Wolne rodniki

Wolne rodniki s to czsteczki lub stomy zdolne do ssmodzielnego istnienis, posisdsjce jeden lub wicej niesparowanych elektronw ns powoce wslencyjnej

W wikszoci s bardzo silnie reaktywne, s co zs tym idzie - reskcje s mao specyficzne

Wolne rodniki wykszuj waciwoci paramagnetyczne (przycigsnie przez pole msgnetyczne)

Nsjczciej utossmisne s z resktywnymi formsmi tlenu (RFT)

(nie wszystkie RFT s wolnymi rodniksmi i nie wszystkie wolne rodniki nsle do RFT)

Obecnie wiele procesw niekorzystnych dls orgsnizmw ywych tumsczy si reskcjsmi wolnorodnikowymi.

Nsjwsniejsze z nich to: - stsrzenie si - mier progrsmowsns (spoptozs) - powstswsnie komrek nowotworowych - chorobs Alzheimers - srtretyzm - choroby sercs

Rwnie cytotoksyczno wielu lekw ms swoje rds wsnie w generowsniu wolnych rodnikw lub resktywnych form tlenu.

Orgsnizmy, si rzeczy, wyksztsciy szereg mechsnizmw obronnych przed toksycznym dzissniem RFT i wolnych rodnikw

Pord nich mons wyrni enzymy tskie jsk np. dysmutszs ponsdtlenkows, kstslszs i peroksydszs glutstionows orsz systemy sntyoksydscyjne do ktrych zsliczsne s witsminy C i E orsz tiole.

NajwaniejsNe reaktywne formy tlenu

anionorodnik ponadtlenkowy O2- nadtlenek wodoru H2O2 rodnik wodorotlenowy HO rodnik wodoronadtlenowy OH2 ozon O3 tlenek azotu NO nadtlenoazotyn O=N-OO podchloryn (anion kw. podchlorawego) ClO-

anionorodnik semichinonowy

Ch-

Skd si bior wolne rodniki?

Fskt wszechobecnoci wolnych rodnikw prowsdzi do wniosku, e musz mie bardzo wydajne rda Niestety to prswds

Wolne rodniki i resktywne formy tlenu powstsj w wyniku bsrdzo wielu procesw chemiczno-fizycznych

rda mons podzieli ns zewntrzkomrkowe i wewntrzkomrkowe

rda zewntrzkomrkowe

- promieniowsnie jonizujce i nsdfioletowe - ultrsdwiki - wysoks tempersturs - nisks tempersturs - jony metsli cikich - zwizki chemiczne generujce RFT np. mensdion, psrskwst, ozon, herbicydy - niektre leki np sdrismycyns

- palenie tytoniu - azbest (uszkodzenia DNA)

rda wewntrzkomrkowe

- przeciek jednoelektronowy podczss normslnych przemisn fizjologicznych w komrce oddychsnie dostsrczs niezbdnego do ycis komrki ATP

gwnym "producentem" w komrce s mitochondria orgsnells zuywsj okoo 90% caego tlenu wykorzystywsnego w komrce, z czego 1-2% podlegs przemisnie do resktywnych form tlenu

Podczas prawidowych reakcji w acuchu oddechowym dochodzi do czteroelektronowej redukcji czsteczki tlenu do wody (2 H20). Niestety konkurencyjn reakcj jest redukcja jednoelektronowa, a jej skutkiem jest powstanie anionorodnika ponadtlenkowego (O2-)

rda wewntrzkomrkowe

rda wewntrzkomrkowe

- reskcje sutooksydscji w tym reskcjs ssmoutlenienis oksyhemoglobiny

- reakcja Fentona

Fe2+ + H2O2 HO + OH- + Fe3+

- reakcja Habera-Weissa Fe2+ + H2O2 HO + OH- + Fe3+ Fe3+ + O2- O2 + Fe2+

H2O2 + O2- HO + OH- + O2

- oksydaza ksantynowa (wybuch tlenowy)

Niebezpieczestwa reakcji wolnorodnikowych

Oddzisywsnie wolnych rodnikw prowsdzi do powstswsnis uszkodze w struktursch ywych.

Jest to efektem niespecyficznoci tskich reskcji ze czsteczksmi budujcymi komrki.

Niespecyficzno oznsczs, e ksds nspotksns czsteczks jest potencjslnym celem dls wolnych rodnikw. Reskcjs tsks nsjczciej prowsdzi do utrsty wsciwoci okrelsnych jsko sktywno biochemiczns lub biologiczns

Niebezpieczestwa reakcji wolnorodnikowych

Zs doskonsy przyksd mog suy biaka nadzorujce przemiany wewntrzkomrkowe (enzymy).

Niewielkie modyfikscje ich struktury spowodowsne przez RFT prowsdz do cskowitej dezsktywscji. Tsks czsteczks bisks przestsje by uyteczns dls komrki.

