PROF.

WADYSAW DUCZKO DLA DZIENNIKA

Wikingowie na Rusi
Wanie ukazaa si ksika "Ru wikingw" autorstwa prof. Wadysawa Duczko. Opisuje ona obecno Skandynaww na terenie Europy Wschodniej, tumaczy skandynawskie pochodzenie sw: Ru, ruski. "Oznacza to, e nazwa Rosja take nie jest pochodzenia sowiaskiego" - mwi prof.Wadysaw Duczko. Anna Piotrowska: Wspczesnym Rosjanom chyba trudno pogodzi si z faktem, e nazwa ich kraju wywodzi si z obcego jzyka?

Prof. Wadysaw Duczko*: Trudno. Tak jest od 1747 roku, kiedy na zebraniu naukowym Akademii Rosyjskiej w Petersburgu niemiecki historyk przedstawi dowody pozyskane dziki analizie zapiskw arabskich i bizantyjskich, z ktrych wynikao, e pastwo rosyjskie zaoyli Szwedzi. A byo to tu po wielkich wojnach, jakie car Piotr Wielki prowadzi ze szwedzkim krlem Karolem XII. Skandal wybuch straszliwy. W XIX wieku wycignito jeszcze wicej arabskich rde. Wskazyway one jednoznacznie, e Rusowie to Skandynawowie. Mimo to w XIX wieku usiowano dowodzi, e jest to okrelenie sowiaskie. Prbowano je odnosi do rnych maych rzeczek, ktre si nazyway Rosia itp. Te prby nie miay jednak zbyt wiele wsplnego z nauk. Co najwaniejsze prowadzone w tym samym czasie wykopaliska ujawniy, e na ogromnych poaciach Rosji mona znale groby czy osady, gdzie dominowaa skandynawska kultura materialna. W XX wieku wielu rosyjskich uczonych dao si przekona do tezy skandynawskiego pochodzenia zaoycieli ich pastwa. Cho do dzi kwestia ta budzi wiele emocji. Nadal jest kontrowersyjna? Tak jak bya przez ostatnie 300 lat. Po upadku Zwizku Radzieckiego, wikszo uczonych rosyjskich zaakceptowaa teori, e Skandynawowie odegrali gwn rol w powstaniu pastwa kijowskiego, e nazwa Ru jest pochodzenia szwedzko-fiskiego. Obecnie jednak w putinowskiej, nacjonalistycznej Rosji zaczyna si znowu od tego odchodzi. Z jakich sw dokadnie wywodzi si nazwa Ru ? Ma swoje pocztki w staroszwedzkim sowie roa, oznaczajcym wiosowanie, i od sowa rotsmenn, oznaczajcego wiolarzy oraz wypraw morsk. Sowo to przeksztacio si wrd Ugrofinw, ludzi zamieszkujcych w redniowieczu wielkie tereny od zatoki Fiskiej po Wog, w form rus. Finowie do dzi nazywaj Szwecj Ruotsi. Tak wic sowo Ru jest pochodzenia szwedzko-fiskiego. Kiedy Szwedzi przybyli na teren wschodniej Europy? Pierwsi Skandynawowie pojawili si tam ju w epoce brzu ok. 1000 roku p.n.e. Trzeba pamita, e Szwecja rodkowa ley bardzo blisko pnocnej Rosji. Wystarczy przepyn Zatok Fisk, by dosta si do jeziora adoga i dalej na poudnie - rzek Wochow do Dniepru lub Wogi. Przez setki lat Skandynawowie przybywali na tereny Rosji po wspaniae futra miejscowych zwierzt. Kiedy w VIII wieku w arabskim kalifacie istniejcym na terenie dzisiejszego Iraku dosza do wadzy nowa dynastia nastawiona na konsumpcj dbr luksusowych, w tym futer, Szwedzi

zwietrzyli w tym dobry interes. Zaczli dostarcza futra Arabom. I mimo e docieray one na Bliski Wschd przez licznych porednikw, to i tak by to niezy biznes i jedna z wanych przyczyn, dla ktrych zaczli si osiedla na terenie Europy Wschodniej. W poowie VIII Skandynawowie zaoyli emporium na rzece Wochow, nieopodal jeziora adoga.

