel 30 kwietnia 192 obezyn i nazajutrz w obecnoci ojca ustanowi j ksieni. Bardzo zreszt tego potem aowa. Albowiem, jak to opowiem zaraz, w pi dni potem zmar Otto I, ozdoba Italii i zbawca Saksonii. Moja babka Judyta m, ktra rozstaa si z doczesnoci 26 padziernika, spoczywa w kociele, ktry zbudowaa potem jej crka z wielkim nakadem pracy, z kamienia, mimo e okolica ta nie obfitowaa w kamienie. Koci w Fuldzie, ktry niestety spon, odbudowany zosta za tego cesarza. 43 (27). Dzie Wniebowstpienia Paskiego spdzi cesarz w Merseburgu i peen pobonych myli, stara si tu wypeni to wszystko, co z jego lubw pozostao niewypenione. Std we wtorek, poprzedzajcy Zielone wita, przyby do Memleben i jeszcze nastpnego dnia siedzia w wesoym nastroju przy stole. Po uczcie gdy wanie piewano nieszpory, zacz sabn i sania si ku ziemi. Ci, co stali w pobliu, chwycili go na rce i zanieli do oa. Tu, opatrzony niezwocznie wiatykiem witym, w otoczeniu modlcych si za jego mier szczliw wyzion ducha we rod 7 maja w 38 roku panowania. Nastpnej nocy wyjto jego wntrznoci i pogrzebano w kociele Panny Maryi, ciao za zabalsamowano i przewieziono do Magdeburga. Tu, przyjte z wielkimi honorami i aob, zoone zostao w marmurowym sarkofagu, po czym arcybiskupi Gero i Adalbert w asycie innych biskupw i caego duchowiestwa odprawili pogrzeb. 44 (28). Jego imiennik, mody Otto, wybrany i koronowany jeszcze za ycia ojca 194, obwoany zosta powtrnie przez wszystkich krlem i wadc. Trudno uj w sowa i w fakty, jak dalece cesarzowa Adelaida troszczya si do koca ycia o zbawienie duszy swego maonka. Wszelki zaszczyt, wszelkie wywyszenie, jakie jej kiedykolwiek przypado w udziale, nie swojej przypisywaa zasudze, lecz Chrystusowi, mawiajc sowami hymnu Dawidowego: Nie nam, nie nam, Panie, ale Imieniu Twemu daj chwa"195. Gdyby nawet moja wymowa zesza si z moj wiedz i pamici, nie starczyyby razem, by opisa sawne czyny cesarza. Jakim by cesarz, takimi rwnie byli jego ksita. Nie nci ich zbytek ani rozmaito jada czy innych rozkoszy, lecz we wszystkim zotego trzymali si rodka 196. Wszystkie cnoty, o ktrych czytamy w historii, kwity za ich ycia, zwidy po ich mierci. Cho ciaa ich umary, yj dusze ich niemiertelne i ciesz si szczliwoci wieczn, do ktrej wyniosy ich dobre uczynki.

thitta nomine, in aecclesia, quam post de lapidibus, qui in hac terra pauci habentur, filia eius sumopere construcxit, excedens ex hoc seculo VII. Kal. Novemb. Aecclesia Fuldensis, pro dolor! incensa, sub eodem inperatore renovata est. 43. (27.) Ascensionem autem Domini inperator in Merseburg fuit et, quicquid de promissione remansit, devota mente ibidem complere studuit. Exin III. feria ante pentecosten ad Miminlevo veniens, postera die ad mensam laetus sedebat. Qua finita, cum iam vespera cantaretur, informari cepit et inclinare. Quem, qui astabant proxime, suscipientes deposuerunt; refocilatusque divino celeriter viatico, orantibus pro eius exitu cunctis, debitum persolvit naturae XXXVIII0 ordinationis suae anno Non. Mai. IIII. feria. Sequenti vero nocte viscera eius soluta in ecclesia sancte Mariae sunt tumulata; corpus autem eiusdem aromatibus conditum ad Parthenopolim translatum est ibique honorabiliter atque lacrimabiliter succeptum marmoreoque inpositum sarcophago, sepultum est ab archiepiscopis Gerone atque Aethelberto ceterorumque auxilio episcoporum clerique tocius. 44. (28.) Aequivocus autem eius, iunior scilicet Otto, patre adhuc vivente electus et unctus, iterum conlaudatur a cunctis in dominum et regem. Quantum vero pro liberatione animae senioris suimet Aethelheidis inperatrix invigilaverit usque in finem, dictis non valet conprehendi nec faetis. Quicquid enim honoris sibi vel provectus secularis umquam provenit, non ullo suimet merito, sed DaviticisChristo asscripsit laudibus: 'Non nobis,' inquiens, 'Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam.' Si in me facundia, sc'entia et memoria convenirent, in explicanda cesaris laude deficerent. Sicut dominus, sic et principes eius fuerunt. Non eos ciborum seu aliarum rerum superflua varietas, sed in cunctis delectabat aurea mediocritas. Omnes, quae leguntur virtutes, his degentibus florentes, hiis obeuntibus marcesserunt. Hii etsi corporaliter non vivunt, supersunt animae inmortales bonorum provectu operum beata aeternitate gaudentes.
30 kwietnia wypadaa roda. Tego rodzaju bdy chronologiczne u Thietmara s czste. 193 ona Henryka ze Stade, crka Udona I z Rheingau i Wetterau. 194 W 961 r. R. Kopke-E. Dummler, Jahrbcher, s. 322. 195 Ks, Psalmw I, 113, 9. 196 Horacy, Ody II, 10, 5.
192

45. Lecz, by zakoczy ksig, dodam, e od czasu Karola Wielkiego nie zasiada na tronie krlewskim aden tak wielki wadca i obroca ojczyzny197. Gdy wielu z ksit, jak to wyej przedstawiem, wyprzedzio go na drodze mierci, ci, co go przeyli, nie zapomnieli pikna minionych czasw i nie chcieli przyj ani nie stosowali si do nowych wzorw, ktre przyszy. I do koca swego ycia nie zbaczali nigdy dobrowolnie z prostej drogi prawdy i sprawiedliwoci. Albowiem widzieli, jak speniaa si w ich oczach przepowiednia pewnego mdrego wieszcza przyszoci198: Pierwszy wiek jest zoty, po nim przyjdzie wiek miedziany, po nim wreszcie wiek elazny. Niech kady z wiernych posucha prawd tchncych upomnie witego Grzegorza 199: W miar jak wzrastaj dary, rosn powody do darw". Niechaj wzdraga si przed popenieniem grzechu tam, gdzie co zostao mu powierzone, i niech modli si pokornie do Boga za dusz cesarza, aby przebaczy askawie swojemu grzesznemu sudze niezliczone wystpki, ktrych nie mg unikn wrd tylu spraw, jakie mia na gowie. Niechaj prosi dalej Boga, by On, krlestw wszelkich wadca, pomaga wszystkim obecnym i przyszym ludom jako troskliwy i miujcy je opiekun. I Ty, ktokolwiek bdziesz moim nastpc, pomny na tak wielkie dobrodziejstwo 200, zacignij wiern stra okoo pamici jego duszy, w szczeglnoci za w dzie w. Wawrzyca, Chrystusowego rycerza. O wstawiennictwo tego witego bagaj usilnie, aby na podobiestwo owego zasuonego zwycistwa, jakie cesarz uzyska nad widzialnymi nieprzyjacimi, mg teraz po odpuszczeniu mu grzechw, o co zawsze prosi, unikn side niewidzialnych nieprzyjaci i aby oddzielony od lewej strony, znalaz si w dniu sdu ostatecznego po prawicy Boga Ojca.

por identyczn pochwa w Prologu tej ksigi. Horacy, Epody, 16, 6466. 199 S. Gregorii Homiliae in evangelia, lib. I. Hom. 9, c. 1. Migne, Patr. lat. t. 76, col. 1106. 200 Tzn. zaoenie biskupstwa w Merseburgu.
198

197

45. Sed ut concludam sermonem, post Carolum Magnum regaem cathedram numquam tantus patriae rector atque defensor possedit. Precedentibus mortem eius, ut predixi, plurimis optimatibus omnes, qui superfuerunt, tantae iucunditatis haud inmemores, novam hanc normam, quae sequebatur, nec voluerunt neque sequebantur, sed ad exitum vitae suimet ab recta antiquae veritatis et iusticiae semita sua sponte non deviabant. Inpleri tunc namque videbant, quod a quodam sapiente presago futurorum scriptum est: Primum est aureum seculum, deinc aereum postque ferreum sequitur. Audiat unusquisque fidelium veredica beati Gregorii monita: Cum augentur dona, raciones crescunt donorum, et in commissis se nimis peccasse perhorrescat et pro anima inperatoris Deum supplici mente deposcat, ut flagicia servi peccatoris innumera, quae in tot sibi subditis rebus precaveri nequiverant, clementer ignoscat regnorumque dominator omnium populis presentibus atque futuris pervigil piusque custos assistat! Et tu, quicumque mihi succedas, tanti memor beneficii, animae eius recordationem fideli mentis custodia serves maximeque in festivitate Christi adletae Laurentii, cuius intercessionem obnixe postules, ut, sicut eo die meritis ipsius hostium huic concessa est divinitus victoria visibilium, ita sibi a Deo donata, quam semper optavit, remissione, laqueos inimicorum mereatur invisibilium evadere a sinistrisque segregatus, in iudicii collocetur a dextris Dei patris.

KSIGA III

Trzeci z krlw szeregu i wtry z imienia Otto Teraz niechaj sawiony bdzie i zasidzie z chwa Na tronie wielkiego ojca, ywy w pamici wiekw Wdzicznej, i ucinionym pomoc nis kadej pory. Szczciem tchny pierwsze lata, smutek ostatnie zmci, Gdy wielkie byy wszdzie nasze przewiny i grzechy. Gorzko wiat pokutowa, i prawd odrzuci w zoci. Od mcicielskiego miecza wiele stracio krlestwo! Daremnie szuka przyczyn, lecz mdrym zdao si jasne, e odkd na Merseburg spady tak dotkliwe klski 1, Wraz pokj ulecia bogi z granic naszego kraju I wrg do wtargn i szerokie zapuci zagony. Kt jest zdolen powiedzie, z jakim okruciestwem szala, Jak nie oszczdzi nawet witej Chrystusa wityni. Wielu spord naszych rycerzy mier znalazo w walce Ulegajc, o zgrozo! dzikich Saracenw hordom. Szczliwi s zaprawd, ktrzy kochajc Chrystusa Zaywaj w pokoju ycia upragnionych darw, Wolni zgoa od strachu, co serca biciem napenia. Strach w ojcw naszych gnbi z gr lat trzydzieci I tak uzbroi, niestety, nieprzyjaci hufce, e wpadaj dzi jeszcze w nasze ojczyste dziedziny. Niech kady prosi Tego, co niebo zczy i ziemi, Aby ju kres pooy wreszcie tym straszliwym karom! l (1). Trzeci z kolei wadca naszego pastwa Otto II ma by przedmiotem tej ksigi. Ju w modzieczym wieku odznacza si on nadzwyczajn si ciaa. Zrazu lubowa si w swawoli i wiele rozdawa darw z pobonoci, lecz bez adnego umiarkowania; stroni take od dojrzaej rady. Potem jednak na skutek upomnie z wielu stron pyncych naoy sobie wdzido chwalebnej cnoty i zachowywa si w yciu poprawnie, jak to poniej przedstawi. Za namow swojej pobonej rodzicielki, ktra kierujc nim si mu dodawaa, naby na drodze prawnej zamiany Memleben, gdzie

LIBER III

Tertius in numero regum, sed proximus Otto Nomine, scribatur, et digna laude locetur Sede patris magni, vivens per secla secundo Successu, miseris qui profuit omnibus horis. Huius prima bonis laetantur, triste supremis Advenit, nostris criminibus undique magnis. Tunc luit hic mundus, quod sprevit recta malignus. Ultrici gladio perierunt plurima regno. Nulla.patet nobis certissima causa, peritis Cunctis est visum, Mersburgi flebile damnum Ex quo sustinuit, quod pax pia longe recessit Finibus e nostris, at regnabat et hostis. Quis valet effari, seviret ut iste crudeli Funere, cum Christi templis nec parceret almi. Congressi mutuo ceciderunt atque duello Ex nostris multi, Saracenis exuperati. Vere, felices, qui Christum semper amantes Tranquillae pacis retinent optata, timoris Funditus ignari pulsantis corda maligni, Plus quam tricenos qui nunc turbaverat annos Antecessores nostros, et, pro dolor! hostes Armavit, nostras quoque nunc infringere terras. Qui caelos terris coniuncxit, ponat ut istis Finem suppliciis, optet modo quisque fidelis. 1. (1.) Tercius regni procurator nostri, Otto secundus, sit codicelli materies mei. Qui iuvenis viribus corporis cluens eximiis, primo quae sunt proterva sectatur, largitusque plurima pietatis oper absque temperamento, matura fugit consilia; deindeque castigatus a multis, inposito sibi laudandae virtutis freno, nobiliter in diebus suis conversatus est, sicut in sequentibus explanabo. Piae genitricis suae instinctu, cuius gubernaculo vigebat, Miminlevo, ubi pater suus obiit, iusto acquisivit concanbio decimasque,
Thietmar ma na myli zniesienie biskupstwa merseburskiego, ktre nastpio za panowania Ottona II.
1

zmar jego ojciec, oraz dziesiciny, ktre naleay do klasztoru w Hersfeld2. Zebrawszy mnichw, zaoy tam wolne opactwo3 i wyposay je w niezbdny majtek. Postara si nastpnie o zatwierdzenie go przez papieski przywilej 4. Pcza tym, osobnym rozporzdzeniem wydanym w obecnoci arcybiskupa Adalberta udzieli duchowiestwu obsugujcemu katedr magdebursk przywileju wybierania arcybiskupa5. Przywilej ten potwierdzi w ksidze, ktra jeszcze dzi tam si znajduje i w ktrej byszcz zotem namalowane jego i cesarzowej Teofano portrety. Arcybiskup okaza t ksig ludowii za zezwoleniem cesarza i w jego obecnoci, gdy przygotowany do mszy witej odpiewa ewangeli i pikne, jak zwykle, wygosi kazanie. Odczytawszy przywilej cesarski, ktry zawiera postanowienia o wyborze arcybiskupa, naoy straszn kltw na tego, kto omieliby si kiedykolwiek naruszy go, i wzmocni owa kltw okrzykiem: ,,Amen, niech si stanie! niech si stanie!", ktry podjli wszyscy obecni. Trosk pen 'szczodrobliwoci otoczy ubogie dotychczas biskupstwo merseburskie i darowa jego zwierzchnikowi Gizylerowi, ktrego bardzo powaa, na potrzeby kultu witego Jana Chrzciciela, najpierw opactwo w Pohlde6, nastpnie grd Zwikowo7 wraz z wszystkimi jego przynalenociami. Darowa dalej cae terytorium miasta Merseburga objte murami wraz z prawami nad ydami, kupcami i mennic 8, ponadto las lecy midzy Solaw i Muld oraz krajami Susw i Plisni9, wsie Chorzyn10, Nierechwa11, Bucithi12, Cothug 13, Borzcicw 14 i Gundorf 15. "Wszystkie te darowizny sporzdzi w formie dokumentw wasnorcznie potwierdzonych 16. 2 (2). Tymczasem umar Gero, dostojny arcypasterz koloski. Poniewa mao si nim dotd zajmowaem, przeto opowiem pokrtce, co sobie na teraz odoyem. On to kaza sporzdzi z drzeDzi Klein Hersfeld nad Fuld. 3 Tzn. wyjte spod jurysdykcji miejscowego biskupa. Taki wolny opat mia sam uprawnienia biskupie. 4 Zagubiony. 5 By to przywilej z tej kategorii, o ktrej mowa w ks. II, uw. 122a. Do tego przywileju nawizuje Thietmar w kilku dalszych miejscach Kroniki, kiedy obstaje przy prawie kapituy magdeburskiej do obioru arcybiskupa. Por. III, 13; VI, 62; VI, 81. 6 Nad Odr, w Harzu. 7 Por. ks. II, uw. 176. 8 Byy to tzw. regalia, czyli prawa natury finansowej zastrzeone wycznie dla krla, a mianowicie w tym wypadku: prawo do opieki nad
2

quae ad Herevesfeld pertinebant; et congregatis ibi monachis, liberam fecit abbaciam datisque sibi rebus necessariis, apostolieo confirmavit privilegio. Insuper licentiam archiepiscopum eligendi confratribus Deo Magadaburg famulantibus precepto inperiali presente archiepiscopo dedit Aethelberto et cum uno libro, qui hodie ibidem est, in quo sua inperatricisque Theuphanu imago auro splendet formata, munus affirmavit. Quod gratia cesaris et in presentia eius archiepiscopus, preparatus ad missam, cum perlecto euvangelio more solito optime predicasset, recitato coram precepto inperiali, quo eleccio continebatur, ostendit eundemque, quicumque temerarius hoc umquam auderet infringere, terribili excommunicatione damnavit, cunetis prosequentibus 'Amen! fiat! fiat!' consolidavit. Pauperem adhuc episcopatum Merseburgiensem largiflua pietate respexit et eius provisori Gisilero, quia hunc multum dilexerat, primo abbaciam in Palithi, dein Suencuam civitatem cum appertinentibus cunctis ad servitutem sancti Iohannnis baptistae tradidit et, quicquid Merseburgiensis murus continet urbis, cum ludeis et mercatoribus ac moneta et foresto inter Salam ac Mildam fluvios et Siusuli atque Plisni pagos iacenti, Chorin et Niriechua, Bucithi et Cothug ac Borintizi et Gunthorp permisit, ei haec omnia scriptis manu propria conroboratis affirmans.
kupcami i ydami, ktre dawao krlowi due dochody z opat uiszczanych przez podopiecznych oraz prawo do bicia monety, dajce take dochd w postaci rnicy midzy wartoci efektywn (kruszcu) i nominaln pienidza. Monarcha mg zrzec si tych praw na rzecz instytucyj lub osb prywatnych i ten wypadek tu wanie zachodzi. Patrz: Urkundenbuch des Hochstifts Merseburg, wyd. P. Kehr, t. I, 1899, s. 18, nr 20. 9 Terytoria plemienne sowiaskie: Susy nad Muld koo Duben, Plisni (Plena) nad Plis koo Altenberg. P.: P. J. Safafik, Staroytnoci sowiaskie, tum. H. N. Bokowski, Pozna 1844, t. II, s. 741; G. H e y, Op. cit. s. 17, 219, 279; H. Bottger, Op. cit. s. 39 i nn., 282 i nn. 10 Dzi Kohren koo Borna i Rochlitz. P.: G. Hey, Op. cit. s. 92. 11 Dzi Nerchau nad Muld. Patrz: G. H e y, Op. cit. s. 160 i n. 12 Dzi Pausitz na lewo od Muldy midzy Trebsen i Wurzen. Nazwa niewtpliwie sowiaska. P.: G. Hey, Op. cit. s. 55. 13 Dzi Taucha nad Parthe koo Lipska. P.: G. Hey, Op. cit. s. 88. 14 Borintizi, dzi Portitz nad Parthe. Patrz: G. H e y, Op. cit. s. 48. 15 Nad Luppe koo Lipska. 16 Sporzdzenie darowizny w formie dokumentu wzmacniao j od strony dowodowej, gdy dokument w tym okresie mia charakter rodka dowodowego. Patrz: A. Heusler, Institutionen des deutschen Privatrechts, Leipzig 1885, I, s. 91; II, s. 68 i nn.

2. (2.) Interim Gero, Agripinae sedis egreius provisor, obiit; de quo quia pauca prelibavi, quae tunc reservavi, paucis edicam. Hic crucifixum, quod nunc stat in media, ubi ipse pausat, aecclesia, ex ligno studiose fabricari precepit. Huius caput dum fissum videret, hoc summi artificis et ideo salubriori remedio nil de [se] presumens sic curavit. Dominici corporis porcionem, unicum in cunctis necessitatibus solacium, et partem unam salutifere crucis coniungens posuit in rimam et prostratus nomen Domini flebiliter invocavit et surgens humili benediccione integritatem promeruit. Is dum capellam clara iam luce intraret suam, Victorem sanctum, ut suis post intimavit fidelibus, cum zablo dimicantem atque vincentem vidit. 3. Huius obitum cuidam abbatissae Gerbergae, quam propter castitatem mentis et corporis idem multum dilexerat secumque sepe detinuit, diabolus bonorum invidus omnium, sicut prius solebat in ceteris, prodidit: 'Vellem tibi meum aperire secretum, ni te scirem cuncta hactenus numquam servavisse commissa. Sed si fideliter hoc continere mihi promittis, ea dico ratione, quandocumque alicui vis aperire, vitam tibi me non dubites tollere. Gero, tuus familiaris, in hoc anno tantam incidet infirmitatem tres dies, ut mortuus credatur; et si ab aliquo hoc spacium custoditur, tale potest securus evadere periculum.' Sed ancilla Christi, verbis obstupefacta talibus, fideli se silentio haec promisit omnibus occultare. Haec cum eundem videret evanescere, directo mox itinere archiepiscopo universa narravit. Quod diabolus intelligens in tantum eam cecidit, ut post innumeros dies vitam hanc fragilem vita mutaret aeterna. Archiepiscopus autem, in die depositionis eius missam celebrans, meritum eius cunctis asstantibus indixit indulgentiamque ei ab his postulavit et ipse fecit. 4. Post haec infirmitate predicta gravatus, se Evurgero custodiendum commisit. Qui eundem acri dolore defatigatum quasi mortuum lavari feretroque inpositum ad aecclesiam portari posteraque die sepeliri iussit. Hic, ut aiunt populi, tercia nocte quasi de gravi somno expergiscens, audivit sonantem campanam et, ut aperirent ei velociter, terna exclamacione rogavit. Obstupefactus is, qui audivit, Evurgerum prefatum custodem aecclesiae, ut episcopo laboranti succurreret, interpellavit. Qui eundem per omnia fuisse menrda milcz o tej postaci. Prawdopodobnie, jak przypuszcza F. Kurze w komentarzu do tego miejsca Kroniki, bya ona ksieni w Kolonii. 18 Pniejszy arcybiskup koloski. Por. IV, 15.
17

cierpicemu biskupowi. Ten jednak zarzuci mu kamstwo wierutne i zbi go dugim kijem. W ten sposb zmar 29 czerwca witej pamici arcybiskup. Wkrtce potem ukaza si on opatowi Ludolfowi19, ktremu powiedzia: piewajcie mi: Wieczne odpoczywanie!", po czym znik z jego oczu. Na jego miejsce wybrany zosta natychmiast i konsekrowany za zgod cesatza Warinus20. 5 (3). W drugim roku panowania Ottona II ksi bawarski Henryk zosta schwytany i odstawiony pod stra do Ingelheim. 975. W tym roku dugo panowaa ostra i mrona zima i wielkie spady niegi. Po mierci arcypasterza mogunckiej metropolii Roberta21 cesarz postawi na jej czele swojego kanclerza Willigisa22, mimo e wielu sprzeciwiao si temu z powodu jego niskiego pochodzenia. Wiedzia bowiem cesarz ze sw w. Piotra 23, e Bg si nie oglda na osoby", lecz kocha i nagradza wielkimi zaszczytami tych przede wszystkim, ktrzy go miuj z caego serca. Nie godzi si przemilcze, w jaki sposb aska Boa przeznaczaa Willigisa na przyszego pasterza. Kiedy jego matka biedna, lecz, jak si to okae z dalszego opowiadania, uczciwa kobieta nosia go jeszcze w swym onie, zobaczya raz we nie, jak soce wiecce z tego ona zalao ognistymi promieniami ca ziemi. Tej nocy, w ktrej urodzia dzieci, wszystkie bydlta, jakie miaa w domu, upodobniy si do swojej pani, wydajc na wiat, jakby na jej cze mskie potomstwo. Ten, co si wwczas urodzi, by socem, poniewa promieniami swego nabonego kaznodziejstwa owieci serca wielu, ktrzy byli nieczuli na mio Chrystusa. I dlatego rwnoczenie z jego urodzeniem przysza na wiat tak niezwyka liczba mskiego potomstwa, e urodzi si m Boy, ktry z najwyszego przeznaczenia rzdzi mia duszami dla zbawienia caej ojczyzny. Jake szczliw bya matka, ktr Bg tak dalece wyrni swym nawiedzeniem spord spczesnych, e powia potomka, ktry rwnym si okaza lepiej urodzonym, a nawet niektrych z nich przewysza, i e na wasne oczy i przez sam fakt urodzenia stwierdzia urzeczywistnienie nadziei, ktr jej ukazao owo widzenie. Lecz o tym powiem innym razem. 6 (4). Cesarz zdoby w pierwszej wyprawie wojennej grd zwany Buschuth 24. W drugiej pospieszy do Szlezwiku25, by uderzy na Danw, ktrzy si zbuntowali przeciwko jego wadzy 26. Tu stwierdzi, i nieprzyjaciele zajli i obsadzili zaog rw graniczny27 przygotowany do obrony ich ojczyzny i bram zwan Wieglesdor 28. Wszystkie te jednak miejsca obronne zdoby walecznie dziki przebiegoci ksicia Bernarda 29 i mojego dziada Henryka.

titum affirmans magno percussit baculo; sicque quievit divae presul memoriae III. Kal. Iulii. Apparuit autem is mox Liudulfo abbati dicens: 'Requiem eternam nobis cantate!' et evanuit ab oculis eius. Huius vice Warinus eleccione et inperatorio munere protinus ungitur. 5. (3.) Anno medii Ottonis II Heinricus Bawariorum dux captus est et ad Ingilhiem deductus caute custoditur. DCCCCLXXV0. In hoc anno hiemis assperitas longa fuit et sicca, et magna nix effunditur caelitus. | Mortuo quoque Roberto, Magontinae sedis arehipresule, inperator cancellarium suimet nomine Willigisum, multis hoc ob vilitatem sui generis rennuentibus, eidem pref ecit'aecclesiae. Sciebat enim Petro attestante, quod non est personarum acceptor Deus, sed omnes se ex corde diligentes pre caeteris amat, inconprehensibili honore remunerans. Qualiter autem hunc pastorerf futurum divina pietas presignaverit, non est silendum. Huius mater, quamvis paupercula, tamen, ut in sequentibus apparet, bona, dum eundem in utero portaret, vidit per somnium, quod soi e sinu suimet fulgens totam radiis flammantibus repleret terram. Et in ea nocte, qua haec talem peperit infantem, simili procreacione totum hoc iumentum, quod ipsa in domo sua 'habuit, quasi gratulabundum dominae respondit. Ille, qui tunc natus est, sol erat, quia sanctae predicationis suae radiis corda multorum a Christi caritate torpentium illuxit. Et idcirco in eius nativitate masculini sexus mirabilis multitudo gignitur, quia vir Dei ad salutem patriae totius summa predestinatione regnaturus exoritur. Felix mater, quam Dominus pr caeteris contemporalibus suis in tantum visitavit, ut prolem nobilioribus coequalem vel etiam nonnullis meliorem pareret et ostensae sibi visionis spem oculis et re ipsa veram esse probaret. Sed haec alias dico.
Por. II, 18. 20 Arcybiskup koloski, 976985. 21 970975. Willigis by kanclerzem w latach 971975, arcybiskupem mogunckim w latach 9751011. 23 Dzieje Apostolskie, 10, 34. 24 Boussu w Hennegawii. Wyprawa bya skierowana przeciw grafom flandryjskim: Lambertowi z Lovanium i Reginarowi IV z Hennegawii. 25 Patrz: W. Biereye, Op. cit., s. 100 i nn.; A. M. Liliencron, Op. cit. s. 30 i nn. 26 Duczycy byli wwczas trybutariuszami cesarza. 27 Danewirk. 28 Patrz: A. Sach, Das Herzogtum Schleswig in seiner ethnographisehen und nationalen Entwickelung I, Halle 1896, s. 50 i nn. 29 Ksi saski Bernard I, 9731011, syn Hermana Billunga, margrabiego Marchii Pnocnej. Por. II, 31.
22 19

W czasie tej wyprawy wzniesiono po raz pierwszy okrzyk zoliwego szyderstwa przeciwko duchownym. Do dzi dnia posuguj si nim zoliwi ludzie. Bardzo aowa naley, e ilekro sprawiedliwi ludzie wynajd co dobrego na oglny uytek, wikszo ludzi odrzuca to natychmiast z wielkim wstrtem. Uczy si natomiast i, jakby przeuwajc, przyswaja sobie to wszystko, co nie podoba si Bogu i na czowieka kar zasuon za jego przewin ciga. Wic jakkolwiek wielu ludzi nie rzuca sw szyderczych na serio, to jednak zawsze pozostaje na nich plama grzechu. Cesarz wybudowa i obsadzi zaog jeden grd30 w tym kraju. Wspomniany wyej biskup Bruno31 umar 9 marca i proboszcz bremeski Erp32 zosta mianowany na jego miejsce za wstawiennictwem arcybiskupa Adaldaga. Tymi czasy ja si urodziem 25 lipca 33. 7 (5). W roku Paskim 976 ksi bawarski Henryk, wyklty i pozbawiony godnoci, uciek do Czech34. Kiedy przebywa tam u ksicia Bolesawa, cesarz pody za nim z wielkim wojskiem, lecz niczego nie mg wskra w stosunku do adnego z nich, a nawet wskutek podstpu jednego z onierzy Bolesawa straci duy oddzia Bawarczykw, ktry przyby mu na pomoc i rozoy si obozem pod miastem Pilznem. Pewnego wieczoru mianowicie Bawarczycy zaywali kpieli nie ubezpieczywszy si adn stra i oto wpad nagle nieprzyjaciel w penym uzbrojeniu i pozabija nagich, jak mu si nawinli, w namiotach i na zielonej ce, po czym z ca zdobycz w radosnym nastroju i bez strat wasnych powrci do domu. Na wie o klsce tylu onierzy cesarz, nie majc przed sob adnej drogi odwrotu, pody prostym marszem do swojego grodu zwanego Camma 35. Ksicia Henryka pokona dopiero w nastpnym roku, gdy ten schroni si do Passawy. W rok potem ksi Henryk, graf Ekbert i biskup Henryk36, powoani przed sd cesarski, zostali uwizieni w Magdeburgu i skazani na dugie wygnanie 37. 8 (6). Po tych wypadkach cesarz przygotowa si z ca gorliwoci do wyprawy przeciw krlowi Lotarowi38 z rodziny Karolingw, ktry omieli si napa z wielkim wojskiem na paac, a zarazem siedzib krlewsk w Akwizgranie, nalec zawsze do naszego pastwa, i przywaszczy j sobie, przy czym zmieni kierunek ora.
A. Sach, Op. cit., sdzi, i chodzio tu o Hohburg koo Hadeby. Biskup Werden. Por, II, 31. Wedle nekrologu merseburskego dnia 9 marca zmar Bruno z Kwerfurtu, a nie biskup Bruno. 32 976994. 33 Ustp powyszy jest pniejsz, wasnorczn wstawk Thietmara, bardzo niedba, gdy czy swoje wczeniejsze o rok urodzenie z wydarze31 30

6. (4.) Inperator prima expedicione Buschuth civitatem cepit. Secunda Danos sibi rebelles petens, ad Sleswic properavit. Ibi etiam hostes suos foveam, quae ad defensionem patriae parata est, et portam, quae Wieglesdor vocatur, armis preoccupare videns, consilio Bernhardi ducis et avi meimet Heinrici comitis omnes has munitiones viriliter exuperat. In hoc itinere prima malae irrisionis in clericos exclamatio attollitur et a malis hominibus hodie servatur. Admodum miserabile est, cum aliquid boni a iustis inventum in usu ad modicum habetur, statim ut nimis detestabile a maxima multitudine repudiatur. Quod Deo autem displicet et hominem ad promerendam reatus sui penam protrahit, hoc discit et ut ruminando firmat. Quamvis vero multi irrisiones non serio faciant, tamen sine peccati macula has nullatenus peragunt. Urbem unam in hiis finibus cesar edificans presidio firmat. Brun presul supra memoratus VII. Id. Marcii obiit, et Erp, prepositus Bremensis, intercessione Aetheldagi archipresulis ordinatur. Temporibus hiis ego natus sum VIII. Kal. Augusti, mens Iulio. 7. (5.) Anno vero dominicae incarnationis DCCCCLXXVI0 Heinricus, dux Bawariorum, honore et communione privatus, Boemiam fugit. Quem inperator ibidem valido petens exercitu cum duce Bolizlavo manentem, nil ibi prorsus in neutro horum profecit, sed magnam Bawariorum catervam, sibi ad auxilium huc venientem et iuxta Pilisini urbem castra metatam, dolo cuiusdam militis Bolizlavi sic perdidit. Vespere facto Bawarii se lavantes nulla custodum securitate fruuntur; et ecce hostis loricatus adveniens nudos eosdem in tentoriis et in virentibus pratis occurrentes prostravit et cum omni preda laetus et incolomis revertitur. Inperator autem, audita tantorum strage virorum et quod nulla sibi via redeundi patuit, recto itinere ad civitatem suam, quae Camma dicitur, venit et in proximo anno prefatum ducem ad Pataviam confugientem subegit. In consequenti anno H. dux et Ekbertus comes et Heinricus presul apud inperatorem accusati Magadaburg capti sunt et exilio deputati longo. 8. (6.) Post haec autem inperator omni studio ordinavit expeditionem suam adversus Lutharium, regem Karelingorum, qui in
niami roku 976. 34 Henryk II Ktnik. Patrz: K. U h l i r z, Jahrbcher des deutschen Reichs unter Otto II und Otto III, t. I, s. 82 i nn., s. 93 i nn. 35 Cham nad Regen. 36 Biskup augsburski, 973982. 37 K. U h l i r z, Jahrbcher, s. 104. 38 954980.

Orze ten znajduje si we wschodniej czci paacu i wszyscy, kt rzy wadali t siedzib, mieli ten zwyczaj, e zwracali go w kierunku swojego pastwa 39. Lotar uciek szybko przed cesarzem, ten za ciga go, pustoszc i palc wszystko po drodze, a do stolicy Parya. W czasie tej pogoni cikie choroby trapiy wielu wojownikw. Wrd nich zmar 30 listopada graf arneburski Bruno40, rycerz godny wielkiej chway. Powrciwszy z tej wyprawy ze saw triumfatora, cesarz tak wielki strach wzbudzi wrd nieprzyjaci, e nigdy potem nie wayli si na podobn zuchwao. Wzilimy pomst za ca hab, jak przedtem zadali naszym. Tymczasem 4 lipca w pidziesitym roku od swojej nominacji rozsta si z tym wiatem i otrzyma z rk Chrystusa nagrod za sw wiern sub biskup augsburski Udalryk, prawdziwa pera wrd kapanw. Jego nastpca Henryk, jak to niej podam 41, krtki czas zasiada na tronie biskupim. 9 (7). Graf Gero 42, ktrego Waldo powoa przed sd cesarski, zosta na nalegania arcybiskupa Adalberta i margrabiego Teodoryka pojmany w miejscowoci zwanej Sumeringe43 i oddany pod stra mojemu ojcu i stryjowi44. Nastpnie cesarz zwoa wszystkich ksit pastwa do Magdeburga i tu na pewnej wyspie stanli obaj przeciwnicy na sd Boy do pojedynku. Waldo, raniony dwukrotnie w szyj, naciera tym ostrzej na przeciwnika i zadawszy mu silny cios w gow powali go na ziemi. Graf Gero zapytany przeze, czy moe dalej walczy, musia przyzna, e brak mu ju si. Wwczas Waldo opuci szranki, lecz kiedy skrzepi si wod, pad nagle martwy na wznak na ziemi. Gero tedy zosta skazany wyrokiem sdziw i rozkazem cesarza na cicie przez kata w dniu 11 sierpnia. Nikt nie pochwala tego pojedynku oprcz arcybiskupa Adalberta i margrabiego Teodoryka. Syn Ludolfa, ksi bawarski Otto45, ktry przyby tego dnia, oraz graf Bertold 46 czynili wyrzuty cesarzowi, e z powodu tak bahej przyczyny tak wielki czowiek musia by skazany. W zwizku z tym wydaje mi si nie od rzeczy opowiedzie w krtkoci o zasugach opata korbejskiego Ludolfa, ktry dziki swym umartwieniom w modlitwie i w postach dozna z aski Boej wielu objawie. Gdy ten mianowicie w dzie pojedynku, o wicie,
Wedle R i c h e r i Historiarum 1. III, 71 (M. G. SS. III, s. 622) byo odwrotnie. Orze by zwrcony twarz w kierunku ekspansji pastwa niemieckiego, a wic na zachd. Lotar mia go odwrci w kierunku wschodnim. Patrz: G. W a i t z, Verfassungsgeschichte, VI, s. 304.
39

Aquisgrani palacium et sedem regiam, nostrum semper respicientem dominium, valido exercitu presumsit invadere sibique verso aquila designare. Haec stat in orientali parte domus, morisque fuit omnium hunc locum possidentium ad sua eam vertere regna. Quem celeriter abeuntem cesar insequitur, depopulatis omnibus et incendio consumptis usque ad Parisiam sedem. In illo itinere multis infirmitate nimia compressis Brun, comes Harneburggiensis, miles per cuncta laudabilis, obiit II. Kal. Decembr. Reversus inde inperator thriumphali gloria, tantum hostibus incussit terrorem, ut numquam post talia incipere auderent; recompensatumque est hiis, quicquid dedecoris prius intulere nostris. Interim Augustanae pastor aecclesiae Othelricus, gemma sacerdotum, L ordinationis suae anno excedens a seculo, fructum laboris devoti Christo remunerante percepit IIII. Non. Iulii. Heinricus autem huic succedens, parvo tempore sedebat, ut post enucleabo. 9. (7.) Accusatus apud inperatorem Gero comes a Waldone et in loco, qui Sumeringe dicitur, ortatu Aethelberti archipresulis et Thiedrici marchionis captus, patri meo patruoque firmiter est commissus. Deindeque convocatis ad Magathaburg cunctis regni principibus, congressi sunt hii iudicio in insula quadam singulari certamine, vulneratusque in cervicem bis Waldo ardencius insequitur hostem percuciensque ictu valido capud prostravit eundem. Interrogatus autem Gero comes ab eodem, si plus potuisset pugnare, coactus est, quod iam defecisset, profiteri. Waldo tum egressus aqua refocilatur depositis armis et post tergum mortuus cecidit. Tunc Gero iussus est decreto iudicum et voce inperatoris a carnifice quodam decollari III. Id. Augusti. Haec pugna nullo nisi tantum archiepiscopo Aethelberto et Thiedrico placuit marchioni; correptusque est inperator ab Ottone Bavariorum duce, Liudulfi filio, eodem die venienti, et a comite Bertoldo, quod ob tam vilem causam tantus vir umquam damnari debuisset. Libet paucis exponere Liudulfi CorRzekomy pradziadek Thietmara. Patrz: S. H i r s c h, Jahrbcher des Deutschen Reichs unter Heinrich II, t. I, 1862, s. 456. 41 O skazaniu na wygnanie biskupa Henryka por. wyej rozdz. 7. Thietmar wbrew zapowiedzi nie powrci ju w swej Kronice do tego biskupa. 42 Patrz: K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 124 i nn. 43 Soemmering koo Glindenberg, w rejonie Wolmirstedt. Por. VIII, 20. 44Tzn. grafowi Zygfrydowi z Walbeck i jego bratu, margrabiemu Lotarowi. 45 Syn Ludolfa i Idy (por. II, 4), od roku 973 ksi szwabski, od roku 976, po usuniciu Henryka II, ksi bawarski. 46 Patrz wyej ks. II, uw. 96.
40

odprawia, jak zwykle, z pokor i bojani Bo msz wit, ujrza nad otarzem gow grafa Gerona. Skoczywszy wic t msz, odpiewa drug za umarych, po czym rozdziawszy si z szat kapaskich wyszed w milczeniu i obwieci zgromadzonym braciom mier Gerona, proszc ich usilnie, by wsplnie z nim modlili si za jego dusz. cicie za Gerona nastpio dopiero o zachodzie soca. 10. Dla uczczenia pamici Gerona siostra jego Tetta i maonka Adela wybudoway klasztor w miejscowoci zwanej Alsleben47, gdzie snem wiecznym spoczywa, i ofiaroway Bogu i Jego umiowanemu poprzednikowi48 dziesit cz49 ich majtku. Dla powyszej fundacji uzyskay potwierdzenie i przywilej cesarski, tej mianowicie treci, e utworzone tam wolne opactwo miao si znajdowa pod bezporedni opiek i wadz cesarza i jego nastpcw Ciao Gerona i jego szaty znaleziono w trzy lata potem w stanie nienaruszonym, kiedy skadano obok niego do grobu jego maonk. W sidmym roku panowania Ottona przyby do niego krl Lotar 50 z synem swoim oraz wspaniaymi darami i uprosiwszy dla sie bie przebaczenie, odzysKal jego trwa przyja. W tym samym roku pody cesarz do Italii i niestety nie zobaczy ju nigdy wicej naszego kraju. 11 (8). Wkrtce potem, kiedy cesarz by ju w Rzymie, zmar arcybiskup Adalbert51 w trzynastym roku swoich rzdw, ktre strawi na nauczaniu i umacnianiu w wierze swoich owieczek. 19 czerwca mianowicie, w czasie wizytacji diecezji biskupa Gizylera, ktry towarzyszy wtedy cesarzowi, odprawi msz w. w Merseburgu i nastpn noc spdzi w dobrym samopoczuciu w Corbetha 52 u zacnego wieckiego ma Hemuzona. Nazajutrz atoli wsta niezdrw i skary si na silny bl gowy, pomimo to jednak pojecha dalej. Kiedy w drodze do Freckleben53 mija wie Zscherben54, zacz sania si na koniu i byby upad na ziemi, gdyby go nie podtrzymali ludzie z orszaku. Uoono go na kobiercu i kiedy kler odmwi wszystkie nalene modlitwy, przenis si peen wiary do Chrystusa w dniu 21 maja. Jego zwoki sprowadzono do Giebichenstein 55 i przybrawszy je w szaty pontyfikalne przewieziono na statku do Magdeburga, gdzie przyjli je z wielkim alem bracia duchowni, a szczeglnie mnisi. Czcigodny biskup halbersztadzkiej diecezji Hilliward w asycie zacnego opata Hardinga 56 pochowa je w rodku kocioa przed otarzem apostow Filipa i Jakuba.
Alsleben nad Solaw. Wiadomo nie jest cisa, gdy klasztor zaoy leszcze Gero. Patrz: K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 122, uw. 12.
47

bensis meritum patris, cui multum vigiliis ieiuniisque laborant! plurima Deus dignatus est revelare. Hic in die prefati certaminis, cum diluculo missam humiliter et timorate, ut semper solebat, celebraret, vidit super altare comitis capud Geronis finitaque hac aliam pro defunctis cantavit, exutisque sacerdotalibus vestimentis, cum silentio exivit congregatisque fratribus obitum eius indicavit oratioinemque pro eo fieri communem suppliciter postulavit. Decollatio autem eius in ipso solis occasu fiebat. 10. Pro cuius memoria soror eius Tetta et coniunx eius Aethela monasterium in loco, qui Eleslevo dicitur, ubi ipse requiescit, construentes,... partem tocius suimet hereditatis tradidere Deo eiusque precursori dilecto, hoc privilegio et imperial! precepto ea racione firmantes, ut abbacia ibidem liberaliter facta inperatoris suorumque potestatem ac tutelam respiceret successorum. Comitis prefati corpus post tres annos, cum iuxta illud contectalis sua poneretur, integrum una cum vestimentis inventum est. Inperante tunc predicto Ottone VI annos, Lutharius rex cum filio suimet ac muneribus magnificis ad eum venit et sibi satisfaciens amiciciam eius firmiter acquisivit. Et in hoc anno cesar noster Italiam pergens, numquam has regiones, pro dolor! amplius invisit. 11. (8.) Post haec prefatus antistes Aethebertus, inperatore iam Roma commorante, terciodecimo suae ordinacionis anno, suos docendo et confirmando ac Gisilleri presulis, quia tunc cum cesare fuit, diocesim perlustrans, XIII. Kal. lulii in Merseburg missam celebravit proximamque noctem cum Hemuzone, venerabili laico, in Chruvati laetus duxit; crastinoque die exurgens tristis capitis nimium queritur dolorem, et tamen abibat; cumque Cirmini villam, ad Frekenlevo pergere cupiens, preterisset, ni cito a suis sustentaretur, ex equo paulatim declinans in terram cecidisset. Is vero tapeto superpositus, completisque omnibus, quae a clericis dicenda erant, fideliter migravit ad Christum XII. Kal. Iulii. Huius corpus ad Ivikansten delatum atque sacerdotali apparatu vestitum navigio ad Magadaburg usque deductum est, flebiliterque a confratribus et
Tzn. w. Janowi Chrzcicielowi, czyli klasztorowi pod jego wezwaniem. 49 w rkopisie luka. Wyraz dziesit" w Przerbce korbejskiej. 50 Krl zachodnio-frankijski (francuski). Por. wyej, rozdz. 8. 51 Por. II, 22. 52 Nad Solaw, poniej Merseburga. 53 Nad Star Wipper poniej Sandersleben. 54 Koo Halle. 55 Nad Solaw poniej Halle, dzi przedmiecie tego miasta. 58 Opat klasztoru w. Maurycego w Magdeburgu, 968990.
48

Zwa, czytelniku, z jak gorliwoci czuwa on nad powierzon sobie trzod. Czsto zjawia si w ciszy nocnej w asycie dwch tylko towarzyszy w klasztorze w. Jana Chrzciciela i w. Maurycego i sprawdza niespodzianie, czy bracia zakonni schodz si na msz porann i ktrzy z nich pozostali w sypialni. Jeeli wszystko byo w porzdku, dzikowa Bogu, jeeli nie, wymierza winnym zasuon kar. 12. Tymczasem duchowiestwo i lud, zatroskani mierci takiego ojca, wybrali wsplnie na przeoonego i arcybiskupa brata Otryka 57, ktry wtedy wiernie suy cesarzowi, cho zmary arcybiskup, kiedy jeszcze y i dobrym cieszy si zdrowiem, otwarcie mwi do wielu ludzi, e to nie powinno nastpi w adnym wypadku. Poniewa arcybiskup i Otryk nie zgadzali si ze sob charakterem, przeto Otryk, wyksztaciwszy naleycie du liczb braci i obcych na stanowisku kierownika szkoy, jakie zajmowa, wola opuci raczej klasztor ni w nim pozosta. Gdy cesarz z trudem uzyska od arcybiskupa pozwolenie na to, by Otryk suy na jego dworze, zdarzyo si raz w dzie Zmartwychwstania Paskiego, e arcybiskup Adalbert, gotowy do mszy witej, oburcz uchwyci krzy arcypasterski trzymany, jak zwykle, przez subdiakona i prosi Boga wrd ez obfitych, by Otryk i Iko nie zasiedli nigdy na jego katedrze. A gdy ukoczy posug Bosk i zasiad przy stole, publicznie zapowiedzia wszystkim obecnym, e obaj przeze wymienieni nie bd nigdy jego nastpcami. Nie powiedzia jednak, w jaki sposb zostao mu to objawione i nikt mi take nie mg udzieli co do tego bliszych wyjanie. To wszystko, co za ycia zapowiedzia w tej sprawie, potwierdzi take po mierci we nie umiowanemu przez niego Walterdowi 58, zwanemu inaczej Dodiko, co tene opowiedzia mi jako prawdziwe zdarzenie. Kiedy mianowicie spoczywa na ou i myl jego uleciaa w zawiaty, ujrza arcybiskupa, jak sta we wschodniej bramie kocioa, ktra wychodzi na cmentarz, i jakby do Rzymu pragn si wybra ze swoim pastoraem. Z nastpujcymi sowy zwrci si do arcybiskup w gniewie: ,,Mj Dodiko! Jake to? Moj godno chcesz da innemu?". Na co ten mu odpowiedzia: O, mj panie najdroszy, czy nie powiniene wzi pod uwag, e w moim trudnym pooeniu nie moja woa, lecz tylko posuszestwo decyduje?" Arcybiskup jednak cign dalej: Zaprawd, wiedz, e Otryk nigdy nie obejmie mojego stanowiska!"
By to uczony mnich. P. K. Uhlirz, Magdeburg, s. 8 i n., Jahrbucher, s. 146 i nn. 58 Prepozyt mageburski, 9841012, arcybiskup tamtejszy w roku 1012.
57

maxime a monachis susceptum, commendatum est ab egregio sanctae Halverstidensis aecclesiae episcopo Hilliwardo, favente sibi Hardingo abbate venerando, in medio aecclesiae coram altari apostolorum Philippi et lacobi Quanta sollicitudine idem sibi subditis invigilaret gregibus, lector attende! Sepenumero ad ovile sancti lohannis baptistae sanctique Mauricii noctis silentio venit, duobus tantum comitantibus, qualiterque confratres ad matutinam convenirent vel qui in dormitorio remanerent, ex improviso perspexit; et si bene fuit, Deo gratias .egit, sin autem, culpabiles digna castigatione redarguit. 12. Sed clerus et populus tanti patris funere turbatus Ohtricum confratrem et tunc imperatori fideliter servientem communiter eligerunt in dominum et archipresulem, quamvis hoc nullo modo posse fieri predictus archimandrita, dum adhuc viveret beneque valeret, multis ex eorum numero publice prediceret. Cum enim episcopus et Ohtricus numquam convenirent moribus, magna confratrum et hospitum, quia magister fuit scolae, caterva bene elaborata maluit idem exire quam in monasterio permanere. Huic cesar cum apud archiepiscopum licentiam sibi famulandi vix impetraret, contigit in die resurreccionis sanctae, episcopum ad missam paratum, subdiacono, ut mos est, sanctam crucem coram tenente, ambabus earfdem complectens manibus, ut Ohtricus et Ico numquam sedem possiderent suam, lacrimis postulat profusis. Peracto autem divino pleniter ministerio, cum idem ad mensam sederet, prefatos numquam sibi successuros paam cunctis presentibus innotuit. Qualiter autem hoc sibi fuerit revelatum, non aperuit, nec umquam mihi aliquis intimare potuit. Post mortem quoque eius Walterdo sibi dilecto, qui et Dodico vocabatur, ut ipse mihi pro vero narravit, in somnis idem cuncta quae in hac re vivus prenuntiaverat compleri, talibus affirmavit. Hic in lecto positus excessu mentis vidit archiepiscopum m australi ecclesiae ianua, quae cimiterium respicit, stantem, eundemque quasi Romam cum baculo suimiet pergere cupientem hiis exasperavit verbis: 'Mi Dodico, ut quid meum alio prebebis honorem?' Cui respondens is: 'Nonne', inquit, 'in tristi meo habitu non voluntatem, sed oboedientiam solum, senior carissime, vales considerare?' Ad haec archiepiscopus tunc prosequitur: 'Pro certo', dicens, 'scias, Ohtricum sedem numquam possessurum meam.' 13. Universus autem clerus et populus, ut supra memoravi, completa electione, miserunt Ekkihardum, qui dicebatur Rufus, cum consortio aliorum fratrum et militum, qui hanc imperatori nunciarent et de promissis ammonerent. Qui cum Italiae partes, ubi cesar

13. Tymczasem cae duchowiestwo i lud dokonawszy obioru, jak to wyej przedstawiem 59, wysao do cesarza Ekkeharda, zwanego Czerwonym, wraz z orszakiem braci i rycerzy, aeby go o tym uwiadomi i przypomnie mu o poprzedniej obietnicy60. Gdy posowie dotarli do Italii, gdzie wtedy cesarz przebywa, prosili o poparcie Gizylera, ktry w tym czasie due mia znaczenie u cesarza, i wyjawili mu tajemnic swego poselstwa. Ten obieca im z ca gotowoci swoje wstawiennictwo i... niebawem sobie samemu okaza najwiksz yczliwo w caej tej sprawie. Albowiem donisszy cesarzowi o tym, co usysza, rzuci si z pokor do jego ng i prosi o arcybiskupstwo dla siebie samego jako z dawna obiecan i oczekiwan nagrod za swoj dugoletni sub. I uzyska je natychmiast za zgod Bo. Kiedy wyszed od cesarza, pytali go si posowie, a w szczeglnoci Otryk, ktry cakowicie zda si na jego uczciwo, czy udao mu si uzyska cokolwiek w powierzonej mu sprawie. Na to odpowiedzia Gizyler, e niewiele moe im pomc w potrzebie. Potem przekupi pienidzmi wszystkich monych, a osobliwie duchownych sdziw rzymskich 61, dla ktrych zawsze wszystko jest sprzedajne, i zastanawia si naprzd w sekrecie nad tym, w jaki sposb osign arcybiskupstwo. Nastpnie jawnie ju i usilnie prosi o pomoc papiea Benedykta62, ktry w rzdzie swych imiennikw by sidmym z kolei. Ten przyrzek mu j ze swej strony, jeeli tylko uzyska zgod na to caego synodu. 14. Synod generalny zosta zwoany do Rzymu 63. Zebrali si najmdrzejsi, lecz spenio si proroctwo Jeremiasza64: Jako poniedziao zoto i zmienia si najlepsza barwa" itd. Albowiem, gdy papie zapyta sdziw, czy godzi si mianowa Gizylera arcybiskupem z uwagi na to, e nie mia staego biskupstwa, poniewa z tego, ktre dotd posiada, zosta nieprawnie wyzuty, jak sam si na to uala, przez biskupa Hildiwarda 65, sdziowie stwierdzili przy poIII, 12. 60 III, 1. 61 Tzn. czonkw kurii papieskiej. 62 Benedykt VII, 974983. 63 Synod odby si w 981 r. P.: Jaffe, Regesta Nr 3808. Potrzeb zwoania synodu w tej sprawie uzasadnia jej sporny charakter. 64 Treny Jeremiasza, 4, 1. 65 Pomidzy tym przekazem a wiadomoci podan wyej (II, 20), jakoby biskup Hildiward wyrazi zgod na kreowanie biskupstwa merseburskiego w r. 968, zachodzi sprzeczno, ktr w nauce prbowano rozwiza w rozmaity sposb. J. Pflugk-Harttung, Das Bistum Merseburg unter den sachsischen Kaisern w Forsch. z, Deutsch. Gesch. 25 (1885), s. 158 i nn. przyjmowa, i zgoda Hildiwarda bya udzielona przed jego inwestytur i dlatego nie czu si ni pniej zwizany; E. E.
59

tunc eommorabatur, itinere adtingerent, Gisileri suffragium, qui apud inperatorem tunc plurimum valebat, implorantes, legationis suae secretum ei aperiunt. Promissa ab eo est hiis fidelis intercessio, completurque sibi cunctis proxima in omnibus benevolentia. Namque ut audita cesaris auribus instillavit, pedibus supplex advolvitur, promissa et diu expectata longi laboris premia postulans, Deo hoc consentiente, protinus impetrat. Egressus autem interrogatur a nuntiis et maxime ab Ohterico, qui se fidei suimet firmiter commendavit, si quid in sibi creditis proficeret; quod vix suis necessitatibiis in hoc subveniret, respondit. Corruptis tum pecunia cunctis primalibus maximeque Romanis, quibus cuncta sunt semper venalia, iudicibus, qualiter ad archiepiscopatum aliqua racione veniret, primum secreto revolvit deindeque palam domni papae Benedicti septimi, qui sic vocabatur ex numero precedentium equivocorum, obnixe petit auxilium, quod, cum totius consilio senatus si posset impendi, ex sua parte sibi paratum fore et hic promisit. 14. Positum est Romae coneilium generale; sapientissimi conveniunt, impleturque illa leremiae prophetia: Quomodo obscuratum est aurum, mutatus est color optimus, et caetera. Nam cum iudices ab apostolico interrogarentur, si liceret Gisillerum promoveri ad archiepiscopatum, quia certam non. haberet tunc sedem, sed ab episcopo iniuste, ut semper sit questus, ablatam Hildiwardo caruisset hactenus, quam possiderat: tunc hoc auctoritate canonica percipere iure meritoque verbis affirmabant et exemplis, Davitica transgredientes monita: Recte iudicate, filii hominum; et illud: Corruptus iudex nequid discernere verum. Lector, crede mihi, quod piget atque pudet me his longe inferiorem hoc verbis exponere, quod hii ob presentem ac futurum pudoSchmidt, Giselher. Bischof von Merseburg, Erzbischof von Magdeburg, Halle 1886, s. 21 i 31, uwaa, i zgoda nie bya wyraona na pimie i dlatego nie miaa znaczenia; K. Uhlirz, Magdeburg, s. 54 i 150; Jahrbcher, s. 160, widzia w tej zgodzie czysto prywatne, a wic rwnie nie wice przyrzeczenie; R. Kopk E. Dummler, Jahrbucher, s. 448, uw. l i A. Hauck, Op. cit. III, s. 126, uw. l, 145, uw. 2. uwaaj, i Gizyler zniszczy odpowiedni dokument. R. Holtzmann, Aufhebung s. 44 i nn. podkrelajc ca tendencyjno przedstawienia Thietmara stwierdza, i biskupstwo merseburskie kreowane byo z pominiciem przepisw kanonicznych, bez zgody pisemnej Hildiwarda, zniesione za ze wzgldw rzeczowych jako zbyt sabe i nieywotne.

mocy argumentw i przykadw, e wedle kanonicznych wymogw prawa i susznoci godno t obj powinien. Sprzeniewierzyli si tutaj upomnieniom Dawida66: Sdcie sprawiedliwie, synowie ludzcy!" oraz tej oto strofie67: Nie zdolen prawdy nale sdzia przekupiony!" Czytelniku! Wierz mi, e przykro mi i wstyd mnie pali, i ja, ktry o wiele nisze od nich zajmuj stanowisko, musz opisywa sowami to, przed czym nie cofnli si oni, choby przez sam wstyd wobec wspczesnych i przyszych pokole. Merseburg, ktry wolnoci dotychczas si cieszy, zosta poddany, po zniesieniu w nim siedziby biskupiej, diecezji halbersztadzkiej, a GizyLer, jego nie pasterz, lecz najmita 68, pnc si wci wyej osign 10 wrzenia to, czego pragn, niepomny przysowia: Im wyszy stopie, tym ciszy upadek" 69. Z pewnoci, gdyby tylko chcia pozosta na powierzonym sobie stanowisku, mgby by przy pomocy cesarza usun wszelk trudno, jaka by mu stana na drodze, i mgby rwnie zdoby dla siebie i dla swoich nastpcw wielki dobrobyt i obfito dbr rozlicznych70. Lecz poniewa wyroki Boe s przed ludmi tajemnic okryte i zawsze sprawiedliwe, przypisuj to nie tylko jemu, lecz take wsplnym naszym grzechom, ktre susznie poczytuje si za rdo wszelkiego nieszczcia ludzkiego. 15. Otryk za wybra si patem do Benewentu, gdzie zachorowa. Mj brat zakonny Husward opowiada mi, e tam ukaza mu si nasz dawny, podwczas ju zmary prepozyt Etellek71, ktry z daleka podawa mu chleb witego Maurycego 72. Przeraony tym widzeniem zapyta Otryk Huswarda: Bracie, czy ty co widzisz?", a nastpnie opowiedzia mu wszystko po kolei i rzek: Biada mnie, nieszczsnemu i grzesznemu czowiekowi, e niegdy dla ambicji porzuciem mj klasztor i zerwaem luby posuszestwa! Jeeli Bg w swej askawoci zechce udzieli mi jakiego takiego zdrowia, wrc tam w pokorze i nigdy stamtd nie wyjd!" Ledwie to powiedzia, uleg silniejszemu atakowi choroby i 7 padziernika zmar we wspomnianym miecie i tame zosta pochowany. Nie byo po nim czowieka rwnego mu pod wzgldem uczonoci i wymowy. 16 (9). Gizyler tymczasem, zaopatrzony w upowanienie cesarskie, przyby 30 listopada do Magdeburga. Towarzyszy mu biskup Metzu Teodoryk73. By to zausznik i ulubieniec cesarza, jeden z gromady przekupionych, ktry dosta od arcybiskupa 1000 talentw w zocie i srebrze za utajenie (przed cesarzem) prawdy. Gdy raz

rem noluerunt omittere. Merseburg, quae usque huc liberalitef dominabatur, aecclesiae Halverstidensi, sede episcopali destructa, subditur, et Gisillerus, eiusdem non pastor sed mercenarius, ad maiora semper tendens, desiderata IIII. Id. Septembr. percepit, proverbii non memor illius: Quanto alcior gradus, tanto gravior fit casus. Certe si voluisset is in cura sibi credita persistere, omnem scrupulum in aliquo sibi umquam obsistentem imperatoris auxilio potuisset expellere magnamque securitatem ac rerum affluentiam cunctarum sibi suisque successoribus efficere. Sed quia Dei iudicia sunt hominibus occulta, numquam autem iniusta, non illo solum, sed communibus nostrimet inputo peccatis, quibus, domesticis quicquid adversi accidit, iuste asscribitur. 15. Ohtricus vero Beneventum postea veniens infirmatur. Confrater meus nomine Huswardus ut mihi retulit, vidit is assistere sibi Aethelleken, prepositum quondam nostrum, sed tunc defunctum, annonam sancti Mauricii eminus sibi porrigentem. Expavescens tali visione idem: 'Cernis', inquid, 'frater, aliquid?' et exponens ei ordine cuncta: 'Ve mihi,' dixit, 'misero et peccatori, quod umquam monasterium meimet et obedientiam ob ambitionem dereliqui! Et si divina largitas aliquam mihi concedere dignatur sanitatem, supplex huc venio numquamque recedo.' Talia prosequutus infirmitate validiori opprimitur et post paucos dies in prefata civitate Nonas Octobris moritur ac sepelitur, non ullum sapientia atque facundia sibi relinquens similem. 16. (9.) Gisillerus autem accepta ab imperatore licencia Magadaburg II. Kal. Decembris Thiedrico Metensis aecclesiae episcopo comitante venit. Fuit hic amicus cesaris et valde ei carus unusque ex numero corruptorum, qui mille talenta auri atque argenti pro veritatis obumbracione ab archiepiscopo percepit. Cui quidam, cum ab eodem iussu imperatoris ad matutinam ioculariter benediceretur: 'Saciet te', inquid, 'Deus in futuro, quem hic omnes non possumus auro.' Tunc omnia nostram prius aecclesiam respicientia divisa sunt miserabiliter, Sclavonicae ritu familiae, quae accusata venundando dispergitur. Pars episcopatus nostri, quae iacebat inter Salam et Elstram ac Mildam fluvios et Plisni, Vedu et Tuchurini pagos, cum
Ks. Psalmw I, 57, 2. 67 H o r a c y, Satyry II, 2, 8, 9. 68 Ewangelia w. Jana, R. 10, 12. 69 Ks. Przysw, R. 16, 18. 70 Tzn. gdyby nie zabiega o arcybiskupstwo. 71 Pierwszy prepozyt katedry magdeburskiej, od r. 968. 72 Chleb w symbolizowa w tym wypadku wsplnot klasztoru w. Maurycego, ktry Otryk poprzednio by opuci. 73 965984.
66

przed jutrzni pewien czowiek pozdrawia go z polecenia cesarza rzek do z ironi: Niechaj Bg nasyci ci zotem w przyszym yciu, skoro my wszyscy; razem wzici, nie moglimy uczyni .tego tu na ziemi!" Z kolei wszystko, co naleao przedtem do naszej diecezji, zostao rozkawakowane w sposb poaowania godny na podobiestwo owej rodziny sowiaskiej, ktra w nastpstwie wyroku sdowego zostaa sprzedana i rozproszona na wszystkie strony74. Cz naszego biskupstwa, ktra leaa midzy rzekami Solaw, Elsler i Muld i okrgami Plisni75, Vedu76 i Tuchurini77 wraz z wsiami: Passini 78 i Piscini79 przypada biskupowi ytyc Fryderykowi 80. Biskup minieski Folkold 81 otrzyma wnaz z przylegymi wsiami Wisepuig 82 i Wostow 83 t cz, ktra naley do wschodnich Chudzic i ma jako granice rzek Kamienic i ab 84. Dla siebie zatrzyma Gizyler dziewi grodw, ktrych nazwy s nastpujce: Szkudzice 85, Cotug 86, Vurcin 87, Bignd 8S, Ilburg 89, Dybin90, Pauc 91, Lubamice92 i Jeziorzyska93. Dokumenty, ktre zawieray darowizny krlewskie czy cesarskie, bd to spali, bd to zmieniwszy w nich imiona swojemu kaza przypisa arcybiskupstwu 94. Niewolnikw i wszystko, co byo prawnie zwizane z Merseburgiem, umylnie rozproszy, aby nigdy nie mona byo tego pozbiera. Zaoy tu opactwo95 i postawi na jego czele zacnego mnicha Otrada z klasztoru w. Jana, a po nim Hejmona z tego klasztoru. Lecz uwa, czytelniku, co za wypadki nastpiy po tym dziele zniszczenia! 17 (10). Ludy, ktre po przyjciu chrzecijastwa podlegay naszym krlom i cesarzom pacc im trybut, doznaway wielkiego ucisku wskutek samowoli ksicia Teodoryka 96 i jak jeden m za bro chwyciy 97. Zanim si to stao, mj ojciec, graf Zygfryd dowiedzia si o tym z objawienia. Ujrza mianowicie we nie niebo
Powysze porwnanie rzuca ciekawe wiato na stosunek feudaw niemieckich do ludnoci sowiaskiej na ziemiach podbitych. Ludno ta, zepchnita do rzdu pwolnych, znajdowaa si w bardzo cikiej sytuacji gospodarczej. Nie mogc bowiem utrzyma si na maych, wci rozdrabniajcych si wskutek rozradzania si kawakach gruntw, zacigaa dugi u wielkich wacicieli niemieckich. Niemono spacenia tych dugw bya przyczyn zbiegostwa, ktre wedug wczesnego klasowo-feudalnego prawa zwyczajowego pocigao za sob w razie schwytania sprzeda w niewol, jak w powyszym wypadku. Patrz bliej o odpowiedzialnoci chopw sowiaskich za dugi: K. Tymieniecki, Z zagadnie historii wocian u Sowian w wiekach rednich. (Zaduanie ludnoci wiejskiej i jego skutki gospodarcze i prawne), Savia Oce. 13 (1934), s. 135 i nn.
74

villis Passini et Piscini Fritherico Citicensi datur episcopo. Wolcoldo autein Misnensis aecclesiae antistiti pars illa conceditur cum adpertinentibus villis Wissepuig et Lostatawa, quae ad Gutizi orientalem pertinet ac fluviis Caminici Albique distinguitur; sibi autem retmuit VIIII urbes, quarum sunt haec nomina: Scudici, Cotug, Vurcin, Bigni, Ilburg, Dibni, Pauc, Liubanici et Gezerisca. Precepta, quae munera regalia seu inperial'a detinebant, aut igni comburebat aut aecclesiae suae mutato nomine designari fecit. Mancipia et totum, quod Merseburg respicere debuit, ne umquam colligefetur, sponte dispergit; abbaciam ibi statuit eidemque Ohtradum, venerabilem de sancto Iohanne monachum, prefecit, postque Heimonem de eodem monasterio constituit. Sed quae res destruccionem hanc subsequerentur, lector attende! 17. (10.) Gentes, quae suscepta christianitate regibus et inperatoribus tributarie serviebant, superbia Thiedrici ducis aggravatae presumpcione unanimi arma commoverant. Quod patri meo comiti
Por. III, 1. Patrz: W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 71. Weta, ew. Wieta, nazwa niewtpliwie sowiaska. Patrz: P. J. Safarik. Sowiaskie staroytnoci, s. 741. Dzi Wethau nad rzek tej nazwy, stanowic dopyw Solawy. 77 Dzi Teuchern. Patrz Safarik, tame. 78 Dzi Possen koo Gunthersdorf, midzy Merseburgiem a Lipskiem. 79 Dzi Pissen, w tej samej okolicy. 80 Koo 980990. 81 969992. 82 Dzi Wechselburg nad Muld. 83 Dzi Lastau nad Muld. 84 Raczej Czop. 85 Grd plemienia sowiaskiego tej nazwy. 86 Por. ks. III. uw. 13. 87 Dzi Wurzen nad Muld. 88 Por. ks. I, uw. 69. 89 Dzi Eilenburg nad Muld. 90 Dzi Duben nad Muld. 91 Dzi Pouch nad Muld. 92 Dzi Loebnitz na lewo do Muldy. 93 Dzi Zoeckeritz nad Lober. 94 Niecise. P.: R. Holtzmann Die Aufhebung s. 49 i nn. 95 P.: P. Jaffe, Regesta 3820. 96 Margrabia Marchii Pnocnej. P.: Ks. II, u w. 39. 97 P.: W. Giesebrecht, Jahrbcher, s. 101, 156163; L.Giesebrecht Wendische Geschichten, I, s. 264, II, s. 9; R. Usinger, Excurs VI, b w S. Hirsch, Jahrbcher des Deutschen Reichs unter Heinrich II, Berlin 1862, t. I, s. 482 i nn.; C. Richter - H. Kohl, Annalen des Deutschen Reichs im Zeitalter der Ottonen u. Salier, t. II. Halle 1890, s. 139; K. U h l i r z, Jahrbcher, s. 203 i nn. W. Bogusawski, Dzieje Sowiaszczyzny, III, s. 325 i nn.; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 131 i n.; W. Biereye, Op. cit, s. 189 i nn.; A. Hauck, Op. cit. III, s. 255 i n.; G. Artler, Der Slavenaufstand des Jahres 983, Ekskurs I w Die Zusammensetzung der deutschen Streitkrafte in den Kampfen mit den Slaven von Heinrich I bis auf Friedrich I, Zeitschr. des Vereins f. thuring. Gesch. u. Altertumskunde, N. F. 21 (1913), s. 329
76 75

pokryte gst chmur i kiedy zastanawia si, co by to miao znaczy, usysza gos, ktry takie wieci sowa: Teraz winno si zici proroctwo: Bg spuszcza deszcz zarwno na sprawiedliwych jak niesprawiedliwych" 98. Zacza si ta zbrodnia 29 czerwca od wyrnicia zaogi w Hobolinie i zniszczenia tamtejszej katedry. W trzy dni potem zjednoczone siy Sowian napady, w chwili gdy dzwoniono na jutrzni, na katedr brennesk, ktra zostaa zaoona trzydzieci at wczeniej od magdeburskiej99.Jej trzeci z kolei pasterz Folkmer 100 uratowa si na czas ucieczk, jej za obroca Teodoryk wraz z rycerstwem ledwie uszli tego dnia przed wrogiem. Duchowiestwo tamtejsze dostao si do niewoli, Dodilo 101 za, drugi pasterz tego biskupstwa, ktry, uduszony przez swoich, lea od trzech lat w grobie, zosta ze wyrzucony. Te chciwe psy obraboway go z szat pontyfikalnych, ktre na rwni z ciaem nie ulegy dotd najmniejszemu zepsuciu, a nastpnie rzuciy go bez adnego szacunku z powrotem do trumny. Cay skarb kocielny zosta rozgrabiony i wiele krwi si polao w sposb poaowania godny. Zamiast Chrystusowi i jego zacnemu rybakowi Piotrowi zaczto oddawa cze rnym bokom z diabelskiej herezji pocztym i t aosn zmian pochwalali nie tylko poganie, lecz take chrzecijanie. 18 (11.) W tym czasie wojska czeskie pod wodz ksicia Dedi zajy i zupiy biskupstwo w ytycach, wypdziwszy stamtd pierwszego biskupa, Hugona 102. Po tych wypadkach Sowianie103 zniszczyli klasztor w. Wawrzyca w miecie Kalbe 104, a nastpnie cigali naszych uciekaji nn.; H. Lubenow, Die Slawenkriege der Ottonen u. Salier in den Anschauungen ihrer Zeit, Greifswald 1919, s. 24 i nn.; B.Bonin, Der Slawenaufstand von 983 und die Kirche w Jahrbuch f. brandenb. Kirchengeschichte 24 (1929), s. 276 i nn.; E. N. Johnson, The secular activities of the German episcopate 9191024, Nebraska 1932, s. 174 i nn.; J. Widajewicz, Wichman, s. 396 i nn.; R. KtzschkeW. Ebert, Geschichte der ostdeutschen Kolonisation, Leipzig 1937, s. 35 i nn.; R. Holtzmann, Geschichte der sachsischen Kaiserzeit, Leipzig 1942, s. 292; G. Labuda, Powstanie Sowian poabskich u schyku X w. W Slavia Occid. 18 (1947), s. 153200; G. Lukas, Die deutsche Politik gegen die Elbslawen vom Jahre 982 bis zum Ende der Polenkriege Heinrichs II, Halle 1940, s. 35 i nn., ktry przyjmuje jako dat powstania rok 982. Przeciw temu susznie G. Labuda, s. 168 i nn.

Sigifrido, priusquam fieret, sic revelatum est. Vidit in somnis aerem nube densa contractum, et pre ammiracione, quid hoc esset, percontatus audivit vocem talia proferentem: 'Nunc illud compleri debet vaticinium: Pluit Deus super iustos et iniustos'. Quod eciam III. Kal. lulii scelus, percusso in Hawelbergium presidio destructaque ibidem episcopali cathedra, primum exoritur. Transactis autem trium spaciis dierum Scalvorum conspirata manus Brandeburgiensem episcopatum, XXX annos ante Magadaburgiensem constitutum, cum iam prima sonaretur, invasit, fugiente prius tercio antistite eiusdem Wolcmero, et defensore eius Thiedrico ac militibus ipsa die vix evadentibus. Clerus ibidem capitur, et Dodilo, eiusdem sedis antistes II., qui a suis strangulatus tres annos iacuit tunc sepultus, e tumulo eruitur et, integro adhuc eius corpore ac sacerdotali apparatu, ab avaris canibus predatur et iterum temere reponitur; omnis aecclesie thesaurus distrahitur et sanguis multorum miserabiliter effunditur. Vice Christi et piscatoris eiusdem venerabilis Petri varia demoniacae heresis cultura deinceps veneratur, et flebilis haec mutacio non solum a gentilibus, verum etiam a christianis extollitur. 18. (11). Temporibus hiis ecclesia Citicensis a Boemiorum exercitu Dedi duce capta est et depredata, Hugone primo tunc episcopo hinc effugato. Posteaque monasterium sancti Laurencii martiris in urbe, quae Calwo dicitur, situm desolantes, nostros sicuti fugaces cervos inseEw. w. Mateusza, R. 5, 45. 99 Niecise, gdy biskupstwo brenneskie zostao utworzone w 948 r., arcybiskupstwo za magdeburskie w r. 968. 100 980983. 101 965/68980. 102 Najazd Czechw na ytyce mia miejsce nie w tym czasie", jak podaje Thietmar, lecz w r. 977. O Dedi patrz niej VI, 4850. Biskup Hugo zmar w 979. 103 Istnieje spr w nauce, o jakich Sowian tu chodzi, czy o Obodrzycw, o ktrych jest mowa zaraz w nastpnym zdaniu, czy te o tych samych Sowian, ktrzy zburzyli Hobolin i Brenn? Za pierwsz ewentualnoci owiadczyli si: W. Giesebrecht, Jahrbcher, II, s. 160; R. Holtzmann, Das Laurentiuskloster zu Kalbe, Sachsen u. Anhalt VI (1930), s. 182 i n. oraz w wyd. Thietmara w Script. Rer. Germ. s. 120, uw. 2; H. Beuman, Zur Fruhgeschichte des Klosters Hillersleben, Sachsen u. Anhalt XIV (1939), s. 116. Za drug ewentualnoci: R. Usinger, Op. cit. s. 483, uw. 1; K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 204, uw. 51; F. Curschmann, Die Diozese Brandenburg, Leipzig 1906, s. 39, uw. 4. i G. Labuda, Powstanie Sowian, s. 188. Druga ewentualno jest bardziej przekonywajca. 104 Kalbe nad Muld w Altmark.
98

cych jak pierzchliwe jelenie. Nasze bowiem grzechy przydaway nam strachu, a im mstwa. Ksi Obodrzycw Mciwj spali i spustoszy Hamburg, gdzie niegdy bya siedziba biskupia105. Jakie jednak cuda zdziaa tam Chrystus z nieba, niech sucha caa spoeczno chrzecijaska! Spyna mianowicie z wysokoci zota rka i zanurzywszy si z rozwartymi palcami w sam rodek pomieni, uniosa si z pen doni na oczach wszystkich do nieba. Z zadziwieniem patrzao na to wojsko, Mciwj za ze strachem. Opowiada mi o tym Awiko, ktry podwczas by jego kapelanem, a pniej moim bratem duchownym. Z nim wanie doszlimy obaj do przekonania, e to relikwie witych zostay zabrane przez Boga i uniesione t drog do nieba i e to zjawisko stao si przyczyn paniki i ucieczki nieprzyjaci. Mciwj dosta potem pomieszania zmysw, tak e musiano go trzyma zwizanym; kiedy za skrapiano go wod wicon, woa: wity Wawrzyniec mnie parzy!". Nie doczekawszy si uwolnienia z wizw zmar ndzn mierci 106. 19. Gdy ju wszystkie miasta i wsie a do rzeki zwanej Tongera 07 pady ofiar niszczycielskiego ognia i rabunku, nadcigno od strony Sowian wicej ni trzydzieci pieszych i konnych oddziaw, ktre z pomoc swoich bokw i przy dwiku poprzedzajcych je trb wojennych nie zawahay si przed spustoszeniem reszty, same nie ponoszc przy tym adnej straty 108. Nie uszo to uwagi naszych. Zebrali si razem z innymi biskupi Gizyler i H 1diward, margrabia Teodoryk oraz grafowie: Rykdag 109, Hodo, Binizo, Fryderyk 110, Dudo 111 i mj ojciec Zygfryd. W sobot o wicie wysuchali wszyscy mszy w. i skrzepili ciao i dusz witym sakramentem, po czym rzuciwszy si z ufnoci na idcych ku nia nieprzyjaci, rozgromili ich, tak e tylko garstka ich zdoaa uciec na ssiednie wzgrze112. Zwycizcy chwalili Boga, cuda sprawiaWiadomo o Mciwoju jest umieszczona w zym miejscu. Zdaniem G. Labudy, Powstanie Sowian poabskich, s. 192 i n. Mciwj nie bra udziau w powstaniu z 983 r., a jego napad na Hamburg mia miejsce koo r. 990. 106 Cay ten ustp o dalszych losach Mciwj a by wasnorcznym dopiskiem Thietmara, wymazanym potem w XII wieku, lecz wpisanym z powrotem w tym samym brzmieniu przez tego, kto dokona razury. Patrz: B. Schmeidler, Op. cit. s. 319 i 331 i nn.; R. Holtzmann, Das Laurentiuskloster, s. 182 i nn. Cay za rozdzia 18, jak susznie zauwaa G. Labuda, Powstanie Sowian poabskich, s. 189, jest wtrtem, rozbijajcym logicznie i treciowo powizane rozdziay 17 i 19.
105

quebantur; nostra etenim facinora nobis formidinem et his suggerebant validam mentem. Mistui, Abdritorum dux, Hmanburg, ubi sedes episcopalis quondam fuit, incendit atque vastavit. Quid vero ibi mirabilium Cthristus operaretur e celis, attendat religio tocius christianitatis. Venit de supernis sedibus aurea dextera, in medium collapsa incendium expansis digitis, et plena cunctuis videntibus rediit. Hoc admiratur exercitus, hoc stupet Mistuwoi timoratus Et id mihi indicavit Avico, capellanus tunc eius et spiritualis frater meus postea effectus. Sed ego cum eodem sic tractavi: reliquias sanctorum itinere in caelum divinitus collatas abisse hostesque terruisse atque fugasse. Post haec Mystuwoi in amentiam versus in vinculis tenetur; et aqua benedicta inmersus: 'Sanctus', inquid, 'me Laurentius incendit!' et antequam liberaretur, miserabiliter obiit. | 19. Desolatis tunc omnibus preda et incendio urbibus ac villis usque ad aquam, quae Tongera vocatur, convenerunt e Sclavis peditum ac equitum plus quam XXX legiones, quae sine aliqua lesione residua quaeque suorum auxilio deorum tunc devastare non dubitarent, tubicinis precedentibus. Non latuit hoc nostros. Conveniunt episcopi Gisillerus et Hilliwardus cum marchione Thiedrico caeterisque comitibus, Ricdago, Hodone et Binizone, Fritherico, Dudone ac patre meo Sigifrido aliisque compluribus; qui ut dies sabbati primo illuxit, missam omnes audiunt, corpus animamque caelesti sacramento muniunt hostesque obvios fiducialiter inrumpentes, pauDopyw aby wpadajcy do niej poniej Magdeburga. Pniejsze Annales Magdeburgenses (M. G. SS. XVI, s. 157) podaj liczb Sowian na triginta milia, co odpowiada wiadomoci Thietmara (legio = 1000 ludzi). Ta dua liczba zasugerowaa badaczy i daa im podstaw do przyjmowania, i w powstaniu braa udzia caa pnocnozachodnia Sowiaszczyzna. Tak: np. W. Bogusawski, III, s. 328; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 151 (Wieleci i Obodrzycy). Ostatnio G. Labuda: Powstanie Sowian poabskich, s. 195 i nn. udowodni, e w powstaniu wzili udzia tylko Wieleci. 109 Nie graf, lecz ju wwczas margrabia Mini, 979985. ll0 Graf w Harzu i Pn. Turyngii, pniejszy ksi palatyn saski. 111 Ojciec grafa Brunona z Brunszwiku (VII, 6). 112 W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 329, susznie przypuszcza, e bitwa bya nierozstrzygnita. Gdyby zakoczya si zwycistwem Niemcw, przekroczyliby oni ab, a nie rozchodziliby si do domu. Annalista Saxo (M. G. SS, VI, s. 630), podaje pod r. 983 blisze okrelenie miejsca bitwy: in loco qui Belxem dicitur, wic w Biaoziemiu midzy Tonger i Muld. O znaczeniu tej bitwy patrz G. Labuda, Powstanie Sowian poabskich, s. 157.
108 107

jcego we wszystkich dzieach swoich. Potwierdzia si prawdziwo sw witego doktora Pawa113: Nie masz mdroci, nie masz roztropnoci, nie masz rady przeciw Panu". Opuszczeni zostali ci, ktrzy przedtem z tak zuchwaoci wzgardzili Bogiem i w gupocie swojej czcze zgoa wizerunki, rkami ich zrobione, przenieli nad Stwrc. Z nadejciem nocy, gdy nasi rozbili obz, uciekli, niestety, chykiem owi nieprzyjaciele, o ktrych wyej mwiem. Wszyscy nasi tymczasem, z wyjtkiem trzech, rozeszli si nazajutrz do domu wrd wielkiej radoci, a ci, ktrych spotkali po drodze lub u siebie zastali, zgotowali im owacj. 20 (13). Tymczasem cesarz tak rzdzi cesarstwem, e zachowa wszystko, co naleao do jego ojca, a Saracenom, ktrzy napadali na jego dziedziny, mny stawia opr i precz ich od granic swoich pdzi. Gdy cesarz si dowiedzia, e Kalabria wielkich doznaje gwatw od czstych najazdw Grekw i rabunku Saracenw, przyzwa dla uzupenienia swoich wojsk Bawarw i mnych w boju Alamanw. Sam tymczasem pospieszy z ksiciem Ottonem, synem swego brata Ludolfa do miasta Tarentu, ktre Grecy zajli poprzednio i obsadzili zaog. Po krtkim obleniu mnie je zdoby. Pragnc rwnie pokona Saracenw, ktrzy z silnym wojskiem pustoszyli jego kraj, wysa tam zmylnych szpiegw, aby mu przynieli pewne wiadomoci o nieprzyjacioach. Najpierw pokona ich pod jednym grodem, w ktrym si zamknli114, i zmusi ich do ucieczki; z kolei natarszy na nich wstpnym bojem, gdy stali w szyku na otwartym polu, pooy trupem niezliczon ich ilo. Tuszy tedy sobie, i cakowicie pokona wrogw. Ci jednak czego nie mona byo przewidzie zebrali si znowu i uderzywszy na naszych zwart si, pokonali ich po krtkim oporze. Tak zginli o boleci! 13 lipca Richarius, ktry nosi wit wczni przed cesarzem, wuj mojej matki ksi Udo115, grafowie: Thietmar 116, Becelin 117, Gebhard 118, Guntei 119, Ecelrn wraz z bratem Becelinem 120, Burchard 121, Dedi122, Konrad 122 i niezliczeni inni, ktrych Bg jeden zna imiona124 . 21. Cesarz, ratujc si ucieczk ze wspomnianym wyej Ottonem i innymi, dotar do morza i tu widzc na horyzoncie okrt, zwany
Nie Pawe, lecz Salomon, Ksiga Przysw, R. 21, 30. Colonne koo Cotrone (W. Giesebrecht, Op. cit. I s. 595, 849) lub Rossano (K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 177, 258). O caej tej kampanii Ottona II patrz: K. Uhlirz, tame, s. 254 i nn.
114 113

cis in unum collem effugientibus, prosternunit. Laudatur a victoribus in cunctis Deus mirabilis operibus, approbaturque veredicus Pauli doctoris sermo: Non est prudentia neque fortitudo nec consilium adversus Dominum. Derelicti sunt, qui prius Deum spernere presumpserunt idolaque manufacta et prorsus inania creatori suo stulti preposuerunt. Appropiante tunc nocte nostrisque a longe castra metantibus, hii, quos supra memoravi, furtim, pro dolor! evasere. Omnes autem nostri, exceptis tribus, crastino gaudentes remeabant, applaudantibus cunctis, quos obviam habuere vel domi invenere. 20. (12.) Interim cesar Romanum sic regebat inperium, ut, quod patrem suum prius respiciebat, omne detineret et Saracenis sua inpugnantibus viriliter resisteret et a finibus suis longe hos effugaret. Calabriam a crebra Grecorum incursione et Saracenorum depredatione magnam vim perpeti cesar comperiens, ad supplementum exercitus sui Bawarios ac fortes in armis Alemannos vocavit. Ipse autem cum Ottone duce, fratris filio Liudulfi, ad urbem Tarentum, quam Danai iam presidio munitam optinuerant, festinavit eamque viriliter in parvo tempore obpugnatam devicit. Saracenos quoque valido exercitu sua populantes superare contendens, cautos illo speculatores misit, qui certa de hostibus referrent. Quos primo infra urbe quadam clausos effuigavit devictos, postque eosdem in campo ordinatos fortiter adiens, innumeram ex his multitudinem stravit prorsusque hos speravit esse superatos. Sed hii ex inproviso collecti ad nostros unanimiter pergunt et paululum resistentes prosternunt, pro dolor! III. Id. Iulii... Richarium lanciferum et Udonem ducem, matris meae avunculum, comitesque Thietmarum, Becelinum, Gevehardum, Gunterium, Ecslinum eiusque fratrem Becelinum cum Burchardo et Dedi ac Conrado ceterisque ineffabilibus, quorum nomina Deus sciat. 21. Imperator autem cum Ottone prefato caeterisque effugiens ad mare venit, vidensque a longe navim, salandriam nomine, Calonimi
Graf, nie ksi, z Nadrenii, brat Judyty, babki Thietmara (II, 42). Nieznany innym rdom i wskutek tego trudno go zidentyfikowa. 117 P. K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 247, 252. 118 P. K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 54. 119 Margrabia z Merseburga, ojciec margrabiego Mini Ekkeharda I. 120 Raz jeden tylko wymienieni przez Thietmara. 121 i 122 Z rodziny Wettynw, synowie grafa Dedi z Hassegau. 123 Nieznany. 124 Thietmar opuci tu biskupa augsburskiego Henryka, cho wyej (III, 8) zapowiedzia, i opowie o jego dalszych kolejach.
116 115

salandri 12, popyn do niego spiesznie na koniu wzitym od yda Kalonima126. Lecz okrt przejecha mimo i nie chcia go zabra. Cesarz zawrci tedy do szacw na wybrzeu i odnalaz owego yda, ktry sta tam cigle i wyczekiwa z niepokojem, jak si powiedzie jego ukochanemu wadcy. Widzc zbliajcych si nieprzyjaci, cesarz zapyta go z rezygnacj, co si z nim stanie. Lecz spostrzegszy nagle na drugiej z kolei salandrii przyjaznego sobie czowieka, na ktrego pomoc mg liczy, rzuci si powtrnie na koniu do morza i do niej pody. Poznany tylko przez owego rycerza Henryka, ktry po sowiasku nazywa si elenta 127, przyjty zosta na okrt i zaniesiony na oe kapitana. W kocu pozna go take ten ostatni i zapyta, azali jest cesarzem. Otto, ktry przez duszy czas stara si to ukry, przyzna si wreszcie i rzek: Oto za kar za moje grzechy w takie popadem nieszczcie! Lecz suchajcie pilnie, co nam teraz wsplnie czyni naley. Straciem wieo najlepszych mw z mojego cesarstwa i z uwagi na bl, ktry odczuwam z tego powodu, nie mog i nie chc wraca do tych ziem ani oglda kiedykolwiek ich przyjaci Popymy tylko do Rossano, gdzie moja maonka oczekuje mojego przybycia. Zabrawszy j stamtd oraz wszystkie pienidze, ktrych mam niezliczon ilo, udajmy si do waszego cesarza, ktry jest wszak moim bratem 128 i mam nadziej okae mi niezawodn przyja w potrzebie". Ujty tymi prostymi sowami, kapitan okrtu zgodzi si i spieszy dniem i noc, by dotrze do umwionego portu. Gdy si tam zbliali, cesarz wysa naprzd owego rycerza o dwch imionach, aby cign cesarzow i wspomnianego wyej biskupa Teodoryka, ktry si przy niej znajdowa, oraz liczne muy objuczone pienidzmi. 22. Kiedy Grecy zobaczyli cesarzow wychodzc z rzeczonego miasta z tak wielkimi skarbami, zarzucili natychmiast kotwic i wpucili na okrt biskupa Teodoryka z kilku ludmi. Cesarz, ktry na prob biskupa zdj pode szaty i przywdzia strojniejsze, zawierzy swym siom i umiejtnoci pywania i, tak jak sta na dziobie, skoczy szybko w morze. Gdy jeden ze stojcych obok Grekw schwyci go za szat i usiowa zatrzyma, przebity zosta mieczem przez dzielnego rycerza Luppona 129 i upad w ty martwy. Grecy uciekli na drug stron okrtu, nasi za, nie atakowani, popynli na odziach, na ktrych tu przybyli, do cesarza, ktry oczekiwa ich zdrw i cay na wybrzeu. Cesarz chcia da Grekom przyobiecan nagrod w bogatych darach, lecz ci, wielkim strachem zdjci, nie dowierzajc jego obietnicom odjechali w kierunku swego kraju.

equo ludei ad eam properavit. Sed ea preteriens suscipere hunc recusavit. Ule autem littoris presidia petens invenit adhuc ludeum stantem seniorisque dilecti eventum sollicite expectantem. Cumque hostes adventare conspiceret, quid umquam fieret de se, tristis hunc interrogans et, habere se amicum apud eos, cuius auxilium speraret, animadvertens, iterum equo comite in mare prosiliens ad alteram, que sequebatur, tendit salandriam et, ab Heinrico solum milite eius, qui Szlavonice Zolunta vocatur, agnitus, intromittitur et, in lecto senioris eiusdem navis positus, tandem ab ipso etiam cognitus, si inperator esset, interrogatur. Qui cum hoc diu dissimulare studuisset, tandem professus: 'Ego sum', inquit, 'qui peccatis meis id promerentibus ad hanc veni miseriam. Sed quid nobis sit modo communiter faciendum, diligenter accipite. Optimos ex meo nunc perdidi miser imperio, et propter hunc doloris stimulum neque terras has intrare nec horum amicos umquam possum vel cupio videre. Eamus tantum ad urbem Rossan, ubi mea coniunx meum prestolatur adventum, omnemque pecuniam, quam teneo ineffabilem, cum eadem sumentes, visitemus imperatorem vestrum, fratrem scilicet meum, certum, ut spero, meis necessitatibus amicum' His dulcibus colloquiis provisor navis delectatus consensit et perdius c pernox ad condictum pertingere locum properavit. Quo cum propiarent, binomius ille, iussu inperatoris premissus, inperatricem et, qui cum ea erat, Thiedricum presulem supramemoratum cum somariis plurimis quasi pecunia sarcinatis vocavit. 22. Greci autem primo ut inperatricem cum tantis de urbe prefata muneribus exire viderunt, anchoram ponentes Thiedricum antistitem cum paucis intromittund. Sed inperator rogatu presulis vilia deponens vestimenta et induens meliora, viribus suis et arte natandi confisus, ut stetit in prora, mare velociter insiluit. Quem cum quidam ex circumstantibus Grecis apprehensa veste detinere presumeret, perfossus gladio Liupponis, egregii militis, retrorsum
Opis salandrii podaje Thietmar niej, w rozdziale 23. P. D u Cange, Glossarium mediae et inf imae latinitatis, ed. L. Favre 1883 1887 pod Chelandium; W. Cohn, Geschichte der normannisch-sicillischen Flotte. 1910, s. 61. 126 Patrz: K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 178, uw. 7 i 262, uw. 1. 127 Z powyszego wynika, i by to Sowianin. 128 Zwyka forma, w jakiej tytuowali si wzajemnie cesarze Zachodu i Wschodu, cho Otto przez on Teofano by istotnie spowinowacony z rodzin cesarza bizantyjskiego. 129 P. K. U h l i r z, Jahrbcher, s. 271.
125

Ci, co podstpem growali nad inne narody, Sami teraz podobn zayci zostali sztuk! Brak mi sw, by opisa, z jak wielk radoci przyjli cesarza wszyscy obecni oraz ci, ktrzy pniej tam przybyli. 23 (13). Lecz, czytelniku najmilszy, aby o wszystkich sprawach snadnie by poinformowany, wyjani pokrtce, co to jest salandria i dlaczego zawijaa ona do tych brzegw. Jest to mianowicie okrt nadzwyczajnej dugoci a zarazem zwinnoci, ktry ma po obu stronach dwa rzdy aw wiolarskich i stu pidziesiciu marynarzy. Nazw salandrii nosiy dwa okrty, ktre z rozkazu cesarza Nicefora przybyy do Kalabrii, aby zabra std trybut. Kraj ten bowiem, cho podlega waciwie rzymskiemu cesarstwu, paci jednak dobrowolnie Konstantynopolowi pewn sum w rocznych ratach, aby nie mie adnych przykroci ze strony Grekw 130. Te okrty, wiozce na swoim pokadzie ogie, ktry tylko octem mona byo ugasi 131, zacign cesarz w swoj sub i wysa je na pene morze, aby spaliy zgromadzon tam flot Saracenw. Jeden z nich, jak to wyej przedstawiem, odmwi przyjcia cesarza, gdy ten ponis klsk, czy to dlatego, e go nie pozna, czy to ze strachu przed cigajcym go nieprzyjacielem, drugi za, ktry go przyj na skutek wstawiennictwa Henryka-elenty, stawia opr, jak wspomniaem, przy jego wydaniu. 24 (14). Poniewa odbiegem nieco od rzeczy, przeto pragnbym dokoczy teraz zacztej opowieci. Gdy aosna wie o klsce dotara do naszych ksit, zebrali si wszyscy i bolejc nad ni, w licie wysanym przez umylnego goca prosili jednomylnie cesarza, aeby jednak danym im byo go zobaczy. Gdy cesarz wysucha ich poselstwa, wyrazi zgod z caego serca. W Weronie odby si zjazd132, na ktry zwoani zostali wszyscy ksita, aby radzi o wielu pilnych sprawach133. Tylko ksi Bernard zawrci z poowy drogi, gdy Duczycy zajli znowu podstpnie jeden z grodw, ktry cesarz zaopatrzy przeciw nim w silne szace i zaog 134. Po wyciciu w pie jego zaogi grd zosta spalony. W roku Paskim 983, cesarz odby sejm w Weronie135. Henryk modszy zosta odwoany z wygnania i mianowany ksiciem BaTrybut mia tu wic charakter wykupu. 131 Tzw. ogie grecki uywany do pociskw zapalajcych. Do sporzdzania tego ognia suyy niewtpliwie jakie materiay wybuchowe, ktrych sekret dosta si do Bizancjum z krajw Dalekiego Wschodu Patrz: H. Delbrck, Geschichte der Kriegskunst, t. IV, 1920, s. 26 i n.
130

cecidit. Fugierunt hii in alteram partem navis, nostri autem, quibus huc veniebant, puppibus incolumes cesarem sequebantur, eos littoris securitate prestolantem premiaque promissa magnis muneribus Danais implere cupientem. Hii vero multum perterriti promissionibusque diffidentes abierunt, patrios repetentes fines; quique dolo omnes semper vicerant naciones, simili se tunc delusos arte sentiebant. Quanta autem laetica a presentibus posteaque venientibus imperator susceptus sit, explicare non valeo. 23. (13.) Sed ut in omnibus, lector carissime, certus efficiaris, salandria quid sit vel cur ad has pervenerit horas, breviter intimabo. Haec est, ut prefatus sum, navis mirae longitudinis et alacritatis et utroque latere duos tenens remorum ordines ac centum quinquaginta nautas. Duabus hoc unum erat nomen navibus, quae iussu basilei Nicaphoris Calabriam petierunt colligendi gratia tributi. Quae licet Romano specialiter serviat inperio, tamen, ne aliquam a Grecis paciatur molestiam, auri debitum quotannis voluntarie persolvit Constantinopolitanis. Inperator autem has venientes inextinguibilemque ab omni re preter acetum ferentes ignem sibi coniunxit et in mare ad comburendas Saracenorum naves conductas direxit. Quarum una, sicut predixi, suscipere devictum eundem recusavit, seu ob ignorantiam sui, ob metum subsequentis inimici; altera autem, quae hunc instinctu Heinrici suscepit, velut prefatus sum, invita reddidit. 24. (14.) Paululum mihi nunc devianti mens est incepta perficere. Omnes nostri principes, comperta tam miserabili fama, conveniunt dolentes et, ut eum sibi liceret videre, per epistolae portitorem unanimi supplicatione poscebant. Quorum legationem cesar ut audivit, desideranti animo consensit. Ponitur in Berna civitate conventus, et omnis huc convocatur principatus, necessaria ut hic tractarentur multa. Solus dux Bernhardus in media reSertitur via; namque una ex urbibus suis..., quam imperator contra Danos opere ac presidio firmavit, dolo ab hiis denuo capta cesis defensoribus eiusdem incensa est.
Patrz: K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 185 i nn. Cay ten ustp do koca powyszego rozdziau jest wasnorcznym, pniejszym dodatkiem Thietmara. 134 por III 6 185 Ten sam o ktrym Thietmar mwi par wierszy wyej.
133 132

warii136. Tego samego roku zjednoczone siJy Sowian zbuntoway si przeciw cesarzowi i margrabiemu Teodorykowi137. Syn cesarza zosta przez wszystkich krlem obrany. 25. (14bis.) Po kilku dniach rozjechali si ksita egnajc cesarza po raz ostatni. Albowiem cesarz, pozostawiwszy sw czcigodn matk w Pawii, zaniemg ciko, gdy tylko przyby do Rzymu. Czujc zbliajcy si koniec, podzieli wszystkie swoje pienidze na cztery czci. Jedn da Kocioowi, drug biednym, trzeci swojej ukochanej siostrze Matyldzie, ktra jako wierna suebnica Chrystusa zostaa ksieni w Kwedlinburgu 138, czwart wreszcie swoim aob okrytym dworzanom i rycerzom. Odprawiwszy przed papieem oraz innymi biskupami i duchownymi spowied po acinie i uzyskawszy od nich upragnione rozgrzeszenie, cesarz rozsta si z tym wiatem 7 grudnia. Pochowano go przy gwnym wejciu do przedsionka kocioa w. Piotra od strony wschodniej, gdzie stoi piknie rzebiony posg Chrystusa bogosawicy wszystkim wchodzcym 139. Ja za, pomny marnoci czowieczej i sam tak bardzo przebaczenia potrzebujcy, bagam w pokorze Boga i Pana nieba i ziemi, aby odpuci mu askawie wszystkie jego grzechy wobec mojego kocioa i wynagrodzi go stokrotnie za jego dobrodziejstwa. Na mocy mej wadzy niezasuenie mi udzielonej rozgrzeszam go i ciebie, mj nastpco, usilnie prosz, aby uyczy mu z caego serca przebaczenia, ktrego nie powinno si odmawia nikomu na ou mierci. 26. (15 ). Nastpnego dnia po Boym Narodzeniu 140 arcybiskup raweski Jan141 oraz arcybiskup moguncki Willigis pomazali na krla w Akwizgranie jego znakomitego syna, ktry urodzi si w lesie zwanym Ketil142. Wkrtce po tej ceremonii przyby pose z aobn wieci i zakci rado ogln. Bl niewypowiedziany przeszy wiele serc, bo czowiek w swej uomnoci i zwtpieniu tskni za cnot, gdy jej nie staje, cho wtedy, gdy jest wrd nas, najczciej j przeladuje 143. Przez dwakro pi sonecznych lat panowa one, krlestwa i cesarstwa opiekun, wrogw wszelakich postrach i mur niezwyciony dla trzd sobie powierzonych! Z trwog bdzia myl ludzka w tych tak osobliwych czasach, lecz wnet znalaza oparcie w miosierdziu Boym.
136

Ksi Karyntii, 976978 i 983989. Por Ks. IV, uw. 26. K. Uhlirz Jahrbcher, s. 103 i nn. 137 Por. III, 1719. Crka Ottona I i Adelaidy. Jedna z najwybitniejszych postaci owej epoki. Por. IV, 18, 41.

138

Anno dominicae incarnationis DCCCCLXXXIII. inperator Verone placitum habuit, et Heinricus minor exilio solutus dux Bawariorum effectus est. Et in hoc anno Sclavi unanimiter restiterunt cesari et Thiedrico marchioni. Et filius inperatoris ab omnibus in dominum eligitur. 25. (14bis) Post paucos dies discedebant ultimum vale d'centes; namque inperator, cum Romam veniret, relicta matre sua venerabili in Papia civitate, graviter infirmatus, ut extrema persensit adesse, omnem suimet pecuniam partes divisit in quatuor, unam aecclessis, IIam pauperibus, IIIam dilectae suimet sorori Mahtildae, quae abbac;am in Quidilingeburg devota Christo famula obtinuit, quartam suis tristibus donavit ministris ac militibus. Factaque latialiter confessione coram apostolico caeterisque coepiscopis atque presbiteris acceptaque ab eis optata remissione, VII. Id. Decemb. ex hac luce subtractus est; terreque commendatur, ubi introitus orientalis paradisi domus sancti Petri cunctis patet fidelibus et imago dominica honorabiliter formata venientes quosque stans benedicit. Equidem sortis memor humanae multumque indigens indulgentiae, caeli terraeque Deum et Dominum supplex efflagito, ut, quicquid hic in mea umquam peccaverit aecclesia, clemens remittat, pro beneficiis autem centuplum largiatur, potestateque inmerito mihi concessa indulgeo, te obnixe successorem postulans, ut huic veniam nemini in ultimis denegandam semper ex corde tribuas. 26. (15.) Huius inclita proles, nata sibi in silva, quae Ketil vocatur, in die proximi natahs Domini ab lohanne archiepiscopo Rawennate et a Willigiso Magociacense in regem consecratur Aquisgrani, et, completo hoc officio, mox legatus tristi nuncio tanta perturbans gaudia advenit. Movit multorum corda ineffabilis dolor, virtus sublata queritur, quam sepissime incolumem homo fragilis et dubius persequitur. Sedit hic bis quinos solares annos post obitum patris sui, regni tutor et inperii, hostibus cunctis horrendus commissisque gregibus inexpugnabilis murus. Nutat ancxia in tantis rebus populi sentencia, quam cito firmavit divinae maiestatis miseracio. Solvitur a Traiectensi custodia dux Heinricus, et ab eo rex tenellus ad nutriendum sive ad degradandum a Warino, Coloniensi
Patrz: K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 207 i n. Cay rozdzia 26 jest wasnorcznym uzupenieniem Thietmara. 141 983998. 142 Nad rzek Kessel, na poudniowy wschd od Cleve 143 Z Horacego, Ody, III, 24, 31.
140 139

Ksi Henryk 144 zosta zwolniony z wizienia w Utrechcie i arcybiskup koloski Warinus145, ktrego wyprbowanej wiernoci cesarz Otto II powierzy losy modziutkiego krla, odda mu go na wychowanie, czy raczej na to, by go ten godnoci krlewskiej mia pozbawi. Trzeci ksig pragn zakoczy smutnym zdarzeniem mierci naszego trzeciego wadcy 146 i w dalszym cigu bd si stara z pogod w sercu przedstawi pirem, jak niezawodn i woln od wszelkich zwtpie jest mio Boa.

Henryk II Ktnik. Por. I, 24, III, 5. 145 976985. Thietmar, mwic o trzecim wadcy, ma na myli krlw z dynastii saskiej.
146

144

archiepiscopo, cuius firmae fidei ab inperatore predicto is commissus fuit, assumitur. Obseram modo tercii seriem voluminis duro vecte necis deflendae tercii inperatoris nostri et certitudinem pietatis almae, qua omnem exclusit ambiguitatem, stilo laetus aperire conabor.

KSIGA IV. 1 (1). W roku Paskim 984 cesarzowa Teofano, matka trzeciego i w tej kolejnoci, niestety, ostatniego Ottona, zbolaa od wieej rany, rozdzierajcej jej serce, oraz z powodu nieobecnoci jedynego syna, udaa si do Pawii, do cesarzowej Adelaidy i znalaza u niej pene wspczucia przyjcie jak rwnie bl kojc pociech Tymczasem wspomniany ksi Henryk przyby do Kolonii w towarzystwie czcigodnego biskupa Poppona 1, ktry trzyma go przedtem dugo pod swoj stra, oraz lepego na jedno oko grafa Ekberta2. Tam, jak wyej mwiem3, odebra krla jako prawny opiekun4 z rk arcybiskupa Warina i zapewni sobie trwae poparcie zarwno z jego strony, jak ze strony tych wszystkich, ktrych zdoa wcign do swojego obozu. Zaatwiwszy nastpnie wszystkie sprawy po swojej myli, uda si z nimi do Korbei, dokd przybyli boso grafowie Teodoryk i Zygbert wraz z towarzyszami, bagajc go o przebaczenie. Lecz ksi odmwi im przyjcia. Odeszli tedy rozaleni i starali si ze wszystkich si swej duszy odcign od ksicia jego krewnych i przyjaci. Ksi tymczasem, zamierzajc obchodzi niedziel palmow w Magdeburgu, prosi i wzywa wszystkich ksit w tych stronach, aby tam przybyli, oraz ukada si z nimi, jak maj podda si jego wadzy i wynie go na tron krlewski. Wiksza cz ksit zgodzia si na jego plan, z tym wszake podstpnym zastrzeeniem, e najpierw musz si postara o zezwolenie krla, ktremu zoyli przysig, i dopiero potem bd mogli suy spokojnie nowemu wadcy. Niektrzy za, niechtni planowi, odjechali i zastanawiali si potem w tajemnicy nad tym, jakim by chytrym sposobem plan w udaremni. 2 (2). Henryk, wyjechawszy z Magdeburga, spdzi najblisze wita Wielkanocne w Kwedlinburgu wrd radosnych uroczystoci. Zjechao si tu mnstwo ksit pastwa, ci za, ktrzy nie chcieli przyjecha, wydelegowali posw z poleceniem, by pilnie na wszystko baczyli. Podczas tych uroczystoci zebrani obwoali go
Biskup utrechcki 967991. Poprzednio kanclerz pastwa. 2 Por. ks. II, uw. 38. 3 Por. III, 26.
1

LIBER IV 1. (1) Anno dominicae incarnacionis DCCCCLXXXIIII domna inperatrix Theuphano, tercii mater Ottonis et, pro dolor! in hoc ordine ultimi, novitate diri vulneris et unici absencia filii perculsa, ad Ethelheidam inperatricem Papiam civitatem veniens, magno succipitur luctu caritativoque lenitur solatio. Prefatus vero dux cum Poppone venerabili episcopo, sub cuius potestate diu tenetur, et cum Ekberto comite uniculo Agripinam veniens, regem patronus legalis de Warino, ut predixi, archipresule suscepit, eiusdemque auxilium cum omnibus, quos ad sui gratiam convertere poterat, firmiter est adeptus. Dispositis autem, prout sibi placuit, cunctis dux ad Corbeiam cum eis venit ibique Thiedricum et Sicconem comites ac confratres nudis pedibus veniam postulantes dedignatur suscipere. Quod hii egre ferentes abierunt, cognatos suimet et amicos a ducis ministerio toto mentis nisu amovere studentes. Qui cum palmarum sollemnia in Magadaburg celebrare voluisset, omnes regionis illius principes huc convenire rogavit atque precepit, tractans, quomodo se suae potestati subderent regnique eum fastigio sublevarent. Huic consilio maxima pars procerum hoc dolo consensit, quod licenciam a domino suimet rege, cui iuraverat, prius peteret postque secura novo regi serviret. Quidam autem ob eius indignationem digressi, occultis meditantur astutiis, qualiter hoc numquam fieret. 2. (2.) Inde egressus Heinricus proximum pascha Quidilingeburg festivis peregit gaudiis. Quo magnus regni primatus colligitur, a quibusdam autem venire illo nolentibus ad omnia diligenter inquirenda nuntius mittitur. Hac in festivitate idem a suis publice rex appellatur laudibusque divinis attollitur. Huc Miseco et Mistui et Bolizlovo duces cum caeteris ineffabilibus confluebant, auxilium sibi deinceps ut regi et domino cum iuramentis affirmantes. Multi ex his fidem violare ob timorem Dei non presumentes paululum
Henryk Ktnik, jako najbliszy krewny mski Ottona III, by jego opiekunem z mocy wczesnego prawa. P.G.Waitz, Verfassungsgeschichte, VI, s. 227.
4

krlem i piewali na jego cze hymny pochwalne. Przybyli tam take wrd wielu innych ksit Mieszko 5, Mciwj 6 i Bolesaw 7 i przyrzekli mu pod przysig poparcie jako krlowi i wadcy. Wielu z ksit nie odwayo si jednak zama przyrzeczonej wiernoci z obawy przed gniewem Boga. Ci mianowicie wymknli si powoli i pospieszyli do grodu Asselburg8, gdzie ju inni tacy, jak oni, zbierali si w jawnym spisku przeciwko ksiciu. Ich imiona byy nastpujce: ze wschodniej czci kraju ksi Bernard9, margrabia Teodoryk10 oraz grafowie: Ekkehard11, Binipo 12, Ezyko13, Bernwiard, ktry nosi rwnie szat duchown14, Zygfryd z synem 15 i bracia Fryderyk 16 i Ziazo 17; z tamtejszej prowincji18: bracia Teodoryk i Zygbert19, Hojko20, bracia Ekkehard i Beceko 21, Brunig22 ze swoimi oraz z rozkazu arcybiskupa Willigisa rycerze w. Marcina 23, do ktrych przyczya si wiksza cz ludzi z Zachodu. 3. Gdy ksi si o tym dowiedzia, odprawi jak najprzychylniej swoich stronnikw, obsypawszy ich bogatymi darami, sam za pospieszy z silnym oddziaem wojska do Werli 24 aeby zgnie spisek czy te go pokojowo zaegna. Jako wysa biskupa Poppona z tym zadaniem, by stara si spiskowcw albo skci, albo sobie zjedna. Gdy ten nie aujc trudw raz podjtej podry, natkn si na zgromadzonych i gotowych ju do wyprawy przeciw ksiciu nieprzyjaci, z ledwoci wymg na nich zgod na rokowania pokojowe w oznaczonym dniu w miejscowoci zwanej Seusan25. A gdy ksi, ktry wanie znajdowa si w drodze do Bawarii, nie chcia przyby na te rokowania czy te nie mg z powodu ksicia Henryka, ktremu poprzedni cesarz nada w lenno Bawari
Mieszko I popar Henryka Ktnika po raz pierwszy w r. 973, kiedy ten dy do uzurpacji tronu po mierci Ottona I (Annales Altahenses Maiores a. 974, M. G. SS. XX, s. 7878 i Lamberti Annales a. 974, M. G. SS. III, s. 63). Podobnie, jak wwczas, tak samo i teraz Mieszkowi chodzio o wyemancypowanie si spod przewagi Cesarstwa. P. Z. Wojciechowski, Mieszko I, s. 113 i nn.; M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny, s. 442; G. Labuda, Studia, s. 165 i nn. 6 Ksi obodrzycki Mciwj obieca poparcie Henrykowi Ktnikowi w tej nadziei prawdopodobnie, e z przyjciem do wadzy dynastii bawarskiej zmieni si antysowiaski kurs polityki niemieckiej. 7 Bolesaw Pobony popiera rwnie Henryka Ktnika w 9734 r. Jego polityka bya konsekwentnie antysaska (ekspansja w kierunku Mini).
3

evaserunt et ad civitatem Hesleburg, quo consocii eorum adversus ducem iam paam conspirantes conveniebant, festinavere. Quorum haec sunt nomina. Ex oriente hii comites cum Bernhardo duce et Thiedrico marchione, Ekkihardus, Biio, Esic, Bernwardus comes et clericus, Sifrith eiusque filius, Frithericus et Cio confratres. Conprovincialium autem Thiedricus et Sibert confratres, Hoico, Ekkihardus et Bezeco germani, Brunig et sui, militesque sancti Martini iussu ardhipresulis Willigisi, quibus adherebat occidentalium maxima multitudo. 3. Quod dux comperiens suos magnis muneribus ditatos cum gratia dimisit; ipse autem cum valida manu ad perturbandam hanc coniurationem seu pacificandam ad Werlu properans, Popponem misit episcopum, ut adversantes sibi disiungere vel reconciliari temptaret. Qui cum cepto itinere persisteret, hostes congregatos iamque ducem petere paratos inveniens, vix pacem mutuam in loco, qui Seusun dicitur, ad condictum pepigit diem. Ad quam dux Bawariam continuo proficiscens cum venire aut noluisset aut propter Heinricum ducem, qui tunc Bawariis atque Carentis prefuit munere prefati inperatoris, non potuisset, hostilis immanitas urbem comitis Ekberti, quae Ala dicitur, possedit; destructisque protinus muris intrantes Ethelheidam inperatoris filiam, quae hic nutriebatur, cum pecunia ibi plurimum collecta rapiunt gaudentesque redeunt. 4. (3.) Dux autem, conversis ad se omnibus Bawariorum episcopis comitibusque nonnullis, Francorum terminos his fretus sociis
W Brunszwiku koo Burgdorf. 9 Por. ks. III, uw. 29. 10 Por. ks. I, uw. 39. 11 Pniejszy margrabia Mini. 12 Biio, inaczej Binizo, graf merseburski. Por. III, 19. 13 Graf merseburski. 14 Pniejszy nauczyciel Ottona II i biskup Hildesheimu, 9931022. 15 Graf z Northeim oraz syn jego Zygfryd. 16 Graf z Eilenburg. Por. VII, 50. 17 Pniejszy patrycjusz, ktry towarzyszy Ottonowi III na zjedzie gnienieskim w r. 1000. Por. IV, 44. 18 Tzn. z Saksonii. 19 Por. IV, 1. 20 Por. IV, 8. 21 Inaczej Bececo, Becelinus, graf saski. Por. IV 43. Jego brat Ekkehard, rwnie graf saski. 22 Graf saski; wystpuje tylko raz jeden w Kronice. 23 Katedra moguncka bya pod wezwaniem w. Marcina. Owi rycerze byli po prostu wasalami arcybiskupa mogunckiego. 24 Grd krlewski ze znajdujcym si w nim paacem. Ley midzy Burgdorf i Schladen w Hanowerze. 25 Dzi Seesen na zachodnich stokach Harzu, midzy Goslarem i Gandersheim.
8

i Karynti26, wwczas wielka armia nieprzyjacielska obiega grd zwany Ala 27, nalecy do graf a Ekberta. Kiedy oblegajcy, zburzywszy doszcztnie mury, weszli do grodu, uprowadzili crk zmarego cesarza, Adelaid, ktra tam si wychowywaa 28, oraz zrabowali nagromadzone tam due sumy pienine, po czym odeszli w radosnym nastroju. 4 (3). Tymczasem ksi, przecignwszy na swoj stron wszystkich bawarskich biskupw i niektrych grafw, z caym zaufaniem do tych sprzymierzecw, uda si do kraju Frankw, aby porozumie si z tamtejszymi wielmoami, i stan obozem na ce nalecej do woci Brstadt29. Tam zjawi si wczesny arcybiskup moguncki Willigds razem z ksiciem Konradem 30 i innymi monymi. Gdy ksi stara si wszelkimi moliwymi sposobami pozyska ich sobie, otrzyma od nich jednomyln odpowied, e pki ycia nie zami nigdy wiernoci zaprzysionej krlowi. Zmuszony by tedy, w obawie przed groc wojn, zoy im przyrzeczenie poparte przysig, e stawi si 29 czerwca w miejscowoci zwanej Rara 31 i e odda im oraz matce, modziutkiego krla. Na tym rozeszli si wszyscy do domu w rnych nastrojach: jedni z radoci, drudzy ze smutkiem. 5 (4). Z kolei uda si Henryk ze swoimi stronnikami do ksicia czeskiego Bolesawa, ktry gotw by zawsze pomc mu w kadej potrzebie32. Ten przyj go z wielkimi honorami i kaza swemu wojsku odprowadzi go od granic swoich przez kraj Nianw33 i Gomaczy 34 a do Mogilna 35. Nastpnie uda si Henryk do Magdeborn36 wraz z naszymi ludmi, ktrzy wyszli na jego spotkanie. Tymczasem Wagio, rycerz ksicia czeskiego Bolesawa, ktry odprowadza Henryka z wojskiem, przybywszy w drodze powrotnej do Mini, wda si w gawd z jej mieszkacami i prosi przez porednika, Fryderyka 37, ktry by przyjacielem i wasalem margrabiego Rykdaga38, przebywajcego wwczas w Merseburgu, aeby przyszed na rozmow z nim do kocioa znajdujcego si poza murami grodu 39. Kiedy ten tylko wyszed z grodu, zamknito za nim bram i mieszkacy zamordowali skrytobjczo nad rzek Trybu 40 burgrafa onego grodu i zarazem znakomitego rycerza Rykdaga41. Grd obsadzia natychmiast zaoga Bolesawa i niebawem przyjto go tutaj jako pana i wadc42.
Ksi Henryk Modszy po uaskawieniu go przez cesarza w r. 983 otrzyma nie tylko ksistwo Bawarii, lecz take swoje dawne lenno, ksistwo Karyntii, Por. III, 24. 27 Koo Goslaru. 38 Najstarsza crka
26

adiit et in pascuis ad Bisinstidi pertinentibus ad alloquendos regionis illius principes consedit. Magontinae tunc provisor aeclesiae Willigisus cum duce Conrado caeterisque optimatibus huc venit. Hos dux, quibuscumque valuit modis, sibi coniungere temptans eosque a promissa regi suo cum sacramentis fide numquam vita comite recessuros unanimi eorum responso percipiens, coactus est futuri timore duelli cum iuramentis affirmare, ut III. Kal. Iulii ad locum, qui Rara vocatur, veniret puerumque matri suae illisque redderet. Tunc unusquisque remeavit ad sua, mente diversa pr gaudio atque tristicia. 5. (4.) Post haec Heinricus Bolizlavum, ducem Boemiorum, in cunctis suimet necessitatibus semper paratum, cum suis adiit honorificeque ab eo succeptus cum exercitu eiusdem a finibus suis per Niseni et Deleminci pagos usque ad Mogelini ducitur. Deindeque cum mostris obviam sibi pergentibus ad Medeburun proficiscitur. Wagio vero miles Bolizlavi, ducis Boemiorum, qui Heinricum cum exercitu comitatur, cum ad Mini redeundo perveniret, cum habitatoribus eiusdem pauca locutus Frithericum, Rigdagi marchionis tunc in Merseburg commorantis amicum et satellitem, ad aecclesiam extra urbem positam venire ac cum eo loqui per internuntium postulat. Hic ut egreditur, porta post eum clauditur, et Ricdagus, eiusdem civitatis custos et inclitus miles, iuxta fluvium, qui Tribisa dicitur, ab hiis dolose occiditur. Urbs autem predicta Bolizlavi mox presidio munita eundem cito dominum et habitatorem succepit.
Ottona II. ksieni w Kwedlinburgu od r. 999 do 1045, prcz tego od r. 1014 w Gernrode i Vreden, od r. 1039 w Gandersheim. 29 Koo Wormacji. 30 Ksi szwabski, 983997. Brat babki Thietmara Judyty. 31 Dzi Rohr koo Meiningen. 32 P. ks. IV, uw. 7. 33 Plemi sowiaskie u stp Gr Kruszcowych w dorzeczu aby, graniczce od zachodu z Gomaczami, od wschodu z Milczanami. Patrz: J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 10; G. Hey, Op. cit. s. 17, 270. 34 'Por. ks. I, uw. 13. 35 Grd plemienia sowiaskiego Mogilan midzy ab i Muld. P. J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 10; G. H e y, Op. cit. s. 268. 36 Por. ks. II, uw. 173. 37 Por. ks. IV, uw. 16. 38 Margrabia Mini, 979985. Te Bolesawa Chrobrego. Por. III, 19; IV, 58. 39 Koci w. Mikoaja na przedmieciu Mini. 40 Tribisa, dzi Triebisch, dopyw aby. 41 Burgraf, czyli dowdca zaogi, tego samego imienia, co margrabia. 42 P. F. Novotny, Ceske Dejiny, T. I, l, s. 617: F. Geppert, Die Burgen und Stdte bei Thietmar von Merseburg, Thringisch-Schslsche Zeitschr. f. Gesch. u. Kunst, 16 (1927), s. 226.

6 (5). Bolesaw wypdzi z poduszczenia zmiennego tumu biskupa Folkolda43, ktry schroni si do arcybiskupa Willigisa i zosta przyjty przez niego z wielk yczliwoci. Albowiem biskup Folkold wychowa go jak syna i kiedy dosta sakr biskupi dla wschodnich kresw, poleci go gorco na swego nastpc Ottonowi II, ktrego by nauczycielem. Willigis chowa to zawsze w pamici i bardzo szczer czu do wdziczno, szczeglnie teraz, kiedy biskup znalaz si w potrzebie. Kaza tedy mie o nim najwiksze staranie Erfurcie, gdzie na swoje wasne yczenie zamieszKal. Zabawiwszy tutaj czas duszy, Folkold odzysKal swoj siedzib biskupi, kiedy po mierci sawnego margrabiego Rykdaga nastpi Ekkehard, a Bolesaw wycofa si do wasnego kraju44. Pniej pozysKal take trwa przyja Bolesawa. Lecz kiedy w Pradze obchodzi wito Wieczerzy Paskiej i nastpnego dnia, w Wielki Pitek, zgodnie z rytuaem czyta histori Mki Paskiej, zosta tknity paraliem. Wyniesiony z kocioa, pozosta w tym stanie do koca swego ycia, cho przejciowo doznawa polepszenia. Kiedy 23 sierpnia wyzwala si z wizw ciaa, osiga dwudziesty trzeci rok panowania na biskupiej katedrze. Na jego miejsce mianowany zosta, na instancj arcybiskupa Gizylera, brat z naszego zakonu Idzi, m wielkiej sprawiedliwoci i skromnoci, o ktrego sawnym yciu opowiem, gdy mi czas pozwoli, wiele szczegw dla naszego zbudowania45. Teraz za cign dalej to, com zacz. 7 (6). Tymczasem zwolennicy krla oblegali w Weimarze grafa Wilhelma 46, ktry by szczeglnie bliski ksiciu. Dowiedziawszy si c przybyciu tego, pospieszyli naprzeciw i zebrawszy si w pobliu wsi zwanej Iteri47 rozbili tam obz, aby nazajutrz stoczy z nim bitw. Gdy to doszo do wiadomoci ksicia, wysa zaraz arcybiskupa Gizylera, aby wybada ich zamiary i doprowadzi, o ile tylko to moliwe, do zawarcia pokoju. Gdy arcybiskup odkry przed zgromadzonymi ksitami tre swego poselstwa, tak otrzyma odpowied: Jeeli Henryk zgodzi si wypuci ich krla i wadc i z posiadoci swoich zatrzyma do oznaczonego dnia 48 tylko Merseburg, Walbeck49 i Frohse30 i to wszystko potwierdzi wiarogodn przysig, wwczas moe z ich gwarancj opuci terytorium obsadzone ich zaogami; jeeli za nie zgodzi si, to nie ma dla miejsca, przez ktre mgby przej ywy, czy w t, czy
Drugi z kolei biskup Mini, 969992. 44 P. F. Novotny, eske Dejiny, T. I, l, s. 618.
43

6. (5.) A quo Wolcoldus antistes vulgi instinctu varii expellitur et ad Willigisum archiantistitem veniens benigne ab eodem sueeipitur. Hunc enim pro filio episcopus nutrit et, cum ad eoas ordinaretur regiones, secundo Ottoni, cui magisterio prefuit, diligenter vice sui habendum commendavit. Hoc semper iste in animo tenuit c maximo honore cognovit, et tunc adprime, cum sibi fuit necesse; et in Erpesfordi, quo ipse desideravit, procurari eundem sumopere iuibet. Ibi diu conversatus, post mortem Ricdagi marchionis incliti Ekkihardo succedente et Bolizlavo ad propria remeante, sedem propriam revisit. Posteaque Bolizlavi amiciciam firmiter acquirens, cum in Pragu cenam Domini celebraret, posteraque die, quae est parasceue, cum memoriam divinae passionis rite perageret, paralisi perculsus asportatur et in hac infirmitate usque ad finem huius vitae, quamvis ad tempus evalesceret, permansit. Sedebat XXIII annos, X. Kal. Sept. ex huius carnis ergastulo eductus. In huius vice Eid, nostrae congregationis frater, vir iustus et magne simplicitatis, ordinatur hortatu Gisilleri archipresulis, de cuius inclita conversacione multa ad edificationem nostram utilia, cum tempus fuerit, narrabo, nunc inceptis persistens. 7. (6.) Interim fautores regis Willehelmum comitem, duci nimis familiarem, in Wimeri possidentes comperto eiusdem adventu illo festinant c iuxta villam, quae Iteri dicitur, convenientes castra metati sunt, crastino contra eum bellaturi. Quod cum ducem protinus non lateret, Gisillerum huc misit archiepiscopum, qui voluntatem eorum perquireret pacemque, si potuisset ula fieri racione, firmaret. Hic cum senioribus congregatis suae legationis aperiret secretum, dictum est ab his: si regem suum et dominum reddere nilque de rebus suis preter Merseburg, Walbizi et Frasu ad supra memoratum diem sibi detinere voluisset idque sacramentis credibilibus approbaret, quod tunc cum securitate eorum ex parte consolidata huic abire liceret, sin autem, quod eundi redeundique nullus vivo patesceret locus. Quid plura? quicquid exposcunt, crastino impetrant eumque ad Merseburg, ubi ductrix Gisla longo tristis sedebat abcessu, hii discedentes ire permittunt. Is vero cum fidelibus suis singula quaeque discutiens seque ob Dei timorem patriaeque saluIdzi by biskupem Mini w latach 9921015. Por. VII, 25. 46 Por. H 16. 47 Eythra nad Bia Elster. poniej Zwenkau (Zwikowa). 48 Tzn. 29 czerwca. Por. wy. rozdzia 4. 49 Walbeck nad rzek Aller, koo Helmstedt gniazdo rodowe Thietmara. 50 Na lewym brzegu aby. poniej Schnbeck.
43

w tamt stron. I po co wicej sw? Nazajutrz uzyskali wszystko, czego dali, i dawszy mu woln drog, pozwolili uda si do Merseburga, gdzie przebywaa w smutku z powodu dugiej rozki ksina Gizela 51. Ksi omwi szczegowo wszystko z wiernymi mu towarzyszami i owiadczy, e z obawy przed gniewem Boym i dla zbawienia ojczyzny rezygnuje ostatecznie ze swoich planw. Dzikowa im przy tym we waciwy sposb za ich pomoc i przychylno i prosi wszystkich usilnie, aby stawili si z nim razem na w dzie oznaczony 52. 8. Obie cesarzowe 53, ktre dotd oczekiway z pokor pocieszenia Boego w Pawii, oraz wszyscy ksita cesarstwa i krlestwa przybyli do Rary. Ksi dotrzyma wiernie przyrzeczenia, zwalniajc wszystkich poddanych krlestwa i zezwalajc na ich odejcie. Wwczas zabysa w biay dzie jasna gwiazda, przez ktr Bg ukaza wszystkim patrzcym na ni wyznaczonego przez siebie wadc. Zabrzmia zgodny chr wieckich i duchownych na cze Chrystusa, ukorzya si dusza dotd opornych, a lud rozdarty poprzednio na wrogie sobie obozy zjednoczy si pod wspln wadz. Krl, przyjty z czuoci przez matk i babk, oddany zosta na wychowanie grafowi Hojkowi 54. Pomidzy krlem i ksiciem stan pokj a do spotkania, ktre miao si odby na wspomnianych gach pod Brstadt55. Tymczasem obaj odjechali do domu. Kiedy jednak spotkali si ponownie na owych gach, rozeszli si wrogo z poduszczenia zych ludzi i w ten sposb sprawa ulega znowu odwoce. Spr powsta tymczasem midzy ksiciem Henrykiem a innym, wspomnianym ju Henrykiem, ktry zwa si Modszym56. Gdy zakoczy si dziki porednictwu grafa Hermana 57, Henryk ukorzy si przed krlem i odzysKal jego ask i ksistwo Bawarii58. 9 (7). Najblisze wita Wielkanocne obchodzi krl w Kwedlinburgu, przy czym czterech ksit penio dworskie posugi 59: Henryk jako stolnik 60, Konrad jako podkomorzy 61, Hecil 62 jako czenik63 i Bernard jako marszaek64. Przybyli tu take Bolesaw65
ona ksicia Henryka Ktnika, crka krla burgundzkiego Konrada, matka krla i cesarza Henryka II. 52 W Rara. 53 Adelaida i Teofano. 54 Por. IV, 2. 55 Por. IV, 4. 56 Por. ks. III, uw. 136. 57 Graf z Angeron w Westfalii, m Gerbergi (VII, 49). 58 Tzn. Henryk Ktnik otrzyma teraz Bawari, ktr utraci w r. 976, Henryk Modszy za z dwch lenn, ktre posiada, czyli Karyntii i Bawarii, zatrzyma tylko pierwsz. Por. III, 24.
51

tem a proposito recessurum suo veraciter indicans, grates auxilii suimet ac bonae voluntatis condignas refert et, ut cum illo ad condictum pergerent diem, omnes caritative postulat. 8. Ventum est ad Rara ab inperatricibus in Papia humiliter divinam consolationem huc usque prestolantibus et ab universis imperii ac regni principibus; fidelisque promissio ducis completur, data cunctis, qui ad regnum pertinebant, gratia sui abeundique iicentia. Stella a Deo predestinati rectoris media die cernentibus universis clara refulsit. Fit unus laicorum atque clericorum in Christi laude concentus ac prius repugnantium supplex affectus, convenitque in unum dissona turba dominium. Rex a suimet matre aviaque diligenter succeptus, Hoiconis magisterio comitis commissus est. Inter regem et ducem pax firmatur usque ad supramemorata Bisinstidi prata, utrisque sua petentibus. Convenientibus autem his malorum instinctu in mao discesserunt, sicque multum temporis stetit intervallum. Oritur autem inter hunc et prefatum Heinricum, qui minor dicebatur, magna sedicio, qua Herimanni comitis consilio postmodum finita, regis gratiam in Francanafordi et ducatum dedicius promeruit. 9. (7.) Celebrata est proxima paschalis sollemnitas in Quidelingeburg a rege, ubi quattuor ministrabant duces, Heinricus ad mensam, Conrad ad cameram, Hecil ad cellarium, Bernhardus equis
Posugi te byy zwizane z ceremoniaem inwestytury krla niemieckiego i dlatego miay charakter nie tylko zaszczytny, lecz take istotny z punktu widzenia prawa. Stworzyy one podstaw do wyksztacenia si pniej instytucji ksit-elektorw. 60 Ksi Henryk Ktnik. Jako stolnik, by mistrzem ceremonii przy uczcie krlewskiej. 61 Ksi szwabski. Por. ks. IV, uw. 30. Jako podkomorzy, sprawowa nadzr nad komor, czyli skarbem monarchy. 62 Hecil jest to zdrobniaa forma imienia Henryk. Mowa tu o ksiciu karynckim Henryku Modszym. 83 Czenik mia piecz nad piwnic krlewsk i z tego tytuu wystpowa przy uczcie podajc monarsze trunki. 64 Ksi saski. Jako marszaek, zawiadywa stajni krlewsk i kiedy by przy krlu, kierowa jego podrami i caym dworem. 65 G. Labuda, Studia, s. 346 i n. susznie kwestionuje obecno ksicia czeskiego Bolesawa Pobonego na uroczystociach wielkanocnych w Kwedlinburgu. Wadca ten bowiem zajwszy w poprzednim roku Mini nie mia zamiaru oddawa tej zdobyczy i mimo ukorzenia si Henryka Ktnika, z ktrym si zwiza, nadal pozosta w stanie wojny z Niemcami. W tych warunkach, zdaniem G. Labudy. trudno sobie wyobrazi, by Bolesaw zjawia si przed Ottonem III w Kwedlinburgu.
59

i Mieszko 66 razem z orszakiem i kiedy wszystko jak naley zaatwili, odjechali z bogatymi darami. W owych dniach Mieszko podporzdkowa si krlowi67 i wrd wielu innych darw ofiarowa mu wielbda, nastpnie towarzyszy mu w dwch wyprawach wojennych 6. W pierwszym roku panowania Ottona III zmar l grudnia biskup hildesheimski Otwin69 i nastpstwo po nim obj przeor tamtejszego klasztoru Osdag 70. Ten zasiada na tronie biskupim tylko przez pi lat i kiedy umar, mianowany zosta biskupem Gerdag 71, gospodarz tego klasztoru. Lecz i on z kolei zmar w trzecim roku swoich rzdw, 7 grudnia w drodze powrotnej z Rzymu, dokd uda si gwoli modlitwy. Jego ciao, podzielone na czci, przewieli towarzysze w dwch trumnach do jego rodzimego klasztoru. Obu ostatnich biskupw pochowa osobicie arcybiskup Gizyler, ktry przypadkowo przyby do Hildesheim. Nastpnie zosta wybrany i wywicony na biskupa nauczyciel krla Bernward72. (8). Krl nKal nieustannie Sowian srogimi wojnami. Pokona rwnie tych, co na kresach wschodnich omielili si podnie bunt przeciwko niemu. Na Zachodzie wreszcie stara sr zwyciy si i podstpem licznych wrogw, ktrzy raz po raz chwytali za bro i dopuszczali si rabunkw. Nie tu miejsce wymienia czyny krla 7, czasw chopicych i za daleko doprowadzioby opowiadanie o tym wszystkim, co zdziaa przy pomocy dowiadczonych doradcw. 10. Ukazaa si na niebie kometa zwiastujc przysz klsk zarazy 73. Cesarz osign ju wiek mski i, jak mwi aposto74, pozby si tego, co dziecinne". Biadajc cigle nad zniesieniem merseburskiej diecezji zastanawia si pilnie, jakby j przywrci, i do koca swego ycia stara si urzeczywistni ten plan przy pop'arciu swej bogobojnej matki. Jak mi opowiadaa Minswita 75, ktra od niej to syszaa, miaa ona nastpujce widzenie senne: Ukaza jej si
Zdaniem G. Labudy, Studia, s. 348 i nn. rwnie niecisa wiadomo. Powoujc si mianowicie na tekst Annales Quedlinburgenses a. 986 (M. G. SS. III, 67), na ktrym opiera si tutaj Thietmar (Otto rex adhuc puerulus... perrexit in Sclaviam, ibique ad eum venit Misacho), autor ten stwierdza susznie, wbrew dotychczasowym zapatrywaniom, e spotkanie Mieszka z Ottonem III odbyo si w r. 986 nie w Kwedlinburgu, lecz in Sclavia, a wic w jakiej miejscowoci sowiaskiej. 67 Przekaz ten interpretowali uczeni niemieccy w tym sensie, i chodzio tu o hod lenny (p. wy. ks. II, uw. 67). Jak jednak wyjaniono
66

prefuit. Huc etiam Bolizlavus et Miseco cum suis conveniunt omnibusque rite peractis muneribus locupletati discesserut. In diebus illis Miseco semet ipsum regi dedit et cum muneribus liis camelum ei presentavit et duas expediciones cum eo fecit. In primo anno regni eius antistes Hillinessemensis Adwinus Kal. Dec. obiit, et Osdagus, eiusdem monasterii prepositus, successit. Quo sedente quinque annos et tunc exspirante, Gerdagus tunc cellerarius ordinatur. Et cum ille, in III0 ordinationis suae anno Romam causa orationis petens, reverteretur, VII. Id. Dec. obiit, et corpus eiusdem per singula divisum membra in scriniis duobus ad monasterium suimet a consociis lugubriter delatum est. Hos antistites duos Gisillerus archipresul, casu ibidem adveniens, terrae commendavit. Tunc Bernwardus, magister regis, facta eleccione consecratur. (8.) Multis bellorum asperitatibus Sclavos lacessere rex non desistit. Orientales quoque adversum se presumentes insurgere devcit. De occidentali parte quam plures arma sepius commoventes rnultosque depredantes vi et arte is superare contendit. Puerilia non est opus numerare, longumque videtur, quae pro prudentibus is effecerit consiliatoribus, enarrare.
(tame), tekst Thietmara: semet ipsum regi dedit jest parafraz notatki Rocznikw kwedlinburskich: se ipsum etiam subdidit potestati illius, ktra wyraa oglnie podporzdkowanie si, nie za podporzdkowanie si w formie hodu lennego. Tekst powyszy naley rozumie w ten sposb: Mieszko, ktry po mierci Ottona II obieca poparcie Henrykowi Ktnikowi (p. ks. IV, uw. 5), wycofa si z tej akcji na skutek: 1. jej niepowodzenia, 2. niebezpieczestwa wieleckiego, ktre od czasu powstania z r. 983 stao si aktualnym, i to w bardzo gronej postaci nie tylko dla cesarstwa, lecz take dla Polski. Spotkanie Mieszka z Ottonem III oznaczao uznanie przeze tego prawowitego wadcy, a zarazem nawrt do dawnego stosunku przymierza zawizanego w 963 r. Odbyo si ono w formie uroczystej i poczone byo zapewne z aktem czoobitnoci ze strony polskiego ksicia, co wanie wyrazi Thietmar w sowach: semet ipsum regi dedit. 66 Susznie wytyka G. Labuda, Studia, s. 349 i n. nieciso Thietmarowi i w tym wypadku. rdo Thietmara, Roczniki kwedlinburskie podaj jedn wypraw w r. 985, drug w 986 (M. G. SS. III, 67), Thietmar za, streszczajc je, cign obie wyprawy do r. 986 i nie zwrci uwagi na to, e Otto tylko w jednej z nich, tzn. w 986 r. wzi osobisty udzia. 69 P. ks. II, uw. 101. 70 985989. 71 990992. 72 9931022. 73 Dodatek wasnorczny Thietmara z Rocznikw kwedlinburskich. 74 List w. Pawa do Koryntian 2, 13, 11. 75 Jedna z niewiast suebnych cesarzowej Teofano.

w ciszy pnocnej godziny rycerz Chrystusowy, w. Wawrzyniec z odcit praw rk, i odezwa si do niej: Dlaczego nie pytasz mnie, kim jestem?" Na to odrzeka ona: Nie mam odwagi, o Panie!" Wwczas cign dalej: Otom jest" i tu wymieni swoje imi: Do lego stanu, ktry u mnie widzisz, doprowadzi mnie twj m za namow tego czowieka, ktry przez swoj niegodziwo niezgod zasia wrd niezliczonej rzeszy wybracw Chrystusa" 76. Po tym, widzeniu Teofano pozostawia sumieniu swego syna, kiedy zechce wskrzesi biskupstwo, czy jeszcze za ycia Gizylera, czy po jego mierci i przywrci w ten sposb duszy ojca wieczny spokj przed sdem ostatecznym. Cho Teofano wt bya z uwagi na pe swoj, to jednak odznaczaa si pewn odwag i co jest rzadkie u Grekw miaa ujmujcy sposb bycia. Msk zgoa opiek otaczaa pastwo swego syna, popierajc we wszystkim sprawiedliwych, amic za i do strachu doprowadzajc tych, co gow podnosili. Z owocw ywota swojego ofiarowaa Bogu, niby dziesicin, dwie cry: jedn, imieniem Adelaid, do klasztoru w Kwedlinburgu77, drug, Zofi, do Gandersheim 78. 11. (9). W tym czasie Mieszko i Bolesaw popadli w spr i wielce na si wzajem nastawali79. Bolesaw przyzwa na pomoc Lucicw 80 ktrzy zawsze byli wierni zarwno jemu jak jego przodkom81, Mieszko za zwrci si o pomoc do rzeczonej cesarzowej. Cesarzowa, ktra podwczas znajdowaa si w Magdeburgu, wysaa tam arcybiskupa Gizylera i nastpujcych grafw: Ekkeharda82, Ezykona 83, Binizona84, mojego ojca i jego imiennika Zygfryda85, Brunona86, Udona 87 oraz wielu innych. Ci, wyruszywszy w sile zaledwie czteThietmar ma tu na myli Gizylera, ktrego uwaa za gwnego sprawc zniesienia biskupstwa merseburskiego. 77 P. ks. IV, uw. 28. 78 Ksieni w Gandersheim, 10021039. P. K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 101 i 111. 79 Chodzio tu o formaln wojn, ktra rozgorzaa midzy Mieszkiem i Bolesawem Pobonym. Celem tej wojny, a zarazem jej wynikiem po stronie polskiej byo zajcie lska i ziemi krakowskiej, ktre nie naleay dotd do pastwa Mieszka, tylko do Czech. Z. Wojciecho wski, Mieszko I, s. 150 i Polska nad Wis i Odr, s. 93, opierajc si na zwrocie Thietmara (IV, 12) o regnum ablatum i notatce Mnicha sazawskiego z r. 990 o utracie Niemczy (Fontes Rerum Bohemicarum, II. 240) przyjmuje, e wanie w 990 r. Mieszko zaj lsk i Krakw. W tym roku take Bolesaw podj nieudan wypraw rewindykacyjn. K. Potkaski, Krakw przed Piastami. Rocznik Krakowski I (1900), s. 247, idc za tekstem Cosmasa (M. G. Script. Rer. Germ. s. 60), przypuszcza, e w podbj nastpi dopiero w r. 999. Podobnie R. Holtzmann,
78

10. Cometa apparens danina in pestilenciis subsequutura indixit. Inperator, iam factus vir, ut ait apostolus, evacuavit quae erant parvuli; semperque Merseburgiensis destruccionem aeclesiae deflens, quomodo haec renovaretur, sedula mentis intentione volvebat et, quamdiu in corpore vixit, hoc votum perficere studuit monitis piae matris. Quae talia, ut mihi Meinsuith post retulit, sicut ab ipsa percepit, in somnis vidit. Apparuit ei intempestae noctis silentio sanctus Christi adleta Laurencius dextero mutilatus brachio: 'Cur', inquiens, 'quis sim, non interrogas?' Et illa: 'Non audeo', infit, 'domine mi!' Ule autem prosequitur: 'Ego sum' dicens et nomen innotuit. 'Quod in me modo ipsa consideras, tuus effecit senior, eius persuasu seductus, cuius culpa electorum Christi magna multitudo discordat'. Post haec nati suimet commisit fidei, seu vivente Gisillero seu moriente fieri potuisset, redintegrato episcopatu patris sui animam in novissimo die ad eternam requiem renovaret. Haec, quamvis sexu fragilis, modestae tamen fiduciae et, quod in Grecia rarum est, egregiae conversationis fuit regnumque filii eius custodia servabat virili, demulcens in omnibus pios terrensque c superans erectos. De fructu vero ventris sui decimas Deo obtulit filias suas, I. ad Quidilingeburg Aethelheidam nomine, alteram ad Gonnesheim, quae Sophia dicitur. 11. (9.) Eo tempore Miseco et Bolizlavus inter se dissonantes multum sibi invicem nocuerunt. Bolizlavus Liuticios suis parenBhmen und Polen im X Jhdt, Zeitschr. des Ver. f. Geseh. Schlesiens. 52 (1918), s. 31. K. Buczek, Pierwsze biskupstwa polskie, Kwart. Hist 52 (1938), s. 203, przyjmuje jako dat zajcia Krakowa rok 9789. Wczeniejsza, dat zdobyczy Mieszka na lsku przyjmuje rwnie B. Stasiewski, Untersuchungen ber drei Quellen zur lteren Geschichte und Kirchengeschichte Polens, Breslauer Studien z. hist. Theologie 24 (1933), s. 71. G. Labuda, Studia, s. 227 i nn. widzi w opowieci Thietmara kocowe dzieje wojny polsko-czeskiej i przypuszcza, e zabory terytorialne Mieszka nastpiy wczeniej nieco, a mianowicie midzy r. 987 a 990. 80 Liuticii-Lucicy, Lutycy, bya to pniejsza, z czasw Thietmara pochodzca nazwa Wieletw. O Wieletach patrz wyej Ks. I, nr 48. 81 Jest to aluzja do dawnych, jeszcze czasw Wratysawa sigajcych stosunkw przyjani midzy Czechami a Wieletami. Patrz: A. Nagle, Op. cit. II, s. 76 i 364 i nn.; G. Labuda, Studia, s. 69 i nn. 82 Pniejszy margrabia Mini. 83 i 84 Grafowie merseburscy. Patrz IV, 2. 85 Graf z Northeim. Por. IV, 2. 86 Graf z Brunszwiku, drugi m pniejszej cesarzowej Gizeli. 87 Z rodu Stade, wuj Thietmara. Por. IV, 23; VII. 50.

rech oddziaw, przybyli do kraju Supian88 i tam rozbili obz nad jeziorem, przez ktre przerzucony by dugi most. I oto wrd ciszy nocnej zjawi si jeden z rycerzy Wilona, ktry poprzedniego dnia wyjecha naprzd, aby obejrze swoje posiadoci, i zosta schwytany przez Czechw, a teraz zdoa si im wymkn. Pierwsz rzecz, ktra uczyni, byo donie grafowi Binizonowi o grocym tu niebezpieczestwie. Zaalarmowani przeze nasi zerwali si szybko i zaczli si gotowa do boju, po czym, kiedy jeszcze szarzao, wysuchali mszy witej, jedni stojc, drudzy siedzc na koniu. O wschodzie soca opucili obz peni niepokoju co do wyniku zbliajcej si bitwy. 12. 15 lipca nadcign Bolesaw ze swoimi w szyku bojowym. Z obu stron wysano posw 89. Od Bolesawa przyby na zwiady do naszego wojska pewien rycerz imieniem Sopan. Kiedy std wrci, pyta go jego wadca, jak si przedstawia nasze wojsko i czy moe si z mim zmierzy, czy raczej nie. Albowiem ludzie z otoczenia Bolesawa zaklinali go, aby nikomu z naszych nie pozwoli uj ywym. Sopan odpowiedzia Bolesawowi tymi sowy: Wojsko to jest sabe co do iloci, lecz doskonae co do jakoci i cae okryte elazem. Moesz si z nim zmierzy, lecz jeli nawet przypadnie ci zwycistwo w dniu dzisiejszym, to bdziesz tak wyczerpany, e z trudem tylko lub wcale nie ujdziesz przed nastpujcym ci na pity twoim wrogiem Mieszkiem. Narazisz si rwnie na wieczn nieprzyja Sasw 90. Jeeli za ulegniesz w walce, koniec bdzie z tob i z caym nalecym do ciebie pastwem. Nie ma bowiem nadziei, by mg stawi opr otaczajcym ci zewszd wrogom". Ta przemowa pohamowaa gniew Bolesawa. Zawarszy pokj zwrci si do naszych ksit z prob, aby ci, ktrzy przeciwko niemu tu cignli, udali si wraz z nim do Mieszka i pomogli mu przez swe wstawiennictwo u tego w odzyskaniu zabranych posiadoci. Nasi przystali na to. Jako ruszyli razem z nim w drog arcybiskup Gizyler oraz grafowie Ekkehard, Ezyko, i Binizo, podczas gdy wszyscy inni powrcili w spokoju do domu. Kiedy nadszed wieczr, odebrano naszym bro, ktr jednak zwrcono im zaraz, gdy tylko potwierdzili przysig umow. Bolesaw przyby razem z nimi nad Odr i wyprawi posa do Mieszka z wiadomoci, e ma w swoim rku jego sprzymierzecw. Jeeli Mieszko zwrci mu zabrana cz pastwa91, pozwoli im odej cao, w przeciwnym wypadku,
W pnocnej czci Dolnych uyc (por. Ks. II, uw. 66). W tym wanie kierunku sza wyprawa rewindykacyjna Bolesawa Pobonego,
88

tibus et sibi semper fideles in auxilium sui invitat; Miseco autem predictae imperatricis adiutorium postulat. Quae cum tunc in Magadaburg fuisset, Gisillerum eiusdem archiepiscopum comitesque hos: Ekkihardum, Esiconem, Binizonem, cum patre meo et eius equivoco, Brunone c Udone caeterisque compluribus eo misit. Qui vix cum IIII proficiscentes legionibus ad pagum Selpuli dictum venerunt ac iuxta unam paludem, supra quam pons longus porrigitur, consederunt. Et ecce, in noctis silentio unus ex sociis Willonis, qui pridie ad perspiciendum suimet predium precedens a Boemiis captus est, evadens periculum imminens Binizoni primo indixit comiti. Tunc nostri eius ammonitione celeriter surgentes se preparant et in ipso iam venientis aurorae crepusculo missam audiunt, quidam stando et alii super equos sedendo; et in ortu solis exeunt e castris solliciti de eventu futuri certaminis. 12. Tunc Bolizlavus cum suis venit turmatim III. Id. Iulii, et utrimque nuncii mittuntur. Et ex parte Bolizlavi quidam miles, Slopan nomine, ad perspiciendum agmen nostrorum accessit et reversus inde interrogatur a domino, qualis esset exercitus hic, si cum eodem potuisset pugnare an non. Ortabantur enim hunc satellites sui, ut nullum de nostris vivum sineret abire. A quo sic ei redictum est: 'Exercitus hic quantitate parvus, qualitate sua optimu& et omnis est ferreus. Pugnare cum eo tibi potis est; sed si tibi hodie victoria evenit, sic prosterneris, ut fugiendo Miseconem inimicum te continuo persequentem vix aut nequaquam evadas et Saxones tibi hostem in perpetuum acquiras. Si autem victus fueris, finis est de temet ipso et de omni regno ad te pertinenti. Non enim remanet spes ulla resistendi, inimico te undiquessecus vallanti'. Talibus alloquiis furor illius sedatur, et pace facta principes nostros alloquitur, ut qui contra eum huc venirent, cum eo ad Miseconem pergere et in restituendis suimet rebus se apud Miseconem adiuvare voluissent. Hoc laudabant nostri, et Gisilerus archipresul cum
dc do Odry. Jak susznie podkrela Z. Wojciechowski, Polska nad Wis i Odr, s. 87, Bolesawowi Pobonemu chodzio o przecicie poczenia terytorialnego midzy lskiem a Ziemi Lubusk i Wielkopolsk. 89 Wysyanie posw w takiej okazji miao na celu uprzedzi przeciwnika o gotowoci stoczenia z nim bitwy. 90 Thietmar podkrela tu antagonizm czesko-saski. Por. Ks. IV, uw. 7. 91 Dosowne tumaczenie uytego tu zwrotu: regnum ablatum brzmiao by: zabrane krlestwo (pastwo), lecz Thietmar uywa wyrazu regnum" take dla oznaczenia czci pastwa, np. Bawarii. W tym te

zgadzi ich wszystkich. Lecz Mieszko tek mu na to odpowiedzia: Jeeli krl chce ratowa swoich ludzi lub mier ich pomci, niechaj to czyni! Jeeli jednak to nie nastpi, to on, Mieszko, nie myli z ich powodu ponosi jakiejkolwiek straty. Gdy te sowa doszy do Bolesawa, wypuci wszystkich naszych, lecz zupi i spali, co tylko mg, w okolicy. 13. W drodze powrotnej oblega grd zwany...92 i nie napotkawszy na opr ze strony zaogi dosta go w swoje rce wraz z jego dowdc, ktrego wyda na mier Lucicom. Ci zoyli bezzwocznie ofiar z niego swoim bogom opiekuczym pod miastem, po czym uchwalili powrci do domu 93. Tymczasem Bolesaw, wiedzc dobrze, e bez jego pomocy nasi nie bd mogli uj cao do domu przed Lucicami, wypuci ich nastpnego dnia o wicie, przynaglajc do popiechu. Lucicy dowiedziawszy si o tym chcieli zaraz urzdzi pocig z duym doborowym wojskiem. Z trudem wielkim uspokoi ich Bolesaw nastpujc przemow: Skoro przybylicie tutaj mnie na pomoc, baczcie, bycie spenili do koca podjty przez was dobry uczynek. Bdcie pewni, e pki ycia mego nie dopuszcz do tego, by staa si dzisiaj jakakolwiek krzywda tym, ktrych przyjem pod swoj ooiek i odpuciem w pokoju. Honor i roztropno nie pozwalaj nam czyni jawnych wrogw z dotychczasowych przyjaci. Wiem, e wielka jest nieprzyja midzy wami, lecz przyjdzie stosowniejsza pora dla waszej zemsty". Tymi sowy Bolesaw uagodzi Lucicw i zatrzyma ich na miejscu przez dwa dni. Dopiero wtedy, po wymianie sw poegnalnych i odnowieniu starego 94 przymierza, odeszli do domu. Atoli wiaroomni, korzystajc z tego, e naszych bya tylko garstka, wybrali dwustu wojownikw i pucili si za nimi w pogo. Nasi dowiedzieli si zaraz o tym od
znaczeniu zosta on i tu uyty. W nauce sporn bya kwestia, o jakie terytorium chodzio w tym wypadku. W. Ktrzyski, Granice Polski w X w., R.A.U., Wydz. H. F. XXX (1894), s. 20 i n. i S. Zakrzewski, lsk i Morawy za Mieszka I. Kwart. Hist. 31 (1917), s. 6 i n., ktrzy byli zwolennikami obalonego dzi pogldu, jakoby Krakw i lsk naleay od pocztku do pastwa Mieszka, przyjmuj, i chodzio tut-aj o Morawy. Do tego'pogldu skania si B. Stasiewski, Untersuchungen, s. 69, 104 i n., 155. J. Widajewicz, Krakw i Powa w dokumencie biskupstwa praskiego z 1086 r., Prace Kom. Hist. Pozn. Tow. Przyj. Nauk XI (1938), s. 47, widzi w regnum ablatum" przede wszystkim ziemi krakowsk. Podobnie Z. Wojciechowski, Mieszko I, s. 140 i Polska nad Wis i Odr, s. 93, uzasadniajc nazw regnum" przeszoci ziemi krakowskiej w okresie pastwa Wilan. Argumentacj t

Ekkihardo, Esicone ac Binizone comitibus proficiscebatur cum eo, caeteris omnibus domum cum pace revertentibus. Advesperascente iam die hiis omnibus arma sumuntur et mox cum iuramento firmatis redduntur. Venit Bolizlavus cum nostris ad Oderam; ad Miseconem nuncius mittitur, qui diceret, se in potestate sua auxiliatores suos habere. Si regnum sibi ablatum redderet, hos incolomes abire permitteret; sin autem, omnes perderet. Sed Miseco huic talibus respondit: si voluisset rex suos acquirere salvos aut ulcisci perditos, faceret; et si hoc non fieret, quod propter eos nil omnmo perdere voluisset. Hoc Bolizlavus ut accepit, salvis omnibus nostris, quaecumque potuit, ex locis circumiacentibus predatur ac incendit. 13 Inde reversus urbem unam ... nomine possedit et hanc cum domino eius, urbanis nil repugnantibus, acquisivit eundemque Liuticis ad decollandum dedit. Nec mora, diis fautoribus haec ostia ante urbem offertur et de reversione ab omnibus tractatur. Tunc Bolizlavus, sciens nostros ex parte Liuticiorum incolumes non posse domum sine eo pervenire, crastino dimisit eos crepusculo, ut ammoniti fuerant, multum properantes. Quod ut predicti hostes comperierunt, pone sequi maxima electorum multitudine mox nitebantur. Quos Bolizlavus vix conpescuit lalibus: 'Vos, qui in meum huc venistis auxilium, videte, ut hoc perficiatis bonum, quod incepistis, pro certo scientes, quod hos, quos in fidem succepi meam et in bona pace dimisi, vita superstite mea nullum hodie pacior perpeti malum. Non est nobis honor nec consilium hactenus amicos familiares nos nunc effici manifestos hostes. Scio magnam inter vos esse inimicic am; et hanc ulcisci eveniunt vobis tempora hiis multo apciora'. Hiis sedati eloquiis Liutici duos ab eo detenti ibidem dies
przywodzi rwnie K. Buczek, Pierwsze biskupstwa, s. 205. G. L ab u d a, Studia, s. 228, owiadcza si za Maopolsk z Krakowem oraz ewentualnie czci lska powyej Wrocawia. R. Holtzmann, Bhmen und Polen im X Jhdl, Zeitschr. des Ver. f. Gesch. Schlesiens, t. 52 (1917), s. 31, uw. 1. przyjmuje lsk na lewym brzegu Odry. Co do czasu zabrania owego regnum", patrz wyej uw. 79. 92 Wobec luki we wasnorcznym tekcie Thietmara trudno ustali, o ktry grd tutaj chodzi. Domys W. Bogusawskiego Op. cit. III, s. 335, uw. 14, i bya to Niemcza nad Nys w uycach, nie znalaz uznania. Patrz: R. Holtzmann, Bhmen und Polen, s. 31. uw. 1. 93 W demokratycznym ustroju Lucicw (Wieletw) decyzja o wojnie i pokoju naleaa do wiecu, w tym wic wypadku do ogu wojownikw. 94 Ponowna aluzja do przyjaznych stosunkw czesko-lucickich. Por. Ks. IV, uw. 81.

jednego z wasali grafa Hodona. Natychmiast wic zdwoili popiech i, dziki Bogu, przybyli cao do Magdeburga. W ten sposb wysiki wrogw okazay si daremne. 14 (10). Kiedy si o tym dowiedziaa cesarzowa, radowaa si wielce z powodu ich ocalenia. Poniewa skpe doszy mnie wiadomoci o jej doskonaym trybie ycia, przeto ograniczyem si wyej tylko do przedstawienia jej nad wyraz szlachetnego charakteru. Przebywaa ona wwczas w zachodnich stronach pastwa95, susznie tak nazwanych, albowiem zachodzi tam wraz ze socem i prawo wszelka, i posuszestwo, i mio bliniego. Noc nie jest niczym innym, jak cieniem ziemi, a wszystko, co ludzie tamtejsi czyni, jest grzechem. Daremne s tam wysiki pobonych gosicieli sowa Boego; niewiele take znacz tam krlowie i inni wadcy; zoczycy rzdz tam i przeladowcy sprawiedliwych. Wiele cia witych spoczywa snem wiecznym w tamtych stronach, mieszkacy ich atoli gardz nimi, jak widz, w swojej przewrotnoci. Lecz, by nie uchodzi w niczyich oczach za ucznia kaprawego Kryspina96, zamilcz o nich, nie wtpi bowiem, i bliscy s oni zagady z powodu niedozwolonych zwizkw maeskich i innych trudnych do opisania przestpstw. Lekcewayli sobie niezliczone kltwy swych biskupw i dlatego nie mog osta si dugo. Wyznawcy Chrystusa! Prosz was, mdlcie si razem ze mn o to jedno, aby zmienili si oni na lepsze i aby podobny sposb bycia nigdy u nas nie zagoci. 15. Teraz za przedstawi ostatnie chwile cesarzowej Teofano i opowiem o cudach, ktre je poprzedziy. 21 padziernika roku Paskiego 989 o pitej godzinie rano nastpio zamienie soca 97. Wszystkim chrzecijanom zwracam uwag, by nie wierzyli, i dzieje si to wskutek zaklcia zych niewiast lub wskutek poarcia soca98 oraz by mona byo temu zaradzi w jakikolwiek sposb z ziemi. Niech tumacz to sobie tak, jak Macrobius99 i inni mdrzy ludzie,
Thietmar w swoim faszywie pojtym patriotyzmie germaskim mia szczegln awersj do krajw romaskich, co wida take w jego stosunku do Italii. 96 Posta plotkarza u Horacego (Satyry, I, l, w. 120). Thietmar daje tu do zrozumienia, e nie chce by plotkarzem. 97 Annales Quedlinburgenses podaj to zamienie w r. 990. 98 Krenie soca i ksiyca na niebie wyobraali sobie poganie jako sta ucieczk tych cia przed potworami w ksztacie wilkw. Czciowe za zamienie soca i ksiyca tumaczyli sobie w ten sposb, i potwr dogoni ju ofiar pocigu i trzyma cz jej w swojej paszczy. Dlatego krzykiem zbiorowym starali si odstraszy owego potwora
95

et tunc, invicem salutantes antiquumque foedus renovantes, discescerunt. Et tunc illi infideles, qui nostros insequerentur, quia pauci erant, ducentos milites eligerunt. Quod nostris mox a quodam Hodonis satellite comitis intimatum est. Unde in ipsa accelerantes hora, Deo gratias! ad Magadaburg incolumes pervenerunt, hostibus se in vanum sic laborantibus. 14. (10.) Id ut primitus audivit, prosperitati eorum arrisit imperatrix. Sed quia de optima eius conversacione parum mihi ad noticiam venit, ideo superius strictim de inmensa eius nobilitate explicui. Haec occidentales tunc inhabitat regiones, quae hoc nomine merito dicuntur, quia' ibidem soi et omnis equitas cum obediencia et caritate mutua in occasum se vergit. Nox nil aliud est, nis umbra terrae, et hoc totum, quod indigenae isti operantur, nil nisi peccatum. Hic predicatores sancti in vanum laborant, hic reges et caeteri principes modicum valent; predones et iusti persecutores dominantur. Multa sanctorum corpora in hiis partibus requiescunt; sed habitatores hos, ut video, spernunt prevaricantes. Sed ne quis me Crispini discipulum lippi esse arbitretur, de hiis sileo, quia ob inlicitas coniungciones aliasque ineffabiles versucias hos prope interitum esse non dubito. Innumeras antistitum excommunicaciones spreverunt et propter hoc stare diu non poterunt. Hoc tantum una mecum, queso, Christi fideles, orate, ut hii mutentur in melius et ad nos numquam veniat talis usus. 15. Nunc autem de fine imperatricis predictae locuturus, quae hunc precesserint signa, narrabo. Anno dominicae incarnationis DCCCCLXXXVIIII sol defecit XII. Kal. Novembris et V. diei hora. Sed cunctis persuadeo christicolis, ut veraciter credant, hoc non aliqua rnalarum incantacione mulierum vel esu fieri vel huic aliquo modo seculariter adiuvari posse, sed sicut Macrobius testatur caeterique sapientes fieri asserunt, et id de luna. Et sequenti anno consummato in bonis vitae suimet cursu in Niumagun infirmatur imperatrix atque ab hac vita XVII. Kal. Iulii discedens sepulta est ab Ewergero sanctae Coloniensis aecclesiae archiepiscopo in monasterio sancti Pantaleonis, quod datis inpensis Brun archipresul
i zmusi go do wypuszczenia ofiary. Patrz: J. Grimm, Deutsche Mythologie, 4 wyd. E. H. Meyer, t. II, 1876, s. 588 i nn. 99 Ju Macrobius okoo 400 roku n. e. zrozumia, e zamienie soca spowodowane jest szczegln pozycj ksiyca midzy socem i ziemi. Wyoy on swj pogld w dziele pt. Commentarii m Ciceronis Somnium Scipionis, I, 15.

e mianowicie pozostaje to w zwizku z ksiycem. W nastpnym roku zachorowaa cesarzowa i po zbonie spdzonym yciu rozstaa si z nim w Nimwegen 100 15 czerwca. Pochowana zostaa przez arcybiskupa koloskiego Ewurgera101 w klasztorze w. Pantaleona, ktry kaza wybudowa na swj koszt spoczywajcy dzi w jego podziemiach arcybiskup Bruno. Obecny by na pogrzebie syn, ktry liczne rozda dary midzy tamtejszych braci dla zbawienia duszy matki. Gdy dowiedziaa si o tym dostojna cesarzowa Adelaida, zdjta smutkiem, udaa si zaraz do krla, ktry wwczas koczy sidmy rok panowania, by go pocieszy Nastpnie bya przy nim, matk mu zastpujc, tak dugo, dopki jej nie odprawi, ku jej wielkiemu smutkowi, ulegajc zym namowom swywolnych modziecw. 16 (11). Tej to cesarzowej, ktra do swego wysokiego urodzenia liczne przydaa przymioty, suy wiernie zarwno w domu jak na wojnie mj ojciec, graf Zygfryd. W wyprawie na Brenn 102, w ktrej bra udzia po raz ostatni, upad on z konia i zaczai odczuwa silne ble. Poza tym czu, e nadszed smy rok, ktry w nastpujcy sposb zosta mu obwieszczony we nie jako rok jego mierci: Kiedy mianowicie spa raz w Kolonii, zbudziy go ze snu sowa: Zygfrydzie! Miej si na bacznoci i wiedz, e za csiem lat od dzisiejszego dnia zakoczysz swj ywot doczesny". Tego z gry oznaczonego dnia oczekiwa zawrze z wielk czujnoci i by si do przygotowa, nie ustawa w dobrych uczynkach, najakie tylko sta go byo. Mnie za zabra z Kwedlinburga od swojej sparaliowanej od duszego czasu ciotki Emnildy103, u ktrej z wielk korzyci dla siebie pierwsze pobieraem nauki, i odda na dalsze wychowanie drugiemu z kolei opatowi klasztoru w Jana w Magdeburgu, Rykdagowi104. Poniewa ojciec nie mg umieci mnie przy tym kociele, przeto po trzyletnim pobycie tame zostaem przyjty za jego spraw w uroczysto Wszystkich witych, do zgromadzenia braci w kociele w. Maurycego Z tej okazji odbya si na w. Andrzeja dwudniowa uczta, ktra bardzo wszystkim do smaku przypada. 17. Po odjedzie std ten obroca ojczyzny i prawy czowiek zachorowa w pierwsz niedziel wielkiego postu w miecie Walbeck i 15 marca spaci dug doczesny naturze. Opakiwaa go wraz z on Kunegund jego czcigodna i sprawiedliwa matka Matylda, ktra wnet za nim miaa pody 105. Pozbawiona bowiem takiej podpory oczekiwaa w gbokim smutku swojego kresu i tego roku 996 106 w dniu 3 grudnia odesza pena wiary do Chrystusa. Mj stryj,

ibi requiescens construi precepit presente filio ac multa pro remedio mtris his confratribus largiente. Quod cum inclit inperatrix Aethelheidis comperiret, tristis protinus effecta regem tunc VII annos regnantem visitando consolatur ac vice matris secum tamdiu habuit, quoad ipse, protervorum consilio iuvenum depravatus, tristem illam dimisit. 16. (11.) Huic bene nata virtutibus ornanti pater meus comes Sigifridus domi miliciaeque fideliter servivit, et in expedicione ad Brandanburg, qua ultime militavit, ab equo cadens, valido corporis dolore fatigari cepit. Sensit insuper octavum sibi adesse annum, sic ei in somnis presignatum. Dormiens namque in Colonia his suscitatur denuo verbis: 'Sigifride, vigila et ab isto die post octo annorum curricula vitam te hanc finire presentem pro certo scias. Hunc prefinitum diem vigilanti semper animo previdit ac, quibuscumque virtutum fructibus valuit, preoccupare non desistit. Me autem in Quidilingeburg apud suam materteram nomine Emnildam, quae paralisi longo tempore laboravit, primo litteris bene adhuc instructum sumpsit et Ricdago abbati II. de sancto lohanne in Magadaburg commendavit. Ibi tres annos ego conversatus in omnium fesivitate sanctorum ad sanctum Mauricium, quia ad altare hoc me dare non potuit, fraternitatis consortio ab eo iunctus sum, proximaque sancti Andreae natali magnum et valde cunctis acceptabile convivium duos dies peractum est. 17. Inde egressus et imminente quadragesima in civitate Wallibizi dicta infirmatus Id. Marcii defensor patriae ac homo verus utriusque debitum persolvit naturae. Quem mater sua venerabilis omni probitate Mahtildis, celeriter hunc prosecutura, cum coniuge Cunigunda deflet. Namque tanto orbata solatio cum inmenso merore diem expectavit extremum ac in eodem anno tercia Nonas Decembris fideliter migravit ad Christum DCCCCXCVI0 dom. inc. anno. Patruus autem meus nomine Liutharius, cui equaliter nobiscum haec hereditas contigit, matri meae antiquum renovans dolorem, multa intulit mala et, quamvis haec firme suimet fidei a matre sua sibi fuerit commissa, tamen omnibus eiusdem bonis eam privare
Nijmegen nad Waal. Ann. Quedlinburgenses podaj dat 991. 985999, 102 przeciw Wieletom. 103 R. Holtzmann, wyd. Kroniki, s. 151, uw. 4, przypuszcza, i bya to crka Brunona z Arenburga. 104 Opat klasztoru w. Jana na Grze, 9901005. 105 Zygfryd i Matylda umarli w jednym roku, 991. 106 Data bdna. Patrz poprzedni uwag
101 100

imieniem Lotar, ktry w rwnych z nami dziedziczy czciach, wyrzdzi wiele krzywdy mojej matce odnawiajc jej stary bl. Mimo e jego matka powierzya mu nad ni opiek, usiowa pozbawi j caego majtku ma. Lecz po co nudz dugim opowiadaniem? OdzysKala go w caoci przy pomocy cesarza. 18 (12). W midzyczasie zmar arcybiskup bremeski Adaldag 107 a jego nastpc zosta Libencjusz 108, ktry towarzyszy wygnanemu papieowi Benedyktowii09 w drodze z jego ojczystych stron, znajdujcych si na pograniczu Alp i Szwabii. Suc Bogu i krlowi, doszed w nagrod do tego zaszczytu. Krl ujarzmi w nowej wyprawie wojennej Sowian i kaza odbudowa warownie nad ab 110. W czasie zimy powd i wiatr due wyrzdziy szkody. Potem susza niezwyka zniszczya plony, ludzi za zdziesitkowaa sroga zaraza. 21 padziernika roku Paskiego 991 dostojny biskup halbersztadzki Hildiward, ktiry mnie chrzci i bierzmowa, powici wityni Bo, ktr sam wybudowa od fundamentw i wanie wieo wykoczy 111. Obecni byli przy tym: cesarz, cesarzowa Adelaida, ciotka cesarza, ksieni Matylda 112, arcybiskupi Willigis, Gizyler i Libencjusz wraz ze swoimi wspbrami w liczbie szesnastu. Rwnoczenie wypada uroczysto witego Galia, w ktrego klasztorze chowa si wspomniany biskup. Byo zawsze jego gorcym pragnieniem ukoczy swoje dzieo na t uroczysto. Przypada wanie dwudziesty czwarty rok jego rzdw biskupich. Pomaga mu we wszystkim gorliwie jego kapelan Hildo, ktry zaatwia poszczeglne sprawy z najwiksz roztropnoci. Zjawili si tam take wszyscy moni Saksonii i 7 wielkim podejmowani byli szacunkiem. Jak utrzymuj wiarogodni ludzie, nigdy jeszcze ani przedtem, ani potem, nie odbya si podobna uroczysto wspanialej i ku wikszemu zadowoleniu wszystkich zarwno z punktu widzenia chway Boej, jak wieckich interesw. 19. W nastpnym roku, pewnego ranka, gdy tylko pierwszy kur zapia, ukazaa si w pnocnej stronie wiato jasna jak dzie, ktra utrzymaa si ca godzin na tle czerwieniejcego rwnoczenie nieba, po czym znika. Byli tacy, ktrzy rozpowiadali, i widzieli w tym roku trzy soca, trzy ksiyce i gwiazdy wzajemnie ze sob walczce. Po tych dziwach zmarli: arcybiskup trewirski Ekbert113, ktrego nastpc zosta Ludolf 114, biskup z Monastyru Dodo115, po ktrym konsekrowany zosta Switger116, i biskup
107

Por. II 42 los 9981013. 109 Papie Benedykt V. Por. II, 28.

contendit. Quid multis moror? Inperatoris auxilio cuncta ei restituuntur. 18. (12.) Interea Atheldagus archiepiscopus Bremensis obiit, et Liaevizo successit, qui papam Benedictum exulem a patria suimet, quae sita est in confinio Alpium et Suevorum, huc secutus erga Deum et regem ad hunc honorem promeruit venire. Sclavi iterum appetiti subduntur regi, renovatis iuxta Albim castellis, et in hieme aqua inundans et ventus ingens multum nocuit. Aestas nimia frugibus et seva mortalitas hominibus nimis nocuit. Anno dominicae incarnationis DCCCCXCI Hilliwardus, sanctae Halverstidensis aecclesiae venerabilis antistes, qui me baptizavit atque confirmavit, templum Domini, quod ipse a fundamento edificans tunc ad unguem usque perduxit, XII. Kal. Nov. dedicavit. Adfuit ibi tunc rex cum inperatrice Ethelgida et avia eius, abbatissa Mahtildis et archiantistites hii: Willigisus Gisilerus et Liewizo cum suis confratribus XVI. Festivitas autem erat eadem Christi confessoris Galii, in cuius monasterio predictus presul edoctus est, et ideo semper studuit in hac celebritate suum perficere desiderium, et tunc inerat XXIIIItus ordinationis suae ann.us. Hunc adiuvit in omnibus fidelis suimet capellanus Hildo et prudentissime cuncta disposuit. Omnes Saxoniae primates hic tunc convenientes caritative succipiuntur. Numquam fuit ante nec post, ut veraces affirmant, in divinis laudibus et in negociis secularibus omnia plenius cunctisque acceptius peracta. 19. In sequenti anno in galli cantu primo lux ut dies ex aquilone effulsit et unam sic manens horam, undique celo interim rubente, evanuit. Fuere nonnulli, qui dicerent eodem anno vidisse tres soles et lun,as tres ac stellas invicem pugnasse. Et post haec Ekbertus Treverensis archiepiscopus, cuius successor Liudulfus fuit, et Dodo Mirmigendensis, post quem Suitgerus ordinatus est, Erp quoque Ferdensis, cui Bernharius, tunc ibi prepositus, subponitur, obiere. Fames quoque valida nostras oppressit regiones.
Wyprawa bya skierowana przeciw Wieletom. Warownie, o ktrych odbudowie mwi Thietmar, zburzone zostay przez Wieletw w powstaniu r. 983. Por. III, 1719. 111 Wiadomo zaczerpnita z Rocznikw kwedlinburskich, lecz mylnie podana data. Wedle Rocznikw powicenie kocioa odbyo si 16 padziernika 992 r. 112 Por. III, 25. 113 977993. 114 9941003. Por. VI, 35. 115 969 993. 116 9931011. Por. VIII, 2426.
110

z Werden Erp 117, ktrego katedr obj tamtejszy proboszcz Bernhar118. Rwnie gd potny dotkn nasz kraj. Dwa lata po opisanym wyej powiceniu rozbjnicy morscy pojmali moich wujw, jak to niej przedstawi 119. W czwartym roku od tego wydarzenia zaraza, gd i wojna nawiedziy wschodnie kraje. Krl wyprawi si przeciw Obodrzycom i pustoszy kraj Wieletw 120. 20 (13). Po tych wypadkach krl odby narad ze swoimi ksitami w Magdeburgu, na ktr przyby dostojny ksi bawarski Henryk. Tu dziki yczliwej perswazji zakoczy si dugotrway spr pomidzy nim a biskupem ratyzboskim Gebhardem 121. Nastpnie w zacny ksi, ktry wszystkie swoje winy okupi nieustann jamun, uda si std do Gandersheim122, gdzie jego siostra Gerberga bya ksieni, i tam nagle zachorowa. Za czym, przyzwawszy do siebie syna -imiennika123, takie da mu zlecenie: Wracaj szybko do kraju i obejmij wadz, lecz nie buntuj si nigdy przeciw swemu krlowi i wadcy! Ja bowiem auj szczerze, i kiedy to czyniem. Pamitaj o twoim ojcu, bo nigdy ju nie ujrzysz go w tym yciu". Zaledwie syn odjecha, 28 sierpnia odszed do Chrystusa w znakomity ksi ze sowami: Kyrie eleison, ktre przez cay czas choroby swej powtarza z gbi serca. Pochowano go w tyme miecie w rodku kocioa, przed otarzem w. Krzya. Gdy syn si o tym dowiedzia, da si wybra Bawarom na ksicia, a nastpnie z ich pomoc uzyska lenno ojcowe od krla 124. W tym samym roku zeszli z tego wiata komes palatyn Teodoryk 125 i jego brat Zygbert126. 21 (14). W tym czasie mj krewniak margrabia Henryk 127 schwyta dzielnego, lecz pyszakowatego rycerza Ewurgera, ktry nalea do pocztu biskupa wrzburskiego Bernwarda 128 i olepi go w miejscowoci zwanej Lindinlog 129, mszczc si w ten sposb za krzywdy,
976994. Por. III 6. 118 9941014. Por. VII, 31. 119 IV, 2325 W tej, nieudaej zreszt, wyprawie Ottona III uczestniczy z posikami (z tytuu przymierza) Bolesaw Chrobry. Patrz: Annales Quedlinburgenses a, 995, (M. G. SS. III s. 72), Annales Hildesheimenses a 995 (M. G. SS. III, s. 91), Annalista Saxo a. 995 (MG. SS. VI, s. 640) oraz W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 339; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 85. 121 9941023. 122 Por. IV, 10, gdzie nazwa tej miejscowoci brzmi: Gonnesheim. 123 Pniejszy cesarz Henryk II.
120
117

In tercio predictae dedicationis anno avunculi mei a piratis capti sunt, ut in sequentibus patet. In quarto pestilencia cum fam et bello orientalibus ingruit, et rex Apodritos petit et Wiltios vastavit. 20. (13.) Post haec rex in Magadaburg cum suis principibus colloquium habuit, ad quod Heinricus Bawariorum dux inclitus venit. Et cum inter hunc et Ratisbonensem Gebehardum longa haberetur contentio, cum bono ibidem finitur consilio. Et pius ille dux, qui omne suinaet delictum continuis mundavit elemosmis, inde pergens ad Gondesem, ubi domna Gerberg soror suimet fuerat abbatissa, egritudine premitur subitanea; et tunc vocans ad se equivocum eius talibus instruit: 'Vade celeriter ad patriam ac dispone regnum c numquam regi ac domino resistas tuo. Multum enim me penitet hoc umquam fecisse. Patris memor sis tui, quia numquam hunc in hoc seculo videbis Fioque mox abeunte, dux preclarus, in infirmitate sua semper kirieleison ex corde clamans, migravit ad Christum V. Kal. Sept., sepultus ibidem in medio aecclesiae coram sanctae crucis altari. Quod cum filius eiusdem comperiret, electione et auxilio Bawariorum patris bona apud regem optinuit. Eodem anno Thiedricus comes palatinus et Sibertus frater eius de hoc seculo transierunt. 21. (14.) Ea tempestate nepos meus marchio Heinricus Ewerkerum, Bernwardi Wirciburgiensis aecclesiae episcopi militem egregium, set nimis superbum, cepit et ob inlatas sibi iniurias in loco, qui Lindinlog dicitur, excecavit Rex autem de internuntiis ab episPrawo do wyboru ksicia przysugujce ludnoci (w praktyce monym) Bawarii opierao si z jednej strony na tradycji z okresu samodzielnoci tego kraju (jednego z ksistw szczepowych), z drugiej za na sile faktycznej, jak reprezentowali w owym okresie postpujcego rozdrobnienia feudalnego lokalni feudaowie. Krlowie niemieccy z dynastii saskiej nie mogli zapanowa nad decentralistycznymi tendencjami poszczeglnych czci pastwa niemieckiego i musieli uszanowa ich odrbnoci i przywileje, midzy innymi elekcj w ksistwie bawarskim, lecz zgodnie z zasadami panujcego ustroju lennego, nadawali jej charakter rady udzielonej krlowi przez wasali. Patrz G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, II, 2, s. 366 i nn., VII, s. 115 i n. Por. V, 14 i VI, 3. 125 Por. IV, 1. 126 Por. IV, 1. 127 Henryk z Szwejnfurtu, margrabia w pnocnej Bawarii 9801017. Jego matka Ejla bya rodzon siostr ojca Thietmara. Por. V, 14. 128 990995. Por. IV, 28. 129 Lindenloh w Bawarii, koo Schwandorf,
124

jakich od niego by dozna. Krl, dowiedziawszy si o tym od wysacw biskupa, ktrzy wielki gwat z tego powodu podnieli, rozgniewa si i skaza margrabiego na wygnanie, lecz potem go uaskawi i kazawszy zapaci stosowne odszkodowanie, pogodzi go z biskupem. Tene biskup zaprosi potem do siebie na msz wit ku czci witego Kiliana, ktra wypadaa 8 lipca, margrabiego Austrii Ludpolda 130 i jego bratanka Henryka i goci ich obu z wielk serdecznoci. Kiedy margrabia owej nocy uroczystej, po prymarii urzdza ze swoimi rycerzami igry, trafi go miertelnie dug strza wypuszczon z otworu w murze przyjaciel olepionego Ewurgera. Mimo i nie ponosi on adnej winy w tamtym wydarzeniu ani co do samego faktu, ani co do zamiaru, zmar on 10 lipca odbywszy przedtem spowied. Nazajutrz pochowano go na miejscu wrd zasuonego alu, bo nie byo roztropniejszego i lepszego ode pod kadym wzgldem czowieka. Poprzednia zima zaznaczya si wielk ostroci, morowym powietrzem, silnymi mrozami i wiatrami oraz niezwyk susz. Podczas tej zimy pokonani zostali Sowianie 131. 22 (15). Poniewa mwiem wyej 132 o zburzeniu kocioa w Brennie, opisz teraz pokrtce, w jaki sposb na pewien czas grd ten zosta poddany rzeczonemu krlowi. y w naszym ssiedztwie pewien znakomity rycerz, imieniem Kizo133, ktrego margrabia Teodoryk nie potraktowa tak, jak on sobie tego yczy. Z tego powodu, a take dlatego e nie by zdolnym do okazania szlachetniejszych uczu, uda on si do naszych nieprzyjaci, ktrzy przekonawszy si o jego wiernoci powierzyli mu wspomniany grd 134, aeby mc nam tym skuteczniej zadawa std szkody. Kizo jednak uleg potem naszym namowom i podda grd wraz ze swoj osob krlowi. Wwczas Lucicy, strasznie rozgniewani, uderzyli na niego
Ludpold I, 976994. Zaoyciel dynastii Babenbergw. Thietmar, idc za Rocznikami kwedlinburskimi, podaje jeszcze raz, tylko w innych sowach, wiadomo o walkach ze Sowianami, o ktrych mwi przy kocu rozdziau 19. 132 III, 17. 133 O wystpieniu Kizona pisz Roczniki hildesheimskie (aa. 991 993, M. G. SS. III, s. 6869), lecz, jak susznie zauway R. Holtzmann, ber die Chronik Thietmars von Merseburg, Neues Archiv, 50 (1935), s. 204, nie ma zwizku midzy ich relacj a przekazem Thietmara. Posta Kizona trudno zidentyfikowa. S. Zakrzewski, 'Bolesaw Chrobry Wielki, Krakw 1925, s. 82, uw. 10, nie wyklucza moliwoci jego identyfikacji z ksiciem brenneskim Przybysawem, co
131 130

copo id multum querentibus comperiens hocque graviter ferens, predictum comitem exilio relegavit, et post haec gratiam suimet huic dedit et apud antistitem digna emendatione reconciliavit. Predictus presul post haec Liupoldum marchionem Orientalium et nepotem eius Heinricum ad missam sancti Kiliani, quae est VIII. Id. Iulii, ad se vocans, cum magna caritate eosdem habuit; et comes in sacra nocte post matutinam cum suis muitibus ludens, ex uno foramine ab excecati amico sagitta valente vulneratus est et facta confessione VI. Id. lulii exspiravit, innocens in facto predictae accionis et in consilio. Hic postera die ibi sepultus merito defletur, quia sibi prudentiorem et in cunctis actibus meliorem nullum reliquit. Hiemps, quae precesserat, asperitate et pestilentia nimioque frigore et vento ac insolita siccitate plena erat. In hac devicti sunt Sclavi. 22. (15.) Sed quia superius destruccionem Brandaburgiensis aecclesiae dixi, nunc, qualiter ad tempus prefato subderetur regi, breviter explicabo. Fuit in nostra vicinitate quidam miles inclitus, Kiza nomine, qui a marchione Thiedrico aliter, quam sibi placeret, habitus est. Ob hoc et quia facultas suae nequaquam pietati suppeteret, ad hostes perrexit nostros; qui eundem in omnibus sibi nimis fidelem
jednak nie znajduje uzasadnienia. Patrz do tych wypadkw: L. Giesebrecht, Op. cit., s. 278 i nn; W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 337 i nn.; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 128; F. Curschmann, Op. cit, s. 41 i nn.; H. Krabbo, Deutsche und Slaven im Kampf um Brandenburg, Jahresbericht des hist. Ver. zu Brandenburg, 41/42, s. 31 i nn.; H. Lubenow, Op. cit., s. 27; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 81 i nn., ktry rzuca spraw brennesk na to rywalizacji midzy rodzin Ody a grup margrabiego Lotara z Walbeck; W. Hoppe, Zur ltesten Geschichte des Havellandes, Forsch. z, brand. u. preuss. Gesch. 41 (1928), s. 379. 134 Tzn. Brenn (Brandenburg). By to grd obronny a zarazem stolica plemienia Stodoran. W r. 939 Niemcy osadzili tu oddanego im ksicia Tgomira i podjli akcj chrystianizacji, zakadajc w r. 948 biskupstwa w Brennie i Hobolinie. Jak ustali ostatnio J. Widajewicz, Skd pochodzia Ernnilda? ycie i Myl, 1951, s. 483 i nn., po Tgomirze panowali jego synowie: Dobromir, ojciec ony Bolesawa Chrobrego Emnildy, i Przybysaw, onaty z siostr macochy Bolesawa Ody, Matyld. W powstaniu w r. 983 wzili udzia Stodoranie, przystpiwszy do zwizku wieleckiego. W r. 991 Otto III, posikowany przez wojska Mieszka, zdoby Brenn, lecz jeszcze w tym samym roku Wieleci odbili grd przy pomocy Kizona i, jak to przedstawia Thietmar, powierzyli nad nim wadz Kizonowi.

ze wszystkimi, jakie mieli, oddziaami wojska. Krl znajdowa si w tym czasie w Magdeburgu i skoro tylko si o tym dowiedzia, wysa szybko na m:ejsce, kogo mia pod rk, a wic margrabiego Ekkeharda 135, trzech moich wujw136, komesa palatyna Fryderyka 137 oraz mojego stryja 138. Gdy ci przybyli tam ze swoimi ludmi, nieprzyjaciele wdarli si w ostrym natarciu pomidzy nich i rozdziel'li ich: jedna cz naszych dotara do grodu, druga za, ktra pozostaa, wycofaa si straciwszy kilku onierzy. Na to krl pozbiera zewszd posiki i pocign szybko w t stron. Nieprzyjaciele napierali silnie na obrocw grodu, lecz gdy ujrzeli cae nasze wojsko a do ostatniego oddziau, szybko zwinli obz i uciekli. Nasi wypadszy z grodu piewali z radoci: Kyrie eleison, ci za, ktrzy nadcignli z odsiecz, odpowiedzieli im tak samo jednym gosem. Krl zaopatrzy przed odjazdem grd w zaog i odtd przez dugi czas by on w jego rkach 139. Kiedy po tych wypadkach Kizo zjawi si w Kwedlinburgu, utraci grd wraz z on i towarzyszami. Pniej odzysKal wszystko, z wyjtkiem wszake grodu. Wadz uchwyci tam bowiem jeden z jego rycerzy, imieniem Bolelut 140, za ktrego rad stao si to wszystko, cho nie by on przy tym obecny. A kiedy Kizo zacz potem knu nowe spiski w tych stronach, zgin mierci walecznych wraz z towarzyszami. 23 (16). Jak wspomniaem wyej141, moi trzej wujowie: Henryk, Udo i Zygfryd 142 udali si 23 czerwca wraz z Etelgerem 143 i wieloma innymi na okrtach przeciwko piratom, ktrzy pustoszyli ich dobra 144. Gdy przyszo do walki, Udo pad z odrban gow, Henryk za oraz brat jego Zygfryd i graf Etelger musieli ulec i przykro o tym wspomina zostali uprowadzeni do niewoli przez tych podych ludzi. Wie o tym nieszczliwym wypadku rozniosa si szybko na skrzydach plotki midzy chrzecijanami. Ksi Bernard 145, ktry znajdowa si najbliej tego miejsca, wysa czym prdzej posw, obiecujc wykup pieniny i dajc wyznaczenia miejsca dla pertraktacyj i pokojowego zaatwienia sprawy. Korsarze przystali na to i zawarli trway pokj, lecz za ogromn sum pienidzy. Nie potrafi wymieni, ile wyoyli na poczet tej sumy: najpierw monarcha, nastpnie za wszyscy chrzecijanie naszego pastwa w swojej szczodrobliwej dobroci i z poczucia ludzkiego obo135

Margrabia Mini. Por. IV, 6. 136 Henryk, Udo i Zygfryd. Por. rozdz. 2325. 137 Ks. III, uw. 110. 138 Margrabia Lotar. Patrz niej uw. 203. 139 Niecise, gdy w roku 994 lub 995 straci grd na skutek zdrady

cognoscentes, supramemoratam urbem nobis sacius ad nocendum eidem commiserunt. Hic postea nostris delinitus blandiciis, eam regiae potestati cum semet ipso tradidit. Unde Liutic nimio furore succensi, eum cum omnibus, quas habebant, catervis ilico petebant. Interea rex in Magathaburg fuit; et cum hoc comperiret, quos ibi tunc habebat, celeriter eo misit Ekkihardum marchionem et tres avunculos meos cum Fritherico comite palatino et patruo meo. Et hii omnes eo cum suis venientes interrupti sunt ab hostibus se aeriter irrumpentibus; et una pars ex nostris in urbem venit, alia vero, quae remansit, cesis militibus nonnullis redut. Tunc rex collectis undiquessecus sociis illo properat, et hostes nostri magnam vim defensoribus urbis inferentes, cum ultimam legionem vidissent, cito amotis fugierunt castris. Nostri autem in ereptione interius gaudentes kirieleison canunt, et advenientes unanimiter respondent. Munita urbe presidio rex abiit et eandem in sua potestate diu tenuit. Post haec Kizo ad Quidilingaburg cum veniret, civitatem suam cum uxore et satellitibus suis perdidit; quae omnia urbe exepta post recepit. Unus autem suimet miles Boliliut nomine, cuius consilio hoc totum, quamvis tunc absens esset, agebatur, ibidem dominabatur; et Kizo, cum in his partibus post latenter nocere voluisset, optimus miles cum suis interfectus est. 23. (16.) Et, sicut predixi, tres avinculi mei, Heinricus, Udo et Sigifridus, cum Ethelgero caeterisque compluribus piratis sua populantibus VIIII. Kal. Iulii navibus occurrunt, factoque invicem certamine Udo decollatur, Heinricus autem cum fratre suimet Sigifrido et comite Elergero devictus, dictu miserabile, a pessimis hominum captus deducitur. Hoc infortunium inter Christi fideles fama volante mox dilatatur. Bernhardus dux, qui proximus fuit, nuntios quam propere misit, qui precium pro eorundem redemtione eis promitteret et conveniendi pacifice ac locum colloquendi peteret. Parati sunt, pacem firmam et ineffabilem pepigerunt pecuniam. Quid autem ad hrec primo rex deindeque in nostris partibus omnis christianorum larga benignitas debito humanitatis offitio inpendei uzurpacji Boleluta. Dopiero w XII wieku zdobyli Niemcy trwale Brenn. 140 Sdzc z imienia, Sowianin. Patrz literatur wyej uw. 133. 141 IV, 19. 142 Synowie grafa Henryka von Stade. Patrz W. Bie reye, Op. cit. s. 129. 143 Graf saski. 144 Gniazdo rodzinne Stade i nalece do niego woci znajdoway si na wybrzeu u ujcia aby do Morza Pnocnego. 145 Por. Ks. III, uw. 29.

wizku. Moja matka, przejta do ywego wielkim blem, ofiarowaa! dla wyzwolenia braci wszystko, co miaa i moga w jakikolwiek! sposb zdoby. 24. Kiedy obmierza banda korsarzy otrzymaa wiksz cz zebranych pienidzy o olbrzymiej wadze, wypucia wszystkich jeco w z wyjtkrem Zygfryda i wzia jako zakadnikw: w miejsce Henryka jego jedynego syna Zygfryda wraz z Gerwardem i Wulframem 146, w miejsce za Etelgera jego wuja Teodoryka i syna jego stryjnej Olafa 147. Uczynia to za w tym celu, by szybciej zebrano to, co jeszcze pozostao do zapacenia z przyobiecanej sumy. Poniewa zatrzymany Zygfryd nie mia syna, przeto prosi moj matk, by go ratowaa wysyajc jednego ze swoich synw. Matka moja, chcc uczyni zado tej tak naglcej probie, wysaa szybko umylnego czowieka do opata Rykdaga 148, aby przywiz, za jego zgod, mojego brata Zygfryda, ktry przebywa u niego w habicie mnicha. Rykdag rozway wszystko dokadnie, jako e by mem bardzo roztropnym, za czym opar si tej nie uzasadnionej probie. Odpowiedzia mianowicie, i nie wolno mu tego uczyni z uwagi na urzd powierzony mu przez Boga. Wysaniec uda si z kolei, jak mu polecono, do Ekkeharda, ktry mia wwczas piecz nad kocioem w. Maurycego oraz nad tamtejsz szko, i prosi go usilnie, aby mnie odesa do matki w zwizku z t potrzeb. Wic odjechaem std i we czwartek ruszyem w drog w dotychczasowym swym stroju, zabrawszy wszelako ze sob wieckie szaty, ktre miaem nosi jako zakadnik midzy korsarzami. 25. Zygfryd tymczasem uciek tego dnia z Bo pomoc z pilnie strzeonego wizienia wrogw, w ktrym tyle si nacierpia. Znalazszy si mianowicie w tak cikiej sytuacji, naradza on si wielokrotnie i nieustannie z Nodbaldem i Edykonem nad sposobami ucieczki. Poleci im wreszcie, aby mu przywieli w maej, chyej odzi tyle wina i wszystkiego, co do wina naley, ile bdzie potrzebowa dla spojenia swoich stranikw. Gdy ci niezwocznie spenili te rozkazy, upiy si te chciwe psy ponad miar. Z nadejciem ranka, w chwili gdy ksidz przygotowywa si do mszy witej, Zygfryd, wolny od stranikw, ktrzy leeli na ziemi winem wczorajszym upojeni, zbliy si do przedniej czci okrtu, jakby mia zamiar si kpa, i skoczy do przygotowanej tam odzi. Krzyk powsta wielki. Uwiziono ksidza, ktrego posdzono o wspudzia; podniesiono kotwic i wiolarze rzucili si szybko w pocig za uciekajcymi. Graf ledwie im si wymkn. Gdy dotar bezpiecznie do brzegu, znalaz tam przygotowane ju konie, jak poprzednio

rit, explicare non suffitio. Mater autem mea tanto dolore intrinsecus commota omne, quod habuit vel acquirere ullo modo potuit, pro fratrum ereptione attribuit. 24. Execrata vero piratarum turba, cum maximam collectae pecuniae partem inmenso suimet pondere perciperent, Heinrici vice filium eius unicum Sigifridum nomine cum Garevardo et Vulferemo, Ethelgeri autem loco avunculum eiusdem Thiedricum et amitae suimet filium Olef vocatum succipientes, ut, quod de promisso eis tesauro adhuc remansit, eo velocius colligeretur, eos abire, Sigifrido solum remanente, permisit. Hic quia filium non habuit, a matre mea remedium ab uno filiorum suimet postulavit. Quae tam necessariae peticioni satisfacere desiderans, nuncium ad abbatem Rigdagum celeriter misit, qui fratrem meum Sigifridum, tunc ibi sub habitu monachico degentem, accepta licencia reduceret. Hic quia satis prudens vir fuit, cunctis sollicite perquisitis iniustae legationi resistit et, propter curam a Deo sibi creditam quod hoc facere non presumeret, respondit. Nuntius autem, ut ei iussum fuit, ad Ekkihardum, qui tunc custos aecclesiae sancti Mauricii et magister erat scolae, veniens, ut me ob rem necessariam matri meae remitteret, supplex rogavit. Veni et cum laicali habitu, quo apud piratas debui obses conversari, prioribus adhuc indutus vestimentis, V. feria profectus sum. 25. Et in ipsa die Sigifridus de pervigili hostium custodia, qua multum vulneratus detinebatur, sic divino evasit auxilio. Idem in angustia vehementi positus, cum Nodbaldo et Edicone, quomodo evaderet, plurimum semper versans, precepit hos veloci navicula, quantum his, qui eum detinebant, satis valuisset ministrare, de vino ac de caeteris appertinentibus sibi deferre. Iussis tum sine mora completis canes avari saturabantur; factoque mane presbiter ad nrssam paratur, et comes cunctis absque custodibus solum hesterno gravatis vino ad proram lavaturus accedens, puppi parate insiluit. Extollitur clamor, presbiter quasi consiliator capitur, anchorae levantur, remiges velociter hos fugientes insequebantur. Quos comes vix evadens, cum littoris securitatem attingeret, ut prius ipse precepit, paratos invenit equoset ad civitatem suam Hersevel dictam, ubi fr?ter suus Heinricus et uxor eius Ethela tanti gaudii inscia fuit, pergere properavit. Hunc hostes pone sequuti urbem, quae littori vicina stabat, Stethu nomine incurrunt, eum curiose in abditissimis querentes locis; et non invenientes feminis inaures vi rapiunt tristesque

146 148

Postaci raz tylko wymienione. Por. IV, 16.