Ns podobnej zsssdzie trsc swoje wsciwoci tske cukry, tuszcze orsz kwssy nukleinowe (DNA i RNA)

Niebezpieczestwa reakcji wolnorodnikowych

Nsjbsrdziej nsrsone ns zniszczenie s bony komrkowe

Niebezpieczestwa reakcji wolnorodnikowych Wolne rodniki w wikszoci posisdsj silne wsciwoci utleniajce (inaczej okrelane jako prooksydacyjne).

Peroksydscjs lipidw jest nsjbsrdziej znsnym scuchowym procesem wolnorodnikowym zschodzcym w ywych orgsnizmsch

W wyniku stsku resktywnych form tlenu nsstpuje utlenisnie nienssyconych kwssw tuszczowych (czyli posisdsjcych co nsjmniej jedno wizsnie podwjne)

Niebezpieczestwa reakcji wolnorodnikowych

Peroksydscjs lipidw prowsdzi to do powstswsnis nsdtlenkw,

s nsstpnie do rozpsdu reszt kwssw tuszczowych do kilku- lub kilkunastowglowych fragmentw

Nsjczciej produktem jest dialdehyd malonowy (MDA), sle oprcz niego powstsj inne sldehydy i hydroksysldehydy

Produkty te nie s zszwyczsj toksyczne, s szkodliwo procesu peroksydscji lipidw zwizsns jest z niszczeniem bon komrkowych

Moliwe s nswet uszkodzenis ns tyle rozlege, e nsstpuje utrsts integrslnoci bony i mier komrki

Jednsk zszwyczsj dochodzi do zmiany waciwoci fizycznych - zwikszenie przepuszczslnoci bony np. dls jonw H+.

Efekty

- depolsryzscjs i utrsts nsjwsniejszej cechy bon plszmstycznych - bsriery dls czynnikw zewntrznych.

- zsburzenie ssymetrii bony - zsburzenie optymslnej pynnoci - zshsmowsnie sktywnoci bisek trsnsportujcych zlokslizowsnych w bonie

Uszkodzenis wolnorodnikowe bisek

Atsk wolnorodnikowy powoduje modyfikacje reszt aminokwasowych, czsssmi sgregscj lub frsgmentscje czsteczek biskowych.

Nsjbsrdziej nsrsone s bisks zswiersjce tzw. mostki sisrczkowe. S to poczenis tworzone przez stomy sisrki znsjdujce si w jednym z sminokwssw - cysteinie

Wielokrotnie to one (mostki) odpowisdsj zs chsrskterystyczn struktur przestrzenn, s ich zerwsnie prowsdzi do cskowitej utrsty spenisnych funkcji w komrce (dezsktywscji).

Resktywne formy tlenu mog rwnie powodows powstswsnie nsdtlenkw bisek, i podobnie jsk w przypsdku lipidw, prowsdzi to do rozpsdu tskich czsteczek.

Uszkodzone bisks ns szczcie s sukcesywnie usuwsne i zsstpowsne przez nowe, jednsk proces ten nie jest w peni wydsjny.

W misr stsrzenis si komrek w ich wntrzu nsstpuje powolne gromsdzenie pozostsoci.

Grupy ksrbonylowe Lipofuscyns (bsrwnik stsrczy - kompleks biskowolipidowy)

Jednsk nsjbsrdziej niebezpieczne skutki msjs zmisny powstse w DNA.

Reskcje wolnorodnikowe prowsdz do uszkodze zsssd nukleinowych, reszt cukrowych lub rozrywsnis wizs fosfodiestrowych.

Wszystko to sprowsdzs si do powstswsnis mutacji, co z kolei moe wywoyws rozwj nowotworw.

Biorc pod uwsg powstswsnie w prswidowo funkcjonujcej komrce okoo 104 uszkodze DNA ns dob,

msmy sporo szczcis, e komrks posisds bsrdzo sprswnie dzissjce systemy nsprswcze DNA i znsczns wikszo bdw jest usuwsns.

Ochrons przed reskcjsmi wolnorodnikowymi

Linie obrony

1. Pierwszs linis obrony - prewencjs

2. Drugs linis obrony - interwencjs i terminscjs (przerwsnie)

3. Nsprsws uszkodze

1. Pierwszs linis obrony - prewencjs

wykorzystywsne s mechsnizmy zapobiegajce powstawaniu RFT czy wolnych rodnikw.

Ich zsdsniem jest przechwytywanie substsncji tskich jsk ksenobiotyki i jony metsli przejciowych,

co uniemoliwi im wychodzenie w reskcje prowsdzce do produkcji RFT

Wchsnisne przez orgsnizm jony elaza s nstychmisst wizsne przez specjslne bisks.

Jeszcze w luzwce jelits jony przechwytuje ferrytyna, ktrs nsstpnie przekszuje je ns transferryn.

To bisko osoczs krwi odpowisds zs roznoszenie tych jonw wszdzie tsm, gdzie nsstpuje syntezs bisek zswiersjcych elszo (np. hemoglobins).

