Wczesnoredniowieczny strj sowiaski w X- XIII wieku

"stajc do walki (...) niektrzy nie maj ani koszuli ani paszcza, lecz jedynie dugie spodnie podkasane a do kroku..." Prokopiusz z Cezarei (VI wiek) Na podstawie rde pisanych moemy stwierdzi, i Sowianie posiadali ubir, wykazujcy duo cech odrbnych w stosunku do innych ludw wczesnoredniowiecznych. Wymownym tego dowodem jest choby przekaz Fredegara z okoo 660 roku, donoszcy o pole krla Dagoberta, ktry dosta si przed oblicze Samona dziki przebraniu si w strj sowiaski. Podobnie mwi pniejsze rda arabskie czy ydowskie. Ibrahim ibn Jakub tak pisze o Sowianach: "ubieraj si w szaty przestronne, tylko mankiety ich rkaww s obcise" . Arab Gurdezi (poowa XI wieku) podaje take w opisie obyczajw Sowian Wschodnich i... "Ubieraj si w koszule i nakadaj buty. Ich trzewik ksztatem podobny jest do buta tabarystaskiego, ktrego uywaj kobiety z Tabarystanu (prowincji w pnocnej Persji)...". Ponad sto lat pniej, spisujcy ywoty w. Ottona z Bambergu, kronikarz Ebon, przekazuje, i jeden z pomocnikw witego, chcc przemkn si niepostrzeenie do kciny (wityni) sowiaskiego boga Trzygowa, musia naoy strj sowiaski, a mianowicie jaki bliej nieokrelony "kapelusz barbarzyski i paszcz". Jak wyglda wic w strj, ktry my dzisiaj z tak pieczoowitoci staramy si odtwarza. O tym poniej. Przewaajcym elementem odziey ludnoci sowiaskiej bya koszula z lnianego ptna, noszona bezporednio na ciao zarwno przez kobiety jak i mczyzn. Zwano j powszechnie giezem, rub, rubach, czasem te czechem. Giezo takie sigao poza kolana, byo lune, najczciej z okrgym wyciciem przy szyi i dugimi, zwajcymi si ku nadgarstkom rkawami. Od bioder w d miao wyranie trapezoidalny ksztat co wiadczy o jego poszerzaniu. Niektre przekazy zdaj si wskazywa, i giezo noszono niekiedy, by moe dla ciepa, przepasane w talii. Rkawy krojono prawdopodobnie oddzielnie w ksztat prostokta bd trapezu, doszywajc je nastpnie do prostej krawdzi koszuli. Prcz giez, z lnu, najpowszechniej wrd Sowian produkowanego i wykorzystywanego materiau, sporzdzano rwnie chusty, ktrymi kobiety okryway si podczas chodu i deszczu. Opisuje je ydowski pisarz z XI wieku Josep Qara "Maatapot, s to wzorzyste szaty lniane, ktrymi okrywaj si kobiety kanaanickie (sowiaskie). Nazywaj je w jzyku kanaanickim plinq, a niekiedy zw je w jzyku kanaanickim udiz" . Sowiaski termin pelena lub pelenka odpowiadajcy owemu plinq oznacza przykrycie gowy, pacht, zason, caun. Najprawdopodobniej peleny okryway ca posta kobiec od stp do gowy. Relacja ta przekazuje, i byy one wzorzyste, co pozwala je wiza z tak zwanymi pstruchami -

prostoktnymi, rnobarwnymi narzutkami noszonymi jeszcze w XIX wieku na Mazowszu, Kujawach i w Wielkopolsce. Z takich barwnych tkanin sporzdzano zapewne te zapaski, osaniajce w chodne dni biodra kobiet. Zapaski te skaday si z jednego lub te dwch prostoktw zachodzcych na siebie, wizanych w pasie i tworzcych rodzaj spdnicy. Zim owe okrycia skadajce si z pelenki i zapaski nie wystarczay, nakadano wic na lniane giezo wenian, lun i swobodn sukni z rkawami. Prawdopodobnie ju we wczesnym redniowieczu, moe w czasie ostrych zim, kobiety sowiaskie okryway nogi czy to nogawicami sukiennymi lub pciennymi czy te poczochami wykonanymi szydekiem (szydeka znaleziono w warstwach z XI wieku w Opolu i Gdasku), przy ktrych wyrobie stosowano techniki dziania czy plecenia igowego (znanego w caym regionie Batyku). Nakrycie gowy Sowianek