147

Postaci raz tylko wymienione.

poleci, i pogna spiesznie do swego miasta, zwanego Hersevel149 gdzie znajdowali si jego brat Henryk i ona Etel 150, nie przeczuwajcy tak wielkiego szczcia. Nieprzyjaciele tymczasem w pocigi za nim wdarli si do grodu Stade 151, ktry lea w pobliu wybrzea, i szukali go pilnie w najbardziej ukrytych miejscach. Nie znalazszy go, zrabowali niewiastom kolczyki, po czym odpynli zawiedzeni. Ich gniew udzieli si reszcie korsarzy. Nazajutrz obcili oni nos, uszy i rce ksidzu, mojemu pociotowi152 i pozostaym zakadnikom; potem wyrzucili ich za kurt do zatoki i uciekli. Nasi wycignli nastpnie kadego z tych nieszczliwych z wody i wielka ogarna wwczas wszystkich ao. Ja za, odwiedziwszy mych wujw, powrciem szczliwie z aski Boej do klasztoru, gdzie moi wspbracia gorce zgotowali mi przyjcie. 26 (17). W tym czasie zmar 25 lipca czcigodny biskup augsburski Ludoli153, a na jego miejsce mianowany zosta opat z Elewangen Gebhard 154. W midzyczasie, w wiosce zwanej Horthorp 155 urodzio si dzieci, ktre w grnej poowie wygldao jak czowiek, w dolnej za jak g. Miao ono prawe ucho i oko mniejsze ni lewe, zby te jak szafran i lew rk bez czterech palcw, z jednym tylko palcem wielkim. Przed chrztem spogldao naokoo wzrokiem penym przeraenia, potem zaniewidziao i na czwarty dzie zmaro. Ten potworek przynis za sob morowe powietrze jako kar za nasze grzechy. 25 listopada zmar wielokrotnie wspominany biskup H'ldiward, ktry przez dwadziecia dziewi lat rzdzi z chwa powierzon sobie katedr i trzod jak prawdziwy pasterz Izraela 156. Pochowano go nie w kociele, lecz w klasztorze, gdzie sam przygotowa sobie miejsce wiecznego spoczynku. A gdy jego bracia w Chrystusie nie mogli si zgodzi co do wyboru nastpcy, krl naznaczy im Arnulfa 157 ze swojej kaplicy i 13 grudnia kaza dokona jego konsekracji. Przepowiedzia to wszystkim obecnym jego witobliwy poprzednik, gdy cieszy si jeszcze dobrym zdrowiem, w nastpujcych sowach: Uczcijcie tego wybraca i sucie mu w miar si waszych! Albowiem on po mnie ma mie piecz nad wami". On rwnie, lec w agonii, mia widzenie samego Boga. Przyzwa tedy swego kapelana Wulfara i zapyta go: Bracie, czy widzisz cokolwiek?". A gdy ten odpowiedzia, e nic nie widzi, dowiedzia si od biskupa, e komnata, w ktrej teraz ley i w ktrej umarli dwaj jego poprzednicy, pena jest Boego majestatu. Mwic o tym przenis si biskup z otchani ziemskiej do wiekuistej wiatoci.

recedunt. Tali furor omnes succensi crastino clericum et nepotera meum cum caeteris obsidibus universis naribus ac auribus et manibus obtruncant, foris eos proicientes in portum. Tunc fugientibus his unusquisque, a suis rapitur, merore inaudito insurgente. Ego autem visitatis meimet avunculis remeavi Christo largiente incolumis, caritative a familiaribus meis susceptus. 26. (17.) In illo tempore Liudulfus, Augustensis episcopus venerabilis, VIII. Kal. Aug. obiit; et Gevehardus, Elewangensis abbas, ordinatur. Interim in quadam villa Horthorp dicta natus est infans, dimidius homo, posterioribus auce similis, dextram aurem et oculum leva minorem habens, dentes croco similes, sinistrum brachium absque IIII digitis solo cum pollice integrum, ante baptismum attonite videns et post nihil, IIII die moriens. Magnam hoc monstrum facinoribus nostris intulit pestilentiam. Predictus antistes Hilliwardus, cum aecclesiam et gregem sibi commissum XXVIIII annos gloriosissime verus Israelita regeret, VII. Kal. Dec. exspirans sepultus est extra aecclesiam infra claustrum, ubi ipse sibi prius paraverat domicilium. Et cum confratres eius in electione convenire non possent, prepositus est hiis de capella regis Arnulfus et Id. Decembris ordinatur, sicut ille vir sanctus antecessor eius, dum adhuc valeret, predixit cunctis tunc presentibus: 'Hunc', inquiens, 'hospitem honerate et, quantum potestis, uli servite. Providere enim debet is vos post me.' Et cum idem iam in agone exitus sui iaceret, vidit gloriam Dei et vocato ad se Vulfhario suimet capellano: 'Vides', inquid, 'frater, aliquid?' Et ille se nihil vidisse respondens audivit ab eo, quod caminata haec, in qua tunc iacebat, in qua duo antecessores sui obierunt, divina maiestate plena fuisset. Et haec dicens transivit de hoc carcere ad indeficiens lumen. 27. (18.) Rex autem natale Domini in Colonia fuit et, pacificatis omnibus in his regionibus, ad Italiam diu desideratus perrexit et in urbe Papia paschale peregit festum. Dehinc Romam veniens gloriose nepotem suum Brunonem, Ottonis filium ducis, in loco Iohannis
Harsefeld nad Lhe, koo Stade. 150 Crka citego grafa Gerona. Por. III, 9. 151 Stade gniazdo rodzinne macierzystej linii Thietmara. 152 Syn grafa Henryka, Zygfryd. Por. IV, 24. 153 989996. 154 996 1000. 155 Hordorf nad Bod, koo Oschersleben. 156 w sensie ewangelicznym, tzn. jak w Ew. w. Jana. R. l, 17. 157 Biskup halbersztadzki Arnulf 9961023.
149

27 (18). Krl tymczasem obchodzi Boe Narodzenie w Kolonii. Ugruntowawszy pokj w tych stronach, pody do Italii, gdzie go od dawna oczekiwano. Tam w miecie Pawii spdzi wita Wielkanocne. Std uda si ze wspaniaym orszakiem do Rzymu i wprowadzi tam za zgod wszystkich obecnych na miejsce wieo zmarego papiea Jana158 swojego kuzyna Brunona, syna ksicia Ottona 159. W dzie Wniebowstpienia Paskiego, ktry wypada w tym roku 21 maja, w pitnastym roku ycia, a trzynastym panowanie i smym indykcji 160 Otto otrzyma z rk tego papiea pomazanie na cesarza i w ten sposb sta si opiekunem kocioa Piotrowego. Rzdzi potem cesarstwem, jak jego przodkowie, i niedostatek lat pokrywa silnym charakterem i gorliwoci. 28 (19). Na pocztku lata 161 przyby biskup czeski Adalbert162, ktry na chrzcie otrzyma imi brzmice, jak Wojciech163, przy bierzmowaniu jednak nazwany zosta przez arcybiskupa magdeburskiego Adalbertem. W Magdeburgu pobiera on nauki u wspomnianego wyej Otryka 164. Gdy nakaniajc swe owieczki do posuszestwa wobec przykaza Boych nie mg ich odwie od bdw zadawnionej bezbonoci, wykl je wszystkie i pody do Rzymu, aby si wytumaczy z tego kroku przed papieem. Za jego zezwoleniem podda si nastpnie z ca pokor surowej regule opata Bonifacego 165 i y wedle niej czas duszy, dobrym wiecc przykadem. Gdy potem z upowanienia tego papiea usiowa poskromi pogaskie dusze Prusw wdzidem sowa Boego, przeJan XV, 985996. Ksi Otto karyncki, 978983 i 9951004. Syn Ludgardy, ktra bya crk Ottona I, wic brat cioteczny Ottona III. Jego syn Bruno przybra jako papie imi Grzegorza V. Rzdzi krtko, bo do 999 r. 160 Nie smy, lecz dziewity rok indykcji, jak trafnie podaj Roczniki kwedlinburskie. 161 Z powyszego tekstu Thietmara umieszczonego bezporednio po opisie wypadkw roku 996 wyniKaloby, e w. Wojciech przyby do Rzyou dopiero w lecie tego roku. Tymczasem z innych tekstw rdowych, o ktrych niej w uw. 162, wiemy, e wanie w tym czasie w. Wojciech Rzym opuci. 162 Biskup praski 982997. rda do dziejw tej wybitnej postaci, prcz Thietmara, Rocznikw kwedlinburskich i hildeshejmskich: Vita sancti Adalberti auctore Johanne Canapario (?) (Monumenta Poloniae Historica, t. I, s. 157183); Vita sancti Adalberti a Brunone scripta (Mon. Pol. Hist. I, s. 184222); Passio sancti Adalberti Martyris (Mon. Pol. Hist. I, s. 153156). Z literatury: H. G. Voigt, Adalbert von Prag, Berlin 1898; tene: der Verfasser der rmischen Vita des heiligen Adal159 158

papae nuper defuncti cum omnium laude praesentium [statuit; in ascensione Christi, que tunc erat duodecimo Kalendas Iunii, anno etatis sue quintodecimo, regni autem terciodecimo, indictione octava, ab eodem unctionem imperiaem percepit et advocatus ecclesie sancti Petri efficitur. Post hec vero imperium illud priorum suorum more gubernavit, etatem suam moribus industriaque vincens. 28. (19.) In prima estate Adelbertus Boemiorum episcopus, qui nomen, quod Woytech sonat, in baptismate, aliud in confirmacione percepit ab archiepiscopo Parthenopolitano, in eadem urbe ab Ochtrico superius memorato litteris instructus, cum sibi commissos ab antique pravitatis errore monitis divini precepti amovere nequivisset, omnes excommunicans Romam ad excusandum se apud apostolicum venit, eiusque licencia sub districta Bonifacii abbatis regua humiliter multo tempore conversatus, bono deguit exemplo. Postque cum permissu eiusdem patris Prucorum mentes a Christo alienas
berts, Sitzber. d. bhm. Gesellsch. d. Wissensch. 1903 i odb. Praga 1904; H. Zeissberg, Polnische Geschichtsschreibung des Mittelalters, t. I, Leipzig 1873; W. Ktrzyski, Najdawniejsze ywoty w. Wojciecha i ich autorowie, Rozprawy A.U. Wydz. H. F. 1899; S. Ktrzyski, O zaginionym ywocie w. Wojciecha, Rozprawy A. U. Wydz. H. F. 43/1902); M. Perlbach, Przyczynki do krytyki najdawniejszych ywotw w. Wojciecha, Kwart. Hist. 14 (1900) oraz: Zu den ltesten Lebensbeschreibungen, Neues Archiv, 27 (1901); K. Potkaski, w. Wojciech, Pisma pomiertne, t. II, Krakw 1910; J. Fijaek, ywoty, pasje i cuda w. Wojciecha, Pamitnik IV Zjazdu Historykw w Poznaniu, 1925; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 96110; H. Likowski, Geneza wita Translatio sancti Adalberti", Kwart. Teol. Wileski, III, (19231924); E. Laehns, Die Bischofswahlen in Deutschland v. 936 1056, Greifswald 1909, s. 60; L. M. Hartmann, Geschichte Italiens im Mittelalter, t. IV, l, s. 106 i nn.; M. Ter Braak Kaiser Otto III. Idea und Praxis im frhen Mittelalter, Leipzig 1928, s. 215 i nn.; E. N. Johnson, Op. cit. s. 180 i nn.; R. Pilat, Historia literatury polskiej, t. I, Warszawa 1926, s. 139 i nn.; L. Koczy, Misje polskie w Prusach i na Pomorzu za Bolesaww, Annales Missiologicae, VI (1934), s. 85 i nn,; Dzieo zbiorowe pt. wity Wojciech 9971947" Gniezno 1947. 163 Ju Bruno z Kwerfurtu zwrci w swoim ywocie uwag na etymologi tego imienia sowiaskiego, dopatrujc si sensu: consolacio exercitus, ktry pokrywa si z sensem czci skadowych tego imienia: woj, voj i cieszy, teseni, czyli cieszcy" lub pocieszajcy wojw". 164 Por. III, 12. 165 w. Wojciech przebywa dwukrotnie w klasztorze w. Bonifacego i Aleksego na Awentynie w Rzymie w latach 989992 i 995996. Patrz: S. Zakrzewski, Opactwo benedyktyskie w. Bonifacego i Aleksego na Awentynie, Rozprawy A U. Wydz. H. F. 43 (1903), passim.

szyto go wczni i odcito mu gow w dniu 23 kwietnia. W ten sposb sam jeden spord towarzyszy, bez adnego jku, ponis upragnion mier mczesk, jak mu to danym byo przewidzie we nie poprzedniej nocy i jak sam to przepowiedzia wszystkim braciom. Powiedzia im mianowicie: Wydao mi si, i odprawiaem msz wit i sam jeden przyjmowaem komuni". Lecz niegodziwi sprawcy posunli si do jeszcze wikszej zbrodni i na jeszcze wiksz zasuyli sobie kar ze strony Boga. 'Widzc go bowiem martwym wrzucili wite ciao do morza, gow za zatknli gwoli szyderstwa na palu i wrd okrzykw radoci odeszli do swoich sadyb 166. Gdy si dowiedzia o tym syn Mieszka Bolesaw 167, natychmiast wykupi za pienidze gow i wite ciao mczennika. A gdy wie o tym dotara do cesarza w Rzymie, wznis on z pokor hymny dzikczynne do Boga, i w tych czasach poprzez palm mczesk takiego zysKal sobie sug. W tym czasie biskup wurzburski Bernward 168 wyjecha w poselstwie do Grecji169 i umar w Achai z wielk rzesz towarzyszy. Duo ludzi twierdzi, i Bg przez niego rozliczne zdziaa cuda. 29 (20). Opuciwszy Rzym, cesarz odwiedzi znw nasze strony. Na wie o buncie Sowian170 wyruszy do kraju Stodoran, ktry take nazywa si krajem Hobolan171, i spali go oraz zupi do-

freno sancte predicacionis edomare temptaret, cuspide perfossus nono Kalendas Maii capitis abscisione optatum semper martirium solus ex suis percepit absque omni gemitu, ut in ipsa nocte in sompnis ipse vidit cunctisque fratribus predixit: 'Putabam', inquiens, 'me missam celebrare solumque communicare.' Sed nefandi sceleris auctores eum iam expirasse cernentes, ad augmentum sui sceleris divineque ulcionis corpus pelago mersere beatum, caput sude conviciando figentes ac exultando redeuntes. Quod Bolizlaus, Miseconis filius, comperiens, data mox pecunia martiris mercatur inclita cum capite membra. Imperator autem Rome certus de hac re effectus, condignas Deo supplex retulit odas, quod suis temporibus talem -sibi per palmam martirii assumpsit famulum. Eo tempore Bernwardus sancte Wirciburgensis ecclesie, iussu cesaris ad Greciam missus, in Achaia moritur cum maxima sociorum suorum caterva. Per quem quia plurima Deus faciat mirabilia, plures affirmant. 29. (20.) Inperator autem a Romania discedens, nostras regiones invisit et accepta Sclavorum rebellione Stoderaniam, que Hevellun dicitur, armato petens milite, incendio et magna depredacione vastavit et victor Parthenopolim rediit. Ob hoc hostes nostri Berdanposa Leona w tej sprawie. Plany te jednak rozwiay si po koronacji Ottona III w Rzymie i zamachu Kreseencjusza, za ktrego kulisami stao niewtpliwie Bizancjum. Wtedy to, jak ustala Z. Wojciechowski (s. 30), pojawia si koncepcja Renovatio Imperii Romanorum. Patrz G. Schlumberger, L'Epopee Byzantine, t. II, 1900, s. 266 i nn. 170 Wspomniany tu przez Thietmara bunt" Sowian by jednym z wielu powsta, ktre wci wybuchay od czasu pamitnego powstania z r. 983. Otto III przed wyjazdem do Rzymu, po nieudaej wyprawie na Sowian w r. 995, zawar z nimi pokj w r. 996, o czym mwi Roczniki kwedlinburskie pod tym rokiem. (M. G. SS. III, s. 73). Pokj ten, jak wynika z notatki tych samych Rocznikw (a. 997, tame), zosta zamany przez Sowian i to byo powodem wyprawy Ottona III na Stodoran. Patrz: W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 339 i n.: K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 128; P. E. Schramm, Kaiser, Basileus und Papst in der Zeit der Ottoneri, Hist. Zeitschr. 129 (1924), s. 456 i n. 171 Stodoranie stanowili silne liczebnie plemi rodkowej grupy Sowian poabskich, majce swoje siedziby midzy Hobol i Sprew z grodami Brenn (Brandenburg) i Hobolinem. Przejciowo czyli si ze Zwizkiem Wieleckim. Patrz wyej Ks. I, uw. 49 i Ks. IV, uw. 134, oraz z literatury: P. J. Safafik, Op. cit. II, s. 714 i nn.; H. Bttger, Op. cit. IV, s. 100 i nn.; W. Guttmann, Op. cit. s. 436; L. Niederle, Manuel de l'Antiquite Slave, Paris, t. I, 1923, s. 125 i n., 151.

szcztnie, po czym jako zwycizca powrci do Magdeburga. Z powodu tej wyprawy nieprzyjaciele urzdzili wielki najazd na Berdangun172, lecz zostali przez naszych odparci. W bitwie tej bra' udzia biskup z Minden Ramward173, ktry uchwyciwszy krzy w swe rce, wysun si na czoo wojownikw przed chorymi i doda im ducha do walki. Dnia tego zgin graf Gardulf 174 z kilku innymi, nieprzyjaci za lego cae mnstwo. Pozostali uciekli porzuciwszy zdobycz. 30 (21). Tymczasem w Rzymie Krescencjusz 175, korzystajc z nieobecnoci wspomnianego wyej papiea 176, ktry po koronacji nosi imi Grzegorza, wprowadzi na jego miejsce Jana z Kalabrii, zaufanego doradc cesarzowej Teofano i podwczas biskupa w Placencji 177. Tym bezprawnym aktem uzurpowa on sobie wadz, niepomny ani przysigi, ani wielkiej przychylnoci, jak okaza mu cesarz Otto. Co wicej, posw tego kaza ten uzurpator uwizi i wtrci do wizienia. Na wie o tych wypadkach cesarz pospieszy do Rzymu i wezwa przez posw papiea, aby wyjecha na jego spotkanie. Lecz gdy posowie tam nadjechali, oszust Jan rzuci si do ucieczki Pniej jednak schwytali go ci, co pozostali wierni Chrystusowi i cesarzowi, i pozbawili go jzyka, oczu i nosa. Krescencjusz za schroni si do twierdzy Leona 178 i prbowa std, acz daremnie, stawia opr cesarzowi. Tymczasem cesarz, spdziwszy Wielkanoc w Rzymie, zacz zaraz po witach przygotowywa sprzt wojenny, a gdy upyny biae dni179, poleci margrabiemu Ekkehardowi uderzy na zamek Teodoryka 180, w ktrym siedzia w zdrajca Krescencjusz. Ekkehard szturmowa go ustawicznie dniem i noc i wreszcie dosta si do przy pomocy wysokich machin. Krescencjuszowi na rozkaz cesarza ci gow i powiesi go za nogi, wielki budzc tym postrach wrd wszystkich przytomnych. Papie Grzegorz zosta intronizowany z wielkimi honorami, a cesarz panowa odtd bez adnych zakce 181.
Kraj Bardw w pnocnej Saksonii, midzy Ilmenau a ab, z grodami Luneburg i Bardowik. Patrz: H. B11ger, Op. cit. II, s. 236 i nn. By to najazd Wieletw. Odparcie go nie zlikwidowao niebezpieczestwa sowiaskiego w tych stronach, skoro, jak stwierdza W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 340, Otto III wtedy wanie przystpi do umocnienia warowni arenburskiej (IV, 38). 173 9961002. Jego wystpienie na czele wojsk nie byo czym nadzwyczajnym. wczeni arcybiskupi i biskupi, jako ksita pastwa i wasale krla niemieckiego, obowizani byli do osobistego udziau w wyprawach wojennych.
172

gun turmatim aggressi a nostris sunt devicti. In illo certamine Ramwardus Mindensis episcopus fuit, qui socios, arrepta in manibus cruce sua, sequentibus signiferis precessit et ad hec facienda potenter consolidavit. In illo die Gardulfus comes cum paucis occubuit, ex hostibus autem maxima multitudo; ceteri relicta preda fugierunt. 30. (21.) Crescencius autem Rome absente papa predicto, qui post benedictionem Gregorius vocabatur, Iohannem Calabritanum, Theophanu imperatricis dilectum comitem et tunc Placentinum antistitem, substituit et sibi imperium tali presumpcione usurpavit, inmemor iuramenti et magne pietatis ab Ottone augusto sibi illate. Insuper nuncii eiusdem a predicto invasore capti diligenti custodie traduntur. Imperator mox ut hec audivit, illo properans dompnum apostolicum sibi obviare per internuncios postulavit. lohannes autem supplantator hiis appropinquantibus fugit; sed postea a fidelibus Christi et cesaris captus, linguam cum oculis c naribus amisit. Crescencius vero Leonianum ingressus claustrum imperatori resistere frustra temptavit. Namque inperator dominicam resurrectionem Rome celebrans, post festivos dies instrumenta bellica preparans, post albas domum Thiederici, ubi ille perversus sedebat, Ekkihardum marchionem impugnare iussit. Qui eandem perdius et pernox lacescere non desistens, tandem per machinamenta alte constructa ascendit et eundem decollatum voce imperatoria per pedes laqueo suspendit et timorem cunctis presentibus ineffabilem intulit. Gregorius autem papa cum magno honore intronizatur, et cesar sine omni infestacione deinceps dominabatur. 31. (22.) Videtur michi optimum, quedam eiusdem temporis facta memorare, que nonnulis puerilia et multum mirabilia esse videGraf saski. Jan Krescencjusz piastowa w Rzymie w latach 985998 godno patrycjusza, tzn. namiestnika i zastpcy cesarza. Patrz bliej o charakterze tej godnoci: P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio I, Berlin 1929, t. I, s. 113 i M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny, s. 159 i n. 176 Por. IV, 27. 177 Jan Philagathos, arcybiskup Placencji, 987997. 178 Zbudowana na prawym brzegu Tybru przez papiea Leona IV w IX wieku. 179 Dni tygodnia powielkanocnego od Wielkiej do Przewodniej niedzieli. 180 Zamek Anioa. Patrz: F. Schneider, Rom und Romgedanke im Mittelalter, Mnchen 1926, s. 63. 181 W caym tym opisie wydarze rzymskich z 997 i 998 roku Thietmar idzie wiernie za relacj Rocznikw kwedlinburskich.
175 174

31 (22). Uwaam za bardzo stosowne wspomnie tu o kilku wydarzeniach owych czasw, ktre niejednemu wyday si mao wane lub, przeciwnie, zgol nadzwyczajne, a ktre jednak, jako od Boga z gry przeznaczone, powinny by znane w swoich skutkach. By raz m szczsnej pamici, niejaki graf Ansfryd182, wyrniajcy si, e tak rzek, wszelakimi przymiotami i pochodzcy z wysokiego rodu. W modzieczych latach wyksztaci on si znakomicie zarwno w wieckim, jak kocielnym prawie u swego stryja, biskupa trewirskiego183 Roberta184. Nastpnie drugi jego stryj, tego samego, co on, imienia, graf na pitnastu hrabstwach, odda go na wychowanie rycerskie dzielnemu arcybiskupowi koloskiemu Brunonowi185. Pod jego okiem czyni wysoko utalentowany modzieniec z kadym dniem coraz wiksze postpy, a go wzi w swoj sub wielki cesarz Otto I, w chwili gdy si wyprawia na zdobycie Rzymu. Ten poleci mu na pocztku jego rycerskiej kariery rozbija codziennie namiot, ktry wcale adnie wyglda, naprzeciw namiotu cesarskiego i nosi miecz cesarski, aeby si przekona, czy posiada odpowiedni zrczno do suby dworskiej. Ansfryd podj si tej suby z tym wiksz radoci, e towarzyszc cesarzowi na mao uczszczanych drogach, gdy ten polowa dla zabawy na ptaszki, sysze mg atwo z ukrycia, jak cesarz piewa najcudniejsze pieni. 32. Cesarz, dotarszy szczliwie do Rzymu, powoa modzieca, do ktrego nabra ju niemaego zaufania, na urzd miecznika 186 i tak mu powiedzia: Gdy dzi bd si modli u witych progw apostolskich, ty trzymaj przez cay czas miecz nad moj gow. Albowiem zdaj sobie spraw, i wierno Rzymian wobec moich przodkw okazywaa si a nazbyt czsto podejrzan. Jest obowizkiem mdrego czowieka przewidywa w mylach odlege jeszcze przeciwnoci, by go nie mogy zaskoczy znienacka". Wracajc stamtd pomdl si na Grze Radoci187, jak dugo zechcesz". Kiedy Ansfryd powrci z Rzymu, wybudowa ze swojego majtku rodowego opactwo Torna188, w ktrym osadzi za zezwoleniem biskupim 189 jako ksieni swoj crk, matk wielu pobonych mniszek, ofiarujc j na cae ycie dla zbawienia swej duszy witemu Lambertowi 190. 33 (23). Poniewa wspomniaem o tej suebnicy wszechmocnego Boga, nie mog pomin milczeniem tego wszystkiego, co Pan zdziaa przez ni za moich czasw. Nie zapominajc nigdy o gocinnoci, tak okazywaa hojno wobec biednych i pielgrzymw, e pewnego

bantur, sed hec a Deo predestinata in suis virtutibus agnoscuntur. Vir felicis memorie, comes profecto Ansfridus, vir omni inquam bonitate conspicuus, dum adhuc esset alto progenitorum germine puerulus, cum omni leg mundana a patruo suo Rutperto, Treverice civitatis episcopo, tum divina adprime est institutus; inde a patruo suo, scilicet suo equivoco, XV comitatuum comite, strennuo dompno Brunoni archiepiscopo Agrippinensi traditur ad res militares. Sic bone indolis adolescens penes ipsum cottidie proficiebat, donec primi Ottonis magni imperatoris Romam cum exercitu iam acquisituri mancipatus est servicio. Cui in inicio milicie eius iniunxit, ut tentorium suum, quod adeo pulchrum videbatur, cottidie poneret e regione contra imperiale et spatam suam duceret, ut in hoc probaret, si palatinis se agiliter iniciaret. Hoc ideo tam gratanter suscepit, quia psalmos eius oris dulcissimos, hunc per devia [sequens] quasi delectacionis causa aviculis insidiando, sine detractione frequentare occulcius potuit. 32. Romam sane predicto cesare ingrediente, non minimum confisus in iuvene fecit eum spataferium suum, dicens: 'Dum ego hodie ad sacra limina apostolorum perorabo, tu gladium continue super caput meum teneto. Nam fidem Romanam antecessoribus nostris sepius suspectam non ignoro. Sapientis enim est, adversa queque longe adhuc posita cogitando prenoscere, ne forte improvisa valeant superare. Deinde redeundo ad montem Gaudii, quantum volueris, orato.' Inde vero reversus abbaciam, que dicitur Torna, de hereditate propria construxit, in qua f iliam suam abbatissam, plurimarum Deo devotarum sanctimonialium matrem, assensu pontificis constituit, sanctoque Lantperto pro remedio anime sue ex integro tradidit. 33. (23.) Huius vero omnipotentis Dei famule quia mencionem fecimus, quod nostris temporibus per eam Dominus operatus est, silencio non preteribimus. Hospitalitatis non oblita tante dapsilitatis
Bratanek krlowej Matyldy. Nie biskupa, lecz arcybiskupa. 184 Por. Ks. II, uw. 8. 185 Wielokrotnie wymieniony brat Ottona I. 186 urzd dworski o duym znaczeniu. Miecznik by obowizany czuwa nad osobistym bezpieczestwem krla. 187 Dzi Monte Mario koo Watykanu. Tam obozowao zawsze wojsko niemieckie towarzyszce cesarzowi w wyprawie rzymskiej. Patrz r G. Waitz, Verf assungsgeschichte, t. VI, s. 240. 188 Dzi Thorn koo Rrmond. 189 Tzn. biskupa leodyjskiego. 190 wity Lambert (Lantpert, Landibert), patron kocioa katedralnego w Maastricht.
183 182

dnia z powodu jej dobroczynnoci zabrako zupenie wina dla niej i dla sistr zakonnych. Gdy jej doniosa o tyra siostra, majca piecz nad piwnic, rzeka jej: Bd spokojna i pociesz si, moja droga! aska Boga da nam wina w wystarczajcej iloci". I natychmiast pada, jak zwykle, przed krzyem w kaplicy Panny Maryi i zacza si modli. I oto kad, ktra poprzedniego dnia wyprniona bya a do dna, pocza si napenia winem, a przelao si ono poza brzegi. Dugo piy je na chwa Bo nie tylko mniszki, lecz cae rzesze okolicznych mieszkacw i przybyszw. 34. W midzyczasie zdarzyo si, e grafini Herswinta191 czcigodna maonka Ainsfryda, zachorowaa w swoim dworze zwanym Gilisa192. Zaraz tedy, jakby w przeczuciu zbliajcej si mierci, pospieszya do Torna. A gdy nie moga tam dotrze z powodu wielkich blw, zatrzymaa si po drodze w domu jednego wodarza. Ten mia, jak sam nam opowiada, bardzo ze psy, ktrych szczekanie wielce mczyo chor. Widzc to i ulegajc jej usilnym probom, wodarz postanowi psy owe zamkn lub w ostatecznoci, jeeli to moliwe, nawet je zabi. Gdy nie mg uczyni ani jednego, ani drugiego, cud si zdarzy, e aden z psw nie by zdolny do wydania gosu, dopki owa witobliwa suebnica Chrystusa nie zasna spokojnie na wieki. Jej cichy towarzysz wsplnych trudw ycia pochowa j w kaplicy poza klasztorem. Ochmistrzyni owej grafini cierpiaa od lat na puchlin wodn. W wigili Narodzenia Paskiego wydao jej si nagle, e musi zanie wiece na grb swojej pani, co te uczynia. Ledwie zaczo si naboestwo poranne, wysza i pozbya si nagle swych dolegliwoci, po czym na oczach caego tumu wrcia zdrowa do domu. 35 (24). Po mierci grafini jej szczliwy dotd maonek nie podda si rozpaczy z powodu tego losu spraw ludzkich, lecz osign przez ni jeszcze wyszy poziom w swych deniach do cnoty. Mianowicie powzi myl, by si powici yciu klasztornemu z najsurowsz, jak tylko mg znale, regu. W czasie, kiedy taki kiekowa u niego zamiar, cesarz Otto III powoa go w nagej potrzebie za porednictwem biskupa leodyjskiego Notgera193 na biskupstwo utrechckie. Ansfryd, usyszawszy o tym, uda si do kaplicy w Akwizgranie i baga Pani wiata, aby ta sprawa, jeli z Bo zgadza si wol, zostaa przeprowadzona wedle kanonicznych zasad, jeli za nie, aby zostaa przez miosierdzie
Posta trudna do zidentyfikowania. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher des Deutschen Reichs unter Heinrich II, t. I, Berlin 1863, s. 350, uw. 3.
191

circa egenos et peregrinos extitit, ut quadam die de vino nil sibi vel sororibus benef icencie communicacionis causa pretermisit. Hoc dum celleraria sibi nunciasset, ait: 'Equo animo esto, cara, et confortare! Dei enim gracia satis nobis poterit dare.' Statimque solito more ante crucem prostrata in oratorio sancte Marie cepit orare, vinumque in vase funditus pridie exhaustum crescere cepit, quoadusque superfluxit. De quo non tantum sanctimoniales, sed et quamplures diu ad laudem Domini biberunt circummanentes vel adventantes. 34. Interea contigit, ut dompna Heresuint comitissa, ipsius scilicet coniunx reverenda, in curte sua, qui dicitur Gilisa, cepit egrotare. Que statim velut mortis presaga future festinavit ire ad Torna. Quo dum pr nimio dolore nequiret pervenire, in domo cuiusdam maioris remansit in itinere. Qui, sicut ipse nobis retulit, nimie ferocitatis canes habuit, quorum latratum ipsa infirma graviter sustinuit. Hospes ut audivit, festine precatus ab ipsa hos libentissime voluit capere vel ad ultimum, si potuisset, eciam occidere. Horum dum neutrum potuisset, mirabiliter accidit, ut nullus eorum postea quivit latrare, donec sancta Dei ancilla obdormivit in pace. Quam secus monasterium communis laboris comes sancte simplicitatis in secretario sepelivit. Huius cameraria multis annis fuit ydropica. Huic visum est in vigilia natalis Domini, quod ad sepulchrum domne sue candelas deberet afferre; qod et fecit. Mox dum matutine laudes celebrarentur, exivit, solucionem habuit, sana coram omni populo redut. 35. (24.) Post discessum autem domne ipsius felix comes non de terreni operis casu desperatus, sed in virtutis volatu eo ipso sublevatus, mente disposuit, ut monasterialem vitam subiret, sicubi maioris obediencie regulam inveniret. Quod dum in exordio per intencionem agitur, a tercio Ottone imperatore ad episcopatum Traiectensem per Notgerum Leodii pontificem summa necessitate vocatur. Illud profecto dum audivit, capellam Aquensem introiit et mundi domnam exorivit, ut, si esset a Deo, canonice perficeretur, si non, misericorditer annullaretur. Sed postquam Evergerus Coloniensis archiepiscopus suffraganeorum consensu imperatori sibique in medium consuluit, vellet nollet ad episcopum acclamatur. Non multo
Dzi Gilze koo Tilburga. Notger (Notker), 9721008. Jedna z wybitniejszych postaci wspczesnych. Patrz: G. Kurth. Notger de Liege et la civilisation au Xe siecle, Liege 1905, passim.
193 192

Boe uniewaniona. Lecz gdy arcybiskup koloski Ewurger 194, poparty przez sufraganw, nakania do tego zarwno cesarza, jak jego samego, zosta bez wzgldu na swoj wol obrany biskupem 195. Niedugo potem darowa pi woci ze swego majtku witemu Marcinowi196, ktry sta si wiernym porczycielem odpaty za ow darowizn 197. 36. Na staro, gdy oczy jego mg ju zaszy, zosta mnichem. Siedemdziesiciu dwch biednych otrzymywao co dzie posiek z jego rki. Dla tych spord nich, ktrzy byli chorzy, nosi ten lepiec, poprzedzany przez sucego, wann z doliny a na szczyt gry i przygotowywa dla nich kpiel oraz zaopatrywa ich w szaty na zmian i inne niezbdne rzeczy dla ciaa. Nastpnie nakazywa im odej w spokoju, a czyni to wszystko w nocy, aeby w ten sposb przesoni tajemnic swoje dobre uczynki. Na szczycie owej gry zaoy klasztor198, ktrego opaci czsto rzgami go smagali, gdy omiela si sprzeciwia ich rozkazom. Cay majtek, jaki zdoa naby, rozda co do grosza midzy biednych. W przystpie swego miosierdzia kaza nawet dla ptakw umieci na drzewach wizki kosw, by miay si czyni ywi w zimie. Pod wierzchni sukni nosi zawsze wosiennic. Od Boego Narodzenia a do wita Znalezienia Krzya w.199 lea chory i przez ten cay okres czasu zjad zaledwie trzy bochenki chleba. Kiedy zbliaa si mier jego, ujrza w oknie krzy, ktry umieszczono tam w tym czasie, kiedy ju by lepcem. Powiedziawszy otaczajcym go ludziom, i widzi ten krzy, chwali Boga w nastpujcych sowach: wiato, co nigdy nie zganie, jest dokoa Ciebie, Panie". Na koniec opatrzony zosta witymi sakramentami. Oczekujc cigle mierci, nauczy si kocha swego Sdziego i, e uyj tu tego zwrotu, przez strach doczesny pozby si strachu w wiecznoci. Wielk pokadajc ufno w ordownictwie Boej Rodzicielki, ktrej powierzy siebie i swoje sprawy, tak dugo egna si znakiem Krzya witego, a zasypiajc spokojnie opuci z ostatnim tchnieniem bezwadn rk. 37. Po jego mierci przybyli mieszkacy Utrechtu boso i z brania w rku i z paczem bagali domownikw: Na Boga! Dajcie nam naszego pasterza, abymy go pochowali w jego siedzibie". Na to odpowiedziaa wraz z duchowiestwem i rycerstwem czcigodna ksieni, a jego bardzo pobona crka: W tym miejscu pochowa go si godzi, gdzie Bg pozwoli mu umrze". Przyszo do tego, e obie strony uzbrojone, w najwyszym napiciu, miay uderzy na siebie i wielu miao ycie przy tym postrada, gdy ksieni rzucia

post quinque curtes de sua proprietate beato Martino tradidit, fideli inquam fideiussori talionis earum. 36. In senectute ergo sua, caligantibus iam oculis ipsius, factus est monachus. Septuaginta duos pauperes propria manu cottidie pavit. Illorum quippe infirmioribus, camerario precedente, cecus ipse ab imo vallis ad summa montis balneum portans preparavit in nocte et mutatoria ceteraque necessaria corporis prebuit, iubens eos in pace recedere, ut sic sua opera obnubilare valeret. In eodem monte monachorum congregacionem ordinavit, a quorum prioribus scopis est sepius castigatus, dum auderet resistere eorum iussionibus. Quicquid ad ultimum acquirere potuit, pauperum manibus tribuit. Aviculis eciam in hieme manipulos super arbores ad manducandum intuitu pietatis in monte suo ponere fecit. Sub clamidis absconso continue vestiebatur cilicio. A natali Domini usque ad sancte crucis invencionem infirmabatur, quo temporis spacio ultra tres panes non manducavit. Appropinquante iam carnis eius dissolucione, crucem in fenestra, que ibi post caligacionem oculorum eius facta fuit, vidit et circumstantibus se videre manifestavit, laudans Deum et dicens: 'In circuitu tuo, Domine, lumen est, quod numquam deficiet.' Tandem sacrosancti viatici percep'cione munitus, doctus tota expectacione ludicem diligere atque, ut ita dixerim, timendo presencialiter rennuit timere perpetualiter. Multum in sancte Dei genitricis intercessione, cui se suaque dederat, confisus, tamdiu signaculo sancte crucis sese signavit, quoadusque obdormiens in pace manu simul et mente quievit. 37. Post cuius obitum Traiectenses nudis pedibus et armatis manibus venerunt flentes, orantes et domesticis dicentes: 'Pro Dei nomine date nobis pastorem nostrum, quo portetur ad sue sedis tumulum.' Quo contra reverende vite abbatissa, eius scilicet filia sacratissima, cum capellanis et militibus respondit: 'In eodem loco debet sepeliri, ubi vita presenti a Deo est permissus exui.' Perventum est
Por. Ks. IV, uw. 101. 195 W 995 roku. Ustpi z biskupstwa w roku 1010. 196 Tzn. kocioowi pod tym wezwaniem. 197 Wedle poj redniowiecznych przy darowiznach obowizywaa zasada: do ut des! Obdarowany by obowizany do odpaty wobec darczycy. Odpat w tym wypadku byo biskupstwo utrechckie, na ktre Ansfryd zosta wyniesiony. 198 W Horst, dzi Heiligenberg, koo Amersfoort. 199 3 maja.
194

si w sam rodek i bagaa Boga, by pokj zesa pomidzy nimi cho na chwil. Tymczasem rycerze postanowili przenie trumn z miejsca, gdzie znajdoway si warsztaty200 mnichw nad rzek Em, na szczyt gry. Gdy do tego przystpili, Utrechtczycy porwali ciao i przenieli je przez rzek, z wielk lekkoci, jak sami dzi przysigaj. Tak z woli Boej silniejsza strona, to jest rycerze, zostaa wyprowadzona w pole. Po przeniesieniu witych zwok rozszed si wzdu drogi przedziwny zapach, ktry wypeni nozdrza i puca ludzi na przestrzeni trzech mil, jak sami to z ca wiarogodnoci potwierdzaj. 38 (25). Przypomnijmy teraz, jak aosn strat ponis arcybiskup Gizyler wskutek swej wasnej nieostronoci. Mianowicie cesarz powierzy mu na cztery tygodinie piecz nad grodem Arneburg201, ktry wyposay gwoli obrony kraju w niezbdne umocnienia. Kiedy Sowianie202 zaprosili go do ukadw, Gizyler, nie przeczuwajc podstpu, wyjecha z grodu z maym tylko orszakiem. Cz bowiem jego ludzi wyruszya naprzd, cz za zostaa w grodzie. Nagle donis mu jeden z towarzyszy, e z lasu wypadli nieprzyjaciele. Obie strony rzuciy si do walki; arcybiskup, ktry tu przyby na wozie, ledwie uciek wierzchem na koniu bez cugli. Z jego towarzyszy maa tylko garstka zdoaa unikn mierci. Stao si to 2 lipca. Zwyciscy Sowianie obrabowali bez przeszkd polegych i aowali tylko, e wymkn im si arcybiskup. Gizyler, cho tak dotkliwie przetrzebione zostay jego szeregi, pilnowa grodu a do oznaczonego dnia, nastpnie za powrci peen smutku do domu. Po drodze spotKal mego stryja, margrabiego Lotara 204, pod ktrego piecz przeszed teraz wspomniany grd. Za czym poleci mu go najgorcej i pojecha dalej. Gdy margrabia zbliy si do grodu, ujrza go nagle w pomieniach. Prosi tedy p'rzez umylnego wysaca arcybiskupa, aby zawrci, czemu ten jednak odmwi. Wwczas sam prbowa ugasi ogie, ktry w dwch miejscach wznosi si wysoko do nieba, a gdy mu si to nie udao, zostawi bram otwart na ocie dla nieprzyjaci i powrci z rozpacz w sercu do domu. Postawiony potem przed sd cesarski, oczyci si przysig z zarzucanej mu winy. W dziewi204 dni po opisanej wyej klsce, 13 lipca, umara moja matka Kunegunda w Germersleben 205.
wczesne klasztory zajmoway si prac fizyczn, specjalizujc si bd to w rolnictwie, bd to w rzemiole. Std w tekcie Thietmara wymienione s warsztaty, prawdopodobnie rzemielnicze.
200

ad hoc, ut armati ex utraque parte periculosissime convenire et plures vita deberent carere, nisi quod domna abbatissa se in medio eorum prostravit et a Deo pacem inter illos vel ad momentum rogavit. Interea videbatur militibus, quod ex illa parte, qua fratrum fuerant officine, ab aqua Ema nommata ad montis supercilium ipsius traherent sarcofagum. Quod dum niterentur, corpus a Traiectensibus sustollitur et levissime, sicut ipsi iurant adhuc, ultra aquam ducitur. Sic nutu Domini forcior pars delusa est militum. Post translacionem corporis sacri fragrancia miri odoris percepta est in via, que ultra tria miliaria veracissimorum hominum, sicut ipsi testanjtur, nares perfudit et pectora. 38. (25.) Revocemus ad memoriam, quod miserabiliter Gisilero archipresuli] incuria sui contigit damnum. Imperator ob defensionem patriae Harnaburg civitatem oper muniens necessario, eam IIII ebdomadas ad tuendum huic commisit. Qui fraude ignota ad placitum a Sclavis vocatus cum parva multitudine exiit. Alii namque precesserunt, et quosdam in urbe reliquit. Ecce autem, unus e consociis eiusdem a silva erumpere hostes prodidit. Congredientibus vero tunc ex utraque parte militibus, archiantistes, qui curru venit, equo fugit alato, ex suis mortem evadentibus paucis. Sclavi victores preda interfectorum VI. Nonas Iulii sine periculo pociuntur et archiepiscopum sic elabisse conqueruntur. Custodivit tamen, quamvis sic lugubriter mutilatus, urbem ad dictum diem Gisilerus tristisque reversus obviam habuit patruum meimet marchionem Liutharium, cuius curam civitas predicta tunc respiciebat; firmiterque ei eam committens abiit. Accessit autem comes et, ut urbem vidit incendio fumigantem, archiepiscopum remeare per internuntium frustra petiit. Ipse autem ignem in duobus locis iam alte ascenNa lewym brzegu aby, koo Stendal. By to jeden z licznych grodw obronnych Marchii Pnocnej. Piecza nad tym grodem, podobnie jak to byo praktykowane gdzie indziej, np. w Mini, naleaa okresowo, w kolejnoci do najbliszych ksit, duchownych nie wyczajc, jak w wypadku Gizylera. 202 Wieleci. Patrz: W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 340; A. Bhmer, Erzbischof Giselher von Magdeburg, Geschichtsbltter f. Stadt u. Land Magdeburg, XXIII, s. 68 i n. 203 Margrabia Marchii Pnocnej, ktr otrzyma w r. 985 po Teodoryku i ktr zawiadywa do mierci w r. 1003. Rodzony brat ojca Thietmara. 204 Nie dziewi, lecz jedenacie, gdy Idy wypadaj w lipcu nie trzynastego, ale pitnastego dnia tego miesica. 205 Dzi Nord-Garmersleben koo Markt-Alvensleben.
201

39 (26). Ekkehard 206 wywodzi rd swj z jednego z najszlachetniejszych domw wschodniej Turyngii. Gdy stopniowo dorasta wieku mskiego, przynosi ju wwczas zaszczyt caej rodzime wartoci swych znakomitych czynw i obyczajw. Albowiem, jak czytamy207, niesawi rd szlachetny wystpne czyny". Kiedy po wielu trudach wojennych, ktre przeby razem ze swoim ojcem Gunterem, przez dugi czas zawieszonym w swej godnoci208, odzysKal ask cesarza Ottona II i wrci w triumfie do ojczyzny, poj za on wdow po grafie Thietmarze 209 a siostr ksicia Bernarda 210, Swanhild, z ktrej doczeKal si pierworodnej cry, imieniem Ludgarda 211. Lotar rwnie pochodzi ze sawnego rodu w pnocnej Turyngii i kiedy doszed do wieku mskiego, stara si wiek ten przecign cnot212. Ulubieniec Ottona II, polubi za jego rad pewn szlachetnie urodzon niewiast z Zachodu, imieniem Godila 213, na co wyrazi swoj zgod jej kuzyn, biskup z Verdun Wigfryd214. Urodzia mu ona w trzynastym roku swego ycia syna pierworodnego, ktrego nazwaa imieniem jej ojca: Wirinhar. 40. Skoro obie te latorole mam tu na myli chopca i dziewczyn z tak znakomitego wyszy rodu, zaczy dojrzewa stopniowo ich owoce na wyniosych stopniach cnoty. Skoro tylko graf Lotar zauway urod i mie zachowanie si owej dzieweczki, cay czas przemyliwa tajemnie, jakby j zwiza maestwem ze swoim synem. W kocu, nie mogc duej wytrzyma, wyjawi Ekkehardowi za porednictwem yczliwych ludzi swoje z dawna skrywane pragnienie i wnet uzyska jego zgod. Nastpio tedy spotkanie krewnych z obu stron, wobec ktrych Ekkehard przyrzek uroczycie Lotarowi, e wyda sw crk za jego syna i z kolei potwierdzi to, zgodnie z prawem i zwyczajem, w przytomnoci wszyWspomniany ju kilkakrotnie margrabia Mini (8851002). Jeden z najbardziej wpywowych feudaw w otoczeniu Ottona III. Zdoby sobie dominujce stanowisko na wschodnich kresach pastwa niemieckiego (rewindykacja Mini, podbj Milczan, decydujcy wpyw na Czechy). Po mierci Ottona III pretendent do korony krlewskiej. Jego crka bya czwart on Bolesawa Chrobrego. Prcz powyszej charakterystyki odnoszcej si do jego lat modzieczych Thietmar podaje ogln charakterystyk jego dziaalnoci z okazji jego zamordowania w r. 1002 (V, 7). Patrz: O. Posse Die Markgrafen von Meissen und das Haus Wettin bis zum Konrad dem Grossen, Leipzig 1881, s. 3247; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry Wielki, Krakw 1925, s. 89 i n., ktry pozytywne stosunki czce Bolesawa z tym wielmo kresowym tumaczy obaw ksicia polskiego przed ewentualn interwencj Ekkeharda na rzecz wygnanej
206

dentem extinguere temptans, cum nil omnino proficeret, portam hostibus patentem derelinquens, domum mestus revisit; et accusatus post apud inperatorem inputatam sacramento purgavit culpam. Post VIIII dies predictae cedis mater mea Cunigund nomine tercia Id. lulii in civitate Germeresleva expiravit. 39. (26.) Ekkihardus, ex nobilissimis Thuringiae australis natalibus huius genealogiae ortum ducens, cum gradatim ad virilem pertingeret aetatem, parentelam suimet omnem tam morum quam actuum gravitate inclitorum honorat, quia, ut legimus: dedecorant bene nata culpae. Is post multas bellorum asperitates, quas cum patre suo Guntherio ab honore suo diu suspenso perpessus est, ad gratiam imperatoris II. [Ottonis] et ad patriam honorifice cum remearet, Thietmari comitis viduam et Bernhardi ducis sororem nomine Suonehildam in matrimonium sibi copulavit ex eaque primogenitam nomine Liudgerdam acquisivit filiam. Liutharius autem, ex clara Thuringiae septentrionalis prosapia editus, cum vir factus [esset], aetatem virtutibus superare [nitebatur]; cumque secundo multum karus esset Ottoni, eius auxilio quandam matronam Godilam nomine, ex occidentali regione nobiliter natam, cum licentia Wirdunensis Wigfridi presulis consobrini eius sibi in coniugem desponsavit et acquisivit, quae peperit ei in tertio decimo aetatis suae anno primogenitum, patris sui nomine appellans Wirinharium. 40. Sed cum duae propagines istae, puer inquam et puella, ex tam nobilissime vitis radice emersissent, iamiam paulatim ad maturitatem fructus pertingere inclitis virtutum scalis nitebantur. Sed Liutharius comes, ut puellae illius formam et conversationem bonam primo persensit, qualiter eam consociaret filio suo, mentis secreto semper volvit. Et ad ultimum erumpens per fideles internuntios Ekkihardo tunc marchioni desiderium diu latens aperuit ac celeriter inpetravit. Convenientibus tunc in unum familiaribus eorundem,
Ody (s. 90); R. Ktzschke, Die Anfange der Markgrafschaft Meissen, Meissn.-Sachs. Forsch., 51 (1929), s. 4353; R. Holtzmann, Beitrge zur Geschichte des Markgrafen Guncelin, Sachsen u. Anhalt, 8 (1932), s. 110, 123 i n.; S. Lpke, Die Markgrafen der schsischen Ostmarken, rozdzia 5. 207 U Horacego, Ody IV, 4, 36. 208 Por. Ks. II, uw. 69. O jego usuniciu: R. Holtzmann, Beitrge, s. 109 i n. 209 Por. Ks. II, uw. 122. 210 Tzn. ksicia Bernarda saskiego. 211 Por. Ks. I, uw. 64. 212 Por. wyej uw. 203. 213 Crka grafa Wirinhara z zachodniej Saksonii. 214 959984.

stkich monych 215. Pniej jednak, kiedy wpad w aski Ottona III i spord monych najwiksze u niego pozysKal znaczenie, stara si bardzo, nie wiem, z jakich nieszlachetnych pobudek, zama ten tak silnie umocniony ukad. Dowiedzia si o tym niebawem Lotar i bardzo si trosKal, jakby temu zaradzi. 41. Wobec tego, e cesarz przebywa wwczas wraz z Ekkehardem w Italii, piecza nad pastwem powierzona zostaa czcigodnej ksieni Matyldzie 216, o ktrej wyej mwiem. W jej miecie Kwedlinburgu chowao si wspomniane dziewcz. Ksieni odbywaa wanie sejm ze wszystkimi ksitami w Derenburgu217. Tymczasem Wirinhar, nie z namowy z ojca, jak sdz, lecz z mioci do dziewicy i z obawy przed czekajcym go wstydem publicznym 218, wtargn wraz z moimi brami Henrykiem i Fryderykiem oraz innymi doborowymi rycerzami do grodu kwedlinburskiego i uprowadzi si dziewic pomimo jej oporu i ez, po czym zdrw i wes pody z towarzyszami do Walbeck. Gdy ksieni dowiedziaa si o tym od wiarogodnego wiadka, poruszona do ywego, skarya si z paczem wszystkim ksitom i nakazaa im, aby z broni pucili si w pogo za tymi jawnymi gwacicielami pokoju i schwytali ich lub zabili, a jej przyprowadzili z powrotem dziewic. Natychmiast stan pod broni oddzia rycerzy, by speni szybko ten rozkaz. Zdajc krtszymi drogami stara si on dopa uciekajcych, zanim si schroni w grodzie warownym, by w ten sposb albo ich pojma, albo rze im sprawi, albo dalej przepdzi. Przygodni wdrowcy donieli atoli, e cigani zajli ju w grd warowny i zamknwszy jego bramy obsadzili go siln zaog. Nikomu wej tam nie pozwol i bd si broni do ostatniej kropli krwi, a dziewicy nigdy nie oddadz. Dowiedziawszy si o tym, rycerze zawrcili z wielkim smutkiem do domu. 42. Lotar tymczasem wybra si z Alfrykiem starszym219 oraz wasalem grafa Ekkeharda Thietmarem 220 do narzeczonej, aby zbada, jakie jest jej stanowisko, a gdy ona zapewnia ich w sposb niedwuznaczny, e woli tu pozosta ni wraca, powiadomili o tym
Byy to formalne zarczyny, ktre obowizyway wedle wczesnego prawa obie strony do zawarcia maestwa. Maestwo w obrbie panujcej wwczas klasy feudaw byo aktem o charakterze dynastycznym, opartym na kalkulacji dwch rodzin, ktre pragny osign t drog najwiksze dla siebie korzyci materialne i polityczne. 216 Otto III zamianowa przed wyjazdem Matyld swoj zastpczyni, nadajc jej godno patrycji czy matrycji, jak o tym wiadczy napis na
215

promisit legitime Ekkihardus Liuthario, eandem se filio suo daturum in uxorem, more suo et iure presentibus cunctis optimatibus affirmans. Qui cum tercio Ottoni multum placeret et apud eundem inter alios primates plurimum valeret, nescio qua causa depravatus pactum firmissime stabilitum interrumpere quam maxime conatur. Quod mox Liutharium non latuit, et ut hoc ne fieret, anxia mente volvebat. 41. Imperatore et Ekkihardo pariter tunc in Romania eommorante, commissa erat regni istiuscura venerabili abbatissae Mathildi, de qua superius memoravi. in cuius civitate Quidilingaburg nuncupata puella haec educabatur. Fit publicus in Darniburg abbatissae totiusque senatus in unum conventus. Interim Wirinharius, ut arbitror, non consilio patris, sed amore virginis et ob metum manifesti dedecoris, cum confratribus meis Heinrico, Fritherico ceterisque militibus optimis urbem prefatam ascendit sponsamque suam et reluctantem et clamantem vi auferens cum suis ad Wallibiki letus et incolomis pervenit. Quod cum abbatissa ab certo comperiret legato, graviter commota cunctis hoc principibus lacrimis queritur obortis, rogans ac precipiens, ut armati omnes publicos hostes celeriter insequerentur, ac ut captis seu occisis virginem sibi reducere conarentur. Nec mora, iussa haec miles armatus accelerare contendit et, priusquam urbem munitam adtingerent, eosdem per compendiosa itineris interruptos vi capere vel occidere seu effugare anhelavit. Compertum est autem a viatoribus, quod hi, quos insequebantur, valida manu clausisque portis, notis iam gauderent presidiis; nulli patere ingressum; aut velle mori, aut se ibi defendere et numquam ulli sponsam reddere. Quo audito admodum tristis effectus revertitur. 42. Liutharius autem et cum eo Alfricus senior milesque comitis Ekkihardi Thietmarus proficiscentes voluntatem sponsae perquirunt, seque ibidem tunc manere malle quam reverti, satis certi ab eadem effecti, domnae abbatisse caeterisque haec responsa intimabant. Consulenti tunc de talibus primates abbatissae dictum est ab his,
grobie Matyldy odkryty w 1939 r. w Kwedlinburgu. Patrz dokadny opis w artykule E. E. Stengla: Die Grabinschrift der ersten btissin von Quedlinburg, Deutsches Archiv f. Gesch. d. Mittelalters, III (1939), s. 237319. 217 Nad Holzemme, koo Halberstadtu. 218 Tzn. z powodu jej odmowy. 219 Posta nieznana, raz tylko wymieniona. 220 Z najbliszego otoczenia Ekkeharda. Por. V, 9.

ksieni oraz wszystkich. Gdy ksieni radzia si w tej sprawie ksit, ci owiadczyli jej, i wydaje im si najwaciwszym zwoa sd do Magdeburga i wezwa na narzeczonego wraz z narzeczon, jak rwnie wszystkich ich poplecznikw; tam mieli oni uzna swoj win, w przeciwnym za wypadku mieli by skazani na banicj. Tak sd te stao. Wobec wielkiego tumu, jaki si tam zebra, zjawi si boso Wirinhar wraz ze wspsprawcami czynu i padszy na kolana wyda swoja narzeczon. Przyrzekszy popraw uzyska za wstawiennictwem ksit przebaczenie za wszystkie przewiny dla siebie i dla swoich towarzyszy. Po zakoczeniu tego sdu czcigodna ze wszech miar Matylda zabraa ze sob Ludgard, nie na to, aby j zatrzyma na zawsze w klasztorze, lecz by j umocni w wikszej bojani Boej. . 43 (27). Ten jej zamiar, z dobrej poczty woli, uprzedzia i udaremnia jej mier nieoczekiwana. Mianowicie zaniemoga ona nagle w kilka dni potem, kiedy przybya do wyznaczonej sobie przez Boga siedziby. Wezwawszy do siebie wczesnego biskupa hildesheimskiego Bernwarda uprosia go o rozgrzeszenie, ktre uzysKala, po czym w dniu 6 lutego wyzwolia si z wizw ludzkiego ciaa. Pochowano j w kociele, w grnej czci grobowca jej dziadka, krla Henryka. Jej matka, cesarzowa Adelaida, bardzo bolenie t mierci dotknita, wysaa do cesarza goca z wiadomoci o niej, a zarazem prob, by nastpstwo po zmarej moga obj jego siostra a jej imienniczka221. Cesarz, opakujc mier swej ciotki, przychyli si do tej gorcej proby i powierzy opactwo umiowanej siostrze. Dorczy jej mianowicie zot lask przez swego wysaca Becelina i poleci biskupowi Arnulfowi222, by udzieli jej sakry. Cesarzowa Adelaida wybudowaa tymczasem miasto Selz 223 i zaoya tam zgromadzenie mnichw, a gdy wszystko tam urzdzia, odesza 17 grudnia z radoci w sercu do swych rodzicieli. Bg w nagrod za jej wiern sub wiele czyni dzisiaj cudw nad jej grobem. Zmar rwnie w tym czasie 4 lutego papie Grzegorz po uporzdkowaniu wszystkich spraw w Rzymie. Jego nastpc zosta zaraz Gerbert224. 44 (28). Po tych wypadkach cesarz wystpi z oskareniem przed synodem rzymskim przeciwko arcybiskupowi Gizylerowi o to, e dziery dwie diecezje, i da, by Gizyler wyrokiem tego synodu
Por. Ks. IV, uw. 28. 222 Biskup halbersztadzki. Por. IV, 26. W Dolnej Alzacji, po lewym brzedu Renu.
221

quod sibi videretur optimum, in Magadaburg fieri conventum, huc sponsum cum contectali venire, auxiliatores quoque omnes aut se reos ibi presentare aut damnatos fugere. Sicque factum est. Confluente maxima illuc multitudine, Wirinharius cum suis cooperatoribus nudis provolvitur pedibus, uxorem reddit, veniam de commissis sibi suisque auxilio principum promissa emendatione promeruit. Sed venerabilis in omnibus Mahtildis finito colloquio Liudgerdam secum duxit, non pro retentione, sed pro timoris magni confirmatione. 43. (27). Bonae autem suimet voluntatispropositumpreventusubitaneae mortis interruptum est. Namque post paucos dies, cum haec ad locum a Deo sibi paratum veniret, continuo infirmata Bernwardum, sanctae Hillinessemensis aecclesiae tunc pastorem, vocavit et, accepta ab eo, quam postulavit, indulgentia, VIII. Id. Febr. hominem exuit interiorem sepultaque est in aecclesia ad caput avi suimet regis Heinrici. Hoc funere inperatrix Ethelheidis mater eiusdem supra modum turbata ad imperatorem nuntium misit, qui et obitum eius huic innotesceret et equivocam suam sororem eius huic succedere postularet. Cesar piis assensum prebens desideriis, amitae suimet necem deflet et abbaciam dilectae suimet germanae per Becelinum portitorem virga a longe commisit aurea et, ut ab episcopo benediceretur Arnulfo, precepit. Aethelheidis autem inperatrix urbem, quae Celsa vocatur, interim edificans, collectis ibidem monachis omnibusque perfectis, in eodem anno XVI. Kal. lanuarii gaudens appeciit, de quibus orta fuit; cuius fideli servitio iusta recompensans prenra, Deus ad tumbam eius plurima hodie operatur miracula. Papa quoque Gregorius be|ne dispositis Romae omnibus II. Nonas Februarii obiit, Gerberto sibi mox succedente. 44. (28.) Post haec imperator Gisillerum archiepiscopum, eo quod duas teneret parrochias, in sinodo accusans Romana iudiciali eum sententia ab offitio suspendi ac per internuntios ab apostolico eundem illo vocari precepit. Qui tunc paralisi percussus, cum huc veSylwester II, 9091003. Zwolennik i wsptwrca idei monarchii uniwersalnej. Patrz: K. Werner, Gerbert von Aurillac, die Kirche und Wissenschaft seiner Zeit, Berlin 1878; F. Picavet, Gerbert, un pap philosophe Paris 1897; C. L u x, Papst Silvesters Einfluss auf die Politik Kaisers Otto III, Berlin 1898; G. Schwartz, Die Besetzungder Bistumer Reichsitaliens unter den schsischen und salischen Kaisern 9511121, Leipzig 1913, s. 152; La Salle de Rochemaure, Gerbert Silvestre II, Paris 1921; F. Eichengrun, Gerbert (Silvester II) als Persnhchkeit, Liepzig 1928.
224

zosta zawieszony w swych czynnociach oraz wezwany przez papiea do Rzymu225. Poniewa Gizyler, tknity paraliem, nie mg tam przyby, przeto wysa duchownego Rotmana, ktry mia go oczyci z zarzutw przez zoenie przysigi na wypadek, gdyby inaczej nie dawano mu wiary. Udzielono mu wszake zwoki i sprawa zostaa odoona do czasu, gdy cesarz bdzie mg j omwi z miejscowymi biskupami 226. Nastpnie cesarz dowiedziawszy si o cudach, ktre Bg zdziaa przez upodobanego sobie mczennika Wojciecha 227, wyruszy tam 228 pospiesznie gwoli modlitwy. A gdy przyby do Ratyzbony, przyj o go z wielkimi honorami biskup tamtejszej katedry Gebhard 229. Towarzyszy cesarzowi patrycjusz Ziazo230, oblacjonariusz Robert231
Thietmar pomiesza tu wypadki. Mianowicie to, co podaje o synodzie rzymskim, odnosi si do synodu w Pawii w r. 997, ktry zwoa nie Otto III, lecz papie Grzegorz V. Jak ustali R. Holtzmann, Aufhebung, s. 55 i nn., przebieg sprawy by nastpujcy: Grzegorz V, uznawszy zniesienie biskupstwa merseburskiego za nielegalne, wytoczy na synodzie w Pawii postpowanie sdowe o nieprawn zamian diecezji merseburskiej na archidiecezj magdebursk. Gizyler zachowa si wwczas tak, jak pisze Thietmar, tzn. nie mogc sam przyby, wysa jako swego zastpc Rotmana. Sprawa ulega odroczeniu do czasu wyjanienia jej przez cesarza na miejscu z sufraganami. Podj j na nowo synod, ktry odby si w Rzymie pod koniec 998 lub na pocztku 999 r. pod przewodnictwem Ottona III, pozyskanego w midzyczasie dla sprawy. Synod ten uzna wyranie nielegalno aktu zniesienia diecezji merseburskiej (poniewa nastpi on bez zasignicia zgody synodu) oraz uchwali co do Gizylera, zalenie od motyww jego dziaania, albo pozostawienie go na arcybiskupstwie, albo jego powrt na biskupstwo merseburskie, albo wreszcie pozbawienie go wszelkiego stanowiska. Po rychej mierci papiea Grzegorza V (luty 999) sprawa posza znowu w odwok i tym si tumaczy, e Gizyler odzysKal, jak pisze Thietmar kilka wierszy dalej, ask cesarza jeszcze przed zjazdem gnienieskim. Patrz: A. Otto, Papst Gregor V, Diss. Mnster 1881, s. 28 i nn.; J. Pflugk-Harttung Op. cit. s. 166 i nn.; R. Wilmans, Jahrbcher des deutschen Reichs unter der Herrschaft Ottos III, Leipzig 1840, s. 96 i nn.; K. Uhlirz Magdeburg, s. 98 i nn.; K. J. Hefele, Conciliengeschichte 2 A. t. IV, Freiburg 1879, s. 649 i n.; A. Bhmer, Op. cit. s. 84 i nn. 226 Tzn. z sufraganami arcybiskupa magdeburskiego. 227 Otto III zetkn si ze w. Wojciechem kilkakrotnie w Rzymie, a nastpnie w Moguncji w r. 996 w czasie jego ostatniej podry przez Niemcy. Przyszy mczennik wywar sw postaw duchow bardzo silne wraenie na cesarzu. W idei misyjnej Ottona III mona odnale niewtpliwie lady wpywu w. Wojciecha. Uznanie Ottona III dla w. Wojciecha wyrazio si po jego mierci w wielkim kulcie, jaki mia cesarz
225

nire nequiret, Rotmannum misit clericum, qui iuramento, si aliter non crederetur, se excusaret. Datis tum induciis differtur, usque dum inperator cum comprovincialibus episcopis hoc discutere valuisset.
dla wieego mczennika. Dowodem tego kultu s starania Ottona III o kanonizacj w. Wojciecha oraz ufundowanie na jego cze klasztoru w Akwizgranie, kociow w Rzymie i w Subiaco oraz pomnikw w Italii. Patrz: S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 106, 113, 115; T. Silnicki, w. Wojciech - czowiek i wity oraz jego dziaalno na tle epoki (w dziele zbiorowym pt. w. Wojciech, 9971947), s. 59 i n. 228 Tzn. do Gniezna. 229 Por. IV, 20. 230 Ziazo, Ciazo (IV. 2) by to graf saski, pochodzcy z jednego z najstarszych rodw tamtejszych (Buzici). Thietmar uywa dla niego w innych miejscach Kroniki (III, 18; VI, 48, 49, 70) drugiego jeszcze imienia: Laedi, Dedi, ktre jest przypuszczalnie form pieszczotliw, przezwiskow, podobnie jak u tego kronikarza Dudo zamiast Ludolf, Dodico zamiast Walterda. R. Holtzmann w wydaniu Thietmara w Script. Rer. Germ. s. 134, uw. 3, zwraca uwag, e Widukind uywa formy Dadi (II 18) i Dadanus (III, 16) dla oznaczenia dziadka. Wskazuje rwnie na moliwy rdosw sowiaski od ded, dziad, co mogoby by uzasadnione podeszym wiekiem graf a. Ju F. Kurze zidentyfikowa w swoim wy aniu Kroniki Thietmara (w Script. Rer. Germ. 1889) Ziazo z Dedi i identyfikacja zostaa przyjta przez wikszo uczonych. Patrz: F. Rurze, Geschichte der schsischen Pfalzgrafschaft bis zu ihrem bergange in ein Territorialfrstentum, Neue Mitteil. aus d. Gebiet hist-ntiquarischer Forsch. 17 (1889), s. 306 i nn.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 139; P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio, s. 28 Z. Wojciechowski, Patrycjat Bolesawa Chrobrego, s. 37, uw. 3, Przeciw identyfikacji: M. Uhlirz. Die italienische Kirchenpolitik der Ottonen, Mitteil. d. sterr. Inst. f. Geschichtsforschung, 48 (193-), s. 297 oraz Dak deutsche Gefolge Kaiser Ottos III in Italien w Ksidze pamitkowej ku czci H. Srbika pt. Gesamtdeutsche Vergangenheit, Mnchen 1938, s. 31 i n., gdzie identyfikuje Ziazo z synem grafa Bimona z Arneburga, mianowanym w r. 1021 kanclerzem Italii. Ziazo-Dedi by bratem grafa Fryderyka, z Eilenburg. Jego on bya crka mrgrabiego Teodoryka, Thietburga, siostra rodzona Ody Mieszkowej. Pttrycjuszem (w sensie namiestnika i zastpcy cesarza) zosta zamianoway w r. 999 po likwidacji buntu Krescencjusza. J. Haller, Papstum. Udee und Wirklichkeit. T. II, 2, s. 483 kwestionuje charakter namiestnicy Ziazona. Podobnie G. Labuda, Studia, s. 267, uw. 119. 231 Oblacjonariusz peni funkcje subdiakona przy boku papiea podczas naboestw oraz mia nadzr nad ofiarami skadanymi papieowi. By to z reguy kardyna stojcy bardzo blisko papiea. Robert z uwagi na imi by prawdopodobnie Niemcem.

oraz kardynaowie 232. Nigdy jeszcze aden cesarz nie wyjeda ani nie wraca do Rzymu z wikszym przepychem! Gizyer, ktry pody naprzeciw cesarza, odzysKal jego ask, cho niezupenie233, i doczy si do jego orszaku. 45. Kiedy cesarz przyby do ytyc, przyj go w godny sposb trzeci z kolei biskup tej diecezji Hugo II234. Nastpnie oesarz uda si wprost do Mini, gdzie podejmowali go uroczycie biskup tamtejszy Idzi235 oraz margrabia Ekkehard, zaliczajcy si do jego najznakomitszych wasali. Kiedy poprzez kraj Milczan236 dotar do siedzib Dziadoszan 237, wyjecha z radoci na jego spotkanie Bolesaw, ktry nazywa si wiksz saw" nie dla swoich zasug, lecz dlatego, e takie byo z dawna przyjte znaczenie tego sowa 238. W miejscowoci zwanej Ilua 239 przygotowa on przedtem kwater dla cesarza. Trudno uwierzy i opowiedzie, z jak wspaniaoci przyjmowa wwczas Bolesaw cesarza i jak prowadzi go przez swj kraj a do Gniezna 240. Gdy Otto ujrza z daleka upragObecno kardynaw wskazywaa, i zanosio si na akt szczeglnej wagi. Patrz o wicie Ottona III w Gnienie: P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio, I, s. 139. 233 Gdy sprawa jego nie bya zaatwiona. P. wy. uw. 225. 234 990 1003; 235 Por. Ks. IV, uw. 45; 236 Por. Ks. I, uw. 73. 237 Jedno z plemion lskich midzy Bobrem i Odr, z grodami: Gogowem i Szprotaw. P.: P. J. Safafik, Op. cit. II, str. 500; H. Bottger, Op. cit. IV, s. 261; Z. Wojciechowski, Ustrj polityczny lska, s. 3 i nn. 238 Boleje (wicej) i sawa. Jest to dowd, i Thietmar zna jzyki sowiaskie. 239 Iawa na prawym brzegu Bobra, poniej Szprotawy. 240 Thietmar omawia poniej tylko kocieln stron zjazdu gnienieskiego przemilczajc wiadomie wydarzenia polityczne tego zjazdu. Koa feudaw bowiem, do ktrych nalea Thietmar, nastawione wrogo wobec Sowiaszczyzny, nie sprzyjay polityce Ottona III i niechtnym patrzay okiem na jego podr gnieniesk. Utworzenie wasnej metropolii w Polsce oraz zupena emancypacja ksicia polskiego oceniane byy w tych koach bardzo krytycznie. Jedyn wypowied Thietmara na temat wieckich, politycznych wydarze w Gnienie w roku 1000 odnajdujemy w nastpnej ksidze (V, 10) w lakonicznej, lecz jake wymownej apostrofie: Niech Bg wybaczy cesarzowi, e czynic trybutariusza panem wynis go tak wysoko"... Patrz przy tym tekcie (Ks. V, w. 66) komentarz do politycznej strony zjazdu gnienieskiego. Oprcz Thietmara o zjedzie gnienieskim mwi nastpujce rda: 1) Roczniki kwedlinburskie (a. 1000 M. G. SS. III s. 77), ktre dorzucaj jeden cenny szczeg, a mianowicie, e Bolesaw ofiaro232

Postea cesar auditis mirabilibus, quae per dilectum sibi martyrem Deus fecit Aethelbertum, orationis gratia eo pergere festinavit. Sed cum Ratisbonam veniret, a Gebehardo, eiusdem aecclesiae antistite, magnifico honore susceptus est, comitantibus secum Ziazone tunc patricio et Robberto oblacionario cum cardinalibus. Nullus imperator maiori umquam gloria a Roma egreditur neque revertitur. Huic Gisillerus obviam pergens gratiam eius quamvis non firmam promeruit et comitatur. 45. Cesar autem ad Citicensem perveniens urbem, a secundo Hugone, eiusdem sedis provisori tercio, ut decuit imperatori, suscipitur. Deindeque recto itinere Misnensem tendens ad civitatem, a venerabili Egedo, huius aecclesiae episcopo, et a marchione Ekkihardo, qui apud eum inter precipuos habebatur, honorabiliter accipitur. Decursis tunc Milcini terminis huic ad Diedesisi pagum primo venienti Bolizlavus, qui maior laus non merito sed more antiquo interpretatur, parato in loco, qui Ilua dicitur, suimet hospicio, multum hilaris occurrit. Qualiter autem cesar ab eodem tunc susciperetur et per sua usque ad Gnesin deduceretur, dictu incredibile ac
wa cesarzowi dary daniny", ktrych on jednak nie przyj, ,gdy przyby tu nie po to, by bra, lecz po to, aby dawa i modli si". 2) Roczniki hildesheimskie (a. 1000, M. G. SS. III, s. 92), ktre daj opis zbliony do Thietmara, cho myl Polsk z Czechami, a Gniezno z Prag. Przynosz one ponadto wan informacj, e zarzdzenia Ottona w Gnienie zostay powzite za zgod papiea i na prob Bolesawa oraz e odby si synod w tej sprawie. 3) Roczniki altajskie wiksze (a, 1000, wyd. Scrip. Rer. Germ. s. 16) oraz Vita Meinverci episcopi Paterbrunnensis (M. G. SS. XI, s. 109), ktre powtarzaj wiadomoci za Rocznikami hildesheimskimi. 4) Roczniki magdeburskie (M. G. SS. XVI s. 159) Dzieje arcybiskupw magdeburskich (M. G. SS. XIV, s. 390), ktre, w tym samym zreszt brzmieniu, daj krytyczne i tendencyjne owietlenie wypadkw gnienieskich, okrelajc akcj Ottona III jako nielegaln, gdy cay ten kraj stanowi diecezj biskupa poznaskiego, ta za podlegaa ze wszystkimi biskupstwami, jakie w przyszoci miay by tam utworzone, na mocy zarzdzenia cesarza Ottona I i papiey, arcybiskupowi magdeburskiemu". (By to wyraz nie uzasadnionych pretensyj arcybiskupa magdeburskiego do zwierzchnictwa nad Kocioem polskim, opartych na sfaszowanym z pocztkiem XI w. przywileju. Patrz wyej Ks. II, uw. 111). 5) Annalista Saxo (M. G. SS. VI, s. 644), ktry powtarza niemal dosownie tekst Thietmara. 6) Nagrobek Bolesawa Chrobrego (Data sporna w nauce: P. K. Potkaski, Napis grobowy Bolesawa Chrobrego, Pisma pomiertne, T. II, Krakw 1924, s. 119 i n.;

niony grd, zbliy si do boso ze sowami modlitwy na ustach. Tamtejszy biskup Unger 241 przyj go z wielkim szacunkiem i wproP. David, Les sources de 1'histoire de Pologne a l'epoque des Piasts (9631386), Paris 1934, s. 224; G. Labuda, Studia, s. 241; R. Gansiniec, Nagrobek Bolesawa Wielkiego, Przegl. Zach. 1951, z. 7/8, s. 444 i nn., ktrego datowanie na ok. 1340 r. jest najbardziej przekonywajce. Wydany w Mon. Poi. Hist. I, s. 323; P. David, L'epitaphe de Boleslas Chrobry, Paris 1928; R. Gansiniec, Op. cit. s. 421), ktry podaje, i Za Twoje czyny wsawione da Otto Tobie koron, Cesarz ze saw promienn zdj z ciebie ksice lenno..." (przekad J. Birkenmajera). 7) Gali Anonim (Galii Anonymi Chronicon, wyd. L. Finkel i S. Ktrzyski, Fontes Rerum Polonicarum in usum scholarum, T. I, 1899, 1. I, c. 6, s. 1112), ktry pisa wprawdzie w przeszo sto lat pniej od wypadkw gnienieskich, lecz w ich opisie opiera si na wspczesnym, zaginionym ywocie w. Wojciecha (p. cytowan wyej uw. 162 prac S. Ktrzyskiego o tym ywocie i prac P. David, Les sources de 1'histoire de Pologne a l'epoque des Piasts, 1934, s. 104 i nn. oraz uwagi G. Labudy, Studia, s. 242 i nn.). Gali nie zajmuje si sprawami kocielnymi zaatwionymi na zjedzie i ogranicza si do stwierdzenia, i cesarz przekaza Bolesawowi w Gnienie wszelkie uprawnienia, jakie posiada dotd w sprawie godnoci kocielnych (prawo inwestytury) w Polsce oraz w krajach pogaskich podbitych przez Bolesawa teraz i w przyszoci. Relacj Galia o wieckich wydarzeniach zjazdu gnienieskiego rozpatrujemy niej Ks. V, uw. 66, przy tekcie Thietmara V, 10. Literatura do zjazdu gnienieskiego: A. Naruszewicz, Historya narodu polskiego, T. II, s. 91; J. S. Bandtkie, Dzieje narodu polskiego, T. I, s. 168 i n.; R. Roepe11, Geschichte Polens, T. I, s. 656; K. Szajnocha, Bolesaw Chrobry, s. 92 i n.; J. Lelewel, O zwizkach z Niemcami krlw polskich, s. 30; J. Stasiski, De rationibus, quae inter Poloniam et imperium Romano-Germanicum Ottonum Imperatorum aetate intercedebant, Diss. Berlin 1862, s. 49 i nn.; A. F. Gfroerer, Papst Gregor VII und sein Zeitalter, Schaffhausen 1862, s. 877 i nn.; H. Zeissberg, ber die Zusammenkunft Kaiser Ottos III mit Herzog Boleslav von Polen zu Gnesen, Zeitschr. f. die sterr. Gymnasien, XVIII, 1867, passim; X. Liske, Bolesaw Chrobry i Otto III w Gnienie, Dziennik Literacki, 1869, s. 171 i nn.; J. Szujski, Pielgrzymka Ottona III do Gniezna w r. 1000, Przegld Polski, 1872, stycze, passim; F. Czerny, Zwizki pastwowe i kocielne Czech, Polski i Wgier, Krakw, 1872, passim; A. Maecki, Ustrj wewntrzny pierwotnej Polski, Przewodnik Naukowy i Literacki, 1875, s. 203; tene, Bolesaw Chrobry, P. sownik biograficzny, T. II, s. 250; M. DraBolesawa Chrobrego ze Stolic Apostolsk, Sprawozd. Gimn. Nowodworskiego, Krakw 1877, passim; M. Bobrzyski, Dzieje Polski, I, s. 72; K. Rawer, Polityczne znaczenie Zjazdu Gnieniejskiego

ineffabile est. Videns a longe urbem desideratam nudis pedibus suppliciter advenit et ab episcopo eiusdem Ungero venerabiliter
w r. 1000, Sprawozd. Gimn. Franciszka Jzefa, Lww 1882, passim; W. Ktrzyski, Przyczynki do historii Piastowiczw i Polski piastowskiej, Rozprawy A. U., Wydz. H. F.XXXVII(1898), s. 25 i nn.;W. G iesebrecht, Op. cit. I, 732; C. Wersche, Op. cit. s. 252 i nn.; M. odyski, Wgry lennem Stolicy Apostolskiej, Kwart. Hist. 24 (1910), s. 47 i nn.; K. migrd-Stadnicki, Die Scherfkung Polens an Papst Johannes XV, Freiburg 1911, s. 63 i nn.; P. Kehr, Das Erzbistum Magdeburg, s. 3047; W. Abraham, Organizacja Kocioa w Polsce do poowy wieku XII, Lww 1893, s. 70, uw. 1; tene, Gniezno i Magdeburg, passim; S. Zakrzewski, Historia [polityczna, s. 46 i n.; tene, Bolesaw Chrobry, s. 111140; R. Grdecki, Dzieje Polski, s. 63 inn.; K. Tymieniecki, Dzieje Polski piastowskiej, s. 98; 'tene, Bolesaw Chrobry, Polski sownik biogr., T. II, s. 250; M. D r agan, Koronacja Bolesawa Chrobrego, Lublin 1925, s. 11 i nn.; M. Ter Braak, Op. cit. s. 165 i nn.; P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio, I. s. 135 i nn.; G. H. Voigt. Brun von Querfurt, s. 195 i nn.; S. Arnold, Op. cit. s. 63; A. Brackmann. Der Rmische Erneuerungsgedanke" und seine Bedeutung fur die Reichspolitik der deutschen Kaiserzeit, Gesammelte Aufstze, 108139; tene, Die Anfnge des polnischen Staates, tame s. 164187; tene, Reichspolitik und Ostpolitik, tame s. 201205; tene, Die politische Bedeutung der Mauritius Verehrung, tame s. 226234; tene, Kaiser Otto III und die staatliche Umgestaltung Polens und Ungarns, tame s. 243 i nn.; tene, Zur Entstehung des ungarischen Staates. Abhandlungen d. Preuss. Akad. d. Wissensch. Phil. Hist. Kl. 1940, nr 8, passim; M. Z. Jedlicki. La creation, passim; tene, Die Anfnge des polnischen Staates, Hist. Zeitschr. 152 (1935), s. 524 i nn.; tene, Stosunek prawny, s. 139169; G. Labuda, Pozna i Magdeburg, passim; Studia, s. 237319; K. Buczek, Pierwsze biskupstwa, s. 172 i nn.; tene, Ze studiw nad Kronik Galia Anonima, Roczn. Hist. XIV (1938), s. 15 i nn.; G. Sappok, Die Anfnge des Bistums Posen, s. 63; H. F. Schmid,,Die rechtlichen Grundlagen der Pfarrorganisation auf westslawischen Boden und ihre Entwickelung whrend des Mittelalters, Weimar 1938, s. 174; E. E. Stengel, Op. cit. s. 369 i nn.; G. Tellenbach, ber Herzogskronen und Herzogshte im Mittelalter, Deutsch. Arch. f. Gesch. d. MA, 5 (1941), s. 60; C. Erdmann, Das ottonische Reich als Imperium Romanum, tame 6 (1943), passim; Z. Wojciechowski, Pastwo Polskie w wiekach rednich, Pozna 1945, s. 32; tene, Patrycjat Bolesawa Chrobrego, passim; tene, Bolestew Chrobry i rok 1000, Przegld Zach. 1948, passim; R. Gansiniec, Nagrobek, s. 521 i nn. 241 Trudno ustali narodowo Ungera. Opierajc si na germaskim brzmieniu tego imienia przyjmowano powszechnie w nauce, i Unger by Niemcem. Susznie jednak zwraca uwag H. o w m i a s k i, Op.

wadzi do kocioia, gdzie cesarz, zalany zami, prosi witego mczennika o wstawiennictwo, by mg dostpi aski Chrystusowej. Nastpnie utworzy zaraz arcybiskupstwo 242, zgodnie z prawem, jak przypuszczam 24S, lecz bez zgody wymienionego tylko co biskupa 244, ktrego diecezja obejmowaa cay ten kraj 245. Arcybiskupstwo to
cit. s. 305, e imi to naleao w Niemczech do rzadkoci i dlatego uczony ten skonny jest widzie w Ungerze raczej Wocha lub Reto-Romana. W nauce zidentyfikowano polskiego biskupa Ungera ze wspczenie wystpujcym i noszcym to samo imi opatem klasztoru Benedyktynw w Memleben. Poniewa w dokumencie Ottona III dla tego klasztoru z 4 padziernika 991 r. (M. G. Dipl. II, Nr. 75, s. 482) jako jego opat figuruje Vunnigerus episcopus, a ju w nastpnym roku inny dokument (M. G. Dipl. II, Nr. 106, s. 571) wymienia tam opata Reginalda, przeto P. Kehr, Op. cit. s. 33 i W. Abraham, Gniezno i Magdeburg, s. 11, przyjli, i Unger obj biskupstwo w Polsce dopiero koo 992 roku, przedtem za, tzn. od 982 r. (daty jego nominacji biskupiej, ktr mona wyprowadzi z tekstu Thietmara, VI, 65) by biskupem misyjnym dla innego terenu. W. Abraham w swojej ostatniej pracy (ogoszonej po mierci) pt. Jedyne polskie biskupstwo przed rokiem 1000; ycie i Myl, 1950, z. 1/2, s. 43, uwaa za wyjtkowo pomyln koniunktur dla Polski, i po mierci Jordana znaleziono takiego kandydata na jego nastpc, ktry by ju konsekrowanym biskupem, a nie zwizanym przysig z adn metropoli. Uczony ten widzi w tym dowd ostronej i zapobiegliwej polityki dworu polskiego. Pogldy Kehra i Abrahama podziela G. Sappok, Die Anfnge des Bistums Posen, s. 75. Innego zdania jest Z. Wojciechowski, Polska nad Wis i Odr, s. 160, uw. 189, ktry trzyma si konsekwentnie tekstu Thietmara i widzi Ungera w Polsce ju od 982 r., tzn. od mierci Jordana, ktr umieszcza w tym roku. Po utworzeniu metropolii gnienieskiej w 1000 r. Unger pozosta niezalenym od niej biskupem poznaskim i umar w Niemczech w 1012 r. P. niej uw. 247. 242 Z tekstu Thietmara wyniKaloby, e utworzenie arcybiskupstwa w Gnienie byo wycznie dzieem cesarza Ottona III. Tymczasem z innych wspczesnych rde wynika, i stao si to na podstawie porozumienia trzech czynnikw: ksicia polskiego, papiea i cesarza. Roczniki hildesheimskie mwi wyranie (a. 1000, Script. Rer. Germ., s. 28): Imperator... ordinari fecit archiepiscopum licentia Romani pontificis, causa petitu nis Boleslavonis... Brat w. Wojciecha Radzim-Gaudenty ju w poprzednim roku nazwany jest w przywileju dla klasztoru w Farfie (M. G. Dipl. II, nr 339, s. 759) archiepiscopus sancti Adalberti martyris, z czego wynika, e mia ju wwczas nominacj, czyli e caa sprawa zostaa zaatwiona w Rzymie w r. 999, w Gnienie za nastpio tylko wykonanie zapadych tam decyzji. Kreowanie nowej samodzielnej organizacji kocielnej w Polsce wizao si z szersz koncepcj: Renovatio Imperii Romanorum oraz chrystianizacji Sowiaszczyzny, ktra to kon-

succeptus aecclesiam introducitur, et ad Christi gratiam sibi inpetrandam martyris Christi intercessio profusis lacrimis invitatur. Nec mora, fecit ibi archiepiscopatum, ut spero legitime, sine concepcja bya wynikiem porozumienia midzy Ottonem III a papieem Sylwestrem II. Patrz: P. Kehr, Op. cit. s. 44; W. Abraham, Organizacja, s. 54 i n. Jedyne biskupstwo, s. 44; K. Stadnicki, Op. cit. s. 60 i n.; M. Z. Jedlicki, La creation, s. 653 i n.; Die Anfnge des polnischen Staates, s. 526; P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio, T. I, s. 130 i nn. Odmienny pogld przypisujcy gwn rol Ottonowi III podtrzymywa A. Brackmann w cytowanych wyej uw. 240 pracach oraz R. Gansiniec, Op. cit. s. 525 i n., ktry przyjmuje, i wobec politycznej niemocy papiea wzi cesarz z rnych pobudek, pobudek idealnych, ale i realno-politycznych na siebie spenienie obowizkw, jakie ciyy na papieu z racji darowizny (Dagome iudex)". 243 Sens tego przypuszczenia jest raczej negatywny, tzn. Thietmar uwaa ca akcj Ottona III za nielegaln. O przyczynach tego stanowiska i jego tendencyjnoci p. wy. Ks. II, uw. 111. 224 Wedle cytowanych wyej Ks. II, uw. 50 zasad kanonicznego prawa zwyczajowego do utworzenia nowej jednostki organizacji kocielnej na pewnym terytorium wymagana bya zgoda ze strony biskupa, ktry sprawowa dotychczas wadz na tym terytorium. Dlatego i w tym wypadku musiano zasiga zgody u biskupa Ungera. Wedle Thietmara Unger nie udzieli tej zgody. Wiadomo ta jednak budzi powane zastrzeenia z punktu widzenia wiarogodnoci. Gdyby bowiem Unger rzeczywicie zgody tej nie udzieli, to kreowanie arcybiskupstwa nie mogoby doj do skutku. Prawo kanoniczne byo pod tym wzgldem bardzo rygorystyczne. Susznie tedy przypuszcza W. Abraham, Jedyne biskupstwo, s. 37, e Unger nie protestowa w r. 1000 przeciwko tworzeniu metropolii w Gnienie. Powouje si ten uczony na wiadectwo Brunona z Kwerfurtu, ktry w ywocie piciu braci mczennikw (Mon. Poi. Hist. VI, s. 419) charakteryzuje Ungera jako czowieka dobrotliwego, penego dobrych chci i rzdzcego spokojnie swoj diecezj. Std wnosi W. Abraham, i nie byo wwczas konfliktu midzy biskupem a polskim ksiciem, ktry to konflikt wybuchby z pewnoci, gdyby Unger rzeczywicie protestowa. Dopiero w kilka lat potem, kiedy uwiziono Ungera w Magdeburgu podczas jego podry do Rzymu, zmuszono go do wystosowania protestu i aktu obediencji wobec arcybiskupa magdeburskiego. Thietmar antycypowa wic pniejsze wydarzenia dla podtrzymania swego pogldu o zwierzchnoci metropolii magdeburskiej nad kocioem polskim. 245 w tym punkcie Thietmar mia racj, gdy caa Polska podlegaa dotd jurysdykcji tego jedynego biskupa misyjnego. Tak samo przedstawiaj to Gsta archiepiscoporum Magdeburgensium (a. 1000, M. G. SS. XIV, s. 390) i Annales Magdeburgenses (a. 100, M. G. SS. XVI, s. 159). patrz: W. Abraham, Jedyne biskupstwo, s. 35.

powierzy bratu wspomnianego mczennika Radzimowi246 i podporzdkowa mu z wyjtkiem biskupa poznaskiego Ungera247 nastpujcych biskupw: koobrzeskiego Reinberna248, krakowskiego Poppona 249 i wrocawskiego Jana 250. Rwnie ufundowa tam otarz i zoy na nim uroczycie wite relikwie. 46. Po zaatwieniu tych wszystkich spraw cesarz otrzyma od ksicia Bolesawa wspaniae dary i wrd nich, co najwiksz sprawio mu przyjemno, trzystu opancerzonych onierzy251. Kiedy odjeda, Bolesaw odprowadzi go z doborowym pocztem a do Magdeburga 252, gdzie obchodzili uroczycie niedziel palmow. Nazajutrz w poniedziaek tamtejszy arcybiskup otrzyma rozkaz od cesarza, by obj swoje poprzednie biskupstwo 253. Tylko z trudem, opaciwszy sowicie porednikw, zdoa on uzyska odroczenie sprawy do synodu w Kwedlinburgu. Zjechao si tam wielu czonkw cesarskiej Rady. Obchodzono radonie wito Wielkanocne, a w poniedziaek odby si synod, na ktry wezwano po raz wtry Gizylera. Poniewa ten cik zoony by niemoc, przeto zastpowa go wspomniany ju Rotman 254, ponadto za broni go w wielu punktach tamtejszy prepozyt Walterd255. Z kolei zawezwano GiNominacja brata w. Wojciecha na zwierzchnika nowo kreowanej metropolii wskazuje na cisy zwizek wypadkw gnienieskich z osob tego mczennika. Niezalenie od doniosej roli, jak tu odegra wiey kult w. Wojciecha, mona przyj z uwagi na zaye stosunki czce owego witego z Ottonem III i Bolesawem Chrobrym, i by on wtajemniczony w plany Bolesawa i popiera je czynnie w Rzymie. 247 To wyczenie biskupa Ungera, zgodne z przepisami prawa kanonicznego, nie byo wynikiem adnego protestu z jego strony, lecz byo podyktowane wzgldami natury personalnej. Jak susznie przyjmuje Z. Wojciechowski, Pocztki chrzecijastwa w Polsce, ycie i Myl, 1950 z. 3/4, s. 218, dano w ten sposb satysfakcj Ungerowi za to, e nie zosta arcybiskupem. W. Abraham, Gniezno i Magdeburg, s. 21 i n., przyjmowa, e Bolesaw Chrobry obieca wwczas Ungerowi drug metropoli, w pracy za: Jedyne biskupstwo, s. 37, domyla si ewentualnych obietnic polskiego ksicia na terenie pnocno-wschodniej Sowiaszczyzny. P. David, Gilon de Toucy, cardinal-eveque de Tusculum et s legation en Pologne. Studia hist. ku czci S. Kutrzeby, Krakw 1938, T. II, s. 133, przypuszcza, i Unger pozosta po zjedzie gnienieskim przeoonym misyj dla krajw nie objtych nowymi diecezjami. 248 Niewtpliwie niemieckiego pochodzenia. Diecezja koobrzeska nie utrzymaa si dugo, gdy wkrtce zlikwidowaa j reakcja pogaska. Reinbern zosta wysany po utracie diecezji na Ru (w r. 1013) wraz z crk Bolesawa Chrobrego, polubion ksiciu witopekowi. Jego dziaalno na Rusi, gdzie umar w wizieniu w 1018 r. oraz charakte246

sensu tamen prefati presulis, cuius diocesi omnis haec regio subiecta est, committens eundem predicti martyris fratri Radimo eidemque subiciens Reinbernum, Salsae Cholbergiensis aecclesiae episcopum, Popponem Cracuaensem, Iohannem Wrotizaensem, Vungero Posnaniensi excepto; factoque ibi altari sanctas in eo honorifice condidit reliquias. 46. Perfectis tunc omnibus imperator a prefato duce magnis muneribus decoratur et, quod maxime sibi placuit, trecentis militibus loricatis. Hunc abeuntem Bolizlavus comitatu usque ad Magadaburg deducit egreio, ubi palmarum sollemnia celebre peracta sunt.
rystyk samej postaci podaje Thietmar VII, 7273. Patrz: T. Silnicki, Pocztki chrzecijastwa i organizacji kocielnej na Pomorzu, ycie i Myl, 1951, z. 3/4, s. 309. A. Hofmeister, Der Kampf um die Ostsee vom 9. bis 12. Jhdt., Greifswald 1931, s. 13, 32. 249 Prawdopodobnie pochodzenia niemieckiego. Patrz: L. towski, Katalog biskupw, praatw i kanonikw krakowskich, T. I, Krakw 1852; H. F. Schmid, Die rechtlichen Grundlagen, s. 279 i n. O faszywym pogldzie przyjmujcym istnienie osobnego biskupstwa krakowskiego przed r. 1000 patrz wyej ks. II, uw. 111. 250 Prawdopodobnie pochodzenia polskiego. Biskupstwo wrocawskie ulego likwidacji na skutek reakcji pogaskiej po katastrofie Mieszka II. Patrz: T. Silnicki, Dzieje i ustrj Kocioa na lsku do koca XIV wieku. Historia lska T. II, Krakw 1939, s. 27. 251 Takie prezenty w postaci druyny byy praktykowane w wczesnych stosunkach midzynarodowych. Ich wielk atrakcj bya zbroja, ktra przy wczesnym stanie techniki bya bardzo kosztowna. 252 Z tekstu Thietmara wynika wyranie, i Bolesaw Chrobry spdzi wita Wielkanocne razem z cesarzem w Magdeburgu, nie mwi nic natomiast Thietmar, czy ksi polski wrci std do siebie, czy te towarzyszy dalej cesarzowi do Akwizgranu, gdzie nastpio pamitne wydarzenie otwarcia przez cesarza grobu Karola Wielkiego. Obecno Bolesawa w Akwizgranie sygnalizuj jedynie Roczniki kwedlinburskie (M. G. SS. III, s. 92). S. Ktrzyski, O imionach piastowskich do koca XI wieku, ycie i Myl, 1951, z. 5/6, s. 722, uwaa obecno Bolesawa Chrobrego tame za bardzo prawdopodobn i widzi w niej akt wzajemnoci i wdzicznoci wobec cesarza za jego osobisty udzia w wydarzeniach gnienieskich. Interpolacja do pniejszej Kroniki Ademara de Chabannes (tekst u S. Ktrzyskiego, O zaginionym ywocie w. Wojciecha, s. 264, uw. 48), podaje, i Otto III ofiarowa Bolesawowi Chrobremu znaleziony w grobie tron Karola Wielkiego, co S. Ktrzyski, s. 723, czy z pobytem ksicia polskiego w Akwizgranie. 253 W wykonaniu postanowie synodu rzymskiego z koca 998 lub Pocztku 999 r. Patrz wyej Ks. IV, uw. 225. 254 Por. IV, 44. 255 Por. III, 12.

zylera na synod w Akwizgranie, gdzie stawi si wreszcie wraz ze swoimi i gdzie go przesuchiwa powtrnie archidiakon Stolicy Apostolskiej. Gizyler wszake, idc za mdr rad, prosi, by dano mu mono stawienia si przed soborem powszechnym. W ten sposb nie zaatwiono tych wszystkich spraw i znowu ulegy one zwoce, a Bg w swej askawoci zechcia je zakoczy ju w naszych czasach. 47 (29). Cesarz chcc wskrzesi w naszych czasach dawny rzymski obyczaj, ktry prawie zupenie wyszed z uycia, czyni wiele takich rzeczy, ktre rni rnie oceniali 256. I tak zasiada sam jeden przy pokrgym stole na miejscu wyszym od innych. Poniewa nie mia pewnoci, gdzie spoczywaj zwoki cesarza Karola, przeto w miejscu, w ktrym przypuszcza, i si znajdowa powinny, kaza zerwa w tajemnicy posadzk i kopa, a je znaleziono w pozycji siedzcej na tronie krlewskim257. Nastpnie zabra zoty krzy, ktry wisia na szyi zmarego wraz z czci szat jeszcze nie zbutwiaych, reszt za woy z wielkim szacunkiem z powrotem do grobu. Poza tym, czy mam wymienia poszczeglne jego podre tam i z powrotem po wszystkich podlegych mu biskupstwach i hrabstwach? Zaatwiwszy pomylnie wszystkie sprawy po tamtej strome Alp objeda swoje cesarstwo rzymskie i przyby do twierdzy Romulusa258, gdzie przyjty zosta z wielk chwa przez papiea i jego biskupw. 48 (30). Po tych wypadkach ulubieniec cesarza Grzegorz259 usiowa pojma go podstpem i w tym celu przygotowa potajemnie plan zasadzki. Lecz gdy zebrani przeze ludzie napadli znienacka na cesarza, ten umkn przez bram razem z ma garstk, podczas gdy wiksza cz jego towarzyszy pozostaa zamknita w miecie. Tak oto tum nigdy niezadowolony ze swoich wadcw, zym mu odpaci za jego niewypowiedzian dobro. Otto wezwa nastpnie przez specjalnego goca wszystkich swoich przyjaci, aby do przybyli, i poleci gorco kademu z osobna, aby, jeli zaley im cokolwiek na honorze i yciu cesarza, pospieszyli z si zbrojn by go pomci i broni. Rzymianie atoli uwiadomili sobie ze wstydem cay ogrom tej jawnej ju zbrodni, ktrej si dopucili, i oskarajc si nawzajem ponad miar, wypucili na wolno wszystkich tych, ktrych uwizili. Z wielk pokor i na wszystkie sposoby bagali nastpnie cesarza o ask i pokj. Cesarz jednak nie dajc
Thietmar ma tu na myli predylekcj Ottona III do rzymskich form i dawnego protokou cesarskiego, co czyo si z koncepcj Reno256

Secunda feria archiepiscopus eiusdem loci imperatoris edictu priorem suscipere sedem rogatus, data internuntiis magna pecunia inducias usque ad Quidilingeburg vix impetravit. Fit illuc magnus senatorum concursus; paschalia eciam ibi peraguntur gaudia, et habito in II. feria sinodo iterum Gisillerus vocatur. Hic infirmitate oppressus valida a predicto excusatur Rotmanno et in multis a Waltherdo tunc preposito defenditur. Indicitur huic concilium in Aquisgrani, quo ipse cum suis veniens, iterum ab archidiacono Romanae sedis alloquitur. Qui sapienti consilio usus, generale sibi postulat dari concilium; sicque indiscussa dilata sunt haec omnia, usque dum haec Deus finire dignatus est nostris propicius temporibus. 47. (29.) Imperator antiquam Romanorum consuetudinem iam ex parte magna deletam suis cupiens renovare temporibus, multa faciebat, quae diversi diverse sentiebant. Solus ad mensam quasi semicirculus factam loco caeteris eminenciori sedebat. Karoli cesaris ossa ubi requiescerent, cum dubitaret, rupto clam pavimento, ubi ea esse putavit, fodere, quousque haec in solio inventa sunt regio, iussit. Crucem auream, quae in collo eius pependit, cum vestimentorum parte adhuc imputribilium sumens, caetera cum veneratione magna reposuit. Sed quid memorem singulos eiusdem accessus et recessus per omnes suimet episcopatus et comitatus? Cunctis apud Transalpinos bene dispositis Romanum visitabat imperium Romuleasque pervenit ad arces, ubi ab apostolico caeterisque coepiscopis magnis laudibus suscipitur. 48. (30.) Post haec Gregorius, qui cesari valde carus erat, dolo eum capere nisus occultas tendebat insidias. Quibus collectis et ex inproviso adversus eum iam insurgentibus, inperator de porta cum paucis evasit, maxima suorum caterva sociorum inclusa; et vulgus numquam suis contentum dominis malum huic pro ineffabili pietate restituit. Deinc nuntio suimet omnes cesar sibi familiares convenire illuc rogat et precipit, demandas singulis quibusque, si umquam de honore sui vel incolumitate curarent, ad ulciscendum eum ac amplius tuendum armato ad se milite properarent. Romani autem, manifestati tunc sceleris culpa se erubescentes seque invicem
vatio imperii. Patrz: P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio, T. I, s. 110 i nn., 148. 257 Patrz: W. Giesebrecht, Op. cit. I, s. 864 i n.; M. Ter Braak, Op. cit, s. 170 i nn.; S. Ktrzyski, O imionach piastowskich, s. 721 i nn. 258 Tzn. Rzymu. 259 Comes z Tusculum, jeden z przywdcw buntu przeciw Ottonowi III.

wiary ich sowom kamliwym, nie omieszKal trapi ich osb i mini wszdzie, gdzie tylko mg im wyrzdzi szkod. Wszystkie rzymskie i longobardzkie prowincje trzyma w wiernoci i posuszestwie z wyjtkiem jednego Rzymu, ktry tak wynis i umiowa ponad wszystko. Ucieszy si bardzo cesarz, gdy na jego wezwanie przyby tum wiernych wasali z arcybiskupem koloskim Herbertem260 na czele. Jakkolwiek na zewntrz zawsze udawa wesoo, to jednak w sumieniu niejeden wyrzuca sobie uczynek i w ciszy nocnej cig odprawia pokut przez czuwanie i dugie, strumieniami ez przeplatane modlitwy. Czsto poci cay tydzie z wyjtkiem czwartku i wielk hojno okazywa w jamunach. 49. Jego zbliajc si mier poprzedziy zamieszki rozliczne. Albowiem nasi ksita i grafowie, nie bez wiedzy biskupw, uknuli wielki spisek przeciw niemu i zabiegali w tym celu o pomoc u ksicia Henryka, jego pniejszego nastpcy 261. Lecz ten w gbokiej chowajc pamici ostatnie przestrogi swego imiennika ojca262, ktry znalaz wieczny spoczynek w Gandersheim, a take dlatego, i wiernym by dotd cesarzowi we wszystkich okolicznociach, nie da im zgoa posuchu. Cesarz, ktry si o tym rycho dowiedzia, przyj wszystko ze spokojem, gdy nagle zachorowa na zamku w Paterno263 na skutek wrzodw, ktre wci -si wysypujc trawiy jego wntrznoci264. Z pogodnym obliczem i niezachwian wiar rozsta si z tym wiatem 24 stycznia on, ktry by koron rzymskiego cesarstwa. W nieutulonym alu pozostawi swoieh bliskich, albowiem nie byo w tych czasach yczliwszego ode i agodniejszego pod kadym wzgldem czowieka. Niechaj ten, co alf jest i omeg265, ulituje si nad nim i nagrodzi go wielkim za mae, wiecznym za doczesne! 50 (31). Ci, co byli obecni przy mierci cesarza, trzymali j w tajemnicy tak dugo, a zebrano przez gocw wojsko, ktre w tym czasie byo tu i tam rozproszone. Kiedy nastpnie aobny orszak odprowadza zwoki drogiego wadcy, musia wytrzymywa przez siedem dni bez przerwy ca groz wojny. Przez cay czas bowiem, dopki nie doszli do miasta Werony, nieprzyjaciel nie dawa im chwili spokoju. Kiedy cignc std dalej przybyli do posiadoci biskupa augsburskiego Zygfryda266 zwanej Polling267, przyj ich ksi Henryk i wzruszy bardzo swymi zami. Henryk namawia ich, kadego z osobna, wrd wielorakich obietnic, aby zechcieli wybra go swoim wadc i krlem. Nastpnie zabra zwoki cesarza wraz z insygniami wadzy z wyjtkiem wczni, ktr wzi uprzednio i wysa potajemnie naprzd arcybiskup Her-

supra modum redarguentes, omnes inclusos emisere securos, gratiam imperatoris et pacem modis omnibus suppliciter expetentes. Quos ubicumque vel in ipsis vel in rebus suis cesar ledere potuit, verbis eorundem mendacibus diffidens, nocere non tardavit. Omnes regiones, quae Romanos et Longobardos respiciebant, suae dominacioni fideliter subditas, Roma solum, quam pre caeteris diligebat ac semper excolebat, excepta, habebat. Conveniente tum cum Heriberto, sanctae Agripinae archiepiscopo, plurima fideiium turba, inperator laetatur; et quamvis exterius vultu semper hilari se simularet, tamen conscientiae secreto plurima ingemiscens facinora, noctis silentio vigiliis oracionibusque intentis, lacrimarum quoque rivis abluere non desistit. Sepenumero omnem ebdomadam excepta V. feria ieiunus perducens, in elemosinis valde largus exstitit. 49. Appropinquantem eius obitum multa prevenere importuna. Namque nostri duces et comites, non sine conscientia episcoporum, multa contra eum conspirare nituntur, Heinrici ducis, postea successoris sui, ad hoc auxilium postulantes. Hic ultima patris suimet et equivoci monita, qui in Gonneshem obiit c requiescit, memori servans in pectore et sibi hactenus in cunctis fidelis, nullum his prebuit assensum. Inperator hoc statim comperiens et pacienti ferens animo, in Paterna urbe pustellis interiora prementibus et interdum paulatim erumpentibus infirmatur. Qui facie clarus ac fide precipuus VIIII. Kal. Febr. Romani corona inperii exivit ab hoc seculo, suis insuperabilem relinquens merorem, quia tempore eo non fuit ullus largior ac per omnia clemencior illo. Alfa et O misereatur eo, tribuens pro parvis magna, pro temporalibus sempiterna. 50. (31). Hii autem, qui extremis eius intererant, haec tam diu celabant, quoad exercitus undique tum dispersus per internuntios colligeretur. Tunc tristis turba dilecti senioris corpus comitata magnas bellorum asperitates VII dies continue perpessa est; nullaque securitatis certitudo ab hostibus concessa est, nisi tum dumtaxat, quando ad Bernam perveniunt civitatem. Exin cum ad Pollingun, curtem Sigifridi presulis Augustanae, venirent, ab Heinrico duce
9991021. 261 Ksi Bawarii Henryk IV, pniejszy cesarz Henryk II. Patrz: P. E. Schramm, Op. cit. T. I s. 183. 262 Por. IV, 20. 263 Koo Civita Castellana, 40 km na pnoc od Rzymu. 264 Patrz: R. Wilmans, Jahrbcher, s. 243 i nn.; E. Giglio-Tos, La morte di Ottone III, Diss. Torino 1907. 265 Z Apokalipsy l, 8. 266 10001006. 267 Koo Weilheim nad rzek Ammer.
260

bert268. Tene arcybiskup zosta rycho potem uwiziony i odzysKal wolno dopiero wwczas, gdy pozostawi swego brata jako zakadnika i odesa wit wczni. Zarwno on, jak ci wszyscy, ktrzy przybyli tu za zwokami cesarza, nie byli przychylni ksiciu, z wyjtkiem biskupa Zygfryda. I wcale nie zaprzecza temu arcybiskup, owiadczajc, i chtnie zgodzi si na tego wadc, ktrego poprze wiksza i lepsza cz narodu. 51. Tymczasem ksi, przybywszy wraz z nimi do Augsburga, kaza pogrzeba uroczycie wntrznoci umiowanego wadcy, umieszczone uprzednio z wielk starannoci w dwch naczyniach, w kaplicy witego biskupa Udalryka, ktr na jego cze wybudowa biskup tego kocioa Ludolf w poudniowej czci klasztoru witej meczenniczki Afry. Nastpnie ofiarowa dla zbawienia jego duszy sto anw ze swoich wasnych posiadoci. Z kolei, odprawiwszy w pokoju wiksz cz orszaku, uda si ze zwokami do swojego miasta Neuburga269. Pniej, na usiln prob swego imiennika Henryka 270, ktrego siostr polubi by271 jeszcze za ycia cesarza, odprawi zwoki na miejsce ich przeznaczenia272, egnajc kadego z przytomnych. 52 (32). Tymczasem ksita sascy na wie o przedwczesnej mierci swego wadcy zjechali w aobie na dwr krlewski we Frohse, ktry dziery wwczas jako lenno cesarskie graf Guncelin273. Przybyli tu mianowicie: arcybiskup magdeburski Gizyler wraz ze swymi sufraganami, ksi Bernard, margrabiowie Lotar, Ekkehard i Gero274 wraz z innymi monymi Rzeszy, aby radzi nad sytuacj pastwa275. Kiedy margrabia Lotar wyczu, e EkkeMowa o tzw. witej wczni, czyli wczni w. Maurycego. P. wyej ks. II, uw. 47. Bya ona istotnym akcesorium przy koronacji, bez ktrego nie moga odby si ta ceremonia. Dlatego wanie zawadn ni arcybiskup Herbert, w nadziei, i uda mu si odegra rol arbitra pord kandydatw do tronu, wzgldnie e dany kandydat odwzajemni mu si za zwrot wczni jakimi powaniejszymi korzyciami. Rycha kontrakcja ze strony ksicia Henryka bawarskiego wiadczy, jak bardzo zaleao mu jako kandydatowi do tronu na posiadaniu owego symbolu. 269 Nad Dunajem. 270 Pniejszy ksi Bawarii Henryk V. Por. V, 19 i VI, 3. 271 Kunegunda, crka grafa Zygfryda z Luksemburgu. 272 Tzn. do Akwizgranu. Otto III, zgodnie ze swoj koncepcj odnowienia cesarstwa", pragn by pochowany w Akwizgranie, miejscu wiecznego spoczynku Karola Wielkiego, do ktrego idei nawizywa za ycia. 273 Por. IV, 69.
288

suscepti lacrimis eiusdem vehementer iterum commoti sunt. Quos singulatim, ut se in dominum sibi et regem eligere voluissent, multis promissionibus hortatur; et corpus imperatoris cum apparatu imperiali, lancea dumtaxat excepta, quam Heribertus archipresul clam premittens suam sumpsit in potestatem. Archiepiscopus autem custodia parumper detentus, relicto ibi pro vadimonio suimet fratre, cum licentia abiit ac sacram mox lanceam remisit. Is cum omnibus, qui huc inperatoris funus sequebantur, excepto antistite Sigifrido, duci tunc non consenciebat neque omnino denegabat, sed quo melior et maior populi tocius pars se inclinaret, libenter assensurum pronunciabat, 51. Dux vero cum his Augustanam attingens urbem, dilecti senioris intestina duabus lagunculis prius diligenter reposita in oratorio sancti presulis Othelrici, quod in honorem eius Liudulfus, eiusdem aecclesiae episcopus, construxit, in australi parte monasterii sanctae martyris Afrae sepulturae honorabili tradidit et ob animae remedium suae C mansos propriae hereditatis concessit. Deindeque dimissa cum pace magna multitudine ad civitatem suam, quae Nova vocatur, corpus cesaris prosequitur. Posteaque ab equivoco suimet Heinrico, cuius sororem vivente inperatore iam duxit, suppliciter exoratus, tandem corpus valedicens singulis ad loca destinata dimisit. 52. (32.) Interim principes Saxoniae, comperta senioris sui nece inmatura, ad Frasam curtem regiam, quam tunc Guncelinus comes ex parte inperatoris in benefitium tenuit, tristes conveniunt, Gisilerus archiepiscopus Magadaburgiensis cum coepiscopis, Bernhardus dux, Liutharius et Ekkihardus c Gero marchiones cum optimatibus regni, de statu rei publice tractantes. Comes autem Liutharius ut perprimo persensit, Ekkihardum se velle exaltare super se, archiepiscopum predictum et meliorem procerum partem in secretum foras vocavit colloqulum, hoc omnibus dans consilium, ut iuramento firmarent, se nullum sibi dominum vel regem communiter vel singulariter electuros ante constitutum in Werlo colloquium.
Margrabia Gero II, syn margrabiego Thietmara. Otrzyma najpierw w 979 r. yrmt i kraj Niycw (serbskie plemiona nadabskie), w r. 993 za Wschodni Marchi sask. Zgin w wojnie polsko-niemieckiej w r. 1015. 275 Byo to typowe zgromadzenie przedwyborcze, majce na celu przygotowanie waciwego wyboru krla. Wybr ten odbywa si w tym czasie krajami.
274

wierzy w Boga, stara si ze zami o zbawienie zmarego, poniewa z najwiksz trosk zabiega on o odnowienie naszego Kocioa 280. Oby on, ktry zawsze lito okazywa biednym, znalaz w krainie wiecznego ywota zbratanie dusz sprawiedliwych i niezniszczalne skarby Boe. 54 (34), Wiksza cz ksit, ktrzy brali udzia w pogrzebie, obiecywaa ksiciu Hermanowi281 pomoc w zdobyciu wadzy nad pastwem i twierdzia kamliwie, i Henryk nie nadaje si do niej z rnego rodzaju przyczyn. Tymczasem Longobardowie na wie o mierci cesarza, nie troszczc si wcale o przyszo ani nie podajc poytecznych owocw pokuty, wybrali sobie na krla Arduina283, ktry biegy by raczej w sztuce niszczenia ni panowania, jak to pniej zrzdzeniem Boym jasnym si stao dla samych sprawcw tego wyboru. Lecz odkadajc na pniej omwienie tych wydarze283, zaczn teraz pisa o tym, ktry dziki opiece Boej i wasnemu mstwu ukorzy wszystkich opornych i zmusi ich do zoenia mu hodu z pochylonym karkiem. Ten wic pity z kolei, drugi z imienia 284, niechaj tytu da pitej ksidze. 55 (35). Poniewa nie mog przedstawi kolejno tego wszystkiego, co podug planu dziea powinno by napisane, nie wstydz si powrci do niektrych spraw poniej. Rne wprowadzam zmiany jako ten wdrowiec, ktry zbacza z waciwego szlaku czy to wskutek trudnoci drogi, czy to z braku orientacji w zawiej sieci cieek. Dlatego przedstawi reszt czynw znakomitego ksicia Polan Mieszka, o ktrym pisaem szeroko w poprzednich ksigach. W czeskiej krainie poj on za on szlachetn siostr Bolesawa Starszego285, ktra okazaa si w rzeczywistoci tak, jak brzmiao jej imi. Nazywaa si bowiem po sowiasku Dobrawa, co w jzyku
Wyraenie dwuznaczne, gdy nie wiadomo, czy chodzi tu o odnowienie Kocioa w oglnoci, czy te o restytucj kocioa merseburskiego, tzn. starania Ottona III o wskrzeszenie diecezji merseburskiej. 281 Ksi Szwabii Herman II, 9971003. 282 Margrabia Iwrei. Patrz: K. Haase, Die Knigskrnungen in Oberitalien und die eiserne Krone, Diss. Strassburg 1901, s. 29; A. Krner, Wahl und Krnung der deutschen Kaiser und Knige in Italien, Diss. Freiburg i Br. 1901, s. 45; L. M. Hartmann, Geschichte Italiens im Ma., T. IV, l, s. 127 i nn., 160 i n., 190, uw. 1. 283 Por V 24. 284 w dynastii saskiej. 285 Tzn. ksicia Bolesawa II. Thietmar dodaje okrelenie: starszy", by go odrni od jego syna i nastpcy, Bolesawa III Rudego, Mae280

tam communionem piorum cum bonis Domini indefectivis, qui semper studuit misereri miseris. 54. (34.) Maxima pars procerum, qui hiis interfuerunt exequiis, Herimanno duci auxilium promittunt ad regnum acquirendum et tuendum, Heinricum mencientes ad hoc non esse idoneum propter multas causarum qualitates. Longabardi autem audito imperatoris discessu, de futuris nil solliciti neque de dignis penitentiae fructibus cupidi, Hardwinum sibi in regem elegerunt, destruendi pocius gnarum artis quam regendi, ut in divino iudicio ipsis post claruit huius rei auctoribus. Sed haec posterius exponenda relinquens ab eo incipiam scribere, qui pietate divina et virtute sua omnes adversum se umquam erigentes humiliavit et cervice flexa sibi honorem inpendere coegit. Et hic quintus in ordine, secundus in nomine, notet quinti titulum libri. 55. (35.) Et quia omne, quod in huius planicie operis asscribendum est, ordinatim ponere nequeo, in consequentibus sensim recolligere equidem non erubesco. Iterantis enim varia vicissitudine fruor, qui rectae semitis ductum nunc ob asperitatem, interdum autem propter ignorantiam flexuosa callium varietate mutat. Unde Miseconis, Poleniorum incliti ducis et in superioribus libris ex magna parte signati, residuum explico factum. Hic a Boemia regione nobilem sibi uxorem senioris Bolizlavi duxerat sororem. Quae, sicut sonuit in nomine, apparuit veraciter in re. Dobrawa enim Sclavonice dicebatur, quod Teutonico sermone Bona interpretatur.
stwo zostao zawarte w r. 965. Patrz: O. Balzer, Genealogia Piastw, Krakw 1895, s. 22, gdzie cytowane s wszystkie rda. Pniejszy kronikarz Cosmas, ktrego mona uwaa za wyraz tradycji czeskiej, podkrela w swojej Kronice, I, 27 (Script. Rer. Germ. ed. B. Bretholz, s. 49) zaawansowany wiek Dobrawy w chwili zampjcia. Ta okoliczno bya w nauce punktem wyjcia do szukania przyczyn politycznych maestwa. S. Zakrzewski, Mieszko I, s. 67, dopatrywa si tu inicjatywy margrabiego Mini Guntera, w swojej Historii politycznej za s. 32 i n. przypisywa ow inicjatyw margrabiemu Geronowi. K. Buczek w P. sowniku biograficznym, T. V, s. 241, przypuszcza, i Mieszko chcia przez maestwo z ksiniczk czesk wzmocni swoj pozycj wobec cesarza, margrabiw i Wieletw. W tym samym kierunku id domysy G. Labudy, Studia, s. 67 i nn., ktry podkrelajc klski, jakich Mieszko dozna od Wieletw, uwaa, i celem Mieszka byo w tym wypadku rozerwanie sojuszu czesko-wieleckiego. O korzyciach wynikych dla Czech z tego maestwa pisze V. Novotny, Ceske Dejiny, T. I, l, s. 570 i n.

niemieckim wykada si: dobra 286. Owa wyznawczyni Chrystusa, widzc swego maonka pogronego w wielorakich bdach pogastwa, zastanawiaa si usilnie nad tym, w jaki sposb moga by go pozyska dla swojej wiary. Staraa si go zjedna na wszelkie sposoby, nie dla zaspokojenia trzech dz tego zepsutego wiata287, lecz dla korzyci wynikajcych z owej chwalebnej i przez wszystkich wiernych podanej nagrody w yciu przyszym. 56. Umylnie postpowaa ona przez jaki czas zdronie, aby pniej mc dugo dziaa dobrze. Kiedy mianowicie po zawarciu wspomnianego maestwa nadszed okres wielkiego postu i Dobrawa staraa si zoy Bogu dobrowoln ofiar przez wstrzymywanie si od jedzenia misa i umartwianie swego ciaa, jej maonek namawia j sodkimi obietnicami do zamania postanowienia. Ona za zgodzia si na to w tym celu, by z kolei mc tym atwiej zyska u niego posuch w innych sprawach. Jedni twierdz, i jada ona miso w okresie jednego wielkiego postu, inni za, e w trzech takich okresach 288. Dowiedziae si przed chwil, czytelniku, o jej przewinie, zwa teraz, jaki owoc wydaa jej zbona intencja. Pracowaa wic nad nawrceniem swego maonka i wysucha jej miociwy Stwrca. Jego nieskoczona aska sprawia, i ten, ktry Go tak srogo przeladowa, pokaja si i pozby na ustawiczne namowy swej ukochanej maonki jadu przyrodzonego pogastwa, chrztem witym zmywajc plam grzechu pierworodnego 289. I natychmiast w lad za gow i swoim umiowanym
Jest kwesti sporn w jzykoznawstwie, jak brzmiao pierwotne imi Dobrawy, gdy forma Dobrawa" wystpuje tylko u Thietmara, w pniejszych za rocznikach i kronikach odnajdujemy formy: Dubrava, Dubravka, Dbrwka, Dobrawka, Dobrochna. Patrz: J. Otrbski, Imiona pierwszej chrzecijaskiej pary ksicej w Polsce, Slavia Occ. 18 (1947), gdzie zebrana i omwiona krytycznie literatura, oraz G. Labuda, Dbrwka czy Dobrawka, tame, gdzie wykazano, i Thietmar zna to imi w wersji polskiej. W XII i XIII wieku ulego ona spieszczeniu na Dobrawka, Dobrochna. Pniej od formy polskiej pojawia si w pimiennictwie czeska forma: Dubrava (u Cosmasa i w Rocznikach praskich). Poniewa pniejsze Roczniki polskie opieray si na Rocznikach praskich, recypoway one ow czesk form, spieszczajc j potem na Dubravka. W XIV wieku zaczto odczuwa t form jako czechizm i dlatego spolszczono j na; Dbrwka. 287 Aluzja do Ewangelii w. Jana, R. 2, 16. 288 Z powyszej wypowiedzi Thietmara wynika, i piszc ten rozdzia dysponowa on co najmniej dwiema nie pokrywajcymi si ze sob relacjami.
286

Namque haec Christo fidelis dum coniugem suum vario gentilitatis errore implicitum esse perspiceret, sedula revolvit angustae mentis deliberacione, qualiter hunc sibi sociaret in fide; omnimodis placare contendit, non propter triformem mundi huius nocivi appetitum, quin pocius propter futurae mercedis laudabilem ac universis fidelibus nimis desiderabilem fructum. 56. Haec sponte sua fecit ad tempus male, ut postea diu operari valuisset bene. Namque in quadragesima, quae coniuncionem predictam proxima sequebatur, cum a se abstinentia carnis et affliccione corporis sui decimacionem Deo acceptam offerre conaretur. dulci promissione a viro suimet propositum frangere rogatur. llla autem ea racione consensit, ut alia vice ab eodem exaudiri facilius potuisset. Quidam dicunt, eam in una carnem manducasse quadragesima, alii vero tres. Audisti nunc, lector, delictum eius; modo considera fructum eligantem piae voluntatis illius.' Laboravit enim pro conversione coniugis sui c exaudita est a benignitate Conditoris sui, cuius infinita bonitate persecutor suimet studiosus resipuit, dum crebro dilectae uxoris ortatu innatae infidelitatis toxicum evomuit et in sacro baptismate nevam originalem detersit. Et protinus caput suum et seniorem dilectum membra populi hactenus debilia subsequuntur et nupciali veste recepta inter caeteros Christi adoptivos numerantur. Iordan, primus eorum antistes, multum cum eis sudavit, dum eos ad supernae cultum vineae sedulus verbo et
Cay ten przekaz jest wiarogodny. Chrzest Mieszka by niewtpliwie nastpstwem maestwa z Dobraw i w jego dojciu do skutku ksiniczka czeska odegraa powan rol. Decydujce jednak byy motywy polityczne. W nauce rnie owietlano te motywy. K. Tymieniecki, Spoeczestwo Sowian lechichkich, Lww 1928, s. 182, podkrela wpyw chrztu na wzmocnienie wadzy ksicej w Polsce; M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny, s. 440, widzi w przyjciu chrztu przez Mieszka ch uniezalenienia si od ewentualnej akcji misyjnej ze strony Niemiec; G. Labud a, Studia, s. 74 i n., podaje jako motyw ch stworzenia przeciwwagi wobec orodka kultu pogaskiego w Radogoszczy, ktry promieniowa na ssiednie ziemie sowiaskie, take i polskie; Z. Wojciechowski, Pocztki chrzecijastwa, s. 214 i nn., uwaa, i przyjcie chrztu byo integraln czci ukadu politycznego z r. 963''. Jeeli ukad ten mia da rezultaty i zlikwidowa niebezpieczestwo wieleckie, Mieszko musia przyj chrzest, by mc skutecznie wystpi wobec silniejszych od niego dotd religijnie Wieletw. Chrzest Polski lea w interesie Niemiec i dlatego cesarz godzi si na niezalen od Niemiec organizacj kocieln. Por. wnikliw analiz problemu chrztu Mieszka u J. Widajewicza, Chrzest Polski, passim.
289

wadc poszy uomne dotd czonki spord ludu i w szat godow przyodziane, w poczet synw Chrystusowych zostay zaliczone. Ich pierwszy biskup Jordan290 cik mia z nimi prac, zanim, niezmordowany w wysikach, nakoni ich sowem i czynem do uprawiania winnicy Paskiej 291. I cieszy si wspomniany m i szlachetna jego ona z ich legalnego ju zwizku292, a wraz z nimi radowali si wszyscy ich poddani, i z Chrystusem zawarli maestwo. Potem urodzia zacna matka syna, bardzo do niej niepodobnego, sprawc zguby wielu matek, ktrego nazwaa imieniem swego brata Bolesawa i ktry trzeba to powiedzie jej przede wszystkim okaza sw zo do czasu ukrywan 293, nastpnie za sroy si przeciw krewriym, jak to jeszcze przedstawi poniej 294. 57 (36). Kiedy matka Bolesawa umara295, jego ojciec polubi bez zezwolenia Kocioa mniszk z klasztoru Kalbe296, ktra bya crk margrabiego Teodoryka297. Oda byo jej imi i wielk bya jej przewina. Albowiem wzgardzia Boskim oblubiecem dajc pierwszestwo przed nim czowiekowi wojny298, co spotKalo si z potpieniem ze strony wszystkich dostojnikw Kocioa, a w szczeglnoci jej czcigodnego biskupa Hildiwarda299. Z uwagi jednak na dobro ojczyzny i konieczno zapewnienia jej pokoju nie przyszo z tego powodu do zerwania stosunkw, lecz znaleziono waciwy sposb przywrcenia zgody. Albowiem dziki Odzie powikszy si zastp wyznawcw Chrystusa300, powrcio do ojczyzny wielu jecw 301, zdjto skutym okowy 302, otwarto bramy wizie przestpcom303. Mam wic nadziej, e Bg przebaczy jej wielki grzech, jakiego si dopucia, skoro tak wielk okazaa gorliwo w tym zbonym postpowaniu. Lecz, z drugiej strony, Pismo wite mwi nam, i daremnie stara si przebaga Boga ten, kto obrawszy na pocztku zy sposb ycia, nie chce go potem cakiem porzuci 304.
P. Ks. II, uw. 111. Z powyszego przekazu wynika, e akcja misyjna Jordana natrafiaa w Polsce na due opory, co przeczy poprzedniemu zdaniu Thietmara. 292 Dopiero chrzest zalegalizowa maestwo Mieszka i Dobrawy. Z punktu widzenia wczesnego prawa kanonicznego ich dotychczasowe maestwo byo wane, cho niedozwolone. 293 Wiadomo wyranie tendencyjna, by zohydzi Bolesawa. W chwili mierci matki liczy on zaledwie 10 lat, wic nie mia monoci okaza jej swojej zoci, i to w dodatku do czasu ukrywanej". 294 Rozdz. 58. 295 Cosmas, Chronica Boemorum, I, 27 (s. 49) podaje dat mierci na rok 977. 296 Nad Muld. 297 Wymieniony wielokrotnie margrabia Marchii Pnocnej (965985).
291 290

oper invitavit. Tunc congratulantur legitime coniugati, predictus mas et nobilis femina, illisque subdita omnis familia gaudet se in Christo nubsisse. Post haec peperit bona mater filium longe sibi degenerem et multarum perniciem genitricum, quem fratris sui nomine Bolizlavi appellavit, hunc inquam, qui in eadem primo latentem naaliciam aperuit deindeque in viscera sevit, ut in sequentibus a me manifestum fit. 57. (36.) Sed cum mater eiusdem obiret, pater eius imam sanctimonialem de monasterio, quod Calva dicitur, Thiedrici marchionis filiam, absque canonica auctoritate duxit. Oda fuit nomen eius, et magna erat presumptio illius. Spreverat enim sponsum caelestem, preponens ei virum militarem, quod cunctis aecclesiae rectoribus et maxime antistiti suimet venerabili Hilliwardo displicuit. Sed propter salutem patriae et corroboracionem pacis necessariae non venit hoc ad diseidium, sed reconciliacionis continuae remedium saIubre. Namque ab ea Christi servitus omnis augebatur, captivorum multitudo ad patriam reducitur, vinctis catena solvitur, reisque carcer aperitur; et ut spero, ei magnitudo perpetrati facinoris a Deo remittitur, cum in ea tantae pietatis dileccio cognoscitur. Legimus
Thietmar w swoim zapale moralizatorskim chce tu podkreli kontrast midzy Chrystusem uosabiajcym pokj a wieckim ksiciem parajcym si wojn. 299 Biskup halbersztadzki, ktremu podlega jurysdykcyjnie klasztor w Kalbe jako znajdujcy si na terenie jego diecezji. Por. Ks. II, uw. 87. 300 Jest rzecz moliw, e razem z Od przybya do Polski pewna ilo duchownych niemieckich, ktra wzmocnia akcj misyjn. 301 W nauce przyjmuje si, i byli to jecy z nieudaej wyprawy cesarskiej na Polsk w r. 979. O wyprawie tej wnioskuje si, prcz z powyszego tekstu Thietmara, z Gsta episcoporum Cameracensium a. 979 (M. G. SS. VII, s. 442). Patrz: H. Zeissberg, Miseco I, s. 63; K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 127, uw. 29 (przyjmuje, i wyprawa w 979 nie bya skierowana przeciw Polsce); S. Zakrzewski, Mieszko I, s. 126; R. Grdecki, Dzieje Polski, I, s. 49; Z. Wojciechowski, Polska nad Wis i Odr, s. 70 i n.; G. Labuda, Studia, s. 165 i n. 302 Odnosi si do wyej wymienionych jecw. 303 Ten przekaz mona interepretowa w tym sensie, i z okazji maestwa ksicia ogoszona zostaa amnestia dla przestpcw. 304 Thietmar zwizany wsplnymi interesami z feudaami saskimi widzia w maestwie Mieszka z crk jednego z tych feudaw due korzyci polityczne i dlatego stara si wybieli postpowanie Ody w poprzednich zdaniach. Z drugiej jednak strony, stanowisko biskupa nie pozwalao mu rozgrzeszy j cakowicie i std ta oglnikowa i porednia forma potpienia.
298

Oda urodzia swemu mowi trzech synw: Mieszka305, Switopeka 306 i .......307. ya tam w wielkich askach a do mierci swego ma, szanowana przez tych pord ktrych przebywaa, pomocna tym, od ktrych rd swj wywodzia308. 58 (37). 25 maja roku Paskiego 992, w dziesitym roku panowania Ottona III, wspomniany wyej ksi Mieszko, sdziwy ju wiekiem i gorczk zmoony, przenis si z tego miejsca wygnania do wiekuistej ojczyzny, pozostawiajc swoje pastwo do podziau midzy kilku ksit 309. Z lisi chytroci zczy je potem w jedn cao syn jego Bolesaw, wypdziwszy macoch i braci oraz olepiwszy swoich zaufanych Odylena i Przybywoja310. One Bolesaw, aby tylko samemu panowa, podepta wszelkie prawo i sprawiedliwo. Polubi cr margrabiego Rykdaga 311, ktr nastpnie odprawi312. Z kolei poj za on Wgierk313, z ktr mia syna Bezpryma 314, lecz i t rwnie przepdzi. Trzeci (on) bya Emnilda315, cra czcigodnego ksicia Dobromira 316, ktra
Przyjmujc zawarcie maestwa Mieszka z Od na rok 979980, O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 5, kadzie dat urodzenia tego syna na rok 980981. Figuruje on w akcie darowizny Polski na rzecz papiestwa (tekst u Z. Wojciechowskiego, Polska nad Wis i Odr, s. 137), wic przey Mieszka I. Umar prawdopodobnie wraz z Od na wygnaniu. 306 Poniewa nie jest on wymieniony w akcie darowizny, O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 52, przypuszcza, i umar on przed tym aktem. S. Zakrzewski, Mieszko I, s. 150 i n. oraz Bolesaw Chrobry, s. 165, uwaa go za protoplast rodziny ksit pomorskich. Zdaniem tego uczonego Bolesaw Chrobry mia wydzieli temu bratu przyrodniemu jako dzielnic Pomorze nadodrzaskie. Pogld ten podziela Z. Wojciechowski, Polska nad Wis i Odr, s. 111 i nn. 307 O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 54, wstawia w t luk znanego z aktu Dagome iudex Lamberta, ktry moe jest identyczny z pniejszym biskupem krakowskim. 308 Thietmar podkrela tu wyranie korzyci, ktre pyny dla ksit saskich z tego maestwa. 309 W rkopisie Thietmara figurowaa wskutek omyki piszcego (opuszczone jedno C) data 892 jako data mierci Mieszka I. Pod r. 992 podaj j Roczniki hildesheimskie (M. G. SS. III, s. 69), Roczniki nekrol. fuldajskie (M. G. SS. XIII, s. 206) i Annalista Saxo za Thietmarem (M. G. SS. VI, s. 637). Tron ksicy by w tym okresie w Polsce dziedziczny. Przy wikszej iloci synw obowizywaa zasada podziau pastwa. 310 O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 34, uwaa ich za powiernikw Bolesawa, ktrzy stanli po stronie Ody.
305

autem, quod is frustra Dominum placare studeat, qui inceptae propositum nequiciae omnino prorsus non abiciat. Haec genuit viro suimet tres filios, Miseconem, Suentepulcum et..., cum magno honore ibi degens usque ad finem viri, accepta, cum quibus fuit, et proficua, de quibus venit. 58. (37.) Sed anno dominicae incarnationis DCCCCXCII0, regni autem terci Ottonis X et VIII. Kal. Iunii prefatus dux iam senex et febricitans ab exilio hoc ad patriam transit, relinquens regnum suimet plurimis dividendum, quod postea filius eiusdem Bolizlavus, noverca et fratribus expulsa excecatisque familiaribus suis Odilieno atque Pribuvoio, vulpina calliditate contraxit in unum. Hic ut tantum solus dominaretur, ius c omne fas postposuit. Duxit hic Rigdagi marchionis filiam, postmodum dimittens eam, et tunc ab Ungaria sumpsit uxorem, de qua habuit filium, Besprim nomine, similiter expellens eam. Tercia fuit Emnildis, edita a venerabili seNieznana z imienia. O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 34, umieszcza dat zawarcia maestwa midzy 982 a 985, prawdopodobnie w 984 r., a wic w tym czasie, kiedy jej ojciec sta u szczytu powodzenia i kiedy koneksje z rodem Wettynw mogy mie dla Mieszka I praktyczne korzyci. 312 Odprawianie on, nawet bez formalnego uniewanienia maestwa, praktykowane byo wwczas wrd panujcych i uwaane za rwnoznaczne z rozwodem. Jak przypuszcza O. Balzer, Genealogia, s. 34, Bolesaw odprawi swoj pierwsz on po mierci margrabiego Rykdaga, po roku 985, kiedy zblady korzyci polityczne maestwa. Patrz: S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 65. 313 Nieznana z imienia. O. Balzer, Genealogia, s. 40, uwaa j za crk ksicia Gejzy i nie wyklucza, i matk jej moga by siostra Mieszka Adelaida Biaa Knegini. Przeciw temu S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 65, ktry widzi w niej crk jednego z mniejszych ksit wgierskich, usunitych przez Gejz. Tym skromnym pochodzeniem tumaczy ten uczony, i mona byo odesa ow ksiniczk bez wikszych komplikacyj, mimo i urodzia syna. lub mia miejsce najwczeniej w 986 r., odesanie za w roku nastpnym. 314 Urodzony w 986 lub 987 r. Faszywie identyfikowany w nauce niemieckiej (patrz R. Holtzmann, wyd. Thietmara, s. 198, uw. 5) z Ottonem, ktry by synem Bolesawa Chrobrego z Emnildy. Patrz: O. Balzer, Genealogia, s. 62, 70 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 374, uw. 42. 315 Imi chrzecijaskie czsto wystpujce we wspczesnych Niemczech. U Thietmara: IV, 16 i VII, 55. 316 Z imienia wynika, i by to ksi sowiaski, z okrelenia za czcigodny", i by on chrzecijaninem. O. Balzer, Genealogia, s. 42,
311

Chrystusowi wierna niestateczny umys swego ma ku dobremu zawsze kierowaa i nie ustawaa w zabiegach, by przez wielk szczodrobliwo w jamunach i umartwienia odpokutowa za grzechy ich obojga. Urodzia ona dwch synw: jednego Mieszka317 i drugiego, ktrego ojciec nazwa imieniem swojego ukochanego wadcy318, ponadto trzy crki, z ktrych jedna jest ksieni319, drug on grafa Hermana 320, trzecia za maonk syna ksicia Wodzimierza321, jak o tym niej opowiem. 59 (38). Z zachty rzeczonego cesarza3213 i przy jego yczliwym poparciu dziewierz ksicia bawarskiego Henryka Waik322 zaoy w swoim pastwie katedry biskupie323 i utrzymawszy koron, na krla zosta pomazany 324. Nie mog rwnie pomin milczeniem pewnego cudu, ktry zrzdzeniem niebios zdarzy si w Rzymie za czasw tego cesarza.
nie lokalizowa go bliej, ograniczajc si do stwierdzenia, i by to ksi jakiego ludu w Sowiaszczynie pnocno-zachodniej. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 66 i 374, uw. 41, nie wykluczajc innych moliwoci, skonny jest uwaa Dobromira za ostatniego ksicia Milczan, podbitych przez Ekkeharda po r. 990. J. Widajewicz, Skd pochodzia Emnilda, ycie i Myl, 1951, z. 3/4, s. 479 i nn. przypuszcza z du doz prawdopodobiestwa, i Dobrornir by ksiciem wielkiego plemienia sowiaskiego Stodoran, panujcym tam obok drugiego ksicia Przybysawa (zicia margrabiego Teodoryka). lub Bolesawa z Emnilda odby si najpniej w 987 r., gdy w 988 r. urodzia si pierwsza crka z tego maestwa. 317 Pniejszy nastpca Bolesawa Chrobrego, Mieszko II. Urodzony w r. 990, co potwierdzaj Roczniki kwedlinburskie (M. G. SS. III, s. 90), Wipo w swoich Dziejach Konrada (M. G. SS. XI, s. 264, 269) i Rocznik kamieniecki (Mon. Pol. Hist. II, s. 777). Drugie imi tego ksicia brzmiao: Lambert. 318 Niektrzy uczeni, np. A. Bielowski, Mon. Pol. Hist, I, s. 326, uw. 2; H. Zeissberg. Miseco I, s. 119 i uw. 4; H. Bresslau, Jahrbcher des Deutschen Reichs unter Konrad II, 1884, s. 7; R. Holtzmann, wyd. Thietmara, s. 199, uw. 8, przyjmuj na podstawie wadliwej interpretacji paleograficznej i stylistycznej, i wyraenie Thietmara senior" odnosi si do ojca Emnldy Dobromira i e drugi syn Emnildy to wanie imi otrzyma. Patrz przeciwko temu pogldowi: O. Balzer, Genealogia, s. 70 i nn. i S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 374, uw. 42. Wyraenie senior" odnosi si do Ottona III na jego cze, moe na zjedzie gnienieskim otrzyma syn Bolesawa Chrobrego imi Ottona. 319 Nieznanym jest jej imi jak rwnie klasztor, w ktrym bya ksieni. O. Balzer, Genealogia, s. 63. podaje dat jej urodzenia: r. 988.

niore Dobremiro, quae Christo fidelis ad omne bonum instabilem coniugis sui mentem declinavit et immensa elemosinarum largitate et abstinentia utriusque maculas abluere non desistit. Peperit haec duos filios, Miseconem et alium, quem dilecti senioris sui nomine pater vocavit, filias quoque tres, quarum una est abbatissa, IIa nupsit Hirimanno comiti, tercia filio regis Wlodemiri, sicut dicturus sum. 59. (38.) Inperatoris autem predicti gratia et hortatu gener Heinrici, ducis Bawariorum, Waic in regno suimet episcopales cathedras faciens, coronam et benediccionem accepit. Nec sileo quoddam miraculum temporibus prefati cesaris Rome caelitus exortum. Nam cum ducis Herimanni milites monachorum
Regelinda, urodzona wedug O. Balzera, Genealogia, s. 63, w roku 989, zmara po 1014 r. lub odby si w latach 10021003. Jej m, graf Herman zosta w r. 1009 margrabi Mini. Jego ojcem by margrabia Ekkehard I, jego siostr Oda, czwarta ona Bolesawa Chrobrego. Posg Regelindy znajduje si do dzi dnia wrd fundatorw katedry naumburskiej. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 254; H. Zeissberg, Die Kriege Kaiser Heinrichs II mit Herzog Bolesaw I von Polen, Sitzbr. d. k. k. Ak. d. Wiss. Phil. Hist. Kl. Wien, 57 (1867) s. 431, O. Posse, Op. cit. s. 58; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 177. 321 Nieznana z imienia. Urodzona wedle O. Balzera, Genealogia, s. 69, midzy 991 i 1001 r. Jej mem by witopek, bratanek i syn adoptowany wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza. lub odby si jeszcze za jego ycia, wic przed rokiem 1015. Por. VII, 72, 73 i VIII, 33. Patrz: S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 250 i n. 321a Tzn. Ottona III. 322 pogaskie imi ksicia Stefana wgierskiego, ktry obj wadz w r. 997 i koronowa si na krla w 1001 r. Jego on bya Gizela, siostra ksicia bawarskiego, a potem cesarza Henryka II. 323 Arcybiskupstwo w Ostrzyhomiu i biskupstwa w Jaurinum, Veszprym, Wac i Kolocza. Utworzenie metropolii na Wgrzech odbyo si w podobnych warunkach, jak utworzenie metropolii gnienieskiej, tzn. na podstawie porozumienia midzy papieem Sylwestrem II a cesarzem Ottonem III. Patrz: B. Hman, Geschichte des ungarischen Mittelalters, T. I, Berlin 1940, s. 192. 324 Koronacja Stefana wgierskiego bya niewtpliwie wynikiem porozumienia midzy Sylwestrem II i Ottonem III, lecz koron uzyska ksi wgierski tylko od papiea. A. Brackmann, Zur Entstehungsgeschichte des ungarischen Staates, s. 3 i nn., 16 i nn., wyolbrzymia rol Ottona III wbrew wyranemu tekstowi Thietmara, ktry mwi tylko: imperatoris... gratia et hortatu", a wic o yczliwoci i zachcie. Patrz: B. H oman, Op. cit. s. 189 i nn. oraz G. Labuda, Studia, s. 282 i n.
320

Mianowicie onierze ksicia Hermana 325, zajwszy si pola nalece do mnichw klasztoru w. Pawa, nie chcieli odej, gdy ci ich o to wci pokornie prosili. Wwczas to. na znak Boego gniewu, wstpiy na niebo nieprzerwanym cigiem cikie chmury i zajaniay byskawice, po czym grom straszny zaraz uderzy. Zabi on czterech najlepszych z ego oddziau wojownikw, a reszt od strachu przepdzi okazujc dowodnie, i nie naley pomiata maluczkimi Chrystusa na tym wiecie. Albowiem ich opiekunem jest Bg miosierny. Wyrnia On zasuon nagrod tych, ktrzy ich szanuj i w potrzebie wysuchuj, karze natomiast ich przeladowcw, bd tu na ziemi, co jest lejsze dla nich, bd w yciu przyszym, co jest o wiele ciszym. 60. Siostra cesarza Matylda 326 polubia Ezona327, syna komesa palatyna Hermana 328 co wielu wzio jej za ze 329. Jej brat jedyny atoli przyj w fakt z rezygnacj, poniewa nie mg zmieni go na drodze prawa 330. Da jej przy tym bardzo due dobra, aby jej wysoka pozycja, odziedziczona po dostojnych rodzicach, nie doznaa uszczerbku. Za czasw Ottona zmarli niestety nag mierci znamienity ksi Szwabii Konrad331, jego brat graf Herbert332 oraz sawny margrabia Hodo333. Tymczasem syn tego margrabiego Zygfryd334, ktry przebywa od duszego czasu jako mnich w klasztorze w Nienburgu335 miejscu wiecznego spoczynku ojca, zrzuci nagle kaptur mnisi i przywdzia wieckie szaty. A gdy na rozkaz swego opata Ekkeharda336 i arcybiskupa Gizylera stawi si przed synodem w Magdeburgu i tu wyrokiem sdu, wbrew swojej woli dawne musia przywdzia szaty, uwolni si z nich przez przysig oczyszczajc, zoon w przytomnoci jedenastu wspprzysinikw 337, jak to uczyni pewien mnich w Rzymie, ktry uchroni si przed poTzn. ksicia Szwabii. Por. wy. uw. 281. Siostra Ottona III, matka Richezy (Ryxy), ony Mieszka II. 327 Komes palatyn Lotaryngii. Z tytuu tej godnoci mia on silne stanowisko. Wprawdzie godno ta nie miaa ju tego znaczenia, co za czasw karoliskich, kiedy komes palatyn zastpowa krla, niemniej z uwagi na tradycj dawnych krlestw szczepowych, z ktr ta godno bya zwizana, piastujcy j wyrnia si spord lokalnych feudaw. O znaczeniu tej godnoci patrz: G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, VII, s. 167 i nn. O Ezonie: R. U singer, Pfalzgraf Ezo, Ekskurs IV, w S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 447 i nn., 558 i nn.; H. Bresslau, Jahrbcher, I, s. 37 i n., 111 i n. II, s. 127. lub odby si w 1013 r. Gwne rdo: Fundatio monasterii Brunwillarensis, c. 4 sqq. (M. G. S.
326 325

sancti Pauli prata vi sua comprehenderent, suppliciter ab hiis sepe rogati discedere noluerunt. Et continuo nubes variae ascendunt, fulmina micant, terrorem dominicum monstrantes; tonitrus terribilis protinus subsequitur ac ex eorum numero optimos quatuor occidens caeterosque fugans, pauperes Christi in hoc mundo non esse contemptibiles ostendit. Protector enim est talium misericors Deus et hos honorantes ac in necessitate sua exaudientes digna retribucione provehit eorumque persecutores aut hic, quod levius habetur, aut in futuro, quod est gravius, punit. 60. Cesaris eiusdem soror Mahtild nomine Herimanni eomitis palatini filio Ezoni nupsit. Et hoc multis displicuit. Sed quia id non valuit emendare legaliter, sustulit hoc unicus frater illius pacienter, dans ei quam plurima, ne vilesceret innata sibi a parentibus summis gloria. In temporibus suis Conradus, Suevorum ductor egreius, ac eiusdem frater Heribertus comes necnon Hodo inclitus marchio, pro dolor! morte momentanea depressi sunt. Sigifridus autem, predicti marchionis filius, in Nova urbe, ubi pater suus requiescit, inter monachos diu in eodem habitu conversatus cucullam proiecit, laicalem
XI, 397). Z maestwa tego urodzio si trzech synw i siedem crek, wrd nich Richeza, i std jej rozlege pniej stosunki. 328 Rwnie komes palatyn Lotaryngii. 329 Maestwo siostry cesarza z jego wasalem byo uwaane za mezalians. 33 Tzn. przeprowadzi uniewanienie w Kociele 331 Por. Ks. IV, uw. 30. 332 Graf z Kinzig. 333 Margrabia saskiej Marchii Wschodniej, ktry walczy z Mieszkiem I pod Cydzyn w r. 972. Por. II, 29. Umar w roku 993. 334 Moliwe, i Zygfryd, jak si to czsto wwczas zdarzao, znalaz si w klasztorze wbrew swojej woli, a zgodnie z wol ojca. 335 Klasztor u ujcia Body do Solawy, zaoony przez margrabiego Thietmara I i jego brata, arcybiskupa koloskiego Gerona, skd R. Ho1tzmann, wyd. Thietmara, s. 201, uw. 6, przypuszcza, i margrabia Hodo by bratem nielubnym margrabiego Thietmara. 336 Opat w Nienburg, 9951017, pniejszy biskup praski, 10171023. 337 Zwyka w tej epoce forma przysigi sdowej, tzw. oczyszczajcej. Opieraa si ona na przekonaniu, e wiadectwo wikszej liczby ludzi wysz posiada warto. Im waniejsz bya sprawa, tym wicej brano owych pomocnikw do przysigi" (Eidhelfer), jak ich nazywano. Ich liczba dochodzia do 72 (Sachsenspiegel I, 6, par. 2). Najpierw skadaa przysig strona (oskarony), potem chrem lub kady z osobna wspprzysinicy. Patrz: E. Loening, Reinigungseid, Berlin 1880; F. Cosack, Eidhelfer, Leipzig 1886; H. Zeller, Zeugen und Eidhelfer im deutschen Recht, Diss. Berlin 1898.

dobnym wyrokiem w obecnoci cesarza. Ich przeoeni duchowni mieli niezbite przeciwko nim dowody, mimo to jednak utracili je bez adnej swojej winy, poniewa, jak si obawiam, sdziowie byli przekupieni. 61 (39). Chtnie take wspomn o krtkim yciu biskupa wormackiego Franka. Ju w modzieczym wieku syn z cnt wszelakich, zaskarbi on sobie sympati cesarza. Gdy ten dopuciwszy go do zayoci przekona si o jego wielkiej biegoci w sprawach duchownych, mianowa go po mierci biskupa wormackiego Hillibalda338 jego nastpc. Zaledwie jednak po roku swoich rzdw umar on w Italii i tame zosta pochowany339 Pragnbym z caego serca, aby, jeli to moliwe, pami o wszystkich znakomitych ludziach, oywiona dzieem moich rk sabych, zakwita w teraniejszoci i przyszoci, aby oni wszyscy, cho adnej std nie czerpi radoci, przez sw askawo pamitali o mnie u Boga wszechmogcego. Kajam si bowiem, i to mniej, ni powinienem, a poniewa nie ufam zgol kruchej lasce trzcinowej 34, polecam siebie, grzesznika, w pokorze moim sprawiedliwym ordownikom. 62. Cesarz zamierza take wynie do godnoci biskupiej swoich kapelanw: Erpona z Halberstadtu i Raona z Bremy i wrczy im pastora, gdy leeli cik zoeni niemoc, lecz obaj zmarli przed konsekracj341. Doprawdy, nie wiem, co bym mg o tym powiedzie, albowiem nigdy ani nie czytaem, ani nie syszaem o czym podobnym. Zrzdzi to Bg wszechwiedzcy i tylko On moe zna t spraw. (40). Owi dwaj pomimo swej bogobojnoci nie mog by zaliczeni w poczet biskupw, gdy nie zdyli uzyska rwnych im wice. Razo przewiz na rozkaz swego wadcy z Hamburga do Rzymu zwoki wspomnianego papiea Benedykta342, tak jak on sobie tego przedtem yczy. Albowiem, kiedy ten pnocny kraj zaywa jeszcze bogiego pokoju, w czcigodny pasterz, przebywajcy tam na wygnaniu i wielk gorliwo w subie Chrystusa okazujcy mowa tu o wadcy apostolskim tak powiedzia: Tu moje wte ciao winno zakoczy ycie, lecz potem cay ten kraj, mieczem pogaskim spustoszony, dzikim zwierztom za mieszkanie suy bdzie i pki nie przeniesiecie mych zwok, nie zazna tutejszy czowiek trwaego pokoju. Kiedy jednak znajd si z powrotem w mojej

suspiciens vestem. Qui ab Ekkihardo abbate suo et Gisillero archipresule vocatus ad sinodum Parthenopolim venit et, quamvis invitus, pristino habitu indutus iudiciali sententia duodecimus ipse sacramentis exsolvit, exemplo unius, qui Romae simili sententia se in conspectu prefati inperatoris purgavit. Patres eorum spirituales plenum super se testimonium habuere; sed iudicibus, ut vereor, corruptis absque omni suimet culpa eosdem perdidere. 61. (39.) Memorare etiam mihi libet Franconis episcopi Wormacensis brevem vitam. Qui iuvenis ac omni probitate cluens cesari augusto placuit; et cum eundem suae coniunctum familiaritati in divinis pollere sedulo vidisset, mortuo predictae civitatis antistite Hillibaldo, eidem succedere fecit. Qui unum dumtaxat annum sedens, in Italia obiit, ibidem sepultus. Vellem libentissime, si umquam fieri potuisset, ut optimorum quorumlibet memoria per inutilium opera meimet manuum presentibus ac posteris quadam novitate accepta floruisset, ut hii omnes, etsi hoc non delectati, pro pietate tamen sua apud Deum omnipotentem recordentur mei. Agnosco enim memet ipsum, et minus, quam debeo, c in baculi fragilitate harundinei nil prorsus confidens iustis suffragatoribus me peccatorem supplex committo. 62. Voluit quoque imperator capellanos suimet Herponem de Halverstidi c Raconem de Bremun episcopali gradu sublimare; et hiis in lecto ob infirmitatem validam iacentibus pastoraem baculum dedit, sed uterque sine sacerdotali unccione discescit. Quid vero de hoc dicere possim, ignoro, cum numquam de talibus aliquid legi vel etiam audivi. Cognitor omnium Deus haec solus ordinavit et scire potest. (40.) Hii duo, quamvis pii, tamen inter episcopos non debent asscribi, quia in benedictione hiis consortes non valuerunt effici. Razo autem iussu dilecti senioris sui ossa supradicti papae Benedict1', sicut ipse prelocutus est, de Hammaburg Romam reduxit. Namque pater venerabilis, domnus inquam apostolicus, dum in exilio esset in Christi servitio studiosus cumque adhuc aquilonaris haec pars optata pace gauderet: 'Hic', inquit, 'fragile corpus meum debet resolvi; et post haec omnis ista regio gentili gladio desolanda ferisque inhabitanda relinquitur, et ante translationem meam non
Aluzja do pastorau, ktry w pojciu Thietmara mia symbolizowa nie tylko wadz biskupi, lecz i znaczenie z t wadz zwizane. 341 Erpo i Razo mieli by nastpcami Franka. 342 Por. II, 28.
340

ojczynie, postaram downictwo" 343.

si

poskromi

pogan

przez

apostolskie

or-

63 (41). Za czasw rzeczonego cesarza zmaro wielu bogobojnych ludzi, o ktrych yciu nic nie wiem, i dlatego o nich zamilcz. W ich liczbie pewna grafini, imieniem Krystyna, ofiarowaa witemu Maurycemu 344 w Magdeburgu du cz swych posiadoci, ktre miaa w Stben345. Gdy postpujc zgodnie z nauk Chrystusa przebiega ona krtk drog tego ycia, wstpia 8 marca z radoci do oa z dawna oczekiwanego oblubieca. wczesny arcybiskup magdeburski Gizyler dowiedzia si o tym w nastpujcy sposb podczas swego pobytu w Kwedlinburgu: ukaza mu si mianowicie pewien m, ktry tak do przemwi: Czy nie wiesz o tym, e cay hufiec wojska niebieskiego czyni przygotowania na przybycie tej wiernej Chrystusowi duszy, by godnie przyj tak oblubienic? Oto przybywa bowiem po nagrod, z bog nadziej, i po wieczne czasy zamieszka w niebie". Gdy arcybiskup obudzi si, opowiedzia o tym najpierw tamtejszemu prepozytowi Walterdowi a gdy ten dowiedzia si wkrtce potem, e czcigodna matrona umara tej samej nocy, w ktrej nastpio to widzenie, donis o tym swemu zwierzchnikowi i powiedzia mu, e jego widzenie spenio si. Zmara, ukrywajc w tajemnicy, dla siebie tylko, wszystkie swoje zalety, bardzo bya niepodobna do innych kobiet dzisiejszych czasw, ktrych wikszo obciskajc w sposb nieprzyzwoity swoje ksztaty, pokazuje jawnie wszystkim mionikom, co ma do sprzedania I przechadzaj si tak owe niewiasty na oczach caego tumu, cho jest to obraz Boga i hab wobec wiata. Smutna, jest rzecz i nazbyt poaowania godn, e aden grzesznik nie chce pozosta w ukryciu, lecz omiela si wystpowa jawnie, dobrym na urgowisko, zym za przykad dajc. 64 (42). W tym czasie mniszka Matylda, crka margrabiego Teodoryka, polubia pewnego Sowianina, imieniem Przybysaw346. Pniej uwizi j niegodziwy dowdca grodu brenneskiego Bolelut347 i tak j przeladowa, e nie moga ani przygotowa si
Tzn. jako wity. 344 Tzn. katedrze magdeburskiej. 345 Nad Solaw, poniej Camburga. 346 Ksi sowiaskiego plemienia Stodoran w Brennie. Niewtpliwie by on chrzecijaninem, skoro margrabia Teodoryk da mu sw crk za on. J. Widajewicz, Skd pochodzia Emnilda, s. 482 i nn., wie t posta z ksiciem Brenny Tgomirem, uwaajc Przybysawa za syna tego ostatniego, oraz z ksiciem Dobromirem (ojcem Emnildy),
343

videbit indigena pacem firmam. Quandocumque vero domi resideo, apostolica intercessione paganos quiescere spero.' 63. (41.) In tempore prefati cesaris multi obiere pii, quorum vitam ignoro, ac propterea de hiis sileo. De quorum numero quaedam cometissa nomine Christina predii suimet, quod in Stuwi civitate habuit, magnam partem sancto tradidit Mauricio in Magadaburg. Haec vitae huius celerem cursum cum in Christo vivens pertransiret, VIII. Id. Marcii ad diu optati thalamum sponsi gaudens venit; quod Gisilero archipresuli tunc Parthenopolitano in Quidilingeburg tunc moranti sic manifestatum est. Apparuit ei quidam 'vir, dicens ei: 'Scisne, quod omnis milicia caelestis exercitus se preparat ad adventum Christo fidelis animae ac ad condignam susceptionem talis-sponsae? lam enim venit ad remunerationem atque ad aeternae mansionis beatam spem.' Qui cum evigilaret, Waltherdo tunc preposito primitus innotuit; et cum is venerabilem matronam ex hac luce adem nocte, qua haec visa sunt, migrasse mox audiret, seniori refert et visionem suam dixit esse completam. Haec bona quaeque conscientiae tegens secreto suae, fuit caeteris matronibus, quae apud modernos sunt, longe dissimilis, quarum magna pars menbratim iniuste circumcincta, quod venale habet in se, cunctis amatoribus ostendit aperte. Cumque sit in hiis abhominatio Dei et dedecus seculi, absque omni pudore coram procedit speculum tocius populi. Turpe est ac nimis miserabile, quod peccator unusquisque non vult delitescere, sed ad irrisionem bonis et ad exemplum malis presumit procedere. 64. (42.) In diebus illis nupsit Mahtild sanctimonialis, filia Thiederici marchionis, cuidam Sclawo nomine Prebizlavo. Quae post a
przypuszczajc, i Przybysaw i Dobromir byli rodzonymi brami. Zdaniem tego uczonego, obaj wadali krajem Stodoran, dzielc wadz w ten sposb, e Przybysaw rzdzi w Brenme, Dobromir za w Hobolinie. Do tych przekonywajcych domysw J. Widajewicza mona dorzuci ten, e Przybysaw zosta pozbawiony wadzy wskutek powstania sowiaskiego w r. 983. Trudno sobie bowiem wyobrazi, by ten ksi jako chrzecijanin, wysugujcy si Niemcom i zwizany wzami rodzinnymi z najwikszym wrogiem Sowian, jakim by margrabia Teodoryk (wszak zd. Thietmara, III, 17, ucisk tego by bezporedni przyczyn powstania), mg si utrzyma na swoim stanowisku. 347 Ten sam, ktry pozbawi wadzy Kizona. Por. IV, 22. Uwizienie Matyldy, wdowy po byym ksiciu brenneskim, naley tumaczy obaw Boleluta, by Matylda nie podniosa pretensyj do Brenny w imieniu swego syna.

odpowiednim postem, ani wici uroczycie Boego Narodzenia i innych dni witecznych. Tam urodzia syna, ktrego wychowywaa w opakanych warunkach. Pniej jednak wybawiona zostaa z tak wielkich przykroci i cho nie bya tego godna 348, otrzymaa opactwo w Magdeburgu349. Jej m zosta zabity przedtem, 28 grudnia, przez dwch braci bliniaczych, Ugiona i Uffikona 350. Brat Przybysawa Ludolf porzuci wwczas szat duchown i chwyciwszy za bro wyrzdzi naszym wiele szkody, schwytany jednak, na rozkaz cesarza, musia wrci do dawnego stanu duchownego 351. 65 (43). y za czasw rzeczonego cesarza w Magdeburgu pewien dziekan, imieniem Hepo, czek wesoy i bardzo w klasztorze poyteczny, szczeglnie na chrze. Ten, bdc ju w podeszym wieku i wielce yciowo dowiadczonym, tknity zosta nagle paraliem i straci mow. Lecz dziki pomocy najwyszego lekarza mg doskonale piewa psalmy wraz z brami duchownymi, cho poza tym na saby tylko szept si zdobywa. Oceniajc to cudowne wydarzenie, naley uzna potg Chrystusa, ktry dowodnie si uycza jego wiernym sugom. Lecz gdy ten zacny kapan uskara si na spowiedzi, i zgrzeszy wielce przez zrzucenie sukni zakonnej, i chcia to naprawi na nalegania braci przez ponowne jej przywdzianie, zmar niedugo potem, 5 stycznia. Pochowano go pod kocioem w. Jana, obok jego braci duchownych, z ktrymi powinien by y razem, gdyby nie ludzka uomno. 66. Gdy pewnego dnia kustosz tego kocioa Ekkehard, zwany Czerwonym, czek biegy w sztuce pisania i naonczas kierownik szkoy, chcia zobaczy, czy nie brakuje czego w gwnym otarzu, ktry przyozdobiony by zotem, drogimi kamieniami i najprzedniejszym bursztynem, zosta przywalony nagle jego upadajcym ciarem. Zoony niemoc wskutek doznanych obrae, poleci prepozytowi Walterdowi rozda hojn rk swoje dugo gromadzone pienidze i w kilka dni potem, 4 wrzenia, wyzion swego szlachetnego ducha. Nie obwiniam go bynajmniej, to jednak wiem na pewno, e jeli kto obrazi witego Maurycego, dowiadczy musi na sobie szkody, jaka wyniknie std w przyszoci Zdarzyo si, i pewien modzieniec zapragn z podszeptu diaba ukra ciemn noc skarb tego witego. Atoli kiedy tylko przestpi prg kocioa, pocz dre na caym ciele i, jak sam mi to potem opoAluzja do tego, i Matylda polubia Przybysawa bdc mniszk co Thietmar jako biskup musia potpi. 349 W klasztorze w. Wawrzyca. Por. Ks. I, uw. 57.
348

Bremnebrugiensis iniusto provisore civitatis Boliliuto capta in tantum constricta est, ut neque dominicam nativitatem nec aliam sollempnitatem vel ieiunio congruenti prevenire vel festivis celebrare gaudiis potuisset. Ubi quendam puerum genuit, quem lugubriter educavit, posteaque tantae solutionem miseriae et abbaciam in Magadaburg indigna percepit. Cuius vir antea a confratribus geminis Ugione ac Ufficone V. Kal. lanuarii occubuit. Huius frater Liudulfus nomine, deposito clericatu arma sumens ultricia multum nocuit nostris, captus autem a cesare iterum restitutus est gradui pristino. 65. (43.) In temporibus predicti caesaris fuit in urbe Parthenopolitana quidam decanus Hepo nomine, hilaris homo et valde utilis in monasterio et maxime in choro. Qui cum iam senex et in cunctis actibus suis maturus esset, paralisi subito percussus obmutuit; sed summi auxilio medici psalmos optime potuit cum confratribus canere; ad caetera vero parum valuit asspirare. Et in hac mirabili re, laudanda virtus Christi cognoscitur, quae servienti sibi fideliter vires suggerere in multis approbatur. Sed cum venerabilis pater in relicto habitu monachico se nimis peccasse facta confessione tunc ingemuisset idque ortatu fratrum in receptione eiusdem emendare voluisset, non longe post Nonas Ian. obiit, sepultus ad sanctum lohannem cum caeteris confratribus, cum quibus vivere deberet, si sic humana fragilitate fieri posset. 66. Predictae autem custos ecclesiae Ekkihardus, cognomine Rufus, arte grammaticus et tunc magister scolae, cum in una dierum altare magnum et aureum gemmisque optimoque ornatum electro, si aliquid in eo deesset, considerare voluisset, ex inproviso ab eodem deprimitur, et ex hac collisione tardatus pecuniam suimet diu congregatam larga manu distribuendam Waltherdo commisit preposito et post paucos dies II. Non. Septembris spiritum fidelem exalavit. Quem non in aliqua re accuso; sed hoc veraciter scio, quod, si quis sanctum offendit Mauricium, dampni subsequentis non ignoret periculum. Huius thesaurum quidam iuvenis instinctu diabolico cum nocte tenebrosa furari voluisset in primoque aditu trepidare
J. Widajewicz, Skd pochodzia Emnilda, s. 483, nadaje temu morderstwu charakter polityczny, widzc w nim odwet za niezdecydowan polityk Przybysawa, ktry lawirowa midzy Niemcami a Wieletami. 351 Reakcja brata Przybysawa, skierowana przeciw cesarzowi, zdaje si potwierdza domysy J. Widajewicza.
350

wada, ju chcia odstpi od zamiaru, gdy usysza jaki gos, ktry zachca go do jego miaego wykonania. A gdy nieszczsny chwyci koron?, zosta natychmiast porwany do jej rodka i z przetrconymi nogami rzucony na koo. 67 (44). Nie powinna by dla ciebie tajemnic, czytelniku, stao charakteru jednego mojego brata duchownego, Huswarda. Gdy ten mianowicie spa obok mnie, przychodzi do czsto noc nasz chytry kusiciel, diabe, i prosi go na prno o miejsce, by mg si przy nim pooy. W kocu baga go na wszystko, aby zgodzi si mu suy za zapat, jak ode otrzyma. Wwczas ten pobony czowiek, pomny na luby zoone Bogu, zada od diaba, aby najpierw pokaza przyrzeczon zapat, a potem usyszy jego odpowied. Rzek tedy diabe: Jeeli si zgodzisz, dam ci podobn nagrod, jakiej udzieliem wieo mojemu sudze na Zachodzie". Usyszawszy tak propozycj, w kapan czcigodny przepdzi diaba znakiem krzya witego i ostrym ajaniem, jak to zwyk przedtem czsto czyni. Kiedy za si dowiedzia, e pewien ksidz na Zachodzie z powodu swoich wielkich zbrodni zawis na szubienicy, opowiedzia nam wszystkim od pocztku do koca to zdarzenie. I rzecz zadziwiajca, e w zy duch omiela si czyni podobne propozycje, minio i w kad niedziel wnoszono do tej sypialni prawdziwy krzy Chrystusowy. 23 lutego tego roku wspomniany wyej brat, odnisszy zwycistwo, jak mam nadziej, i peen skruchy za popenione grzechy, uszed niebezpieczestw tego wiata 352. Pocieszaa go na ou mierci jego s dziwa matka, imieniem Berta, cierpliwie znoszc bl podwjny. Albowiem bya to rwnoczenie rocznica mierci jej syna Bewona, dzielnego wojownika, ktrego przedtem kaza olepi margrabia Ekkehard. 68 (45). Nie zamilcz rwnie o widzeniu, jakie mia mj. brat duchowny Markward. Jak mi o tym sam ze zami opowiada, zaprowadzono go na wsplny cmentarz, gdzie ujrza grb, stojcy w pomieniach. Wwczas ten, ktry go przyprowadzi, tak do przemwi: Do tego poncego lochu masz by niebawem wrzucony i Rudolf poszedby za tob, gdyby nie sta ju nawrcony u stopni witego Ludgera" 353. Ci dwaj bowiem byli zakonnikami w klasztorze wspomnianego wyznawcy Chrystusa, ktry wybudowa t siedzib pod nazw Helmstedt z wasnych rodkw za czasw wielkiego cesarza Karola. Ludger by bratem Hildigrima, biskupa z Chalons, a zarazem pierwszego zwierzchnika kocioa halbersztadzkiego354, ktry rzdzi nim przez czterdzieci siedem lat i opuci ten wiat w roku Paskim 827 za panowania Ludwika

incipiens desistere iam studuisset, ut ipse post retulit, vocem quandam ad hec audacter agenda exortantem audivit. Sed ille miser sumpta ibidem corona celeriter in ipsa est captus fractisque cruribus rotae superpositus. 67. (44.) Nec lateat te lectorem cuiusdam fratris mei constantia Huswardi; ad quem iuxta me tunc dormientem cum diabolus, insidiator noster callidus, in nocte crebro accederet ac prope eum iacendi locum frustra peteret, ad ultimum, ut sibi pro accipienda mercede voluisset servire, suppliciter rogavit. At ille pius votique non inmemor dominici, ut promissum sibi premium inprimis ostenderet posteaque responsum suimet perciperet, postulavit. Tunc is: 'Consimili', infit, 'bravio, quo meum in occidente nuper ditavi ministrum, te mihi consensurum remunerabo.' Auditis talibus alloquiis presbiter hic venerandus, ut sepe antea consueverat, signo sanctae crucis et increpacionibus asperis hunc effugavit; cumque in occiduis partibus quendam clericum ob criminis sui magnitudinem laqueo suspensum esse conperiret, nobis omnibus et antecedens ac consequens intimavit. Et mirum est, cum omm' dominica die ad dormitorium illud Christi crux vera portaretur, ille malignus talia facere est ausus. In illo itaque anno predictus frater, victor, ut spero, effectus ac de commissis penitentia ductus, VII. Kal. Martii seculare periculum evasit. Quem agonizantem mater sua Berhta nomine iam decrepita consolatur, geminum patienter ferens dolorem. Namque tune erat annua dies filii suimet Bevonis, optimi militis, cui prius oculos abstulit marchio Ekkihardus. 68. (45.) Nec taceam Merquardi visionem confratris nostri. Hic, ut ipse mihi gemens retulit, ductus est in cimiterium commune, ubi sepulchrum nimis incensum vidit, et a ductore suo sic allocutus est: 'In hanc ardentem tu debes cito proici foveam; et Rodulfus te sequi deberet, ni modo in limine Ludgeri conversus staret. Ambo enim hii fuerant monachi in monasterio confessoris predicti, qui locum hunc, Helmanstidi vocatum, proprietate sua construxit tempore Karoli imperatoris magni, frater Hildigrimi, Cathelauensis episcopi sanctaeque Halverstedensis aecclesiae rectoris primi, quam tenuit
Tzn. umar. Thietmar ma tu na myli klasztor w. Ludgera w Helmstedt, z ktrego uciek i do ktrego wrci skruszony w Rudolf. 354 Z Chlon-sur-Marne uda si biskup Hildigrim na pocztku 9 wieku do Niemiec w celach misyjnych. Na terenie przeze nawrconym zaoono w Halbefstadzie po jego mierci biskupstwo.
353 352

Pobonego355. Cesarz Karol mianowa Ludgera pierwszym biskupem w Monastyrze, a gdy w pasterz urzdzi wzorowo t diecezj oraz zbudowa wasnym kosztem opactwo w Werden356, otrzyma w roku Paskim 808 nagrod niebiesk. Wspomniany wyej cesarz przey go zaledwie o 5 lat, wyzionwszy ducha 28 stycznia w siedemdziesitym pierwszym roku ycia, czterdziestym sidmym panowania i czternastym cesarstwa. w za kapan, o ktrym wyej bya mowa, lubowa tego samego roku, w ktrym mia widzenie, przywdzia z powrotem sukni zakonn i podda si regule klasztornej. Wkrtce potem zmar on 14 kwietnia. Opowieci powysze o moich braciach zakonnych przytoczyem nie dlatego, by ich bwinia, lecz raczej gwoli przestrogi, abymy si mieli na bacznoci i naladowali dobrych. 69 (46). Za panowania Ottona III syn Guncelina357 Albi zosta zabity w lesie dla bahej przyczyny. Jego hrabstwo wraz z lennem, Jecym nad Muld, otrzyma arcybiskup Gizyler. Komornik tego, a zarazem mj brat duchowny Gunter, ktry by ulubiecem cesarza i czsto wierne mu wiadczy usugi, przyby do Italii po mierci biskupa diecezji Osnabruck Dodona358. A gdy tam yczliwe znalaz przyjcie oraz przychylne ucho we wszystkich sprawach, ujrza nastpnej nocy mczennikw Chrystusowych Kryspina i Kryspiniana359, ktrzy ukazawszy mu si we nie zapytali go, czy nie zechciaby obj ich biskupstwa. Jeeli Bg tak chce, i wam si podoba" brzmiaa jego odpowied i ledwo j wypowiedzia, przeszyty zosta przez nich dwiema wczniami. Kiedy si zaraz potem obudzi, nie mg w aden sposb powsta z oa o wasnych siach. Cesarz, dowiedziawszy si nazajutrz o jego chorobie, wypeni wiernie swoje przyrzeczenie. Gunter wyzdrowiawszy powrci potem do domu i przyjwszy wicenia biskupie y jeszcze okoo czterech lat wrd wielkich cierpie i 24 listopada zamieni ycie doczesne na ycie wieczne. Nie mam pojcia, czym si narazi on Bogu i witym mczennikom To jednak widziaem i od innych syszaem, e by on czowiekiem prawym i bogobojnym, jak rwnie agodnym i cnotliwym, a ci, pord ktrych teraz spoczywa, utrzymuj, i wielkie ma on znaczenie u Boga, jak to liczne potwierdzaj znaki. Z wszelk wiem pewnoci, i Bg nie karze nigdy grzesznika dwa razy z powodu tego samego przestpstwa 360.
814840. 356 Nad Rur, koo Essen. W nauce identyfikowano owego Guncelina z pniejszym grabi, przeciw czemu susznie wystpi R. Holtzmann, Beitrge
357 355

mar-

XL et VII annos, discedens ab hoc seculo, regnante tunc Luduvico imperatora pio, domini cae incarn. DCCCXXVII0 anno. Liuderus autem primus Mirmingerdevordensis aeclesiae pastor a Carolo caesare effectus est et, optime ordinata suimet parrochia et loco Wirdunun ex propriis constructo inpensis, anno dominicae [incarnationis] DCCCVIII0 premium caeleste recepit. Post quem predictus imperator nil nisi quinos vixerat annos, emittens spiritum V. Kal. Febr. LXX0 primo etatis suae anno, regni autem XLVII0, imperii vero XIIII. Predictus autem presbiter in hoc anno, quo haec vidit, habitum resumere pristinum et obedientiam vovit et non longe post XVIII. Kal. Mai, obiit. Haec, quae de confratribus meis dixi, non arguendo, set potius, ut cauti simus et bonos imitaturi, obsecrando locutus sum. 69. (46.) Regnante tertio Ottone Albi, filius Guncelini, a satellite suo in quadam silva ob inutilem causam occisus est. Cuius comitatum cum beneficio iuxta Mildam iacenti Gisilerus archipresul accepit. Huius camerarius et confrater meus Gunterius, mortuo Dodone Asanbruniensis aecclesiae episcopo, carus imperatori et sepe fideliter serviens, Italiam venit. Cumque ibidem clementer susciperetur et in omnibus exaudiretur, in sequenti nocte vidit Christi martires Crispinum atque Crispinianum ad se venientes et, si suum vellet accipere episcopatum, interrogantes. Quibus cum responderet: 'Si Deus vult et vobis placet', perfixus est ab hiis duabus hastis; et mox evigilans nullatenus per semet ipsum potuit exurgere. Crastino autem caesar ut eius infirmitatem comperit, fidele promissum complevit. Post haec idem convalescens domum redut acceptaque consecratione cum magno dolore vixit pene IIII annos, VIII. Kal. Decembris haec mutans temporalia in aeternaliter manentia. Nescio, si quid Deo vel sanctis. martyribus suis in eo diszur Geschichte des Markgrafen Gunzelin von Meissen, Sachsen u. Anhalt 8 (1932), s. 117 i nn. Zdaniem tego uczonego w Guncelin jest identyczny z wystpujcym wyej w rozdziale 52 IV ksigi, 358 978996. 359 Patronowie tamtejszego kocioa katedralnego, 360 Bya to zasada wczesnego prawa kanonicznego, ktra przesza do prawa wieckiego. Patrz: Didascalia et constitutiones Apostolorum (ed. F. X. Funk, 1906) T. I, s. 571, nr 25; Dionysius Exiguus, Canones apost. (Mansi, I, 53, nr 25); Concilium Mogunt. (874) c. 27 (M. G. Capitularia, II, l, s. 173); Regino, De ecclesiastaca disciplina, II, 93 (Mign, Patrologia lat. T. 132, col. 302); Gratiani Decretum II, causa 13, qu. 2, c. 30. Thietmar daje do zrozumienia, i biskup Gunter zosta ukarany ju za ycia.

