PIERWSZY ROZDZIA DZIEJW

I Od bardzo dawnych czasw posta naszego kraju zmieniaa si ju niewiele. Urocze wzgrza Mazur, Suwalszczyzny i Pomorza usypa i porzebi lodo wiec, ktry grubym paszczem spezajcym ze Skandynawii pokrywa ongi Polsk i jakie dziesi tysicy lat temu cofn si ostatecznie. Nieco - to znaczy okoo dwch tysicy zim - pniej Batyk, bdcy przez czas pewien ogromnym jeziorem rdldowym o wodzie sodkiej, odzyska poczenie z Atlantykiem i znowu sta si morzem. Dawniej wicej byo bagien, mokrade i lasw, chocia ju tysice lat temu czowiek zacz uprawia urodzajne pola dzisiejszej Wielkopolski i Kujaw, Maopolski, lska, Pomorza, Lubelszczyzny i ziemi sandomierskiej. Rzeki bardzo zmieniay koryta, wody rzebiy powierzchni ziemi, obic wwozy i jary. Wiecznie bura od piachu Wisa uksztatowaa z niego ca, wasn delt. Poudniowe wybrzee Batyku wznosio si kiedy wyej i sigao dalej na pnoc ni obecnie. Przemiany te, pozornie uderzajce, mao jednak znacz w porwnaniu z tamtymi wstrzsami w dziejach globu, ktre wydwigny Karpaty i Gry witokrzyskie. Dla badaczy i mionikw przeszoci narodu najwaniejsze s jednak inne zmiany na licu ziemi - zmiany drobne, goym okiem niemal niedostrzegalne, lecz dziejce si cigle. One wanie zrodziy zjawisko, ktrego przez setki lat nie umiay rozwika najtsze umysy ludzkie. Sawny historyk polski Jan Dugosz, piszcy w wieku XV, na pocztku swojego dziea umieci krtki rozdzia: Dwie rzeczy osobliwe w Polsce". Trzeba go przytoczy w caoci:
Dwie za rzeczy ma Polska cudowne i podziwienia godne, o ktrych nie pojmuj, dlaczego milczy Solinus, opisujcy bardzo starannie inne ciekawoci wiata, ile e s prawdziwe i zasuguj na wzmiank, jako dziea twrczej potgi przyrodzenia, nie poledniejsze bynajmniej od tych, ktre rzeczony Solin wymienia. Naprzd, i na polach wsi Nochowa, blisko miasteczka Szremu, w

diecezji poznaskiej, tudzie we wsi Kozielsku, w obwodzie Pauk, niedaleko miasteczka ekna, rosn garnki wszelkiego rodzaju, same przez si, sztuk wyczn przyrody i bez wszelkiej pomocy ludzkiej, ksztatw rozmaitych, podobne do tych, jakie ludziom su do domowego uycia; sabe wprawdzie i mikkie, dopki spoczywaj w ziemi i w swoich jamach rodzinnych, ale gdy z nich wydobyte, na wietrze albo socu stwardniej, dosy mocne. S one rozmaitej postaci i objtoci, niemal jakby sztuk garncarsk wyrabiane; a co mi jeszcze dziwniejszym si wydaje, e plodnosY ich przyrodzona, jak uwaano, nigdy si nie zmniejsza, chocia ziemia nie bya otwierana. Po wtre, e w lasach, polach i borach miasteczka Potylica tudzie wsi Hrabieni i Prosni, w okolicy beskiej, diecezji chemskiej, drzewa sosnowe tak wasno maj i przyrod, e jeli si z nich cz jak, np.ga lub prtek, utnie albo odamie, bd cale drzewo spuci, po kilku latach, to co byo drzewem z yciem rolinnym, przybiera posta i wasnoci krzemienia i jak krzemie rodzimy za uderzeniem ogie wydaje, zachowujc objto i ksztat, w jakim byo ucite, przyrod za gazu i krzemieca.