stanowio wany element ubioru, pozwalao rwnie odrni matk od panny. Pierwsza nosia gow zakryt, a wosy upite, druga miaa wosy rozpuszczone lub splecione w kosy (warkocze), przytrzymywane nad czoem wstk, krajk lub specjalnie sporzdzonym z tkaniny czkiem, niekiedy bogato zdobionym. Do czek przymocowywano rnego rodzaju kabczki skroniowe, a na Rusi czsto tzw. koty, misternie zdobione wyobraeniami zwierzt. Matki okryway gowy zawojem zapewne lnianym, biaym, std zapewne wzio si okrelenie - biaogowy. Zawoje te zwano rwnie podwijkami, od czego wzia si starosowiaska nazwa matek - podwiki. Nie wiadomo za kiedy wrd Sowianek pojawi si czepiec, charakterystyczny jeszcze w czasach nie tak odlegych dla caej Sowiaszczyzny jako symbol zamcia. Niewykluczone i znany by on ju we wczesnym redniowieczu. Ubir mski niewiele rni si od kobiecego. Poza lnian rub podstawowym odzieniem byy gacie, okrywajce nogi i biodra, zwane te nogawicami. Ikonografia ruska z XII-XIII wieku pokazuje mczyzn w gaciach do obcisych, w kostce wpuszczonych w obuwie. Niekiedy, by moe dla ciepa, oplatano je a po kolana wizadem, zapewne z yka, rzemieni lub dugiej krajki. Gacie wykonywano z tkanin lekkich, lnianych, na zim natomiast mogy by cieplejsze, z sukna wenianego lub przypominajcego dzisiejsze spodnie gralskie. Ju w XI wieku obok wskich nogawic, uywano, zwaszcza na Rusi, szerokich gaci w typie szarawary. Szczeglnie dobrze prezentoway si one przy wysokich sigajcych prawie kolan butach- tzw. skrzniach.

Za okrycie wierzchnie suya soroka, zwana te sukni (ruskie "sukno", "sukman"), zakadana na lniane giezo. Jest to odzienie krtkie, na og nie zakrywajce kolan, przewizane w biodrach, w grnej czci obcise, od pasa sfadowane, pod szyj wycite na okrgo z przeciciem pionowym do poowy piersi. Wycicie to wykaczano haftem bd naszywano krajki. Krajkami zdobiono rwnie wskie, dugie rkawy w nadgarstkach i powyej okci. Suknie byy wykonane zazwyczaj z weny. Stroju dopenia paszcz spinany ozdobn zapink. Zim noszono powszechnie czapy z futer zwierzyny ownej lub baraniej. Czapy te miay specyficzny wygld znany choby z rzeby tzw. wiatowida Zbruckiego i ruskiej ikonografii. Charakteryzoway si owalnym ksztatem, z wywinitymi krawdziami, futrem na wierzch. Niezbdnym dopenieniem odziey byo obuwie (omwione w osobnym artykule) oraz wszelkiego rodzaju pasy i paski; skrzane, tkane (krajki) czy plecione, suce do przepasywania gieza, podtrzymywania gaci i zapasek. Paski te, jak wiadcz czsto znajdowane przez archeologw sprzczki, miay do 2,5 centymetra szerokoci. Zdobione byy piknymi aplikacjami i zakoczeniami z brzu. Przymocowywano do nich pochewki do noy czy oseek, sakiewki, woreczki i inne podrczne przedmioty. Tak w zasadniczym zarysie wygldaa odzie ludnoci wiejskiej. A jak byo w miastach i na dworze ksicym? Podstawow tkanin wykorzystywan przez ludno wczesnych miast by len, z ktrego wykonywano bielizn i lekki strj domowy. Odzienie to nie rnio si zasadniczo od wiejskiego gieza, ktre jak wida miao charakter ponadspoeczny. Tkaniny weniane, noszone za to czciej, byy zwykle gadkie, niespilnione o kolorach ciemnych, szarych i brzowych lub jak na przykad w Gdasku - o zabarwieniu czarnym. Z takich czarnych, cienkich materiaw, na og starannie tkanych, sporzdzano w Gdasku suknie noszone i przez kobiety i przez mczyzn. Suknie te w XII-XIII wieku zway si nieco w pasie, a doem byy rozszerzane za pomoc klinw. Owe dugie i szerokie sukmany, ukadajce