70 (47). By sawa wspomnianych mczennikw, ju w starych ksigach we waciwym janiejca blasku, dotara do ciebie, czytelniku, za moim porednictwem, opisz tylko jeden wypadek, o ktrym mwi mi na podstawie relacyj swoich poprzednikw mj brat Bruno361, wychowanek Nowej Korbei i suga tamtejszego otarza. Za czasw opata Ludolfa, o ktrym mwiem wyej362 i o ktrego cnotach wszelakich naley pamita, y pewien mody mnich, nalecy do tego samego, co on klasztoru. Gdy raz, jak zwykle, wykonujc powierzone sobie zadanie wiz relikwie witego Kryspina i Kryspiniana i nie zachowa wobec nich nalenej troskliwoci, przekona si na podstawie kary, jaka szybko na spada, i zgrzeszy przeciwko mczennikom Chrystusa. Albowiem umiera cielenie kady, kto w duchu swym zaniedba suby wobec witych Boych363. Owi wici, aby wykaza to opatowi Ludolfowi, zastpili mu drog w nocy, przy bramie kocioa, kiedy ze wychodzi. Gdy opat ich zobaczy, przystan strachem wielkim zdjty i zaniemwi. Wwczas wici tak si do odezwali z miejsca: Dlaczego nie pytasz nas, ojcze, kim jestemy i po co tu przybylimy?". A gdy ten odpar, i nie mia odwagi, powiedzieli mu zaraz, kim s i jaka sprowadza ich sprawa; owiadczyli nastpnie, e przestpstwo owego mnicha nie mogo uj bez kary. Po ich odejciu opat opowiedzia to wydarzenie braciom, dodajc: Ten modzian, ktry nalea do naszego klasztoru, zmar, poniewa uchybi czci witych, ktrych mia pod swoj piecz. Biada mi, e mu takow kiedykolwiek powierzyem!" I niedugo potem nadszed gondec, ktry potwierdzi prawdziwo tego oraz zapowiedzia nadejcie zwok modzieca. 71. Czcigodny opat jednak nie chcia wyj naprzeciw nich, ani le nie pozwoli, by bracia zakonni przyjli je w zwyky sposb, lecz peen gniewu, tak przemwi do trupa: Dlaczego, bezwstydny, omielie si wozi ze sob z takim niedbalstwem tych, ktrzy po spou z jedynym Synem Boym czci wielkiej zaywaj, i dlaczego po takim uczynku masz czelno przybywa tutaj bez prb i wstawiennictwa z czyjejkolwiek strony?". Kiedy dziekan "i63a uprawledliwia w miar moliwoci zmarego brata, tak usysza odpowied od swego zwierzchnika: Mj miy bracie, ty wiesz tylko to, co ten suga Boy na twoich robi oczach, nie wiesz za nic, co zdziaa, gdy ciebie przy nim nie byo; ja za najlepiej to mog oceni, poniewa rozumiem, w jak cikiej znajduje si on teraz mce. I oto bagam na kolanach o wstawiennictwo naszych witych patronw, aby przez nich aska Boa daa mi wskazwk, czy zechce wyzwoli tego grzesznika i czy wolno mi udzieli mu rozgrzeszenia

plicebat. Hoc vidi et de caeteris timoratus fuit, mitis et castus et, quiescit, asserunt, plurimum nunc batur in multis. Ego hoc veraciter Deus in id ipsum.

audivi, quod vir iustus et bene sicut hii, cum quibus modo revalere aput Deum, ut signis proscio, quod reum non bis vindicat

70. (47). Predictorum vero reverenciam martirum in libris antiquioribus satis lucentem, lector, ut a me cognoscas, unam rem pro fero, quam frater meus Brun, in Nova educatus Corbeia et eiusdem altaris servus, de priorum relatu suorum mihi indicavit. Tempore predicti. abbatis Liudulfi in omnibus bonis admodum memorandi erat quidam iuvenis confrater suus et regularis monachus. Qui cum in sibi commisso tunc moratus officio supranominatorum reliquias martirum solito more secum veheret incurioseque tractaret, persensit in poena celeriter subsequenti, quod peccavit in martires Christi. Namque moritur carnaliter, qui sanctis Dei servire neglexit spiritualiter. Et ut hoc predicto abbati innotescerent, ante ianuas aecclesiae exeunti illo nocte obviaverunt. Quos ut primum aspexit, timore magno perculsus substitit silentiumque servavit. Cui protinus talia dicunt: 'Cur non interrogas, pater, qui simus vel ob quam rem huc venissemus?' Qui cum retulisset eis, quod non auderet, audivit mox ab illis nomen eorum et causam et, quod hoc inultum non relinqueretur. Diseedentibus autem hiis, abbas confratribus suis haec indicavit dicens: 'Mortuus est ille iuvenis, qui in nostra nunc erat obedientia, de incustodita sanctorum, quos secum habuit, reverentia. Heu mihi talia umquam consentient' Et non longe post venit nuncius, qui ihaec vena esse affirmaret et corpus eiusdem adduci intimaret. 71. Venerabilis autem vir nec huic obviam exire voluit nec fratres more solito illud suscipere sinit; sed iratus ad truncum talia fatur: 'Quare tu proterve eos, qui cum unigenito Dei vivi filio cum honore habentur magno, neglegenter tecum ducere vel post tale facinus huc ausus es absque supplici interventu ullatenus venire?' Decanus autem defunctum fratrem pro possibilitate sua excusans, tale a patre suo responsum accepit: 'Mi frater amave, scis, quae servus ad oculum in tuo conspectu is egerit; quid vero absentialiter fecerit, ignoOpat w Nienburg i w klasztorze w. Jana na Grze, pniejszy biskup Werden (10341049). 362 Por. II, 18; III, 4, 9. 363 w mnich umar zaraz potem. 362a Dziekan w wczesnych klasztorach by to starszy wiekiem zakonnik, ktry sprawowa nadzr nad dziesiciu modszymi brami.
361

i dopuci do wsplnoty chrzecijaskiej. Zbyt trudn jest rzecz przeciw ocieniowi wierzga364 i nie godzi si ludziom udziela przebaczenia tam, gdzie majestat Boy gniewem ponie". Po tych sowach pobony opat pody boso do kaplicy, ktra stanowia dla jedyn ostoj w cikich przypadkach ycia i tu opakujc w zwyky sposb swoj i blinich uomno, przebaga Boga i rozgrzeszy winowajc. I powstawszy zaraz z klczek wrd licznych gestw dzikczynnych darowa zmaremu z mocy Boej, w przytomnoci wszystkich braci, jego grzech i dopuci jego ciao do spoecznoci kocielnej i chrzecijaskiego pogrzebu. 72 (48). Usyszae przed chwil, czytelniku, o cikiej karze, jak pocigno za sob nieposzanowanie witych, teraz za dowiedz si o zbawiennym skutku, jaki sprowadza staa do nich mio. y niegdy za czasw opata Gotszaka365 pewien mnich, imieniem Alweryk, ktremu 'bardzo dokuczaa migrena gowy. Dwojakie jest rdo tej choroby: podagra i robaki. Kiedy ju bliski by mierci i bracia zakonni czuwali przy jego ou, zdarzyo si przypadkiem, e wychodzc jeden za drugim pozostawili go samego. Wwczas wypezy z podziemia ze duchy, ktre trzymajc w rkach osobliwe ksigi straszyy chorego gonym odczytywaniem jego czynw spisanych w tych ksigach. Lecz daremny by ich wysiek. Albowiem natychmiast ukaza si sawny mczennik Chrystusowy, wity Wit i przepdzi je skinieniem rki, po czym stanwszy przy umierajcym pociesza go i wyjawi mu zaraz swoje imi. Udzieliwszy mu nastpnie bogosawiestwa, kaza powsta i takie zlecenie zanie co rychlej swemu opatowi: Aby w przyszoci nie jcza i nie narzeKal daremnie, bacz na to, by nasze wielokrotne upomnienia nie spotyKaly si z takim lekcewaeniem z twej strony! Zaprawd bowiem powiadam ci, e jeeli nadal bdziesz mi nieposuszny, potpi ciebie Bg i jeszcze za ycia ujrzysz na swoim stolcu innego pana". Niedbay opat dowiadczy potem na sobie tego wszystkiego, co wity modzian obwieci przez chorego mnicha366. Std a nazbyt zbawienny wypywa mora, by stosowa si do nieustannych rad dobrych ludzi, a co dopiero tych, ktrzy, za zasugi swoje szczliwie w poczet synw Boga zaliczeni, znaj Jego wol co do wyniku rzeczy przyszych. Ten, kto niebacznie mdr odrzuca rad, przekona si, ile znaczy, na wasne zdany siy. Wiele mamy tego rodzaju przykadw. W ostatecznym wyniku przynosz one zasuon nagrod tym, ktrzy je naladuj. 73 (49). Arcybiskup Gizyler cieszy si wielk przychylnoci cesarza Ottona III, co gryzo bardzo margrabiego Ekkeharda. Gniew jego, zrazu ukryty, ujawni si potem stopniowo, gdy si przekona,

ras; ego autem optime perpendo, qui hunc in tormentis gravibus nunc intellegb. Et modo nostrorum intercessionem patronorum supplex pto, ut per hos divina pietas mihi innotescat, quando ei a se laxato mihi liceat peccatori absolutionem facere et communionem dare. Asperum nimis est eculeo recalcitare et hominibus indecens irata maiestate indulgentiam exhibere'. Post hanc vocem pius abba ad oratorium, speciale suimet in rebus anxiis asilum, nudis pedibus venit et, more solito in se et aliis humanam fragilitatem deflens, placavit Deum et solvit reum; et protlnus cum multis gratiarum accionibus exsurgens, divina potestate coram fratribus cunctis defuncto crimen remisit et corpori aeclesiae communionem ac sepulturae dedit. 72. (48.) Nunc, lector, audisti de contemptu sanctorum gravem poenam; modo accipies de amore continuo salubrem medicinam. Fuit olim sub tempore Godescalki abbatis quidam monachus nomine Alvricus, cui in capite suo multum nocuit migranea, quae duplex est, aut ex gutta aut ex vermibus. Sed cum eundem iam poene deficientem confratres custodirent, casu accidit, ut singulariter egredientes hunc dumtaxat solum relinquerent. Tunc e cloaca egressi sunt demones, libros speciales in manibus habentes eorumque lectione gravi infirmum de suis actionibus inscriptis in vanum terrentes. Namque inclitus Christi martir Vitus ilico ingressus eisdem fugom manu indixit et iuxta eum stans consolatur eum et, quis esset, protinus ei intimavit ac data benedictione surgere eum iussit et haec mandata predicto abbati celeriter deferre: 'Videsis, ut tot ammoniciones nostras sic incuriose non accipias, ne in posterum vacua lamentacione gemas. Pro vero enim assero tibi, si amplius inobediens mihi eris, a Deo contempneris et [te] adhuc superstite alium in tua sede dominum videbis'. Haec ut puer sanctus per monachum egrotantem prenotavit, abbas neglegens postea persensit. Inde bonorum crebros hortatus hominum servare consilium nimis est salubre; quanto magis horum, qui, merito suimet inter filios Dei feliciter conputati, voluntatem eius sciunt in eventu futurorum. Quicumque temerarius sapienti non innititur consilio, videbit, quis sit in semet ipso. De talibus plurima habemus exempla, quae imitatores suos ad elaboratum perducunt bravium, cum veniunt ultima.
Werset z Dziejw Apostolskich, R. 9, 5 i R. 26, 14. 365 Opat Gotszak z Korbei, 890900. s67 Gotszak zosta usunity z opactwa w roku 900.
364

e tamten we wszystkim ma przed nim pierwszestwo. W tym czasie poddani rzeczonego margrabiego popenili kradzie w miejscowoci zwanej Goresin367, ktr nasi natychmiast ukarali. Oskaryli ich mianowicie przed swoimi ludmi i powiesili na stryczku, przy czym zapomnieli donie o tym, jakby naleao, wspomnianemu margrabiemu. To zapalio na nowo nie wygasy jeszcze gniew margrabiego i jego rycerze otrzymali rozkaz przygotowania si do zbrojnej zemsty. Rambald, ktrego margrabia szczeglnie ceni, zebra wielk liczb wojska i otoczy Goresin. Dostawszy nastpnie w swoj moc wszystkich mw wraz z ich mieniem, uprowadzi ich do siebie i nie wypuci adnego z nich bez wikszego wykupu. Kiedy pytaem naszych, ktrzy mi si na to skaryli, w jaki sposb ten zuchway czyn zosta odpokutowany, dowiedziaem si od nich, e adna nie nastpia pokuta, i bardzo nad tym bolaem 367a. Gdyby w tym kraju prawo Boe miao jakie znaczenie, nie dopuciaby si wiecka wadza takiego zuchwalstwa. Zapowiadam to obecnym i przyszym, e ta sprawa nie moe ulec przedawnieniu i e nie moe by prawnie zakoczona bez rozstrzygnicia wadzy duchownej 368. Kady moe milcze, jak dugo mu si podoba, lecz nie wolno mu pozbawia swego nastpcy moliwoci podjcia niezaatwionej sprawy. Gdziekolwiek taka sprawa wyniknie, moe by zakoczona tylko powag Kocioa. Gdyby, jak ucz Dzieje Apostolskie369, zgoda panowaa wrd biskupw, nie miaaby takiej siy krnbrna zuchwao niegodziwych ludzi. Gdy kogokolwiek z nich susznie si zwalcza, wwczas kto drugi broni go we wszelki moliwy sposb. I nie jest to adne usprawiedliwianie, lecz niewaciwa zachta do o wiele gorszych czynw, ktra szkod przynosi ich sprawcy w przyszoci. Niechaj wic ci, co niezachwianie w jedno wierz, w jedn myl si znowu zespol, aby tym silniej pognbi zoliw zmow podych. To, co rzekem, powinno wystarczy! 74 (50). Teraz, aby nie pozostawi w zapomnieniu czowieka, ktry zgodnie z przykazaniem Boym miowa swoich blinich, opowiem pokrtce o jednym moim bracie duchownym, Konradzie. By on wujem arcybiskupa Gerona370 i czy w sobie zarwno wol, jak i zapa do dwigania Chrystusowego jarzma, tak jak to jest tylko w ludzkiej mocy. Syszaem o nim, e bardzo czsto, gdy skoczy jaki piew czy kazanie, zgasza peen zapau gotowo
Dzi Gross- i Klein-Grschen, koo Ltzen. jest to typowy obrazek charakteryzujcy samowol wczesnych feudaw oraz bezkarno, z jak si spotyKaly ich naduycia jak rwnie ucisk w stosunku do ich poddanych, tzn. klasy chopskiej.
367a 367

73. (49.) Augusto sepe memorato Gisillerus archipresul multum carus fuit, quod Ekkihardum marchionem primo latenter momordit posteaque paululum emersit, cum hunc in omnibus sibi priorem esse non sine gravi dolore persensit. Interim predicti comitis subditi quoddam furtum in oppido Goresin dieto fecere, quod nostri protinus inultum non reliquere. Namque eos coram suis comprovincialibus accusatos laqueo suspenderunt, quia hoc prefato seniori, ut iustum erat, innotescere non noverunt. Ob hoc furor comitis nondum extinctus accenditur, et miles eiusdem haec ad vindicanda armarl iubetur. Rambaldus ab eo unice dilectus collecta multitudine grandi predictam circumdedit villam virosque omnes cum bonis, que possederant, capiens secum abduxit ad urbem suam; nec ullum ex hiis solverat, nisi quem precium grave postea redimerat. Qualiter autem tale facinus reconeiliaretur, nostros id mihi conquerentes cum interrogarem, nullam subsequi emendationem ab hiis audivi et graviter ingemui. Si in hac provincia aliquid valeret lex divina, non sic insaniret secularis potencia. Dico enim presentibus atque futuris, quod non potest haec causa senescere vel sine sacerdotali districcione finiri legitime. Unusquisque potest, in quantum velit, tacere, sed successori suo indiscussam racionem nequaquam valet abalienare; et in quocumque loco aliquid tale oritur, ibi canonica auctoritate finitur. Si consentiret voluntas coepiscoporum, sicut legitur in actibus apostolorum, non sic corroboraretur pertinax presumpcio iniquorum. Cum aliquis ex numero illorum recte inpugnatur, ab alio, quolibetcumque id fieri potest modo, defenditur; et non est hoc excusacio, set ad multum deteriora quaedam iniusta sibique in posterum nocens confortatio. Ergo redeant ad unanimitatem, qui fideliter credant in unitatem, ut eo fortius confundant venenatam perversorum conspdrationem. Et haec dicta sufficiant. 74. (50.) Nunc autem de quodam confratre meo nomine Conrado pauca loquar, ne sit apud me in aliqua oblivione, qui proximos suimet dilexit divina iussione. Hic archiepiscopi Geronis avunculus fuit, et ad peragendam iugem Christi servitutem, ut in homine potest fieri, voluntas atque efficacia in eo pariter convenit. Audivi
Wypowied powysza jest dowodem, jak silne byy pretensje wczesnego Kocioa do wykonywania sdownictwa nie tylko w sprawach duchownych, lecz take i wieckich w oparciu o kryterium grzechu. Pretensje te doprowadziy w czasach pniejszych do powanego konfliktu midzy Pastwem i Kocioem. 369 Rozdz. l, 14 i 15, 25. 370 Arcybiskup magdeburski, 10121023. Por. VI, 81.
368

ich powtrzenia. By on zawsze posuszny wobec swoich przeoonych d zniewala ich, jak rwnie reszt braci zakonnych sw sta dla nich yczliwoci. Kiedy cesarz Otto pozna tego szlachetnego ma, polubi go z miejsca i cign do swojego najbliszego otoczenia. mier przedwczesna, ktra zabraa go z tego wiata 28 sierpnia, przeszkodzia mu w objciu upragnionej i przez cesarza ofiarowanej godnoci biskupiej. Urodzony w Saksonii, spoczywa snem wiecznym w Italii. Dostojny Magdeburg opakuje w nim swego duchowego syna. 75 (51). Ilu to znakomitych ludzi widziaem w tym miecie! Lecz nie potrafiem naladowa ich chwalebnego ycia, jak naleao, ani nady za ich pamici po mierci. Biada mi nieszczsnemu, e z tyloma i tak wielkimi ludmi niezasuonym braterstwem zwizany, nie jestem wcale do nich podobny w prowadzeniu godziwego ycia! Bliski mierci z powodu mych grzechw, mam jednak nadziej, e wsparty zasug tych ludzi, bd obcowa z janiejcym obliczem Boga; cho bowiem tu na ziemi niewiele zdziaaem dobrego, to jednak zawsze pamitaem o zmarych. Dobr jest moja wola czasami, lecz niewielki z niej poytek, poniewa nie staram si przyda jej si stosownych. Sam si zawsze oskaram, lecz nie odbywam pokuty, jak naley; dlatego potrzebuj cakowitej poprawy, e nie nawracam do Tego, ktry godzien jest chway ponad wszystko. Oceniaj mnie, czytelniku, jako znakomitego czowieka, a zobaczysz maego czowieczka o znieksztaconej szczce oraz takime lewym policzku, poniewa niegdy wyrzuci mi si tu wrzd, wci jeszcze ropiejcy. Zamany w dziecistwie nos miesznym uczyni mj wygld. I nie skarybym si na to wszystko, gdybym jania jakimi wewntrznymi zaletami. Otom jest ndznik, popdliwy bardzo i nieskory do dobrego, zazdronik, szydzcy z drugich i sam na szyderstwo zasugujcy, nie przebaczajcy nikomu, jakby to wyniKalo z moich obowizkw, arok i kamca, chciwiec i oszczerca, wreszcie by te zasuone zakoczy zarzuty gorszy jestem, ni mona to wyrazi lub zgoa sobie wyobrazi. Kademu wolno nie tylko szeptem, lecz wrcz otwarcie gosi, e jestem grzesznym czowiekiem, a mnie na kolanach wypada prosi mych braci o kar. Wielu zasuyoby sobie na chwa u ludzi, gdyby nie drobna okoliczno, ktra przeszkadza w zaliczeniu ich do najlepszych, a poniewa prawd jest, i ludziom a nazbyt wiele brakuje do penej doskonaoci, c pomoe gosi chwa tych, ktrzy s jeszcze od nich gorsi. Wszelka chwaa na kocu goszon bdzie i ycie ludzkie ogniow przejdzie wwczas prb.

namque ab eodem sepissime, quod, postquam aliquid cantando vel legendo publice conplevit, iterum se id facturum studiosus optavit. Numquam inobediens prepositis suimet erat, sed eos caritate continua cum ceteris confratribus subiugaverat. Sed tam venerabilis persona caesari predicto ubi primo fit nota, mox ab illo efficitur amata propinquitatique suimet coniuncta. Hunc, ne dignitatem optatam et ab augusto sibi propositam perciperet, mors inmatura inpedit eundemque ab hac luce V. Kal. Septembr. abstulit. Hic genitus in Saxonia pausat in Italia, quem filium spiritualem flet Parthenopolis inclita. 75. (51). Quam egreios proceres in hac urbe vidi, quorum laudabilem vitam pro debito nec sum imitatus neque memoriam eorum post solutionem carnis assequutus! Heu me misero, qui tot tantisque immerito sum coniunctus in fraternitate, sed longe dissimilis existo in condigna conversacione! Ego in peccatis iam pene mortuus, ut spero, vivam in lucido conspectu Dei eorundem meritis refocilatus; quia, etsi in hoc seculo parum boni operatus sum, tamen defunctorum semper memor sum. Voluntas mea interdum bona est; sed quia eidem vires aptas suggerere non studeo, parum prodest. Semper me accuso, sed sicut debui reatum non solvo; sumque ideo in omnibus corrigibilis, quia me non converto ad eum, qui est super omnia Igudabilis. Agnosce, lector, procerem, et videbis in me parvum homuntionem, maxilla deformem leva et latere eodem, quia hinc olim erupit semper turgescens fistula. Nasus in puericia fractus ridiculum de me facit. Idque totum nil questus essem, si interius aliquid splendescerem. Nunc sum miser, nimis iracundus et ad meliora inflexibilis, invidus, subsannans alios ipse deridendus, nulli pro debito parcens, glutto et simulator, avarus ac detractor et, ut haec convicia merito illata concludam, peior sum, quam possit dici vel ullatenus estimari. Unicuique sit fas non solum muttire, quin pocius in aperto, quia peccator sum, dicere, et post correptionem fraternam congruit suppliciter orare. Multi a populo laudantur, nisi pauca res eis obstaret, quod inter optimos haberentur; et quia verum est, hominibus de perfectione iusta nimis deesse, quid prodest de inferioribus hiis tale quid promulgare? Omnis laus in fine canitur, et mortalis conversacio igne probatur.

KSIGA V Henryk, gdy z wiekiem chopice porzuci igraszki, Z krlewsk krwi w swych yach ku cnoty pi si szczytom. Rodzicem by mu ksi Henryk, a matk Gizela 1, Przymiotami swymi godna jej ojca Konrada, Ktry krlewskim berem burgundzk wada krain2, Gdy peen zapau modzian Chrystusa dy szlakiem, U biskupa Wolfganga 3 pierwsze pobiera nauki. Po mierci ojca obj dziedzictwo jego ksice 4, A wkrtce rwnie cesarstwa ster uchwyci w rce. Wiksza cz pastwa przez Sowian okrutnych zniszczona Raduje si wielce, i przeze pokoju zaywa I siedzib bezpiecznych i prawa, od najedcw wolna, Ktrych przepdzi i srogim ujarzmi nakazem. Wrogw, co gow podnosz, zwalcza on zwycisko, Lecz przyjaci pozyska umia sw przymilnych wdzikom. Jeli skromnoci w czym uchybi, alem zaraz paci I przez dobre uczynki leczy uomnoci ciaa. Kocioowi nis pomoc, biednym za wszem miosierdzie. O Merseburgu! Gdyby przewidzia jego luby zbone, Nadejcia takiego wadcy wygldaby z tsknot I sawiby dary Chrysta nalene lc mu dziki. l (1). Obfite rdo mioci Boej sowicie i bezinteresownie obdzielajce potrzeby ludzkie, nie z powodu naszych zasug, lecz z powodu Boego miosierdzia, pobudza serca wiernych do wyraenia Bogu szczerej chway i podziki. Mnie rwnie pobudza ono do naladowania cnotliwych ludzi, cho brak mi rozumu d pynnoci wymowy i cho niedbay jestem we wszystkich sprawach i a nadto leniwy. Wielki jest bowiem Bg jak mwi Dawid i wielkiej godny chway" 5. Jego mdro nie zna adnej miary. Przez ni stworzy z niczego wszystko i powoa do ycia samego czowieka6, Kto, niepomny dobrodziejstw Boych, tego nie ogarnia, bydlciem snadnie jest nazwany, gnijcym we wasnym gnoju. Kto
1

Por. Ks. IV, uw. 51.

LIBER V Heinricus scandit, postquam puerilia vicit, Ardua virtutum cretus de stemmate regum. Huic pater Heinricus dux et genitrix erat eius Gisla, suis meritis aequans vestigia regis Conradi patris, Burgundia regna tenentis. Nutrit preclarum Wolfgangus presul alumnum, Qui sequitur dominum toto conamine Christum. Postque necem patris ductor successit herilis Eius et imperium longe spectat quoque clavum. Maxima pars regni Sclavo vastata crudeli Multum laetatur, quod ab huius pace potitur Sedibus optatis iustoque, rapacibus altis Prorsus depulsis ac dira lege sedatis. Inflatos omnes contra se deprimit hostes, Demulcens socios iocundo famine cunctos. Si quo deliquit modicum, statim resipiscit Fructibus ac dignis curabat vulnera carnis. Utilis aecclesiae cunctis miseratur ubique. Mersburg, si scires huius pia vota, sitires Adventum tanti rectoris et inclita Christi Munera laudares condignaque premia ferres. 1. (1.) Largifluus divinae pietatis respectus, humanae necessitati non nostri merito, sed suae miserationis munere gratuito superhabundans, fidelium corda suorum ad laudis amorem suae et ad referendas ei grates accendit ac me, stultum ingenio, prepeditum eloquio ac in omnibus neglegentem et nimis ociosum, bonos in hoc imitari compellit. Magnus est enim Deus, ut Davit testatur, et laudabilis valde; cuius sapienciae numerus non invenitur ullus, qua omnia ex nichilo creavit hominemque solum dumtaxat conformavit. Qui dum talia inmemor beneficiorum non perpendit, iumentum in suo stercore conputrescens iuste apellatur. Sed quicumque hoc
Krl Burgundii Konrad, 937993. Brat cesarzowej Adelaidy. Biskup ratyzboski 972994. 4 Ksistwo Bawarii, w r. 995. Por. IV, 20. 5 Psalmy Krlewskie, 95, 4. 6 II Ks. Machabejska, R. 7, 28.
3 2

jednak stara si zachowa w pamici te sowa gnoti seauton" 7, ktre niegdy byy wypisane nad drzwiami wityni 8 oraz zgodnie z przestrog witego Pawa 9 wszystko, co ma wykona sowem lub uczynkiem, w imi Boga" wykona si stara, tego Bg Ojciec przyjmie jako syna i cho pno przychodzi, wynagrodzi caodzienn zapat denara10. To majc na uwadze, poniewa nie mog w aden godny sposb odwdziczy si witej Trjcy i niepodzielnej jednoci Boga, bagam w pokorze w. Jana Chrzciciela o wstawiennictwo, abym okaza si zdolnym duchem i ciaem do zadania, ktre przede mn stoi. 2. Z wiksz tedy radoci i w szerszym zakresie zamylam pisa o czasach wspczesnych, w ktrych Bg okaza wzgldy naszemu kocioowi11 i zechcia uwolni go od zniewagi. Postaram si rwnie przedstawi sprawiedliwe postpowanie ksicia Henryka, ktry zrzdzeniem Najwyszego krlem zosta obrany. Do niego odnosiy si nastpujce sowa, objawione po mierci cesarza pewnemu czcigodnemu mnichowi: Czy pamitasz, bracie, jak piewa lud: Ksi Henryk12 chcia panowa, Lecz Bg nie chcia, by panowa Teraz za inny Henryk 13 ma wada pastwem z Boskiego nakazu". Wszystkie boskie i ludzkie wzgldy wynosiy go na stolec krlewski przed innymi mu wspczesnymi, czy zgodnie, czy wbrew ich woli. Opisz najpierw pokrtce, jakie przeszkody stany mu na drodze w naszych stronach, a potem przedstawi zuchwae i niegodziwe poczynania ludzi z Zachodu, ktre jednak mimo caej bystroci, chytroci i zawzitoci tych ludzi nie wskray niczego przeciw woli Boga. 3 (2). Ksi Alamanii i Alzacji Herman14, czek bogobojny i skromny, chwyci za bro przeciw Henrykowi za namow kilku ludzi, ktrzy wykorzystali jego saby charakter. Natomiast ksi Lotaryngii Teodoryk 15, m chytry i w wojnie dowiadczony, wyczekiwa spokojnie, na ktr stron przechyli si wiksza i lepsza cz ludu. Tymczasem mj stryj, o ktrym wyej mwiem16, wybra si potajemnie do Bambergu wraz ze swoim wujem Rykbertem17, ktrego cesarz pozbawi hrabstwa, oddajc je w lenno wasalowi biskupa Arnulfa 18 Ludgerowi19. Tam wkrad si w aski ksicia 20 i cho wierny dawnej przysidze 21, nie zoy mu jeszcze hodu, to jednak z pomoc swego siostrzeca Henryka22 zapewni sobie utrzymanie, a nawet powikszenie lenna. Za jego rad wysa

verbum gnoti seaucton, in superliminaribus templi antiquitus notatum, intra se memoriter retinere omniaque, quae in verbis seu operibus facienda sunt, in nomine Domini, ut sanctus ammonet Paulus,. satagit inplere, ille est, qui a patre Deo in filium optatus denario, quamvis tarde veniat, remuneratur diurno. Haec ego considerans, quia retributione condigna sanctae Trinitati et individuae unitati respondere nullatenus valeo, sancti lohannis baptistae intercessionem, ut corde et corpore ad hoc idoneus reddar, supplex efflagito. 2. De temporibus autem hiis, in quibus respexit Deus aecclesiara nostram obprobriumque eius auferre dignatus est, laeciori mente et laciori stilo scribere pietatemque ducis Heinrici summa preordinacione in regnum electi conor retegere. De quo post mortem imperatoris cuidam venerando patri revelacione divina sic dictum est: 'Recordaris, frater, qualiter cecinit populus: Deo nolente voluit dux Heinricus regnare? Nunc autem debet Heinricus divina predestinacione regni curam providere'. Omnia, quae ad divina vel humana pertinebant, hunc pre caeteris sibi tunc contemporalibus, nollent, vellent, ad regnum promovebant. Sed quis ex nostra regione ei obesset scrupulus, paucis iam prescribens, occidentalium iniquam presumpcionem neque consilio neque prudentia neque fortitudine contra Deum valentem enucleabo. 3. (2.) Herimannus, Alamanniae et Alsaciae dux, timoratus et humilis homo, a multis, quibus lenitas eius placuit, seductus contra Heinricum se armavit. Theodericus vero Liuthariorum dux, vir
Poznaj samego siebie!" 8 Napis ten mia widnie na wityni Apollina w Delfach, jak podaje Macrobius, Saturnalia I, 6. 9 List do Kolossan, 3, 17. 10 Ew. w. Mateusza, R. 20,910. 11 Tzn. diecezji merseburskiej, ktra zostaa restytuowana za panowania Henryka II. 12 Mowa tu o ksiciu Henryku Ktniku, ktry dwukrotnie pretendowa do tronu niemieckiego. Por. III, 5,7,26; IV, 29. 13 Syn ksicia Henryka Ktnika, krl i cesarz Henryk II. 14 Wielokrotnie wspominany ksi szwabski (Alamania bya drug nazw Szwabii). Pretendent do tronu niemieckiego. Por. IV, 54. 15 Ksi Grnej Lotaryngii, 9781026/27. 16 Margrabia Lotar z Marchii Pnocnej. Por. IV. 3842. 17 Brat babki Thietmara Matyldy. 18 Biskup halbersztadzki. Por. Ks. IV, uw. 157. 19 Graf w pnocnej Turyngii i w Harzu. 20 Tzn. ksicia Henryka bawarskiego, pniejszego cesarza. 21 Mowa tutaj o przysidze, ktr Lotar zoy i kaza zoy ksitom saskim we Frohse. Por. IV, 52. 23 Henryk ze Szwejnfurtu, syn siostry Lotara Ejli.
7

ksi jednego z rycerzy do grodu Werli, do swoich krewniaczek, sistr Zofii i Adelaidy 23 i do wszystkich ksit pastwa, ktrzy tam si zjechali. Ten wyuszczy wszystkim zebranym tre swego poselstwa i obieca liczne korzyci tym, ktrzy pomog jego panu w osigniciu korony 24. Cae zgromadzenie odpowiedziao mu zaraz jednogonie, e Henryk powinien panowa z poparciem Chrystusa i na mocy prawa dziedziczenia i e wszyscy gotowi s speni kade jego yczenie. Potwierdzili to nastpnie podnisszy do gry prawice. 4 (3). Ekkehard, ktry wraz ze swoimi zwolennikami nie by obecny przy tym wydarzeniu, przyj je z udanym spokojem, poniewa, jak wykazano w Pimie 25, nie ma kary tam, gdzie grzeszy razem wielu. Kiedy jednak wieczorem przygotowano dla wspomnianych pa w duym domu krzesa zasane tkanin i st z rnymi potrawami, Ekkehard zaj je i zasiad do uczty z biskupem Arnulfem i ksiciem Bernardem. Przed upadkiem podnosi si serce czowiecze, a przed saw bywa unione" 26. To oburzyo bardzo ju przedtem rozgniewane siostry oraz wszystkich obecnych w Werli. Odya znowu dugo tajona nienawi przeciw Ekkehardowi, lecz tym razem, niestety, miaa ona szybko znale swoje ujcie. Albowiem gdy margrabia zobaczy, e wszystko przybiera inny obrt, ni si kiedykolwiek spodziewa, uzna za najlepsze dla siebie uda si na Zachd, by naradzi si tam z ksiciem Hermanem i innymi monymi nad ogln, jak rwnie swoj osobist sytuacj. Poegnawszy nazajutrz swoich przyjaci i zanotowawszy przezornie w pamici nieprzyjaci, uda si z biskupem Bernwardem27 do Hildesheimu, gdzie przyjto go z wielkimi honorami, jak krla. 5. Kiedy std pody do Paderborn, zasta bramy zamknite, lecz na rozkaz czcigodnego biskupa Retara28 wpuszczono go do miasta. Tam uda si najpierw do kocioa, by si pomodli, nastpnie za do domu, w ktrym ucztowa biskup, i zosta przeze bardzo gocinnie przyjty. Doniesiono mu jednak, e narada w Duisburgu, dla ktrej przyby, nie da si w ogle przeprowadzi. Poza tym zauway, e ten jego niefortunny pocztek nie podoba si bardzo biskupowi. Dlatego std wyjecha. Kiedy z kolei przyby do dworu Northeim29, nalecego do grafa Zygfryda30,
Crki Ottona II, ktry by bratem stryjecznym ojca Henryka II. Wobec bezdzietnej mierci poprzedniego krla istniay wrd ksit niemieckich rozbienoci co do wyboru jego nastpcy, Ksi
24 24

sapiens et militaris, quo se pars populi maior et melior inclinaret, securu expectabat. Interim patruus meus, de quo superius memoravi, profectus occulte ad Bavanberg cum avunculo suo Ricberto, quem a comitatu suo imperator deposuit Liudgeroque, Arnulfi presulis niiliti, dedit, gratiam ducis ac spem retinendi et augendi ibenificii, quamquam servato adhuc sacramento manus eidem non applicuit, tamen cum sui nepotis Heinrici auxilio adeptus. Huius consilio dux quendam militem ad civitatem, quae Werlu dicitur, ad neptes suas, consorores Sophyam et Ethelheidam, et ad omnes qui tunc ibi convenerunt, regni primates misit. Qui omnibus in unum collectis legationem suam aperuit auxiliantibusque domino suimet ad regnum bona plurima promisit. Cui mox a maxima multitudine vox una respondit, Heinricum Christi adiutorio et iure hereditario regnaturum; se paratos ad omnia, quae sibi umquam scirent esse voluntaria. Hocque dextris mandbus elevatis affirmatur. 4. (3.) Ekkihardus cum suis, quia presens non erat, simulata tunc paciencia hoc pertulit, quia, quicquid peccatur a multis, ut scriptura testatur, inultum est. Vespere autem iam facto, cum prefatis dominis in magna domu sedilia auleis ornata et mensa esset variis cibis referta, Ekkihardus eandem preoccupans cum Arnulfo episcopo et Bernhardo duce ibi epulatur. Ante ruinam enim exaltabitur cr et ante gloriam humiliabitur. Quod mentem consororum prius tristem caeterosque complures, qui interfuere, multum commovit; renovaturque in eundem odium diu celatum, sed cito, pro dolor! finiturum. Namque cum predictus marchio omnia aliter, quam umquam speraret, ibi provenire prospexisset, optimum duxit, ut occidentales visendo regiones Herimannum ducem cum caeteris optimatibus de rei publice suique commoditate alloqueretur. Salutatis postera die suis familiaribus inimicisque caute notatis cum Bernwardo antistite Hillinishem venit, ubi ut rex suscipitur honorificeque habetur.
bawarski Henryk mia najwicej szans z uwagi na blisko pokrewiestwa, ktra przy elekcji odgrywaa rol istotn. Patrz wyej Ks. I, uw. 82. 25 Augustinus, Epistula 137 ad Volusianum, 20 (Corpus Scriptorum ecclesiast. lat. T. 44, 1904, s. 124). 26 Ks. Przysw, R. 18, 12. 27 Biskup Hildesheimu. Por. Ks. IV, uw. 14. 28 Biskup paderborneski, 9831009. 29 Nad rzek Rhume. 30 Zarwno graf Zygfryd, jak jego synowie naleeli do stronnikw ksicia bawarskiego Henryka.

spotKal si tam z bardzo yczliwym przyjciem i prob, by zechcia przenocowa. Atoli grafini Etelinda uwiadomia go w tajemnicy, e synowie jej ma, Zygfryd i Benno, oraz bracia, Henryk i Udo 31, z innymi spiskowcami przygotowali na zasadzk, by go zgadzi. Prosia go tedy usilnie, by pozosta tu tylko do nastpnego dnia, albo eby si uda gdzie indziej. Margrabia, przyjmujc z wdzicznoci t przestrog, odpowiedzia, e nie moe ani nie chce przerywa zamierzonej podry z powodu tych ludzi. Odjechawszy std wszake natychmiast, obserwowa pilnie przez cay czas swych wojw i jako e sam by dzielnym onierzem, upomina ich, by si nie dali przestraszy. Kiedy nieprzyjaciele zauwayli to z oddali z miejsca zasadzki, odoyli wykonanie planu, poniewa uznali chwil obecn za nieodpowiedni i przyrzekli sobie uciskiem prawicy, e wykonaj go nastpnej nocy. 6 (4). Margrabia przyby tymczasem do miejsca swego przeznaczenia Phlde. Kiedy nadszed wieczr, spoy wieczerz i uda si na spoczynek z kilku innymi do drewnianego domostwa. Reszta jego licznego orszaku spaa w ssiedniej wietlicy. Kiedy sen zmorzy mocno zmczonych, wtargn znienacka oddzia nieprzyjaci i obudziwszy wrzaw wielk margrabiego, zmusi go do zerwania si z oa. Margrabia podsyci ogie rzucajc we szaty i co tylko mia pod rk, po czym rozbiwszy okno stworzy dogodn pozycj nie dla swej obrony, lecz raczej dla zaatakowania go przez nieprzyjaci, czego jednak w danej chwili nie mg przewidzie. Pad zaraz trupem przed drzwiami rycerz Herman i spieszcy z dworu na pomoc swemu panu Atolf, obaj waleczni i wierni a do mierci. Raniony zosta prcz tego komornik cesarski Erminold32. Walczy jeszcze sam Ekkehard, m chwa okryty w pokoju i na wojnie, gdy nagle Zygfryd silnym uderzeniem wczni zama mu krgi u szyi i zwali go na ziemi. Na widok padajcego margrabiego zbiegli si wszyscy szybko, odcili mu gow i co haniebne obrabowali trupa. Stao si to 30 kwietnia. Po dokonaniu tej nieludzkiej zbrodni mordercy odeszli uszczliwieni i przez nikogo nie atakowani. Ci bowiem, ktrzy znajdowali si w wietlicy, tchrzem podszyci, ani nie pomogli swemu panu w potrzebie, ani nie starali si pomci go po mierci. Tylko tamtejszy opat Alfker 33 uda si do zwok Ekkeharda i z wielk pobonoci powierzy jego dusz Bogu.
Grafowie z Katlenburg. 32 Raz tylko wymieniony u Thietmara. Jako komornik (camerarius) mia nadzr nad skarbem krlewskim. Bya to wic znaczniejsza posta wrd wczesnych feudaw.
31

5. Deinde ad Pathelbrunnan pergens, clausas invenit portas et, iussu venerabilis Retharii presulis intromissus, primo ecclesiam causa oracionis intrat postque ad domum, ubi episcopus cenabat, veniens caritative susceptus est. Ibi tunc interdictum est huic, quod colloquium in Diusburg, cuius gratia huc venerat, fieri nullo modo potuisset. Insuper animadvertit, multum displicere antistiti de incepto eius inconvenienti. Et propter hoc abiens, cum ad Northeim, Sigifridi comitis curtem, veniret, diligenter susceptus est atque, ut ibi pernoctare vellet, rogatur. Intimaverat huic occulte domna Ethelind cometissa, quod Sigifrith et Benno, senioris suimet filii, cum confratribus Heinrico et Udone aliisque conspiratoribus suis de nc sua positis tractarent insidiis, suppliciter efflagitans, ut aut ibi usque in crastinum maneret seu alio diverteret. Talia comes benigne suscipiens, propositum itineris propter eos interrumpere nequaquam posse nec velle respondit. Inde protinus discedens, caute suos per omnem diem hanc circumspexit et, ut optimus erat miles, ne terrerentur, ammonuit. Quod eminus hostis e latentibus insidiis considerans, quia non utile sibi tunc videbatur, distulit et sequenti nocte inceptis persistere dextris confirmavit. 6. (4.) Pervenit autem comes ad locum predistinatum, qui Palithi dicitur; et facto vespere comedit et in lignea caminata cum paucis dormitum ivit. Caeteri vero quam plurimi in proximo quiescebant solario. Quos cum sopor oppido lassos gravaret, inimica manus incautos opprimens invasit comitemque clamoribus inmensis excitatum a lecto celeriter surgere compulit. Is vero braca suimet et, quibuscumque potuit, igni vires suggerit et, quod tunc premeditari non valuit, fractis fenestris maiorem nocendi quam se defendendi hostibus aditum patefecit. Nec mora, pre foribus occiditur miles Herimannus et exterius ad auxilium domino properans Athulfus, ambo fortes et usque ad mortem fideles. Vulneratur insuper Erminoldus, imperatoris camerarius, ac solus tunc repugnat Ekkihardus, vir domi miliciaeque laudabilis; cui Sifridus hasta fortiter emissa nodum cervicis infregit terramque oppetere compellit. Quo casu protinus perspecto, alacriter omnes irruunt, capud amputant et, quod miserum est, funus predantur. Facta sunt autem haec II. Kal. Mai. Peracto tandem inmani scelere, percussores laeti et incolumes redeunt. Hii autem, qui in solario erant ignavi, nec dominum laborantem in aliquo adiuvabant nec mortuum ulcisci
33

Pniejszy opat klasztoru Berge w Magdeburgu. Por. VI, 20.

7 (5). Jaka bya przyczyna, ktra ich skonia do dokonania tak wielkiej zbrodni, tego nie zdoam wyjani z ca pewnoci. Niektrzy mwi, e Henryk34 zosta kiedy ukarany przez cesarza rzgami za rad margrabiego i e od dawna sposobi on si do takiej na nim zemsty. Inni znowu przypuszczaj, e mordercy uczynili to z powodu zniewagi wyrzdzonej obu siostrom w Werli, o czym wyej pisaem35, poniewa z wielkim suyli im oddaniem, a take z powodu pogrek, jakie margrabia wypowiada pod ich adresem w czasie uczty. To tylko wiem, e gdyby margrabia chcia wytrwa w pokorze 36, byby pozosta ozdob krlestwa, ratunkiem ojczyzny, nadziej dla tych, co mu los swj zawierzyli, postrachem wrogw i w ogle najdoskonalszym czowiekiem. Jake chwalebnie spdzi swoje ycie, on, ktry od swojego wadcy otrzyma wiksz cz lenna na wasno37 On przywid Milczan z ich odwiecznej wolnoci do jarzma niewoli38. Pochlebstwem i grob uczyni ksicia czeskiego Bolesawa o przydomku Rudy39 swoim wasalem40, a innego Bolesawa41 swoim przyjacielem42. Przez zgodny wybr ludu zasuy sobie na stanowisko ksice w caej Turyngii 43. Mia za sob z nielicznymi wyjtkami wschodnich grafw oraz nadziej na krlestwo 44. I do tak aosnego koca przywiodo go to wszystko!
Wymieniony wyej graf Henryk z Katlenburg (V. 5). 35 V, 4. Tzn. gdyby nie stara si o koron krlewsk. 37 Thietmar miesza tutaj pojcia prawne. Lennem Ekkeharda bya marchia minieska, natomiast to, co Thietmar podaje tu jako lenno, stanowio posiadoci alodialne, ktre Ekkehard dosta na wasno. 38 Podboju kraju Milczan dokona Ekkehard po r. 990. Patrz: W. Bogusawski, Dzieje Sowiaszczyzny III, s. 336; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 30 i nn. 39 Bolesaw III, 9991003. Umar w 1037 r. P. V. Novotny, Ceske Dejiny, I, l, s. 662 i nn. 40 Jest to niecise wyraenie, gdy ksi czeski by w tym czasie wasalem nie margrabiego, lecz cesarza. Patrz o stosunku ksit czeskich do cesarstwa: A. Kster, Die staatlichen Beziehungen der bhmischen Herzge und Knige zu den deutschen Kaisern von Otto dem Grossen bis Ottokar II, Breslau 1912, s. 4 i nn. Ekkehard, jako margrabia zawiadujcy ssiedni marchi, mia tylko nadzr z ramienia cesarza nad Czechami, tzn. egzekwowa zobowizania ksicia czeskiego wynikajce ze stosunku lennego. Silne stanowisko faktyczne Ekkeharda i jego mieszanie si do stosunkw wewntrznych Czech (np. sprawa biskupa Dydaka, ktrego restytuowa wielokrotnie wbrew woli ksicia czeskiego) wywoyway zudzenie, jakoby on by zwierzchnikiem ksicia czeskiego. Temu zudzeniu uleg Thietmar, nie zastanawiajc
86 34

conabantur. Abbas vero eiusdem loci Alfkerus nomine corpus visitavit ac commendationem animae summa devotione perfecit. 7. (5.) Quae vero sit causa, quae hos ad tale facinus perpetrandum persuaserit, veraciter explicare nequeo. Quidam dicunt, Heinricum instinctu predicti comitis ab imperatora flagellis cesum haec sepius in eum meditatum fuisse. Alii autumant, sicut predixi, in Werlu ob contumeliam consororibus illatam, quia isti libenter his serviebant, ac per convivia minasque ab ipso sibi manifestatas haec eos incepisse. Hoc tantum scio, quod decus regni, solatium patriae, spes commissis, terror inimicis et per omnia perfectissimus foret, si in humilitate solum persistere voluisset. Huius vitae cursum quam probabiliter egit, qui apud dominum suimet beneficii maximam partem acquisivit in proprietatem! Milzientos a libertate inolita servitutis iugo constrinxit. Boemiorum ducem Bolizlavum, qui cognominatur Rufus, ad militem sibi aliumque ad amicum familiarem blandiciis ac minis adipiscitur. Super omnem Thuringiam communi totius populi electione ducatum promeruit. Comites vero orientales paucis tantum exceptis regnumque in spe habuit. Quae omnia ad tam miserabilem hunc detraxere finem. 8. Huius fama diu mox propagata domnam Suonehildam venire fecit obviam filiique eius laeticiam turbavit Herimanni. Is namque,
si nad stanem prawnym i biorc pod uwag tylko widoczny dla niego stan faktyczny. 41 Tzn. Bolesawa Chrobrego. 42 Ekkehard odegra du rol w wczesnych stosunkach polskoniemieckich, forsujc na dworze cesarskim z uwagi na cigle grone niebezpieczestwo wieleckie polityk przymierza i przyjani z Polsk. Tylko dziki tej polityce udao mu si odebra Czechom Mini i podbi kraj Milczan. Jego silny wpyw na Ottona III oraz obecno przy cesarzu w Rzymie w latach 997 i 998 wiadcz niewtpliwie, i bra on udzia w szerokich planach Ottona III, ktre doprowadziy do zjazdu gnienieskiego. W wietle powyszego zrozumia i cakiem wiarogodn jest wzmianka Thietmara, i Bolesaw Chrobry by przyjacielem Ekkeharda. 43 Sw tych nie naley rozumie w sensie elekcji, gdy poza Bawari (p. Ks. IV, uw. 124) nie byo ju wwczas elekcji na terenie dawnych pastw szczepowych. Kronikarz chcia tu raczej podkreli wielk popularno Ekkeharda, ktra dawaa mu faktycznie (mimo e nim nie by) stanowisko ksicia w caej Turyngii. Wynika to zreszt z nastpnego zdania. 44 Z. Wojciechowski, Bolesaw Chrobry i kryzys stosunkw posko-niemieckich, Przegl. Zach. 1948, II pr. s. 380, susznie uwaa Ekkeharda za kandydata do tronu wysuwanego przez obz Ottona UL

8. Wie o tym kocu rozniosa si szybko i sprowadzia na miejsce jego pani Swanhild 45. Zmcia ona rwnie rado jego syna Hermana46, ktry z rozkazu ojca oblega wanie z duym wojskiem w Weimarze grafa Wilhelma 47, ma sdziwego i syncego z zalet wszelakich. SzuKal mianowicie w ten sposb pomsty za zabitych przez jego syna48 Widikinda i Hermana49 i w rezultacie zobowiza tego zasuonego starca do stawienia si przed obliczem margrabiego i spenienia tego, czego ten od niego zada. Na wie o niespodziewanej mierci rodzica pody szybko wraz z matk naprzeciw jego zwok i przyjwszy je z wielk aoci kaza pochowa w grodzie zwanym Genium50. Kiedy upyno trzydzieci dni51, margrabina Swanhilda udaa si wraz z synem do Mini. 9 (6). Tymczasem Bolesaw, syn Mieszka, ktry zgoa nie dorasta ojcu, radowa si wielce z powodu mierci margrabiego Ekkeharda52. Zebrawszy wojsko zaj natychmiast ca marchi Gerona 53 z tej strony aby oraz grd Budziszyn 54 wraz z przylegociami, dokd wysa naprzd oblnikw55. Nastpnie wtargn do Strzay 56 i prbowa potajemnie przekupi pienidzmi Minian. Ci, dni zawsze zmiany, dowiedziawszy si pewnego dnia, e wiksza cz zaogi wysza po pasz dla koni, wdarli si pod wodz Guncelina z Kuckenburg 57 przez wschodni bram, tam gdzie mieCrka ksicia Hermana (z Marchii Pnocnej), siostra ksicia Bernarda I saskiego, wdowa po margrabim Thietmarze. Por. IV, 39. 46 Pniejszy margrabia Mini (10091032), brat Ody, czwartej ony Bolesawa Chrobrego. 47 Por. Ks. II, uw. 78. 48 Graf Weimaru Wilhelm III, 10031039. 49 Wasale Ekkeharda I. 50 Jena nad Unstrutem. 51 Wedle wczesnego prawa zwyczajowego (Schsenspiegel, Landrecht, I, art. 22, wyd. K. A. Eckhardt, 1933, s. 33) dziedzic mg obj spadek dopiero w trzydzieci dni po mierci spadkodawcy. 52 Jest to wiadomo faszywa. Jak susznie bowiem uzasadnia Z. Wojciechowski, Bolesaw Chrobry i kryzys stosunkw polskoniemieckich, s. 380, mier Ekkeharda bya katastrof dla Bolesawa Chrobrego. Oznaczaa ona usunicie z horyzontu stosunkw polskoniemieckich bezporedniego wsppracownika i ew. kontynuatora polityki Ottona III i dojcie do wadzy ksicia bawarskiego Henryka, ktry by zagorzaym wrogiem tej polityki. Bye to grona zapowied zmiany kursu w polityce cesarstwa: przekrelenia idei monarchii uniwersalnej i nawrotu do polityki saskiej. W tej sytuacji zagroone byy osignicia zjazdu gnienieskiego. Z drugiej jednak strony Thietmar mg ze swojego punktu widzenia imputowa Bolesawowi Chrobremu ow rado ze mierci Ekkeharda, gdy widzia w nim z kolei kontr45

cum iussu patris Willehelmum comitem, senectute ac omni bonitate proficuum, ob vindicandam Widikindi et Herimanni necem a filio suimet eis inlatam valida manu in Wimeri possideret emeritumque senem in presentiam predicti comitis venire et, quicquid ipse ab eo exposceret, implere iuramento constringeret, accepta nece parentis inprovisa cum matre celeriter occurrit patrisque corpus ingenti luctu suscipiens in urbe, quae Geniun dicitur, sepeliri fecit. Peracto autem tricesimo die domna Suonehildis ad Mini proficiscitur cum filiis. 9. (6.) Interim Bolizlavus, Miseconis filius patri longe inferior. de morte laetatur comitis Ekkyhardi; moxque collecto exercitu omnem Geronis marcham comitis citra Albim iacentem deindeque premissis obsidibus Budusin civitatem cum omnibus appertinenciis comprehendens, statim Strielam urbem invasit, Misnenses pecunia corrumpere clam temptans. Qui novis semper gaudentes in una dierum, cum presidii maximam multitudinem ob acquirendam equorum annonam exisse conperirent, portam, quae orientem respicit,
kandydata Henryka do tronu niemieckiego. Wskazuje na to jego opis pertraktacyj ksicia polskiego z grafami saskimi po zdobyciu Mini, Patrz niej uw. 64. 53 Mowa tu o Geronie II, ktry mia pod sob yrmt, kraj Niycw, Merseburg i Mini. Por. Ks. IV, uw. 274. Z Wojciechowsk, Op. cit, s.380, susznie uwaa t akcj zbrojn Bolesawa Chrobrego za akcj prewencyjn majc zabezpieczy Polsk przed reakcj obozu Henryka II na zjazd gnienieski. 54 Gwny grd w kraju Miliczan. Patrz: G. Hey, Op. cit., s. 54 i n.; F. Geppert, Op. cit, s. 231 i n. 55 Waniejsza literatura do wojen Bolesawa Chrobrego z Henrykiem II: R. Roepell, Op. cit, s. 114 i nn.; L. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 5 i nn.; S. Hirsch, Jahrbcher, T. I i II, daty; H. Zeissberg, Die Kriege Heinrichs II, s. 265 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit II, s. 21 i nn.; H. Lubenow, Op. cit, s. 30 i nn.; R. Grdecki, Dzieje Polski, I, s. 65 i nn.; S. Zakrzewski, Historia polityczna, s. 47 i nn.; Bolesaw Chrobry, s. 172 i nn. R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, Mnchen 1943, s. 402 i nn.; K. Tymieniecki, Dzieje Niemiec do pocztku ery nowoytnej, Pozna 1948, s. 258 i nn. 58 Grd w kraju Gomaczw nad ab. P. G. Hey, Op. cit, s. 177; F. Geppert, Op. cit., s. 223 i n. 57 Gunter, brat margrabiego Ekkeharda i jego nastpca w marchii minieskiej (10031009), wystpujcy u Thietmara pod spieszczonym

szkali ludzie suebni, zwani po sowiasku wietnikami58. Tu zabiwszy najpierw Becekona, wasala grafa Hermana, ruszyli wszyscy z broni w rku do jego domu, obrzucili okna cikimi kamieniami i domagali si wrd krzykw, by im wydano na mier dowdc zaogi, Ozera. Wtedy rycerz Thietmar, nie majc adnej innej ochrony prcz cian komnaty, tak do nich przemwi: Co wyprawiacie? Jaki sza was ogarn, e zapominajc o dobrodziejstwach, jakich doznalicie od margrabiego Ekkeharda, oraz o tym, ecie go sami do siebie z wasnej woli powoali59, powstajecie w taki sposb, by zgubi jego syna? Jeeli zgodzicie si wyjawi publicznie lub w tajemnicy komu z nas przyczyn tak wielkiego gwatu, przyrzekam wam tak solennie jak tylko zechcecie, w imieniu mojego pana i wszystkich nas, e wszelkie uchybienia zostan naprawione wedle waszych ycze i e na przyszo moecie by zupenie spokojni. Ma onego, ktrego wydania wam na mier dacie w sposb tak nieludzki, nie dostaniecie pki ycia naszego! Jest nas garstka tylko, lecz bdcie pewni, e albo umrzemy razem, albo wyjdziemy z tego grodu ywi i cali". Wysuchawszy tej przemowy napastnicy uoyli si z nimi i pozwolili im wyj z grodu. Nastpnie przyzwali przez posw Bolesawa i przyjli go, otwarszy na ocie bramy 60. I spenio si to, co napisano w Pimie witym: Wesel si, le uczyniwszy, i raduj w rzeczach najgorszych" 61 oraz ,,Z pocztku s jako mid sodcy, lecz ostatnie ich rzeczy gorzkie jako pioun" 62. 10. Bolesaw, uniesipny tym powodzeniem, zaj i obsadzi swoimi zaogami cay w kraj a po rzek Elster. Kiedy wszyscy nasi poczyli si, aby mu stawi opr, ten faszu peen czowiek wysa naprzeciw nich posa z owiadczeniem, e dokona tego wszystkiego
imieniem: Guncelin. Por. V, 9, 18, 36; VI, 2, 14, 5355, VIII, 66, W rkopisie, w omawianym miejscu figuruje przed tym imieniem zagadkowy wyraz: Cukesburgiens. Pisarz, ktremu Thietmar dyktowa, nie doda tu adnej kocwki, co otwaro pole do domysw. Do niedawna przyjmowano niemal jednomylnie, i sowo to miao mie kocwk: es i na tej podstawie odnoszono je nie do nastpnego sowa: Guncelin o, lecz poprzedniego: Vethenici, uwaajc je za przytoczony przez kronikarza niemiecki odpowiednik tamtego terminu sowiaskiego. Pogld powyszy obali ostatecznie R. Holtzmann, Markgraf Gunzelin von Meissen, s. 119 i nn. Uczony ten, nawizujc do pierwszego wydawcy Thietmara w Monumenta Germaniae (SS. III, s. 793), Lappenberga, wypeni luk pisarza tylko jedn liter: i oraz odnis okrelenie tego sowa do Guncelina. W tej interpretacji oznaczao ono nazw miejscowoci Kuckenburg (midzy Kwerfurtem i Schraplau), ktra naleaa do Guncelina. Zdaniem tego uczonego,

in ea parte, qua satellites habitant dicti Sclavonice Vethenici, Cukesburgiens[i] Guncelino ad hoc duce, irruunt Bececonemque, Herimanni comitis satellitem, primo occidentes ad caminatam eiusdern omnes armati conveniunt, fenestram lapidibus impugnant grandibus, dominum urbis Ozerum nomine sibi ad occidendum reddi vociferantes. Sed Thietmarus miles ex cubiculi sola municione: 'Quare sic', infit, 'agitis? Quis furor vos ita seduxit, ut obliti benificiorum comiiis Ekkihardi spontaneaeque invitationis sic assurgitis in perniciem filii? Si causam tanti facinoris seu publice seu clam cuiquam nostrum vultis aperire, commissi emendacionem vobis complacitam futurique timoris vestrimet securitatem ex mei senioris nostrorumque omnium parte firmiter, qualitercumque vultis, promitto. Hunc, quem in mortem vobis dari inclementer exposcitis, nobis viventibus non accipitis. Pauci sumus; aut communiter mori aut incolumes urbe hac nos exire pro certo sciatis.' Tunc illi auditis sermonibus his colloquuntur abeundique licenciam hiis prestantes ducem Bolizlavum per internuncios invitant portisque eundem suscipiunt apertis; completurque, quod scriptum est: Letantur, cum male fecerint, ac exultant in rebus pessimis; et iterum: Sunt principia eorum ut mel et novissima quasi abscinthium. 10. Hac elatus prosperitate Bolizlavus omnes regionis illius terminos usque ad Elstram fluvium preoccupavit presidiisque suimet munit. Congregantibus se tunc unanimiter ad haec prohibenda nostris dolosus ille legatum obviam misit, qui se protestaretur cum gratia Heinrici ducis c licencia haec incepisse; in nullo se incolis
Thietmar umylnie doda tu to okrelenie, by odrni przyszego margrabiego od innego Guncelina, o ktrym mwi wyej IV, 52, 69. 53 Pwolni ludzie suebni sowiaskiego pochodzenia, uywani do obrony grodu. Mieszkali w dolnej czci grodu (suburbium) u stp wyszego grodu (castellum superius), w ktrym znajdowaa si zaoga niemiecka. Z biegiem czasu (13 i 14 wiek) osadzono ich na roli dokoa grodu i przeksztacono na lekkozbrojn konnic witeziw. Patrz: A. Bruckner, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, 1926, s. 614; H. F. Schmid, Die Meissner vethenici bei Thietmar von Merseburg, Zeitschr. f.sl. Phil. VII, s. 116 i nn.; R. Ktzschke, Zur Sozialgeschichte der Westslaven, s. 20. 59 Por. V, 7. 60 Pomoc, ktr wywiadczya miejscowa ludno sowiaska Bolesawowi Chrobremu przy zdobyciu Mini, tumaczy si uciskiem tej ludnoci doznawanym od panujcych tam feudaw niemieckich. 6 Ks. Przysw R. 2, 14. 62 Tame, R. 5, 3 i 4, z ktrych tylko werset 4 brzmi u Thietmara, jak w oryginale.

za pozwoleniem i z upowanienia ksicia Henryka 63, e pod adnym wzgldem nie bdzie ciemiy mieszkacw i e jeli tylko Henryk obejmie wadz krlewsk, to on zastosuje si we wszystkim do jego woli, w przeciwnym za wypadku chtnie uczyni to, co im si bdzie podobao. Kiedy nasi to usyszeli, uwierzyli piknie brzmicym sowom i na hab swoj udawszy si do niego, jak gdyby do pana, zamienili wrodzon cze na uniono i cik niewol64. Jak przykro jest porwnywa wspczesnych z naszymi przodkami! Za ycia znakomitego Hodona 65 ojciec Bolesawa Mieszko nie odway si nigdy wej w kouchu do domu, w ktrym wiedzia, e znajduje si Hodo, ani siedzie, gdy on si podnis z miejsca. Niechaj Bg wybaczy cesarzowi, e czynic trybutariusza panem66, wyZ powyszego mona wnosi, e ksi bawarski Henryk w swoich staraniach o koron zabiega o poparcie Bolesawa Chrobrego i w zamian za to poparcie przyrzek polskiemu ksiciu konkretne korzyci terytorialne. Nie ma jednak ladu w rdach, by Bolesaw takiego poparcia udzieli. 64 Z. Wojciechowski, Patrycjat Bolesawa, s. 46 i n. wnioskuje z tego tekstu, i Bolesaw Chrobry uwaa si po mierci Ekkeharda za kandydata do nastpstwa po Ottonie III i e mia w tym celu poparcie dawnego stronnictwa tego cesarza. Zdaniem tego uczonego ju na zjedzie gnienieskim zawarty zosta ukad sukcesyjny, ktry przewidywa Bolesawa Chrobrego jako ewentualnego nastpc Ottona III. Ta hipoteza, nawizujca do hipotezy W. Ktrzyskiego (patrz niej uw. 66), budzi powane zastrzeenia. Powyszy tekst Thietmara mona rzeczywicie rozumie w tym sensie, e niektrzy ksita uznali Bolesawa za wadc, lecz jak z caego rozdziau wynika, uczynili to w sytuacji przymusowej pod grob faktw dokonanych przez Bolesawa, a nie w wyniku jakiego poprzedniego ukadu. Taki bowiem ukad nie znalazby wwczas w normalnych warunkach uznania ze strony ksit. 65 Margrabia Marchii Wschodniej, z ktrym Mieszko walczy w r. 972. Por. II, 29. 66 Jest to krytyczna aluzja do zjazdu gnienieskiego. Thietmar, ktry opisujc wyej przebieg zjazdu (IV, 4446) wiadomie i tendencyjnie pokry milczeniem ca jego stron wieck, uchyli tutaj rbka tajemnicy, stwierdzajc, i Otto III uczyni wwczas trybutariusza Bolesawa panem. Z tekstu tego wynika wic jasno, i Bolesaw zosta tutaj zwolniony z obowizku uiszczania trybutu: usque in Vurta fluvium, ktry ksita polscy pacili z przerwami od roku 963 (p. wyej Ks. II, uw. 137). Jak naley jednak rozumie wyraenie Thietmara: dominus? Przytaczajca wikszo uczonych susznie interpretuje to wyraenie w sensie uznania w Gnienie zupenej suwerennoci polskiego ksicia. Odmienny pogld, i akty gnienieskie oznaczay inwe63

nociturum et, si quando is in regno vigeret, voluntati eiusdem in omnibus assensurum; sin autem, quod his tum placeret, libenter facturum. Hoc animadvertentes nostri verbis credidere phaleratis et, inhoneste quasi ad dominum ad eundem profecti, honorem innatum supplicatione et iniusta servitute mutabant. Quam inique comparandi sunt antecessores nostri et contemporales! Vivente egregio Hodone pater istius Miseco domum, qua eum esse sciebat, crusinatus intrare vel eo assurgente numquam presumpsit sedere. Deus indulgeat imperatori, quod tributarium faciens dominum ad hoc umstytur lenn: na ksicia Rzeszy (J. Stasiski, De rationibus, s. 49 i nn.) lub na wasala osobistego (R. Rpel1, Geschichte Polens, s. 656; H. Zeissberg, ber die Zusammenkunft, s. 329; K. Wersche, Staatsrechtliches Verhltnis, s. 252) naley w wietle tego tekstu jak rwnie tekstu Galia I, 6 (wrczenie wczni w Maurycego, ktra bya symbolem zupenej suwerennoci), stanowczo odrzuci. Nie ma rwnie racji A. Brackmann, gdy w swoich pracach (patrz niej) czy koncepcj patrycjatu z dalszym trwaniem stosunku lennego. Odrzucajc jednak koncepcj stosunku lennego po roku 1000 naley wyjani, na czym polegaa zmiana w sytuacji polskiego ksicia dokonana w Gnienie i wyraona tak lakonicznie przez kronikarza. Kwesti t starano si wyjani w nauce przy pomocy innych, przytoczonych wyej (Ks. II, nr. 137) rde, a przede wszystkim przy pomocy szczegowego i wiarogodnego opisu Galia (I, 6). Wnikliwe badania uczonych nie doprowadziy jednak do jednozgodnej opinii. Cz uczonych, biorc dosownie tekst Galia, widziaa w wydarzeniach gnienieskich akt koronacji Bolesawa Chrobrego przez Ottona III. Byli to: A. Naruszewicz, Historya narodu polskiego, II, 91; J. S. Bandtkie. Dzieje narodu polskiego I, s. 168; K. Szajnocha, Bolesaw Chrobry, s. 92 i n.; M. Dragan, Koronacja Bolesawa Chrobrego, s. 24 i nn. Jeszcze dalej szed J. Lelewel, O zwizkach z Niemcami, s. 30, ktry twierdzi, i ksi polski mia godno krlewsk przed rokiem 1000. Podobnie A. Maecki, Wewntrzny ustrj w Polsce, s. 203 i Z przeszoci dziejowej, s. 37 przyjmuje, i Bolesaw Chrobry uwaa si za krla najpniej od 995 r. i e Otto III potwierdzi to w Gnienie, upowaniajc go rwnoczenie do starania si o kolejne potwierdzenie godnoci krlewskiej przez Stolic Apostolsk. Koncepcji koronacji Bolesawa Chrobrego na zjedzie gnienieskim jak rwnie koncepcji posiadania przeze godnoci krlewskiej przed zjazdem przeczy fakt jego stara o koron po roku 1000. Inna grupa uczonych przyjmuje tylko czciow koronacj w Gnienie (wieck), ktra winna bya by uzupenion przez sakr kocieln. Tak: M. odyski, Wgry lennem, s. 52 i nn.; R. Grodecki, Dzieje Polski I, s. 63; S. Arnold. Budowniczowie pastwowoci polskiej, s. 63. I ta koncepcja nie da si utrzyma. Skoro bowiem akty zjazdu gnienieskiego byy wynikiem porozumienia midzy cesarzem Ottonem III a pa-

nis go tak wysoko, e ten, zapominajc o tym, jak postpowa jego rodzic, omiela si wciga pomau w poddastwo wyej od niego stojcych i ncc ich czcz przynt znikomych pienidzy doprowadza ich do niewoli i utraty wolnoci 67. 11 (7). Inny znowu Bolesaw, wadca Czech, przydomkiem Rudy 68, winny niejednego wiaroomstwa, cho swoje dawne ze nawyki ju nieco powcign, sprzyja ksiciu Henrykowi. One Henryk przyby z pocztkiem czerwca wraz z ksitami Bawarii i wschodniej
pieem Sylwestrem II, to sakra kocielna byaby nastpia bezporednio po koronacji, gdyby rzeczywicie chodzio tu o koronacj. Inni uczeni przyjmuj, i akty opisane przez Galia stanowiy tylko upowanienie ksicia polskiego ze strony cesarza do stara o koron. W tym sensie wypowiedzieli si: B. Dudik, Mahrens allgemeine Geschichte, II, s. 88 i nn.; K. Rawer, Polityczne znaczenie Zjazdu Gnienieskiego, s. 36 i nn.; K. Tymieniecki, Dzieje polityczne Polski piastowskiej, s. 98; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 133 (daleko idce obietnice). Do podobnej konkluzji doszed G. Labuda w osobnym rozdziale swoich Studiw, powiconym zjazdowi gnienieskiemu (s. 237319), widzc w aktach tego przygotowanie do koronacji. Zdaniem tego uczonego, cesarz nie mia prawa do koronowania Bolesawa Chrobrego, gdy od czasu darowizny Polski na rzecz Stolicy Apostolskiej (Dagome iudex) tylko papie dysponowa polsk koron (s. 306). Ta ostrona hipoteza o przygotowaniu czy upowanieniu do koronacji nie wyklucza jednak innej hipotezy przyjmowanej w nauce, a mianowicie, i opis Galia przedstawia mianowanie Bolesawa Chrobrego patrycjuszem. Opierajc si na podobiestwie tego opisu do formuy ustanowienia patrycjusza zawartej w Libellus de caerimoniis aulae imperatoriae (w Graphia aureae urbis Romae, wyd. w II tomie P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renoyatio, s. 68 i nn.) pierwszy wystpi z t hipotez H. Zeissberg, Uber die Zusammenkunft, s. 388 i nn. nie podajc jednak motyww, ktre skoniy Ottona III do mianowania Bolesawa patrycjuszem ani nie wyjaniajc charakteru tej godnoci w danym wypadku. Za Zeissbergiem przyjli koncepcj patrycjatu: M. Bobrzyski, Dzieje Polski, I, s. 72; K. Stadnicki, Die Schenkung Polens, s. 74 (z faszywym wnioskiem, i Bolesaw Chrobry otrzyma godno patrycjusza od papiea, a cesarz by w Gnienie tylko porednikiem); A. Brackmann w Ges. Aufsatze: Der romische Erneuerungsgedanke, s. 123 i nn.; Die Anfange des polnischen Staates, s. 182 i nn.; Reichspolitik und Ostpolitik, s. 202 i n.; Die politische Bedeutung der Mauritius-Verehrung, s. 234 i nn.; Kaiser Otto III und die staatliche Umgestaltung Polens, s. 250 i nn. (interpretuje patrycjat Bolesawa Chrobrego w sensie namiestnika-zastpcy cesarza na Polsk); C. Erdmann, w rec. z pracy Brackmanna, Kaiser Otto III, w Hist. Zeitschr. 160 (1940), s. 569 (namiestnictwo-zastpstwo na cae Imperium); E. E. Stengel, Die Grab-

quam elevavit, ut, oblita sui genitoris regula, semper sibi prepositos auderet in subiectionem paulatim detrahere vilissimoque pecunie transeuntts inescatos amo in servitutis libertatisque detrimentum capere. 11. (7.) Alter autem Bolizlavus, Boemiorum provisor, cognomento Rufus et impietatis auctor immensae, antiquo more iam paululum refrenato, duci aspiravit Heinrico; qui inicio mensis Iunii cum primis Bawariorum et orientalium Francium Wormatiam venit causa Renum ibidem transeundi Magontiaque benediccionem accipieadi.
inschrift, s. 369 (w sensie przyjtym przez Brackmanna); M. Z. Jedlicki, La creation, s. 684 i nn.; Die Anfnge des polnischen Staates, s. 527; Stosunek prawny, s. 469 i nn. (patrycjat w tym sensie, w jakim piastowali t godno cesarze, tzn. opieki nad Kocioem, co pozwolio ksiciu polskiemu wykonywa samodzielnie inwestytur biskupw, oraz w sensie wsppracy z cesarzem w ramach odnowionego Imperium Romanorum); Z. Wojciechowski, Patrycjat Bolesawa Chrobrego, s. 41 i nn. (uczony ten podkrela na szerokim tle wczesnych stosunkw midzy cesarzem wschodnim i zachodnim rol Polski (Sclavania) jako jednego z czterech czonw, obok Germanii, Galii i Romy, odnowionego Imperium Romanorum); R. Gansiniec, Nagrobek Bolesawa Wielkiego, s. 527 i nn. (koncepcja patrycjatu jako zastpstwa cesarza na terenach imperium podczas jego nieobecnoci... Przez zgod na przyjcie tej godnoci wraz z innymi symbolami wadzy (np. wczni w. Maurycego) z rk cesarza Polska wesza w jakiej formie w skad imperium ottoskiego"). Koncepcja patrycjatu Bolesawa Chrobrego obraca si w sferze hipotezy, lecz, jak susznie zauway Z. Wojciechowski, Bolesaw Chrobry i kryzys stosunkw polsko-niemieckich, s. 377, godzi si ona z renesansem, instytucyj i terminw rzymskich w kocu X wieku. Jeeli wic rozpatruje si j na tle caoksztatu polityki Ottona III i dominujcej w tej polityce koncepcji Renovatio Imperii Romanorum, ma ona za sob szans prawdopodobiestwa. Wreszcie osobne miejsce wrd prb wyjanienia wydarze gnienieskich zajmuje hipoteza W. Ktrzyskiego, Przyczynki do historii Piastowiczw, s. 30. Uczony ten na podstawie tekstw Vita quinque fratrum (Mon. Pol. Hist. VI, s. 392 i 401) przyj, i Otto III mianowa Bolesawa Chrobrego w Gnienie wspregentem cesarstwa i swoim nastpc. Sabo tej hipotezy tkwi w zapoznawaniu wczesnej wewntrznej sytuacji Niemiec. Gdyby nawet Otto III powzi tak fantastyczny projekt, nie zgodziliby si na ksita niemieccy. Tote hipoteza W. Ktrzyskiego nie znalaza uznania w nauce. wieo jednak wskrzeszono j z bardzo powanej strony. Opowiedzia si za ni mianowicie Z. Wojciechowski, Bolesaw Chrobry i kryzys stosunkw polsko-niemieckich, s. 378. 67 P. wy. uw. 64. 68 P. wy. uw. 39.

13 (8). Kiedy krl spdza dzie narodzin witego Jana Chrzciciela na wyspie Augii76, dosza go chya, lecz niepewna wiadomo, i ksi Herman cignie w t stron, by zakoczy swoj zwad na drodze walnej rozprawy wojennej. Ta wie kazaa mu opuci wysp i oczekiwa zarwno ksicia, jak rozstrzygajcej walki na szerokich, zielonych gach. Tam obchodzi wito apostow 77 i wyczekiwa dugo na t decydujc chwil, gdy otrzyma tym razem pewn wiadomo, e ksi ani nie chce, ani nie moe wykona swego postanowienia. Wwczas li doradcy podsunli mu projekt, aby zabra Konstancj jako odszkodowanie za Strassburg. Albowiem tamtejszy biskup Lambert78 oraz biskup Chur Udalryk79 popierali Hermana nie tyle z potrzeby serca, ile raczej z powodu ssiedztwa miast80. Lecz krl, jako e peen by bojani Boej i mia naleyte rozeznanie co do charakteru takiego nabytku, odrzuci ich niecne rady. Spustoszywszy tedy wokoo woci ksice, postanowi powrci do Frankonii, gdy krzyk rozpaczy biednych w kocu go do tego skoni 81. 14. A oto graf Henryk 82, syn Bertolda i mojej stryjnej 83, ktry dotd wiernie pomaga krlowi w osigniciu najwyszej godnoci krlewskiej, kiedy zauway, e przychylno wadcy dla niego nieco sabnie, prosi go za porednictwem najznakomitszych mw z jego orszaku o oddanie mu w lenno ksistwa Bawarii, z dawna i solennie mu przyrzeczonego. Tym mom mia krl tak odpowiedzie: Czy nie wiecie, i tego nie mona zaatwi na tej wyprawie i, e skoro Bawarowie maj od pocztku wolno wybierania sobie ksicia 84, nie godzi si ich tak nagle tego pozbawia i ama ich z dawna ustanowione prawa bez ich zezwolenia? Jeeli graf Henryk zechce poczeka, a sam przybd" do tego kraju, chtnie uczyni zado jego yczeniu za wspln rad i zgod tamtejszych ksit". Gdy Henryk si dowiedzia o tej odpowiedzi krla od porednikw, zwtpi jeszcze bardziej o obiecanej mu godnoci i powoli wycofa si z bliskiego otoczenia krla. Towarzyszy mu jednak, w drodze z Alamanii do Frankonii, a potem do Turyngii. (9). Tam wyjecha naprzeciw nadjedajcego wadcy najpotniejszy z panw turyngskich Wilhelm 85 i przyjwszy go z wielk
Reichenau na Jeziorze Bodeskim. 77 Piotra i Pawa, 29 czerwca. Biskup Konstancji, 9951018. 79 Rzdzi diecezj od 1002 do 1026. 80 Thietmar chce przez to powiedzie, e blisko siedziby ksicia Hermana budzia strach w obu biskupach i dlatego byli mu wierni. 81 Typowy obraz wczesnych wojen pustoszenie kraju, ktrego ofiar padaa bezbronna i niewinna ludno chopska, tracc ycie i dobytek.
78 76

mannum ducem litem duello causa finiendi venire nuntiavit eundemque hinc discedere adventumque ducis cum iudicio pugne in pratis virentibus ac latis fecit exspectare. Ibi tunc apostolorum celebrans festa longumque certitudinem prestolans, ducem inceptis persistere neque velle nec posse pro certo comperit. Consultum est ei a mae suasis fautoribus, quod Argentmae damnum Constantia impleret. Namque eiusdem civitatis episcopus nomine Lanbertus cum Curiensi pastore Othelrico Herimannum auxiliabatur, non tantum ex animo, quantum in civitatis contiguo. Sed rex, ut erat de Dei timore sollicitus et de acquirendis certus, horum profana sprevit consilia curtesque ducis vastando circuiens, ad ultimum clamore devictus pauperum, ad Frantiam remeare disposuit. 14. Et ecce, Heinricus comes, Bertoldi amiteque meae filius, ad regni apicem acquirendam regi usque huc fidelis adiutor, animadvertens senioris sui mentem sibi paululum alienam, per optimos exercitus eiusdem viros diu firmiterque promissum Bawarii regni ducatum dari postulavii. Quibus rex tale fertur dedisse responsum: 'Nonne scitis, haec in hac expeditione nequaquam fieri posse, Bawarios ab initio ducem eligendi liberam habere potestatem, non decere tam subito eos abicere neque constitutionis antique ius absque consensu eorum frangere? Si voluisset exspectare, usque dum ipse ad has regiones venirem, cum communi consilio principum eorundem ac voluntate sibi libenter in hoc satisfacerem.' Quod ubi Heinricus ab internuntiis accepit, in maiorem promissi muneris desperationem veniens, paulatim se ab regis substraxit familiaritate; comitaturque tamen regem ab Alemannia proficiscentem in Franciam, postea ad Thuringiam. (9.) Ibi tum Willehelmus, Thuringiorum tunc potentissimus obviam pergens dominumque venientem cum magna gratulatione suscipiens, regis efficitur. Ibi tunc rex a prefato comite et a primis illius regionis conlaudatur in dominum et, ab omni populo rogatus, debitum his porcorum remisit censum.
Henryk ze Szwejnfurtu, margrabia w bawarskiej Marchii Pnocnej, brat stryjeczny Thietmara, oddany Bolesawowi Chrobremu, ktrego ratowa w r. 1002 z zasadzki na dworze cesarskim. Por. V, 18. 83 Ejla, siostra ojca Thietmara. 84 Patrz wyej Ks. IV, uw. 123. Powoanie si na to prawo zwyczajowe byo w danej chwili bardzo na rk Henrykowi, gdy w ten sposb mg zamaskowa swoje istotnie nieprzychylne stanowisko wobec Henryka szwejnfurckiego. 85 Graf weimarski. Patrz Ks. II, uw. 78.
82

owacj zosta jego wasalem86. Z kolei krl zosta uznany wadc przez tego grafa oraz innych przedniej szych kraju87. Nastpnie, przychylajc si do proby mieszkacw, zwolni ich wszystkich od nalenej daniny w winiach 88. 15. Std pody Henryk do Merseburga, gdzie przyj go opat Hejmo oraz wierny mu graf Ezyk89. Graf ten jeszcze za ycia Ekkeharda i ku jego niezadowoleniu, pilnowa dzielnie zarwno tego grodu, jak Allstedt90 i Dornburg91 wraz z przynalenociami a do przybycia oczekiwanego wadcy. Zjechali si tutaj arcybiskupi: bremeski Libencjusz i magdeburski Gizyler oraz biskupi: Retar z Paderbornu, Bernward z Hildesheimu, Arnulf z Halberstadtu, Ramward z Minden, Idzi z Mini, Bernhar z Werden, Hugo z ytyc, a dalej ksita Bernard i Bolesaw 92, margrabiowie Lotar i Gero, komes palatyn Fryderyk oraz bardzo wielu innych, zarwno biskupw, jak grafw, ktrych za dugo byoby wymienia szczegowo po imieniu. Wszyscy oni przyjmowali krla z pokorn czoobitnoci. 16. Nazajutrz, tj. 25 lipca, ksi Bernard przedstawi krlowi, za zgod wszystkich, proby zgromadzonego ludu, wymieniajc szczegowo jego potrzeby i prawa, a nastpnie pyta dokadnie, co im krl raczy miociwie obieca w sowach i ofiarowa w czynach 93. Tak, gdy by pytany, da krl mu na to odpowied:94 Sw mi nie staje, by wyrazi najpierw Bogu, a nastpnie wam wszystkim moje nalene dziki. Dlatego wyjawi wam moje ukryte zamiary, ktre z Chrystusa pomoc dla waszego dobra w peni wykona pragn. Wiem bowiem, z jakim oddaniem staralicie si zawsze i wszdzie okazywa waszym krlom poparcie i posuszeTzn. zoy mu hod lenny. Prawo lenne wymagao w wypadku zmiany po stronie seniora lub wasala nowego aktu hodu i inwestytury. 87 Bya to formalna elekcja, ktra w tym czasie nie zawsze bya aktem jednolitym, lecz moga si odbywa etapami w poszczeglnych terytoriach szczepowych, ktre objeda kandydat do tronu, nierzadko po koronacji. Thietmar nadaje tym czciowym elekcjom takie samo znaczenie i tak sam wano, co elekcji oglnej, uywajc dla nich tego samego terminu: in regem conlaudare. Por. II, l, 44; V, 20. 88 Stara danina z czasw merowiskich. Jej zniesienie byo krokiem pplitycznym, podyktowanym chci pozyskania sobie nieprzyjaznej dotd Turyngii (ognisko stronnikw Ottona III). 89 Por. IV, 2, 11. 90 Koo Sangerhausen. 91 Nad Solaw. 92 Uczeni, ktrzy przyjmuj istnienie stosunku lennego pomidzy ksitami polskimi a cesarzem (p. Ks. II, uw. 67) i rozcigaj czas trwania
86

15. Inde Merseburg veniens, susceptus est ab Heimone abbate et a fideli suimet comite Esicone, qui urbem hanc et Alstidi ac Thornburg cum appertinenciis, vivente Ekkihardo hocque graviter ferente, viriliter usque in presentiam optati senioris servavit. Huc conveniunt archiepiscopi Lievizo Bremensis et Gisilerus Magadaburhgiensis cum caeteris confratribus, Rethario Patheburnensi, Bernwardo Hillinesemensi, Arnulfo Halverstidensi, Ramwardo [Mindensi, Egedo] Misnensi, Bernhario Ferdensi, Hugone Citicensi, ducibus autem Bernhardo ac Bolizlavo cum marchionibus Liuthario et Gerone ac palatino comite Eritherico [aliisque quampluribus tam episcopis quam comitibus, quorum nomina longum est enarrare per singula. Hii omnes regem supplici devocione suscipiunt. 16. Crastina itaque die, idest octavo Kalendas Augusti, Bernhardus dux cum consensu omnium astante coram rege voluntatem plebis convenientis aperiens omniumque necessitatem ac legem specialiter exponens, quid eis misericordie dictis promittere seu factis vellet impendere, diligenter inquirit. Talia querebat, ac contra rex referebat: 'Deo primum deindeque vobis omnibus condignas grates persolvere nequaquam sufficio. Unde voluntatis mee secretum vobis
tego stosunku rwnie na okres po zjedzie gnienieskim (Ks. V, uw. 66), interpretuj udzia Bolesawa Chrobrego w zjedzie merseburskim w roku 1002 jako akt wasalczy z jego strony, wynikajcy z obowizku do tzw. Hoffahrt, tzn. stawienia si na dworze monarchy-seniora na jego wezwanie. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 223; H. Zeissberg, Die Kriege Heinrichs, s. 274, i n.; M. Ter Braak, Op. cit. s. 168 i uw. 3; R. Holtzmann, wyd. Thietmara w Script Rer. Germ. s. 239, uw. 3. Jest to pogld nieuzasadniony, gdy: 1) Bolesaw Chrobry nie by wasalem cesarza przed zjazdem w Merseburgu; 2) przyby tam jako wadca niezaleny, by zaatwi na drodze ukadu spraw dokonanych przedtem zaborw w marchii minieskiej. 93 W tekcie powyszym dopatrywano si w nauce wiadectwa istnienia ju w XI wieku zacztkw przyszych kapitulacyj wyborczych. Takie jednak antycypowanie pniejszego zjawiska nie znajduje skdind w rdach uzasadnienia. To, co Thietmar pisze tu o wystpieniu ksicia Bernarda saskiego i przyrzeczeniach krlewskich na rzecz Sasw, naley tumaczy jako wynik wczesnych stosunkw faktycznych, tzn. z jednej strony oporu Sasw przeciw Henrykowi II, z drugiej za strony zabiegw tego wadcy w kierunku rozadowania tego oporu przy pomocy pewnych koncesyj i przywilejw. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 222 i n.; W. Maurenbrecher, Geschichte der deutschen Knigswahlen vom 10 bis 13 Jhdt, 1889, s. 82; G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, VI, s. 182 i n. 94 Heksametr.

stwo. Przeto tym bardziej pragn otoczy was najwyszym sza-' cunkiem, miowa was i strzec was dla dobra pastwa i mojego zbawienia. I aebycie mieli pene zaufanie, owiadczam zgodnie z waszym yczeniem t nie obraajc honoru krlewskiego dostojestwa, e staj przed wami obdarzony t godnoci krla nie wbrew waszej woli, lecz przeciwnie, z wasz zgod i na wasze wezwanie. Pragnieniem moim jest nie narusza w niczym waszego prawa i pki ycia mojego stosowa je z ca agodnoci we wszystkich wypadkach oraz zwraca uwag, w miar mych moliwoci, na wasze uzasadnione yczenia". 17. Tako rzek krl, a ludu rzesze zebrane dokoa Radosny zaraz okrzyk wzniosy na cze swego wadcy, Sawic go i dziki mu wiadczc za tak wielk mio. Na to ksi Bernard wzi w rce wit wczni 95 i ze czci nalen powierzy mu w imieniu wszystkich wadz nad krajem96 Znw rozbrzmiewaj gosy i dwicz pochwalne hymny Na Twoj saw, Chryste, za Twoje tak szczodre dary; Z piersi pobonych ludzi szloch si dobywa radoci. Wesel si i ty, Merseburgu sawny, i ycz mu zdrowia, Wielbij Chrystusa godnym piewem w dniu tym penym soca! Powtarzam: wielbij ze czci to soce, to znaczy ten dzie, w ktrym Henryk zosta dla ciebie wybrany. On, ktry w dalszej losw kolei zawsze myla o tym, by ciebie ponionego wywyszy i do poprzedniego przywrci stanowiska. Bogosawionym niech bdzie Bg, i wywysza tych, ktrzy go czcz i kochaj z caego serca, ku postrachowi i habie tych, ktrzy mu zorzecz! Koniec nadszed twej aoci, albowiem zbawczy wiatr poudniowy przywia ci pomylne prdy. Nie bdziesz duej smuci si w niewoli, albowiem odrodzisz si, Syjonie, by wolnym by i panowa. Lecz idmy dalej! 18 (10). Wszyscy, ktrzy suyli poprzedniemu cesarzowi, z wyjtkiem jednego Ludgera97, zoyli hod krlowi i zaprzysigli mu wiern sub. Bolesaw tymczasem zabiega usilnie o nabycie grodu Mini, choby za najwiksz sum pienidzy98, poniewa jednak nie leao to w interesie pastwa, nie mg wskra niczego u krla. To tylko zdoa z trudem uzyska, e Minia przyznana zostaa jego
Patrz o witej wczni jako jednym z insygniw wadzy krlewskiej w Niemczech: Ks. II, uw. 47.
95

aperio, quod Christi adiutorio efficaciter vobis omnibus impendere desidero. Notum etenim michi est, quam fideliter vestris regibus semper ubique obaudienciam et solacium prestare studueritis. Et ideo vos magis in omnibus optime honorare, diligere et ad regni provectum nostramque salutem libet conservare. Et ut certi de hiis sitis, quomodo vobis placet, salvo honore regni affirmo, quia non rennuentibus neq contradicentibus vobis, sed pocius quasi applaudentibus et huc me invitantibus hac regali dignitate honoratus appareo. Legem igitur vestram non in aliquo corrumpere, sed vita comite mao clementer in omnibus adimplere et vestre racionabili voluntati, inquantum valeo, ubique animum adhibere.' 17. Taliter effatur rex, et vox una levatur Protinus astantis plebis regi iubilantis Laudes et grates super has tantas pietates. Bernhardus igitur dux, accepta in manibus sacra lancea, ex parte omnium regni curam illi fideliter committit. Rursus tolluntur voces, laudesque canuntur Undique, Christe, bonis hiis pro tantis tibi donis; Insuper et fletus fundunt pia pectora letos. Inclita letare Mersburg, hiis congratulare, Da iubilum Christo condignum sole sub isto. Istum inquam solem, idest diem, venerabiliter cole, quo electus est in te, qui te repudiatam post hec semper meditatus est provehere et ad priorem statum reducere. Benedictus sit Deus, qui se honorantes et ex corde diligentes exaltat ad horrorem et dedecus se execrancium. Finis venit luctus tui, quia salutaris auster amicam temperiem tibi afflavit. Non diu in servitute merebis, quia ad dominandum libere, o Syon, renovaberis. Sed amplius progrediamur. 18. (10.) Omnes, qui priori imperatori servierant, Luidgero solo remanente, regi manus complicant, fidele auxilium per sacramenta
Wrczenie witej wczni Henrykowi II przez ksicia Bernarda miao symboliczne znaczenie przekazania mu wadzy nad Saksoni. W tym sensie naley rozumie wyraenie Thietmara: regnum, ktre dlatego tumaczymy: kraj. Ksi Bernard wystpowa tu w imieniu wszystkich monych Saksonii. Ju przy koronacji Henryka II w Moguncji uyto witej wczni dla symbolicznego przekazania mu wadzy krlewskiej (Patrz Vita Bernwardi episcopi, c. 38, M. G. SS. IV, s. 775) i prawdopodobnie uyto jej w tym samym charakterze przy objedzie tego krla w innych czciach pastwa. 97 Por. V. 3. 98 Tzn. ofiarowanych wprost Henrykowi II.
96

bratu Guncelinowi99, a jemu pozostawiono uyce i Milsko 100. Mj krewniak, margrabia Henryk101, sprzyja bardzo temu Bolesawowi i popiera go, jak tylko mg, z wielk yczliwoci i przyjani. Towarzyszy mu rwnie, kiedy ten po odprawie krlewskiej odjeda z bogatymi darami. Wwczas to zauway nagle nacierajcy na niego Bogiem si wiadcz, bez wiedzy i zgody krla tum zbrojnych ludzi. Kiedy stara si zbada przyczyny tego tak niesychanego gwatu i umierzy go, by wiksza std nie wynika szkoda, ledwie mu si udao wyprowadzi bezpiecznie towarzysza przez wywaon bram zewntrzn. Spord wojownikw, ktrzy za nim podali, niektrzy padli ofiar rabunku ze strony napierajcego tumu, inni za, ciko poranieni, uniknli mierci tylko dziki pomocy ksicia Bernarda. Na to jednak niebezpieczestwo narazili si oni z wasnej winy i nie bez susznej przyczyny, skoro wszedszy do paacu krlewskiego w penym uzbrojeniu wzbraniali si go opuci, gdy tego od nich zadano. Bolesaw atoli, przypuszczajc, i stao si to wskutek zoliwie uplanowanej zdrady, bardzo sobie to wzi do serca i przypisywa
Thietmar wymienia prcz powyszego tekstu dwukrotnie (V, 36; VI, 54) jeszcze Guncelina jako brata" Bolesawa Chrobrego. Opierajc si na tych tekstach przyjmowano w dawniejszej nauce, i Guncelin i Bolesaw Chrobry byli brami przyrodnimi ze wsplnej matki Dobrawy, ktra zanim polubia Mieszka I, bya on margrabiego Guntera, ojca Guncelina. Patrz: G. Ch. Kreysig, Beytraege ur Historie derer Chur und Fuerstlichen Saechsischen Lande, T. 2 (1755) s. 12; T. 6 (1764), s. 12 i nn. (Dobrawa wedug niego miaa by on nie Guntera, lecz jego ojca); J. F. Ursinusw uwadze 92, s. 120 wyd. Kroniki Thietmara przez J. A. Wagnera (1807); J. M. Lappenberg, wyd. Kroniki Thietmara w M G. SS. III, s. 795, uw. 35; L. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 5 i uw: 7; J. H a a c k w Neues Lausitzisches Magazin 30 (1853), s. 3; A. F. Gfroerer, Op. cit. I, s. 179; W. Giesebrecht, II, s. l, uw. 25 (ogranicza si do stwierdzenia, i Bolesaw i Guncelin byli przyrodnimi brami, nie wymieniajc jako ich matki Dobrawy, co czyni w poprzednich wydaniach); J. Lelewel, Polska wiekw rednich, II, s. 155. Poniewa pogld powyszy nie wytrzymywa krytyki z punktu widzenia chronologii (lub Mieszka z Dobrawa w r. 965, a mier Guntera w r 982), przeto braterstwo Chrobrego i Guncelina zaczto z kolei opiera na innych podstawach. L. A. Cohn, Stammtafeln zur Geschichte der deutschen Staaten und der Niederlande, Braunschweig 1878, T. 41, 59. przyjmowa, e Mieszko I przed maestwem z Dobrawa by onaty z ksiniczk niemieck, ktrej pierwszym mem by Gunter, a synem Guncelin. Koncepcj t przyj O. Posse, Op. cit. s. 55, uw. 180. Nie da si ona jednak utrzyma, gdy trudno sobie wyobrazi takie maestwo midzy chrze99

confirmant. Rolizlaus autem Misnensem urbem tantummodo innumerabili pecunia cquirere satagebat et, quia oportunitas regni non erat, apud regem optinere non valebat, vix impetrans, ttt hec fratri suo Guncelino daretur, redditis sibi Luidizi et Miltizieni regionibus. Hunc Heinricus comes, nepos meus, oppido diligens, quocumque modo potuit, libenter et amicabiliter eum adiuvabat. Quem cum bene muneratum et cum licencia regis abeuntem comitaretur, concurrentem vidit armatam multitudinem et, per Deum testor, absque regis consilio et consciencia adversus se insurgemtem. Qui cum causarn tanti tumultus investigare et, ne plus dampni oriretur, voluisset comipescere, vix securus socium, fracta exteriori porta, educit. De sequentibus autem militibus nonnulli a comprimenti turba sunt predati, quidam autem admodum sauciati mortem Bernhardi ducis auxilio evaserunt. Hii namque curiam regiam armati intrantes et de hac exire iussi nolentes, culpa sua tale periculum amerito sustinuerunt. Bolizlaus autem, hoc factum esse dolo mali consilii autumans, gravi merore consumitur, regi, quod non promeruit, imputando. Salutato ergo Heinrico et, si umquam indigeret, auscijask ksiniczk niemieck a pogaskim jeszcze podwczas ksiciem polskim. Zreszt przy tej kombinacji nie byoby adnego braterstwa midzy Guncelinem a Chrobrym. Jeszcze mniej szans powodzenia ma hipoteza, i matk Guncelina bya macocha Bolesawa Chrobrego Oda. Tak ju E. L. Wedekind, artyku w Neues Laus. Magazin, 32 (1855) s. 175, uw. 2 i F. Kurze, wyd. Kroniki Thietmara w Script. Rer. Germ., s. 117, uw. 2. R. Holtzmann, Markgraf Gunzelin, s. 129 prbuje, rwnie bez uzasadnienia rdowego, tumaczy wyraenie Thietmara irater przez: dziewierz. Jak susznie stwierdzi O. Balzer w swojej Genealogii Piastw, s. 54, przy obecnym stanie rde mona jedynie wyprowadzi wnioski negatywne co do braterstwa midzy Bolesawem a Guncelinem. Wyraz frater, zdaniem tego uczonego, oznacza moe tylko oglnie krewnego, trudno jednak ustali tutaj stopie owego pokrewiestwa. Tak ju przyjmowa S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 223, uw. 7, dopuszczajc jeszcze wykadni: sojusznik. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 89 i 379, uw. 17, uwaa za moliwe, i Guncelin i Bolesaw Chrobry byli brami ciotecznymi, i ta hipoteza ma najwicej szans prawdopodobiestwa. 100 Toczy si spr w nauce, czy sowa Thietmara: redditis sibi Luidizi et Miltizieni regionibus odnosz si do Bolesawa Chrobrego, czy te do Henryka II. Spr ten rozstrzygn w sposb przekonywajcy w kierunku Bolesawa R. Holtzmann w wyd. Kroniki Thietmara s. 240, uw. 6. Obacz tame literatur. Por. dla ta politycznego tych wypadkw: Z. Wojciechowski, GnieznoPoznaKrakw, s. 353 i n. 101 Margrabia Henryk Szwejnfurcki. Por. Ks. IV, uw. 127.

wszystko niesusznie krlowi102. Dlatego poegnawszy Henryka i przyrzekszy mu solennie pomoc 103 na wypadek, gdyby jej kiedykolwiek potrzebowa, szybko pody do domu. Kiedy przyby do grodu Strzay, natychmiast go podpali i uprowadzi w niewol du liczb miejscowej ludnoci104. Rozesawszy nastpnie swoich zaufanych stara si zbuntowa kogo tylko mg, przeciwko krlowi 105. Gdy to doszo do uszu krla, prosi on usilnie ludzi ze swego otoczenia, by wywiedzieli si o tajnych spiskach Sowianina i, o ile monoci, starali si dosta w swoj moc jego szpiegw. 19 (11). Zaatwiwszy wszystkie sprawy, o ile czas na to pozwoli, krl postanowi uda si do kraju Lotaryngw106. Kiedy przyby do miejscowci zwanej Nowa Korbeja107 nazw t otrzymaa ona od swego pnia macierzystego, to znaczy od tej Korbei w kraju aciskich Frankw, w ktrej spoczywa modociany mczennik wity Wit wyjechaa na jego spotkanie maonka, sawna Kunegunda 108. Tutaj podejmowani byli oboje uroczycie przez przewielebnego opata Thietmara 109, po czym przyj wszy dowody czci wedle kocielnego i wieckiego ceremoniau, odjechali
w tym tendencyjnym opisie wypadkw Thietmar usiuje usprawiedliwi napad na Bolesawa Chrobrego i Henryka Szwejnfurckiego prowokacyjnym rzekomo zachowaniem si polskiego orszaku. Temu usprawiedliwieniu jednak przeczy przebieg faktw podanych przez kronikarza. Thietmar przedstawia napad jako bezporedni reakcj na zachowanie si polskich rycerzy, wzbraniajcych si opuci paac krlewski, a rwnoczenie pisze, e napad mia miejsce po spotkaniu Henryka II z Bolesawem Chrobrym, przy odjedzie Bolesawa, trudno wic uchwyci tu bezporedni zwizek przyczynowy. S.dzi raczej naley, e napad by z gry uplanowany i Bolesaw Chrobry mia podstawy do posdzenia cesarza o udzia w tym planie. To forsowne usprawiedliwianie i zaklinanie si Thietmara, i stao si to bez wiedzy krla, wyglda na ch ukrycia prawdy. Biskup merseburski nie zajmowaby tu tak kategorycznego stanowiska, gdyby chodzio o inn, nie krlewsk osob. W literaturze naukowej niemieckiej nie komentowano tego miejsca Kroniki i przyjmowano za dobr monet wyjanienia Thietmara. Tylko H. Zeissberg, Die Kriege, s. 277, wyprowadza z usprawiedliwie kronikarza wniosek, i opinia wczesna widziaa w Henryku II inspiratora owego zamachu. Literatura polska przyjmowaa inspiracj cesarza za rzecz pewn. Patrz: R. Grodecki, Dzieje Polski, I, s. 65; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 177. Teza o inspirowaniu owego zamachu przez Henryka II znajduje swoje uzasadnienie w wietle ewentualnych skutkw, jakie by w razie udania si ten zamach przynis. Zgadzenie Bolesawa Chrobrego byo dla krla niemieckiego usuniciem z widowni gronego przeciwnika, tym groniejszego, e Henryk II nie zdoa jeszcze utwierdzi swej wadzy
102

xilio suo firmiter promisso, patriam celeriter revisit. Cumque per-venisset ad Strelam urbem, protinus eam incendens magnam multitudinem eomprovincialium secum abduxit, nuncios quoque quosdam remittens, quoscumque potuit, regi avertere contendit. Quodmox ad aures regis postquam pervenit, suos familiares caritative rogavit, ut archanas Sclavi insidias perquirerent et, si fieri posset, exploratores eius capere temptarent. 19. (11.) Dispositis itaque omnibus, prout tempus tunc erat, regnum Luithariorum petere contendit. Veniente autem eo ad urbem, que Nova Corbeia vocatur, ab ea nemen sortita, unde cepit, scilicet ab illa Francorum Latinorum Corbeia, ubi requiescit sanctus Vitus infans et martir, inclita Cunegundis sua coniunx ei occurrit; ubi ambo a venerabili abbate Thietmaro cum omni honore suscipiuntur, et ibi divinis et humanis honorati, ad Patherbrunnon leti proficiscunw caych Niemczech i musia zuy na to duo energii i czasu, a tymczasem ksi polski osign ju bardzo powane sukcesy w ekspansji swego pastwa ku zachodowi. Z. Wojciechowski, Patrycjat Bolesawa Chrobrego, s. 47, nawizuje to do swojej koncepcji o kandydaturze Bolesawa Chrobrego do tronu cesarskiego i widzi w zamachu merseburskim prb ze strony cesarza w kierunku pozbycia si tego kontrkandydata. Nie idc tak daleko stwierdzi naley, i Henryk II osiga niewtpliwe korzyci przez pozbycie si Bolesawa. 103 Przyrzeczenie pomocy Henrykowi Szwejnfurckiemu ze strony Bolesawa wiadczy, e zamach by skierowany rwnie przeciwko niemu. By to bowiem grony potencjalny przeciwnik Henryka II. Jego terytoria byy oddzielone od Polski przez Czechy i Morawy. Zaatakowanie tych krajw z dwch stron i zajcie ich w razie wojny doprowadzao do rozbicia Niemiec na dwie czci. 104 Spalenie tego grodu obronnego nad ab (w kraju Gomaczw) wiadczy, i Bolesaw Chrobry uwaa zamach merseburski za casus belli i zawczasu przygotowywa korzystn dla siebie pozycj strategiczn . 105 Stwarzanie irredenty w kraju przeciwnika byo wwczas jednym z normalnych sposobw prowadzenia wojny, zwaszcza w jej pocztkowej fazie. 106 Te czci pastwa niemieckiego, ktre w okresie rozbicia pastwa frankijskiego cieszyy si duej lub krcej samodzielnoci, okrela Thietmar mianem: regna. 107 Na lewym brzegu Wezery. 108 Patrz Ks. IV, uw. 271. 109 Bdna wiadomo, gdy opat Thietmar umar w r. 1001. R. Holtzmann susznie zwraca uwag w wyd. Thietmara w Script. Rer. Germ. s. 242, uw. 3, e Adalbold, Vita Heinrici, c. 12 (M. G. SS. IV, s. 686), ktry opiera si cakowicie na Kronice Thietmara, nie mwi nic o pobycie pary krlewskiej w Nowej Korbei, z czego wypywa wniosek, i caa relacja o tym pobycie jest pniejszym wtrtem dokonanym w Przerbce korbejskiej.

w pogodnym nastroju do Paderbornu. Nastpnego dnia, kiedy wiat obchodzi uroczycie mczestwo w. Wawrzyca, dostojna Kunegunda przyja w pokorze z rk arcybiskupa Willigisa bogosawiestwo i koron krlewsk110, siostra za cesarza Zofia, ustanowiona poprzednio ksieni przez krla111, otrzymaa od tego arcybiskupa sakr duchown. Powszechna wynika std rado, ktr o habo! zmcia nienasycona chciwo Bawarw. Ci bowiem, u siebie zawsze z maego zadowoleni, na zewntrz za zgoa nienasyceni, zagrabili si plony ssiadw i wyrnli tych, ktrzy ich bronili, wskutek czego wywizaa si zacita oboplna walka. Na to ruszyy w pole nadworne wojska krla; tubylcy i przybysze kryli przed nimi i poza nimi. Przyszo do wielkiego starcia walczcych, w wyniku ktrego pokonane oddziay Bawarw ucieky do krlewskiego paacu. Tu pad, raniony wczni, brat kanclerza Egilberta 112 Henryk, ktry stale usugiwa krlowi przy stole 113. Na ten widok Sasi, ktrzy przedtem nie brali udziau w walce, zebrali si i natarli z kolei na Bawarw. Gdyby ksi Bernard nie by rzuci si pomidzy nich z silniejszym oddziaem wojska, zginaby niezliczona masa wojownikw po obu stronach. Wszyscy sprawcy tej tak wielkiej zbrodni, ktrych tylko mona byo odszuka, zostali potem ukarani. ao biskupa 114 z tego powodu zagodzi pniej krl darowizn Bckenfrder 115. 20 (12). Krl tymczasem pody std wprost do Duisburga, gdzie wyglda do dugo na Lotaryczykw. Pierwsi zjawili si biskupi z Leodium i Cambrai116. Dugo musieli oni czeka na zwlekajcego z przybyciem arcybiskupa koloskiego117. Ten gryz si w gbi duszy bardziej, niby ktokolwiek mg przypuszcza, wizieniem, w ktrym, jak to wyej opowiedziaem118, przez jaki czas by trzymany. Udawa jednak, i dlatego tak pno przyby na powitanie krla, e ten przyjmujc sakr z rk arcybiskupa mogunckiego przyzna mu przed nim pierwszestwo 119. Wspomniani braKrlowa bya zwykle koronowana rwnoczenie ze swoim maonkiem. Odstpstwo od tej zasady w wypadku Kunegundy tumaczy naley wyej przedstawion sytuacj polityczn (istnienie kilku pretendentw), ktra zmusia Henryka II do przyspieszenia wasnej koronacji. Por. V, 11. 111 Siostra cesarza Ottona III, ksieni w Gandersheim. Por. IV, 10. 112 Kanclerz, 10021005. Biskup Fryzyngi, 10051009. 113 Bya to zaszczytna funkcja dworska, a jej piastun nazywa si czenikiem. 114 Biskup paderborski Retar. Por. V, 5. ll5 Bckenfrde koo Lippstadt. Patrz o istotnych motywach tej darowizny: S. Hirsch, Jahrbcher, I,
110

tur. Postera luce, que mundo festiva illuxit beati Laurencii martirio, domna Cunegundis benedictionem et coronam et Sophia soror imperatoris a rege iam constituta abbatissa consecracionem a Willigiso archiepiscopo humiliter susceperunt. Publicum inde consurgit gaudium, quod, prochpudor! admodum turbavit insaciabilis avaricia Bawariorum. Hii namque, paucis domi semper contenti, exterius vero propemodo insaciabiles, cum vicinorum fruges vi diriperent eosque hoc defendentes cederent, pugna gravissima invicem oritur. Domestici regis exeunt, indigene cum adventiciis preveniunt et subsequuntur. Fit magnus conflictus congrediencium, devictumque agmen Bawariorum in regaem curtem fugit. Hic Henricus, frater Eilberti cancellarii, qui ad mensam regi iugiter serviebat, hasta vulneratus occubuit. Quapropter, qui prius aberant, collecti Saxones iterum insecuntur et, nisi dux Bernhardus cum validiori manu medius interveniret, numerus militum infinitus mutuo caderet. Post hec autem castigati sunt omnes, quicumque inveniri poterant tanti sceleris auctores. Mesticiam presulis postea placavit Bokenevofde a rege tradita. 20. (12.) Rex autem recto itinere hinc ad Duisburg perveniens, Luitharienses quam tarde expectat. Leodicensis vero et Camaracensis presules primi huc venientes, archiepiscopum Coloniensem diu morantem expectant. Quem cum alcius, quam quisquam crederet, custodia, qua paululum, sicut iam dixi, detinebatur, in mentis secreto morderet, simulabat, se ob hoc tam sero ad regis graciam accessisse, quod in accipienda benedictione Mogontinum sibi rex voluisset preponere. Igitur hii confratres, episcopi scilicet, regem pariter eligentes fidemque sacramentis firmantes, usque ad Aquisgrani eundem comitantur. Quo in nativitate sancte Marie a primatibus
s. 227, uw. 4. 116 Biskup leodyjski Notker. Por. IV, 35 i Erluin, biskup Cambrai 9951012. Por. VI, 82. 117 Arcybiskup Herbert. Por. IV, 48. 118 Por. IV, 50. 119 Pretensje arcybiskupa koloskiego do koronowania krla niemieckiego opieray si na tradycji karoliskiej, i miejscem koronacji by Akwizgran lecy w obrbie archidiecezji koloskiej. Z drugiej jednak strony od samego pocztku, ju od Konrada I jako koronator krla wystpowa arcybiskup moguncki z tytuu swego pierwszestwa midzy biskupami niemieckimi (p. Ks. II, uw. 7). Jego prawo do koronowania krla byo uznane za prawo zwyczajowe za czasw dynastii saskiej. By unikn komplikacyj wynikajcych z prawa kanonicznego, arcybiskup moguncki stara si przeprowadza koronacj poza Akwizgranem, co jednak rzadko mu si udawao.

cia duchowni, czyli owi biskupi, wyrazili sw zgod na wybr Henryka i zoyli mu przysig wiernoci, po czym towarzyszyli mu a do Akwizgranu. Tam w dzie narodzin Najwitszej Maryi Panny ksita Lotaryngii 120 uznali go krlem d, zgodnie ze zwyczajem, ustalonym dla jego poprzednikw, wynieli go wrd owacyj na tron krlewski121. Krl zamierza uda si std do Frankonii i spdzi tam nadcigajc ostr zim, aby z nastaniem wiosny zmusi do poddania si Hermana, jedynego z ksit po tej stronie Alp, ktry mu stawia opr. Ten obawiajc si bardzo kary Boej, na ktr sobie zasuy w Strassburgu, oraz nie mogc utrzyma duej w karbach poddanych, ktrzy z jego powodu w tak cikim znaleli si pooeniu, prosi krla przez zaufanych porednikw o przebaczenie dla siebie i dla swoich stronnikw. 21 (13). Lecz zanim krl si nad tym zastanowi, Alamanowie dopucili si czynu, ktrego nie moemy pomin milczeniem. Mianowicie graf Alzacji Gerard122, otrzymawszy od krla jedno z hrabstw ksicia Hermana w lenno, rozbi w drodze powrotnej obz pod pewnym miastem. Jego mieszkacy, uzyskawszy ode z trudem zawieszenie broni na jedn noc, wyszli z podstpnym zamiarem do obozu, rzekomo, by wszcz ukady z grafem, w istocie za, by go szpiegowa. Jeden z nich, w chytroci i przebiegoci a nadto wyprbowany, zbliy si i porwa zatknit przed namiotem grafa wczni z chorgwi, przy ktrej pomocy tene otrzyma lenno ksicia od krla123. Obejrzawszy si nastpnie wokoo, rzuci si do ucieczki i cigany na prno przez wszystkich, dotar z ni szczliwie do miasta. W miecie powstaa zaraz wielka rado; zamknito bramy i jto szydzi z grafa, i utraci sw godno. Graf prbowa zrazu odzyska wczni przez czue, lecz daremne obietnice, a gdy mieszkacy miasta odmwili jej wydania, odjecha peen smutku, utraciwszy zarwno lenno, jak jego oznak wojenn. (14). W innym, bardzo dobrze obwarowanym miecie, zwanym Brizach124, stali zaog dwaj biskupi: sztrasburski123 i bazylejski 126. Ich onierze mieli zwyczaj wyjeda codziennie w penym uzbrojeniu, w celu zdobycia paszy dla koni. Wypatrzyli to chytrze ludzie ksicia 127 i kiedy tamci nieco si oddalili, udali si w podobnym do nich odzieniu i z objuczonymi komi ze piewem do miasta. Stra, wziwszy ich za swoich, wpucia do wntrza. Tam zrzuciwszy adunek zawoali gono, i s nieprzyjacimi, i zaczli wszystko rabowa, podczas gdy biskupi ledwie uratowali si ucieczk.

Luithariorum in regem collaudatur et in sedem regiam more antecessorum suorum exaltatur et magnificatur. Inde Franciam revisere insistentemque hyemis asperitatem ibidem perducere conatur, ut, vere primum exorto, Herimannum ducem in Cisalpinis partibus sibi solum resistentem vi cogeret cedere. Qui de vindicta Dei, quam in Argentina promeruit, multum timidus populumque propter se laborantem non amplius sustinens, per intercessores fidos sibi suisqe fautoribus regis graciam postulat.
|faauto21. (13.) Sed antequam id ab eo deliberatum esset, quedam res ab Alamannis perpetrata est, a nobis non pretereunda. Gerhardus, comes Alsacie, accepto a rege quodam comitatu prefati ducis, cum domum rediret, iuxta unam urbium castra metatus est. A quo urhani pacem vix unam noctem impetrantes, egressi sunt dolose quasi ad eolloquium, sed revera ad explorandum. E quibus unus, calliditate eque et velocitate persepe probatus, propius accessit signiferamque lanceam, qua beneficium ducis comes isdem acceperat a rege, coram tentcrio eius affixam elevando circumspexit ad ultimumque cum ea urbem securus, cunctis incassum pene sequentibus, intravit. In urbe mox exultacio magna extollitur, porta clauditur, comes quasi honore privatus irridetur. Qui eandem primo dulcibus promissis frustra temptans recipere, sed illis negantibus redditum, tristis abiit, tam vacuus a beneficio quam a militari signo. (14.) Fuere in alia civitate munitissima, Brizach dicta, episcopi duo, Argentinensis et Basiliensis, ad presidium, quorum milites cottidie ob acquirenda equorum pabula armati exire solebant. Quod amici ducis caute considerantes, eo tempore, quo hii paululum processerant, simili habitu sarcinatisque equis ad urbem cantantes pergunt et pro sociis a custodibus intromittuntur. Proiectis ilico oneribus magna voce se hostes manifestant episcopisque vix elapsis omnia diripiunt. 22. Post hec Heremannus dux, matris mee avunculi filius, divina, ut predixi, compunctione Kalendis Octobris Brusele regi humiliter presentatur. Misericorditer eius graciam impetravit et, in beneficio

Tzn. ksita i grafowie, czyli wszyscy lennicy krla. Podniesienie na tron byo ceremoni sigajc tradycji koroliskiej. 122 Gerard I, onaty z siostr krlowej Kunegundy Ew. 123 Wcznia z chorgwi, na ktrej widnia herb ksistwa, bya symbolem lenna ksicego. Akt inwestytury lennej polega na wrczeniu tej wczni ksiciu-lennikowi przez monarch. 124 Dzi Alt Breisach w Breisgau, na prawym brzegu Renu. 125 Biskup Werner (Wicelin). Por. V, 12. 126 Biskup Adalbero II, k. 9991025. 127 Tzn. ksicia Hermana szwabskiego.
121

120

tylko rys niewiarogodny i nie nadajcy si zgol do naladowania przez adnego chrzecijanina, a mianowicie, -e nie mg on wytrzyma nawet jednej godziny bez picia. Tymczasem Bolesaw, majc przed sob tylko jedn drog ucieczki, schroni si do swojego najbliszego ssiada, margrabiego Henryka139, ktry uwizi go z powodu przykroci, jakich poprzednio dozna by od niego. Pniej jednak, poniewa przyby tam jako go, znalaz si na wolnoci i, aby ratowa ycie, pody do swojego imiennika 140, syna swej ciotki141, ktry by mu rwnym w zbrodniach, nierwnym pod wzgldem potgi142. Wodziwj tymczasem z mdrej korzystajc rady uda si do krla, bawicego wci jeszcze w Ratyzbonie, i poddawszy mu si z ca pokor oraz przyrzekszy wierno, uzna go swoim panem. Nastpnie otrzyma od krla w lenno to, czego pragn, i potraktowany przeze yczliwie pod kadym wzgldem, powrci w pokoju do domu 143. 24 (16). Podczas tych wydarze wspomniany przeze mnie wyej Arduin 144 interesowa si pilnie losami krla oraz spraw jego podry do Italii. W zwizku z tym obsadzi czujn stra wszystkie przecze Lombardii, ktre tubylcy nazywaj cluse". Nie przesta rwnie traktowa wedle zasug tych, ktrzy byli inicjatorami i zwolennikami jego elekcji, o czym wyej pisaem. Kiedy raz jeden z nich, b;skup z Brescji145, powiedzia co, co mu si nie podobao, chwyci go za wosy i cisn nim o ziemi, jakby jakim pastuchem146, okazujc wszystkim swj gniew niepohamowany. Lecz na c mi podejmowa szczegowy opis jego bdw, skoro w jego pastwie i wrd ludu wiadomo, co za ogrom nieprawoci popchn go do tych czynw? Std skrucha ogarna niektrych monych spod jego znaku i jli oni prosi krla Henryka przez posy i listy, by przyby im na pomoc, wzgldnie, by przysa swoich ksit, jeeli zajty jest innymi sprawami. By pomc im w potrzebie, wysa krl ksicia karynckiego, a zarazem grafa weroneskiego Ottona147 wraz z synem grafa Herberta148 Ottonem i synem margrabiego Ludpolda 149 Ernestem15O, prcz nich za niewielk tylko garstk innych, gdy spodziewano si wikszej pomocy z strony Italczykw, ktrzy obiecali jej dostarczy.
podkrelenia zasady elekcji. Przypuszcza on rwnie, e za Wodziwojem sta Bolesaw Chrobry, ktry przez to poparcie chcia stworzy system przymierza przeciw Henrykowi II, co si jednak nie udao. Podobnie V. Novotny, Op. cit. s. 674, przyjmuje, i Bolesaw Chrobry udzieli Wodziwojowi pomocy. Ostatnio jednak R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 401, stan bez naleytego uzasadnienia na sta-

stiano imitabilem, quod hic numquam sine potu unam horam perdurare valuerit. Sed Bolizlaus, que sola via fug patuit, ad Henricum marchionem, qui proximus ei tunc fuerat, confugiens, propter illatas sibi iniurias ab eo captus est; postmodum, quia hospes eo advenerat, dimissus ad equivocum suum amiteque filium, in sceleribus comparem, licet facultatibus disparem, vite dumtaxat amore perrexit. Iste autem pociori usus consilio ad regem Ratispone adhuc commorantem proficiscens, cum humili subiectione et fideli promissione hunc in domnum elegit et, que postulavit ab eo, in beneficium acquisivit et, habitus in omnibus caritative, revertitur cum bona pace. 24. (16.) Dum hec aguntur, Hartwigus, de quo superius dixi, de prosperitate et adventu regis Henrici admodum curiosus, omrres introitus Longobardie, qui ab accolis cluse vocantur, vigilanti custodia firmabat. Qui, ut superius dixi, electionis sue consiliatores et fautores, ut digni fuerant, tractare non desistebat. Inter quos Brixiensem episcopum aliqua, que sibi displicebant, loquentem capillis arripiens et solotenus ut bubulcum deiciens, cunctis ineffrenatam manifestavit iram. Sed quid eum singulis viciis circumscribere conor, cum in regno et populo appareat, que turba iniquitatis ad hec perpetranda eum armaverit? Unde nonnullos priores sibi suppositos commissi penituit, et per internuncios et per littercs Henricum regem ad defendendum se venire rogabant, aut, eo in aliis negociis occupato, principes suos mitteret. Horum necessitati ad succurrennowisku wrogich stosunkw midzy Bolesawem Chrobrym a Wodziwojem. Zdaniem tego uczonego, powoanie Wodziwoja do Pragi miao by zwrcone przeciw Polsce i zapocztkowa akcj rewindykacyjn w stosunku do lska i Krakowa. Domys stanowczo za daleki i nie dajcy si utrzyma. 139 Tzn. Henryka Szwejnfurckiego. 140 Bolesawa Chrobrego 141 Dobrawy, ktra bya siostr Bolesawa II, ojca Bolesawa III. 142 Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 232; V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 674. 143 Byo to formalne zawizanie stosunku lennego, czyli uznanie ze strony Wodziwoja stanu prawnego, ktry istnia dotychczas midzy Czechami a Niemcami. 144 IV, 54. 145 Adalbero 9961004. Por. VI, 6. 146 Charakterystyczny tekst, rzucajcy jaskrawe wiato na samowol wczesnych wielkich feudaw. Mona ze wyprowadzi porednio wniosek, jak traktowany by wwczas pastuch nalecy do uciskanej klasy chopskiej. 147 P. Ks. IV, uw. 159 148 P. Ks. IV, uw. 332 149 P. Ks. IV, uw. 130. 150 Ernest I, pniejszy ksi Szwabii, 10121015. Por. VII, 14

nieczno zdobycia ywnoci i strzeenia drg w rnych miejscach. SpotKaly si wic w gwatownym natarciu dzielne wojska z obu stron, i gdyby Niemcom nie przeszkodzia ucieczka Ottona, brata biskupa Gebharda 159, ktra w ich i tak liczebnie sabszych szeregach wywoaa zamieszanie, poczuby longobardzki nieprzyjaciel ich zwycisk si. Tymczasem jednak o habo! zmasakrowani dotkliwie, musieli ustpi i pozbawieni zostali zaszczytu zwycistwa, cho nie bez wielkich strat, zadanych nawzajem Arduinowi 160. 27 (17). W midzyczasie krl opuci Bawari i spdza uroczycie wita Boego Narodzenia we Frankfurcie, gdzie przyj liczne poselstwa. Posowie znaleli yczliwy posuch u krla, po czym szczodre od niego otrzymawszy dary, odjechali w miym nastroju do swoich krajw. Tu take ofiarowa pokornie swoje usugi krlowi ksi Herman i, jak przystao takiej osobistci, bardzo yczliwie zosta przeze przyjty. Odjechawszy std, krl uda si na wizytacj do kraju mozelskiego i przybywszy do woci Diedenhofen 161 odby sejm z wszystkimi tamtejszymi wasalami162. Kiedy krl w swojej dobroci stara si tutaj przyzna prawa wszelkiego rodzaju biedakom, Herman i Teodoryk 163 ksita z imienia tylko, lecz nie w czynach swoich usiowali mu w tym przeszkodzi 164. Atoli nadaremnie, gdy wnet przekonali si, i suszno wymaga, by podporzdkowali si owemu pomnoycielowi sprawiedliwoci. Jako, na usilne proby caego ludu, krl kaza zburzy jeden z grodw ksicia, Morsberg 165, i zabroni kategorycznie jego odbudowy. 28. Zaatwiwszy te sprawy bez jakiejkolwiek zwoki, krl uda si do Akwizgranu, aby tam obchodzi z najwiksz czci rocznic mierci swego wadcy i poprzednika cesarskiego166 oraz zebra koo siebie wszystkich Lotaryczykw. A cho zatrzymaa go nieco w midzyczasie choroba, na ktr cierpia od urodzenia 167, to jednak niewypowiedziana aska Chrystusa przydaa mu si do wykonania planu w myl jego susznych ycze. Kiedy wiedziony mioci do
Biskup ratyzboski. Por. IV, 20. Patrz do tych wypadkw: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 241 i n.; W Giesebrecht. Op. cit. II, s. 31; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 401 i n. 161 Nad Moz. 162 Sejm w odby si cznie z synodem. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 243 i nn.; A. Hauck, Op. cit. III, s. 429. 163 Ksi Grnej Lotaryngii. Por. V, 3.
160 159

citu pene secutus, ad Ungaricum montem, ubi dux cum suis legatos expectabat, sole iam mediante pervenit hostesque, quamvis per fodrum et ad custodiendas undique vias divisos, tamen ad resistendum paratos invenit. Confligunt itaque utrimque forcia agmina impetu vehementi et, nisi Theutonicorum ciem hostium numerositati imparem fuga Ottoriis, germani presulis Gebahardi, turbaret et impediret, victricem eam hostis Langobardus sensisset. Tum vero ex magna parte mutilata, prochpudor! ceditur et victorie honore privatur, sed non sine maximo Hartwigi detrimento. 27. (17.) Interea rege a Bawaria egresso et in Franckenvorde incarnacionem dominicam celebrante, multorum legaciones ei deferuntur; qui legati, primo benigne auditi, dehinc largiter munerati, omnes revertuntur leti. Ibi quoque dux Heremannus humiliter regi famulatur et ab eo caritative, ut talem decuit personam, habetur. Inde rex discedens, Muselenorum pagum visitavit et, ad Theodonis villam veniens, generale ibidem colloquium cum comprovincialibus habuit. Rege vero, ibidem omnibus aliqua necessitate laborantibus, benigne legem dare cupiente, Heremannus ac Theodericus solo nomine duces, sed non re, temptabant hoc impedire, sed frustra, continuo animadvertentes auctori iusticie se merito succumbere. Nam rex quoddam castellum ducis, Mulsberg dictum, ob instantem tocius populi necessitatem destrui et, ut numquam reedificaretur, firmiter precepit. 28. Hiis absque remocione omni peractis, rex ad Aquasgrani iter disposuit, ut ibi anniversarium domni et antecessoris sui cesaris summa diligencia compleret et Luitharienses unanimiter eonvenirent. Quem quamvis paululum tardaret interim innata infirmitas, tamen ad perficiendum iusti desiderii propositum Christi illi aspiravit vires ineffabilis pietas. Dein Traiectum amore sancti presulis Servacii veniens, de prelio nostrorum male pugnato ibi certum comJak z powyszych i nastpnych sw Thietmara wynika, Henryk II stara si tu powcign jaskrawe naduycia feudaw w stosunku do ludnoci chopskiej. 165 Morsberg, po francusku Marimont, w Alzacji, koo Bensdorf. 166 Ottona III (24 czerwca). 167 Henryk II by sabego zdrowia. wiadczy o tym nie tylko powyszy tekst, ktry okrela chorob krla jako wrodzon (innata), lecz take czste poza tym wzmianki kronikarza o chorobie krla. S. H i r s c h, Jahrbcher, I, s. 248, uw. 4, zwraca uwag na wierszowany prolog do VII ksigi, z ktrego wynika, i wspczeni nie rokowali Henrykowi II dugich lat panowania, prawdopodobnie z uwagi na sabe zdrowie.
164

witego biskupa Serwacego168, przyby do Utrechtu, dowiedzia si tam o klsce naszych 169. Poniewa cierpliwo agodzi wszystko, co nie da si ju naprawi 170, przeto krl przyj spokojnie, pomimo blu, wiadomo o tym nieszczciu. Z kolei uda si do Leodium, by wyprosi sobie opiek rycerza Chrystusowego, w. Lamberta 171. Tam chwycia go ostra kolka, od ktrej jednak uwolnio go wstawiennictwo wspomnianego mczennika. Powrciwszy do Akwizgranu, obchodzi tam z naboestwem wito Oczyszczenia Boej Rodzicielki. Std pody do Nimwegen i spdzi tam szereg dni wielkiego postu, zabiegajc przede wszystkim o krlestwo Boga i Jego sprawiedliwo, potem dopiero o zaspokojenie potrzeb ludzkiej uomnoci. 29 (18). Poniewa w midzyczasie umar ksi Wodziwj, Czesi, skruch zdjci, odwoali z wygnania wspomnianych wyej braci wraz z matk 172. Lecz wadca Polan Bolesaw, zebrawszy zewszd wojska, uderzy na nich i wypdzi ich po raz wtry. Nastpnie przywrci do dawnej godnoci swojego wygnanego imiennika 173 i skrywajc gboko swoje podstpne plany, odjecha do domu 174. Liczy bowiem na to, e jego krewniak 175 bdzie si mci srogo na sprawcach swego wygnania i spodziewa si bardziej korzystnej okazji, ktra jemu samemu moe otworzy drog do tronu 176. Co te si stao. Bolesaw czeski bowiem, widzc, jak jego nard oddaje si potpienia godnym praktykom pogaskim i w zupenej pogra si obojtnoci religijnej, posun sw niegodziwo w amaniu zaprzysionego pokoju do tego stopnia, e zebrawszy u siebie w domu wszystkich monych, zabi naprzd wasnorcznie uderzeniem miecza w gow swojego zicia, nastpnie za, przy pomocy wspuczestnikw swej zbrodni, pozbawi ycia pozostaych bezbronnych. Ten krwi dny i faszu peen czowiek, niegodny doy poowy dni mu przeznaczonych, dopuci si tego w witym okresie wielkiego postu!
Biskup Tongrii, w IV wieku. 169 Tzn. o klsce pod Gr Wgiersk. Sentencja z Horacego, Ody, I, 24, w. 19 i nn. 171 Patron kocioa leodyjskiego, ktrego kult przyszed do Polski zaraz po przyjciu chrzecijastwa z pierwszymi misjami z Leodium. Patrz bliej o tym kulcie oraz o charakterystycznym wystpowaniu imienia. Lambert w rodzinie MieszkaI: S. Ktrzyski, O imionach piastowskich do koca XI wieku, ycie i Myl 1951, z. 5/6, s. 705 i nn. 172 Tzn. Jaromira i Udalryka, ktrzy wraz z matk Emm schronili si do Bawarii. 173 Tzn. Bolesawa III Rudego, ktry ostatnio przebywa na jego dworze. Por. V, 23.
170 168

perit. Et quia omne, quod nequit corrigi, lenitur paciencia, quamvis graviter, tamen sapienter audita sustulit incommoda. Inde Leodium ob impetranda Christi athlete Lamberti patrocinia veniens, ibi colica passione admodum gravatur, sed predicti martiris intercessionis suffragio liberatur. Hinc ad Aquasgrani rediens, purificacionem Dei genitricis ibidem venerabiliter peregit. Inde ad Nuimagun commeans, pluribus diebus quadragesime ibi moratur, primo regnum Dei iusticiamque eius querere, postea humane fragilitati studens necessaria suggerere. 29. (18.) Mortuo interea duce Wlodoweio, fratres predicti, una cum matre expulsi, a Boemensibus penitencia ductis revocantur. Quos Bolizlaus, Poleniorum rector, collecto undique exercitu petens, iterum expulit equivocumque suum exulem pristinis honoribus prefecit seque domum, latentibus insidiis suis alta mentis intencione, recepit. Sciebat enim nepotem suum se nimis vindicaturum in fautoribus sue expulsionis, sperans se tunc meliori occasione forsan introducendum. Quod et ita accidit. Enimvero cum Bolislaus Boemensis cerneret populum suum execrando ritui deditum, in maxima securitate constitutum, impietatem suam ad confringenda federa pacis, quam sacramentis firmaverat, dntantum armavit, ut, collectis in unam domum coram se cunctis optimatibus, primo generum suum gladio in caput eius merso ipse occideret ceterosque inermes in ipsa sancta quadragesima, tir sanguinum et dolosus nec sibi concessos umquam dignus dimidiare dies, cum sue malicie fautoribus interficeret.
Thietmar susznie widzi w poparciu udzielonym Bolesawowi Rudemu pewn gr ze strony ksicia polskiego. Patrz do tych wypadkw: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 251 i nn.;_H. Zeissberg, Die Kriege, 3. 281 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit II, s. 32 i n.; C. Bruckner, Studien zur Geschichte der schsischen Kaiser Diss. Basel 1889, s. 30 i n.; V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 675 i nn.; B. Bretholz, Op. cit. s. 115; H. Lubenow, Op cit. s. 31: S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 179; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 402. 175 Bolesaw III Rudy. 176 Plany Bolesawa Chrobrego wybiegay daleko poza krg zwykych ambicyj dynastycznych. Po bankructwie koncepcji Ottona III w Niemczech i podjciu przez jego nastpc dawnej polityki podbojowej Bolesaw Chrobry postawi na kart frontu sowiaskiego, ktry by stworzy przeciwwag wobec zaborczych de niemieckich. Dlatego dy do zjednoczenia Polski i Czech. Nie chcia on jednak obejmowa tronu czeskiego drog gwatu i akcji zbrojnej, z pominiciem uprawnie PrzemylidyBolesawa III. Wysunicie tego ostatniego byo w danej sytuacji bardzo
174

30. Przeraona tym wielce reszta ludu czeskiego wysaa w tajemnicy posw do polskiego Bolesawa, aby mu przedstawi ogrom dokonanej zbrodni i baga go na przyszo o wybawienie z niebezpieczestwa. Bolesaw wysucha yczliwym uchem posw i przez zaufanego goca zaprosi natychmiast Bolesawa czeskiego na spotkanie w pewnym grodzie177, w towarzystwie kilku ludzi, rzekomo dla omwienia z nim pewnych koniecznych spraw, wsplnie ich obchodzcych. Bolesaw modszy zgodzi si ma to zaraz i przyby na umwione miejsce. Zrazu dozna serdecznego przyjcia, lecz nastpnej nocy zausznicy Bolesawa polskiego wy upili mu oczy i w ten sposb unieszkodliwili go, by nie mia ju si dopuszcza si wobec swoich takich zbrodni, jak poprzednio, i by nie mg tam wicej panowa178. Poza tym na dugie zosta zesany wygnanie179. Za czym ksi polski pospieszy nastpnego dnia do Pragi; jej mieszkacy, radujcy si zawsze z nowego panowania, wprowadzili go tutaj i obwoali jednomylnie swoim wadc. W miar jak rosa tam jego doczesna wadza, podnosia si do niebywaych rozmiarw zuchwao jego niepohamowanych zamierze. Zapamitaj to sobie, czytelniku, ku wasnej rozwadze, e w im wiksz pych wzbija si czyj duch w okresie powodzenia, tym wikszego doznaje ponienia w niepowodzeniu, co, jak Pismo wite uczy, nie jest znamieniem czowieka mdrego. 31 (19). Kiedy krl Henryk dowiedzia si o tym z napywajcych pogosek, przyj to wszystko z pochway godn powag i cierpliwoci, przypisujc wycznie swoim grzechom wszelkie niepowodzenia, jakie si wydarzyy w pastwie za jego czasw. Przeto, nie zwracajc uwagi na wszystkie krzywdy Czechw, uzna za najkorzystniejsze dla siebie wysa posw do Bolesawa z nastpujc propozycj: jeeli zgodzi si dziery zajt wieo ziemi z jego aski, jak tego wymaga stare prawo, oraz suy mu wiernie pod kadym wzgldem, to on uzna jego wol w tej sprawie, jeeli za nie, to wystpi przeciw niemu z si zbrojn. Bolesaw odrzuci powysz propozycj z oburzeniem, cho suszn bya i naleycie uzasadnion, i w ten sposb zasuy sobie w peni na kar w przyszoci 180.
wygodne dla Bolesawa Chrobrego. Rzeczywicie bowiem liczy on na dz odwetu u tego ksicia i na to, e owa dza skompromituje go w oczach poddanych do tego stopnia, e uniemoliwi dalsze jego panowanie w Czechach. To wanie miao doprowadzi do owej korzystniejszej okazji, o ktrej pisze Thietmar, a mianowicie, e sami Czesi powoaj Bolesawa Chrobrego na tron praski.

30. Ob hoc residuus populus multum formidans, ad Bolizlaum Polenum nuncios clanculum misit, qui perpetrati facinoris magmtudinem edicerent et futuri timoris erepcionem ab eo poscerent. Hiis libenter auditis, mox per legatum fidelem hunc ad colloquium cominus in arce quadam ad tractanda cum eo quedam necessaria communis utilittis cum paucis ad se postulat venire. Huic iunior Bolizlaus ilico consenciens, ad condictum locum perrexit caritativeque ab eo primo susceptus, in sequenti nocte erutis sibi oculis, ne umquam in suos tale quid perpetraret vel amplius ibidem regnare valuisset, ab eius familiaribus est prohibitus exilioque longo deputatus est. In sequenti igitur die ad Pragam velociter properans, ab incolis semper de nova dominacione gaudentibus introducitur communiterque in domnum laudatur. Accrescente igitur ibi seculari potencia, attollitur infrenate mentis multo maior solito contumacia. Hec, lector, attendens scito, quod, cuius animus in pfosperis fit elacior, in adversis sepe erit humilior, quod non esse sapientis scriptura testatur. 31. (19.) Hec omnia rex dictante fama comperiens, honesta gravitate animi pacientis tulit, suis dumtaxat imputans peccatis, quicquid in regno suis temporibus incommoditatis accidit. Itaque, quod oportunum tunc maxime sibi videbatur, dissimilatis omnibus, que eis acciderant, nuncios ad Bolizlaum misit, mandans ei, si terram nuper a se occupatam de sua gracia, ut ius antiquum posoit, retinere sibique in omnibus fideliter vellet servire, se eius voluntati in hiis assentire, sin alias, se armis illi velle contraire. Hanc legacionem, etsi iustam et bene compositam, tamen Bolizlaus indigne suscipiens,
Pniejszy kronikarz Kosmas podaje w swojej Kronice, I, 34 (Chronica Boemorum, wyd. B. Bretholz, w Script. Rer. Germ. s. 61) jako miejsce owego spotkania grd krakowski. 178 S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 180, ocenia fakt olepienia i wygnania Bolesawa Rudego jako normalne zjawisko w tych czasach. Z punktu widzenia Czechw miao ono charakter kary wymierzonej okrutnemu wadcy. Bolesaw Chrobry wystpowa tu jako mciciel, co dawao mu ten atut, e mg by teraz wybrany dobrowolnie na ksicia czeskiego, do czego zmierzaa caa jego polityka. 179 Wedle Kosmasa, I, 41 (s. 65) umar on w r. 1037. V. Novotny, Op. cit. s. 679, i S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 179, przypuszczaj, e w Polsce. 180 Henryk II z uwagi na wczesn bradzo trudn sytuacj (nieszczliwa wojna z Arduinem, spisek Henryka Szwejnfurckiego) nie mg ryzykowa natychmiastowej wojny z Bolesawem Chrobrym i musia uzna
177

Tymczasem krl po zakoczeniu wielkiego postu, o ktrym wyej pisaem 181, obchodzi uroczycie, zgodnie ze zwyczajem swych poprzednikw, wito Wielkanocy w Kwedlinburgu. Za czym pokry milczeniem zarwno niegodziwe zamysy Bolesawa, jak pretensje Henryka 182, i okaza swoim, jak przystao na takie wito, umiechnite oblicze. Tu take wyrni krlewskimi darami i pocieszy ojcowskimi sowy otuchy ksicia Ottona i Ernesta, powracajcych z pola nieszczliwej bitwy183. Wreszcie przyj yczliwie posw od Redarw i Lucicw i przy pomocy miych im darw oraz przyjaznych obietnic uspokoi tych dotychczasowych buntownikw i z nieprzyjaci uczyni ich najwikszymi przyjacimi184. 32 (20). Po tych wypadkach krl spdzi w Merseburgu dni krzyowe, ktrych wszyscy wierni winni zawsze przestrzega. Tu doniesiono mu o otwartym buncie ksicia Bolesawa i margrabiego Henryka 185. Nadchodzce wita Zielone obchodzi krl w Halberstadzie. Udawszy si std do Bawarii, stara si pokona najpierw margrabiego Henryka, ktry stawia mu opr z pomoc Bolesawa 186, nastpnie za zdusi czajc si wszdzie zdrad. Na domiar zego, dowiedzia si, e wieo przez niego wyrniony Ernest
fakty dokonane w Pradze. By ratowa swj presti, zada jednak od Bolesawa, by uzna si jego lennikiem z zajtego pastwa czeskiego na tych samych warunkach, na jakich byli lennikami poprzedni ksita czescy. Dlatego wanie Thietmar nazywa propozycj Henryka II suszn i naleycie uzasadnion. Bolesaw jednak odmwi hodu lennego, stajc na stanowisku zupenej niezalenoci Czech od Niemiec. Susznie przypuszcza S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 182, e ksi polski nie uniknby wojny z Henrykiem II, nawet gdyby przyj owe warunki, i e tak wanie rozumujc, wola narazi si na ni od razu. 181 V, 28. 182 Z powodu nieotrzymania przyobiecanego ksistwa bawarskiego. Por. V, 8. 183 Pod Gr Wgiersk. Por. V, 26. 184 Susznie podkrelano w literaturze naukowej, e zawarte tu przymierze stanowi punkt zwrotny w polityce wczesnych Niemiec, oznaczajc ostateczne przekrelenie idei uniwersalnej Ottona III, idei misyjnej cesarstwa. Alians arcychrzecijaskiego wadcy z poganami przeciwko drugiemu chrzecijaskiemu wadcy spotKal si z potpieniem w wczesnym wiecie, zwaszcza kocielnym, dowodem czego sawny list w. Brunona do Henryka II (Mon. Poi. Hist. I, s. 224). Nawet Thietmar, ktremu odpowiada skdind antyottoski kurs polityki Henryka II, ubolewa musia nad tym aliansem (por. VI, 25). Patrz: S. H i r s c h, Jahrbcher, I, s. 256 i nn. (stara si usprawiedliwi Henryka II); H. Z e i s s b e r g, Die Kriege, s. 284, W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 37; V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 685; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s 200; R. Holtzmann,

futuram ulcionem merito promeruit. Finita namque quadragesimali abstinencia, sicut exorsus sum, festum paschale Quidilingaburg antecessorum suorum more honarabiliter rex celebravit. Ibi tum iniquam presumpcionem Bolizlai et aspiracionem Henrici dissimulans, familiaribus suis, ut tantam festivitatem decebat, arrisit. Ibi eciam Ottonem ducem et Arnestum a prelio male pugnato revertentes regiis donis honorat paternisque adminiculis consolatur. Nuncios quoque] Rederariorum et horum, qui Liutici dicuntur, misericorditer suscepit haetenusque rebelles munerum dulcedine promissionumque Locunditate sedavit et de inimicis familiarissimos effecit. 32. (20.) Post haec rogationum dies a Christi fidelibus iugiter colendas Merseburg celebrans, de aperta Bolizlavi ducis et Heinrici marchionis rebellione intimatum est. Proximum pentecostes festum in Halverstidi a rege celebratur. Post haec ad Bawariam tendens, Heinricum auxilio Bolizlavi resistentem primo devincere posteaque positas a longe insidias amovere conatur. Comperit etiam ad hoc,
Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 403 i n. (gloryfikuje przymierze jako dzieo ma stanu"); Z. Wojciechowski, Bolesaw Chrobry i rok 100, s. 249 oraz Pocztki chrzecijastwa, s. 220 i n. (wskazuje na fatalne nastpstwa przymierza w postaci upadku chrzecijastwa na Pomorzu, a potem w Polsce). 185 Bunt ksicia Henryka Szwejnfurckiego dojrzewa od dawna, w miar jak gasy jego nadzieje na otrzymanie przyobiecanego ksistwa bawarskiego. Dopiero teraz jednak przybra otwart posta. 186 Jak z tego tekstu wynika, Bolesaw Chrobry przysa Henrykowi Szwejnfurckiego zbrojne posiki. Do porozumienia jednak midzy tymi przeciwnikami Henryka II doszo znacznie wczeniej. Ju podczas pobytu Bolesawa Chrobrego w Merseburgu w 1002 r. margrabia popiera interesy polskiego ksicia, w ktrym widzia naturalnego sprzymierzeca na wypadek wojny z Henrykiem II. Swemu przyjaznemu stosunkowi do Bolesawa da nastpnie wyraz ratujc mu ycie w zastawionej na zasadzce (por. V, 18). Przyrzeczenie ewentualnej pomocy, jakie Bolesaw da wwczas swojemu wybawicielowi przy odjedzie, wiadczy, i obaj partnerzy przewidywali wspln akcj przeciw Henrykowi II i asekurowali si wzajemnie na ten wypadek. Mona rwnie domyla si wspdziaania Bolesawa i Henryka Szwejnfurckiego w sprawie czeskiej. V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 676, przypuszcza susznie, i margrabia wypuci na wolno Bolesawa Rudego umylnie w tym celu, by da Bolesawowi Chrobremu mono wygrania tej karty w jego grze czeskiej. Thietmar mwic o buncie Henryka Szwejnfurckiego nie bez racji wymienia obok niego jednym tchem Bolesawa Chrobrego. Alians tych dwch ksit by

oraz jego rodzony brat Bruno 187 porozumieli si w niecny sposb z Henrykiem, nie wiedzc, i stoi w Pimie: Mstwo rozumu zbawne wasnym upada ciarem" 188. By umierzy ich zuchwao, krl cign zewszd swoich stronnikw i wkroczywszy z pocztkiem sierpnia na ziemie wspomnianego margrabiego, pustoszy je, a jego samego zmusi do ukrywania si we wszystkich moliwych miejscach poza grodem. Powie kto, kto dobrze zna przyczyn owego buntu, e margrabia zmuszony by tak postpowa: nie godzi si wyszej wadzy cofa solennych obietnic, danych wiernemu sudze, i traci w ten sposb przywizanie innych poddanych! Temu odpowiem, i nie ma na tym wiecie wadzy, ktra by nie pochodzia od Boga, i ten, kto przeciw niej powstaje, ciga na siebie gniew Boego majestatu189. Gwatowny przypyw niepomiarkowanej pychy naley powcign hamulcem cierpliwoci i oczekiwa ze sowami pokornej modlitwy na ustach prawdziwie zbawczej pociechy. Sdz, i korzystniej jest pi si dzie za dniem coraz wyej, ni nagle spada ku nieuchronnej ruinie. Bronibym niechybnie mojego kuzyna 190 w jakikolwiek sposb, gdybym mia odwag sprzeniewierzy si prawdzie, ktrej przestrzega jest obowizkiem wszystkich wiernych. 33. Wielokrotnie sprawdzao si przysowie przodkw: stare niecnoty rodz nasienie nowej sromoty". Albowiem ojciec margrabiego 191 stawia czsto opr ojcu krla 192, nie jako wasal, lecz jako wrg sobie poczynajc i popiera parti cesarsk, jak sam stwierdzi, li tylko z powodu przyrzeczonej mu pod przysig aski193. Podobnie i ten193a by wierny ostatniemu Ottonowi a do jego mierci i suy dzielnie nowemu wadcy a do tych nieszczsnych czasw. Lecz ,,w gbi duszy krla tkwia ukryta pami" 194 o wielkiej nienawici Henryka i jego ojca. Mam nadziej, e dla mioci Chrystusa puciby mu to wszystko pazem, gdyby nie wiedzia, jak ten z ca zoci i w przymierzu z innymi jego wrobardzo grony dla Henryka II i dlatego przystpi on natychmiast do kontrakcji. 187 Pniejszy biskup augsburski 10061029. S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 263, uw. 2, w oparciu o Vita Meinwerci episcopi, c. 9 (M. G. SS. XI, s. 111) przypisuje Brunonowi, ambicje w kierunku ksistwa bawarskiego. R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 404, przyjmuje rwnie t przyczyn dla buntu Brunona, dodajc, i moe brano go pod uwag jako nastpc Henryka II w wypadku udania si buntu.

quod Ernastus ab eo nuper hotnoratus et domnus Bruno, frater suus, cum eo iniuste conspiraverant, ignorantes, quod scriptum est: Virtus consilii expers mole ruit sua. Rex autem ob sedandam horum arrogantiam familiares suos undiquesecus colligens, intrante Augusto bona prefati comitis invadendo vastavit eumque, ubicumque extra urbem potuit, invitum latitare compulit. Dicat aliquis, non ignorans causam tantae presumptionis, necessario eum hoc fecisse: sublimioribus non congruere potestatibus tam firmiter promissa cuiquam fideliter servienti subtrahere devotionemque ceterorum abalienare. Quibus reciproco, non ullam in hoc seculo esse dominationem, nisi a Deo, et qui se contra eam erigat, divinae maiestatis offensam incurrat; subitaneam iniquae mentis inflationem pacientiae gubennaculo debere retrahi et cum humili supplicatione consolationem expectare sibi veraciter profuturam. Saciusque arbitror esse, alcius de die in diem ascendere, quam ruinam inexuperabilem subito incurrere. Libenter nepotem meum aliqua ex parte defenderem, si veritatem a cunctis fidelibus honorandam polluere auderem. 33. Approbata sunt in multis antiquorum proverbia: inveterata populi facinora parere nova mali pudoris detrimenta. Namque patri regis genitor istius non ut miles, sed ut inimicus sepe resistit imperatorumque partem, ut ipse testatus est, ob confirmatam sacramentis gratiam adiuvit. Similiter et iste usque in finem ultimi Ottonis ei fidelis erat seniorique suo usque ad haec infelicia strennue ministrabat tempora. Set regi secreto mentis latebat repostum patris suique zelus infinitum. Spero autem, quod hoc omne pro amore Christi inultum semper relinqueret, si hunc tam crudeliter et cum caeteris sibi contrariis aperte sibi renitentem non cerneret. Heinricus marchio, quamvis in hoc crimine solus culpabilis appareret,
Z Horacego, Ody, III, 4, w. 65. Patrz o roli tego pogldu w wietle walki klas Ks. I, uw. 39. 190 Syn ciotki Thietmara Ejli, ktra bya rodzon siostr jego ojca Zygfryda. 191 Graf szwejnfurcki Bertold. Patrz Ks. II, uw. 96. 192 Henrykowi Ktnikowi. 193 Bertold, wierny Ottonowi I i II, przeciwstawia si deniom uzurpatorskim Henryka Ktnika. Patrz: K. Uhlirz, Jahrbcher, s. 52; E. Guttenberg, Die Territorialbildung am Obermain, Bamberg 1927, s. 68 i nn. 193a Tzn. Henryk Szwejnfurcki. 194 Z Wergiliusza Eneidy I, 26.
189 188

gami otwarcie bunt przeciwko niemu podnosi. Jakkolwiek wydaje si, i margrabia Henryk sam ponosi win tej zbrodni, to jednak bez podniety innych nie byby do niej przystpi na samym pocztku. A poniewa zdrada na tym wiecie uwaana jest za wielk hab, przeto wola on raczej ukry to z blem w swoim sumieniu, ni swoj kar powiksza przez wystawianie na ni take innych. I oto ten, ktry przedtem dzielnie stawia czoo nieprzyjacielowi w obronie ojczyzny, otworzy mu j teraz na rabunek wystawiajc. Bolesaw przysa mu potajemnie posiki, ktre jednak nie pomogy mu zgoa 195. 34 (21). Kiedy krl wysawszy naprzd cay swj skarbiec, przyby do miejscowci zwanej Hatheresburgdi196, rycerz rzeczonego margrabiego, Magan, zrabowa mu w skarbiec przy pomocy swoich ludzi. Rozdzieliwszy go midzy siebie, rabusie powrcili w radosnym nastroju do grogu warownego Ammerthal 197. Krl w pocigu za nimi przystpi do oblenia grodu i ustawiwszy machiny wojenne, zmusi ich do tego, e za cen wydania grodu i zdobyczy bagali go przez zaufanych porednikw tylko o ycie. Zburzywszy doszcztnie grd i rozdzieliwszy pomidzy swoich tum polskich jecw 198, krl uda si std do grodu warownego Crusni199, w ktrym brat margrabiego Henryka, Bukko 200 mia pod swoj opiek on tego Gerberg 201 wraz z dziemi. Wojsko (krlewskie) otoczyo zewszd grd, lecz wwczas margrabia Henryk zaatakowa je od zewntrz wraz ze swoimi. Przy tej okazji rani on poniektrych wojownikw krlewskich, innych za, ktrzy niebacznie zbierali pasz dla koni, w pie wyci. By to si nie mogo wicej powtrzy, krl postara si o zebranie czterystu rycerzy i zmusi nieprzyjaciela do wycofania si w ukryte miejsca w dolinie. Niepowcigliwy jzyk pewnego wieniaka zdradzi jednak czatownikom krlewskim, gdzie nieprzyjaciel rozbi obz. Ci podyli tam ukrytymi ciekami wrd upalnego poudnia i kiedy po dostrzeonych z oddali namiotach odkryli obz, przywoali swoich gonym piewem: Kyrie eleison. Nieprzyjaciele uciekli pozostawiajc wszystko na miejscu i tylko Ernest202 dosta si do niewoli. Cho ludzie krlewscy bardzo byli rozgniewani t ucieczk, to jednak wielk sprawili rado swoim towarzyszom po powrocie. Gdy jeniec stan przed krlem,
Thietmar mwi tu ju wyranie o posikach Bolesawa Chrobrego, ktrych mona si byo domyla w poprzednim rozdziale. 196 Dzi Hersbruck nad Pegnitz. 197 Dzi Alt-Ammerthal koo Amberg.
195

tamen absque consilio aliorum hoc primitus non aggreditur. Et quia pro magno dedecore in hoc seculo proditor habetur, maluit hoc conscientia gementi celare, quam sui damnum aliorum augere detrimentis; et ob haec, qui prius viriliter suam ab hoste defendere studuit patriam, tunc aperuit huic in rapinam, mittiturque ei clam a Bolizlavo auxilium nihil sibi omnino proficuum. 34. (21.) Venienti autem tunc regi ad locum, qui Hatheresburgdi dicitur, omnem thesaurum suum se precedentem Maganus, comitis predicti miles, cum suis corripit ac tum intra se dividentes ad Amardelam civitatem letus revertitur. Quos rex pone insecutus possedit compositisque bellorum instrumentis eos vitam solum reddita urbe et preda fidis intercessoribus postulare compulit. Tunc destructa penitus eadem divisaque inter suos Poleniorum multitudine, rex inde ad Crusni castellum, in quo frater comitis Heinrici Bucco nomine dominam suam Gerbergam cum filiis custodire debebat, proficiscitur. Exercitum autem undiquesecus circumsedentem Heinricus comes cum suis exterius inpugnabat, quosdam vulnerans, aliosque incaute frumentum equis congregantes perimit. Quod ne amplius fieri potuisset, rex curiose previdit positis militibus quadringentis hostemque secretiora cuiusdam vallis petere loca coegit. Quem ibi castra metantem rustici unius incontinens lingua custodibus prodidit. Hii autem medii fervore diei illo latentibus tendentes insidiis, ut primum castra visis agnovere tentoriis, alta voce per kirieleison sotios convocantes, hostes relictis ibidem omnibus suis, capto solum Ernasto, effugarunt. Reversi tunc idem ex magna parte tristes effitiunt consodales admodum laetantes; presentatoque regi captivo capitalis sententia a iudicibus decernitur, quae Magontinae archipresulis Willigisi intercessione, supplici et, quae regi placuit, redemptione amovetur. 35. Tunc audita senioris sui fuga Bucco comes gravi dolore concutitur ac, quid sibi tunc foret faciendum, socios consulit. A quibus
Jecy ci pochodzili z oddziaw posikowych przysanych Henrykowi Szwejnfurckiemu przez Bolesawa Chrobrego. Por. wyej rozdzia 33. 199 Nad Czerwonym Menem. 200 Bucco, skrt imienia Burchard. Burgrabia ratyzboski. 201 Trudno j zidentyfikowa wobec braku rde. 202 Tzn. graf Ernest. R. Holtzmann, Geschichte der schsichen Kaiserzeit, s. 404 zastanawiajc si nad przyczyn, ktra skonia tego grafa do przystpienia do buntu, przypuszcza, i chodzio mu o ewentualne nastpstwo po Henryku Szwejnfurckim, gdy ten otrzyma ksistwo Bawarii.
198

sd skaza go na kar mierci, ktra na usilne instancje arcybiskupa Willigisa zostaa z woli krla zamieniona na okup pieniny. 35. Graf Bukko tymczasem, dowiedziawszy si o ucieczce swego pana, odczu to bardzo bolenie i pyta towarzyszy broni, co mu teraz czyni wypada. Rne otrzyma od nich odpowiedzi. Jedni mwili, e z uwagi na wierno lubowan swemu seniorowi i zarzut tchrzostwa, ktry by wiecznie na nich ciy, wol raczej umrze, ni odda krlowi grd z takim zastawem, i e skoro yje dotd ich senior, spodziewaj si zawsze nadejcia odsieczy. Inni znw, roztropniejsi, powoywali si na to, i trudno jest opiera si rwcemu potokowi i potnemu czowiekowi i e pokonani rzadko albo nigdy nie uzyskuj przebaczenia. Twierdzili oni dalej, i teraz, kiedy s jeszcze ywi i cali i kiedy adnej nie doznali rany, bd prosi krla o pozwolenie odejcia z margrabi i caym ich dobytkiem oraz zaog. Za rad tych ostatnich, jak sdz, dowdca grodu Bukko rozmawia z bratem swojej pani Ottonem202a i wyda za jego zgod grd krlowi, sam za odjecha bezpiecznie wraz ze wszystkimi powierzonymi jego opiece osobami. Krl kaza natychmiast zrwna grd z ziemi, lecz poniewa wykonawcy rozkazu oszczdzali go, przeto lwia cz grodu wraz z budynkami ocalaa. 36 (22). W midzyczasie, gdy krl oblega grd margrabiego Crusni, Bolesaw, ktry stara si usilnie mu szkodzi, gdzie tylko mg, zebra w tajemnicy wojsko i wezwa przez posw swego brata Guncelina203, by pomny solennej obietnicy, odda mu we wadanie grd Mini i odnowi z nim dawn przyja204. Ten jednak, zdajc sobie spraw z tego, e przez wkroczenie tam Bolesawa gotw straci cakowicie zarwno ask krla, jak takie cenne lenno, odpowiedzia na to wezwanie: Wszystko, czego ode mnie zadasz, mj bracie, prcz tego, chtnie speni i nie wymwi si od tego w przyszoci, jeeli zdarzy si ku temu sposobno. S tu ze mn wasale mojego wadcy, ktrzy na to nie pozwol 205. Gdyby to si stao gonym, ycie moje wraz z caym moim majtkiem byoby zagroone". Kiedy Bolesaw wysucha tego poselstwa, kaza uwizi posw, a wojsku maszerowa spiesznie ku abie. Tam bada w tajemnicy brody rzeki i rankiem sam si przeprawi. Mieszkacom Strzay, poniewa stanowia ona wiano jego crki 206,
200a 203

Nieznany w wczesnych rdach poza t wzmiank Thietmara. Patrz o rzekomym braterstwie Guncelina i Bolesawa Chrobrego wyej Ks. V, uw. 99.

diversa percepit responsa. Quidam dixerunt ob fidem seniori suimet promissam ac ignaviam perpetuo eis inputandam mori malle, quam urbem cum tali pignore regi umquam dare; superstite adhuc seniore suo auxilium semper sperare profuturum. Alii autem, qui plus sapiebant, aque torrenti et homini potenti arduum esse testabantur resistere; devictos raro aut numquam promereri veniam, incolomes et nullo se tunc vulnere tardatos cum domina suimet caeterisque bonis ac hospitibus abeundi licentiam apud regem imploraturos affirmabant. Horum, ut opinor, consilio custos eiusdem civitatis Bucco cum Ottone, germano suimet domine, loquitur eiusque suffragiis urbem regiae potestati tradidit; ipse autem cum omnibus sibi commissis securus abiit. Confestim civitas radicitus dirui a rege iubetur, set parcentibus huius rei auctoribus magna ex parte cum aedificiis servatur. 36. (22.) Interim, dum rex Heinrici comitis urbem Crusni vocatam possedit, Bolizlavus eum in aliquo ledere sumqpere nisus clam exercitum colligit et per nuntios suimet Guncilinum fratrem ortatur, ut memor firmae promissionis urbem Misnensem suae redderet dicioni amiciciamque renovaret pristinam. Ule autem, sciens istius ingressu a gratia regis et a domenio tali se penitus exclusum fuisse, mandatis talibus respondet: Omnia, quae preter haec a me expetis, frater, libenter inpendo et, si umquam haec faciendi oportunitas accidit, non recuso. Sunt mecum senioris mei satellites, qui talia non paciuntur; et si hoc publicatur, vita mea cum omnibus, quae possideo, periclitatur. Hac legatione accepta Bolizlavus internuntios custodiri et legionem ad Albim properare iussit. Hic qualitatem vadorum secreto perquirens, mane facto ipse subsequitur et ad Strelam civitatem, quia suae dos erat filiae, demandat, ut nec sibi
Jak z powyszego tekstu wynika, ju przed t wypraw Bolesawa Chrobrego doszo do cilejszego porozumienia pomidzy nim a Guncelinem. Porozumienie to musiao by ubrane w form wicych przyrzecze na wypadek wojny z Henrykiem II. danie Bolesawa Chrobrego w sprawie wydania mu Mini nawizywao do tych przyrzecze i miao by ich realizacj. Odnowienie za dawnej przyjani, o ktrym mwi Bolesaw, miao by potwierdzeniem owego porozumienia. Z dalszych sw Thietmara wypywa, i Guncelin w obawie zemsty Henryka II chcia si czciowo wycofa. 205 Zaog Mini, podobnie jak innych grodw nadgranicznych, stanowili wasale krlewscy z najbliszej okolicy, ktrzy odbywali tam sub na zmian w ustalonych z gry okresach czasu. 206 Regelindy. Patrz wyej Ks. IV, uw 320.
204

zapowiedzia, by nie lkali si niczego, i prosi ich, by krzykiem swoim nie dawali zna o wyprawie ssiadom 207. Bezzwocznie, na rozkaz ksicia, wojsko zostao podzielone na cztery czci i otrzymao polecenie ponownego poczenia si wieczorem koo warownego zamku Czyrzyna208. Dwa hufce wysane naprzd miay przeciwdziaa niepokojeniu wojska ksicego ze strony margrabiego209. Cay ten kraj, Gomackim nazwany210, bogato zagospodarowany, w tym jednym dniu w aosny sposb zosta zniszczony ogniem i mieczem oraz przez uprowadzenie mieszkacw. 37. Warto wspomnie, w jaki sposb ten, ktry zwykle wszystkich zwodzi, zosta sam wyprowadzany w pole przez mieszkacw grodu Mogilna 211. Kiedy mianowicie wysany tam oddzia wojska ich zaatakowa, rzekli: Przecz to czynicie? Znamy Waszego pana z najlepszej strony i bardziej go wolimy od naszego. Idcie tylko naprzd, a bdcie pewni, e podymy za wami z naszymi rodzinami i caym dobytkiem. Po takim owiadczeniu nieprzyjaciele nie atakowali ich wicej i donieli swemu wadcy jako rzecz pewn, e oni nadcign. Kiedy jednak ksi Bolesaw zobaczy, e jego onierze pno si schodz na umwione miejsce, a tamci siedz w domu, zapon wielkim gniewem i grozi karami kamliwym sojusznikom. Nazajutrz, gdy soce ju wzeszo, wysano naprzd niezliczone upy wojenne. Dua cz nieprzyjaci utona w abie. Reszta, ktra powrcia do domu zdrowa i caa, podzielia midzy siebie upy, oddajc najlepsze sztuki Bogu i swemu wadcy. Liczba jecw wyniosa nie mniej ni trzy tysice, a jak twierdz wiadkowie, o wiele nawet wicej 212. 38 (23). Margrabia Henryk tymczasem, widzc swj zbliajcy si upadek, pospieszy do grodu zwanego Crana 213, gdzie zasta modego Zygfryda, syna grafa Zygfryda 214, oczekujcego go z zebranymi posikami. Lecz ani sobie, ani jemu nie mg da adnej nadziei na powodzenie buntu w tych stronach. W kocu, po duszej z nim naradzie puci grd z dymem i wraz z czcigodnym Brunonem i pozostaymi stronnikami uda si do Bolesawa, ktry wanie zaj Czechy. Zygfryd za, zawiedziony w nadziei na otwart walk, nie poszed z nimi, lecz powrci do domu z postanowieniem naprawienia w przyszoci bdw, jakich si dopuci215. Krl tymczasem, cigajc uciekajcego wroga a do Crana, ostyg nieco w swym
207 By to zwyky sposb sygnalizowania inwazji nieprzyjaciela ssiednim, jeszcze ni nie objtym terenom. 208 Na lewym brzegu aby poniej Mini.

quicquam timerant neque cum clamore illato convicinos de hac re certos efficorent. Nec mora, exercitus iussu ducis in quatuor dividitur et ad Cirin castellum vespere conveniri precipitur. Duae autem phalanges premissae, ne sui aliquam a marchione molestiam paterentur, providere studebant. Totus hic pagus, qui Zlomizi dicitur, optime tum excultus, in una hac die igne, gladio et habitatoris eductione flebiliter desolatur. 37. Sed qualiter is, qui omnes crebro fallere solebat, a quibusdam, qui in Mogilina urbe sedebant, deluderetur, memorare libet. Hii cum a legione ad eos missa inpugnarentur: Cur sic facitis? inquiunt. Vestrum seniorem optimum scimus et hunc nostro preponere volumus. Tantuna precedite et nos cum famils et possessionibus universis subsecuturos non dubitate. Talia orantes non amplius vexabant hostes et seniori suo hos adventare pro certo nunciabant. Sed cum commilitones ad condictum sero confluere locum hosque domi sedere dux cerneret, multum irascitur et mendacibus sociis poenas minatur. Postera luce, orto iam sole, preda innumerabilis premittitur, et magna pars hostium Albi immergitur. Caeteri domum redeuntes inlesi dividunt predam, Deo et seniori suo optima quaeque assignantes. Non fuit minor captivorum numerus quam tria milia et, ut presentes affirmabant, multo amplius. 38. (23.) Heinricus vero comes, se iam defecisse animadvertens, ad urbem Crana dictam properat ibique Sifridum, filium comitis Sigifridi iuvenem, auxilio se expectantem collato inveniens, nec sibi neque huic ullam in rebellione spem in his partibus promisit. Tandem cum eo multa locutus, eandem incendit seque ad Boemiae tunc invasorem Bolizlavum cum domno Brunone residuisque fautoribus
Tzn. margrabiego Guncelina. Wobec odmowy wydania Mini przez Guncelina Bolesaw Chrobry liczy si z ewentualnym oporem zbrojnym z jego strony i w tym celu poczyni wymienione wyej kroki asekuracyjne. 210 Zlomizi = Gomacz, nazwa kraju zamieszKalego przez sowiaskie plemi Gomaczw. Por. I, 3. 211 Grd sowiaski. P. Ks. IV, uw. 35. 212 Ta pierwsza wyprawa Bolesawa Chrobrego skoczya si wic na spustoszeniu kraju i uprowadzeniu jecw oraz upw. Moliwe, e wpyny na to klski jego sprzymierzeca Henryka Szwejnfurckiego. Bolesaw Chrobry nie czu si jeszcze na siach, by zmierzy si z ca potg niemieck. 213 Dzi Kronach w Grnej Frankonii. 214 Graf z Northeim, zabjca margrabiego Ekkeharda. Por. V. 56. 215 Tzn. wobec krla. 216 995/6
209

gniewie, gdy widzia, jak wrg ten ubieg go w dziele zniszczenia. Posa jednak biskupa wurzburskiego Henryka216 i opata fuldajskiego Erkanbalda217, aby spalili i zburzyli grd warowny Szwejnfurt 218. Kiedy przybyli oni na miejsce, przyja ich i powitaa z nalenym takim osobom szacunkiem matka margrabiego Henryka, dostojna Ejla219. Kiedy usyszaa polecenie krla, przerazia si nim bardzo i pobiegszy szybko do kocioa, owiadczya, e woli raczej zgin w pomieniach, ni wyj std yw, gdy koci ma spon. Wobec tego wspomniani dostojnicy, powodujc si mioci Bo i nie dbajc zgoa o strach ziemski, zmienili wydany im rozkaz: zburzyli tylko mury grodu oraz budynki i uspokajali zasmucon matron obietnic, i to wszystko wasnym odbuduj kosztem, gdy tylko bdzie to moliwe, za zgod krla. Krl za, spustoszywszy wszystkie posiadoci margrabiego i rozdzieliwszy je wszdzie pomidzy lennikw, przyby do Bambergu, gdzie odprawi najpierw w pokoju wojsko, a nastpnie obchodzi wrd radosnych uroczystoci wito Narodzenia Boej Rodzicielki. Std wybra si do lasu zwanego Spechteshart 220 i w rozkoszach polowania szuKal ukojenia po trudach wojennych. Spdziwszy tam pogodn jesie, pody przez Frankoni do Saksonii, gdzie zapowiedzia na najblisz zim wypraw wojenn na Milsko221. Nastpnie obchodzi w Phlde Boe Narodzenie wicc je wedle zwyczaju przodkw na wiecki i kocielny sposb. 39 (24). Przybywszy z kolei do Dornburga 222, wysa arcybiskupa Willigisa z kilku zaufanymi do ciko chorego arcybiskupa Gizylera z upomnieniem, aby przez wzgld na Boga zechcia teraz przynajmniej, poci koniec swego ycia, naprawi grzech, jaki popeni przez zniesienie merseburskiego biskupstwa, w ten sposb mianowicie, e je obejmie z powrotem i opuci t stolic, ktra mu si nie naley. Krl w samych pocztkach odnosi si z niechci do Gizylera z tego powodu, e Gizyler stara si usilnie wynie na tron krlewski zamiast niego Hermana 223, potem jednak przebaczy mu i zalicza go do swoich najbardziej zaufanych. Powierzy mu take wszystkie swoje posiadoci w Saksonii i znalaz dla nich wiernego w nim zarzdc, za ktrego porednictwem zaatwia wiele spraw wedle swoich ycze. Ostatnio jednak, nie mogc opiera si duej
1018. 217 Pniejszy arcybiskup moguncki, 10111021. 218 Szwejnfurt nad Menem, kolebka rodu margrabiego Henryka (bocznej linii Babenbergw). 219 Wielokrotnie wspominana siostra ojca Thietmara, crka grafa Lotara z Walbeck. 220 Dzi Spessart. 221 Milsko znajdowao si od 1002 r. w rkach Bolesawa Chrobrego. 222 Nad Solaw.

concessit. Sifridus vero, spe palam resistendi frustrata, non eos comitatur, set de futura commissi emendatione certus revertitur. Rex autem ad Cranem hostem insecutus fugientem, lenivit in hoc suimet animum, quod agnovit se inimicum in destruendis preoccupasse. Misit tunc Heinricum, Wirciburgiensis [ecclesiae] episcopum, et Erkanbaldum, Fuldensis ooenobii abbatem, ut Suinvordi castellum incenderent atque diruerent. Quos adventantes Heinrici comitis inclita mater Eila nomine, ut talibus decebat personis, suscipiens et salutans, ut precepta intellexit regalia, perturbatur concitoque cursu ad aeclesiam properans, ibidem ignis concremationem prius sustinere, quam hac comburente viva vellet exire, testatur. Unde seniores prefati ob Christi amorem seculares postponendo timores decretam mutabant sententiam; murosque urbis ac aedifitia solotenus frangentes, tristem matronam his mulcebant promissis, si quando cum gratia regis id fieri potuisset, hoc totum ex sua parte se renovaturos. Rex autem, devastata omni comitis proprietate et cum beneficio late divisa, ad Bavanberg venit ibique, exercitu suo bona cum pace dimisso, nativitatem Dei genitricis sollempnibus celebravit gaudiis. Inde profectus ad silvam Spehteshart nuncupatam, laborem expeditionis delinivit suavitate venationis. Completa ibidem autumnali iocunditate, per Franciam transiit ad Saxoniam, indicens hiis proxima hieme suam ad Milzieni expeditionem. Post haec natale Domini in Palithi more priorum divinitus ac humanitus honorando peregit. 39. (24.) Deinde ad Thornburg veniens Willigisum archipresulem cum caeteris familiaribus ad Gisillerum misit archiepiscopum tunc nimis infirmum, ut memor Domini, quicquid in destructo Merseburgiensi episcopatu hactenus deliquid, hunc resumendo iniustamque sedem relinquendo in ultimis saltem emendare voluisset. Hunc primo propter Herimannum, quem sibi idem semper in regno summopere conatur preponere, odivit posteaque, data huic suimet gratia, inter familiarissimos habuit; commissisque ei omnibus in Saxonia suimet proprietatibus, fidelem in hiis persensit provisorem, multa, quae tunc suae arridebant voluntati, per eundem complens. Tandem zelum Dei amplius ferre non valens, perfecto hunc perseGizyler nalea do gorcych zwolennikw polityki Ottona III i dlatego po jego mierci przeciwstawia si Henrykowi II, popierajc kandydatur ksicia Hermana szwabskiego. Dopiero na zjedzie w Merseburgu (V. 15) uzna on wraz z innymi ksitami saskimi Henryka krlem.
223

pobudkom mioci Boej, ciga go znowu swoim gniewem224 i wysa do niego, jako rzekem, owych posw. Gizyler odpowiedzia im sabym gosem w te sowa: Naley mi da trzy lub cztery dni zwoki oraz pozwoli mi std odej; po ich upywie obwieszcz wam moj stanowcz decyzj". Uzyskawszy na to pozwolenie od krla, wyjecha arcybiskup na wozie, jak od dawna zwyk to by czyni, i przyby do swojej posiadoci w Trebra 225. Spdziwszy tam dwa dni, opuci ten wiat 25 stycznia. 40. Kiedy krl si o tym dowiedzia, odprowadzi doczesne szcztki arcybiskupa a do Magdeburga i wysa tam naprzd swojego kapelana Wigberta226, aby wyjedna u braci duchownych jednomyln zgod na wybr Taginona227. Tamtejszy prepozyt atoli, imieniem Walterd228, zebrawszy wszystkich braci duchownych i obwieciwszy im mier ich zwierzchnika oraz przybycie krla, zaklina ich, by wybrali jednego spord siebie i zachowali w ten sposb stary zwyczaj elekcji229. Wszyscy odpowiedzieli mu natychmiast, i jednej s myli i woli, by jego mie swoim panem za aski Boej poparciem. Walterd przyj to z wielk, jak naleao, pokor i krzyem padszy baga Boga o ask. Ciao arcybiskupa przywieziono do kocioa w. Jana, gdzie w cigu najbliszej nocy trzymano przy nim stra z nalenymi honorami. Gdy nazajutrz przeniesiono je do kocioa w. Maurycego, przyj je tam krl, ktry wanie przyby, oraz cay kler i lud. Nastpnie czuwano przy nim pilnie w cigu drugiej nocy. 41. Rankiem wysa krl biskupa Arnulfa230 do pogronych w aobie braci duchownych i wasali gwoli przeprowadzenia wyboru Taginona. Kiedy ten przedstawi wszystkim po kolei swoj misj, odpowiedzia mu w ich imieniu Walterd: Znamy zamiary waszego wadcy. Pragniemy jednak, jeli wolno231, zachowa wolno wyboru. Oto ci wszyscy, obecni tu, jak sami moecie stwierdzi, wyrazili yczenie, bym ja, cho niegodny, obj to oprnione stanowisko. Obawiamy si bardzo, by koci nasz nie ponis uszczerbku. By to si nie stao, dopraszamy si aski krlewskiej i waszego wstawiennictwa. Pomni jestemy przysowia pewnego mdrca232: Wolno ludu, ktr wadza powciga, ginie przez
Thietmar stojc na stanowisku interesw kocioa merseburskiego, uwaa gniew krla w stosunku do Gizylera, sprawcy zniesienia diecezji merseburskiej, nie tylko za usprawiedliwiony, ale wprost za wynikajcy z nakazw i obowizkw religijnych. 225 Dzi Ober i Nieder Trebra nad rzek Ilm. 226 Pniejszy biskup merseburski, 10041009, poprzednik Thietmara. 227 Arcybiskup
224

cutus odio hos, sicut predixi, nuntios misit. Quibus vix talibus respondit: Dentur mfhi trium vel quatuor induciae dierum et mihi liceat abire; quibus transactis certa vobis referam. Hoc apud regem inpetrans et in curru, ut diu tunc solebat, exiens, ad Thriburi curtem suam venit ibique duos commoratus dies VIII. Kal. Febr. migravit ab hoc seculo. 40. Quo audito rex corpus archiantistis precedens usque ad Magadaburch subsequitur, premittens eo capellanum suimet Wigbertum, ut de electione Taginonis unanimem confratrum voluntatem inpetraret. Set prepositus eiusdem civitatis Waltlherdus nomine, convocatis in unum confratribus universis obitum senioris et adventum regis pariter indixit, obsecrans, ut invicem unum aliquem inquirerent, cum quo antiquam eligendi consuetudinem retinerent. Cui ab omnibus ilico respondetur, eundem se communiter velle in dominum divina ad hoc favente gratia habere. Hoc cum magna, ut deouit, humilitate idem suscipiens veniam prostratus peciit. Delatum est corpus archiepiscopi ad sanctum Iohannem ibique proximam noctem dignis servatur honoribus. Postera autem die cum ad sanctum portaretur Mauritium, adveniente tunc ibidem rege, ab eo omnique clero et populo suscipitur secundamque noctem diligenter custoditur. 41. Mane iam facto Arnulfus episcopus a rege ad confratres et ad milites admodum tristes gratia Taginonem eligendi mittitur. Cui legationem suam cunctis ordine pandenti Walterdus respondens pre omnibus: Scimus, inquit, quid vester senior intendat. Volumus, si licet fieri, potestatem habere eligendi; et cunctis presentibus his,
magdeburski w latach 10041012. Podpora tronu Henryka II. 228 Por. Ks. III, uw. 58. 229 Thietmar broni tu zdecydowanie przez usta Walterda prawa kapituy do swobodnej elekcji i przeciwstawia si presji krlewskiej. Walterd, nakaniajc czonkw kapituy do obioru jednego spord siebie i okrelajc to jako stary zwyczaj elekcji, nawizywa istotnie do starej praktyki z pierwszych czasw chrzecijastwa, kiedy biskup by wybierany tylko spord miejscowego duchowiestwa. Patrz A. Hauck, Op. cit. III, s. 397 i nn. 230 Biskup halbersztadzki. Por. IV. 26. 231 Walczc o zasad wolnej elekcji arcybiskupa, Walterd zdawa sobie spraw, i wybr nastpcy Gizylera mg si odby wedle obowizujcego prawa zwyczajowego tylko na podstawie przywileju krlewskiego i std Thietmar wkada w jego usta zastrzeenie: jeli wolno". 232 M. A. Lucanus, Bellum civile III, 145147.

wolno wadzy i cieniem jest tylko, jeeli chce by posuszn wszystkim poleceniom wadzy". Po tych sowach biskup wyszed i wszystko przekaza uszom krlewskim. Krl wezwa z miejsca prepozyta i za cen wielorakich obietnic uzyska jego rezygnacj oraz zgod jego towarzyszy na wybr Taginona. Kiedy zaraz potem zebrali si wszyscy w katedrze, krl powierzy czcigodnemu ojcu Taginonowi, przy pomocy pastorau biskupa Arnulfa, wadz nad klerem i ludem a do zdania z niej rachunku przed najwyszym Sdzi. Nastpnie w przytomnoci wszystkich i wrd pieww dzikczynnych sam posadzi go na tronie arcybiskupim. Po odprawieniu mszy aobnej ciao arcybiskupa Gizylera pochowano przed wschodnim otarzem. 42 (25). Zanim przystpi do opisu wznowienia naszego biskupstwa, uwaam za waciwe opowiedzie pewne szczegy o rzeczonym mu, ktry mia by wanie konsekrowany na biskupa. By on kapanem spod znaku sawnego Wolfganga, ktry jako pobony pasterz, a mnich co do stroju i sposobu ycia ratyzbosk zarzdza diecezj233. One biskup tak go sobie upodoba, i od dziecka wychowywa go jak syna, a gdy dors, postawi go na czele wszystkich swoich woci. Poza tym zjedna mu ask ksicia i cesarza, do tego stopnia, i nie mia wtpliwoci, e Tagino bdzie jego nastpc, gdy on kiedy z Boego rozkazu wiat ten opuci. A kiedy czcigodny pasterz w niezwykej witobliwoci doszed do kresu swej drgi ziemskiego wygnania i ju miertelnej zacz ulega chorobie, przyzwa do siebie ukochanego Taginona i rzek mu: Przy usta swoje do moich ust, synu, i przyjmij od Boga tchnienie mojego ducha, aby z mocy Najwyszego i przez moj yczliwo poskromi siebie, jeeli kiedykolwiek wskutek rozpalajcego Ci ognia modoci ozibniesz w podwjnej mioci234. A jeeli przypadkiem nie dostpisz moich zaszczytw 235, to po upywie dziesiciu lat sonecznych, w cigu ktrych zmaz przed Bogiem swoje grzechy, bdziesz zaywa na pewno jeszcze wikszych zaszczytw". Nastpnie w wity m czujc w duchu zbliajcy si koniec kaza si zanie do kocioa, gdzie po wasnych modach oraz innych, odprawionych przez braci, poleci Bogu siebie wraz z powierzonymi mu owieczkami. Nastpnie 30 wrzenia wyzion w pokoju swego sprawiedliwego ducha. 43. Tagino, wybrany przez wszystkich, przyby do cesarza, lecz nie otrzyma tego, co mu przepowiedziano, gdy cesarz da biskupstwo swojemu kapelanowi Gebhardowi. Tagino podporzdkowa mu si lojalnie i cho w wielkim by u niego powaaniu, to jednak

me quamvis indignum voluerunt in vacuum succedere, uti ipsi potestis probare. Detrimentum aeclesiae fieri nostrae multum veremur; quod ne eveniat, regiam pietatem ac vestram petimus intercessionem. Non sumus inmemores proverbii cuiusdam sapientis: Libertatem populi, quem regna cohercent, libertate dominantis perire tantumque eius umbram servari, si cuntis eiusdem velit obtemperare preceptis. His dictis presul egressus regiis omnia instillavit auribus. Qui mox prepositum vocans multumque ei promittens, et sui licentiam ac consotiorum in eleccione Taginonis gratiam acquisivit. Confestim in maiorem convenientibus aecclesiam cunctis, rex baculo Arnulfi presulis clerum et populum Taginoni venerando patri cum redditura summo iudici racione commisit eundemque in cathedram episcopalem ipse constituit, asstantibus universis et laudes Deo canentibus. Celebrata pro defunctis memoria, corpus archiepiscopi coram altari australi sepelitur. 42. (25.) Set antequam ad nostrae sedis renovationem perveniam, libet quaedam de prefato viro, qui tunc ordinandus erat, disserere. Fuit hic egregii clericus Vulfgangi, qui Ratisbonensem pius pastor, habitu et conversatione monachus, rexerat aecclesiam. Huic tam carus erat iste, ut in vice filii a puero nutriens eundem iam adultum bonis suimet omnibus prefecisset. Insuper ducis et imperatoris gratiam in tantum ei acquisivit, [ut], si quando se de hac luce divina iussione subtraheret, hunc sibi successurum non dubitaret. Consummato tunc huius exilii cursu... in sanctitate admirabili, venerabilis antistes...... cum iam usque ad mortem egrotare cepisset, accersito ad se dilecto Taginone: Pone, inquit, fili, os tuum super os meum, accipiens a Deo insufflationem spiritus mei, ut, ubicumque ardore iuventutis incalescente in gemina caritate sis frigidus, a summa potestate meique benivolentia temperamentum accipias; et si meis honoribus forsitan privaberis, post bis quinos solares annos, cum mea apud Deum luo commissa, maioribus pro certo laetaberis. Post haec vir sanctus, cum finem suum adesse in spiritu presciret, iussit se in ecclesiam portare; expletisque ab eo orationibus caeterisque, quae a fratribus facienda erant, se cum sibi commissis Deo commendans pridie Kal. Octobr. sanctum emisit in pace spiritum. 43. Electus ille ab universis ad imperatorem venit, set promissa non percipit, dato tunc ab imperatore episcopatu capellano suimet
Por.Prolog do ksigi V. biskupem ratyzboskim.
233 234

Tzn. Boga i ludzi.