Zostawmy przyrodnikom tajemnice chemskich sosen, zajmijmy si za to ow niezwyk waciwoci gleb polskich, ktre oprcz pszenicy i yta od niepa mitnych czasw rodz" take gliniane naczynia. Co zima butwiej miliardy i miliardy szcztkw rolinnych. Warstwa ycio dajnej prchnicy pokrywajcej pola ronie w sposb niedostrzegalny, lecz niepowstrzymany i stay. Wiatry przynosz py, dna wd podnosz si cigle od muu i obumarych resztek ziela. - We Wrocawiu podne wau wznie sionego blisko tysic lat temu pokrywa dzi Odra na chopa gboko. W Biskupinie skrawek ziemi, ktry by ongi wysp, od dawna przyrs do staego ldu, a lustro jeziora podnioso si bardzo znacznie. Grubiejcy cigle zewntrzny paszcz ziemi wchania i kryje lady prastarej dziaalnoci czowieka. Potrafi si w nim znakomicie przechowa rzeczy znacznie bardziej wiotkie od wypalonych w ogniu i bd co bd twardych garnkw. Piszcy te sowa przyglda si kiedy w Wielkopolsce, jak specjalici badali jam, ktra kilkaset lat temu suya ludziom za wdzarni ryb. Wykop poprowadzono tak, aby jego pionowa ciana przecia ow jam wzdu osi i ukazaa cay jej przekrj. Podobny by do duego i szerokiego worka, od dawna rzecz jasna szczelnie wypenionego ziemi, znacznie ciemniejsz od otaczajcej tawej gleby. Od brzegu do brzegu dawnej wdzarni - poziomo - w niere gularnych odstpach widniay delikatne, liczne i niemal czarne prki - ca kiem, jakby j kto naumylnie w poprzek pokreli poyskujcymi pasemkami. Byy to lady wielkich deszczw spadych przed wiekami, gwatownych ulew, po ktrych w miejscach zaklnitych zostaj kaue, a potem warstewki wyschego bota. Py i kurz grubo pokryj tak czarn skorupk, przechowaj j w onie ziemi. Pniej zdarzy si inna wielka burza, w pytszej ju jamie
Q

zostanie po niej znowu tafelka szkliwa i jeszcze... i jeszcze jedna... A kopic Hol czowiek przetnie je wszystkie i pokae widok boczny. Ziemia gromadzi prochy" i strzec ich potrafi zadziwiajco wiernie. Kto zwiedza stare kocioy Krakowa, ten wie, e schody wejciowe wiod w nich nie w gr, lecz w d. Tak jest w kociele Mariackim, podobnie u Dominikanw, Franciszkanw, u w. Wojciecha i w tylu innych wityniach caej Polski. Bo powierzchnie, na ktrych je ongi budowano, zniky ju dawno pod kolejno nakadajcymi si na siebie sojami brukw, gruzw, zgliszcz, popiow i nowo zakadanych podwalin. Podoga kocioa stanowi wic jak gdyby wysepk dawnoci, zapad w gb gruntu i ogrodzon zewntrznymi murami. Lecz zdarza si czsto, e pod t posadzk le przez wszystkich zapomniane odziomki cian i kolumn jeszcze bardziej sdziwych gmachw. Tak byo zwaszcza w Poznaniu. Jeszcze dwiecie lat temu powszechnie mniemano za Dugoszem, e ziemia sama, sztuk wyczn przyrody", rodzi gliniane garnki oraz inne dziwa. Dopiero wspczesny Adamowi Mickiewiczowi Adam Czarnocki, uywajcy pseudonimu Zoriana Dogi Chodakowskiego, pierwszy u nas j si syste matycznego, naukowego badania przechowywanych przez ni prochw".
Zabezpieczmy przypadkowe, do czste odkrycia z ziemi, te rne male posgi, obrazki, narzdzia kruszcowe, naczynia, garnki z popioami - pisa. - Zliczmy i poznajmy wymiarem dokadnym wszystkie potne mogiy... zdejmijmy plany pooe z miejsc zaleconych znakomi toci starodawn dla objanienia starego sta, ' nie dozwalajc adnemu uroczysku pj w zapomnienie.