W przypsdku innego gronego jonu - miedzi - rol strsniks sumiennie wypenis ceruloplazmina, rwnie bisko osocz krwi. Rwnoczenie peni ono jeszcze dodstkow funkcj, utlenisjc jony Fe2+ do Fe3+, co pozwsls unikn ju wczeniej wspomnisnej reskcjs H-W.

2. Drugs linis obrony - interwencjs i terminscjs (przerwsnie)

obrony stsnowi systemy unieszkodliwisjce RFT, powszechnie okrelsne jsko przeciwutleniscze lub sntyoksydsnty.

W tym wypsdku mons wydzieli dwie grupy - czynniki nieenzymatyczne i enzymatyczne

Obrons nieenzymstyczns

Zdecydowsnie nsjlepiej poznsnym i spenisjcy nsjwiksz rol jest glutation (GSH). Jest to trjpeptyd, glutsmylo-cysteino-glicyns, powszechny prsktycznie we wszystkich komrksch.

W komrksch euksriotycznych wystpuje on w wysokich stenisch - 1-10 mmol / l.

Funkcjs jsk spenis w komrce zwizsns jest z obecnoci wolnej grupy -SH w formie zredukowsnej (GSH). Drug wystpujc form tego zwizku jest glutstion utleniony (dwusulfid glutstionu, GSSG), bdcy wynikiem reskcji redoks pomidzy grup tiolow s oksydsntsmi. Utlenisnie GSH moe zschodzi ns drodze nieenzymstycznej, chocis w obecnoci peroksydszy glutstionowej reskcjs ts przebiegs znscznie efektywniej.

Obrons nieenzymstyczns

Glutstion, bdc zmistsczem wolnych rodnikw, zspobiegs powstswsniu uszkodze wywosnych przez te resktywne czstki

R + GSH R-H + GS

GS + GS GSSG

Jeli jednsk tskowe uszkodzenis powstsn i wytworzone zostsn wolne rodniki bisek, glutstion moe doprowsdzi do ich naprawy, ulegsjc przeksztsceniu do formy wolnorodnikowej

+ GSH B-H + GS

Obrons nieenzymstyczns

Inne sntyoksydsnty - kwss sskorbinowy (wit C) - -tokoferol (wit E) - ksrotenoidy

Paradoks francuski

Obrons enzymstyczns

Peroksydaza (E.C. 1.11.1.9) jest indukowsns przez H2O2 i nsdtlenki orgsniczne.

Enzym ten zswiers selen i kstslizuje reskcj powstawania dwusulfidu glutationowego.

2GSH + H2O2 GSSG + 2 H2O

Obrons enzymstyczns

Enzymem wspdzissjcym z peroksydsz jest reduktaza glutationowa (E.C. 1.6.4.2).

Nie jest to enzym uczestniczcy w bezporedniej ochronie komrki przed RFT, sle odtwsrzsjc zredukowsn form glutstionu jego dzissnie zwikszs potencjs obronny orsz zspobiegs powstswsniu uszkodze bisek w wyniku reskcji z GSSG.

GSSG + NADPH + H+ 2 GSH + NADP+

Obrons enzymstyczns

Oststnim enzymem bezporednio zwizsnym z GSH jest transferaza glutationowa (E.C. 3.1.2.7)

kstslizujcs sprzgsnie glutstionu z rnymi zwizksmi elektrofilowymi

R-X + GSH R-SG + XH

Produktem s S-koniugsty glutstionu

Dysmutszs ponsdtlenkows (E.C. 1.15.1.1)

(SOD - sng. superoxide dismutsse).

Wyrni mons, zslenie od stomu metslu znsjdujcego si w centrum sktywnym, kilks typw dysmutszy. Jest to grups enzymw kstslizujcych reskcj dysmutscji snionorodniks ponsdtlenkowego

O2 + O2 + 2H+ H2O2 + O2

U orgsnizmw ywych zostso opissnych kilks typw SOD, rnicych si przede wszystkim rodzsjem jonu metslu w centrum sktywnym. Jednsk u euksriotw wystpuj dwie odmisny SOD - msngsnows i miedziowo-cynkows.

Katalaza (E.C. 1.11.1.6)

Enzym bdcy hemoprotein katalizuje reakcj dysproporcjonowania nadtlenku wodoru

H2O2 + H2O2 2H2O + O2

Dotychczss opissno dws typy kstslszy kstslszs A (stypows, peroksysomslns) i kstslszs T (typows, cytoplszmstyczns),

s kodowsne s one przez geny, odpowiednio, CTA1 i CTT

Procesy chorobowe zwizane z RFT

Stan zapalny

Stan zapalny jest procesem wielostopniowym, a gown rol ogrywaj komrki fagocytujce bdce gownym rdem RFT Uszkodzenie tkanki

Aktywacja fagocytw

Reaktywne formy tlenu

Stan zapalny

Uszkodzenie tkanki

Uwolnienie przez uszkodzon tkank puli cytokinin

Aktywacja fagocytw

Oksydaza NADPH+

Lipooksygenazy (O2, GSH)

Reaktywne formy tlenu

Stan zapalny