235

Tzn. nie zostaniesz

z uwagi na to, e dobro i zo nie chodz ze sob w parze i e rne byy ich charaktery, niedugo przy nim zabawi. Niebawem zwiza si z Henrykiem, wwczas jeszcze ksiciem, i bardzo mu si spodoba z powodu czystoci swej duszy i ciaa. Odtd a do wyej wspomnianej chwili236 suy mu dniem i noc, me cierpiany przez zych, chwalony przez dobrych, Bogu i ludziom nalene wiadczc usugi. Dlatego, jak mi to opowiada czsto sam Tagino, gdy upyno dziesi lat, krl speni z mioci do tego szczeglnie cenionego ma witobliwego ow pen prawdy, zwizan z jego osob przepowiedni. Jako arcybiskup uczci on swego najdroszego wadc i krlow wraz z caym dworem rnymi darami, ktre jednak za mae byy, by wyrazi w peni dobro jego serca. 44 (26). Std uda si krl wraz z nowym arcybiskupem do jego grodu zwanego Givikansten 237 i obejrza szczegowo wszystkie skarby, jakie tam nagromadzi by arcybiskup Gizyler, przy czym stwierdzi, i byo ich nadto za wiele238. Nastpnie uda si do Merseburga gwoli pocieszenia go, jako e przez dugi czas pozbawiony by swego pasterza. Bardzo mu zaleao, by przywrci to miasto do jego dawnych zaszczytw239. Tu, 2 lutego, tj. w dzie Spotkania Paskiego, czyli spotkania sprawiedliwego Szymona240, czcigodny Tagino zosta wywicony przez arcybiskupa mogunckiego Willigisa za zezwoleniem biskupa Hilderyka241, ktry by pierwszym w rzdzie biskupw. Stao si to w obecnoci krla, rzymskiego nuncjusza 242 oraz wszystkich biskupw, ktrzy opowiedzieli si za jego wyborem243. Poniewa jednak Tagino, zgodnie z brzmieniem dokumentu papieskiego, powinien by by konsekrowany przez samego papiea 244, a nie mg tam245 jecha z powodu nagych okolicznoci, przeto na miejscu246 osign przez pomazanie witym krzymem godno trzeciego z kolei arcybiskupa. Rwnoczenie powierzy on Walterdowi zastpstwo w caej archidiecezji 247. Krl za, by nasyci si karm sprawiedliwoci, ktrej
Tzn. mianowania go arcybiskupem magdeburskim. 237 Giebichenstein koo Halle. 238 ycie wczesnego kleru niemieckiego na wyszych stopniach hierarchii wykazuje szereg sprzecznoci: obok ascezy i gorliwoci misjonarskiej chciwo, prno i pogo za korzyciami ziemskiej natury. 239 Tzn. do siedziby biskupiej. 240 Z ew. w. ukasza. R. 2, 25. 241 Biskup hoboliski, 9811008. 242 Biskup Leon, bibliotekarz Kocioa Rzymskiego. Jego obecno tumaczy R. Holtzmann, Die Aufhebung, s. 71 i n. aktualn wwczas spraw restytucji biskupstwa merseburskiego, w ktrej nuncjusz bra czynny udzia.
236

Gebehardo. Committitur huic iste fideliter et, quamvis ab eo honorabiliter haberetur, tamen, quia bonum et malum non sunt ad aliquid, non longum tempus cum eo ob morum suorum inequalitatem versatur. Adhesit namque ilico Heinrico tunc duci et propter castitatem mentis et corporis ei complacuit ac usque ad hanc diem, quam prefatus sum, malis moleste, bonis accepte, perdius et pernox ei servivit, Deo et hominibus sua specialiter inpendere satagens; completurque ob hoc a rege propter sancti viri ab eodem unice dilecti amorem veredicum eiusdem vaticinium, decursis tunc, ut ipse domnus Tagino sepe mihi retulit, decem annorum curriculis. Qui carissimum suimet dominum ac reginam cum omnibus consociis multiplicibus, ut decuit, honorat muneribus nequaquam suae benignitati ad hoc subpetentibus. 44. (26.) Inde rex cum eodem ad castellum ipsius nomine Givikansten pergens, omnia, quae ibidem ab Gisilero antistite collecta sunt, singulariter perspicit et haec esse superflua testatur. Dehinc Merseburg diu pastore suo viduatam consolationis gratia adiens, eandem pristinis restitui honoribus quam maxime conatur. Ibi tunc Tagino venerandus IIII Non. Februarii, id est yppapanti Domini, id est obviacione iusti Simeonis, accepta ab Hilderico antistite licentia, qui primus horum in ordine fuit confratruni, a Wlligiso archipresule Magontino consecratus est, presente rege ac Romano nuncio omnibusque coepiscopis ad haec faventibus. Et quia is, ut scriptura eius testatur, ab solo ordinandus apostolico huc venire propter instantem necessitatem non potuit, ibidem sacri crismatis delibucione
Jak z powyszego wynika, sprawa nastpstwa po arcybiskupie Gizylerze bya sporna w obrbie episkopatu niemieckiego. 244 Pretensje papiea do konsekracji Taginona, jak susznie przypuszcza R. Holtzmann, Die Aufhebung, s. 71, uw. 85, opieray si na mylnej interpretacji aktw synodu raweskiego z r. 968 (Stumpf, Beg. 454), ktre mwiy o konsekracji papieskiej, lecz tylko w wypadku pierwszego arcybiskupa 245 Tzn. do Rzymu. 246 Tzn. w Merseburgu. 247 To wasnorcznie przez Thietmara dopisane zdanie nie jest jasne, zwaszcza e sowa: post se omnem committens episcopatum mog by interpretowane w sensie powierzenia nastpstwa. Poniewa jednak wyznaczanie nastpcy nie leao w uprawnieniach wczesnego biskupa czy arcybiskupa, wic naley raczej przyj interpretacj R. Holtzmann a, Die Aufhebung, s. 64, i chodzio tu o zastpstwo (moe poczenie archiprezbiteriatu i archidiakonatu).
243

zawsze akn i pragn, uzyska za cen stu anw zwolnienie okrgu merseburskiego spod sdownictwa biskupiego 248, poniewa wiedzia, e inaczej nie da si zaatwi tej sprawy z biskupem Arnulfem. Wszystko, czego tylko zada krl od ukochanego Taginona, otrzyma w nadmiarze dziki jego dobrej woli i szczodrobliwoci. Co do biskupstw w Mini i ytycach, krl postanowi z mocy swojej wadzy, by powrciy one do dawnego stanu249. Ich obecne straty tumaczy dostatecznie ich przeszo250. Dlatego tymi strofami zaczynam hymn na cze Chrystusa:

Po zniesieniu biskupstwa merseburskiego Merseburg z otaczajcym go terytorium (burgward) powrci pod jurysdykcj biskupa halbersztadzkiego. Obecnie biskup halbersztadzki Arnulf zrzek si swoich uprawnie na tym terytorium za odszkodowaniem 100 anw. 249 Thietmar ma tu na myli stan granic owych diecezyj przed zniesieniem biskupstwa merseburskiego.

248

tercium implevit numerum, Waltherdo post se omnem committens episcopatum. Rex autem, quo semper esurivit atque sitivit, iusticiae cibo gestiens tunc saciari, quia aliter non posse fieri apud Arnulfum presulem sciebat, cum centum concambio mansorum super solum Merseburgiensem burgwardum episcopalem redemit bannum, Quicquid autem a carissimo Taginone exposcerat, bonae voluntatis habundantia hoc largiente perceperat. De Misni atque de Citici episcopatibus decrevit regia potestate ad integrum redire, quod antiquitas hinc demptum valuit explicare. Unde hiis versibus preludo Christi odas concinentibus:

Thietmar uwaa uszczuplenie terytorium owych biskupstw, konieczne dla restytucji biskupstwa merseburskiego, za usprawiedliwione przeszoci", tzn. bezprawnym przyrostem terytorialnym, z jakiego one skorzystay po zniesieniu biskupstwa merseburskiego.

250

KSIGA VI Chryste! Ty aski socem, co blaskiem wszystko owieca! wiat odkupie, gdy po raz pierwszy do nas zawita, A po raz wtry, koniec nam z Ojcem zwiastujesz, Stwrco; Sam waysz i nagrody za czyny rne odmierzasz Ludzkiemu plemieniu, co w przepa wci stacza si guch. O wiatoci prawdziwa, bogosaw ten dzie pamitny, W ktrym z aski Twej nawiedzie ten koci sierocy. Merseburg niech Ci sawi, darem si Twoim radujc, A jego synowie i przez Ci wskrzeszeni pasterze Niech dziki Ci korne zo z serc swych wiernych gbi. Krlu krlw przesawny, przyjm Twych wyznawcw modlitw, Wejrzyj askawym okiem z nieba na sug Twego Henryka I ochraniaj ycia jego towarzyszk wiern 1. Uycz im wielkich darw za to, i czynili mae. Duch Taginona do niebieskich niechaj dotrze progw, Niech yj Walterd i Gero do mierci ich szczliwej. Niechaj ci wszyscy, ktrych zbona pobudzia mio, By Ciebie, Merseburgu, gestem wywyszy szlachetnym, Przez Chrystusa zbawieni, najd w Elysium schronienie 2. Boe! co jako pierwszy i najwyszy wszystkim rzdzisz, Pokieruj Merseburgiem, by z Twoim popyn wiosem; Niechaj pasterze jego Twoich suchaj polece, A wrogowie bezsilni mienie niech zwrc odjte. Oka, prosz Sw ask temu, co zniszczy ten koci, Oraz tym wszystkim, co pomoc mu nieli w swej zoci. Przebacz im, by spokojnie w swoj spogldali przyszo. Raduje si Wormacja szczsnym owych czasw zwrotem I wolnoci sw, w ktrej cieniu dotd zostawaa, Gdy poddan bya srogiemu swoich ksit prawu3.
Krlowa Kunegunda. 2 W tekcie: Sedibus Elysiis. Wzite z Lukana, Bellum civile III, 12. W mitologii greckiej i rzymskiej Elysium oznaczao miejsce wiecznej szczliwoci duchw po mierci. Odpowiednik chrzecijaskiego nieba. 3 Nie byli to ksita w cisym tego sowa znaczeniu, gdy panowie Wormacji, cho wywodzili si wprost z krlewskiego rodu Konrada
1

LIBER VI O sol iusticiae fulgens super omnia, Christe! Adventu primo mundum redimensque secundo Cum patre plasmator dissolvens, examinator Solus, pro variis dispensans premia factis Humano generi sceleris per prona labenti, Vera dies, lucern tu nunc benedicito talem, Quia pius aecclesiam visitasti despoliatam. Mersburg te laudet, de tuis munere gaudet, Eius et nati, pastores ac renovati Persolvant grates tibi nunc ex corde fideles. Inclite rex regum, modo suscipe fasma tuorum, Clemens Heinricum de caelis respice servum Et contectalem suimet defende fidelem, Hiis tua pro parvis bona prestans maxima donis. Vivat in aetheria Taginonis spiritus aula, Waltherd et Gero valeant in fine beato. A Christo salvi sint omnes atque locandi Sedibus Elisiis, te, Mersburg, qui pietatis Affectu dextris exaltavere benignis. Omnia qui primus regis, Deus, atque supremus, Hanc moderare, tuo queat ut subsistere remo; Eius custodes tua sint precepta sequentes, Hostes nil valeant, conversi sed bona reddant. Sis, rogo, propicius, qui destructor fuit huius; Insuper et cunctis, qui subvenere malignis,
z Burgundii, nie mieli tytuu ksicego. Thietmar uywa tu okrelenia: ksita" w czsto przez siebie stosowanym sensie: wielcy feudaowie. Ich rzdy oparte na ucisku i prywatnych wojnach niszczycielskich doprowadziy Wormacj do zupenej ruiny (Vita Burchardi episcopi cc. 67, M. G. SS. VI, s. 835). Thietmar mwic tu o wolnoci Wormacji ma na myli akt darowizny Henryka II z 3 padziernika 1002 r. (Bhmer Reg. 908), na ktrego zasadzie terytorium Wormacji przeszo na wasno tamtejszego biskupa, wyzwalajc si w ten sposb spod wadzy znienawidzonych ksit". Za utracon Wormacj otrzyma "ksi" Otto odszkodowanie od Henryka II. Patrz S. Hirsch, Jahrbcher, I, Ekskurs VIL s. 488.

Najwiksz jednak rado pord dostojnikw krla Odczuwa biskup Burchard 4, i lka nie musi si wroga, Co bliskim by i gronym, a teraz zgoa dalekim. Dwr ksicia przybra znowu posta Chrystusa wityni I zmiennych sdziw miejsca zajli Kocioa sudzy. To wszystko zdziaa Henryk zbon janiejcy cnot, Ze swego krlewskiego mienia hojne czynic dary. Merseburski wybawi koci, odda Chrystusowi. Dzieu temu przychwali Otto, ksi sprawiedliwy 5, I krla dar przyodzia w szat wieczystego prawa. Std rado wielka i szczcie dla wiernych wszech czasw. 1 (1). Kiedy od chwili zbawiennego rozwizania niepokalanej Dziewicy wypeniona zostaa tysiczna liczba roku, a ponadto w czwartym 6 szeregu liczb gwnych czwarta na pocztku pitego tygodnia, w miesicu lutym zwanym miesicem oczyszczenia 7, pogodny zajania poranek" nad wiatem 8. W dniu tym krl Henryk z Boej aski, oywiony pragnieniem naprawy bdw swoich poprzednikw i zasuenia sobie na wiekuiste przebaczenie, uda si po zaatwieniu wszystkich spraw wedle planu do swojego paacu 9, gdzie zwykle pokrzepia swoje ciao, aby tym razem pokrzepi si nieco upragnion straw ducha. Wezwawszy nastpnie do siebie wszystkich monych pastwa, powierzy biskupstwo witego kocioa merseburskiego swemu kapelanowi, imieniem Wigbert l0 i wrczy mu pastora arcybiskupa Taginona. Ten ostatni, bardzo przychylny wskrzeszeniu biskupstwa, odda wraz z pastoraem wszystko, co jego poprzednik zabra bezprawnie temu biskupstwu. Na to wyrazili rwnie sw zgod wrd oklaskw tumu biskupi11 Arnulf12, Idzi13 i Hilliward14, midzy ktrych podzielona zostaa wwczas merseburska diecezja. Wkrtce potem zaprowadzono Wigberta w uroczystej procesji do jego siedziby biskupiej i tego samego dnia jego arcybiskup Tagino i jego bracia duchowni Hilderyk15 i Wigo 16 wraz z wymienionymi wyej sufraganami wywicili go na biskupa. 2 (2). Tymczasem Bolesaw pod wpywem wasnego gniewu i podega margrabiego Henryka dopuszcza si wielkich gwatw na
Biskup wormacki, 10001025. 5 Ksi Karyntii i graf Werony. Patrz Ks. IV, uw. 159. 6 Pisarz, ktremu Thietmar dyktowa, napisa przez pomyk quintau zamiast quarta". 7 Od wita Oczyszczenia Matki Boskiej 2 lutego. 8 Frazes wzity ywcem z Persjusza, Saturae
4

Da veniam, laeti quo spectent certa futuri. Urbs Wormacensis gaudet temporibus istis Libertate sua, cuius manebat in umbra Hactenus, atque ducum fuerat sub .leg suorum. Burchard antistes laetatur et inter heriles Ex animo proceres, quod non timet amplius hostes Nunc ex contiguo, longe semotus ab illo. AuLa ducis domini domus est iam preclua Christi, Et iudices varios clerus nunc deprimit illos. Hoc rex Heinricus fecit pietate coruscus, Hanc propriis solvens rebus Christoque remittens. Annuit ista pius Otto dux atque benignus Munere regali concessit habunde teneri. Ex hoc laetantes sint semper quique fideles. 1. (1.) Post salutiferum intemeratae virginis partum consummata millenarii linea numeri et in quarto cardinalis ordinis loco c in eiusdem quintae inicio ebdomadae, in Februario mens, qui purgatorius dicitur, clarum mane illuxit seculo, et Heinricus, Dei gratia rex, antecessorum nevam suorum cupiens emundare sibique veniam promereri aeternam, dispositis secundum suimet placitum ad haec pertinentibus cunctis, perrexit ad domum suam, ubi se corporaliter semper solebat reficere, ut ibi desiderato diu alimento paululum recrearetur in mente. Convocansque ad se omnes regni primates dedit episcopatum sanctae Merseburgiensis aeclesiae cuidam capellano suimet nomine Wigberto cum archiantistitis baculo Taginonis, cum quo ipse, quicquid antecessor suus iniuste de hac auferre presumsit aecclesia, renovationi eiusdem arridens reddidit, consentiente hoc Arnulfo presule, Eido quoque et Hilliwardo episcopis, quibus diocesis illa fuit divisa, ac omni populo applaudante. Ductus mox cum divina iubilatione ad sedem suam Wigbertus eodem die ab archiepiscopo suimet Taginone et a confratribus Hillerico et Wigone cum predictis coepiscopis consecratur.
III, 1. 9 Tzn. w Merseburgu, gdzie krl mia swj paac. 10 P. Ks. V, uw. 226. 11 Zgoda tych biskupw bya potrzebna wedle prawa kanonicznego, gdy biskupstwo merseburskie zostao wskrzeszone na terytoriach nalecych do ich diecezyj. 12 Wielokrotnie cytowany biskup halbersztadzki. 13 Biskup minieski, 9921015. Por. IV, 6. 14 Biskup ytycki, 1003 1032. 15 Biskup hoboliski. Por. V, 44. 16 Biskup brenneski, 983 1013 i 1018/19.

Bawarach i wszystkich swoich poddanych. Z tego powodu krl nawizujc do zapowiedzianej poprzednio wyprawy wtargn do kraju Milczan i gdyby nie przeszkodzi mu duy opad niegu, ktry zaraz stopnia, caa ta kraina ulegaby spustoszeniu i zupenemu wyludnieniu 17. Powrciwszy std w ponurym nastroju, udzieli pomocy margrabiemu Guncelinowi18 i innym obrocom ojczyzny rozmieszczajc u nich zaogi. Kiedy przyby do Merseburga, dowiedzia si od zaufanych porednikw wysanych przez margrabiego Henryka, e jego brat19 uciek do krla Wgier 20, aby stamtd prosi o przebaczenie i e on, Henryk, bardzo auje swoich czynw. Krl przychyli si, jakkolwiek niechtnie, do gorcych prb owych porednikw, a zwaszcza ukochanego Taginona oraz ksicia Bernarda, i udzieli przebaczenia margrabiemu na tych warunkach, e odda zarwno jemu, jak jego stronnikom posiadoci wraz z mieszkacami, jego samego jednak zatrzyma w swojej mocy, jak dugo bdzie mu si podobao. Henryk, przybrawszy postaw i szat pokutnika, przyzna si z paczem do cakowitej winy we wszystkim i odda si w rce krla. Na jego rozkaz rzeczony arcybiskup osadzi go w zamku warownym Giebichenstein, gdzie onierze strzegli go pilnie dniem i noc. Tam wrd wielu dobrych uczynkw zdarzyo mu si odpiewa cay psaterz ze stu pidziesiciu aktami skruchy. 3 (3). Tymczasem krl, pomny obrazy, jakiej dozna w Italii, wezwa wszystkich swoich wasali do jej pomszczenia i postanowi z najbliszym wielkim postem wyruszy tam z si zbrojn. Udawszy si z Merseburga do Magdeburga modli si tam do witego Maurycego o wstawiennictwo u Boga oraz pomylno wyprawy. Stad pody przez Turyngi i Wschodni Frankoni do Ratyzbony. 21 marca, na zwoanym tutaj zjedzie, nada za zgod wszystkich obecnych ksistwo Bawarii swojemu dziewierzowi Henrykowi 21, wrczajc mu wczni z chorgwi. Kiedy w dalszej podry dotar do Augsburga, spotKal si z godnym przyjciem i gocin ze strony tamtejszego biskupa Zygfryda. Spdziwszy tam tylko dwie noce, poegna si czule z krlow i pozwoli jej uda si do Saksonii powierzajc opiek nad ni ukochanemu Taginonowi. Sam za pocign dalej z wojskiem a do miejscowoci zwanej Tinga 22. Tam stawi si przed krlem brat jego Bruno ze swymi wgierskimi ordownikami i uzyskawszy przebaczenie, wspaniaomylnie zosta przyjty. Do Augsburga przybyem i ja take na rozkaz arcybiskupa Taginona i razem z nim potem powrciem. Po drodze wstpilimy do Gaju Gerona23 i wicilimy tam uroczycie niedziel palmow z czcigodn ksieni Jadwig24. W wielk rod

2. (2.) Interim Bolizlavus suo furor et comitis Heinrici instinctu magnam vim Bawariis omnibusque concivibus suis intulit. Ob hanc causam rex indicta prius expeditione Milzini fines hostiliter invasit et, ni superflua nivis effusio celeriter resoluta eum inpediret, omnis haec regio habitatore vastata caruisset. Inde reversus tristis Guncelino marchioni caeterisque patriae defensoribus positis auxiliatur presidiis; ac tunc Merseburg veniens fratrem suum fugisse ad Ungariorum regem veniae gratia acquirendae, Heinricum autem incepti multum penituisse ab fidis intercessoribus ab eo missis comperit. Quorum et maxime percari suimet Taginonis et Bernhardi ducis supplicaciones, etsi invitus, suscipiens, prefato comiti suimet gratiam ea ratione indulsit, ut predium sibi suisque fautoribus et incolatum redderet, ipsum autem, quamdiu voluisset, in custodia detineret. Heinricus vero se nimis in omnibus culpabilem lacrimabiliter professus more et habitu penitentis regi se tradidit eiusque iussione ab archipresule predicto in castellum Ivicansten detruditur diligenterque a suis militibus die noctuque servatur. Ibi tunc preter aliud bonum opus in una die psalterium cum CL veniis cantavit. 3. (3.) Interea rex Italicae haud inmemor iniuriae omnes suos fideles ad hanc ulciscendam hortatur ac instanti quadragesima ipse eo cum armato milite destinavit pergere. A Merseburg tune exiens, sancti Mauricii apud Deum intercessionem itinerisque prosperitatem Magadaburg peciit. Inde per Thuringiae orientalisque fines Franciae transiens, ad Ratisbonam venit; ibique habito regali placito militi suimet generoque Heinrico XII. Kal. Aprilis cum omnium
T wypraw, prowadzon osobicie przez Henryka II, Roczniki kwedlinburskie umieszczaj mylnie pod r. 1003 (M. G. SS. III, s. 79). Poza tym wrcz faszyw jest wiadomo tych Rocznikw, jakoby w rezultacie tej wyprawy zosta podbity kraj Milczan. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 299 i uw. 1; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 291 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 202; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 405. Rozmieszczanie zag w marchii minieskiej wskazywao niewtpliwie na przygotowania do powaniejszej kampanii wojennej. Tymczasem absorboway Henryka II sprawy woskie. 18 Jak z powyszej wzmianki wynika, Guncelin w czasie poprzedniej wyprawy sta lojalnie po stronie krla niemieckiego. 19 Bruno. Por. V, 32. 20 Krl Stefan, szwagier Henryka II i Brunona. 21 Ksi Henryk V, 10041009 i 10171026. Syn Zygfryda luksemburskiego i brat krlowej Kunegundy. 22 Dzi Ober- i Unter-Thingau, koo Obersdorf. 23 Gernrode Por. II, 19. 24 Wdowa po Zygfrydzie, synu margrabiego Gerona I. Por. II, 19.
17

przybya do Magdeburga krlowa i obchodzia tu rocznic Wieczerzy Paskiej oraz nastpujce po niej wito Zmartwychwstania. 4 (4). Po wielu trudach podry dotar krl do Trydentu, gdzie obchodzi niedziel palmow i pozwoli z racji tej uroczystoci odpocz nieco zmczonemu zbytnim wysikiem wojsku. Krl Arduin, uprzedzony o jego przybyciu i bardzo tym wystraszony, pchn zaufanych ludzi do wspomnianych wyej umocnie25, sam za, zebrawszy wojsko, rozoy si obozem na wyynie weroskiej i udzi si nadziej, e moe powtrz si znowu sukcesy przeszoci. Krl Henryk dowiedziawszy si, e zamknita przeze przecz jest trudna lub zgoa niemoliwa do zdobycia, zwrci si w inn stron i j si naradza ze swoimi zaufanymi ludmi, czy nie daoby si zaj w jaki sposb przy pomocy Karyntyjczykw dalej pooonych przeczy. Co te wykonano z wielk zrcznoci, mimo i wielu wydao si to trudnym. Karyntyjczycy mianowicie usuchali natychmiast rozkazw krlewskich i podzielili si na dwa oddziay: jeden, ktry maskujc si zaj przy pomocy piechoty, przed wschodem soca, gr wznoszc si ponad przeczami, i drugi, ktry nadcign ju rankiem, by zdoby owe przecze. Ten drugi oddzia otrzyma od wysanych naprzd towarzyszy tak gony sygna do walki, e musieli go usysze nieprzyjaciele ukryci w zasadzce. Z broni w rku rzucili si oni naprzeciw naszych mylc, e maj zabezpieczone tyy. Tymczasem nasi wpadli na nich z boku i cz ich przepdzili, cz za zmusili do rzucenia si w przepa lub w odmty wezbranej rzeki Brenty. Osignwszy w ten sposb zwycistwo, strzegli teraz pilnie przeczy a do przybycia krla. 5. Kiedy krl dowiedzia si o tym od gocw, pozostawi na miejscu wszystkie bagae i w towarzystwie najlepszych jedcw przecisn si z wielk trudnoci przez przecz, po czym nad brzegiem wspomnianej rzeki rozbi obz na ce. Tam obchodzi z czci wielk rocznic Wieczerzy Paskiej, powicenie olejw witych oraz Mk i Zmartwychwstanie Paskie. Komes palatyn wyda wszystkim zakaz ucieczki pod kar sdu krlewskiego 26, tym za, ktrzy mnie stawi czoo wrogowi, obieca w przyszoci nagrod. W najblisz rod krl przeprawi si przez rzek i rozbiwszy znowu namioty zarzdzi odpoczynek. Rwnoczenie wysa naprzd wywiadowcw, aby odszukali dokadnie kryjwk, w ktrej przebywa Arduin.
Por. V, 24. 26 Zakaz kwalifikowany surowsz kar, ktr orzeka mg tylko krl lub upowaniony przeze urzdnik (graf, margrabia).
25

laude presentium cumque hasta signifera ducatum dedit. Dehinc Augustanam urbem itinere attingens, a Sigifrido antistite eius honorabiliter introducitur et habetur. Ibi tunc duas tantum noctes commoratus reginae diligenti salutatione licentiam dedit ad Saxoniam abeundi dilectoque eam commisit Taginoni. Ipse autem cum exercitu progreditur usque ad locum, qui Tinga dicitur. Ibi domnus Brono, frater eius, cum Ungaricis intercessoribus regi presentatur et ab eo, data sibi gratia, misericorditer suscipitur. Equidem ab archiepiscopo Taginone rogatus ad predictam civitatem veni et cum eodem redii. Venimus ad saltum Geronis ibique cum venerabili abbatissa Hathui palmas sollemniter peregimus; IIII feria ad Magadaburg regina veniens, cenam Domini et subsequentem dominicae resurreccionis sollempnitatem ibidem celebravit. 4. (4.) Rex autem per multas itineris asperitates ad Tridentum veniens urbem, ibi palmarum festa colit et exercitum nimii laboris necessitate afflictum hac celebri sollempnitate paululum respirare permisit. Quem adventantem Hardwigus rex presciens ac multum expavescens, ad municiones supramemoratas nuntios probatos misit; ipse autem collectis agminibus in Veronensi planicie considens, sperabat presentia preteritis prosperitatibus forsitan respondere. Hunc transitum Heinricus rex interclusum aut vix aut nequaquam expugnanduin comperit; et alio se vertens, cum suis tractat fimiliaribus, si clusas hinc longe remotas Carentanis auxiliantibus intercipere ullatenus valuisset. Quod consilio prudenti, quamvis arduum multis videretur, effectum est. Carentani regalibus iussis ilico optemperantes in duas dividuntur legiones; unam, quae ante ipsum diei crepusculum montem clusis superpositum cum peditibus clam preoccuparet, alteram, quae iam facto mane ad has expugnandas subsequitur, audito a premissis commilitonibus signo tam vehementi, ut ex latentibus hostium insidiis audiri potuisset. Qui post tergum, ut opinabantur, securi, venientibus obviam armati properant. Sed nostri eos ex latere irruentes, alios effugarunt, quosdam autem precipicio et in Brenti fluminis inundacione compellebant interire. Sicque victores clausas usque ad regis adventum sollicite tuebantur. 5. Hoc rex ab internunciis ut audivit, relictis omnibus impedimentis, optimis satellitibus exceptis, cum magna difficultate eas pertransit et iuxta litus aquae supramemoratae in quadam grata planiti oastra metatus est, ut ibidem cenam Domini et crismatis consecracionem ac passionem dominicam et sanctam eius resurrec-

6 (5). Dotychczasowa jedno Longobardw w subie za zaamaa si zrzdzeniem Boej opatrznoci. Odpadszy od bezprawnego uzurpatora, otwarli oni przez sw ucieczk bezpieczny wstp do kraju koronowanemu przez Boga krlowi Henrykowi. Pierwsza przyja go Werona radujc si w Panu, i zjawi si obroca ojczyzny, a odszed sprawca nieszcz wszelakich. Pospieszy na spotkanie dugo oczekiwanego wadcy margrabia Teodulf 27 wraz z wspomnianymi wyej sprzymierzecami28 i cieszy si, i nadszed czas, w ktrym mg mu objawi tajon dotd sympati. Krl pocign w tym orszaku do miasta Brescji, gdzie przyjli go na czele miejscowej ludnoci arcybiskup Rawenny29 i tamtejszy biskup Adalbero30. Jadc dalej zatrzyma si w Bergamo, ktre niegdy zmusi do ulegoci cesarz Arnulf31 i odebra hod oraz przysig wiernoci od arcybiskupa mediolaskiego32. Nastpnie uda si do Pawii33, gdzie tene arcybiskup i przedniejsi kraju przyjli go i poprowadzili wrd nadzwyczajnych hymnw pochwalnych do kocioa, po czym jednomylnie wybrali go na krla i na tron posadzili34. 7 (6). Tego dnia okazao si, z jak zmiennoci niestay bieg spraw tego wiata toczy si zawsze po pochyoci. Albowiem nagle zakrada si w ogln rado nieprzyjacika pokoju niezgoda, a nadmierne upojenie winem zerwao z bahej przyczyny w sposb poaowania godny wzy wiernoci i przysigi. Mieszkacy miasta chwycili za bro przeciw wieo obranemu krlowi i ruszyli na jego paac, w ich rzdzie za przede wszystkim ci, ktrym nie podobaa si prawo Henryka a dogadzaa swawola Arduina. Kiedy krl usysza haas, kaza szybko zobaczy, co si dzieje. Odpowiedziano mu zaraz, e to lud prosty nagym zapalony gniewem wszcz bunt z niewolnicz zuchwaoci, a wszyscy inni przyczyli si do niego na szkod i hab swoj35. Kiedy tum ju si wdziera do
P. Ks. V, uw. 155. 28 Tzn. tymi, o ktrych Thietmar mwi kilka wierszy wyej, i odpadli od Arduina. 29 Arcybiskup Fryderyk, 1001 1004. 30 P. Ks. V, uw. 145. 31 W r. 894. 32 Arcybiskup Arnulf, 9981018. Por. VIII, 7. 33 Pawia bya stolic i miejscem koronacji krlw longobardzkich. 34 Jakkolwiek krlowie niemieccy, wywodzcy swe prawa do Italii z podboju, nie potrzebowali do objcia tam wadzy osobnego uznania ze strony tamtejszych monych, to jednak analogicznie do praktyki stosowanej w niemieckich terytoriach szczepowych, przeprowadzali sw elekcj w Italii, zwaszcza wwczas, gdy chodzio im o wzmocnienie swego stanowiska na tamtejszym terenie. Tak byo wanie z Henry27

cionem sumopere veneraretur. Interdicta est omnibus per bannum regaem a palatino comite fuga, et resistentibus viriliter promittitur solatio futura. Rex autem in III feria aquam transiens predictam, fixis iterum tentoriis requievit, exploratores prestolans sollicite ad quaerendam Hardwigi hostis conversationem clandestinam. 6. (5.) Longobardorum vero mens hactenus in mao unanimis divinae pietatis instinctu dividitur et, ab iniusto supplantatore disiuncta, a Deo coronato regi Heinrico securum fuga patefecit ingressum. Verona primo eundem succipiens, exultat in Domino, advenisse defensorem patriae, auctorem vero abisse totius miseriae. Huic occurunt diu expectato Thiedoldus marchio cum predictis auxiliatoribus, gaudens tempus advenisse, quo secretum bonae voluntatis sibi liceret huic aperire. Tunc rex tali comitatu Brixnam veniens, ab archiepiscopo Ravennate et ab huius sedis provisore Ethelberone cum comprovincialibus succipitur. Inde Pergamam ab Arnulfo imperatore olim devictam itinere attingens, Mediolanensem archipresulem fide sacramentis firmata recepit. Post haec Papiam visitans urbem, ab archiantistite hoc et a primis illius regionis succeptus cum admirabili laude ad aeclesiam ducitur et communi electione sublimatus in solium regale collocatur. 7. (6.) Eademque die revelatur, qua mutabilitate totius mundi huius instabilis cursus in pronum semper volvatur. Namque inter tot gaudia subito insevit inimica pacis discordia, et a superflua vini ebrietate de vili causa interrupta est miserabiliter fidei connexio et sacramenti. Concives adversus noviter electum regem armantur, ad palatium properant, et maxime hii, quibus ius Heinrici displicebat, Hardwigi autem relaxatio mulcebat. Clamor ut a rege auditur, et quid hoc esset, explorari cicius ab eo iubetur. Cui protinus respondetur, plebeios furore subitaneo inflammatos et servili presumptione animatos hanc commotionem primitus incepisse; caeteros quoque omnes in detrimentum sui vel dedecus convenisse. Quos
kiem II, ktry da si nie tylko wybra, lecz take koronowa, by unicestwi w ten sposb roszczenia i plany Arduina. Patrz: S. H i r s c h, Jahrbcher, I, s. 306; K. Haase, Op. cit. s. 30; A. Kroner, Op. cit. s. 46 i n. 158 i n.; A. Klippel, Op. cit. s. 21 i nn. 35 Z tekstu Thietmara wynika jasno, i bezporedni przyczyn rozruchw byo pijastwo, nie jest jednak jasnym, kto by pijanym: Niemcy, czy Pawijczycy? Dalszy cig opowiadania kronikarza zdaje si wskazywa na Niemcw. Skoro, jak pisze Thietmar, burzy si lud prosty nagym zapalony gniewem, musia by do tego poprzednio sprowoko-

paacu, dostojny arcybiskup koloski Herbert chcc go uspokoi pyta z okna o przyczyn tej napaci, lecz grad kamieni i deszcz strza zmusi go do cofnicia si w gb komnaty. Atakowanego z wciekoci przez wrogw paacu bronili dzielnie nieliczni sudzy krlewscy, ktrych na palcach mona byo policzy. Podczas gdy nasi z koniecznoci rozmieszczeni byli w kilku punktach, sia wroga wci rosa. W pewnej chwili nasi usyszawszy z dala gony zgiek i krzyk, pospieszyli tumnie do krla i zdoali odeprze nieco szalejcych wci nieprzyjaci, lecz z nastaniem zmroku powstrzymay ich znowu strzay i kamienie. Wwczas, by si przed nimi zabezpieczy, podpalili domy w miecie36. 8. Ci spord naszych, ktrzy znajdowali si poza miastem, wdrapali si odwanie na szace, pod ktrych oson tamci stawiali tak skuteczny opr. Wtedy to zosta miertelnie raniony przez Longobardw brat krlowej, znakomity modzian Gizelbert37, co wzmogo bardzo gniew towarzyszy. Pomci go rycerz Wolfram, ktry rzuci si w sam rodek nieprzyjaci i nie odnisszy sam rany, ci jednego z nich przez hem a po szyj. Tak jednym zwrotem miy kademu pokj przemieni si w okropnoci wojny. Tych nielicznych nieprzyjaci, ktrych nasi schwytali, przyprowadzili oni do krla. Nagle run podpalony przez Longobardw budynek, ktry suy naszym zmczonym wojownikom za schronienie, lecz to zagrzao ich jeszcze bardziej do walki, gdy odtd nie mogli ju liczy na adne tego rodzaju schronienie. Tymczasem Alamanowie oraz Frankowie i Lotaryczycy, do ktrych dotara nareszcie wie o tych klskach, wdarli si przez zburzone mury do miasta i tak sprawili ani mieszkacom, e aden z nich nie mia wychyli si poza mury swego domu. Rzucajc pociski z dachw prbowali oni zgnie naszych, lecz poginli wszyscy, kiedy podpalono domy. Trudno opowiedzie, jak wielka bya tam rze, ktr nasi pod rnymi urzdzili postaciami. Wojownicy krlewscy cigali po zwycistwie upy z polegych bez adnej przeszkody. Krl, poruszony tym przykrym widokiem, rozkaza kategorycznie oszczdzi pozostaych i udawszy si do warowni w. Piotra przebaczy miociwie wrogom, ktrzy na klczkach bagali go o lito. By unikn podobnego losu, ci, ktrzy jeszcze si nie zjawili, albo przybyli teraz
wany. Trudno przypisa tak prowokacj Pawijczykom, zwaszcza e wedle dalszych sw Thietmara do buntu przyczyli si wszyscy inni, czyli Pawijczycy. To, co Thietmar pisze o niewolniczej zuchwaoci" ludu, jest kwalifikacj, zrozumia w ustach wielkiego feudaa, jakim by biskup merseburski. Rwnoczenie rzuca ono pewne wiato na podoe

iam irrumpentes Heribertus, Agripinae provisor egregius, sedare conatus, de fenestra ut causam tantae invasionis inquirit, lapidum imbre et sagittarum infusione retruditur. Palatium autem ab hostibus graviter impugnatum, a domesticis regis facile numerandis est viriliter defensum. Divisis etenim in plura necessaria nostris maior vis excrevit inimicis. Tandem, audito clamoris immensi strepitu, nostri gregatim ad regem properant hostesque adhuc insanientes paululum expelluint; sed imminente iam nocte sagittis atque lapidibus obviis tardantur. Quae ad providenda urbis tunc incendunt moenia. 8. Nostri autem, qui foris erant, urbis propugnacula fortiter ascendunt, quibus hii sic melius resistebant. Ibi tum quidam egreius iuvenis Gisilbertus nomine, frater reginae, a Longobardis vulneratus oppeciit et consociorum tristiciam vehementer adauxit. Quem Vulferam miles, in medium agmen prosiliens unumque ex his per galeam usque in iugulum feriens, securus vindicavit. Sic alternando quietem cunctis amicam belli asperitate mutabant. Nonnullos ex hostibus, quos vi capiebant nostri, vivos regi presentabant. Subito ibidem una domus, quae nostros tuebatur defatigatos, a Longobardis incensa ruit, at eos nulla spei certitudine potitos alacriores bello reddidit. Interim Alemanni cum Francis et Liuthariensibus tandem haec mala rescientibus fractis intrantes muris in tantum concives persecuti sunt, ut e municione domuum suarum nec unus egredi presumeret. Harum sumitate hii nostros iaculis gravantes inmissis incendio perierunt illato. Difficile est cuiquam ad enarrandum, quanta ibidem strages diversis efficitur modis. Milites regis tum victores sine ulla offensione spoliis interemptorum utuntur. Hoc miserabili asspectu rex motus et, ut residuis parcerent, firmiter
klasowe owego buntu. Nie bdziemy dalecy od prawdy, jeeli przyjmiemy, e lud pawijski doznawa ucisku ze strony feudaw. Zmiana tronu nie wrya poprawy w tym stanie rzeczy. Byo bowiem rzecz jasn, i Henryk II bdzie si opiera na miejscowych feudaach i forsowa ich interesy, byle tylko pozyska ich przeciw Arduinowi. Bunt prostego ludu by w tych warunkach skierowany przeciwko panujcej klasie feudaw i stojcemu za ni monarsze. Samowola onierzy niemieckich wywoana pijastwem bya tutaj tylko przysowiow iskr, ktra wzniecia poar w nagromadzonym od dawna palnym materiale. 36 S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 307, susznie przypuszcza, i poar mia owietli pole widzenia i umoliwi obrocom krla zorientowanie si, skd padaj niebezpieczne strzay wrogw. 37 Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 308, uw. 1.

na wiadomo o zwycistwie krla, albo wysali zakadnikw, przyrzekajc krlowi wierno, pomoc i nalene poddastwo. 9 (7). Po zaagodzeniu owych nieszczsnych wydarze w Pawii krl przyby do Pontelungo 38, gdzie przyj hod pozostaej rzeszy Longobardw39. Odbywszy tam wiec ze wszystkimi i zaatwiwszy z rozwag najwaniejsze sprawy uda si nastpnie do Mediolanu, gwoli pielgrzymki do przewitego biskupa Ambroego 40, ktrego bardzo miowa. Wkrtce powrci w okolice wspomnianego Pontelungo, a gdy zebrany lud skary si z powodu jego rychego odjazdu, uspokaja go obietnic szybkiego powrotu i innymi sowami pociechy. Zielone wita, ktre wanie wypaday, obchodzi w miejscowoci zwanej Grommo41. W dalszej podry przyj do grona wiernych mu poddanych Toskaczykw, ktrzy wylegli naprzeciw. Spieszc std do ojczyzny przyby do Alamanii, aby zaj si tu urzdzeniem i wzmocnieniem wadzy, jako e kraj ten utraci wieo swego opiekuna, ksicia Hermana, i przypad jego maoletniemu synowi, tego co on imienia 42. Std uda si krl do Strassburga, lecego w Alzacji, gdzie wici urodziny poprzednika Chrystusa. Nie mog pomin tutaj cudu, jaki Bg zdziaa przez niego w wili tego dnia, albowiem takie zdarzenia naley opowiada pobonym gwoli radoci, bezbonym za gwoli odstraszenia. Mianowicie run nagle dom, w ktrym krl wymierza sprawiedliwo, i zabi pod gruzami tylko jednego ksidza, ktry y nielegalnie z on pewnego wykltego czowieka. Poniewa z powodu tego przestpstwa by on bardziej winny ni inni, ktrzy si tam znajdowali, przeto poamanymi komi, a po~ tem mierci odpokutowa za zo, ktre popeni. Jake pikne opisy czynw pobonych ludzi czytalimy sami dla zbudowania duszy, a o innych dowiedzielimy si patrzc na nie lub syszc o nich i pomimo to, nieszczni, trwamy z zatwardziaym sercem w naszej gupocie. I nie odwodz nas od zakorzenionej niegodziwoci kary niechybne, wymierzane zym ludziom, ani nie budz w nas radoci bezcenne nagrody przypadajce dobrym. 10. Jadc std dalej stan krl w pokorze u progw kocioa witego biskupa Marcina w Moguncji i tam wieci uroczycie urodziny apostow. Nastpnie przejechawszy przez Wschodni Frankoni, odwiedzi Saksoni, ten rajski ogrd toncy w kwiatach, jak czsto nazywa w kraj dla jego poczucia bezpieczestwa i peni ycia. Tam uly on swemu dobrotliwemu skdind sercu ujawniajc dugo ukrywan oraz w tajemnicy chowan nienawi i dla poskromienia okruciestw pych nadtego Bolesawa zapowiedzia

precipiens, se ad municionem sancti Petri contulit hostibusque veniam suppliciter inplorantibus misericorditer indulsit. Tunc absentes quique, accepta regis victoria, aut ipsi veniunt, ut talia declinarent, aut obsides mittunt fidem, auxilium et subiecionis debitum regi promittentes. 9. (7.) Sedatis tunc Papiae calamitatibus, rex ad Pontem longum venit Longobardorumque residuum agmen per manus suscipit; habitoque ibidem cum omnibus conloquio rebusque maximis prudenter ordinatis, Mediolanum sanctissimi presulis Ambrosii amore peciit; moxque ad prata predicti Pontis reversus presentem populum de subito eius conquerentem discessu promissa celeri suimet reversione ceterisque consolationibus multis placavit. Insistentem vero tunc pentecostes sollemnitatem in loco, qui Grommo vocatur, celebrat. Inde tum procedens, Tuscos sibi obviantes in consorcium sibi firmiter servientium suscepit. Dehinc patriam revisere festinans, Alemanniae fines, nuper a ducis Herimanni solatio privatos filioque eius et equivooo adhuc puerulo deditos, ad regendum et confirmandum invadit. Inde in Alsacia positam petens Argentinam, venerabilem Christi precursoris ibi excolit nativitatem. In cuius vigilia quae Dominus per eum fecit mirabilia, non sunt mihi pretereunda, quia haec piis ad delectacionem, reprobis autem dicuntur ad terrorem. Domus, in qua rex populo legis iusticiam dabat, subito cecidit, uni dumtaxat presbitero nocens cum domna excommunicati iniuste sedulo commoranti. Ille pre caeteris in hoc crimine culpabilis morte sua, prius confractis cruribus, luit poenam commissi facinoris. Quam dulcia piorum gsta ad aedificationem animae ipsi legimus et ab aliis visu ac auditu didicimus et tamen obdurato corde miseri desipimus nec amovemur inolita nequicia certis malorum poenis neque delectamur inestimabilibus iustorum premiis. 10. Hinc rex discedens, sancti Martini presulis limen Magontia supplex adiit ibique natale apostolorum venerabiliter coluit. (8.) Post hoc per Franciam orientalem iter faciens, Saxoniam, ut sepe professus est, securitatis ac tocius ubertatis quasi florigeram paradisi aulam, revisit. Ibi tunc diu reconditum zeli latitantis archanum ab
W okolicy Pawii. 39 Thietmar uywa zawsze sw: per manus suscipere w sensie hodu lennego. Por. II, 21; VI, 81, 89; VII, 28. 40 374397 41 Grumo, w dolinie rzeki Agno. 42 Herman III. 10031012, syn wielokrotnie wymienionego rywala Henryka II do tronu niemieckiego.
38

wszystkim wiernym Chrystusowi i jemu wasalom wypraw wojenn na poow sierpnia 43. Wojsko zebrao si w oznaczonym terminie w Merseburgu, po czym ruszyo nareszcie w tajemnicy na wroga. Dla stworzenia pozorw, i wyprawa kieruje si wprost ku Polsce, zgromadzono w Borzycach44 i w Nianach45 okrty, by nikt ze swoich, z uwagi na ich niepewn lojalno, nie zdradzi n'eprzyjacielowi, i miano go obej z drugiej strony. Tymczasem wielkie deszcze opniy ogromnie przepraw wojska przez rzeki, wobec czego krl w chwili, kiedy najmniej si tego mona byo spodziewa, pody szybko do Czech 46. Lecz ten lew ryczcy z wlokcym si za nim ogonem 47 czyni wszystko, by powstrzyma jego wypraw, i w lesie zwanym Miriquidui 48 obsadzi pewn gr ucznikami zamykajc w ten sposb wszelki dostp. Gdy krl si o tym dowiedzia, wysa w tajemnicy wyborowy oddzia opancerzonych wojownikw, ktry mimo oporu nieprzyjaci wdar si na spadzist drog i utorowa atwe przejcie dla idcych za nim wojw. Kiedy w tym czasie pewnego dnia Bolesaw siedzia przy uczcie, jeden z naszych, kapelan biskupa Reinberna49, odezwa si tam na temat przybycia naszego wojska. Syszc to, Bolesaw zapyta go, co te on wygaduje. A gdy ten wyjawi wszystko, co mu opowiadano, wwczas rzek Bolesaw: To gdyby posuwali si jak te aby, mogliby ju tu przyby". I to jest prawd, e gdyby krla nie oywiaa mio do Boga, a tamtego nie roznosia duma i pycha, nie przypadaby nam tak nagle rado zwycistwa. 11. Krlowi sprzyjaa take ta okoliczno, i towarzyszy mu wygnany Jaromir, ktre to imi oznacza silny pokj" 50. Jego oczekiwane przybycie zjednao nam oddzia Czechw. Za ich rad i na ich wezwanie Jaromir otworzy krlowi dostp do swego kraju i odda mu dobrowolnie jeden grd, ktry znajdowa si u samych
Patrz do tej wyprawy: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 316 i nn.; H. Zeissberg, Kriege, s. 293 i nn.; C. Bruckner, Op. cit. s. 39 i nn.; V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 688 i nn.; H. Lubenow, Op. cit s. 33 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 203 i n. 44 Boruz, dzi Boritz na lewym brzegu aby, powyej Riesa. Patrz: G. Hey, Op. cit. s. 49. 45 Susznie zaznacza R. Holtzmann w swoim wydaniu Kroniki Thietmara s. 286, uw. 4, i nie chodzi tu o nazw plemienia sowiaskiego Nian, lecz o podobnie brzmic nazw miejscowoci. Moliwe, i Thietmar wymieni tu gwny grd tego plemienia. Ju A. Ch. Wedekind udowodni w artykule w Neues Laus. Magazin, 18, s. 217, i chodzi tu o dzisiejsze Neussen nad ab koo Mhlberg.
43

simplici corde evomuit et ad compescendam Bolizlavi arrogantis seviciam omnibus in sua dicione Christo sibique fidelibus expeditionem Augusto iam mediante indixit. Statuto igitur termino in Merseburg exercitus fit collectio ac in hostem tandem secreta promocio. Assimulato namque in Poleniam itinere, ruaves Boruz et Nisani glomerantur, ut ficta suorum benivolentia non fieret inimico circumeundi propalatio ulla. Interim magna inbrium effusio in transeundis fluminibus exercitui ineffabilis fit retardatio, et cum minime quis hoc conicere potuit, in Boemiam rex celeriter perrexit. Huius adventum leo rugiens cauda subsequenti impedire satagens, in silva, quae Miriquidui dicitur, montem quendam cum sagittariis prorsus intercluso omni aditu firmat. Rex autem id comperiens, premissis clam loricatis militibus electis, hostibus invitis arduam irrupere viam facilem subsequentibus parantes callem. Inter haec Bolizlavo in una dierum cenante, unus ex nostris, capellanus Reinberni presulis sui, de adventu nostri exercitus loquitur et ab eo mox auditus, quid diceret, rogatur. Cui responsa referenti tum id inlit: 'Si reperent ut ranae, iam possent huc advenisse.' Et verum est hoc: ni asspiraret regem divina pietas et hunc non inflaret superbie magnanimitas, non proveniret nobis tam subito victoriae prosperitas. 11. Adiuvit eciam regem exulis Iaremiri, qui firma pax interpretatur, comitatus, et adoptatus eiusdem adventus Boemiorum delinivit agmen. Horum consultu et vocatione regi introitus patefecit et in ipsa regionis istius ianua unum castellum sua eidem sponte reddidit. Rex, propter Bawarios nondum adventantes tardato paululum itinere, ad urbem Satzi dictam venit et concives hos, portas
Ten zwrot w kierunku Czech jak rwnie obecno ksicia Jaromira przy Henryku II wiadcz, i gwnym celem tej wyprawy byo wyparcie Bolesawa Chrobrego z Pragi i rewindykacja ksistwa czeskiego dla Przemylidy. 47 Nie po raz pierwszy uywa Thietmar dosadnego epitetu w stosunku do znienawidzonego przeze Bolesawa Chrobrego. 48 Murk w dolno-niemieckim, myrkr w pnocno-germaskim narzeczu oznacza ciemno, vidu za las, wic caa nazwa moe by tumaczona jako Ciemny las", Czarny las", ,Czarnolas". Tak sam nazw innego lasu podaje Thietmar w VIII ksidze, r. 28. 49 Biskupa koobrzeskiego. Por. IV, 45. 50 Jary silny", czerstwy" i mir pokj". Jeeli si jednak przyjmie mer wielki", sawny", wwczas dojdzie si do innego etymologicznego znaczenia, a mianowicie sawny si".
46

jego wrt 51. Krl, opniwszy nieco marsz z powodu nieprzybycia na czas Bawarw, stan u bram grodu zwanego atec 51a, a kiedy mieszkacy otwarli mu je zaraz i wyrnli znajdujc si tam zaog polsk, zaliczy ich w poczet swoich sprzymierzecw. Rwnoczenie jednak widzc tak wielk rze, krl ulitowa si i nakaza spdzi pozostaych przy yciu do kocioa. Wwczas znalaz si kto, kto utrzymywa z ca pewnoci, i Bolesaw zosta zabity przez tamtejszych mieszkacw. Radowali si w Panu z tego powodu przyjaciela, krla, a smucili obaamuceni stronnicy nieprawego ksicia. Ci, plotkujc midzy sob, takie uknuli kamstwo w gbi niegodziwego serca: jeeli sprawy uo si pomylnie dla krla, to oni nie bd mieli adnego znaczenia i bd musieli znosi wiele przykroci z jego strony 52. Z tego powodu tli si nadal ogie ukryty pod popioem, gdy oni, gorsi od zwierzt nierozumnych, zarwno w tej sprawie, jak nieraz pniej, wyej stawiali tego wroga wszystkich wiernych od wasnego krla. Nie zdawali sobie sprawy z tego, e Bg ojciec przedwieczny, spogldajcy na wszystko z gry, wybawi moc niebiesk swojego zastpc na ziemi 53 od ich podstpnych zamachw. 12 (9). By schwyta lub zgadzi tego jadowitego wa54, krl wysa do Pragi Jaromira wraz z najlepszymi naszymi wojownikami oraz tymi krajowcami, ktrzy opowiedzieli si po jego stronie. Uprzedzili go jednak wysacy wspomnianych wyej wrogw krla, ktrzy odkryli kolejno cay plan Bolesawowi, nie przeczuwajcemu zgoa, i grozi mu tak wielkie niebezpieczestwo. Ostrzeony przez owych wysacw, Bolesaw poczyni w tajemnicy przygotowania do odjazdu i w poowie nastpnej nocy syszc, jak w ssiednim grodzie zwanym Wyszehrad 55 dzwony wzyway mieszkacw do walki, opuci Prag z pierwszym oddziaem wojska i uciek do ojczyzny 56. Zgin wwczas na mocie, gdy poda za Bolesawem, trafiony miertelnie Sobiesaw, brat biskupa i witego mczennika Wojciecha57. Niewypowiedziany smutek pozostawi on
Gniewin, dzi Brx nad Bia. 51a Dzi Saaz nad Eger. 52 Po prostu obawiali si represyj ze strony Henryka II i utraty dominujcego stanowiska, jakie uzyskali przy Bolesawie Chrobrnym. 53 Tzn. Henryka II. 54 Tzn. Bolesawa Chrobrego. 55 Wyszehrad by jedynym grodem czeskim, ktry w r. 1003 pozosta wierny Przemylidom. Tu byo gniazdo oporu przeciw Bolesawowi Chrobremu i std wyszo powstanie przeciwko niemu. Bicie w dzwony, o ktrym pisze Thietmar, byo hasem do tego powstania.
51

sibi ilico aperientes et Polenos intus presidio positos occidentes, suimet cognovit amicos. Videns rex tantam stragem commovetur et superstites in una precepit aecclesia retrudi. Adest eciam, qui Bolizlavum a comprovincialibus esse interemptum pro certo referret. Letantur in Deo familiares regis, corruptique tristantur fautores adulterini ducis. Hii invicem mussantes ex iniusti cordis sui secretario hoc evomuere mendacium: si rex umquam in bona securitate consisteret, se tunc ad nihilum valere multaque ab eo pati contraria debere. Propter hoc latente igniculo sub cinere, in hoc itinere c postea sepissime regi suo cunctorum hostem fidelium brutis peiores animalibus preposuerunt, ignorantes, quod ab eorum fraude vicarium suimet in terris Deus pater ingenitus, speculator desuper, liberaturus erat e caelis. 12. (9.) Tunc Iarimirus iussu regis cum optimis militibus ex nostris ac cum incolis sibi adherentibus ad capiendum seu occidendum serpentem venenosum Pragam premittitur. Quem preoccupantes nuncii prescriptorum rem ordine pandunt Bolizlavo de tali periculo prius securo. Hic legatione tali commonitus clam se preparavit et, subsequenti nocte iam mediante, audiens in urbe proxima, quae Wissegrodi dicitur, campanas cives ad bellum sonitu hortantes, cum prima legione exivit et patriam fugiendo revisit. Quem Zebizlovo, frater Adthelberti presulis et Christi martyris, subsequutus in ponte vulneratus oppetiit et magnum hostibus gaudium, suis autem lucBolesaw Chrobry musia uchodzi z Czech wobec radykalnej zmiany w nastrojach ludnoci czeskiej na jego niekorzy. F. Palacky, Op. cit. I, s. 282 za Adalboldem, Vita Heinrici c. 43 (M. G. SS. IV, s. 604) uwaa za przyczyn tej zmiany okruciestwa, jakich rzekomo mieli dopuszcza si Polacy w czasie swoich rzdw, co jednak nie znajduje potwierdzenia w rdach bardziej wiarogodnych. V. Novotny, Op. cit. I, s. 690, szukajc przyczyny zwraca susznie uwag na to, e wielki plan Chrobrego, by zjednoczy Sowiaszczyzn zachodni, nie znajdowa zrozumienia w spoeczestwie czeskim, w ktrym zwyciya obawa przed Niemcami. Poza tym Bolesaw Chrobry opar si na Sawnikowcach i sprowadzonym z Polski Sobieborze, co nie byo popularne wrd Czechw i budzio sprzeciw u potnego cigle rodu Werszowcw. 57 By to najstarszy z braci w. Wojciecha, wystpujcy w rodzimej tradycji pod imieniem Sobiebora. Wedle faszywej relacji Kosmasa I, 29 (s. 44) mia on pa razem z innymi brami witego podczas napaci Bolesawa Pobonego na Libice w r. 995, bliszy jednak wypadkom i bardziej wiarogodny ywociarz w. Wojciecha, Joh. Canaparius, c. 25, Mon. Poi. Hist. I, s. 178 i n. podaje, e w czasie katastrofy ksit libickich Sobiebor znajdowa si razem z Bolesawem Chrobrym na wyprawie ce56

wrd swoich, wielk za rado wrd wrogw. Nazajutrz przyby Jaromir i na prob ludu udzieli mu przed bram miasta potwierdzenia praw oraz przebaczenia za czyny przedtem popenione 58. Zaraz potem przywrcono go do dawnej godnoci i wrd wielkiej radoci posadzono na tron oraz ubrano w kosztowne szaty w miejsce zwykych, ktre zrzuci59. Przyniesiono niu take w darze upy, jakie kady z wojownikw cign z uciekajcego lub zabitego wroga. Uradowany z powodu tak licznych darw Jaromir zosta powiedziony do Wyszehradu, gdzie obwoano go wadc i gdzie przyrzek wszystkim przebaczenie, a tym, ktrzy a dotd przy nim wytrwali, od dawna zasuon nagrod. Ze wszystkich stron napyn niezliczony tum prostych ludzi i panw, aby pozyska sobie ask nowego ksicia i oczekiwa przybycia sawnego krla. Kiedy ten wreszcie nadjecha, biskup Dydak 60 i ksi Jaromir przyjli go wrd potnych owacyj kleru oraz caego ludu i poprowadzili do kocioa w. Jerzego 61. Z kolei krl obdarzy Jaromira w przytomnoci zebranych tam Czechw wszystkimi godnociami, jakie posiada jego ojciec 62. 13 (10). Krl, wicc tam uroczysty w caym wiecie dzie narodzin witej Boej Rodzicielki, poleci czcigodnemu biskupowi witego kocioa fryzyngskiego Gotszakowi, ktry w czynach urzeczywistnia imi swoje63, by odpiewa msz wit i wygosi kazanie do ludu, na co tamtejszy biskup wyrazi swoj zgod64. Odczytawszy tedy ewangeli, zachca biskup obecnych do bo jani Boej, do przestrzegania zwizku podwjnej mioci65, do posuszestwa wobec Boga i do szacunku wobec wyszej wadzy66. W kocu zwrci si z ca agodnoci do krla, aby wejrza w siebie i zechcia wszystkie korzyci, jakie uzyska kiedykolwiek od najwczeniejszego dziecistwa a po dzisiejsze czasy, przypisywa raczej Boej szczodrobliwoci ni swoim zasugom. Ponadto wspomsarskiej przeciw Obodrzycom. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 94, przypuszcza, e Bolesaw Pobony wykorzysta t wypraw absorbujc cesarza, by przeprowadzi likwidacj gronego dla rodu Sawnikowcw w Libicach. rda zebrane u H. G. Voigta, Adalbert von Prag, s. 285, uw. 405, 406. Patrz: V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 648 i nn. Po wyprawie Sobiebr, pozbawiony ksistwa, schroni si do Polski, skd powrci do Czech razem z Bolesawem Chrobrym w r. 1003. Tu pozosta wierny swemu opiekunowi i w czasie odwrotu zgin w jego obronie. 58 Przez lud naley rozumie szlacht, tzn. feudaw czeskich, ktrzy przez takie potwierdzenie praw zabezpieczali si przed ew. samowol wadcy.

tum ineffabilem reliquit. Crastina autem die larimirus adveniens, populis iura veniamque commissi poscentibus ante portam dedit ilicoque intromissus pristinis honoribus magna iocunditate inthronizatur ac tunc, depositis vilibus indumentis, preciosioribus ornatur. Huic ibi tum presentatur, quicquid unusquisque militum hosti fugitivo vel occiso spoliorum abstulit. Muneribus idem delectatus plurimis ad Wissegrodi introducitur ibidemque in dominum exclamatur, fegis indulgentiam et secum huc usque perseverantibus diu elaboratum promisit bravium. Confluit undiquesecus tam vulgi quam seniorum ineffabilis turba ad gratiam novi ducis percipiendam et ad prestolandum gloriosi regis accessum. Hic tandem adveniens ab antistite Thieddego et a duce larimiro cum immenso cleri tociusque populi tripudio succipitur et ad eclesiam sancti Georii deducitur. Cunctis mox dignitatibus a rege honoratur laremirus paternis convocatis indigenis coram omnibus. 13. (10.) Sed cum ibi sanctae Dei genitricis ortum omni celebrem mundo rex veneraretur, Goddescalcus, sanctae Frisingensis aecclesiae venerabilis pastor, nomen cum re possidens, missam canere ac populos instituere ab eo precipitur et ab episcopo sedis illius permittitur. Perlecto tunc euvangelio, presentes idem ammonet de timore divino et de conservando geminae dilectionis vinculo, de obedientia Dei sublimiorumque honore potestatum et ad ultimum regem suaviter aggreditur, ut semet agnoscere ac omnia, quae a primis vitae huius cunabulis usque ad hoc tempus honoris alicuiusve comBy to osobliwy ceremonia przywdziewania szat ksicych. Biskup praski Dydak (Thieddegus), 9971017. 61 Na Hradczynie. 62 Uycie przez Thietmara liczby mnogiej moe prowadzi do bdnych wnioskw. W rzeczywistoci chodzio tylko o jedn godno, mianowicie godno ksicia, zwizan z Czechami jako lennem krla niemieckiego. To, co nastpio na Hradczynie, byo aktem inwestytury lennej udzielonej Jaromirowi przez krla Henryka II. 63 Goddes = genetivus staroniemieckiego sowa Goci Bg. Calcus oznacza w jzyku aciskim sug. Imi Goddescalcus, zoone z tych dwch sw oznacza wic: suga Boy". 64 Wedle przepisw prawa kanonicznego kady kapan, chccy przedsiwzi jakiekolwiek czynnoci religijne na terenie obcej diecezji, musia mie na to zgod ze strony miejscowego biskupa-ordynariusza. W tym wypadku zgody tej udzieli biskup praski Dydak. 65 Tzn. Boga i ludzi. Por. V, 42. 66 Ten zwrot w kazaniu biskupa Gotszaka wiadczy o tym, jak wielkie usugi oddawa Koci wczesnym wadcom feudalnym, podnoszc szacunek wobec ich wadzy do rzdu obowizkw chrzecijaskich.
60 59

nia o miosierdziu, ktre jest jedyn ostoj zbawienia, szacown ozdob wiary i wielk pomoc w odpuszczeniu grzechw. W praktykowaniu dziea miosierdzia kady z Chrystusowych wiernych trzech rzeczy powinien sobie yczy: mc, chcie i dziaa. Jakkolwiek wszyscy s do tego zobowizana, to jednak szczeglnie ci, ktrzy sami nikomu krzywdy nie czynic pragn, by Bg wynagrodzi ich traktujc w podobny sposb. Aby proby ich mie byy Bogu i, aby na podobiestwo owego zego sugi 67 adnych mk nie cierpieli, powinien kady ich dar pochodzi z serca i winowajcom swym powinni oni przebaczy. I koczc rzek do krla: Zaklinam ci na imi i mio Tego, ktry darowa swemu dunikowi dziesi tysicy talentw, a wic przebaczy obrzezanym ydom naruszenie jego przepisw, ulituj si najdroszy wadco, nad Henrykiem68, byym margrabi, ktry teraz oto mam nadziej szczerze si kaja. Rozwi jego pta i oka mu sw ask, aby z tym lejszym sercem mg skierowa dzi do Boga te sowa: odpu nam nasze winy" itd. Krl, wzruszony tym, zami przeplatanym kazaniem, przyrzek solennie, e tak uczyni, i kiedy potem powrci do domu, speni wszystko z wielkim miosierdziem. 14 (11). Po zaatwieniu wszystkich spraw krl odprawi do domu Bawarw, sam za z nowym ksiciem czeskim pody wrd niewymownych trudnoci po drodze do ssiedniego kraju Milczan i obieg grd Budziszyn 69. Gdy pewnego dnia zachca swoich wiernych wojownikw do szturmu, o mao nie zosta raniony znienacka przez jednego z ucznikw z murw, gdyby opatrzno Boa nad nim nie czuwaa. Ofiar pad ten, ktry sta tu obok niego, i w ten sposb wrogi zamiar innego dosign! czowieka. Krl za chwali Boga z wzniesionym ku Niemu w pokorze sercem za to, i okaza mu znowu niezasuenie swoj zwyk czujno i mio. Tymczasem sam grd leaby dawno w zgliszczach wszak ju przygotowano ogie gdyby nie przeszkodzi temu nieszczsny rozkaz margrabiego Guncelina 70. 15. Wielu wojownikw z obu stron odnioso rany, a niektrzy padli zabici. Gdy jeden z naszych, imieniem Hemuza, szlachetny urodzeniem i mstwem, wyzywa czsto do walki oblonych i ciga ich potem a do samych murw, pad ugodzony poow myskiego kamienia w hemem okryt gow Wrd okrzykw radoci
Z Ew. w. Mateusza, R. 18, 2334. Por. V, 3235; VI, 2.
67 68

Henrykiem Szwejnfurckim.

moditatis umquam percepit, largitate divina pocius quam suis meritis asscribere voluisset. Insuper misericordiae mentioem fecit, quae unicum est salutis presidium, venerabile fidei ornamentum et magna remissio peccatorum. In cuius oper servando unicuique Christo fidelium tria sunt semper optanda: posse et velle ac perficere. Quae cum a cunctis sint adinplenda, ab his maxime, qui nullum ledentes sibi avent similia a Domino recompensari; et, ut acceptabile ab his Deo votum fiat, ex corde debet unumquodque largiri et cunctis debitoribus remitti, ne mali vice servi diris asstringantur tormentis. Et his concludens: 'Te', inquiens, 'obtestor per nomen et amorem eius, qui suo debitori decem milia talentorum, id est Iudeis recutitis suorum transgressionem preceptorum, indulsit, Heinrici quondam marchionis, nunc autem, ut spero, vere penitentis, senior karissime, miserearis, vincula solvas et gratiam dones, ut eo liberiori animo hodie Deum interpelles: dimitte nobis debita nostra' et reliqua. Hac rex exhortatione lacrimabiliter profusa placatus sic se facturum firmiter spopondit et post haec domum veniens misericorditer adimplevit. 14. (11.) Statutis tunc ibidem omnibus, Bawarios domum remisit. Ipse vero cum Boemiorum duce novo Milzienos, qui tum sibi fuere proximi, terminos per ineffabilem itineris difficultatem adiens, Budusin urbem possedit. Sed cum in una dierum unumquemque suimet fidelium ad expugnandam eandem incitaret, ab uno sagittariorum e propugnaculis, ni divina custodiretur providentia, vulnere inproviso lederetur. Quod illi, qui secus se stabat proximus, nocuit et propositum inimici in alio peregit. Rex autem, elevato ad Deum corde supplici, hunc laudat, qui solitam pietatis vigilantiam sibi inmerito revelavit. Urbs vero prefata igne iam adportato combusta iaceret, ni hoc Guncelini marchionis iussio infausta prohiberet. 15. Vulnerantur invicem multi, et nonnulli perempti sunt. Ex nostris autem unus nobilis et genere et virili conversatione, Hemuza nomine, cum urbanos crebro certamine provocatos pene usque ad muros insequeretur, molaris dimidio lapidis per galeatum caput
Patrz do tej wyprawy: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 324 i n.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 298 i nn.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 204. 70 Trudno si domyla treci tego rozkazu wobec braku danych rdowych, z tej wzmianki Thietmara mona jednak wysnu wniosek, i Guncelin nie okaza tym razem tej lojalnoci wobec Henryka II, co poprzednio. Por. V, 36.
69

zacignli nieprzyjaciele trupa do grodu. Mj brat Henryk71, ktrego wasalem by Hemuza, wykupi jego ciao za pienidze i odwiz do ojczyzny. Inny znowu wojownik, z powodu swej namitnoci polowania dzikim Tomem nazywany, bronic si dzielnie nad rzek Sprew. wpad do wody wskutek polizgnicia si na kamieniach. Hartowny pancerz osania go czas jaki, lecz w kocu rana pniej zadana o mier go niestety przyprawia. Jeden z towarzyszy chcia przeszkodzi w uprowadzeniu ciaa przez nieprzyjaciela, lecz zwali si tylko na nie, przeszyty grotem. Gdy ju przesiliy si te okropnoci wojny, Bolesaw wysa rozkaz do zaogi i grd, zawarowawszy sobie wolne wyjcie obrocw, podda si krlowi. Ten obsadzi go zaraz now zaog. Nastpnie powrci do domu wraz z wojskiem, ktre a nadto byo znuone marszami A godowaniem. Gdzie zachodzia jednak potrzeba, wzmocni po drodze siy mar- . grabiw 72 zwykymi w tych wypadkach uzupenieniami. 16 (12). Gdy krl zaywa w Merseburgu upragnionego odpoczynku, otrzyma wiadomo, i w Lubieycach 73 zakoczy ycie, doczesne po dugiej chorobie znakomity graf Ezyk 74. Skoro tylko nadeszo jego ciao, sam je przyj i kaza pogrzeba z honorami obok kocioa w. Jana Chrzciciela, po pnocnej stronie. Dla zbawienia jego duszy przekaza jego posiado zwan Uppusun75oraz dwa srebrne kandelabry na rzecz witego otarza oraz braci^ ktrzy tam sub Bo odprawiali76. Ponadto przywrci biskupowi Wigbertowi77 dochody z kupcw i ydw78, ktre otrzyma niegdy Gizyler 79 i ktrych zrzek si od duszego czasu na drodze zamiany. Hrabstwo merseburskie wraz z nalecym do niego uposaeniem powierzy krl Burchardowi80, cztery za grody, lece nad Muld da w lenno Thiedbernowi81. Zatrzyma wszelako wadz sdow nad wszystkimi posiadociami zmarego. Wreszcie uwolni margrabiego Henryka z wizienia i odprawi go w asce 82 17 (13). Tak, jak naley mwi o chwilach pomylnoci witej matki Kocioa jej duchowemu potomstwu gwoli pomnoenia chway Chrystusowej, tak samo trzeba mu opowiada o jej stratach, by
Najstarszy brat Thietmara. Por. IV, 41. 72 Tzn. w uycach i Mini w przewidywaniu dalszej wojny. 73 Dzi Lbschtz, na lewo od Muldy, koo Wurzen. 74 Graf Merseburga. Por. IV, 2. 75 Dzi Obhausen, koo Kwerfurtu. 76 Typowa fundacja redniowieczna na potrzeby kultu religijnego. 77 Por. Ks. V, uw. 226. 78 Opaty uiszczane przez nich w zamian za opiek i prawo prowadzenia handlu na danym terytorium.
71

prostratus ab inimicis insultantibus in urbem mortuus trahitur. Huius cadaver Heinricus comes, frater meus, cuius is miles fuit, precio comparatum ad patriam reduxit. Alter vero, qui ob assiduum venationis exercicium indomitus Tommo vocabatur, dum in Sprewa flumine hostibus fortiter resistit, torrentum lubricatione lapidum corruit optimaque diu protectus lorica tardo tandem vulnere, pro dolor! oppeciit. Hunc unus ex suis satellitibus, ne aliquo deduceretur, cum prohibere temptaret, cuspide perfossus super eum corruit. Predicta belli asperitate iam pene devicta, iubente per nuntium suimet Bolizlavo, regiae potestati urbs salvis defensoribus traditur presidioque novo munitur. Post haec rex cum exercitu itinere ac inedia iam defatigato domum rediit, marchiones, ubicumque opus fuit, solitis adiuvans amminiculis. 16. (12.) Hic cum se in Merseburg optatae quieti indulgeret, Esiconem venerandum comitem longa infirmitate vexatum vitam hanc in Liubizici finisse comperit. Huius corpus adveniens ipse suscepit et honorifice sepeliri iuxta ecclesiam sancti lohannis baptistae in septentrionali parte precepit; pro cuius animae remedio quoddam eiusdem predium Uppusun nominatum cum candelabris duobus argenteis altari sancto et confratribus ibidem Deo famulantibus dedit. Insuper Wigberto antistiti mercatores et Iudeos Apaellas ab Gisillero primitus acquisitos ac diu commutatos reddidit. Comitatum super Merseburg et benefitium ad hunc pertinens Burchardo et super quatuor urbes iuxta Mildam fluvium positas Thiedberno benefitium concessit. Omne autem predium sibi iuditio retinuit. Heinricum comitem a custodia absolutum cum gratia abire precepit. 17. (13). Sicut sanctae matris aecclesiae prospera spirituali eiusdem proli ad augendam Christi gloriam sunt preloquenda, ita eiusdem detrimenta ad compunccionem provoeandam huic sunt enarranda, quia haec unanimi laeticia, ista autem mesticia pari conGizyler otrzyma prawo do opieki nad kupcami i ydami oraz do pobierania opat z tym zwizanych na drodze przywileju krlewskiego jako wczesny biskup merseburski. Poniewa jednak zrezygnowa potem z tego prawa na drodze zamiany, przeto do przywrcenia go na rzecz biskupa merseburskiego trzeba byo nowego aktu krlewskiego. Ten wanie akt ma Thietmar na myli w wypadku, ktry opisuje. Por. III, L 80 Palatyn saski, 10021017. 81 Rycerz krlewski. Por. VI, 22. 82 w wykonaniu przyrzeczenia danego na Hradczynie. Por. VI, 13.
79

je pobudzi do dziaania; pierwsze bowiem powinno ono przyjmowa z pen radoci, drugie za z rwnym opakiwa smutkiem i znosi z agodn cierpliwoci. W miecie Paderborn, by ukara nasz niegodziwo, ogie strawi klasztor z caym inwentarzem i smutkiem napeni serca wielu wierzcych, lecz pragnienie nagrody Boej natchno je postanowieniem odbudowy ruin wsplnym wysikiem. 18. W miejscowoci zwanej Throtmunni83 odby si wielki synod84, na ktrym krl skary si biskupom i wszystkim obecnym 85 na wiele niewaciwoci w onie witego Kocioa i za ich wspln rad postanowi zapobiec im na przyszo oraz zmniejszy wielki ciar wasnych grzechw przez najlepsz i nowe urzdzenia zawierajc ustaw: W roku od narodzenia paskiego 1005, czwartym za roku panowania Henryka II, wydana zostaa 7 lipca w Doortmund ustawa niniejsza z woli tego przesawnego krla i jego maonki Kunegundy jak rwnie arcybiskupw: koloskiego Heriberta, bremeskiego Libencjusza, magdeburskiego (trzeciego z kolei) Taginona oraz biskupw: leodyjskiego Notkera, m(onastyrskiego) Switgera86, u(trechckiego) Ansfryda 87, m(indeskiego) Teodoryka 88, o(snabruckiego) Thietmara89, w(erdeskiego) Bernhara90, h(ildesheimskiego) Bernwarda91, w(ormackiego) Boircharda 92, p(aderborneskiego) Retara 93, m(erseburskiego) Wigberta, sz(lezwickiego) Ekkeharda 94 i (ripeskiego) Othinkerda 95. Po mierci kadego z wyej wymienionych winni pozostali biskupi odprawi w cigu trzydziestu dni, chyba e im przeszkodzi choroba, msz wit za zmarego i podobnie ma uczyni kady kapan w klasztorze. Ksia parafialni maj trzy msze odprawi. Diakoni i inni duchowni niszego stopnia winni odpiewa dziesi psaterzy. Krl i krlowa rozdadz w cigu trzydziestu dni 1.500 denarw dla odkupienia duszy i tylu biednych ugoszcz. Kady z biskupw da posiek trzystu biednym i wyda na jamun trzydzieci denarw oraz zapali trzydzieci wiec. Ksi Bernard96 ma ywi piset biednych i rozda pitnacie solidw97. Wigili98 do w. Jana Chrzciciela, apostow Piotra
Dortmund. Por. VII, 33. Wiadomoci o synodzie dortmundzkim czerpie Thietmar z pierwszej rki; z zapisek archiwum merseburskiego. Patrz: F. Kurze Nachlese ur Quellenkunde Thietmars, Neues Archiv, 16 (1891), s. 469 i M. Boye, Quellenkatalog der Synoden Deutschlands und Reichsitaliens von 922 1059, N. Archiv 48, s. 72.
84 83

querenda et molli paoiencia sunt ab hac sufferenda. In Pathelbrunnun monasterium et omnis eiusdem apparatus, flamma nostrae iniquitatis ultrix consumens, multorum corda fidelium commovit, quae amor divinae remunerationis ad haec renovanda communiter accendit. 18. Posita est etiam in loco, qui Throtmunni dicitur, magna sinodus, ubi rex coepiscopis presentibusque cunctds plurima questus est sanctae aecclesiae inconvenientia et communi eorundem consilio haec statuit deinceps prohiberi et optimo novae iinstitutionis decreto gravem peccatorum suimet sarcinam relevari: Anno dom. incarn. MV., anno autem domni Heinrici secundi regnantis IIII0 in diie Non. lulii actum est in Throtmunni hoc decretum gloriosissimi eiusdem regis et contectalis suae Chungundae reginae [necnon et] archiepiscoporum Heriberti Coloniensis, Lievizonis Bre [mensis], 'Daginonis Magadeburgensis archipresulis ter[tii; episcoporum] autem Notgeri Leodicensis, Suithgeri M., Ansfrfidi T., Thiederici M., Thi]etmari A., Berenharii F., Berenwardi H., Bu[rchardi W., Retriarii P.,] Wigberti M., Ekkihardi S., Othinkerdfi. In obitu cuiusque prejnominatorum singuli episcopo[rum infra XXX dies, nisi infir-] mitas impedierit, missam pro [defuncto celebret, et ujnusquisque tpresbiter in monas[terio similiter faciat. Presbiteri] vero forenses tres missas pera[gant. Diaconi et ceteri inferi]oris ordinis psalteria X. [Rex et regina infra XXX dies] MD denarios pro animae redempftione erogent et totidem pau]peres pascant. Episcopi singuli C[CC pauperes pascant et XXX de]narios expendant et trigin[ta lumina accendant. Dux] autem B. D pauperes pascat et [XV solidos expendatj. Vigiliam sancti Iohaninis baptistae et v[igiliam apostolorum Petri et Pau]li et vigiliam sancti Laurencii et omnium
W synodzie brali udzia, jak z powyszego wynika, nie tylko biskupi, lecz take inne osoby (rwnie wieckie) powoane przez krla. 86 Por. Ks. IV, uw. 116. 87 Por. IV, 35. 88 1002/031022. 89 1003 1023. Por. VII, 67. 90 Parz Ks. IV, uw. 118. 91 Patrz Ks. IV, uw. 14. 92 10001025. 93 Patrz Ks. V, uw. 28. 94 995/10001026. 95 U Adama Bremeskiego wystpuje pod imieniem Odinkar (II, 49, wyd. Ser. Rer. Germ. B. Schmeidler, s. 110), syn w. Toke z Winland (Scholion 35). 96 Ksi Bernard I saski. 97 Solid stanowi dwudziest cz funta srebra i odpowiada wartoci 12 denarw (fenigw). 92 Dzie poprzedzajcy wito kocielne, w ktrym wedle przepisw prawa kanonicznego chrzecijanie przygotowywali si przez post i umartwienie do uroczystoci nastpnego dnia.
85

i Pawa, witego Wawrzyca oraz Wszystkich witych nakazujemy obchodzi postem o chlebie, soli i wodzie, wigili za Wniebowzicia Panny Maryi i wszystkie wigilie do pozostaych apostow jak w wielkim pocie. Suchedni jak w wielkim pocie, z wyjtkiem pitku poprzedzajcego Narodzenie Paskie, kiedy nakazujemy poci o chlebie, soli i wodzie". 19 (14). Krl ruszy z flot na Fryzw i zmusi ich do zaniechania krnbrnych poczyna oraz przebagania srogiego gniewu Ludgardy, ktra bya siostr krlowej 99. Ogosi take pod sankcj krlewsk na dworze i we wszystkich hrabstwach swego pastwa wypraw wojenn przeciw Polsce i naznaczy zbirk wojska w Licykawie 100. Wojsko zebrao si w wyznaczonym czasie, tj. 16 sierpnia, i w zapowiedzianym miejscu. Krl spdziwszy wito Wniebowzicia Matki Boej w Magdeburgu, tego dnia po mszy witej i rozdaniu jamuny przeprawi si przez ab w towarzystwie krlowej. 20 (15). Tymi czasy arcybiskup Tagino zdj z urzdu opata Rykdaga 101 z powodu jakiego przestpstwa i mianowa na oprnione stanowisko Alkfera102, przeoonego mnichw, ktrzy suyli Chrystusowi w Phlde. Rwnoczenie jednak okrelona i zwarta dotd klasztorna organizacja suby Boej zostaa w sposb poaowania godny rozbita i zamieniona na probostwo, skd pierwsza przyszych nieszcz wynika zapowied 103. Oby prawica Najwyszego odwrcia 104 to, co miao si zdarzy z biegiem czasu! To, co zaoyciele tego witego zgromadzenia, przewyszajcy sw pobonoci znacznie wspczesnych, z najwikszym zbudowali wysikiem, a nastpnie doprowadziwszy, jakby si zdawao, do doskonaoci, rozsdnie urzdzili, to, niestety, za naszych czasw pod wpywem zych ludzi nie na lepsze, lecz obawiam si na gorsze zostao zamienione. Oby, z uwagi na nasz szczegln korzy, to si byo nigdy nie stao! 21. Prawd jest, i ci, ktrych nowy strj i nowy sposb ycia szacunek budzi, czsto w rzeczywistoci nie s takimi, za jakich si podaj. Stoi bowiem w Pimie105: Udana sprawiedliwo nie jest sprawiedliwoci, lecz podwjn niesprawiedliwoci". Wszelki Bogu miy owoc cnoty czowieczej na sercu dobrym si zasadza
Crka grafa luksemburskiego Zygfryda. Jej m, graf Arnulf z Holandii (983993), poleg w wojnie z Fryzami i std zwrot Thietmara o uagodzeniu jej gniewu przez Fryzw. 100 Liezca, Liezeca, dzi Leitzkau nad ab, niedaleko od Magdeburga. Patrz o tej wyprawie: S. Hirsch, Jahrbcher I, s. 367 i nn.; H. Zeiss99

[sanctorum in pane, sale] et aqua decernimus ieiunare; vigiliam '[assumptionis sanctae] Marie et omnes vigilias aliorum apostolorum sicut in quadragesima. Quatuor tempora sicut in quadragesima, excepta VI. feria ante natale Domini, quam in pane, sale et [aqjua decernimus ieiunare. 19. (14.) Fresones rex navali exerci[tu a]diens, ab ceptis contumacibus desistere et magnum Li[udgardae], sororis regine, zelum placare coegit. Ius[sit etiam in palajtio ei in omnibus regni suimet comitaftibus expeditionem] ad Poleniam conventumque ad Liezca per [bannum fieri. Conjvenit exercitus statuta hora, [id est XVII. Kalendas"Septembris, co]ndicto loco. Et rex sanctae Dei geni[tricis assumptionem Mag]adaburch celebrans, in ip[so die post missam et caritatem] expletam comitante re[gina transnavigans Albiam] proficiscitur. 20. (15.) In hus diebus Ricdago abbate ob crimen quoddam] ab abbacia suimet a Tagi[none episcopo deposito, Alfkerus, mo]nachorum in Palithi Christo [servientium provisor, in va]cuum ponitur; et proposita [sanctae conversationis rel]igio, hactenus firmiter consis[tens, miserabiliter destjruitur et in nomen prepositurae [mutatur, unde et miseriae fut[urae prima exstitit indicio. [Hoc etiam, quod] per labentia accidit tempora, o [si fuisset dextrae] mutatio excelsael, Auctores sanctae inistitutionis in omni pietate modernos oppido precellentes, quod sumopere construentes et usque ad aedificationem, ut sibi videbatur, perfectam complentes prudenter ordinavere, hoc nostro, pro dolor! in tempore malorum instinctu, ut vereor, non melius, sed in peius versum est. Utinam propter specialem nostrae utilitatis hoc non oriretur effectum. 21. Verurn est, quod hii, quorum nova conversatio et in habitu et in victu laudabilis extat, vero non sunt sepe, quod simulant. Dicit namque scriptura: Simulata equitas non est equitas, sed duplex iniquitas. Omnis hominum Deo acceptbilis fructus in corde bono consistens a bonis veste pulchra et aurea cibi potusque mediocritate
berg, Die Kriege, s. 331 i nn.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, S. 205 i nn. 101 Opat klasztoru w. Jana w Magdeburgu, nauczyciel Thietmara. Patrz wyej Ks. IV, uw. 104. 102 Por. Ks. V, uw. 33. 103 Ta zamiana opactwa na probostwo jest wynikiem -reakcji przeciw preponderancji klasztorw. Patrz S. Hirsch, Jahrbcher I, s. 305 i n. 104 Wyraenie zaczerpnite z Ksigi Psalmw, R. 76, 11. 105 S. Augustinus, Enarratio in psalmum 63, 11 (Migne, Patr. lat 36, c. 765).

i skrywa si niekiedy u dobrych ludzi pod pikn, zocon szat 106 i wstrzemiliwoci w jedzeniu i piciu. Lecz komu ma przypa to, co si zabiera wstrzemiliwym, w sukni zakonn odzianym? Jeeli to idzie na pomnoenie majtku ich kociow, podwjna std korzy: dla dusz braci, poniewa dla mioci Boga znosz ow prywacj i dla spraw ich zakonu, poniewa zyskuj one przez ich zbone wyrzeczenie si. Lecz jeeli wszystko idzie na zewntrz ich kocioa, to jakim prawem ma wzrasta to, co przez swoje zwikszenie si powoduje uszczerbek i narzekania wielu? Oczywicie, wzrost ten nie ma znamion trwaoci i do aosnego kiedy przywiedzion bdzie upadku. Jeeli zamilcz si prawd, ktra jest sama Chrystusem, i nikt z gosicieli Jego nauki ust nie otwiera, to czy wynika z lego, i wszystko dobrze jest urzdzone? Grzmi gos ewangelii: Nie jest nic skrytego, co by odkryte by nie miao" 107. Nieraz, gdy uczynilimy we wszystkim zado naszej woli, musielimy cierpie niewymownie z powodu ukrycia naszego postpku. My, miertelni, sabej jestemy natury i wiemy dobrze, e wszystkie ciary przez sam wag swoj ku ziemi cign. Starajmy si opamita, nie gardmy yczliw rad i przestrzegajc przykaza Boych, zabiegajmy o przyobiecan wszystkim wiernym nagrod. I nie powinno nam si wydawa, i lepsi jestemy od naszych przodkw, gdy. podobnie jak oni, zwiedzeni rnymi pozorami prawa, nie dorwnujemy im zgoa. Niechaj nikt si nie gniewa, jeeli dla mioci Boej zgani go kto po przyjacielsku z powodu jakiego bdu. Kady winien przyj yczliwie ten dowd mioci i znie nag prawd z uwagi na nagrod w niebie. I niechaj wszyscy wierni bagaj na klczkach o przebaczenie Chrystusa, ktrego tak potrzebuj, zarwno w tych sprawach, jak z racji innych przestpstw. Lecz ja po tej dugiej dygresji wracam do wtku zacztego opowiadania. 22 (16). Sprawiwszy w szyk swoje wojska, krl ruszy std 108 dalej, a krlowa powrcia szybko do Saksonii i postanowia oczekiwa tam powrotu swojego ukochanego ma. Kiedy wojsko nasze dotaro szczliwie do miejscowoci Dobry ug 109 w uycach, pospieszyli mu na pomoc ksita Henryk i Jaromir 110 wraz ze swoimi i wielkiej mu dodali otuchy i radoci z uwagi na swoj roztropno i mstwo. Poniewa jednak przewodnicy zostali przekupieni i o swoje tylko dbali interesy, poprowadzili oni wojsko naokoo przez pustynie i bagna, naraajc je na wielkie uciliwoci. Opnili oni przy tym przez swoj pod zoliwo marsz wojska, aby nie mogo ono szybko wystpi przeciw nieprzyjacielowi. W dalszym swoim marszu dotaro wojsko do kraju zwanego Nice111 i rozbio obz nad rzek Sprew. Kiedy dzielny rycerz Thiedbern112 dowiedzia

nonnumquam dissimulatur. Quod autem abstemiis et diploide indutis subtrahitur, cui hoc inpenditur? Si in earum id transit augmenta aecclesiarum, dupliciter proficit, et in animabus fratrum, si propter Deum ista paciuntur, et in rebus domesticis eorum elemosina lucrandis. Sed si extrinsecus omne defertur, qua securitate hoc crescit, cuius profectu multorum diminutio gemit? Certe non id firma stabilitate exaltatur, sed lugubriter quandoque degradatur. Si sileat veritas Christus eiusque precones linguam mordeant omnes, estne hoc totum per omnia bene limatum? Tuba sonat euvangelica, nihil opertum fore, quod non revelabitur. Postquam voluntati nostrae in omnibus satisf ecimus, ineffabile malum dissimulato facinore perpessi sumus; fragilis naturae nos commortales sumus et omnia nutu suo pondera in terram ferri non nesscimus. Resipiscenda respiciamus, ammonentes neque spernemus, promissa fidelibus cunctis premia cum mandatorum observatione divinorum acquiramus. Non videamur nostris antecessoribus meliores, quia pariter decepti in varia specie recti hiis sumus nimis inaequales. Nemo irascatur, cum propter Deum familiariter ab aliquo arguatur. Caritas benigne a cunctis succipiatur, et ob recompensacionem supernam veritas nuda sufferatur. Optet fidelium supplex peticio omnium necessariam de rebus his et de criminibus aliis a Christo indulgentiam. Et ego longe digressus repetam inceptae narrationis cursus. 22. (16.) Ordinatis legionibus rex inde progreditur, et regina celeriter reversa optatum dilecti senioris sui in Saxonia sollicite prestolabatur adventum. Excercitum autem nostrum cum prosperitate ad locum, qui Dobraluh dicitur, in pago Luzici venientem Heinricus et larimirus duces, ad supplementum eiusdem cum suis properantes, laetificant maioreque consilii ac fortitudinis spe roborant. Hic, ducibus corruptis et sua defendere cupientibus, per
Nawet w tej moralizatorskiej wypowiedzi Thietmara przejawia si wyranie jego klasowe nastawienie. Biskup merseburski szukajc ukrytych owocw cnoty czowieczej nie dopatruje si ich pod zgrzebn szat maluczkich, lecz pod pikn, zocon szat monych... 107 Ew. w. Mateusza, R. 10, 26. 108 Tzn. z Licykawy. 109 Nad Ma Elster, ktra stanowi dopyw Czarnej Elstery. Pniejsza siedziba klasztoru Cystersw. 110 Ksia Henryk bawarski (por. VI, 3) i ksi czeski Jaromir (por. VI, 12). 111 Midzy doln Nys i Sprew, koo Gubina. 112 R. Holtzmann w wyd. Kroniki Thietmara, s. 301, uw. 3, przypuszcza, i chodzi tu o wymienionego wyej VI, 16 Thiedberna.
106

si tutaj, i nieprzyjaciel zaczai si, by zaatakowa z boku nasze wojsko, zebra potajemnie najlepszych rycerzy i chcc samemu sobie przysporzy sawy, postanowi podej go i zniszczy podstpem. Nieprzyjaciel jednak bardzo przezornie uciek midzy gsto lece cite drzewa, aby tym skuteczniej mc nka std nacierajcych. Wypuciwszy, jak zwykle, strzay, ktre u niego gwny stanowi rodek obronny 113, zabi z tej zasadzki, a nastpnie zupi najpierw owego Thiedberna, potem Bernarda, Izysa i Bennona, sawnych wasali bisupa Arnulfa, oraz wielu ich towarzyszy broni. Stao si to 6 wrzenia i wielkim napenio blem krla oraz cae jego otoczenie. Niektrzy wiarogodni ludzie podaj, e i Bolesaw odczuwa wyrzuty sumienia z tego powodu. Zanim nasi dotarli do Odry, poczyli si z nimi dnia poprzedniego Lucicy, ktrzy kroczyli za poprzedzajcymi ich w pochodzie bokami114. 23. Cho wzdragam si mwi o nich cokolwiek, to jednak przedstawi pokrtce, kim s i skd tu przybyli, aby pozna, kochany czytelniku, czczy zabobon i ohydny kult pogaski tego ludu. (17). Jest w kraju Redarw 115 pewien grd o trjktnym ksztacie i trzech bramach do wiodcych, zwany Radogoszcz116, ktry otacza zewszd wielka puszcza, rk tubylcw nietknita i jako wito czczona. Dwie bramy tego grodu stoj otworem dla wszystkich wchodzcych, trzecia, od strony wschodniej, jest najmniejsza i wychodzi na ciek, ktra prowadzi do pooonego obok i strasznie wygldajcego jeziora117. W grodzie znajduje si tylko jedna witynia, zbudowana misternie z drzewa i spoczywajca na fundamencie z rogw dzikich zwierzt. Jej ciany zewntrzne zdobi rne wizerunki bogw i bogi jak mona zauway, patrzc z bliska w przedziwny rzebione sposb; wewntrz za stoj bogowie zrobieni ludzk rk, w straszliwych hemach i pancerzach, kady z wyrytym u spodu imieniem Pierwszy pord nich
Jest to aluzja do sabego uzbrojenia wojsk polskich w tym czasie. Z punktu widzenia techniki uzbrojenia wojsko niemieckie miao niewtpliw przewag nad polskim, dysponowao bowiem wiksz liczb ciko zbrojnego, opancerzonego i konnego rycerstwa. Przy wczesnym sabym rozwoju rzemiosa w Polsce pancerz by rzadkoci, tak e gwn si armii Bolesawa Chrobrego stanowili ucznicy. 114 Wizerunki tych bokw znajdoway si na chorgwiach niesionych przed wojskiem. Por. VII, 64. 115 Patrz Ks. I, uw. 50, oraz S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 87 i n. 116 By to gwny grd plemienia Redarw, a zarazem centrum kultu pogaskiego dla caego zwizku wieleckiego. U Adama Bremeskiego wy113

solitudines paludesque circumductus ad modum gravatur et, ne cito ad hostem ledendum perveniret, invida eorum malignitate tardatur. Inde provinciam Nice vocatam itinere attingens, iuxta Sprewam fluvium castra metatus est. Hunc cum hostem ex latere abdito nocentem Thiebernus miles egreius comperiret, ob laudem sibi specialiter usurpandam optimos e consociis clanculum eligendo convocans, eum dolo intercipere temptat. Qui satis providus, ut sic melius sequentes lederet, inter lignorum condensitatem iacencium fugit et, sagittis, quibus maxime defenduntur, more solito remissis, primo hunc posteaque B'ernhardum, Isin et Bennonem, Arnulfi presulis inclitos satellites, cum aliis commilitonibus multis VIII. Id. Septembr. incautos prostravit et despoliavit. Ob hoc rex cum omni suimet comitatu dolore concutitur, et ob hoc Bolizlavus doluisse a nonnullis veracibus perhibetur. Post haec Liuzici nostris pridie, quam ad Oderam fluvium venirent, sotiantur, deos suimet precedentes subsequuti. 23. Quamvis autem de hiis aliquid dicere perhorrescam, tamen, ut scias, lector amate, vanam eorum supersticionem inanioremque populi istius executionem, qui sint vel unde huc venerint, strictim enodabo. (17.) Est urbs quaedam in pago Riedirierun Riedegost nomine, tricornis ac tres in se continens portas, quam undique silva ab incolis intacta et venerabilis circumdat magna. Duae eiusdem portae cunctis introeuntibus patent; tercia, quae orientem respicit et minima est, tramitem ad mare iuxta positum et visu nimis horribile monstrat. In eadem est nil nisi fanum de ligno artificiose compositum, quod pro basibus diversarum sustentatur cornibus bestiarum. Huius parietes variae deorum dearumque imagines mirifice insculptae, ut cernentibus videtur, exterius ornant; interius autem dii stant manu facti, singulis nominibus insculptis, galeis atque loricis terribilliter vestiti, quorum primus Zuarasici dicitur et pre caeteris a cunctis gentilibus honoratur et colitur. Vexilla quoque eorum, nisi ad expeditionis necessaria, et tunc per pedites, hinc nullatenus moventur.
stpuje on pod nazw Retry (Rethre) II, 21 (18). Patrz: K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 141 i nn.; B. Schmeidler, Hamburg-Bremen, s. 341 i nn.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 88 i n.; A. Hofmeister, Der Kampf um die Ostsee vom 9 bis 12 Jahrhundert, Greifswalder Universittsreden 29, 1931, s. 45, uw. 40; F. Geppert,Op.cit.s.237in. 117 Jezioro Doleskie.

nazywa si Swaroyc118 i szczeglnej doznaje czci u wszystkich pogan. Znajduj si tam rwnie sztandary, ktrych nigdzie std
Naczelne bstwo pogaskie wystpujce pod t nazw u Sowian nadodrzaskich oraz na Rusi. U Sowian nadodrzaskich, prcz Thietmara, wymienia Swaroyca w. Bruno w sawnym licie do Henryka II, W ktrym potpia tego wadc za jego przymierze z pogaskimi Lucicami: Quomodo conveniunt Zuarasiz diabolus et dux sanctorum, noster et rector Mauritius? (Mon. Poi. Hist. I, s. 226). Na Rusi wiadectwa o Swaroycu pochodz z czasw pniejszych. Mianowicie w ruskim odpisie starobugarskiego tumaczenia greckiej kroniki Malali, pochodzcym z XI wieku, znajduje si w ustpie powieconym historii bajecznej Egiptu glosa, w ktrej autor identyfikuje Feosta (Hefaistosa) ze Swarogiem, jego za syna-soce (Helios) z Dabogiem. Glos t powtarza z pewnymi wtrtami Kronika Hypacka pod r. 1114. Wymieniaj dalej Swaroyca: Sowo Christolubca oraz Kazanie Jana Zotoustego. Teksty powyszych rde zebrane w polskim tumaczeniu u A. Brcknera, Mitologia sowiaska, Krakw 1918, s. 50 i n. W literaturze naukowej toczy si spr co do etymologii i charakteru Swaroyca. Wikszo uczonych, jak Busajew, O wlijanii christianstwa na sawianskij jazyk, Moskwa 1848, s. 49; tene, Istoriczeskaja chriestomatia cjerkowno-sawianskago i driewnie-ruskago jazykow, Moskwa 1861, s. 519 i n.; Makarij, Istoria ruskoj cjerkwi, T. I. Petersburg 1868, s. 257 i 266; A. S. Famincyn, Boestwa driewnych Sawian, Petersburg 1881, s. 179 i n.; G. Krek, Einleitung in die slavische Literaturgeschichte, 2 wyd. Graz. 1887, s. 395; W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 734; E. Goubinski, Istoria russkoj cjerkwi, T. I. Moskwa 1890, s. 840 i n.; L. Niederle, Op. cit. II, s. 140 i nn. uwaa nazw Swaroyc za patronimikon od Swarog i wyprowadza t ostatni od indyjskiego: suar-soce, suargas-niebo. Swarog w pojciu tych uczonych by personifikacj soca, wzgldnie nieba, Swaroyc jego synem. J. Jireek, Studia z oboru mythologie eske, Casopis Ceske Museum 1863, s. 144 i nn. uwaajc, podobnie jak tamci uczeni, Swaroyca za syna Swaroga czy tego z indyjskim Varuna (Uranos). Zdaniem tego uczonego, wystpuje on w dwch postaciach: jako soce i niebo. A. Helferding, Sobranie soczinienij, IV. Petersburg 1874, s. 153 i nn. przyjmuje wielo Swaroycw dzieci Swaroga, ktre wystpuj pod rnymi postaciami. V. Jagi, Mythologische Skizzen. Archiv f. slav. Philologie IV (1880); s. 417 i nn., opierajc si wycznie na rdach ruskich wywodzi nazw Swaroga od zwarzenia, czyli kojarzenia maesw. Podug niego nazwa ta dostaa si tam od Sowian nadodrzaskich za porednictwem Nowogrodu. W wietle powyszego glosa w wydaniu ruskim Malali miaa na celu wyjani imi owego importowanego boga. Hipotez Jagicia o przejciu Swaroyca przez Ru powtarza J. Janko, O praveku slovanskem, Praha 1912, s. 220, wywodzc genez tego bstwa z kultu przodkwbohaterw. T h. Mereti, Zu den Gotternamen der baltischen Slaven, Archiv f. slav. Philologie X (1887) s. 149 i n., przyjmuje rwnie, i Swa118

24. Ad haec curiose tuenda ministri sunt apecialiter ab indigenis constituti. Qui cum huc idolis immolare seu iram eorundem placare
royc nie by znany pogaskiej Rusi i w oparciu o wspomnian wyej glos do kroniki Malali wyprowadza jego etymologi od swarzenia w sensie kanienia kobiet. F. Korsz, Inoznacznoje proischodienie cjerkowno-sawianskich sw na inog, , czrtog i Swarog, Zbornik v slavu Vatroslava Jagicia, Berlin 1908, s. 254 i nn. uwaa Swaroga za bstwo oglnosowiaskie, pokrewne indyjskiemu Svargas, samo za imi za poyczone od jakiego szczepu aryjskiego. Sporne kwestie zwizane ze Swaroycem stara si rozstrzygn A. Brckner, we wspomnianej wyej ksice: Mitologia sowiaska s. 49 i nn. oraz w pracach: Wierzenia religijne i stosunki rodzinne, Encyklopedia A. U. t. IV, cz. 2, Krakw 1912, s. 154 i nn.; Mitologia polska, Warszawa 1924, s. 29 i nn.; Polska pogaska-Wiara, Dzieje kultury polskiej T. I. s. 50 i nn. A. Brckner, ustali za P. J. Safarikiem (O Svarohovi bohu pohanskych Slovanuv, Sebrane Spisy III, Praha 1864, s. 112), e Swarog i Swaroyc stanowi nazwy tego samego bstwa. Swaroyc mianowicie nie jest wcale patronimicum, lecz deminutiwum pieszczotliwo-bagaln form imienia Swarog, ktra wypara z czasem pierwotn form tego imienia (Mitologia sowiaska, s. 69 i nn.). Nastpnie obali koncepcj Jagicia o zapoyczeniu Swaroyca przez Ru od Radarw i stwierdzi oglnosowiaski charakter tego bstwa, ktre na Rusi wystpuje pod nazw Daboga - Swaroyca, gdzie indziej za pod nazwami wiatowita, Trzygawa, Jarowita (Mitologia sowiaska s. 58). Etymologi Swaroga wywodzi Brckner od swaru i przyjmuje, i tak nazwano kowala niebieskiego, ktry stwarza si z ogniem uku soce i na ziemi objawi sw moc w ogniu. By wic Swarog (Swaroyc) bogiem soca i ognia zarazem. Skombinowanie Swaroga z Hefaistem nie byo wymysem ruskiego glosatora kroniki Malali, lecz wyniKalo z mitu sowiaskiego, ktry poczy kowala niebieskiego ze socem i ogniem. K. Moszyski, Kultura ludowa Sowian II, Krakw 1934, s. 508 wywodzi rwnie Swaroyca od swarzy, lecz przyjmuje inne nieco znaczenie tego wyrazu, mianowicie: gniewa si. Trafniejsz etymologi Swaroyca wyprowadza S. Urbaczyk, Religia pogaskich Sowian blioteka Studium Sowiaskiego Unw. Jag. Seria B, zesz. 6, Krakw 1947 s. 22. Zwracajc uwag na rdze hwar w jzyku Awesty i swar w sanskrycie, oznaczajcy blask, wiato nieba, soce, przyjmuje, i nazwa Swaroyc siga swymi korzeniami do jzyka aryjskiego. W wietle tej etymologii Swaroyc jest bogiem nieba, soca. Daboga czy Dadzboga uwaa S. Urbaczyk, podobnie jak Brckner, za identycznego ze Swaroycem. Z odmiennym pogldem od Brucknera wystpi J. Widajewicz, Pocztki Polski, Wrocaw 1948, s. 100 i nn. i s. 154, uw. 21. Zdaniem tego uczonego, Swarog by wsplnym bogiem sowiaskim tylko we wczesnym okresie, jeszcze przed rozejciem si Sowian z ich pier-

nie zabieraj, chyba e s potrzebne na wypraw wojenn, i wwczas nios je piesi wojownicy. 24. Dla strzeenia tego wszystkiego, z naleyt pieczoowitoci, ustanowili tubylcy osobnych kapanw. Kiedy zbieraj si tutaj, by skada bokom ofiary lub gniew ich przebaga, kapani jedynie maj prawo siedzie, podczas gdy inni stoj. Szepcc sobie wzajemnie tajemnicze wyrazy kopi z dreniem ziemi, aeby na podstawie wyrzuconych losw zbada sedno spraw wtpliwych. Po zakoczeniu tych wrb przykrywaj losy zielon darnin i wbiwszy w ziemi na krzy dwa groty od wczni, przeprowadzaj przez nie z gestami pokory konia, ktrego uwaaj za co najwikszego i czcz jako wito. Rzuciwszy nastpnie losy, przy ktrych pomocy ju przedtem badali spraw, podejmuj na nowo wrb przez to niejako boskie zwierz. Jeeli z obu tych wrb jednaki znak wypadnie, wwczas owe plemiona id za nim w swym dziaaniu, jeeli nie, rezygnuj ze smutkiem cakowicie z przedsiwzicia 119. Ze staroytnoci 120, ktr faszowano przy pomocy rnych bdnych opowieci, pochodzi wiadectwo, e ilekro gro im srogie przykroci dugiej wojny domowej, wychodzi ze wspomnianego wyej jeziora potny odyniec z pian poyskujc na biaych kach i na oczach wszystkich tarza si z upodobaniem w Kaluy wrd straszliwych wstrzsw. 25 (18). Ile okrgw 121 w tym kraju, tyle znajduje si wity i tyle wizerunkw bokw doznaje czci od niewiernych 122, midzy nimi jednak wspomniany wyej grd123 posiada pierwszestwo. Gdy na wojn ruszaj, zawsze go pozdrawiaj; gdy szczliwie z niej powracaj, czcz go nalenymi darami i przez losy oraz przez konia, jak wyej powiedziano, pilnie badaj, jak ofiar stosown winni kapani zoy bogom. Niemy gniew bogw agodz ofiary z ludzi i z byda.
wotnych wsplnych siedzib. Potem nastpio zrnicowanie bstw. U Poabian wystpuje kult Swaroyca, u plemion polskich tylko kult Daboga, przy czym s to rne bstwa. Wreszcie wyjanienia wymaga fakt, e Adam Bremeski (Gsta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, wyd. Scr. Rer. Germ. 1917, II. 21 (18) i kopiujcy Adama Helmold (Chronica Slavorum, wyd. Scr. Rer. Germ. 1909, I. 2, 23, 25) nie wymieniaj w swych opisach wierze pogaskich Lucicw Swaroyca, lecz Radogosta, majcego sw wityni w Retrze. W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 736 wyjania ten dziwny fakt w ten sposb, i Swaroyc stanowi nazw patronimiczn, Rado-

conveniunt, sedent hii, dumtaxat caeteris asstantibus, et invicem clanculum mussantes terram cum tremore infodiunt, quo sortibus emissis rerum certitudinem dubiarum perquirant. Quibus finitis cespite viridi eas operientes, equum, qui maximus inter alios habetur et ut sacer ab his veneiratur, super fixas in terram duarum cuspides hastilium inter se transmissarum supplici obsequio ducunt et, premissis sortibus, quibus id exploravere prius, per hunc quasi divinum denuo auguriantur. Et si in duabus hiis rebus par omen apparet, factis completur; sin autem, a tristibus populis hoc prorsus omittitur. Testatur idem antiquitas errore delusa vario, si quando his seva longae rebellionis assperitas immineat, ut mari predicto aper magnus et candido dente e spumis lucescente exeat seque in volutabro delectatum terribili quassatione multis ostendat. 25. (18.) Quot regiones sunt in his partibus, tot templa habentur et simulacra demonum singula ab infidelibus coluntur, inter quae civitas supramemorata principalem tenet monarchiam. Hanc ad bellum properantes salutant, illam prospere redeuntes muneribus debitis honorant, et, quae placabilis hostia diis offerri a ministris debeat, per sortes ac per equum, sicut prefatus sum, diligenter inquiritur. Hominum ac sanguine pecudum ineffabilis horum furor mitigatur. Hiis autem omnibus, qui communiter Liutici vocantur,
gost za nazw wasn tego samego bstwa i e ta ostatnia nazwa wesza w uycie w czasach pniejszych. L. Niederle, Op. cit. II, s. 140 przyjmowa rwnie nazw Radogost jako pniejsz, od koca XI wieku stosowan nazw Swaroyca. Przeciwko tej koncepcji owiadczy si Bruckner (Mitologia sowiaska, s. 9), tumaczc nazw Radogosta tylko pomyk Adama Bremeskiego, ktry przenis nazw miejscowoci (Radogoszcz) na bstwo. S. Urbaczyk (tame s. 19) przyjmuje, i Adam Bremeski nie czyta Thietmara i e wskutek tego nie dopuci si adnej pomyki w nazwie Radogosta. Powoujc si na tekst Thietmara, i w grodzie znajduje si tylko jedna witynia", S. Urbaczyk sdzi, i nazwa Radogoszcz pochodzi od bstwa tej jedynej wityni, Radogosta. Imi Radogost jest drugim imieniem Swaroyca. Ta wykadnia wydaje si przekonywajc. 119 Ten sposb przeprowadzania wrb przy pomocy koni nie by znany innym ludom sowiaskim. Patrz: A. Bruckner, Mitologia sowiaska, s. 139.120 Thietmar uywa wyraenia staroytno" nie w sensie staroytnoci historycznej, lecz oglnikowo dla oznaczenia zamierzchej przeszoci. 121 przez okrg naley rozumie w tym wypadku ziemi danego plemienia. 122 O partykularyzmie kultu pogaskiego u Sowian patrz: L. Niederle, Op. cit. II, s. 312. 123 Radogoszcz.

Te wszystkie plemiona, zwane razem Lucicami, nie maj nad sob jednego wadcy 124. Swoje wane sprawy roztrzsaj na zgromadzeniu w drodze wsplnej narady i, aby przywie jak spraw/ do skutku, musz wszyscy wyrazi zgod. Jeeli jaki tubylec sprzeciwia si na zgromadzeniu ju powzitym decyzjom, okadaj go kijami, a jeeli stawia jawny opr poza zgromadzeniem, wwczas, albo pozbawiaj go majtku, konfiskujc go w caoci lub podpalajc, albo te paci on w ich obecnoci nalen wedle stanu125 sum pienidzy. Sami wiaroomni i zmienni, od innych jednak staoci wymagaj i bezwzgldnej wiernoci. Ukad pokojowy umacniaj przez podanie prawicy i rwnoczesne wrczenie obcitego czuba wosw z wizk trawy 126. atwo jednak daj si przekupi pienidzmi, by go naruszy. W takim orszaku 127 przybyli na pomoc krlowi owi wojownicy, niegdy niewolni, dzi przez nasz niesprawiedliwo wolni. Unikaj, czytelniku, stosunkw z nimi i z ich religi i suchaj pilnie oraz przestrzegaj przykaza Boych! Jeeli przyswoisz sobie i zachowasz w pamici wyznanie wiary biskupa Atanazego128, bdziesz mg stwierdzi z wszelk pewnoci, i adnej nie maj wartoci te rzeczy, ktre wyej przedstawiem. 26 (19). Ow, te tak rne i pod rnym przewodnictwem kroczce oddziay129 dotary wnet do Odry i rozbiy namioty nad krt rzek, zwan po sowiasku Bbr, po acinie za Castor I30. Bolesaw jednak obwarowawszy brzeg tej rzeki i usadowiwszy si z wielkim wojskiem w Kronie 131, przeszkadza, jak mg, w przeprawieniu si ich na drug stron. Kiedy krl, zabawiwszy tam siedem dni, j przygotowywa ju okrty i mosty, Opatrzno Boa wskazaa wysanym przeze wywiadowcom bardzo dogodny brd na rzece. Z brzaskiem dnia sze legii udao si tam na rozkaz krla i skorzystao bezpiecznie z owego brodu. Stra Bolesawa, ktra zauwaya to z daleka, zaniosa czym prdzej swemu wadcy t smutn i trudn do wiary wiadomo. Ten, upewniwszy si wreszcie przez trzykrotnie czy wicej nawet razy wysyanych wywiadowcw, zwin szybko obz i uciek wraz ze swoimi pozostawiajc na miejscu wiele materiau wojennego. Krl, przygldajc
Thietmar opisuje tutaj ustrj zwizku wieleckiego. Patrz bliej do tego ustroju: K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 144 i nn.; J. Widajewicz, Studia nad relacj o Sowianach Ibrahima Ibn Jakuba. Rozpr. Wydz. Hist. Fu. P. A. U. Seria II, T. XLVI, Krakw 1946, s. 61.
124

dominus specialiter non presidet ullus. Unanimi consilio ad placitum suimet necessaria discucientes, in rebus efficiendis omnes concordant. Si quis vero ex comprovincialibus in placito hiis contradicit, fustibus verberatur et, si forinsecus paam resistit, aut omnia incendio et continua depredatione perdit aut in eorum presentia pro qualitate sua pecuniae persolvit quantitatem debitae. Infideles ipsi et mutabiles ipsi inmutabilitatem ac magnam exigunt ab aliis fidem. Pacem abraso crine supremo et cum gramine datisque affirmant dextris. Ad hanc autem perturbandam et facile pecunia corrumpuntur. Hii milites, quondam servi nostrisque iniquitatibus tunc liberi, tali comitatu ad regem auxiliandum proficiscuntur. Eorum cum cultu consorcia, lector, fugias, divinarum mandata scripturarum auscultando adimple: et fidem, quam Athanasius profitebatur episcopus, discens memoriterque retinens, haec, quae supra memoravi, nil esse probabis veraciter. 26. (19.) Inde mox inparibus ducibus inequales turmae usque ad Oderam fluvium pervenientes, fixerunt tentoria iuxta amnem, qui Pober dicitur Sclavonice, Castor Latine. Quos Bolizlavus, munitis littoribus prefati fluminis cum exercitu grandi in Crosno sedens, ullo modo transire prohibuit Sed cum rex VII dies ibidem moratus naves atque pontes pararet, divinus respectus missis speculatoribus suis vaduin ostendit optimum. Quem VI legiones
Tzn. wedle stanu majtkowego, z czego wynika, i u Wieletw istniaa ju w tym czasie wasno indywidualna i podzia na klasy. 126 Rka (prawica) bya u ludw germaskich i sowiaskich symbolem wadzy. Wymieniajc ucisk rki przy zawieraniu ukadu pokoju czy przymierza obie strony czyy wzajemnie sw wadz, by wzmocni w ten sposb w ukad. Patrz: J. Grimm, Deutsche Rechtsalterthumer, 4 wyd. Berlin 1899, s. 138. Wrczenie czuba wosw w analogicznej sytuacji oznaczao ze strony wrczajcego gotowo do oddania si w niewol odbiorcy na wypadek niedotrzymania ukadu: Patrz tame s. 147. Traw z pobojowiska wrcza pokonany na znak, i gotw jest odstpi zwycizcy swoje terytorium. Patrz tame s. 111 i nn. 127 Tzn. z wizerunkami bokw na czele. 128 w. Atanazy, biskup aleksandryjski, 296373, autor wielu pism apologetycznych, w ktrych zwalcza nauk Ariusza (Mign, Patrologia graeca, 2528). Thietmar ma tu na myli symbol Quicumque", ktry wprawdzie nie pochodzi od w. Atanazego, lecz znajduje si w jego pismach i std jemu by przypisywany. 129 Tzn. pod chrzecijaskimi i pogaskimi znakami. 130 Castor znaczy bbr. Rzeka tej nazwy stanowi dopyw Odry.
125

si temu bacznie wraz ze swoimi, wznis z duchowiestwem i ludem caym hymn pochwalny na cze Chrystusa i przeprawi si; bezpiecznie przez rzek. Ci za, ktrzy pierwej si przeprawili, byliby dopadli nieprzyjaci znienacka w namiotach, gdyby nie musieli wyczekiwa na opniajcych si w marszu Lucicw. Nasi pucili si wawo w pocig za wrogami, nie mogli ich jednak dosign, poniewa tamci uciekali jako te rcze jelenie, wobec czego wrcili do swoich towarzyszy. 27 (20). Krl ruszy std dalej i przyby do opactwa w Midzyrzeczu 132, gdzie postanowi obchodzi z najwiksz, jak tylko mg, czci doroczne wito Legionu Tebaidzjkiego133. Rwnoczenie stara si zapobiec temu, by ani klasztor, ani mieszkania nieobecnych mnichw nie poniosy adnej szkody ze strony naszych. Nastpnie, niszczc wokoo najblisze okolice ciga dalej nieprzyjaciela, tak e ten nie mia wprost odwagi nocowa w adnym ze swoich grodw. Zatrzyma si dopiero na proby swoich ksit134 o dwie mile od poznaskiego grodu. Wojsko jednak, ktre rozdzielio si dla zebrania ywnoci i innych potrzebnych materiaw, poniosa wielkie straty od nieprzyjaci, ktrzy zaatakowali je z zasadzki. Tymczasem Bolesaw prosi krla o przebaczenie przez zaufanych porednikw i wnet je sobie wyjedna. Arcybiskup Tagino oraz inni mowie z otoczenia krla udali si na zaproszenie Bolesawa do wymienionego wyej grodu i zawarli z nim pod przysiga oraz na podstawie susznych poprawek trway pokj135. Z radoci tedy
Grd polski przy ujciu Bobra do Odry. cile: pod Midzyrzeczem, na prawym brzegu Odry. Klasztor ten powsta zrazu jako placwka misyjna, na ktrej Bolesaw Chrobry osadzi piciu Braci Mczennikw (Brunonis Vita Quinque Fratrum, Mon. Pol. Hist. VI, s. 383 i nn.; Vita Sancti Romualdi, Mon. Pol. Hist. I s. 325 i nn.). Po ich mierci zbudowany zosta waciwy klasztor Benedyktynw, ktry po reakcji pogaskiej w r. 1038 przeniesiono do Kazimierza pod Koninem. Patrz: W. Abraham. Organizacja s. 172 i nn.; J. Kohte, Die Kunstdenkmler der Landkreise des Regierungsbezirks Posen, Berlin 1896, s. 106; T. Wojciechowski, Szkice historyczne XI wieku, I. Eremici reguy w. Romualda czyli Benedyktyni woscy w Polsce XI w. 3 wyd. Warszawa 1950, s. 45 i nn.; L. Koczy, Misje polskie w Prusach i na (Pomorzu za czasw Bolesaww, Annales Missiologicae VI, s. 88 i nn.; P. David, Les Benedictins et 1'Ordre de Cluny dans la Pologne medievale, Paris 1939, s. l i nn.; J. Mitkowski, w. Wojciech a jego bezporedni nastpcy w mczestwie, Ksiga zbiorowa ku czci w. Wojciecha pt. wity Wojciech" 9971947, Pozna 1947, s. 120 i nn. i 327 i n.
132 131

in ipso diei crepusculo iussu regis intrantes, incokimes eo fruuntur. Quod minus agnoscentes Bolizlavi custodes, triste nuncium c incredibile seniori suimet celeriter detulerunt. Hic tandem per tres vel amplius legatos certus effectus amotis propere castris ipse cum suis, pluribus ibidem relictis rebus, fugit. Id rex cum suis caute considerans, Christo laudes cum clero et omni populo alta vocececinit et cum securitate flumen pertransiit. Hii autem, qui precesserunt, ni Liuticios diu tardantes exspectarent, hostes in tentoriis inpirovisos opprimerent. Quos nostri alacriter insequuti, veluti fugaces cervos persequi cum non valerent, ad consocios revertuntur. 27. (20.) Profectus est inde rex et usque ad abbaciam, quae Mezerici dicitur, perveniens annualem ibi Thebaidae legionis festivitatem, qua maxima tunc veneracione potuit, complere studuit et, ne monasterium hoc ac absentium mansiones monachorum aliquam a suis pateretur molestiam, studuit prohibere. Dehinc hostem in nulla suimet urbium pernoctare presumentem proxima queque vastando prosequitur et non longius quam duo miliaria ab urbe Posnani rogatus a suis primatibus consedit. Excercitus autem in colligendis frugibus caeterisque rebus necessariis divisus magnum ab insidiantibus inimicis sustinuit damnum. Interim per fidos intercessores regis gratiam Bolizlavus peciit et exaudiri mox promeruit. Tagino archiepiscopus cum aliis familiaribus regis ad civitatem
Legion ten, zoony z samych chrzecijan, zosta sprowadzony w r. 286 przez cesarza Maksymiana z Teb w Grnym Egipcie w celu przeprowadzenia represyj wrd chrzecijan. Poniewa odmwi wykonania tego zadania, zosta najpierw zdziesitkowany, a potem w pie wycity. Wodzem legionu by w. Maurycy i std wielka popularno tego wita w Niemczech. 134 Wyprawa nie bya popularna wrd ksit z uwagi na due straty. Poza tym budzia zastrzeenia ze wzgldu na przymierze z pogaskimi Lucicami. 135 Thietmar nie podaje warunkw tego pokoju, wskutek czego nauka bya skazana na snucie rnorodnych domysw w tym wzgldzie. Wikszo uczonych, jak S. Wawrowski, De bellis inter Boleslaum I, Poloniae regem et Henricum II, imperatorem gestis, Fasc. I, Berolini 1853, s. 48; S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 370; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 338; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 47 i n.; C. Brucknei, Op. cit. s. 47 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 207 i n.; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 408, przyjmuje, i warunki pokoju poznaskiego byy korzystne dla Henryka II, gdy Bolesaw Chrobry musia, ich zdaniem, zrzec si ostatecznie Czech
133

wracali nasi do domu, poniewa wielkie znosili trudy wskutek dugich marszw i dotkliwego godu, nieodcznych od przykroci wojny. 28 (21). Wytpiwszy sprawcw wszelkich niegodziwoci, krl zabiega usilnie po tych wypadkach o ugruntowanie w naszym kraju upragnionej pomylnoci oraz bezpieczestwa. Dlatego kaza powiesi na stryczku w Fallersleben136 sawnego rycerza Bruncjona z Merseburga, spord Sowian za monego Borysa i Wszemysa wraz z ich stronnikami137. Czsto odbywa zjazdy ze Sowianami w Wierzbianach 138 lecych nad ab i, czy chcieli czy nie chcieli, omawia z nimi potrzeby swego pastwa i narzuca w kocu swoj wol139. Gwoli obrony ojczyzny kaza odbudowa zburzony poprzednio 140 Arneburg i zwrci wszystko, co stamtd dawniej nieprawnie zostao zabrane. Uczestniczc osobicie w sdzie synodalnym 141 zabroni na mocy kanonicznego i apostolskiego autorytetu
oraz uyc i Milska. Mniej optymistycznie z punktu widzenia niemieckiego ocenia pokj poznaski R. Roepell, Op. cit. I s. 122, R. Grodecki za w swoich Dziejach Polski redniowiecznej, s. 68 widzi w nim sukces nie dla Niemiec, lecz dla Polski. Zdaniem tego uczonego, nie ma powodu przypuszcza, i Bolesaw odda uyce i Milsko", cho przyznaje ten uczony faktycznie znalazy si te kraje w rkach Niemcw, zajte przez nich w drodze powrotnej". Opierajc si na samym Thietmarze, a wic na jego wiadomoci, i Bolesaw Chrobry by stron proszc o pokj (pacem petiit et exaudiri mox promeruit) oraz na jego sowach o susznych poprawkach (oczywicie terytorialnych), mona by przypuszcza, i warunki pokoju poznaskiego byy rzeczywicie korzystne dla Niemiec. Jeeli si jednak przywiedzie inny tekst wspczesny, mianowicie Roczniki kwedlinburskie a. 1005: Interim rex, ira permanente contra Bolizlavonem, reparato agmine Poloniam accelerans, fugientem insequitur, suam iniuriam quasi defensurus, sed pro dolor! multos perditurus. Rex quamvis dolens, asumpta non bona pace, cum lacrimabili revertitur exercitu, portans secum corpora mortuorum. (Mon. Germ. SS. III, s. 79), nasuwaj si tu wtpliwoci. Pewn jest rzecz, i Bolesaw utraci uyce i Milsko, dowodem czego jego akcja rewindykacyjna odnonie do tych terytoriw w r. 1007 oraz fakt, i Henryk II czynic w tyme 1007 roku nadania na tym terenie dla katedry w Mini mwi o ziemi Milczan: Milzani in comitatu Herimanni comitis (Mon. Germ. Dipl. III, nr 124). Przypuszcza naley, i Bolesaw Chrobry musia zrzec si w Poznaniu ostatecznie swych pretensyj do Czech, utrzyma si natomiast przy Morawach. Twierdzenie Giesebrechta (s. 47) i Holtzmanna (s. 408), jakoby Bolesaw Chrobry uzna w traktacie poznaskim na nowo zwierzchnictwo cesarza nad swoim pastwem w formie sprzed r. 1000,

predictam a Bolizlavo rogatus venit et cum iuramentis c emendacionibus condignis firma pacis foedera apud eundem pepigit. Laeti tunc revertuntur nostri, quia itineris longitudine et nimia fame cum intermixta belli asperitate magnum sufferebant laborem. 28. (21.) Post haec rex in nostris partibus, erutis tocius nequiciae auctoribus, optatae securitatis prospera solidare sumopere nititur et Bruncionem inclitum satellitem in Merseburch, e Sclavis autem optimos Borisen et Vezemuisclen cum caeteris fautoribus in Welereslevo laqueo suspendi precepit. Sepe cum Sclavis in Wiribeni iuxta Albim positam conventione habita, nolentibus seu volentibus hiis, necessaria regni suimet tractavit atque potenter finivit. Arnaburch prius devastatam ob defensionem patriae renovavit, queque diu hinc iniuste ablata erant, restituit. Sinodali iudicio iniustas fieri nuptias christianosque gentilibus venundari presens ipse cajest goosowne. Rwnie duej ostronoci wymaga, wobec braku innych wskazwek rdowych, domys S. Zakrzewskiego (s. 207, 308), i Bolesaw zrzek si w tym traktacie zwierzchnictwa nad Pomorzem Zachodnim albo te przekaza ten kraj jednemu ze swoich braci przyrodnich, moe Switopekowi. Domys ten opiera S. Zakrzewski na fakcie, i Wolin wystpuje w r. 1007 jako niezaleny od Polski kontrahent na dworze cesarskim. Oceniajc wyniki wojny w wietle zrekonstruowanych powyej postanowie traktatu pokojowego stwierdzi naley, i daa ona korzyci Niemcom, lecz nie te, ktre byy zamierzone, tzn. nie doprowadzia do zniszczenia Bolesawa Chrobrego. Dlatego racj mia rocznikarz kwedlinburski, gdy oceniajc traktat poznaski z punktu widzenia niemieckiego nazwa go niedobrym". 136 W rejonie Helmstedt i Walbeck. 137 Kara mierci przez powieszenie bya stosowana wwczas w wypadku zdrady. S. Hirsch, Jahrbcher I, s. 371, susznie czy wymienionych tu monych sowiaskich z owymi przewodnikami, o ktrych Thietmar pisze w rodziale 22 teje ksigi, i wyprowadzili wojska niemieckie na manowce w czasie poprzedniej wyprawy. 138 Na lewym brzegu aby, przy ujciu Tauben Aland, powyej ujcia Hoboli. 139 Mowa tu o tych Sowianach, ktrzy mieszkali w granicach marchij. Przypuszcza naley, i chodzio tu o przywdcw, z ktrymi Henryk II porozumiewa si pragnc unikn ewentualnego buntu, lecz ktrym wyznacza rol tylko doradcz. 140 W roku 997. P. wy. IV, 38. 141 Krl niemiecki z tytuu zwierzchnictwa nad Kocioem mia prawo zwoywania synodw i przewodniczenia na nich, co byo przez wczesny Koci tolerowane.

zawierania nielegalnych zwizkw maeskich oraz sprzedawania chrzecijan poganom142. Tych, ktrzy odrzucali sprawiedliwo Bo, poleci zniszczy mieczem wadzy duchownej143. 29 (22). Tymczasem ksi Flandrii Baldwin144 pod wpywem modoci, bogactwa i zej rady 'niegodziwych ludzi targn si zbrojnie na krla i zaj, a nastpnie podporzdkowa swojej wadzy grd warowny Valenciennes145. Skoro tylko krl si o tym dowiedzia, wyruszy z wojskiem i ponawiajc wci szturmy prbowa grd ten odebra. Nic jednak nie wskrawszy odstpi i zapowiedzia uroczycie wschodnim i zachodnim mieszkacom pastwa wypraw wojenn przeciw Baldwinowi na najblisze lato. Nadszed oczekiwany termin. Krl zebra wielkie wojsko i przyby z nim nad rzek Skald. Tam ukaza si z si zbrojn Baldwin i udzc krla nadziej (na pokj) usiowa przeszkodzi mu w przeprawie. Lecz nasi za czyj mdr rad i w zupenej tajemnicy przepynli rzek na okrtach w innym miejscu i natarszy na niego znienacka unicestwili jego buntownicze poczynania. Po ucieczce Baldwina krl radowa si zwycistwem, osignitym z Chrystusa pomoc, i przeprawiwszy si przez rzek spustoszy ssiednie okolice. Kiedy jednak przyby do opactwa w Gandawie146 i tamtejsi mnisi zgotowali mu przyjcie, oszczdzi zarwno klasztor, jak wszystkie dobra do nalece. Wreszcie Baldwin, cikim przymuszony pooeniem, ukorzy si i uzyska przebaczenie. Niedugo potem sta si wasalem krla i otrzyma w lenno Walcheren 147 oraz grd wyej wymieniony 148. (23). 21 lipca zmara dostojna matrona, znana z cnt matka naszego krla Gizela 149; pochowano j w Ratyzbonie. 30. Kiedy ju w caym kraju zapanowa spokj, krl zwoa do Frankfurtu synod, w ktrym wzili udzia wszyscy biskupi z tej strony Alp 150.
Z powyszego ustpu wynika, e w marchiach wschodnich kwitn wwczas handel niewolnikami. Handel ten lea w interesie feudaw niemieckich, ktrzy potrzebowali siy roboczej do zagospodarowania przewanie niewykarczowanych terenw. Przedmiotem tego handlu bya przede wszystkim ludno sowiaska. Postanowienie synodu o zakazie sprzedawania niewolnikw w rce pogan byo podyktowane nie tyle wzgldami natury religijnej, ile wzgldami natury gospodarczej. Owymi poganami" byli w tym czasie kupcy arabscy i ydowscy, ktrzy wywozili zakupionych niewolnikw na obce rynki poza granice Niemiec to za nie odpowiadao interesom feudaw, pozbawionych w ten sposb dopywu niewolniczej siy roboczej.
142

nonica et auctoritate apostolica prohibuit Deique iusticiam spernentes spirituali mucrone interfici precepit. 29. (22.) Interea Balwinum ducem Wlandariorum iuventus et rerum affluentia ac mala iniquorum inflacio adversus regem armavit et Valentinam urbem possidere potestatique suimet subdere suasit. Quod rex ubi primum comperit, ipse cum signis militaribus accedens eripere eandem assidua pugnatione temptavit; et nil proficiens abiit, expeditionem suam in proxima estate super Balwinum fieri orientalibus et occidentalibus firmiter indicens. Advenit optatum tempus, excercitus grandis colligitur, et a rege cum eodem ad Scellam fluvium pervenitur. Ibi se Baldwinus armato milite presentans, transitum regi prohibere frustratoria spe nititur; sed prudenti quorundam consilio nostri navibus alio latenter transvecti eiusdem nimiam presumptionem, ex inproviso irruentes, confundunt. Fugiente eo, rex in Christo victore laetatur, flumen transgreditur vicinitatemque contiguam populatur. Cum autem ad abbaciam, quae Gent dicitur, veniret, a confratribus illius aecclesiae susceptus loco eodem et bonis appertinentibus cunctis pepercit. Tandem Balwinus magna necessitate coactus humili supplicacione veniam inpetrat et non longe post per manus regis effectus Walecorn et prenominatam urbem in beneficium adipiscitur. (23.) l Mense Iulio et XII. Kal. Aug. Gisla, venerabilis matrona et mater regis nostri inclita, obiit et Ratisbone sepelitur. 30. Pacificatis tunc partibus hiis generaliter coneilium in Fronkenevordi a rege ponitur, et hoc ab omnibus Cisalpinis antistitibus visitatur. Causam vero precedentem, lector, auribus accipe! Rex a puero quandam suimet civitatem Bavanberg nomine, in orientali Francia sitam, unice dilectam pr caeteris excoluit et uxore ducta eandem
Tzn. naoy na nich kar kltwy. Patrz: M. Lintzel, Die Beschlusse der deutschen Hoftage v. 9111056, Berlin 1924, s. 88. 144 Baldwin IV Brodaty, graf Flandrii, 9881035. 145 Nad Skalda. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 402 i n. 146 Opactwo w. Bawona. 147 Nazwa ta obejmowaa nie tylko sam wysp, lecz take cae terytorium u ujcia Skaldy. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 321. 148 Tzn Valenciennes. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 282. 149 Por. Ks. IV, uw. 51. 150 Patrz o tym synodzie: S. Hirsch, Jahrbucher, II, s. 66 i nn.; M. Lintzel, Die Beschlsse, s. 29, 59, 69.
143

zawierania nielegalnych zwizkw maeskich oraz sprzedawania chrzecijan poganom142. Tych, ktrzy odrzucali sprawiedliwo Bo, poleci zniszczy mieczem wadzy duchownej143. 29 (22). Tymczasem ksi Flandrii Baldwin144 pod wpywem modoci, bogactwa i zej rady niegodziwych ludzi targn si zbrojnie na krla i zaj, a nastpnie podporzdkowa swojej wadzy grd warowny Valenciennes145. Skoro tylko krl si o tym dowiedzia, wyruszy z wojskiem i ponawiajc wci szturmy prbowa grd ten odebra. Nic jednak nie wskrawszy odstpi i zapowiedzia uroczycie wschodnim i zachodnim mieszkacom pastwa wypraw wojenn przeciw Baldwinowi na najblisze lato. Nadszed oczekiwany termin. Krl zebra wielkie wojsko i przyby z nim nad rzek Skald. Tam ukaza si z si zbrojn Baldwin i udzc krla nadziej (na pokj) usiowa przeszkodzi mu w przeprawie. Lecz nasi za czyj mdr rad i w zupenej tajemnicy przepynli rzek na okrtach w innym miejscu i natarszy na niego znienacka unicestwili jego buntownicze poczynania. Po ucieczce Baldwina krl radowa si zwycistwem, osignitym z Chrystusa pomoc, i przeprawiwszy si przez rzek spustoszy ssiednie okolice. Kiedy jednak przyby do opactwa w Gandawie146 i tamtejsi mnisi zgotowali mu przyjcie, oszczdzi zarwno klasztor, jak wszystkie dobra do nalece. Wreszcie Baldwin, cikim przymuszony pooeniem, ukorzy si i uzyska przebaczenie. Niedugo potem sta si wasalem krla i otrzyma w lenno Walcheren 147 oraz grd wyej wymieniony 148. (23). 21 lipca zmara dostojna matrona, znana z cnt matka naszego krla Gizela 149; pochowano j w Ratyzbonie. 30. Kiedy ju w caym kraju zapanowa spokj, krl zwoa do Frankfurtu synod, w ktrym wzili udzia wszyscy biskupi z tej strony Alp 150.
Z powyszego ustpu wynika, e w marchiach wschodnich kwitn wwczas handel niewolnikami. Handel ten lea w interesie feudaw niemieckich, ktrzy potrzebowali siy roboczej do zagospodarowania przewanie niewykarczowanych terenw. Przedmiotem tego handlu bya przede wszystkim ludno sowiaska. Postanowienie synodu o zakazie sprzedawania niewolnikw w rce pogan byo podyktowane nie tyle wzgldami natury religijnej, ile wzgldami natury gospodarczej. Owymi poganami" byli w tym czasie kupcy arabscy i ydowscy, ktrzy wywozili zakupionych niewolnikw na obce rynki poza granice Niemiec to za nie odpowiadao interesom feudaw, pozbawionych w ten sposb dopywu niewolniczej siy roboczej.
142

nonica et auctoritate apostolica prohibuit Deique iusticiam spernentes spirituali mucrone interfici precepit. 29. (22.) Interea Balwinum ducem Wlandarioruin iuventus et rerum affluentia ac mala iniquorum inflacio adversus regem armavit et Valentinam urbem possidere potestatique suimet subdere suasit. Quod rex ubi primum comperit, ipse cum signis militaribus accedens eripere eandem assidua pugnatione temptavit; et nil proficiens abiit, expeditionem suam in proxima estate super Balwinum fieri orientalibus et occidentalibus firmiter indicens. Advenit optatum tempus, excercitus grandis colligitur, et a rege cum eodem ad Scellam fluvium pervenitur. Ibi se Baldwinus armato milite presentans, transitum regi prohibere frustratoria spe nititur; sed prudenti quorundam consilio nostri navibus alio latenter transvecti eiusdem nimiam presumptionem, ex inproviso irruentes, confundunt. Fugiente eo, rex in Christo victore laetatur, flumen transgreditur vicinitatemque contiguam populatur. Cum autem ad abbaciam, quae Gent dicitur, veniret, a confratribus illius aecclesiae susceptus loco eodem et bonis appertinentibus cunctis pepercit. Tandem Balwinus magna necessitate coactus humili supplicacione veniam inpetrat et non longe post per manus regis effectus Walecorn et prenominatam urbem in beneficium adipiscitur. (23.) ' Mense Iulio et XII. Kal. Aug. Gisla, venerabilis matrona et mater regis nostri inclita, obiit et Ratisbone sepelitur. 30. Pacificatis tunc partibus hiis generaliter concilium in Fronkenevordi a rege ponitur, et hoc ab omnibus Cisalpinis antistitibus visitatur. Causam vero precedentem, lector, auribus accipe! Rex a puero quandam suimet civitatem Bavanberg nomine, in orientali Francia sitam, unice dilectam pre caeteris excoluit et uxore ducta eandem
Tzn. naoy na nich kar kltwy. Patrz: M. Lintzel, Die Beschliisse der deutschen Hoftage v. 9111056, Berlin 1924, s. 88. 144 Baldwin IV Brodaty, graf Flandrii, 9881035. 145 Nad Skald Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 402 i n. 146 Opactwo w. Bawona. 147 Nazwa ta obejmowaa nie tylko sam wysp, lecz take cae terytorium u ujcia Skaldy. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 321. 148 Tzn Valenciennes. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 282. 149 Por. Ks. IV, uw. 51. 150 Patrz o tym synodzie: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 66 i nn.; M. Lintzel, Die Beschlusse, s. 29, 59, 69.
143

Posuchaj jednak, czytelniku, jakie byy okolicznoci poprzedzajce ten synod. Krl ukocha od dziecka i troszczy si nade wszystko o jedno swoje miasto we wschodniej Frankonii Bamberg, a kiedy si oeni, da je swej maonce jako wiano. Kiedy nastpnie z aski Boej dostpi wadzy krlewskiej, zawsze ywi w sercu ciche yczenie, by zaoy tam biskupstwo. Poniewa, jak stwierdza Flaccus151 kto zacz czynu ju zdziaa poow", przeto podj tam i przeprowadzi budow nowego kocioa z dwiema kryptami. Zbierajc powoli wszystko, co potrzebne byo do suby Boej, zwraca si wielokrotnie z prob do bliskiego sobie biskupa wrzburskiego Henryka 152, aby ten zechcia odnie si przychylnie do jego projektu 153 i zgodzi si na nabycie przeze, w drodze zamiany, parafii lecej w okrgu, wywodzcym sw nazw od rzeki Rednicy154. Biskup przyj yczliwie uzasadnione proby swego, ukochanego wadcy i zgodzi si, lecz pod warunkiem, i krl zezwoli na to, by jego koci otrzyma paliusz arcybiskupi155, i podda jego zwierzchnictwu biskupa bamberskiego; potwierdzi to nastpnie w tajemnicy przez wrczenie krlowi swego pastorau 156 i przez darowizn pewnej posiadoci z tytuu wspomnianej wyej zamiany. Kiedy jednak przekona si potem, i w adnym wypadku nie moe liczy na uzyskanie arcybiskupstwa, uchyli si od spenienia obietnicy i zaproszony na wspomniany synod, odmwi przyjazdu. 31. Kiedy wic zasiedli tam157 wedug rangi arcybiskupi ze wszystkimi swoimi sufraganami, krl pad krzyem na ziemi, a kiedy arcybiskup Willigis, w ktrego archidiecezji odbywa si synod, podnis go z tej pozycji, tak przemwi do wszystkich obecnych: Gwoli nagrody w yciu przyszym wybraem Chrystusa na mego dziedzica, poniewa nie mam ju adnej nadziei na uzyskanie potomstwa158 i dawno ju w skrytoci myli mojej zoyem w ofierze Ojcu przedwiecznemu wszystko, co miaem najlepszego, mnie samego oraz to, co nabyem i jeszcze nabd. Staraem si
Horatius Flaccus, Epistolae I, 2, 40. Por. Ks. V, uw. 216. 153 Bamberg znajdowa si w obrbie diecezji wurzburskiej, wic kreowanie biskupstwa bamberskiego nie mogo nastpi bez zgody biskupa wrzburskiego. Por. Ks. II, uw. 50. 154 Okrg ten znajduje si w dorzeczu dolnej Rednicy (dzi Regnitz). 153 Podniesienie biskupstwa do rangi arcybiskupstwa naleao do kompetencji papiea, lecz nie mogo nastpi na terenie Niemiec bez zgody krla niemieckiego. W praktyce inicjatywa do takiego aktu wychodzia z reguy od krla i dlatego powyszy tekst Thietmara naley rozumie
152 151

ei in dotem dedit. Postquam autem ad regni curam divina miseratione promovetur, semper tacita mente ibidem episcopatum construere gestit. Sed quia, ut Flaccus testatur, dimidium jacti, qui cepit, habet, novam ibi inchoat aecclesiam cum criptis duafous et perficit. Omnia autem, quae ad divinum pertinuit misterium, paulatim congregans, Heinricum Wirciburgiensem episcopum sibi multum familiarum, ut proposito animi suimet asspirare voluisset parrochiamque in pago, qui a Radinzca fluvio nomen sortitur, positam concederet sibi concambio vendicandam, sepe rogavit. Dilecti senioris iustas peticiones presul benigne suscipiens, ea racione consensit, ut pallium uae permittens aecclesiae Bavenbergiensem sibi subderet pastorem; hocque baculo suimet regi dato et quodam predio pro ccmmutatione prefata tradito clam firmavit. Cum vero se archipresulatum nullatenus adipisci posse sentiret, promissa complere rennuens ad concilium vocatus supramemoratum venire noluit. 31. Consedentibus ibidem ordine archiepiscopis cum omnibus suimet suffraganeis rex humotenus prosternitur et a Willigiso antistite, in cuius diocesi sinodus habebatur, elevatus cunctis presentibus talra fatur: 'Ob recompensationem futuram Christum heredem elegi, quia in sobole acquirenda nulla spes remanet mihi, et, quod precipuum habui, me ipsum cum modo acquisitis seu adquirendis in sacrifitium Patri ingenito iam dudum secreto mentis optuli. Episcopatum in Bavanberge cum licencia antistis mei facere hactenus concupivi et hodie iustum hoc perficere volo desiderium. Ob hoc serenissimam vestrimet interpello pietatem, ne absencia eius, qui apud me voluit obtinere, quod mihi non licuit huic concedere, propositum voluntatis meae queat impedire, cum in baculo eius mutuae confirmacionis signo clarescat, hunc non propter Deum, sed ob dignitatis
w tym sensie, i biskup wurzburski Henryk zobowiza krla Henryka II do podjcia stara o arcybiskupstwo wrzburskie u Stolicy Apostolskiej. 156 Pastora by tutaj symbolem, ktry odgrywa tak rol, jaka dawniej przypadaa festuce. Patrz: A. Heusler, Institutionen des deutschen Privatrechts, Leipzig 1885, I, s. 91; II, s. 68 i nn. 157 Tzn. we Frankfurcie nad Menem. 158 Brak potomstwa u Henryka II przyczyni si do powstania pniejszej, dwunastego wieku sigajcej legendy, jakoby Henryk II przestrzega bezwzgldnej czystoci i y ze sw maonk jak z siostr. Tymczasem z powyszego tekstu Thietmara wyranie wynika, i krl ten stara si o potomstwo, skoro mia kiedy na nie nadziej. Patrz bliej o tej faszywej legendzie: H. Bresslau, Excurs XI w S. Hirsch, Jahrbcher III, s. 359 i inn. oraz W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 95 i n., 607 i nn.

posowie od Lucicw, od wielkiego miasta zwanego Wolin165 oraz od ksicia Jaromira z doniesieniem, i Bolesaw knuje rne zoliwe plany przeciw niemu i namawia ich sowem i pienidzmi do ich wykonania 166. Owiadczyli rwnie, e jeeli krl bdzie nadal y z nim w pokoju i udziela mu swojej aski, to nie bdzie mg liczy na pewno na ich wierno. Krl zastanawia si nad tym z ca rozwag ze swoimi ksitami i wysuchawszy ich rnych gosw doradczych przychyli si do ich gniewem podyktowanej opinii, tak dalece, e wysa do Bolesawa jego zicia Hermana167 i wypowiedzia zawarty poprzednio ukad pokojowy168. Bolesaw, dowiedziawszy si o tym poselstwie przez porednikw, przyj grafa nie najlepiej, cho sam go poprzednio do siebie zaprasza. Wysuchawszy jego przemwienia, usprawiedliwia si dugo, po czym rzek: Chrystus, wiadek wszechrzeczy, niechaj wie, jak niechtnie uczyni to wszystko, co mi odtd czyni wypadnie". Nastpnie, zebrawszy wojsko, spustoszy kraj zwany Morzyce169, lecy obok Magdeburga, i przez ten wrogi krok zerwa wzy braterstwa, jakie zadzierzgn przedtem w imi Chrystusa z Magdeburczykami 170. Std ruszy do grodu warownego zwanego Czerwiszcze171 i uprowadzi ze sob jego mieszkacw zniewoliwszy ich czciowo strachem, czciowo uwodzicielsk namow. Nasi dowiedziawszy si o tym przybyli z opnieniem i pucili si za nimi w pogo, lecz bez zapau. Prowadzi ich arcybiskup TaginoI72. By on wprawdzie
S. Hirsch, Jahrbcher II, s. 7 i R. Lehmann, Aus der Vergangenheit der Niederlausitz, Leipzig 1925, s. 34, 205, opierajc si na kolejnoci, w jakiej Thietmar wymieni poselstwa sowiaskie, dopatrywali si w podanej przez kronikarza nazwie: Livilni nieznanej miejscowoci w Dolnych uycach. A. Pabst w uwadze 2 do teje strony Hirscha oraz H. Zeissberg, Die Kriege, s. 339, uw. 7, identyfikuj Livilni z miastem o 12 bramach", o ktrym mwi Thietmar w 59 rozdziale VI ksigi. Ju jednak Th. Crger, Origines Lusaticae complexae historiam Geronis, 1726, s. 166 i nn. oraz L. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 22, uw. 2, domylali si susznie w tej nazwie Wolina. Na tym stanowisku stoi dzisiejsza nauka. Patrz: S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 254 (ktry tumaczy poselstwo wysane przez Wolinian do Henryka II jako rezultat buntu tyche Wolinian przeciw Bolesawowi Chrobremu) oraz R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeii, s. 410. 166 Z powyszego wynika, i Bolesaw Chrobry rozwija w tym czasie yw dziaalno dyplomatyczn, by rozbi system sojuszw Henryka II. Cc do Jaromira czeskiego, wygrywa przeciw niemu jego brata Udalryka. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 7 i n.; H. Zeissberg, Die Kriege, 3. 339 i n.; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 100 i n.; C. Bruckner,
165

pace et gratia suimet haberet, ut servitutem eorum firmiter non teneret. Haec rex cum suis principibus caute considerans diversaque ab hiis consilii responsa percipiens, inique voluntati eorum in hoc consensit, quod generum suimet Hirimannum illo mittens condicta pacis foedera interdiceret. Quam legationem ab internuntiis Bolizlavus comperiens, prefatum comitem, quamvis ad se prius invitatum, non bene suscipit et, percepta ab eo narratione, in multis se excusat: 'Sciat', inquiens, 'testis omnium Christus, quicquid deinceps facturus sum, id invitus implebo.' Post haec collecto exercitu pagum, qui Morezini dicitur, iuxta Magadaburch iacentem populatur et fraternitatem, quam in Christo cum Parthenopolitanis prius coniunxerat, hostili assperitate disrupit. Inde ad urbem, quae Zirwisti dicitur, veniens, urbanos terrore gravi et hortatu dulci devictos
Op. cit. s. 49 i n.; H. Lubeno w, Op. cii, s. 35 i n.; S. Zakrzewski. Bolesaw Chrobry, s. 253 i nn.; R. Holtzmann, Geschichte des schsischen Kaiserzeit, s. 410 i n. 167 Por. Ks. IV, uw. 320. 168 Tzn. traktat poznaski z roku 1005. Por. wy. rozdz. 27. 169 Kraj ten, lecy na prawym brzegu aby w jej kolanie naprzeciw Magdeburga, stanowi siedzib poabskiego plemienia Morzyczan (Moraczan, jak przyjmowali dawniejsi uczeni), ktre ulego podbojowi niemieckiemu jeszcze w 928 roku. Nastpnie zosta wcielony do Marchii Pnocnej. Patrz J. Safarik Op. cit. II, s. 703; H. Bttger, Op. cit. IV, s. 85 i nn.; F. Curschmann, Die Dizese Brandenburg Berlin 1906, s. 139 i nn.; W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 375, uw. 5; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 169. no Tekst powyszy brzmi bardzo zagadkowo. Opierajc si na tym, co Thietmar pisze wyej o zalenoci biskupstwa poznaskiego od metropolii magdeburskiej (II, 22), dopatrywa si mona tutaj aluzji do owej zalenoci. Spustoszenie kraju Morzyczan byo niewtpliwie aktem wrogim przede wszystkim wobec arcybiskupstwa magdeburskiego, gdy tam wanie znajdoway si woci stanowice uposaenie tego arcybiskupstwa. 171 Nazwa Czerwiszcze stanowia zarwno nazw kraju lecego na prawym brzegu aby, poniej Morzyczan, jak nazw grodu bdcego jego stolic. Patrz: J. Safarik, Op. cit. II, s. 735; H. Bottger, Op. cit. IV, s. 91 i nn.; F. Curschmann, Op. cit. s. 159; G. Hey K. Schulze, Die Siedlungen in Arihalt, 1905, s. 53; L. Niederle, Op. cit. I, s. 144; W. v. Kempen, Zerbst in Anhalt, 1929, passim; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 9; Z. Suowski, Najstarsza granica zachodnia Polski, Przegl. Zach. 1952, z. 3/4, s. 462, uw. 63 (gdzie trafna etymologia nazwy). 172 Moni sascy wraz z arcybiskupem Taginonem byli niechtni tej nowej wojnie z Polsk i std wyniKala ich opieszao oraz niedostwo Taginona. Patrz: R. Holtzmann, Die Aufhebung s. 74, uw 92.

uprzedzony z gry o sytuacji, lecz nie potrafi jej naleycie zaradzi. Byem i ja tam z nim rwnie i kiedy przybylimy do miejscowoci zwanej Juterbok 173, rozwaniejsi uznali, i nie jest wskazanym ciga nieprzyjaci z tak ma si, wobec czego powrcilimy do domu. 34. Bolesaw tymczasem zaj na nowo uyce, arowe 174 i kraj Supian i wkrtce potem przystpi do oblenia grodu Budziszyna obsadzonego przez zaog grafa Hermana, w czym okaza si zgoa nieyczliwym teciem. Wysawszy posw zada od mieszkacw grodu, aby nie czynic ani jemu, ani sobie trudnoci grd ten poddali; nie mog bowiem liczy na odsiecz ze strony swego wadcy. Zawarto rozejm na siedem dni. Bolesaw gotowa si do szturmu, mieszkacy za grodu bagali przez posw krla i ksit pastwa o pomoc, zobowizujc si, i przez dalszych, siedem dni jeszcze bd stawiali opr nieprzyjacielowi. Margrabia Herman 175 przybywszy do Magdeburga zwrci si do tamtejszego prepozyta Walterda i zwoa przez specjalnych wysacw wszystkich monych. Oskara ich nastpnie gwatownie, i tak zwlekaj z odsiecz, rwnoczenie za przez zaufanych ludzi dodawa otuchy rycerzom z zaogi. Ci jednak cierpic dotkliwie z powodu niestannych szturmw Bolesawa i opierajc mu si dzielnie przez czas duszy, kiedy widzieli w kocu, i niektrzy z ich towarzyszy zaczli si chwia, a ich wadca nie przybywa im na odsiecz, poddali grd ksiciu polskiemu, uzyskawszy wprzd od niego zezwolenie na opuszczenie go wraz z caym dobytkiem. Ze smutkiem powrcili nastpnie do ojczyzny. 35 (25). Kiedy po Wielkanocy zmar czcigodny arcybiskup trewirski Ludolf176, wybrano jednomylnie nastpc, raczej z obawy przed krlem, ni z mioci do Kocioa, jego kapelana Adalberona177, ktry by bratem krlowej i zgoa niedojrzaym modziecem. Na wiadomo o tym krl, ktry mia w pamici ju jedn tak nierozsdn kreacj biskupi, mianowicie brata teje
Dzi Jterbog we Flaming. Patrz: F. Curschmann, Op. cit. 9. 172. 174 Grd na terenie uyckiego plemienia Zarowian midzy Bobrem i Nys. Thietmar ma tu na myli cay ten teren. Patrz: J. Safarik, Op. cit. II, s. 732; H. B11ger, Op. cit. IV, s. 259 i n.; F. Curschmann, Op. cit. s. 170; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, a. 113; R. Lehmann, Aus der Vergangenheit der Niederlausitz, 1925, s. 31; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 10. 175 Herman nie by jeszcze margrabi, gdy marchi miniesk otrzyma dopiero w r. 1009. Holtzmann w wyd. Kroniki Thietmara, s. 293,
173

secum vehebat. Hoc totum nostri comperientes, tarde veniebant c morosius eos insequebantur. Horum primieerius fuit Tagino archiepiscopus; et haec omnia prius sciens, non bene providebat. Fui hic equidem cum illo; et cum nos omnes ad locum, qui lutriboc appellabatur, venissemus, visum est sapientissimis, non esse consilium, hostes tam parva multitudine persequendos, et reversi sumus. 34. Bolizlavus autem Luzici, Zara et Selpuli denuo occupat et non longe post Budusin civitatem presidio Hirimanni comitis munitam socer invidus possedit. Mittens autem nuncios suimet urbanos postulat, ut urbem hanc sine utrorumque labore sibi redderent et nullam a seniore suo ereptionem sperarent. Fit pax mutua ad VII dies. Iste parat impugnationes; hii per legatum suimet a domino et a principibus regni suppliciter auxilium poscunt, se alios VII dies hosti resistere promittentes. Venit marchio H. ad Magadaburg Walterdum tunc prepositum interpellans omnesque specialiter per legatos evocat primates; quos multum hic tunc tardasse vehementer queritur et tamen milites suos per internuncios solatur. Qui cum assidua Bolizlavi impugnatione laborarent viriliterqe diu resisterent, videntes nonnullos ex sociis eorum nutare dominumque se ad liberandos non venisse, licentiam hinc exeundi cum omnibus, quae habebant, apud ducem prefatum impetrantes, urbem ei reddiderunt tristesque patriam repedabant. 35. (25.) Mortuo post pascha Treverensis aecclesiae archiepiscopo venerabili Liudulfo, cappellanus eiusdem Aethelbero, frater reginae et immaturus iuvenis, plus timore regis quam amore religionis communiter eligitur. Rex autem, ut hoc audivit, prioris non inmemor in germano eiusdem Thiedrico non premeditatae constitutionis, uxorem dilectam caeterosque suimet familiares de episcopatu eodem inpetrando sollicitos sprevit et Meingaudo, Willigisi archipresulis camerario, nobili secundum carnem viro, eundem dedit. Propter hoc subdolae generationis furor accenditur. Pals a Trevirensibus contra legem firmatur ac terra haec hactenus pacifica crebris concremacionibus quatitur et, quicquit hii inmites in dominum lenem prius peccaverunt, equali lance receperunt. Quid hii omnes hic et in futuro examine dicturi sunt, quorum culpa ineffabili aecclesia mater
uw. 5 i 316 uw. l, przypuszcza, i Herman wystpowa tu jako margrabia Milska. z ktrego miano dla niego utworzy marchi w r. 1004, co jednak nie wydaje si trafne. 176 Por. Ks. IV, uw. 114. 177 Mimo nieuzyskania inwestytury i mimo mianowania arcybiskupa Meingauda Adalbero roci sobie pretensje do tej godnoci a do r. 1015.

kocioa nastpujce posiadoci: Sotterhausen 184, Wierzbno 185, dziewi anw w Rblingen186, siedem anw w Thaldorf 187, trzy any w Nienstedt188. Z wasnego majtku ofiarowa siedem anw w Obhausen 189 oraz stok grski pod nazw Piknej Gry 190. Nagromadzi te wiele ciekawych ksig i innych przedmiotw odnoszcych si do suby Boej. 37. Przez cae dziesi lat, na skutek zatrucia jakim napojem, cierpia na czst dolegliwo ciaa; szczeglniej za w marcu dokuczaa mu ta przypado. Jeeli zdarzyo si, i nie by miy dla swoich lub dla obcych, to wyniKalo to z podniecenia spowodowanego cik chorob. Niezmordowany w nauczaniu, odwid powierzone sobie owieczki od bdw czczego zabobonu i wytrzebiwszy do gruntu gaj zwany witym Borem191, ktremu tubylcy oddawali pen cze bosk i za nietykalny zawsze poczytywali, zbudowa na jego miejscu koci na cze witego mczennika Romana. Prcz tego powici jeszcze osobicie trzeci i czwarty i wiele innych kociow w Magdeburgu. Jeeli zmienny i do kamstwa skonny tum rozsiewa o nim "jakie uwaczajce plotki, to przekonany jestem, i dobrzy ludzie nie dawali im wiary. Wielu bowiem ludzi, oskarajc drugich, nie zdaje sobie sprawy z tego, e nikt nie jest bez grzechu 192. Ten m czcigodny zasiada na swej stolicy biskupiej przez pi lat, sze tygodni i pi dni. Odprawiwszy ze zami kilkakrotnie spowied i utrzymawszy rozgrzeszenie od przybyych do w ostatnich chwilach ycia biskupw Wigona 193 i Eryka 194, odszed szczliwie z tego wiata, jak mam nadziej, do Chrystusa. Stao si to we wtorek 24 marca w Merseburgu 195. Pochowano go w miejscu, ktre mu wskaza popTzednio we nie jeden z wybracw Chrystusa jego za ycia przewodnik i towarzysz 196. 38 (27). Na jego nastpc witobliwy arcypasterz Tagino upatrzy sobie z gry mnie niegodnego, ktry te sowa pisz. W czasie wit Boego Narodzenia, ktre krl spdza w Phlde, naradza si on z tym to wsppracownikiem swoim Taginonem, jakiemu dobremu pasterzowi powierzy diecezj mersebursk po mierci biskupa Wigberta. Tagino tak mu wwczas powiedzia: Jest ci w moim klasztorze pewien brat imieniem Thietmar, ktrego wy, panie, dobrze znacie. Myl, e ten mnich we wasnych sprawach tak roztropnie sobie poczynajcy nada si na ten urzd z Bo pomoc". Na to odrzek krl: Oby zechcia go obj i niechaj nie wtpi, e znajdzie u mnie niezawodne w potrzebie wszelakiej poparcie". Wysano zaraz do mnie mojego krewniaka Teodo-

Si quid in eo suis vel alienis umquam occurrit contrarietatis, hoc stimulus effecit immense infirmitatis. Predicacione assidua commissos a vana supersticione erroris reduxit, lucumque Zutibure dictum, ab accolis ut Deum in omnibus honoratum et ab evo antiquo numquam violatum, radicitus eruens, sancto martiri Romano in eo ecclesiam construxit; preter hanc terciam et quartam in Magadaburg multasque alias ipse dedicavit. Si quid in eum varium vulgus et sepe menciens garrivit, bonis incredibile satis esse persuadeo. Multi enim, cum alios culpant, ignorant, quoniam nemo sine crimine vivit. Hic venerabilis vir qinque annos in episcopatu et sex ebdomadas et dies quinque sedit. Flebiliter sepe peracta confessione et ab episcopis Wigone et Herico in extremis eum visitantibus percepta remissione, nono Kalendas Aprilis feria tercia in Merseburg de hac luce ad Christum, ut spero, felix migravit. Sepultus est, ubi unus electorum Christi, dux eius, dum vixit, et socius, per visum sibi prius monstravit. 38. (27.) Huic equidem ego, qui hec scribo, indignus succedere a pio pastore Thaginone predestinabar. Natale Domini in Palithe celebrante rege, cum simpnista suo Thaginone ipse tractavit, qualiter post mortem Wigberti presulis Merseburgensem ecclesiam bono provisori commendaret. Cui ille inquit: Est in meo monasterio quidam frater nomine Thietmarus, quem vos ipsi bene nostis; hunc sua modo prudenter disponentem ad hoc largiente Deo spero idoneum. Ac hec rex infit: Utinam hanc voluisset suscipere, qui me fautorem certissimum ad ea, quibus indigeret, non dubitaret habere. Nepos meus
Koo Sangerhausen. 185 Dzi Burg-Werben koo Weissenfels. Dzi Nieder-Roeblingen koo Allstedt. 187 Thaldorf koo Kwerfurtu, albo Doelau koo Halle. 188 Koo Sangerhausen, midzy Allstedt i Sotberhausen. l89 Koo Kwerfurtu. Por. VI, 16. 190 Winnica koo Obhausen. 191 Znieksztacona przez Thietmara sowiaska nazwa Zuitbure" oznaczaa wity Br", tzn. br, w ktrym znajdowaa si prawdopodobnie witynia wzgldnie posg bstwa pogaskiego. Bosko owego bstwa promieniowaa na jego otoczenie i std znamiona witoci i nietykalnoci przypisywane przez pogaskich Sowian witemu Borowi". F. Kurze w wyd. Script. Rer. Germ. umiejscawia wity Br koo Ltzen (dzi Schkeitbar). Patrz: J. Chrzszcz, Sittliche und religise Zustnde der Slaven nach Thietmar, Oberschlesien 11 (1932), s. 404. 192 Dion Cato, Disticha de moribus ad filium I, l, d. 5, 198 Biskup Brenny. Por. Ks. VI, uw. 16. 194 Biskup hoboliski, 10081028/29. 195 Data mylna, gdy 24 marca wypada w czwartek. 196 wity Wawrzyniec, patron Merseburga.
188 184

ryka 197, ktry mia mi donie o yczeniu krla i arcybiskupa i namwi mnie do spenienia go wedle monoci. Poselstwo to przyjem, gdym bawi w Magdeburgu, i tak odpowiedziaem: Niech Bg wszechmogcy wynagrodzi mojemu witobliwemu zwierzchnikowi i ojcu, i zechcia przypomnie sobie o mnie w dobrej intencji. Uwaam, i nie zasuguj na t godno i dlatego, jak dotd, nie mam odwagi wyrazi mojej zgody: w mocy Boga jest zreszt wyrwa z obj mierci jeszcze yjcego biskupa 198. Jeeli jednak odrzuc zupenie propozycj, obawiam si, i utrac ask krla, zwykle mi dotd okazywan, a poza nim nie ma dla mnie adnego innego oparcia i tylko od niego uzyska mog zarwno to, jak inne, jeszcze wiksze dobrodziejstwa. Po mierci biskupa, jeeli bd y, chtnie speni to, co podoba si Bogu i wadzy przeze ustanowionej". 39. Kiedy krl dowiedzia si we Frankfurcie o mierci biskupa 199, nakaza urzdzi nalene za niego naboestwo aobne. W tym czasie pod wpywem pewnych osb odwrci ju swoj uwag ode mnie w kierunku bardziej waciwych decyzyj; chcia mianowicie powierzy t godno niejakiemu, bardzo skdind zasuonemu Etelgerowi 200. Gdy si o tym dowiedzia bliski krlowi Tagino, przeciwdziaa temu z caym wysikiem i nieustannymi probami tyle wskra, e z upowanienia krla wezwa mnie do niego przez proboszcza Gezona201. Ten przyby do mnie do mojego dworu, zwanego Rotmersleben 202. Tej samej nocy ujrzaem we nie stojcy obok mego oa pastora biskupi i usyszaem, jak mnie kto pyta: Czy chcesz obj diecezj mersebursk?". Na co odrzekem: Jeeli Bg tak chce i arcybiskup, ktry mnie wzywa". Pytajcy za cign dalej: Strze si, albowiem kto gniew witego Wawrzyca na siebie ciga, traci natychmiast zmysy". Odpowiedziaem zaraz: Niechaj mnie Chrystus broni, str ludzkiego rodzaju, bym ani w tym, ani w czymkolwiek innym nie obrazi Boego majestatu i nie utraci wstawiennictwa witych". Kiedy si obudziem, zdrtwiaem ze strachu i wyskoczywszy zaraz z oa, ujrzaem ju biay dzie zagldajcy do okien" 203. I oto wszed w Gezo, o ktrym wanie mwiem, i okazawszy mi oba listy 204 poleci mi przyby w wielk sobot do Augsburga. 40. Przybyem do Magdeburga, std za za pozwolenim prepozyta205 i braci ruszyem w dalsz drog w niedziel palmow i we wtorek po Zmartwychwstaniu Paskim dotarem do miejsca przeznaczenia. Arcybiskup przyj mnie wprawdzie z gniewem z powodu mego spnionego przybycia, niemniej jednak askawie.