Zorian Doga Chodakowski by najpierwszym polskim archeologiem, czyli badaczem, ktry odtwarza histori, wieci o niej czerpic nie z pisanych dokumentw, rocznikw i kronik, lecz z rzeczy materialnych, z samych zabytkw przeszoci. Dziki archeologii wiedza nasza signa w czasy zupenie zamierzche. Odyy w niej spoeczestwa wymare przed setkami stuleci, zapomniane i bezimienne. Nie dotaro do nas ani jedno ich sowo, nie zachowaa si adna wiadomo o jakiejkolwiek dziejowej postaci. Nazwy nadawane dzi tym pra starym plemionom s umowne, uczeni sami je tworz, biorc pod uwag najbardziej charakterystyczne cechy znalezisk lub miejscowoci, gdzie je wykryto. wiedza dostarczona nam przez archeologi jest ogromna i bezcenna, lecz
Cz

yli dawnych wsplnot terytorialnych.

jakby niema. Ukazuje wcale szczegowe obrazy epok dawno minionych, zaznajamia z zasadniczymi liniami przemian, z zadziwiajc wyrazistos'cia odsania dziaanie samych motorw postpu. Dziki archeologii na przykad moemy si przekona, jak ogromn rol dziejow odegraa zwyka motyka, jak bardzo podnioso si i udoskonalio ycie szczepw uprawiajcych rol. Jednake nauka sigajca w epoki, ktre jeszcze nie znay pisma, nie moe dostarczy nam wiadomoci o poszczeglnych ludziach i stwarzanych przez nich faktach. Gucho w niej o gwnej sile dziejotwrczej - o ywej osobie czowieka. , Pomimo to archeologia, interesujca si zabytkami, mwi nam nie o nich i tylko, lecz o historii ludzkoci. Wprowadza nas w tajemnice jej dziejowego rozwoju, trwajcego ju kilkaset tysicy lat.

II Mona bardzo dugo cofa si w przeszo, poszukujc najdawniejszych ladw czowieka. Prawdopodobnie ju dwiecie tysicy lat przed Chrystu sem, kiedy klimat u nas by ciepy, niczym dzi w okolicach podzwrotniko wych, pojawiy si na naszych ziemiach pierwsze istoty praludzkie. Zwizek pomidzy dob dzisiejsz a bardzo dawnymi czasami tak ju ca kiem si nie zerwa, skoro faktem jest, e w modszej epoce kamiennej (3000-1700 p. Chr.) hodowano u nas te same gatunki byda domowego, ktre wystpuj i dzi. Przed cztedziestu piciu wiekami przywdrowao na nasze ziemie plemi, j ktre od charakterystycznych ozdb na jego glinianych garnkach zwiemy ludem ceramiki wstgowej". Przyszo z poudnia. Tajemniczy szczep, ktry grzeba swych zmarych w pozycji skurczonej - przed pochwkiem krpujc zwoki sznurem i ukadajc je na boku - dokona wielkiego dziea historycz nego: przynis ze sob umiejtno uprawy roli - n a razie tylko drewnian lub kamienn motyk. Rolnictwo bardzo potnie, a do gruntu, przeobrazio ycie ludzi wczes nych. Wzrosa gsto zaludnienia. Wdrowne dotd gromady owcw i paste rzy jy si osiedla, na stae wiza z ziemi i krajem. Niepostrzeenie i z wolna zaczy si odtd wytwarza warunki, z ktrych wyoni si miay pojcia narodu i ojczyzny. Jakie cztery tysice lat temu - czyli mniej wicej wtedy, kiedy biblijny