Co oznacza ten termin? Emporium to miejsce handlu, gdzie zbierali si kupcy. Poniewa przybywajcy w obce strony handlarz stawa si akomym kskiem dla rabusiw, emporia znajdoway si zazwyczaj pod specjaln ochron krlw. Czy to szwedzcy krlowie mieli pod sw piecz emporium na rzecze Wochow, zwane dzi Stara adoga? Podejrzewam, e tak wanie byo, cho nie mamy na to adnych bezporednich dowodw. S za to przesanki, pozwalajce stwierdzi, e szwedzkie elity byy zaangaowane w zaoenie w 860 roku drugiej skandynawskiej osady na terenie pnocnej Rosji. Znajdowaa si ona niecae dwiecie kilometrw dalej na poudnie, przy rzecze Wochow, w okolicach jeziora Ilmie. Dzi nazywa si j Rurykowym Gorodziszczem, czyli Grodem Ruryka, cho jej pierwotna nazwa bya szwedzka i brzmiaa prawdopodobnie Holm, czyli pwysep. Rurykowe Gorodiszcze znajduje si zaledwie kilka kilometrw od zaoonego w poowie X wieku przez Ugrofinw i Sowian Nowogrodu. Czy zaoenie Holmu miao zwizek z przybyciem do pnocnej Rosji Ruryka zaoyciela ruskiej dynastii Rurykowiczw? Tak byo. Wydaje si, e pojawienie si na tych terenach klanu Ruryka w kocu lat 50. IX wieku (nazwa ta jest umowna, bo jest to posta legendarna) miao jeden cel zorganizowanie wielkiej wyprawy na Konstantynopol. W 860 roku mia miejsce pierwszy wielki napad Rusw, czyli Szwedw na to miasto. Nie mieli adnych szans na jego zdobycie, bo byo otoczone potnymi murami, ale w kronikach zachoway si wzmianki o tym, jak palili wszystko dookoa, mordowali ludzi. Potem te wyprawy Rusw na Konstantynopol stay si swoistym rytuaem, wszystkie kolejne generacje wadcw organizoway taki najazd. Spywali Dnieprem a do Morza Czarnego i stamtd wzdu wybrzey docierali do Bosforu. Kady z nich koczy si niepowodzeniem Szwedw i podpisaniem umowy z Grekami, ktra regulowaa sprawy handlu pomidzy Rusi a

Bizancjum. A jak doszo do podboju Kijowa? Pync Dnieprem w kierunku Konstantynopola, Rusowie zainteresowali si terenami naddnieprzaskimi. Kiedy dokadnie w podbj mia miejsce - nie wiadomo. Wszystko wskazuje, e na przeomie IX i X wieku. rda pisane mwi o ksitachz klanu Ruryka: Olegu i Igorze, ktrzy rozpoczli wwczas wadanie Kijowem. Nie rnili si przy tym wcale od innych wikingw z tego okresu - napadali i upili okoliczn ludno, nakadali na ni trybuty. No i oczywicie owili niewolnikw. Byli naprawd wielkimi owcami niewolnikw, ich sia i dobrobyt w ogromnym stopniu zaleay od handlu ludmi. Na pocztku X wieku kijowskie elity wywodziy si ze Skandynawii, za poddani byli sowiascy. Kiedy doszo do asymilacji Rusw? Pierwsza zmiana dotyczya imion. Dziki temu, e zachoway si skrty umw zawieranych pomidzy Rusami i Grekami, wiemy, i pocztkowo ludzie z klanu Ruryka nosili wycznie skandynawskie imiona: Oleg, czyli Helge, Olga - Helga, Igor - Ingvar... To sowiaskie imi Igor ma skandynawskie korzenie? Oczywicie. (miech) W tym tkwi zreszt problem - wietlani bohaterowie najstarszych ruskich kronik to w rzeczywistoci Szwedzi... Rosjanie nie mog si z t prawd do tej pory pogodzi... Wracajc jednak do tych umw zawieranych pomidzy Rusami a Grekami, z kad kolejn wida, e coraz wicej Szwedw nosi sowiaskie imiona. Kto nosi pierwsze takie imi w klanie Ruryka? Ksi witosaw, ktry si urodzi ok. 940 roku i zacz dziaa na arenie politycznej pod koniec lat 60. X wieku. Co jest najbardziej ciekawe, on nawet nie wyglda ju jak Skandynaw. Do czasw obecnych zachowa si opis witosawa sporzdzony przez Grekw. Gow mia niemal cakowicie ogolon, jedynie z tyu zosta mu pojedynczy kosmyk wosw. Czyli wyglda tak jak pniejsi kozacy. W jednym uchu mia zoty kolczyk ze szlachetnymi kamieniami. Skandynaw nigdy by takiego kolczyka nie zaoy, bo by zosta posdzony o to, e jest homoseksualist. witosaw by zreszt postaci bardzo barwn. Gdyby zrealizowa wszystkie swoje plany, mapa dzisiejszej Europy mogaby wyglda inaczej... Co zamierza? Chcia zebra cay swj klan i przenie jego siedzib nad Dunaj do Bugarii. Olnia go wspaniao ssiedniego Bizancjum. Plany ruskiego ksicia wystraszyy Bizantyjczykw, ktrzy bali si, e bdzie na nich napada. Dlatego zmontowali spisek z niebezpiecznymi koczownikami Pieczyngami zamieszkujcymi wwczas stepy ukraiskie. Kiedy ksi witosaw z czci swojej druyny zacz wpywa w Dniepr, zosta napadnity, zabity, a jego druyna wycita w pie. I tak jego ambitne plany nigdy si nie ziciy. Kto by jego nastpc? Jego syn Wodzimierz Wielki, ktry mia kontakty ze Skandynawi, ale z wychowania by ju Sowianinem. Wodzimierz trzy lata spdzi w Szwecji, bo uciek z Rusi, kiedy jego brat Jaropek prbowa go zabi. Jak wrci, rozpocz zupenie nowy okres obecnoci skandynawskiej na terenie Europy Wschodniej. Przywiz ze sob oddzia najemnych Skandynaww nazywanych Waregami. Rusowie byli osadnikami przenoszcymi si na tereny pnocnej Rosji na stae, natomiast szwedzcy Waregowie "zawodowymi" wojownikami, armi do wynajcia.