Thidericus illico ad me mittitur, qui hec michi ex parte regis et archiepiscopi intimaret et ad hec facienda proposse persuaderet. Ego in Magdaburg positus legacionem hanc percepi et talibus respndi: 'Deus omnipotens domno et patri nostro pio vicissitudinem retribuat, quod mencionem mei alicubi in bonum facere dignatur. Ad hec me immeritum esse iudico, unde ea laudare adhuc nequaquam presumo: potens est enim Deus, episcopum adhuc viventem de manu mortis eripere. Si autem prorsus recuso, me ab solita eius gracia repudiari vereor; non est michi preter hunc aliquod auxilium, a quo vel hec promereri vel maiora valeam percipere. Post mortem presulis, quod Deo placet et potestatibus ab eo constitutis, vita comite libenter adimplebo.' 39. Rex autem in Franckenvort audita morte episcopi memoriam pro eo debitam precepit fieri. lam vero tum quorundam instinctu mentem suam a me ad meliora convertebat; voluit enim Ethelgero cuidam bene merito honorem hunc impendere. Quod cum regis familiaris Thagino resciret, summopere rennuit et cum assidua supplicacione eo me] cum gratia regis per Gezonem prepositum vocavit. Venit ille ad me ad curtem meam, quae Retmerslevo dicitur; et ea nocte vidi baculum episcopalem iuxta lectum meum stantem, et interrogavit me unus dicens: 'Vis aecclesiam suscipere Merseburhgiensem?' Et ego: 'Si Deus vult', inquam, 'et, qui iubet venire, archiantistes.' Ille autem prosequutus: 'Cave', infit, 'quia, quicumque sancto cerebrum movet Laurentio, statim insanit.' Cui mox respondi: 'Tueatur me cus+os hominum Christus, ne in hoc vel in aliquo offendam maiestatem divinam sanctorumque intercessionem avertam.' Cumque evigilarem, obstipui et protinus exiliens iam clarum diem fenestras intrare vidi; et ecce is, de quo nunc dicebam, intravit et ostensis mihl duabus epistolis in sabbato sancto ad Augustanam urbem me rogavit et precepit venire. 40. Veni ad Parthenopolim et in die palmarum cum licentia prepositi ac confratrum inde profectus III. feria post resurrectionem dominicam loca attingebam predestinata et ab archiepiscopo, quamBrat margrabiego Wirinhara, kapelan arcybiskupa Taginona. Por. VI, 66, 67, 74, 71, 198 Biskup Wigbert umar dopiero w nastpnym roku. Por. wyej rozdz. 37. 199 Tzn. biskupa Wigberta. 200 Posta nieznana, raz tylko wymieniona u Thietmara. 201 Proboszcz merseburski. Por. VII, 70. 202 Por. Ks j uw. 62 203 A. Persius Flaccus, Saturae III, 1. 204 Tzn. od krla i od Taginona. 205 Walterda, ktry zastpowa nieobecnego arcybiskupa.
197

Nazajutrz wezwa mnie do siebie i pyta z polecenia krla, czy gotw jestem wesprze mj koci z czci mego prywatnego majtku206. Na to tak mu odpowiedziaem: Na wasz przybyem tutaj rozkaz i odpowiedzie ju teraz co pewnego w tej sprawie ani nie mog, ani nie chc. Jeeli z woli Boej i za ask krlewsk speni si wasz plan, tak dla mnie zawsze przychylny, to ja z pokor uczyni wszystko, co tylko bd mg uczyni w tej oraz w innych sprawach dla zbawienia duszy mojej i z obowizku powierzonego mi urzdu". Arcybiskup przyj yczliwie te sowa i pochwali ich, tre, po czym zaprowadzi mnie do kaplicy biskupa Brunona207, gdzie oczekiwa na krl. Tu ubrawszy si w szaty mszalne, oddal mnie w jego rce. Kiedy krl, na podstawie wyboru obecnych, wrczajc pastora powierzy mi niezasuenie wadz biskupi, a ja padszy mu do ng prosiem o ask, kantor zaintonowa introit: Przyjdcie, bogosawieni Ojca mojego"208. Tymczasem w katedrze dzwoniy wszystkie dzwony na msz wit, a cho stao si to przypadkiem i ani na czyjkolwiek rozkaz, ani z racji mego wywyszenia, to jednak krl poczyta to za dobry znak. Po wspaniaej uczcie urzdzonej przez czcigodnego biskupa Brunona udalimy si w nastpn sobot do Neuburg209. Tutaj 24 kwietnia, w oktaw Wielkanocy, w obecnoci krla, wywici mnie na biskupa poinazujc olejem witym wspomniany arcybiskup210 przy pomocy mego brata duchownego Hilliwarda 211 i w asycie nie mniej ni czterech biskupw. Std popynlimy na statku Dunajem do Ratyzbcny (28). W owych dniach gd wielki nawiedzi te okolice. 41. W midzyczasie ksi Henryk212 usiowa dosta si potajemnie do Bawarii, by wywoa tam powstanie, lecz natychmiast uciek i zawrci z drogi, gdy si przekona, i krl z przezorn cihytroci zamkn mu dostp do tego kraju. W zwizku z tym zjechali si na rozkaz krla moni bawarscy, a cho przysigli oni dobrowolnie swojemu ksiciu, i przez trzy lata nie wybior nikogo innego213, to jednak krl przekona ich przy pomocy pochlebstw i grb i odwid ich od suby i wiernoci wobec ksicia, na swoj przecigajc stron214. W tym samym czasie bracia z klasztoru mczennika Chrystusowego Emmerama klasztor ten zaoy na cze owego witego i obra sobie jako miejsce wiecznego spoczynku cesarz Arnulf
206

Zwyka w tym czasie praktyka powikszenia majtku kocielnego kosztem tego, kto z niego mia korzysta. 207 Brat krla, biskup augsburski, Por. V. 32.

vis irato, quod sic tarde venirem, misericorditer susceptus sum. Postera die vocatus interrogabar ab eo iussu regis, si aliqua parte hereditatis meae eclesiam vellem adiuvare meam. Cui talia referebam: 'Vestra iussione huc veni et de hoc modo nil certi nec possum vel volo respondere. Si divino consensu et regis largitate vestra voluntas, pia semper in me, hic adimplebitur, quicquid in tooc aut in rebus aliis pro animae remedio meae et de debito commissi facere possum, devotus implebo.' Hoc verbum arohiantistes benigne suscipiens et laudans, me ad cappellam Brunonis episcopi, ubi rex eundem exspectabat, duxit et paratus ad missam regi me per manus tradidit. Qui ut cum electione presentium pastoraem mihi curam inmerito commisit cum baculo et prostratus veniam petii, cantor introitum mcepit: Vemte benedicti patris mei. Et in maiori ecclesia omnes interim ad missam campanae sonabantur; quod etsi casu et non iussu alicuius seu dignitate mea evenisset, tamen rex bonum hoc esse omen testatur. Peracto tunc ibi magno a Brunone venerabili presule convivio, proximo sabbato ad Novam urbem venimus. Ibi tunc in octavo dominicae sollempnitatis die a predicto archipresule, Hilliwardo confratre nostro adiuvante et coepiscopis non minus quam IIII aSpirantibus, in regis presentia crismate in sacerdotem perunctus sum VIII. Kal. Mai. Inde Ratisbonam in Danubio flumine navigio perducimur. (28.) i In diebus illis famis magna in hac regione fuit. 41. Interea Heinricus dux rebellionis gratia Bawariam clanculurn intrare presumens, interclusum sibi aditum a provida regis sollercia ut primo persensit, mox fugiendo revertitur. Quocirca optimi Bawariorum Ratisbone regali edictu conveniunt et, quamvis duci suimet ad tres annos se alterum non eligere omnes sponte iurarent, tamen ob hoc a rege iurgati blandiciis atque minis ab eius famulatu et
Missale Romanum, feria IV post pascha, introitus. 209 Nad Dunajem, Por. IV, 51. 210 Arcybiskup magdeburski Tagino. 211 Biskup ytycki. Patrz Ks. VI, uw. 14. 212 Ksi Henryk V bawarski, brat krlowej Kunegundy. Patrz Ks. VI, uw. 21. Jego akcja pozostaje w zwizku z buntem Adalberona w Trewirze. Por. wyej rozdz. 35. 213 Moni bawarscy mieli na podstawie starego prawa zwyczajowego prawo do wyboru ksicia. Patrz wyej Ks. IV, uw. 124 i Ks. V, uw. 84. Przysiga, ktr wymg na nich ksi Henryk, i nie wybior sobie w cigu najbliszych trzech lat innego ksicia, miaa na celu zabezpieczy go przed ewentualnoci takiego wyboru w wypadku duszej okupacji kraju przez krla. Patrz S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 212. 214 Po tej akcji ze strony krla ksi Henryk bawarski zosta pozbawiony ksistwa.
208

rzucili si gromadnie do ng krlowi i z paczem skaryli si przy mnie na liczne naduycia ze strony ich 'biskupa Gebharda215, a obecni przy tym wieccy przyczyli si do nich z wielkim lamentem. Trudno mi opisa i uwierzy w to wszystko, co o nim opowiada lud mu poddany, a co wskazywao na czczy zabobon i zgub jego duszy. To tylko wiem, e nigdy nie spotKalem czowieka podobnego mu pod wzgldem obyczajw i wyszukanego stylu ycia, ani te nie syszaem o takim od ludzi starej daty. Jeeli jego wntrze pokrywa si z zewntrznym wygldem, jest on lepszym od innych, jeeli za nie, jest on znacznie od nich gorszy. Znoszc to, co przedtem z najwiksz zostao wykonane st rannoci, pracowa usilnie w pocie czoa nad tworzeniem rzeczy nowych. Diecezj sw zaniedba wraz z powierzonymi mu owieczkami; obce i zgoa odlege sprawy nadmiern otoczy trosk. Bogiem si wiadcz, i mwi te rzeczy nie dlatego, by go gani albowiem uomno ludzk naley u blinich tai i gani j tylko gwoli poprawy lecz raczej dlatego, e prawd si kierujc, bardzo si temu wszystkiemu na rwni z wielu ludmi dziwi. Niechaj Bg, gdy go sdzi bdzie, okae mu t ask, by z uwagi na jego dobre intencje bez alu opuci szlak tej ziemskiej wdrwki. Jeeli jednak dokona tych. czynw raczej czcz uniesiony pych, ni z czystej mioci Boga, i po to tylko, by zohydzi obyczaje wspczesnych, to niechaj zawrci z drogi nieprawoci swojej. I dc do zbudowania dusz wierzcych poprzez pozyskiwanie ludzi wieckich, niechaj sam nie poniesie adnej szkody216. Bogosawionym w Chrystusie jest ten, kto przez sprawiedliwe postpowanie zasuguje sobie na pami wieczn i przez unikanie stycznoci ze zem dostpi powoania na prawic Bo. 42 (29). Kiedy krl zajmowa si tymi sprawami, o ktrych mwiem, zanim odbiegem od tematu, wyprzedziem go na jego rozkaz, by uda si do mojej katedry biskupiej. Najpierw przybyem do mojej posiadoci zwanej po sowiasku Malcin, po niemiecku za Egisvilla217 i nastpnego dnia, koo miejscowoci Eythra nad Elster218 przemawiaem do suebnych ludzi mojego kocioa, ktrych tam zwoaem, aby doda zachty obecnym, nieobecnych za przywoa do porzdku. Albowiem dua ich liczba ucieka ulegajc wasnej niestatecznoci oraz wykorzystujc cik chorob mojego poprzednika219. Std wyruszyem do Merseburga, gdzie najpierw przyjli mnie z honorami bracia duchowni, nastpnie za
215

216

Biskup ratyzboski. Patrz Ks. IV, uw. 121. P. S. Hirsch, Jahrbcher II, s. 215. 217 Dzi Eisdorf koo Ltzen.

auxilio deducuntur sibique specialiter assumuntur. Ibi tunc confratres de monasterio Christi martiris Emmerammi, quod Arnulfus imperator in honorem eius construxit hicque ad corporaliter pausandum elegit, unanimiter regis pedibus provoluti ex parte presulis suimet Gebehardi multa flebiliter me eadem audiente queruntur, et laici presentes magnis lamentationibus hiis subsequuntur. Difficile est mihi enarrare et alicui credere, quanta de hoc populus sibi subditus ad vanam pertinentia superstltionem animaeque detnmentum suae dissereret. Hoc solum scio, quod moribus et raris apparatibus huic similem numquam vidi neque de antiquioribus audivi. Si interiora exterioribus concordant, aut melior est caeteris aut longe inferior. Optime prius culta diruens, novis insudat maximis laboribus. Patriam cum commissis deserit, aliena, et quamvis longe sunt, supervacuis cultibus colit. Deum testor, quod non ob reprehensionem sui tantum haec loquor, quia nostra fragilitas in proximis dissimulanda et ob melioracionem est castiganda, quantum veritate ad hoc me persuadente vehementer hoc cum multis ammiror. Propicius illi Deus, ut, si haec bona intentione faciat, in iustificationibus Dei sine querela cursum huius peregrinationis incedat. Si autem tumore elacionis aliquo magis inflatus quam amoris fomite spiritualis tanta operatur, ad vituperandam solum presentium conversationem, convertatur ab iniquitatibus suis ac per lucracionem secularium aedificationem fidelium sequutus animarum nullo prematur Jetrimento sui. Felix est in Christo, qui aeternam iusticiae cultu memoriam et a malo suspensus auditu divinam promeretur ad dexteram vocationem. 42. (29.) Rex dum haec, quae nunc longe progressus aiebam, discutit, ad invadendam episcopalem cathedram iussu regis ego precedebam. Primoque ad curtem meam, Sclavonice Malacin dictam, Teutonice autem Egisvillam, veni et subsequenti luce iuxta Elstram fluvium et Iteri oppidum cum convocatis aecclesiae meimet famulis ad consolandum presentes et ad vocandum absentes loquebar. Fugerat enim maxima horum multitudo suimet inconstantia et antecessoris mei infirmitate prevalida. Inde ad Merseburhg proficiscens, per Ericum antistitem, a confratribus primo honorifice susPor. Ks. IV, uw. 47. Mowa tu o chopach siedzcych na gruntach biskupstwa merseburskiego. Uiszczana przez nich renta feudalna w postaci odrbkowej i naturalnej bya dla nich tak wielkim ciarem, e wielu z nich ratowao si przed nim ucieczk. Tego rodzaju ucieczka bya w wczesnych warunkach jednym z objaww zaostrzajcej si walki klasowej.
219 218

biskup Eryk 220 dokona mojej intronizacji. Wsta nazajutrz jasny dzie niedzielny i oto ja, grzesznik, odpiewaem msz wit i nauczaem przybyych, sowa Boego akncych wiernych, po czym na mocy wadzy danej mi od Boga, cho sam czek saby, udzieliem im rozgrzeszenia, gdy z win si swoich spowiadali. W poniedziaek zaczy si suchedni, wobec czego udaem si na wezwanie mojego arcybiskupa do Magdeburga, gdzie we rod przyjli mnie tamtejsi bracia duchowni, tak jak dyktowaa im to ich yczliwo niezmierna, a nie moje zasugi. Wspania i osobliw tajemnic Wniebowstpienia wicilimy, jak moglimy, wspln adoracj. 43. (30). Std podyem do Walbeck 221, gdzie przez siedem lat trzy tygodnie i trzy dni przewodziem jako przeor tamtejszym braciom duchownym sucym Bogu i Maryi Dziewicy. Niestety, to tak odpowiedzialne stanowisko uzyskaem przez symoni222, wprawdzie nie za pienidze, lecz za posiado, ktr daem mojemu stryjowi 223. Jakkolwiek wielka bya tu moja przewina, to jednak licz na przebaczenie surowego Sdziego, gdy uczyniem to przede wszystkim dlatego, by broni trzody Paskiej i strzec tego, co ufundowali moi przodkowie. Przeto zaklinam ci na Boga, czytelniku, aby z wyrozumiaoci przejrza karty niniejszej opowieci i osdzi je tak, jak na to zasuguj, i aby nastpnie uagodzi zami kornej modlitwy grone oblicze przyszego Sdziego. Mj dziadek Lotar, o ktrym wyej mwiem 224, nagrzeszywszy wiele przeciw swemu panu i wadcy, zastanawia si pilnie nad tym, w jaki sposb zmy t plam ycia. W tym celu ufundowa on na cze Matki Boej klasztor w miejscowoci zwanej Leny Strumie 225 i ustanowi tam przeorem Willigisa 226, ofiarujc rwnoczenie dziesit cz swego majtku na potrzeby mnichw w zakresie utrzymania i ubrania. Po jego mierci ona Matylda staraa si przy pomocy swoich dwch synw doprowadzi do koca dzieo swego ukochanego maonka, a kiedy umar czcigodny ojciec Willigis, sprawia, i jego nastpc zosta Reginbert ze Wschodniej Frankonii 227. Po wielu latach, ju po mierci mojego ojca i mojej babki228, zosta on mianowany przez Ottona III biskupem Oldenburga 229, do czego przyczyni si mj stryj Lotar. 44. y podwczas w naszym ssiedztwie kapan szlachetnego rodu, imieniem Teodoryk, ktry z namowy wspomnianego margrabiego 230 naby to stanowisko przeora za dziesi anw ziemi. Kiedy przeby on tyle 231 lub wicej lat na tym stanowisku i kiedy umara moja matka, odziedziczyem ja, jako trzeci z kolei syn, w klasztor i otrzymaem od moich braci232 poow posiadoci, jaka

ceptus, inthronizabar. Dies dominica crastino illuxit, et ego peccator missam cantans populos advenientes amonicionis egens institui el peccata confitentibus divina potestate, tamen infirmitate mea resolvi. II. feria rogationum dies incipiunt, et hinc ad Magadaburhg peticione archiantistitis mei pergens, IIII. feria a spiritualibus meimet fratribus non pro qualitate meriti, set pro quantitate amoris inmensi succipiebar. Ascensionis inclitum et regale misterium communi devotione pro nostra po.ssibilitate peregimus. 43. (30.) Inde ad Wallibizi, ubi tunc prepositus confratres Deo semperque virgini Mariae ibidem servientes VII annos ac tres ebdomadas et tres dies rexi, tantum onus simoniaco, pro dolor! subiens exemiplo, non in pecunia, sed in predio patruo meimet dato. In hoc multum culpabilis spero districti iudicis veniam, quia ob defendendum gregem dominicum et instituta parentum observanda multo magis id egi. Ergo te lectorem per Deum testor, ut textum huius tiarrationis inspicias et pro qualitate meriti discernas examinatorisque venturi horridam faciem lacrimabili supplicatione preoccupes. Avus meus, de quo predixi Liutharius, postquam in dominum suimet et regem deliquid, nevam hanc abluere sedulo cogitavit. Unde monasterium in loco, qui Rivus dicitur Silvaticus, in honore sanctae Dei genitricis construxit ibidemque Willigisum statuit prepositum, concedens fratribus hiis ad victus vestitusque necessaria decimam hereditatis suae partem. Quo discedente uxor sua Mahtildis votum dilecti senioris sui, faventibus ad haec duobus suimet filiis, perficere anhelavit et post obitum Willigisi patris egregii Reginbertum de orientali Francia natum succedere fecit. Hic decurso multorum spacio annorum, mortuo tunc patre meo et matre eius, auxilio patrui meimet Liutharii Antiquae civitatis antistes a tercio Ottone effectus est. 44. Fuit tunc in nostra vicinitate clericus nobilis genere Thiedricus nomine qui suasu prefati comitis decem mansis preposituram
Por. Ks. VI, uw. 194. 221 Gniazdo rodzinne Thietmara. Por. Ks. IV, uw. 49. 222 Przestpstwo kocielne polegajce na uzyskaniu godnoci . duchownej na drodze przekupstwa. 223 Margrabiemu Lotarowi z saskiej Marchii Pnocnej. 224 Por. II, 21. 225 Dzi Waldbach. 226 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona przez Thietmara. 227 Pniejszy biskup oldenburski, 9921013/14. 228 W 991 roku. Por. IV, 17. 229 Oldenburg ley w zachodniej czci Holsztynu. Biskupstwo zostao przeniesione potem do Lubeki. 230 Tzn. margrabiego Lotara. 231 Tzn. 10 lat. 232 Tzn. jako wspspadkobiercw.
220

naleaa do klasztoru 233. Od tego czasu nagabywaem cigle mojego stryja, czybym nie mg uzyska wspomnianego stanowiska przeora a gdyby za darmo nie byo to moliwe, czyby nie dao si tego uskuteczni za skromn zapat 234. Stryj po dugich, z uporem prowadzonych targach, nie baczc na obowizki, wynikajce z mioci rodzinnej i pokrewiestwa, zada ode mnie znacznej zapaty, a poniewa bracia moi nie udzielili mi adnej pomocy, wic zgodziem si, niestety, na jego danie i 7 maja roku Paskiego 1002 zostaem zarzdc tego kocioa, ktrego na mocy dziedzictwa ojcowego byem dotd sug. Mj poprzednik w urzdzie wyrazi swoj zgod, uzyskawszy dogodn dla siebie zamian 235. 45. Na tym urzdzie, jako e leniwy byem w pracy, dokonaem wicej zego ni dobrego w obliczu Boga i nie staraem si nigdy, gwoli okupienia tego, wiczy w stosownych praktykach pokuty. I nie oskaram tutaj nikogo z moich krewnych, lecz pragn, by im za ze odpacono dobrym. Mj brat prosi mnie po mierci swej ony, abym zechcia przygotowa dla niej grb w miejscu, ktregosobie yczya. Poniewa wiedziaem, i w tym miejscu ley ju pochowany czcigodny Willigis, przeto odmwiem z pocztku, w kocu jednak podporzdkowaem prawo i wstyd jego woli i, nieszczsny, powayem si na to, czego obym nigdy nie by uczyni! Wyrzucajc z grobu koci mego brata duchownego ja, chrzecijanin, dopuciem si tego, co nawet poganie za hab poczytuj. Srebrny kielich, ktry tam znalazem, poleciem zabra, by obdzieli nim po przetopieniu biednych, lecz potem nigdzie nie mogem go znale. Choroba, ktra przysza w lad za tym, pouczya mnie, jak ciko zgrzeszyem wobec Boga. A gdy wyszedem z niej z Bo pomoc, podyem gwoli modlitwy dzikczynnej do Kolonii. Alici pewnej nocy usyszaem haas ogromny i kiedy zaczem bada, coby to by mogo, odezwa si gos: Otom jest Willigis, co z twojej winy tuam si i bkam". Zbudziwszy si zaraz, zdrtwiaem ze strachu i dzi jeszcze bolej i do koca ycia mego bole bd nad moj przewin.
Jak z powyszego wynika, dziadek Thietmara Lotar zakadajc klasztor w Rivus Silvaticus da mu tylko prawo uytkowania na czci (1/10) swojego majtku i tak naley rozumie wymienion w poprzednim rozdziale ofiar z jego strony na rzecz mnichw. Wasno owej czci przesza na drodze dziedziczenia na jego spadkobiercw. Z kolei, po mierci matki w r. 997 Thietmar otrzyma poow tej czci. Druga poowa przypada bya poprzednio jego stryjowi Lotarowi. Wedle obowizujcych zasad dziedziczenia prawo do spadku tej czci, ktra przypada Thiet233

hanc comparavit. Quo tot annis vel plus sedente, defuncta matre mea, ego heres tercius successi et predii medietatem, quae cenobium respiciebat prefatum, a confratribus meis suscepi. Exin patruum sepe alloquebar meum, quatenus mihi liceret curam subire predictam et, si non potuisset id fieri dono, saltem fieret mediocri precio. Hic post longam animi constantis deliberationem, posthabito caritatis et affinitatis debito, magna ex parte mea poposcit; et quia in fratribus meis nullo fruebar amminiculo, desiderio eiusdem, pro dolor! consensi ac eiusdem aecclesia, cuius tunc fui paterna tradicion servus, dominicae incarnationis anno millesimo II. Non. Mai. custos effectus sum annuente id antecessore meo ob acceptam commutationem sibi placitam. 45. In hoc offitio plus iniquitatis quam divinae aequitatis ociosus operator exegi et pro hoc dignos penitentiae fructus numquam exercere conabar. Non ullum consanguinitatis linea mihi coniunctum accuso, sed bona pro malis omnibus his exflagito. Mortua uxore fratris mei, rogatus sum ab eo, ut sepulturam ei preparare voluissem optatam. Sed cum scirem Willigisum venerabilem ibi esse tumulatum, primo rennui ac postremo rectum et pudorem voluntati eiusdem supposui miserque aggressus sum, quod utinam non fecissem; et, quod gentibus nefas videbatur, christianus ego in deiectione sepulcri et ossium confratris mei operabar. Et calicem argenteum, quem ibi inveniebam, pauperibus ad dividendum reservari precipiebam; quem postea nullatenus comperiebam. Agnovi post in infirmitate sequenti, quia in Deum nimis peccavi. Sed cum hanc divino superarem auxilio, causa orationis Coloniam pecii. Quadam autem nocte audiens clamorem inmensum, quid hoc esset, percontatus sum, et: 'Hic ego sum', inquid, Willigisus, qui culpa tui errans vagor'. Expergefactus mox obstipui et usque huc et, quamdiu vivo, culpabilis hoc ingemisco.
marowi, przysugiwao rwnie jego braciom, ci jednak zrzekli go si na rzecz Thietmara. Tak wanie naley tumaczy wyraenie kronikarza: otrzymaem od moich braci". 234 Poniewa klasztor w Rivus Silvaticus znajdowa si na gruncie stanowicym w poowie wasno Thietmara, w poowie za wasno jego stryja Lotara, przeto do obsady stanowiska przeora potrzebna bya zgoda obu wspwacicieli. W tym wypadku Thietmar, pragnc sam zosta owym przeorem, musia uzyska zgod na to ze strony stryja, ten za kaza sobie za ni zapaci. 235 Mona si domyla, i Teodoryk uzyska w zamian za zrzeczenia si godnoci przeora odszkodowanie w postaci innego stanowiska albo jakiej posiadoci.

46 (31). Dla przyjcia wice kapaskich zostaem wezwany przez czcigodnego Taginona do miasta Allstedt. Po drodze wyspowiadaem si z grzechu, ktregom si by dopuci, nie wypeniem jednak, tak jak naleao, tego, com obieca dla jego naprawienia. Godno prezbitera 236 uzyskaem niezasuenie 21 grudnia z rk wspomnianego arcybiskupa w obecnoci krla Henryka, ktry ofiarowa mi wspaniay ornat. Jeszcze przed moim wywiceniem na biskupa, podczas tzw. wsplnego tygodnia, w ktrym wszyscy wierni obchodz wszdzie spominki braci237, tak otrzymaem od kogo zapowied we nie: ,,W tym roku mwi ten kto biskup Hilderyk238, dziekan Menryk 239 i ty, musicie speni rozkaz Boy". Na co ja odrzekem: ,,Niech si dzieje wola nieba!". Trzydziestego dnia tego miesica padziernika umar w Chrystusie wspomniany biskup, tak jak mu to poprzednio zostao zapowiedziane. Poniewa Bg wszechmogcy nawiedza czsto w swej askawoci uomnego czowieka, by nie mu pomoc, przeto naley podawa to do wiadomoci przyszych pokole w sowie i w pimie, aby chwalone byo imi Paskie i wejrza w siebie czowiek niestateczny. Kiedy rzeczony biskup dwiga si kiedy w Magdeburgu z cikiej choroby, tak otrzyma przestrog od pewnego znakomitego ma, ktry mu si ukaza we nie: Poniechaj troski o swj doczesny koniec; cztery lata i dwa do trzech tygodni bdziesz na czeKal, nie ustawaj wic w spenianiu dobrych, na jakie tylko sta ci, uczynkw". To powiedziawszy znik w m, a biskup, tak jak mu tene przepowiedzia, y dalej w czujnoci ducha, jak spodziewa si naleao, a, niestety, przez nag mier do ycia tego doszed kresu. Nastpnej nocy wielka wiato ukazaa si oczom wielu. 47. Po uroczystoci Wszystkich witych, lkajc si wielce o siebie, prosiem dziekana o pozwolenie odjazdu i ostrzegem go, by mia si na bacznoci. Udaem si do mojego dworu wiejskiego w Rottmersleben i nastpnej nocy prosiem gorco Boga, by zechcia da mi jak pewn wskazwk co do moich losw. Nazajutrz, to jest w przeddzie uroczystoci w. Marcina, kiedy zdrzemnem si nieco o wicie, ukaza mi si, jak mi si zdawao, nasz wczesny prepozyt Walterd i tak do mnie przemwi: Czy chcesz wiedzie, co ci w przyszoci czeka dobrego?" A gdy widzia, e mi na tym zaley, zajrza uwanie do ksigi zawierajcej spis mczennikw240 i przywiesi do niej w milczeniu kul oowian, przy pomocy ktrej mierzy si i utrzymuje pion muru. Nastpnie, po upywie duszego czasu zatrzyma j w ruchu. Ww-

46. (31.) Ad percipiendum presbiteratus ordinem ad Alstidi civitatem a domino Taginone vocabar et in via hac peracti facinoris confessionem feci; et quod ad emendationem eius promisi, pro debito non complevi. Presbiterii vero dignitatem XII. Kal. Ianuarii a prefato archiepiscopo, presente Heinrico rege et casulam mihi optimam largiente, indignus percepi. Antequam vero episcopus ordinarer, in ea ebdomada, qua recordacio fratrum a cunctis fidelibus universaliter celebratur, talia per somnum quidam mihi nunciat: 'In hoc', inquiens, 'anno presul Hillericus et Meinric decanus ac tu mandatum Dei inplere debetis.' Cui sic respondebam: Ut sit voluntas in caelo, sic fiat.' Et in ipso mens et in tertia Kal. Novembris, quae tunc proxima fuit, antistes predictus, ut sibi prius revelatum est, in Christo exhalavit. Sed quia Deus omnipotens humanam fragilitatem sepe dignatur visitare et consolari, congruum est laudibus et scriptis hoc posteris innotescere, ut glorificetur nomen Domini et prospiciat homo instabilis sibi. Presul supramemoratus in Magadaburg, invalescente prius nimia corporis egritudine, a quodam egreio viro in somnis sibi apparente sic ammonifus est: 'Ne sis modo de fine tuo sollicitus: quatuor annos et duas ebdomadas vel tres exspectabis et bona, quaecumque possis, operari non desistas.' Haec locutus evanuit, et, sicut iste predixit, episcopus mente, ut spero, vigilanti supervixit, morte, pro dolor! subitanea lineam vitae huius concludens supremam. In sequenti nocte lux magna et a multis visa aparuit. 47. Post omnium memoriam sanctorum ego de me multum pavidus licentiam abeundi a decano postulavi et eundem, ut se provideret, ammonui. Ad curtem meam, quae Retmerslevo dicitur, veni et in nocte proxima suppliciter Deum rogavi, ut aliquam de me certitudinem dignaretur aperire. In primo subsequentis diei crepusculo, id est in vigilia sancti Martini, ut paululum quiescebam, sic tunc, ut mihi videbatur, Walterdus, tunc noster prepositus, haec dicens apparuit: Vis tibi profutura scire?' Et ut voluntatem meam in hoc sensit, mox volumen unius martyrologii diligenter inspiciens plumbum, quo murus mensuratus dirigitur, tacendo inmisit, et post
Tzn wysze wicenia kapaskie. 237 Tydzie w, powicony pamici zmarych, zaczyna si w pierwsz niedziel po uroczystoci w. Michaa (29 wrzenia). 238 Biskup hoboliski. Por. V, 44. 239 Dziekan magdeburski. 240 Kalendarz witych i mczennikw. Thietmar tak rzecz przedstawia, jakby jego imi figurowao w owym kalendarzu.
236

czas zapytaem go: Co to ma znaczy?". Na co mi odrzek: Pi". I wwczas zobaczyem t cyfr wypisan wyranie inkaustem, nie wiedziaem jednak, czy oznacza ona dni, tygodnie, miesice, czy te lata. Natychmiast zwrciem si do z zapytaniem, czy miaa ona oznacza termin poprzednio ju zapowiedziany, czy te przyszy dopiero termin On jednak odszed w milczeniu. Zakonotowaem sobie z najwiksz starannoci zakrelony mi czasokres, lecz nie mogem wyprzedzi go w aden sposb przez dobre uczynki. Kiedy nadszed pity miesic i kiedy wicej si mierci, ni tego spodziewaem, ziciy si oba moje sny241 przez przyznanie mi godnoci biskupiej, albowiem okazaem tu posuszestwo woli Boej i wypeniem naznaczon mi liczb242. W tej sytuacji uznaem za niewaciwe, aby koci, nad ktrym dotychczas miaem piecz, pozosta bez osobnego kierownika, wobec czego za wspln rad mnichw postawiem na jego czele mojego brata przyrodniego Willigisa243, sug tamtejszego otarza. Udawszy si nastpnie do Merseburga obchodziem tam razem z moim krlem najblisze Zielone wita. 48 (32). Std zjechalimy wszyscy do Magdeburga. Tam stan przed sdem krlewskim za swoje liczne przewiny mj brat stryjeczny, margrabia Wirinhar244. Byby on straci za spraw graf a Dedi243 i lenno, i ask krlewsk, gdyby nie przeszkodzia temu jego naga choroba i gdyby komes palatyn Burchard246 nie odroczy sprawy przez swoj mdr rad. Ruszywszy std dalej stara si krl pozyska sobie chwiejne serca swoich zachodnich poddanych i uspokoi ich o tyle, by, jak zwykle, nie podnosili buntu. Niektrzy chwal tych ludzi za to, e nie chc oni znosi ucisku swych panw 247, a nas, przeciwnie, gani jako tchrzw. Jest wielu takich ludzi, ktrzy hodujc wszelkim rozkoszom ciaa, nie poddaj si adn miar wdzidu sprawiedliwoci, ktre Bg powierzy krlowi. Nie troszczc si zgoa o przyszo, broni oni, jak mog, si i podstpem swojego sposobu ycia, tych za, ktrzy nie zgadzaj si z nimi w tym wzgldzie, przeladuj oszczerstwem i nigdy niezaspokojon nienawici. Ja atoli nie zgadzam si z nimi ani ich poplecznikami, lecz raczej tym przyznaj racj, ktrzy korz si posusznie przed Bogiem i przed ustanowion przeze wadz i uwaaj za waciwsze znosi wszystko dla mioci Boga, ni obraa Jego majestat przez bunty i przeklestwa godne wiaroTzn. pierwszy sen z padziernika 1008 r. (por. rozdz. 46) i drugi z listopada tego roku, naznaczajcy Thietmarowi tajemnicz liczb 5.
241

longum temporis intervallum hoc substitit. 'Et quid nunc est?' aio ad eum; et ille: 'V' inquid; et vidi manifeste numerum hunc atramento signatum, incertus, utrum dies an ebdomadas seu menses an signaret annos. Et protinus respondebam ei, utrum prius indictum an posterius innotesceret tempus; et ille tacendo exivit. Equidem premonstratas mihi inducias cura non sine maxima notavi, sed bonis operibus nullatenus preveni. Adveniente quinto mense, quamvis plus mortem quam hoc sperarem, completur utrumque in accepto episcopatu somnium, quia in eo preceptis obedivi divinis et numerum complevi signatum. Unde inconveniens esse mihi videbatur, ut sine speciali rectore aecclesia, quam actenus regebam, esset, ac eidem Willigisum, fratrem meum ex patre, huius ' altaris servum, communi fratrum consilio preposui; et inde ad Mersseburg veniens, cum domino meimet rege proximum pentecosten celebravi. 48. (32.) Dehinc ad Magathaburg omnes venimus. Ibi tum nepos meus marchio Wirinharius a rege in multis accusatus gratiam eius et beneficium suimet instinctu Daedi comitis perderet, nisi infirmitas eius subitanea id inpediret et ni hoc Burchardus comes palatinus prudenti consilio differret. Rex inde progressus varias occidenLalium mentes probare et, ne solito commoverentur, sedare temptavit. Quos nonnulli iniusticiam dominorum suorum pati nolentes laudant, nos autem quasi ignavos econtra vituperant. Sunt plerique, qui, corporis voluptatibus cunctis servientes, freno equitatis a Deo inpositae regi nullatenus curant, sed hoc, virtute seu fieri valet arte, de futuro nil solliciti defendunt et omnes in hoc sibi non consentientes detractione et odio insaciabili persequuntur. Sed ego hiis neque suimet fautoribus consentio; quin potius illis, qui Deo se potestatibusque ab eo constitutis humiliant et cedunt, asspiro, quibus videtur
Tzn. liczb 5. Od 10 listopada 1008 r., kiedy Thietmar mia w drugi sen, a do poowy kwietnia nastpnego roku, kiedy otrzyma sakr biskupi, upyno wanie pi miesicy i tak naley rozumie sowa kronikarza o wypenieniu liczby. 243 Syn nielubny ojca Thietmara, Zygfryda. 244 Syn margrabiego Lotara (stryja Thietmara), ktry w roku 1003 obj po ojcu sask Marchi Pnocn. Por. IV. 39; VI, 85, 90; VII, 48. 245 Graf saski wystpujcy u Thietmara rwnie pod imieniem Ziazo, Cio. Patrz o nim wyej Ks. IV, uw. 230. 246 Palatyn saski. Por. VI. 16; VII, 21, 44. 247 Thietmar ma tu na myli feudaw zachodnio-niemieckich, ktrzy buntowali si nieraz przeciwko krlom z dynastii saskiej, a take Henryka II uznali nie bez oporu.
242

omstwo. Nasi przodkowie, zawsze wierni swym wadcom, wyadowywali sw najszlachetniejsz pasj rycersk na obcych ludach, a nigdy przeciw krajowi. Niechaj potomno tego si uczy i unika przeciwnego postpowania, a to, co wymaga zmiany, niechaj stara si obrci nie na gorsze, lecz zawsze na lepsze. Niechaj baczy pilnie na sme bogosawiestwo248 i stronic od tego, co mu si przeciwstawia, stara si je osign. Lecz na c mi duej gani jednych, a wywysza drugich, skoro w przyszych niwach kady na pewno zbierze owoce odpowiadajce wartoci jego zasiewu. Skoro tyle trudu zadajemy sobie cigle dla zdobycia rzeczy przemijajcych, dlaczego nie dymy cho troch, ziemskiej wyzbywszy si trwogi, do korony nieprzemijajcej chway? By t wanie koron osign, krl nasz, jak wyej przedstawiem, zabiega usilnie w swoich podrach i innych trudnych przedsiwziciach i dlatego cho susznie nienawidzi wrogw, z wrogw uczyni sobie przyjaci. 49 (33). Tymczasem graf Dedi, ktry sowem i czynem wielk zada zniewag mojemu kuzynowi 249, obudzi w nim wspomnienie krzywdy, ktr ten dawno wymaza z pamici. Za rad bowiem i przy pomocy Dediego spldrowano i spalono kiedy grd, nalecy do naszej rodziny i do Wirinharowego ojca, zwany Wolmirstedt250, po sowiasku za Oryujcie 251, poniewa zbiegaj si tu rzeki aba i Ora 252. To wszystko poruszyo zapalne serce znakomitego modzieca. Tote kiedy otrzyma sprawdzon wiadomo, i nieprzyjaciel nadciga z konnic z Tangermnde 253 grodu dlatego tak nazwanego, poniewa rzeka Tongera 254 wpada tam do aby , wzi ze sob mojego brata Fryderyka z dwudziestu zaledwie uzbrojonymi wojownikami i natar mnie na wroga z wyyn jednej ki, ktra cignie si a do wsi Mosum 255 i z ktrej mg by z daleka widzianym. Kiedy przyszo do walki, Wirinhar pooy trupem Dediego, ktry mimo ucieczki czterdziestu z gr towarzyszy stawia dzielny opr. Zabity zosta rwnie jego wasal Egilhard. Po tym czynie Wirinhar przegra sprawiedliwie to, czego ju przedtem o mao nie by straci bezzasadnie na skutek podega ze strony Dediego. 50 (34). Jeeli chcesz usysze, czytelniku, skd pochodzi graf Dedi, przyjmij do wiadomoci, i wywodzi on si z rodu zwanego
Jedno z bogosawiestw, o ktrych mwi w. Mateusz w Ewangelii, w rozdz. 5, w. 3 i nn.
248

esse sacius omnia propter Deum pati, quam litigio et execrabili periurio divinam maiestatem offendere. Nostri predecessores suis senioribus semper fideles in extraneas nationes ac non in viscera optimi seviebant milites. Hoc posteritas discat et alia fugiat et, quae mutanda sunt, non in peius, sed semper in melius transferre contendat; beatitudinem octenam libenter attendt eorumque opposita fugiens eam apprehendere studeat. Quid illos amplius corripere vel hos attollere volo, cum unusquisque pro qualitate sui seminis pro certo recipiat fructum futurae messis? Cum pro corruptibilibus accipiendis semper laboramus, cur non ad indeficientis coronam honoris sublato timore aliquantulum properamus? Hanc ad capiendam rex noster, ut predixi, in itineribus et aliis necessitatibus maxime laborans, amicos fecit sibi inimicos, iuste eosdem exosus. 49. (33.) Interim Daedi comes, magnum dedecus in verbis et in operibus predicto nepoti meo inferens, excitavit malum, quod fore putavit oblitum. Consilio enim eius et auxilio urbs patris eius et nostra Walmerstidi, Sclavondce autem Ustiure, eo quod Ara et Albis fluvii hic conveniunt, vocata combusta est et depopulata. Commovit hoc omne animosum iuvenis egregii pectus, et cum hostem de civitate Tongeremuthi dicta, quia Tongera fluvius ibidem in Albiam cadit, equitare veraciter comperiiet, fratrem meum Frithericum cum XX tantum militibus armatis secum sumens, a summitate unius campi ad Mosum villam pertingentis, qua eminus asspici potuit, viriliter aggreditur et eundem, fugientibus mox plus quam XL sociis, fortiter resistentem cum Egilhardo suimet milite occidit. Et post hoc iuste perdidit, quod prius pene inracionabiliter eius persuasu amisit. 50. (34.) Sed si te lectorem audire delectat, unde is fuerit, de tribu, quae Buzici dicitur, et de patre Thiedrico originem duxisse accipies. Hic Rigdago marchioni, agnato suimet, ab infancia serviebat et gemina cordis ac corporis virtute pollebat; et, ut predixi, Boemios adversum nos insurgentes ad Citicensem perduxit aecclesiam. Ubi cum hiis vastando circumquaque perlustrans, ad ultimum captivam matrem suam hostis, non filius, cum caetera adduxerat preda. Post
Tzn. Wirinharowi. 250 Nad Ora, w rejonie Magdeburga. 251 W. Bogusawski, Op. cit. III, podaje na mapie doczonej dq tego tomu nazw grodu w brzmieniu: Ujcie Ory, co jest blisze tekstu Thietmara. 252 Lewy dopyw aby, powyej Magdeburga. 253 Grd wany strategicznie, gdy stanowi oson Magdeburga od pnocy. 254 Lewy dopyw aby, powyej Ory. 255 Dzi Mose, wie koo Wolmirstedt.
249

Buzici256 z ojca Teodoryka257. Od dziecistwa by on na subie u swego krewnego margrabiego Rykdaga 258 i odznacza si mstwem duszy i ciaa. On to, jak wyej przedstawiem 259, naprowadzi buntujcych si przeciwko nam Czechw na koci w ytycach. Urzdzajc wraz z nimi wyprawy upieskie wokoo, uprowadzi w kocu pord innych zdobyczy swoj rodzon matk, nie jako syn, lecz jako wrg sobie poczynajc. Nastpnie pogodzi si z krlem Ottonem III, zosta jego wasalem i w krtkim czasie zasuy sobie na jego ask i zaufanie. W midzyczasie zmar na wyprawie wojennej graf merseburski Bio260 i arcybiskup Gizyler uzyska dla Dediego hrabstwo zmarego, ktre rozcigao si midzy rzekami: Wiper261, Solaw, Salz262 i Wilderbach 263. Ponadto odzysKal Dedi dla siebie i dla swojego brata Fryderyka264 okrg grodowy Serbice 265, ktry jego przodkowie dzieryli w lenno. Wreszcie polubi on crk margrabiego Teodoryka Teodberg 266 i z racji tego wszystkiego tak dalece urs w pych, e potajemnie czyni wstrty krlowi, wielu za innym wprost jawnie. Najblisze wita Boego Narodzenia obchodzi krl w Phlde i tam zgodnie z prawem267 oraz na instancj krlowej i ksit przekaza hrabstwo i w ogle lenno synowi Dediego Teodorykowi. Ponadto powierzy marchi i wszystko, co Wirinhar dziery w lenno od krla, grafowi Bernardowi268. 51 (35). W tym czasie269 biskup Metzu Teodoryk 270 wraz ze swoim bratem ksiciem Henrykiem 271 i innymi spiskowcami wielkie sprawi kopoty krlowi i jego przyjacioom, niepowetowan czynic przez to szkod sobie i swoim nastpcom. Albowiem pogascy Sowianie272 zupili jeden koci pod Metzem273 wraz 71 obsugujcym go zgromadzeniem mnichw. Krl wynagrodzi t szkod z wasnego, po wikszej czci, majtku i popar swe zadouczynienie przysig 274. Nastpnie przykaza caemu wojsku strzec si, by co podobnego wicej si nie powtrzyo. Spiskowcom atoli spustoszy winnice i spichrze ze zboem i innymi uytecznymi rzeczami275. Wkrtce po tych wypadkach widziaem na wasne oczy list z wypisan liczb omiuset niewolnikw w. Szczepana270,
Nazwa rodu Buzici wywodzi si od praszczura tego rodu: Bucco czyli Burcharda, margrabiego Marchii Serbskiej (892908). Patrz: F Kurze, Geschichte der schsischen Pfalzgrafschaft bis zu ihrem bergange in ein Territorialfrstentum, Neue Mitteilungen aus dem Gebiet hist. antiquarischen Forschungen, 17, s. 316 i nn.; G. Hey, Op. cit. s. 55, uw 1; O. Posse, Die Markgrafen von Meissen, s. 212 i nn.; tene, Die Wettiner. Genealogie des Gesamthauses Wettin, Leipzig 1897, s. 38
258

haec reconciliatus regis efficitur III. Ottonis et in parvo tempore gratiam eius et familiaritatem promeruit. Interim Bio comes Merseburgiensis in expeditione obiit, et Gisillerus archipresul huius comitatum, qui inter Wipperam et Salam et Saltam ac Villerbizi fluvios iacet, isto acquisivit. Insuper Zurbizi burgwardum, quem antecessores sui in benefitium possiderunt, sibi et confratri suimet Fritherico vendicavit. Insuper Thiedburgam, Thiedrici marchionis filiam, duxit et ob hoc omne adeo intumuit, ut regi molestiam in occulto ef multis offerret in aperto. Proximum natale Domini rex in Palethi celebravit et ibidem Thiedrico, predicti comitis filio, comitatum ac omne beneficium iure et ortatu reginae ac principum suimet dedit. Insuper marcam et, quicquid Wirinzo ex parte regis tenuit, hoc totum Bernhardo comiti concessum est. 51. (35.) In diebus illis Thiaedricus Metensis episcopus et dux Heinricus, frater eius, cum caeteris conspiratoribus magnam regi et
i n. oraz Tabl. I; W. Bchting, Geschichte der Stadt Eilenburg, T. I, 1923, s 93 i n 257 Brat grafw Dedi i Burcharda, polegy w r. 982. Por. III, 20. 258 Margrabia Mini. Por. III, 19; IV, 5, 6. 259 III, 18. 260 Por. III, 19; IV, 2, 11, 12. 281 Lewy dopyw Solawy, wypywajcy z Gr Harzu. 262 Lewy dopyw Solawy, powyej Wipery. 263 Rzeka w okolicy Eisieben, wymieniona przez Thietmara II, 20 jako fragment pierwotnej .granicy diecezji merseburskiej. 264 Graf z Eilenburg. Por. IV, 2, 5; VII, 50. 265 Grd niegdy sowiaski nad Strengbach. Patrz: F. Geppert, Op. clt. s. 218. 266 Crka margrabiego Marchii Pnocnej Teodoryka, siostra Ody, ony Mieszka I. 267 Tzn. na zasadzie dziedziczenia, ktra ju wwczas wchodzia w zwyczaj w stosunkach lennych. 268 Syn margrabiego Marchii Pomocnej Teodoryka, brat ony Mieszka I Ody. Patrz blisze dane odnoszce si do tego nadania: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 289, uw. 1. 269 w 1009 roku, przed poprzednio wymienionymi wypadkami. 270 Brat krlowej Kunegundy. Por. VI, 35. Spisek przez niego zawizany zmusi krla Henryka II do podjcia formalnej wyprawy wojennej przeciw buntownikom. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 281 i nn. 271 Patrz Ks. VI, uw. 21. 272 Lucicy, ktrych Henryk II cign tutaj w celu umierzenia buntu dziewierzy. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II. s. 281. 273 Opactwo w Marcina pod Metzem. 274 Skwapliwo, z jak Henryk II pokry szkody wyrzdzone przez Lucicw, wiadczy, jak bardzo si lKal wzburzenia opinii z powodu swojego sojuszu z poganami. 275 Podczas oblenia Metzu. P. S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 282. 276 Mowa tu o niewolni-

ktrzy bez wiedzy swych nadzorcw opucili sadyby na skutek godu i wszelkiego innego niedostatku. Nie licz za tych, ktrzy wywdrowali za ich zgod. Lepiej byoby dla kocioa w Metzu, eby ten czowiek277 nigdy si nie by narodzi. 52. Chciabym opisa rwnie278 jeden poaowania godny postpek, jakiego dopucili si owi spiskowcy279 w Odernheim 280. Mianowicie krl zwoa do Moguncji rad ksit, w ktrej wzili oni obaj udzia. Kiedy tam nie mogli usprawiedliwi si ze wszystkiego, jak sobie tego yczyli, zawarli na pewien czas zawieszenie broni281 i powrcili z gniewem w sercu do domu. Kiedy w lad za nimi udali si, nie spodziewajc si niczego zego, biskup z Verdun Hejmo 282 oraz ksi Teodoryk 283, wpadli nagle w zastawion na nich potajemnie zasadzk. Bardzo wielu zgino wwczas mw i tylko garstka wraz z biskupami uratowaa si ucieczk. Ksi Teodoryk, ciko ranny, tylko dlatego, e by ich przyjacielem, uprowadzony zosta ywcem i na duszy czas osadzony w wizieniu. Pniej wydosta si na wolno dawszy zakadnikw, przy czym nie straci wskutek tego aski krlewskiej. W roku Paskim tysicznym jedenastym284 umar w Korbei ksi Bernard285. 53 (36). Tymczasem286 margrabiow;e Herman287 i Guncelin spr wszczli midzy sob i podjli walk w sposb zgoa niepraktykowany w tych stronach. Guncelin mianowicie nie mogc, mimo wysikw, zdoby grodu Strzay, obsadzonego zaog Hermana, kaza spali inny, sabiej broniony grd Rochelinzi288, lecy nad rzek Muld. Poza tym nie powstrzyma si od dokuczania wspomnianemu margrabiemu na kadym kroku, jako e stryjowie zawsze zoliwie postpuj ze swoimi bratankami289. Lecz z drugiej strony take bracia Herman i Ekkehard290 otoczyli znienacka silnym wojakiem
kach osadzonych na gruntach biskupstwa meteskiego, ktrego katedra bya pod wezwaniem w. Stefana. Ich stanowisko byo zblione do stanowiska wolnej ludnoci chopskiej. Pracowali oni mianowicie na gruncie paskim, tj. Kocioa na wasny rachunek i obowizani byli do oddawania czci plonw biskupowi. To podobiestwo w zakresie sytuacji gospodarczej doprowadzio do stopniowego wsikania tej kategorii niewolnikw w klas chopsk. 277 Tzn. biskup Teodoryk. 278 Thietmar wybiega tu swym opowiadaniem naprzd i przedstawia wydarzenia z roku 1011. 279 Tzn. biskup Teodoryk i ksi Henryk. 280 Midzy Oppenheim i Alzey w Nadrenii. 281 To zawieszenie broni trwao waciwie od nieudaej wyprawy krlewskiej z 1009 roku. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 310 i n. 282 9901025. 283 Ksia

suis familiaribus molestiam inferens, sibi successoribusque suis inexsuperabile detrimentum promeruit. Ecclesia namque una, quae extra Metensem stabat civitatem, et congregatio ibidem serviens a Sclavis Deum non timentibus vastatur. Sed hoc damnum magna ex parte rex cum iuramentis et ex sua proprietate restituens, ne quid huic simile accidisset, cuncto exercitui cavere precepit. Vineas et edificia cum frumento caeterisque utilitatibus lesit. Vidi epistolam non longe post, ubi octingentorum numerus mancipiorum sancti Stephani inscriptus fuit, quae propter famem et aliam necessitatem a patriis finibus egressa sunt absque conscientia prepositorum, exceptis omnibus, qui cum consensu eorum abierant. Sacius esset huic aecclesiae, quod numquam natus fuisset homo ille. 52. Describam quoque unum facinus eorum, quod in Adra lugubre peregerunt. Rex autem habuit concilium in Magontia civitate, et hii tunc interfuere. Et cum omnia ibidem secundum suimet placitum respondere non potuissent, reversi sunt irati, pace tamen ad tempus facta; et cum eos sequerentur nil mali sperantes Heimo Wirdunensis episcopus et dux Thiedricus, latentes insidias inproviso irruunt, et, paucis effugentibus cum episcopis, interfecti sunt innumerabiles viri. Dux ille nimis vulneratus et, quia amicus eorum fuit, captus abducitur et multos dies custoditur. Post haec datis obsidibus solvitur et a regis gratia ob hoc non movetur. i Anno dominicae incarnationis millesimo .... Bernhardus dux Corbeia obiit [. 53. (36.) Interea Herimannus comes et Guncelinus marchio invicem certantes inusitato in hiis regionibus more conflixere. Namque Guncelinus Strelam civitatem a militibus Herimannd custoditam expugnare temptans et nil proficiens, Rocholenzi urbem iuxta Mildam flumen positam et non bene provisam incendio consumere precepit. Insuper quicquid incommoditatis predicto comiti, quia semper patrui in fratrum filios seviunt, facere potuit, id nullatenus
Grnej Lotaryngii. Por. V, 3. 284 W rkopisie po sowie millesimo, tysicznym, jest luka. Skdind jednak wiemy, e ksi Bernard umar w r. 1011. 285 Bernard I, ksi saski. 286 Thietmar powraca tu do wypadkw roku 1009. 287 Margrabia Mini, syn margrabiego Ekkeharda I. Por. IV, 58, VI, 3334. 288 Grd pochodzenia sowiaskiego. Patrz G. Hey, Op. cit. s. 84; J. R. Kretzschmar, Op. cit. s. 57 i n.; F. Geppert, Op. cit. s. 221 i n. 289 Guncelin by bratem margrabiego Ekkeharda I, a wic stryjem Hermana. 290 Pniejszy margrabia Mini (1032-1046), ktr obj po bracie.

i zdobyli pewien zamek nad Solaw291, ktry Guncelin specjalnie sobie upodoba i zaopatrzywszy w mury i zaog nieprzebranymi wypeni skarbami. Rozdzieliwszy midzy sieb e ca mas tych skarbw, zdobywcy podpalili i zrwnali zamek z ziemi. 54. Doszo to do uszu krla. Niezwocznie tedy pospieszy do Merseburga, aby zbada spraw. Wysuchawszy usprawiedliwie obu wspomnianych margrabiw, przypisa ca win Guncelinowi, poniewa ten ju przedtem w wielu wypadkach lekcewaco si do niego odnosi, a i obecnie nie u niego szuKal sprawiedliwoci w sprawie zadanej mu zniewagi 292. Krl doda przy tym, e Guncelin sprzeda ydom niewolnikw, nalecych do rnych panw, ktrzy wci si na to skaryli293, i e na rozkaz krla nie stara si wcale o ich zwrot, ani te o to, by powstrzyma rabunki dokonywane w jego imieniu na szkod wielu ludzi. Ponadto skary si krl, i Guncelin korzysta u swego brata 294 Bolesawa z wikszych wzgldw, niby mu wypadao, a krlowi mogo si podoba. Zjawili si tacy rwnie, ktrzy gotowi byli oskara go, i razem z nimi dopuci si obrazy majestatu krlewskiego. Wobec tylu skarg i rwnoczenie gosw obrony zarwno ze strony Guncelina, jak jego ludzi, krl prosi ksit o wspln rad. Ci po dugich, poufnych rozwaaniach tak mu dali odpowied: Jestemy przekonani, e Guncelin moe si usprawiedliwi przed wami, Panie, i dlatego widzi nam si rzecz suszn, by zbywszy si wszelkiej hardoci zda on si na wasz ask. A was, Panie, niechaj Bg miosierny do tego skoni, bycie z nim postpili nie wedle tej miary, na ktr sobie zasuy, lecz wedle miary waszej niewypowiedzianej agodnoci, gwoli przykadu tym wszystkim, ktrzy si do was zwracaj". Krl, idc za ich rad, przyj Guncelina i odda go pod pewn stra biskupa Arnulfa 295, Mini za zaopatrzy nadal w zaog przeciw atakom nieprzyjaci i powierzy wadz nad ni tymczasowo Fryderykowi296. Najbliszej jesieni, na instancje krlowej i za namow ukochanego Taginona oraz za rad tamtejszych ksit, da marchi w lenno grafowi Hermanowi 297.
R. Holtzmann w wyd. Kroniki Thietmara, s. 341, uw. 7, przypuszcza, i chodzio tu o zamek Altenburg koo Naumburga. 292 Tzn. zamiast uda si ze skarg do krla poszed na drog samosdu. Zaznaczy jednak naley, e tego rodzaju droga miecia si w ramach wczesnego lennego prawa zwyczajowego. Walki zbrojne midzy lennikami krlewskimi z powodu doznanych krzywd i zniewag byy podwczas zjawiskiem normalnym.
291

distulit. Herimannus et Ekkihardus confratres castellum quoddam iuxta Salam situm, quod Guncelinus unice sibi dilectum muris et presidio firmavit bonisque innumerabilibus replevit, ex improviso manu valida circumdantes expugnant et, divisa omni congerie, radicitus illud deiciunt ac incendio consumunt. 54. Pervenit hoc ad aures regis, et confestim idem ad Merseburg haec ad discutienda properavit. Sed cum ibidem predictorum sententias comitum animadvertisset, culpam omnem Guncelino imputat, quia se in multis prius sperneret et in illato sibi dedecore ultorem non exspectaret. Adiecit autem, quod familias multorum sepe id sibi querentium ludeis vendidit et nec iussu suo has reddere nec latrocinia multis a sua potestate nocentia umquam curavit compescere Insuper questus est maiorem apud Bolizlavum fratrem gratiam. hactenus habuisse, quam ei deceret aut sibi placere deberet. Hii presentes erant, qui cum semet ipsis reum esse maiestatis accusare voluerunt. Inter tot lamentationes et eiusdem suorumque excusationes principum communiter consillium a rege quaeritur, et ab hiis diu hoc secrete volventibus taliter respondetur: 'Scimus hunc erga vos inexcusabilem non esse et, ut vestrae pietati se omni reluctatione remota tradat, nobis bonum videtur. Ammoneat vos misericors Deus, ut non qualitate suimet meriti, sed pro quantitate ineffabilis clementiae vestrimet, ad exemplum omnibus ad vos conversis in eo faciatis.' Horum consultu rex asspirans, suscepit eundem et Arnulfo antistiti firmiter custodiendum tradidit, presidii continuatione ab hostibus Misni muniens eamque ad tempus providendum Fritherico committens. Proxima vero messe interventu reginae et instinctu cari Taginonis Herimanno comiti marcham dedit et consilio et laude principum eorundem. 55. (37.) Interea predictam urbem Brun comes, frater Guncelini, ordine vicis suae custodiebat; et ecce priori die, quam Herimannus adventaret, magna Poleniorum caterva in primo diei crepusculo Albim transgressa usque ad portam civitatis sibi promissae silenter veniebat. Sed cum positis ibidem militibus facilis ei non pateret introitus, est reversa tristis, pro dolor! illesa, et nemini nocens. Huius rei ductores erant duo Wethenici ex suburbio, ut post revelaPor. wyej Ks. VI, uw. 142. 294 Por. wyej Ks. IV, uw. 223. Biskup halbersztadzki. Patrz Ks. IV, uw. 157. 296 Graf z Eilenburg. Por. IV, 2, 5; VI, 50. 297 Herman dziery marchi miniesk do roku 1032.
295 293

55 (37). Tymczasem stra nad wspomnianym grodem trzyma podug kolejnoci298 brat Guncelina graf Bruno299. I oto nagle, w przeddzie przybycia Hermana, wielki oddzia Polakw przeprawi si o wicie przez ab i podsun si w ciszy a do bramy przyrzeczonego mu grodu. Lecz gdy nieatwym okaza si tam dostp z powodu gsto rozstawionych stray, zawrcili Polacy ze smutkiem do domu nie uczyniwszy nikomu szkody, lecz sami take, niestety, nie ponisszy szwanku. Przewodnikami wroga w tej wyprawie byli, jak si pniej okazao, dwaj wietnicy300 z podgrodzia. Susznie zapacili oni krwi swoj za tak zbrodni. Bolesaw tymczasem w zawieszeniu midzy nadziej i strachem" 301 oczekiwa swoich w Budziszynie, a gdy si dwiedzia o ich odwrocie, bardzo by rozgoryczony z powodu zawiedzionych planw302. Po tych wydarzeniach wysaniec krla wprowadzi margrabiego Hermana we wadz, po czym ten darowa swoim winowajcom ich wystpienia przeciw sobie i potwierdzi to wzniesieniem prawicy. 56. Krl poskromiwszy w cigu lata i nastpnej zimy swoich wrogw mdroci i mstwem303 rozmyla czsto nad obraz i szkod wyrzdzon mu przez Bolesawa i zaraz po Wielkanocy zapowiedzia surowym rozkazem wypraw wojenn304. (38). Wojsko zebrao si w posiadoci margrabiego Gerona305 Biaej Grze306, ktra to nazwa oznacza w mowie pikn gr 307. Ksi Bernard i prepozyt Walterd udali si naprzd, aby przywie Bolesawa do opamitania, nie osignwszy jednak zamierzonego rezultatu powrcili z niczym. Przyby tu take sawny i cakowicie oddany krlowi ksi czeski Jaromir. Nie mog pomin tu milczeniem, jaki smutny los spotKal margrabiego. Gerona. My wszyscy a nikogo nie mog tu wyczy zachowalimy si wobec niego nie jak przyjaciele, lecz jak wrogowie. Poza czeladzi, ktrej oszczdzilimy, zniszczylimy cay jego majtek, a czciowo nawet spalilimy go 308. Nawet krl nie zapobieg temu przestpstwu, ani nie wymierzy za nie kary 309. 57. Std ruszylimy do kraju uyczan, u ktrego wejcia znajduje si grd warowny Jaryna 310, nazwany tak od margrabiego
Obowizek stray w grodzie Mini penili kolejno w ustalonym z gry porzdku okoliczni ksita (zarwno duchowni jak wieccy) oraz grafowie. Por. VI, 79 i VII, 53, gdzie Thietmar podaje, jak sam wykonywa ten obowizek. Por. te IV, 38, gdzie jest mowa o analogicznym obowizku co do grodu Arneburg. Patrz: T. Mrcker, Die Burggrafen von Meissen,1842, s. 33; S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 279; H. Zeiss288

tum est. Namque hii sanguine suo talem merito presumptionem persolvunt. Bolizlavus autem inter spem metumque sollicitus in Budusin hos expectabat et, ut adventare socios comperit, delusum se graviter portat. Post haec Herimannus comes per regaem nuncium introducitur, c debitoribus suis, quicquid in eum deliquerant, dextera hoc affirmante ab eo remittitur. 56. Rex autem, in hac estate et proxima hieme consilio et virtute pacificatis hostibus, contumeliam et dampnum a Bolizlavo sibi illatum crebra meditatione revolvit et post pascha expedicionem suam atroci iussione indixit. (38.) Fit conventus in Belegori, quod pulcher mons dicitur, in Geronis predio marchionis. Tunc Bernhardus dux et Waltherdus prepositus gratia Bolizlavum convertendi precesserunt ac nil ibi,
berg, Kriege, s. 371; E. Riehme, Markgraf, Burggraf und Hochstift Meissen, Mitteilungen d. Ver. f. Gesch. d. Stadt Meissen, T. 7, s. 175 i n. 299 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona u Thietmara. 300 Por. Ks. V, uw. 58. 301 Z Eneidy Wergiliusza I, 218. 303 Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 279 i n.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 371 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 257 i n. 303 Thietmar ma tu na myli przedstawiony wyej w rozdz. 51 bunt dziewierzy Henryka II. Bunt ten jednak nie zakoczy si zwycistwem krla, lecz raczej, jak to wynika z rozdz. 52, tylko zawieszeniem broni. Wyran wskazwk w tym kierunku daj Roczniki kwedlinburskie pod r. 1009 (Mon. Germ. SS. III, s. 80) w sowach: ... redut in Saxoniam sine pace. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 283 oraz Pabst, tame uw. 2 i s. 446; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 611. 304 Patrz do tej wyprawy: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 292 i n.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 373 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 112 i n.; C. Bruckner, Op. cit. s. 53 i nn.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry,s.263 i nn.; R. Holtzmann, Geschichte der sachsischen Kaiserzeit, s. 413 i n. Tene autor tumaczy w artykule: Aufhebung..., s. 74, uw. 92 wiadomo Thietmara o surowym nakazie" niepopularnoci wojny polsko-niemieckiej wrd monych saskich. 305 Gero II, margrabia saskiej Marchii Wschodniej. P. Ks. IV, uw. 274. 306 Dzi Alt Belgern, na prawym brzegu aby, poniej Muhlberg. 307 Thietmar faszywie wyprowadza rdosw tej nazwy z pnoaciskiego: bellus, pikny". Wojsko w wczesnych warunkach ywio si na miejscu systemem rabunkowym. Spalenie czci majtku Gerona odnosi si do lasw, z ktrych brano drzewo dla gotowania strawy. 309 Krl, nie mogc dostarczy skdind ywnoci dla wojska, musia tolerowa dokonywany przez nie rabunek. 310 Dzi Gehren w Dolnych uycach.
308

Gerona, ktry by wielkim czowiekiem i taki nosi przydomek 311. Schwytano w tym czasie dwch braci z kraju Hobolan, z grodu warownego Brenny, ktrzy udali si do Bolesawa, by go podburzy przeciwko krlowi, i w drodze powrotnej wpadli w biay dzie w sida, ktre sami potajemnie zastawili. Poniewa przy przesuchaniu nie chcieli wyzna niczego z tych wszystkich sprawek, zostali obaj powieszeni na jednym wzgrzu312. Tymczasem zachorowa krl i jego ukochany Tagino. W tej sytuacji ksita zastanawiali si z trwo.g w sercu" 313, co ma si sta z rozpoczt wypraw wojenn. Uchwalili w kocu, e krl wraz z kilku biskupami i sabszym oddziaem ma wrci do domu, biskupi za: Arnulf i Meimwerk 314 wraz z ksiciem Jaromirem, margrabiami Geronem i Hermanem i wielu innymi maj pustoszy kraj lzan315 i Dziadoszan 316. Tak si te stao. 58. Gdy wymienieni tu wielmoe przechodzili w szyku bojowym koo grodu zwanego Gogw317, gdzie znajdowa si i skd mg ich obserwowa Bolesaw, wzniecili wrd przypatrujcych si im z murw rycerzy zapa do walki. Rycerze ci pytali swego wodza, dlaczego to znosi, i prosili o pozwolenie starcia si z wrogiem. Bolesaw tak im odpowiedzia: Wojsko, ktre widzicie, jest mae liczb, lecz wielkie mstwem i wybrane z wielu tysicy. Jeeli je zaatakuj, to bez wzgldu na to, czy zwyci, czy przegram, osabi si na przyszo. Krl bowiem moe natychmiast zebra nowe wojsko. O wiele lepiej jest dla nas znie to teraz cierpliwie i, o ile to moliwe, w inny sposb szkodzi tym pyszakom bez wikszej dla nas straty" 318. W ten sposb uspokoi niepowcigliwe zapay wojownikw, lecz nie dopi bynajmniej swego celu, by nam zgotowa trudnoci w czasie tej wyprawy. Jakkolwiek cige ulewy deszczowe opniy pochd naszych, niemniej zadali oni nieprzyjacioom due straty wokoo. Wreszcie, spustoszywszy wzdu i wszerz ca okolic, Czesi powrcili do domu, nasi za wycofali si szczliwie przez Milsko do aby i donieli krlowi przez poMowa tu o Geronie I. Thietmar, czc nazw grodu Jaryna (czy Jaryn) z osob Gerona, mia na myli zwizek tej nazwy nie z imieniem Gerona, lecz z jego przydomkiem: wielki. Nazwa Jaryna (Jaryn) zawiera w sobie sowiaski pierwiastek: jary = silny, co dla kronikarza mogo by rwnoznaczne z wielki". 312 S. Hirsch. Jahrbcher, II, s. 292, przypuszcza, i byli to wysacy Lucicw w celu zawarcia tajnego porozumienia z Bolesawem Chrobrym.
311

quod sibi placeret, invenientes reversi sunt. Venit etiam huc larimirus, Boemiorum dux inclitus et regi per omnia fidelis. Nec preterire possum, quod miserabile nimis predicto comiti ibidem accidit Nos omnes nec aliquem excipere valeo vice amicorum hostes huic fuimus exceptisque dumtaxat mancipiis omnia consumpsimus et quaedam ign. Huius rei nec rex ultor seu defensor fuit. 57. Inde ad Luzici pagum, in cuius fronte urbs quaedam larina stat, a Gerone dicta marchione, qui magnus fuit et sic nuncupabatur. Ibi tunc capti sunt duo fratres ex provincia Hevellun et ex rbe Brandeburgiensi, qui ad Bolizlavum causa eum contra regem vertendi venerunt et inde digressi inciderunt paam laqueum, quem occulte tetenderunt. Hii de multis interrogati et nihil de hiis omnibus volentes profiteri in uno colle pariter susspendio periere. Infirmabatur tunc ibidem rex et sibi dilectus Tagino. Tunc principes angusto versant in pectore, quid deberet fieri de incepta expeditione. Tandem ab hiis inventum est, quod rex cum episcopis quibusdam et infirmiori multitudine rediret, Arnulfus autem et Meinwercus episcopi cum duce Iarimiro et marchionibus Gerone et Hirimanno caeterisque compluribus Cilensi et Diedesi vastarent. Sicque factum est. 58. Predicti seniores, cum urbem Glogua dictam, ubi Bolizlavus ipse fuerat ac eos perspicere poterat, gregatim et loricati transirent, militum haec a muris cernentium animos provocant; et hii ducem suimet, cur hoc pateretur, alloquentes sibi eos temptandi licentiam poscunt. Quibus talia refert: Exercitus, quem videtis multitudine parvum, virtute magnus est et e milibus caeteris electus. Hunc si aggrediar, sive vincam seu superabor, in posterum depressus sum. Regi possibile est alium ilico exercitum congregare. Multo melius est, nos hoc modo pacienter ferre et alias, si possit fieri, absque magno nostri detrimento hiis superbientibus nocere'. Sic insolens militum animus sedatur, et in hoc itinere nulla eiusdem voluntas in nostris adversitatibus saciatur. Quamvis crebra imbrium inundatione nostri tardarentur, tamen late magnum hostibus damnum
Z Georgik Wergiliusza IV, 83. 314 Biskup Paderbornu, 1009 1036. 315 Nad l, z grodem stoecznym Niemcz. 316 Patrz Ks. IV, uw. 237. 317 Grd na lewym brzegu Odry. 318 Niemal identyczne sowa wkada Thietmar w usta posa ksicia czeskiego Bolesawa II Sopana (por. IV, 12). Na tej podstawie H. Zeiss berg, Die Kriege, s. 375, susznie kwestionuje ich wiarogodno.
313

sw, i powracaj z dobrymi rezultatami319. Krl, ktry z Bo pomoc ju przychodzi do zdrowia, przyj posw i przybyych w lad za nimi rycerzy z wielk serdecznoci w Merseburgu, a arcybiskup Tagino, ktry rozsta si poprzednio z krlem w Strzale i obchodzi wito Legionu Tebaidzkiego 320 w Magdeburgu, przyby tam take w dobrym zdrowiu. 59 (39). Krl, zaatwiwszy rozliczne potrzeby ucinionej321 ojczyzny, uda si znowu na Zachd322 i wdzidem mdroci powcign niespokojne umysy tamtejszych mieszkacw, po czym w radosnym nastroju obchodzi wita Boego Narodzenia w Phlde. Nastpnie powrci do ukochanego Merseburga i ogosiwszy tutaj pokj powszechny na lat pi 323, poleci za rad kilku
Thietmar przedstawia wypraw z r. 1010 w wietle wyranie tendencyjnym, starajc si pokry frazesem o dobrych rezultatach jej rzeczywiste niepowodzenie. Bardziej prawdomwne od Thietmara s Roczniki kwedlinburskie a. 1010 (Mon. Germ. SS III, s. 80), ktre wrcz mwi, i krl nie dotar tam, gdzie zamierza". O niepowodzeniu wyprawy zadecydowaa nie tylko choroba krla, lecz take fakt, e cz wojska bya jej przeciwna, o czym wiadczy z jednej strony konieczno zastosowania surowych rygorw, gdy krl ogasza t wypraw (p. Ks. VI, uw. 304), z drugiej za zawrcenie z drogi nie tylko samego krla, lecz take sabszej" a wic zapewne owej niechtnej czci wojska. Poza tym utrudnia sytuacj Niemcw brak w ich obozie dotychczasowych sprzymierzecw Lucicw. Niemcy czuli si wyranie zaszachowani z tej strony. Poselstwo wysane z Brenny, majce na celu nakoni Bolesawa Chrobrego do wojny z Henrykiem II (VI, 57), byo gronym ostrzeeniem. Susznie przypuszcza S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 263, e Lucicy zerwali w tym czasie pokj z Sasami i e z tej strony grozio Niemcom powane niebezpieczestwo. Myli si jednak ten autor (s. 265), gdy przyjmuje, e wyprawa z r. 1010 daa Niemcom korzyci terytorialne (odzyskanie uyc). Jak trafnie ocenia wczesn sytuacj R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 414, do tego potrzebne byo zdobycie grodw, a na to siy niemieckie byy w owej chwili za sabe. W tych warunkach jedyn moliwoci, ktra . pozostawaa Niemcom, byo zupienie kraju, co te postanowiono a nastpnie wykonano, by ratowa presti Niemiec przed kompromitacj. 320 Patrz Ks. VI, uw. 133. 321 Wyraenie powysze wiadczy, i Thietmar zdawa sobie spraw z powagi sytuacji, w jakiej znajdoway si wwczas Niemcy, rozdarte walkami wewntrznymi feudaw i zahamowane w swej ekspansji na zewntrz. 322 Wydarzenia, opisane wyej w rozdz. 52, odnosz si do tego wanie pobytu Henryka II na zachodzie Niemiec.
319

intulerunt. Tandem vastatis omnibus circumquaque iacentibus, Boemii ad sua, nostri autem per Milzienos fines laeti ad Albim remeabant; premissis ilico ad regem nunciis se cum bona prosperitate venturos indicant. Hic Dei gratia iam bene convalescens, legationem istam et pone sequentes amicabiliter in Mersburg suscepit, et archiepiscopus Tagino de Strla prius a rege divisus sanctam Thebeorum sollempnitatem in Magadaburg celebravit et ad regem huc Incolumis venit. 59. (39.) Tractatis tunc patriae laborantis necessitatibus plurimis, rex iterum occidentales invisit regiones et, fluctivagos habitatorum animos sapientiae freno edomans, natale Domini festiva iucunditate in Palithi celebravit. Tunc iterum sibi percaram Merseburg invisit et, firmata ibi ad V annos mutua pace, cum consilio paucoBy to tzw. pokj ziemski dla Saksonii, ktry mia na celu zapobiec wojnom prywatnym midzy feudaami tego kraju. Jak susznie zaznacza W. Giesebrecht, Op. cit. II, Excurs pt. ber die deutschen Friedenseinigungen in der ersten Hlfte des elften Jahrhunderts, s. 690, za czasw Henryka I i Ottonw dla powcignicia tego rodzaju wojen wystarcza autorytet krla i ksit szczepowych. Za czasw Henryka II wobec wielkiego nasilenia wojen prywatnych dotychczasowe rodki zawodziy i trzeba byo sign do innych, bardziej skutecznych. Za przykadem Kocioa, ktry ogasza tzw. Pokj Boy Treuga Dei, moni w poszczeglnych czciach Niemiec zawierali midzy sob na pewien czas ukady pokojowe pod przysig. Krl Henryk II, ktry zabiega usilnie o utrzymanie pokoju wewntrznego (Por. Prolog do ks. V; V, 27, VI, 9, 28, 98; VII, 50, 52), popiera takie ukady i sam ustanawia pokj ziemski dla pojedynczych prowincyj swego pastwa. Ogoszenie pokoju ziemskiego nastpowao w tej formie, e krl nakazywa wszystkim monym danej prowincji zaprzysic go uroczycie. Kto wic naruszy taki pokj, naraa si na kwalifikowan sankcj wynikajc ze zamania przysigi. Wprawdzie Thietmar w danym wypadku nie mwi wyranie o zaprzysieniu pokoju, wynika to jednak z analogii do pokoju ogoszonego w r. 1004 w Zurychu, o ktrym mwi Adalbold Vita Heinrici,. c. 24 (Mon. Germ. SS. IV, s. 694): In loco ergo, qui Turegum dicitur, rex colloquium, tenuit, omnesque pro pace tu enda, pro latrociniis non consentiendis a minimo usque ad maximum iurare compulit. W dawniejszej nauce kwestionowano, czy mona widzie w przytoczonym tekcie Thietmara instytucj pokoju ziemskiego. Patrz: H. Pabst, Excurs III w s. Hirsch, Jahrbcher, II pt. ber die sogenannten Landfriedensbestrebungen Henrichs II, s. 454 i nn., ktry uzasadnia pniejszy rodowd tej instytucji. Teza H. Pabsta nie utrzymaa si i dzisiejsza nauka stoi na stanowisku W. Giesebrecht a, i mamy tu do czynienia z jednym z pierwszych, ju typowym wypadkiem pokoju ziemskiego.
323

zaufanych odbudowa i obwarowa grd Lubusz324. Wielu przepowiedziao, co si stanie z tym grodem i niestety, jeszcze w tym roku stwierdzio prawdziwo swej przepowiedni325. Przybylimy tam w kocu stycznia i uczciwszy, jak naley, wito Oczyszczenia Boej Rodzicielki, ukoczylimy w cigu czternastu dni wyznaczon nam prac326. Obsadziwszy nastpnie grd zaog powrcilimy do domu. Obok Lubusza od strony pnocnej wznos o si grodzisko oddzelone od niego tylko dolin i posiadajce dwanacie bram327. Kiedy je dokadnie zwiedzaem, przypomniaem sobie z pisrn Lukana 328 dzieo Juliusza Cezara i imponujc podwczas budowl, wzniesion przez Rzymian329. W grodzisku tym mogo si pomieci przeszo dziesi tysicy ludzi. Mniejszy za grd, ktry wanie odbudowalimy, sta pusty od czasw krla Henryka I a po dzisiejsz chwil. W jak przykry i poaowania godny sposb grd ten uleg niedugo potem zniszczeniu, przedstawi niej, gdy skocz opowie o tym, co si stao w midzyczasie. (40). Ubiegego lata, 10 sierpnia spon za kar za moje grzechy klasztor w Walbeck z czterema kocioami, wszystkimi dzwonami oraz nalecymi do niego budynkami. 60. Kiedy budowa kocioa katedralnego w Bambergu bya gotowa i wypaday wanie urodziny krla, ktry rozpocz trzydziesty pity rok ycia 330, wszyscy ksita zjechali si tam 6 maja na uroczysto powicenia owego przybytku Boego. Patriarcha Akwilei Jan331 dokona aktu konsekracji tej oblubienicy Chtystusowej przy udziale z gr trzydziestu biskupw. Wrd nich znajdowaem si i ja, grzeszny czowiek, i ogldaem w koci, wyposaony we wszelkie ozdoby, na jakie tylko sta byo wspaniaego monarch. 2 kolei odby si tam wielki synod, na ktrym biskup ratyzboski Gebhard usysza sowa nagany od swojego arcybiskupa332, a biskup Metzu Teodoryk zosta zgromiony przez krla za to, i niesusznie oskary go w licie do papiea333. Zarwno te wszystkie, jak inne liczne sprawy zostay zaatwione z mdrym pomyleniem. Rwnie obiecano mi tam przywrcenie dawnych granic mojej diecezji. 61 (41). Po zaatwieniu wszystkich koniecznych spraw we Wschodniej Frankonii krl znalaz si znowu w Merseburgu i obPatrz: G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, VI, s. 529; M. Lintzel, Die Beschlsse, s. 50 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw. Chrobry, s.266. 324 Grd ten zosta zburzony przez Henryka I w r. 932. Por. I, 16.

rum urbem Liubusuam dictam edificare et confirmare precepit; de qua multi predixere venturum, quod in hoc anno, pro dolor! agnoscunt non esse falsum. Ad hanc venimus in fine mensis lanuarii et," ibidem sanctae Dei genitricis purificationem veneratione iusta peragentes, in XIIII diebus opus inpositum complevimus et presidio urbem munientes remeavimus. luxta hanc in parte aquilonari stat civitas, quam a predicta nil nisi una vallis dividit; et in hac XII portae sunt. Hanc cum diligenter lustrarem, opus lulii Cesaris et magnam Romanorum structuram Lucano ammonente tractavi; haec plus quam X milia hominum capere potuisset. Minor autem, quam tunc perfecimus, ab I. Heinrico rege usque ad hoc tempus vacua erat; et quam flebili miseria haec cito corruerit, enumeratis, quae inter haec acciderant, explicabo. (40.) In priori estate IIII. Id. Aug. monasterium in Wallibizi cum IIII aecclesiis et campanis omnibus c cum edificiis appertinentibus propter peccata mea incendio periit. 60. Peracta . in civitate Bavenbergensi aecclesia maiore, cum natalicius regis diies esset et XXXV. iam inciperet annus, II. Non. Mai. omnis primatus ad dedicationem istius aulae ibidem congregatur, et sponsa haec Christi per manus lohannis patriarchae de Aquileia et aliorum plus quam XXX episcoporum [consecratur]. Hiis ego peccator interfui et, ut summo decuit regi, in omnibus hanc ornatam vidi. Post hec sinodus hic fit magna, in qua Gevehardus Ratisbonensis ecclesiae episcopus ab archiepiscopo suimet arguitur et Metensis aecclesiae presul Thiedricus a rege increpatur, eo quod in epistoa suimet hunc iniuste apud papam accusaret. Sed haec omnia et multa alia consilio prudenti finita sunt, et restitucio parrochiae tunc promissa est mihi.
Odbudowa grodu zostaa przeprowadzona zbyt popiesznie i wskutek tego licho, co wanie dao asumpt do pesymistycznych horoskopw na temat jego przyszoci. 326 Tzn. prac okoo odbudowy Lubiusza. 327 Thietmar uywa wprawdzie terminu civitas (w przeciwiestwie do urbs) dla oznaczenia tej osady, co przemawiaoby za tumaczeniem: miasto, wykopaliska jednak wiadcz, i byo to wielkie grodzisko. 328 Lucanus, Bellum civile, VI, 2965. 329 Dyrrachium. 330 Jest to oczywisty bd, gdy Henryk II, urodzony w 973 roku, rozpoczyna w 1012 roku nie trzydziesty pity, lecz czterdziesty rok ycia. 331 9831019. 332 Arcybiskup salzburski Hartwig, 9911023. rdem zatargu moga by sprawa opactwa w. Emmerama, ktre doznawao szykan ze strony biskupa ratyzboskiego. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 215. 333 Papie Sergiusz IV.
325

chodzi tam uroczysto Zielonych wit. W niedziel, kiedy Duch wity napenia serca apostow, zachorowa wczesnym rankiem arcybiskup Tagino, tak, e nie mg piewa mszy witej. Wwczas poleci mnie niegodnemu zastpi go w tej posudze. Nazajutrz arcybiskup czujc si do silnym uda si do krla i w ogle duo uywa ruchu. Potem jednak osab tak dalece, e nie mg wykona adnej czynnoci o wasnych siach. Przywoawszy do siebie mojego brata, opata Zygfryda334 i biskupa Eryka335, wyspowiada si przed nimi i kiedy we czwartek postanowi std odjecha, kaza si zanie na krzele do komnaty krlewskiej. Tu, zdjwszy nakrycie z gowy, tak przemwi do picego jeszcze krla: Mj wadco najdroszy, niechaj Bg wszechmogcy godnej uyczy ci nagrody za wszelkie twoje aski, jakimi obdarzae i krzepie dotychczas mnie, obcego czowieka". Udawszy si nastpnie (na krzele) do kocioa, wysucha tam mszy witej oraz pobogosawi obecnych. Std zaniesiono go na okrt i powieziono w d rzeki do Giebichenstein. Odpoczwszy tu przez sobot, przen^esiony zosta w niedziel znowu na okrt koo swego grodu, zwanego Spiutni336. Kiedy w poniedziaek, odbywajc na nim dalsz drog, ju bliski by zgonu, wezwa do siebie prepozyta Walterda i jego pieczy powierzy siebie i swoich bliskich. I nie umar on 9 czerwca, lecz odszed tylko peen radoci do Chrystusa, ktrego zawsze miowa. Bracia duchowni odprawili mody zmieszane z paczem, a rycerz Bodo pospieszy z wieci do krla. Ciao arcybiskupa przywieziono tego dnia do Frohse337. Tam ubrano je w szaty pontyfikalne i przeniesiono do siedziby arcybiskupiej, gdzie wszyscy przyjli je z wielk aoci. 62 (42). O tym wszystkim dowiedziaem si pno w Merseburgu i dlatego przybyem tam dopiero wczesnym rankiem w dzie pogrzebu. Odmwiwszy par sw modlitwy w kociele katedralnym, udaem si do refektarza, gdzie siedzia ju i naradza si nad wyborem nastpcy i prepozyt Walterd z wszystkimi brami duchownymi i rycerzami338. Stanwszy przed nimi dugo paKalem z blu wielkiego, ktry mn targa, po czym pozdrowiwszy ich wszystkich usiadem i zapytaem, co dotd postanowili. Odpowiedzia mi Walterd: Pchnem posa do krla, aby donis mu o naszym nieszczciu i wybada jego zamiary na przyszo. Na to krl wysa
Opat klasztoru w. Jana w Magdeburgu. Por. Prol. do I Ks. i VII, 58. 335 Biskup hoboliski. P. Ks. VI, uw. 194. 336 Rothenburg na prawym brzegu Solawy, na terytorium zamieszKalym przez sowiaskie plemi Nidzicw. 337 Na lewym brzegu aby, poniej Schnebeck.
331

61. (41.) Conpletis omnibus in orientali Frantia utihtatibus, rex Merseburgiensem revisit civitatem c ibi sanctam pentecostes sollempnitatem celebrat. Et in primo mane dominicae diei, qua sanctus apostolos replevit Spiritus, Tagino archiepiscopus infirmari cepit, et missam canere non potuit. Tunc iussus sum indignus hoc offitio succedere. Postera die ad modicum evaluit archiantistes et ad regem ambulans se multum commovit, et post hoc in tantum tardatur, ut per se numquam aliquid facere potuisset. Accersito tunc ad eum fratre meo abbate Sigifrido ac presuli Erico, et illis confessionem fecit et in V. feria, cum iam inde voluisset pergere, iuxta cammatam regis solio portatur suo et elevato a capite pilleo dormientem aloquitur seniorem: 'Grates tibi condignas, domine mi karissime, referat omnipotens Deus de cunctis miseracionibus tuis, quibus peregrinum me hactenus visitasti et consolatus es'. Et tunc ad aecclesiam veniens audivit missam ipse presentes benedicens. Inde portatur ad navim et in ea ad Ivicansten deductus est. Ibi tum sabbato requiescebat; et in die dominica iuxta urbem suam Spiutni vocatam navigio venit. In II. autem feria in ipso itinere cum iam pene defecisset, Walterdum ad se vocavit prepositum,. eiusque fidei se suosque committens, V. Id. lunii non obiit, sed ad Christum, quem semper amavit, laetus abiit. Fit oratio a confratribus cum intermixtis fletibus, et Bodo miles ad regem ad haec indicanda mittitur. Corpus autem archiepiscopi ad Frasam ipso die venit et ibi sacerdotalibus vestimentis paratum ad sedem suam transfertur et cum ingenti tristicia ab omnibus suscipitur. 62. (42.) Ego autem, haec omnia in Merseburg sero .comperiens, m ipso depositionis die orto iam sole adveniebam; et cum in aecclesia maiori pauca orationis verba effunderem, veni ad refectorium, ubi prepositus cum universis confratribus atque militibus sedens de electione tractabat. In quorum presentia ego stans multum flevi, turbatus dolore vehementi; et salutatis omnibus sedebam et, quid ab his tunc esset dispositum, interrogabam. Ad haec Waltterdus: 'Misi', inquid, 'legatum meimet ad regem, qui haec ei, quae nobis
Wedle dawnego prawa kanonicznego wybr biskupa nastpowa a clero et populo, tzn. dokonywa go lud i nisze duchowiestwo. Kiedy powstay kapituy, wybr przeszed na te ostatnie. Dawny udzia ludu utrzymano w tej formie, e zapraszano do wyboru tylko miejscow szlacht feudaln, ktra bya wwczas klas panujc. Patrz: E. Laehns, Die Bischofswahlen in Deutschland v. 9361056 unter besonderer Berucksichtigung der kniglichen Wahlprivegien und der Teilnahme des Laienelementes, Diss. Greifswald 1909, s. 87.
338

do nas biskupa Eryka z poleceniem, bymy nie dokonywali obioru, lecz tylko wyrazili jednomylne yczenie i zawiadomili go o jego treci. W tej chwili za askawe wzgldy wszystkich obecnych mnie wysuwaj na to stanowisko pomimo niej niedoskonaoci, jeeli tak jest wola Boa i krla yczenie". Na to tak mu odrzekem: Nale do tych, ktrzy w tej elekcji i konsekracji powinni bra udzia, wobec czego tak dam wam rad i ze wszystkich si moich poprze j pragn. Wolno krlowi mojemu rozkazywa, co zechce, wy jednak baczcie, bycie nie postradali tych praw, jakie otrzymalicie od Boga i poprzednich krlw339. Ciebie wic, bracie, pierwszy wybieram na arcybiskupa nie z mioci do ciebie, lecz dlatego, i w moim gbokim przekonaniu nadajesz si na to stanowisko; z kolei za pragnbym wiedzie dokadnie, jakie jest stanowisko obecnych". Usyszaem na to jednomyln odpowied: Walterda obieramy sobie naszym panem i arcybiskupem". Kiedy to zostao stwierdzone, wwczas powsta Walterd, za czym padszy na ziemi prosi nas o ask. Rwnoczenie odwoa si do mioci Boej, by zechciaa wynagrodzi to nam wszystkim, i obieca wiele dobrego ze swojej strony. Z kolei ja, pokoniwszy si, prosiem go w imi Boga i naszej prawdziwie braterskiej mioci, by, skoro t godno osignie, zechcia zwrci mojej a nadto ograbionej katedrze nalece do niej terytorium oraz inne zabrane jej rzeczy i porczy ten zwrot przysig. Walterd przyrzek to solennie w obecnoci wszystkich 340. 63. W tym czasie biskup Eryk, zmczony podr, pokrzepi si snem, a biskup Wigo341, ktry wanie nadjecha, przyczy si do naszego odbioru. Wysalimy tedy wszyscy do krla kustosza kocioa Redynga342 z prob, by przez wzgld na Boga i dawn obietnic, na ten wypadek udzielon 343, zechcia pocieszy osierocon i w smutku wielkim pogron gromadk witego Maurycego, takiego dajc jej pasterza. (43). Kiedy zadzwoniono na jutrzni, biskup Eryk obudzi si i odpiewa aobn msz wit. Nastpnie po ewangelii objawi obecnym, po co go wysa tutaj krl, po czym udzieli w naszej asycie rozgrzeszenia zmaremu i prosi, by wszyscy uczynili to samo. By to bowiem trzeci dzie od mierci arcybiskupa Taginona, ktry to dzie, na rwni z sidmym i trzydziestym, powinno si uczci po mierci kadego wiernego msz aobn z racji tajemnicy
Mowa tu o przywileju, ktry kapitua uzyskaa w sprawie wyboru arcybiskupa. Por. III, l, Thietmar mimo swego przywizania do dynastii broni zdecydowanie interesw Kocioa.
339

acciderant maa, indicaret et voluntatern suam in rebus faciendis inquireret. Et hic ad nos Hericum antistitem misit, ut electio a nobis non fiat, sed tantum consensus unanimis et hic indicetur ei. Nunc autem omnium pietas presentium me, quamvis ad hoc indignum, decernit, si Deus consentit et si vult rex'. Cui sic protinus respondebam: 'Sum unus ex his, qui electionis huius ac consecracionis participes esse debent; et hoc vobis consilium do ac illud adiuvare, in quantum possum, volo. Senior meus imperet, quod velit; vos autem, quod accepistis a Deo et antecessoribus suis, videte ne perdatis. Te autem fratrem primus eligo mihi ad archiantistitem, non karitate tua, sed utilitate certa in te agnita; et presencium mentem nunc singulariter scire desidero'. A quibus hoc unum percepi responsum: 'Waltherdum nobis in dominum et ad archiantistitem eligimus'. His tunc confirmatis ille surrexit et coram prostratus veniam petiit, divinam interpellans pietatem, ut haec nobis omnibus retribuere dignaretur, et a sua parte bona promisit omnia. Tunc ego me inclinans rogavi eum per nomen Domini et per verae fraternitatis amorem, ut aecclesiae meimet .admodum despoliatae parrochiam sibi iuste pertinentem, si ad hunc perveniret honorem, restituere aut sibi hanc cum aliis rebus inde abstracHs voluisset sacramentis firmare. Hoc mihi in presentia omnium firmiter promisit. 63. Interim lassatus ab itinere presul Hericus dormivit, et episcopus Wigo veniens electionem nostram consolidavit. Mittitur a nobis omnibus tunc custos aecclesiae Redingus ad regem, ut memor Domini et antiquae promissionis, si umquam sic accidisset, familiam sancti Mauricii orbatam et nimis tristem tanto patre consolari voluisset. (43.) Sonata iam prima Ericus antistes evigilat et missam pro defunctis cantavit. Post euvangelium autem, ad quid rex eum huc mitteret, presentibus innotuit et defuncto archipresule absolutionem nobiscum fecit et ab omnibus fieri postulavit. Tertia enim tunc dies erat, qua sacerdos predictus obierat, quae cum septima atque tricesima in uniuscuiusque fidelis exitu est memoriter ob misO tych staraniach rewindykacyjnych Thietmara blisze szczegy podaje R. Holtzmann, Aufhebung, s. 68 i nn. Analogiczne przyrzeczenie w sprawie restytucji dawnych granic biskupstwa merseburskiego otrzyma Thietmar od krla Henryka II. Por. VI, 60, 81. 341 Biskup brenneski. Por. Ks. VI, uw. 16. 342 Posta, ktra odegraa pewn rol w yciu Thietmara. Por. VII, 34, 35. 343 Thietmar ma tu na myli przywilej upowaniajcy kapitu do wolnego wyboru biskupa. Por. III, 1.
340

w tych dniach zawartej, mianowicie z racji wiary w Trjc wit i siedem darw Ducha witego. Z kolei zaniesiono wrd pieww i ez bogosawione zwoki do grobu i pochowano je w zachodniej czci chru, w krypcie, ktr sam Tagino zbudowa i powici i ktra zgodnie z jego yczeniem, wyraonym jeszcze za ycia, miaa by miejscem jego wiecznego spoczynku. U stp znajdujcego si obok otarza Tagino nieraz zalewa si zami modlitwy. To wanie miejsce, w ktrym dzisiaj spoczywa, a ktre wwczas nie byo jeszcze powicone, opatrzy Walterd na cze swego ukochanego zwierzchnika w sposb zarwno zbawienny dla duszy, jak budujcy dla oczu wszystkich przychodzcych tu pielgrzymw. 64. Poniewa wszyscy witobliwi ludzie yj przez cnoty swoje jedynie u Chrystusa, a na tym wiecie pami o nich przekazuj tylko pisma, przeto nie jest susznym pokrywa milczeniem penego chway ywota tak wielkiego ojca duchownego, lecz, przeciwnie, naley go przedstawi w wietle prawdy ku zbudowaniu wszystkich. By on wic sprawiedliwym i bogobojnym, przy tym zadziwiajco dobrym, hojnym i wiernym, czystym i agodnym pod wzgldem obyczajw, roztropnym i staym w swych przekonaniach, ksidzem z powierzchownoci, mnichem za w caym swoim sposobie ycia. Tpi bdy u wszystkich z wielk surowoci gwoli ich poprawy, chwali jednak wszystko, co dobre. Nie byo wrd wspczesnych pasterza bardziej od niego yczliwego dla swoich wspbraci. Miowa ich i chwali publicznie wobec ludu. W pierwszym roku swoich rzdw zacz budowa wityni dla Pana. Podwyszy kwot na ubranie dla ksiy i diakonw o osiem sykli344, dla subdiakonw i chopcw na chrze o cztery sykle. Codziennie, o ile nie przeszkodzia mu choroba, piewa msz wit i cay psaterz, poniewa za nie mg poci z powodu sabego zdrowia, okupywa to wielk szczodrobliwoci w jamunach. W czuwaniu nocnym umartwia si ponad miar, a poniewa z powodu lichych zbw mao mg jada, wic zadawala si atwo trunkiem, cho uywa go umiarkowanie. 65. Mia upodobanie do ludzi szlachetnych z urodzenia i obyczajw, ludmi za niszych stanw wprawdzie nie gardzi, lecz nie dopuszcza ich do swego otoczenia345. Miowa tych, ktrzy czcili Chrystusa, tych za, ktrzy nim pogardzali, suszn darzy nienawici. Troskliwie doglda wszystkiego, co Bg mu powierzy, i stara si to pomnoy. Przed odprawieniem boskiej tajemnicy mszy witej by zawsze powany, potem za umiecha si do wszystkich wesoo i czsto piewa ze swoim otoczeniem Kyrie

terum in se continens celebranda, id est ob fidem sanctae trinitatis et septiformem spiritum. Ac dehinc corpus benedictum usque ad locum sepulchri carmine et planctu defertur ac positum est occidentali parte in choro ante criptam, quam ipse fecit et consecravit et in qua se, quamdiu vixit, coram altari rogavit sepeliri; ubi idem lacrimabiles sepe effudit orationes. Sed Waltherdus locum hunc, in quo nunc pausat, quia non erat dedicatus, animae salubrem et introeuntibus cunctis conspicabilem dilecto suimet seniori providit. 64. Sed quia beati omnes virtutibus suis cum Christo vivunt et in hoc seculo scriptis, non est bonum tanti patris inclitam conversacionem silentio tegere, sed veritatis luce omnibus proficuis innotescere. Erat hic iustus et timoratus ac mirae caritatis, largus et fidelis, castus ac mitis, prudens et stabilis, canonicus habitu, sed monachus in omni conversatione sua. Vicia in cunctis ob melioracionem aspere carpebat, bona quaeque laudans. Non fuit apud modernos ullus pastor, qui confratribus suis familiarior esset. Hos amavit atque coram populis laudavit. In primo ordinationis suae anno templum Domino edificare cepit. Presbiteris et diaconibus vestitum suimet VIII siclis, subdiaconibus autem et infantibus IIII adauxit. Nisi infirmitas obsisteret, omni die missam et psalterium cantavit; et quia ieiunare ob lassitudinem non potuit, elemosinarum multitudine redemit. In vigiliis supra modum laborat et, quia parum manducare ob infirmitatem dentium potuit, potu quamvis mediocri facile saciatur. 65. Nobiles genere et moribus amavit, ignobiles autem non contempsit, sed in sua familiaritate non habuit. Cultores Christi dilexit, contemptores autem eius iusto persequitur odio. Omnia sibi divinitus commissa excoluit et lucrari contendit. Antequam divinum perageret misterium, severus fuit et post omnibus hilaris arrisit; et persepe cum suis kirielison cantavit. Nequeo ex parte mea numerare, quantum pietatis munus mihi indigno studuisset impendere; hoc tantum scio, quod numquam illi digna remuneratione de hiis respondi: obedientiam, quam eo suisque successoribus in examinacione promisi, minime adimplevi. Harnaburg et Frasim c Pretim urbes cum curte una, quae Eseconis fuit comitis, suae acquiSykel by monet wschodni ze srebra wartoci 10 groszy i wagi 2 drachm. 345 Tekst powyszy wiadczy, jak bardzo wczeni dostojnicy kocielni czuli si feudaami i jak siln bya ich wiadomo klasowa w tym kierunku.
344

eleison. Trudno mi wyliczy z mojej strony, ile darw swej mioci stara si on wiadczy mnie niegodnemu; to wiem tylko, e nigdy nie odwdziczyem mu si za to godn odpat: w zbyt maym stopniu mianowicie okazaem posuszestwo, ktre przyrzekem przy egzaminie zarwno jemu, jak jego nastpcom. PozysKal on dla swego kocioa grody warowne Arneburg346, Frohse347 i Prettin348 wraz z posiadoci, ktra naleaa do grafa Ezyka349. Nagromadzi wspaniae i bogate szaty biskupie. Przez osiem lat, cztery miesice i osiem dni wznosi si ten filar Kocioa. Upad on dla doczesnoci, jak wyej opowiedziaem, lecz przeniesiony do niewidzialnej wityni Pana, stoi tam po wieki. W tym samym dniu 350 zmar jego brat w kapastwie i sufragan, pasterz poznaskiej trzody Unger w trzydziestym roku od swoje'j nominacji351. Wystarczy tymczasem to, co na ten temat powiedziaem, i wobec tego podejm dalej wtek mego opowiadania. 66 (44). Redyng, przybywszy do krla, przedstawi mu kornie swoj misj i uzyska od niego, cho z trudem, to, czego pragnlimy. Nastpnie krl wezwa do siebie przez umylnego wysaca Walterda, ktry by zajty wanie pogrzebem swojego ukochanego zwierzchnika i da mojemu bratu stryjecznemu Teodorykowi352 na fundusz mszalny za jego dusz dwadziecia srebrnych talentw prcz utrzymania. Ja rwnie otrzymaem rozkaz przybycia, wobec czego udaem si w drog razem z Walterdem. Pnym wieczorem w sobot dotarlimy do Grone353. Znalazszy si zaraz przed obliczem krla, zostalimy przeze askawie przyjci. Po krtkiej rozmowie krl pozwoli nam uda si na kwater. Rozbilimy wwczas namioty poza miastem, obok gaju, gdzie dzi znajduje si koci witego Aleksandra. Nastpnego dnia wypadaa niedziela i uroczysto mczennika Chrystusowego Wita. Wczesnym rankiem odpiewaem braciom moim msz wit, po czym, zawezwani do miasta, udalimy si do paacu krla. Tam krl przyj samego Walterda i rozmawia z nim a do trzeciej godziny. Kiedy Walterd stamtd wyszed, mia piercie na rce354 i okazujc nam go, rzek: Oto macie dowd aski, ktra przyjdzie!". 67. Z kolei wszyscy stanlimy przed obliczem krla i wybralimy na jego rozkaz Walterda, skoro on pierwszy wyrazi na ju zgod355. Wszyscy moni przyklasnli i Waltera otrzyma naPor. IV, 38. 347 Por. Ks. VI, uw. 337. 348 Na prawym brzegu aby koo Torgau. 349 Graf merseburski.
346

sivit aecclesiae. Arparatum episcopalem satis egreium et affluentem congregavit. VIII annos et menses IIII et VIII dies columna ecclesiae sedebat, cadens, ut predixi, presentialiter; sed invisibili templo Domini translata manet perpetualiter. Eodem die Vungerus Posnaniensis cenobii pastor, consacerdos suus et suffraganeus, XXX. ordinationis suae anno obiit. Nunc haec dicta suffitiant et, de quo mihi nunc sermo est, amplius loquar. 66. (44.) Redingus ad regem veniens legationem suam sppliciter profert et, quamvis ardue, tamen desiderata impetrans, per internuntium Walterdum, in exequiis dilecti senioris studiosum et iam XX talenta argenti Thiedrico nepoti meo in elemosinam excepto victu largientem, vocat. Et ego iussus venire proficiscebar cum eo ac in sabbato Gronam sero venimus. Mox in presentiam regis venientes misericorditer suscipiebamur, et pauca locutus rex nos ad hospicium ire permisit. Castra metati enim tunc sumus extra urbem et iuxta lucum, ubi modo sancti est aecclesia Alexandri. Crastino fuit dominica dies et festivitas Christi martyris Viti; et ego valde mane missam confratribus meis cantavi et post hanc in urbem vocati ivimus usque ad caminatam regis. Et ibi solus intromittitur Walterdus et ibi usque ad terciam soli coloquebantur; et egressus tunc Walterdus anulum portat in manu sua et ostendens nobis: 'Ecce habetis', inquid, 'pignus subsecuturae pietatis!' 67. Et tunc omnes nos in presentiam venientes, examinatione regis, ipso primitus eum laudante, predictum patrem elegimus, et optimi quique aspirabant; et mox a rege accepit baculum pastoralem. Post sacramentum regiae potestati exhibitum introductus est ad aecclesiam, quam ibi a rege constructam antecessor suus benedixit, et laus Domino a presentibus canitur. Deinde regiam interpellabam pietatem, ut de aecclesiae necessitatibus meae aliquid loqui cum eo dignaretur; et ut ego postulabam, firmae suimet comTzn. 9 czerwca. O osobie Ungera p. wy. Ks. IV, uw. 241. Thietmar, zgodnie z pretensjami, ktre wwczas podnosi arcybiskup magdeburski do zwierzchnictwa nad Kocioem polskim, uwaa biskupa Ungera za sufragana metropolii magdeburskiej. Patrz bliej o tych pretensjach i rzekomej podlegoci kocielnej biskupstwa poznaskiego Magdeburgowi Ks. II, uw. 111 i Ks. IV, uw. 240. 352 Kapelan arcybiskupa Taginona, potem krlewski. Por. VI, 38; 81, VII, 7, 11, 50. 353 Koo Gttingen, miejsce mierci Henryka II. 354 Wrczenie piercienia byo zapowiedzi inwestytury biskupiej. 355 Wrczajc piercie, jak wyej.
351 350

tychmiast pastora z rk krlewskich356. A gdy zoy przysig krlowi wprowadzono go do kocioa, ktry krl zbudowa, a poprzednik Walterda powici. Obecni piewali pieni dzikczynne do Boga. Nastpnie dopraszaem si aski krla, aby zechcia udzieli mi krtkiej rozmowy na temat potrzeb mojego kocioa. Krl zapewni mnie o swoim gorcym poparciu, zgodnie z m prob 357. Czynic zado yczeniu mojego brata stryjecznego Teodoryka, krl odda go w sub Walterdowi358. Poniewa krl zamierza zaatakowa po raz wtry swoich dziewierzy359, przeto uoy si ze swoimi ksitami, w jaki sposb oni z kolei mieli napa na Bolesawa 360. Cae to zadanie oraz posiadoci swoje, lece w Saksonii powierzy krl wieo ustanowionemu arcybiskupowi361. Tego dnia udalimy si wszyscy do domu. 68. W najblisz sobot biskup Arnulf362 dokona na rozkaz krla intronizacji arcybiskupa Walterda, przy czym obaj dostojnicy doznali tam bardzo zaszczytnego i radosnego przyjcia. Nazajutrz otrzyma Walterd wicenia biskupie od czcigodnego, trzeciego z kolei biskupa Mini Idziego363, ktremu asystowali przy tej ceremonii jego wspbracia duchowni: Wigo364, Hilliward365, Eryk 360 oraz ja, znacznie od nich gorszy. Towarzyszy nam przy tym biskup Arnulf. W poniedziaek rozjechalimy si wszyscy ze sowami yczliwoci oraz bogatymi darami. Bya to wanie wigilia do witego Jana Chrzciciela i w dniu tym arcybiskup zamianowa prepozytem kapituy Redynga na podstawie jednomykiego wyboru braci duchownych867. W sam uroczysto zaprowadzono Walterda ze zwykymi honorami do klasztoru na Grze368, gdzie przyjlimy go z bratem moim Zygfrydem369. Tam odprawi msz wit i wygosi pierwsze kazanie do ludu, kiedy jednak opat zaprasza go usilnie, by spoy z nimi posiek, wymwi si z powodu wielkiego tumu towarzyszcych mu osb. W,dzie wita Apostow by ju na swoim stanowisku i udziela zbawiennych nauk swoim owieczkom. 69 (45). Z kolei, uproszony przez posw Bolesawa, przyby Walterd do Sciciani370, aeby zawrze z nim pokj. Tam spotKal
przez wrczenie pastorau krl dokonywa aktu inwestytury lennej biskupa, tzn. nadawa mu biskupstwo w lenno. Akt powyszy by podwczas nieodzowny przy kreowaniu nowego biskupa. Dopiero po nim moga nastpi konsekracja.
356

misit me fidei. Thiedricum quoque nepotem meum, ut ipse desideravit, rex per manus illi dedit. Et cum generos suimet tunc iterum exercitu petere voluisset, cum presentibus suimet principibus, qualiter Bolizlavus ab hiis invaderetur, tractavit. Hoc omne archiepiscopo noviter instituto et suas curtes in Saxonia positas commendavit. Eodem die omnes declinavimus unusquisque ad sua. 68. In proximo autem sabbato archipresulem Walterdum Arnolfus presul iussu regis inthronizavit, et utrique honore ac magna iocunditate ibi suscepti sunt. Postera die unctus est Walterdus ab Eido Misnensis aecclesiae venerabili episcopo III0 cum adiutorio suimet confratrum Wigonis, Hilliwardi ac Herici et a me hiis multum inferiori. Adiuvit autem nos Arnulfus presul. II. feria omnes nos cum caritate bona et munere magno abivimus. Fuerat enim viilia sancti lohannis baptistae, et tunc Redingus ab archiepiscopo constitutus est ad prepositum cum communi electione confratrum. In die sancto ad Montem cum solito honore is ductus a me et a fratre meo Sigifrido succipitur. Ibi tunc missam cantans populos primo instituit et post ab abbate multum rogatus, ut ibi caritatem faceret, ob turbam sibi adherentem omisit. Fuit in natali apostolorum in sede sua ac tunc commissos salubriter ammonuit.
Z powyszego wynika, i krl zby Thietmara gadkim, frazesem o poparciu i nie uczyni wwczas nic dla niego w tej sprawie. Por. Ks. VI, uw. 340. 338 Tzn. mianowa go kapelanem nowego arcybiskupa. 359 Por. VI. 51 Patrz: H. Zeissberg, Die Kriege, s. 379; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 115; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 267. 361 Dowodzenie wojskiem przez wysokiego dostojnika kocielnego byo wwczas zjawiskiem normalnym. Por. co do arcybiskupa Gizylera IV, 38 362 Biskup halbersztadzki. Por. Ks. IV, uw. 157. 363 Idzi, biskup Mini, 9921015. 364 Biskup brenneski. Por. Ks. VI, uw. 16 365 Biskup ytycki. Por. Ks. VI, uw. 14. 366 Biskup hoboliski. Por. Ks. VI, uw. 194. Wszyscy wymienieni wyej biskupi byli sufraganami metropolii magdeburskiej i std ich udzia w ceremonii konsekracji nowego zwierzchnika. 367 Tzn. kapituy magdeburskiej. 368 Klasztor w. Jana Chrzciciela na Grze. By to klasztor macierzysty Thietmara i jego braci Fryderyka i Henryka. 369 Opat tego klasztoru. Por. Prol. do I ks. VI, 61; VII, 58. 370 Grd w Dolnych uycach. Jego nazwa wystpuje u Thietmara w trzech postaciach: Sciciani (VI, 69; VII, 51), Ciani (VII, 16) i Cziczani (VIII, 1). Nazwa niewtpliwie sowiaskiego pochodzenia. Dzi Ztzen koo Luckau.
360 357

si ze wspaniaym przyjciem, lecz spdzi tylko dwie noce i nie osignwszy niczego, powrci^ do siebie z bogatymi darami371. Wkrtce nadszed dzie wyznaczony dla zapowiedzianej wyprawy wojennej, tj. 24 lipca. Zebralimy si pod miejscowoci zwan Zribenz372 i pocignlimy w gr w okolice Biaej Gry373. Atoli ksita uznali, i nie jest wskazane prowadzi dalej wypraw i e naley raczej wzmocni marchi silnymi zaogami374. Nastpnej nocy arcybiskup dosta bardzo silnego blu gowy; przybywszy do niego rano, dugo na niego czeKalem, gdy mudzi w namiocie. Kiedy nareszcie wyszed, skary mi si, i bardzo le si czuje. Obieca mi jednak, e uda si do krlowej, ktra wtedy przebywaa w Merseburgu, i e tam udzieli mi rozmowy. Odszedem wwczas, a on wymawiajc si najpierw, lecz potem godzc si, gdy bya to uroczysto znalezienia pierwszego mczennika Chrystusowego 375, a przy tym niedziela, odprawi msz wit, niestety ostatni w swoim yciu! 70. We czwartek znalazem si w Merseburgu i w czasie, gdy przygotowywaem si z moimi brami duchownymi na jego przybycie, dowiedziaem si od posw, i przywieziono go w zym stanie zdrowia na wozie do dworu w Giebichenstein. Wybraem si do nazajutrz konno i zastaem tam biskupa hildesheimskiego Bernwarda376, ktrego wezwano dla udzielenia choremu absolucji i leczenia go, jako e w biskup zna si dobrze na tej sztuce. Znalazem tam rwnie grafa Fryderyka377, ktrego bratem by graf Dedi378. Kiedy wszedem do komnaty, arcybiskup siedzc na krzele przyj mnie jak na j yczliwiej. Nastpnie spojrza na swoje nogi, z ktrych ustpia w owej chwili zwyka puchlina, i bola nad tym, gdy przy ich spuchniciu nie odczuwa ciaru brzucha. Owiadczy mi wwczas, e jeli wyjdzie zdrowy z tego niebezpieczestwa, nie bd mia wierniejszego ode przyjaciela. Pozostaem tam a do wieczora i odjechaem z alem, lecz nazajutrz bya wigilia do rycerza Chrystusowego Wawrzyca, ktrego wito wypadao na niedziel379. Wygosiwszy w tym dniu krtkie kazanie do ludu, ktry si zgromadzi, prosiem go usilnie, by odmwi wsplnie ze mn modlitw na intencj chorego arcybiskupa.
Z powodu tak szybkiego powrotu bez adnych rezultatw, z bogatymi natomiast darami Walterd by podejrzewany przez wspczesnych o zdrad i przekupstwo. Aluzj do tych podejrze czyni sam Thietmar VI, 79, kiedy zapytuje Walterda we nie, czy wiadome mu s plotki
371

69. (45.) Interim a olizlavi nunciis rogatus Sciciani causa pacem faciendi venit et ibidem magnifice succeptus duas ibi tantum noctes mansit; ac nil ibidem proficiens muneribus magnis revertitur. Affuit mox expeditionis indictae statuta dies, id est VIIII. Kal. Aug.; iuxta locum, qui dicitur Zribenz, convenimus et sic sursum usque prope Belegori adcendimus. Tunc visum est principibus non esse bonum perfici iter nostrum, sed optimis marcham firmari presidiis. Et in consequenti nocte archiepiscopus capite nimis infirmatur; cumque au eum mane venissem, diu eum in tentorio tardantem expectavi. Sgressus tandem queritur mihi se multum egrotasse. Promisit autem se ad reginam in Merseburg tunc manentem venturum et ibi me allocuturum. Tunc ego abcessi, et ille prius recusans tamen, quia inventio Christi protomartiris tunc fuit et dominica dies, missam cantavit, pro dolor! ultimam. 70. V. feria ego ad Merseburg veniens, dum me cum confratribus meis ad adventum eius prepararem, audivi ab internuntiis, quod ille ad Ivicansten non bene valens curru veniret. Proxima die huc equitans Bernwardum Hillinissemmensis aecclesiae episcopum causa henedictionis et, quam bene sciebat, curationis gratia vocatum ibidem repperi et Frithericum comitem, cuius frater erat Dedi comes. Et cum introirem, sedebat archiepiscopus in solio et me suscipiebat quam caritative; et suimet pedes tunc a tumore solito relaxatos intuetur et dolet, quia, dum hii turgebant, venter levius habebat eius. Intimaverat is tunc mihi, si hoc periculum sanus evaderet, nullus amicorum mihi fidelior esse potuisset. Fui tunc ibidem usque ad vesperam et tum invitus redii, quia crastino erat vigilia Christi adletae Laurentii, cuius festivitas dominica instabat die. Qua cum ego populis venientibus pauca predicarem, communiter ab his pro infirmo archiantistite orationem fieri supplex postulavi.
Nazwa sowiaskiego pochodzenia. Dzi Schrenz koo Halle. Patrz Ks. VI, uw. 306 i 307. 374 Jeszcze jeden dowd, jak niepopularna bya wrd monych saskich wojna z Polsk. Patrz o tej wyprawie: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 332 i nn.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 379 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 115; C. Bruckner, Op. cit. s. 55 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 266 i nn.; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 415. 375 Sw. Szczepana. 376 Patrz Ks. IV, uw. 14. 377 Fryderyk, graf z Eenburg. Por. IV, 2, 5; VI, 50; VII, 50. 378 Patrz Ks. IV, uw. 230. wity Wawrzyniec by patronem katedry merseburskiej, wic Thietmar musia by na miejscu podczas uroczystoci w dniu jego wita.
373 372

71. We wtorek, przed jutrzni, udaem si znowu do miejsca jego pobytu. By tam wanie biskup Idzi 380, ktry modlc si nieustannie, gorliwie zabiega o dusz chorego. Kiedy wszedem do izby, w ktrej lea ten pobony pasterz, nie usyszaem ju jego gosu, ani te nie widziaem, by kogokolwiek poznawa. Przybyli tam, gdy jeszcze y, biskup Arnulf, Hilliward, Meinwerk i Eryk381 i wszyscy udzielili mu bogosawiestwa i odpuszczenia grzechw. Ja za, sam grzesznik, namaciem "go olejem witym w miejscach najbardziej bolesnych. By tam take obecny ksi Jaromir, ktrego wypdzi z pastwa czeskiego w sobot przedwielkanocn jego brat i niegdy towarzysz wygnania Udalryk, niepomny wszystkich swych obowizkw382. Musia on ucieka do Bolesawa383, ktrego mimo bliskoci pokrewiestwa 384 zwalcza dotychczas jako wroga. Wiedzc, i arcybiskup jest obroc wszystkich ucinionych i spodziewajc si zasta go w dobrym zdrowiu, Jaromir szuKal u niego wstawiennictwa do aski krlewskiej. Kiedy jednak widzia, e arcybiskup opada ju z si, baga go wrd potokw ez, by mg powierzy swj los jego prawicy i przez ni odda go w nasze rce. Tymczasem arcybiskup, gdy ju zblia si koniec, spojrza na lew stron, lecz nie wiem na co, po czym praw rk uczyni dla obrony potny znak krzya witego. Nastpnie odwrciwszy cae ciao i twarz skrzywi si, jakby do paczu, lecz zaraz potem przybra znw pogodny wyraz. 72. Na ten widok wyszedem nie mogc opanowa smutku, tymczasem za obecni, przekonani, i Walterd ju kona, podnieli go zaraz z oa i uoyli na dywanie Kiedy zapalono wiece, zawoano mnie i otom ujrza go, jak przepasany ju stu zmaga si ze mierci. Na jego piersi krzy spoczywa wity, w rkach trzyma popi, pod sob za mia wosiennic, tak, jak to zarzdzi biskup
Biskup Mini. Por. Ks. VI, uw. 363. 381 Biskupi: Halberstadtu, ytyc, Paderbornu i Hobolina. 382 S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 266, dopatruje si w tym zamachu stanu dokonanym przez Udalryka inspiracji Bolesawa Chrobrego. Podstaw do tego przypuszczenia stanowi tekst Dugosza (Opera omnia X, s. 191 i n.), mwicy, co prawda pod faszyw dat, o pobycie Udalryka w niewoli w Polsce, oraz tekst Thietmara VII, 10, gdzie Udalryk mwi z okazji pojmania Mieszka o wybawieniu go (Udalryka) z paszczy lwa, tzn. Chrobrego. Zdaniem tego uczonego, Bolesaw Chrobry uwolni Udalryka z niewoli i wyprawi do Czech, liczc na to, e ten, osignwszy tron ksicy, nie bdzie uprawia polityki wrogiej Polsce, a w kadym razie nie bdzie tak wiernym sojusznikiem Niemiec, jak Jaromir. Hipoteza ta wydaje si uzasadnion. Wobec grocej wojny z Niemcami Bo380

71. III. feria ante primam, ubi ille fuerat, veniebam; et.tunc hic erat Eid episcopus, multum pro eo in oratione continua laborans. Et cum caminatam, ubi ille pius iacuit, ingressus essem, nec loquentem audivi nec bene cognoscentem hunc vidi. Advenere etiam eo vivente Arnulfus et Hilliwardus cum Meinwerco et Erico coepiscopi, omnes hunc pariter benedicentes et indulgentiam ei facientes. Ego autem peccator unxi eum oleo sanctificato in locis maxime dolentibus. Iarmirus quoque dux adfuit, quem frater suimet Othelricus et satelles tocius debiti inmemor in sacro sabbato dominicae resurreccionis proximae a regno Boemiorum expulit et Bolizlavum, quem etsi amicum sibi consanguinitate, tamen pro hoste hactenus habuit in persecutione, fuga petere coegit. Hic quia archiepiscopum cunctis laborantibus nimis fidelem esse sciebat, sperans eius incolumitatem ad impetrandam regis gratiam intercessionem eius quaerebat; et cum hunc iam defecisse videret, dexterae eius se committi et per eam nobis lacrimis postulat profusis. Sed archipresul, cum iam finis adesset, nescio quid videns ad levam, signo sanctae crucis potenter dextera se munit et aversus corpore et vultu contraxit faciem quasi ploraturus et mox remisit laetus. 72. Hoc ego videns ob tristiciam egressus sum, et interim presentes eundem videntes iam semianimem a lecto protinus elevaverunt ac tapeto superposuerunt. Accensis tunc luminaribus vocabar et iam stola indutum in agone laborantem vidi. Cuius
lesawowi Chrobremu zaleao szczeglnie na tym, by przez dywersj w Pradze wyeliminowa Czechy jako ewentualnego sprzymierzeca N-iemiec w tej wojnie. Mg on liczy tym bardziej na powodzenie akcji Udalryka, e sabe byy widoki na to, by Henryk II stan w obronie wygnanego Jaromira, ktry si zdyskredytowa w oczach krla niemieckiego surow akcj represyjn, jak zastosowa wobec poselstwa bawarskiego (wysanego zapewne przez Henryka Szwejnfurckiego) dcego przez Czechy z darami do Polski. Wprawdzie akcja ta dotyczya zdrajcw i bya podjta w interesie Henryka II, niemniej spotkaa si z jego potpieniem, dowodem czego uwizienie Jaromira na rozkaz krlewski, gdy ten uciek si do pomocy Henryka II. (Por. Thietmar, VI, 83). 383 Tzn. Bolesawa Chrobrego. Udzielenie schronienia swemu dotychczasowemu wrogowi, Jaromirowi, wiadczy o umiejtnoci Bolesawa Chrobrego w prowadzeniu intrygi politycznej. S. Zakrzewski, (tame s. 267) przypuszcza, e Chrobry wyda Jaromira arcybiskupowi Walterdowi podczas owych krtkotrwaych rokowa pokojowych, ktre poprzedziy wypraw z r. 1012 (Thietmar, VI, 69). Wydanie Jaromira dowodzi, e Bolesaw Chrobry nie obawia si jego restytucji na tron czeski przez Henryka II. 384 Bracia cioteczni.

Idzi. I kiedy 12 sierpnia po poudniu soce ju si skaniao ku zachodowi, dusza jego wrd dymw kadzide odesza do Stwrcy, z ktrego wzia pocztek, opuszczajc to, co byo nicoci. Wszyscy obecni odmawiali ze zami modlitwy, lecz ja, nieszczsny, nie wziem w tym udziau, jak byo moim obowizkiem. Nie mog nikomu zdradzi, co zaprztao wwczas myl moj; przeto mdlcie si wraz ze mn, Chrystusa wyznawcy, o to tylko, by Pan, dla ktrego nie ma adnej tajemnicy, nie policzy tego ani jemu, ani mnie na szkod. 73. Po wyjciu wntrznoci i pochowaniu ich midzy kocioem i paacem przygotowano zwoki i ustawiono je przed gwnym otarzem. Tam odprawilimy egzekwie aobne, po czym spoylimy posiek i jeszcze tego samego dnia powielimy zwoki do Koennern385. Po drodze spotkalimy jego smutkiem przejt czelad niewoln 386. Kiedy nazajutrz przybylimy do miejscowoci lecej u stp Gry w. Jana, zjawio si z paczem cae duchowiestwo. Zebra si rwnie wielki tum ydw 387 i sierot, dla ktrych by prawdziwym ojcem; lamentem rozgonym dawa on wyraz swemu blowi. Kiedy wchodzilimy ze zwokami do katedry, przyjli je wielkim smutkiem przyjaciele zmarego oraz wszyscy jego poddam chopi wznoszc aonie roe do gry. Kt by nie przej si blem na taki widok? Cay ten al jednak nie dosiga miary tej wieej straty. 74 (46). My wszyscy, wspbracia zmarego, zeszlimy si nastpnie w kapitule i wybralimy jednogonie, z wyjtkiem Bennona388, mojego brata stryjecznego 389, uczynilimy to za nie dlatego, bymy mieli nadziej na przyjcie tego wyboru, gdy na to by on za mody, lecz dlatego, by zac-howa nasze prawo elekcji i da wyraz naszej pamici dla arcybiskupa Taginona 390. Wieczorem przyby biskup Arnulf i popar, jak tylko mg, ten wybr. Nastpnego dnia, w wigili Wniebowzicia Maryi Panny, po powtrzeniu elekcji, pochowano ciao arcybiskupa na prawo od jego poprzednika, we wschodniej nawie. Krlowa, dowiedziawszy si o tym wszystkim, daa zna przez swego czenika Gekona391 krlowi, ktry znajdowa si wwczas wraz z wojskiem pod Metzem392. Krl bardzo si tym zmartwi
Koo Halle, na prawo od Solawy. 386 Niewolnicy w majtkach feudaw byli zatrudnieni w tym czasie przy posugach na dworze oraz pracy na roli.
385

pectori crux sancta fuit superposita, in manibus cinerem et subtus habebat cilicium, ut Eid episcopus monstrabat. Et cum soi die iam mediante declinaret, cum incenso sibi adhibito II. Id. Aug. transiit anima eius ad creatorem suum, unde erat, acrelinquens, quod non erat. Orantibus tunc cum lacrimis presentibus cunctis, ego infelix pro debito eosdem non adiuvi. Et quod tunc mihi obviaret in animo, non possum cuiquam prodere; sed hoc tantum, Christi fideles, mecum orate, ut Dominus, cui nullum latet secretum, ne huic neque mihi hoc inputet. 73. Post haec solutis visceribus et intra aecclesiam atque caminatam sepultis, corpus preparatur et sancto altari presentatur. Ibi tum facta pro defunctis memoria, nos ibi cenavimus et corpus eodem die usque ad Coniri prosequimur. In via plangens familia obviavit. Crastino cum ad villam iuxta montem sancti Iohannis sitam venissemus, clerus omnis flens adfuit, et Iudeorum magna et, quorum erat pater, orphanorum multitudo conveniens dolorem lamentando manifestat; et nos in ecclesia maiore cum funere intrantes amici cum hereditariis omnibus, elevatis cum Iuctu manibus, miserabiliter suscipiunt. Quis non tunc plangeret, cum talia videret? Querimonia autem omnis haec novo non equabatur dampno. 74. (46.) Omnes nos confratres ad capitulum tunc venientes, nepotem meum excepto Bennone eligimus, [non hoc ob iuventutem eius impleri sperantes, sed pro conservandae electionis gratia et] caritate archiepiscopi Taginonis maxime facientes. Vespere autem facto Arnulfus venit episcoptis, quibuscumque valuit bonis, ad haec aspirans. Postera die renovata electione corpus archipresulis tumulatur ad dexteram antecessoris sui in australi manica et in vigilia assumptionis sancte Marie. Quod regina ut primo comperit, per Geconem pincernam suum regi iam iuxta Metensem urbem cum exercitu sedenti indixit. Hic vehementer illud ammirans et, qualiter
W pocztkach XI wieku nie byo jeszcze fanatyzmu religijnego i dlatego udzia ydw w pogrzebie arcybiskupa by czym naturalnym i nie budzi adnych zastrzee. Fanatyzm ten przyniosy dopiero wyprawy krzyowe dajc mu ujcie w zwyrodniaej postaci antysemityzmu. 388 Benno jest spieszczon form imienia Bernard, ktre w tym wypadku odnosi si do pniejszego biskupa oldenburskiego, 1013/14 1023. 389 Wspomniany wyej (IV, 38, 66, 68) Teodoryk. 390 Z uwagi na to e Teodoryk by kapelanem Taginona i jego ulubiecem. 391 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona w Kronice. 392 Por. VI, 51, 52,
387

i wypytywa, jak stoj nasze sprawy, po czym odesa szybko tego samego posa z poleceniem, by krlowa obja opiek nad pastwem. 75. Posuchaj teraz, czytelniku, jak wyglda nagrobek arcybiskupa, nie ten na kamieniu wyryty, lecz ten, ktry we wdziczn pami serca powinien by wpisany! Jakkolwiek imi Walterda oznacza: twardy we wadzy", to jednak surowym by on tylko w swoich wystpieniach na zewntrz, w yciu za prywatnym najwiksz odznacza si agodnoci. Do Boga odnosi si zawsze z bojani, do bliniego z nalen mioci. Uomnoci ciaa odpokutowywa gorzkimi zami, ktre czsto wylewa, oraz wielk szczodrobliwoci w jamunach. Janiejc podwjn cnot393, mile by widziany przez krla, a w oczach wszystkich ksit uchodzi za najbardziej szacunku godnego czowieka, ktrego tylko jego zwierzchnik przewysza wiceniami i tytuem394. By on prawym i czuym na niedol, a przy tym dzielnym obroc Kocioa. Bez adnej chepliwoci wiadczy wiele usug swoim blinim, wykaza za wszystkim, e sam sobie wystarcza. Syszaem, jak si czsto zaklina, e nie dla ambicji dy do godnoci arcybiskupiej, lecz dla dobra ucinionego i upadajcego niemal 395 Kocioa. Twierdzi rwnie, e nie zasuy sobie na t godno i e byo tam dwch braci duchownych, ktrych chtnie byby wybra, gdyby mia jakkolwiek nadziej, i taki wybr da si przeprowadzi. By on mem sprawiedliwym i twardo stojcym przy swoim" 396. Nie zabiega o wasn saw, lecz nie odbiera jej innym. Z najszlachetniejszego wywodzc si rodu397, nie splami adnym czynem odziedziczonego szlachectwa, lecz pnc si gorliwie wzwy przyda mu tylko blasku. Jego ojcem by senior Erp 398, ktry pdzi ywot godny chway i cieszy si sympati wszystkich wspczesnych, jego matka za, imieniem Amulreda, janiaa pord innych matron niezwyk czystoci obyczajw i szlachetnymi uczynkami. Dla pamici swego zmarego maonka czynia ona z ca gorliwoci wszystko, co tylko moga dobrego uczyni. 76. Wspomnianemu Walterdowi przepowiedziano raz we nie, e otrzyma arcybiskupstwo magdeburskie i e tylko krtki czas je dziery bdzie. I w tym wanie roku, w ktrym miao si to sprawdzi, ukazaa si pewnej czcigodnej matronie jej zmara matka, ktra na jej pozdrowienie i zapytanie, jak si jej powodzi,
Blisze szczegy o obleniu Metzu u S. Hirscha, Jahrbcher, s. 335. uw. 3 . 393 Tzn. duszy i ciaa. 394 Tzn. arcybiskup Tagino. II,

se res nobiscum haberent, interrogans, eundem, regnum prout curaretur ab ea, celeriter remisit. 75. Epitafium autem archiantistis, non lapide aliquo sed memori corde inscribendum, lector, exaudi! Walterdus, quamvis interpretetur potestate durus, severus in aperto, mitissimus fuit in occulto. In timore continuo et amore iusto Deum agnovit et proximum. Fragilitatem carms fletus amaritudine crebri et elemosinarum largitate ineffabili resolvit. Utraque hic pollens virtute regi acceptus cunctisque primatibus admodum extitit honorandus, quem senior suimet benedictione et solo nomine precellebat; verus et compaciens c aeclesiae suimet fortis propugnator erat. Sine omni iactantia convicinis plurima impendit; ille solus sibi suffecisse cunctis innotuit. Audivi eundem multum iurare, quod non ob ambicionem, sed laborantis aecclesiae et pene deficientis utilitatem hunc expeteret honorem. Ad hoc se dixit immeritum et ibi duos esse confratres, quos libenter eligeret, si hoc ullo modo fieri posse speraret. Iustus et tenax propositi suimet vir iste fuit. Laudari se non [appetebat ab aliis nec aliis ipse detrahebat. Ex nobilissimis] natalibus genealogiam ducens, acceptam ingenuitatem nullatenus [inhojnestavit, sed provectiori mdustria decoravit. Erat eiusdem pater Erp senior, vita laudibili, carus cunctis suimet contemporalibus, mater autem eius Amulred nomine quae castitate pia et oper herili inter alias lucebat matronas. Haec vero omnia, quaecumque potuit bona, pro eiusdem memoria diligenter inpendit. 76. Predicto autem Walterdo in somnis prius dictum est, quod archiepiscopatum Magadaburgiensem accipere et ad modicum tempus eum possidere deberet. Et in hoc anno, quo hoc inpleri debuit, cuidam matronae venerabili mater sua iam defuncta per visum apparuit. Quae cum ab ea salutaretur et, quomodo tunc valeret, mterrogaretur, respondit: 'Bene'; et adiecit: 'Scisne', inquiens, 'quod archiepiscopus noster Tagino de hoc seculo migrare et Walterdus sibi debet succedere, non ut hic sit aliquantulum regnaturus, sed in ultimo examine inter iudicantes sessurus? Ab eodem in caelo est tabula ex argento pene perfecta; et cum haec cicius completur,
Jest to frazes, gdy Koci wczesny, zwizany silnie z panujc klas feudaw i sam do niej przez swoich dostojnikw nalecy, mia stanowisko pod kadym wzgldem uprzywilejowane. 396 Z Horacego, Ody, III, 3, 1. 397 Dla feudalnego wiatopogldu Thietmara kryteria dobrego" urodzenia stoj na pierwszym planie. 398 Posta nieznana, raz tylko wymieniona w Kronice.
395

odpowiedziaa: Dobrze", po czym dodaa: Czy wiesz, e nasz arcybiskup Tagino odejdzie z tego wiata i Walterd bdzie jego nastpc, nie po to jednak, by jaki czas panowa, lecz po to, by zasi midzy sdziami na sdzie ostatecznym? Jest w niebie tablica srebrna, prawie caa zapisana jego czynami; kiedy wkrtce zapeni si do koca, zniknie on z oczu ludzi, aby otrzyma swoj nagrod". On sam wiedzia o tym przedtem, jak mi o tym mwia jego wiecka siostra399 drug mia w klasztorze ktr zawezwa do siebie i tak do niej przemwi: Czy pamitasz, jak obiecaa mi w swoim czasie, e jeeli otrzymasz kiedy po mnie dziedzictwo, ofiarujesz moj posiado w Olvenstedt 400 witemu Maurycemu dla zbawienia mej duszy?". A gdy ona przytakna i potwierdzia to wszystko wznoszc palce do przysigi, jak tego zada, tak jej z paczem powiedzia: Dni moje s ju policzone; ty za czy, jak rzeka, i wiedz na pewno, e reszty majtku nie uszczupl na wasz, sistr moich, niekorzy". Wiedzia wic, e to wszystko musi si speni, lecz mia nadziej, e dopiero po upywie duszego czasu. 77. Przez dwadziecia osiem lat by prepozytem katedry i piastowa zarwno t godno, jak urzd w sposb zaszczytnie go wyrniajcy spord wszystkich mu wspczesnych. Zbudowa wielki sarkofag ze srebra dla przechowania witych relikwij. Odbudowa rwnie od fundamentw koci w ksztacie rotundy, ktry zawali si po poarze tego miasta401, i nosi si z zamiarem utworzenia tam zgromadzenia kanonikw402, ktremu chcia ofiarowa wymienion wyej posiado ze swego majtku. Nie by on gadatliwy i tai w skrytoci ducha to, co mia ujawni w odpowiednim czasie. Na to tylko uskara si nade wszystko, e nie bdzie mg powica kociow i udziela wice duchownym 403, bo o sam palusz 404 nie dba wcale. Zebra on nieprzebran ilo ksig i szat kapaskich oraz wiele przedmiotw, odnoszcych si do wieckiego uytku. To wszystko rozdrapay po jego nagej mierci niepowoane rce wielu ludzi. Zasiada na stolicy arcybiskupiej tylko siedem tygodni i dwa dni. 78 (47). To wszystko opowiedziaem dlatego, eby nikt nie dziwi si ani jawnie, ani skrycie jego przedwczesnej mierci, ani nie przypisywa jej w szczeglnoci jego winie. Albowiem wielu przed nim siedziao z gr trzydzieci lat na katedrze biskupiej, mimo i nie miao ani tu, ani w yciu przyszym wikszych od niego zasug. Biada tym, ktrzy dugo yj na tym padole i ten czasokres na zych trac uczynkach; bogosawieni za ci, ktrzy uyczonych

ab aspectu hominum is premia recepturus aufertur'. Ipse vero, ut soror sua mihi intimavit laica alteram enim habuit sanctimonialem , id ipsum presciens vocavit eam ad se dicens: 'Recordaris modo, qualiter mihi olim promisisti, si hereditati meae umquam succederes, ut predium, quod in Osulfstidi habeo, pro animae remedio meae sancto Mauricio traderes?' Cui haec omnia profitenti et digito, ut ipse peciit, confirmanti flens respondit: 'Mihi non licet vivere; tu autem fac, ut dixisti, et pro certo scias, quod de residuis nil abalienabo vobis, consororbus meis'. Sciebat haec omnia conpleri debere, sed speravit in maiori tempore. 77. XXVIII annos prepositus erat et hoc nomen et officium pre caeteris contemporalibus cunctis honorifice tenebat. Sarcophagum ingens ad includendas sanctorum reliquias de argento fecit. Ecclesiam rotundam post incendium huius civitatis magnum dilapsam a fundamento erexit; et ibidem canonicorum congregationem facere proposuit et hiis de sua proprietate predium voluit dare supradictum. Non fuit is verbosus, sed conscienciae secreto congruis temporibus manifestanda contegit. Hoc solum pre omnibus queritur, quod aecclesias et clerum non benedixit; de pallio autem nil doluit. Ineffabilem librorum copiam et sacerdotalem apparatum cum plurimis secularia respicientibus contraxit. Quae omnia in subitaneo eius fine multorum inutiles manus distraxerunt. Sedebat namque tantum VII ebdomadas et II dies. 78. (47.) Hoc totum ideo dixi, ut de eius celeri obitu nec palam nec in occulto ullus miretur vel sua speciali culpa haec evenisse arbitretur; quia multi ante eum plus quam XXX sedebant annos, qui nec hic nec in futuro maioris meriti erant. Ve hiis, qui in hac peregrinatione diu vivunt et id spacium male operando perdunt; et bene illis est, qui dies sibi concessos cum cauta sollicitudine in Christi servicio ducunt. Male operantes quique poenas sibi augent; etontra autem, quibus abbreviatur vita presens, si sunt culpabiles, cito admyssa luunt. Boni autem omnes, etsi corporaliter non eque
Amulreda, matka biskupa Switgera z Bambergu (10401046), ktry w roku 1046 zosta papieem jako Klemens II. 400 Koo Magdeburga. 401 Tzn. Magdeburga. 402 Tzn. kapituy kolegiackiej. 403 Z powodu rychego zgonu. 404 Paliusz stanowi oznak godnoci i wadzy arcybiskupiej. Bulla papieska nadajca paliusz Walterowi zostaa wydana 18/VIII, czyli w 6 dni po jego mierci.
399

im dni z gorliw uywaj trosk w subie Chrystusa. Ci, ktrzy le postpuj, powikszaj przez dugie ycie nalen im kar; przeciwnie za ci, ktrych ycie ziemskie krtki ma przebieg, szybko zmazuj popenione przez nich winy. Wszyscy dobrzy ludzie ciesz si jednakowym szczciem wiecznym, cho tu na ziemi niejednakowo dugo yj. Nie tylko on jeden zreszt pozostawa tak krtko na swoim urzdzie. Czytamy w pimie405, e Tertulian w cztery dni potem, jak uzyska godno prezbitera od papiea, witego Stefana, ponis mier mczesk z rk tyrana za sw mio do Chrystusa i wytrwao w wierze; w ten sposb w jednym i drugim stanie406 pami jego yje wiecznie. Walterd odpokutowa swoje grzechy i w krtkim przecigu czasu uzyska za trudy sprawiedliwe nagrod od Boga, jak o tym przekonao si zaraz wielu ludzi. Zbyt duo czasu zabraoby opowiadanie o tym wszystkim; co jednak mnie si w zwizku z tym zdarzyo, wyjani niej, przy czym Bogiem si wiadcz, i nie kami.

79. Staem wanie zaog w Mini, gdy w uroczysto apostow Szymona i Judy ukaza mi si po mszy porannej w m czcigodny. Rozpoznawszy w nim z atwoci zmarego zapytaem go zaraz, jakie s jego losy. Na to mi odrzek: Odbyem kar w wymiarze, na ktry zasuyem, obecnie mam j cakowicie za sob". Zapytaem go tedy z wielk radoci: Czy mam bi w dzwony i zachci lud do wyraenia dzikczynie Bogu?1'. Na co on: Owszem, gdy jest to prawd". Nastpnie powiedziaem mu w dalszej rozmowie: Czy jest ci wiadomo, e z podszeptu wielu ludzi aska krla odwrcia si od ciebie, poniewa ju po twej nominacji knue rne przeciw niemu spiski?"407. Zaklinam was, wierzcie mi, wierzcie powtrzy on z jkiem i nie dopuciem si takiej przewiny". Kiedy jednak chciaem go wybada, dlaczego tak szybko umar, obudziem si i nie danym mi byo dowiedzie si tego. Mwiy mi wiarogodne osoby, i zasuy on sobie na ask ogldania oblicza Boego w uroczysto Wszystkich witych. Wszystko, co o nim powiedziaem, nie wypywao z jakiej szczeglnej mioci do niego, albowiem znan byo rzecz, i nie ywi do mnie sympatii przed swoj konsekracj i e dla obrony swojego kocioa zada mojemu liczne straty. Opowiedziaem to, by da wiadectwo prawdzie i by unikn ewentualnego zarzutu kamstwa408. Opowiedziaem przy tym mniej, ni byo w rzeczywistoci, albowiem nie byo po nim nikogo lepszego. Po jego pogrzebie wysalimy biskupa Eryka z wiadomoci o naszym wyborze, a ja powierzyem mu ponadto list, wyliczajcy straty

degant, una tamen felicitatis aeternitate gaudent. Non ille solus tam parvo tempore sedit. Legimus Tertulinum a sancto Stephano papa presbiterii dignitatem et post IIII dies ob amorem Christi constantiamque fidei martyrium a tiranno suscepisse; et in utroque ordine is semper manet. Iste quidem peccata luit et in brevi pro laboribus iustis bravium a Deo recepit, et hoc multis ilico manifestatum fuit. Haec autem omnia enarrare perlongum est; qualiter vero de hiis mihi acciderit, Deo teste, quia non mentior, explicabo. 79. Fui in presidio ad Misni, et in natalicio die apostolorum Symonis et Iudae post matutinam apparuit mihi ille venerandus; et cum hunc mortuum bene cognoscerem, quomodo se res eius haberent, protinus interrogabam. Et ille: 'In poenis', inquid, 'pro qualitate meriti fueram, quas omnes prorsus iam superabam.' Et ego mox admodum gavisus: 'Licet mihi', inquam, 'campanas sonare et populos ad laudem Dei accendere?' Et ille respondit: 'Bene, quia verum est.' Et tunc amplius in colloquendo progressus: 'Estne', dixi, 'hoc vobis notum, quod multorum susurratione mens regis alienata est a vobis, eo quod post ordinationem vestram contra eum multa oprari studuissetis?' Et ille: 'Credite mihi, obsecro, credite', ingeminans, 'quia in hoc culpabilis non sum'. Cum autem percontari hunc vellem, cur tam cito obierit, evigilavi, et hoc scire non licuit mihi. Accepi post a veracibus, quod is in omnium commemoratione sanctorum divinis clementer presentari mereretur obtutibus. Omne, quod de iilo dixi, non de speciali aliqua suimet caritate protuli, quia verum est, quod ante benedictionem suam mediocriter dilexlt me et ob defensionem suimet aecclesiae inpedit multa meae. Veritatis gratia
W martyrologiach Adona (Surius, De probitate sanctorum hstoriae VII, 1163 sq. i Migne, Patrol, lat. 123, col. 317 sq.) i Notkera (Henricus Canisius, Lectiones Antiquae, II, 3, p. 161 i Migne, Patrol, lat. 131, col. 1132). Thietmar mija si tu z prawd historyczn, gdy pisarz starochrzecijaski Tertulian i papie Stefan I dziaali w rnym czasie. 400 Tzn. w dotychczasowym wieckim i wieo uzyskanym duchownym. 407 Por. Ks. VI, uw. 371. Podstaw do podejrzewania Walterda o knowania przeciw krlowi Henrykowi II mogo stanowi jego nieudae poselstwo do Bolesawa Chrobrego w r. 1012, ktre to poselstwo miao miejsce ju po konsekracji Walterda. Niewtpliwie Walterd, zwizany pochodzeniem z feudaami saskimi, reprezentowa ich stanowisko nieprzychylne wojnie z Polsk. 408 Thietmar daje tu wyraz swojemu obiektywizmowi na tle konfliktu, ktry niewtpliwie istnia midzy arcybiskupem magdeburskim a jego merseburskim sufraganem.
405

mojego kocioa i odwoujcy si w tym wzgldzie do askawoci krlewskiej 409. 80 (48). Tymczasem Bolesaw410 dowiedziawszy si o mierci arcybiskupa zebra wojsko i ruszy na Lubusz, o ktrym wyej mwiem411. Rozbi tam nastpnie obz, korzystajc z tego, e z powodu wylewu aby nikt z naszej strony nie bdzie mg przyj z pomoc zaodze. Jego onierze rzucili si do walki na zew wodza, obrocy natomiast saby stawiali opr. Albowiem zaledwie tysic udzi strzego tego wielkiego grodu, podczas gdy trzy razy tyle jeszcze by nie wystarczyo do jego obrany. Bolesaw siedzia przy uczcie i obserwowa z radoci, jak jego onierze wdzierali si zwycisko do grodu. Pucia brama, polaa si krew wielu wojownikw. Wzici zostali do niewoli znakomici rycerze Guncelin412 i Wizo 413 oraz ranny dowdca grodu Scih 414, ktry nie mia zgoa szczcia. Albowiem ilekro dostawa jaki grd pod swoj piecz, zawsze go traci, i to nie przez swoje tchrzostwo, lecz wskutek nieszczliwych okolicznoci. Wszystkich tych jecw przywiedziono przed oblicze dumnego zwycizcy i na jego rozkaz odprowadzono zaraz do wizienia. Spord wojownikw ksicia Bolesawa polego tam nie mniej ni piciuset. Ta straszliwa rze miaa miejsce 20 sierpnia. Rozdzieliwszy nieprzebrane upy i podpaliwszy grd, zwyciskie wojsko powrcio wraz z wodzem swoim w radosnym nastroju do domu415. 81 (49). Krlowa, ktra bawia wwczas w Merseburgu, dowiedziaa si rycho o tych wypadkach od umylnych wysacw. Ja za otrzymaem pierwsz wiadomo w Magdeburgu, gdzie na prob Redynga powiciem, niegodny, 22 sierpnia dwa otarze: jeden tam, gdzie spoczywa arcybiskup, i drugi w pnocnej czci tego kocioa. Natychmiast pospieszyem do krlowej, ktra rozkazaa wszystkim nam, mieszkajcym na tym terenie rozoy si obozem nad Muld i trzyma pogotowie w oczekiwaniu na przybycie krla. Tymczasem krl powrci z wyprawy zachodniej i stara si wprowadzi na oprnione arcybiskupstwo swojego kape412

Ks. VI, uw. 340. 410 Bolesaw Chrobry. 411 Por. VI, 59. Imiennik margrabiego i grafa, posta podrzdna. 413 Posta raz tylko wymieniona u Thietmara. 414 Posta skdind nieznana, moe z uwagi na imi, sowiaskiego pochodzenia.
POT.

409

et obprobrii ob mutationem subsequuturi haec locutus sum, minora quam fuerint, quia post se meliorem nullum reliquit. Post huius sepulturam Hericus antistes ex nostra parte ad regem cum electione mittitur, cui mox epistolam de aecclesiae detrimento meae inscriptam et regis clementiam ammonentem commisi. 80. (48 ) Interim Boliizlavus de nece archipresulis certus congregato exercitu Libusuam, de qua predixi, peciit; et quia sciebat, ob effusionem Albis ex nostra parte nullum urbanis posse ad auxilium venire, castra metatus est ibi. Miles eius ad bellum hortatus accessit, et defensor ad modicum resistit. Magnam enim hanc urbem nil nisi mule homines tuebantur, cui vix ter totidem suppeterent. Bolizlavus ad prandium sedebat et satellites suos iam victores urbem ingredi gaudens cernebat. Porta aperitur et multorum sanguis effunditur. Capiuntur ex hiis optimi Guncelinus c Wiso et eiusdem infelix custos Scih vulneratus. Is namque urbem, quamcumque umquam ad tuendum accepit, non ignavia sui, sed infortunio miserabili semper amisit. Hii omnes ducti sunt in presentiam superbi triumphatoris, cuius edictu mox ad custodiendum abducti sunt. Ex sociis autem predicti ducis non minus quam quingenti ibidem remanserunt. Facta est vero haec miserabilis cedes XIII. Kal. Sept. Divisa tunc inmani preda c urbe incensa, victrix turba cum seniore suo laeta redut. 81. (49.) Ab internuntiis festinantibus haec regina in Merseburg tunc manens conperit. Ego autem, prepositi dum ortatu Redingi duo altaria, unum, ubi archiepiscopus requiescit, et aliud in septemtrionali eiusdem templi parte XI. Kal. Septembris dedicarem in dignus, in Magadaburg primitus id rescivi et mox ad reginam velociter abii. Omnes nos conprovinciales iuxta Mildam sedere et ad adventum regis haec omnia providere ab ea iussi sumu[s]. Interim rex ab expeditione occidentali rev[er]titur et Geronem suimet capellanum ponere [in va]cuum conatur. Huic presul Hericus occurren[s et] legationem suam aperiens non exauditur. Thiedricus nepos meus [tunc] ad Gronam vocatus venit et a rege per manus [suci]pitur et in vice Geronis deinceps habetur. In natali sancti Mathei apostoli rex ad Sehusun venit; et ego accedebam et, cum iam tempus esset, ammonui hunc coram cunctis residentibus, ut aliquid de parOPatrz o zdobyciu Lubusza: H. Zeissberg, Die Kriege, s. 3. 115; C. Bruckner, Op. cit. Chrobry, s. 268; R. Holtzmann, s. 415.
415

S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 334 i n.; 383; W. Giesebrecht Op. cit. II, s. 56 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Geschichte der sachsischen Kaiserzeit,

lana Gerona416. Dlatego biskup Eryk, ktry wyjecha naprzeciw i przedstawi tre swego poselstwa, nie znalaz u niego posuchu. Mj brat stryjeczny Teodoryk przyby na wezwanie krla do Grone i przyjty przez niego do suby, uzyska dotychczasowe stanowisko Gerona417. W dniu w. Macieja Apostoa krl przyby do miejscowoci Seehausen418. Zjawiem si tam i ja i w ostatniej chwili prosiem go w obecnoci wszystkich zebranych, aby przed mianowaniem nowego arcybiskupa zechcia uoy si z nim co do mojej diecezji i innych rzeczy nieprawnie zebranych. Krl kaza mi liczy na swoje niezawodne poparcie i zapewnia, e te sprawy znajd swe ostateczne zaatwienie albo na drodze sdowej, albo na drodze jakiego innego pomylnego rozstrzygnicia419. Przybywszy nazajutrz do Magdeburga, krl poleci nam wszystkim zebra si w refektarzu kapitulnym. Tu na polecenie krla i z zastrzeeniem na przyszo wolnego prawa elekcji419a, wybrano jednomylnie Gerona. Ten dokona najpierw aktu oddania si w sub gwnego otarza w kociele i wkupi si do kapituy braci za dziesi anw i dopiero potem otrzyma od krla pastora420. Wkrtce nastpia intronizacja i biskup Idzi dokona konsekracji w asycie nas, wspomnianych braci. W Magdeburgu obchodzi krl uroczycie wito mczennikw tebaidzkich, po czym arcybiskup uczci zarwno krla, jak cay jego orszak bogatymi darami. Std pospieszy krl ze wspomnianym orszakiem do Merseburga i bawi tam przez czas duszy, zaatwiajc sprawy pastwowe wsplnie z monymi. 82. W tyme roku umarli biskup z Cambrai Erluin421 oraz znakomici ksita Konrad422 i Herman Dziecko423. Pewien mnich, cik zoony chorob, mia liczne widzenia, ktre obecni przy nim zanotowali na pimie, w chwili gdy o nich sam ze sob rozmawia, i ktre uznano za zgoa cudowne zjawiska 424. Urodzili si w tych dniach dwaj bracia z caym uzbieniem, podobni z twarzy do gsi. Jeden z nich mia poow prawego ramienia w ksztacie gsiego skrzyda. Obaj umarli w trzy dni po urodzeniu z umiechem na ustach, lecz potpieni przez ludzi. Gdy pewien rycerz zabra przemoc wasno witego Klemensa 425 i nie chcia da za to zadouczynienia, napada go pewnego dnia w sypialni nieprzebrana chmara myszy. Chwyciwszy zrazu kij prbowa je powstrzyma, pniej rzuci si na nie z wycignitym mieczem, a kiedy i w ten sposb nic nie wskra, zamknito
Arcybiskup magdeburski, 10121023. 417 Tzn. stanowisko kapelana krlewskiego. 418 W pobliu Magdeburga (23 km na zachd).
416

rochia meimet caeterisque rebus iniuste ablatis ante constitucionem archipresulis cum eo voluisset tractare. Ibi me tunc firmae suimet fidei commisit, ut cum iusticia aut alio salubri consilio haec finirentur. Postera die rex ad Magadaburg veniens, in refectorio fratrum omnes nos convenire precepit. Ibi tunc regali peticione et salva in posterum electione Gero communiter eligitur; et in aecclesia se primitus altari tradens et communionem fratrum X mansis acquirens, baculum a rege accepil pastoraem; et mox inthronizatus ab Eido unctus est episcopo, nobis confratribus predictis eum adiuvantibus. Thebeorum festivitas martyrum a rege ibi celebr ducitur, et post haec ab archiepiscopo magnificis muneribus idem cum suis omnibus honoratur. Inde hii ad Mers[b]urg properantes diu ibi manebant et procurationem regni [cum] summis tractabant. 82. Erlwinus Cama[ra]censis episcopus in hoc anno c Conradus et Herimannus puer duces egreii obierunt. Quidam vero monachus infirmitate magna depressus multa per visum sibi revelata vidit, quae interim, dum ipse ea secum loquitur, a presentibus scriptis notata sunt et pro maximo habentur miraculo. Nati sunt autem in hiis diebus duo fratres cum dentibus, in ore similes aucae, quorum alter dextri dirnidium brachii, sicut ala aucae, hahebat; qui tercia die nativitatis suae invicem ridentes civili dissensione moriuntur. Quidam vero miles, cum bona sancti Clementis vi tolleret et inde rectum facere noluisset, in una dierum a muribus intra cubiculum inpugnatur ineffabilibus. Qui primo fuste arrepto eos prohibere
Krl celowo nie zaj zdecydowanego stanowiska, nie chcc zrazi sobie na przyszo arcybiskupa magdeburskiego, na ktrym szczeglniej mu zaleao z uwagi na polityk ekspansji na Wschodzie. 419a Kronikarz nawizuje tu do przywileju kapituy z r. 979. Por. III, 1. 420 Poniewa elekcja biskupia nie wychodzia normalnie poza koo duchownych nalecych do osieroconej katedry, przeto Gero, jako homo novus i w dodatku narzucony przez krla, musia dopeni aktw stwierdzajcych jego przynaleno do kocioa i kapituy magdeburskiej. 421 Por. Ks. V, uw. 116. 422 Ksi Karyntii. Por. V, 12. 423 Ksi Szwabii Herman III, 10031012. 424 Thietmar czerpie omawiane tu cudowne" wydarzenia z Notatek otrzymanych z Kwedlinburga. Patrz Wstp. 423 Nie wiadomo, gdzie si znajdowa w koci w. Klemensa. Wedle Rocznikw kwedlinburskich (Mon. Germ. SS. III, s. 81): in Francia vero non longe a Colonia; wedle Annalisty Saskiego (Mon. Germ. SS. VI, s. 664), ktry uzupeni w tym miejscu tekst Przerbki korbejskiej: in Budineveldun (dzisiejsze Bodenfelde nad Wezer).
419

go na jego danie w skrzyni i powieszono na sznurze w rodku komnaty. Skoro pozbyto si od zewntrz tej plagi i mona go byo wyzwoli z zamknicia, znaleziono go w skrzyni zagryzionego na mier przez inne myszy 426. Jasnym stao si dla wszystkich obecnych i tych, co pnej przybyli, e to gniew samego Boga zniszczy go za kar za wspomniane przestpstwo. 83 (50). Tymczasem Jaromir, o ktrym wyej mwiem427, doprasza si pokornie aski krlewskiej, lecz zamiast litoci i przywrcenia tronu wygnanie mu przypado w udziale i wizienie u biskupa Adalbolda428, nastpcy Ansfryda429. Kara ta dotkna go nie na skutek waroomstwa ze strony krla, lecz z powodu rzezi, jakiej dokona wrd powierzonych jego opiece Bawarw, kiedy ci udali si z darami do Bolesawa bez jego i krlewskiego pozwolenia 430. Nasi wrogowie szydzili z nas, gdy o tym usyszeli, nasi za krajanie dreli z obawy, by to nie wyszo na korzy wrogw. Ci, ktrzy skonili do tego krla, mog przekona si na wasnej skRoczniki kwedlinburskie (tame) przedstawiaj ten wypadek w mniej dramatycznych barwach. Mwi mianowicie o ranach zadanych przez myszy, z ktrych rycerz nie zdoa si wyleczy mimo stara krewnych. Motyw mierci na skutek zagryzienia przez myszy wystpuje w historiografii redniowiecznej nad Renem i nad Wis. Kronika Marcina Minorytyz koca XIII w. pt. Flores temporum, mwi o takiej mierci w wypadku arcybiskupa mogunckiego Hattona II, ktry zosta ukarany w ten sposb za to, e w czasie godu kaza spali w jednym domu wszystkich ebrakw. Wiadomo t powtarza za nim kronikarz z koca XV w. Jan Trithemius w Tomus primus annalium Hirsangensium ed. 1690, s. 116. Inne kroniki (Compilatio chron. ed. J. M. Leibniz, Script. rer. brunsvicensium II, 64) przypisuj t mier arcybiskupowi Hattonowi I. Drugi wypadek zagryzienia przez myszy odnosi si do biskupa sztrasburskiego Widerolda. C. Bruschius, Magni operis de omnibus Germaniae episcopatibus epitome, I, 1549 (u Leibniza, Script. rer. brunsvicensium I, s. 625 i n.) pisze pod r. 985, i biskup ten sdem Boym zosta zjedzony przez myszy". Patrz do tego Regesta Strasb. I, Nr 209. Te same regesty podaj pod nr 213 analogiczny wypadek odnoszcy si do biskupa sztrasburskiego Alawicha (w 1001 r.). Dalsze wypadki miay si zdarzy: 1) jakiemu rycerzowi koo r. 1106 (Vincenti Bellovacensis Speculum historicale, L. 25. c. 117); 2) rycerzowi Henrykowi z Laufen w r. 1126, jak podaje Annalista Saxo (Mon. Germ. VI, s. 677); 3) arcybiskupowi koloskiemu Adolfowi w r. 1212 (T. Engelhusius. Chronica nova, pierwsza po. XV w., u Leibniza, Script. rer. brunsv. III, s. 1112). Na ziemiach polskich mier od zagryzienia przez myszy spotka miaa legendarnego ksicia Popiel (Galii Anonymi Chronicon I, 3: Dugosz, Opera omnia t. X, s. 95 i n.) i ksicia kujawskiego
426

temptans posteaque evaginato eos aggressus gladio et sic nil proficiens, arca quadam, ut ipse rogavit, includitur ac in medium fune suspenditur; et cum exterius haec plaga sedaret hicque liber solvi debuisset, ab aliis usque ad mortem corrosus invenitur. Tunc cunctis presentibus et postea venientibus manifestum fit, quod hunc ira Dei vindex predicti facinoris sola consumpsit. 83. (50.) Interea Iaremirus, de quo predixi, regis gratiam suppliciter petens pro misericordia et restitucione exilium ac custodiam Ethelbodi presulis, Ansfrdi successoris episcopi, suscepit; qui in inmensa cede Bawariorum ad Bolizlavum sine regis ac sui licencia cum muneribus iter agencium et trucidacione sibi commissorum et non aliqua regis infidelitate talem promeruit ulcionem. Nostri hoc audientes inimici irriserunt; nostri autem concives id ut sibi profuturum timuerunt. Et hiis liceat in semet ipsis hoc factum cognoscere, qui id consilium regi nostro umquam dedere. Post haec Othelricus
Mieszka w r. 1237 (Dugosz, Opera omnia t. XI, s. 251 i n.), tego za to, e zabra wdowom i sierotom bydo i urzdzi uczt ze zrabowanego misa. K. Szajnocha, O myszach krla Popiela1, Szkice historyczne II (1876) s. 167 i nn., zwraca uwag, i wszystkie wypadki zagryzienia przez myszy miay miejsce nad rzek (Renem lub Wis), i dopatruje si na tej podstawie w napadzie myszy napadu korsarzy. Myszy byy personifikacj legendarn myszyngw, czyli korsarzy. Pogld ten nie wytrzymuje krytyki. Po pierwsze, trudno sobie wyobrazi, by korsarze zapuszczali si a tak daleko w gb kraju. Po wtre, niezrozumiaym jest, dlaczego wanie biskupi mieli pada ofiar napadw tych korsarzy. Po trzecie, kronikarze wczeni nie uciekali si do personifikacyj. W gruncie rzeczy mamy tu do czynienia tylko z legend. Wsplnym jej rysem jest dla wszystkich wypadkw kara za grzechy. Tam gdzie kronikarz podaje to wypadku, z reguy powtarza si ten motyw kary. Myszy speniaj tu rol narzdzia Boga. Dokoa takiej swoistej koncepcji kary osnuta zostaa legenda. Jej siedliskiem bya Nadrenia i stamtd przybya ona do Polski, prawdopodobnie za porednictwem otoczenia Richezy, a moe duchownych z Leodium. Zagadnienia tego dotkn, lecz nie wyjani A. Bruckner, Dzieje kultury polskiej, I, s. 146, 214. 427 VI, 71. 428 Biskup utrechcki, 10101026, ktry napisa koo roku 1020 ywot cesarza Henryka II na podstawie Kroniki Thietmara (Mon. Germ. SS. IV, s. 679695). 429 Por. IV, 35. 430 W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 115, przypuszcza, i chodzio tu o oddzia Bawarw, ktry zosta przydany Jaromirowi dla osony", moliwe jednak, e owi Bawarowie, o ktrych mwi Thietmar, byli po prostu poselstwem wysanym do Polski przez Henryka Szwejnfurckiego. Por. wy. uw. 382.

rze, do czego to prowadzi 431. Po tym wydarzeniu przyby na wezwanie krla brat Jaromira Udalryk i otrzyma od niego jako lenno pastwo, ktre przedtem nieprawnie sobie przywaszczy432. W tym samym czasie wielkie szkody wyrzdziy, niestety, ulewne deszcze oraz pojawiajcy si raz po raz rozbjnicy morscy. "Wtedy to wystpi z brzegw Dunaj w Bawarii i wyla szeroko Ren, tak, e ofiar pada niezmierzona liczba ludzi i byda, a take budynkw i lasw zniszczonych przez tak wielki napr wody. Wszyscy mieszkacy tych stron zapewniali, e co podobnego nie zdarzyo si nigdy ani za ich, ani za ich przodkw pamici, i uskarali si, e to jest nastpstwem ich rnych przewinie, przy czym wyraali obaw, e po tych klskach przyjdzie na nich jeszcze wiksze nieszczcie. Ja tymczasem po przydugim koowaniu wracam do swojego wtku. 84 (51). Krl opuci Merseburg i popyn na okrcie do Arneburga433. Tam omawia rozliczne sprawy ze Sowianami, ktrzy tumnie przybyli i potwierdziwszy pokj z nimi434 odjecha. Uroczysto Wszystkich witych obchodzi krl w Helmstedt435, a nastpnie pospieszy do zachodniej czci pastwa. Tymczasem zacna Ludgarda436, zachorowawszy ciko, mnie do siebie przyzwaa przez posa, poniewa miaa do mnie wyjtkow sympati i, jak wyej wspomniaem437, bya zwizana ze mn wzem powinowactwa438. Kiedy przybyem pnym wieczorem do Wolmirstedt439, gdzie leaa chora, i wszedem do komnaty, ujrzaem j w cikim stanie, odmawiajc wci psalmy z tego powodu. Wrd nich ten jeden werset nie schodzi z jej ust i myli: Podtrzymuje mnie twoja prawica, Panie, a oni prno szukali duszy mojej" 440. Sowa jednego nie rzeka do mnie, a gdy j zaJak z powyszego wynika, Thietmar ocenia krytycznie postpowanie krla Henryka II w sprawie Jaromira, nie podaje jednak motyww tej krytycznej oceny. Jedno wynika jasno z jego wypowiedzi: obawa przed przyszoci. Thietmarowi odpowiada dotychczasowy stan rzeczy w stosunkach niemiecko-czeskich. Jaromir by w jego oczach ideaem zalenego ksicia. By bowiem z jednej strony sabym, z drugiej za zawsze lojalnym wobec krla niemieckiego. Na jego miejsce przychodzi teraz w Czechach wadca nowy i energiczny, ktry mg zgotowa niejedn niespodziank pastwu niemieckiemu. 432 Dla Henryka II byo rzecz obojtn, kto ma panowa w Czechach, byle tamtejszy wadca uznawa jego zwierzchno lenn i dotrzymywa wiernoci w jego polityce wschodniej. Tak jak w swoim czasie po wypdzeniu Bolesawa III przez Bolesawa Chrobrego zdecydowany by uzna
431

frater eius ad Merseburg a rege vocatus venit et regnum, quod sibi iniuste prius usurpavit, gratuito munere suscepit. Eadem tempestate inundantes pluviae ac se surgentes piratae multum, pro dolor! nocuere. In illo tempore inundante Danubio in Bawariis et stagnante Reno, ita ineffabilis populi ac pecoris, edificiorum quoque et silvarum tali inpetu erutarum multitudo periit, quod omnes harum habitatores parcium sua vel antecessorum memoria id numquam accidisse firmabant, hoc gementes ex variis criminibus suis tunc evenisse et post haec aliquid magnum timentes sibi esse venturum. Equidem longe digressus redeam. 84. (51.) Rex a Mersburg discedens navigio ad Harneburg venit. Ibi cum Sclavis confluentibus plurima discuciens, pace vero ibi firmata redut et omnium festa sanctorum in Helmanstidi celebravit deindeque occidentales properat invisere regiones.
Chrobrego ksiciem czeskim pod warunkiem przyjcia dotychczasowego stosunku zalenoci (Thietmar, V, 31), tak samo teraz bez skrupuw uwizi Jaromira i odda ksistwo czeskie w lenno Udalrykowi. Oczywicie musia upewni si przedtem co do jego wiernoci i antypolskiego stanowiska. Wynika to jasno z Rocznikw kwedlinburskich pod r. 1013 (Mon. Germ. SS. III, s. 82): licet inter se et fratrem suum Geramirum et praefatum Bolizlavonem ira permanente. Susznie take podkrelono w literaturze (S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 338; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 385; F. Novotny, Op. cit. I, l, s. 701), e zatrzymanie Jaromira w wizieniu niemieckim byo bardzo mdrym krokiem ze strony Henryka II, gdy pozwalao mu szachowa stale Udalryka grob restytucji uwizionego ksicia na tron czeski. 433 Grd na lewym brzegu aby. Por. IV, 38. 434 Byli to Lucicy, z ktrymi od roku 1010 rozluniy si stosunki (p. Ks. VI, uw. 319). Dowiadczenia poprzedniej, nieudaej wyprawy wojennej przeciw Polsce pouczyy Henryka II, i bez pomocy Czechw i Lucicw nie moe sprosta tak powanemu nieprzyjacielowi, jak Bolesaw Chrobry. Dlatego przygotowujc si do nowej wyprawy musia wyjani swj stosunek do Lucicw, by mie ich na przyszo po swojej stronie. Sowa Thietmara o potwierdzeniu pokoju" rozumie naley w sensie nawrotu do poprzedniego stosunku przymierza. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 339. 435 Por. IV, 68. 436 Crka margrabiego Ekkeharda I i Swanhildy, ona margrabiego Wirinhara. Por. I, 13; IV, 3942. 437 I, 13. 438 Ludgarda bya podwjnie powinowat Thietmara: z powodu swego maestwa z bratem stryjecznym Thietmara Wirinharem oraz z tej racji, e jej wuj, ksi saski Bernard I, polubi ciotk Thietmara Hildegard. W tych czasach stosunek powinowactwa by okrelany bardzo szeroko. 439 Por. VI, 49. 440 Ks. Psalmw 62, 9, 10.

pytaem, czy chce by namaszczon witym olejem, odpowiedziaa: Chtnie, albowiem potem speni si szybko wola Chrystusa na mej osobie". Przybrana w wiee szaty wezwaa mnie znowu, a gdy cay obrzdek namaszczenia zosta przepisowo wykonany, powiedziaem jej: Jak pikn jeste teraz!" Na co ona odrzeka: Widz piknego modzieca po mojej prawej stronie". I oczami wskazaa na t stron. Wyszedem potem i spaem dugo, jako e byem zmczony podr, a kiedy si obudziem, usyszaem jej gone pojkiwania z powodu dojmujcego blu. Podszedem bliej do niej i piewaem psalmy, dopki obecni nie stwierdzili jej agonii. Po odprawieniu stosownych w takiej sytuacji modw jej dusza szczliwa, przez witych powoana, posza 13 listopada do oa jej niebiaskiego oblubieca. 85. Jej mier przepowiedzia pewien m wiecki, magdeburski mieszczanin, gdy sam lea na ou boleci. Zacna Ludgarda powiedzia odejdzie z tego wiata i szczliwym zaiste jest ten, kto zasuy sobie na to, by pj t sam drog". Z brzaskiem dnia odprowadzilimy zwoki w orszaku do Walbeck i nazajutrz pochowalimy je obok klasztoru, po stronie pnocnej, gdzie spoczywa ojciec Ludherd, ktry przez dwadziecia sze lat y tam zamknity w klauzurze441. Trudno opisa, jak bardzo ja opakiwa jej m Wirinhar. Bya bowiem troskliwym strem jego ycia i duszy i niezmordowana w subie Boej, praktykowaa wicej za niego ni za siebie posty, umartwienia na zimnie, nieustanne modlitwy oraz jamuny, bronic go w ten sposb przed zasadzkami wszystkich jego nieprzyjaci. Lecz musz powiedzie wszystkim obecnym i przyszym ludziom, e cokolwiek dobrego czyni wierni na tym wiecie dla czyjej pamici, to jeeli nawet nie moe pomc owemu, dla kogo to czyni, Bg nie poczyta za bezuyteczne, gdy kto stara si to czyni z gorliwoci. 86. W styczniu, w pierwszym roku panowania Henryka, po mierci swego ojca, powrcia wspomniana wyej Ludgarda do ma, z ktrym tak dugo niesusznie bya rozdzielona 442. (52). Po lubie zachorowa na Zachodzie margrabia Lotar i wypiwszy ponad miar pauliskiego wina443 zmar nagle 25 stycznia. Pochowano go w Kolonii, w tym miejscu, ktre sobie za ycia wyprosi, tj. we wschodniej czci katedry, dokd w czasie uroczystoci Wieczerzy
Jeden z pustelnikw. 442 Por. IV, 42. 443 Silne wino, uywane w redniowieczu jako lekarstwo. Patrz: Aegidius (lekarz z XII w.) De virtutibus et laudibus medicaminum (Polyc.
441

Interea domna Ludgerd nimis infirmata, me quia unice dilexit et, ut supra memoravi, linea consanguinitatis mihi fuerat coniuncta, per internuncium vocavit. Sed cum post crepusculum ad "Walmerstidi, ubi illa iacuit, venirem, camintam ingressus vidi eam nimis laborantem et ob hoc a spalmis non deficientem. Inter quos hoc solum ore volvebat et mente: Me inquiens, 'suscepit dextera tua Dotnine: ipsi vero in vanum quesierunt animam meani Haec nullum omnino ad me proferens verbum, cum a me interrogaretur, si sancto voluisset ungi oleo, respondit: 'Libenter, quia post hoc Christi voluntas cito perficitur in me.' Vestimentis tunc parata novis me vocavit; et perfectis omnibus ad unctionem iuste pertinentibus: 'Quam pulcra es nunc!' dixi ad eam; et illa: 'Video', infit, 'iuvenem formosum ad dexteram', oculis designans in eam. Post haec digressus ob fatigationem itineris diu dormivi et tunc expergiscens audivi eam pre nimio dolore graviter ingemiscentem; et propius accedens cantavi spalterium, usque dum eam in extremis esse presentes testarentur; et tunc conpletis, quae ad haec dicenda erant, cum ipsa sanctorum invitacione transiit felix anima eius Id. Nov. ad sponsi caelestis thalamum. 85. Huius obitum quidam laicus, civis Parthenopolitanus, cum in infirmitate iaceret, predicens: 'Est', inquit, 'domna Liudgerd de hoc seculo transitura; et vere beatus est ille, qui eam meretur incedere viam.' Cum iam primo illucesceret, corpus ad Wallibizi nobis comitantibus defertur et in proxima die iuxta monasterium in aquilonari parte, ubi Liutherdus pater XXVI annos inclusus requiescebat, deponitur et a viro suimet Wirinhario ineffabiliter defletur. Fuerat enim haec vite eius et animae diligens custodia et in divino maxime sudans famulatu pro illo plus quam pro se ieiuniis in frigore et oracione continua peractis et elemosinis ab omnium huc usque tuebatur insidiis hostium. Dico autem cunctis presentibus atque futuris, quicquid boni in hoc seculo pro alicuius memoria a fidelibus exhibetur, si non licet ei prodesse, pro quo agitur, numquam a Deo ei irritatur, qui hoc facere studiosus conatur. 86. In primo Heinrici regnantis anno predicta Liudgerd post mortem patris sui ad virum suum, a quo iniuste tamdiu disiuncta fuerat, mense lanuario rediit. (52.) Et post nuptias marchio Liutharius in
Leyser, Historia poetarum et poematum medii aevi 629) i Nicolaus Myrepsus, Medicamentorum opera, Basileae 1549, de antidotis nr 230, P. 74.