si w fady, dziki wszyciu klinw byy popularne w caej wczesnej Europie, ktra przeja t mod chyba ze Wschodu. Rkawy takiej sukni zway si ku nadgarstkom. Obok jednolitej sukni, kobiety nosiy by moe ubir dwuczciowy skadajcy si ze spdnicy i osobno nakadanego staniczka. Mczyni obok dugich sukien noszonych w chodne dni, do pracy nakadali zazwyczaj krtkie tuniki, nie rnice si od ubioru wiejskiego. Podobnie tez nogi okrywano gaciami: lnianymi - latem, a sukiennymi zim, lub nogawicami przymocowywanymi za pomoc rzemieni czcych si z paskiem obejmujcym giezo. Suknie i soroki wykonywane byy czsto z tkanin pasiastych, starannie dobieranych kolorystycznie. Pasiaki

takie najczciej robiono z weny, ale zdarzay si te lniane lub lnianokonopne, czyli tzw. parciane. Nie stanowiy one chyba specjalnoci sowiaskiej, wystpuj bowiem take w Skandynawii (Birka) i we Flandrii. Moda na nie upowszechnia si w XII wieku i trwaa po wiek XIV. Wysunito tez, i o regionalnych odmiennociach tych tkanin decydowa mogy zestawienia barw i ukady wskich i szerokich pasw. Czybymy mieli do czynienia z chci pokazania w ten sposb odrbnoci plemiennej bd regionalnej? Trudno powiedzie. Tkaniny pasiaste czono rwnie z gadkimi, na co wskazuj wykopaliska w Gdasku, wtedy byy uywane do lamowania krawdzi sukien. Tkaniny kraciaste rzadkie s natomiast w wykopaliskach sowiaskich i stanowiy najpewniej import ze Skandynawii, Anglii lub Szkocji. Do sporzdzania okry uywano take skr cielcych, owczych lub kozich. Wykonywano z nich wysokiej jakoci kaftany bd tuniki. Byy one niekiedy bogato zdobione. Ubiory weniane zapinano na guzy metalowe, drewniane (w postaci przedziurawionej kostki rdstopia wini), bd te zwijano rzemienny pasek, tak aby koce tworzyy nk guzka. Jak ju wspomniaem zdobnicz funkcj peniy kolorowe krajki weniane, wykonywane na krosienkach (bartkach) lub tabliczkach, uywane do lamowania odziey i przewizywania w pasie. Pocztkowo krajki sporzdzano z wielobarwnych nici wenianych, natomiast pod koniec XI wieku zjawiaj si i zaczynaj dominowa krajki jednobarwne ciemnobrzowe, czarne, oliwkowe. Prcz nich , na og monotonne, czarne lub brzowe okrycia weniane zdobi czsto kolorowe hafty, stosujce rne ciegi: acuszkowe, ptelkowe czy dziergane. Do wielkich miast czsto docieray rwnie importowane tkaniny, zarwno wspomniane ju o kraciastych wzorach jak i jedwabne, gadkie lub wzorzyste, pochodzenia najczciej bizantyjskiego. Nosia je grupa najzamoniejszych mieszczan, jednak wydaje si, i czsto znajdowane jedwabne krajki mogli nosi i biedniejsi mieszkacy, zwaszcza e ju od XI wieku pewne iloci tkanin jedwabnych mogy pochodzi z rodzimej produkcji, jak na to wskazuje odkrycie w Poznaniu trzynastu duych kokonw jedwabnikw. Przejdmy teraz pokrtce do stroju dworskiego. Podstawowe znaczenie mia tutaj paszcz, symbol dostojestwa, rnicy si od pospolitych dugoci, sigajc niekiedy kostek, rodzajem tkaniny wysokogatunkowej, czsto importowanej, w kolorze zwykle kontrastujcym z lunymi szatami, na ktre by narzucany i sposobem noszenia - na ksztat togi. Spinano go na prawym ramieniu zdobn zapink albo te zawizywano jedynie na wze. Popularny by te sposb spinania paszcza na karku za pomoc piercienia przez ktry przewlekano rogi tkaniny. Letnie paszcze zdobio podszycie z jedwabiu lub lamowanie zotolit tkanina czy futrem. W kolorystyce tkanin dominoway barwy purpurowe, biae i przede wszystkim zote. Na Rusi jedwabne tkaniny zotolite zwano "pawookami".