Jaka bya rnica pomidzy wiatosawem a Wodzimierzem? wiatosaw zachowywa si jak wiking, a wyglda jak koczownik i by klasycznym zaborc w stylu huskim. Wodzimierz by przede wszystkim wspaniaym politykiem, waciwym twrc Wielkiego Ksistwa Kijowskiego. Wodzimierz wada Rusi pod koniec X i na pocztku XI wieku. To okres, kiedy formowao si take i nasze pastwo. Na wschodzie mielimy szwedzkich Rusw, na pnocy Szwedw i innych Skandynaww. Nawet na Pomorzu byy wwczas osady duskie. W zwizku z tym rodz si oczywiste pytania: Czy wikingowie mieli wpyw na powstanie naszego pastwa? Czy Mieszko by wikingiem? Nie mamy adnych ladw obecnoci wikingw na obszarze obecnej Wielkopolski w IX wieku. Z XI wieku mamy jedynie spore iloci skandynawskiej broni. Co jest uderzajce, nie ma adnych dowodw na przebywanie na tych terenach skandynawskich kobiet. W Europie Wschodniej Skandynawek byo duo. eby jakie miejsce nazwa skandynawskim, czyli takim, gdzie istnieje spoeczno skandynawska, musz by rodziny. U nas tego nie ma. Istnieje teoria, wedug ktrej Mieszko czy Chrobry zatrudniali wikiskich najemnikw. Czy bro znaleziona na terenie Wielkopolski, gwnie w okolicach Jeziora Lednickiego, moe by tego dowodem? Nie mona tego wykluczy. Gdybym ja by Mieszkiem, natychmiast bym zaangaowa Skandynaww, bo byli oni jednymi z najlepszych wojownikw wczesnej Europy. Wracajc jednak do Mieszka... Jest z nim pewien problem. W zachodnich rdach pod dat 962 rok pojawia si wzmianka, e jest sobie w centralnej Europie jaki ksi Mieszko, ktry prowadzi wojny. Z zapiskw tych wynika, e jest wadc silnego ksistwa. Z kolei ydowski kupiec z arabskiej Hiszpanii Ibrahim Ibn Jakub, siedzc ok. 965 roku w Pradze, odnotowa, i wiele sysza o ksiciu Mieszce: ma on 3 tysice zbrojnych, ktrzy s bardzo duo warci, a na dodatek jest wadc potnego i bogatego pastwa. Dlaczego nikt wczeniej nie zauway istnienia w rodku Europy takiego silnego organizmu politycznego? Mieszko pojawi si na arenie dziejw nagle, niczym diabe z pudeka? Ma pani dobre skojarzenia. Nasz ksi pojawi si ni std, ni zowd. Chocia rda archeologiczne pokazuj, e ju w latach 30-40. X wieku kto, na pewno dziad i ojciec Mieszka, zniszczy plemienne grody w poudniowej Wielkopolsce i przerzuci przynajmniej cz mieszkajcej tam ludnoci na ziemi gnienieski, gdzie pojawio si nowe osadnictwo, ktrego wczeniej nie byo. Oznacza, to, e dokonano rozbicia jakich lokalnych si i powstay nowe orodki wadzy. Ale w historiografii niemieckiej pojawiay si stwierdzenia, e Mieszko by Skandynawem? W jednym z dokumentw, ktry wystawi Mieszko, pojawio si okrelenie Dagome. Wedug Niemcw oznaczao to, e nasz ksi mia na imi Dago i by wikingiem. Tymczasem owo okrelenie powstao prawdopodobnie na skutek bdu kopistw przepisujcych kolejne wersje tego samego dokumentu. Wspczesna modzie, tak bardzo zafascynowana wikingami pewnie by chciaa, eby Piastowie byli Skandynawami, ale nie ma si co oszukiwa - to lokalna, sowiaska dynastia.