Paskiej444 wprowadza si pokutnikw. Wdowa po nim Godila445 nie ustawaa w dobrych, na jakie tylko sta j byo, uczynkach dla jego pamici. UzysKala rwnie dla swojego syna Wirinhara lenno ojcowe oraz marchi za cen dwustu talentw446. Przez cztery lata ya ona w czystoci, za czym polubia swego krewnego Hermana447 amic zakaz biskupa Arnulfa i sprzeniewierzajc si przyrzeczeniu zoonemu trzem innym biskupom, ktrzy z mocy Boej zabronili jej tego zwizku. Wspomniany biskup udeizy j z tego powodu mieczem kltwy i odtd nie miaa ju adnej nadziei na urodzenie potomstwa. 87. Lecz zboczywszy znowu i oddaliwszy si nieco od waciwego tematu powracam do wietnego ywota krla Henryka. (53). Zwoa on wielki synod dla potpienia biskupa Teodoryka z Metzu. Wszyscy zgromadzeni na tym synodzie biskupi zabronili Teodorykowi odprawia msz wit przed oczyszczeniem si z zarzutw, Nastpnie krl obchodzi uroczycie i wesoo wita Boego Narodzenia w Phlde. Odjedajc stamtd, musielimy zostawi na miejscu Walkera, sug kocioa trewirskiego, a zarazem troskliwego kustosza kaplicy krlewskiej, ktry zachorowa i niestety mia tam umrze 11 stycznia. 88. W tym czasie pobony arcybiskup bremeski Libencjusz448, dug zmoony chorob, oczekiwa z utsknieniem swojej mierci. W nocy, ktra poprzedzia ostatni dzie jego ycia, tak przemow uspokaja swoich zmczonych dugim czuwaniem towarzyszy: O, najmilsi moi bracia i synowie! Niechaj nikt z was nie powtpiewa o asce najwyszej! By uly wam nieco w waszym trudzie, opowiem wam wiarogodny zgoa przykad z mojego ycia: Ja, wygnaniec, dostojnego papiea Benedykta449 szuKalem w tych stronach, a gdy wielu ludzi zatrzymywao mnie cigle w drodze, bym nie mg do niego dotrze, nie dawaem wiary ich przymilnym sowom. Wiernie staem przy nim, dopki y, a gdy umar, suyem jak rab mojemu zwierzchnikowi Adaldagowi 450. W uznaniu tego powierzy on mojej pieczy swoich biednych. Z kolei zostaem jego komornikiem451. A gdy ten m pobony przenis si do niebieTzn. Wielki Czwartek. 445 Patrz Ks. IV, uw. 213. 446 Ju w tej epoce pojawia si praktyka pobierania przez monarch pewnej okrelonej sumy pieninej jako taksy przy nadawaniu lenna pastwowego. Przytoczony wyej wypadek z Godil jest znamienny z uwagi na wygrowan wysoko owej taksy. Patrz bliej o samej
444

occidente infirmatus et pocione Paulina inbriatus ex inproviso obiit octavo Kal. Febr.; sepultus in Colonia in eodem loco, ubi ipse prius rogavit, in australi parte templi, quo in cena Domini penitentes introducuntur. Huius vidua nomine Godila, quodcumque boni potuit, pro memoria eiusdem facere non desistit. Filio suimet Wirinhario beneficium patris et marcam cum ducentorum precio talentorum acquisivit, permanens in castitate.IIII annos. Et tunc consanguineo suimet Hirimanno nupsit, nil curans inpositum ab Arnulfo presule bannum et, quod dexteras episcoporum sibi hoc a Deo interdicencium fefellit trium. Propter hoc est excommunicationis gladio ab antistite predicto iugulata nullamque in procreanda prole spem deinceps adipiscitur. 87. Sed ego delirans, id est ab incepto paululum devians, regis Heinrici inclitam conversationem agrediar. (53.) Is magnam sinodum ob dampnationem Thiedrici Metensis episcopi posuit. Huic in eodem concilio ab omnibus episcopis ibidem convenientibus interdictum est, ut ante purgacionem missam non caneret. Post haec natale Domini in Palithi festivis peregit gaudiis; et ibi tunc Walkerus, Treverensis aecclesiae servus et capellae suimet custos providus, egrotavit et nobis inde euntibus ibidem relinquitur, III. Id. Ian., pro dolor! moriturus. 88. Interim Lievizo Bremensis archiepiscopus longa infirmitate depressus diem pius sollicite prestolabatur supremum et in nocte hac, quae ultimam precesserat diem, consotios crebris iam defatigatos vigiliis talibus mulcebat alloquiis: 'O dulcissimi fratres et filii, ne quisquam vestrum de superna diffidat clementia et ut labor vester nunc paululum relevetur, de me exemplum vobis admodum credibile profero. Domnum papam Benedictum in his partibus exul quesivi et, ne ad hunc pervenirem, a multis iterantibus sepe tardatus nullis eorum acquievi blandiciis. Huic, dum vixit, studiosus adhesi
instytucji: G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, VIII, s. 378, 407 i nn.; G. Buchner, Reichslehentaxen, Hist. Jahrbuch, 1910, passim. 447 Graf Hermann II z Werli. Por. VII, 49; VIII, 26. 448 Por. IV, 18. 449 Por. II, 28; IV, 18. 450 Arcybiskup bremeski, 937983. 451 Thietmar uywa tu sowa camerarius, co w jzyku polskim tumaczy si przez komornik". Komornik na dworze wczesnego feudaa, zarwno wieckiego, jak duchownego mia nadzr nad skarbem owego feudaa i zawiadywa jego sprawami gospodarczymi, skd przerodzi si w rodzaj ochmistrza.

skiej ojczyzny, o ktrej zawsze marzy, objem, niegodny, po nim nastpstwo z mocy waszego wsplnego obioru i aski krlewskiej. Wybaczmy sobie z serca, dla mioci Chrystusa, wszystkie nasze grzechy wzgldem siebie, abymy, rozstawszy si tutaj w dobrej zgodzie, zasuyli sobie w dniu sdu ostatecznego na ponowne spotkanie (w niebie). T rad zbawienn daj wam na ou mierci, abycie wybrali za wspln zgod, ku poytkowi ojczyzny, na kierownika naszego kocioa czonka waszego zgromadzenia Ottona 452 i abycie prosili aski Boga, w ktrego rku znajduje si serce krla, by wybr ten zosta przez niego uznany". Wszyscy usuchali tych wskaza i chwalili jednogonie zarwno dobro, jak troskliwo umierajcego. Nazajutrz, 4 stycznia wsta jasny dzie niedzielny i oto w kapan szczliwy wznisszy rce ku grze zda powierzon sobie trzod wraz z dusz swoj najwyszemu pasterzowi, po czym, dokonawszy ywota, pody tam, dokd za ycia swego zmierza. By on jednym z tych, o ktrych z podziwem mwi prorok453, i jako chmury i gobie lataj do swoich okien". Albowiem gdy jeszcze by zdrw, wyglda z powodu ustawicznych czuwa i postw jak umary w oczach tych, co go nie znali. Nie przystpowa nigdy do otarza Paskiego bez darw ofiarnych. Niezmordowany kaznodzieja ludu, wesoy i umiechnity, duo dawa ze siebie wszystkim. To sobie rwnie wyjedna u Boga, e pord ustawicznych najazdw ze strony dzikich rozbjnikw morskich jego stolica biskupia pozostaa dotd nietknita. 89 (54). Tymczasem krl wyjecha z Allstedt, gdzie spdzi wito Objawienia Paskiego i gdzie przyj posw Bolesawa. Posowie ci prosili o pokj 454 i obiecywali, i zaprzysignie go syn Bolesawa Mieszko 455. Z kolei przyby krl do Merseburga. Tam dowiedzia si o mierci wspomnianego wyej arcybiskupa 456 i obKanonik bremeski. 453 Izajasz R. 60, 8. Pomimo wieo odniesionych zwycistw Bolesawowi Chrobremu zaleao bardzo w danym momencie na zawarciu ukadu pokojowego z Henrykiem II z uwagi na wypadki ruskie, ktre pochaniay wwczas ca jego uwag i wymagay szybkiej zbrojnej interwencji. Chodzio mianowicie o uwolnienie crki Bolesawa Chrobrego i jego zicia witopeka, ktrzy wraz z towarzyszcym im biskupem Reinbernem zostali uwizieni przez wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza. Lecz z drugiej strony i Henryk II by jak najbardziej zainteresowany w szybkim dojciu do ugody z Bolesawem Chrobrym. Otwary si bowiem przed nim moliwoci dokonania z dawna odkadanej koronacji na cesarza w Rzymie. Dopki rzdzi tam wrogi mu Jan Krescencjusz, dysponujcy wszechwadnie losami i polityk papiey, Henryk II nie mg myle o koronacji.
454 453

et post excessum eius Aedtheldago seniori meo servi vice famulabar. Hoc ipse considerans pauperes suos fidei commisit meae. Dehinc camerarius eiusdem effectus sum. Sed cum ille pius, quam semper optavit, caelestem pergeret ad patriam, vestra electione communi et munere regali huic indignus succedebam. Omne, quod invicem peccavimus, amore Christi ex corde remittamus, ut cum bona pace nunc separati mereamur in die ultimo iterum sociari. Hoc in extremis meimet salubre vobis consilium do, ut Oddonem, qui fraternitatis vestrae est particeps, communi nostrorum consensu ad rectorem nostrae eligatis aecclesiae et ad utilitatem patriae, divinam supplicantes pietatem, in cuius manu cr regis est, quatinus id sibi placite perficiatur.' Talia hortantem omnes exaudiunt et sui benivolentiam et procurationem unanimiter laudant. Crastino dominica dies illuxit, et ille beatus pater summo pastori gregem sibi subditum manibus elevatis cum spiritu committens, II. Non. Febr. defunctus pergit, quo vivens tetendit. Fuerat enim unus ex numero eorum, quos ut nubes et quasi columbas propheta miratur suas volare ad fenestras. Ille enim ob vigiliarum et ieiunii assiduitatem, dum adhuc valeret, quasi mortuus ignotis videbatur. Ad altare dominicum numquam sine oblacionibus accessit; assiduus populi monitor et hilaris omnibus arrisit dator. Is erga Deum promeruit, quod inter continuas piratae furentis incursiones sectis sua hactenus permansit intacta. 89. (54.) Interea rex de Alstidi discedens, ubi epiphaniam Domini celebravit et Bolizlavi nuntios pacem poscentes et confirmationem cum Misecone eiusdem filio fieri promittentes audivit, ad Merseburg venit; et ibidem predicti antistitis obitum comperit et hunc queritur ob presentem fructum, gratulatur autem propter subseObecnie mier Krescencjusza i spr midzy, papieem Benedyktem VII i jego przeciwnikiem Grzegorzem stwarzay dla Henryka II wyjtkowo pomyln koniunktur, ktr trzeba byo szybko wyzyska. Do tego jednak musia mie Henryk II rozwizane rce na wschodzie i zabezpieczy si na czas wyprawy rzymskiej od strony Bolesawa. Zarwno Thietmar, jak Roczniki kwedlinburskie pomijaj milczeniem t przymusow sytuacj Henryka II, przypisujc inicjatyw rokowa pokojowych wycznie Bolesawowi Chrobremu. Roczniki kwedlinburskie id jeszcze dalej ni Thietmar. Wedle nich (Mon. Germ. SS. III, s. 81) Henryk II by multis obsecrationibus exoratus ze strony Bolesawa. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 382 i nn.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 385 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 269, 455 Miao to by pierwsze wystpienie przyszego Mieszka II na arenie midzynarodowej. 456 Arcybiskupa bremeskiego Libencjusza. Por. VI, 88.

aowywa go z powodu doranej straty dla pastwa, winszowa sobie jednak z uwagi na przysze wstawiennictwo zmarego u Boga. Z wielk te gorliwoci uczci jego pami. Nastpnie odjecha od nas i obchodzi wito Oczyszczenia Boej Rodzicielki w Magdeburgu. Tego dnia zjawi si w pokornej postawie rzeczony Otto w towarzystwie duchownych i wieckich i prosi krla, jak to ju poprzednio by uczyni przez zaufanych porednikw, o zgod na jego wybr457. Krl jednak nie przychyli si do tej proby, lecz da arcybiskupstwo swojemu kapelanowi Unwanowi 458 za zgod cho nie dobrowoln przybyych, Ottona za przyj do swojej suby i ugasKal obietnic swej przychylnoci. Z kolei, na rozkaz krla i w jego obecnoci arcybiskup Gero dokona konsekracji arcybiskupa Unwana przy wspudziale biskupw Ekkeharda459 i Turgata 460. 90. W kilka dni potem przyby z wielkimi darami syn Bolesawa Mieszko i zoy hod lenny krlowi, po czym przysig wzmocni
Zgodnie z panujcym prawem zwyczajowym, tam gdzie kapitua miaa na podstawie przywileju krlewskiego prawo wyboru biskupa, wybr ten podlega ostatecznemu zatwierdzeniu ze strony monarchy. 458 Unwan by arcybiskupem bremesko-hamburskim od r. 1013 do 1029. 450 Biskup Szlezwiku. Patrz Ks. VI, uw. 94. 460 Biskup w Skara w Szwecji. 461 W Przerbce korbejskiej tekstu Thietmara midzy sowa regis i efficitur wstawiony jest wyraz: miles. Analizujc pierwotny tekst musimy oczywicie wzi za podstaw jego brzmienie uzupenione owym opuszczonym przez kronikarza w rkopisie drezdeskim wyrazem: miles. Jest to bowiem zwyka maniera pisarza, e opuszcza w takim ukadzie zdania jego przedmiot: miles. (Por. V, 14; VI, 29). Brzmienie zdania w rkopisie drezdeskim: regis efficitur nie ma sensu bez tego przedmiotu, a e tylko taki przedmiot mg tu by wstawiony, wynika zarwno z faktu, e tak to rozumiano w nastpnych pokoleniach, skoro dano temu wyraz w Przerbce korbejskiej, jak i std, e sam Thietmar umieci w najbliszym wypadku Bolesawa Chrobrego (VI, 91) wasnorcznie analogiczne zdanie w penym brzmieniu: miles efficitur. Dosowne tumaczenie tekstu Thietmara brzmi w tym wypadku: sta si wasalem krla", co jest rwnoznaczne z naszym tumaczeniem: zoy hod lenny krlowi", gdy wasalem stawa si kto przez zoenie hodu lennego. Wspczesne Roczniki kwedlinburskie nie mwi nic o hodzie lennym Mieszka i ograniczaj si tylko do notatki o przywiezieniu darw i zawarciu pokoju (Henricus rex, a Bolizlavone multis obsecrationibus exoratus, Parthenopolim venit, ubi isdem Boliz457

quentem interventurn, recordationem eius sumopere faciens. Post haec transit a nobis et purificationem sanctae Dei genitricis in Magadaburg celebravit. Et in ipsa die predictus Oddo clericis comitantibus ac laicis supplex venit et regis gratiam sicut prius ad complecionem eleccionis per fidos intercessores postulat. Quos rex nullatenus audit sed capellano suimet Unwano cum laude advenientium, etsi non spontanea, episcopatum dedit, Oddonem per manus succipiens et promissa sibi pietate demulcens. Tunc iussu regis et presentia eiusdem a Gerone archipresule cum consensu et auxilio episoporum Ekkihardi et Thurgati Unwan ungitur archiantistes. 90. Et interpositis diebus paucis Miseco, Bolizlavi filius, cum magnis veniens muneribus, regis efficitur et fidem cum sacramento
lavo filium suum cum variis donis in occursum regis honorice misit et utrimque pace composita, filium laetus recepit, iussus regem quantocius ipse videre. Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 82), co nie jest cise, gdy pokj zosta zawarty pniej, dopiero w Merseburgu. W danym wic wypadku musimy oprze si tylko na tekcie Thietmara, ktry mwi o darach, hodzie lennym Mieszka i o przysidze, przy ktrej pomocy tene wzmocni fidem, czyli jak najwaciwszym nam si wydaje tumaczenie tego wyrazu przyrzeczenie. Przywiezienie darw nie wymaga wyjanienia, gdy jest to zwyky w wczesnych stosunkach midzypastwowych akt kurtuazji. Co do hodu Mieszka powstaje zagadnienie, czy zawizywa on stosunek lenny midzy Henrykiem II a Mieszkiem. W literaturze prbowano sklasyfikowa wasalstwo Mieszka jako osobiste, bez bliszego jednak okrelenia, na czym ono polegao Tak: R. Grdecki, Dzieje Polski, s. 71 i A. Popieszyska, Mieszko II a Niemcy, Roczn. Hist. XIV (1938), s. 243. Szerzej omawia to zagadnienie K. Tymieniecki, Traktat merseburski z r. 1013. (Ze studiw nad Kronik Thietmara). Wiadomoci Archeologiczne, 16 (1940), s. 469, przyjmujc take stosunek czysto osobisty. Zdaniem tego uczonego, powstawa w ten sposb ,,jeden z tych zwizkw osobistych, ktre cakowitego stosunku lennego nie stwarzaj, cho zapoyczaj niekiedy pewne pojcia, czy okrelenia z prawa lennego". Ta wykadnia bliska jest prawdy, nie wyjania ona jednak, co byo treci owego zwizku osobistego w tym wypadku. Naszym zdaniem, mona wyjani hod lenny Mieszka tylko w zwizku z misj, jak wwczas speni na dworze Henryka II z ramienia swego ojca. Bd dotychczasowej literatury polega na tym, e traktowaa ten hod jako zjawisko samo w sobie, niezalene od innych zobowiza Mieszka zacignitych w Magdeburgu, w szczeglnoci za od przysigi, ktr tam zoy. Tymczasem midzy tymi faktami zachodzi jak najcilejszy zwizek natury prawnej. Przysiga mianowicie nosia rwnie lenny charakter i uzupeniaa hod, jaki zoy Mieszko. Tumaczc wyraz fides, jako przyrzeczenie, wiemy

zoone przyrzeczenie461. Nastpnie odprawiono go z wielkimi honorami i okazano mu wiele uprzejmoci, by skoni go do powtrnego przyjazdu 462. W tym czasie zerwaa si wielka burza po zachodzie soca i silny wrd nas wywoaa niepokj. Zwalia bowiem koci pod miastem, ktry zbudowano z czerwonego drzewa jeszcze za panowania Ottona I. Ponadto dua cz majtku arcybiskupa pada ofiar poaru. Na domiar zego doszo do uszu krlewskich, e mj krewniak Wirinhar uda si wraz z bratem margrabiego Hermana 463 Ekkehardem464 bez pozwolenia krlewskiego do Bolesawa i wygasza tam sowa nie dajce si pogodzi z lojalnoci wobec swego wadcy oraz e przyjmowa u siebie w sekrecie posw Bolesawa 465. Krl
z nim zarwno ow przysig, jak hod lenny Mieszka. W wietle powyszych powiza naley rozumie przebieg wypadkw w nastpujcy sposb: Mieszko ustaliwszy z Henrykiem II warunki pokoju, zoy mu przyrzeczenie (fidem), i pokj zostanie zawarty przez jego ojca na tych wanie warunkach. Przyrzeczenie to zostao wzmocnione (Thietmar uywa tu wyraenia: firmat) hodem lennym poczonym z przysig lenn. By to typowy wypadek zastosowania hodu lennego jako narzdzia wczesnego prawa midzynarodowego. Hod bowiem lenny suy w tych czasach nie tylko do zawizania normalnego stosunku lennego stwarzajcego zaleno wasala od seniora, lecz praktykowany by rwnie w wczesnych stosunkach midzynarodowych jako rodek gwarancji zobowiza jednego partnera wobec drugiego. Przy zaciganiu zobowiza midzynarodowych najwaniejsz spraw dla kontrahentw bya gwarancja, i te zobowizania zostan dotrzymane. wczesne prawo midzynarodowe, bardzo prymitywne i ubogie, nie zdoao jeszcze wyksztaci wasnych form takiej gwarancji i dlatego zapoyczao je z prawa lennego, ktre na tym etapie historii wykazywao wysoki stopie rozwoju. Hod lenny, mieszczcy w sobie wysublimowane pojcie wiernoci i poczony z przysig tej wiernoci, stanowi w wiadomoci wczesnych ludzi taki wanie skuteczny rodek gwarancji, o wiele skuteczniejszy ni zwyke przyrzeczenie. Z tego wanie wzgldu posugiwano si hodem lennym jako dodatkow gwarancj przy umowach midzynarodowych. Hod lenny sucy takim celom wystpowa w dwojakiej postaci: 1. w poczeniu z inwestytur, tzn. nadaniem w lenno jakiego terytorium lub renty i 2. bez inwestytury, tylko z przysig lenn. W pierwszej z tych postaci nastpowao formalne zawizanie stosunku lennego. Taki stosunek mg doprowadzi w pewnych okolicznociach do uzalenienia jednego pastwa od drugiego, czemu sprzyjaa panujca w redniowieczu i realizowana praktycznie przez cesarstwo wzgldnie papiestwo zasada hierarchii. Lecz mg on take nie siga tak daleko i ogranicza si do samej sfery gwarancji. Gwarancja za w tym wypadku

firmat. Dehinc cum honore magno remittitur et, ut iterum veniret, delectatur. In hiis diebus tempestas magna post solis occasum contigit ac omnes nos admodum turbavit. Diruit namque aecclesiam extra urbem positam, quae de rubro facta est ligno regnante primo Ottone. Incendium quoque plurima archipresulis bona consumpsit. Insuper regias pervenit ad aures, quod nepos meus Wirinharius cum Ekkihardo, Hirimanni marchionis fratre, ad Bolizlavum sine licencia pergeret ibidemque multa gratiae suimet contraria loqueretur eiusque nuncios hic sepe in secreto haberet. Hoc omne rex graviter suscipiens, utrosque in suam venire presentiam iussit. Id cum facere non auderent, comprehensis omnibus suimet bonis, ut regiae potestati resisterent, diffamantur. Tandem nepos meus gratiam et
bya bardzo silna i skuteczna, gdy w razie niedotrzymania ukadu midzynarodowego, ktremu towarzyszy w stosunek lenny, strona nie dotrzymujca, ktra zoya hod lenny z jakiego terytorium, naraaa si na jego utrat. Jeeli lennem bya renta, tracia rent. Hod lenny w drugiej postaci nie zawizywa stosunku lennego, lecz rodzi tylko zobowizanie osobiste w formie koniecznoci dotrzymania przyrzecze, ktre gwarantowa. Patrz: H. Mitteis, Lehnrecht und Staatgewalt, Weimar 1933, s. 488, uw. 100, gdzie przytoczone rda do hodu lennego w stosunkach midzynarodowych. Co do hodu Mieszka stwierdzi naley, e zastosowano tutaj drug z przytoczonych wyej postaci hodu lennego w stosunkach midzynarodowych. Henryk II, ktremu bardzo zaleao na zawarciu pokoju i ktry z drugiej strony nie dowierza Bolesawowi Chrobremu, nie chcia poprzesta na zwykym przyrzeczeniu Mieszka, skoro tylko uoy si z nim co do warunkw pokojowych, lecz zada od niego tej dodatkowej, kwalifikowanej formy gwarancji. A poniewa zawarcie pokoju odpowiadao w danej chwili rwnie i Bolesawowi (por. Ks. VI, uw. 454), przeto Mieszko, jako jego wysannik, wzi na siebie t gwarancj i zoy hod lenny wraz z przysig Henrykowi II. 462 Thietmar ma tu na myli powtrne przybycie Mieszka wraz z ojcem w celu formalnego zawarcia pokoju. Roczniki kwedlinburskie (Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 82) mwi wyranie o wezwaniu Bolesawa Chrobrego przez Henryka II: ...iussus regem quantocius ipse vidore. Poza tym jest rzecz moliw, i uprzejmoci okazane Mieszkowi i zaproszenie do powtrnego przybycia pozostaway w zwizku z jego staraniami o rk Richezy, crki pfalzgrafa Ezzona, co Thietmar wiadomie przemilcza z uwagi na niech osobist do Ezzona. Patrz: A. Popieszyska, Op. cit, s. 244. 463 Margrabia Mini, zi Bolesawa Chrobrego. Por. IV, 58; V, 8; VI, 33, 55; VII, 9. 464 Nastpca poprzedniego w marchii minieskiej. 465 Jeszcze jeden dowd, jak Bolesaw Chrobry umia wyzyskiwa wszelkie objawy niezadowolenia wrd ksit niemieckich.

czu si tym wszystkim bardzo dotknity i kaza stawi si jednemu i drugiemu przed swoim obliczem, a kiedy tym zbrako do tego odwagi, zaj wszystkie ich posiadoci i ogosi winnymi oporu wobec wadzy krlewskiej 466. Mj brat stryjeczny odzysKal w kocu ask krlewsk i odwoanie banicji za cen jednej swej posiadoci i zota 467. Ten drugi jednak dopiero po upywie duszego czasu zosta uaskawiony dziki interwencji przyjaci. W tym samym roku, 18 marca zmar pustelnik Wonlef468, prawdziwy Izraelita 469. 91 (55). Z nadchodzcym wanie wielkim postem krl przyby do Werli, gdzie dugo chorowa na ostre ble odkowe i rozliczne mia we nie widzenia. W kocu wyzdrowia dziki zom i modlitwom z wielu stron, a poniewa nie mg w tak krtkim czasie dotrze tam, dokd pragn si uda470, przeto spdzi uroczysto Wielkanocy z odpowiednim naboestwem w Paderborn u bardzo mu oddanego (biskupa) Meinwerka, Zielone wita za u nas 471. W wigilie tych wit przyby Bolesaw ubezpieczywszy si uprzednio przez przysanych mu zakadnikw, ktrych pozostawi u siebie w domu472. Przyjto go jak najlepiej. W samo wito Bolesaw zoywszy rce odda hod lenny 473 i po wzajemnej wymia467

Tzn. skaza na banicj. 467 Tzn. zamian kary banicji na kar pienin. 468 Zaoyciel eremu w Wonlefsrode (midzy Ilsenburg i Harzburg). 469 Izraelita w sensie ewangelicznym, tzn. wedle sw w. Jana (R. l, 47): Oto prawdziwy Izraelita, w ktrym nie masz zdrady". 470 Do Akwizgranu, jak podaj Roczniki kwedlinburskie pod r. 1013 (Mon. Germ. SS. III. s. 81). 471 Tzn. w Merseburgu. 472 Jest zrozumiae, i Bolesaw Chrobry po smutnych dowiadczeniach swojego poprzedniego pobytu w Merseburgu w roku 1002, kiedy przy wyjedzie stamtd zosta podstpnie napadnity (Por. V, 18), zada tym razem przysania mu zakadnikw gwarantujcych jego bezpieczestwo. Zakadnicy ci byli trzymani w Polsce prawdopdobnie przez cay czas jego pobytu na dworze Henryka II. 473 Thietmar uywa w swojej Kronice dla oznaczenia ceremonii hodu lennego nastpujcych zwrotw: manus applicare (V, 3, 11; VI, 91). manus complicare (V, 18; VI, 30), per manus suscipere (II, 21; VI, 9, 81, 89), per manus accipere (VII, 28), wzgldnie okrela porednio fakt zoenia hodu lennego krlowi niemieckiemu w sowach miles efficitur (VI, 91) lub regis efficitur (V, 14; VI, 29, 90), gdzie, jak wyej zaznaczono (Ks. VI, uw. 461), naley dorozumiewa si opuszczonego sowa: miles. W przytoczonym tekcie figuruj sowa: manibus applicatis i miles efficitur, co nie pozostawia adnej wtpliwoci, i Bolesaw Chrobry zoy hod lenny Henrykowi II.

incolatum cum predio suimet et auro comparavit. Alter vero longe post cum fideli mterventu restituitur. Eodem anno Wonlef heremita et verus Israhelita XV. Kal. Aprilis obiit. 91. (55.) In proxima XLma rex ad Werlu veniens, diu colica passione Ibi infirmatur, et multa per visionem sibi revelata sunt. Ad ultimum lacrimis et oracione multorum convalescens, quia in tam brevi intervallo ad predestinatum non valuit pervenire locum, paschale festum cum Meinverco sibi admodum familiari in Pathebrunnan digna veneracione peregit, pentecosten autem nobiscum. In cuius vigilia Bolizlavus cum securitate obsidum apud se relictorum venit et optime suscipitur. In die sancto manibus applicatis miles efficitur
W dawniejszej literaturze (K. Szajnocha, Bolesaw Chrobry, a odrodzenie si Polski za okietka, Pisma I, Krakw 1887, s. 143 i J. Lelewel, O zwizkach z Niemcami, s. 40 i n.) prbowano bdnie tumaczy tekst Thietmara jako opis ceremonii pasowania na rycerza. W literaturze niemieckiej (S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 396; R. Roepell, Op. cit. s. 127 i n.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 388 i n.; W. Giesebrecht, Op. cit, II, 117; C. Bruckner, Op. cit., s. 58; A. Cartellieri, Die Weltstellung des Deutschen Reichs 9111047, Berlin 1932, s. 289; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 416) oraz nowszej polskiej (R. Grodecki, Dzieje Polski, s. 71; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 270 i nn.; M. Z. Jedlicki, Les rapports s. 7 i nn.; K. Tymieniecki, Traktat merseburski, s. 451) przyjto jedynie suszn intepretacj w sensie hodu lennego. By to hod lenny poczony z inwestytur, jak to wynika z dalszych sw Thietmara, i Bolesaw otrzyma beneficium diu desideratum. Co jednak byo przedmiotem owego beneficjum, kronikarz pomija milczeniem. W nauce panuje na og zgodno, i lennem byy w tym wypadku uyce i Milsko, czyli te kraje, ktre Bolesaw Chrobry uzyska ju raz od Henryka II w r. 1002, lecz o ktre musia potem toczy z nim wojny. Odmienny pogld wyraa R. Grodecki (s. 71) dopatrujc si w nie okrelonym bliej przez Thietmara beneficium diu desideratum Mini, na ktr Bolesaw Chrobry mia uzyska w Merseburgu ekspektatyw, tzn. obietnic otrzymania jej w przyszoci po margrabim Hermanie. Z oryginalnym, lecz zgoa nie uzasadnionym pogldem wystpi rwnie R. Holtzmann (s. 416). Biorc mianowicie asumpt z tego, i Thietmar mwi o zoeniu hodu w pierwszy dzie Zielonych wit, a wzmiank o beneficjum umieszcza w opisie wydarze dnia nastpnego, uczony ten twierdzi, i hod lenny dotyczy caej Polski i e do tego lenna doda krl nazajutrz uyce i Milsko. W tym pogldzie tkwi niezrozumiay upr autora, ktry wbrew oczywistym wypowiedziom rde (choby na temat roku 1000) przyjmuje zaleno Polski od Niemiec po roku 1000. Podobny upr cechuje (take co do wydarze zjazdu merseburskiego) A. Brackmanna w jego cytowanych

nie przysig474 nis miecz przed krlem, gdy ten kroczy w uroczystym stroju do kocioa475. W poniedziaek zjedna sobie krla
wyej pracach (Ks. V, uw. 66), Co si tyczy owej kolejnoci wypowiedzi Thietmara, ktra dla Holtzmanna bya argumentem decydujcym, stwierdzi naley, e ze sw biskupa merseburskiego nie wynika wcale, iby nadanie lenna nastpio dopiero w drugi dzie wit. Thietmar me mwi tam w ogle o nadaniu lenna, tylko o wymianie darw i przy tej okazji wspomina o beneficjum, ktre w jego pojciu wobec rezygnacji krla niemieckiego z tych terytoriw byo darem ze strony krla. Jaki charakter mia hod lenny zoony przez Bolesawa Chrobrego z uyc i Muska? Na t kwesti rzuca duo wiata wspczesny tekst Rocznikw kwedlinburskich. Relacja tych Rocznikw o zjedzie merseburskim (Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 82) brzmi: Henricus in sancto pentecosten, maxima confluente caterva, Merseburg se colligens, obvium habet Bolizlavonem cum magno apparatu diversorum munerum, pacis gratia sua omnia seque dedentem; quem benigne suscipiens, paucos dies secum morantem, ut par erat regiae dignitati, claro honore adauctum, non tamen sine sui regni detrimento permisit remeare. K. Tymieniecki susznie zwrci uwag w cytowanej pracy (s. 460) na wag sw pacis gratia oraz ut par erat regiae dignitati w przytoczonym tekcie. Ze sw tych wynika, i najwaniejsz spraw na zjedzie merseburskim byo zawarcie pokoju oraz e pokj ten zosta zawarty na zasadzie rwnorzdnoci obu kontrahentw. Rwnorzdno ta wynika, naszym zdaniem, take z przyrzeczenia sobie wzajemnej pomocy wojskowej w tym pokoju: ze strony Bolesawa na wypraw rzymsk, ze strony Henryka II na wypraw rusk Chrobrego. Thietmar nie mwi wprawdzie o tym przyrzeczeniu w opisie spotkania merseburskiego, dowiadujemy si jednak o nim z dalszych zda tego i nastpnego rozdziau. Kronikarz mwi tam wyranie o niedotrzymaniu obietnic przez Bolesawa. Takie za obietnice mg ksi polski poczyni tylko na zjedzie w Merseburgu, w zawartym tam ukadzie pokojowym. Wasalstwo Bolesawa Chrobrego nie naruszao zasady rwnorzdnoci w tym wypadku. Wprawdzie hod lenny tego ksicia, w przeciwiestwie do hodu jego syna Mieszka, by poczony z inwestytur uyc i Muska, zawic formalnie stosunek lenny, lecz stosunek wizywa ten nalea, podobnie jak wasalstwo Mieszka, do dziedziny prawa midzynarodowego, a nie wewntrznego prawa niemieckiego, jak to przyjmowano w literaturze. Bolesaw Chrobry nie stawa si jednym z ksit Rzeszy, jego terytoria lenne znalazy si na zasadzie traktatu merseburskiego poza granicami Rzeszy, jego obowizek do udzielenia pomocy w wyprawie rzymskiej Henryka II wyniKal z zobowiza zacignitych w traktacie pokojowym, a nie z tytuu dzierenia uyc i Muska w lenno. Sam traktat pokoju zawiera Bolesaw Chrobry jako wadca zupenie niepodlegy. Jego hod lenny, zwizany jak najcilej z tym traktatem, spenia tutaj znan nam (Ks. VI, uw. 461) rol dodatkowej gwarancji dotrzymania warunkw owego traktatu. Wszystko zdaje si prze-

et post sacramenta regi ad aecclesiam ornato incedenti armiger habetur. In II. feria regem magnis muneribus a se et a contectali
mawia za takim charakterem stosunku lennego Bolesawa. Przede wszystkim sytuacja polityczna i strategiczna: Bolesaw Chrobry by za silny, by Henryk II mg mu narzuci jakakolwiek zaleno od krla czy cesarza, rwnoczenie Henryk II wyjedajc do Woch chcia mie gwarancj, i Bolesaw dotrzyma postanowie pokoju i nie skorzysta z jego nieobecnoci dla celw zaborczych. Dlatego zada od niego hodu lennego jako gwarancji. Tym razem gwarancja bya powaniejsza, gdy hod lenny zosta poczony z inwestytur terytoriw odstpionych w traktacie pokojowym. W razie niedotrzymania zobowiza okrelonych tym traktatem grozio Bolesawowi odebranie owych lenn gwarancyjnych. Bolesaw Chrobry godzi si na takie obcienie odzyskanych ziem gwarancja lenn, gdy zdawa sobie spraw z nietrwaoci traktatu. Przewidywa mianowicie, i Henryk II zawarszy tak niekorzystny dla siebie traktat, wypowie go po powrocie z Woch, jak raz to ju uczyni w r. 1007 (VI, 33). Z drugiej strony, Bolesaw Chrobry wierzy w swoje siy i ufa, e uda mu si zrzuci szybko z tej gwarancji w postaci stosunku lennego. 474 Liczba mnoga: sacramenta, ktrej uywa Thietmar, wskazuje na obustronne przysigi Henryka II i Bolesawa Chrobrego. Zoyli je wspomniani wadcy z racji zawartego wanie pokoju, potwierdzajc w ten uroczysty sposb jego postanowienia. Thietmar nie mwi bliej o tych postanowieniach. Oddanie Bolesawowi uyc i Milska byo niewtpliwie najwaniejszym z tych postanowie. Wnioskujemy o nim z pniejszych wydarze oraz z aluzji Rocznikw kwedlinburskich: non tamen sine sui regni detrimento (por. poprzedni uwag). Postanowienia o wzajemnej pomocy wojennej, jak to przedstawiono wyej w poprzedniej uwadze, wynikaj z dalszego tekstu Kroniki. Naley jeszcze zwrci uwag na to, e w relacji Thietmara hod lenny Bolesawa z uyc i Milska poprzedzi zaprzysienie pokoju, co podkrela jeszcze bardziej charakter tego hodu jako gwarancji. 475 Niesienie miecza przed krlem (cesarzem) niemieckim w uroczystym pochodzie byo zaszczytem, ktry przypada w udziale znakomitym lennikom wzgldnie niepodlegym wadcom bawicym na jego dworze. Ceremonia ten by praktykowany rwnie na dworach innych wadcw. Poszczeglne wypadki i teksty rdowe zestawione u G. Waitza, Deutsche Verfassungsgeschichte, VI, str. 46 i n. w uwagach i u H. Zeissberga, Die Kriege, s. 390, uw. 4. Z polskich wadcw nis miecz przed cesarzem Lotarem III Bolesaw Krzywousty w r. 1135 w Merseburgu, kiedy zoy mu hod lenny z Pomorza i Rugii. Patrz: Annalista Saxo (Mon. Germ. Hist. SS. VI, s. 769) i Annales Magdeburgienses a. 1135 (Mon. Germ. Hist. SS. XVI, s. 185): manibus applicatis miles eius efficitur et caesari ad ecclesiam processuro gladium illius ante ipsum portavit; Chronicon Montis sereni a. 1135 (Mon. Germ. Hist. SS. XXIII, s. 144); ... ubi etiam Bolislavus gladium imperatora reportavit; Canon. Wissegradensis Continuatio (Kroniki Kosmasa)

bogatymi darami, ktre mu zoy od siebie i od swojej maonki 476 i z kolei otrzyma z jego szczodrych rk jeszcze wiksze i pikniejsze dary oraz z dawna upragnione lenno 477. Odesa nastpnie z honorami i uprzejmociami zakadnikw krlewskich 478. Po tych wypadkach uda si Bolesaw na Ru479, przy czym nasze wojska wspieray go w tej wyprawie 480. Tam spustoszy duy szmat kraju, a gdy spr wybuch midzy jego onierzami i goszczcymi ich Pieczyngami481, kaza wybi tych ostatnich do nogi, mimo i byli jego sprzymierzecami. (56). W tym czasie pozbawiono godnoci opata fuldajskiego Bronhaga482. Za jego nastpcy, Poppona, ktry zmieniwszy stan by rwnoczenie opatem w Lorsch 483, klasztor fuldajski podupad bardzo w stosunku do swej przeszoci, a jego mnisi rozproszyli si na wszystkie strony.
a. 1135 (Mon. Germ. Hist. SS. IX, s. 141); ... dux Sobezlaus cunctis, qui aderant (na naradzie cesarza z ksitami, jak naley postpi z Bolesawem) audientibus dixit: Quia duci Boleslao nullus honor a Deo congruil, quam ut lictor imperator! efficiatur. Patrz: K. Bernhardi, Jahrbcher des Deutschen Reichs unter Lotar III, Berlin 1888, s. 573 i n. Ostatni z tych tekstw jest jedynym, ktry tendencyjnie nadaje tej ceremonii charakter poniajcy w stosunku do nioscego miecz ksicia. Wszystkie inne znane nam teksty albo relacjonuj obojtnie fakt niesienia miecza, albo podkrelaj go jako zaszczytne wyrnienie. W wietle powyszego nie mona zgodzi si z H. Zeissbergiem (Die Kriege, s. 391) i R. Hollzmannem, (s. 383, uw. 8 jego wydania Kroniki Thietmara), ktrzy dopatruj si w tej raczej protokolarnej ceremonii dworskiej oznaki gbszej zalenoci nioscego miecz od jego waciciela. Oczywicie, jak kada, nawet czysto dworska ceremonia, niesienie miecza miao swoj symboliczn wymow, wymowa ta jednak nie sigaa w dziedzin prawa. W danym wypadku, biorc pod uwag zarwno polityczn, jak prawna, sytuacj Bolesawa Chrobrego, nie bdziemy dalecy od prawdy, jeeli stwierdzimy, e Henryk II chcia przez ten ceremonia z jednej strony wyrni polskiego ksicia jako swego, jake mu wwczas potrzebnego gocia, z drugiej za strony podkreli wobec ksit, tak niechtnych polityce wojennej Henryka II, korzyci (raczej problematyczne) wynikajce ze wieo zawartego pokoju. 476 Obecno Emnildy w Merseburgu tumaczy S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 273, spraw maestwa Mieszka z Richez, ktre tutaj ostatecznie zostao postanowione, a moe i zawarte". A. Popieszyska, Op. cit, s. 245, idzie jeszcze dalej twierdzc, i Emnilda przyjechaa do Merseburga, by odebra Richez ju polubion Mieszkowi. 477 uyce i Milsko. P. wy. Ks. VI, uw. 473. 478 Thietmar podaje tu wypadki w pewnym skrcie chronologicznym, gdy, jak przypuszcza naley, Bolesaw Chrobry odesa zakadnikw dopiero po swoim powrocie do Polski.

sua oblatis placavit deindeque regia largitate his meliora ac multa maiora cum benefitio diu residerato suscepit et obsides suos cum honore et laeticia remisit. Post haec vero Ruciam nostris ad hoc auxiliantibus petiit; et magna regionis illius parte vastata, cum commotio inter suos et hospites Pezineigos fieret, eosdem quamvis suimet fautores iussit interfici omnes. (56.) In diebus illis Bronhag abbas Vuldensis deponitur, et, succedente sibi Popone converso et tunc Laressemensi pastore, hoc
Wyprawa powysza nie przyniosa Bolesawowi Chrobremu adnych korzyci terytorialnych, w szczeglnoci zwrotu Grodw Czerwieskich. Zakoczya si bez starcia ornego ugod. 480 Jak mona si domyla, ta pomoc wojskowa ze strony Niemiec bya jednym z warunkw pokoju merseburskiego. W literaturze naukowej czy si t pomoc z wzajemnymi zobowizaniami Bolesawa Chrobrego do pomocy na wypraw rzymsk. Tak: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 397; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 390; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 272 i n. Ten ostatni autor rozpatruje zagadnienie pomocy niemieckiej w r. 1013 na szerszym tle i dochodzi do susznego wniosku, i pomoc ta opacaa si Niemcom podwjnie: raz dlatego, e dodawaa bodca Chrobremu do ekspansji w kierunku Rusi, a wic w kierunku odwrotnym do jego dotychczasowej ekspansji w stron Niemiec, po wtre za dlatego, e wyprawa ruska Bolesawa Chrobrego wizaa siy Wodzimierza Wielkiego na tym terenie i pozbawiaa go w ten sposb moliwoci udzielenia pomocy swojemu sprzymierzecowi, a rywalowi Henryka II, cesarzowi bizantyjskiemu Bazylemu II. Wobec zamierzonej wyprawy rzymskiej Henrykowi II zaleao na ewentualnym sparaliowaniu si bizantyjskich na terenie poudniowo-woskim. W danej sytuacji wszelkie osabienie Bizancjum wiodo porednio do tego celu. 481 Koczownicze plemiona Pieczyngw, ktre rozsiady si na duej przestrzeni na pnoc od Morza Czarnego, midzy dolnym Dunajem i Donem, byy naturalnym sprzymierzecem Bolesawa Chrobrego, gdy szachoway pastwo Wodzimierza Wielkiego od strony poudniowowschodniej i przecinay jego zwizki z Bizancjum. Podczas wyprawy ruskiej Bolesawa Chrobrego w r. 1013 przyszo do poczenia jego wojsk z Pieczyngami. Jak przypuszcza S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 251, powodem sporu, o ktrym pisze Thietmar, by fakt, i Pieczyngowie nie uzyskali w tej wyprawie adnych korzyci doranych w postaci okupu Wodzimierza, na ktry zapewne liczyli, a ktrego Bolesaw nie da od tego w zawartej z nim ugodzie. To wyjanienie brzmi logicznie wobec faktu, i dla Pieczyngw kwestia okupu czy upw miaa znaczenie zasadnicze. 482 Opat klasztoru w Fuldzie w latach 10111013. Pniejszy biskup Halberstadtu, 10231036. 483 Poppo (Folkmer) zosta opatem klasztoru w Lorsch wprost ze stanu rycerskiego, co byo czst praktyk w wczesnej epoce.
479

W stolicy ksicia Bernarda 484 Luneburgu wystpia w tym roku dziwna trba powietrzna i potne trzsienie ziemi. Dziwowali si temu wielce tubylcy twierdzc, i nigdy przedtem nie widzieli czego podobnego 485. 92. Krl tymczasem uda si do zachodnich czci pastwa, po czym skierowa si do Lombardii i znowu do nas powrci. Wyjechawszy std 21 wrzenia pospieszy przez Bawarie i Szwabi do miejscowoci zwanej .. ,486. Tam nadcigno zewszd wojsko i okazao si, i wszyscy pragn nie pomoc krlowi. Std bez adnych przeszkd dotar krl w towarzystwie krlowej a do samego Rzymu487. Tylko Bolesaw, cho otrzyma przedtem wezwanie, nie poczuwa si do obowizku pomocy w tej wyprawie i okaza si, jak zwykle, kamc w swych piknych obietnicach 488. Poza tym skary on si poprzednio w licie papieowi489, i nie moe uici czynszu przyrzeczonego ksiciu apostow, Piotrowi 490, z powodu
Bernard II, ksi saski (10111059). Jest to ostatnia wiadomo oparta na rdach kwedlinburskich, z ktrych Thietmar nie bdzie ju korzysta w dalszym cigu swej Kroniki. 486 Prawdopodobnie Augsburg. Patrz: H. Pabst, Heinrichs Rmerzug, Ekskurs w S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 415, uw. 1. 487 Henryk II dopiero teraz mg przedsiwzi wypraw do Rzymu po koron cesarsk. 488 Obietnice takie mg Bolesaw Chrobry poczyni jedynie podczas zjazdu w Merseburgu i dlatego suszny jest wniosek podtrzymywany w literaturze (S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 397; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 390; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 272), i pomoc Bolesawa Chrobrego w najbliszej wyprawie rzymskiej stanowia jedno z postanowie zawartego tam pokoju. Sowa Thietmara o wezwaniu Bolesawa do udzielenia tej pomocy wiadcz, i by do niej formalnie zobowizany, a zobowizanie takie moga wynika tylko z ukadu merseburskiego. Odmowa pomocy ze strony Bolesawa wbrew postanowieniom owego ukadu dowodzi, i nie wierzy on w jego trwao i przewidywa dalsza z Niemcami wojn w przyszoci. Thietmar nie okrela bliej, jak wielk liczebnie miaa by pomoc Bolesawa. Powoywanie si na analogi z 300 rycerzami, ktrych Bolesaw dostarczy w swoim czasie Ottonowi III, jak to czyni S. Zakrzewski (tame, s. 272), nie wydaje si uzasadnione. 489 Benedyktowi VIII. 490 O paceniu tego czynszu mwi jeszcze inne wspczesne rdo, mianowicie gony list w. Brunona do Henryka II (Mon. Pol. Hist. I,s. 227), w ktrym w wity potpiajc krla niemieckiego za jego przymierze z Lucicami tak si wyraa o Bolesawie Chrobrym: Sanctus Petrus,
485 484

monasterium confratribus late discedentibus a priori statu mutatur. In civitate Bernhardi ducis Liunberg dicta eodem anno aeris lit mira mutacio atque motio et inmensus terrae hiatus. Hoc stupet accola et se prius numquam vidisse testatur. 92. Rex autem ad occidentaes pergens regiones, iter suum af Longobardiam disposuit et iterum ad nos repedavit; et inde XI. Kal. Octobr. discedens per Bawariorum fines atque Swevorum usque ad locum, qui dicitur [...], properavit. Huc exercitus undique confluit et bene adiuvantium voluntas patuit. Et hinc usque ad Romam rex sine omni scrupulo regina comitante venit. Ad supplementum huius itineris Bolizlavus antea invitatus nil asspiravit et in bene promissis more solito mendax apparuit. Insuper antea domno papae questus est per epistolae portitorem, ut non liceret sibi propter litentes regis insidias, promissum principi apostolorum Petro percuius tributarium se asserit, et sanctus martyr Adalbertus nonne protexerunt? Wikszo uczonych, a mianowicie: W. Abraham, Organizacja, s. 188 (z pewnymi zastrzeeniami); P. Fabre, La Pologne et le Saint-Siege, Paris 1896, s. 4 i nn.; T. Gromnicki, witopietrze w Polsce, Krakw 1908, s. 39 i nn.; J. Ptanik, Denar w. Piotra obroc jednoci politycznej i kocielnej w Polsce, Rozpr. Wydz. Hist.Fu. A. U. T. 51 (1908), s. 149 i n.; tene, Dagome iudex Przyczynek krytyczny do genezy witopietrza w Polsce, Krakw 1911, s. 19 i nn.; P. Kehr, Erzbistum Magdeburg, s. 30; E. Michael, Die schlesische Kirche und ihr Patronat, Goerlitz 1926, s. 18; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 279; E. Maschke, Der Peterspfennig in Polen und dem deutschen Osten, Knigsb. Hist. Forsch. 5 (1933), s. 18 i n., 42; A. Brackmann Die politische Entwickelung Osteuropas vom 1015 Jahrh., Deutschland und Polen, Berlin 1933, s. 31; M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny, s. 444 i nn.; G. Labuda, Studia, s. 294, czy ten czynsz z aktem darowizny pastwa polskiego na rzecz Stolicy Apostolskiej, znanym od pierwszych sw pod nazw Dagome iudex i uskutecznionym przez Mieszka I, jego on Od oraz ich synw okoo roku 990. Akt ten zachowa si w pniejszym streszczeniu w Zbiorze kanonw kardynaa Deusdedita z XI w. (1087). Patrz W. v. Glanvell, Die Kanonensammlung des Kardinals Deusdedit T. I, Paderborn 1907, s. XXIV, XLIIXLIII. Zdaniem wymienionych wyej badaczy, Polska przez akt Dagome iudex zostaa poddana opiece papiestwa. Wyrazem uznania tego stosunku opieki z jej strony by roczny czynsz pacony przez jej wadcw. M. Z. Jedlicki (tame) wskazuje na zastosowanie w tym wypadku analogii ze stosunku prekaryjnego, w ktrym element opieki znajduje si na pierwszym planie, co niesusznie kwestionuje G. Labuda. Studia, s. 295. Cho Bolesaw Chrobry nie bra udziau w wystawieniu powyszego aktu, to jednak z uwagi na due korzyci polityczne, jakie dawaa wwczas opieka papieska a take z uwagi na swoje starania

przeszkd stawianych mu skrycie przez krla 491. Obecnie za, wysawszy tam szpiegw, wywiadywa si po cichu, jak stoj sprawy krla w tamtych stronach, oraz stara si przez nich zbuntowa, kogo tylko mg, przeciwko niemu492. Tak bya zasi jego boja Boa! W tym celu zabiega o pomoc ze strony prawych ludzi! Tak mienia si wierno niezomna znakomitego wasala 492a i tyle dba o najstraszliwsze przysigi! Uwa, czytelniku, co czyni on pord tylu zdronoci! Kiedy mianowicie albo sam poczu, albo przekona si pod wpywem jakiego chrzecijaskiego upomnienia, i wiele nagrzeszy, kaza przedoy sobie kanony i bada, w jaki sposb naley naprawi grzechy, po czym w myl zawartych tam przepisw stara si odpokutowa zbrodnie, ktrych si by dopuci. Lecz silniejsz bya u niego skonno do popeniania zgubnych przestpstw ni do trwania w zbawiennej pokucie! 93 (57). Rwny mu natur i niejako kolega Arduin, niesusznie przez Longobardw krlem nazywany, bardzo si tymczasem martwi z powodu przybycia wielkiego krla i silnej potgi jego wojska. Poniewa nie czu si na siach, by mu przeszkodzi w pochodzie, schroni si niezwocznie za murami jednego grodu. To jedno bolao go najbardziej, e krl mia osign jeszcze wysz godno, do ktrej teraz wanie zosta powoany! Po dugim wahaniu w swym wzburzonym sercu wysa posw do krla z prob o danie mu jakiego hrabstwa i uroczyst obietnic, i zwrci mu koron oraz stawi swych synw jako zakadnikw 493. Poniewa krl, idc za rad poniektrych, nie chcia tego uczyni, przekona si pniej, jak wielka wynika std szkoda dla jego stronnikw, co niej wyjani.
w Rzymie o koron krlewsk, przej zobowizania ojca. Czynsz pacony w wyniku darowizny Dagome iudex obcia panujcego. Dopiero w czasach pniejszych, za Bolesawa miaego w zwizku z jego koronacj, (jak przypuszcza W. Abraham, Organizacja, s. 192), lub w pierwszej poowie XII wieku (jak skonny jest przypuszcza E. Maschke, Op. cit. s. 46), zamieni si ten czynsz na witopietrze pacone przez ludno Odrbny pogld na kwesti czynszu paconego przez Bolesawa Chrobrego reprezentuje M. odyski w recenzji z pracy Ptanika w Kwart. Hist. 24 (1911), s. 261 i nn. oraz w swoich pracach: Dokument Dagome iudex a kwestia sardyska w XI wieku, Rozpr. Wydz. Hist. Filoz. A. T 54 (1911), s. 33 i Uzalenienie Polski od papiestwa a kanonizacja w. Stanisawa, Prace Warsz. Tow. Nauk. Wydz. II, Nr 16 (1918), s. 5 i n., 24 Tego zdaniem, akt Dagome iudex, sporzdzony przez on Mieszka Od w celu uzyskania opieki papieskiej, nie rodzi adnych zobowiza finansowych. Czynsz pacony przez Bolesawa Chrobrego, o ktrym

solvere censum. Tunc vero missis illo nuntiis tacite rimatur, qualiter rex in hiis partibus haberetur, quoscumque potuit, ab eius gratia per hos amovere conatus. Tantus fuit huic respectus Dei et sic piorum quesivit interventum ac ita cluebat militis incliti firma fides et de sacramentis terribilibus adeo curavit! Attende, lector, quid inter tot flagicia is faciat. Cum se multum peccasse aut ipse sentit aut aliqua fideli castigatione perpendit, canones coram se poni, qualiterque id debeat emendari, ut quaeratur, precipit c secundum haec scripta mox scelus peractum purgare contendit. Maior tamen est ei consuetudo periculose deliquendi, quam in salutari penitentia permanendi. 93. (57.) Huius conpar et quali collega Hardwigus, a Longabardis falso rex appellatus, adventum magni regis et potentiam exercitus doluit; et quia suis viribus huic ad nocendum diffidit, in castelli munitionem se protinus recepit, hoc solum ingemiscens, quod rex
mwi Thietmar, nie mia nic wsplnego z tym aktem, lecz wyniKal z osobistego zobowizania si samego Chrobrego. Mianowicie wadca ten doznawszy niepowodze w wojnie z Henrykiem II w r. 1005 zwrci si w obawie przed now wojn o protekcj do Stolicy Apostolskiej. Zawizany w ten sposb stosunek protekcyjny nosi te same cechy, co pniejszy analogiczny stosunek do Leszka Biaego, Odcnicza, Grzymisawy i Bolesawa Wstydliwego. Czynsz pacony na znak opieki papieskiej by uiszczony nie z kraju, tylko z ksicia, za ksicia". witopietrze nie byo kontynuacja owego czynszu, lecz zupenie odrbn opat o charakterze politycznym, wprowadzona do Polski w drugiej poowie XI w., potem opat wynikajc z lenna papieskiego. Pogld ten rni si wic od przedstawionego wyej co do genezy i dalszych losw czynszu paconego przez Bolesawa Chrobrego, sam jednak charakter prawny owego czynszu ujmuje podobnie, widzc w nim akt uznania opieki papieskiej. 491 Thietmar nie mwi bliej, na czym polegay owe przeszkody stawiane przez Henryka II, mona si jednak domyla, i wyda on rozkaz nieprzepuszczania przez terytorium Niemiec osb wiozcych w czynsz do Rzymu. Powysze stanowisko Henryka II wiadczy niewtpliwie o tym, i krl niemiecki niechtnym patrza okiem na zacieniajce si wizy midzy Polsk, a Stolic Apostolsk. Oczywicie dlatego, e wizy te zwracay si przeciwko niemu. E. Maschke, Der Peters pfennig, s. 22 i G. Labuda, Studia, s. 298. 492 T akcj dywersyjn ze strony Bolesawa Chrobrego uatwiaa nie wyjaniona jeszcze sytuacja Henryka II w Italii wobec aktualnych wwczas pretensyj Arduina. Patrz H. Zeissberg, Die Kriege, s. 393, uw. l, 492a Aluzja do hodu lennego zoonego w Merseburgu.

Dostarczenie zakadnikw, i to tak powanych, jak rodzonych synw, miao zagwarantowa, i Arduin wypeni wzite na siebie zobowizania

493

94. Lecz zanim do tego przystpi, bd si stara uzupeni to, co pominem w poprzedniej opowieci wskutek zapomnienia. (58). y za moich czasw i ksztaci si razem ze mn niejaki Bruno 494, ktry pochodzi z bardzo znakomitego rodu i z aski niebios bardziej ni inni jego krewni wyrniony by wrd synw Boych. Jego czcigodna i miujca go nade wszystko matka Id oddaa go do szkoy filozofa Geddona 495, gdzde uzyska w obfitoci to wszystko, co byo mu potrzebne do wyksztacenia. Jego ojcem by Bruno, znakomity i pod kadym wzgldem na pochwa zasugujcy wielmoa496, mnie bliski przez pokrewiestwo497, wszystkim za przez swoj yczliwo. Syn tego, a zarazem imiennik, ilekro mia rano i do szkoy, prosi przed opuszczeniem mieszkania o woln chwil i, podczas gdy mymy igrali beztrosko, on oddawa si modlitwie. Prac wyej ceni od odpoczynku i w ten sposb zbierajc jej owoce, doszed do wieku dojrzaoci. Otto III upodoba go sobie i zacign w swoj sub, lecz on go wnet opuci i szukajc ycia pustelniczego utrzymywa si z owocw wasnej pracy 498. Po mierci przesawnego cesarza, kiedy z Boej aski panowa Henryk II, przyby do Merseburga i prosi go o godno biskupi z upowanienia papiea 499. Na rozkaz krla otrzyma tame z rk arcybiskupa Taginon wicenia biskupie oraz paliusz, ktry sam tutaj przywiz500. Nastpnie dla korzyci swej duszy podj
Sw. Bruno z Kwerfurtu, k. 9741009. Jedna z najbardziej charakterystycznych postaci owej epoki, czca w sobie ascez mnicha z yw dziaalnoci misyjn na rnych terenach. Wyrosy w kategoriach idei uniwersalnych Ottona III, w. Bruno by wielkim entuzjast wsppracy Niemiec i Polski na terenie misyjnym. Std jego kult dla w. Wojciecha i szacunek oraz mio dla Bolesawa Chrobrego. Swoim przekcnaniom politycznym da on wyraz w sawnym licie do Henryka II, w ktrym potpi tego wadc za jego antypolsk polityk oraz przymierze z pogaskimi Lucicami (Mon. Pol. Hist I, s. 227). w. Bruno rozwiia rwnie dziaalno pisarsk. Pozostawi w spucinie: ywot w. Wojciecha (Mon. Pol. Hist. I, s. 184222) oraz ywot Piciu Braci Mczennikw (Mon. Pol. Hist. VI, s. 383428). Patrz o yciu i dziaalnoci w. Brunona: (Wiberti) Historia de praedicatione episcopi Brunonis cum suis capellanis in Pruscia et martirio eorum (Mon. Pol. Hist. I, s. 229230); Vita s. Romualdi auctore Petro Damiani (Mon. Germ. SS. IV, wyjtki w Mon. Pol. Hist. I, s. 326332); Vita et passio Brunonis (koo r. 1400) wyd. H. G. Voigt w Sachsen u. Anhalt 3 (1927). Z literatury: H. Zeissberg, Die Kriege, s. 346369; W. Abraham, Organizacja, s. 7586; T. Wojciechowski, Szkice Historyczne XI w. I Eremici w Polsce; H. G. Voigt, Brun von Querfurt, Stuttgart 1907; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 209226;
494

ad maiorem tunc vocatus accessit honorem. Post longam animi exestuantis deliberacionem legatos ad regem misit, qui comitatum quendam sibi dari peterent et coronam suimet cum filiis ei redditurum veraciter promitterent. Hoc cum consilio quorundain acquiescens facere rex noluisset, ut in sequentibus enucleabo, ad magnum suis familiaribus provenire dampnum id postea persensit 94. Sed priusquam haec aggrediar, quae superius indiscussa oblivione preterii, prescriptis interponere conor. (58.) Fuit quidam Brun nomine, contemporalis et conscolasticus meus, ex genere clarissimo editus, sed divina miseratione pre caeteris parentibus inter filios Dei electus. Hic ab Ida venerabili matre sua unice dilectus magisterio Geddonis philosophi traditur, et omne, quod habere debuit, cum habundancia suggeritur. Huius pater erat Brun, senior egregius et per cuncta laudabilis; amicus mihi consanguinitate et omnibus erat proximus familiaritate. Filius autem eius et equivocus, cum mane ad scolam ire debuisset, antequam ab hospicio exiret, veniam petiit et ludentibus nobis in oratione is fuit. Ocio negocium preposuit et sic fructificans ad maturitatem pervenit. A tercio desideratur Ottone et succipitur, quem non longe post deserens solitariam quesivit vitam et de opere suo vixit. Is vero post mortem gloriosissimi imperatoris, regnante tunc secundo Dei gratia Heinrico, ad Mersburg veniens benediccionem cum licencia
L. Koczy, Misje polskie w Prusach i na Pomorzu za czasw Bolesaww, Annales Missiolog. 1934; tene, Misja w. Brunona wrd Swigiw, tame 1932/33; Z. Karwowska, Dziaalno w. Brunona z Kwerfurtu na gruncie polskim w zwizku z ideologicznymi podstawami pastwa Bolesawa Chrobrego, Sprawozd. Tow. Nauk. Warsz. XXI, 1928, s. l12; J. Widajewicz, Bruno z Kwerfurtu, Polski Sown. Biogr. III (1937), s. 25 i n. 495 Kierownik magdeburskiej szkoy katedralnej. 496 Thietmar ze zwykym sobie sentymentem klasowym podkrela dobre" urodzenie Brunona. 497 Babka Thietmara Matylda bya crk grafa Brunona z Kwerfurtu. 498 W eremie Pereum pod Rawenn. 499 Z powyszych sw Thietmara mona by wyprowadza faszywy wniosek, i Brunonowi chodzio o uzyskanie jakiego biskupstwa niemieckiego, tymczasem ze wspomnianego listu Brunona do Henryka II wynika jasno, i zgodnie ze swoim yczeniem i wol tego Henryka mia on zosta arcybiskupem gentium" dla zorganizowania akcji misyjnej wrd pogan. 500 Z powyszego wynika, i sprawa jego arcybiskupstwa misyjnego zostaa zadecydowana ju wczeniej w Rzymie.

si trudu wielkiej i odlegej podry501, wiczc swe ciao godem i umartwiajc si czuwaniem. Wiele otrzyma darw od Bolesawa 502 i innych bogaczy, lecz z miejsca rozdzieli je midzy kocioy, przyjaci i biednych, niczego nie zatrzymujc dla siebie. 95. W dwunastym roku swego zbonego, pustelniczego ywota pody do Prus i Boym nasieniem stara si uyni tamtejsze jaowe pola, lecz wobec wci wyrastajcych cierni nie przyszo mu atwo uprawi ten ugr. Kiedy 14 lutego503 gosi sowo Boe na granicy tego kraju i Rusi, sprzeciwili si temu tubylcy, a gdy on dalej naucza ewangelii, schwytali go i za to, e tak kocha Chrystusa, ktry jest gow Kocioa, odcili gowy zarwno jemu, jako jagni agodnemu, jak jego osiemnastu towarzyszom. Ciaa tylu mczennikw leay niepochowane, a dopiero Bolesaw, dowiedziawszy si o tym, wykupi je i w ten sposb przysporzy swemu domowi bogosawiestwo na przyszo. Stao si to za czasw najjaniejszego krla Henryka, ktrego Bg wszechmocny wyrni i mam nadziej zbawi poprzez triumf tak wielkiego pasterza. Ojciec owego pasterza zachorowa w jaki czas potem i przywdziawszy strj zakonny, jak mi sam opowiada, na polecenie swojego syna, umar w pokoju 19 padziernika. 96 (59). Nie naley rwnie przej do porzdku nad wielk zuchwaoci wasali margrabiego Gerona, przed ktr wzdrygnie si kady wierny i od ktrej stroni on musi w imi chrzecijaskiej mioci. Lecz wprzd naley przedstawi sam spraw i zbada na tej podstawie dopiero, czy to, co si stao, zasuguje na pochwa, czy te na potpienie w oczach wszystkich prawych ludzi: Biskup Arnulf 504 przyby do Gaju Gerona505 na zaproszenie tamtejszej czcigodnej ksieni Jadwigi506, by wzi udzia w uczcie z okazji wita mczennika Chrystusowego Cyriaka. Kiedy w owym dniu uroczystym szed po mszy witej z kocioa, zobaczy pewnego duchownego trzymajcego w rku sokoa. Z gorliwoci chwyci go rk i powid za sob, nie dlatego, by go ukara, lecz tylko, by mu wyrazi w agodnych sowach nagan. Wie skrzydlata" 507 o tym wypadku zgromadzia wspomnianych wyej rycerzy, z ktrych jeden, imieniem Hugal508, podszed do biskupa i zapyta go, dlaczego dopuci si takiej obrazy wobec jego seniora509. Na to
Mowa tu o drugiej podry w. Brunona do t.zw. Czarnych Wgrw nad doln Cis i Maroszem (pierwsza podr miaa miejsce w latach 10031004) w r. 1007. Std pody nasz misjonarz na dwr wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza i po krtkim pobycie tame uda si
501

domni papae episcopalem ab eo peciit et eius iussione ab archiepiscopo Taginone consecracionem et, quod ipse detulit huc, pallium ibidem suscepit. Dehinc ob lucrum animae laborem subiit diversae ac grandis viae, castigans corpus inedia et crucians vigilia. Multa a Bolizlavo caeterisque divitibus bona suscepit, quae mox aecclesiis ac familiaribus suis et pauperibus nil sibi retinendo divisit. 95. In duodecimo conversionis ac inclitae conversationis suae anno ad Pruciam pergens, steriles hos agros semine divino studuit fecundare; sed spinis pululantibus horrida non potuit facile molliri. Tunc in confinio predictae regionis et Rusciae cum predicaret, primo ab incolis prohibetur et plus euvangelizans capitur deindeque amore Christi, qui aeclesiae caput est, XVI. Kal. Martii mitis ut agnus decollatur cum sociis suimet XVIII. Corpora tot martirum insepulta iacuerunt, quoad Bolizlavus id comperiens eadem mercatur ac domui suae futurum acquisivit solatium. Facta sunt autem haec in tempore serenissimi regis Heinrici, quem Deus omnipotens triumpho tanti presulis honorificavit et, ut multum spero, salvavit. Pater autem predicti antistitis longe post infirmatus et, ut ipse mihi narravit, precepto filii monachicum suscepit habitum et XIIII. Kal. Novembr. in pace quievit. 96. (59.) Nec floccipendenda est Geronis satellitum marchionis magna presumtio, quam stupeat fidelis et fugiat amore pietatis. Causa proferatur in medium et tunc perpendatur factum, si sit laudabile an bonis omnibus detestabile. Arnulfus antistes ad saltum Geronis a venerabili eiusdem loci abbatissa Hathawi ad festivitatem Christi martiris Ciriaci ad convivium invitatus venit; et in die
do pogaskich Pieczyngw. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 223 i n. dopatruje si w tych podrach Brunona inspiracji Bolesawa Chrobrego. 502 Dary powysze wiadcz o poparciu, jakiego udziela Bolesaw Chrobry w. Brunonowi w jego akcji misyjnej. 503 Data bdna, gdy, jak podaj Roczniki kwedlinburskie (Mon. Germ. SS. III, s. 80) i magdeburskie (Mon. Germ. SS. XVI, s. 164), Bruno zosta zamordowany 9 marca. 504 wielokrotnie wymieniany biskup halbersztadzki. 505 Dzi Gernrode. Klasztor ufundowany przez margrabiego Gerona. Por. II, 19. 606 wdowa po synu Gerona Zygfrydzie. Por. II, 19. 507 Z Eneidy Wergiliusza XI, 139. 508 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona w Kronice. 509 Tzn. margrabiego Gerona. Obraza miaa tu polega na tym, e biskup Arnulf odnis si ostro do duchownego, ktry by wasalem

odpowiedzia biskup: Cem takiego uczyni? Ujrzaem bezecestwo wobec Chrystusa, a poniewa stwierdziem je na terenie mojego biskupstwa, nie mogem go cierpie. Nic zego si nie stao. Wyznaczmy dzie dogodny dla was na sd i jeeli nasi wsplni przyjaciele uznaj mnie winnym, dam odpowiednie zadouczynienie". Z kolei rzek Hugal: Ta sprawa nie powinna i nie moe by w ten sposb zaatwiona. Musicie, panie, jeszcze dzisiaj albo oczyci si przysig, albo obieca mojemu seniorowi i nam zadouczynienie". Na to biskup: Uroczysto witeczna nie pozwala mnie zoy, a wam przyj ptzysigi 510. Bardzo mi si to widzi poaowania godnym, i odmawiacie mi drogi sdowej". 97. Po tej wymianie sw Hugal odszed zagniewany i zaraz, bez wiedzy margrabiego, zebrali si rycerze w penym uzbrojeniu. W chwili gdy biskup zabiera si do uczty, zobaczy ich nadcigajc gromad. Ludzie biskupa zaryglowali natychmiast dom, w ktrym si znajdowa, i zabezpieczyli go na wszelki sposb, by wrogowie nie mogli atwo dosta si do wntrza. A gdy ci ju si gotowali do szturmu na dom, powiedziano im z wiarogodn min, e biskup schroni si gdzie indziej i e tu go ju nie ma. Szukali go wic pord zabudowa, w kocu w klasztorze, lecz, Bogu dziki, nigdzie go nie znaleli, a on tymczasem bez obrazy dla siebie ukry si i widzia to wszystko. Kiedy wreszcie uspokoili si w swym gniewie, odeszli do gospody, a nastpnie powrcili rozaleni do domu. Biskup Arnulf wezwa nazajutrz swoich rycerzy i pocieszajc zalan zami ksieni odjecha do swojej siedziby. 98. Gdy krl si dowiedzia o tym wszystkim, kaza przyprowadzi sobie owych awanturnikw. Margrabia widzc, i krl jest bardzo zagniewany, prbowa uagodzi go przez zaufanych porednikw. Krl da posuch ich probom, pod tym wszelako warunkiem, e zapac najpierw kurii biskupiej trzysta funtw srebra i e ci, ktrym udowodni si win w tym zajciu, albo oczyszcz si przysig jedenastu przyjaci511, albo dadz zadouczynienie
Gerona. Obrazek powyszy jest bardzo charakterystyczny dla wczesnej epoki. Z jednej strony wiadczy on o pewnym, wyranym ju zwyrodnieniu form ycia lennego, skoro tak baha sprawa staje si zarzewiem ostrego konfliktu, z drugiej za wskazuje na zaawansowane stadium anarchii lennej i sabo wczesnej wadzy monarszej. Henryk II walczy z samowol lennikw oraz z wojnami prywatnymi, ktre ci toczyli midzy sob z nieistotnych przyczyn, dowodem czego ogoszony przeze pokj ziemski w Saksonii. (Por. VI, 59). Jednake zarzdzenia krlew-

sancto, cum post missam de aecclesia ambularet, vidit clericum accipitrem in manu sua tenentem; et zelo commotus hunc cum brachio suimet comprehendit c secum duxit, non ut puniretur, sed sic verbis mediocribus corriperetur. Fama volans milites predictos congregat, quorum primus Hugal nomine ad episcopum veniens, cur seniorem suum sic inhonorare voluisset, interrogat. Et antistes: 'Quid feci?' inquid. 'Vidi abominationem Christi et, quia in meo factam episcopatu cernebam, sustinere non potui. Nil mali factum est. Ponamus diem vobis complacitam; et ubi culpabilis a communibus irivenior amicis, digna emendatione restituo.' Et ule prosequitur: 'Nec sic', inquiens, 'esse debet nec ita fieri valet. Hodie aut sacramento vos excusate aut seniori meo et nobis ad emendandum promittite.' Ad haec presul: 'Sancta me', infit, 'sollempnitas prohibet iurare et vos illud suscipere; et multum miserabile mihi videtur, quod iusticia a vobis mihi solum denegatur'. 97. Post haec ille iratus egreditur, et miles armatus ignorantia comitis glomeratur; et cum iam vellet episcopus cenare, videt omnes appropiare. Domus, in qua fuit, a suis firmiter obseratur et, ne hostibus facilis pateret ingressus, omni modo munitur. Sed cum eam iam inpugnare voluissent, dictum hiis est veraciter, quod sacerdos alio declinans ibidem non inveniretur. Tunc is in claustro et tandem in monasterio queritur et Dei gratia non ullo sui dedecore latens et haec omnia cernens nullatenus invenitur. Ad ultimum sedato furor hii ad hospicium pergunt et domos suas tristes revisunt. Convocatis postera luce militibus suis, Arnulfus ad propriam remeavit sedem abbatissamque nimis flentem solatur. 98. Hoc totum rex comperiens conspiratores hos sibi precepit presentari. Quem cum marchio predictus nimis iratum cerneret, per internuntios fideles eum placare nititur. Hos rex ea racione audivit, ut prius CCCorum pondera talentorum episcopali solverent dicioni
skie w tej mierze nie okazyway si skutecznymi, skoro mg zaj taki, jak powyszy, wypadek. Napa na biskupa Arnulfa dowodzi rwnie sabego podwczas autorytetu Kocioa. Kategorie lenne w wiadomoci wczesnych ludzi (w tym wypadku przekonanie o obrazie lennej) byy silniejsze od religijnych i dominoway w ich yciu zarwno publicznym, jak prywatnym. 510 Przysiga bya jedn z czynnoci sdowych i jako taka nie moga mie miejsca w dzie witeczny. Byo regu w wczesnym prawie procesowym, i przysig skadano w towarzystwie tzw. wspprzysinikw, ktrzy potwierdzali swoj
511

biskupowi zgodnie z prawem kanonicznym. Ustanowiwszy w ten sposb pokj pomidzy nimi, krl wyznaczy rozpraw po witach Wielkanocnych. Zjechali si na ni nasi oraz przyjaciele owych ludzi; byem i ja tam rwnie. Biskup po otrzymaniu wspomnianej sumy przyby do zachodniej czci opactwa i zasiad tam na tronie, na najwyszym stopniu. Tylko jeden margrabia oczyci si tutaj w peni wiarogodn przysig; jego wasale otrzymali z wyroku biskupa pokut w postaci postu z tym warunkiem, e maj speni na kade wezwanie naoon na nich powinno. 99 (60). Naley tu doczy opowie o tym, jak ksi czeski Udalryk, ktrego imi oznacza mamon niesprawiedliwoci"512, poleci zgadzi swojego znakomitego wasala Boziona oraz wielu innych, poniewa sysza od faszywych donosicieli, i popierali oni jego wygnanego brata 513. Z tych morderstw winni wszyscy przezornie wycign nauk, czego w przyszoci strzec si im naley. lepa zawsze ambicja nie pozwala speni w tych krajach tego, czego Bg nakazuje bezwzgldnie przestrzega w Starym i Nowym Testamencie. Albowiem Udalryk ba si rodzonego brata, ktrego raczej powinien by miowa wicej ni wszystkich, i stara si usilnie nie dopuci do tego, by ten kiedykolwiek zbliy si do niego514. Czesi za panowania ksicia witopeka515 byli niegdy naszymi panami516. Nasi przodkowie pacili corocznie witopekowi trybut517 i mia on w swoim kraju zwanym Morawy wasnych biskupw518. To wszystko postrada on i jego nastpcy przez rozpierajc ich pych, albowiem w myl sw ewangelii519 kto si ponia, wywyszon bdzie, a kto sw pych sam si wywysza, bdzie ponion". Nie masz takiego, kto by rzdzi w tym kraju bez najwikszego strachu! Pacze tam mio szczera precz wygnana, albowiem krluj tam po spou wiaroomstwo i oszustwo. 100 (61). Poniewa mwic wyej o papieu Brunonie520 wspomniaem tylko o jego nastpcy Gerbercie521, przeto godzi mi si
przysig prawdziwo faktu, na ktry opiewaa przysiga. Liczba tych wspprzysinikw zaleaa od wagi sprawy. W waniejszych wypadkach byo ich dwunastu, wliczajc w to i gwnego przysigajcego, tzn. bez niego jedenastu. 512 Wyraenie z Ew. w. ukasza, R. 16, 9. Etymologia imienia Udalryk jest inna. Pierwsza cz: Uodal oznacza ojcowizn, druga: rich znaczy: bogaty. Gerhard w Vita Oudalrici (Mon. Ger. SS. IV, s. 384) interpretuje to imi jako a paterna hereditate dives". Patrz R. Holtzmann. Wyd. Kroniki Thietmara, s. 390, uw. 2.

et, qui in hoc facto culpabiles esse deputarentur, aut sacramento suorum XI amicorum expurgarent aut secundum canonicam auctoritatem ei satisfacerent. Facta tunc inter eosdem mutua pace, post pascha ponuntur induciae. Huc nostri eorundemque amici conveniunt, et ego cum illis affui; et ut pecunia datur predicta, episcopus in occidentale monasterium venit, sedens ibidem in solio summi gradus. Ibi tunc solus marchio se iuramento admodum credibili expurgat; satellites autem sui mor poenitentum de manu predicti antistitis singulariter suscipiunt ea ratione ieiunium, ut, si quando amonerentur, onus subirent impositum. 99. (60.) Illud etiani adnectendum est, qualiter Othelricus Boemiorum dux, mammona iniquitaus interpretatus, Bosionem inclitum suimet militem caeterosque complures interfici preceperit, eo quod hos fratrem adiuvare exulem a falsis murmuratoribus audierit et omnes caute in hiis cladibus discerent, qualiter sibi in futurum precavere debuissent. Quod Dominus in utroque testamento iubet observari firmiter, id in hiis regionibus compleri prohibet ambicio ceca semper. Germanum enim, quem merito pre hiis diligere debuit, verebatur et, ne umquam ad se veniat, diligenter custodire conatur. Boemii regnante Zuetepulco duce quondam fuere principes nostri. Huic a nostris parentibus quotannis solvitur census, et episcopos in sua regione Marierun dicta habuit; quod omne is et successores sui superbia tumidi perdiderunt, quia omnis humilitas euvangelio teste crescit et arrogantiae sublimitas minoratur. Sine
Tzn. Jaromira. Thietmar mwic o faszywych donosicielach" daje wyranie do zrozumienia, i straceni przez Udalryka Czesi byli niewinni. W podobnym duchu wypowiadaj si Roczniki kwedlinburskie (a. 1014, Mon Germ. SS. III, s. 83): In Bohemia iubente Othelrico multi innocenter occisi sunt. Patrz V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 704 i n. 514 Ustp powyszy naley rozumie w tym sensie, i Udalryk obawia si, by Jaromir nie zosta uwolniony z wizienia niemieckiego. (Por. VI, 83) i nie zjawi si w Pradze z zamiarem odzyskania tronu ksicego. 515 Ksi wielkomorawski, 870894. 516 Pastwo wielkomorawskie obejmowao czciowo terytoria, ktre pniej naleay do Niemiec. 517 Patrz: E. Dummler, Geschichte des Ostfrankischen Reiches 2 wyd. III, Berlin 1888, s. 340; E. O. Schulze, Op. cit, s. 18. 518 Arcybiskup Moraw i Panonii Metody (870885) oraz biskup Nitry Wiching. 519 Ew. w. Mateusza, R. 23, 12. 520 Grzegorz V. Por. IV, 27, 43. 521 Sylwester II, 9991003. Wspinicjator teoryj uniwersalnych propagowanych przez Ottona III, wsptwrca arcybiskupstwa gnienieskiego. Patrz o nim z waniejszej literatury: K. Werner, Gerbert von Auril513

napisa o nim nieco szerzej. Urodzony w zachodnich stronach, od lat chopicych w wyzwolonych ksztaci si naukach i w kocu w sposb bezprawny wyniesiony zosta na kierownika diecezji w Reims522. wietn posiada wpraw w rozrnianiu biegu gwiazd i przewysza wspczesnych sobie ludzi znajomoci wielu nauk. Wreszcie, wypdzony ze swej ojczyzny, schroni si do cesarza Ottona 523. Bawic u niego duszy czas w Magdeburgu sporzdzi wwczas map nieba na podstawie gwiazdy przewodniej eglarzy524, ktr obserwowa przedtem przez lunet525. Nastpnie, kiedy umar wspomniany papie Grzegorz, Gerbert za ask cesarza zosta jego nastpc i pod imieniem Sylwestra zasiada na stolicy Piotrowej a do czasw krla Henryka526. Jego miejsce zaj Jan Phasan, to znaczy kogut, ktry rzdzi Stolic Apostolsk przez czas mu przeznaczony527. Za jego panowania zostao przywrcone i umocnione powag jego przywileju biskupstwo merseburskie. Jego nastpcami byli: Sergiusz, ktrego nazywano Bucca porcus 528, oraz Benedykt529, obaj znakomici mowie i nasi obrocy 530. 101. Wszyscy, ci najwysi pasterze wyczekiwali bardzo przybycia krla, lecz wskutek oporu ze strony rnych nieprzyjaci dugo si ono opniao. Bogosawiony niechaj bdzie Bg wszechmocny we wszystkich dzieach swoich za to, i zechcia pocieszy i uspokoi takim pasterzem 531 Rzym wiel nieszcz od duszego czasu nkany. Albowiem papie Benedykt uzyska przy elekcji przewag nad niejakim Grzegorzem, ktry uda si z tego powodu koo wit Boego Narodzenia do krla w Phlde i wystpujc w penym stroju apostolskim, opowiada wszystkim wrd skarg o swoim wypdzeniu. Krl wzi jego krzy pod swoj opiek i kaza mu si powstrzyma od dalszych krokw, rwnoczenie za obieca mu, e zaatwi naleycie t spraw wedug rzymskiego zwyczaju532,
lac, die Kirche und Wissenschaft seiner Zeit, 1878; G. Picavet, Gerbert, un pape philosophe, Paris 1897; L. Lux, Papst Silvesters Einfluss auf die Politik Kaisers Ottos III, Berlin 1898; La Salle de Rochemaure, Gerbert Silvestre II, Paris 1921; F. Eichengrn, Gerbert Silvester II als Persnlichkeit, Leipzig 1928; P. E. Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio, passim. 522 Arcybiskup w Reims 991998, wbrew arcybiskupowi Arnulfowi 9891021. Patrz: F. L o t, Etudes sur le regne de Hugues Capet et la fin du X-eme siecle, Paris 1903, s. 31 i nn. 80 i n. 523 Na jego zaproszenie. Patrz: F. Lot, Op. cit. s. 286 i nn. 524 Tzn. gwiazdy polarnej. Gerbert spisa swoje dowiadczenia astronomiczne w formie listw. Listy te wyda pod tytuem: Gerberti

maximo timore in-hiis nullus dominatur provinciis. Caritas pura gemit exclusa, quia regnat ibidem periurium cum fraude socia. 100. (61.) Superius de universali papa Brunone disputans cum successorem eius Gerbertum tantum nominarem, ut de eo lacius aliquid scribam, non incongruum est. Erat is natus de occiduis regionibus, a puero liberali arte nutritus et ad ultimum Remensem urbem ad regendum iniuste promotus. Optime callebat astrorum cursus discernere et contemporales suos variae artis noticia superare. Hic tandem a finibus suis expulsus Ottonem peciit inperatorem; et cum eo diu conversatus in Magadaburg oralogium fecit, illud recte constituens, considerata per fistulam quadam stella nautarum duce. Post haec autem predicto papa Gregorio defuncto, is gratia inperatoris eidem successit et usque ad tempus Heinrici regis sedebat, Silvester vocatus. In cuius vice Iohannes Phasan, id est gallus, positus sedem apostolicam dies sibi commissos regebat, sub quo aecclesia Merseburgiensis renovatur et privilegii auctoritate sui roboratur. Huic succedebant Sergius, qui vocabatur Bucca porcus, atque Benedictus, ambo preclari et consolidatores nostri. 101. Ab omnibus hiis sacerdotibus summis adventus regis admodum desideratur, sed diversorum reluctatione hostium diu tardatur. Benedictus sit in cunctis operibus suis omnipotens Deus, qui Romam longo tempore a multis temporibus depressam tali pastore consolari et pacificare dignatus est! Namque papa Benedictus Gregorio quodam in electione prevaluit. Ob hoc iste ad nativitatem dominicam ad regem in Palithi venit cum omni paratu apostolco,
Opera mathematica N. Bubnow w r. 1899. Patrz tame uwagi tego wydawcy co do przytoczonego przez Thietmara horologium Gerberta; S. 117, uw. 11 i s. 382, uw. 29. 525 Jak wygldaa powysza luneta (fistula), wnioskowa mona z listu Gerberta De sphaera", Opera mathematica, s. 27 i n. 526 A do swojej mierci w r. 1003. 527 Jan XVIII, 10031009. 528 Sergiusz IV 10091012. Por. VI, 60 Przydomek: Bucca porcus oznacza dosownie wiskie usta". Tego rodzaju przydomek nie by uwaany za obraliwy, gdy przydomki w tych czasach tworzono na podstawie rnych osobliwych cech w budowie ciaa. 529 Benedykt VIII, 10121024. 530 Obaj wydali bulle potwierdzajce restytucj biskupstwa merseburskiego. Patrz Chronicon episcoporum merseburgiensium, c. 4 (Mon. Germ. SS. X, s. 176). 531 Tzn. Benedyktem VIII. 532 Tzn. wedug prawa kanonicznego.

kiedy tylko przybdzie do Rzymu533. Nadesza szybko upragniona chwila i oto w miesicu lutym, w miecie Romulizsa papie Benedykt, ktry ju wwczas przewysza znacznie swoich poprzednikw, przyj z niewypowiedzianym przepychem krla Henryka i uczyni go, jak ten na to sobie zasuy, opiekunem witego Piotra. 102. Poniewa mam zamiar mwi teraz o drugiej koronacji Henryka, wypada mi najpierw pochwali Tego, ktry spowodowa j swym darem wielkodusznym, bo, jak upomina nas aposto pogan Pawe: Bracia, za wszystko i we wszystkim dziki czycie Bogu Ojcu, tego bowiem da przez Jezusa Chrystusa, Pana naszego"534. Susznie winnimy sawi krla Henryka za to, e duo nam zrobi dobrego z aski i szczodrobliwoci Krla wieczystego. Albowiem krl Henryk wzbogaci nasz koci535 licznymi uytecznymi darami, w szczeglnoci aparatem do odprawiania naboestw; poza tym z kadej woci, jak posiada w Turyngii i w Saksonii, da nam po dwch niewolnikw536. Ofiarowa ewangeliarz ozdobiony zotem, w oprawie z koci soniowej, zoty kielich wysadzany szlachetnymi kamieniami wraz z patyn, rurk do kielicha 537, dwa krzye i ampuki srebrne, wielki kielich rwnie ze srebra oraz tak patyn i rurk. Z jego to rozkazu zwrcone zostay wszystkie posiadoci, ktre utracili moi poprzednicy.

Z dalszego biegu wypadkw, przedstawiono przez Thietmara wynika, i Henryk II przyjmujc wygnanego Grzegorza i dajc mu tego rodzaju obietnice dziaa nieszczerze. Jak susznie przypuszcza S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 269, chodzio mu o trzymanie w szachu Benedykta VIII, tzn. ewentualne wygranie przeciw niemu kontrkandydata, gdyby mu stawia opr w sprawie korony cesarskiej. 534 List do Efezjan, 5, 20 i l List do Tessaloniczan, 5, 18. 535 Tzn. biskupstwo merseburskie. 536 Wyraz familia zosta tu uyty przez kronikarza w sensie rzymskim dla oznaczenia niewolnikw, jak w rozdziale 54 ksigi VI. P. akt darowizny w Urkundenbuch des Hochstifts Merseburg, T. l, ed. P. Kehr, 1899, s. 40 i n., Nr 38. 537 P. J. Wetzer, B. Weltes, Kirchenlexikon, IV, 2 wyd. 1886, kol. 1525.

533

expulsionem suam omnibus lamentando innotescens. Huius crucem rex in suam suscepit custodiam et a caeteris abstinere precepit, promittens sibi, cum ipse illuc veniret, haec secundum morem Romanum diligenter finri. Advenit optati temporis acceleratio, et rex Heinricus a papa Benedicto, qui tunc pre caeteris antecessoribus suis maxime dominabatur, mens Februario in urbe Romulea cum ineffabili honore suscipitur et advocatus sancti Petri meruit fieri. 102. Et quia de secunda eius ordinacione locuturus sum, condecet eum me prius laudare, de cuius hoc venit gratuito munere, ut magister gencium nos ortatur Paulus: Deo patri pre omnibus et in omnibus, fratres, gratias agite; haec est enim voluntas eius in Christo lesu domino nostro. Iure laudandus est a nobis, qui multum profuit nobis munere et gratia aeterni regis. Heinricus etenim rex aecclesiam adaugxit nostram multis utilitatibus, imprimis divino apparatu; et de omnibus curtis, quas in Thuringia et in Saxonia habuit, duas nobis tradidit familias. Euvangelium auro et tabula ornatum eburnea et calicem aureum aique gemmatum cum patina dedit et fistula, cruces duas et ampulas ex argento factas et magnum calicem ex eodem metallo cum patina simul ac fistula dedit. Quicquid in prediis ab antecessoribus meis neglectum erat, precepto renovarat.

KSIGA VII Jego, ktrego niebiany sawi, my czcijmy ndzni Pieni pochwalnej gos z serc naszych dobywajc gbi! Bogiem jest bowiem w trzech Osobach, lecz mimo to jednym. Nie masz wadcy bez Jego aski. On, Bg miociwy, Najwysz jest dobroci, co zo wszelakie odwraca; Z niebios wysokich zsya wszystkim yciodajne dary. On, samej prawdy rdo, kamcw wnet pomiesza szyki, Co twierdzili, i krl nasz Henryk nigdy nie osignie Cesarskiej wadzy i e krtko mu przyjdzie panowa, Bowiem mier sroga przetnie rycho pasmo jego ycia. Dwa upyny wanie rzdw jego szeciolecia, Gdy oto chway peen w cezarw wstpuje progi Tego miesica, kiedy moj uwolni katedr. Niechaj jasny kamyczek dzie ten szczliwy oznaczy 1, W ktrym krla naszego asce poddaa si Roma I w ktrym one witym pomazan zosta olejem, Bogu wiatoci czynic dziki, i zstpi do z nieba I e nawiedzi rwnie jego Kunegund drog. Cieszy si najwyszy pasterz, hymny chr jego piewa, I pokj nasta, gdy takiego uzyskano wadc. I ty, Merseburgu, z wszystkimi pie radoci piewaj! l (1). Kiedy po pierwszym tysicleciu od narodzenia Paskiego i upyno jeszcze lat trzynacie, a w nastpnym roku biec zacz trzeci tydzie drugiego miesica, czyli w niedziel 14 lutego uda si przesawny krl Henryk, dwanacie lat ju panujcy, ze swoj ukochan maonk Kunegund do kocioa w. Piotra, gdzie oczekiwa na papie 2. Otaczao go w tym pochodzie dwunastu senatorw, kroczcych z laskami, z ktrych szeciu miao ogolone, szeciu za dugie brody, zgodnie z tajemnym zwyczajem 3. Zanim wprowadzono go do kocioa, zapyta go papie, czy chce by wiernym opiekunem i obroc Kocioa Rzymskiego, dla niego za i jego
W staroytnym Rzymie oznaczano dni, w ktrych nastpiy jakie pomylne wydarzenia, jasnymi kamyczkami na tablicy wystawionej na widok publiczny. 2 Benedykt VIII.
1

LIBER VII Quem laudant superi, veneremur nos quoque servi, Promentes dignas nostris ex cordibus odas. Est hic namque Deus trinus, in deitate sed unus, Et sine quo nullus regnat, Deus ille benignus Atque bonum summum, depellens omne nocivum; Largitur caelo, quae prosunt omnibus, alto. Verus mendaces confuderat hic modo testes Heinricum regem dicentes inperialem Curam non suscepturum nec denique longo Tempore regnandum, sed seva morte premendum. Nunc sunt bisseni, quod regno prefuit, anni, Scandens cesaream post rector clarus in aulam Illo mense, meam quo solverat ipse cathedram. Ista dies pulchro signetur clara lapillo, Qua regi nostro se subdit Roma benigno Atque liquore sacro perfusus gaudet et almo Fert grates Domino, qui se visitavit ab alto Ac Cunigundam contectalem sibi caram. Summus pastor ovat, chorus atque suus quoque cantat, Quod sunt securi tanto rectore potiti. Merseburg, et tu concinnes omnibus actu. 1. (1.) Decursis a dominica incarnacione post millenarii plenitudinem numeri annis tredecim et in subsequentis anni secundo mense ac ebdomada tercia, anno autem regni eius tercio decimo et die dominica ac XVI. Kal. Marcii Heinricus Dei gratia rex inclitus a senatoribus duodecim vallatus, quorum VI rasi barba, alii prolixa mistice incedebant cum baculis, cum dilecta suimet coniuge Cunigunda ad aecclesiam sancti Petri papa expectante venit. Et antequam introduceretur, ab eodem interrogatus, si fidelis vellet Romanae patronus esse et defensor aecclesiae, sibi autem suisque sucF. Gregorovius, Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter, T. IV (3 wyd.) Berlin 1877, s. 18, uw. 2, dopatruje si w senatorach z ogolon brod dygnitarzy duchownych, w brodatych za senatorach dygnitarzy wieckich.
3

nastpcw pod kadym wzgldem sprawiedliwym wadc. Krl potwierdzi to pobonym owiadczeniem4 i wwczas otrzyma wraz ze swoj maonk sakr i koron cesarsk z rk papieskich. Poprzedni za koron5 kaza krl powiesi nad otarzem ksicia apostow. Tego dnia wyda papie wspania uczt na ich cze w Lateranie 6. W osiem dni potem wielka wynika bjka midzy Rzymianami a naszymi ludmi na mocie na Tybrze. Wielu polego z obu stron i dopiero noc rozdzielia walczcych. Sprawcami tej bjki byli trzej bracia: Hugo, Hecil i Ecelin7, ktrych potem schwytano i uwiziono. Spord nich jeden uciek jeszcze w tym kraju, drugi przewieziony zosta do Fuldy, trzeci za spdzi dugie lata wizienia w Giebichenstein. 2 (2). Cesarz kaza papieowi konsekrowa swojego brata Arnulfa 8, ktrego przedtem postawi na czele kocioa w Rawennie i ktry teraz na nowo zosta tam intronizowany 9. Jego oszukaczego rywala Adalberta10, ktry przez duszy czas zajmowa nieprawnie to stanowisko, chcia pocztkowo pozbawi godnoci, potem jednak, na usilne proby ze strony pobonych ludzi, da mu zarzd innej diecezji, mianowicie w Arezzon. Na mocy wyroku sdowego synodu papie zoy z godnoci dwch biskupw w Rawennie i tylu w Rzymie, wywiconych jeszcze przez zmarego arcybiskupa Leona12. Przywrci w ten sposb moc obowizujc zasadom ustanowionym przez Ojcw Kocioa dla wice, ktrych, niestety, ani tam, ani u nas od dawna nie przestrzegano, przy czym kltw zagrozi za ich naruszenie. Albowiem odnone kanony zabraniaj wywieca diakona przed ukoczonym dwudziestym pitym, prezbitera za i biskupa przed trzydziestym rokiem ycia. Porniewa nie przestrzegalimy tego, jestemy ndznymi przestpcami i popadamy w kltw. (3). Zmartwychwstanie Paskie obchodzi cesarz w Pawii. Tam skrzepi niestae serce Longobardw okazywan wszystkim yczliwoci. Nastpnie, po umierzeniu wszystkich niepokojw, krl odjecha z Italii. Arduin, ucieszony bardzo tym odjazdem, naW tym pytaniu papiea i owiadczeniu krla mieci si niewtpliwie ceremonia nadania Henrykowi II papieskiego patrycjatu. Z powyszym tekstem Thietmara pozostaje w cisym zwizku jego wiadomo podana wyej (VI, 101) o mianowaniu Henryka II opiekunem w. Piotra". Naszym zdaniem, obie wiadomoci odnosz si do tej samej czynnoci, z tym, e tamta ma brzmienie oglne, ta za wchodzi w pewne szczegy. 5 Tzn. koron krlewsk. 6 Lateran by siedzib papiey.
4

cessoribus per omnia fidelis, devota professione respondit et tunc ab eodem unctionem et coronam cum contectali sua suscepit; priorem autem coronam super altare principis apostolorum suspendi precepit. Eodem die papa eis cenam ad Lateranis fecit copiosam. In octava vero die inter Romanos et nostrates magna oritur commocio in ponte Tiberino, et utrimque multi corruerunt, nocte eos ad ultimum dirimente. Huius rei auctores germani tres extitere, Hug, Hecil ac Ecilin, qui postea capti sunt et in custodia detenti; ex quibus unus in hiis partibus evasit, secundus autem ad Fuldu deductus est, in Ivicanstene autem castello IIIUS diu servatur. 2. (2.) Arnulfum fratrem suum, quem Ravennati antea prefecit aecclesiae, cesar denuo inthronizatum ab apostoko ibidem consecrari precepit. Subplantatorem Aethelbertum autem eius iniuste ibi diu sedentem primo voluit degradare; sed assidua piorum devictus intercessione, alteri prefecit aecclesiae nomine Aricia. In Ravenna duos et Romae totidem sinodali iudicio papa deposuit, ab archiepiscopo Leone iam muto consecratos. Sanctorum instituta patrum in sacris ordinibus ibidem et apud nos diu, pro dolor! neglecta cum excommunicatione redintegrata renovavit. Prohibent namque canones, ut ante XXV annos diaconus, presbiter autem et episcopus ante XXX annos nequaquam ordinetur. Hoc quia non servavimus, miseri prevaricatores sumus excommunicationemque incidimus.
Synowie margrabiego Otberta II Este. H. Pabst u S. Hirscha, Jahrbcher, II, Excurs V: Zum rmischen Aufstande des Jahres 1014, kwestionuje udzia tyche w powstaniu rzymskim. Jego zdaniem, Thietmar pomiesza wypadki tego powstania z wypadkami pniejszego powstania Arduina (tame s. 464). Patrz rwnie W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 125 i n., 614. Niewtpliwie za kulisami tego powstania stali Krescencjusze, ktrzy t drog chcieli odzyska dawne stanowisko. 8 Nielubny syn ksicia Henryka II Ktnika, a wic brat naturalny cesarza Henryka II. Arcybiskup Rawenny od r. 1013 do 1019. 9 Po usuniciu uzurpatora Adalberta. 10 Adalbert uzurpowa sobie stanowisko arcybiskupa Rawenny od r. 1004. 11 Adalbert by tam biskupem od r. 1014 do 1023. 12 Leon by arcybiskupem Rawenny w latach 9991001. Wiadomo o rugach biskupw przeze wywieconych jest dodatkiem wasnorcznym Thietmara. Poniewa kronikarz umieci j bezporednio przed wiadomoci o przywrceniu ostrych przepisw prawa kanonicznego co do wice duchownych, std moemy wnosi, i przyczyn tych masowych rugw byo wanie naruszenie owych przepisw. Prawdodopobnie owi biskupi zostali wywiceni w zbyt modym wieku, poniej przepisanej granicy lat trzydziestu.
7

pad na miasto Vercelli, tak e tamtejszy biskup Leon13 ledwie zdy uciec. Zajwszy cae miasto, zacz znowu zuchwale sobie poczyna. Boski majestat jednak, jak to dalej przedstawi 14, zmusi go w kocu do wielkiego upokorzenia si i uznania swojej winy. Za wspln rad i zezwoleniem tamtejszych biskupw utworzy cesarz nowe biskupstwo w Italii w Bobbio 15, gdzie spoczywaj ciaa witych czcicieli Chrystusa i wyznawcw, Kolumbana i Attali. Biskupstwo to byo trzecim z kolei triumfem jego zbonego dziea 16; skonia go za do tego istotna konieczno i jeszcze wiksza od niej mio do Chrystusa. Z bardzo wielkim szczciem i chwa pokona cesarz trudnoci przeprawy przez Alpy i zawita z radoci do naszej spokojnej krainy, albowiem tamtejszy klimat i charakter mieszkacw nie odpowiadaj naszym stronom. Wiele, niestety, zasadzek czai si w kraju Rzymian i Longobardw. Wszyscy, ktrzy tam si udaj, z ma spotykaj si yczliwoci; obcy musz paci za wszystko, czego potrzebuj, i w dodatku grozi im oszustwo. Wielu ludzi ginie tam od przygotowanej dla nich trucizny17. 3 (4). 28 kwietnia tego roku umar syn margrabiego Rykdaga 18, graf Karol19, ktry utraci poprzednio cae swoje lenno nie z wasnej winy, lecz na skutek przesadnych oskare oszczercw. Pomimo tego znosi on wyrzdzon mu krzywd z rwnowag ducha. Tego dnia wyziona ducha moja siostra cioteczna Matylda20, ktra mieszKala przez dugi czas w Gaju Gerona u ksieni Jadwigi, jako e bya jej krewn. Poniewa owa czcigodna matrona yczya sobie zawsze mie w niej sw nastpczyni, przeto nie moga utuli si w alu po zmarej i opakiwaa j bardzo, a najbliszego 4 lipca posza za ni do wiecznoci. Przejd pokrtce niektre szczegy z jej chwalebnego ywota. Bya ona dostojn siostrzenic krlowej Matyldy21 i w trzynastym roku ycia polubia syna margrabiego Gerona, Zygfryda, lecz ya z nim tylko przez lat siedem. Po jego mierci dla mioci Boga oraz gwoli niesienia pociechy swemu biednemu maonkowi przyja z rk biskupa Bernarda22 welon zakonny i wkrtce potem, jak to wyej opisaem23, wicenia na ksieni. Kierowaa opactwem przez pidziesit pi lat, niezmordowana w subie Chrystusa jak Anna24, szczodrobliwa jak wdowa z Sarepty25, czysta i powcigliwa jak Judyta26, przymnaajca ozdb wszelakich powierzonemu sobie
13

9991026. 14 VII, 24. 15 Nad Trebbi w Ligurii.

(3.) Dominicam resurectionem imperator in Papia civitate celebrans, instabilem Longobardorum mentem caritate cunctis exhibita firmavit. Dehinc, sedatis tumultibus universis, reversus est ab Italia, et Hardvigus ob hoc admodum gavisus Fercellensem invasit civitatem, Leone eiusdem episcopo vix effugiente. Omnem quoque hanc civitatem comprehendens iterum superbire cepit; quem, ut in sequentibus expono, divina maiestas nimis humiliatum se culpabilem cognoscere coegit. In hiis partibus cesar episcopatum, quod erat tercium devoti operis sui ornamentum, in Bobia civitate, ubi christicolae sancti et confessores incliti Columbanus et Attala corporaliter requiescunt, communi consilio et licencia comprovincialium episcoporum construxit, quia summa necessitas et, quae eam precellit, Christi caritas ad hoc instigavit. Hic cum maxima prosperitate et gloria Alpinas superat difficultates ac nostrae regionis adiit serenitates, quia aeris huius et habitatorum qualitates nostris non concordant partibus. Multae sunt, pro dolor! in Romania atque in Longobardia insidiae. Cunctis huc advenientibus exigua patet caritas; omne, quod ibi hospites exisjunt, venale est, et hoc cum dolo, multique toxico hic pereunt adhibito. 3. (4.) Eodem anno IIII. Kal. Mai. obiit Karolus comes, Riedagi marchionis filius, qui omne suimet benefitium iniuste accusantium turgida inflatione et nulla sui culpa prius perdidit et illatum facinus aequanimiter portavit. Eodem die neptis mea Mahtildis, quae in Geronis saltu cum domna Hathui abbatissa iure consanguinitatis diu nutriebatur, animam exhalavit; quam quia sibi successuram venerabilis matrona semper optavit, insolabili merore mortuam flevit et hanc in proximo mense Iulio IIII. Non. eadem subsequitur. De cuius laudabili
W pojciu Thietmara pierwszym byo przywrcenie biskupstwa w Merseburgu, drugim za zaoenie biskupstwa w Bambergu. 17 Z powyszej, wasnorcznie przez Thietmara napisanej charakterystyki Wochw wynika, jak bardzo biskup merseburski czu si Sasem i jak pesymistycznie ocenia polityk wosk krlw niemieckich. Polityka ta bya w jego pojciu zem koniecznym, odcigajcym krlw niemieckich od ich waciwych zada zaborczych na Wschodzie. 18 Margrabia Mini. Por. III, 19. 19 Graf szwabski. 20 Crka ksicia Bernarda saskiego i Hdegardy ciotki Thietmara. 21 Matka Jadwigi Bia bya rodzon siostr krlowej Matyldy. 22 Biskup halbersztadzki. Por. II, 19. 23 II, 19. 24 Porwnanie z Ew. w. ukasza, R. 2, 3637. 25 Posta biblijna, zaczerpnita z I Ksigi Krlewskiej. R. 17, 916. 26 Posta biblijna, zaczerpnita z Ksigi Judyty.
16

klasztorowi. Jej mier nastpujce zwiastoway znaki: sadzawka, znajdujca si we wschodniej czci miasta, wygldaa do poudnia, jakby krwi bya wypeniona, potem znw przybraa kolor zielony. Wielu sdzio, e to dziki jej zasugom moja siostra cioteczna wyprzedzia j z palm dziewictwa. Pochowa t wybran oblubienic Chrystusa biskup Bernard z Oldenburga 27, nie tam jednak, gdzie tego sobie yczya, jeno tam, gdzie uprosia to sobie jej aob okryta kongregacja, a mianowicie w rodku kocioa przed otarzem Krzya witego. Jej wzniose zasugi sprawiy, i' tam wanie, w jaki czas potem, Bg wszechmogcy obdarzy pewnego z dawna chromego i o kulach chodzcego czowieka pen swobod ruchw. 4 (5). Cesarz tymczasem przeszedszy Alpy i dokonawszy objazdu innych przylegych krajw, spdzi wita Boego Narodzenia w Phlde. Nastpnie przyby do Merseburga28 i tu przedstawi swoim wasalom, jak wyglday przyrzeczenia i pomoc Bolesawa29. Zada od nich przy tym, by wezwali jednomylnie Bolesawa do wytumaczenia si lub poprawy zarzucanego mu postpowania30. W midzyczasie mj brat stryjeczny Wirinhar, idc za popdem na manowce kierujcej go modoci oraz ulegajc intrygom podstpnym niewiast, przyby w niedziel z kilku ludmi do grodu
Por. Ks. VI, uw. 388. Cesarz przyby do Merseburga 6 kwietnia 1015. r. Por. ni. uw. 52. 29 Pomoc zbrojna w wyprawie rzymskiej, do ktrej Bolesaw Chrobry zobowiza si w traktacie merseburskim w r. 1013. Por. VI, 91, 92. 30 Bolesaw Chrobry by ju raz wezwany przez cesarza do przybycia na jego dwr w tej sprawie. Thietmar nie mwi o tym bezporednio, lecz mona wnioskowa o tym z jego wyraenia ponownie", ktrego uywa w zdaniu przedstawiajcym drugie wezwanie Bolesawa podczas wit Wielkanocnych w Merseburgu (Por. VII, 9). Zupenie za wyranie mwi o tym pierwszym wezwaniu Bolesawa Chrobrego Roczniki hildesheimskie pod r. 1015 (Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 94), przy czym podaj bliej, i nastpio ono w Phlde podczas wit Boego Narodzenia 1014 r. (Por. Ks. VII, uw. 56). Zarzuty Henryka II, jak wynika z powyszego tekstu Thietmara, odnosiy si do niedotrzymania przez Bolesawa jego zobowiza zacignitych w traktacie merseburskim z r. 1013 (Por. VI, 91). Odwoanie si w tej sprawie do ksit niemieckich wskazuje, i cesarz liczy si z ewentualnoci zastosowania sankcyj wynikajcych z gwarancyj lennych tego traktatu i chcia sobie zapewni ich pomoc w tym kierunku. Z drugiej jednak strony fakt, i cesarz cigle jeszcze da od Bolesawa wytumaczenia si lub poprawy", wiadczy, i dawa swemu przeciwnikowi szans wy28 27

vita quaedam breviter percurro. Fuit haec reginae Mahtildis inclita neptis ac in XIII. aetatis suae anno Geronis filio marchionis Sigifrido nupserat, et cum eo tantum VII annos coniuncta erat. Post cuius excessum ob Dei amorem et tristis solatium senioris sacrum a Bernhardo antistite velamen et mox consecrationem, ut predixi, suscepit, sedens LV annos, tam assidua in Christi servitio ut Anna, et tantae largitatis ut Sarepthena, in castitate et abstinentia similis Iudith, ecclesiam sibi commissam diversis decorans ornatibus. Huius obitum signa prenuntiabant ista. Vivarium, quod in orientali parte urbis est positum, usque in mediam diem apparuit sanguineum et post viridi colore est variatum. Multis est visum, quod meritis istius neptis mea se cum palma virginitatis precederet. Sepulta est autem egreia Christi sponsa a Bernhardo Antiquae civitatis episcopo, non ubi petiit, sed ubi gemens congregatio sua rogavit, in medio aecclesiae coram sanctae crucis altari, ubi postmodum per eius nobile meritum quodam viro diu debili et cum scabellis diu ambulanti tribuit omnipotens Deus facilem gressum. 4. (5.) Inperator autem transcensis Alpibus caeterisque adiacenrtibus provinciis regendo decursis' natale Domini celebravit in Palithi. Et post haec ad Merseburg veniens, Bolizlavi fidem et auxilium suis innotuit fidelibus et, ut ab eis ad excusationem aut indictae rei emendationem is vocaretur, unanimes poscit. Interim nepos meus, comes Wirinharius, instinctu malesuasae iuventutis et dolosarum machinamento mulierum cum paucis ad urbem Bichlingi vocatam dominica die venit et domnam eiusdem Reikonania postanowie traktatu i utrzymania gwarantujcego go stosunku lennego. Odwrotnie, stanowisko Bolesawa Chrobrego wobec wyprawy rzymskiej, jego akcja dywersyjna na terenie woskim i opr stawiany wezwaniom cesarza dowodz, i dy on od pocztku, tzn. od chwili zawarcia ukadu pokojowego w Merseburgu do zerwania tego ukadu i gwarantujcego go stosunku lennego. Patrz do tych wypadkw, ktre stanowi przyczyn, a zarazem to zbliajcej si wojny polsko-niemieckiej: A. Cohn, Kaiser Heinrich II, Halle 1862, s. 148 i nn.; tene, ber den Ursprung des Polenkrieges von 1015. Beitrag zur Kritik Thietmars v. Merseburg. Forsch. z. deutsch. Gesch. 7 (1867), s. 415 i n.; S Hirsch, Jahrbcher, III, s. 16 i nn. oraz tame: H Bresslau, I Excurs: Zur Chronologie des Polenkrieges von 1015, s. 307 i nn.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 397, uw. 2 i 400 i nn.; R. Using er, Zur Kritik der Annales Quedlinburgenses. Forsch. z. d. Gesch. 9 (1869) s. 355 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 131 i nn.; C. Bruckner, Op. cit. s. 58 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 279 i nn.; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 447 i n.

zwanego Bichlingi 31 i zmyliwszy strae porwa gwatem pani tego grodu Bej nud, o ktrej wzgldy przedtem zabiega. Pani owa przyrzeka bya niegdy uroczycie cesarzowi, i nie wyjdzie nigdy za m bez jego wiedzy i rady, i dlatego krzyczaa teraz i paKala przy jej uprowadzeniu. Usyszawszy ten krzyk sudzy i wojownicy przybiegli z broni na pomoc; jeden z nich, imieniem Wullerd, cik otrzyma ran. Tymczasem, gdy jedna ze suek bagaa, by j zabrano razem z pani, i szlachetny Alwin chcia j zabra na rozkaz swego pana, otoczy go zewszd tum, wobec czego Alwin wzywa na ratunek mojego brata stryjecznego, ktry ju wyszed z grodu. Lecz zanim ten mg mu pospieszy z ratunkiem, Alwin, niestety, leg zabity. Kiedy jego pan wbieg z powrotem do grodu, zosta w nim zamknity i raniony przez jednego z niewolnikw. Natychmiast przebi on wczni i do ciany przypar owego niewolnika i tak przerazi tym pozostaych, i nie mieli odwagi zbliy si do niego. A gdy widzia, e jego towarzysze dawno ju wyszli z niewiast i e on sam nie ma gdzie uciec, porzuci nagle konia i skoczy z murw na d. Ciko potuczony kamieniami, ktrymi za nim rzucano, dotar wreszcie z trudem do niespokojnych o niego towarzyszy. Ci przywieli go do Wiehe32, do domu pewnego wodarza cesarskiego, i zostawili go tam z kilku ludmi, niewiast za zabrali std w wielkim popiechu i ukrywali si z ni to tu, to tam, oczekujc z niepokojem na swego pana. 5. Lecz wodarz niesprawiedliwoci"33 zdradza wnet miejsce pobytu chorego gocia cesarzowi i bardzo go tym uradowa. Liczy bowiem cesarz na to, e gdy Wirinhar dostanie si w jego moc, to albo dla przykadu zostanie stracony, albo wykupi si za olbrzymi sum pienidzy. Bya ju noc, gdy wysani przez cesarza grafowie: Bernard34, Guncelin35 i Wilhelm36 zjawili si ze swoimi onierzami u oa chorego. Wirinhar, uprzedzony przez swoich o ich przybyciu, pozdrowi bliskiego sobie Wilhelma, dwom pozostaym za da do zrozumienia, e gdyby mg doby miecza, nigdy nie dostaliby go w moc swoj ywego. Wilhelm opatrzy jego rany i widzc, i w tym stanie nie moe on w aden sposb uda si do Merseburga, jak mu poleci cesarz, kaza przewie go swoim ludziom do ssiedniej wsi zwanej Elerstidi37 i pilnowa go tam w pewnym domu, zaopatrzonym w silne kamienne umocnienia, a sam tymczasem powrci z towarzyszami do cesarza. 6. Tego samego dnia wezwa nas cesarz do siebie i opowiedzia nam wrd gorzkich narzeka, z jakim to zuchwalstwem mj brat stryjeczny naruszy mir cesarski 38. Kiedy bowiem w swoim czasie Bruno 39 zosta zabity przez swojego wroga Milona 40 we wasnym

nildam prius a se desideratam fraudatis custodibus rapuit invitam. Namque inperatori, ut nullo absque scientia et consilio suimet umquam sociaretur marito, haec antea firmiter promisit; et ob noc cum clamore et eiulatu deducitur. Hoc audientes cum clientibus satellites armati conveniunt, et ex his unus Vullerd nomine vulnere diro tardatur. Sed una ex ancillis cum se pariter abduci rogaret et iussu senioris sui hanc sumere Alwinus nobilis voluisset, vallatur undique et nepotem meum iam tunc egressum revocat in auxilium. Hic, antequam ei succurreretur, pro dolor! oppetiit. Et dominu^ eius adveniens infra clauditur et ab uno servorum sauciatur; quem protinus lancea perfossum muro infixit et caeteros, ut sibi propius accedere non auderent, terruit. Et cum suos longe cum matrona iam exisse, sibi autem nullum evadendi locum pater vidisset, relicto protinus equo se dimisit a muro et a lapide sequenti admodum depressus tristes vix pervenit ad socios. A quibus usque Wi ad villici cesaris domum portatus ibi cum paucis est dimissus; et dominam cum magna festinatione avexerunt, nunc hic nunc illic cum ea latitantes, adventum domini solliciti prestolantes. 5. Sed villicus iniquitatis hospitem infirmum inperatori mox prodidit et eius mentem fecit nimis hilarem. Speravit enim eum in suam venientem potestatem in exemplum aliis periturum aut precio ineffabili ab hoc redempturum. Nox iam erat, et Bernhardus ac Guncelinus et Willehelmus comites cum suis militibus a cesare missi, ubi egrotus iacuit, veniebant; et hos adfuisse Wirinharius a suis presciens, sibi familiarem Willehelmum salutat, caeteris duobus indicens, si gladium elevare potuisset, quod numquam in eorum potestatem incolumis venire voluisset. Willehelmus vero eius vulnera ligans et, quod ad Merseburg, ut sibi iussum fuerat, venire nullo modo valuisset, intellegens a suis fecit eum portari ad proximam villam Elerstidi dictam ibique in domo nimis lapidibus firmata precepit custodiri, ipse cum suis ad inperatorem reversus.
Beichlingen nad rzek Schmucke. 32 3 km od rzeki Unstrut, na prawym jej brzegu. 33 Porwnanie z Ew. w. ukasza. R. 16, 8. 34 Margrabia saskiej Marchii Pnocnej 10091025(7), syn margrabiego Tepdoryka. 35 Graf turyngski. Por. VII, 18. 36 Graf Wilhelm III z Weimaru. Por. V, 8. 37 Allerstedt koo Wiehe. 38 Mianowicie pokj ziemski dla Saksonii, ogoszony przez Henryka II w r. 1012 w Merseburgu i zaprzysiony przez tamtejszych wasali krlewskich, midzy innymi take przez Wirinhara. Por. VI, 59. 39 Graf z Brunszwiku. P. Ks. IV, uw. 86. 40 Graf z Ammensleben.
31

domu, gdzie kady powinien zaywa pokoju i wszyscy krajanie donieli o tym z oburzeniem cesarzowi, proszono go usilnie, by zgodnie ze zwyczajem przestrzeganym przez jego przodkw, pozbawi takich zbrodniarzy prawa do przebywania i posiadania majtku w pastwie oraz by zechcia wzmocni to postanowienie przysig. Cesarz wznisszy rce do gry lubowa wwczas Bogu wszechmogcemu i wszystkim obecnym, e do koca swego ycia bdzie tego przestrzega41. Poniewa wiemy, i lepiej jest nie lubowa w ogle niczego dobrego Bogu, ni potem lubu nie dopeni, przeto promy usilnie tego, do kogo si ten lub odnosi, by poprawi si przez stosown pokut, jeeli dopuci si naruszenia miru raczej wskutek ludzkiej uomnoci czy zej rady. Po tych narzekaniach cesarza wszyscy moni pastwa tak dali rad: cesarz powinien zaj wszystkie posiadoci Wirinhara oraz zada wydania porwanej niewiasty; sprawcy porwania winni by schwytani i postawieni przed sd, jeeli za uciekn, naley ich ciga a do mierci; graf wreszcie powinien by city, jeeli po wyzdrowieniu udowodni mu si win, jeeli jednak to wszystko odbyo si za zgod niewiasty, najlepiej bdzie, gdy j pojmie za on. Dla wykonania powyszego cesarz wysa tam mojego brata, grafa Henryka42 i nakaza rwnoczenie przyby wszystkim na sd do Allstedt. Gdy cesarz by w drodze do tej miejscowoci, przybyli do wymienieni wyej grafowie i opowiedzieli, co si stao. 7. Nazajutrz, w dzie witego Marcina umar Wirinhar, znoszc do koca ze spokojem wszystkie przeciwnoci. Swym wrogom nie pozostawi po sobie adnej korzyci, swym przyjacioom za niepowetowan strat. Zasmuci si krl tym zgonem, a nawet wrg Wirinhara Teodoryk43 zapaKal. Dowiedziawszy si o tym kocu, wyjednaem dla innego mojego brata stryjecznego, Teodoryka 44, pozwolenie na odjazd z dworu cesarskiego i kazaem moim ludziom sprowadzi zwoki przyjaciela z Memleben, gdzie zaj si nimi z nalenymi wzgldami dostojny zwierzchnik tamtejszego opactwa Rajnold, do Helfty 45, gdzie sam na nie oczekiwaem. Poniewa zwoki wydaway ju przykry zapach, kazaem zaraz wyj wntrznoci i pogrzeba je obok mojego kocioa, po czym zaR. Holtzmann w wyd. Kroniki Thietmara, s. 405, uw. 11, czy powyszy lub Henryka II z pokojem ziemskim ogoszonym w r. 1012 w Merseburgu (VI, 59). Jeeli jednak taka czno istniaa, nie naley sobie wyobraa, e dopiero ten opisany tu wypadek skoni cesarza do ogoszenia pokoju ziemskiego; mg on co najwyej przyspieszy tylko decyzj w tym kierunku. W wietle bowiem polityki wewntrznej Hen41

6. Eodem die nos ad presentiam cesaris vocati, quali presumptione suum nepos meus interruperit votum, ab eodem flebili lamentatione percepimus. Namque cum Brun a Milone inimico eius in domo propria, ubi omnibus est pax habenda, occideretur idque ab omnibus indigenis inperatori lugubriter intimaretur, multum rogatus, ut suorum more antecessorum tam sceleratis hominibus predium cum incolatu prohiberet idque sacramentis firmare ex sua parte iussisset, elevatis manibus omnipotenti Deo et cunctis presentibus illud se, quamdiu viveret, impleturum promisit. Et quia scimus multo sacius esse, bonum non vovere Deo quam postea declinare, rogitemus eum, cui haec dedit promissa, sicubi ea humanitatis gratia seu malo is fregerit ortatu, emendatione condigna resipiscat. Post inperatoriam lamentationem optimi quique dedere consilium, ut comprehensis omnibus suimet bonis domna revocaretur et huius rei auctores aut capti presentarentur aut fugientes usque ad mortem persecutionem paterentur; ipse autem comes superata infirmitate, si culpabilis efficeretur, capite privaretur; si autem haec omnia cum consensu matronae acta fuissent, optime uteretur sponsa. Frater meus comes Heinricus haec ad implenda ilico mittitur, et ut ad Alstfdi ad publicum venirent colloquium, iubetur. Illo tunc proficiscente predicti comites advenerunt et cesari, quae facta sunt, nuntiaverunt. 7. Postera die, id est in sancti festivitate Martini, Wirinharius, pacienti animo adversa quaequae sustinens hactenus, exspiravit, nullum hostibus lucrum, suis autem invicibile dampnum relinquens. Ob hoc rex tristatur, et Thiedricus hostis eius lacrimatur. Hoc ego comperiens Thiedrico nepoti meo abeundi licentiam petii et corpus amici per satellites meos de Miminlevo, ubi tunc abbacia fuerat et Reinoldus eiusdem provisor egregius debita hoc procuraverat humanitate, ad Helpithi, ubi hoc expectabam, reduxi. Sed eodem iam tunc nimis fetente, exsolvi protinus viscera iussi, iuxta aecclesiam iubens sepeliri meam, et usque ad Wallibizi illud prosequebar, ponens ad levam dilectae coniugis. Post XIIII dies domna Swonehild, socrus eiusdem, morte subitanea VI. Kal. Decembr. obiit.
ryka II naley przyj, i myl pokoju ziemskiego dla Saksonii musiaa mie wczeniejszy rodowd. 42 Najstarszy z braci Thietmara, graf z Walbeck. 43 Syn zabitego przez Wirinhara grafa Dedi. Por. VI, 50. 44 Brat margrabiego Wirinhara, kapelan arcybiskupa Taginona, potem Henryka II. Por. VI, 38, 66, 67, 74, 81. 45 Koo Eisleben.

wiozem pozostae szcztki do Walbeck i pochowaem je po lewej stronie obok jego ukochanej maonki 46. W czternacie dni pniej, 26 listopada umara nag mierci jego teciowa Swanhilda 47. 8 (6). Tymczasem cesarz odprawia sd w Allstedt. Jak mnie zapewniali ci, ktrzy byli tam obecni, odmwi on susznoci moim przyjacioom. Poleci mianowicie przyzna, na podstawie wyroku niesprawiedliwych sdziw, wysp Parey48 grafowi Bernardowi, ktry dyba przedtem na ycie Wirinhara. Do tego jednak nie dopuci graf Wichman49, nazywajc to wprost bezprawiem; rwnie lud cay szemra i w cichoci szepta, i pomazaniec Boy dopuszcza si grzechu. W tym samym czasie wielu ludzi zauwayo gwiazd, ktra pojawia si w biay dzie. W oktaw w. Andrzeja50 zmar mierci chrzecijanina prezbiter Rigman, ktry zawiadywa swoim kocioem przez osiemdziesit pi lat51. Opuciwszy te strony, cesarz spdzi wita Boego Narodzenia w Phlde i we rod poprzedzajc Wielkanoc przyby do Merseburga 52. W dzie Wieczerzy Paskiej dokonaem, niegodny, w jego obecnoci powicenia oleju witego. W wigili Zmartwychwstania Paskiego, ktre przypadao wtedy na 10 kwietnia, umar opat werdeski Redbald53 i nastpc jego wybrany zosta tamtejszy proboszcz Hetenryk54. W wito Zmartwychwstania arcybiskup Gero piewa msz wit55. W midzyczasie zjawi si ksi czeski Udalryk56 i owe dni witeczne spdzilimy w bardzo pogodnym nastroju. 9. Tymczasem margrabia Herman spdzi Wielkanoc u tecia 57, a kiedy udao mu si wyrwa stamtd, przyby wraz z posem jego
Ludgardy. Por. I, 13; IV, 3942; VI, 84, 85. 47 Crka ksicia Hermana, siostra ksicia Bernarda saskiego, ona margrabiego Thietmara, a po jego mierci, margrabiego Ekkeharda. Por. IV, 39; V, 8. 48 Wyspa na abie. 49 Graf saski, wnuk Wichmana I, ktry za czasw Mieszka I odegra tak powan rol w stosunkach polsko-niemieckich. 511 Tzn. jia smy dzie od 30 listopada, czyli 7 grudnia. 51 Bd, gdy cyfra 85 oznacza wiek, a nie lata sprawowania godnoci. Patrz R. Holtzmann, ber die Chronik Thietmars von Merseburg, Neues Archiv 50 (1935), s. 175, uw. 2. 52 Thietmar podejmuje tutaj z powrotem wtek opowiadania przerwany na pocztku rozdziau 4 przez wtrcon opowie o losach Wirinhara. Przytoczone tam sowa kronikarza: Nastpnie (cesarz) przyby do Merseburga" odnosz si do opisanego tutaj pobytu cesarza w tym miecie. Taka
46

8. (6.) Interim cesar in Alstidi populis iura dabat et, ut presentes affirmabant, meis haec amicis denegabat. Insula, quae Porei dicitur, quia prius comes Bernhardus predictum voluit occidere Wirinharium, per iniustos iudices sibi eam cesar precepit assignari. Hoc Wicmannus comes prohibet et iniustum esse affirmat; omnes populi mussant et christum Domini peccare occulte clamant. Ibi tunc stella multis in medio apparuit die. In octava sancti Andree Rigmannus presbiter, qui aecclesiae prefuit suae LXXXV annos, in Christo obiit. Et inde exiens natale dominicum in Palithi coluit et in IIII. feria ante pascha ad Mersburch venit. In cena Domini crisma in eius presentia indignus benedixi. In vigilia autem sanctae resurrectionis, quae tunc fuit V. Id. Aprilis, Redbald abbas Wirdunensis obiit; et Hethenricus eiusdem cenobii prepositus eligitur. In die sancto rchiepiscopus Gero missam cantavit; et interim Othelricus Boemiorum dux advenit, et dies hos sollemnes duximus admodum hilares. 9. Interea Hirimannus marchio pascha duxit cum socero et inde vix solutus ad imperatorem cum nuntio eiusdem Stoignewo diu exspectatus venit. Idem legatus mentiri semper solitus ad cesarem
interpretacja zostaa przyjta w nauce. Patrz A. Cohn, Kaiser Heinrich II s. 152 i n.; tene, ber den Ursprung, s. 418; H. Bresslau, Zur Chronologie, s. 309. Inaczej S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 13, uw. l, ktry odnosi wzmianki w rozdziaach 4 i 8 do dwch rnych pobytw cesarza w Merseburgu: w listopadzie 1014 r. i na Wielkanoc 1015 r. Podobny pogld, tylko z odmienn dat pierwszego pobytu (stycze 1015 r.), przyjmuj: H. Zeissberg, Die Kriege, s. 397, uw. l i 400. uw. 2 oraz R. Usinger, Zur Kritik der Annales Quedlinburgenses, s. 355. 53 Redbald by tam opatem w latach 10011015. 54 Hetenryk piastowa godno opata od r. 1015 do 1030. 55 Z powyszego tekstu by wyniKalo, i arcybiskup Gero znajdowa si na dworze cesarskim i piewa ow msz w. w Merseburgu. Tymczasem w rozdziale 35 teje ksigi czytamy, i Thietmar spdza wito Wielkanocy razem z arcybiskupem w Magdeburgu. Umieszczenie tej wiadomoci midzy wydarzeniami, ktre zaszy w Merseburgu, i bez adnego z nimi zwizku dowodzi, jak niesystematycznym potrafi by kronikarz. 56 Wezwany tam razem z Bolesawem Chrobrym, o czym mwi Roczniki hildesheimskie pod r. 1015 (Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 94): ...Et duces Oudalricum. Boemiorum et Bolizlavum Polanorum in pascha Merseburg ad se venturos determinavit. Wezwanie to pozostaje w zwizku z konfliktem, jaki wynikn midzy tymi ksitami z powodu pojmania Mieszka (por. VII, 1012). 57 U Bolesawa Chrobrego, ktrego stara si nakoni do stawienia si na dworze Henryka II, jak ten tego poprzednio da (por. Ks. VII, uw. 30).

Stoigniewem58 do cesarza, ktry wyczekiwa na od duszego czasu59. One pose, do kamstwa zawsze przywyky, wysany zosta (poprzednio) do cesarza bawicego wwczas na Zachodzie przez swego niestatecznego pana nie gwoli zaporedniczenia zgody, jak udawa, lecz raczej w celu siania zamtu60. Cesarz odda go wraz z orszakiem pod opiek swoich zaufanych 61, a sam przyj z litociwym sercem swoich dziewierzy, ktrzy boso bagali go o przebaczenie 62. Dopiero wtedy kaza przyprowadzi owego zmiennika, aby by wiadkiem tej sceny, po czym udzieli wobec wszystkich odpowiedzi jego panu 63. Poniewa Stoigniew przedstawi w domu spraw inaczej, ni mu zleci cesarz, przeto jego nieszczsny ksi 64 odesa go w towarzystwie wspomnianego margrabiego, ktry bardzo pragn zawarcia pokoju 65. Tu, w obecnoci cesarza i ksiS. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 282, czy misj Hermana z przytoczonym wyej przez Thietmara (VII, 4) apelem cesarza do ksit niemieckich, by wezwali Bolesawa Chrobrego do dania zadouczynienia, i przyjmuje na tej podstawie, i Herman dziaa jako wysannik owych ksit. Koncepcja powysza rozbija si o przeszkody natury chronologicznej, gdy cesarz apelowa do ksit podczas Wielkanocy 1015 r., a wic w tym czasie, gdy Herman bawi jeszcze na dworze Bolesawa, wzgldnie wieo stamtd powrci. Jeeli jednak margrabia Herman nie mg by wysannikiem ksit, to z drugiej strony stwierdzi naley, i ci byli bardzo zainteresowani w dojciu do ugody midzy Henrykiem II a Bolesawem Chrobrym. Jak bowiem wielokrotnie musia przyzna porednio sam Thietmar (VI, 27, 54, 56, 57, 69; VII, 12, 65), wojna polskoniemiecka bya bardzo niepopularna w koach ksit saskich. W danym wypadku na przybyciu Bolesawa na dwr Henryka II zaleao szczeglnie tym ksitom, ktrzy rczyli sowem i majtkiem przy uwolnieniu Mieszka. (Por. VII, 12). 58 Rycerz wiecki. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 279 i n. susznie zwraca uwag na zdecydowanie antyniemieckie nastawienie tego posa, ktre odegrao tak powan rol w jego intrydze. 59 Z powyszego wynika, i Herman bawi duej na dworze Bolesawa Chrobrego. Wiadomo Thietmara, i cesarz wyczekiwa jego powrotu, wiadczy, jak bardzo zaleao Henrykowi II na ukorzeniu si Bolesawa. 60 W literaturze przyjmuje si czas owego pierwszego poselstwa Stoigniewa na drug poow stycznia albo luty 1015 r., kiedy cesarz, jak to wynika z datacji dokumentw, bawi rzeczywicie na Zachodzie. Tak: A. Cohn, Kaiser Heinrich II, s. 152; tene, ber den Ursprung, s. 419; S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 16; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 401, uw. 3; H. Bresslau, ur Chronologie, s. 310. Tylko S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 279, przyjmuje bez motywacji wczeniejsz dat, mianowicie sierpie 1014 r. podczas pobytu Henryka II w Lotaryngii. Thietmar milczy na temat treci wczesnego poselstwa Stoigniewa. Ci uczeni, ktrzy, jak A. Cohn, Kaiser Heinrich II, s. 152, ber den Ur-

in occidentali parte, plus ad perturbandum quam, ut simulaverat, ad pacificandum, ab instabili seniore suo missus est. Quem cum consociis suimet inperator suis familiaribus committens, generos suos gratiam eiusdem nudis pedibus querentes misericorditer suscepit et tunc demum, nuigerulus ut haec cerneret, presentari iussit et publice domino eius respondit. Hic cum alia, quam cesar preceperit, domi retulisset, cum prefato comite pacem firmare cupienti iussu ducis infausti remittitur et in conspectu inperatoris et principum eius fallax et in invicem disturbans esse convincitur. Tunc iterum
sprung, s. 419; S. Hirsch, Jahrbcher III, s. 16, przyjmuj dat uwolnienia Mieszka z rk cesarskich (VII, 12) na kwiecie 1015 r., cz poselstwo Stoigniewa z t istotn dla Bolesawa Chrobrego spraw. H. Bresslau (tame s. 310) przypuszcza, i Stoigniew wiz do cesarza odpowied Bolesawa na jego pierwsze wezwanie z grudnia 1014 r. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 279, odrnia oficjalny cel poselstwa Stogniewa od rzeczywistego. Pierwszy polega, zdaniem Zakrzewskiego, na usuniciu nieporozumie jakie istniay z powodu wyprawy woskiej", drugi na staraniach posa nieudanych zreszt o umocnienie w oporze przeciw Henrykowi jego lotaryskich przeciwnikw''. Abstrahujc od powyszych domysw, stwierdzi naley jedno: z notatki Thietmara wynika jasno, e jakikolwiek cel miaa misja Stoigniewa, w otoczeniu cesarza oceniono j jako nieszczer, a samego posa potpiono za sianie zamtu", czyli po prostu za intrygi. 61 S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 280, interpretuje powysze sowa Thietmara w tym sensie, i Henryk II przetrzyma Stoigniewa na ktrym z zamkw. Interpretacja ta idzie za daleko. Raczej, przypuszcza naley, Henryk II zatrzyma Stoigniewa na swoim dworze, jak to byo praktykowane z obcymi posami, kiedy potrzeba byo pewnego czasu do namysu nad udzieleniem odpowiedzi. 63 Bracia krlowej Kunegundy: biskup Teodoryk Metzu i ksi bawarski Henryk V, ktrzy podnieli bunt przeciw Henrykowi II w r. 1009. Por. VI, 51, 52. 63 Henryk II chcia widokiem tej sceny upokorzy dumnego posa polskiego i pokaza mu, jak postpuje ze zbuntowanymi wasalami, nawet tak wysokiej kondycji, jak krlewscy dziewierze. Oczywicie, liczc na to, e Stoigniew opowie, co widzia, swojemu panu, chcia oddziaa w ten sposb na Bolesawa Chrobrego i skruszy jego opr. Jaka bya tre odpowiedzi Henryka na poselstwo Stoigniewa, Thietmar nie daje adnych wskazwek. Przypuszcza naley, i Henryk II powtrzy swoje wezwanie z grudnia 1014 r. Por. Ks. VII, uw. 30. 64 Thietmar nie pomija okazji, by opatrzy Bolesawa Chrobrego jakim ujemnie brzmicym epitetem. Infaustus", nieszczsny, ma charakter takiego epitetu. 65 Herman, jako zi Chrobrego i margrabia marchii ssiadujcej bezporednio z Polsk, szczeglnie by zainteresowany w utrzymaniu pokoju z tym pastwem.

t potpiono Stoign:ewa jako kamc i mciciela pokoju66. Kiedy cesarz wezwa ponownie 67 Bolesawa, by wytumaczy si wzgldnie poprawi swe krnbrne postpowanie 68, ten odmwi stawienia si przed nim i da, by mg zaatwi spraw ze swoimi monymi 69. 10. Lecz zwa, czytelniku, jak wielkie dobrodziejstwo wywiadczy mu przedtem 70 cesarz! (7). Ksi Bolesaw, w tysicznych biegy sztuczkach, wysa swego syna Mieszka do ksicia czeskiego Udalryka i zaproponowa: mu, by przez pami na wsplne pokrewiestwo71 uoyli swoje sprawy pokojowo 72 i przeciwstawili si wsplnie wszystkim wroW tym lakonicznym opisie drugiego z kolei pobytu Stoigniewa na dworze cesarskim Thietmar daje do zrozumienia, e Stoigniew po powrocie ze swego pierwszego poselstwa przedstawi Bolesawowi Chrobremu odpowied cesarza w faszywym brzmieniu, nie podaje jednak bliej, na czym polegao tutaj przeinaczenie owej odpowiedzi przez posa. A. Cohn, ber den Ursprung s. 420, przypuszcza, i Stoigniew tak przedstawi widzian przez siebie scen upokorzenia dziewierzy krlewskich, e Bolesaw Chrobry odczu zawarte w niej aluzje do niego jako cik obraz. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 280 kadzie mistyfikacj Stoigniewa na karb jego antyniemieckiej orientacji. Z dalszych wypowiedzi Thietmara wynika, i Bolesaw Chrobry wysa ponownie Stoigniewa, aeby wyjani spraw jego pierwszego poselstwa. Na publicznej audiencji w obecnoci ksit wykazano Stoigniewowi kamstwo i intryg. Owietlenie sprawy przez Thietmara jest tendencyjne, niewtpliwie jednak Stoigniew ponosi tu jak win, skoro sam Bolesaw uzna za konieczne wysa go powtrnie w celu udzielenia wyjanie. u7 Byo to formalne wezwanie Bolesawa Chrobrego, dokonane w porozumieniu z ksitami saskimi, do ktrych cesarz apelowa w tym wzgldzie po przybyciu do Merseburga. Por. VII, 4. 68 Tzn. by wykona zobowizania zacignite w traktacie merseburskim. es Wyrana odmowa Bolesawa Chrobrego stawienia si przed cesarzem na to ponowne, prawdopodobnie trzecie z kolei wezwanie (pierwsze podczas Boego Narodzenia 1014 r. w Phlde, drugie w styczniu lub lutym nastpnego roku przez Stoigniewa) wyniKala z jego konsekwentnej polityki zmierzajcej do zerwania ukadu merseburskiego i zawizanego tam stosunku lennego. Jakkolwiek ten stosunek o charakterze gwarancji (Por. Ks. VI, uw. 473) nie narusza jego suwerennoci, to zawsze dawa pewn przewag cesarzowi i mg w przyszoci stanowi jeeli nie prawny, to w kadym razie polityczny punkt wyjcia dc mieszania si cesarza w sprawy polskie. wiadomy tych niebezpieczestw, Bolesaw Chrobry pragn zrzuci si ze zobowiza merseburskiego traktatu oraz zwizanego z nimi stosunku lennego z uyc i Milska. S. H i r s c h, Jahrbcher, III, s. 18 powouje si tu na inny tekst Thietmara, mianowicie VII, 13, w ktrym jest mowa, i Bolesaw nie chcia si stawi na dworze cesarza z powodu
66

Bolizlavus se ad excusandum vel inobedientiam ad emendandum a cesare vocatus in presentiam eius venire noluit, sed coram principibus suis haec fieri postulavit. 10. Sed quantam ei benignitatem imperator prius ostendrit, lector, attende! (7.) Prefatus dux mille artium scientia plenus filium suimet Miseconem ad Othelricum Boemiorum provisorem misit, ut memores mutuae consanguinitatis se invicem pacificarent et cunctis hostibus suis et maxime cesari pariter resisterent. Ille vero hoc omne in depretensyj, jakie mia do niego w zwizku ze zbyt pnym wypuszczeniem Mieszka. Niewtpliwie sprawa przetrzymania syna dotkna gboko Bolesawa Chrobrego i przyczynia si do pogorszenia stosunkw polskoniemieckich, moga nawet suy za pretekst do ich zerwania, nie odegraa ona jednak tutaj roli decydujcej, skoro ju przed ni Bolesaw Chrobry nie wykonywa zobowiza zacignitych w Merseburgu. Co do dania Bolesawa Chrobrego, by sprawa bya rozpatrzona wobec monych (coram principibus), podzielone s zdania w nauce, o jakich monych tu chodzi. H. Zeissberg, Die Kriege, s. 401 i R. Grodecki, Op. cit. s. 72, rozumiej przez principes" Thietmara ksit Rzeszy i dopatruj si w daniu Bolesawa zgody na poddanie si sdowi tyche ksit. W wietle tego pogldu ksi polski uznawaby swj stosunek lenny do cesarza. Natomiast A. Cohn, Kaiser Heinrich II, s. 154 i ber den Ursprung, s. 420, stoi na stanowisku, i principes" Thietmara w tym wypadku to nie ksita Rzeszy, lecz moni Bolesawa Chrobrego. Zdaniem tego uczonego, Bolesaw Chrobry mia si z nimi naradzi nad odszkodowaniem lub zadouczynieniem cesarzowi. Rwnie S. Z akrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 282, widzi w ,,principes" monych polskich, niesusznie jednak ogranicza danie Bolesawa do rozpatrzenia tylko sprawy Stoigniewa. W istocie, cisa interpretacja gramatyczna (principibus suis) przemawia raczej za wykadni w sensie monych Chrobrego. Przemawia za ni take interpretacja logiczna. Cae zachowanie si Bolesawa Chrobrego od ukadu merseburskiego dowodzi jego dnoci do zupenego uniezalenienia si od Niemiec i zrzucenia lennych gwarancyj tego ukadu. Poddanie si sdowi ksit niemieckich byoby w tych warunkach czym sprzecznym z powysz, jasno ze rde wynikajc dnoci. Przeciwnie, danie zaatwienia sprawy ze swoimi monymi byo zgodne z deniami ksicia polskiego w tym okresie. Bolesaw Chrobry podkrela w ten sposb, e o tym, jak ma wyglda jego stosvmek do Niemiec, moe decydowa tylko on sam za rad swoich monych. 70 Tzn. w roku poprzednim. 71 Ojciec Udalryka Bolesaw II i matka Bolesawa Chrobrego Dobrawa byli rodzestwem. 72 Por. nastpn uwag.

gom, a w szczeglnoci cesarzowi73. Udalryk jednak, uprzedzony przez wiarogodnych ludzi 74, e to wszystko ukartowane zostao na jego zgub, pojma Mieszka i zabiwszy przedniejszych spord jego towarzyszy, uprowadzi reszt wraz z ksiciem do Czech, gdzie wtrci ich do wizienia75. Na wie o tym cesarz wysa tam mojego krewniaka Teodoryka76 z rozkazem, by Udalryk wyda mu jego wasala77 i by nie pozbawia go ycia w adnym wypadku, jeeli cho troch zaley mu na jego asce. Udalryk tak mia da mu odpowied: Jest moim obowizkiem sucha we wszystkim rozkazw mego pana wedle mej monoci i chci. Mimo i na to nie zasuyem, Bg wszechmogcy wyrwa mnie niedawno z paszczy lwa 78 i odda w moje rce jego szczeni, na moj zgub nasane. Jeeli wypuszcz je na wolno, bd mia w ojcu i synu pewnych wrogw do koca ycia, jeeli za je zatrzymam, mog si spodziewa, i jak korzy przez nie osign. Zechce wic Pan mj rozpatrzy, co w tej caej sprawie jemu odpowiada, a i mnie w jakikolwiek sposb na dobre wyjdzie. To wszystko speni z caym oddaniem".
Mimo i Bolesaw Chrobry, jak wyej przedstawiono (Ks. VI, uw. 382), pomg Udalrykowi w objciu tronu w r. 1012 i ten nie bra udziau w wojnie polsko-niemieckiej z tego roku, stosunki midzy obu wadcami nie byy bliskie i zawsze grozio Polsce ze strony Niemiec wygrywanie przeciwko niej czeskiego ksicia. Sowa Thietmara o pokoju w tym wypadku naley rozumie przenonie w sensie zblienia. Zblienie to, jak wynika z dalszych sw Thietmara, miao na celu wspln akcj przeciw wszystkim wrogom oraz cesarzowi, czyli przymierze zaczepno-odporne. W nauce prbowano wyczyta z powyszej relacji kronikarza wicej, ni ona zawieraa. Uwaano j mianowicie za wiadectwo szerszych planw 'Bolesawa Chrobrego. A. C o h n, Kaiser Heinrich II, s. 149 i ber den Ursprung, s. 416 oraz H. Zeissberg, Die Kriege, s. 393 przypisuj Bolesawowi Chrobremu plan zawojowania Czech. W tym samym kierunku wypowiada si S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 12, dopuszczajc jeszcze inny wariant, a mianowicie plan oderwania od Niemiec wszystkich ziem sowiaskich. Przeciw interpretacji sw Thietmara w kierunku planowanego zaboru Czech wypowiada si zdecydowanie V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 705, uw. 2. Rwnie S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 280, widzi w relacji Thietmara tylko plan przymierza, oczywicie przymierza o wielkiej doniosoci, zdolnego przeciwstawi si wczesnym zaborczym deniom niemieckim. Ta ostatnia wykadnia jest najblisza prawdy. Wobec bankructwa idei Ottona III i staego zagroenia Polski od strony Henryka II Bolesaw Chrobry musia szuka zabezpieczenia we wsplnym froncie polsko-czeskim. Poza tym taki wsplny front lub przynajmniej yczliwa neutralno Czech byy mu potrzebne w danej chwili dla jego polityki zmierzajcej do zlikwidowania stosunku lennego z uyc i Milska.
73

trimentum sui esse compositum a veracibus accipiens, hunc comprehendit, ex consociis eius optimos quosque interficiens, ac caeteros una cum seniore capto Boemiam reduxit c in carcerem proiecit. Quod cum inperator comperiret, Thiedricum nepotem meum illuc misit, ut satellitem suum sibi redderet et, si de gratia suimet aliquid curaret, hunc nullatenus perderet. Cui hoc fertur dedisse responsum: 'Senioris mei iussa in omnibus sequi tam posse quam velle mihi admodum necesse est. Eripuit me nuper indignum omnipotens Deus de ore leonis eiusque catulum in perniciem meam missum mihi tradidit. Et si hunc liberum abire permitto, certos hostes in patre et filio semper habeo; sin autem retineo, aliquem cum eo fructum me acquisiturum sperabo. Videat dominus meus de hiis omnibus, quid sibi placeat ac mihi aliquatenus proficiat, et hoc totum devotus inplebo.
Nie trudno si domyli, i owi wiarogodni ludzie" rekrutowali si z najbliszych k Henryka II. 75 Thietmar przedstawia tu wypadki w wielkim skrcie. Z jego lakonicznej wypowiedzi wynika, i pojmanie Mieszka nastpio poza granicami Czech, prawdopodobnie kiedy Mieszko wraca po zaatwieniu poselstwa. Wynika z niej dalej, e midzy Polakami i Czechami wywizaa si bitwa, w ktrej polegli optimi, a wic zapewne ci, ktrzy stawiali opr. Tak wyjania t rzecz A. Cohn, Uber den Ursprung, s. 417 i tumaczy zwizek midzy tymi wydarzeniami w ten sposb, e Udalryk najpierw przyj Mieszka i zgodzi si pozornie na propozycj Bolesawa Chrobrego, potem za kaza porwa. Mieszka w drodze powrotnej. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 280, twierdzi rwnie, e Udalryk przyj pocztkowo yczliwie propozycj Chrobrego, lecz, jego zdaniem, uczyni to szczerze i z przekonania. Dopiero potem, pod wpywem zych doradcw, Udalryk zmieni stanowisko i wysa pogo za Mieszkiem. 76 Wielokrotnie wspomniany kapelan krlewski, brat margrabiego Wirinhara. 77 Thietmar uywa tu wyraenia: satelles, ktre w innych miejscach jego Kroniki oznacza: rycerz, wasal. W danym wypadku mia kronikarz na myli to ostatnie znaczenie. Dla biskupa merseburskiego bowiem Mieszko by wasalem Henryka II, skoro skada mu hod lenny w Magdeburgu w r. 1013 (VI, 90). Opierajc si na czysto zewntrznych formach, kronikarz nie wniKal bliej ani nie rozrnia istoty prawnej owego ,,wasalstwa". Patrz o znaczeniu hodu lennego Mieszka, Ks. VI, uw. 461. 78 Thietmar ma tu na myli pobyt Udalryka w Polsce przed rokiem 1012. Patrz Ks. VI, uw. 382. Byo sta taktyk Bolesawa Chrobrego w stosunku do pastwa czeskiego trzyma na swoim dworze wygnanego ksicia lub ewentualnego pretendenta do tronu praskiego. Taktyk t zastosowa w wypadku Wodziwoja (V, 23), Bolesawa Rudego (V, 29) i Jaromira (VI, 71).
74

11. Gdy Teodoryk wrci z t odpowiedzi, cesarz wysa zaraz drugiego posa, ktry przekaza Udalrykowi danie i stanowczy rozkaz, by odesa Mieszka, i obiecywa rwnoczenie, i cesarz usunie wszystkie jego obawy oraz zapewni mu korzystny pokj 79. W tej sytuacji Udalryk, chcc nie chcc, musia wyda jeca80 i bardzo sobie tym zjedna cesarza. Bolesaw za, uradowany niezmiernie z powodu wypuszczenia syna, zoy przez porednikw nalene podzikowanie cesarzowi i prosi go, by ku jego radoci a smutkowi nieprzyjaci odesa mu syna i liczy na pewno na wdziczno ich obu w przyszoci. Cesarz odpowiedzia, i chwilowo nie jest to moliwe, obieca jednak, e speni jego yczenie po wsplnej naradzie ze swoimi ksitami, jeeli Bolesaw przybdzie do Merseburga 81. Bolesaw nie by zadowolony z tej odpowiedzi i przez cay czas zabiega w cichoci oraz przez liczne poselstwa o odzyskanie syna 82. 12 (8). Kiedy cesarz przyby do tej umwionej miejscowoci83, radzi si wszystkich monych, co mu czyni wypada w tej sprawie Pierwszy spord nich zabra gos arcybiskup Gero: Kiedy by jeszcze czas i sprawa moga by zaatwiona bez naruszenia waszego honoru, nie suchalicie, Panie, moich rad w tym wzgldzie84. Dzisiaj serce Bolesawa odwrcio si od was wskutek zatrzymania i dugotrwaego wizienia jego syna i obawiam si, e jeeli odelecie Mieszka bez zakadnikw lub innych gwarancyj, stracicie wierne usugi ich obu na przyszo" 85. Do tego zdania
Jak z powyszego wynika, Udalryk zdawa sobie spraw 7. tego, i przez uwizienie Mieszka zada powany cios Bolesawowi Chrobremu i e ten uczyni wszystko, aby wydoby syna z niewoli. W wynikym std konflikcie Udalryk mia przewag nad Bolesawem, gdy mg go szachowa yciem syna. Dopki bowiem Mieszko znajdowa si w rkach Udalryka, Bolesaw Chrobry z obawy o ycie syna, nie mg odpowiedzie na zadan mu obraz wojn, lecz przeciwnie, musia si godzi na pertraktacje i ewentualne ustpstwa. Dlatego uzasadnione s sowa o korzyciach, jakie Thietmar wkada w usta Udalryka. Wypuciwszy Mieszka ze swych rk Udalryk traci wszelkie atuty w stosunku do Bolesawa i naraa si na jego, niczym ju teraz nie hamowan zemst. Tej wanie zemsty obawia si najbardziej ksi czeski i dlatego cesarz, wszedszy w jego pooenie, zagwarantowa mu przez ponowne poselstwo obron na ten wypadek. Tak naley rozumie sowa Thietmara o usuniciu obaw". Cesarz poszed nawet jeszcze dalej, gdy zagwarantowa Udalrykowi, i pogodzi go z Bolesawem Chrobrym i doprowadzi do korzystnego dla pokoju z polskim wadc. W tym celu zreszt wezwa cesarz
79

11. Sed cum Thiedricus cum hac legatione reverteretur, alius mox celeriter remittitur, qui eundem mitti rogaret firmiterque ei preciperet, promittens ex parte cesaris omnem eius excludi sollicitudinem et bonairi firmari pacem. Tunc Othelricus nolens volens captivum reddidit et imperatorem multum placavit. Bolizlavus autem de erepcione filii supra modum gavisus per internuntios suimet condignas cesari gratias egit, postulana, ut eum sibi ad honorem, inimicis autem suis ad dolorem remitteret et futuram utriusque remunerationem ipse veraciter agnosceret. Quod inperator tunc non posse fieri respondit, sed, cum ad Merseburg veniret, cum communi principum consilio suorum voluntati suimet se tunc satisfacturum proinisit Hoc Bolizlavus ut audivit, non bene suscepit, qualiterque filium in suam redigeret potestatem, semper tacita mente et crebra legatione revolvit. 12. (8.) Ad condictum cesar ut venit locum, cunctos optimates, quid sibi de hac re esset faciendum, consuluit. E quibus Gero archiena swj dwr Udalryka w roku nastpnym. Por. Roczniki hildesheimskie r. 1015 (Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 94). 80 W literaturze naukowej nie ma rozbienoci na temat daty wydania Mieszka przez Udalryka. H. Zeissberg, Die Kriege, s. 397, uw. 2; S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 13; H. Bresslau, Zur Chronologie, s. 310; A. Cohn, ber den Ursprung, s. 424; V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 706; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 281, s zgodni, i nastpio ono w lecie 1014 r. 81 Z powyszego wynika, i cesarz chcia przez przetrzymywanie Mieszka wywrze presj na Bolesawa Chrobrego i zmusi go w kocu do stawienia si na jego dworze. 82 Ani Thietmar, ani adne inne wspczesne rdo nie mwi nic o tych poselstwach. Ci uczeni, ktrzy, jak A. Cohn, Uber den Ursprung, s. 424, przyjmuj uwolnienie Mieszka z rk cesarskich dopiero na kwiecie 1015 r., przypisuj Stoigniewowi posowanie w sprawie Mieszka. 83 W listopadzie 1014 r., jak przyjmuje wikszo uczonych wymienionych wyej w uw. 80. Spord nich tylko A. Cohn (tame s. 421) identyfikuje przytoczony tu pobyt cesarza w Merseburgu z jego pobytem na Wielkanoc nastpnego roku. 84 Z powyszego wynika, e cesarz ju raz przedtem odwoywa si do rady swoich monych w sprawie Mieszka. Arcybiskup magdeburski Gero reprezentowa te koa saskie, ktre byy niechtne wojnom z Polsk, i dlatego jego rada sza wwczas w kierunku natychmiastowego wydania Mieszka ojcu. 85 Bya to trzewa ocena wczesnej rzeczywistoci, wiadczca wymownie, jak bardzo ju byy napite stosunki miedzy Bolesawem Chrobrym a Henrykiem II.

przychylia si bardzo dua liczba obecnych, lecz ta ich cz, ktra bya przekupiona86, powtarzaa, e takie zaatwienie sprawy nie moe przynie cesarzowi wielkiego zaszczytu. Pienidze przewayy szal rady i cesarz wyda Mieszka owym wanie przekupionym monym na sowo oraz za pork caego ich majtku87. Ci oddali go nastpnie Bolesawowi, by mu si w ten sposb przypodoba. Otrzymali oni przy tym od niego to, co poprzednio by im przyrzek 88, i upomnieli zarwno jego, jak syna, by pomni Chry-stusa i przysigi wobec Boga nie czynili wicej cesarzowi adnych wstrtw i nie dopucili do tego, by ich przyjaciele doznali zawodu 89. Na te agodne sowa upomnienia dali Polacy natychmiast przymiln, jak ton fletu, odpowied, ktra nie spenia si potem bynajmniej w czynach. Cho sowo ich posiada ma lub adnej zgoa nie ma wartoci, to jednak zarzucaj nam oni, i cesarz i my tak pno odesalimy Mieszka, mimo i zalicza on si do wasali cesarza 90. 13. To zapamitali sobie na zawsze ci ludzie i za przyczyn podawali, i nie stawi si przed obliczem cesarza 91. Zaiste prawd jest, co powiadcza gos ewangelii92, i ten, kto zamyla opuci bliskiego przyjaciela, szuka zawsze jakiej wymwki93. Zdawa
Przez Bolesawa Chrobrego. Wobec sabo wyksztaconego patriotyzmu przekupstwo byo w tych czasach zwykym zjawiskiem. 87 S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 282, podaje, i Mieszko zosta wypuszczony bez adnej porki". Tymczasem, jak ze sw Thietmara wynika, porka bya, i to wielkiej wagi. Zoyli j mianowicie przekupieni przez Bolesawa Chrobrego ksita sowem i caym swym majtkiem. Rozumie to naley w ten sposb, e w razie gdyby Mieszko i jego ojciec wystpili nastpnie przeciw cesarzowi, ten mia prawo zastosowa represje wobec owych ksit, tzn. szuka zadouczynienia zarwno na ich osobach, jak na ich majtku. Przekadajc to na jzyk praktyczny stwierdzi naley, e kademu z tych ksit grozia w takim wypadku utrata godnoci i konfiskata majtku. 88 Tzn. pienidze, ktre Bolesaw Chrobry przyrzek im by za uzyskanie uwolnienia Mieszka. 89 Wobec tak powanych konsekwencyj (przytoczonych wyej w uw. 87), jakie groziy owym przekupionym ksitom na wypadek wrogich krokw Bolesawa Chrobrego i Mieszka, zadali oni ze swej strony gwarancyj od ojca i syna. Wzmiank Thietmara o przysidze naley rozumie w ten sposb, e ksita, ktrzy odprowadzili Mieszka do Bolesawa Chrobrego, wymogli na jednym i na drugim zoenie uroczystej przysigi, i nie podnios broni przeciw cesarzowi ani nie bd mu szkodzi w inny sposb. Sowa za kronikarza o niedopuszczeniu do zawodu przyjaci wyraaj t tre, e ksita zaklinali rwnoczenie ojca i syna,
86

piscopus loquitur primus: 'Cum tempus fuit et cum vestro honore id fieri potuit, me ista hortantem non exaudistis. Nunc a vobis est mens Bolizlavi ob longam filii retentionem et custodiam aversa, et vereor, si hunc sine obsidibus aut aliis confirmationibus remittitis, ut in posterum fidelis servitii in ambobus careatis'. Talia loquentem maxima presentium turba consequitur, et pars corrupta id cum honore magno fieri non posse ingeminat. Vicit pecunia consilium et, ut hoc Bolizlavo carius esset, in fidem suam et cum omnibus, quae habebant, Miseconem, haec a cesare suscipiens, reduxit et promissa percepit, ammonens eundem et filium, ut memores Christi et firmae Dei nullum cesari incommodum amplius inferrent nec suos decipi paterentur amicos. Huic dulci ortatui fistulae blandientis more ab hiis protinus respondetur, quod factis postmodum nullatenus completur. Quamvis enim hiis aut fides parva sit aut nulla, tamen hoc nobis inputant, quod ex parte cesaris et nostrorum is tam sero remittitur, qui in numero militum habebatur. 13. Hoc eis erat semper in animo et propterea se in presenciam cesaris non venire affirmabant. Et verum est, quod vox euangelica testatur, excusationem aliquam hunc querere, qui ab amico famiby ci przez swoje wrogie stanowisko nie naraali rczy cieli na ewentualne represje ze strony cesarza. Za takim rozumieniem powyszego tekstu przemawiaj rwnie wydarzenia opisane w rozdziale 17 teje ksigi. Mianowicie ci sami ksita, o ktrych tutaj mowa, wysani do Mieszka ju po rozpoczciu dziaa wojennych, mwi tam wyranie, i cesarz pozbawi ich majtku, jeeli Mieszko nie podporzdkuje si jego zwierzchnictwu. 91 P. Ks. VI, uw. 461, Ks. VII, uw. 77. 91 Tym zdaniem powraca Thietmar do waciwego opowiadania, przerwanego z pocztkiem rozdziau 10, i podaje dalej wypadki, zasze po witach Wielkanocnych 1015 roku. 92 Ew. w. ukasza, R. 14, 1820. 93 Tu mamy wyrany dowd, i nie sprawa przetrzymania Mieszka bya przyczyn odmowy Bolesawa Chrobrego stawienia si na dworze cesarskim. Sprawa ta, jak stwierdza Thietmar, bya tylko pretekstem, nawet w danej chwili bardzo wygodnym dla polskiego ksicia. O istotnych przyczynach odmowy Bolesawa patrz wyej uw. 69. Dalsze wiato na stanowisko Bolesawa Chrobrego wobec oczekujcego go cesarza rzucaj Roczniki kwedlinburskie z 1015 r.: Heinricus imperator Merseburgiae paschale festum peregit. Ibi Bolizlavo omnia munera, quae illi miserat, simul cum gratia perdidit, dum illum legatione superba infestum reddidit. (Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 83). Poselstwo Bolesawa, o ktrym mwi przytoczony tekst, byo tym poselstwem, ktre przybyo

sobie spraw z tego cesarz, gdy od nas odjeda 94. Najblisze suchedni spdzi on w Kaufungen95, dokd przenis swj dwr z miasta zwanego Cassalun96. Tam za rad swego arcybiskupa Herberta97 nada wspomniany wyej urzd opata 98 Hetenrykowi 99. W tym czasie zaczto w obecnoci arcybiskupa Gerona budow naszego kocioa i 18 maja pooyem pierwsze kamienie w ksztacie krzya witego. Zaatwiwszy konieczne sprawy w Kaufungen cesarz uda si w wigili Zielonych wit do miejscowoci Imbshausen 100, gdzie obchodzi uroczycie wita z biskupem Meinwerkiem 101. Tam rwnie zoony zosta z urzdu opat korbejski Wal, ktry ju poprzednio by zawieszony w swoich czynnociach, i na jego miejsce mianowano bez zgody tamtejszych braci jednego z mnichw klasztoru w Lorsch Drutmera102. Kiedy ten przyby w cigu tygodnia do swojej siedziby, caa kongregacja, z wyjtkiem dziewiciu mnichw, wysza z niej z paczem i, jak to przepowiedzia kiedy opat Ludolf103 , porzucia wbrew swej woli to opuszczone prawie miejsce. * Poniewa czsto wspominaem o tym klasztorze104, niech mi wolno bdzie powiedzie pokrtce o jego pocztkach i kierownikach, albowiem jest to jeden z najstarszych klasztorw. W roku od Narodzenia Paskiego 822 i 10 swego panowania zaoy ten klasztor ku wiecznej pamici cesarz Ludwik105, syn Karola Wielkiego, za porednictwem czcigodnego Adelarda, opata Starej Korbeiloe, dajc nowo powstaemu orodkowi nazw Nowej Korbei. Nada mu przy tym liczne posiadoci, jako to wo Huxeri107 i opactwa Eresburg 108 i Meppen109. Jego syn Ludwikno uczyni rwnie godn darowizn, mianowicie opactwo w Wisbeckm oraz dziesiciny w biskupstwie osnabruckim wraz z odnonymi kocioami dziesiecinnymi. Ponadto udzieli prawa poowu ryb na Wezerze w zalewie zwanym Hocwar112. Cesarz Lotar113 uda si ze wschodnimi Frankami do kraju Sowian i zabi ich wadc Gostomysa114, reszt za zmusi do ulegoci i ofiarowa
wraz z margrabi Hermanem pod wodz Stoigniewa zaraz po Wielkanocy (Thietmar, VII, 9). Przynioso ono negatywn odpowied w sprawie przyjazdu Bolesawa na dwr cesarski (do tej odpowiedzi odnosz si sowa: legatione superba), lecz rwnoczenie przywiozo dary od ksicia polskiego. Wida z tego, i Bolesaw Chrobry prowadzi przez cay czas bardzo ostron gr i nie par wcale do wojny, cho nie udzi si zapewne, i Henryk II zrzeknie si bez wojny gwarancyj lennych w uycachiMilsku. 94 Koo 20 kwietnia. 95 Dzi Ober-Kaufungen nad Loss, koo Kassel.

liari meditatur discedere. Haec inperator agnoscens a nobis discessit et proximos rogationuxn dies in Capungun fuit, quo ipse curtem suam de civitate Cassalun dicta transtulit; et ibi cum consilio sui archipresulis Heriberti predictam Hethenrico curam commendavit. Interim ecclesia incipitur nostra presente archiepiscopo Gerone; cuius primos posui lapides in modum sanctae crucis XV. Kal. lunii. Et tractatis ibidem rebus necessarus in vigilia pentecostes ad Immedeshusun venit, illic cum antistite Meinwerco hanc sanctam festive ducens sollempnitatem. (9.) Illic Val Corbensis abbas, prius ab cura suspensus, deponitur, et unus ex Larsemensi monasterio Druhtmer sine fratrum consensu predictorum assignatur. Quo ad sedem suam in hac venienti ebdomada, omnis congregatio exceptis VIIII flens abiit et, ut Liudulfus abbas predixit, locum hunc pene vacuum non sponte reliquid. [Sic etenim Luidolfus venerabilis abbas futurum esse predixerat, Quia vero huius cenobii mencionem sepius feci, libet aliqua de eius inchoacione et rectoribus breviter dicere, quia unum ex antiquissimis est. Anno dominice incarnacionis octingentesimo vicesimosecundo Luidowicus imperator augustus, Karoli magni filius, imperii sui anno decimo per venerabilem Adelhardum, antique Corbeie abbatem, hoc cenobium fundavit in memoriam, unde cepisset, Corbeia Nova loco nomen imponens. Ipse tradidit eidem loco multa predia, scilicet Huxeri villam, Eresburg et Meppiam abbacias. Huius vero filius Luidwicus contulit nobile donum, abbaciam scilicet in Visbike et decimas in episcopatu Asnebruggi
98 Kassel. 97 Arcybiskup koloski. Por. Ks. IV, uw. 260. 98 Opata w Werden. Por. VII, 8. 99 Por. Ks. VII, uw. 54. 100 Koo Northeim. 101 Biskup Paderbornu. Patrz Ks. VI, uw. 314. 102 Opat korbejski, 10151046. 103 Opat korbejski, 965983. 104 Cay ten ustp jest pniejsz interpolacj opart na lokalnych rdach korbejskich. 105 Ludwik Pobony, 814840. 106 Umar w r. 826. 107 Dzi Hoexter. 108 Koo Nieder Marsberg nad rzek Diemel. 109 U zbiegu rzek Ems i Haase. 110 Ludwik Niemiecki, 839876. 111 W Oldenburgu. 112 prawo poowu ryb na wikszych rzekach naleao do tzw. regaliw, tj. praw zastrzeonych wycznie dla krla. Patrz G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, VIII, s. 268. Krl mg si zrzec tego prawa w drodze przywileju, jak w tym wanie wypadku. 113 Bd, gdy by to nie Lotar, lecz Ludwik Niemiecki. 114 Wielki ksi obodrzycki, ktry dy do usamodzielnienia si od pastwa wschodnio-frankijskiego. Wyprawa Ludwika Niemieckiego odbya si w r. 844. Patrz: W. Bogusawski, Op. cit. III, s. 59; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 109.

kocioowi korbejskiemu115 w roku jego powicenia, jak mwi o tym kronika116. Poza tym krlowie i ksita oraz inni szlachetnie urodzeni obdarowali ten orodek wieloma bogactwami i wiomi, a papiee wyrnili wielkimi przywilejami i zaszczytami. Tu spoczywa sawny mczennik, siedmioletnie pachol Wit, ktrego zwoki przenis z Frankonii pierwszy opat tutejszy Warinus117. Pod opiek tego mczennika Saksonia urosa do wielkiego znaczenia i pomylnoci. Klasztor ten znajduje si nad Wezer w biskupstwie paderborskim. * 14 (10). Podczas owych dni witecznych znakomity ksi Alanastpca modocianego Hermana119, polujc manii Ernest118, mimo zakazu w pewnym lesie zosta, niestety, zraniony przez jednego ze swoich rycerzy, raczej przez omyk ni naumylnie, gdy rycerz w mierzy z uku do sarny. Czujc zbliajc si mier, przywoa do siebie towarzyszy i baga ich, by przebaczyli sprawcy, a" poniewa nie byo tam ksidza, przed ktrym mgby si wyspowiada ze swoich grzechw, kaza w jego zastpstwie zbliy si do siebie jednemu z rycerzy. Widzc go przy sobie tak przemwi: Przyjdcie tu wszyscy i nastawiajc uszu serca poznajcie czyny podobnego wam miertelnika, a zarazem grzesznika i pomcie zgodnie w ich odpokutowaniu. Prosz was, polecie moj grzeszn dusz wszystkim wiernym, ktrych tu nie ma, i przypomnijcie mojej maonce 12, by strzega czci swojej i nie zapominaa o mnie". Po tych sowach wyliczy wszystkim obecnym, jakie tylko mg przypomnie sobie, grzechy kiedykolwiek popenione, i wkrtce potem, 31 maja, zeszed z tego wiata. Zgodnie z jego yczeniem, pochowano go w Wurzburgu obok jego ojca, margrabiego Ludpolda. w modzian, ktry wola, jak sam to stwierdzi za ycia, raczej rumieni si ze wstydu tu na ziemi wobec wielu ludzi ni skrywa cokolwiek przed wszechmocnym Bogiem, dostpi mam nadziej szczliwoci wiecznej. Bierzcie ze przykad, bracia w Chrystusie, i okacie skryt chorob waszej duszy lekarzowi niebieskiemu i nie odrzucajcie nigdy jego zbawiennego lekarstwa. I ktokolwiek miaby by naszym spowiednikiem u kresu naszego ycia, niechaj grzesznik nie ociga si ze szczerym wyznaniem grzechw, aby mg dostpi aski przebaczenia u Najwyszego w niebie!
Jako pwolnych chopw osadzonych na gruntach kocielnych. Przypuszcza naley, e los ten spotKal nie wszystkich Obodrzycw, lecz tylko jecw zabranych w tej bitwie.
115

cum decimalibus ecclesiis. Tradidit quoque piscacionem in Wisera, que dicitur Hocwar. Lotharius imperator venit cum orientalibus Francis in Sclaviam et eorum regem Gestimulum occidit ceterosque subegit et dedit ecclesie Corbeiensi ipso anno dedicacionis eius, ut cronica testatur. Insuper reges et principes et ceteri nobiles ipsum locum multis diviciis et prediis ditaverunt, et Romani pontifices magnis privilegiis et honoribus extulerunt. Hic requiescit inclitus martir Vitus, septennis puer, translatus eo de Francia per Warinum, eius loci primum abbatem; cuius martiris patrocinio Saxonia rerum suarum prosperitate in immensum excrevit. Situs est hic locus super fluvium Wiseram in episcopatu Paderbrunnensi.] 14. (10.) In hiis diebus festivis Ernost, inclitus Alemanniae dux, pueri successor Herimanni, cum in silva qUadam illicite venaretur, ab uno militum suimet plus ignorantia quam voluntate spontanea, ut cervam sagittare debuit, pro dolor! vulneratur. Hic quia mortem sibi imminere perspexit, socios vocat et, ut reo parcerent, supplicatur; et quia hic tunc presbiterum, quo sua confiteretur peccata, non habuit, unum ex militibus huius vice propius accedere iussit. Quem cum adesse perspiceret: 'Omnes', inquid, 'accedite et commortalis vestri ac peccatoris facta aure cordis percipite et, qualiter curentur, unanimiter succurrite; absentibusque cunctis fidelibus peccatricem meimet animam, queso, commendate et uxorem meam, ut honorem suum servet et mei non obliviscatur, ammonete'. Haec dicens, in quocumque umquam se aliquid deliquisse recordari potuit, cunctis presentibus innotuit et mox de luce hac II. Kal. lunii discessit, sepultus in Wirciburg iuxta patrem suum marchionem Liupoldum, ut ipse rogavit. Hic iuvenis, ut spero, felicem habet animam, cui, sicut ipse vivens testatus est, plus placuit coram multis hic erubescere, quam coram omnipotenti Deo latere. De hoc exemplum, fratres in Christo, capite et morbum interius latentem medico caelesti aperite et antidotum eius salubre nullatenus spernite, et quicumque sit in fine nostro confessor, non moretur in gementi professione peccator, ut ab eo in caelis inveniatur propicius remissor.
Catalogus abbatum Corbeiensium et nomina fratrum. Mon. Germ. SS. XIII, s. 275. 117 Warinus by opatem w Korbei w latach 826856. 118 Ksi Szwabii Ernest I, 10121015. Por. V, 24. 119 Ksi Szwabii Herman III, 10031012. Por. VI, 9. 120 Gizela, crka ksicia szwabskiego Hermana II, pniejsza cesarzowa jako ona Konrada II.
116

15 (11). Do wspomnianej wyej miejscowoci121 przyby w czasie Zielonych wit pewien wieniak z Zachodu i przynis cesarzowi osobliwe posanie, tre tylko jemu chcia wyjawi. Kiedy otrzyma je z nieba za porednictwem gobia, trzyma jeszcze bat w rku, ktrym pogania bydo podczas orki. By on tak wielkiego wzrostu, e wszyscy wpadali w podziw na jego widok. Kiedy wraca std i wszyscy pytali go o rezultat owego poselstwa, odpowiada, i cesarz poleci mu przyby po odpowied do Akwizgranu po skoczonej wyprawie wojennej. Poniewa jednak cesarz zlekceway sobie zarwno ten gos ostrzegawczy122, jak nieskoczon ilo innych, dowiadczy potem kary za to na wasnej skrze. 16. W dzie narodzin witego Jana Chrzciciela, ktry nadszed niebawem, cesarz przyby do Goslaru i przekaza ksistwo Ernesta swojej krewniaczce123 i jej synowi124. Nastpnie ruszy do Magdeburga, gdzie modli si gorco do rycerza Chrystusowego Maurycego o pomoc w umierzeniu zuchwaoci jego wroga Bolesawa 125. Std pody z zebranym wojskiem126 do miejscowoci zwanej Sclancisfordi 127 i wielkie wyrzdzi szkody przy tej okazji tamtejszym mieszkacom i ich margrabiemu Geranowi128. 8 lipca boImbshausen. Trudno si domyli, co byo treci tego tajemniczego posania z nieba, ktre w wieniak przynis cesarzowi. Z relacji kronikarza wynika, i miao ono charakter ostrzeenia i e w wieniak otrzyma je za porednictwem gobia. Gob by uwaany od najdawniejszych czasw za ptaka symbolizujcego niewinno i pokj. Moe wic Thietmar ubra w form tej cudownej" opowieci wasne ostrzeenie pod adresem cesarza, w duchu pokoju, a przeciw wojnie, ktr cesarz przygotowywa. 123 Gizeli. Pokrewiestwo z cesarzem wyniKalo std, e matka Gizeli Gerberga bya siostr matki Henryka II, noszcej rwnie imi Gizela. 124 Ernestowi II, ktry by ksiciem Szwabii od r. 1015 do 1030. 125 Jest to ostatnia wiadomo, jak Thietmar podaje z okresu poprzedzajcego trzeci wojn polsko-niemieck. Dalsze jego wiadomoci dotycz ju samych dziaa wojennych. Kronikarz nie mwi nic o wydarzeniach, zaszych w stosunkach polsko-niemieckich od wyjazdu cesarza z Merseburga (koo 20 kwietnia 1015 r.). Luk powysz uzupeniaj Roczniki kwedlinburskie (Mon. Germ. Hist. SS. III, s. 82): Addidit etiam imperator hoc anno legationem mittere ad Bolezlavum pro restituendis regionibus, quas abstulerat. Ille, ut solebat, superbe respondit, se non solum propria retinere velle, quin potius non sua diripere malle. Ad haec imperator merite indignatus bella parat. Z powyszego tekstu wynika, i Henryk II wysa jeszcze jedno poselstwo do Bolesawa (prawdopodobnie w maju 1015 r.) z formalnym daniem
122 121