10

\hraham wywdrowa z miasta Ur - po obu brzegach Wisy yo plemi ucharw lejkowatych". Nazwa pochodzi znowu od wygldu glinianych garn kw ktre uczeni wykopali w wielu miejscach Polski. Byy pikne, ksztatne, o charakterystycznych gardach rozszerzajcych si ku grze na ksztat lejka. Lud ten zostawi nam po sobie nie lada jakie pamitki. W wojewdztwie kieleckim, w dolinie rzeki Kamiennej - koo wsi Krze mionki Opatowskie - znajduj si doskonale zachowane szcztki kopalni. Do dzi trwaj rozlege podziemne komory i chodniki, z ktrych wczeni grnicy narzdziami z rogu wyamywali najcenniejszy wtedy surowiec przemysowy krzemie. Jest on w tamtych stronach piknie prgowany. Zrobiona z niego siekierka bya znamieniem zamonoci i dostojestwa waciciela, stanowia towar poszukiwany w rozlegym handlu. Inne, bardziej na pnoc zamieszkae grupy pucharowcw" pierwsze w dziejach zwrciy uwag na bursztyn batycki, zaczy go gromadzi i sprze dawa w dalekie strony. Tak zapocztkowany zosta synny w historii szlak bursztynowy, ktry w przyszoci mia wzbogaca mieszkacw ziem pol skich. Jantar bowiem - zwany po acinie genitum terrae - by bardzo ceniony i poszukiwany w najpotniejszych pastwach wczesnego wiata, nad Morzem rdziemnym - w Grecji, Kartaginie i w samym Rzymie. W rozmaitych miejscach - na przykad na Pomorzu i na Kujawach - dotd przetrway potne mogiy pucharowcw". Maj ksztat ziemnych nasypw, dugich nieraz na sto metrw i szerokich na dziesi, a obstawionych dokoa ogromnymi gazami. Jak gromadzono te kamienie o wadze tysicy kilogramw, kiedy nikt u nas nie zna wtedy wozu? W takim olbrzymim grobie skadano zwoki jednego czowieka. A wic ju cztery tysice lat temu nie byo rwnoci midzy ludmi. Uroczysty pogrzeb nalea si tylko najpotniejszym. W grobach wczesnych znajduj si niekiedy rzeczy, od ktrych i dzi jeszcze wieje groza. Odnajdywano szkielety z poamanymi komi, zmasakro wane, z kamieniami wtoczonymi midzy szczki - i obstawione wok boga tymi darami. Zdarza si, e nad gwnym, uoonym na wznak nieboszczykiem jakby czuwaj trzy siedzce kociotrupy - moe niewolnikw czy sug, odda nych wadcy na pomiertn ofiar. Ponure te zabiegi miay pewnie uagodzi dusz zmarego, za wszelk cen uniemoliwi jej powrt ze wiata cieni i nagabywanie ywych. Takie byy religijne wyobraenia plemion, ktre potrafiy budowa rozlege kopalnie i organizowa dalekosiny handel bursztynem! Mniej wicej tysic siedemset lat przed Chrystusem koczy si dla naszych