Uywano rwnie powszechnie zotogowi, barwnych jedwabi i safianw. Do ulubionych motyww dekoracyjnych w hafcie naleay rne przedstawienia geometryczne: koa, palmety, gwiazdy a take ory i mityczne stwory. Podobnie jak w caej Europie podstawowym mskim odzieniem bya tunika (czyli po sowiasku - soroka) ze zwajcymi si od okcia ku doniom rkawami, doszywanymi do korpusu bez podcicia na pach. D soroki rozszerzay boczne kliny, tworzce po przepasaniu fady. Sigaa ona poowy ydki, a nawet kostek. Z tkaniny wzorzystej krojono zapewne fason prosty, niefadujcy si, tak aby eksponowa dese materiau. Tkaniny gadkie, jednobarwne sukna, czsto importowane, flandryjskie - pallia frisonica, zdobiy lamowania haftowane niekiedy zotym jedwabiem. Pod szat wierzchni uywano zapewne bielizny, w postaci gieza z cienkich tkanin lnianych bd jedwabnych. Wyej urodzeni nosili zapewne lniane lub weniane spodnie/nogawice, wpuszczane czsto w zakrywajce kostk ozdobne obuwie. O dworskim ubiorze kobiecym sprzed XII wieku nie mona zbyt wiele powiedzie. Pewnie niewiele rni si od stroju kobiet z niszych warstw spoecznych, wykonany by tylko z lepszych tkanin. Naley wic sdzi, i powszechnie noszone byo lniane, cienkie giezo, z rkawami lub bez, zalenie od pory roku, oraz dug sukni wierzchni z drogich tkanin wenianych lub jedwabnych, z rkawami. W XII wieku rozpowszechnia si moda na wyduanie rkaww sukni, co uzyskiwano przez ich rozszerzanie i rozkloszowanie w dolnej czci tak, i sigay nawet kostek. Moda ta koczy si okoo poowy XIII wieku, kiedy to znw zaczynaj dominowa suknie ze zwajcymi si rkawami. Nakrycie gowy kobiet dworskich byo dwuczciowe, skadajce si z podwiki okalajcej twarz oraz zawicia okrywajcego gow i wosy, i spywajcego na ramiona w formie cienkiej chusty. W XIII wieku na pewno wystpuj ju niskie czepki, suce za podstaw dla zotych diademw, zdobicych gow na ksztat korony, czsto wysadzanych drogimi kamieniami. Strj kobiety dopenia oczywicie paszcz, zarzucany na ramiona i spinany klamr umieszczon z przodu, na piersiach. Paszcze takie o pkolistym ksztacie, na zim noszono podszyte futrami popielic, soboli lub bobrw. Szyto je z tkanin cikich, flandryjskich, aksamitw wschodniego pochodzenia, ruskich pawook, barwnych i wzorzystych. w paszcz zsuwa si nieco na ramiona pozostawiajc je nieco odkryte i ukazujc ozdobne wykoczenie sukni wok szyi. Z analizy ikonografii zachodnioeuropejskiej i ruskiej nasuwa si spostrzeenie, i w kocowej fazie wczesnego redniowiecza, ziemie sowiaskie, pooone w strefie kontaktu wiata wschodniego i zachodniego, swobodnie czerpay wzory z obu kultur, tworzc styl wzbogacony tradycjami wasnymi, rodzimymi, ktry przedstawiono w niniejszym szkicu. Piotr Niemir Kotowicz