15. (11.) Ad supra memoratam sollempnitatem et ad predictum locum quidam rusticus de occiduis veniens partibus, novam imperatori legationem detulit et hanc nullo nisi eo soli umquara aperire voluit, portans adhuc stimulum hunc, quo tunc pecus arans minavit, cum hoc ei caelitus per columbam iussum fuit. Et hic erat tantae longitudinis, ut omnes, qui eum viderant, nimis ammirarentur. Ipse vero rediens cunctis interrogantibus indicat, iussu cesaris se ad Aquasgrani post expedicionem venturum et responsum ab eo ibidem accepturum. Et quia hanc admonicionem et crebro aliam innumerabilem inperator sprevit, vindictam sensit. 16. In nativitate sancti Iohannis baptistae, quae tunc proxima erat, ad Gosleri cesar veniens, Ernasti ducatum nepti suae et filio eius dedit; et inde ad Magathaburg proficiscens, interventum Cristi militis Mauricii ad exsuperandam hostis Bolizlavi contumatiam suppliciter rogavit. Dehinc ad locum, qui Sclancisvordi vocatur, cum exercitu glomerato perrexit et magnum comprovincialibus et
zwrotu uyc i Milska. danie to byo uzasadnione z punktu widzenia prawa. Poniewa Bolesaw Chrobry nie dotrzyma zobowiza wynikajcych z traktatu merseburskiego, przeto lenna (uyce i Milsko), ktre gwarantoway te zobowizania, winny byy przepa na rzecz cesarza. Ich dzierenie w dalszym cigu przez Bolesawa byo bezprawne, i to zapewne mia na myli Thietmar uywajc dosadnego okrelenia: abstulerat. Odpowied Bolesawa bya rzeczywicie dumna. Zaliczajc w niej oba te kraje do propria ksi polski stwierdza porednio, i nie uznaje ich charakteru lennego, czyli uwaa traktat merseburski za niebyy. Oczywicie, po stronie niemieckiej nie udzono si, i Bolesaw speni danie cesarza, niemniej z punktu widzenia obowizujcych form lennego prawa midzynarodowego takie danie musiao by, jakbymy dzi powiedzieli, notyfikowane ksiciu polskiemu. Inna rzecz, e ten prawny punkt widzenia nosi znamiona czysto formalne i teoretyczne, wobec tego e Bolesaw Chrobry od dawna i z gry nie uznawa ani traktatu merseburskiego, ani towarzyszcego mu stosunku lennego. 126 Patrz do tej trzeciej z kolei wojny polsko-niemieckiej: E. Zeiss berg, Die Kriege, s. 403 i nn.; S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 18 i nn.; A. Cohn, Kaiser Heinrich II, s. 155 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit II, s. 132 i nn.; C. Bruckner, Op. cit. s. 61 i nn.; V. Novotny, Op. cit. I, l, s. 707 i nn.; H. Lubenow, Op. cit. s. 39 i nn.; R. Lehmann, Aus der Vergangenheit, s. 37 i n.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 282 i nn.; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 448 i nn. 127 Nie istniejca dzi miejscowo po lewej stronie aby, midzy Riesa i Wittenberg. 128 Gero II, margrabia saskiej Marchii Wschodniej. Patrz Ks. IV, uw. 274.

wiem odbya si koncentracja wojska i mieszkacy tej okolicy zamiast dozna nalenej obrony, padli ofiar wielkiego rabunku 129. Skoro tylko nasi przeprawili si przez ab, cesarzowa i ja udalimy si do Merseburga i tam oczekiwalimy powrotu cesarza do kraju. Kiedy nasi przybyli do kraju uyc, zaoga grodu Ciani 130 urzdzia wypad i wyzwaa ich do walki. Nasi przyjli wyzwanie i zabili wielu ludzi z owej zaogi; schwytali rwnie Eryka zwanego Pysznym, ktry zbieg tam z naszego kraju z powodu zabjstwa, jakie by popeni131. Skutego w dyby przywiedli teraz do cesarza. 17. Std pocign cesarz a do Odry, do miejscowoci zwanej Krosno 132 i wysa najznakomitszych swoich wodzw w poselstwie do Mieszka, ktry sta tam obozem z wojskiem. Posowie ci przypomnieli Mieszkowi zoone przeze przyrzeczenie 133 i prosili jednogonie, by nie doprowadza do tego, iby cesarz mia przez niego pozbawi ich majtku, Skoro podporzdkowujc mu si moe temu zapobiec134. Mieszko tak im odpowiedzia: Przyznaj, i aska cesarza wyrwaa mnie z mocy wroga i e wam zoyem przyrzeczenie; gdybym by wolny, chtnie dochowabym go pod kadym wzgldem. Obecnie jednak, jak wiecie sami, znajduj si pod wadz mego ojca, a poniewa on mi tego zabrania, a take jego przytomni tu rycerze nigdy by si na to nie zgodzili, musz zaniecha tego, cho wbrew mojej woli. A do przybycia mego ojca jestem zdecydowany broni wedle si moich ojczyzny, po ktr wycigacie rk, potem jednak bd si stara naprowadzi go na drog aski cesarza i waszej yczliwoci" 135. Nasi wysuchawszy tej odpowiedzi odeszli i przekazali jej tre cesarzowi. Tymczasem ksi BerThietmar przedstawi ju raz podobny wypadek rabunku dokonanego przez wasne wojska na terytorium tego margrabiego Gerona. Por. VI, 56. Rabunki tego rodzaju byy wwczas regu wobec panujcego systemu zaopatrywania wojska z biecych zapasw kraju, w ktrym to wojsko kwaterowao. 130 Grd w Dolnych uycach. Patrz Ks. VI, uw. 370. 131 Wymieniony niej VIII, 31 wrd rycerzy niemieckich posikujcych Bolesawa Chrobrego w wyprawie kijowskiej w r. 1018, z czego wynika, i zosta wypuszczony potem na wolno. 132 Przy ujciu Bobra do Odry. Por. VI, 26. 133 Mowa tutaj nie o przyrzeczeniu zoonym przez Mieszka w Magdeburgu w r. 1013 (VI, 90), lecz o obietnicach, jakie da on wsplnie z ojcem ksitom niemieckim, kiedy ci odprowadzili go po uwolnieniu z rk cesarskich do Polski (VII, 12). Z dalszych sw Thietmara
129

marchioni eorum Geroni intulit [dampnum]. VIII. Id. Iulii fit nostra congregatio et pro defensione debita habitatoribus hiis predatio magna. Postquam nostri Albim transierunt, inperatrix et ego cum illa ad Mersburg pergentes cesaris adventum in his partibus expectavimus. Nostri autem, ut ad pagum Lusici dictum venerunt, a presidio ex Ciani urbe egresso temptantur; quod agnoscentes magnam ex eo multitudinem occidunt et Hericum, qui dicebatur Superbus et qui ex nostra regione ob omicidium illo fugit, captum in vinculis cesari presentabant. 17. Inde usque ad deram inperator profectus ad locum, qui Crosna dicitur, optimos ab exercitu ad Miseconem ibi turmatim sedentem misit, ut eum de promissa sibi fide ammonerent et, ne propter eum ab inperatore sua perderent bona, cum dedicione sua preoccupare voluisset, unanimiter rogarent. Quibus is talibus respondit: 'Agnosco me gratia cesaris ab inimici potestate ereptum ac vobis fidem promisisse; et eam libenter in omnibus adimplerem, si liber existerem. Nunc autem, ut ipsi scitis, sum mei patris dominio subditus et, quia ille hoc prohibet et sui milites hic modo presentes talia fieri non paciuntur, invitus omitto. Patriam, quam queritis, meam, si possum, defendere usque ad adventum mei patris volo et tunc eum ad gratiam cesaris et ad amorem vestrum inclinare cupio'. Hoc nostri audientes regressi sunt et haec inokazuje si, i Henryk II wysa do Mieszka tych swoich monych, ktrzy rczyli za niego przy uwolnieniu. Cesarz uczyni to rozmylnie, gdy tylko przez tych monych mg, zdawao mu si, oddziaa skutecznie na modego ksicia. Cel wysania owego poselstwa do Mieszka by jasny. Chodzio o przecignicie Mieszka na stron cesarsk i spowodowanie w ten sposb dywersji w obozie przeciwnika.Dywersja ta liczy cesarz osabi do tego stopnia Bolesawa Chrobrego, e bdzie musia zgodzi si na podyktowane mu warunki pokojowe. 134 Jak wynika z tekstu, wysani do Mieszka ksita powoali si tu na wydarzenia opisane w rozdziale 12 teje ksigi. Przypomnieli mianowicie Mieszkowi, i rczyli za niego (tzn. za jego lojalno wobec cesarza) nie tylko sowem, lecz i majtkiem, i dali mu do zrozumienia, i grozi im konfiskata tego majtku w razie, jeeli Mieszko nie podporzdkuje si cesarzowi. Stawianie sprawy tak, jak to uczynili posowie, i los ich zaley tylko od Mieszka, dowodzi siy presji, jak na nich musia wywiera cesarz. Dowodzi rwnie tego, jak bardzo zaleao Henrykowi II na udaniu si tego poselstwa. 135 powysze przemwienie, bardzo dyplomatyczne w swojej treci, dowodzi, i Mieszko nie lekceway bynajmniej zoonych uprzednio przyrzecze i e, podobnie jak jego ojciec, nie par wcale do wojny.

nard 136 ze swoimi ludmi, biskupami i grafami oraz zastpami pogaskich Lucicw137 napad na Bolesawa od pnocy, lecz natkn si wszdzie na jego silne umocnienia wzdu Odry. 18 (12). Cesarz przeprawi si w dzie znalezienia pierwszego mczennika Chrystusowego przez Odr i roznis wojsko Polakw, ktre zacity stawiao opr. Z naszych zginli tylko: znakomity modzian Hodo 138, Ekryk139 i pewien rycerz z orszaku grafa Guncelina 140. Cesarz oskara poprzednio owego Hodona oraz Zygfryda 141, syna margrabiego Hodona, o to, e zbyt zaye utrzymywali dotd stosunki z Bolesawem. Tego dnia oczycili si obaj mierci rycersk z zarzutw. Hodo mianowicie, oderwawszy si daleko od swoich, ugodzony zosta w pocigu za uciekajcym nieprzyjacielem strza w gow i utraci najpierw oko, a potem ycie. Kiedy Mieszko rozpozna jego ciao, zapaKal rzewnie i opatrzywszy je, jak naley, odesa do naszego wojska, albowiem Hodo by jego strem, a zarazem przyjacielem w czasie jego pobytu w naszym kraju. Liczba zabitych po stronie nieprzyjaciela nie bya mniejsz od szeciuset142; pozostawi on nam przy tym przebogate upy. 19. Bolesaw dowiedzia si o tym wkrtce w swoim obozie od gocw spiesznie do wysanych i cho bardzo chcia tam pody, to jednak nie ryzykowa otwarcia dostpu obecnym po drugiej strony rzeki nieprzyjacioom. Gdzie tylko nasi prbowali wsi do odzi, tam puszczajc wodze pdzi ze swoimi. W kocu nasi, podnisszy szybko agle, pynli bez przerwy cay dzie, a gdy nieprzyjaciele nie mogli nady za nimi, osignli bezpiecznie upragniony brzeg i pucili z dymem ssiednie miejscowoci. Kiedy ksi Bolesaw zobaczy to z daleka, rzauci si, jak zwykle, do ucieczki i w ten sposb wbrew swojej woli da naszym okazj i zacht do dalszego pustoszenia. Ksi Bernard za, nie mogc przyby wraz ze swoimi na pomoc cesarzowi, jak ten niu by poleci, donis mu o sytuacji i o przyczynie niewykonania rozkazu przez wysanych do potajemnie pieszych gocw, po czym spustoszywszy okolic powrci do domu143. Rwnie Udalryk, ktry mia przyKsi saski Bernard II, (10111059), ktry prowadzi pnocne skrzydo armii niemieckiej. 137 Wznowienie przymierza z Lucicami dowodzi, jak starannie przygotowa Henryk II kampani wojenn. 138 R. Hollzmann wyd. Kroniki Thietmara, s. 419, uw. 5, wyraa przypuszczenie, i by to krewny margrabiego Hodona, co nie wydaje
136

peratori responsa detulerunt. Interim Bernhardus dux cum suis fautoribus, episcopis et comitibus, et profanorum turba Liuticiorum ab aquilone Bolizlavum peciit et hunc presentem munita undiquessecus dera habuit. 18. (12.) Cesar autem in inventione Christi protomartiris Oderam transmeans reluctantem Poleniorum multitudinem admodum prostravit, et nemo ex nostris nisi Hodo inclitus iuvenis cum Ekkrico et alio Guncelini comitis satellite cecidit. Hic cum Sigifrido, Hodonis filio marchionis, ab imperatore accusatus, eo quod Bolizlovo nimis familiaris actenus fuisset, eodem die viriliter se expurgant; et a suis Hodo longe digressus, cum hostes solus fugientes insequeretur, sagitta per caput inmissa primo oculum et post vitam perdidit istam. Sed cum Miseco eiusdem corpus cognosceret, quia eius apud nos fuerat custos et sodalis, multum flevit et id bene procuratum ad exercitum misit. Eorum autem, qui ex parte hostili oppecierunt, non minor erat numerus qi am sexcenti, predam relinquentes nostris ineffabilem. 19. Hoc Bolizlavus, ubi tunc mansit, ab internuntiis festinantibus mox rescivit; et quamvis eo libenter pergere voluisset, tamen presentibus inimicis introitum patescere ausus non est. Quocumque nostri in navibus declinabant, illuc ipse cum suis equo sequebatur alato. Ad ultimum vero erectis celeriter velis, nostri per omnem unam navigabant diem et, inimicis eos tunc comitari non valentibus, litus optatum securi comprehendunt et proxima incendunt loca. Quod cum eminus dux prefatus agnosceret, more solito fugit et nostris fiduciam et locum nocendi invitus concessit. Dux vero Bernhardus cum suis imperatori ad auxilium, sicut ei prius iussum est, venire cum nequivisset, per pedites clam missos ei eventum rei et necessitatem inobedientiae indicens, vastatis
si trafnym, gdy Thietmar, tak dokadny w swych danych genealogicznych, nie omieszKalby podnie tego szczegu. 139 Posta nieznana, raz tylko wymieniona w Kronice. 140 Ten sam, ktrego Thietmar wymienia w rozdziale 5 teje ksigi. 141 Patrz o nim IV, 60. 142 Liczba wyranie przesadzona w stosunku do trzech tylko polegych po stronie niemieckiej. Patrz S. Hirsch, Jahrbcher. III, s. 19, uw. 3; H. Zeissberg, Die Kriege, u. 406, uw. 3. 143 Z powyszego mona si domyla, i Bolesaw Chrobry cofn si umylnie w gb kraju, aeby nie dopuci do poczenia si wojsk prowadzonych przez ksicia Bernarda z wojskami cesarskimi, co, jak wida, udao si cakowicie.

by do cesarza razem z Bawarami, zrezygnowa z tego z rnorodnych przyczyn144. Cho jednak Bawarowie nie byli przy cesarzu, niemniej spenili wiern dla sub w swoim ssiedztwie. Udalryk bowiem zdoby wielki grd zwany Businc 145 i wzi tam do niewoli co najmniej tysic mw, nie liczc kobiet i dzieci, po czym spaliwszy go powrci do siebie jako zwycizca. Margrabia Henryk za z Marchii Wschodniej 146 dowiedziawszy si, i wojownicy Bolesawa urzdzili wypraw upiesk w jego ssiedztwie, natar natychmiast na nich razem z Bawarami i pomimo zacitego oporu, jaki stawiali, pooy trupem omiuset spord nich oraz odbi ca zdobycz 147. (13). W tym czasie zmar w Panu 5 sierpnia prepozyt magdeburski Redyng 148. 19 za dnia tego miesica przeniosa si do wiecznoci czcigodna grafini Ejla 149, ktr pochowa biskup Eberhard150 w klasztorze przez ni ufundowanym151. 20. Zanim si cesarz dowiedzia o tym wszystkim, trzyma sa silnie, jak dugo chcia, w tych stronach, cho bardzo si martwi ma iloci onierzy, ktr rozporzdza. Kiedy w drodze powrotnej przyby do kraju Dziadoszan152, rozbi, na swoje nieszczcie, obz w pewnym ciasnym pustkowiu, ktrego jedynym mieszkacem by pewien hodowca pszcz, pniej zreszt zabity. Bolesaw tymczasem dowiedziawszy si, e cesarz obra inn drog powrotu, ni t, ktr przyby, umocni na wszelki sposb swoje terytorium nad Odr 153. A gdy zawiadomiono go, e cesarz ju si wynis, wysa wielk liczb pieszych do miejsca, w ktrym obozowao wojsko, z rozkazem, by starali si cho cz tego zniszczy, jeeli nadarzy si do tego korzystna okazja. Poza tym wysa do cesarza swojego opata, imieniem Tuni154, z udanymi propozycjami pokojowymi. Cesarz jednak rozpozna w nim zaraz szpiega i zatrzyma go, dopki cae wojsko nie przeszo przez znajdujce si na drodze bagna przy pomocy mostw uoonych poprzedniej nocy.
Susznie przypuszcza S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 283 i n., e napad wojsk (morawskich) Bolesawa na Marchi Wschodni uniemoliwi poczenie si Czechw z Bawarami, bez ktrych nie chcia Udalryk ryzykowa adnej akcji wojennej na wiksz skal. 145 Dzi Gross i Klein Biesnitz koo Zgorzelca. 146 Tzn. bawarskiej Marchii Wschodniej (Austrii). 147 Akcja ta rozegraa si na terenie Moraw. 148 Por. VI, 63, 66, 81. 149 Ciotka Thietmara (siostra jego ojca), wdowa po grafie Bertoldzie z Szwejnfurtu. Por. V, 14, 38. 150 Biskup bamberski.P. Ks. VI, uw. 162. 151 W Szwejnfurcie. Por. VII. 63.
144

circumquaque iacentibus locis, domum rediit. Othelricus quoque, qui cum Bawariis ad cesarem venire debuit, ob multas causarum qualitates dimisit. Et quamvis hii imperatorem non comitarentur, tamen fidele servitium sua vicinitate ostendunt. Namque Othelricus quandam urbem magnam Businc dictam petiit et in ea non minus quam mille viros absque mulieribus et liberis capiens, incendit eandem et victor remeavit. Heinricus autem Orientalium marchio cum Bawariis comperiens Bolizlavi milites iuxta se predam fecisse, protinus insequitur et ex hiis fortiter resistentibus octingentos occidit predamque omnem resolvit. (13.) I Interim Redingus Magadaburgensis prepositus Nonas Aug. in Christo obiit. Mense eodem et XIIII. Kal. Sept. Eila venerabilis cometissa obiit et in monasterio, quod ipsa construxit, ab Everhardo antistite traditur sepulture. 20. Sed antequam haec omnia cesar compsriret, multum sollicitus, quamvis parvo uteretur excercitu, tamen potestative, quamdiu voluit, in hiis partibus fuit; et tunc reversus ad pagum, qui Diadesisi dicitur, venit in angusto, pro dolor! castra metatus loco, ubi nullus, excepto apum magistro, qui ibidem tunc interfectus est, sedit. Bolizlavus autem audiens imperatorem aliam, quam intraret, viam hinc exiturum, iuxta Oderam omnimodis sua firmavit. Sed cum hunc iam abisse comperiret, magnam peditum multitudinem ad locum, ubi noster consedit exercitus, premisit, precipiens eis, si aliqua oportunitas sibi accidisset, huius saltem aliquam partem ledere temptaret. Insuper abbatem suum Tuni nomine simulata pace ad caesarem misit, qui protinus ab eo explorator esse cognosciJak z powyszego wida, cesarz uwiadomi sobie, i cay jego, mdrze zreszt skonstruowany, plan kampanii wojennej zosta przekrelony wskutek tego, e zawiody oba skrzyda. Wprawdzie Thietmar wyraa si chepliwie, i cesarz mg utrzyma si w tych stronach jak dugo chcia", lecz rwnoczenie dodaje, i ... bardzo si martwi ma iloci wojska, ktr rozporzdza". Ta ostatnia okolicczno zmusia wanie Henryka II do odwrotu przez kraj Dziadoszan, czyli przez lsk. 153 Aeby odci odwrt wojskom cesarskim, co si jednak nie udao, gdy, jak nas informuje nastpne zdanie, cesarz wynis si, czyli zdoa szczliwie przeprawi si przez Odr. 154 Antonius, ucze w. Brunona, jeden z eremitw osadzonych w Midzyrzeczu przez Bolesawa Chrobrego, po wymordowaniu piciu braci mczennikw opat tamtejszego klasztoru. Patrz o nim: H. G. Voigt, Brun von Querfurt s. 80, 99, 117 i nn.; T. Wojciechowski, Szkice historyczne XI w., s. 42 i nn.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 218.
152

21. Wtedy dopero powrci w mnich z powierzchownoci, a chytry liszka z czynw swoich i za to przez swego pana tak lubiany 155. Cesarz pody naprzd i powierzywszy pozostae wojsko arcybiskupowi Geronowi, znakomitemu margrabiemu Geronowi oraz palatynowi Burchardowi156, zaleci im, aby zachowali wiksze, ni zazwyczaj, rodki ostronoci. Po pewnym czasie nieprzyjaciele ukryci w pobliskim lesie wznieli potrjny okrzyk i zaraz potem rzucili si na nasze wojsko z ucznikami, ktrzy nadbiegli w zamieszaniu. Nasi dzielny stawiali opr przy pierwszym i drugim ataku i zabili wielu spord nadbiegajcych. Lecz nieprzyjaciele, nabrawszy otuchy na widok ucieczki niektrych spord naszych, zwarli si i uderzywszy powtrnie rozpdzili wszystkich i wybili pojedynczo przy pomocy zdradzieckich strza. Arcybiskup Gero i ranny palatyn Burchard ledwie uszli z yciem i donieli o tym cesarzowi. Modociany Ludolf157 dosta sti z garstk do niewoli. Polegli i ze zbroi odarci zostali158: grafowie Gero 159 i Folkmar 160 oraz dwustu najprzedniejszych rycerzy, o ktrych imionach i duszach niechaj Bg wszechmogcy w swym miosierdziu pamita! Nam za, z ktrych winy oni polegli161, niechaj Bg przebaczy w imi Chrystusa i chroni nas askawie, bymy nie doznali czego podobnego w przyszoci! 22 (14). Kiedy cesarz wysucha smutnej o tym relacji, chcia powrci na miejsce, by zabra zwoki zabitych, lecz odwiedziony od tego zamiaru przez wielu doradcw, zaniecha go nie bez oporu i wysa tylko biskupa Idziego162, aby wyprawi im pogrzeb za zgod niegodziwego ksicia i zada zwok margrabiego Gerona. Dostojny pasterz speniajc chtnie yczenie cesarza pody tani szybko, a gdy ujrza lady aosnego pogromu zanis si od paczu i modli si na klczkach za polegych. Kiedy zwycizcy, zajci cigle jeszcze tylko szukaniem upw, spostrzegli go z daleka, uciekli zrazu w obawie, i nadciga nowe wojsko, potem jednak, gdy si przybliy, pozdrowili go i pozwolili mu odej nie czynic mu adnej krzywdy. Uzyskawszy od Bolesawa radujcego si nasz klsk to, o co prosi, Idzi pogrzeba z wielkim trudem przy pomocy nieprzyjaci ciaa towarzyszy, po czym niezwocznie odNa podstawie przytoczonych wyej wypowiedzi Thietmara w literaturze niemieckiej (p. wyej uw. 126) potpia si na og Bolesawa Chrobrego za poselstwo opata Tuni i dopatruje si w nim tylko podstpu ze strony polskiego ksicia. Nie bierze si jednak pod uwag, e Bolesaw Chrobry mg istotnie, korzystajc z cikiej sytuacji cesarza, myle o narzuceniu mu pomylnego dla siebie rozwizania pokojowego.
155

tur et ibidem, quousque omnis pene exercitus factis in precedenti nocte pontibus paludem transcenderet preiacentem, detinetur. 21. Tunc ille, monachus habitu, sed dolosa vulpis in actu et ob hoc amatus a domino, redut; et imperator Geroni archiepiscopo et Geroni inclito marchioni ac Burchardo palatino comiti residuos committens progreditur et, ut se solito cautius circumspicerent, ortatur. Post hoc ab hostibus prope in silva latentibus magnus clamor ternis mugitibus attollitur, et mox nostrum agmen sagittariis intermixtim currentibus ab hiis appetitur. Quibus primo conflictu secundoque fortiter resistunt et ex eis multos palantes occidunt. Set fugientibus quibusdam ex nostris confortati hostes glomerantur et nostros iterum incurrentes dissipant et separatos sagittis fallentibus perdunt. Gero autem archiepiscopus et Burchardus comes vulneratus vix evadentes cesari haec referebant. Liudulfus autem iuvenis cum paucis capitur, et Gero ac Focmarus comites cum CC militibus optimis occisi spoliati sunt, quorum nomina et animas Deus omnipotens misericorditer respiciat; et nos, quorum culpa hii tunc oppetiere, sibi per Christum reconciliet et, ne quid tale ulterius paciamur, clemens custodiat. 22. (14.) Imperator, ut hoc triste nuncium audivit, ad tollenda interfectorum corpora redire voluit; set multorum tardatus consilio id quasi invitus omisit et Aeidum antistitem, qui eis licentia infausti ducis sepulturam inpenderet et Geronis corpus marchionis inploraret, remisit. Venerabilis vero pater cesari voluntarie consentiens concito cursu revertitur; et ut miserabilem aspexit stragem, flebiliter ingemuit et suppliciter pro hiis oravit. Hunc cum victores et tunc in preda solum morantes eminus viderunt, de consequentibus timidi primo fugerunt deindeque propius accedentem salutaverunt et sine omni offensione eum abire permittunt. Hic a Bolizlavo multum de pernicie nostra gaudenti, quod postulat, inpetrans sine mora redut et corpora sociorum cum magno labore inimicis faventibus sepelivit. Funus autem predicti marchionis et socii eius Widredi usque ad Mysni fecit reduci. Haec ibidem
Palatyn saski. Por. VI, 16. 15: Por. VII, 65. 158 Zdzieranie zbroi z trupw na polu bitwy byo sta praktyk w tych czasach wobec sabego rozwoju produkcji elaza. 159 Thietmar uywa tu tytuu grafa w znaczeniu oglnym, gdy Gero by margrabi. 160 Graf saski. 161 Staa u Thietmara tendencja tumaczenia wszystkich nieszcz kar Bo. 162 Biskup Mini. Por. IV, 6.
156

jecha. Zwoki za wspomnianego margrabiego163 i jego towarzysza Widreda kaza zawie a do Mini. Tam przyj je ze smutkiem margrabia Herman.164 i odprowadzi je z brami Gunterem165 i Ekkehardem163 a do grodu Nienburga 167, gdzie arcybiskup koloski Gero 168 i jego brat margrabia Thietmar 169, ojczym 170 Hermana, a ojciec polegego margrabiego zbudowali za panowania Ottona II opactwo na cze Boej Rodzicielki i witego mczennika Cypriana 171. Z kolei arcybiskup Gero172 odda zwoki ziemi i pociesza czcigodn Aidelaid, jej syna Thietmara173 oraz pogronych w aobie przyjaci i wasali. 23 (15). Tymczasem cesarz dotar ze swoim wojskiem do Strzay, a poniewa wiedzia, e Mieszko nastpuje mu na pity z si zbrojn, nakaza margrabiemu Hermanowi przyby szybko dla obrony minieskiego grodu, sam za uda si prosto do Merseburga. Mieszko atoli, pouczony przez swego niegodziwego ojca, skoro tylko zauway, e nasi odeszli rozdzieleni na czci, nie pozostawiwszy adnej osony, przeprawi si 13 wrzenia o wicie przez ab pod wspomnianym grodem174 z siedmiu legiami175 i nakaza jednym z nich pustoszy okolic, drugim za przystpi do zdobywania grodu. Kiedy to zobaczyli wietnicy 176, zwtpili o monoci ocalenia i zostawiajc prawie ca chudob schronili si do warowni lecej w grnej czci grodu177. Nieprzyjaciele, uradowani tym wielce, wdarli si do opuszczonego podgrodzia i zabrawszy wszystko, co tylko tam znaleli, podpalili je, po czym podoyli ogie wyej w dwch miejscach pod ow warowni i natarli na ni z ca zacitoci. Graf Herman, widzc, jak jego nader szczupa garstka obrocw sabnie, rzuci si na ziemi i baga o zmiowanie Chrystusa, jego za sawnego mczennika Donata o wite wstawiennictwo, nastpnie przywoa na pomoc niewiasty. Te stany na szacach i rzucajc std kamienie wspary mczyzn. Ogie, ktry podoono, ugasiy w braku wody miodem i, Bogu dziki, poskromiy wcieko i zuchwao wroga. Mieszko, przypatrujc si temu wszystkiemu z wznoszcej si obok gry, oczekiwa na przybycie reszty rycerzy. Ci, pustoszc i palc, gdzie tylko by ogie, wszystko wokoo a do rzeki Gany 178, powrcili pno na zdrooGerona. 164 Wielokrotnie wymieniony margrabia Mini. 165 Kanclerz w latach 10091023, pniejszy arcybiskup salzburski. 166 Ekkehard II, margrabia Mini po swoim bracie Hermanie w latach 10321046. 167 Patrz Ks. IV, uw. 335. 168 Por. II, 24. 169 Por. II, 24 i Ks. II, uw. 122. 170 Herman by synem margrabiego Ekkeharda I i Swan163

Hirimannus comes flebiliter suscipiens et usque ad Novam urbem, ubi Gero Coloniensis archiepiscopus et Thietmarus marchio, frater eius, vitricus istius, pater autem interempti comitis, in honore Dei genitricis et sancti martyris Cypriani regnante secundo Ottone abbaciam construxerunt, cum fratribus suis Guntterio ac Ekkihardo comitatur. Quae Gero archiepiscopus tunc terrae commendans domnam Aethelheidam eiusque filium Thietmarum et merentes amicos ac milites solatur. 23. (15.) Interim caesar cum suis ad Strelam urbem pervenit; et Miseconem cum exercitu subsequi sciens, Herimannum marchionem ad Mysnensis defensionem civitatis properare iubet. Ipse vero ad Merseburg recto tetendit itinere. Miseco autem a patre nefario instructus, ut primo nostros abisse divisos nullamque post se custodiam esse relictam sensit, Id. Semptembris Albim iuxta urbem predictam cum VII legionibus in ipsa transcendit aurora, quosdam circumquaque iacentia vastare, alios vero urbem pre-, cipiens inpugnare. Quod Wetennici conspicientes seque tueri posse desperantes superpositae civitatis municionem relictis pene omnibus suis ascendunt. Ob hoc hostes admodum gavisi suburbium intrant relictum et hoc ablatis rebus inventis incendunt et superius castellum in duobus locis accensum infatigabiliter aggrediuntur. Hirimannus vero comes videns auxiliatores suos admodum paucos iam defecisse, Christi pietatem et eius incliti martyris Donati intercessionem sanctam prostratus postulans mulieres ad succurrendum hortatur. Quae propugnacula attingentes lapidibus viros adiuvant, ignem inpositum, quia defecit aqua, medone extingunt et, Deo gratias! inimici furorem et audatiam minuunt. Hoc totum Miseco de monte iuxta posito cernens socios adventantes exspectat. Qui depopulantes et, ubi ignis inveniebatur, omnia usque ad Ganam fluvium concremantes sero lassis revertuntur equis et ibi cum
hildy, polegy za Gero synem margrabiego Thietmara i Swanhildy. Byli to wic bracia przyrodni. 171 Klasztor zosta zaoony w r. 970 w Thankmarsfeld w Dolnym Harzu (koo Gernrode) i przeniesiony w r. 975 do Nienburga. 172 Arcybiskup magdeburski. 173 Margrabia Thietmar II z saskiej Marchii Wschodniej 10151030. 174 Minia. 175 Czyli 7000 ludzi. 176 P. Ks. V, uw. 58. 177 Tzw. castellum superius, grd wewntrzny, pooony wyej nad podgrodziem, przeznaczony tylko dla zaogi. 178 Dzi Grosse und Kleine Jahna. Lewy dopyw aby wpadajcy do niej koo Riesa.

nych koniach i byliby przenocowali tam ze swoim wodzem, by ruszy nazajutrz do szturmu, gdyby nie zauwayli przybierajcej wody na abie. Z tego powodu wojsko, mimo wielkiego zmczenia, wycofao si w nader pomylnych warunkach i ten szczliwy manewr uly zatroskanemu sercu wodza 179. Kiedy cesarz si o tym dowiedzia, wysa spiesznie na pomoc margrabiemu co tylko mg zebra wojska i w jaki czas potem nakaza odbudowa podgrodzie. Dla wykonania tego dziea oraz nadzoru nad nim 18 zjechali si 8 padziernika arcybiskup Gero, biskup Arnulf, grafowie i wielu innych. Byem i ja wrd nich, o wiele od nich gorszy. W czternacie dni wykonalimy cakowicie dzieo odbudowy i odjechalimy powierzywszy piecz nad grodem na cztery tygodnie grafowi Fryderykowi 181. 24 (16). Arcybiskup Gero przyby w moim towarzystwie do miejscowoci zwanej Mucherini182. Tam przypomniaem mu o jego yczliwych obietnicach i w dniu 25 padziernika otrzymaem ode w przytomnoci wiadkw: Heribalda, Hepona, Ibona, Krystyna i Seberta 183 wadz kocieln wraz z pastoraem, ktry jeszcze dzi posiadam, nad nastpujcymi czterema grodami: Szkudzice 184, Cotuh 185, Bichni186, Vurcin187 oraz wsi Ronic 188, co do pozostaych piciu: llburg 189, Pauc 19, Dybina m, Lubanie192 i Jeziorzysk193, arcybiskup odoy decyzj i owiadczy, i pozostawia j sobie na przyszo. Tego dnia przybylimy do grodu Serbice 194, gdzie opowiedziaem zgromadzonym tani wasalom arcybiskupa, jak askawie ich pan wobec mnie postpi. Tam rwnie otrzymalimy wiadomo o chorobie czcigodnej Fryderuny, u ktrej gocilimy wanie w gospodzie. Nazajutrz, to jest 27 padziernika, wyzbya si ona, niestety, swej ziemskiej powoki. Std pody arcybiskup do Magdeburga i spdzi tam uroczysto Wszystkich witych, ja za obchodziem j w Walbeck. (17). Tymczasem Arduin, krl z imienia tylko, utraciwszy grd Vercelli, ktry przez duszy czas bezprawnie posiada po wypdzWylew aby odegra ju raz du rol w wojnie polsko-niemieckiej, mianowicie w r. 1012, kiedy uniemoliwi nadejcie odsieczy dla obleganego przez Bolesawa Chrobrego Lubusza decydujc w ten sposb o zdobyciu przeze tego grodu. Por. VI, 80. Tym razem wylew aby pokrzyowa plany polskie. 180 Wymienieni dostojnicy wykonywali istotnie tylko nadzr, gdy praca fizyczna przy odbudowie grodu spoczywaa na barkach ludnoci suebnej, prawdopodobnie owych sowiaskich wietnikw.
179

seniore suo cras ad urbem pugnaturi pernoctarent, ni Albim orescere viderent. Propter hoc exercitus nimis defatigatus cum securitate inopinata remeavit et ducis sui cor anxium hac prosperitate relevavit. Imperator autem haec ut audivit, quoscumque tunc colligere potuit, ad succurendum suo marohioni propere mittit et suburbium non longe post redintegrare precepit. Ad huius operis supplementum et custodiam Gero archiepiscopus et Arnulfus presul VIII. Id. Octobr. cum comitibus caeterisque compluribus conveniebant. Hiis omnibus ego longe inferior interfui. In XIIII diebus incepta ad unguem nos perducentes abivimus, committentes urbem Fritherico comiti ad IIII ebdomadas. 24. (16.) Gero archiantistes et ego eiusdem comes ad locum, qui Mucherini dicitur, veniebamus. Ibi tunc ego de promissis dulcibus eum ammonens percepi ab eodem cum baculo eius, quem hodie teneo, parrochiam super has IIII urbes: Scudizi, Cotuh, Bichini et Vurcin et vlam, quae Rosneci dicitur, de residuis V, Ilburg, Pauc, Dibni, Liubanizi et Geserisca, differens ac in posterum dicens relicturum, VIII. Kal. Novembr., presentibus Mis testibus: Heribaldo, Hepone, Ibone, Cristino atque Seberto. Eodem die ad urbem Curbici dictam venimus, ubi convenientibus archiantistitis militibus id manifestavi, quam misericorditer erga me senior suus egerit. Ibique de infirmitate venerabilis Fritherunae comperivimus, ad cuius hospicium tunc nos fuimus; quae, pro dolor! in sequenti die, id est VI. Kal. Novembr., hominem exuit interiorem. Inde archiepiscopus ad Magadaburg profectus omnium festivitatem sanctorum celebravit et ego in Wallibici. (17.) Interim Hardvigus, nomine tantum rex, perdita urbe Fercellensi, quam diu expulso Leone episcopo iniuste possedit, infirmatur et radens barbam monachus est effectus terciaque Kal. Nov. obiit, sepultus in monasterio . Imperator autem occidentales invisens regiones, quae ibi tunc erant emendanda, correxit.
Graf z Eilenburg, brat Dediego (Ciazo). Por. VI, 50, 54, 70; VII, 50. Nazwa sowiaska, moe Mokrzany. Dzi Mockrehna koo Torgau. 183 wiadkowie dokumentu, raz tylko wymienieni w Kronice. 184 Grd na terenie plemienia sowiaskiego tej nazwy. 185 por Ks IIIuw. 13 186 por Ks I uw 69 187 por KS. III, uw 87. 188 Dzi Rassnitz nad Bia Elster. 189 Por. Ks. III, uw. 89. 190 Por. Ks. III, uw. 91. 191 Por. Ks. III, uw. 90. 192 Por. Ks. III, uw. 92. 193 Por. Ks. III, uw. 93. 194 Por Ks. VI, uw. 265.
183 181

niu biskupa Leona 195, zachorowa i brod postrzygszy wstpi midzy mnichy 19(i. Zmar on 30 padziernika i pochowany zosta w klasztorze. Cesarz tymczasem objeda zachodnie czci pastwa i doprowadza do porzdku, co byo tutaj do poprawienia. 25 (18). Po tych wypadkach dostojny biskup Idzi, ledwie powrci z Polski z wielkimi darami, zacz niedomaga i 20 grudnia odda Chrystusowi sw wiern dusz w grodzie zwanym Libzi196a. Zaraz zjawi si tu biskup z ytyc Hilliward, wezwany do urzdzenia mu pogrzebu. Kiedy wszed on do domu, w ktrym umar ten wity m, poczu, i dom w peen by najcudowniejszych zapachw. Odprowadzi tedy zwoki a do Mini i pochowa je przed otarzem przy pomocy grafa Wilhelma, ktry wedle kolejnoci mia wwczas stra nad grodem 197. Poniewa obiecaem wyej198, e opowiem pniej o yciu Idziego, wic przedstawi kilka szczegw z jego wielkiego dziea: By w m urodzenia szlachetnego i bogaty we woci, lecz w swojej prostocie ducha za nic mia te rzeczy. Przed swoj konsekracj y chwalebnie w Magdeburgu z innymi brami podug reguy klasztornej, a gdy wyej postpi jako pasterz pobonych trzd, naladowa, jak tylko mg, ycie apostow. Nie nosi nigdy koszuli i spodni, chyba e piewa msz wit; czsto j zreszt opuszcza, poniewa uwaa si niegodnym jej odprawiania. Wielu nie mogo wyj z podziwu, jak wystawia si on na wszystkie przykroci zimy. Zdarzao si czsto, e jego ludzie z trudem tylko mogli si go docuci, gdy ju zwtpili prawie o jego yciu. Ciao swoje umartwia surowymi postami i wicej chodzi boso, ni wymagaa tego potrzeba. Kiedy podczas dalekich podry widzia, e jemu i towarzyszom zbywa na jedzeniu lub inne trafiaj im si przykroci, dzikowa Bogu i drugim to czyni przykazywa. W dziaalnoci misyjnej i kaznodziejskiej oraz przy bierzmowaniu oddawa usugi nie tylko swojemu, lecz take wielu innym kocioom. Ograniczajc rodki, z ktrych sam wraz ze swoimi powinien by si utrzyma, naby dla swojego kocioa prawie dwiecie anw ziemi. Rzadko wici olej wity i kapanw 199, witynie Paskie jednak bardzo chtnie i czsto bez mszy witej. Jego oczy z powodu cigych i nadmiernych wyleww ez zachodziy ju mg. Nam wspczesnym nie podoba si jego sposb ycia z powodu naszej niegodziwoci, on za nie gustowa w naszym. Dwadziecia trzy lata z gr przey w nieustannej pracy 200. Koniec swj przepowiedzia naprzd i prosi usilnie, by go nigdy nie chowano w Mini. Obawiajc si bowiem zburzenia tego grodu w przyszoci, zawsze ywi w sercu pragnienie, by mg sobie zasuy na grobowiec w miejscowoci

25. (18.) Post haec autem Eid antistes egreius a Polenia saltem cum muneribus magnis reversus egrotare cepit et in urbe Libzi vocata fidelem Christo animam XIII. Kal. lanuarii reddidit. Et Hilliwardus Citicensis episcopus ad huius procurationem vocatus mox adfuit et domum, qua vir sanctus abierat, optimis redolere odoribus introiens agnovit; et corpus eiusdem usque ad Mini prosequitur. Sepelivit illud coram altari auxilio comitis Willehelmi, qui ordine suo eandem tunc custodivit civitatem. Sed quia superius promisi, me de eius vita in sequentibus dicturum, de magnis pauca loquar. Erat vir predictus nobilis genere, dives in prediis, sed paupertate spiritus haec pro nihilo ducens. Ante benedictionem in Magadaburg cum caeteris confratribus regulariter c multum laudabiliter vivens et post in divinis gregibus lucrandis alcius insurgens pro possibilitate sua apostolicam imitatus est vitam. Nulla umquam utitur camisia neque braca nisi tunc, cum missam cantavit; quam idcirco sepius dimisit, quia se ad hoc indignum iudicavit. Hiemis asperitatem qualiter is umquam sustineret, multi ammirabantur. Crebro a suis pene desperatus in stuba vix recreabatur; corpus suum nimis afflixit ieiuniis, plus nudis pedibus quam aequo laborans. Cum sibi et sociis late vagantibus victum defecisse vel aliquid arduum occurrere videret, Deo gratias egit et omnes hoc dicere iussit. In baptizando et predicatione continua et confirmatione non modo suae utilis erat aeclesiae, sed aliis quam pluribus. De hiis, quibus ipse cum suis vivere debebat, rebus sibi subtractis pene ducentos aeclesiae suimet acquivisit mansos. Crisma et clerum raro, templa autem Domini libenter consecravit, et tunc crebro sine missa. Oculi eius ob assiduam fletus nimii effusionem iam caligabant. Nobis contemporalibus suis ob crimen nostrum eius conversacio displicuit et ei nostra. XXIII annos et amplius labore ineffabili vivens, finem suum ante predixit et, ut numquam ad Mini poneretur, multum rogavit. Id namque semper in mente ob timorem futurae desolationis desideravit, ut ad locum Colidici dictum, ubi Christi Magnus martyr corporaliter requiescit, et ipse mereretur tumulari. Sed comes Herimannus, sperans precibus eiusdem locum sibi a Deo paratum adiuvari, ut prefatus sum, ibidem fecit eum deponi.
Por. VII, 2. 196 W klasztorze Fruttuaria w S. Benigno, midzy Turynem i Ivrea. 198a Lipsk. 197 Patrz o obowizku kolejnej stray W Mini Ks. VI, uw. 298. 198 IV. 6. 199 Tzn. rzadko wywica nowych kapanw. 20 Tzn. na stolicy biskupiej.
195

zwanej Coldici201, gdzie spoczywaj zwoki mczennika Chrystusowego Magnusa. Wic margrabia Herman kaza go tam pochowa w nadziei, e dziki jego wstawiennictwu zyska na tym to miejsce od Boga mu przeznaczone. 26 (19). W wigili Boego Narodzenia zmar arcybiskup trewirski Meingaudus202 w swoim grodzie zwanym Koblencja po omiu latach i siedmiu miesicach swoich rzdw203. Jego zwoki przeniesiono z honorami do jego waciwej siedziby i pochowano obok jego poprzednikw. Cesarz, dowiedziawszy si o tym, martwi si strat tak wybitnych pasterzy i naradza si ze swoim otoczeniem, jak obsadzi najlepiej oprnione stanowiska. wita Boego Narodzenia spdzi cesarz wrd radosnych uroczystoci w Paderborn. Po witach cesarz postawi na czele metropolii trewirskiej syna margrabiego Ludpolda, Poppona 204, podwczas proboszcza kocioa w Bambergu. Kiedy z polecenia cesarza i za zgod biskupa Verdun 203, ktry by pierwszym w hierarchii wrd biskupw, mia wywici Poppona arcybiskup moguncki Erkanbald 206, biskup z Metzu Teodoryk stara si temu daremnie przeszkodzi, skarc si nieustannie i podnoszc z pokor, i byoby suszniejszym wobec prawa, by ta konsekracja przez niego zostaa dokonana. Cesarz jednak nie sucha go, gdy przedstawia mu dokumenty 207 i zabrania ceremonii pod kltw, lecz kaza konsekracj przeprowadzi. W tych dniach rwnie cesarz mianowa na miejsce biskupa Idziego kapelana margrabiego Thietmara Eilwarda208, czynic zado w tym wzgldzie yczeniom jego brata Hermana209. Konsekracji dokona w niedziel poprzedzajc wito palm arcybiskup Gero w naszej asycie w Merseburgu. 27 (20). Najblisz niedziel palmow spdzi cesarz z dostojnym biskupem wrzburskiej diecezji, we rod za przyby do Bambergu i tani wici rocznic Wieczerzy Paskiej i mki Chrystusa oraz radosne chwile Wielkanocy. Poniewa zaproszony przeze wuj, krl Burgundii Rudolf 210, nie mg tani przyby, prosi, by jego ukochany siostrzeniec zechcia wyjecha naprzeciw niego. Ich spotkanie nastpio w miecie Strassburgu i wielka serdeczno ich wzajemnych yczliwych stosunkw uradowaa serca towarzyszcych
201

Colditz nad Muld, 46 km od Mini. 202 10081015. 203 Meingaud zosta arcybiskupem w kwietniu 1008 r., wic powinno by: siedem lat i osiem miesicy.

26. (19.) In vigilia natalis Domini Meingaudus Trevericae civitatis archiepiscopus obiit in urbe sua Cophelenci dicta, sedens VIII annos et VII menses; indeque corpus suum ad sedem propriam delatum honorifice ad antecessores suos locatur. Imperator haec audiens de tantorum detrimento patrum turbatur, qualiterque loca bene suppleret vacua, cum familiaribus suis tractavit; et natale dominicum in Pathebrunmm festivis peregit gaudiis. Et post hanc Popponem, Liupoldi marchionis filium et tunc Bavenbergensis aeclesie prepositum", Treverensi prefecerat urbi; et cum is ab Erkanbaldo Magociacensi archiepiscopo iussu cesaris et licentia Virdunensis episcopi, qui primus horum in ordine fuit confratrum, consecrari debuisset, a Thiederico Metensi antistite, eo quod a se iustius haec ordinacio fieri deberet, assidua acclamatione et humili peticione id incassum prohibebatur. Nam inperator hunc scripta demonstrantem et banno id interdicentem no<n exaudivit, sed unccionem conpleri precepit. In hiis diebus vice Eidi presulis Eilwardus, Thietmari marchionis cappelanus, ortatu Herimanni confratris a cesare constituitur et in dominica die ante palmas in Merseburg a Gerone archiepiscopo nobis faventibus benedicitur. 27. (20.) Proximam palmarum iucunditatem inperator cum Heinrico venerabili Wirciburgiensis aeclesiae episcopo complens, IIIIa feria ad Bavanberg venit ibique cenam Domini et passionem cum paschali tripudio honorabiliter peregit. Et quia Rothulfus Burgundiorum rex, avunculus eius, sicut vocatus erat, huc venire non potuit, nepotem sibi dilectum obviam sibi pergere rogavit. Fit eorundem conventio in urbe Argentina, et mutue caritatis invicem larga benignitas consociis arrisit utrisque. Fuit quoque ibidem Rothulfi regis inclita coniunx, quae familiaritatis huius adiutrix filios suimet duos, senioris autem sui privignos, cesari commenPoppo by arcybiskupem trewirskim w latach 10161047. Biskup Verdun Hejmo (9901025) jako najstarszy z biskupw mia pierwszestwo w dokonaniu konsekracji nowego arcybiskupa. Poniewa konsekracji dokona z polecenia cesarza inny biskup (arcybiskup moguncki), przeto potrzebna bya na to zgoda Hejmona. 206 10111021. 207 Nie wiadomo, jakie dokumenty przedstawi mg biskup meteski Teodoryk, gdy z punktu widzenia obowizujcego kanonicznego prawa zwyczajowego w tym wypadku nie przysugiwao mu adne pierwszestwo. 208 Eilward by synem margrabiego Ekkeharda I i bratem margrabiego Hermana. Rzdy biskupie w Mini sprawowa od r. 1016 do 1023. 209 Margrabiego Mini. 210 Rudolf III, 9931032. Brat matki Henryka II Gizeli.
205 204

im osb. Bya tam take obecna dostojna maonka krla Rudolfa 211, ktra przyczynia si bardzo do tego przyjacielskiego spotkania! Oddaa ona pod opiek cesarza swoich dwch synw, a pasierbw swego obecnego maonka. Cesarz da tym miym mu wasalom to wszystko w lenno, co przekaza mu jego wuj, a co dotychczas dziery z jego aski Wilhelm z Poitou 212. 28. Cesarz wedle mdrego postpujc planu pragn w ten sposb podporzdkowa sobie silniej to terytorium, ktre w swoim czasie obieca mu wspomniany krl pod przysig na wypadek swojej mierci213. Albowiem wuj jego przekaza mu pene zwierzchnictwo nad ksitami Burgundii214 i zobowiza si, e bez jego rady nie bdzie zaatwia najwaniejszych spraw pastwa 215. Cesarz da biskupstwo w tym kraju pewnemu szlachcicowi, ktry jednak pniej, zaledwie uszed stamtd z yciem216. Albowiem kiedy wszechpotny w tym kraju graf Wilhelm dowiedzia si o tym wszystkim, zacz przeladowa biskupa i w kocu, gdy ten ucieKal w pojedynk, kaza go tropi psami217. Kiedy opadajcy z si biskup sysza ju ich szczekanie, przeegna znakiem krzya witego, ktry by w danej chwili jedyn jego ostoj, lady swych stp i pooy si niby martwy, jak gotowa do zdobyczy ofiara. I oto zajade p,sy, poczuwszy z daleka przeegnane miejsca, zawrciy, jakby przez jak trb powietrzn cofnite, i dziki temu ten prawdziwy suga Boy dotar poprzez tajemne droyny lene do okolic, w ktrych mg si czu bezpiecznym. 29. Cesarz obdarzy krla218, jego maonk i wszystkich jego ksit219 olbrzymi sum pienidzy i odprawi ich do domu potwierdziwszy ponownie dawny akt przekazania zwierzchnictwa (nad Burgundi) 220. Nastpnie zebra wojsko i wyruszy do miasta
Irmingarda. Thietmar popeni tutaj bd co do osoby. Chodzi tu nie o grafa Wilhelma V z Poitou, lecz o grafa burgundzkiego Ottona Wilhelma, syna wygnanego krla Italii Adalberta i Gerbergi, ktry nalea do najpotniejszych wasali w krlestwie burgundzkim i wystpowa bardzo energicznie przeciw planom Rudolfa III przekazania Burgundii Henrykowi II. Kiedy obecnie na zjedzie sztrasburskim Rudolf III odnowi ukad dziedziczenia z r. 1006 i przekaza zwierzchno lenn nad Burgundi Henrykowi II, ten w wykonaniu przekazanych mu praw pozbawi Ottona Wilhelma wszystkich lenn i nada je pasierbom Rudolfa III.
212 211

davit; dilectis sibi militibus hoc totum dedit in beneficium, quod sibi ab avinculo suimet tunc est concessum et quod Willehelmus Pictaviensis hactenus habuit regio munere prestitum. 28. Imperator sapienti usus consilio hoc voluit cum hiis id sibi firmius subdere, quod longe prius rex predictus ei sacramentis post mortem suam sancierat. Omnem namque Burgundiae regionis primatum per manus ab avinculo suimet accepit et de maximis rebus sine eius consilio non fiendis securitatem firmam. Episcopatum in hac regione quodam nobili viro dedit, de quo postea vix securus evasit. Namque Willehelmus, prepotens vir in hiis partibus, ut hoc omne comperit, eundem persequi et ad ultimum fugientem solum canibus precepit inquiri. Quos cum antistes iam defatigatus latrantes audiret, quod unicum tunc habuit solacium, signo sanctae crucis sua post [se] signans vestigia, quasi mortuus iacuit et ad predam paratus fuit; et ecce canes rapidi loca eminus
213 w roku 1006. Do tego ukadu czyni Thietmar aluzj rwnie w rozdziale 29:firmata iterum antiqua tradicione. Patrz: S. Hirsch, Jahrbcher, I, s. 391 i n.; O. Blumcke, Burgund unter Rudolf III, Greifswald 1869, s. 38; F. Wagner, Das Geschlecht der Grafen von Burgund I, Bresslau 1878, s. 32; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 50; R. Poupardin, Royaume de Bourgogne, Paris 1907, s. 120; A. C a rtellieri, Weltstellung, s. 282; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 457. 214 Wyraenie primatus oznacza u Thietmara w innych miejscach Kroniki (IV, 2; V, 11; VI, 60) tyle, co primates", czyli principes", ksita, i takie te znaczenie posiada w przywiedzionym tekcie. Naley wic rozumie w tekst w ten sposb, e Rudolf III, wznawiajc ukad dziedziczenia z r. 1006, odda obecnie Henrykowi II zwierzchnictwo nad swoimi wasalami, tzn. ksitami (monymi) Burgundii. Patrz trafn wykadni tekstu u G. Waitza, ber Thietmar VII, 20, Forsch. z Deutsch. Gesch. 13, s. 492 i nn. Z literatury prcz prac przytoczonych wyej w uw. 213: S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 36 i n. i H. Mitteis, Lehnrecht und Staatsgewalt, s. 222 i n. 215 Przekazanie praw zwierzchnich nad Burgundi Henrykowi II zostao dokonane na wypadek mierci Rudolfa III, tzn. ten ostatni wykonywa tam wadz krlewsk do koca swego ycia. Z uwagi jednak na nabyte, cho jeszcze nie zrealizowane prawa cesarza musia on zasiga jego zgody przy najwaniejszych aktach pastwowych. 216 Wypdzony przez grafa Ottona Wilhelma. 217 Tym biskupem by Bertald, arcybiskup Besancon. 218 Thietmar powraca tutaj do opowieci zacztej w rozdziale 27. 219 Tzn. tych monych burgundzkich, ktrzy towarzyszyli Rudolfowi III podczas pobytu w Strassburgu. 220 Por. wy. uw. 213.

Bazylei. Kiedy jednak dowiedzia si tam, e Wilhelm gotuje si do oporu w obwarowanych grodach i chce mu zamkn przystp do kraju, nie zaufa maej liczbie swego wojska, lecz zacz zbiera zewszd przychylne mu oddziay. Nastpnie, sam nie ponoszc strat, niszczy ogniem wzdu i wszerz kraj, ktry omieli si podnie bunt przeciwko niemu. Przekonawszy si jednak, i nie zdobdzie adnego z tych grodw, powrci do domu ze smutkiem, albowiem ani tutaj, ani na Wschodzie221, nie mg zada nieprzyjacioom takiej klski, ktra by miaa szkodliwe dla nich skutki na przyszo. (21). Tymczasem cesarzowa bawic w naszych stronach naradzaa si z tutejszymi ksitami nad obrona ojczyzny 222. Nasz wrg Bolesaw nie atakowa w tym czasie naszego kraju, lecz umacnia swj, dowiedziawszy si za o wyniku akcji cesarza radowa si i pyszni wielce223. Wielu znajcych dobrze sytuacj twierdzio stanowczo, e gdyby cesarz ruszy na niego wwczas z ca si wojskow, mgby samym strachem przywie go do zwrotu naszych ziem, znajdujcych si pod jego panowaniem, a jego samego uczyni skonnym do ulegoci, ofiarowawszy mu tylko pokj 224. 30. Tymczasem mikki i zniewieciay krl Burgundw, ulegajc namowom tych, ktrzy poczuwszy rozpuszczone wodze sprawiedliwoci jako to ciel nieszczsne hasa wolno chcieli"225, postanowi cofn ow darowizn, ktr przyrzek by swemu siostrzecowi 226. Kiedy potem znowu chcia wytrwa przy swoim pierwszym akcie, nie mg tego uczyni z powodu ich pychy 227 i zoliwego oporu. Nie ma zaiste drugiego krla, jak sysz, ktry by tak, jak ten panowa: miano krla nosi on tylko i koron; biskupstwa nadaje tylko tym, ktrych wybieraj jego ksita; na swoje wasne utrzymanie ma tak skromne rodki, e yje na koszt biskupw, ani tych jednak, ani nikogo w ogle nie moe wybawi od niebezpieczestwa z zewntrz. Dlatego ci su z zawizanymi rkami kademu monemu, jak krlowi i tylko dziki temu zaywaj pokoju. Po to rzdzi nimi taki wadca, aby tym wobodniej moga szale zo niegodziwych ludzi i aby nie przyszo nowe prawo przez innego wydane krla, ktre by zamao ten stary obyczaj. Graf Wilhelm, o ktrym mwiem wyej 228, jest z nazwy wasalem krla,
Z powyszego wynika, i cesarz liczy si z podjciem na nowo wojny przeciw Bolesawowi Chrobremu. 222 W zwizku z now kampani wojenn, ktr Henryk II zamierza podj przeciw Bolesawowi Chrobremu, musiano czyni w Niemczech w czasie jego nieobecnoci odpowiednie przygotowania.
221

olfacientes signata, ut grandi turbin retroacti, reversi sunt, et sic verus Dei famulus per incognita nemoris loca ad amicos perrexit fines. 29. Cesar autem regi et contectali eius cunctisque suimet principibus ineffaibilem pecuniam dedit et firmata iterum antiqua tradicione eos abire permisit, ipse exercitu congregato ad Basulam urbem profectus. Sed cum ibi Willehelmum munitis urbibus resistentem et introitum sibi prohibere cupientem audiret, parva multitudine diffisus amicam manum undiquessecus colligit et provincias sibi rebellare presumentes incendio late flagranti securus desolavit. Cumque se nullam urbium earundem expugnare pro certo sciret, reversus est tristis, quod nec hic nec in parte orientali nocituram hostibus suis intulit molestiam. (21.) Interim inperatrix in nostris commorata provinciis defensionem patriae cum nostris principibus meditatur. Hostis autem noster Bolizlavus inter haec nil nostra lesit, sed sua munit et certus de eventu cesaris effectus laetatur et nimis extollitur. Namque multi, quibus hoc cognitum erat, veraciter asserebant, si cesar ad eum tunc turmatim veniret, timorem, quod eundem de nostris respiceret, restituere et eum ad servitutem suam pace tantum concessa promptum et fidelem habere potuisset. 30. Sed Burgundiorum rex mollis et effeminatus bona, quae nepoti suimet promisit, impedire eorum instinctu voluit, quibus relaxato iusticiae freno velud infelici vitulo per latum liberos
Jak wida, Bolesaw Chrobry spodziewa si rwnie nowego ataku ze strony Niemiec. 224 Wiadomo powysza wyglda raczej na pobone yczenia kronikarza, ni na obraz wczesnej rzeczywistoci. Niewtpliwie, niekorzystny dla Bolesawa Chrobrego zwrot w sytuacji na Rusi, ucieczka jego zicia wiatopeka, osabiy jego pozycje, nie do tego stopnia jednak, by gotw by na cakowite ustpstwa wobec Niemiec, zwaszcza co do zrzeczenia si uyc i Milska. H. Zeissberg, Die Kriege, s. 413, idzie wic za daleko, przyjmujc tak interpretacj. Natomiast suszn jest jego uwaga, i powyszy tekst Thietmara potwierdza poprzedni wiadomo Rocznikw kwedlinburskich (por. wy. uw. 125) z r. 1015 o daniu cesarza oddania mu ziem dzieronych w lenno przez Bolesawa. 225 Sowa z poematu pt. Ecbasis captivi (powstaego w X w. w Toul) wyd. K. Strecker, Mon. Germ. Hist. Script. in usum schol. 1935, s. 3 i n., 9. 226 Por. rozdz. 28, 29. 227 Okrelenie pycha" stanowi aluzj do aspiracyj monych burgundzkich, pragncych posiada rodzimego wadc. 228 W rozdz. 27 i 28.
223

faktycznie za jego panem. W tym kraju grafem nazywa si tylko ten, kto ma godno ksicia: aby za wadza takiego grafa nie doznawaa uszczerbku, stawia ona, jako rzekem, opr cesarskiemu majestatowi sowem i czynem. 31 (22). Kiedy poprzedniego lata229 pobony biskup witego kocioa werdeskiego Bernhar czu zbliajcy si zachd swojego ywota, wezwa do siebie askawie wszystkich swoich winowajcw i przypomnia im, i zgrzeszyli jako ludzie przeciwko Bogu i powierzonemu mu kocioowi, po czym udzieli peen miosierdzia rozgrzeszenia tym wszystkim, ktrzy wyznali swoje grzechy. Tym za, ktrzy nie chcieli przyzna si do jakiejkolwiek winy wzgldem niego, tak dowodzi: Prosz was, moje dzieci, nie postpujcie w ten sposb! Ani ja, ani moi nastpcy nie chcemy oszuka was w czymkolwiek; pragniemy tylko wyzwoli was z tych grzechw i rozsta si z wami w prawdziwym pokoju". Majtek kocioa swego powikszy o trzysta anw, ktre naby w sposb prawmy. Cesarza swego i wszystkich wiernych Chrystusa z serca miowa, nade wszystko za stara si o powierzonych swojej pieczy, naladujc w tym wzgldzie przykad najwyszego pasterza. Rzdzi diecezja ten m dostojny dwadziecia cztery lata230, w cigu ktrych zacz budowa wie obok werdeskiej katedry z rzadkich w tym kraju kamieni. I oto 25 lipca zniko sprzed oczu naszych to rdo wiatoci. Cesarz, dowiedziawszy si o tym, tak opakiwa mier tego wielkiego pasterza, jak syn opakuje mier ojca. Na jego miejsce ustanowi 24 sierpnia Widgera, Jctry dugo wzbrania si przyj t godno231. Widger by przedtem proboszczem kocioa w Kolonii i teraz wanie zosta stamtd usunity przez arcybiskupa Herberta232. Po wywiceniu go przez arcybiskupa Erkanbalda odesa go cesarz z wielkimi honorami do siedziby biskupiej. Naley take zanotowa i opowiedzie, nie bez ez, jak klasztor w Memleben z dawnej wolnoci popad w niewol. Mianowicie po usuniciu tamtejszego opata Rejnolda 233 i rozpdzeniu braci poddano klasztor zgromadzeniu w Hersfeld i jego opatowi Arnoldowi 234.
Bd, gdy mier biskupa werdeskiego Bernhara nastpia nie w lecie 1015 r., jak to podaje Thietmar, lecz w lecie 1014 r. {25/VII). 238 Bd, gdy wedle Rocznikw kwedlinburskich Bernhar rzdzi diecezj tylko lat dwadziecia. 231 Widger (Witger) by biskupem werdeskim w latach 10141031. 238 Arcybiskup, koloski. Patrz Ks. IV, uw. 260. 233 Por. VII, 7.
229

currere placuit. Cum vero iterum ceptis Ipersistere studuit, eorum conflacione et pessima reluctacione non potuit. Nullus enim, ut audio, qui sic presit 'in regno: nomen tantum et coronam habet et episcopatus hiis dat, qui a principibus hiis eliguntur; ad suam vero utilitatem pauca tenens ex inpensis antistitum vivit et hos vel alios in aliquo extrinsecus laborantes eripere nequit. Unde hii manibus complicatis cunctis primatibus velud regi suo serviunt et sic pace fruuntur. Ob hoc solum talis rector inter eos dominatur, ut eo liberius malignorum furor invicem vagetur et ne lex nova alterius regis ibi adveniat, quae inolitam consuetudinem rumpat. Willehelmus comes, de quo predixi, miles est regis in nomine et dominus in re; et in hiis partibus nullus vocatur comes, nisi is, qui ducis honorem possidet: et ne illius potestas in hac regione paulo minus minueretur, consilio et actu imperatoriae maiestati, sicut predixi, reluctatur. 31. (22.) In precedenti estate Bernharius sanctae Ferdensis aecclesiae pius pater et antistes, cum se iam ad occasionem huius vitae vidisset inclinare, cunctos debitores suos ad se dulciter vocans in Deum et in aecclesiam sibi commissam humanitus deliquisse ammonuit et confitentibus cunctis misericorditer indulsit. Omnes autem, qui se aliquo contra eum fore culpabiles negabant, sic arguebat: Ne, queso, filii, sic faciatis! Non concupisco vos ex mea vel successoris mei parte ullatenus decipi, sed nunc vos volo a talibus exsolvi et pace sincera a vobis segregari.' Is aecclesiam suimet CCC mansis iuste adquisitis adauxit, imperatorem suum et omnes Christo fideles ex corde dilexit et maxime sibi subditos summi pastoris exemplo amavit. Sedebat ille vir venerabilis XXIIII annos et turrim unam de lapidibus, qui in hac terra pauci habentur, iuxta Ferdensem aecclesiam fabricari incipit; et exin subtractus est a nostris aspectibus lucifer ille VIII. Kal. Aug. Quod cum inperator comperiret, ut filius absentiam patris, sic flevit mortem tanti senioris. In cuius vice Vidzierum, Coloniensis aecclesiae quondam prepositum, set tunc ab Heriberto archipresule depositum, VIIII. Kai. Septembr. diu renitentem posuit et ab Erkanbaldo archiantistite consecratum ad sedem propriam cum honore magno remisit. Notandum quoque est et non absque singultu gravi proferendum, quod monasterium in Miminlevo constitutum a libertate diu corroborata in servitutem redactum est. Deposito namque eiusdem coe234

Opat w Herzfeld, 10211031.

32 (23). W pewnym okrgu Szwabii, w hrabstwie grafa Becelina 235, zdarzya si rzecz nadzwyczajna i straszna. Pewna zamna niewiasta zmara powalona nag mierci. Jej ciao po umyciu i nalenych przygotowaniach przynieli do kocioa w aobie pogreni krewni. Nagle zerwaa si ona z mar, a kiedy wszyscy obecni uciekli, przyzwaa do siebie ma swego oraz innych krewnych i daa im szczeglne zlecenie, pocieszajc ich przy tym agodnymi sowy. Po czym zasna znowu w spokoju. Niezwykym jest to wydarzenie, ktre opowiadam, lecz tego rodzaju wydarzenia uwaam za dziea cudownego Boga i aby nikt nie wtpi w prawdziwo tej opowieci, przytocz wiadectwo nie do obalenia: wspomniany wyej graf Becelin opowiada to cesarzowi jako rzecz wiarogodn, a cesarz powtarza mnie wobec licznych duchownych wspbraci236. Zdarza si czsto, e w chytry nieprzyjaciel czowieka237 ukazuje mu si pod postaci zmarych, aby go podej w rny sposb. Gupcy sdz, i to si wanie tu zdarzyo. Ja za dowodz w sposb niezbity wszystkim wiernym, e skoro powierzono dusz Bogu i dopeniono z ca starannoci nalenej ceremonii chrzecijaskiego pogrzebu, ciao pozbawione duszy nie moe ody przed oglnym i bez wtpienia niechybnym zmartwychwstaniem wszelakiego ciaa, jak tylko na jaki czas i ze wzgldu na szczeglne zasugi prawych ludzi. A dzieje si to wtedy jedynie, kiedy wiat cay zakwita ich wspania cnot. Widzi mi si, i owa niewiasta wielkiej bya wartoci i dlatego danym jej byo, gdy ju zakosztowaa mierci, osign spenienie swego susznego yczenia i zasn ponownie bez jku snem pokoju. 33. Szczliwym jest ten zaiste, kto nie ustajc w popiechu zbone do koca doprowadza przedsiwzicie i do adnej nie dopuszcza zwoki przez sw zbyt dugo trwajc opieszao. Na odwrt, do rzdu nieszczliwych ten bdzie zaliczon, kto usiuje albo z gry odrzuca suszne zamierzenia, albo odwleka je, by uniemoliwi ich wykonanie. Nieraz dopuciem si winy w obu tych kierunkach i obecnie dwa tylko przytocz wypadki, w ktrych sam siebie ciko oskaram. (24). Po ogoszeniu postanowie synodu w Dortmundzie 238 zaniemg jeden z ksiy magdeburskiego kocioa, mj brat duchowny Richar239, a ja, nie bdc na miejscu, nie mogem go odwiedzi.
Graf szwabski 236 W wczesnym wiecie feudalnym sia dowodu bya mierzona pochodzeniem spoecznym produkujcego dowd. Im wyej sta kto w hierarchii lennej, tym wiksz cieszy si wiarogodnoci.
235

nobii abbate Reinoldo dispersisque late confratribus hiis Heresfeldensi aecclesiae eiusque tunc provisori Arnoldo illud subditum est. 32. (23.) In quadam provincia Sueviae regionis et in comitatu Becilini comitis accidit res una mirabilis et admodum terribilis. Una mulier maritata subitaneae mortis nexibus depressa obiit. Huius corpus post lavacionem et debitam procuracionem ad aecclesiam a merentibus sociis delatum est. Haec a feretro se ex improviso erigens ac presentes cunctos fugans evocat ad se virum suimet cum familiaribus caeteris ac hiis specialiter munus singulare asscripsit, verbis consolata dulcibus; ac post haec in pace quievit. Mirum est, quod dico, sed mirabilis Domini haec solum opera cognosco; et ne quis haec vera esse diffidat, testimonium hiis haud vituperabile profero: predictus comes hoc imperator! pro vero retulit, et ille mihi coram multis confratribus id intimavit. Sepe contigit, quod in imagine mortuorum callidus homini apparet inimicus hunc modis temptans deludere variis; et stulti quique sic esse autumant. Ego autem veraciter innotesco cunctis fidelibus, quod post commendacionem animae ac debitum sepeliendi officium more christiano diligenter completum corpus illud examme numquam ante universae carnis resurrectionem absque omni ambiguitate complendam resurgit, nisi meritis iustorum ad tempus fiat; quod tunc solum accidit, cum mundus ista eorum inclita conversacione floruit. Puto predictam mulierem multum valuisse, cui post mortem gustatam iustum complere desiderium et tunc sine gemitu denuo licuit somno pacis obdormire. 33. Beatus ille est, qui opus bonum acceleracione continuata perficit nec moras prolongacione diutina suspendit. Econtra autem ille miserorum loco assignatur, qui aut iusta prorsus spernere aut haec, ut non possint compleri, differre conatur. In utrisque ego sepe culpabilis duas tantum res nunc profero, in quibus memet ipsum graviter accuso. (24.) Post decretum in Throtmanni peractum Richarius Magadaburgiensis aecclesiae presbiter et spiritualis frater meus infirmatur; et ego, quia non eram ibi, eundem non visitavi. Cum autem pridi, quam ille vir iustus obierit, venirem, ad eum non accessi, sed in posteram distuli diem, et tunc is sine mea caritate mortuus est.
Dla Thietmara owiadczenie grafa, a tym bardziej cesarza byo dowodem nie do obalenia. 237 Tzn. diabe. 238 Por VI 18. 239 Posta raz tylko wymieniona przez Thietmara.

Kiedy za przybyem tam w przeddzie jego mierci, nie poszedem zaraz do niego, lecz odoyem to do nastpnego dnia, wskutek czego zmar on bez pociechy z mojej strony. Nasi konfratrzy duchowni przenieli jego zwoki do kocioa i tu czuwa przy nich mj wikariusz, jako e mnie samemu trudno byo znie ciar nocnego czuwania. Niedugo po pogrzebie Richar ukaza mi si we nie i zapyta: Dlaczego nie odwiedzie mnie i nie odpiewae psaterza ani nie odprawie mszy aobnej wedle reguy ustalonej v Dortmundzie?" Usyszawszy za me usprawiedliwienie tak mi odpowiedzia: le si stao, i dopucie si tego zaniedbania." Nastpnie pytaem go, jak mu si powodzi, na co mi odrzek: Kiedy zasnem w jedn sobot, przeniosem si w nastpn w krain radoci i bogiego odpoczynku." Gdy z kolei daem qd niego wieci jak stoj sprawy mego ojca i mojej matki, odpowiedzia: Dobrze" i doda: Twoja rodzicielka zawiadamia ci przeze mnie, i spotkasz, si z ni w ktry poniedziaek lub czwartek." Na to obudziem si zalany zami, gdy przekonaem si z wszelk pewnoci, jak wit i zbawienn jest rzecz przestrzega nauczania sprawiedliwych przed mierci i jak wielkie grozi niebezpieczestwo w razie zaniedbania tego. A cho w tej sprawie nie oskaram nikogo, prcz siebie, to jednak obawiam si, i olbrzymia ilo ludzi sprzeniewierza si swym obowizkom zarwno w podobnym, jak innym wypadku, l im bardziej lekcewaymy sobie zlecenia zwierzchnikw 24, tym. cisz jest nasza wina w ich oczach. 34 (25). Poza tym dopuciem si innego przestpstwa, ktrego popenienia auj z caego serca. Kiedy odwiedziem prepozyta magdeburskiej kapituy Redynga241 w czasie ostatniego wielkiego postu przed jego mierci, ten przyj mnie serdecznie i prosi o rozmow na osobnoci, po czym wrd obfitych ez tak j przemawia: Wielk ywi obaw, i mier naga mnie zabierze, wobec czego odsoni wam poprzedzajce j przyczyny: Przytrafio mi si raz w Arneburgu, a dwa razy w tym miecie, i utraciem nagle wzrok i such, z czego wybawia mnie szybka pomoc Chrystusa. Od tego czasu bardzo byem zaniepokojony, wic odkryem ran swej nieprawoci moim wspbraciom, do czego, jak sdz, byli powoani, ciebie za, ktregom zawsze uwaa za oddanego mi czowieka, wzywam w pokorze na wiadka mej spowiedzi, poniewa widz, i nie poyj ju dugo". T prob przyjem z caym oddaniem i obiecaem speni kade jego yczenie. Pniej przypomnia mi on jeszcze raz o tym, lecz poniewa czas nie by odpowiedni, nie uczyniem zado tej jego chwalebnej probie. Jakkolwiek z powodu ustawicznych wyrzutw mego grzesznego sumienia niechtnie pa-

Corpus eiusdem ad aecclesiam delatum de confratribus nostris et, quia vigilias sustinere non potui, a vicario meo custoditum est. Hic non longe post sepulturam eius in somnis apparens mihi: 'Quare', dixit, 'non visitastis me et psalterium non cantass neque memoriam in Throtmanni inventam fecistis?' Qui cum excusacionem meam audiret, respondit: 'Male haec dereliquistis.' Et tunc interrogabam eum, quomodo valeret; et ille: 'Ut in sabbato', infit, 'obdormivi, in alia ad requiei dulcis gaudia transivi.' Cumque ego sciscitarem ab eo, qualiter se patris mei atque matris res haberet: 'Bene', retulit, sic prosecutus: 'Genitrix tua per me tibi indixit, in II. aut in V. feria eam assecuturum.' Et haec ingemiscendo evigilavi, pro certo sciens, communem iustorum institucionem sanctam esse c salubrem, si custoditur; sin autem, grand periculum. Etsi in hoc nullum accuso preter me, vereor tamen, maximam multitudinem huius pacti alteriusque esse prevaricatricem; et quanto plus spernimus mandata prepositorum, tanto culpabiles sumus in examine eorum. 34. (25.) Insuper in altero deliqui crimine, quod nie umquam fecisse penitet ex corde. Redingus Parthenopolitanae congregacionis prepositus in quadragesima, quae finem suum precesserat, me huc venientem caritative suscipiens loqui secum in secreto postulat et obortis mox lacrimis sic exorsus est: 'Subitanea me deprimi morte multum timeo et precedentes causas vobis aperio. In Arnaburgiensi civitate semel et in ista bis sic mihi ex inproviso accidit, ut nec videre vel aliquid potuissem audire, exsuperans hoc celeri auxilio Christi. Ex hoc tempore nimis sollicitus fui et confratribus meis ad hoc, ut spero, idoneis vulnus iniquitatis mee retecxi; et quia vos mihi fideles semper agnovi, ad testimonium meae confessionis supplex voco, quia me non diu victurum existimo.' Hanc peticionem devotus suscepi c me in omnibus eidem satisfacere promisi. Post haec idem me de talibus ammonuit et, quia tunc tempus congruum non fuit, laudabilis desiderii sacietatem a me non percepit. Quamvis alicuius conversi plagam ob infatigabilem conscientiae meimet peccatricis fetorem libenter non inspiciam et curare desperem, tamen huius confratris onus libenter subirem, si oportunitatem aliquam nobis ad haec respondere vidissem.
Thietmar ma na myli postanowienia synodu w Dortmundzie, ktre zawieray przepisy w przedmiocie obowizkw chrzecijan wobec zmarych. 241 Por. VI, 63, 66, 68, 81; VII, 19.
240

trze na cierpienia nawrconego bliniego i nie wierz w ich uleczalno, to jednak z radoci wzibym na swoje barki ciar tego mojego konfratra, gdybym by znalaz odpowiedni po temu sposobno. 35. W najbliszy Wielki Pitek proboszcz arcybiskupa Gerona Rotman 242 uleg w nocy atakowi nagej mierci i znaleziony zosta martwy w swoim ou. Kto tylko usysza o tym, uwaa to za nadzwyczajne i straszne zgoa wydarzenie; lecz, Bogu dziki, poprzedniego dnia rozdawa on jamuny i odby wsplnie z innymi wrd ez swoj spowied. Przybyem tam243 w Wielk Sobot i spdziem uroczysto wit Wielkanocy u mojego arcybiskupa. Wtedy wanie Redyng, jako e by roztropnym i przezornym nade wszystko mem, rozdzieli swj majtek midzy brata i ukochan siostr, mwic im: Bierzcie to dla siebie, abycie, gdy ciao moje niebawem was opuci, poznali po tym darze serca, jak bardzo byem wam oddany". W dzie narodzin witego Jana Chrzciciela byem u brata mego, opata Zygfryda 244, i poegnawszy po raz ostatni wymienionego wyej prepozyta, nie zaofiarowaem mu, niestety, moich usug, by mu udzieli rozgrzeszenia, ani te nie chciaem zauway, i on mnie jeszcze oczekuje, a gdy potem, jak to wyej przedstawiem, dowiedziaem si o jego mierci, wtedy dopiero zaczem biada nad tym, czego przedtem zaniedbaem. Ten witobliwy, mdry i a nazbyt wierny czowiek przewodzi swoim braciom przez trzy lata i sze tygodni. Pochowano go w poudniowym kruganku obok klasztoru. W nastpnym roku w sam uroczysto apostow Piotra i Pawa poszed w lad za nim czcigodny ojciec Geddo, niegdy kierownik szkoy, a onego czasu kustosz kocioa. W wigili za uroczystoci zmar pustelnik Ezyk, ktry dla mioci Chrystusa po rnych tua si miejscach. 36. Zdarza mi si, cho rzadko, pon mioci dla Domu Boego, ktry jest nasz matk duchow w Chrystusie, i ta mio wanie kazaa mi wczy do niniejszego dziea to, co przed chwil opowiedziaem. (26). Syszaem do czsto, e Anglowie, ktrych nazwa pochodzi od anielskiej, czyli piknej twarzy, a moe siad, e mieszkaj w kcie 245 tej ziemi 246, cierpieli niewymowne przykroci ze strony srogiego krla Danw, Haraldowego syna, Swena247. Ten wadca zmusi ich do tego, e oni, ktrzy byli przedtem trybutariuszami
242

Por. IV, 44, 46. 243 Tzn. do Magdeburga.

35. In prcxima parasceue Rotmanus presbiter et archiepiscopi prepositus Geronis inprovisae necis inpetu nocte deprimitur et in lecto mortuus invenitur. Hoc admirabile et nimis terribile cunctis audientibus videbatur; sed, Deo gratias! pridie elemosinam largitur et confessionem suam conmuniter et non sine fletu magno fecit. In sabbato sancto huc veni et sanctam hanc sollempnitatem cum archipresule meo celebriter peregi. Ibi tunc Redingus, prudens homo et per omnia cautus, fratri suo et dilctae sorori suam dividens substanciam: 'Habete haec', infit, 'vobis, ut, cum me cito corporaliter perdatis, in hac caritate vobis me fidelem fuisse agnoscatis.' In nativitate vero sancti lohannis baptistae cum fratre meo, abbate Sigifrido, fui et ibi preposito sepe memorato ultima salutacione valedicens nil me ad accipiendam reconciliacionem sibi, pro dolor! exhibui nec hunc nie amplius expetere sensi; et cum eundem, sicut predixi, post mortuum conperirem, tunc sero hic ingemui, ad quod prius respicere neglecxi. Prefuit autem confratribus suis tres annos ett VI ebdomadas, vir pius et sapiens ac nimium fidelis, sepultus in porticu australi iuxta monasterium. Huic in sequenti successerat anno Geddo venerabilis pater, quondam scolae magister, sed tunc aecclesiae custos, in festivitate apostolorum Petri et Pauli; in quorum vigilia prius obiit Esico inclusus, qui multa ob Christi amorem mutaverat loca. 36. Zelus dominicae domus, quae est in Christo mater nostra spiritualis, etsi raro, tamen interdum comedit me; ideoque, quod modo sum loquutus, me preposito intermiscere operi compellit. (26.) Audivi sepius numero Anglos, ab angelica facie, id est puchra, sive quod in angulo istius terrae siti sunt, dictos, ineffabilem miseriam a Sueino Haraldi filio, immiti Danorum rege, perpesscs esse et ad id coactos, ut, qui prius tributarii erant principis apostclorum Petri ac sancti patris eorum Gregorii spirituales filii, immundis canibus impositum sibi censum quotannis solverent et maximarn regni suimet partem, capto ac interempto habitatore, tunc hosti fiducialiter inhabitandam inviti relinquerent. ConsenOpat klasztoru w. Jana na Grze. Por. Prolog do I ksigi. Od sowa angulus ,kt'. Por. Widukind, I, 8. 246 Wrodzona Thietmarowi pasja do szukania etymologii obcych nazw wyrazia si tutaj w tych dwch bardzo naiwnych pomysach. 247 Swen Widobrody, 9861014. Patrz do tych wypadkw: C. Weibull, Sverige och dess nordiska grannmakter, Stockholm 1921, s. 89 i nn.; A. Hofmeister, Der Kampf um die Ostsee, s. 34.
245 244

pnocnej krainy256. Kraina ta bierze sw nazw od dwch konstelacyj gwiezdnych, a mianowicie Wielkiej i Maej Niedwiedzicy, ktre, jak twierdz astrologowie, otacza a zarazem dzieli konstelacja Wa. (27). Cz tej krainy jest zimna, jako e odlega bardzo od aru soca, a serca jej mieszkacw niedostpne s podwjnej mioci257. Mieszkaj tam Scytowie258, ktrzy wo ze sob swe domostwa i ywi si dziczyzn oraz kumysem 259. 38. W krainie tej panuje jeden krl, imieniem Gutring260, ktry odebrawszy wyksztacenie duchowne w klasztorze w Werden za czasw tamtejszego biskupa Erpona 261, uzyska wbrew prawu stanowisko diakona Lecz po mierci wspomnianego biskupa Gutring uciek z klasztoru i, jak drugi Julian262, porzuci godno i stan i w ten sposb w sowach tylko wyznajc wiar chrzecijask okaza si pod kadym wzgldem odmiecem. Jego wspziomkowie stwierdziwszy, kim jest, przyjli go natychmiast i wynieli na tron przodkw263. Niechaj nikt nie pochwala tego, co nie podoba si Bogu i niechaj nikt tego nie naladuje! Natomiast, niech kady w trosce o przyszo doczesnej poniecha korzyci. One krl, niewolnik swego grzechu, nie panuje, jak mu si wydaje, lecz upada pod ciarem codziennej troski. Do niego odnosi si skarga Boga woona w usta Izajasza264: Wychowaem synw i wywyszyem, a oni mn wzgardzili". Niechaj caa spoeczno chrzecijaska zanosi mody o nawrcenie, o stosown pokut i cnotliwo zarwno jego, jak towarzyszy i niech Boga prosi, by co podobnego nie spotKalo wicej jej czonkw. Jakkolwiek powiedziaem to wszystko tylko o nim jednym, to jednak s niestety take inni ludzie, ktrzy zasuyli sobie na podobny sd, gdy nie baczyli na sowa witego Pawa, i ,,lepiej jest nie zna drogi prawdy, ni poznawszy j, oddali si od niej" 265. 39 (28). Poniewa nikt nie zdoa poj ani osobliwoci owej pnocnej krainy, ktre w ich przedziwnej postaci sama natura tam roztacza, ani te okrutnych czynw tamtejszego ludu, przeto pomin je i tylko w paru sowach wspomn o owym jaszczurczym pomiocie, czyli o synach onego Swena przeladowcy 266. Urodzia
Roeskilde na Zelandii. Patrz: L. Weibull, Op. cit. s. 168. Tzn. Boga i ludzi. Por. V, 42. 258 Dla Thietmara nazwa Scytowie" jest synonimem koczownikw. W danym wypadku chodzi o Szwedw. 259 Thietmar opiera si tu na wiadomociach dotyczcych dawniejszych czasw, gdy w czasach wsp257 256

patrias navigio direxerat arctos, id est septemtrionalem plagam; quae hoc nomen ab arcturis duabus, hoc est ab ursis minoribus atque maioribus sortitur, quas serpens unus, ut astrolog! asserunt, circumdat et dividit. (27.) Pars terrae illius tantum frigida est, quantum a solis calore aliena, et mentes incolarum caritatis geminae expertes; ibi sunt Scithe, qui domos suas secum vehentes feris et equino lacte pascuntur. 38. In hiis partibus est unus rex Gutring nomine, qui in monasterio Ferdensi sub episcopo eiusdem loci Erpone in clericatu educatus ad diaconatus gradum pervenit indignus. Sed postquam predictus antistes obiit, iste elapsus nomen et ordinem, alter lulianus, abiecit et vocabulum christianitatis solum professus in multis invenitur longe alienus. Is a suis primo ut est agnitus, ilico succipitur et hereditario honore sublimatur. Quod Deo displicet, nemo laudet, nullus imitetur; presens fructus ob terrorem futurum spernatur. Et ille rex, servus peccati, filius mortis, non, ut putat, dominatur, sed cotidiano pondere aggravatur; de quo Dominus per Esaiam clamat: Filios enutrivi, exaltavi, ipsi autem spreverunt me. Pro cuius consociorumque eius conversione et digna emendacione ac perseverantia omnis christianitas oret et, ne tale quid in membris suis amplius paciatur, Deum imploret. Quamvis de illo hoc solum dicerem, sunt, pro dolor! alii, qui similem subiere sententiam, illud Pauli non attendentes, quia melius est viam veritatis non cognoscere, quam post noticiam declinare. 39. (28.) Sed quia nullus ad comprehendendas aquilonaris regionis varietates, quas natura pre caeteris mirabiles ibidem operatur, et cruaeles populi istius executiones sufficit, omitto et de geniminis viperarum, id est filiis Suenni persecutoris, pauca edissero. Hos peperit ei Miseconis filia ducis, soror Bolizlavi successoris eius et
czesnych kronikarzowi mieszkacy Skandynawii wyszli ju dawno ze stanu koczownictwa, ktry tu jest przedstawiony. 260 R. Holtzmann w wyd. Kroniki, s. 445, uw. 5, dopatruje si w nim jednego z krlw Uplandii. 261 Biskup werdeski. Por. III, 6. 262 Cesarz rzymski Julian Apostata. 263 Patrz: L. Weibull, Op. cit. s. 168. 264 Ksiga proroctw: Izajasz, I, 2. 265 Thietmar przypisuje faszywie powysze sowa w. Pawowi. Ich autorem jest bowiem w. Piotr. Patrz: II list w. Piotra, 2, 21. 266 Harald, krl Danii w latach 10141018, i jego nastpca Kanut Wielki, krl Danii i Anglii, 10181035.

mu ich crka ksicia Mieszka 267 i siostra jego syna i nastpcy Bolesawa. Wygnana przez ma na dugi okres czasu, wiele musiaa ona znosi wraz z innymi przykroci. Jej synowie wdali si bardzo pod kadym wzgldem w ojca. Kiedy przywieziono ciao ich ukochanego rodzica, przyjli je z paczem i sprawili mu pogrzeb, po czym uzbroiwszy okrty gotowali si do zemsty za zniewag, jak mu zamierzali wyrzdzi Anglowie 267a. Pomin tutaj, poniewa nie znam ich dokadnie, liczne gwaty, jakich si dopucili wobec Anglw, i przedstawi tylko w krtkoci, co mi opowiada pewien czowiek 268 z wiarogodnego rda. 40. Krl Anglw Etelred zmar w roku od narodzenia Paskiego 1016 i w lipcu tego roku przybili do brzegw Anglii wspomniani bracia Harald i Kanut wraz z ich wodzem Turgutem269 i trzystu czterdziestu okrtami 27. Przystpili oni zaraz do oblenia miasta zwanego Londynem, gdzie siedziaa z zaog krlowa271, w aobie po mierci ma i obrocy, wraz z synami Edelstenem i Edmundem 272, dwoma biskupami i innymi monymi pastwa. Wcignwszy okrty, z ktrych kady mia na pokadzie osiemdziesiciu ludzi, na rzek zwan Tamiz, przez sze miesicy przypuszczali szturmy do miasta. W kocu krlowa, zmczona dugotrwa wojn, wyprawia posw, ktrzy mieli prosi o pokj i wywiedzie si dokadnie, czego nieprzyjaciele od niej daj. Posom tym odpowiedzieli natychmiast nienasyceni w zemcie wrogowie, e jeeli krlowa zgodzi si wyda na mier swoich synw, a siebie sam wykupi za pitnacie tysicy funtw srebra, biskupw za za dwanacie tysicy i wszystkie pancerze, ktrych liczba sigaa nieadne ze wspczesnych rde nie podaje sowiaskiego imienia tej crki Mieszka I. Wedle pniejszych sag skandynawskich miaa ona nosi po wyjciu za m imi Sygrydy Storrady (Dumnej). Kwestionuje to jednak uczony szwedzki H. Toll, Sigridis Storrada rediviva. Hist. Tdskr. 41 (1921), s. 214 i nn.; Erik Segersall giften, tame 43 (1923) s. 283 i nn.; Kring Sigrid Storrada, Stockholm 1926, passim, ktry to imi przydaje innej, rodzimej ksiniczce. I. Steenstrup, Venderne og de Danske fr Valdemar den Stores Tid, 1900, s. 65, cytuje rdo angielskie, a mianowicie Liber Vitae opactwa New Minster i Hyde w Winchester (wyd. W. de Gray Birch, London 1892, s. 58 i n.), w ktrym wymieniona jest siostra Kanuta ,,Santslaue", czyli Switosawa. Na tej podstawie przypuszcza on, i takie sarno imi musiaa nosi jej matka, czyli crka Mieszka. Pogld ten przyjli: S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 154 i nn.; L. Koczy, Zwizki maeskie Piastw ze Skandynawami, Slavia Oce. 11 (1932), s. 37 i nn.; J. Widajewicz, Pocztki Polski,
267

nati; quae a viro suimet diu depulsa non minimam cum caeteris perpessa est controversiam. Huius proles multum in omnibus patrissantes duecti genitoris corpus delatum flebiliter suscipiunt et tumulant et, quicquid dedecoris patri suimet mgeri ab Anglis propositum est, paratis navibus ulcisci studebant. Eorum facinora, quae hiis intulere plurima, me quia latent, preteriens illud stilo breviter aperio, quod mihi quidam pro veritate sibi cognitum intimavit. 40. Aethelred rex Anglorum obiit anno dominicae incarni. MXVI; et in mense Iulio predicti fratres Harald et Cnut ac cum duce suimet Thurguto cumque CCC et XL navibus egressi urbem quandam nomine Lundunam, ubi regina tristis nece viri suimet et defensoris cum filiis Ethelsteno ac Ethmundo et duobus episcopis caeterisque primatibus presidio sedebat, circumdant; et naves singulas LXXX viros habentes per flumen, quod Timisi vocatur, ducentes VI menses eandem impugnant. Regina autem tunc bello defatigata assiduo nuntios misit, qui ab eis pacem peterent et, quid ab ea exposcerent, diligenter inquirerent. Respondetur protinus hiis ab inexplendis hostibus, si regina voluisset dare filios suos in mortem seque cum XV m[ilibus] argenti ponderibus et episcopos cum XII milibus et omnibus loricis, quarum milia XXIIII numerus incredibilis erat,
Wrocaw 1949, s. 130. W wietle jedynie pewnych rde, tzn. przytoczonego tekstu Thietmara, Gsta Cnutonis Regis (Mon. Germ. SS. VII, s. 515) i Adama Bremeskiego, Gsta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, II 39 i scholion 24, mona ustali tylko, i ta Switosaw prawdopodobnie nazywana crka Mieszka I wysza za m najpierw za krla szwedzkiego Eryka Zwyciskiego (Segersll), po jego za mierci koo r. 998 za krla duskiego Swena Widobrodego. Jej dziemi byli: z pierwszego maestwa Olaf Skttkonung, z drugiego Harald, Kanut (Wielki), Astryda i wspomniana Switosaw. Odtrcona przez Swena po 1002 r. spdzia duszy czas na wygnaniu w Polsce, skd po mierci ojca sprowadzili j synowie. Patrz literatur skandynawsk do tej postaci w wymienionej wyej pracy L. Koczego, s. 28 i n. w uwagach. Ponadto tego autora: Polska i Skandynawia za pierwszych Piastw, Prace Kom. Hist. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, VIII, 1934, s. 53 i nn. 267a Tzn. zniszczy jego zwoki. Por. VII, 37. 268 Sewald. Por. VII, 42. 269 Jarl duski wystpujcy w dalszym cigu Kroniki pod waci wym imieniem: Thurkil. Por. VII, 42. 270 Patrz do tych wypadkw: L. Weibull, Op. cit. s. 158 i n. 271 Krlowa Emma, crka ksicia Normandii Ryszarda I, matka Edwarda Wyznawcy. Patrz o niej: T. Hodgkin, The history of England frorn the earliest times to the Norman conquest, London 1906, s. 386. 272 Nie synowie lecz pasierbowie Emmy.

prawdopodobnej wysokoci dwudziestu czterech tysicy, i jeeli dla zabezpieczenia tego dostarczy trzystu wybranych zakadnikw, wwczas bdzie moga uzyska dla siebie i dla swoich towarzyszy pokj wraz z yciem. W przeciwnym wypadku zawoali oni po trzykro zgin wszyscy od jednego miecza. Dostojna krlowa, wstrznita bardzo, ze swoimi, t propozycj, obiecaa po dugim, penym waha zastanawianiu si nad ni, e tak uczyni, i potwierdzia to przez wymienionych wyej rycerzy 273. 41. Tymczasem obaj bracia uciekli w ciszy nocnej na dce przed grocym im niebezpieczestwem i zaczli zbiera w tajemnicy przed nieprzyjacielem, kogo tylko mogli, dla obrony ojczyzny i ocalenia matki. Atoli pewnego dnia wdz piratw Turgut274, chcc spustoszy najblisze okolice, wyldowa z wielk gromad i natkn si nagle na spotkanych na drodze nieprzyjaci. Dojrzawszy ich z daleka, zachci swoich do walki i natar na nich walecznie. W bitwie tej polegli po obu stronach Edmund i Turgut ,pord tumu towarzyszy 275. adna ze stron nie osigna spodziewanego zwycistwa, wobec czego jedni i drudzy wycofali si dobrowolnie z wielkimi stratami i gono narzekajc, i zrzdzi to lepy przypadek. Nam jednak Pismo276 zabrania wierzy w jakikolwiek przypadek czy przeznaczenie. Tymczasem Danowie, cho osabieni, odszukali pomocne im okrty, lecz widzc, jak od strony pozostaego przy yciu Edelstena i przybywajcych zewszd Brytw nadciga odsiecz dla miasta, rzucili si do ucieczki wymordowawszy uprzednio zakadnikw 277. Niechaj Bg obroca tych, ktrzy nadziej w Nim pokadaj, zniszczy ich oraz wytraci, aby nigdy ju wicej nie mogli zagraa w swj zwyky sposb ani tym, ani innym chrzecijanom. Cieszmy si z ocalenia miasta, lecz smumy si co do reszty! 42 (29). Dowiedziaem si take z opowiadania wymienionego wyej Sewalda278 o jednym poaowania godnym i dlatego pamitnym wydarzeiniu. Mianowicie zdradziecki oddzia Normanw pcd wodz Thurkila 279 porwa dostojnego arcybiskupa miasta Canterbury, imieniem Dunstan280, wraz z jego towarzyszami i morzy ich w swj zwyky, niecny spcsb wizieniem, godem i trudn wprost do opisania kani. Arcybiskup, ulegajc ludzkiej saboci, obieca Normanom pienidze i wyznaczy dla ich zebrania termin, w cigu ktrego mia, na wypadek niemonoci wykupienia
Tzn. przez tych rycerzy, ktrych wysaa jako zakadnikw w myl dania Duczykw.
273

redimere et ad haec speranda CCCOS obsides electos dare voluisset, sibi tantum sociisque suimet pacem cum vita adipisci potuisset; sin autem, omnes ter clamabant eos una gladio perituros. Venerabihs vero regina cum suis hac legatione admodum turbata post longam estuantis animi deliberationem se sic facturam spospondit et id cum prenominatis militibus firmat. 41. Interim confratres duo noctis silentio in navicula promissum evadentes periculum, quoscumque poterant, ad defensionem patriae et ereptionem matris hoste adhuc hoc ignorante congregabant. Sed cum in una dierum Thurgut piratarum dux ad depopulandos fines proximos cum multitudine egrederetur, ex improviso hostibus occurens eos offendit et, ut eosdem eminus aspexit, socios exortans viriliter hos adiit; et ceciderunt utrimque Aethmuni et Thurgut cum maxima sociorum multitudine. Et nec hiis neque aliis ulla spes optatae venit victoriae, sed vulnerati sponte discescerunt, hoc solum gementes, quod sic fortuitis id accidit casibus. Nobis autem scriptura prohibet credere fatum vel casum aliquid esse. Dani tunc, quamvis imbecilles, socias tamen naves visitant et intelligentes urbi solatium ab Aethelsteno superstite et Britannis venientibus afferri truncatis obsidibus fugiunt. Et destruat eos atque disperdat protector in se sperantium Deus, ne umquam solito hiis vel aliis noceant fidelibus! In ereptione civitatis illius gaudeamus et in caetero lugeamus. 42. (29.) Percepi quoque a relatu predicti hominis Sewaldi factum miserabile ac idcirco memorabile, quod perlida Northmannorum manus duce ad hoc Thurkilo Cantarae civitatis egreium antistitem Dunsten nomine cum caeteris caperent et vinculis et inedia ac ineffabili poena more suo nefando constringerent. Hic humana motus fragilitate pecuniam eis promittit et ad hanc impetrandam inducias
por. wy. uw. 269. Okrelenie piratw odnosi si do Duczykw. Niecise, gdy ani Edmund II, ani Thurkil nie polegli w tej bitwie (pod Assngdon). Pierwszy bowiem zmar w r. 1016, drugi po roku 1022. 276 Augustinus, De civitate Dei, L. V, c. 9, 3. De div. quaest. 24. (Mign, Patr. lat 40, 41). 277 Ktrych przysaa krla Emma speniajc dania Duczykw. 278 P. wy. przy kocu rozdz. 39, gdzie jednak Thietmar nie wymieni owego Sewalda z imienia. 279 Figurujcy w poprzednich rozdziaach pod imieniem Thurgut. 280 Dunstan by arcybiskupem Canterbury w latach 959988, wic Thietmar popenia bd odnoszc do niego opisywan tutaj mier mczesk. Opis powyszy naley zwiza z osob arcybiskupa Elfega (10051012), ktry zgin w przywiedzionych tu okolicznociach.
275 274

si od doranej mierci, oczyci siebie przez usiln pokut, zanim jako ywa hostia zostanie ofiarowany Bogu. Skoro upyn ten ostateczny termin, w aroczny smok wezwa sug Boego i zada wrd grb szybkiej zapaty obiecanego wykupu. A w, jako jagni agodny, rzek do: Oto jestem gotowy na wszystko, co ze mn teraz uczyni zamierzacie i z mioci do Chrystusa wcale nie odczuwam dzisiaj lku, i dostpiem tego zaszczytu, by sta si przykadem dla jego suebnikw. Ze waszym oczom kamc si wydam, nie moja wola to sprawia, jeno ciki mj niedostatek. To ciao moje, ktrem na tym padole ponad miar miowa, oddaj wam za jego uomnoci i przyznaj, i w waszej jest mocy wszystko, co z nim uczynicie, lecz dusz moj grzeszn, do ktrej nie macie prawa, powierzam w pokorze Stwrcy wszechrzeczy". 43. Podczas gdy tak przemawia, tum pogan otoczy go i j znosi bro rnego rodzaju, by go pozbawi ycia. Kiedy to zobaczy z daleka ich wdz Thurkil, nadbieg szybko i tak zawoa: Bagam was, nie czycie tego! Chtnie dam wam wszystkim zoto i srebro, i co tylko posiadam lub w jakikolwiek sposb nabd, z wyjtkiem mojego okrtu, bylebycie nie popenili zbrodni na pomazacu Boym". Lecz gniew jego towarzyszy, twardszy od elaza i sKaly, nie da si zmikczy t jego ludzk przemow; zaspokoia go dopiero krew niewinnie przelana, do ktrej dobrali si natychmiast wszyscy przy pomocy wolich czaszek, gradu kamieni i drewnianych pociskw. Pord tylu atakw zdziczaego tumu dostpi arcybiskup szczliwoci niebieskiej, jak to natychmiast potwierdziy znaki nastpujcego cudu. Mianowicie jeden z przywdcw uleg paraliowi i przekona si w ten sposb na samym sobie, i zgrzeszy wobec Boego wybraca, jako napisane jest: Moja pomsta, ja oddam mwi Pan" 281. Ten tryumf rycerza Chrystusowego przynis jego ndznym przeladowcom klsk, albowiem utracili oni i ask Boga, i pienidze ofiarowane im przez ich wodza, a w kocu i dusz, jeeli si nie opamitaj i nie uczyni pokuty. On za ze swoj stu, dotd bia z uwagi na niewinno duszy i ciaa, obecnie atoli w krwi czerwonej umaczan, zjedna sobie askawe spojrzenie u Boga. My, grzesznicy, starajmy si przez nieustann modlitw pozyska jego wstawiennictwo i wierzmy, i wielkie ma on znaczenie przed Boym majestatem. 44 (30). Ku memu wielkiemu smutkowi przedstawi, jakie nieszczcia przynis chrzecijanom mciciel wszelkiego grzechu przestpny dzie282 wspomnianego roku283.

posuit, ut, si in hiis acoeptabli redemptione mortem momentaneam evadere nequivisset, semet ipsum gemitibus crebris interim purgaret hostiam Domino vivam ad immolandum. Transactis tunc omnibus designatis temporibus vorax picarum caribdis Dei famulurn evocat et sibi promissum celeriter persolvi tributum minaciter postulat. Et ille ut mitis agnus: 'Presto sum', inquit, 'paratus ad omnia, quae in me nunc presumitis facere; ac Christi amore, ut suorum merear fieri exemplum servorum, non sum hodie turbatus. Quod vobis mendax videor, non mea voluntas, sed dira efficit mihi egestas. Corpus hoc meum, quod in hoc exilio supra modum dilexi, vobis culpabile offero et, quid de eo faciatis, in vestra esse potestate cognosco; animam autem meimet peccatricem Creatori omnium, vos non respicientem, supplex committo'. 43. Talia loquentsm profanorum agmen vallavit et diversa hunc ad interficiendum arma congerit. Quod cum eorum dux Thurcil a longe vidisset, celeriter accurens: cNe, queso, sic faciatis!' infit. 'Aurum et argentum et omne, quod hic habeo vel ullo modo acquirere possum, excepta navi sol, ne in christum Domini peccetis, libenti animo vobis omnibus trado.' Tam dulci affatu infrenata sociorum ira ferro et saxis duirior non mollitur, sed effuso innocenti sanguine placatur, quem communiter capitibus boum et imbribus lapidum atque lignorum infusione protinus effundunt. Inter tot frementium impetus potitus est caelesti iucunditate, ut signi sequentis efficatia protinus testatur. Unus namque inter primicerios membris effectus debilis agnovit in semet ipso, quod deliquit in Christi electo, sicut scriptum est: Mihi vindictam, et ego retribuam, dicit Dominus. In hoc Christi adletae triumpho miseri eiusdem persecutores devicti Deum et pecuniam a duce suimet sibi exibitam et ad ultimum, nisi resipiscant satisfacientes, perdiderunt animam; et ille cum stola innocentia mentis et corporis hactenus dealbata et tum rubro intincta sanguine divinum placavit obtutum. Hunc intercessorem nospeccatores precibus assiduis acquiramus et apud maiestatem divi-, nam plurimum valere credamus. 44. (30.) In supra memorati circuitu anni quae mala christicolis peccati vindex bissextus intulerit, non sine gravi merore edissero.
List w. Pawa do Rzymian. 12, 19. 282 25 lutego, dzie przestpny w kalendarzu rzymskim, uwaany za dzie feralny i przynoszcy nieszczcie. 283 Tzn. 1016 roku, do ktrego powraca teraz Thietmar.
281

wodu zuchwalstwa jej ma. Jej zoty diadem wysadzany wokoo drogimi kamieniami zabra sobie z tytuu pierwszestwa papie lecz potem przesa cesarzowi nalen mu cz, wartoci tysica funtw srebra. Rozdzieliwszy wszystkie upy, zwyciskie wojsko wracao w wesoym nastroju do domu piewajc hymny pochwalne na cze Chrystusa-tryumfatora. Tymczasem rzeczony krl, wzburzony wielce mierci maonki i towarzyszy, przysa papieowi wr napeniony kasztanami i zapowiedzia przez jego oddawc, i w najblisze lato przywiedzie przeciwko niemu tylu onierzy. Papie, wysuchawszy tej zapowiedzi, odda posowi ten sam wr, napeniony tym razem prosem, i tak mu owiadczy: Jeli nie do mu szkd, jakie wyrzdzi apostolskiemu dziedzictwu, niechaj przybywa po raz wtry, lecz pewnym niechaj bdzie, i znajdzie tu tyle lub wicej, ni ziaren prosa w worze, opancerzonych rycerzy". Czowiek myli i myl sw ubiera w sowa, lecz Bg stanowi295. Niechaj kady wierny prosi Go w pokorze, by zechcia w swym miosierdziu odwrci podobne nieszczcie i uyczy askawie trwaej pewnoci upragnionego pokoju. 46 (32). Koo wyspy zwanej Augia296 zatono 16 padziernika dziewi okrtw z ludmi obu pci na pokadzie. Na Zachodzie w starciu ze swoim wrogiem Gotfrydem297 ponis klsk i poleg syn Reginara Lambert298 wraz ze swoimi ludmi299. Wielu uwaao go za wroga, albowiem nie byo na tej ziemi gorszego ode czowieka. Szereg osb kaza on powiesi w kocioach na sznurze od dzwonw, a nikt nie zdoa opisa, ilu ludzi pozbawi on majtku lub ycia. Nigdy nie zadawa sobie trudu, by odprawi pokut za popenione zbrodnie. Razem z bratem swoim Reginarem 300 zabi on rwnie Wirinhara i jego brata Reginalda 301. Ojciec Lamberta, wygnany przez Ottona do Czech, tame zakoczy ycie302. Dopki yli ci ludzie, bolaa ojczyzna z ich powodu, radowaa si natomiast, kiedy ich stracia. Nad tym tylko bole nam naley, e z powodu tego jednego szkodnika tylu niewinnych ludzi zgino w owym dniu po obu stronach walczcych. (33). Niestety, take inne klski zdarzyy si wwczas w tych stronach. Mianowicie w pastwie zacnego i pokj miujcego krla Roberta303 mieszkacy kraju powstali jedni przeciw drugim, wskutek czego zgino ponad trzy tysice ludzi. Nie wolno mi rwnie pomin niepowetowanej straty, ktra mnie dotkna z kolei. Mianowicie mj wuj, graf Henryk, wielkie majcy znaczenie w obliczu Chrystusa i na tym wiecie, spaci 2 padziernika swj dug w podwjnej postaci304. Zasuy on so-

rum et eorundem spoliorum multitudinem victores numerare nequirent. Tunc regina eorum capta [ob] audaciam viri capite plectitur. Aurum capitale eiusdem, ornamentum invicem gemmatum, papa sibi pre caeteris vendicavit postque imperatori suam transmisit partem, quae mille libris computabatur. Divisa omni preda victrix turba laeta mente ad propria revertitur et triumphanti Christo dagnas persolverat odas. Rex autem predictus morte coniugis et sociorum admodum turbatus summo pontifici saccum castaneis refertum remisit et per hunc portitorem tot se in proxima estate milites sibi esse laturos intimavit. Percepta hac legatione papa marsuppium eundem milio plenum internuntio talibus dictis reddidit: 'Si non sufficiat sibi apostolicam satis laesisse dotem, secundo veniat et tot loricatos vel plus se hic inventurum pro certo sciat. Homo cogitat et loquitur, Deus iudicat; quem suppliciter fidelis quisque oret, ut talem plagam misericorditer amoveat et necessariam optatae pacis securitatem pius indulgeat. 46. (32.) In insula, quae dicitur Augia, XVII. Kal. Nov. VIIII nsves hominibus promiscui sexus tunc inpletae mari immerguntur. In occidente Lanbertus, Reinherii filius, cum suis victus ab hoste Godefrido multorum inimicus occubuit. Non fuit enim in terra hac tunc deterior illo, qui multos in aecclesiis cum fune campanarum strangulavit. Quot homines hic exhereditaret vel occideret, nullus explicare valet. Numquam is de perpetrato facinore penitentiam suscipere curavit. Ule cum fratre suimet Reingerio Wirinharium et eius germanum Reinzonem pariter occidit. Huius pater ad Boemiam ab Ottone in exilium missus ibidem moritur. Ipsa eorundem patria viventes doluit, amissos gaudet. Hoc dumtaxat conqueri debemus, quod eo die propter nocentem ex utraque parte congredientium tot inculpabiles ceciderunt.
Parafraza wersetu z Ks. Przysw. R. 16, 9. 296 Reichenau na Jeziorze Bodeskim 297 Ksi Dolnej Lotaryngii, 10121023. 298 Graf Lambert z Lowanium, syn grafa Reginara III z Hennegawii. 299 Pod Fleurus, 12 wrzenia 1015 r. 300 Graf Reginar IV z Hennegawii. 301 Grafowie z Hennegawii, zabici w 974 r. 302 Wygnanie Reginara III nastpio w r. 958. Jego nastpcami w Hennegawii byli wspomniani bracia Wirinhar i Reginald. zabici w r. 974 przez synw Reginara III, Lamberta i Reginara, ktrzy w ten sposb odzyskali hrabstwo ich ojca. Patrz: R. Kopk E. Dmmler, Jahrbcher, s. 293 i nn. 303 Robert Pobony, krl Francji, 9961031. 304 Tzn. umar.
295

bie na miano szczliwca z powodu pomylnej staroci i zbonego koca. 47. Poza tym zgin marnie z poduszczenia owej drugiej Herodiady 305 i wskutek zuchwalstwa niewolnika graf Wichman 306, m pod. kadym wzgldem ojczynie potrzebny. Jak do tego przyszo, w aobnych opowiem sowach: pomidzy nim a grafem Balderykiem307 toczya si od duszego czasu walka, ktra wskutek czstych klsk, jakie Balderyk ponosi we wzajemnym starciu, tak dalece nadszarpna saw tego, e y on w wielkim ponieniu pord innych ksit. Wichman zachowa rwnowag ducha przez ten cay okres powodzenia i przypisujc je asce Boej gotw by zakoczy jtrzcy od dawna spr ukadem pokojowym. Dlatego wezwa wroga po przyjacielsku do swego domu i ugasKal go uczt oraz stosownymi podarkami. Z kolei Balderyk zaprosi go do siebie niby dla zacienienia wza zadzierzgnitej wieo przyjani, co mu podszepn w w odwieczny308 przez jego on309, aby w ten sposb przez chytry podstp dosta w zastawione sieci tego, ktrego nie mona byo nigdy obezwadni si. Wichman zgodzi si wwczas w chwalebnej prostocie swego szlachetnego ducha na prob, ktr wysun z udan poczciwoci jego podstpny przyjaciel. Z pocztku dozna jak najlepszego przyjcia, lecz niebawem zaniemg po wypiciu zatrutego napoju. Wobec ostrego blu, jaki wci si wzmaga, nie czeKal duej jak do nastpnego dnia i odjecha bogato obdarowany i serdecznie egnany. Lecz w chwili odjazdu zatrzymano podstpnie jego onierzy, jego za samego zabi znienacka jaki niewolnik w obecnoci swego pana Balderyka, ktry go za to nawet nie ukara. Jeden z jego towarzyszy zabi wwczas sprawc tej niegodziwej zbrodni, lecz sani zosta natychmiast zabity. 48. Kiedy Balderyk uciek i odkry w ten sposb swoje nieczyste sumienie, caa ta nieszczsna historia rozniosa si szybko na skrzydach plotki. Syn mojej ciotki po matce, biskup' monastyrski Teodoryk 310, ktry oczekiwa w pobliu na Wichmana, pierwszy przyby i opakujc z wielk aoci mier przyjaciela odprowadzi jego zwoki do miasta Vreden311 i zaj si z wielk troskliwoci pochowaniem ich obok cia przodkw. (34). Nastpnie, rozesawszy po caej okolicy gocw, wezwa wszystkich ziomkw i krewnych do pomszczenia tej zbrodni i przystpi z wielkim wojskiem do oblenia grodu Upplan312 nalecego do wspomnianego wroga. Rwnoczenie pustoszy i pali okolice. Przyby wreszcie mj kuzyn ksi Bernard313, ktry wystpi jako prawny opiekun maoletniego syna314 i caego dziedzic-

(33.) Caeterae vero in hiis partibus strages, pro dolor! in illis temporibus evenere. In regno namque pacifici et per omnia venerabilis Botberti regis comprovinciales hii mutuo confligentes interfecti sunt plus quam tria hominum milia. Nec est a me pretereundum, quod post haec accidit inexuperabile damnum. Namque avinculus meus comes Heinricus in Christo et in hoc seculo multum valens gratulabtmdus iusta senectute et bono fine utriusque debitum persolvit naturae VI. Non. Octobr. 47. Insuper Wigmannus comes utilis in omnibus p'atriae ortatu secundae Hercdiadis miserabiliter servili presumptione corruit. Sed unde hoc evenerit, lugubri sermone aperiam. Inter predictum et comitem Baldricum longa fuit contentio, quae Baldricum sepe in prelio devictum mutuo in tantum humiliavit, ut inter caeteros primates cum magno versaretur dedecore. Omnem suimet prosperitatem Wigmannus equo ferens animo et divine asscribens clementie pacis federe discordiam diu insanientem sedare meditatur et hostem amicabili peticione ad domum suam vocans convivio et munere accepto placat. Et ab eodem ad confirmandum inceptae dilectionis vinculum invitatur, insibilante hoc per uxorem suam antiquo serpente, ut, qui per vim numquam capi potuit, dolosi saltim retibus ingenii vinceretur. Tunc conivebat laudanda simplicitas herilis animi, quod poposcerat simulata equitas fallentis amici. Inprimis optime suscipitur et ilico infecta veneno potione turbatur. Post hoc nimio dolore protinus ingravescente sequentem ibi vix exspectabat diem; et ut bene remuneratus et caritative salutatus abiit, militibus suis ibidem dolose tardatis a quodam servo furtive prosternitur, presente eiusdem seniore Baldrico et hoc nullatenus ulciscente. Tunc unus ex suis comitibus, ut nefandi sceleris auctorem occidit, mox interfectus oppetiit. 48. Fugiente tum Baldrico et conscientiam in hoc manifestanta miseria talis fama vulgante dilatatur: et Thiedricus sanctae MirminUlubione porwnanie Thietmara. Patrz wyej I, 4. 306 Wnuk Wichmana I, ktry walczy z Mieszkiem I. Patrz o jego opisywanych tu losach: S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 345 i nn., III, s. 39 i nn. 307 Graf z Drenthe. 308 Diabe. 309 Adela, crka grafa Wichmana z Hamaland, druga ona Balderyka. Jej synem z pierwszego maestwa by biskup Meinwerk z Paderborn. 310 10111022. Jego matka Gerburga bya siostr matki Thietmara. 311 Nad rzek Berkel w Westfalii. 312 Dzi nie istniejca miejscowo w Hamaland (pniejsze Zutphen), koo opactwa Elten. 313 Ksi saski Bernard II (10111059). 314Graf Wichman IV.
305

twa zabitego grafa Wichmana, a zarazem jako mciciel owej niegodziwej zbrodni. Pociesza on, jak mg, pogronych w aobie wasali i wraz z innymi stronnikami zmarego niepokoi zaog grodu dniem i noc. 49. Tymczasem cesarz opuci Burgundi, gdzie spdzi du cz lata, i na pierwsz wiadomo o tym wydarzeniu wsiad na okrt i pody szybko na miejsce. Podczas tej podry zmar mj kuzyn Gebhard315, syn grafa Herberta316, bardzo mile widziany przez krla i wielk odznaczajcy si prawoci; tote pozostawi po sobie szczery al zarwno u cesarza, jak wrd tamtejszych ludzi. Arcybiskup koloski Herbert, wielkie majc kopoty z powodu swego wasala Balderyka, nalega wci na cesarza, by zechcia odda grd tak dugo oblegany pod jego wadz. Cesarz uleg w kocu jego usilnym probom i wyrazi na to zgod. W tym czasie nieprzyjaciele cesarza wyszli ju z grodu zwanego Upplan i by on zupenie zniszczony, grafini za 317, ktra przez duszy czas bya tam zagroona, uratowaa si, niestety, wraz z caym swoim mieniem. Oby wszystkie zorzeczenia, ktre bogosawiony Hiob do siebie kierowa, speniy si na tej kobiecie, jak na to sobie zasuya. Niech w yciu doczesnym tyle zazna cierpie, aeby przynajmniej w yciu przyszym moga spodziewa si przebaczenia! Ktokolwiek i kiedykolwiek udzieli jej pomocy w tej zbrodni, niechaj nawrci si do Boga i przyznawszy si do wielkiego grzechu, czym prdzej stosown czyni pokut; albowiem wskutek podszeptu tej jadowitej mii zabrako Kocioowi talk dzielnego obrocy. W tym samym roku biskup Teodoryk318 i syn Gerbergi319 graf Herman 320 pokcili si ze sob o bahe sprawy i pustoszyli sobie nawzajem kraje. Potem jednak uspokoili si wskutek perswazyj przyjaci i, co waniejsze, rozkazu, cesarza i czekali obaj na jego przybycie. 50 (35). l stycznia roku Paskiego 1017 arcybiskup Gero przyj, na rozkaz cesarza, margrabiego Bernarda 321, ktry stojc boso przyrzek mu popraw. Nastpnie, zdjwszy z niego wszystkie kltwy, jakie poprzednio by rzuci, wprowadzi go uroczycie do kocioa. Po Boym Narodzeniu spdzonym w Phlde cesarz wyjecha stamtd i w Allstedt obchodzi uroczycie wito Objawienia Paskiego. Teje nocy witecznej zmar w swoim grodzie zwanym
Raz tylko wymieniony w Kronice, brat Ottona z Hammerstein Graf z Kinzig, wuj matki Thietmara. Por. IV, 60. 317 ona Balderyka Adela. Por. rozdzia poprzedni.
316 315

gendensis aecclesiae presul, materterae meae [filius], iuxta qui exspectabat, primus advenit c dilecti obitum amici merore questus insolabili corpus usque ad Fretheni civitatem comitatur et hoc ad patres suos collocare sumopere studuit. (34.) Dehinc missis per omnem hanc regionem suimet nuntiis ipse comprovinciales et affines haec ad vindicanda excitat et cum valida manu urbem predicti hostis nomine Upplan possedit, contigua devastans loca et igne consumens. Advenit tandem Bernhardus dux, nepos meus, qui iure filii prefati comitis adhuc parvuli et tocius hereditatis tutor et nefandi crtminis ultor extiterat; et hic tristes, quantum valuit, milites solatur, cum caeteris fautoribus urbanos nocte dieque lacessat. 49. Interim imperator a Burgundia, ubi magnam estatis partem morabatur, digressus, ut primum omnem rei eventum comperit, navigio illuc pergere festinavit; et in illo itinere Gevehardus, Heriberti comitis filius, nepos meus regiaeque maiestati tunc multum acceptus ac omni probitate precipuus, obiit, imperatorem et omnes in ihiis partibus constitutos tristes post se relinquens. Archiepiscopus autem Coloniensis Heribertus multum ex parte sui militis Baldrici sollicitus imperatorem sepe interpellat, quo urbem diu possessam suae vellet subdere potestati; cuius assidua peticione imperator devictus consensit. Hoste iam tunc cesaris abeunte urbs Upplun dicta omnino destruitur et cometissa ibidem diucius turbata cum omnibus, quae habebat, pro dolor! servatur. Omnis maledicio, quam sibi beatus lob inprecatus est, huic talem promerenti aveniat. In presenti tempore tantum mali percipiat, ut in futuro veniam saltem sperare liceat. Quicumque in auxilium eius in hoc umquam asspiret, convertatur ad Deum et se vehementer peccasse confessus ad emendationem condignam festinet; quia sibilo venenosae aspidis caret aecclesia tanti defensoris. In hoc autem anno Thiedricus antistes et Hirimannus comes, Gerbergae filius, de inani re mutuo certantes sua vastabant. Dehinc amicis persuadentibus ac maxime iussu imperatorio sedati presenciam cesaris utrimque prestolabantur.
Wspomniany w poprzednim rozdziale biskup Monastyru. Siostra krla Burgunda Rudolfa III i Gizeli, matki cesarza Henryka II. Jej crk z drugiego maestwa (z ksiciem szwabskim Hermanem II) bya cesarzowa Gizela. 320 Graf Herman II z Werli. Por. VI, 86 VIII, 26. 321 Margrabia saskiej Marchii Pnocnej, syn margrabiego Teodoryka, brat Ody, ony Mieszka I.
319 318

Ilburg graf Fryderyk 322, wierny Chrystusowi i swemu wadcy. Ten, jako e by mdrym czowiekiem i przeczuwa zbliajcy si koniec ycia, da wspomniany grd synowi swojego brata323 Teodorykowi324 pod warunkiem, i za jego zgod prawnie nie mona byo zaatwi tego inaczej, gdy Teodoryk by jego dziedzicem bdzie mg przekaza reszt swych posiadoci trzem swoim crkom 325. Teodoryk otrzyma potem z nadania cesarskiego hrabstwo Fryderyka oraz wadz nad okrgiem Susw 326. W Allstedt odby si walny zjazd ksit. Tu zaatwiono pokojowo przez zapat odszkodowania i przysig spr pomidzy margrabi Bernardem327 i synami mojego stryja328. Cesarz nakaza rwnie zawiesi a do 29 wrzenia toczcy si od dawna spr midzy biskupem Teodorykiem329 a grafem Hermanem 330 oraz stosunki wojenne midzy Ekkehardem i jego brami331, synami Udona332. Tam tajce zobowiza si margrabia Bernard do zapacenia arcybiskupowi Geronowi piciuset funtw srebra na pokrycie wyrzdzonej przez siebie szkody333. Cesarz bawic tam duej poczyni jeszcze inne bardzo poyteczne zarzdzenia 334. Pokj nasta pomidzy grafami Gebhardem i Wilhelmem335. Posowie z Italii, ktrzy przybyli tu z yczeniami, odjechali do domu. Zamierzona podr cesarza na Zachd ulega odroczeniu wskutek zego stanu drg. Cesarz zgodzi si na prob Bolesawa donoszc mu, e jego ksita zebrali si i, e jeli Bolesaw chce mu przedstawi godziw propozycj, chtnie j przyjmie za ich rad. Z obu stron wymieniono poselstwa i zawarto zawieszenie broni 336.
Wielokrotnie wymieniany graf z Eilenburg, z rodu Busici, brat Dediego (Ziazona). 323 Dedi. Por. VI. 49. 50. 324 Por. VI, 50; VII, 7. 325 Wedle obowizujcego wwczas prawa zwyczajowego kobiety miay ograniczone prawo dziedziczenia, tzn. dziedziczyy tylko tam, gdzie nie byo krewnych mskich. W przywiedzionym tu wypadku prawa bratanka Fryderyka miay pierwszestwo przed prawami jego crek. Thietmar podkrela tu wyranie, i otrzymuj one majtek ojca nie z tytuu dziedziczenia, lecz z tytuu darowizny, na t darowizn jednak musia wyrazi sw zgod bratanek Teodoryk, jako uprawniony do caoci spadku po grafie Fryderyku. Por. I, 5; VI, 76. 326 Okrg tak nazwany od zamieszkujcego go plemienia sowiaskiego Susw, czy Suselcw, pooony nad doln Muld. 327 Por. wyej uw. 321. 328 Bertoldem i Teodorykiem. 329 Por. rozdzia poprzedni. 330 Graf z Werli. Por. rozdzia poprzedni. 331 Postaci raz tylko wymienione w Kronice. 332 R.Holtzmann w wyd. Kroniki, s. 579 (indeks) skonny jest widzie w seniorze Udonie wuja Thietmara. 333 Por. VII, 44.
322

50. (35.) Anno dominicae incarnationis MXVII0 Kal. lanuarii Gero archiepiscopus iussu imperatoris Bernhardum marchionem nudis pedibus emendationem sibi promittentem suscepit et aecclesiae presentavit, solutis omnibus bannis ab eo inpositis. Imperator a Palithi, ubi celebravit natale Domini, exiens in Altstidi epiphaniam Domini sollempniter peregit; et in sacra nocte eadem Frithericus t comes fidelis Christo et seniori suo obiit in civitate sua Ilburg dicta. Hic, quia sapiens erat et sibi finem huius vitae iam appropinquare cernebat, predictam civitatem fratris suimet filio nomine Thidrico ea racione dedit, ut cum laude sua, quia heres suimet fuit et aliter hoc legitime fieri non potuit, liceret sibi tribus suis filiabus predium omne, quod remansit, tradere. Huius comitatum et super Siusiu pagum potestatem ille Thiedricus inperatoris munere post suscepit. Fit publicus principum in Altstidi conventus. Inter Bernhardum marchionem et patrui meimet filios litigium cum emendatione sibi accepta et iuramento pacificatum est. Inter Thiedricum antistitem et Hirimannum comitem inimiciciae diu exortae et odium, quod erat inter Eggihardum et confratres, Udonis filios sendoris, usque in tercias Oct. Kal. ab imperatore sedatum est. Ibi etiam promisit Geroni archiepiscopo Bernhardus marchio D argenti talenta pro dampni recompensatione inlati. Optima quaeque imperator ibi diu conversatus fecit. Fit pax inter Gevehardum et Willehelmum comites. Nuntii de Italia huc venientes gratulabundi ad sua redeunt. Iter imperatoris ad occidentem dispositum ob viae asperitatem dilatum est. Imperator hoc, quod ex parte Bolizlavi rogatur, laudat: convenisse ad eum principes suos et, si quid bpni vellet sibi exhibere, cum eorum consilio libenter acciperet. Mittuntur invicem nuntii et induciae ponuntur.
Zarzdzenia powysze susznie podciga R. Holtzmann w wyd. Kroniki, s. 460, uw. 4, pod pojcie pokoju ziemskiego (patrz wyej Ks. VI, uw. 323). Poniewa koczy si wanie picioletni okres, na ktry ogoszony zosta poprzedni pokj ziemski w Merseburgu (VI, 59), a walki pomidzy ksitami saskimi nie ustaway, przeto cesarz zmuszony by uciec si ponownie do tego rodka. Tak naley rozumie jego szerok akcj pacyfikacyjn opisan w tym rozdziale. 335 Bracia w. Brunona z Kwerfurtu. 336 Z powyszego tekstu wynika, e z inicjatyw rokowa pokojowych wystpi teraz Bolesaw Chrobry. Jest to moliwe i prawdopodobne, zwaywszy, e w tym wanie czasie sprawy ruskie przybray bardzo niekorzystny obrt dla polskiego ksicia. Mianowicie jego zi Switopek,ktry po mierci Wodzimierza Wielkiego (1015 r.) obj wadz w Kijowie, uleg w walce ze swym bratem Jarosawem i po zdobyciu
S34

51 (35). Cesarz pody tymczasem do Merseburga, gdzie oczekiwa na osfieteczne zaatwienie sprawy 337. W tym czasie powieszono tam wielu zoczycw, ktrzy pokonani zostali przez szermierzy w pojedynku sdowym338. Obaj arcybiskupi: Erkanbald339 i Gero340, biskup Arnulf 341, grafowie Zygfryd342 i Bernard343 oraz inni ksita siedzieli przez czternacie dni nad rzek Muld i wzywali przez posw Bolesawa, by przyby nad ab na rokowania, ktrych sam z dawna sobie yczy 344. Bolesaw znajdowa si wwczas w Sciciani345 i kiedy wysucha poselstwa, owiadczy, i nie ma odwagi tam przyby, gdy lka si swoich wrogw346. Na to mu rzekli posowie: Jake to? Co zamierzasz uczyni, jeeli nasi ksita przybd nad Czarn Elster?". Nie przejd tam nawet przez most" odpowiedzia Bolesaw 347. Po tych sowach posowie odjechali i opowiedzieli wszystko swoim panom348. Cesarz tymczasem obchodzi razem z nami wito Oczyszczenia Boej Rodzicielki. Po tym wicie nadcignli biskupi i grafowie, oburzeni z powodu lekcewaenia, jakiego doznali od zwodzcego ich Bolesawa, a gdy przedstawili cesarzowi przebieg poselstwa, gniew rozpalili w jego sercu. Odbya si tam zaraz narada nad now wypraw wojenn i wszyscy wasale otrzymali rozkaz przygotowania si do
przeze Kijowa musia stamtd ucieka do Polski. Dopki Bolesaw Chrobry mia zwizane rce walk z cesarzem, nie mg podj adnej akcji interwencyjnej na terenie ruskim. 337 przybycie Henryka II do Merseburga i wyczekiwanie tutaj na wynik rokowa pokojowych wiadcz, e i cesarzowi zaleao wwczas bardzo na dojciu do porozumienia z Bolesawem Chrobrym. Susznie pdkrela H. Zeissberg, Die Kriege, s. 414 i n., e na to stanowisko cesarza wpyna z jednej strony absorbujca go w tym czasie sprawa burgundzka, z drugiej za strony wiadomo, i nie moe liczy na poparcie panw saskich, ktrzy wielokrotnie i niedwuznacznie wyraali sw niech do wojny z Polsk. 3i8 By to jeden ze rodkw dowodowych, ktry podcigano w redniowieczu wbrew zreszt Kocioowi pod pojcie sdu Boego. Polega on na tym, e obwiniony stawa do pojedynku wobec zgromadzonego sdu. Jeeli zwyciy, tym samym stwierdza swoj niewinno. W przeciwnym wypadku uznawano go winnym i karano zgodnie z obowizujcym prawem. Patrz o tej instytucji: H. Fehr, Der Zweikampf, Berlin 1908. 339 Arcybiskup moguncki. Por. V, 38; VII, 26, 31. 340 Wielokrotnie wymieniany arcybiskup magdeburski. 341 Wielokrotnie wymieniany biskup halbersztadzki. 342 Syn margrabiego Hodona, ktry walczy z Mieszkiem I. Por IV, 60; VII, 18.

51. (36.) Cesar interim ad Merseburg veniens certitudinem rei huius exspectabat. Ibi tunc multi latrones a gladiatoribus singulari certamine devicti suspendio perierunt. Et archiepiscopi duo, Erkanbaldus et Gero, et Arnulfus antistes cum comitibus Sigifrido ac Bernhardo caeterisque principibus iuxta Mildam fluvium quatuordecim dies sedebant, Bolizlavum per internuntios suimet ad Albim venire rogantes ad colloquium a se diu desideraturn. Et hic tunc erat Sciciani et, ut legationem audivit, se ob timorem hostium suimet illo venire dixit nullatenus audere. Et nuntii: 'Quid? si', inquiunt, 'seniores nostri ad Nigram veniunt Elstram, quid facis?' Et ille: 'Nec pontem hunc', infit, 'preterire volo'. Talibus dictis reversi sunt dominisque haec omnia intimabant suis. Imperator autem purificationem sanctae Dei genitricis nobiscum celebrat. Post banc episcopi et comites ob contemptum Bolizlavi se fallentis triWspomniany w poprzednim rozdziale margrabia saskiej Marchii Pnocnej. 344 Z powyszego tekstu jasno wynika, i wymienieni tu ksita duchowni i wieccy zostali wysani przez cesarza jako jego oficjalni przedstawiciele do rokowa pokojowych z Bolesawem Chrobrym. Rzecz jest znamienn, i ksita ci nie udali si do Polski, lecz zatrzymali si nad Muld i zadali przybycia do nich Bolesawa. Uczynili to oczywicie ze wzgldw prestiowych, aeby podkreli wyszo zarwno cesarza, jak swoj wasn w stosunku do ksicia polskiego. Poza tym liczyli na to, e Bolesaw prowadzc rokowania na obcym terenie i w obcym otoczeniu okae si skonniejszym do ustpstw. Bolesaw Chrobry orientowa si doskonale co do znaczenia tej gry. Pragnc, przeciwnie, zaakcentowa swoj niezaleno i rwnorzdno, zdecydowany by przeprowadzi rokowania u siebie i dlatego okaza opr daniom wysannikw cesarskich. Patrz do sprawy tych rokowa: A. C o h n, Kaiser Heinrich II, s. 163 i n.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 414 i n.; S. Hirsch H. Bresslau, Jahrbcher, III, s. 48 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit. II. s .136; C. Bruckner, Op. cit. s. 67 i n.; R. Grodecki, Dzieje Polski, s. 74; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 285 i n.; R. Hollzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 450. 345 Patrz Ks. VI, uw. 370. 346 Jest to aluzja do zdradzieckiego napadu, ktrego ofiar pad Bolesaw Chrobry w r. 1002 przy wyjedzie z Merseburga. Por. V, 18. 347 Wobec zdecydowanej odmowy Bolesawa Chrobrego przybycia na terytorium marchii niemieckiej ksita, chcc ratowa sytuacj, zaproponowali zjazd nad sam granic, wszelako po stronie niemieckiej. Bolesaw Chrobry, stojc konsekwentnie na stanowisku swej rwnorzdnoci jako partnera rokowa, odmwi i tej propozycji. 348 Tzn. wymienionym wyej ksitom wysanym w charakterze penomocnikw cesarskich.
343

niej. Rwnoczenie cesarz wyda ostry zakaz przyjmowania i wysyania posw od i do tego jawnego ju wroga oraz poleci wyledzi tych, ktrzy omielili si tak dotychczas postpowa349. 52 (37). Nastpnie cesarz opuci nas i uda si do Magdeburga, gdzie go przyjto z wielkimi honorami. Nazajutrz, w niedziel, jako e bya to siedemdziesitnica 350, wstrzyma si od potraw misnych. W poniedziaek arcybiskup powici w obecnoci cesarza pnocn kaplic. Nastpnego dnia wybuch zatarg midzy ludmi z orszakw arcybiskupa i margrabiego Bernarda, ktry jednak zaagodzono bez wikszej szkody i zaatwiono w sposb honorowy dla arcybiskupa 351. Na rozkaz cesarza przyrrowadzono tame zodziei i po pokonaniu ich w pojedynku sdowym powieszono na stryczku. Zaatwiono tu rwnie wiele spraw, majcych na celu zbawienie ojczyzny. Std wyszed odmieniwszy swj stan Gunter, aby gosi ewangeli wrd Lucicw 352. Poniewa skaryem si wielokrotnie przed cesarzem na to, e biskupstwo minieskie zabrao nieprawnie cz mojej diecezji, ktrej zwrot zosta mi przyznany w dokumencie353, i poniewa liczyem std na korzyci dla siebie w przyszoci, przekonaem si potem, e to inaczej wypado, ni si spodziewaem. Mianowicie, kiedy w dniu Katedry w. Piotra, tzn. 22 lutego cesarz odbywa synod w obecnoci biskupw: Gerona, Meinwerka354, Wigona355, Eryka356 i Eilwarda357, podniosem si z miejsca i przedoyem swoj skarg. Wwczas cesarz i biskupi, od ktrych wszak pomocy mogem si spodziewa, kazali mi odda Eilwardowi Bg jeden wie, e wbrew mojej woli i, e nie miaem im si opiera terytorium na wschd od rzeki Muldy dokoa grodw Bichni 358 i Vurcin359, on natomiast mia mi zostawi terytoriami, jakie mia na zachodnim brzegu rzeki, cho nigdy do niego nie zgaszaem pretensyj. T zamian potwierdzilimy przez wzajemne wrczenie sobie pastoraw. Bogiem si jednak wiadcz i wszystkimi jego wieZ tego surowego zarzdzenia cesarza mona wnioskowa, jak silne i czste byy kontakty midzy Bolesawem Chrobrym a feudaami saskimi i jak wielu mia on wrd nich zwolennikw. Jest to zarazem jeszcze jeden dowd, jak niepopularna bya wojna polsko-niemiecka w tych wanie koach. Jak atwo si domyli, koa te wywodziy si z dawnych stronnikw Ottona III. 350 Siedemdziesitnica, czyli niedziela starozapustna, jest pierwsz z trzech niedziel poprzedzajcych wielki post. Rozpoczyna ona okres przygotowania do wielkie postu.
349

stes adveniebant et imperatoris mentem apertis legationibus incendunt. Ibi tunc de futura expeditione tractatur et fidelis quisque ad hanc preparari monetur et, ut ullus intra nos et publicum hostem deinceps mitteretur nuntius vel susciperetur, firmiter ab augusto prohibetur et, quis hoc hactenus agere presumeret, diligenter inquiritur. 52. (37.) Dehinc imperator a nobis proficiscens ad Magadaburg venit, magno ibidem susceptus honore. Postera luce, id est dominica die, quia septuagesima tunc instabat, carnem deposuit. Et in II. feria archiepiscopus capellam septentrionalem benedixit presente imperatore. In proxinia autem die oritur commocio inter socios archiantistitis et Bernhardi marchionis, quae sine periculo sedatur et episcopo honorifice finitur. Conveniunt ibidem fures iussu imperatoris et a congredientibs devicti laqueo traduntur. Multa salutem patriae respicientia ibidem finiuntur. Inde Gunterius conversus causa Liuticios predicandi ivit. Sed cum ego multa sepe questus sim imperatori de parte meimet parrochiae ab aecclesia Misnensi iniuste ablata et scriptis restituta, cumque bona inde mihi profutura sperarem, aliter, quam ratus sim, hoc evenire cognoscebam. Namque in cathedra sancti Petri, quae est VIII. Kal. Marcu, cum sederet imperator et presentes episcopi adessent Gero, Meinwercus, Wigo et Ericus et Eilwardus, surrexi et lamentationem meam feci. Tunc imperator et archiantistes, a quibus sperabam auxilium, iusserunt mihi, Deus scit invito, qui hiis resistere non presumpsi, ut parrochiam in orientali parte Mildae fluminis iacentem, id est in burgwardis Bichni et Vurcin, Eilwardo concederem et, quam ille in occidentali ripa tunc teneret, mihi hoc numquam desideranti relinqueret. Id concambium baculis firmavimus mutuis. Testificor coram Deo et omnibus sanctis eius: id, quod residuum fuit, tunc nullo modo dereliqui. lussit quoque imperator, ut villas
Nie wiadomo, co byo powodem i przedmiotem zatargu. Prawdopodobnie wynikn on z tak charakterystycznej dla tej epoki samowoli jednostek. 352 Rycerz wiecki, ktry przywdziawszy habit zakonny sta si pustelnikiem, potem misjonarzem, a w kocu po mierci mczeskiej witym. 353 Nie wiadomo, o czyj dokument tu chodzi: czy krla, czy biskupa z Mini, raczej jednak biskupa. 354 Biskup Paderbornu. 365 Biskup Brenny. 356 Biskup Hobolina. 357 Biskup Mini. 358 Dzi Pchau. Patrz Ks. I, uw. 69. 3.58 Dzi Wurzen nad Muld.
351

tymi, i nie zrzekem si wwczas bynajmniej tego, co mi si jeszcze naleao. Cesarz nakaza take margrabiemu Hermanowi360, aby trzy wsie, nalece do wspomnianego biskupa361, albo zatrzyma pod przysig dla biskupstwa minieskiego, albo je mnie odda 362. 53 (38). Tego dnia arcybiskup Gero uczci csarza i jego maonk wspaniaymi darami. Nazajutrz opucili Magdeburg i na trzeci dzie, ktry wypada w niedziel, przybyli do Halberstadtu. Tam przyj ich wystawnie biskup Arnulf, po czym zatrzyma ich przez dwie noce. We wtorek udali si do Kwedlinburga, gdzie zgotowaa im niemniej wietne przyjcie czcigodna ksieni Adelaida. Czwartego dnia, tj. 27 lutego, biskup Arnulf powici w obecnoci cesarza klasztor lecy w zachodniej czci gry363, w ktrym mniszki w stroju zakonnym odbywaj sub przy swoim niebieskim Oblubiecu. Asystowali mu przy tym arcybiskup Gero i inni biskupi. Cesarz ofiarowa z tej okazji funt zota na potrzeby otarza. Ugoszczony jak najserdeczniej przez swoj krewn, cesarz uda si std do Goslaru i zabawi tam cztery tygodnie, usilnie zabiegajc o upikszenie tej miejscowoci. A poniewa zachodzi wanie wielki post, rozwin starania, by zaatwi, co si naleao Chrystusowi i koniecznym si okazao w wielu wieckich sprawach. Niedugo potem, l kwietnia o wicie, syn Lotara Bertold 364 wtargn ze swymi stronnikami do grodu Monreberg 365, przekupiwszy uprzednio stranikw, i zabi znamienitego wasala grafa Wichmana, Balderyka366, ktry wraz z towarzyszami przez dugi czas stawia opr. Nastpnie jako zwycizca obsadzi grd swoj zaog. (39). Poprzedniego dnia udaem si do Mini gwoli odbycia tam stray 361. 54. W tym samym tygodniu zjechali si nasi ksita na rozkaz cesarza do Goslaru. Tam otrzyma mj wuj Zygfryd hrabstwo po swoim bracie Henryku368, tam rwnie ogoszono wypraw wojenn w naszym kraju i zastanawiano si nad innymi poytecznymi, a zarazem koniecznymi sprawami zagroonej ojczyzny. Dopiero po odjedzie std dowiedzia si cesarz o nieszczciu, o ktrym wyej mwiem369, i bardzo si zafrasowa grocym std na przyszo zamieszaniem.
360

Margrabia Mini, zi Bolesawa Chrobrego. 361 Tzn. biskupa minieskiego. 362 Margrabia Herman mia zaatwi t spraw w imieniu cesarza. 363 Klasztor N. Maryi Panny na Munzenberg.

tres, quae sub predicto erant episcopo, Hirimannus marchio aut Misnensi aecclesiae sacramento retineret aut mihi redderet. 53. (38.) Eodem die imperator et contectalis sua a Gerone archiepiscopo magnis honorantur muneribus. Crastinoque inde pergentes tercia die, id est dominica, ad Halverstidi pervenerunt; quos ibi Arnulfus presul magnifice succepit et duas noctes secum habuit; III. feria ad Quidilingeburg profecti ab Ethelheida venerabili abbatissa non minori gloria ornantur. Quarta die rnonasterium in occidentali monte situm, ubi sponso caelesti sanctimoniales monachico habitu serviunt, ab Arnulfo antistite presente augusto dedicatum est III. Kal. Marc., auxiliante eum ad hoc Gerone archiepiscopo caeterisque confratribus. Ibi tunc inperator talentum auri dedit ad altare. Inde tunc percepta a nepte sua caritate magna ad Goslerriam. tendens villam, ibidem IIII sedebat ebdomadas; hanc enim tunc multum excoluit. Et quia tunc quadragesima fuit, quae Christo oportebant et seculo in multis neeessaria erant, operari studuit. Post haec Bertoldus, Liutharii filius, cum suis fautoribus urbem Munnam Kal. Aprilis conducto custode diluculo intrans, Baldricum, Wigmanni comitis inclitum satellitem cum consociis diu repugnantem, occidit victorque insedit. (39.) Pridie ego ad Mini presidio veniebam. 54. In hac ebdomada principes nostri edictu cesaris ad Gosleri conveniunt, ibique tunc avinculo meimet Sigifrido comitatus fratris Heinrici commendatur et expedicio in nostris partibus ordinatur caeteraque patriae periclitantis proficua et admodum necessaria disputantur. Inperator inde progressus hoc malum, quod predixi, primitus comperiens de futura perturbacione sollicitus fuit. In illo vernali tempore et in Bernhardi marchionis potestate nascitur ovis cum V cruribus. In mense Aprili et VI. Id. eiusdem, cum iam pleBrat margrabiego Wirinhara i kapelana krlewskiego Teodoryka, brat stryjeczny Thietmara. Por. VII, 50. 365 Dzi Kalkarberg, koo Kleve. 366 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona w Kronice. 367 O obowizku ksit saskich do kolejnej stray w tym grodzie patrz wyej Ks. VI, uw. 298. 368 Synowie grafa Henryka I z Stade. Por. IV, 23. 369 Nie wiadomo, jakie nieszczcie" ma tu na myli kronikarz. Prawdopodobnie niepowodzenie w sprawie rokowa z Bolesawem Chrobrym. Lecz o tym niepowodzeniu wiedzia cesarz ju przedtem od ksit wysanych nad Muld. Por. VII, 51.
364

Tej wiosny w posiadoci margrabiego Bernarda przysza na wiat owca o piciu nogach. Dnia 8 kwietnia, cho penia bya ksiyca, wielu widziao go w ksztacie nowiu, przy czym o trzeciej godzinie po poudniu jania on dugo czerwonym blaskiem. Niedziel palmow obchodzi krl w Moguncji, wito Wielkanocy za w Ingelheim. Nigdy nie dozna on w tych stronach bardziej zaszczytnego i godnego majestatu wadzy przyjcia. Poniewa z powodu tak wielkiego wita nie mona byo zaatwi najwaniejszych spraw, przeto cesarz zwoa zjazd ksit do Akwizgranu i tam za rad arcybiskupa Herberta pogodzi si z biskupem Metzu Teodorykiem i jego bratem Henrykiem370. Krlowa tymczasem opucia cesarza we Frankfurcie. Kiedy przybya do miejscowoci zwanej Kaufungen 371, zaniemoga i wwczas zoya lub Bogu, i ufunduje na jego chwa jeden klasztor372. 55. Nie bdzie niewaciwym, jeeli uzupeni tu to wszystko, co si zdarzyo w midzyczasie. (40) Byy w Magdeburgu dwie siostry, z ktrych starsza nazywaa si Alfreda, modsza za Irmingarda. Obie wiodc ywot bardzo chwalebny nie razem jednak z innymi mniszkami, lecz osobno suyy wytrwale Chrystusowi i Jego najdroszej Rodzicielce w kociele zwanym Rotunda 373. Zdarzyo> si, i modsza z nich utracia swj wzrok zewntrzny, lecz co do wewntrznego cieszya si nadal jego niezniszczalnym blaskiem i niedugo potem, 8 lutego przesza std do swojej z dawna upragnionej ojczyzny. Jej starsza siostra miaa oparcie w swojej krewniaczce Fryderunie, lecz i ona pocza traci siy wskutek blu, wywoanego strat siostry i wasn, wci jej dokuczajc chorob. Tote przeya ona siostr tylko o czternacie tygodni i trzy dni. W przeddzie mierci popada ona w omdlenie i znalaza si przed obliczem witej Boej Rodzicielki. Tam dostpia tego dobrodziejstwa, e arcybiskupi Tagino i Walterd oraz czcigodny biskup Idzi, zaywajcy wielkich zaszczytw w niebie, udzielili jej rozgrzeszenia. Ujrzaa tam take ciotki arcybiskupa Geron : Miriswid, Emnild i Edyl 374. Jedna z nich opucia opactwo i zamkna si z mioci do Chrystusa w klasztorze nauczyciela pogan, w. Pawa w Rzymie. Ujrzaa take inn niewiast, imieniem Od. Wszystkie pieway sowa psalmisty: Chodzi bd w obliczu Pana w krainie yjcych" 875. Podczas tego widzenia wszyscy obecni poPor. VI, 51; VII, 9. Dzi Ober-Kaufungen nad rzek Losse, koo Kassel. VIII, 18.
371 370 378

Por,

nalunium esset, luna a multis visa est ut nova, hora diei tercia diu rutilans. Palmas rex celebrat Magoncia et in Ingilnenem pascha et in his partibus magis honorifice ac potestative numquam fuit. Et quia ob tantam sollempnitatem maxima ibidem finiri non poterant, ad Aquasgrani ponitur conventus et tunc illic cum consilio Hiriberti archipresulis Thiedricum Metensem episcopum et Heinricum fratrem eius placavit. Regina autem a Froncanavordi a cesare discedens, cum ad locum, qui Capungun dicitur, veniret, infirmatur et ibi tunc Deo promisit, se ad laudem eius unum facturam monasterium. 55. Sed quod inter haec accidit, hiis adnecti haud incongruum est. (40.) In urbe Parthenopolitana duae consorores fuere, quarum prior Alwred et iunior Irmingerd dicebatur. Ambae admodum laudabilis vitae, non cum caeteris sanctimonialibus conversando, sed singulariter in aecclesia, quae Rotunda dicebatur, Christo eiusque dilectae genitrici sedulum exhibebant obsequium. lunior autem exteriorum lumen oculorum perdens interiori aci eterno fruitur splendore et non longe post ad patriam semper optatam VI. Id. Febr. transiit. Huius senior germana nepti suae innixa Fritherunae et crebro amissae soror's et assiduae infirmitatis dolore deficiens, nil nisi XIIII ebdomadas et tres dies supervixit. Haec pridie, quam carnis debitum persolveret, in excessu mentis effecta in presentiam sanctae Dei genitricis delata est, ubi Taginonem et Walterdum archiepiscopos et Aeidum presulem venerandum magno lucentes honore sibi indulgere gromeruit. Cognovit quoque ibidem materteras Geronis archiepiscopi, Mirisuidam c Emnildam et Eddilam nomine, quae abbaciam relinquens suam Christi amore iuxta monasterium doctoris gentium Pauli Romae includitur, et aliam, quae Odd dicebatur, omnes illud spalmografi canentes: Placebo Domino in regione vivorum. Interim presentibus cunctis haec mortua videbatur; tandem expergiscens et oculos elevans, quod vidit, omnibus innotuit: 'Hactenus', inquiens, 'vobiscum libenter commorabar,
Nazwa ta pochodzia od okrgego ksztatu kocioa. Bya to jedna z form wczesnego budownictwa kocielnego (np. rotunda wawelska). Patrz bliej o tym: R. Hamann F. Rosenfeld, Der Magdeburger Dom, 1910, s. 137, 153, uw. 15; F. Geppert, Op. cit. s. 206. 374 Thietmar wstawi te imiona wasnorcznie na pocztkowo puste miejsce i dlatego nie wiadomo, do ktrej z tych trzech niewiast odnosi si nastpne (u kronikarza wzgldne) zdanie. 375 Ks. Psalmw (Alleluja), 114,9.
373

czytywali j za zmar; w kocu jednak przebudzia si ona i otworzywszy oczy opowiedziaa wszystkim, co widziaa. Dotychczas rzeka chtnie przebywaam wrd was, teraz jednak, kiedy poznaam z bliska o wiele lepsze ycie, al mi przebywa duej w tej ndznej chacie penej brudu. Powiem wam po prawdzie, e jutro was opuszcz i zajm miejsce wyznaczone mi z gry z aski Boga". Tak si te stao. Jej dusza szczliwa odesza w Chrystusie 22 maja. Wierzcie mi, bracia w Chrystusie, e to wszystko jest prawd, i bdcie przekonani, i te ordowniczki naszego Kocioa wielkie oddaj usugi. Do swoich modlitw pobonych wczyy one i mnie grzesznika, a z mojej strony, niestety, nie doznay nigdy niczego dobrego. 56 (41). Cesarz dowiedziawszy si, e jego maonka czuje si lepiej i e uczynia lub Bogu, podzikowa z caego serca Chrystusowi i obchodzi w nabonym nastroju Zielone wita w Werden376, ktre to miasto wybudowa wasnym kosztem wity kapan Boy Ludger377. Opat Hetenryk378 spenia przy tej okazji z wielkim oddaniem posugi przy cesarzu. Nazajutrz, tj. 10 czerwca, biskup praski Dydak, nastpca mczennika Chrystusowego Wojciecha 379, doszed, nieugity w wierze, do kresu drogi wszelkiego stworzenia. By on wychowankiem klasztoru w Nowej Korbei i wyksztaci si znakomicie w sztuce lekarskiej. Kiedy Bolesaw starszy 380 za nieposuszestwo wobec Chrystusowego herolda 381 dotknity zosta paraliem, wezwa go do siebie za zezwoleniem opata Thietmara 382 i dziki jego zabiegom zacz czu si znacznie lepiej. Kiedy za owa pochodnia gorejca, "Wojciech, jak to wyej przedstawiem383, przestaa rozjania ciemnoci tego wiata, Dydak uzyska od Ottona III z pomoc wspomnianego ksicia rzdy nad jego diecezj. Po mierci starszego Bolesawa jego imiennik i syn zadawa Dydakowi wiele przykroci i wypdza go czsto z diecezji, lecz margrabia Ekkehard384 wprowadza go tam z powrotem za kadym razem. Goci do siebie nie tylko zaprasza, jak kae w. Grzegorz385, lecz wprost cign przemoc i t mia wad, e z powodu niezawinionej choroby pi ponad miar. By bowiem paralitykiem, a poniewa trzsy mu si stale rce, nie mg odprawia mszy witej bez pomocy stojcych przy nim ksiy. I tak kwKal
Nad Rur, koo Essen. 377 Por. IV, 68. 378 Opat werdeski. Por. VII, 8. 379 Biskup Dydak obj diecezj prask po w. Wojciechu w r. 997. Wypdzany kilkakrotnie przez ksicia czeskiego Bolesawa Rudego, odzyskiwa swe stanowisko dziki interwencji margrabiego Ekkeharda I.
376

nunc, consideratis multo melioribus hiis, piget in hac lutea me amplius manere casa. Dicam vobis in veritate, quod cras vos relictura locum mihi preordinatum munere divino possidere debeo.' Sicque factum est. Transiit autem anima eiusdem in Christo felix XI. Kal. lunii. Hoc verum esse, fratres in Christo, mihi credite et has aeclesiae adiutrices nostrae admodum utiles esse pro certo scitote. In suas orationes sanotas me peccatorem he succeperunt et nil umquam boni ex mea parte, pro dolor! receperunt. 56. (41.) Inperator autem audiens contectalem suam levius haberi et votum Domino fecisse, grates Christo persolvit ex animo et pentecosten in Wirthunu, quam primo sanctus Dei sacerdos Liudigerus suis construxit inpensis, venerabiliter celebravit, abbate Hethenrico sibi pleniter ibidem servienti. Postera die, id est IIII. Id. Iunii. Thieddegus, Pragensis antistes ac martiris Christi successor Aethelberti, viam universae carnis fideliter adiit. Hic in Nova educatus Corbeia medicinali arte optime instructus est. Quem Bolizlavus senior ob inobedientiam Christi preconis paralisi percussus licentia Thietmari abbatis vocavit eiusque magisterio levius habere cepit. Sed lampas ardens Woitegus cum ex huius mundi caligine, ut predixi, subtraheretur, auxilio prefati ducis sedem suam is a tertio Ottone ad regendum suscepit; de qua post mortem Bolizlavi senioris ab equivoco eius et filio sepe expulsus toties a marchione Ekkihardo reducitur et magnas patitur iniurias. Hic hospites, ut sanctus iubet Gregorius, non solum ad se invitavit, sed etiam traxit, hoc maximum habens vitium, quod ob morbum sibi innocentem bibebat supra modum. Paraliticus enim erat, manuum tremore assiduo sine asstantium auxilio presbiterorum missam canere non potuit: sicque usque ad finem languescens bonis, ut spero, animam curabat medicaminibus. 57. (42.) Interea Mararenses Bolizlavi milites magnam Bawariorum catervam dolo circumvenientes incautam occidunt, dampnum sibi ab eis illatum prius ad partem haud exiguam ulciscentes. Cesar
Tzn. Bolesaw II. 381 Tzn. witego Wojciecha. 382 Opat klasztoru w Nowej Korbei, w ktrym przebywa wwczas jako zakonnik przyszy biskup Dydak. Jego zezwolenie byo w tym wypadku konieczne ze wzgldu na dyscyplin klasztorn, ktra zabraniaa zakonnikom wydala si z klasztoru bez upowanienia opata. 383 Por. IV, 28. 384 Ekkehard I, margrabia Mini, zamordowany w r. 1002. Por. V, 6, 7. 385 S. Gregorius, Homiliae in evangelium XXIII, c. 1. Migne, Patrol, lat. T. 76 col. 1182.
380

a do koca, mam nadziej jednak, i dusz swoj dobrymi leczy rodkami. 57 (42). Tymczasem morawscy wojownicy Bolesawa386 otoczyli podstpnie wielki oddzia Bawarw, ktry nie zabezpieczy si od napaci, i w pie go wycili, biorc w ten sposb niema odpat za klsk poprzednio im zadan 387. Cesarz cignc na wschd kaza cesarzowej przyby do siebie, do Paderborn. Std udali si oboje do Magdeburga, gdzie przyj ich z honorami arcybiskup Gero. Nastpnej nocy, w niedziel, 7 lipca, zerwaa si straszna burza, ktra zniszczya w szerokim zasigu ludzi wraz z bydem, domostwem i plonami. Niezliczone gromy poamay drzewa lene, ktre zatarasoway wszystkie drogi. Nazajutrz przeprawi si cesarz wraz z maonk i wojskiem przez ab i przyby do Licykawy (Lesca)388, dawnej woci biskupa Wigcna, obecnie zamieszKalej przez stada dzikich zwierzt. Tam sta obozem przez dwie noce czekajc na opniajce si oddziay wojska. Nastpnie, po odjedzie cesarzowej i wielu innych389 ruszy z ca si wojenn naprzd390. Tego dnia byy ksi bawarski Henryk 391, ktry jedzi do Bolesawa w celu zawarcia pokoju, powrci od niego wraz z jego posami 392. Cesarz, wysuchawszy jego sprawozdania, posa go tam raz jeszcze, a gdy nic nie wskra, pozwoli mu odjecha do jego pani i siostry393. 58 (43). Tymczasem na grze witego Jana Chrzciciela 394, ktra znajduje si obok Magdeburga i wraz z wszystkimi przynalenociami podlega temu miastu, zdarzya si w niedziel 21 lipca w nocy rzecz nad wyraz smutna. W sypialni tamtejszych braci, ktrzy pogreni byli we nie i pno si spostrzegli, zapona pochodnia silniejszym ni zwykle blaskiem i wnet jej pomie aroczny zaj najblisze przedmioty i zniszczy ca sypialni. Wszyscy wyszli cao z tego niebezpieczestwa, stracili atoli jednego spord swoich, ktry wrci si nagle, by wydrze z pomieni szaty kapanPowyszy napad na marchi austriack mg si okaza bardzo niebezpiecznym dla wojsk cesarskich, gdy grozi ich oskrzydleniem. 387 Z r. 1015. Por. VII, 19. 388 Liesca, Liezeca, Liezeche, jak brzmi rne formy tej nazwy. Tumaczenie: Licykawa przyjmuj za S. Zakrzewskim, Bolesaw Chrobry, s. 286. 389 Thietmar nie podaje, kim byli owi inni", ktrzy odjechali. Moliwe, i by to po prostu orszak cesarzowej, lecz moliwe take, i kronikarz mia tu na myli tych monych saskich, ktrych Henryk II wola, jako niechtnych wyprawie, pozostawi w domu.
386

vero ad orientem tendens inperatricem ad se in loco, qui Pathrebrunnun dicitur, venire iubet. Inde ambo usque ad Magadaburg profecti a Gerone archiepiscopo honorifice suscepti sunt. In sequenti vero nocte, id est dominica et Non. Iulii, tempestas ingruit horrida, homines cum pecoribus simul et aedificiis ac frugibus late consumens. Inmensus quoque fragor silvas concutiens vias omnes nimis occupabat. Postera die inperator cum coniuge et exercitu Albim transiens ad Liesca, curtem quondam Vigonis episcopi et tunc feris innumerabilibus inhabitatam, venit duasque ibidem noctes in castris sedens tardantem turbam expectavit. Et post haec regressa inperatrice caeterisque compluribus ipse turmatim processit. Ipsa vero die Heinricus quondam Bawariorum dux a Bolizlavo, quo pacis firmandae gratia perrexit, cum nunciis eiusdem redut; quem inperator audita referentem sua iterum legacione remisit nilque ibi proficientem ad dominam et sororem suam abire sinit. 58. (43.) Interea in monte sancti Iohannnis baptistae, qui iuxta Parthenopolim positus eidem est cum appertinentibus universis subditus, res admodum miserabilis XII. Kal. Aug. et dominica nocte accidit. Horum in dormitorio confratrum lucerna quaedam ardens maior solito illuxit et proxima occupans hoc, ibidem quiescentibus
Patrz do tej, ostatniej ju wyprawy: A. Cohn, Kaiser Heinrich II, s. 165 i nn.; H. Zeissberg, Die Kriege, s. 416 i nn.; S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 55 i nn.; C. Bruckner, Op. cit. s. 70 i nn.; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 138 i nn.; H. Lubenow, Op. cit. s. 40; R. Grdecki, Dzieje Polski, s. 73; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 286 i nn.; R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 451 i nn. 391 Ksi bawarski Henryk V, pozbawiony ksistwa w r. 1009 i restytuowany na nie w r. 1017. Brat cesarzowej Kunegundy, ktry razem z innymi jej brami: Adalberonem i Teodorykiem spiskowa przeciw Henrykowi II. Por. VI, 35, 41, 51; VII, 9. Obecnie przywrcony zosta do aski. 392 Jak z powyszego wynika, po ostatniej odmowie Bolesawa Chrobrego prowadzenia rokowa pokojowych na ziemi niemieckiej (Por. VII, 51) rokowania te odbyy si w Polsce, co niewtpliwie wiadczy o tym, i Henrykowi II bardzo zaleao na unikniciu wojny z ksiciem polskim. O przebiegu tych rokowa nie wiemy nic ze rde poza przytoczon wyej notatk Thietmara, przedstawiajc ich wynik ujemny. 393 Cesarzowej Kunegundy. 394 Na grze tej znajdowa si wymieniony wielokrotnie w Kronice klasztor w. Jana na Grze". Opisywany poniej wypadek zdarzy si w tym wanie klasztorze .
390

skie. Nazywa si Hemiko i w chwili gdy ogarny go pomienie, wyspowiada si ze swoich grzechw. Nastpnie spon klasztor budowany z wielk starannoci przez lat osiem przez tamtejszego opata Zygfryda395. al wielki ogarn serca obecnych oraz tych, ktrzy tam pniej przybyli. Poza tym szerzcy si wkoo ogie strawi dwie tamtejsze kaplice wraz z refektarzem i innymi przylegymi zabudowaniami. Lecz aska Boa i najwysze powicenie ludzi spieszcych z pomoc wydary z jego akomej gardzieli wszystkie relikwie witych oraz znaczn cz skarbu. Kiedy nasta ranek, mieszkacy miasta oraz ludzie z pozostawionej tam przez cesarza zaogi zeszli si na miejsce i biadali wrd wielkiego smutku nad tak ogromn strat. Bracia zakonni zebrali starannie znikomy popi ze spalonego ciaa nieboszczyka i zoyli go obok jego poprzednikw. Nastpnie donieli przez posw o tym aosnym wydarzeniu opatowi, ktry w tym czasie by nieobecny. Kiedy ten dowiedzia si o wszystkim, przypisa to, co si zdarzyo, swoim grzechom i przyj to z cikim sercem, jako e nie mg niczego odmieni. 59 (44). Podczas tych wydarze syn Bolesawa Mieszko wtargn z 10 legiami do Czech, ktre wskutek nieobecnoci ksicia Udalryka mniejszy, ni zwykle mogy stawi opr396. Przez dwa dni pldrowa on kraj i powrciwszy z nieprzebranym tumem jecw wielk sprawi rado ojcu. Oburzony tym cesarz wyruszy ze swoim wojskiem oraz znacznymi posikami Czechw i Lucicw 397; pustoszc wszystko po drodze dotar 9 sierpnia do grodu Gogowa, gdzie oczekiwa go ze swymi wojami Bolesaw, lecz zabroni naszym ciga nieprzyjaciela, ktry ukrywszy dokoa ucznikw wyzywa do walki 398. Nastpnie wysa przodem dwanacie legij, wybranych z gwnej siy zbrojnej, do grodu Niemczy 399, ktry std sw nazw wyBrat Thietmara. Por. Prol. do I ksigi. Powysza akcja Mieszka miaa ten sam charakter, co napad wojsk morawskich na marchi austriack (VII, 57) i do tego samego zmierzaa celu, tzn. do oskrzydlenia wojsk cesarskich maszerujcych w kierunku lska. 397 Po smutnych dowiadczeniach poprzedniej wojny, w ktrej brak Lucicw oraz w ostatniej fazie Czechw jako sprzymierzecw przyczynia si do klski niemieckiej, Henryk II przygotowa tym razem starannie kampani wojenn i zapewni sobie udzia w niej obu tych sojusznikw. 398 Taktyka Bolesawa Chrobrego polegaa na tym, by nie dopucie Henryka II do przeprawy przez Odr, a poniewa Gogw stanowi doskona pozycj obronn, przeto tu postanowi on zwiza gwne siy
396 395

id sero intelligentibus, voraci flamma consumpsit. Et cum tale periculum omnes evaderent, unum ex hiis causa sacerdotalem eripiendi apparatum subito regressum et in rnedio ignis peccata suimet confitentem perdiderunt. Huius nomen erat Hemico. Dehinc monasterium ab eiusdem loci abbate Sigifrido VIII annos optime elaboratum ardens presentium posteaque advenientium corda turbavit. Insuper duas eiusdem capellas cum refectorio caeterisque adherentibus officinis ignis late flagrans absorbuit; de cuius avaris faucibus divina pietas et confluentium summa devotio omnes sanctorum reliquias et maximam thesauri partem eripuit. Facto autem mane urbis predictae habitatores et, qui ibidem presidio ab imperatore relicti fuerant, conveniunt, detrimentum tale nimio merore conquesti. Corporis autem perusti tenues favillas mane confratres sumopere colligentes suis apposuere predecessoribus; abbatique suo tunc absenti per internuntium suiimet eventum miserabilem indixere. Qui ut haec comperit, suis spcialiter accidisse peccatis cognoscens, quia emendare nequivit, honesta gravitate tulit. 59. (44.) Dum haec aguntur, Miseco, Bolizlavi filius, Boemiam absencia Othelrici ducis sui minus solito repugnantem cum X legionibus invadens, duos dies predatur eandem et cum innumeribili captivorum multitudine reversus patrem gaudiis replevit inmensis. Cesar vero cum excercitu suo et Boemiorum atque Liuticiorum comitatu inmenso obvia quaeque devastans V. Id. Aug. ad urbem Gloguam, ubi Bolizlavus cum suis eos prestolatur, sollicitus venit et provocantem inter sagittarios latitantes hostem nostros persequi prohibuit. Inde electas ab exercitu valido XII legiones ad urbem
cesarza i w tym celu prowokowa go do walki, przygotowawszy poprzednio zasadzk w postaci oddziaw uczniczych ukrytych w okolicznych lasach. Lecz wanie dlatego Henryk II nie da si wcign do walki i wyda w zakaz swoim wojskom. 399 Grd na Dolnym lsku, na poudniowy wschd od gry Sobtki. Wysanie tak wielkiej siy pod ten grd, a nastpnie marsz w lad za ni samego cesarza z reszt wojsk oznaczay zmian gwnego kierunku uderzenia. Co byo powodem tej zmiany, nie znajdujemy wyjanienia ani u Thietmara, ani w innych rdach. Najwicej prawdopodobiestwa ma domys S. Zakrzewskiego, Bolesaw Chrobry, s. 288, i Henryk II, nie mogc zniszczy atakiem frontalnym wojsk Bolesawa postanowi zaj lsk, by nastpnie podj std akcj w kierunku uyc i Muska i odci od Polski zaogi tamtejszych grodw, Poza tym uczony ten zwraca uwag na strategiczna warto Niemczy, ktra panowaa nad drog z Wrocawia do Kodzka. Przez opanowanie tego grodu Henryk II pragn zabezpieczy sobie ewentualn drog odwrotu ku Czechom.

wodzi, e niegdy przez nas zosta zaoony 400. Ich zadaniem byo odci pomoc, ktra miaa nadej dla tamtejszej zaogi. Kiedy owe legie rozbiy obz, gruchna wie, i zblia si nieprzyjaciel401. Nie mogc zada mu wikszej klski z powodu ciemnoci nocy i ulewnego deszczu zdoay one przepdzi tyko cz jego wojsk, cz za puciy wbrew swej woli do grodu. Grd ten ley w kraju lskim, ktry nazw t otrzyma niegdy od pewnej wielkiej i bardzo wysokiej gry402. Owa gra wielkiej doznawaa czci u wszystkich mieszkacw z powodu swego ogromu oraz przeznaczenia, jako e odprawiano na niej przeklte pogaskie obrzdy. 60. W trzy dni potem cesarz przyby pod ten grd z silnym wojskiem i kaza otoczy go ze wszystkich stron, w nadziei, e w ten sposb zamknie nieprzyjacielowi wszelki dostp z zewntrz. Jego mdry plan i dobre pod kadym wzgldem zamiary mogyby wiele tu osign, gdyby jego pomocnicy poparli go z ca gotowoci 403. Tymczasem, korzystajc z ciszy nocnej wielka odsiecz przedara si przez wszystkie strae do grodu. Cesarz nakaza naszym zbudowa rnego rodzaju machiny oblnicze, wnet atoli ukazay si bardzo podobne do nich u przeciwnika. Nigdy nie syszaem o oblonych, ktrzy by z wiksz od nich wytrwaoci i bardziej przezorn zaradnoci zabiegali o swoj obron. Naprzeciw pogan404 wznieli krzy wity w nadziei, i pokonaj ich z jego pomoc. Gdy zdarzyo im si co pomylnego, nie wykrzykiwali nigdy z radoci, ale i niepowodzenia rwnie nie ujawniali przez wylewne skargi405. 61. Tymczasem Morawianie wtargnwszy do Czech zdobyli jeden grd i z wielkim upem opucili ten kraj nie ponisszy sami adnej straty 406. Na wie o tym margrabia Henryk 407, ktry usiowa dopa ich z wojskiem, podj szybko pocig. Zabiwszy wicej ni tysic ludzi spord nich i rozpdziwszy reszt, puci wolno do domu wszystkich jecw. Nie mona pomin milczeniem, e inni wojownicy Bolesawa napadli 15 sierpnia na grd warowny zwany Bia Gr408, lecz,
Nazwa: Niemcza moe pochodzi od Niemcw i notatka Thietmara, i grd w wybudowali Niemcy, zasuguje na wiarogodno, nie byli to jednak adni poprzedni zdobywcy kraju, ani rycerze najemni, lecz raczej, jak przypuszcza S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 414, uw. 48, niemieccy rzemielnicy. Najprawdopodobniej za byli to niemieccy jecy wojenni uyci do budowy grodu w charakterze niewolnikw. 401 Tzn. owa pomoc, o ktrej wyej mowa. 402 Dzisiejsza gra Sobtka, zwana wwczas Gr l Mons Silensis. Etymologia tej starej nazwy staa si zarzewiem sporu, po400

Nemzi, eo quod a nostris olim sit condita, dictam premisit, quae habitatoribus hiis venturum preoccuparent auxilium. Quibus castra metatis hostes adventare rumor indixit; et in nocte tenebrosa c in magna imbrium effusione hos ledere nequaquam valentes, quosdam effugarunt nonnullosque civitatem intrare inviti paciebantur. Posita est autem haec in pago Silensi, vocabulo hoc a quodam monte nimis excelso et grandi olim isibi indito; et hic ob qualitatem suam et quantitatem, cum execranda gentilitas ibi veneraretur, ab incolis omnibus nimis honorabatur. 60. Inperator autem post tres dies ad eandem cum exercitu valido veniens, castris eandem undiquessecus circumdari iubet, sperans sic omnem hosti suo claudere accessum. Sapiens eiusdem consilium et in omnibus bona voluntas multum ibi prodesset, si in efficiendis rebus auxiliantium sibi affectus hunc adiuvaret. Nunc autem per omnes custodias presidium urbi in noctis silentio advenerat magnum. Tunc omnigenorum species instrumentorum a nostris parari iubentur, et mox ex parte contraria hiis admodum similia videntur. Numquam audivi aliquos, qui meliori pacientia ac prudentiori consilio se umquam defendere niterentur. Ex parte gentili crucem sanctam erigebant eiusdemque auxilio hos vinci sperabant. Si quid hiis prosperi accidit, numquam exclamabant, nec adversitatem aliquo gemitu ingravescente aperiebant. 61. Interim Mararenses Boemiam ingressi urbem quandam expugnant et cum preda ingenti incolumes exibant. Quod cum marmidzy uczonymi niemieckimi a polskimi na temat pochodzenia nazwy lska i lan. Uczeni niemieccy wywodz t nazw od germaskiego plemienia Silingw, polscy za, w zgodzie z tekstem Thietmara, cz nazw Gry lej z plemieniem polskim lan. Patrz o tym sporze i jego wynikach: W. Semkowicz, Gra Sobtka i jej zabytki polskie, Biblioteka Przegldu Zach., Pozna 1949, s. 8 i nn. 403 Jeszcze jedna aluzja do sabego zainteresowania monych saskich polityk wschodni Henryka II. Por. wy. inne miejsca Kroniki: VI, 27, 56; VII, 51, z ktrych wynika, jak niepopularna bya wojna polsko-niemiecka w koach monych saskich. 404 Tzn. Lucicw, ktrzy znajdowali si w obozie cesarza jako sprzymierzecy. 405 obrona Niemczy musiaa by rzeczywicie bohaterska, skoro tak zacity wrg Polakw, jak Thietmar zdoby si na powysze sowa uznania. 406 Ta wyprawa miaa charakter typowej dywersji. 407 Margrabia Marchii Austriackiej. Por. VII, 19. 408 Dzi Alt-Belgern na prawym brzegu aby. Patrz o faszywej etymologii tej nazwy: Ks. VI, uw. 307.