11

ziem modsza epoka kamienna. Narzdzia zrobione z gadzonego krzemienia pomau wychodz z uycia i ludzie zaczynaj si posugiwa broni i przed miotami z brzu. Epoka jego trwa pene tysiclecie, do 700 r. p. n. e., kiedy przychodzi kolej na elazo. Pamitajmy jednak, e rachunek odnosi si tylko do naszych ziem. W Syrii i w Azji /Mniejszej odkryto elazo ju w XV w. p. n. e. Kiedy u nas wstgowcy" przynieli ze sob pierwsze motyki - w takim Egipcie od dawna ju stay sawne piramidy faraonw oraz Sfinks. W rozmaitych krajach historia rozwi jaa si bardzo niejednolicie. W Australii do dzi yj plemiona uywajce tylko kamiennych narzdzi. W epoce brzu zaczy si wytwarza formy ycia majce ju bezporedni zwizek z najstarszymi dziejami Sowiaszczyzny. Przodkowie jej yli we wsplnocie z praszczurami ludw batyckich, czyli Litwinw i otyszy oraz wymarych lub wymordowanych Prusw i Jadwingw. W epoce brzu wrd szczepw zamieszkaych midzy Odr a Dnieprem pocza si wyksztaca ich wasna, zupenie odrbna kultura. W tych czasach do odlegych wspomnie zalicza si ju okres tak zwanego matriarchatu, kiedy to najwaniejsz osob bya matka rodu. Prasowianie albo - mwic ostroniej - ich praprzodkowie yli w ustroju patriarchalnym, pod wadz ojcw rodzin, czcych si na podstawie pokrewiestwa oraz gospo darki w rody. Te ostatnie mogy ju wtedy jednoczy si w plemiona, w razie potrzeby wybierajce sobie przywdcw. Pomidzy 1300 a 400 rokiem p.Chr. na ziemiach pniejszej Polski rozwi na si i bogato rozkwita kultura, zwana uyck i uwaana za sam wit dziejw Sowiaszczyzny. Nazwa std pochodzi, e pierwsze odkrycie jej zabytkw nastpio na uycach. Ale kolebk tej kultury s ziemie Polski zachodniej. Wpywy jej sigay daleko na zachd, poudnie i poudniowy wschd, take na Warmi i Mazury, nigdy jednak nie przekroczyy Niemna i Pregoy. Kultury tej znikd do nas nie przyniesiono, bya wytworem rodzimym. W zupenie naturalny sposb, w drodze stopniowego udoskonalania i rozwoju wyrosa z jeszcze dawniejszych prac, umiejtnoci i zwyczajw. W caej Polsce wykryto wiele grodw kultury uyckiej, bdcych ongi siedzibami rodw szczeglnie zasobnych i potnych. Najwspanialszym odkryciem naukowym jest jednak odnalezienie i zbadanie osiedla na pwyspie Jeziora Biskupiskiego w powiecie niriskim, niedaleko na pnoc od Gnie zna, Grd tamtejszy zbudowano pno, w epoce elaza, midzy 500 a 400 rokiem

12

p.Chr. Zaludniony by niedugo, bo zaledwie przez kilkadziesit lat. Mie szkacy opucili go nagle, porzucajc nietknite obwarowania i domy, a w nich liczne narzdzia, sprzty i ozdoby. Nie odnaleziono w Biskupinie porbanych szkieletw, ktre by wiadczyy o stoczonej walce, nie wykryto ladw poa ru.Osada opustoszaa z powodw, ktre na zawsze pewnie zostan tajemnic, a drewniane jej budowle z czasem zniszczay. Ich znakomicie zachowane szcz tki odkopano w dwa i p tysica lat pniej, po pierwszej wojnie wiato wej. Teren, na ktrym wznosio si osiedle, by wysepk na gbokim jeziorze. Budowniczowie poczyli j z ldem przy pomocy specjalnego pomostu. Miasto" zbudowano od razu, wedug jednolicie opracowanego planu. Domy, obwarowania i moszczone dranicami ulice pochony siedem tysicy metrw szeciennych drewna, zrbanego po okolicznych wzgrzach i dostarczonego na wysp drog wodn. W okoo stu jednakowych obszernych domostwach krytych trzcin mieszka musiao jakie tysic ludzi. By to lud rolnikw i pasterzy, dobrze znajcych te rzemioso. Hodowano krowy, owce i winie, oprcz tego kozy, konie i psy. Parano si rybowstwem i owiectwem. Na polach, ktre uprawiali ludzie tutejsi, rosy cztery gatunki pszenicy, dwa jczmienia, proso i len, na grzdach ogrodw mak, bb, soczewica i groch. Niczego nie wiemy o fizycznym wygldzie uyczan". Lud ten daleko bowiem odszed od pierwotnej dzikoci, ktra kazaa kaleczy trupa lub wiza go sznurem. (lady takiego wanie obyczaju wykryto opodal pwyspu bis kupiskiego, na ldzie staym. Pochodziy z epoki ceramiki wstgowej".) Panoway ju pojcia o duszy opuszczajcej po mierci martwe ciao. Powszechny u Prasowian obyczaj palenia zwok na stosaph sprawi, e nie mogy si do naszych czasw dochowa szcztki ludzkie. Dary, skadane do grobu wraz z urn zawierajc popioy zmarego, byy skromniejsze ni dawniej i przewanie mieciy si w naczyniach, ktrych ksztaty wiadcz o bardzo wysokim poziomie sztuki garncarskiej. Lud kultury uyckiej otacza czci religijn soce. Dowody tych obrzd kw, majce posta charakterystycznych krkw glinianych, znaleziono i na tym pwyspie, i w wielu innych miejscowociach Polski. W Biskupinie pta kiem witym by abd. Uczeni, ktrzy drobiazgowo zbadali prastare domy na pwyspie, zwrcili uwag, e w dzisiejszym Biskupinie, odlegym o ptora kilometra od pwy spu, stoi drewniana chaupa wzniesiona w taki sam sposb, zwany tkowo-sumikowym. Obwarowania uyckiego" grodu skaday si z ogromnych