Bibliografia: ABRAMOWICZ A. - 1962 - "Studia nad genez polskiej kultury artystycznej", d. HENSEL W. - 1971 - "Do dyskusji nad wczesnoredniowiecznym strojem sowiaskim", SLAVIA ANTIQUA, tom 18, s.s. 54-61. KAMISKA J. - 1967 - "Odzie", (w:) SOWNIK STAROYTNOCI SOWIASKICH, tom 3, cz. 2, N-O, s.s. 460-461. KAMISKA J. - 1977 - "Tkactwo", (w:) SOWNIK STAROYTNOCI SOWIASKICH, tom 6, cz. 1, T-U, s.s. 87-90. KAMISKA J., NAHLIK A. - 1958 - "Wkiennictwo gdaskie X-XIII", d. MAIK J. - 1986 - "Wczesnoredniowieczne wyroby wkiennicze w Wolinie", MATERIAY ZACHODNIOPOMORSKIE, tom 32, s.s.155-180. MAIK J. - 1988 - "Wyroby wkiennicze na Pomorzu z okresu rzymskiego i ze redniowiecza", Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask. MAIK J. - 1991 - "Tekstylia wczesnoredniowieczne z wykopalisk w Opolu", Warszawa-d. MOLDENHAWER K. - 1960 - "Jedwabnictwo w Polsce i innych krajach sowiaskich we wczesnym redniowieczu", ARCHEOLOGIA POLSKI, tom 5, z. 2. NAHLIK A. - 1959 - "Tkaniny wykopaliskowe z wczesnoredniowiecznego Wolina", MATERIAY ZACHODNIOPOMORSKIE, tom 5. NAHLIK A. - 1964 - "Tkaniny weniane importowane i miejscowe Nowogrodu Wielkiego w X-XV wieku" Wrocaw. NAHLIK A. - 1965 - "Tkaniny wsi wschodnioeuropejskiej X-XIII w.", d. NAHLIK A. - 1966 - "Rozwj wkiennictwa w okresie wczesnego feudalizmu", (w:) "Zarys historii wkiennictwa na ziemiach polskich do koca XVIII wieku", Warszawa, s.s. 62-92. NIESIOOWSKA-WDZKA A. - 1965 - "Wyniki bada nad tkaninami z najstarszych warstw grodu w Santoku", ARCHEOLOGIA POLSKI, tom 10, z. 1. PIECH Z. - 1990 - "Strj insygnia i atrybuty ksit piastowskich do koca XIV w. (cz 1)", KWARTALNIK HISTORII KULTURY MATERIALNEJ, tom 38, z.1-2, s.s. 3-35. PRZEWORSKA-ROSEN J. - 1954 - "Ubir na ziemiach polskich w okresie wczesnego redniowiecza", POLSKA SZTUKA LUDOWA, z.1, s.14 i n. SAMSONOWICZOWA A. - 1974 - "Ze studiw nad odzie ludnoci zamieszkujcej ziemie polskie we wczesnym redniowieczu", PRACE I MATERIAY MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO I ETNOGRAFICZNEGO W ODZI, Seria Archeologiczna, nr 24, s.s. 5-40. SIKORSKIA. - 1989/1990 - "Tkaniny z wczesnoredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego w Dbczynie, gm. Biaogard, woj. koszaliskie", MATERIAY ZACHODNIOPOMORSKIE, tom 35-36, s.s. 159172.