Jakim wadc by Mieszko? Mia wielk klas. By jednym z wybitniejszych politykw europejskich X wieku. Jego decyzja o przyjciu chrzecijastwa bya wietna. Wiedzia doskonale, w jaki sposb to zrobi. Przyjcie chrzecijastwa od Czechw, a nie od Niemcw dowodzi jego niesychanego wyczucia politycznego. Innym niesychanie rozwaym posuniciem byo zawarcie sojuszu ze Szwedami, ktry przypiecztowao maestwo modej Mieszkwny ze szwedzkim krlem Erykiem Zwyciskim zawarte w 983 roku. Jakie mielimy wsplne interesy ze Szwedami? Szwedzi byli wrogami Duczykw. Za to Duczycy dogadywali si z ze Sowianami z dzisiejszych Niemiec: Obodrzycami i Wieletami. Z Obodrycami i Wieletami walczy Mieszko przez wiele lat. Wsppraca naszego ksicia i szwedzkiego krla bya wic logiczn konsekwencj wczesnej sytuacji politycznej. To by sojusz strategiczny. Co wiemy o dziewczynie, ktrej osoba gwarantowaa trwao tego ukadu? W sumie niewiele. Nawet nie jestemy pewni, czy naprawd nazywaa si witosawa, jak to wynika ze rde niemieckich czy angielskich. Wspominaj o niej te XIII-wieczne sagi islandzkie, w ktrych wystpuje niejaki Sigrid o przydomku, ktry mona przetumaczy jako dumna czy pyszna. To okrelenie dobrze oddaje jej charakter. Prosz pamita, e jej brat Chrobry te nie by aniokiem. Wydaje si, e Mieszko by bardziej na luzie, to by przede wszystkim dyplomat. Natomiast Bolesaw Chrobry zapisa si na kartach historii jako wielki wojownik, zwolennik zdecydowanych rozwiza siowych. Dlatego Niemcy si go tak bardzo bali. Myli pan, e witosawa bya podobna do swojego brata? Moliwe... (miech) Co byo zreszt dziwnego w jej maestwie ze szwedzkim krlem. Kiedy ju urodzia mu syna Olofa, nie miaa ju z nim wicej dzieci. Eryk zmar w 995 roku, a potem w niewyjanionych do dzi okolicznociach witosawa zostaa on krla Danii - Swena Widobrodego. Zacza wic sypia z wrogiem... I to z jakim skutkiem. W Szwecji urodzia tylko jednego syna, a w Danii czworo czy te picioro dzieci i to w stosunkowo krtkim okresie. Oznacza to, e albo Eryk by ju tak stary, e do niczego si nie nadawa, albo maonkowie si tak poarli, e przestali ze sob sypia. Wrd dzieci, ktre witosawa urodzia Swenowi, byy dwie bardzo wane postaci historyczne: Harald krl Danii oraz Kanut Wielki, krl Anglii, Danii i czci Szwecji. Kiedy Swen rozpocz wielkie dzieo swojego ycia - podbj Anglii na pocztku XI wieku, odesa witosaw do Sclavinii, czyli Polski. Mieszkwna wrcia na dwr swego brata Bolesawa. Ale gdy w 1014 roku Swen zmar, Harald i Kanut natychmiast wybrali si po ni osobicie do naszego kraju i zabrali z powrotem do Danii. To moe znaczy, e nie tylko bardzo j kochali, ale bya ona take wan przedstawicielk rodu Piastw na skandynawskich dworach krlewskich. Kanut Wielki rzeczywicie chyba zasuy na swj przydomek? Po mierci ojca i brata stworzy wielkie pastwo zoone z Anglii, Danii i czci Szwecji, nazywane dzi imperium Morza Pnocnego. Panowa do 1034 roku. W pamici potomnych zapisa si jako znakomity wadca. Myli pan, e to mieszkowe geny? Bardzo moliwe. Jak wiemy, wspczesna nauka coraz czciej dowodzi znaczenia genw dla rozwoju osobowoci, co oznacza, e nie moemy tej hipotezy odrzuca...

* Prof. Wadysaw Duczko, archeolog, przez ponad 20 lat wykada na szwedzkim uniwersytecie w Uppsali, a obecnie prowadzi zajcia na Akademii Humanistycznej w Putusku Anna Piotrowska