Bogu dziki, nic nie wskrali pomimo dugotrwaych szturmw 409. Natomiast duy oddzia Lucicw, tych mianowicie, ktrzy pozostali w domu, napad na inny grd wspomnianego ksicia 41. Straciwszy tam z gr stu towarzyszy powrcili z ogromnym smutkiem i pustoszyli potem straszliwie jego dziedziny. 62 (45). Do powyszego opowiadania dodam 411 opis miertelnego pojedynku midzy ksiciem Gotfrydem412 a grafem Gerardem413. Ci mianowicie, dugi spr ze sob wiodc, oznaczyli w kocu dzie, w ktrym mieli rozstrzygn go wraz ze swymi stronnikami przez niezawodny wynik zbrojnego starcia. 27 sierpnia stanli do walki na pewnej umwionej polanie pord zieleniejcej ki. Lecz Chrystusowa pokora Gotfryda zamaa pych Gerarda: jego towarzysze rzucili si do ucieczki i trzystu z nich co najmniej polego na miejscu. Wrd nich znajdowa si niejaki Walter Prochownik, std tak nazywany, e na proch ciera wszystko, co mu si przeciwstawiao, duchowny z szaty, w rzeczywistoci zbjca niepospolity. Ten przywdca bandy spoczywa teraz wraz ze swoimi na dnie jeziora i on, ktremu nigdy nie do byo krwi rozlewu, ley tam nasycony na koniec walk. Mwi o nim ludzie, e taki tylko dzie spdzi radonie, w ktrym widzia wczni swoj w krwi ludzkiej umazan, a domy Boe, ktrych inni zoczycy oszczdzaj, w pomieniach i ruinie. Burgundczyk z pochodzenia, pojmany niegdy w jestwo przez wspomnianego grafa, wwczas dopiero zdoa odzyska wolno, gdy zobowiza si pod przysig, e bdzie go zawsze wspiera i suy mu jako wierny wasal. Dlatego przyby tu na jego wezwanie, lecz ju nie powrci, gdy miosierdzie Boe pooyo kres dalszemu mnoeniu sd jego zwykych zbrodni. Spord ludzi jego pana wzici zostali do niewoli: syn Gerarda, a zarazem siostrzeniec cesarzowej Zygfryd414 oraz Balderyk 415 i bardzo wielu innych. Ranny zosta Kono 410, ktry zawar nielegalny zwizek maeski ze swoj krewn, wdow po ksiciu Ernecie 417. Wspomniany za wyej ksi 418 straci tylko trzydziestu wojownikw, lecz byli to jego najlepsi. 63 (46). Tymczasem ukoczono budow wszystkich machin, wobec czego cesarz, ktry siedzia ju trzy tygodnie pod grodem419,
Powysza akcja moga w wypadku jej powodzenia, tzn. zdobycia Biaej Gry, doprowadzi do oskrzydlenia wojsk cesarskich, do czego niewtpliwie zmierza Bolesaw Chrobry. 410 Jak susznie przyjmuje S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 287 i n., ta cz Lucicw pozostaa umylnie w domu, by z tej strony uderzy wsplnie z Obodrzycami na ziemie polskie midzy Lubuszem a Kostrzy409

chio Heinricus hos petere cum exercitu conatus audiret, festinus insequitur; et occisis ex eorum numero plus quam mille viris fugienbusque caeteris, captivitatem hanc omnem solutam domum remisit. Neque tacendum est, quod alii milites Bolizlavi urbem Belegori dictam XVIII. Kal. Septembr. aggressi et bello eam inpugnantes diutino, Deo gratia! nil proficiebant. Liuticiorum autem niagna multitudo, quae domi fuerant, quandam civitatem prefati ducis petierunt. Ibique plus quam C socios perdentes cum ingenti tristicia remeabant posteaque eiusdem bona multum vastabant. 62. (45.) Hiis quoque adiciam mortiferum Godefridi ducis et Gerardi comitis congressum. Uli namque diu invicem discordes certum condixere diem, qua cum suis fautoribus haec certo duelli iudicio discernerent. Mens Augusto ac VI. Kal. Septembris in quadam prati florentis condicta planicie confligebant. Sed superbiam Gerardi humilitas Christi molliens ac socios eius in fugam subito vertens non minus ex hiis quam CCC prostravit viros, ex quibus fuit unus Walteri Pulverel nomine, eo quod in favillam sibi contraria redigisset, vocatus, habitu clericus, sed re latro eximius. Hic centurio lacu cum suis clauditur uno et tunc saciatus iacuit in prelio, cui numquam suffecit sanguinis effusio. Nam perhibent populi hunc dumtaxat cum laeticia duxisse diem, quo hastam suimet humano cruore aspersam et domus Domini, quibus alii pepercere maligni, incensas ruere vidit. Hic Burgundia genitus et a predicto comite quondam captus non prius ab eo potuit absolvi, quam se eodem semper auxiliaturum ac loco devoti militis ei serviturum sacramentis sanxivit. Ergo huc vocatus venit, sed ad perpetrandum soliti facinoris aucmentum divina tardatus miseracione non redut. Capti sunt autem tunc ex parte senioris sui Sigifridus, eiusdem filius, nepos autem imperatriois nostrae, cum Balderico aliisque
nem. Poniewa ksi Obodrzycw Mciwj nie da si wcign do tej akcji, nie zostaa ona uwieczona powodzeniem. 411 Dodatek powyszy nie ma adnego zwizku z poprzednim opowiadaniem. 412 Ksi Dolnej Lotaryngii Gotfryd II. Por. VII, 46. 413 Graf alzacki. Por. V, 21. 414 Jego matka Ewa bya rodzon siostr cesarzowej Kunegundy. 415 Graf z Drenthe. Por. VII, 47, 48, 49. 416 Forma: Kono" bya zdrobnieniem imienia Konrad. W tym wypadku chodzi o pniejszego cesarza Konrada II. 417 Gizela, crka ksicia Szwabii Hermana II i Gerbergi, wdowa po ksiciu Szwabii Ernecie I i grafie Brunszwiku Brunonie. 418 Ksi Gotfryd. 419 Niemcz. Por. VII, 60.

nakaza jego szturmowanie, lecz wnet zobaczy, jak te machiny szybko spony od ognia rzuconego z waw. Nastpnie Udalryk prbowa ze swoimi wspi si na way obronne, lecz nic nie wskra. Rwnie zrzucono z nich Lucicw, kiedy podjli podobn prb. Cesarz widzc, jak daremne s wysiki jego chorob trapionego 420 wojska, uda si bardzo uciliwym marszem do Czech 421, gdzie przyj go i uczci stosownymi darami nieprawy wadca tego kraju Udalryk 422. W midzyczasie, 18 wrzenia, zmar po dugiej chorobie margrabia Henryk423, syn mojej c:otki, prawdziwa wschodniej Frankonii ozdoba. Trzej biskupi: Henryk424, Eberhard425 i czcigodny Rykulf426 pochowali go w jego stoecznym grodzie Szwejnfurcie, w pnocnej czci klasztoru427 poza kocioem obok bramy, jak sobie tego yczy. Cesarz, dowiedziawszy si w Mini o tej mierci, bardzo nad ni ubolewa. 64 (47). Rwnoczenie Bolesaw oczekiwa z niepokojem we Wrocawiu na wynik oblenia 428. Kiedy dowiedzia si, e cesarz odjecha, a grd stoi nienaruszony, weseli si w Panu i bra udzia w wieckiej radoci swoich wojw. Z gr szeciuset jego piechurw wtargno potajemnie do Czech w nadziei na zwyke upy, lecz wpadli oni sami w sida, ktre zastawili na nieprzyjaci, tak e tylko garstka ich zdoaa si ocali 429. Lucicy tymczasem wrcili zagniewani i skaryli si na to, i obraono ich bogini. Albowiem jeden z ludzi margrabiego Hermana przebi kamieniem jej wizerunek na sztandarze. Kiedy jej kapani donieli o tym ze skarg cesarzowi, otrzymali jako odszkodowanie dwanacie talentw430. A kiedy Lucicy usiowali przeprawi si koo grodu warownego Vurcin431 przez silnie wezbran Muld,
przy wczesnych prymitywnych lub zgoa nie istniejcych warunkach higieny i asenizacji zwykym zjawiskiem byy epidemie szerzce si w wojsku w czasie duszego postoju, jak w tym wypadku, w czasie oblenia. 421 By to formalny odwrt wojsk cesarskich. Susznie zwrcono uwag w literaturze, i droga przez Czechy, ktr obra Henryk II, bya najbezpieczniejsz drog dla tego odwrotu. Krtsza bowiem droga przez uyce nastrczaaby niewymowne trudnoci z uwagi na bagnisty teren tego kraju (S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 58) oraz jego ogoocenie ze rodkw ywnoci (S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 290). 422 Thietmar, nazywajc Udalryka nieprawym wadc", daje jeszcze raz wyraz swojemu krytycznemu stanowisku wobec zachowania si Henryka II w sprawie przewrotu na tronie czeskim w r. 1012. Por. VI, 71, 83.
420

quam plunmis. Sauciatus est ibi Cono, cui iam inlicite nupsit neptis sua, Ernasti ducis vidua. Predictus vero dux nil nisi XXX milites perdidit, et hos elegantes. 63. (46.) Interea perfectis omnibus instrumentis, cum iam ibi tres sederet ebdomadas, cesar ad urbem pugnare iussit et haec omnia iniecto a propugnaculis igne celeriter ardere vidit. Post haec Othelricus cum suis urbem ascendere temptans nil profecit. Tunc Liutici similia aggressi deiciuntur. Cesar autem, videns exercitum infirmitate depressum in urbe capienda in vanum laborare, iter suum nimis arduum ad Boemiam direxit; ibique ab eiusdem provinciae iniusto duce Othelrico susceptus decenti munere honoratur. Interim marchio Heinricus, amitae meimet filius, longa egrotaeione vexatus XIIII. Kal. Octobr., onentalium decus Francorum, obiit et, in septemtrionali parte monasterii in Suinvordi civitate sua positus, ab episcopis tribus, Heinrico, Evurhardo et venerab'li Riculfo, extra eclesiam, ut ipse peciit, iuxta ianuam sepultus est. Hoc cesar in Mini comperiens multum doluit. 64. (47.) Bolizlavus vero in Wortizlava civitate eventum rei sollicitus expectans, cum inperatorem abisse urbemque suam incolomem stare audiret, laetatur in Domino militibusque congaudet in seculo. Pedites autem illius plus quam sexcenti Boemiam clanculum petentes predamque sibi more solito inde sperantes, quem hostibus laqueum extendere, paucis excedentibus incurrere. Sed Liutici redeuntes irati dedecus deae suimet ulatum queruntur. Nam haec in vexillis formata a quodam Herimanni marchionis socio lapide uno traiecta est; et dum hoc ministri eius imperatori dolenter
Henryk tzw. Szwejnfurcki, margrabia bawarskiej Marchii Pnocnej, wierny sprzymierzeniec Bolesawa Chrobrego w r. 1002 i w czasie pierwszej wojny polsko-niemieckiej. Por. V, 14, 18, 32, 38; VI, 2, 13, 16. 424 Biskup wrzburski, 995/61018. 425 Biskup bamberski. P. Ks. VI, uw. 162. 426 Biskup triesteski w latach okoo 10001020. 427 Klasztor zaoony przez matk Henryka Szwejnfurckiego Ejl. Por. VII 19. 428 H. Zeissberg Die Kriege, s. 421, przypuszcza susznie, i Bolesaw Chrobry udajc si do Wrocawia nie tylko zajmowa dogodn pozycj dla wyczekania wynikw oblenia Niemczy, lecz rwnoczenie wykonywa take manewr stategiczny, majcy na celu odcicie Henrykowi II ewentualnej drogi odwrotu na uyce. 429 Ta dywersja Bolesawa Chrobrego w kierunku Czech miaa niewtpliwie na celu zdemoralizowanie wojsk niemieckich oblegajcych Niemcz. 430 Tzn. funtw srebra. 431 Nad Muld.
423

stracili drugi obraz bogini wraz z doborowym oddziaem pidziesiciu wojownikw. Pod wpywem tak zej wrby pozostali wojownicy chcieli po powrocie do domu, za namow zych ludzi, wystpi ze suby cesarza, lecz przywdcy odwiedli ich od tego na wsplnie odbytym zgromadzeniu 432. Kt zdoa opisa trudnoci tego marszu i oglne straty? Z ogromnymi przykrociami poczone byo wkroczenie do Czech, lecz o wiele gorszy by odwrt z tego kraju. Na zgub nieprzyjaci podjto t wypraw, tymczasem z powodu naszych zbrodni przyniosa ona nam, zwycizcom, wielk szkod. Albowiem to, czego nie danym byo dokona w stosunku do nas wrogom, sprawiy w dalszej kolei wypadkw nasze przewinienia. Zapaka mi wypada rwnie nad zbrodni, jakiej si dopucili ludzie Bolesawa midzy ab i Muld. 19 wrzenia mianowicie wypadli oni nagle ma rozkaz swego pana i uprowadzili z tych stron wicej ni tysic niewolnikw 433, po czym spalili wiele sadyb wokoo i powrcili bez przeszkd do domu. 65 (48). Cesarz przyby l padziernika do Merseburga i zamianowa biskupem praskim Ekkeharda 434, ktry przez dwadziecia trzy lata i pi miesicy sta na czele opactwa w Nienburgu435 i kaza arcybiskupowi Erkanbaldowi436 wywici go 4 listopada za moim zezwoleniem 437. Rwnoczenie przyby od Bolesawa pose z obietnica odesania modego Ludolfa 438, ktry od duszego czasu przebywa u niego w niewoli; w zamian jednak za jego uwolnienie da Bolesaw wypuszczenia na wolno jego wojownikw, trzymanych u nas jako jecw pod siln stra 439. Zarazem dowiadywa si ostronie, czy moe wysa do cesarza posa w celu odzyskania jego aski 440. Cesarz zgodzi si na wszystko na usilne proby swoich ksit 441 i wtedy dopiero si dowiedzia, i wadca Rusw442 napad na Bolesawa, tak jak mu by przyrzek przez posa, lecz nic
Powyszy ustp Kroniki rzuca pewne wiato na panujcy u Lucicw ustrj republikaski. Jak z tego wida, decyzja o tym, czy naley utrzyma przymierze z cesarzem, naleaa do zgromadzenia oglnego, czyli wiecu, ktry by najwyszym organem wadzy pastwowej. Wodzowie, czy przedniejsi, jak mona take tumaczy wyraenie Thietmara: priores, mieli tam due znaczenie oraz inicjatyw na samym wiecu, na jego decyzje jednak mogli oddziaywa tylko na drodze perswazji, jak w tym wypadku. 433 Wyprawy wojenne miay wwczas na celu nie tylko zdobycze terytorialne, lecz take uprowadzanie miejscowej ludnoci z kraju nieprzyjaciela. Ludno ta, zamieniona na niewolnikw, stanowia bezpatn si robocz w dobrach wadcy oraz feudaw.
432

retulissent, ad emendationem XII talenta perceperunt. Et cum iuxta Vurcin civitatem Mildam nimis effusam transire voluissent, deam cum egreio L militum comitatu alteram perdidere. Tam mao omin residui domum venientes a servicio caesaris se malorum instinctu abalienare nituntur; sed habito post communi suimet placito a prioribus suis convertuntur. Laborem istius itineris et commune detrimentum quis umquam valet explicare? Inexsuperabilis Boemiae regionis introitus, sed multo deterior eiusdem fuit exitus. Facta est haec expedicio ad perniciem hostis; sed crimine nostro multum lesit victoribus nostris. Quod enim tunc in nobis non licuit inimicis, peractum est postea criminibus nostris. Defleam quoque, quod Bolizlavi satellites inter Albim et Mildam facinus perpetrabant. Namque hii iussu senioris sui velociter egressi XIII. Kal. Oct. plus quam mule mancipia in hiis partibus sumpserunt plurimaque incendio late consumentes prospero itinere revertuntur. 65. (48.) Inperator autem Kal. Octobr. Mersburg venit ibique Ekkihardum, -Novae civitatis abbatem et huic XXIII annos et V menses presidentem, Pragensi prefecit aecclesiae, eundem II. Non. Novembr. ab Erkaenbaldo archipresule consensu meo consecrari precipiens. Ibi tunc Bolizlavi nuntius Liudulfum iuvenem diu captivum remitti promisit suosque milites apud nos firma detentos custodia pro eius liberatione relaxari peciit et, si aliquem imperatori nuncium de acquirenda eiusdem gratia mittere licuisset, diligenter inquirit. Assiduo principum suimet interventu cesar hiis omnibus assensum prebuit et tunc primo conperit Ruszorum regem,
P. Ks. IV, uw. 336. 435 P. Ks. IV, uw. 335. 436 Arcybiskup moguncki. 437 Zezwolenie Thietmara byo konieczne w tym wypadku z uwagi na to, i by on zwierzchnikiem Ekkeharda, jako opata jednego z klasztorw lecych na terenie diecezji merseburskiej. 438 por. VII 21. 439 Byli to jecy polscy zabrani w poprzedniej wyprawie wojennej Henryka II w r. 1015. Tzn. z propozycj zawarcia pokoju. Thietmar chcc ratowa presti cesarza, nadwerony mocno przez jego ostatni nieuda wypraw wojenn, ubiera w takie grnolotne i tendencyjne sowa inicjatyw pokojow polskiego ksicia. W rzeczywistoci za inicjatywa powysza bya wynikiem mdrej polityki Bolesawa Chrobrego, ktry pragn wykorzysta natychmiast niepowodzenia wojenne cesarza. 441 Jeszcze jeden dowd nieprzychylnego stanowiska tych ksit wobec wojny niemiecko-polskiej. 442 wielki ksi kijowski Jarosaw, ktry po wypdzeniu witopeka obj tron po ojcu, Wodzimierzu. Por. VII, 7274; VIII, 3133.
440 434

nie zdziaa przy obleganiu grodu443. Bolesaw wtargn potem z wojskiem do jego kraju i osadziwszy tam na tronie jego brata a swego zicia 444, powrci w radosnym nastroju do domu. 66. Cesarz ofiarowa nam przy odjedzie trzy makaty na chr i srebrny dzban. Std uda si do Allstedt, gdzie obchodzi z nalenym naboestwem uroczysto Wszystkich witych. W tym samym dniu arcybiskup Gero wywici Erdinga, ktrego cesarz zamianowa opatem w Nienburgu 445. Nastpnej niedzieli, to jest 3 listopada, cesarz podarowa naszym braciom, penicym sub Chrystusa w Merseburgu, posiado zwan Rogalice446, ktr naby od rycerza Hatolda447 w drodze dobrowolnej zamiany, oraz nada im w uytkowanie pewien las, ktry kupi od brata wyej wymienionego rycerza Hagera448 za dziesi funtw srebra. Nadania te kaza utwierdzi wydanymi przez siebie dokumentami. Rwnoczenie cesarz przydzieli mi trzy kocioy: w Lipsku, lschtz 449 i Geusa450. Na wiosn tego roku kaza cesarz zbudowa zocony otarz gwoli ozdoby naszego kocioa, do czego ja dooyem sze funtw zota z funduszu naszego dawnego otarza. Spdziwszy we wspomnianym miecie451 pi tygodni i cztery dni cesarz odwiedzi ukochany Bamberg, gdzie w grudniu, nastpnej nocy po jego przybyciu, odzysKal wolno trzymany tu od duszego czasu w wizieniu Guncelin452. Zrzdzeniem Boym mianowicie opady zwolna z jego skutych ng acuchy nie zrywajc si przy tym w adnym miejscu. Prcz tego, zgodnie z zapowiedzi arcybiskupa trewirskiego Poppona, cesarz przywrci pewnej niedzieli do dawnej godnoci ksicia Bawarii, Henryka, ktry z racji swych win przez osiem lat i prawie tyle miesicy pozbawiony by ksistwa 453. 67. Lecz zanim skocz opis wydarze tego roku, dorzuc jeszcze niektre szczegy, ktre z nim si wi. (49). Thietmar, czcigodny biskup witego kocioa w Osnabrck 454 i suebnik witego Maurycego w Magdeburgu, poprzednio
Z powyszej wypowiedzi kronikarza wynika, i Henryk II zawar jeszcze przed wypraw z r. 1017 ukad z wielkim ksiciem kijowskim Jarosawem, na ktrego podstawie Jarosaw mia uderzy na Polsk od wschodu. Akcja ta bya prawdopodobnie uzgodniona z gry co do czasu i miaa nastpi rwnoczenie z atakiem wojsk niemieckich od zachodu. Bolesaw Chrobry przewidzia jednak groce mu niebezpieczestwo i by na nie przygotowany, skoro, jak pisze Thietmar, Jarosaw napotKal na silny opr przy obleganiu jednego z grodw polskich (Brzecia nad Bugiem, jak przypuszcza S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 287).
443

ut sibi per internuncium promisit suum, Bolizlavum peciisse nilque ibi ad urbem possessam proficisse. Huius regnum prefatus dux postea cum exercitu invadens generum suimet et fratrem eius diu expulsum inthronizavit et hilaris redut. 66. Imperator a nobis exiens l tria dedit dorsalia et urceum argenteum. Inde ad Alstidi venit ibique omnium memoriam sanctorum digna veneratione celebravit; et tunc in eodem die Herdingus, Novae civitati ab imperatore ibidem constitutus abbas, a Gerone archiepiscopo consecratur. In sequenti dominica die, id est tercia Nonas Novembris, cesar quoddam predium Rogalici vocatum, quod tunc ab Hatholdo milite sibi placito acquisivit concambio, confratribus nostris in Merseburg Christo famulantibus dedit et lucum quendam, ab Hagero predicti senioris germano X talentis argehti comparatum, eorundem utilitatibus acconiniodavit preceptisque suimet firmari precepit. Tres quoque aecclesias in Libzi et in Olscuizi ac in Gusua positas mihi concessit. In hoc vernali tempore idem aureum altare ad decus ecclesiae fabricari iusserat nostrae, ad quod ego ex antiqui altaris nostri sumptu auri VI libras dedi. Sed cum in predicta civitate cesar V ebdomadas et IIII dies sederet, dilectum sibi locum Bavenberg visitat, ubi tunc mense Decembri et in prima nocte, quae cesaris adventum subsecuta est, Guncelinus in custodia diu tentus solvitur, catena de pedibus divina maiestaite constrictis leniter cadente integraque permanente. Heinricum etiam, quondam Bawariorum ducem et tunc VIII annos et pene tot menses sua depositum culpa, pristinis imperator restituit honoribus die dominica, sicut ei firmatum est prius a Poppone Treverensi archiepiscopo.
Opr ten zadecydowa o niepowodzeniu wyprawy ruskiej na Polsk i pokrzyowa w ten sposb plany cesarza, ktry liczy bardzo na to uderzenie od wschodu. S. Zakrzewski (tame, s. 286) wymienia wrd sprzymierzecw Henryka II w tei wojnie rwnie i krla Wgier Stefana (w oparciu o tekst Thietmara VIII, 4) i widzi ipo stronie niemieckiej prawdziw koalicj" zmontowan przeciw Bolesawowi Chrobremu. 444 witopeka. Por. VII, 72; VIII, 32. 445 Erdyng by tam opatem w latach 10171025. 446 Dzi Rglitz koo Schkeuditz. 447 i 448 Feudaowie sascy, bliej nie znani, raz tylko wymienieni w Kronice. 449 Na prawym brzegu Muldy, powyej Wureen. 450 Koo Merseburga. 451 Tzn. w Merseburgu. 452 Margrabia Mini w latach 10021009, pozbawiony marchii i uwiziony w r. 1009. Por. VI, 54. 453 Dziewierz Henryka H, pozbawiony ksistwa Bawarii za bunt w r. 1009. Por. VI, 41, 51; VII, 54. 454 10031023.

za peen powicenia proboszcz w Moguncji i w Akwizgranie, utraci wzrok w ubiegym roku na skutek mgy, ktra przesonia mu oczy. Poniewa jednak wskutek tego oczy jego duszy silniejszym wiec blaskiem, przeto ju teraz oglda on bez trudu rdo wszelkiego wiata Chrystusa455. Z woli krla Henryka obj on nastpstwo po swoim poprzedniku Nonnonie, ktrego nazywano Otilulfem 456. Zmarli w tym roku znakomici biskupi: Amalaryk, Fermunt, Becelin oraz Altman457, ktry zaledwie kilka tygodni zasiada na tronie biskupim. By on mnichem w klasztorze witego Jana Chrzciciela w Magdeburgu i ksieni Adelaida458 oddaa go, jako e by suebnym czowiekiem 459, bratu krla i obecnemu arcybiskupowi Rawenny Arnulfowi 460. Ten wywici go potem na biskupa, lecz ludzie zadali mu trucizn. 68 (50). W ssiedztwie moim, w miejscowoci zwanej Silivellun461, cud si 'zdarzy w drugim tygodniu miesica grudnia. Bya tam mianowicie pewna niewiasta, ktra pod nieobecno ma zaryglowaa si w domu wraz z synami. I oto, zanim kur zapia, usyszaa ona straszny haas. Przeraona tym, przyzwaa zaraz krzykiem ssiadw i daa im w ten sposb zna o grocym jej niebezpieczestwie. Ci usiowali przyj jej z pomoc, lecz jaki wstrzs odrzuca ich za kadym razem. Wreszcie, wyamawszy bram, weszli z obnaonymi mieczami i szukali pilnie, skd pochodzi ten atak na pani domu i na nich samych, a poniewa by to upir, nie mogli znale wroga i odeszli ze smutkiem. Owa za niewiasta, doczekawszy si pena niepokoju ranka, wezwaa najbliszego kapana, ktry oczyci cay dom relikwiami witych i wod wicon. Nastpnej nocy opisane wyej straszydo nie dokuczao jej zbytnio, a potem, Bogu dziki, uwolniy j od niego czste wizyty kapana. 69. Tego rodzaju wypadek, gdziekolwiek si zdarzy, przynosi zawsze co nowego. aden chrzecijanin nie powinien obawia si takiego straszyda. Niech przyzna si tylko z gbi serca do grzechw i opatrzy si zawsze krzya witego znakiem, a wnet odpdzi precz od siebie wszelkie ze moce. W taki sposb zwodzi w
Zgodnie z panujcymi wwczas wyobraeniami o ludziach lepych, kronikarz przypisuje biskupowi Thietmarowi nadprzyrodzone waciwoci. 456 Biskup Otilulf zasiada na stolicy biskupiej w Osnabruck w latach 9981003.
455

67. Sed antequam huius conclusionem anni faciam, quaedam in hoc dicenda interseram. (49.) Thietmarus venerabilis sanctae Asenbrunniensis aecclesiae episcopus, servus sancti Maurici in Magadaburg et prius utilis Magonciae et Aquisgrani prepositus, caligine quadam obfuscante lumen hoc visibue in priori perdidit anno ac, interiori oculo eo lucidius radiante, fomitem tocius lucis Christum indefesso labore iam contemplatur. Hic a rege Heinrico successit antecessori suo Nonnoni, qui Othilulfus dicebatur. Obierunt in hoc anno antistites preclui Amulric ac Fermundus et Becelinus et paucas sedens ebdomadas Altmannus. Hic monachus fuit sancti Iohannis baptistae in Magadaburg indeque ab Haethelheida abbatissa, eo quod de sua esset familia, Arnulfo regis germano et nunc archiepiscopo Ravennatis aecclesiae ad servitium ab ea datus est; a quo postea consecratus, a suis tocxicata potione lesus est. 68. (50.) In mea vicinitate et in oppido Silivellun dicto miraculum quoddam accidit in secunda Decembris ebdomada. Fuit ibi quedam mulier, quae, cum virum suimet domi non haberet, super se et super filios hospicium obserabat suum; et ecce ante gallicinium sonitus ab ea inmensus auditur. Haec talibus pbstupefacta vicinos clamore continuo evocans necessitatem suam indicat. Qui volentes eidem succurrere crebra iactacione repelluntur. Tandem ianuam frangentes gladiisqe intrantes evaginatis, quid matrifamilias vel ipsis tantum rebellaverit, diligenter inquirunt; et quia monstrum erat, hostem non invenientes egressi sunt tristes. Mulier autem predicta diem exspectans sollicitum, crastino proximum accersivit presbiterum; qui omnem hanc domum reliquiis sanctorum et aqua lustravit benedicta. In sequenti vero nocte parum de supradicto terrore concutitur et, Deo gratias! crebra presbiteri visitatione liberatur. 69. Tale aliquid, ubicumque evenit, novum aliquid pretendit. Unusquisque fidelium non sibi timeat terrorem illum; se peccatoTrudno ustali ich diecezje. R. Holtzmann w wyd. Kroniki, s. 482, uw. 2, przypuszcza, i chodzio tu o biskupw burgundzkich. 458 Siostra cesarza Ottona II, ksieni w Kwedlinburgu. Por. IV, 43. 459 Tzn. pochodzi z rodziny niewolnej nalecej do ksieni Adelaidy. By to wyjtkowy w tych czasach wypadek osignicia godnoci biskupiej przez czowieka pochodzenia niewolnego. 460 Patrz Ks. VII, uw. 8. 461 Dzi Sulfeld w okolicy Walbeck.
457

nieprzyjaciel wszystkich nie majcych si na bacznoci i zawsze v rezultacie oszukuje tych, ktrzy mu w czymkolwiek wierz. Ilekro klska si zdarzy lub ma by popeniona zbrodnia, wzgldnie jaka zmiana ma nastpi, zawsze wyprzedza je tego rodzaju zapowied. Poniewa zbawienn jest dla nas rzecz sta przy Bogu i pokada w Nim nadziej, przeto skierujmy do Jego witego oblicza nasze usilne mody, aby przez Jego najtroskliwsz mio spenio si nam grzesznikom to, co albo nam zapowiedzia, albo dotd przed nami ukrywa. Nie naley si dziwi zreszt, e to nadzwyczajne zjawisko w tych wanie wystpio stronach. Albowiem tamtejsi mieszkacy rzadko chodz do kocioa i nie stoj wcale o odwiedziny ich pasterzy. Wasnych, domowych czcz bogw i skadaj im ofiary w nadziei, i wielkiej od nich doznaj pomocy. Syszaem rwnie o pewnej lasce, na ktrej wierzchoku znajdowaa si rka trzymajca elazny piercie462. Lask t obnosi po wszystkich domach jeden pasterz ze wsi, w klrej si znajdowaa, i z takim zwraca si do niej pozdrowieniem za kadym razem, kiedy przestpowa prg domu: Czuwaj, Hennilu463, czuwaj!" tak bowiem nazw nosia owa laska w gwarze wieniaczej. I ucztowali potem ludzie w peni rozkoszy, mniemajc w swej gupocie, i s bezpieczni pod opiek owej laski. Nie znali oni sw Dawida464: Bawany pogaskie robot rk ludzkich" itd. Podobni do nich s czynicy je oraz wszyscy, ktrzy w nich ufno maj". 70 (51). Poniewa wszystko, co rzadkie, wymaga uwagi, a nawet czsto zdumienie budzi musi jako zjawisko prorocze, przeto opowiem jedn histori, ktra si przytrafia w naszych czasach. Zdarzya si ona za panowania najjaniejszego krla Henryka, kiedy mj poprzednik w urzdzie Wigbert465 cieszy si jeszcze dobrym
Rka z piercieniem oznaczaa opiek, laska za w ten sposb zakoczona symbolizowaa w wierzeniach pogaskich bstwo sprawujce t opiek. 463 Henil by bogiem pogaskim, ktrego symbolizowaa wspomniana laska. Spierano si w nauce co do charakteru tego boga. Ju J.J. Hannusch, Die Wissenschaft des slavischen Mythus, 1842, s. 369 i nn. uwaa go za sowiaskiego boga pasterzy, wystpujcego u Czechw i Serbw pod nazw Honidlo, Honilo, Gonido i odpowiadajcego litewskiemu Goniglis. W wito owego boga pasterze i pasterki obchodz wszystkie domy i otrzymuj podarki od mieszkacw, po czym urzdzaj zabawy i tace na cze bstwa. Podczas tego trzody pas si wolno, bez adnego dozoru. Na po462

rem ex corde cognoscat et signo sanctae crucis iugiter se muniens omnem adversariam potestatem prorsus excludat. Hostis incautos quosque sic inludit et in se aliquid credentes ad ultimum decipit. Ubi desolacio tunc est aut facinus subsecuturum est vel aliqua mutacio, talis rei precedit indicio. Quia nobis adherere Deo et spem nostram ponere in eo bonum est, preoccupemus sanctam faciem eius assiduis precibus, ut, sive aliquid nobis presignetur sive celetur, de misericordissima pietate sua in nobis peccatoribus hoc compleatur. Non est admirandum, quod in hiis partibus tale ostentatur prodigium. Nam habitatores illi raro ad aecclesiam venientes de suorum visitatione custodum nil curant; domesticos colunt deos multumque sibi prodesse eosdem sperantes hiis inmolant. Audivi de quodam baculo, in cuius sumitate manus erat unum in se ferreum tenens circulum, quod cum pastore illius villae, in quo is fuerat, per omnes domos has singulariter ductus, in primo introitu a portitore suo sic salutaretur: 'Vigila, Hennil, vigila!' sic enim rustica vocabatur lingua; et epulantes ibi delicate de eiusdem se tueri custodia stulti autumabant, ignorantes illud Daviticum: Simulacra gentium opera hominum et caetera. Similes illisjiunt facientes ea et confidentes hiis. 70. (51.) Quia vero omne rarum est utique admirandum ac persepe ut portenta stupendum, ideo quandam rem, quae in nostris evenit temporibus, explano. Serenissimo rege Heinrico tunc dominant ac Wigberto antecessore meo vigente, in villa quadam Rotlizi
dobny zwyczaj wskaza A. Kuhn, Mrkische Sagen und Mrchen, Berlin 1843, s. 330 w wioskach sowiaskich w Starej Marchii. J. Grimm, Deutsche Mythologie, 4 wyd. 1878, s. 625, czy nazw tego boga z Hajnal" i polskim hejna", oznaczajcych: w pierwszym wypadku zorz porann, w drugim pie budzc na cze wschodzcego soca. T. Siebs, Beitrge zur deutschen Mythologie, Zeitschr. f. deutsche Philol. 24 (1892), s. 148, uwaa nazw Henil za zdrobnienie nazwy Henno, ktra oznaczaa pierwotnie boga mierci, potem boga budzcego si wiata i wiosny, rwnoznacznego z Wotanem. T wykadni przyjmuje R. Holtzmann wyd. Kroniki, s. 484, uw. 2. Opis Thietmara nie potwierdza jednak koncepcji T. Siebsa i przemawia raczej za dawniejsz koncepcj Hannuscha i Grimma. Obchodzenie domw przez owego pasterza przypomina ywo ich obchodzenie gromadne, o ktrym mwi J.J.Hannusch. Ucztowanie w relacji Thietmara jest rwnie echem praktykowanych tam zabaw na cze boga. Okrzyk: ,.Henilu, czuwaj!" jest rodzajem zaklcia, ktre oddaje istotn funkcj bstwa: opiek nad trzodami pasterzy. 464 Ks. Psalmw, 113, 4. 8. 465 O jego dziaalnoci por. VI, 3637.

zdrowiem, we woci zwanej Rotlizi466, ktr czcigodna matrona Id467, synowa Ottona I, przekazaa naszemu kocioowi, a ktr dziery jako beneficjum proboszcz wczesny Gezo468 Z jego to wiarogodnych ust dowiedziaem si o wszystkim. Mianowicie, kiedy pewnego dnia, -w czasie znojnych niw, ^zmczeni ju niwiarze zabierali si do posiku, ujrzeli krew wyciekajc z rozkrajanego wanie chleba. Zdumieni, pokazali to swemu panu i innym mieszkacom woci. To nadzwyczajne zjawisko przepowiadao, moim zdaniem, fatalny wynik przyszej wojny oraz strumienie krwi ludzkiej, ktre si w niej polej. 71. Przytocz rwnie inn histori, ktra jakkolwiek bardziej chwalebna, niemniej zasuguje na podziw i pami. W grodzie Romulusa469, ktry z wielorakich przyczyn jest stolic wszystkich miast, w jednym kociele po prawej stronie otarza wycieKal przez cay dzie z otworu w posadzce olej na oczach zdumionych ludzi. Syn Jana Krescencjusza 470 przesa pewn ilo tego oleju we flaszy swojemu panu i naszemu krlowi. A poniewa olej oznacza ju to miosierdzie, jak w zwrocie: Olejek niechaj nie schodzi z gowy Twojej" 471, ju to pochlebstwo, .jak: Olejek grzesznika niech nie napawa gowy mojej"472, przeto sdz, i to zjawisko oznaczao niepomiern askawo naszego wadcy oraz skrywan pych tego patrycjusza. Albowiem ten burzyciel tronu apostolskiego czsto oddawa publicznie cze naszemu krlowi przez Boga ustanowionemu zarwno przez dary swoje, jak ukadne sowa, lecz obawiajc si wielce, by ten nie wznis si do wyyn cesarskiej godnoci, stara si potajemnie przeszkodzi temu na wszelki sposb. Mwi bowiem wity Grzegorz473: Ziemska potga rozsypuje si w gruzy wobec potgi niebieskiej". Nasz krl mianowicie, cho by czowiekiem, paa mioci do Boga i kara siln, zbrojn rk gwaty i rabunki, dokonane na witych kocioach, a t cnot mg mie tylko z niebios sobie nadan Tamten za, przyziemny z natury i w uczynkach swoich, rabowa z brudna chciwoci to wszystko, co na otarzu apostow zoya w ofierze pobona rka wielu ludzi dla okupienia grzechw. Poniewa zmar on niebawem474, obawiam si, i podwjna spotkaa go kara. mier ta zapewnia papieowi bezpieczestwo, naszemu za krlowi wiksz wadz 475.
Dzi Rdlitz, koo Lichtenstein. 467 Crka ksicia szwabskiego Hermana I, ona syna Ottona I, Ludolfa. Por. II, 4. 468 Proboszcz merseburski. Por. VI, 39. 469 Czsty u Thietmara zwrot dla oznaczenia Rzymu. Por. IV, 47; VI, 101.
466

dicta, quam a matrona venerabili Ida, nuru primi Ottonis, nostrae traditam aecclesiae Gezo prepositus tunc in beneficium tenuit, sicut ab eo veraciter comperi, accidit. In messe laboriosa, cum in una dierum operarii eiusdem iam lassi se voluissent reficere, panem primitus incisum sanguinem viderunt effundere; idque admirantes" seniori suo concivibusque ostendunt. Et, ut reor, hoc prodigium futuri exitum belli ac in eo multorum cruorem hominum presignavit emanaturum. 71. Alteram quoque rem, quamvis multo laudabiliorem, tamen mirabilem memoriaeque dignam describo. In arce Romulea, quae omnium est capud urbium ob diversarum qualitatem causarum, in una aecclesia et in dextera parte altaris ab uno pavimenti foramine per integrum diem, multis hoc cernentibus atque stupentibus, oleum emanavit. Huius partem lohannes Crecentii filius in ampula quadam Heinrico seniori suo et tunc regi nostro transmisit. Et quia oleum nunc pro misericordia ponitur, ut est illud: Oleum de capite tuo non deficiet, nunc pro adulacione,ut hoc est: Oleum peccatoris non inpinguet caput meum, in hoc signo clementiam rectoris nostri habundantem et illius patricii lasciviam latentem perpendo. Namque is apostolicae sedis destructor muneribus suis et promissionibus phaleratis regem a Deo constitutum in paam sepe honorificavit, sed inperatoriae dignitatis fastigium hunc ascendere multum timuit omnimodisque id prohibere clam temptavit; quia, sicut beatus asserit Gregorius, terrena altitudo confunditur, cum celsitudo caelestis aperitur. Rex etenim noster, quamvis homo esset, zelum Dei habuit et sanctarum violentas predaciones aecclesiarum fortis armatus vendicavit hancque benignitatem nisi caelitus sibi prestitam non habuit; iste terrenus et natura et actibus voragine cenulenta traxit in predam, quod multorum devota manus ad aram apostolorum pro peccatis congessit in hostiam. Qui cum non longe post obiret, duplici ulcione, ut vereor, confunditur; et domno papae seregique nostro amplior potestas aperitur.
Jan Krescencjusz, patrycjusz rzymski w latach 10021012. Por. VI, 101. Patrz o jego roli i dziaalnoci wrogiej Henrykowi II S. Hirsch, Jahrbcher, II, s. 382 i nn. 471 Ks. Ekklezjasty. R. 9, 8. Przyjmuj tu tumaczenie J. Wujka. 472 Ks. Psalmw, 140, 5. 473 Homiliae in evangelia, I, c. 1. Migne, Patr. lat. 76, col. 1110. 474 W roku 1012. 475 Dopiero po mierci Jana Krescencjusza mg Henryk II przeprowadzi swoj koronacj na cesarza w Rzymie. P. Ks. VI, uw. 454
470

72 (52). W dalszej mej opowieci musz napomkn o niegodziwych czynach krla Rusw, Wodzimierza 476. Z Grecji 477 przywiz on sobie maonk imieniem Helena, ktra bya przyrzeczona Ottonowi III i odmwiona mu potem na skutek podstpnej intrygi478. Za jej namow przyj wit wiar chrzecijask, lecz nie przyda jej ozdoby przez dobre uczynki. Wielkim by bowiem i strasznym wszetecznikiem i gwat ogromny zada zniewieciaym Danaom479. Mia on trzech synw i jednemu z nich przeznaczy na on crk naszego przeladowcy, ksicia Bolesawa 480. Razem z ni wysany zosta z Polski .biskup koobrzeski Reinbern481. Urodzony w kraju zwanym Hassegun482 i wyksztacony w naukach wyzwolonych przez roztropnych mistrzw, doszed, jak sdz, zasuenie do godnoci biskupiej483. Brak mi zarwno wiedzy, jak wymowy, by przedstawi, jak wiele zdziaa on na powierzonym sobie stanowisku. Niszczy i pali witynie z posgami bokw i oczyci morze zamieszKale przez ze duchy wrzuciwszy w nie cztery kamienie pomazane witym olejem i skropiwszy je wod wicon. Na chwa. Boga wszechmogcego zaszczepi on na bezpodnym drzewie latorol winn, to znaczy wyhodowa pord nieokrzesanego ludu krzew witego sowa Boego. wiczc ciao w ustawicznych czuwaniach, postach i milczeniu dusz sw sposobi do ogldania obrazu Boga. Tego wanie biskupa kaza pojma krl Wodzimierz wraz z swoim synem i jego maonk, kiedy si dowiedzia, i w syn za namow Bolesawa tajemnie przeciw niemu spiskuje484. Nastpnie kaza go zamkn w osobnej celi. Tu, w ukryciu, speni czcigodny pasterz z ca gorliwoci ku chwale Boej to, czego nie mg dokona publicznie. Poprzez zy i ofiar arliwej, z serca rozdartego pyncej modlitwy pojedna si z najwyszym Kapanem i wyzwolony z ciasnych wizw ciaa, przenis si z radoci w sfer wiekuistej chway. 73. Imi wspomnianego krla niesusznie oznacza moc koju" 485, albowiem nie jest prawdziwym pokj, ktry istnieje mi476

po-

wielki ksi kijowski Wodzimierz, ktrego Thietmar nazywa krlem rwnie w innym miejscu Kroniki (IV, 58). 477 Tzn. z Bizancjum, ktre Thietmar stale oznacza w swojej kronice mianem Grecji. Por. IV, 10, 28; VIII, 33. 478 Relacja Thietmara odpowiada tylko czciowo prawdzie. Prawd mianowicie jest, i Otto III stara si o rk ksiniczki bizantyjskiej i z t spraw niewtpliwie czy si poselstwo niemieckie wysane do Konstantynopola w r. 995 (Por. IV, 28). Nieprawdziw natomiast jest wiadomo, i Wodzimierz polubi ksiniczk Helen, gdy od r. 989

72. (52.) Amplius progrediar disputando regisque Ruscorum Wlodemiri accionem iniquam perstringendo. Hic a Grecia ducens uxorem Helenam nomine, tercio Ottoni desponsatam, sed ei fraudulenta calliditate subtractam, christianitatis sanctae fidem eius ortatu suscepit, quam iustis operibus non ornavit. Erat enim fornicator immensus et crudelis magnamque vim Danais mollibus ingessit. Hic tres habens filios uni eorum Bolizlavi ducis nostrique persecutoris filiam in matrimonium duxit, cum qua missus est a Polenis Reinbernus presul Salsae Cholbergiensis. Ille in pago Hassegun dicto natus liberalique scientia a prudentibus magistris educatus gradum episcopalem ascendit, ut spero, dignus. Quantum autem in cura sibi commissa laboraverit idem, non meae sufficit scienciae nec etiam facundiae. Fana idolorum destruens incendit et, mare demonibus cultum inmissis quatuor lapidibus sacro crismate perunctis et aqua purgans benedicta, novam Domino omnipotenti propaginem in infructuosa arbore, id est in populo nimis insulso sanctae predicacionis plantacionem, eduxit. Vigiliarum et abstinenciae ac silencii assiduitate corpus suum affligens cor ad speculum divinae contemplacionis infixit. Quem predictus rex, audiens filium suimet ortatu Bolizlavi tacito reluctaturum sibi, cepit cum eodem et uxore et in singulari custodia claudit. In qua pater venerabilis, quod in aperto fieri non potuit, in secreto studiosus in divina laude peregit. Hic cum se lacrimis assiduaeque oracionis ex corde contrito prolatae hostia summo sacerdoti reconciliaret, ex arto corporis carcere solutus ad libertatem perennis gloriae gaudens transiit.
by on onaty z ksiniczk Ann, crk cesarza Romanosa II. Patrz: P. E. Schramm, Kaiser, Basileus und Papst in der Zeit der Ottonen. Hist. Zeitschr. 129, s. 428 i nn. 479 Nazwa: Danaowie", zaczerpnita z literatury klasycznej, oznacza u Thietmara Bizantyjczykw. Por. III, 20, 22. 480 witopekowi. Imi crki Bolesawa Chrobrego nie jest znane. 481 Biskup Reinbern zmuszony by opuci swoj diecezj pomorsk na skutek zwyciskiej tam reakcji pogaskiej i mianowany zosta kapelanem crki Bolesawa Chrobrego. 482 Hassegau. 483 W r. 1000. Por. IV, 45. 484 Thietmar ani adne inne wspczesne rdo me podaj bliej, na czym polegao to spiskowanie witopeka przeciw ojcu. Nie jest take jasnym udzia w nim Bolesawa Chrobrego. Moliwe, i przysanie na dwr kijowski wraz z crk biskupa katolickiego Reinberna byo uwaane tutaj za krok nieprzyjazny, a w kadym razie budzcy podejrzenia. 485 Thietmar wyprowadza powysz etymologi ze sw wadza" i mir; R. Holtzmann w wyd. Kroniki, s. 488, uw. l, wywodzi drugi

dzy bezbonymi lub ktrego zaywaj mieszkacy tego wiata, gdy chwieje on si ustawicznie. Ten tylko korzysta waciwie z pokoju, kto umierzajc wszelkie swych uczu burze zasuguje sobie na krlestwo Boe poprzez cierpliwo, zdoln zwyciy stojce na drodze przeciwnoci. Siedzc w niebie bezpiecznie, mieje si w biskup z pogrek tego niesprawiedliwego ma i w podwjn zbroj,ny czysto486 czeka na pomienie zemsty, ktre dosign tego wszetecznika. Nasz doktor Pawe mwi, i Bg sdzi bdzie cudzoonikw"487. Kiedy Bolesaw dowiedzia si o tym wszystkim, nie zaniecha zemsty, na jak tylko sta go byo wwczas 488. Po tych wypadkach zmar w krl w sdziwym wieku 489 pozostawiajc cae dziedzictwo swoje dwom synom, podczas gdy trzeci syn cigle jeszcze przebywa w wizieniu490. Dopiero pniej uciek on stamtd, lecz bez ony, i schroni si do swojego tecia. 74. Wspomniany krl nosi opask podniecajc na ldwiach, aby pobudzi jeszcze silniej wrodzon lubieno. Wszelako, kiedy nauczyciel naszego zbawienia Chrystus nakaza przepasa nasze ldwia pene szkodliwej lubienoci491, zaleci nam to gwoli wstrzemiliwoci, a nie gwoli podniety. Poniewa jednak krl w sysza od swoich kaznodziejw o gorejcej pochodni492, przeto stara si zmaza plam popenionego grzechu wielk szczodrobliwoci w rozdawaniu jamuny. W Pimie witym stoi: Dajcie jamuny, a oto wszystkie rzeczy s wam czyste" 493. Doszedszy sdziwego wieku zmar w krl po dugotrwaym panowaniu i pochowany zosta w wielkim miecie Kijowie, w kociele mczennika Chrystusowego i papiea Klemensa494 obok wspomnianej wyej maonki 495. Ich sarkofagi stoj na widoku w rodku kocioa. Jego wadz podzielili si synowie. I sprawdziy si we wszystkim sowa Chrystusa. Lkam si, i speni si to, co zapowiada gos prawdy. Zapowiada on mianowicie: Wszelkie krlestwo, przeciw sobie rozdzielone, bdzie spustoszone" itd.496. Niech caa chrzecijaska spoeczno modli si, by Bg zechcia zmieni w tym kraju swoje wyroki.
czon imienia Wodzimierz od przymiotnika: mer = sawny i nadaje caemu imieniu znaczenie: sawny we wadzy''. 486 Tzn. ziemsk i niebiask. 487 List do ydw. R. 13, 4 488 Reakcj Bolesawa Chobrego na powysze wypadki bya wyprawa wojenna na Rus'w r. 1013. Por. VI, 91. 489 w roku 1015 490 witopek, uwiziony w r. 1012. Por. VII, 72. 491 Ew. w. ukasza. R. 12, 35: ,.Niech bd przepasane biodra wasze

73. Prefati vero regis nomen potestas pacis iniuste interpretatur; quia non illa, quam aut impii invicem tenent vel habitatores huius mundi possident, quia semper nutat, pax vera dicitur, sed ille solus ea specialiter utitur, qui omnem animi suimet motum componens, regnum Dei pacienciae vincentis angustia solacio promeretur. In caelesti securitate sedens episcopus ille ridet viri minas iniusti et castitate gemina potitur ac fornicatoris illius ultrices flammas speculatur; quia nostro doctore Paulo teste adulteros iudicat Deus. Bolizlavus autem haec omnia comperiens, in quantum potuit, vindicare non desistit. Post haec rex ille plenus dierum obiit, integritatem hereditatis suae duobus relinquens filiis, tercio adhuc in carcere posito, qui postea elapsus coniuge ibidem relicta ad socerum fugit. 74. Rex predictus habuit lumbare venereum, innatae fragilitatis maius augmentum. Sed magister nostrae salutis Christus, cum lumbos luxuriae nocentis habundancia refertos precingi iuberet nostros, continenciam et non aliquod provocamen innotuit. Et quia de lucerna ardente a predicatoribus suis rex prefatus audivit, peccati maculam peracti assidua elemosinarum largitate detersit. Scriptum est enim: Facite elemosinam, ac omnia sunt vobis mun da. Hic cum iam decrepitae aetatis esset regnumque diu haberet predictum, obiit, sepultus in Cuieva civitate magna et in aecclesia Christi martiris et papae Clementis iuxta predictam coniugem suam, sarcofagis eorundem in medio templi paam stantibus. Cuius potestas inter filios dividitur Christique eloquium in omnibus affirmatur. Namque vereor id subsequi, quod vox veritatis pronunciat conpleri; dicit enim: Omne regnum in se ipsum divisum desolabitur et caetera; quam ut mutare in hiis partibus velit Deus sentenciam, omnis christianitas oret. 75. Quia nunc paululum declinavi, redeam, quae in predicto evenerint anno, superius indiscussa succincte aperiens. (53.) Curtis pars maxima inperialis in Palithi et in Traiectensi civitate maior aecclesia cum omnibus Ethelbaldi presulis mansionibus ac cum Ilburg, Thiedrici comitis urbe, casu accidente combusta est. Inpei pochodnie gorejce w rkach waszych". 492 Zwrot z poprzedniego wersetu ewangelii. 493 Ew. w. ukasza. R. 11, 41. 494 Papie Klemens I (Romanus) z koca I wieku n. e. 495 Tzn. Anny, a nie wspomnianej przez Thietmara (VII, 72) Heleny. 496 Cytat z Ew. w. ukasza. R. 11, 17.

75. Poniewa odbiegem nieco od przedmiotu, tedy wracam do i przedstawi pokrtce te wypadki tegoroczne, ktrych dotd jeszcze nie omwiem. (53). Spony od przypadkowego ognia: znaczna cz dworu cesarskiego w Phlde i koci katedralny w Utrechcie wraz z wszystkimi budynkami nalecymi do biskupa Adalbolda 497. Ten sam los spotKal grd grafa Teodoryka 498 Ilburg 499. Cesarz opuciwszy Bamberg uda si najpierw do Wrzburga, nastpnie za do Frankfurtu, gdzie spdzi w radosnym nastroju wita Boego Narodzenia. Lecz, by nie tai przed tob duej, czytelniku, rda nazwy tego miasta, pragn poda do twojej wiadomoci, co syszaem o tym od wiarogodnych ludzi. Za panowania cesarza Karola Wielkiego, syna krla Pepina, wybucha wojna pomidzy jego poddanymi a naszymi przodkami, w ktrej to wojnie Frankowie, pobici przez naszych, zmuszeni zostali do przeprawienia si przez rzek Men Kiedy bdzili po brzegu nie wiedzc, gdzie szuka brodu, pojawia si przed nimi ania, ktra, jakby zrzdzeniem litociwym Boga, wskazaa im drog. Idc za ni znaleli si szczliwie i bezpiecznie na drugim brzegu. Std miejsce to nazywa si brodem Frankw 500. Wspomniany cesarz, zdajc sobie spraw ze swojej klski w tej wyprawie, wyruszy naprzd i tak powiedzia: Wol, by ludzie mi wyrzucali, i std uciekem, ni ebym mia zgina, albowiem ratujc ycie mog mie nadzieje na pomszczenie zadanej mi haby". W roku od narodzenia Paskiego 800... zaoy ten cesarz w jednym dniu dla uwietnienia swoich cnt i dobrych uczynkw osiem biskupstw w Saksonii, ktra zostaa poddana Chrystusowi, przy czym uregulowa spraw granic poszczeglnych diecezyj. * Jego 501 syn Ludwik, wybrawszy z Galii dowiadczonych mnichw wraz z czcigodnym Adelardem i zaopatrzywszy ich w relikwie pierwszego mczennika witego Szczepana, zaoy i kaza powici klasztor w Korbei. Poczyni cn rwnie darowizny na rzecz owego klasztoru, a mianowicie opactwa w Eresburg i Meppen, wiele posiadoci na pnocy oraz Huxeri ze wszystkimi przynalenociami. Z kolei jego syn, Ludwik modszy, ofiarowa opactwo w Wisbeck, dziesiciny wraz z kocioami dziesiecinnymi w biskupstwie osnabruckim i prawo poowu ryb na Wezerze w czci zwanej Hocwar. O tym mwiem ju wyej 502. Dyscyplina zakonna zakwita po raz pierwszy w Saksonii w tym klasztorze, potem w wielu innych miejscowociach tego kraju. Korbeja bya dla nich wszystkich na co sobie zasuya gow i matk i, w pewnym sensie, ozdob caej ojczyzny wraz ze swoim Witem. Poniewa std si wywodzi ten mczennik, przeto

rator autem a Bawanberge discedens ad Wirciburg primo deindeque ad Froncannawordi venit ibidemque nativitatem dominicam festivis peregit gaudis. Sed ne huius nominis auctoritas te lectorem amplius lateat, sicut a credibilibus viris audivi, sic adnunciare cupio tibi. Regnante Karolo imperatore magno, Pippini regis filio, bellum fit inter suos et predecessores nostros, in quo certamine Franci a nostris devicti, cum flumen Moin dictum sine aliqua vadi certitudine palantes transire cogerentur, cervam precedentem et divina miseracione quasi viam eis demonstrantem subsequuti optati littoris securitate pociuntur laeti. Inde locus hic Francorum dictus est vadum. In illa expedicione predictus cesar, cum se iam ab hostibus superatum esse cognosceret, precessit talia fatus: 'Karius mihi est, ut populi exprobrantes dicant, me hinc fugisse, quam hic cecidisse; quia dum vivo, iniuriae pondus inlatae vindicaturum me spero'. Anno dominicae incarn. DCCC... predictus cesar ad suae virtutis et bonae operacionis deauracionem in una die VIII episcopatus in Saxonia Christo subdita, dispositis singularibus parrochiis, constituit. [Cuius filius domnus Ludiwicus electis probatissimis monachis de Gallia cum venerabili viro Adelhardo datis reliquiis sancti Stephani prothomartiris Corbeiense cenobium ipsi construxit et dedicari fecit. Ipse vero cesar ad ipsum cenobium tradidit donaciones, abbacias scilicet Eresburg, Meppiam et multa predia in aquilone, villam quoque Huxeri cum omnibus terminis suis. Huius quoque filius Ludowicus iunior tradidit abbaciarn Visbike, decimas quoque cum decimalibus ecclesiis in episcopatu Asnebruggi et piscacionem in Wesera, que dicitur Hocwar. Que iam superius dicta sunt. In hoc cenobio primo monastica disciplina in Saxonia fioruit et postmodum pluribus in locis eius patrie, quorum omnium Corbeia non immerito caput et mater et quodammodo tocius patrie decus cum suo Vito habetur: qui ex quo hanc venit in patriam, ex eo Saxonia in Teutonico regno principatur, quia eius precibus apud Deum et meritis in omnibus, ut speramus, adiuvatur.
Biskup utrechcki. Por. VI, 83; VIII, 2730. 498 Syn grafa Dedi (Ziazo). Por. VI, 50. 499 Eilenburg nad Muld. Por. VII, 50. 500 Francofordi. Fordi, wordi znaczy brd". 501 Cay ten ustp jest, podobnie jak VII, 13, pniejszym wtrtem dokonanym w Korbei w XII wieku na podstawie lokalnych rde. Powtarza on dane przytoczone w tamtym ustpie i dlatego co do imion wadcw i nazw miejscowoci odsyamy do objanie tam umieszczonych. Oba ustpy cechuje wyrana tendencja, a mianowicie ch podkrelenia znaczenia klasztoru w Korbei.
497

Saksonia pierwsze zajmuje miejsce w pastwie niemieckim; wspieraj j bowdem, jak naley si spodziewa, jego proby u Boga oraz jego zasugi we wszystkich sprawach *. 76 (54). W wymienionym roku cztery wielkie okrty Wenetw, napenione rnymi barwiczkami, ulegy zatopieniu. W zachodnich stronach pastwa, rzadko przedtem spokojnych, panowaa, Bogu dziki, jak to wyej przedstawiem503, zupena cisza. Mj brat duchowny Ekkehard, mnich z klasztoru w. Jana Chrzciciela, tknity paraliem, straci mow w Magdeburgu. Na granicy Bawarii i Moraw mieszkacy schwytali pod zarzutem szpiegostwa pewnego pielgrzyma, imieniem Koloman, i zmusili go srogimi plagami do wyznania winy, do ktrej si nie poczuwa. Cho tumaczy si bardzo i zapewnia, e jako Chrystusowy biedaczyna wdruje sobie po wiecie, zosta powieszony na uschnitym drzewie. Zupenie niewinnie, bo kiedy potem kto naci jego ciao, trysna z niego krew; rwnie rosy nadal jego paznokcie i wosy. Nawet drzewo zakwito na nowo, dajc dowd, i by on mczennikiem Chrystusa. Kiedy margrabia Henryk 504 si o tym dowiedzia, kaza pochowa jego ciao w Melk 505.

VII, 13. 503 VII, 54. 504 Margrabia austriacki, ktry osania Bawari w wojnie polsko-niemieckiej w r. 1015 i 1017. Por. VII, 19, 61. 505 Opactwo na prawym brzegu Dunaju.

502

76. (54.) Quatuor naves Venetorum magne diversisque pigmentis referte naufragium sunt in predicto anno perpessae. Et, ut predixi, in occiduis partibus raro antea quiescentibus pacifica, Deo gratias! manebant cuncta. Et Ekkihardus confrater meus, sancti Iohannis baptistae monachus, in Magadaburg paralitico depressus morbo loquelam perdidit. In Bawariorum confinio atque Mararensiumi quidam peregrinus nomine Colomannus ab incolis, quasi speculator esset, capitur et ad professionem culpae, quam non meruit, diris castigacionibus compellitur. Ule, cum se nimis excusaret pauperemque Christi se sic vagari affirmaret, in arbore diu arida innocens suspensus est. Nam caro eius a quodam postea paululum incisa sanguinem fudit, ungues ac capilli crescebant. Ipsa quoque arbor floruit et hunc Christi martirem esse monstravit. Hoc marchio Heinricus ut comperit, corpus eiusdem in Mezilecun sepelivit.

KSIGA VIII Zaczyna si Druga Ksiga dziejw Henryka II. l (1). W roku.od narodzenia Paskiego 1018, drugim indykcji, w szesnastym roku panowania najjaniejszego pana Henryka, a czwartym jego cesarstwa obchodzono z naboestwem w jego obecnoci we wspomnianym miecie* uroczysto Obrzezania i Objawienia Paskiego. 25 stycznia Ecelin z Lombardii odzysKal wolno po czteroletnim wizieniu2 Nastpnie 30 stycznia na rozkaz cesarza i usilne proby ksicia Bolesawa biskupi Gero i Arnulf oraz grafowie Herman3 i Teodoryk 4, jak rwnie komornik cesarski Fryderyk 5 zaprzysigli pokj w grodzie zwanym Budziszyn. By to pokj nie, jaki by powinien, lecz jaki dao si zawrze w wczesnej sytuacji 6. Po przyjciu wybranych zakadnikw wspomniani wielmoe wrcili do kraju.
Tzn. Frankfurcie. Por. VII, 75. 2 Jeden z trzech braci d'Este. Por. VII, 1. 3 Margrabia Mini, zi Bolesawa Chrobrego. 4 Graf saski, syn grafa Dedi (Ziazo). Por. VI, 50. 5 S. H i r s c h, Jahrbcher, III, s. 87 i S. Z a k r z e w s k i, Bolesaw Chrobry, s. 292 uwaaj go za osobisto raczej podrzdn, R. Holtzm a n n, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 453 natomiast za jedneo z najwybitniejszych mw zaufania Henryka II. Thietmar wymienia go tylko jeden raz w Kronice. 6 Punktem wyjcia do zawarcia tego pokoju byy propozycje Bolesawa Chrobrego przedstawione cesarzowi w padzierniku poprzedniego roku. Por. VII, 65. Cesarz pod naciskiem ksit zgodzi si wwczas na podjcie rokowa pokojowych. Thietmar nie mwi nic o tych rokowaniach, ograniczajc si tylko do przedstawienia samego faktu zaprzysienia pokoju, musimy jednak przyj, i byy one prowadzone, i to prawdopodobnie przez tych samych ksit saskich, ktrzy wywierali presj na cesarza, by zakoczy wojn z Polsk. Porednim na to dowodem jest skad poselstwa niemieckiego, ktre udao si do Budziszyna w celu zawarcia pokoju. Mianowicie w poselstwie tym wzili udzia tylko Sasi: dwaj dostojnicy duchowni i dwaj dostojnicy wieccy, ktrym cesarz przyda swego komornika Fryderyka. Wobec bankructwa polityki antypolskiej, Henryk II musia (jak podkrela S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 292 wbrew zasadniczemu stanowisku) odda inicja1

LIBER VIII Incipit libellus II. Heinrici inperatoris secundi. 1. (1.) Anno dominicae jncarnationis millesimo XVIII0, indiccione II, anno autem domni Heinrici inp. aug. XVI0, inperii autem IIII, circumcisio Domini et theophania in predicta civitate ab eodem venerabiliter colebatur. Ecelinus Longobardus quadrienni custodia VIII. Kal. Febr. solvitur. Posteaque iussu suo et assidua Bolizlavi ducis supplicacione in quadam urbe Budusin dicta a Gerone et Arnulfo episcopis et a comitibus Hirimanno atque Thiedrico pax sacramentis firmata est et a Fritherico suimet camerario III. Kal. Februarii, non ut decuit, set sicut tunc fieri potuit; electisque obsidibus acceptis prefati senior es reversi sunt. Transactis autem IIII
tyw w rce monych saskich, ktrzy z uwagi na swe propolskie i pokojowe tendencje mogli szybciej i atwiej doj do porozumienia z Bolesawem Chrobrym. Podobnie jak w 1013 r. zawarcie tego pokoju leao w obustronnym interesie. Henryk II sta wobec powanych zada w Burgundii, ktr naleao w myl dawnych ukadw (Por. VII, 2729) przej pod wadz cesarsk, oraz we Woszech, gdzie trzeba byo zneutralizowa odradzajce si wpywy Krescencjuszw i przeciwstawi si gronej akcji Bizancjum. Zadania powysze wymagay skupienia wszystkich si niemieckich na tamtych terenach i zwolnienia ich z terenu wschodniego. Z drugiej strony i Bolesaw potrzebowa pokoju od strony Niemiec, przygotowywa si bowiem w tym czasie do wielkiej wyprawy interwencyjnej na Ru w obronie wygnanego zicia, witopeka. Thietmar nie podaje wiadomie i celowo warunkw pokoju budziszyskiego. Milcz w tym wzgldzie rwnie wspczesne Roczniki kwedlinburskie, (Mon. Germ. SS. III, s. 84), ktre ujmuj przebieg wojny w lakonicznych sowach: Imperator etiam noc anno iterum castra movit contra Bolizlavum, sed nimia pestilentia et mortalitate populi obstante, sine belli effectu redut in patriam, sam za pokj w sowach: Et hoc anno Bolizlavo per nuncios reconciliata pace, imperatoris gratiam recepit. Wan wskazwk co do warunkw pokoju stanowi pesymistyczna ocena tego ze strony Thietmara. Na podstawie tej oceny oraz wynikw wojny przyjmuje si w nauce, i Bolesaw Chrobry zatrzyma zdobycze poprzedniego pokoju, tzn. uyce, Milsko i Morawy. W literaturze niemieckiej pokutuje jeszcze nieuzasadniony pogld, jakoby traktat budzi-

Cztery dni potem przybya do Cziczani7 crka margrabiego Ekkeharda Oda8, o ktr stara si od dawna Bolesaw i po ktr wysa teraz swego syna Ottona9. Poniewa noc wanie zapadaa, gdy tam przybya, przeto olbrzymi tum obojga pci przyj j rzdem zapalonych pochodni. Ju po siedemdziesitnicy10 polubia ona wspomnianego ksicia bez pozwolenia kanonicznego11. Nie cieszya si ona jednak stanowiskiem matrony, szczeglnie godnym takiego zwizku 12. 2 (2). W pastwie jej maonka panuje duo rnych zwyczajw, a cho s one straszne, to jednak niekiedy zasuguj na pochwa 13. Lud jego bowiem wymaga pilnowania na podobiestwo byda i bata na podobiestwo upartego osa; rwnie nie da rzdzi sob w interesie wadcy, jeeli ten nie stosuje kar surowych. Jeli kto spord tego ludu omieli si uwie cudz on lub uprawia rozpust, spotyka go natychmiast nastpujca kara: prowadzi go si na most targowy i przymocowuje do wbijajc gwd poprzez moszn z jdrami. Nastpnie umieszcza si obok ostry n i pozostawia mu si trudny wybr: albo tam umrze, albo obci ow cz ciaa. Jeeli stwierdzano, i kto jad po siedemdziesitnicy miso, karano go surowo przez wyanianie zbw. Prawo Boe bowiem, wieo w tym kraju wprowadzone, wikszej nabiera mocy
szyski utrzyma dotychczasowy stosunek lenny z uyc i Milska. Pogld ten przyjmuj w sensie nominalnego przynajmniej stosunku lennego: H. Zeissberg, Die Kriege, s. 425 i wspomniany S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 87, uw. 2, w sensie za rzeczywistego stosunku lennego: W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 141 i R. Holtzmann, Geschichte der schsischen Kaiserzeit, s. 453. rdow podbudow tego pogldu stanowi w pojciu tych uczonych tekst Thietmara VIII, 33, gdzie jest mowa o tym, jak Bolesaw Chrobry wysa ze zdobytego Kijowa poselstwo do cesarza: ...cum magnis muneribus misit, ut suam amplius gratiam et auxilium acquireret et se cuncta sibi placentia facturum indicaret. W tekcie powyszym nie mona si dopatrywa argumentu przemawiajcego za istnieniem stosunku lennego po pokoju budziszyskim. Zawiera on bowiem zwyke grzecznociowe frazesy, z jakimi zwraca si Bolesaw Chrobry do Henryka II jako swego sprzymierzeca w wyprawie kijowskiej. Naszym zdaniem, pokj budziszyski likwidowa stosunek lenny w postaci gwarancyjnej, w jakiej wystpowa w ukadzie merseburskim z r. 1013. Bolesaw Chrobry zatrzymywa uyce i Milsko bez adnych dodatkowych gwarancyj i zobowiza. Jedyn gwarancj traktatu budziszyskiego byli zakadnicy, ktrych Bolesaw Chrobry odda do dyspozycji cesarza, o czym Thietmar pisze w nastpnym zdaniu. Moraln za obustronn rkojmi stanowio maestwo Bolesawa

diebus Oda, Ekkihardi marchionis filia, a Bolizlavo diu iam desiderata et per filium suimet Ottonem tunc vocata Cziczani venit; et quia tunc nox erat, multis luminaribus accensis ab inmensa utriusque sexus multitudine suscepta est ac nupsit duci predicto post LXXam absque canonica auctoritate, quae vivebat hactenus sine matronali consuetudine admodum digna tanto foedere. 2. (2.) In huius sponsi regno sunt multae consuetudines variae; et quamvis dirae, tamen sunt interdum laudabiles. Populus enim suus more bovis est pascendus et tardi ritu asini castigandus et sine poena gravi non potest cum salute principis tractari. Si quis
Chrobrego zawarte bezporednio potem z Od, siostr margrabiego Hermana. Do warunkw pokojowych naleao rwnie zobowizanie Henryka II do dostarczenia pomocy w sile trzystu rycerzy na wypraw rusk (Por. VIII, 32). Fakt, i Bolesaw Chrobry nie zacign wzajemnie analogicznego zobowizania, wiadczy o jego wyranej przewadze. O tej przewadze wiadczy rwnie podkrelony przez S. Zakrzewskiego (tame) moment, i pokj zosta zawarty na ziemi polskiej. To, co Thietmar pisze o usilnych probach, z jakimi mia si zwrci Bolesaw Chrobry do Henryka II w sprawie owego pokoju, naley rozumie jako tendencyjny zwrot, przy ktrego pomocy kronikarz chcia zatrze ze wraenie pokoju budziszyskiego u czytelnika. Podobny charakter mia zwrot Rocznikw kwedlinburskich, i Bolesaw wrci do aski cesarskiej". Pokj budziszyski zamyka okres dugotrwaych wojen polsko-niemieckich, sankcjonujc zupene zwycistwo strony polskiej. Pomimo niekorzystnych postanowie dla Niemiec by on oceniany pozytywnie w wczesnej opinii niemieckiej, w szczeglnoci w tych koach, ktre nawizujc do idei Ottona III przeciwne byy wojnie z Polsk. Wyrazem opinii tych k by list opata z Reichenau Bernona do arcybiskupa Gerona, gloryfikujcy tego za doprowadzenie do skutku owego pokoju. List ten w interesujcych nas wyjtkach w przekadzie u S. Zakrzewskiego, Bolesaw Chrobry, s. 294. 7 Patrz Ks. VI, uw. 370. 8 Czwarta ona Bolesawa Chrobrego. 9 Otto, syn Bolesawa Chrobrego i Emnildy. P. str. 226. 10 Patrz Ks. VII, uw. 350. 11 Wedle wczesnego prawa kanonicznego w okresie przygotowawczym do wielkiego postu (tzn. po siedemdziesitnicy) oraz w samym wielkim pocie nie wolno byo zawiera maestw bez dyspensy ze strony wadzy kocielnej (biskupa). Maestwo Bolesawa Chrobrego i Ody zostao zawarte z pominiciem tego przepisu. 12 Z tego wynika, i Bolesaw Chrobry le traktowa Od. 13 Cay ten ustp opisujcy obyczaje polskie i polsko-niemieckie stosunki jest wyranie tendencyjny, co wynika z antypolskiego nastawienia autora.

przez taki przymus, ni przez post ustanowiony przez biskupw. S tam take inne zwyczaje, znacznie od tych gorsze, ktre ani Bogu nie s mie, ani tubylcom niczego prcz strachu nie przynosz. Po czci przedstawiem je wyej. Za zbdne uwaam rozwodzi si duej nad tym czowiekiem, ktrego imienia i czynw lepiej, by nam byo nie zna wcale, gdyby Bg wszechmocny zechcia tak zrzdzi. Albowiem to, i jego ojciec i on sam zwizani byli z nami zarwno przez maestwo 14, jak wielk przyja 15, wicej nam przynioso szkody ni dobrego w przeszoci, a i w przyszoci na dobre nam nie wyjdzie. Jakkolwiek tedy od czasu do czasu przyjanie si do nas odnosi, pokojowe udajc zamiary, to jednak nie ustaje w rnych tajemnych zabiegach, by zakci nasze wzajemne dobre stosunki i odwie nas od przyrodzonej nam wolnoci. Ponadto, gdy tylko nadarzy mu sd sposobno d miejsce, jawnie czyha na nasz zgub. 3. Za czasw pogaskich jego ojca, po pogrzebie kadego ma, ktrego palono na stosie, obcinano gow jego onie i w ten sposb dzielia ona jego los po mierci. A jeli znaleziono nierzdnic jakow, obcinano jej srom, by j w ten szpetny i okrutny sposb pokara, nastpnie za jeli godzi si o tym mwi wieszano w wstydliwy okrawek nad drzwiami domu, by uderzajc w oczy kadego wchodzcego, do opamitania na przyszo go przywid oraz ostronoci. Prawo Boe nakazywao kamienowa za to, a obyczaj naszych przodkw da obcicia gowy takim niewiastom. Za naszych czasw, kiedy rozwizo obyczajw szerzy si wszdzie w nadmierny i niezwyky sposb, nie tylko wiele uwiedzionych dziewczt, lecz take pewna cz zamnych niewiast uprawia rozpust za ycia ma folgujc chuci lubienej, ktra zgubne wyzwala skonnoci. Lecz to im nie wystarcza i niejedna potajemnie kochanka swego podjudziwszy, ma o mier przyprawia, a nastpnie co za zy przykad dla innych! wziwszy sobie jawnie owego kochanka, wyywa si, o zgrozo!, do woli w grzechu. Maonkiem prawym gardz i precz go od siebie pdz i wyej ode stawiaj jego wasala, przyrwnujc go do owego ukadnego Abona 16 lub Jazona 17. Poniewa nie ma dzi za to kary surowej, obawiam si, i wielu bdzie uprawia te praktyki dzie za dniem jako nowy obyczaj. O, wy, kapani Boy, powstacie mnie i skoro
Aluzja do maestw: Mieszka I z Od i Bolesawa Chrobrego Z crk margrabiego Rykdaga oraz Od, crk margrabiego Ekkeharda. 15 Aluzja do przyjani Ottona III z Bolesawem Chrobrym,
14

in hoc alienis abuti uxoribus vel sic fornicari presumit, hanc vindictae subsequentis poenam protinus sentit. In pontem mercati is ductus per follem testiculi clavo affigitur et novacula prope posita hic moriendi sive de hiis absolvendi dura eleccio sibi datur. Et quicumque post LXX. carnera manducasse invenitur, abcisis dentibus graviter punitur. Lex namque divina in hiis regionibus noviter exorta potestate tali melius quam ieiunio ab episcopis instituto corroboratur. Sunt etiam illi mores alii hiis multo inferiores, qui nec Deo placent nec indigenJs nil nisi ad terrorem prosunt; quos in superioribus ex quadam parte comprehendi. Nec opus esse autumo de hoc amplius disserere, cuius nomen et conversacio, si Deus omnipotens vellet, sacius nobis lateret. Omne hoc, quod pater suus et iste nobis in coniugio ac familiaritate magna copulati sunt, plus damni subsequentis quam boni precedentis attulit ac in futuro mfert; quia etsi pace simulata nos ad tempus diligat, tamen per secretas temptacionum varietates nos a caritate mutua, a libertate innata deducere et, si quando tempus ei ac locus contigit, in perniciem apertam assurgere non desistit. 3. In tempore patris sui, cum is iam gentilis esset, unaquaeque mulier post viri exequias sui igne cremati decollata subsequitur. Et si qua meretrix inveniebatur, in genitali suo, turpi et poena miserabili, circumcidebatur idque, si sic dici licet, preputium in foribus suspenditur, ut intrantis oculus in hoc offendens in futuris rebus eo magis sollicitus esset et prudens. Lex dominica huiusmodi precepit lapidari et parentum nostrimet carnalium institutio tales ortatur decollard. Apud rnodernos autem, quia libertas peccandi plus iusto atque solito ubique dominatur, plus quam compressa ancillarum multitudo, quaedam pars matronarum, cupidine veneria pruritui noxio subscalpente, marito vivente nunc mechatur. Et in hoc eis non sufficit, sed hunc per adulterum morti furtiva consilii mspiracione tradit et post haec malum caeteris exemplum eodem post publice sumpto, pro dolor! potestative abutitur. Legalis earundem senior abhominabilis repudiatur et miles eiusdem ab hiis ut Abo dulcis et lason mitis preponitur. Hoc quia nunc poena gravis non ulciscitur, de die in diem pro consuetudine nova, ut vereor, a multis excolitur. O vos sacerdotes Domini, viriliter assurgite et
Abro (nie Abo), Habron, grecka posta przysowiowa, bdca symbolem bujnego ycia pciowego. Patrz: Pauly-Wissowa, Realenzyklopadie der Alterthumswissenschaften, VII, 2, col. 2155, nr 2. 17 Posta mitologiczna.
16

pani 25, uywaa trunkw ponad miar i ujedaa konno, jak rycerz. Raz nawet zabija w przystpie gwatownego gniewu jednego mczyzn. Jej rka, krwi skalana, lepiej by si ja wrzeciona, a jej myl szalona w cierpliwoci winna by znale ukojenie. 5 (4). W tym czasie Lucicy, zawsze w zych poczynaniach jednomylni, napadli z wielk potg na ksicia Mcisawa26, ktry w poprzednim roku nie udzieli im adnej pomocy, gdy ruszali wraz z cesarzem na wypraw wojenn27. Spustoszywszy wiksz cz jego pastwa zmusili jego on i synow do ucieczki, jego za samego do schronienia si z doborowymi wojownikami za szacami warownego grodu Szweryna. Nastpnie, wykorzystujc ze zoliw chytroci tubylcw buntujcych si przeciw Chrystusowi i wasnemu wadcy, doprowadzili go do tego, i ledwie zdy uciec z ojczystego kraju. To bezecne zuchwalstwo wydarzyo si w miesicu lutym, ktry poganie czcz przez ofiary oczyszczajce oraz stosowne dary zewszd znoszone i ktry wywodzi swe miano od podziemnego boga Plutona, zwanego przez nich take Februus28. Legy natenczas w gruzach i zgliszczach wszystkie kocioy na chwa i sub Bo w tym kraju wzniesione. Lecz co najbardziej byo poaowania godne, cito krzy wity i cze bawanw wprowadzono przenoszc je nad Boga prawdziwego. Serce owych ludzi, zwanych Obodrzycami i Wagrami29, stao si twarde wobec
s. 48, uw. 1; R. Kaindl, Beitrge, s. 5, 11 i n., 43; R. Holtzmann, wyd. Kroniki, s. 498, uw. l, odmawiaj jej przynalenoci do rodziny Piastw i identyfikuj z Sarolt, ktr uwaaj za jedyn on Gejzy. Podobnie za jedyn on Gejzy uwaali Bia knegini" R. KpkeE. Dummler, Jahrbcher, I, s. 495 i H. Zeissberg, Miseco I, s. 91, uznajc w niej jednak siostr Mieszka. Nauka przyja inny pogld, a mianowicie, e Gejza mia dwie ony: pierwsz, Sarolt, a drug, Adelaid, ktra bya siostr Mieszka a zarazem matk krla Stefana. Tak ju J. Lelewel, Polska wiekw rednich, II, s. 145, uw. 41; A. L ewicki, Mieszko II, Rozpr. A. U. V, s. 99; F. Szlay, Geschichte Ungarns, I, s. 48, uw. 1; O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 29 i nn. (gdzie zebrane wszystkie teksty rdowe); Z. Wojciechowski, Polska nad Wis i Odr, s. 21; J. Widajewicz, Pocztki Polski, s. 134. S. Z akrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 231 i 402 i n., opierajc si na wnioskach wyprowadzonych z rozdz. 36 Chronicon Pictum (M. Florian i, Fontes II, s. 139), widzi w Adelaidzie nie siostr, lecz crk Mieszka I, co nie da si utrzyma w wietle innych rde. 25 Etymologia faszywa, gdy bele" oznacza, biay", a nie pikny". 26 Trudno zidentyfikowa tego ksicia obodrzyckiego i ustali jego stosunek do ksicia Mciwoja, ktry bra udzia w powstaniu Sowian

supra modum bibebat et in equo more militis iter agens quendam virum iracundiae nimio fervore occidit. Manus haec polluta fusum melius tangeret et mentem vesanam pacientia refrenaret. 5. (4.) In illo tempore Liutici in mao semper unanimes Mistizlavum seniorem sibi in priori anno ad expedicionem inperatoriam nil auxiliantem turmatim petunt plurimamque regni suimet partem devastantes uxorem suam et nurum effugare ac semet ipsum intra Zuarinae civitatis municionem cum militibus electis colligere cogunt. Deindeque malesuasa suimet calliditate per indigenas Christo seniorique proprio rebelles a paterna hereditate vix evadere hunc compellunt. Haec abominabilis presumptio fit mens Februario, qui a gentilibus lustracione et muneris debiti exhibicione venerandus ab infernali deo Plutone, qui Februus dicitur, hoc nomen accepit. Tunc omnes aecclesiae ad honorem et famulatum Christi in hiis partibus erectae incendiis et destruccionibus aliis cecidere et, quod miserabillimum fuit, imago Crucifixi truncata est cultusque idolorum Deo prepositus erigitur et mens populi istius, qui Abotriti et Wari vocantur, ut cor Faraonis ad haec induratur. Libertatem sibi more Liuticio nota fraude vendicabant, sed cervicem suam suavi iugo Christi excussam oneroso diabolicae dominacionis pon.deri sua sponte subdiderant, meliori prius patre ac nobiliori domino in omnibus usi. Hanc debilitatem suam membra Christi defleant et hoc capiti conquerantur suo, assidua voce menpoabskich w r. 983 (III, 18), a nastpnie wchodzi w konszachty z Henrykiem Ktnikiem' (IV, 2). Susznie podnis badacz epoki S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 93 i nn., i powodem zatargu wielecko-obodrzyckiego by antagonizm na tle odmiennego ustroju pastwowego i e celem napadu Lucicw na Mcisawa byo nie tyle ukara go za niedostarczenie pomocy na wypraw wojenn, ile raczej spowodowa strcenie go .z tronu przez samych Obodrzycw i przywrci pogastwo w tym kraju. Patrz do kulisw tej akcji: S. Hirsch, Jahrbcher, L s. 209 i nn. oraz tame Excurs Via i VIb; W. Giesebrecht, Op. cit. II, s. 165 i n. 619 i nn.; W. Biereye, Op. cit. s. 182 i nn.; S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 291, K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 131 i n. 152 i nn. 27 Por. VII, 5961. 28 Februus, etruski bg podziemia, identyfikowany z Plutonem. Por. Macrobius, Saturnalia, I, 3, 3, 29 Plemi obodrzyckie zamieszkae na terytorium dzisiejszego wschodniego Holsztynu. P. K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia s. 107, 117.

Niego, jak niegdy "serce faraona"30. Przez jawn zdrad, tak jak Lucicy, odzyskali oni wolno, lecz kark swj ze sodkiego jarzma"31 Chrystusa uwolniony poddawali teraz dobrowolnie pod ciki ucisk wadzy szatana, a przecie mieli przedtem pod kadym wzgldem lepszego Ojca i szlachetniejszego Pana. Nad tym upadkiem niechaj zapacz wszyscy wyznawcy Chrystusa i poskar si swemu Zwierzchnikowi modlc si usilnie z gbi duszy, by to si zmienio na lepsze. I niechaj, w miar swych moliwoci, staraj si nie dopuci do zakorzenienia si tego na stae. 6. Kiedy wie o tym. dotara do Bernarda, mego wspbrata z czasw magdeburskich i natenczas biskupa tego odszczepieczego ludu 32, przej si on wielkim blem z powodu nie tyle doczesnej, ile duchowej straty i nie przesta sa gocw do cesarza z ona wieci. Cesarz, wysuchawszy gocw, westchn gboko, lecz decyzj w tej sprawie odoy do Wielkanocy, aby dopiero na podstawie dojrzaego planu zniweczy niegodziwe machinacje spisku. Oby Bg wszechmogcy pomg mu w wykonaniu tego zbawiennego planu i postanowienia! Niechaj nikt z wiernych nie popada w rozpacz z powodu tego nieszczcia ani nie myli, i zblia si dzie sdu ostatecznego, albowiem wedle sw wiarogodnego Pawa3S nie moe by o tym mowy, dopki nie zbuntuje si i nie zjawi w swojej przekltej postaci Antychryst. I nie powinno powsta adne zamieszanie wrd chrzecijan z tego powodu, lecz jednomylno w najwaniejszych sprawach winna da im rwnowag ducha. Niech si chwieje do woli zmienne miertelnych ludzi plemi i nierwno panuje midzy rnymi postaciami jego obyczajw! Kady czowiek, istny kwiat polny" 34, winien odrodzi si przez matk Koci, by osign niewinno Zbawiciela-Chrystusa; lecz nawet wwczas, kiedy trway pokj i cisza bd wszdzie zapowiadane, naley si obawia nieszczcia, ktre przyj moe niespodziewanie Skoro nie moemy by pewni tego, co przyszo przyniesie, i skoro brak nam cnoty wytrwania z uwagi na uomno nasz, to wanie nakazuje nam czujno wietk i baczenie. Niechaj nikt nie wtpi, i nadejdzie dzie sdu ostatecznego, ale te niech nie pragnie, by nadszed szybko, albowiem jeeli jest on dla sprawiedliwych przedmiotem obaw, to co dopiero dla tych wszystkich, ktrzy zasuyli na kar. 7 (5). Porzuc ju jednak ten temat i pomwi o szczliwym losie, jaki spotKal wieo naszego cesarza. Oto jego wuj, krl Burgunda Rudolf przekaza mu swoj koron i bero w obecnoci ony,

tis hoc in melius mutari poscentes et ex parte sua, in quantum fieri possit, haec perdurare non pacientes. 6. Bernardus, confrater Parthenopolitanus et apostatae istius gentis tunc episcopus, id ut primo comperit, non secularis suimet dampni, sed pocius spiritualis inmenso dolore commotus inperatori nostro id nunciare non desistit. Hac legacione audita cesar graviter suspirat, sed de talibus respondere ad pasca differt, ut cum prudenti consilio hoc anulletur, quod infausta conspiracione conglutinatur. Hoc votum et salutare secretum Deus omnipotens secundet. Nullius fidelis cor ob hanc infelicitatem in aliquam desperacionem veniat vel diem iudicii appropinquare dicat, quia secundum veredici ammonicionem Pauli ante dissensionem et Antichristi execrabilem adventum non debet e talibus aliquis oriri sermo nec inter christicolas subita venire commocio, cum eorundem unanimitas esse debeat in summis stabilitas. Nutet, in quantum velit, mortalis diversitas et morum eiusdem multiformis inequalitas. Omnis homo, flos agri, debet a matre ecclesia prius renasci in innocenciam salvatoris Christi; et tunc timenda est inprovisa inportunitas, cum ubique nunciatur pax firma ac tranquillitas. Et propter hoc semper amonemur, ut simus solliciti ac pervigiles, cum non valemus esse certi de futuris ac .in nostra fragilitate durabiles. Nemo ultimae diei adventum aut venire diffidat aut oeleriter contingere exoptet, quia timendus est iustis ac multo magis corrigibilibus cunctis. 7. (5.) lam declinam ab hiis et loquar inperatoris nostri prosperitatem nuper sibi exortam. Avunculus namque suus t Burgundiorum rex Rothulfus coronam suimet et sceptrum cum uxore sua et privignis ac optimatibus universis sibi concessit, reiteraturque sacramenti confirmacio; actumque est illud Magoncia et in predicto mense. Prodigium fit in Malacin XIII. Kal. Marcu. Mense autem eodem et XVII. Kal. Aprilis magnus fit in Niumagun sinodus, et nepos meus Oddo et uxor eius Irmirgerd, consanguinitate proxima iniuste diu coniuncti, ob inobedienciam continuae vocacionis excommunicati sunt; cooperatores vero eorum ab episcopis vocantur suis ad saKs. Wyjcia. R. 7, 13.: I zatwardziao serce Faraona"... 31 Wyraenie z Ew. w. Mateusza. R. 11, 30. 32 Biskup oldenburski, 1013/4 1023. 33 II list do Tessaloniczan, 2, 1 i n. 34 Wyraenie zaczerpnite z Ks. Psalmw, 102, 15.
30

pasierbw i wszystkich monych. Odnowiono przy tym dawne przysigi35. Dziao si to w rzeczonym miesicu36 w Moguncji. Dnia 17 lutego cud si zdarzy w Malcinie37. 16 marca za odby si wielki synod w Nimwegen, na ktrym mj krewniak Otto 38 i jego ona Irmingarda 39, yjcy od dawna w nielegalnym zwizku z uwagi na bliskie pokrewiestwo, zostali wyklci za to, i nie stawili si na wielokrotne wezwania. Ci, ktrzy pomagali do zawarcia tego maestwa, zostali pocignici do odpowiedzialnoci przez swoich biskupw. Tam rwnie postanowiono po odczytaniu dawnej reguy, e ciao Paskie (w czasie mszy witej) naley umieci po lewej, kielich za po prawej stronie (otarza). W tym samym czasie zmar arcybiskup mediolaski40 i nastpstwo po nim obj prepozyt tamtejszej kapituy Herbert41. Syn krla Swena i rwnie sam krl Anglw42 wyci w pie Bogu dziki zaog trzydziestu okrtw korsarskich i oto ten, ktry przedtem wraz z ojcem swym najedc by i zapamitaym niszczycielem kraju, teraz sta si jedynym jego obroc jako ten krlik w piaskach Libijskiej Pustyni" 43. W czasie tegorocznego wielkiego postu pewien czowiek zabi jakie to smutne rodzonego brata w mojej diecezji. Cesarz tymczasem obchodzi niedziel palmow i wito Wielkanocy w wymienionym wyej miecie 44, poniewa dowiedzia si, i Balderyk, ktry jeszcze si nie oczyci przed sdem z zabjstwa grafa Wichmana 45, nadal przeciwko niemu powstaje wraz ze swoimi stronni* karni. Zmar opat z Fuldy i Lorsch Folkmar46. W owych dniach niektrzy ludzie widzieli dziwnym zrzdzeniem tylko poow soca przed jego zachodem. 8 (6). Tymczasem, zanim wie skrzydlata przyniesie mi co nowego do mego opowiadania, pragn przedstawi jeszcze yciowe koleje wielu pobonych ludzi, ktre pominem wyej wskutek niedbalstwa i zapomnienia. ya za czasw krla Henryka w miejscowoci zwanej Thrubizi 47 pewna pustelnica, imieniem Sizu, odznaczajca si ogromn pobonoci i dlatego trudno mi to uj w sowa. Kiedy ju bya dojrzaa, za panowania Ottona Wielkiego stara si o jej rk pewien m, lecz ona ucieka szybko do Chrystusa, ktrego umiecia w swym sercu przed wszystkimi jako szczeglne znami wiary. Przez szedziesit cztery lata, w odludnej czci wspomnianego miasta, potrafia ta czysta dziewica czyni ofiary ze siebie na rzecz niebieskiego oblubieca i strzega cnoty niepokalania wicej, ni

tisfaccionem. Ibi costitutum est antiquo exemplare perlecto, ut corpus Dominicum [ad sinistram], ad dexteram partem calix poneretur. In tempore illo Mediolanensis archiepiscopus obiit et prepositus eiusdem aecclesiae Hiribertus successit. In Anglis triginta navium habitatores piratae a rege eorum, Suenni regis filio, Deo gratias! occisi sunt; et qui prius cum patre huius erat invasor et assiduus destructor provinciae, nunc solus sedit defensor, ut in Libicis basiliscus harenis cultore vacuis. In hac quadragesima et in episcopatu meo quidam fratrem suum, pro dolor! occidit. Inperator autem in predicto loco palmas et sanctum pascha celebravit, quia Baldricum de nece Wigmanni comitis nil se excusantem legitime cum suis conspiratoribus recalcitrare comperit. Wolcmarus abbas Fuldensi s et Larsemensis obiit. In diebus illis sol ante suimet occasum nonnullis dimidius prodigiose apparuit. 8. (6.) Interim, dum fama velox aliquid novi ad scribendum deferat mihi, hominum vitam piorum, quam ego, culpabilis et obliviosus nimis, superius dicendam preterivi, explanare nunc ardeo. In temporibus secundi regis Heinrici fuit quaedam solitaria Sisu vocata in loco Thrubizi dieto inmensae pietatis ac per hoc mihi ineffabilis. Quae iam adulta cum a quodam desponsaretur tempore maximi Ottonis, ad Christum, quem inprimis fidei speciale signaculum in corde pre omnibus infixit, concito cursu properavit; ac in predictae secreto civitatis annos sexaginta IIII caelesti sp'onso se virginem castam conatur offerre ac inmaculatam se plus, quam fragilitas humana permisit, custodire studuit. In tanto namque spacio numquam foco durum frigus resolvebat aliquo, sed hoc maximum eidem erat temperamentum, quod lapide paululum calido pedes vel manus pene tunc deficientes refocilaret. Haec assiduis oracionibus et intermixtis fletibus cellam suimet intefius ornavit, exterius autem populo confluenti crebra institutione et necessaria
por. VII, 2829. Patrz do tej nowej fazy w sprawie burgundzkiej wywody S. Hirscha, Jahrbcher, III, s. 79 i nn. 36 Tzn. lutym. 37 Egisvilla. Dzi Eisdorf koo Ltzen. Por. VI, 42. 38 Graf z Hammerstein, brat cioteczny matki Thietmara. 39 Por. VIII, 18. 40 Arnulf. Por. VI, 6. 41 10181045. 42 Kanut Wielki, krl Anglii od r. 1016 i Danii od r. 1018, syn Swena Widobrodego. Por. VII, 36. 43 M. A. Lucanus, Bellum cive, IX, 726. 44 Tzn. w Nimwegen. 45 Por. VII, 4748. 46 Folkmar-Poppo. Por. VI, 91. 47 Dzi Drubeck, na pnocnych stokach Harzu, koo Ilenburg.
35

ludzka pozwalaa na to uomno. Przez cay ten okres nigdy nie walczya z ostrym zimnem przy pomocy rozpalonego ogniska, a najsilniejszy rodek ogrzewajcy, jakiego uywaa, polega na tym, e zdrtwiae ju prawie rce i nogi umieszczaa gwoli ich oywienia na ogrzanym z lekka kamieniu. Swe ycie klasztorne zdobia na wewntrz arliwymi modami, przeplatanymi paczem, na zewntrz za pomagaa bardzo przychodzcym do niej ludziom przez czste udzielanie nauk i niesienie niezbdnej dla kadego pociechy. Nie otrzsaa si z robactwa, ktre aro j nieustannie, a jeeli samo odpado, kada je sobie z powrotem na ciao, na podobiestwo owego mnicha Szymona, ktry przez tyle lat potrafi sta na supie 48. Z darw, ktre otrzymywaa cigle od ludzi, sama nie korzystaa, lecz rozdawaa je szczodrze midzy biedakw Chrystusowych i odkupywaa w ten sposb grzechy ofiarodawcw. Miowaa ona bardzo moj matk i obiecaa solennie przekaza jej pami nastpnym pokoleniom. Potykajc si w walce z tym wiatem niepewnym, wstrzymywaa si od wszystkiego, co byo zakazane, nie dla przemijajcej sawy, lecz dla kwiecistej korony niebieskiej, ktr wysuya sobie u Boga w dniu 17 lutego. 9. Onej nocy, kiedy ta umiowana przez Chrystusa pochodnia znalaza si na szlaku gwiazd, spaem, ja grzeszny, w sypialni klasztornej w Magdeburgu i Bg mi wiadkiem, e nie kami ujrzaem we nie przed jutrzni dwoje pacholt wychodzcych ze starego skarbca, ktry natenczas jeszcze tam si znajdowa. Owe pacholta pieway na cze jej pobonoci, ubstwa ducha i pokory nastpujc antyfon: Marcin wraca radonie na ono Abrahama" itd.49. To wszystko stao si jej udziaem, a co po tych nastpowao sowach50, na to take w peni sobie zasuya. W ten sposb pacholta gosiy zarwno jej niewinno podwjn51, jak jej nagrod. Opowiedziaem to zaraz moim wspbraciom mwic im: Bdcie pewni, e w tej chwili dusza Bogu mia opucda t ziemi". Po szeciu dniach otrzymalimy wiadomo, e, tak, jak w moim widzeniu, owa prawdziwa suebnica Boa wyzwolia si z wizw ciaa. 10 (7). Teraz przystpuj do wspomnienia o moim bracie duchownym Bernariuszu 52, ktry z uwagi na okazywan mi yczliwo zasuy sobie na moj wielk wdziczno i pami troskliw, jeeli mu si to na co przyda. By on moim bliskim krewnym i co dzisiaj ma istotne znaczenie czya mnie z nim przyja. Wysoce go ceni Otto III, jako e wiernie suy zarwno jemu, jak

consolatione multum profuit. i Vermes se iugiter comedentes non. abiecit, sed cadentes reposuit vice monachi Symeonis in columna diu stantis. Quicquid illa de oblatione populi continua suscepit, sibi subtrahens Christique pauperibus largiter inperciens peccata offerentium redemit. Pia fuit haec matri meae et memoriam sui iirmiter promisit proli subsequuturae. In agone huius titubantis seculi haec contendens ab inlicitis omnibus abstinuit, non pro recipienda corruptibili gloria, sed pro florigera caelestis bravii corona, quam XIII. Kal. Marcu promeruit divinitus indui. 9. In nocte illa, qua Christo amabilis lampas stelliferum locata est in axem, dormivi peccator in dormitorio in Magadaburg et, testis mihi sit Deus, quia non mentior, vidi per somnium ante matutinam, quod duo pueri de antiquo, quod adhuc ibidem stabat, erario procederent cantantes antiphonam hanc: Martinus Habrahae sinu laetus recipitur et caetera, in pietate sua et paupertate spiritus ac humilitate; hoc totum fuit, et quod sequitur, promeruit. Infantes hii geminam eiusdem innocentdam et premium pronuntiaibant. Et hoc tunc fratribus nuntiavi meis: 'Pro certo'. inquiens, 'soitote, quod anima Deo cara de hac luce est nunc separata'. Post dies VI intimatum est nobis, quod sicut visum est mihi, vere Dei famula transiret e carcere carnis. 10. (7.) Confratris mei memoriam Bernardii modo aggrediar, qui familiaritate sua mihi exhibita apud me caritatem bonam et, si aliquatenus ei profuisset, mentionem promeruisset sedulam. Hic carnis propinquitate consanguineus et, quod nunc est maximum, amicicia fuit mihi coniunctus. Tercio Ottoni valde carus erat, quia sibi et amitae eius venerabili Mahtildi abbatissae fideliter serviebat; quicquid in Salbozi villa in beneficium habuit, in predium ab hiis acquisivit. Aethelberto archiantistiti suisque successoribus usque in domnum Geronem servivit et apud eosdem dignam retributionem suscepit. Tandem infirmitate gravatur et Deo omnipotenti, quem semper pre omnibus amavit, coniungitur. In cuius amore ac
Szymon Supnik, wity syryjski z V wieku, ktry umartwia si w ten osobliwy sposb. 49 Breviarium Romanum, 11 Nov., Ad laudes Antiphona, ed. 5, Ratisbonae 1926, Pars autumnalis, p. 667. 50 Tzn. w Brewiarzu loc. cit: Martinus hic pauper et modicus, caelum dives ingreditur, hymnis caelestibus honoratur. 51 Tzn. duszy i ciaa. 52 Mnich z klasztoru w. Jana w Magdeburgu.
48

jego czcigodnej ciotce, ksieni Matyldzie 53; tote otrzyma od nich na wasno beneficjum, ktre dziery we woci Salbke54. Suy take arcybiskupowi Adalbertowi 55 i jego nastpcom a do Gerona i godn dosta od nich za to nagrod. Choroba powalia go w kocu i poczya z Bogiem wszechmogcym, ktrego zawsze miowa nade wszystko. Z mioci do Niego i dla Jego chway wybudowa koci w wymienionej wyej posiadoci i mnie niegodnego przyzwa, bym go powici. Przed t ceremoni okaza mi podobnie, jak to czyni by wobec innych swoich spowiednikw dugi zwj ksigi, w ktrym zapisywa swoje grzechy, d j md go czyta z paczem, po czym na klczkach prosi mnie o rozgrzeszenie. Wziem od niego ten zwj i z mocy udzielonej mi wadzy Boe] udzieliem mu odpuszczenia grzechw. Kiedy tego dnia, to jest 17 marca, w rocznic urodzin jego ojca, dokonywaem powicenia rzeczonego kocioa, pooyem zwj na relikwiarzu wypenionym szcztkami witych, aby za ich usilnym wstawiennictwem uzyska dla spowiadajcego si tak szczerze zupene przebaczenie i upragnione zmazanie win jego. Nigdy jeszcze nie widziaem ani nie syszaem, by kto uczyni co podobnego, poniewa jednak obawiaem si, i sam z moj saboci nic mu nie pomog, przeto uciekem si pod opiek witych ordownikw. Po tej spowiedzi y jeszcze czcigodny ojciec trzynacie tygodni i w dniu 17 maja uzyska ze mierci podane rozgrzeszenie. 11 (8). Jako przykad naladowania godny przytocz jeszcze pewien czyn znamienity pobonego opata Alkfera56. Mia on, prcz wielu cnt, ten zwyczaj, e imi swe wypisywa na kadym otarzu, a kiedy msz wit piewa, tak rzewnymi zalewa si zami, e wiksza cz korporau57 bya mokra Wierzy bowiem, e, jak gosi Pismo wite, zy z serca za grzechy nasze wylane nie tylko prosz o przebaczenie boskie, lecz takie to przebaczenie uzyskuj" 58. Aby za mc tym atwiej prosi dla siebie o ask niebiesk, miosierdzie okazywa wszystkim swym winowajcom. Biada mi, niegodnemu kapanowi, i nie potrafiem dorwna pod adnym wzgldem wymienionym wyej braciom! Czytaem i widziaem niejednokrotnie przykady wielu cnotliwych ludzi, lecz nie wziem ich sobie do serca. Dobrowolnie i bez wikszego oporu ulegaem rnym pokusom, ktrym powinienem by stawi czoo. Tym, ktrym pomc byo moim obowizkiem, wicej, niestety szkodziem, a wystpki swoje trzymaem zawsze w tajemnicy, jakby to by jaki skarb zaklty i najdroszy. 12. Nie trzeba, czytelniku lub drogi mj nastpco59, by sdzi o mej dziaalnoci na podstawie opinii zmiennego gminu60, lecz

venerando honore aecclesdam in acquisita proprietate predicta construxit et hanc ad benedicendam me indignum vocavit. Ante cuius consecrationem volumen longum f acinoribus suis inscriptum c prius caeteris confessoribus suis ostensum mihi aperuit et coram me gemens legit et a me supplex indulgentiam postulavit. Hanc epistolam sumpsi et absolutionem commissi divina potestate huic feci; cumque eodem die, id est XVI. Kal. Aprilis, quia tunc erat annua dies sui patris, predictam consecrarem aecclesiam, supra buxidem reliquiis sanctorum refertam prenominatum posui breviarium, ut eorum assiduo interventu vera flebiliter confitenti remissio fieret et diu optata abolioio. Hoc numquam vidi aliquem fecisse vel audivi; set quia infirmitatem meam huic nil prodesse timui, ad sanctos intercessores confugi. Post hec vixit pater venerabilis tredecim ebdomadas, XVI. Kal. Iunii exoptans resolvi. 11. (8.) Insuper pii abbatis Alfkeri quandam accionem egreiam in exemplum imitabile profero. Hic preter caeteras virtutes suas hoc in usu habuit, quod nomen suum super altare quodlibet scripsit; et dum ipse missam caneret, in tantum flevit, ut maxima corporalis pars humectaretur, nil hesitans, quod, sicut scriptum est, lacrimae pro peccatis cordetenus effusae divinam non modo poscunt veniam, set etiam inpetrant; et ut eo liberius caeleste suffragium inplorare sibi valuisset, cunctis debdtoribus suis misericors fuit. Heu mihi indigno sacerdoti, Hos predictos fratres qui in nullo umquam assecutus fui! * Bonorum exempla multorum legi ac persepe vidi, Sed menti meae haec non apposui; Temptationibus variis, quibus resistere debui, Voluntarie ac non fortiter reluctando succubui; Quibus prodesse debui, pro dolor! plus nocui Et ut optimi archanum thesauri crimen meum semper celavi.
* Od tego miejsca a do poowy rozdziau 13 kronikarz posuguje si rymowan proz, podobnie jak to czyni w niektrych dalszych rozdziaach. 53 Ksieni w Kwedlinburgu i patricia, ktra w 998 roku zastpowaa cesarza w Niemczech. Por. III, 25; IV, 4143. 54 Nad ab, midzy Magdeburgiem i Frohse. 55 Pierwszy arcybiskup magdeburski, 968981. 56 Opat klasztoru w. Jana na Grze w Magdeburgu, 10051009. 57 May obrus, na ktrym podczas mszy w. ley hostia. 58 Parafraza ze sw Ks. Judyty, R. 8, 14. 59 Cay ten rozdzia brzmi jak testament. 60 Znamienn dla klasowej postawy Thietmara jest jego pogarda dla tumu, czyli tych wszystkich, ktrzy nie naleeli do jego uprzywilejowanej klasy.

raczej, gdy od tak dawna grzechem ju cuchn, ratuj mnie zbawiennym lekarstwem modlitwy i jamuny oraz wyrwij mnie z paszczki arocznego wilka, ktry mnie rozszarpuje. Zgodnie z moim sumieniem, wyjawi ci wszystko z wiksz prawdomwnoci ni ktokolwiek inny. Zdarzyo mi si postpi z niektrymi ludmi agodnie wbrew zasadom sprawiedliwoci. Kiedy ty bdziesz ich kara tak, jak na to zasuguj, c dziwnego, e w ich uczynkach odezwie si echo mojej winy. Zachowaj miar pomidzy rnymi moimi pomniejszycielami i chwalcami i bd gorliwym moim ordownikiem u Boga. Wiem, e, jak to zwykle bywa, wiele rzeczy nie podoba ci si u mnie i e zarwno Bogu, jak ludziom zaley na mojej poprawie. Wszystko, cokolwiek w wyznaczonym mi czasie nabyem lub zdziaaem, potwierdziem na pimie61. Nie wzbijaj si w dum z powodu swojej wysokiej godnoci, gdy w ten sposb tym wikszy bierzesz ciar na swoje barki. Dawaj baczenie sprawom powierzonej tobie trzody jako jej pasterz przezorny i staraj si usilnie, by sprawy Boe miay u ciebie pierwszestwo przed wieckimi. To, co podarowaem moim braciom duchownym, pomnaaj, jak tylko moesz, i, na imi Chrystusa ci zaklinam, nie umniejszaj tego. S oni bowiem wsppracownikami w twoim witym stanie i krzepicielami w nadziejach na przyszo. wieckich ludzi, ktrzy chwiejni s i raz na t, raz na drug przechodz stron, pilnuj, prosz, jak tylko moesz, by duchowiestwo nie ponioso wskutek tego szwanku. Jeli pilnie strzec bdziesz spraw tobie po wierzonych, znajdziesz poparcie u Boga i u sprawiedliwych ludzi, w przeciwnym wypadku i owieczki swe do zguby doprowadzisz i nieszczcie cigniesz na siebie w tym i w przyszym yciu. 13. Wysuchaj mnie jako twego, lubo le wyksztaconego, mistrza i twego poprzednika w urzdzie, co przykadem nie wieci ci waciwym. Zno wasne ubstwo, aby trzoda twa staa si przez ciebie bogat. Tak postpowa Chrystus z nami, abymy i my z kolei postpowali podobnie z naszymi owieczkami. Nie wstyd si ubstwa wobec ludzi, aby mg z pen ufnoci stan przed obliczem Boga. Miaem opini uczciwego w tym wiecie, lecz najczciej w oczach swoich ludzi. Ci, ktrzy mnie nie znali, okazywali mi wzgard. Kto stara si wywyszy ponad stan, naraa si na smutny upadek, nad ktrym potem za pno boleje. Bogatych w swej diecezji traktuj z szacunkiem, biednych z yczliwoci i prawdziw mioci62. Mwi bowiem stare przysowie, e yczliwo i mio wielkie wiod rzesze w orszaku. Strze swej skromnej czeladki, ktr ci przekaza Pasterz najwyszy, a ktr ja z trudem mogem

12. Non est opus, lector vel mihi care successor, ut varii favore vulgi de mea proficuitate credas; sed assiduo oraminis ac elemosinarum medicamine mihi diu fetenti succurrens de faucibus voracis upi me dilaniatum eripias. Ego conscius mihi multo credibiliora tibi quam alius indico. Sunt namque nonnulli, quos leniter iniuste tractavi; cumque hii pro meritis a te corripiuntur, quid mirum, si ex mea parte aliquid fraudulenter sonant. Sis inter detractores meos c laudatores varios medius Et aput Deum suffragator assiduus. Scio, quod, sicut mos commumis est, multum tibi ex me displicet, Quod ut in melius vertatur, Deo et hominibus placet. Quicquid in permisso contraxi vel feci tempore, scriptis affirmavi. Nec sis magni honoris tui elacior, Cum sis in inposito pondere eo gravior. Rem commissi gregis cautus operator inspicias Et, ut divina secularibus a te proponantur, multum studeas. Quae confratribus dedi meis spiritualibus, in quantum possis, auge Ac sub Christi testimonio rogatus nil minue. Hii sunt cooperatores sacri ordinis tui Et futurae adiutores spei. De laicis huc atque dlluc titubare ac transferri valentibus pro possibilitate tua rogo in tantum [sis] sollicitus, Ut non disperdatur clerus. Si diligenter tua custodis, Deum hominesque pios fautores habebis; Sin autem, et subditos tibi perdis Et contrarietatem in hoc presentem ac futuram comtrahis. 13. Audi me magistrum nimis indisciplinatum Et absque utili exemplo antecessorem tuum. Libenter sustineas paupertatem in te, Ut grex tuus dives fiat per te; Sic fecit Chfistus nobis, Ut ita faceremus ovibus suis. Noli erubescere de hac coram populo, Ut fiducialiter stare possis coram Deo. Satis ingenuus erga hunc mundum fui, Sed sepe propter meos; hiis, quibus ignotus eram, despectus apparui. Si quis nititur exaltari supra se, Turpi casu ac sero dolenti cadit infra se. Divites tuos cum honore, Pauperes autem cum gratia tractes et bona caritate. Antiquum enim affirmat proverbium, quod he cum magna semper incedant multitudine. Tuam pauperem familiam a summo pastore tibi commissam et a me vix congregatam custodi et iniquis susurronibus de hac male persuadentibus piam non accommodes aurem. Tua res est parva et vice maiorum nequaquam tractanda; ac multo sacius est paulatim crescendo de die in diem
Aluzja do wasnej przezornoci, a zarazem dowd, jak wielk wag przykadano wwczas do pisemnej formy nada ziemskich. 62 W tej apostrofie mieci si kompromis midzy klasow postaw Thietmara jako feudaa (szacunek dla bogatych) a jego wiatopogldem kapaskim wynikajcym z jego godnoci biskupiej (mio bliniego).
61

utrzyma, i nie dawaj posuchu niegodziwym plotkarzom, ktrzy ze bd o niej szerzy wieci. Szczupa jest twoja majtno i nie moesz jej uywa, jako si wielkich uywa dostatkw. I o wiele roztropniej jest wznosi si z dniem kadym stopniowo w gr, ni straci wszystko na szkod wielu. Dzisiejsze czasy, gorsze od wszystkich dawniejszych, wicej zabieraj kademu, ni daj. Wskutek cikich win i przykrego niedostatku podleje wszelkie przyrodzone i nabyte dostojestwo. Nie dam, by by skpcem, bo to rzecz haniebna, lecz t przestrog powtarzam, by nie by zbyt rozrzutny, poniewa ani nie zgadza si to z rozsdkiem, ani nie uchodzi. Miej rwnie staranie o duszy pielgrzyma Godeberta 63, ktry duo dobrego zdziaa dla naszego kocioa, i o duszy wielu innych. Masz oosy ksig, zarwno tych, ktre zastaem tu zebrane przez moich poprzednikw, jak i tych, ktre ponadto sam zebraem. W nich znajdziesz zbawienn dla siebie nauk. Suchaj ich wskaza, a moesz osign zbawienie. Nabyem relikwie witych i pikne naczynia do ich pomieszczenia, a take wiele innych przedmiotw majtkowych, tak w posiadociach, jak niewolnikach64. Aeby wiedzia dokadnie o nich wszystkich, sporzdziem ich spis w moim martyrologium 65. 14. Pobono twoja wymaga, aby wiedzia take o mnogich dowodach przychylnoci okazanej naszemu kocioowi przez naszego krla i cesarza Henryka. Pewn ich cz przytoczyem wyej, wiksza atoli, poprzednio pominit, uwaam za stosowne poda teraz do twojej wiadomoci. Bacz, by w wadca, pamitajc zawsze o tobie, by odnowicielem i niezawodnym poplecznikiem naszej sprawy. Biada tym czasom, w ktrych nie byo nadziei dla biednych i dla kocioa merseburskiego. Kiedy dawniej tylko paka nad nim naleao, dzi trzeba tylko za si modli. To wszystko, co tu wymienione po kolei66, otrzyma koci merseburski od cesarza i do koca jego ycia moe si spodziewa daleko wikszych jeszcze nabytkw z jego szczodrobliwej rki. Cesarz bowiem postanowi ju w gbi duszy, jak go ma wywyszy przez rozliczne dary. Teraz wic powiem tylko o ju dokonanych darowiznach i spenienie dalszych oddaj w pokorze w rce Boga wszechmogcego, ktremu wszystko jest wiadome. Lecz poniewa nie mam ochoty wylicza szczegowo tych darowizn, ktre moesz zobaczy potwierdzone aktami cesarskimi, przeto wymieni te tylko, co do ktrych ywi obaw, i z braku owego potwierdzenia mog pj w niepami z biegiem czasu. W szczeglnoci da cesarz hojn rk naszemu kocioowi: cz witego i zwyciskiego Krzya wraz

ascendere, quam cum dampno multorum te ad ultimum deficere. Tempora haec prioribus cunctis inferiora plus demunt quam alicui addunt. Culpa gravi et paupertate dira innatus honor et datus vilescit. Non rogo te, ut sis parcus, quia dedecus st; sed hoc ingemino, ne nimium largus, quia hoc nec consilium est nec bene convenit. Cures etiam de peregrini anima Godeberti, multum nostrae utilis aecclesiae et de caeteris quam pluribus. Habes satis de libris, quos hic ab antecessoribus nostris collectos inveni et insuper quos contraxi. In his magisterium salubre reperies ac hos exaudi et tunc potes salvari. Sanctorum reliquias et munda eorundem receptacula cum aliis utilitatibus plurimis, tam in prediis quam in mancipiis, ego acquisivi; et ne te forsitan laterent, martirologio inscripsi meo. 14. Oportet autem tuam scire pietatem regis nostri et imperatoris Heinrici multiformem benivolentiam aecclesiae exhibitam nostrae, de qua partem quandam superius conprehendi, maiorem vero, quia indiscussam reliqui, nunc scribere tibi optimum duxi. Vide, ut in assidua recordacione tui Sit renovator et indeficiens auxiliator nostri. Ve temporibus illis, in quibus deest haec spes miseris et aecclesiae Merseburgiensi! Nunc est maxime orandum, Cui tunc est maxime plorandum. Haec etenim, quae sequuntur, ab eo percepif Et eo vivente multo his maiori gratuita aucmentacione gaudebit. lam enim disposuit in alta mente sua, Qualiter eam sublimet dote varia. De antecedenti nunc dico Et perfectionem subsequuturam omnipotenti Deo, cui cuncta sunt presentia, supplex committo. Et quia tipus non est singulariter enarrare, quae preceptis eiusdem, confirmata poteris videre, haec sola assigno, quae auctoritate carentia in posterum forsitan peritura timeo. Sanctae ac victoriosissimae crucis partem cum caeteris sanctorum reliquiis et altare aureum gemmis honorifice distinctum et buxidem auream lapidibus preciosis ornatam collectariumque cum inpensis propriis et eciam nostris decoratum cum duobus turribulis ac argenteo bicario larga manu cesar nostrae dedit aecclesiae, quod a nobis non modo est observandum, verum eciam aucmentandum. Sed quia de melliflua eiusdem pietate satis dicere nequaquam sufficio, de sua conversacione, sicut proposui, ordinatim explicare studiosus anhelo.
Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona w Kronice. 64 Niewolnik wedle wczesnego prawa by tak traktowany, jak w prawie rzymskim, tzn. uwaany by za rzecz, za przedmiot majtkowy, nie mia wic adnej osobowoci prawnej. 65 Martyrologium Thietmara nie dochowao si do naszych czasw. 68 Tzn. w martyrologium.
93

z innymi relikwiami witych, zoty otarz suto wysadzany szlachetnymi kamieniami, zot puszk ozdobion rwnie drogimi kamieniami, kollektarz67, upikszony na jego i mj koszt, dwie kadzielnice oraz srebrny puchar. Naley nam nie tylko strzec tego wszystkiego, lecz ponadto stara si o pomnoenie. Poniewa o dobroci cesarza, jako mid sodkiej, nigdy nie mog do si naopowiada, wic pragn gorco przedstawi dalej koleje jego ycia, tak jak to sobie zamierzyem. 15 (8 bis). Rok biecy, ktry umieciem w nagwku tej ksigi, jest czterdziestym pierwszym od mego urodzenia lub mao co wicej 68. W miesicu kwietniu, mianowicie dnia 27 69 zacz si dziesity rok moich rzdw biskupich. Dzie przedtem spon na przedmieciu Gniezna koci arcybiskupi wraz z innymi zabudowaniami70. Poniewa niepewne s zawsze wszelkie ludzkie sprawy, przeto wyrzuci mi wypada z siebie w rodek niebezpieczny, ktry niedawno poknem na swoje nieszczcie i ktrego dotychczasowe skutki szkodliwe a nazbyt dobrze na sobie odczuem. Kiedy spdzaem raz noc w moim dworze, zwanym Heslinge 71, ujrzaem we nie szereg postaci, ktre stay nade mn i zmuszay mnie do jedzenia czego z podanego przez nie naczynia. Domylajc si w nich nieprzyjaznych istot, odepchnem zrazu od siebie naczynie, w kocu jednak powiedziaem im, i bd jad w imi Boe. w tum nienawistny bardzo by z tego niezadowolony, lecz widzc, e inaczej nie poradzi, zgodzi si na to z jkiem, poniewa dy do cakowitej mojej zguby. Gdybym nie wezwa wwczas na pomoc imienia Paskiego, bybym utraci zbawienie wieczne. Z tej przyprawy, zoonej, jak mi si zdaje, z rnego rodzaju zi, powstaa w mej gowie mieszanina najgorszych myli, ktre, cho bardzo mi przeszkadzay przy odprawianiu naboestwa, to jednak dziki pomocy Boga, ktrego im przeciwstawiem, nie doprowadziy mnie prawie, lub zgoa, do adnego niebacznego czynu. Tymczasem musiaa wystarczy ich zej woli wiadomo, i maj w swej mocy jak czstk mej osoby. Kiedy bowiem innym razem znw mnie otoczyy te zjawy, lecz teraz z daleka, gdy przeegnaem si krzyem witym, woay: Czy miae si dobrze na bacznoci?" Odpowiedziaem im, i jestem o tym przekonany. Na co one doday: Lecz tak
Ksiga zawierajca modlitwy, zwane kollektami, odmawiane w czasie lub po mszy w. i rne na kady dzie.
67

15. (8bis.) Iste annus, quo hunc attitulavi librum, nativitatis meae quadragesimus est I. vel paulo arruplius; ira mense vero Aprili et V. Kal. Mai. decimus ordinationis meae introivit annus. Et pridie in suburbio Gnezni archiepiscopi illius aecclesia cum mansionibus caeteris comburitur. Et quia humana res omnis semper in dubio est, libet evomere antidotum illud periculosum, qupd miser dudum absorbui et nimis mihi hactenus id nocere persensi. In quadam curte mea Heslinge vocata nocte una cum requiescerem, per somnum vidi turbam astare magnam, tunc de apposita mihi testa aliquid manducare cogentem; et ego hos persentiens esse inimicos, primitus contempsi, ad ultimum vero in nomine Dei patris me istud percipere respondi. Quod cum eis multum displiceret et haec invisa congregatio id aliter fieri non posse videret, quasi gemens laudabat, quia me prorsus perdere conveniebat; et nisi tunc Dominicum nomen invocarem, sine perpetm salute manerem. Ex hac perceptione, ut mihi visum est, cmnigenarum specie herbarum mixta, pessimarum varietates cogitationum sumpsi, quae, etsi me in divinis laudibus maxime turbent, tamen auxiliante Deo, quem hiis preposui, ad opus infaustum raro aut numquam me perduxerunt. Sufficit autem iniquae eorum voluntati, quod aliquam putant in me portionem habere. Sic enim alio tempore iterum me signatum eminus hii vallantes: 'Custodisti te', inquiunt, 'bene?' Et ego me ita sperare respondi; et subsequuntur: 'Sed non sic erit in fine.' Illorum minas nec timeo nec blandiciis credo, quia haec cum auctoribus suis vanitas est; commissi quantitatem mei admodum vereor. 16. Et veraciter id scio, quod talis fantasia, quamvis corporaliter appareat, Per se hominibus non noceat. Sed cum peccando faciem divinam a nobis avertimus, Illorum vesanas manus nemini parcentes miseri incidimus; et ab hiis protinus absolvimur, cum aut ipsi convertimur vel ab electis Dei visitatione crebra fovemur. Si quis
Thietmar urodzi si wedle wasnej relacji (III, 6) 25 lipca 975, wic w kwietniu 1018 roku mia lat 43. 69 Nie 27, lecz 24 kwietnia. Por. VI, 40. 70 Spalia si wwczas pierwsza, najstarsza katedra. Zostaa jednak rycho odbudowana, skoro ju w r. 1024 moga si w niej odby koronacja Bolesawa Chrobrego. (Roczniki kwedlinburskie r. 1024, Mon. Germ. SS. III, s. 90). Susznie przyjmuje w lad za Dugoszem (I, 177) I. Polkowski, Katedra gnienieska, Gniezno 1874, s. 6, i do tej odbudowy przyczyniy si hojne dary, ktre katedra otrzymaa od Bolesawa Chrobrego po jego powrocie z wyprawy kijowskiej. 71 Heeslingen nad rzek Oste.
63

nie bdzie do koca". Ani lkam si ich grb, ani wierz ich pochlebstwom, gdy czcze i prne s one jako ich autorzy. Tylko wielko mej przewiny bardzo mnie przeraa. 16. Wiem na pewno, i takie zjawisko, jakkolwiek w cielesnym ukazuje si ksztacie, samo przez si jednak szkody ludziom nie przynosi. Lecz gdy przez ycie grzeszne odwracamy od nas oblicze Boe, wpadamy, nieszczni, w rce tych wciekych, nie oszczdzajcych nikogo stworw; atoli uwalniamy si z nich zaraz, skoro tylko albo sami si nawracamy, albo wybracy Boy udziel nam pomocy przez swoje czste odwiedziny. Kto panuje nad sob i prawa przestrzega Boego, wolny jest od ataku tych potworw. I raczej boj go si one, nie tyle ze wzgldu na niego samego, ile ze wzgldu na wit moc Tego, kogo on miuje; albowiem Bg jest obroc tych wszystkich, ktrzy Go kochaj zawsze z caego serca. Skoro wic ja, grzesznik, cakiem wiadomy mej uomnoci, nie szukam najwyszej pociechy, c dziwnego, e drcz mnie te istoty najniszego rzdu? I dlatego opowiedziaem to tobie, czytelniku, ktry tak bardzo podobny mi jeste przez swoj uomno i przyrodzon agodno, aby wiedzia, i zgrzeszyem ciko, zgadzajc si wwczas na przyjcie owego pokarmu, i aby mi pomg przez swoje niezawodne rodki. Biada mi nieszczsnemu, i bdc obowizanym tu na ziemi do niesienia wielu ludziom duchowej pomocy, ani im nie pomogem, ani sarn siebie nie potrafiem obroni. Skd za wyniko owo kuszenie mnie to chc powierzy twoim wiernym uszom. Staraem si mianowicie pomaga wielu ludziom, ktrzy doznawali ucisku ze strony pomienionych nieprzyjaci, i przez to wanie pobudziem ich gwatownie do tego, i na moj czyhali zgub, zwaszcza e zawsze okazuj oni skonno do zego. W Bogu jednak wszechmogcym pokadam nadziej, i nie wyda mnie owym wrogom na poarcie, lecz po odbyciu twardej pokuty wyrwie mnie za ask sw z ich mocy. 17 (9). W dniu czternastym tego miesica kwietnia przyszo w Wanzleben72 do pojednania midzy arcybiskupem Geronem i margrabi Bernardem73. Rwnie pogodzili si ze sob na danie cesarza ksi Gotfryd74 i graf Gerard75. Rwnoczenie zmar kapan Ludherd76. Bertold77, ktry zaj nieprawnie grd warowny Monreberg78, odda si dobrowolnie wraz ze swoimi stronnikami w rce cesarza. Grd ten spalono natychmiast gwoli pokarania wielu i daby Bg-krl pokoju, by nigdy nie powsta ze zgliszcz i gruzw. Jakby to byo dobrze gdyby mieszkacy tego

vero compos sui meditatur in lege Dei, non hic a talibus appetitur, sed pocius timetur, non a se, sed ex eius, quem is diligit, sancta potestate; quia custos est Deus omnium semet ex toto corde semper amancium. Ego peccator et fragilitati meae per omnia conscius, quia summis consolatiombus non innitor, quid mirum, si ab infimis quacior? Et haec idcirco dixi, ut tu, lector, mortalitate ac innata humanitate mihi consimilis in hoc consensu me graviter peccasse scias et amminiculis indeficientibus succurras. Heu mihi misero, qui in hoc seculo multos spiritualiter adiuvare debui nec hiis prosum nec me tueri possum! Unde autem predicta temptatio mihi evenerit, fidelibus tuis auribus infundo. Multis hominibus a predictorum vexacione hostium laborantibus subvenire studui et propter hoc ad insidiandum mihi eosdem accendi vehementer, quamvis in malum proni sirat semper. Spero autem in Deum omnipotentem, ut non ad consumendum me hiis tradat, sed post purgationem diram clementer eripiat. 17. (9.) Mense predicto et XVIII. Kal. Mai. Gero archiepiscopus et Bernhardus marchio in Wonclava reconciliati sunt; et Liudherdus presbiter obiit. Godefridus quoque dux et Gerhardus comes inperatoria potestate pacificati sunt. Bertoldus autem Munnae civitatis invasor imperatoriae potestati sponte sua cum suis fautoribus traditur, et eadem multorum poena protinus concrematur; et faciat Deus rex pacificus, ut numquam haec amplius elevetur. Quam bene esset, ut habitatores regni illius, semper unanimes in malo, ad expletionem eius non haberent munimentum in aliquo! Nunc autem sunt, pro dolor! horum situs locorum, ut exposcunt mentes indigenarum. 18. Inperator vero post longam inhabitacionem a Niumagun discedens, sollempnes rogacionum dies in Aquisgrani studiose celebrat; quibus transactis Lanbertus sanctae Constanciensis aeclesiae episcoDzi Gross-Wanzleben koo Magdeburga. Margrabia saskiej Marchii Pnocnej, syn margrabiego Teodoryka i brat ony Mieszka I Ody. Jego zatarg z arcybiskupem magdeburskim Geronem przedstawia Thietmar wyej VII, 44, 50 i 52. 74 Ksi Lotaryngii. O jego zatargu z Gerardem patrz VII, 62. 75 Graf alzacki. Por. poprzedni uwag. 76 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona w Kronice. 77 Brat stryjeczny Thietmara. 78 Por. VII, 53.
73 72

kraju, zawsze, jak jeden m, do zych zamierze skonni, nie znajdowali nigdzie takiego warownego oparcia do ich wykonania! Na nieszczcie jednak poszczeglne miejsca warowne s tam dzi tak rozmieszczone, jak to odpowiada zamysom tubylcw79. 18. Cesarz po dugim pobycie opuci wreszcie Nimwegen i spdzi w nabonym nastroju dni krzyowe w Akwizgranie. Po zakoczeniu tych dni zmar 16 maja biskup z Konstancji Lambert80. Cesarz dowiedziawszy si o tym w Ingelheim, gdzie obchodzi uroczycie Zielone wita, postawi na czele wspomnianej diecezji swojego kapelana Rudharda 81. Po zaatwieniu tych spraw odby si wielki zjazd ksit w Brgel82 w celu naprawy na drodze prawa zastarzaych zdronoci, wynikych z niedbalstwa tamtejszego ludu, oraz w celu ukrcenia jego wielkiego zuchwalstwa83. Rwnie stawi si tam w pokorze przed obliczem cesarza i arcybiskupa Erkanbalda wspomniany graf Otto84. Po zoeniu przysigi przez tych trzech wiadkw musia on si wyrzec nieprawnie pojtej maonki85. Z Balderykiem nastpio pojednanie86 i zapowied zemsty Boej posza w zapomnienie. W kilka dni potem zmar 24 czerwca Henryk, ktry dziery marchi, lec midzy Wgrami i Bawari, i dzielnym by wojownikiem. Tymczasem cesarz przyby do Bazylei, a nastpnie, zebrawszy wojsko, pospieszy do Burgundii. Cesarzowa za wybraa si do umiowanego przez ni Kaufungen i urzdzia tam ycie klasztorne mniszek87. Std podya przez Frankoni do Bawarii i w Ratyzbonie dokonaa ceremonii intronizacji swojego brata, ksicia Henryka 88. Zmienna pogoda w miesicu czerwcu odbia si szkodliwie na wielu ludziach i rnych przedmiotach ich dobytku. 19 (10). W tym samym czasie koci powierzony mnie niegodnemu ponis wiele strat wskutek mojej winy. Albowiem Bg miosierny i cierpliwy nie chcia duej puszcza tego bezkarnie, czemu nie mg zapobiec przez czste upomnienia, gdy stosowa tutaj miar swej agodnoci, nie za miar swego susznego gniewu. Koci ten utraci poyteczne sugi swoje i ali si co dzie na mj postpek. W rzeczonym miesicu mianowicie w bkart Adalbert89 wielk wyrzdzi zniewag jemu i mnie, gdy omieli si napa na mj dwr i niszczy go przy pomocy zgrai niewolniczej 90.
Z punktu widzenia centralistycznych dnoci Henryka II a Thietmar by niewtpliwie ich zwolennikiem i wyrazem istnienie silnych grodw warownych wewntrz Niemiec nie byo zjawiskiem korzystnym. Grody te bowiem stanowiy oparcie dla buntujcych si raz po raz feudaw. Dlatego wanie zburzony zosta grd Monreberg (Munna).
79

pus XVII. Kal. Iunii obiit. Hoc cesar, cum pentecosten in Ingilenhem sumopere peregisset, comperiens, Rotherdum suimet capellanum prefate sedi prefecit. Quibus expletis fit magna in Birgilun principum confluentia, ut ibi corrigeretur per ludicia, quod diu viciatum est populi istius neglegentia, et temeritas magna. Post haec Oddo comes predictus in presentiam inperatoris et Ercanbaldi archipresulis supplex veniens iniustam uxorem suam tribus sacramentis amisit. Baldericus reconciliatur, et promissio divina obliviscitur. Et transactis diebus paucis Heinricus, qui marcam inter Ungarios et Bawarios positam tenuit, VIII. Kal. [Iulii] fortis armatus obiit. Interea cesar ad Basulensem veniens civitatem, exercitu collecto in Burgundiam properat. Imperatrix autem ad dilectam sibi Capungam veniens, monachicam ibi vitam ordinavit; indeque per orientalem Franciam profecta Bawariam peciit fratremque suum ducem Heinricum Ratisbonae inthronizavit. Mense Iunio inaequalitas aeris hominibus multis eorumque utilitatibus diversis admodum nocuit.
Por. V, 13. 81 Rudhard by biskupem Konstancji w latach 1018 1022. 82 Na lewym brzegu Menu, powyej Offenbach. 83 Z powyszych oglnikw moemy wysnu domys o wystpowaniu ju wwczas powaniejszych, lokalnych buntw chopskich. Narada feudaw w Burgel nad napraw" zdronoci tamtejszego ludu i ukrceniem jego zuchwalstwa moe by rozumiana tylko w sensie ich wsplnej akcji wymierzonej przeciw poddanym, czyli uciskanej klasie chopskiej. Thietmar ze wzgldu na zrozumia solidarno klasow pomija milczeniem te zjawiska albo unika jasnych wypowiedzi, i dlatego ograniczy si musimy tylko do domysw. W tym wypadku domys jest niewtpliwie trafny i dlatego moemy uwaa tekst powyszy za dowd zaostrzajcych si przeciwiestw na terenie walki klasowej. 84 Graf z Hammerstein. Por. VIII, 7. 85 Irmingardy. 86 Por. VII, 4749; VIII, 7. 87 Klasztor w Kaufungen zaoya cesarzowa Kunegunda wykonujc lub, uczyniony w czasie choroby w kwietniu 1017 roku. Poniewa pierwsze nadania na rzecz tego klasztoru pochodz z grudnia 1017 r., wic susznie przyjmuje S. Hirsch w swoich Jahrbcher, III, s. 74, e ju w tym czasie rozpoczto budow kocioa i klasztoru. Obecny przyjazd cesarzowej mia na celu inauguracj ycia zakonnego w tym klasztorze. Por. VII, 54. 88 Przywrconego do aski w poprzednim roku. Por. VII, 66. 89 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona w Kronice. 90 Wyraenie to ma w tym wypadku charakter przenoni. Niewolniczy" w wczesnym wiecie feudalnym byo synonimem okrelenia nikczemny", pody".
80

20. Co za skonio ow zgraj do takiego kroku wyjani zgodnie z prawd. Szczodra hojno Ottona II, bardzo dla wszystkich askawa, obdarzya nas za czasw arcybiskupa Gizylera i margrabiego Guntera91 pewnym lasem, rozcigajcym si midzy rzekami Solaw i Muld oraz krajami Susw i Plenian 92. Po ubolewaniu godnym zniesieniu naszego biskupstwa, za panowania Ottona III margrabia Ekkehard93 naby las pod miejscowoci Sumeringi94 i zamieni go na nasz las95. Atoli krl Henryk, odnowiciel naszej godnoci biskupiej, przywrci go nam na mocy prawa wraz z wiksz czci przynalenoci w obecnoci wszystkich swoich monych. Bracia Herman i Ekkehard 96 nie mogli temu przeszkodzi Kiedy ten las duej ni dwanacie lat pozostawa we wadaniu naszego kocioa i graf Herman nie mg w aden sposb odkupi go ode mnie za szedziesit anw roli, wpad on na pomys, by zada go w swoim i brata imieniu z tytuu posiadania na mocy nada cesarskich dwch okrgw grodowych97: Rochelinzi98 i Titibutziem 99. Liczy on przy tym na to, e potwierdzenie cesarskie odnonie do naszych praw ulego przedawnieniu. Lecz kiedy przedstawi mi w ten sposb spraw, zorientowa si, i niczego nie wskra t drog. Albowiem kiedy w Magdeburgu, w obecnoci naszego cesarza, okazano akty nadania obu stron, stwierdzono, i nasze darowizny miay pod kadym wzgldem pierwszestwo 100. Tedy rzeczony graf owiadczy w obecnoci brata: Wszystko, comy czynili dotd w tej sprawie, nie wyniKalo z zuchwaoci, lecz z przekonania, i mielimy suszno. Teraz za musimy z tego zrezygnowa".
W roku 974, Por. III, 1. Siusuli i Plisni to niewtpliwie nazwy plemion sowiaskich. O ile pierwsz z nich zidentyfikowano w nauce z Susami czy Suselcami, o tyle druga jest cigle jeszcze zagadk. Podana tu nazwa Plenianie" od rzeki Pleny, nad ktr mieszkao to plemi, wydaje si najblisz prawdy. 93 Margrabia Ekkehard I, zamordowany w r. 1002. Por. V, 67. 94 Smmering, koo Wolmerstedt. 95 W r. 997. 96 Synowie margrabiego Ekkeharda I i jego kolejni nastpcy w marchii minieskiej. 97 w sporny las znajdowa si na terenie powyszych okrgw grodowych (burgwardw) i na tym fakcie opierali teraz synowie Ekkeharda I swoje pretensje, uwaajc las za przynaleno ^posiadanych przez nich burgwardw. 98 Rochlitz nad Muld. P. Ks. VI, uw. 288.
92 91

19. (10.) Eadem tempestate aeclesia mihi indigno commissa multum mea id exigente culpa sustinuit dampnum. Namque misericors et paciens Deus noluit amplius inultum relinqui, quod crebra sui castigacione nequivit prohiberi, percuciens eam in mansuetudine et non in furoris sui digna retributione; ministros utiles sibi haec perdidit et facinus meum cotidie ingemiscit. In predicto etenim mens dedecus magnum eidsm ac mihi inlatum est ab ibrida Aethelberto, qui curtem meam invadere eamque frangere servili collectione presumpsit. 20. Quod vero hos ad haec agenda inflammaverit, veraciter explicabo. Secundi Ottonis larga benignitas cunctis pleniter arridens quendam forestum inter Salam et Mildam fluvios et Siusili ac Plisni pagos iacentem nostrae concessit aecclesiae, temporibus Gisileri antistitis et Gunterii marchionis. Post lugubrem vero nostrae sedis destruccionem, regnante tunc tercio Ottone, Ekkihardus marchio forestum ad locum Sumeringi dictum acquisivit et cum eodem nostrum commutavit. Renovator autem nostrae tunc dignitatis rex Heinricus cum maxima parte appertinentium, presentibus cunctis optimatibus suis et confratribus hiis Herimanno et Ekkihardo id defendere non valentibus, iudiciaria lege hunc restituit. Cumque hic in nostrae dominio aecclesiae plus quam duodecim annos staret et hunc Hirimannus comes LX mansis redimere ex mea potestate nullatenus valuisset, visum est ei, ut eum sibi et confratri super duorum proprietatem burgwardorum, Rochelinti ac Titibutziem, imperatoriis vendicaret preceptis, sperans antiquiorem nostram confirmacionem diu esse abolitam. Quod cum mihi is aperiret, id nil proficere sensit. Namque in Magadaburg et in presentia imperatoris nostri precepta utrisque ostenduntur et munera nostrimet in omnibus priora esse convincuntur. Tandem predictus comes presente suimet fratre ac id audiente haec fatur: 'Quicquid hactenus in hiis fecimus, non ob temeritatem aliquam, sed quam habuisse speravimus iusticiam. Nunc autem id omittamus.' 21. Non longe post Ekkihardus, iuvenis ac ideo inmaturus, in burgwardo suimet Rochelenzi dieto arduas munitiones ad capiendas
Dzi Teitzig koo Lastau (Wostowa) nad Muld. Patrz: G. Hey, Op. cit. s. 188. Sam grd jest, rwnie jak Rochlitz, pochodzenia sowiaskiego. 100 Kronikarz ma tu na myli pierwszestwo w stosunku do nada burgwardw Rochelinzi i Titibutziem synom Ekkeharda I, z czego wynika, i las biskupstwa merseburskiego prawnie by wyczony z tych burgwardw.
99

21. W jaki czas potem mody, a przeto jeszcze niedowiadczony Ekkehard zacz budowa w swoim okrgu grodowym Rochelinzi, za namow rycerza Budzisawa101 dwa wysokie ogrodzenia dla owienia dzikich zwierzt. Dowiedziawszy si o tym fakcie, zniosem to zrazu cierpliwie i prosiem tylko za porednictwem jego brata 102, by zechcia tego zaniecha 103. Rwnie poskaryem si na to czym prdzej innemu jego bratu, Hermanowi, lecz bez skutku. Tak wy3 gldaa sytuacja a do Wielkanocy. Poniewa pikna sprzyjaa pogoda, jak rwnie korzystne byy warunki drogowe, a ja nigdy jeszcze nie byem w tamtych stronach mojej diecezji, przeto postanowiem uda si tam i zbada dokadnie na miejscu stan sprawy, o ktrym nie miaem dotd jasnego wyobraenia. W pitek, 2 maja, przybyem do Chorzyna104 i bierzmowaem ludno, ktra zewszd tam si zgromadzia. Kiedy w dalszej podry ujrzaem rzeczone ogrodzenia, zaopatrzone w dugie sznury i sieci, zdumiaem si na ten widok i jem si zastanawia, co mi w tej sytuacji czyni wypada. W kocu, nie mogc w aden sposb zabra ze sob tych urzdze, kazaem cz ich zniszczy na miejscu i podyem wprost do Rochelinzi. Tam udzieliem bierzmowania maej garstce ludzi i wydaem rozkaz, by nie wstrzymywano nieprawnie mi odjtej dziesiciny105 oraz, by nie uywano mojego lasu106. W ten sposb przywrciem pokj i wziem to wszystko pod wadz naszego kocioa 107. 22. Nastpnie powrciem do wspomnianego wyej dworu108, gdzie po siedmiu dniach dosza mnie wiadomo, e ludzie Ekkeharda zaczli grozi moim towarzyszom. Wanie nocowa tam u mnie kanclerz 109, ktry, gdy si o wszystkim dowiedzia, przyzna mi racj. Tymczasem wspomniani wyej ludzie Ekkeharda zbierali si raz po raz, aby mnie zaatakowa, lecz nasza stra zdoaa temu na czas zapobiec. W tej sytuacji wyprawiem do Moguncji goca do cesarza, bagajc go o przywrcenie pokoju. W kocu Ekkehard przyrzek mi pokj ze swej strony i tako uczyni prawic mi podajc jego brat, na ktrego powrt z Polski dugo czeKalem 110, leez ani jeden, ani drugi nie dotrzymali przyrzeczenia. Szeciu obitych i na pomiewisko postrzyonych ludzi wraz z ich szkaradnie zeszpeconymi domami stanowi jawny dowd, jak wszyscy strzec si winni takich panw. Ich wasale okazali nie tylko wobec mnie sw zwyk zawzito, lecz targnli si take na innych, lepszych
By to niewtpliwie Sowianin, lecz Thietmar nie podaje o nim bliszych szczegw. 102 Kanclerz Gunter, pniejszy arcybiskup salzburski.
101

ibidem feras instinctu Budizlavi militis sui parat. Hoc ego postea comperiens pacienter tuli et, ne sic agere vellet, per internuncium meimet, fratrem eius, postulavi. Herimanno quoque fratri suo haec cito questus nil in hiis omnibus profeci; sicque stetit usque post pascha. Et quia tunc aeris seranitas et viae oportunitas conveniebant et in has episcopatus mei partes numquam veni, placuit mihi illuc pergere hactenusque ignota diligenter inquire're. Mens Maio VI. Non. eiusdem ac VI. feria ad Chorun veni ibidemque populum confluentem confirmavi. Dehinc cum in ipso itinere predictum opus laqueis et retibus magnis firmatum viderem, obstipui c, quid inde facerem, cogitavi. Tandem, quia haec instrumenta nullatenus mecum vehere potui, ex hiis partem incidi protinus aussi; rectoque itinere ad Rochelinzi tendens paucos illdc confirmavi et decimacionem iniuste mihi abstractam et forestum banno omnibus interdicerss haec nostrae assignavi aecclesiae facta pace. 22. Tunc redii ad curtem supramemoratam; ibidemque VII dies cum manerem, audivi, quod milites Ekkihardi meis minarentur sociis. Ibi tunc cancellarius pernoctavit mecum et a me haec comperiens bene respondit. Postea congregationes multae mihi ad ricendum a predictis satellitibus factae a nostris custodibus ad tempus bonum preoccupatae sunt. Interim nuncium meimet ad imperatorem Magontiam misi pacemque eius supplex pecii. Quam cum Ekkihardus ex sua parte promitteret et frater suus diu a me desideratus a Polenia veniens dextera manu sua pacifica promitteret,
poniewa mody Ekkehard podj powysz budow na terenie owego lasu, nalecego do biskupstwa merseburskiego. akcja jego bya naruszeniem praw tego biskupstwa. 104 Dzi Kohren. P. Ks. III, uw. 10. 105 Poniewa oba burgwardy (Rochelinzi i Titibutziem) naleay do diecezji merseburskiej, przeto ludno ich obowizana bya do uiszczania dziesiciny do Merseburga. Ekkehard modszy wstrzyma wysanie tej dziesiciny, by zmusi biskupa Thietmara do ustpstw, ten jednak stan na stanowisku wczesnego prawa i wyda przytoczony tu rozkaz. 106 Thietmar ma tu na myli polowanie (postawione przez modego Ekkeharda ogrodzenie przeznaczone byo do owienia zwierzt) oraz inne korzyci czerpane bezprawnie z jego lasu. 107 Tzn. Thietmar przywrci przez swoj akcj legalny stan rzeczy. 108 Tzn. do Chorzyna. 109 Kanclerz Gunter, wspomniany wyej brat modego Ekkeharda. 110 Margrabia Herman bra udzia w zawarciu traktatu w Budziszynie.
103

ode mnie. Napadli mianowicie w Wierzbiianach 111 na arcybiskupa Gerona, a w Niecicach 112 na grafa Zygfryda 113 i zrabowali wszystko, co tylko im si podobao. 23 (11). Pycha seniorw lennych podnieca szalestwa ich wasali, a poniewa im ona odpowiada, przeto seniorzy owi nie chc uzna nikogo za rwnego im w tym kraju114. Jeeli jaki ssiad uchybi im niespodzianie bez swojej winy, adna pokuta nie zda im si odpowiedni, ani adne odszkodowanie dostatecznym. Ich bicz cikimi razami spada na ssiadw, aby nikt, czy miaby suszno, czy nie, nie omiela si nigdy przeciwko nim podnosi. Biskupstwa, znajdujce si w tym kraju, wielkiego doznaj ucisku z ich strony, a my, ich zawiadowcy, tylko wtedy moemy liczy na ich szacunek i korzyci, kiedy wbrew Bogu i Jego przykazaniom czynimy we wszystkim zado ich zachciankom. W przeciwnym wypadku potpiaj nas oni i mienia pozbawiaj, jak gdyby nie byo ju krla i cesarza w pastwie. Nowy rd wou rogatego 115 amie prawo odwieczne i kwitnce dotd dobre obyczaje i gwatem stara si pokaza sw wyszo nad innymi Jeeli niebo nie ukorzy go zaraz, jego zuchwalstwo stanie si nie do zniesienia i uronie ponad miar. Nie chce on zna sentencji Dawida116, ktra w tych agodnych upomina go sowach: Nie podnocie ku grze rogw waszych" itd. Modli si za takich tene psalmista wity: Odejmiesz ducha ich, Panie, i ustan, i w proch si obrc; wypucisz ducha Twego, a bd stworzone" itd.117. Troskliwej pamici wymaga ten, kto sam siebie nie zna, lecz i ten, kto ustawicznie nad sob si zastanawia, nie podoa niczemu bez dobrej rady Niechaj wic opamitaj si wszyscy grzesznicy i wszelkich doo stara, aby strzec siebie samych i lito okazywa biednym. 24. Ja, czek politowania godny z powodu mych czynw bezecnych, poza tym w zdolnoci ubogi, cho pod jednym i drugim wzgldem w gorszym jestem pooeniu od wszystkich ludzi mego stanu, to jednak nie jestem samotny w znoszeniu wymienionych wyej zniewag 118, lecz dziel je z nimi na rwni. Nie cytuj tu przykadu biskupw, ktrzy w rnych krajach tego wiata ustanowieni, niewymowne ponieli szkody, cho bardzo nad tym bolej, i poza samymi wiceniami, adnej w ogle czci nie doznaj. Czas pozwala mi opowiedzie teraz tylko o tych ludziach, ktrzy
P. Ks. VI, uw. 138. Grd plemienia sowiaskiego Niecicw, majcego swe siedziby nad grn Sprew i Nys. Pniejsza nazwa niemiecka brzmiaa: Nischwitz, a od r. 1673: Oranienbaum.
113 111

uterque hanc non bene servavit. Namque homines VI flagellati ac depuati cum edificiis turpiter muitilatis approbant, qualiter tanti seniores ab aliis precaveri debeant. Satellites eorum more solito in me non modo exarsere, verum etiam aliis melioribus nocuere. Archiepiscopum etenim Geronem in Wirbini et Sifridum comitem in Nicici pecierunt et, in quantum eis placuit, abstulerunt. 23. (11.) Superbia seniorum instigat furorem satellitum et, quia hiis sufficit, equales sibi alios in hiis partibus esse non permittit. Si aliquis vicinus non sponte sua erga eos ex improviso delinquit, non est eis emendacio condigna acceptabilis et post recompensacio invincibilis. Et per hoc flagellum vicini graviter concuciuntur, ut non contra se alii, sive rectum habeant sive non, nequaquam eleventur. Episcopatus in hiis partibus constituti ab eorum potentia sunt nimium depressi; et nos eorum procuratores, si contra Deum et iusticiam eius voluntati eorum in cunctis satisfacimus, honorem et aliquam utilitatem habemus; sin autem, contempnimur et, sicut nobis nullus aut regnet aut imperet dominus, depredamur. Novus cornupeta antiquam legem bonamque consuetudinem hactenus florentem iam disrumpit seque caetris elatiorem esse valenter ostendit; qui caelitus ni cito dieprimitur, nimis insolentia initolerabilis solidatur. Daviticam is ignorat sententiam eundem sic dulciter amonentem: Nolite extollere in altum cornu vestrum et cetera. Orat pro talibus idem spalmista sanctus: Auferes spiritum eorum, Domine, et defttient et in pulverem suum revertentur', et emittes spiritum tuum et creabuntur et reliqua. Multum indiget memoriae, qui nullatenus cognoscit se, cum is, qui se iugiter considerat, sine famine bono nil valeat. Ergo peccatores quique resipiscant et, ut se custodiant pauperibusque misereantur, sumopere studeant. 24. Ego in flagiciis miser et in facultatibus pauper, quamvis in utroque eiusdem ordinis viros precellam cunctos, tamen contumeliam superius memoratam non solus pacior sine illis. De coepiscopis in diversa huius mundi parte constitutis ineffabileque detrimentum perpessis nil ad haec exemplaria introduco, quia absque omni hoSyn margrabiego Hodona. Por. IV, 60; VII, 51. Rozdzia powyszy zawiera ciekaw charakterystyk samowoli wczesnych feudaw i wynikajcej std anarchii w Niemczech. 116 Wyraenie zaczerpnite z Pisma w., z Ks. Wyjcia II, R. 21, 29, 36. 116 Ks. Psalmw, 74, 6. 117 Ks. Psalmw, 103, 2930. 118 Ze strony feudaw, o ktrych Thietmar pisze w poprzednim rozdziale.
114 113

dzisiaj podobnych lub gorszych, niestety, doznaj zoliwoci swoich wspblinich. (12). Graf Bruno 119 tak mocno nienawidzi czcigodnego pasterza diecezji hildesheimskiej Bernwarda 120, e w jego oczach postrzyg12t i wychosita jego wasala, imieniem Rim 122. A kiedy biskup zabra go w dalsz drog, wypado mu by wiadkiem jego zabjstwa z rk modego Altmana 123. Dostojny biskup witego kocioa w Monastyrze Switger 124 zosta napadnity we wasnym paacu przez pewnego szlachetnie urodzonego wyrostka i powala sobie szaty krwi zabitego przy nim wodarza. Czym sobie tak znakomite osoby na to zasuyy? Obaj pasterze odznaczali si pobonoci, a jednak narazili si na t niezasuon zniewag. 25. Lecz poniewa wskutek upienia pamici nie powiedziaem wyej nic jeszcze o biskupie Switgerze, wypada mi teraz wanie to naprawi. Urodzony w Saksonii, wychowany od dziecka w Halberstadzie i w Magdeburgu, otrzyma zarzd wspomnianej diecezji od Ottona III125. Sprawujc go z wielk starannoci, ask Boga opromieniony, wielorakimi zasyn cnotami. Przytocz tylko dwa ich przykady, ktre mog poprze wiarogodnymi dowodami. Kiedy jego pokojowiec chcia raz ukry skradzion czapk i badany pilnie przez swojego pana, nie przyzna si do niczego, ten kaza mu chwyci n lecy na stole i umylnie wprzd powicony. Pokojowiec rzuci go czym prdzej na ziemi, jakby to by ogie, i przyzna si cakowicie do winy. Innym razem obezwadniono z wielkim wysikiem pewnego czowieka optanego przez zego ducha i przywiedziono go do rzeczonego pasterza. Biskup kaza go rozwiza, a gdy ten rzuci si na niego, odepchn go mnie samym tylko pastoraem i uczyniwszy znak Krzya witego uspokoi go i puci wolno. 26. M w, przypisujc to wszystko nie sobie, lecz Temu, ktry przez niego tak wielkie rzeczy dziaa, przey w Chrystusie dni mu tutaj przeznaczone, suc Mu wiernie z najwiksz gorliwoci. Zasiada on na stolicy biskupiej przez 16 lat126 trapiony cik niemoc, ktra u niego wyzwalaa cnoty wielorakie, i zmar tam,
Graf z Brunszwiku, drugi m pniejszej cesarzowej Gizeli. P. Ks. IV, uw. 14. 121 Ogolenie gowy byo w tych czasach u ludzi wieckich oznak haby. Por. VIII, 22. 122 i 123 Postaci bliej nie znane, raz tylko wymienione w Kronice. 124 Por. IV, 19. 125 W r. 993 lub 994.
120 119

nor, sol benediccione excepta, eos esse graviter ingemisco; et de hiis dumtaxat disputare mihi nunc tempus est, qui apud modernos a concivibus suis similem vel, pro dolor! deteriorem subiere vindictam. (12.) Bernwardus, sanctae Hillinessemensis aecclesiae venerabilis pastor, in tantum a Brunone exosus est comite, ut militem suum Rim nomine videret crine et tergo depravatum postque eundem secum iterantem ab Altmanno iuvene interfectum iacere. Swithgerus autem, almae Mirmingerdensis aecclesiae antistes egregius, in sua curte a quodam tirone ingenuo appetitur et villici suimet cruore coram se occisi maculatur. Quid tales personae umquam promeruere? Hii patres ambo pii fuerunt et tamen dedecus hoc immeriti pertulerunt. 25. Sed quia in superioribus de Suithgero presule nil sum, id peste letargica impediente, locutus, nunc hoc emendare congruum est. Hic Saxonia genitus et in Halverstidi ac in Magadaburg a puero educatus, a tercio Ottone civitati predictae prepositus est; quam cum omni diligentia recxisset, divino munere fultus polluit in diversis virtutibus. E quibus duas tantum res profero, quas testimoniis veracibus approbare valeo. Camerarius suimet, cum pilleum quendam furtive subtractum celare voluisset diligenterque a pio seniore rogatus nil profiteretur, cultellum supra mensa positum et ex animo benedictum sumere coactus quasi ignitum celeriter proiecit reumque se nimis esse coram profitetur. Alio tempore quidam maligno arreptus spiritu vi magna captus est et in presentia predicti patris adductus; quem solvi protinus iubens baculoque solum se acriter inrumpentem viriliter amovens facto sanctae crucis signo divina potestate securum exire fecit. 26. Talis vir haec non sibi, sed illi, qui per eum tanta est operatus, asscribens vixit in Christo dies huic vitae concessos, ministrans illo fidelis servus omni studio. Sedebat ille XVI annos, magna semper, quae virtutem omnigenam perficit, infirmitate gravatus, et tunc obiit, in quo deguit, XIII. Kal. Decembr., Heinrico inperatore nostro tunc regnante X annos. Huius successor Thiedricus, materterae meimet filius, magnum dedecus ab Heinrico, Hirimanni comitis filio, ut predixi, perpfcssus
Zwaywszy, e biskup Switger obj katedr biskupi w r. 993 lub 994, a umar w r. 1011, powinno by: 17, wzgl. 18 lat.
126

gdzie mieszka 127, 19 listopada, w dziesitym roku panowania naszego cesarza Henryka. Jego nastpca, mj brat cioteczny Teodoryk 128, dozna wielkiej zniewagi ze strony syna grafa Hermana, Henryka 129, jak to wyej przedstawiem 130. W tyme roku wybuchy znowu rozruchy, ktre poprzednio na jaki czas umierzono 131. Arcybiskup koloski Herbert132 musia przez dugi czas znosi wiele przykroci od wspomnianego grafa. I nic w tym dziwnego, skoro arcybiskup trzyma tak dugo w wizieniu jego matk133. Wreszcie, mj brat cioteczny i zarazem brat ksicia Bernarda134, Thietmar135 dokona napadu rabunkowego na biskupa Meinwerka136. 27 (13). Lecz po co to wszystko przedstawiam, gdy w adnym z tych wypadkw ani przykadu dobrego, ani jakiejkolwiek ulgi dla siebie nie mog si dopatrzy? Lepiej mi si trzyma mojej zacztej opowieci. Jako, gdy to rozwaam, staje mi przed oczami owa wizja witego Jana137: ,,Jedno nieszczcie przeszo, a oto id dwa nastpne!". Albowiem niejedno z tych wydarze, ktre wyej przedstawiem, aosny miao koniec. Atoli za czasw naszego wadcy i niezwycionego obrocy Henryka nie zdarzyo si nigdy wiksze zo nad to, ktre wyniko wieo z naszej przyczyny. Dnia 29 lipca, we wtorek, Mars talk si rozsroy wewntrz kraju, e Koci, matka nasza, po wieczne czasy dzie ten opakiwa bdzie. Mianowicie biskup utrechcki Adalbold138 i ksi Lotaryngii Gotfryd 139 napadli z pomoc przyjaci na siostrzeca naszej cesarzowej Teodoryka 140 za to, i ten poprzednio wiele narobi zego, wyrzynajc ludzi biskupich. Skrzyknite przez nich wojsko zebrao si na pewnej wyspie141 i przysposobiwszy si zaraz do boju, poszo, niestety, na mier, ktr gotowao nieprzyjacielowi. Albowiem nagle otoczyli go ze wszystkich stron Fryzowie 142, ktrzy wypadli z zasadzki, oraz towarzysze wspomnianego modzieca 143. Od miecza i w falach rzecznych strach to powiedzie zgino wwczas to wojsko nie zadawszy przeciwnikowi adnej straty. Biskup ledwie umkn, wsiadszy do maej dki, ksi za zosta ocalony od mierci przez nieprzyjaci. Jak zapewniaj wiarogodni wiadkowie, ponioso tam mier wicej ni trzy legie. Nie ma ju ta kraina caa silnego obrocy i wyczekuje
Tzn. w siedzibie biskupiej w Monastyrze. 128 Patrz Ks. VII, uw. 310. 129 Graf z Werl, syn grafa Hermana II. 130 Thietmar mwi wyej, VII, 49, tylko o zatargu biskupa Teodoryka z ojcem Henryka, grafem Hermanem, nie za z nim samym. Albo wic
127

est. Sed in hoc anno eadem commotio ad tempus sedata elevatur. Heribertus Coloniensis archtepiscopus a predicto comite multa diu sustinuit incommoda; nec mirum, cum is matrem suam diutina teneret custodia. Insuper Meinwercus presul a Thietmaro, nepote meo, Bernardi ducis fratre, despoliatus est. 27. (13.) Sed cur hoc totum explico, cum in nullo horum nec exemplar bonum nec levamen, meum ullatenus agnosco? Sacius est mihi inceptis insistere meis; et dum hoc tracto, illam beati lohannis visionem in mente habeo: Primum ve abiit et ecce duo post haec! Nimis enim est miserabile, quod in superioribus sepe locis revolvi. Sic in temporibus nostri rectoris ac invicti defensoris Heinrici nil umquam tale accidit, quale modo detrimentum e nostro facinore emersit. Namque in Iulio mense ac IIII. Kal. Augusti et in III. feria Mars sevit in viscera, quod in perpetuum plangit mater aecclesia. Peciit enim Aethelboldus Traiectensis episcopus cum Godefritho duce auxilioque suimet sociorum atque amicorum imperatricis nostrae nepotem Thiedricum, se prius in occisis militibus suis multum nocentem; et in insula quadam fit conventus collecti exercitus. Hic velociter ad pugnam preparatus, mortem, quam hosti minatur, pro dolor! patitur. Namque a Fresonibus ex insidus undique erumpentibus et a predicti iuvenis satellitibus ex inproviso is circumventus, dictu terribile, gladio et aqua sine resistentium dampno vitam hanc finit. Episcopus autem in navicula quadam vix fugit, ac dux ab hoste salvatus est; et ut veraces affirmant, plus quam tres legiones iriterfectoirum sunt. Omnis haec regio defensore forti carens Piratas advenientes timeit cottidie merens. Godefridus comes occiditur,
mamy tu do czynienia z czstym u naszego kronikarza pomieszaniem imion, albo te zatarg powyszy rozciga si na dwa pokolenie. 131 Wzmianka ta odnosi si do buntw chopskich, ktrych Thietmar kaza si domyla wyej w rozdziale 18. 132 P. Ks. IV, uw. 260. 133 Gerberga. Por. VII, 49. 134 Wielokrotnie wymieniony ksi saski Bernard II. 135 Syn ksicia saskiego Bernarda I i Hildegardy, ciotki Thietmara. 136 Biskup Paderbornu, zaufany Henryka II. Por. VI, 91. 137 Z Apokalipsy, 9, 12. 138 P. Ks. VI, uw. 428. 139 Por. VII, 62; VIII, 17. 140 Teodoryk III, graf Holandii, 9931039. Syn grafa Holandii Arnulfa i Ludgardy, siostry cesarzowej Kunegundy. Patrz blisze szczegy o tym zatargu u S. Hirscha w jego Jahrbcher, III, s. 98 i nn. 141 Ysselmond (Ijsselmonde), w delcie Mozy, naprzeciw Dordrechtu. 142 Mieszkacy tego terytorium, poddani grafa Teodoryka. 143 Teodoryka.

co dzie z trwog nadejcia korsarzy. Zabity zosta graf Gotfryd 144, jak rwnie najlepszy z rycerzy Jan145, ktrego ojczyzna wiecznie opakiwa bdzie. Ich szlachetni i sawni towarzysze, zwycisk dotd walczcy prawic, spoczywaj teraz (na pobojowisku) fata1nym trafieni losem. Ich ciaa pokutuj za to, co zawiniy nasze grzechy. Lecz dusza ich mam nadziej znajdzie rado wieczn, oczyszczona przez tak srogi gniew Boy. 28. By jednak nie dziwi si, czytelniku, temu wydarzeniu, poznaj, skd wzio pocztek. w nieszczsny graf Teodoryk by wasalem wspomnianego biskupa i mia w lesie zwanym Mircwidu146 wielk posiado, co do ktrej skaryli si cesarzowi w Nimwegen wszyscy ssiedzi, i graf nieprawnie im j zabra. Cesarz, idc za rad monych, poleci biskupowi utrechckiemu spali budynki, a grunty odda skarcym. Wwczas w niegodziwy modzieniec, nie mogc uzyska u swego zwierzchnika wstrzymania tego rozkazu, prosi o pozwolenie odjazdu i zapowiedzia, i potrafi temu przeszkodzi. I stao si niebawem to, com wyej opowiedzia, stao si za raczej z powodu naszych grzechw, ni dlatego, e zwycizca sobie na to zasuy. To niewymowne i nieodparte nieszczcie przepowiedzia dawno przedtem wielki zlot ptakw, ktre nadcigny tam zewszd i przy pomocy szponw mierteln toczyy z sob walk, a zajy to miejsce, gdzie tamci potem wyginli. Jak wity Dawid zorzeczy niegdy grom Gelboe147, tak ja, cho adnych nie mam zasug, zorzeczy bd onej wyspie. Tego dnia zmar w Tiele 148 biskup leodyjski Balderyk149. 29 (14). W tych dniach siedmiu niewolnikw z mojej diecezji zjado trujce grzyby i zmaro szybko od palcych ich strasznie boleci. W miesicu sierpniu ukazaa si dziwna gwiazda obok konstelacji Wozu, ktra swymi z daleka rzucanymi promieniami popoch wywoaa wrd patrzcych 150. Nigdy bowiem za naszej pamici nie wzesza taka gwiazda i dlatego dziwowa si jej kady. Tum ze strachem dopatrywa si w niej zej wrby, lecz gromadka wiernych ufaa, i wszystko skoczy si pomylnie. O podobnych sprawach mwi prawd goszcy Jeremiasz: Ale ktry wszystko wie, zna je, a znalaz je roztropnoci swoj" 151. Ta gwiazda janiejca daa si widzie duej ni czternacie dni.
Graf lotaryski, ktrego nie naley myli z wzitym do niewoli ksiciem lotaryskim Gotfrydem. 145 Posta bliej nie znana, raz tylko wymieniona w Kronice. 146 Por. Ks. VI, uw. 48. Dzi nazw t ozna144

lohannes autem optimus miles iacet, Quem semper patria deflet. Horum consocii nobiles et incliti hactenusque pugnantes dextra victrici Nunc pausant sorte infelici. Luit corpus eorum, Quod promeruit macula nostrorum; Sed, ut spero, gaudebit eorum anima, Tam gravi exacerbacione purgata. 28. Sed ne stupeas, lector, talem casum, perpendas etiam ortum. Thiedricus ille infaustus predicti antististis satelles fuit; hic in quadam silva Mircwidu vocata magnum habuit predium, quod sibi ex eiusdem parte iniuste ablatum fore cuncti comprovinciales cesari in Niumagun queruntur. Unde cum consilio optimorum imperator episcopo Traiectensi haec loca precepit incendi et conclamantibus reddi; cumque seniorem suum iuvenis nefandus a mandatis talibus compescere nequivisset, licentiam abeundi peciit et se id prohibiturum esse promisit. Nec mora, factum est, quod dixi, plus causa nostri facinoris quam pro merito victoris. Hanc ineffabilem c nimis invincibilem erumnam avium undiquessecus huc congregatarum et semet ipsas invicem ungulis interficientium multitudo longe presignavit eundemque locum, quo isti postea oppetiere, preoccupavit. Quod Davit sanctus monti Gelboe imprecatus est, huic insulae ego nullius meriti semper exopto. Baldericus Leodicensis episcopus obiit in Tiele eodem die. 29. (14.) In diebus illis in episcopatu meo septem mancipia fungos manducavere non rectos et acri ardore succensi celeriter mortui sunt. Et in mens Aug. stella quedam iuxta plaustrum noviter apparens radiis eminus emissis cunctos cernentes terruit. Numquam enim nostri memoria talis exoritur, et ideo unusquisque hoc admiratur; prodigium hoc esse timet vulgus, sed cum misericordia id finiri fidelis sperat popellus. De hiis similibus clamat Ieremias veredicus: Qui scit universa, novit Ula; et adinvenit ea suimet prudentia. Stella haec, quae effulsit, plus quam XIIII dies visa est. In provincia Northuringun dicta tres lupi semper congressi nec antea ex habitatoribus hiis visi hominibus multis atque recoribus ineffabiliter
czona jest jedna ga Mozy powyej Dordrechtu. 147 II Ks. Krlw (Samuela). R. 1, 21. 148 Miasto nad rzek Waal. Biskup Balderyk jednak umar nie w samym miecie, lecz w paacu Herwerden pod tym miastem. 149 10081018. 150 O tej komecie mwi rwnie inne wspczesne rda: Roczniki kwedlinburskie, r. 1018 (Mon. Germ. SS. III, s. 84) i Alpert, II, 19 (Mon. Germ. SS. IV, s. 718). 151 Nie Jeremiasz, lecz Baruch: Ksiga Proroctw, R. 3, 32.

pewn rzek 158 nakaza on swemu wojsku rozbi obz, jak rwnie przygotowa potrzebie do przeprawy mosty. Z drugiej strony rzeki rozoy si ze swoimi krl Rusw 159 oczekujc z niepokojem na wynik zapowiedzianej przez obu przeciwnikw walki. Tymczasem Polacy, wyzywajc nieprzyjaciela, skonili go do walki i z niespodziewanym szczciem odepchnli go od rzeki, ktr obsadzi. Zgiek walki podnieci Bolesawa. Zachciwszy swych towarzyszy do gotowoci do walki i popiechu, przeprawi si szybko, cho z wielkim trudem, przez rzek. Wojsko nieprzyjacielskie, ustawione naprzeciw w zwartych oddziaach, nadaremnie usiowao broni swojej ojczyzny. Albowiem ustpio ju przy pierwszym starciu i nie stawiao potem silniejszego oporu. Polega tam bardzo dua liczba spord uciekajcych, maa za spord zwycizcw. Zgin po naszej stronie znakomity rycerz Eryk, ktrego cesarz trzyma przez dugi czas w wizieniu 160. Od tej chwili Bolesaw ciga z wymarzonym wprost powodzeniem znajdujcych si w rozsypce nieprzyjaci, a mieszkacy przyjmowali go wszdzie z wielkimi honorami i darami. 32. Tymczasem Jarosaw zaj si jeden grd, nalecy do jego brata161, i uprowadzi jego mieszkacw. Bardzo potne za miasto Kijw stao si z poduszczenia Bolesawa ofiar ustawicznych atakw ze strony wrogich Pieczyngw 162 i due ponioso straty wskutek silnych poarw. Jego mieszkacy bronili go, lecz niebawem otwarli bramy obcej potdze. Opuszczony mianowicie przez swego wadc, ktry uciek, Kijw przyj w dniu 14 sierpnia Bolesawa oraz wygnanego od dawna ksicia witopeka, ktry pozysKal sobie cay ten kraj, wykorzystujc strach przed naszymi163. Kiedy wkraczali do miasta, tamtejszy arcybiskup164 powita ich uroczycie z relikwiami witych oraz innymi rnymi okazaociami w monastyrze witej Zofii, ktry spon w poprzednim roku wskutek nieszczliwego wypadku. Obecne byy przy tym: macocha wspomnianego ksicia, jego ona oraz dziewi jego sistr, z ktrych jedn, dawniej sobie upatrzon 165, ten stary
r. 1019 oraz Powiest wriemiennych let 1. 6526 (1018) (wyd. D. S. Lichaczew, Akad. Nauk ZSRR, Cz. I, MoskwaLeningrad 1950, s. 96 i n.). Z literatury patrz prcz cytowanego S. Zakrzewskiego (s. 300 i nn.). S. Hirsch, Jahrbcher III, s. 89 i nn. R. Grdecki, Dzieje Polski, s. 75; Komentarz D. S. Lichaczewa do wyd. Powiest' wriemiennych let, Akad. Nauk ZSRR, Cz. II, s. 364 i nn. Wyraenie Thietmara o namowie niemieckiej naley rozumie w sensie pomocy zbrojnej, ktrej Henryk II udzieli ksiciu polskiemu w myl postanowie traktatu budziszyskiego. Patrz Ks. VIII, uw. 6.

31. (16.) Nec tacendum est, quod in Ruscia contigit lugubre damnum. Bolizlavus namque eam grandi exercitu peciit multumque ei nostro famine nocuit. Mense etenim lulio et XI. Kal. Aug. predictus dux ad quendam fluvium veniens ibidem exercitum suimet castra metari pontesque necessarios parare iubet. Iuxta quem rex Ruscorum cum suis sedens futurum duelli invicem condicti eventum sollicitus expectabat. Interim Poleniorum provocacione hostis presens ad bellum excitatur et ab amne, quem tuebatur, ex inopinata prosperitate fugatur. Ex hoc rumore Bolizlavus extollitur et consocios parari et accelerare rogans fluvium, etsi laboriose, velociter transcendit. Inimica autem acies contra turmatim ordinata patriam defendere suam frustra nititur. Namque in primo conflictu cedit ac numquam postea fortiter resistit. Ibi tum cesa est innumera multitudo fugiencium et parva victorum. Hericus miles inclitus ex nostris oppetiit, quem inperator noster in vinculis diu retinuit. Ex illa die Bolizlavus optata prosperitate inimicos palantes insequitur et ab incors omnibus suscipitur multisque muneribus honoratur. 32. Interea quedam civitas fratri suo tunc obediens a Iarizlavo vi capitur, et habitator eiusdem abducitur. Urbs autem Kitava nimis valida ab hostibus Pedeneis ortatu Bolizlavi crebra 'inpugnacione concutitur et incendio gravi minoratur. Defensa est autem ab suis habitatoribus, sed celeriter patuit extraneis viribus; namque a rege suo in fugam verso relicta XVIIII. Kal. Sept. Bolizlavum et, quem diu amiserat, Zentepulcum seniorem suum, cuius gratia et nostrorum timore omnis hec regio conversa est, suscepit. Archiepiscopus civitatis illius cum reliquiis sanctorum et ceteris ornatibus diversis hos advenientes honoravit in sancte monasterio Sofhiae, quod in priori anno miserabiliter casu accidente combustum est. Ibi fuit noverca regis predicti, uxor et VIIII sorores eiusdem, quarum unam prius ab eo desideratam antiquus fornicator Bolizlavus
Bug 159 Jarosaw. 160 Por. VII 16 _ 161 witopeka. 162 Z powyszego wynika, i Bolesaw Chrobry dobrze przygotowa wypraw, zapewniajc sobie wspudzia Pieczyngw. 163 Thietmar w swoim szowinizmie przecenia znaczenie pomocy niemieckiej w wyprawie kijowskiej. 164 Arcybiskup Jonasz, 10081033. 165 Przecawa (Predysawa), o ktrej rk ubiega si Bolesaw Chrobry po mierci Emnildy, zanim polubi crk margrabiego Ekkeharda I Od (Por. VIII, 1).
158

wszetecznik Bolesaw uprowadzi bezwstydnie, zapominajc o swojej lubnej maonce166. Rwnoczenie ofiarowano mu niezliczon ilo pienidzy, z ktrych du cz rozdzieli midzy swych sprzymierzecw i ulubiecw, pewn za cz odesa do ojczyzny. Wrd posikw, jakie znajdoway si przy boku wspomnianego ksicia, byo od nas trzystu, od Wgrw piciuset, od Pieczyngw wreszcie tysic ludzi. Wszystkich tych ludzi odesa tamtejszy wadca 167 do domu, gdy mg stwierdzi z radoci, jak mieszkacy kraju garn si do niego i swoj wierno mu okazuj. W tym wielkim miecie, ktre jest stolic owego pastwa, jest wicej ni. czterysta kociow i osiem rynkw, mieszkacw za liczba nie dajca si wyrazi168. Jak w caym tym kraju, mieszkacy owi skadaj si z duej liczby niewolnikw, ktrzy zewszd tu zbiegli 169, oraz w szczeglnoci z obrotnych Duczykw 170 Pieczyngom, ktrzy ich cigle nkali, stawiali oni dotd skuteczny opr i innych take gromili nieprzyjaci. 33. Bolesaw, uniesiony tym powodzeniem, wysa tamtejszego arcybiskupa do Jarosawa z daniem odesania mu crki171 i obietnic zwrotu w zamian za to jego ony wraz z macoch i siostrami. Nastpnie wyprawi z bogatymi darami swego ukochanego opata Tuni172 do naszego cesarza, aby zaskarbi sobie nadal jego ask i pomoc oraz okaza gotowo wypenienia wszystkich jego ycze w przyszoci173. Wysa take posw do pobliskiej Grecji 174, ktrzy mieli zapewni tamtejszego cesarza175 o jego yczliwoci, jeeli cesarz ze swojej strony zechce dotrzyma wiernoci i przyjani. W przeciwnym wypadku mieli mu owiadczy Bolesaw stanie si jego zdecydowanym i nieustpliwym wrogiem. Niechaj Bg wszechmogcy poredniczy w tych wszystkich sprawach i wskae askawie, ce Jemu si podoba, a nam korzy przynie moe.
O. Balzer, Genealogia, s. 43 i n., przypuszcza, i Przecawa zostaa uprowadzona do Polski i przebywaa tam w charakterze konkubiny Bolesawa Chrobrego. S. Zakrzewski, Bolesaw Chrobry, s. 303 tumaczy uprowadzenie Przecawy wczesnym prawem wojennego upu. 167 Tzn. witopek. 168 przekaz powyszy, podkrelajcy due znaczenie gospodarcze wczesnego Kijowa, zasuguje cakowicie na wiarogodno. Jak bowiem stwierdzi S. W. Juszkow, Obszczestwienno-politiczeskij strj i prawo kijewskogo gosudarstwa, Moskwa 1949, s. 264, Kijw w tym czasie dziki specyficznym warunkom wzmoonego obrotu towarowego (ju
166

oblita contectali sua iniuste duxerat. Ineffabilis ibi pecunia ei ostenditur, cuius magna pars hospiubus suis ac fautoribus distribuitur, quedam vero ad patriam mittitur. Fuerant in auxilio predicti ducis ex parte nostra trecenti et ex Ungariis quingenti, ex Petineis autem mille viri. Omnes hii tunc domum remittebantur, cum indigenas adventare, fideles sibi apparere senior prefatus letabatur. In magna hac civitate, que istius regni caput est, plus quam quadringente habentur eclesiae et mercatus VIII, populi autem ignota manus; quae, sicut omnis haec provincia, ex fugitivorum robore servorum huc undique confluencium et maxime ex velocibus Danis, multum se nocentibus Pecinegis hactenus resistebat et alios vincebat. 33. Hac elatus prosperitate Bolizlavus archiepiscopum predictae sed[is ad] Iarizlavum misit, qui ab eo filiam suimet reduci peteret et uxorem suam cum noverca et consororibus reddi promitteret. Post haec dilectum abbatem suum Tuni ad nostrum inperatorem cum magnis muneribus misit, ut suam amplius gratiam et auxilium acquireret et se cuncta sibi placencia facturum indicaret. Ad Greciam quoque sibi proximam nuncios misit, qui eiusdem imperatori bona, si vellet fidelis amicus haberi, promitterent; sin autem, hostem firmissimum ac invincibilem fieri intimarent. Inter haec omnia omnipotens Deus assistat medius et, quid sibi sit placitum et nobis proficuum, clementer ostendat. In diebus illis Udo comes, nepos meus, Hirimanum, coequalenv sibi tam in nobilitate quam in potestate, cepit et invitum in suam
wwczas w skali midzynarodowej) wyrs ponad oglny poziom ycia gospodarczego kraju. Na rosnce znaczenie gospodarcze i polityczne kijowskiego mieszczastwa wskazuj rwnie: B. D. Griekow, Kijewskaia Ru, Moskwa 1944, s. 232 i nn. oraz M. H. Tichomirow, Driewnierusskije goroda, Moskwa 1949, passim. 169 Wyraenie niewolnicy" odnosi si tutaj do kupcw, ktrych Thietmar dlatego nazywa tak pogardliwie, e cz ich stanowili istotnie dawni ludzie niewolni, ktrzy zbiegli do miasta. 170 Obecno Duczykw w wczesnym Kijowie wiadczy o obrotach handlowych w skali midzynarodowej. 171 ony ksicia witopeka, uwizionej razem z nim i biskupem Reinbernem jeszcze przez wielkiego ksicia Wodzimierza i zatrzymanej obecnie przez Jarosawa. 172 Patrz Ks. VII, uw. 154. 173 Akt o charakterze wycznie kurtuazyjnym. Patrz Ks. VIII, uw. 6. 174 Tzn. Bizancjum. 175 Bazylego II Bugarobjc, 9761025.

Tymi dniami mj krewniak Udo 176 pojma rwnego sobie szlachectwem i znaczeniem Hermana 177 i mimo jego oporu powiz go do swego grodu. Obawiam si, by nie wyrs z tego powodu jaki chwast niebiezpieczny, ktry z trudnoci albo wcale nie da si wypleni. 34 (17). Teraz powinienem zacz znowu opowiadanie o cesarzu, ktry powrci z nieudaej wyprawy i nic nie uzyska z tego, co mu obiecano, i tylko lekko pokara opornych 178. Kiedy jego znakomity i wierny wasal, ksi Teodoryk 179, rozsta si z nim i chcia pody do domu, napad go z zasadzki pewien mony, imieniem Stefan, jego, jak si okazao, i cesarza nieprzyjaciel. Teodoryk zdoa go odeprze, lecz gdy onierze rzucili si na zdobycz, zosta powtrnie napadnity i, niestety, pokonany, tak e z ma tylko uciek garstk. By to ju drugi tego rodzaju zamach na niego 180 i daby Bg, by go omino niebezpieczestwo za trzecim razem. Kiedy si nasz cesarz dowiedzia o tym wszystkim, odby w Szwabii narad nad sprawami pastwowymi181 i wnet potem odpyn zatroskany w d Renu. Albowiem jego wsppracownicy i podpory jego pastwa, po wikszej czci, niestety, polegli, udajcy za wierno i cigncy si za nim, jako ten ciar ukryty, knuj przeciwko niemu w zmowie z obcymi tajemne intrygi, tak i nie moe on rzdzi z naleyta swobod i ukrci ich nieprawoci i zuchwalstwa.

Udo, czyli Ludger, by synem grafa z Stade Zygfryda, ktry by rodzonym bratem matki Thietmara Kunegundy. By to wic brat cioteczny kronikarza. 177 Graf z Werl, brat cioteczny cesarza Henryka II. Por. VI, 86; VII, 49; VIII, 26. 178 Bya to wyprawa do Burgundii, o ktrej Thietmar wspomina wyej w rozdziale 18 teje ksigi. Patrz do tej wyprawy i trudnoci, jakie w zwizku z ni mia cesarz: S. Hirsch, Jahrbcher, III, s. 79 i nn. 179 Ksi Grnej Lotaryngii. Por. V, 3, 27; VI, 52. 180 Por. VI, 52. 181 W Zurychu. Przedmiotem narady byy zarzdzenia majce na celu likwidacj wojen prywatnych midzy wasalami. Tekst powyszy naley zestawi z innymi miejscami Kroniki, w ktrych jest mowa o dziaalnoci pacyfikatorskiej Henryka II. Por. IV, 3, 27; VI, 59; VII, 50.

176

municionem duxit. Ob hoc vereor aliquam filicem periculosam oriri, quae vix aut nullatenus possit eradicari. 34. (17.) De imperatore nostro nunc sermo mihi oriatur, qui, de invisa expedicione reversus, nil de promissis percepit, sed parum sibi renitentibus nocuit. Huius miles egreius atque fidelis, dux Thiedricus, cum ab eo separatus domum pergere voluisset, a quodam seniore Stephano nomine, cesaris atque suimet, ut patuit, inimico, locis impugnatur abditis; et cum iam victor existeret, milite in predam cadente iterum initur et, pro dolor! superatus cum paucis effugit. Haec fuit ei in talibus secunda temptacio; et faciat Deus, ut non eveniat illi tercia periclitacio. Inperator noster, cum de his omnibus efficeretur certus, unum in Suevia regione colloquium de re publica habuit et mox per Renum sollicitus descendit. Namque cooperatores eius et regni suimet columne maxima parte, pro dolor! cecidere, sibique grave pondus occultum fidei simulatores occultis resistere insidiis per extraneos nituntur, ut non liceat ei libertate congruenti inperare eorumque iniustam temeritatem in aliquo minorare.

KONIEC