13

skrzy drewnianych - izbic - ustawionych zwartym szeregiem i wypenionych ziemi oraz kamieniami. Zupenie takie same odkrywano w pniejszych o cae tysiclecie ruinach twierdz piastowskich. - Zwizki kultury uyckiej z pra polsk, a nawet z polsk, s wic niekiedy po prostu namacalne. Umysowe i techniczne zdobycze dawnych budowniczych okazay si dziedzictwem cenio nym przez dziesitki pokole. Bujne, ciekawe musiao by ycie plemion wczesnych, ich obyczaje i wzajemne stosunki. Niezbyt daleko od Biskupina, na pwyspie Jeziora Wol skiego, zalegaj gruzy innego osiedla uyckiego". Moe byy to grody yjce ze sob w cisym zwizku bliniaczym, mieszkacy jednego brali z drugiego ony i odwrotnie. Nieco ku pnocy, w Sobiejuchach, odkryto w roku 1955 resztki innej, troch starszej i znacznie 'bardziej rozleglej osady. Wrd jej rozwalin leay pokaleczone szkielety, niewtpliwe dowody stoczonej walki. Mogo by i tak, e plemi wyparte std przez nieznanego wroga przenioso si ; bardziej na poudnie i wznioso sobie nowy grd w dzisiejszym Biskupinie. Organizacj musiao mie sprawn, umiejtnoci niemae, skoro potrafio dokona dziea, ktre i teraz zdumiewa badaczy rozmachem w wykonaniu i caoci i pomysowoci szczegw takich, jak najeone zaostrzonymi palami falochrony, dodatkowo wzmagajce obronno wysepki. Dzieje tych ludzi poznawa moemy tylko w najoglniejszych zarysach, czerpic wiadomoci z materialnych pamitek wykopanych z ziemi. ycia ich nie obserwowa bowiem nikt znajcy pismo. Dopiero w V w. p. Chr. wielki historyk grecki Herodot, ktry odby odzi podr w gr Bohu, zanotowa pierwsze dane o Sowianach. Wspomnia mianowicie o tajemniczych Neurach, z ktrych kady raz do roku przemienia si w wilka, a wszyscy razem przywdrowali na poudnie, wyparci ze swych dawnych siedzib przez ogrom nie rozplenione we. Istniej domysy, e Neurowie ci pochodzili z dzisiejszej Wielkopolski, znad Neru. Legendy o ich czarodziejstwach do ywego przy pominaj rdzennie sowiaskie banie o wilkoakach. Jednak nie tylko pismo, lecz i szcztki lece w ziemi mog wiele opowie dzie, nawet o dziejach politycznych. A wic na przykad o tym, e midzy VII a V w. p. Chr. odbyo si pierwsze w historii polityczne zjednoczenie ziem pniejszej Polski. Byo krtkotrwae, przelotne, ale jednak byo! Dokona go nie znany z imienia lud, ktry mia zwyczaj grzeba popioy swoich zmarych w grobach podobnych do skrzynki zbudowanej z kamienia i w urnach, ozdobio- 1 nych od zewntrz wizerunkiem twarzy ludzkiej. W mogiach tych widniej te ! rysunki jedcw lub paro- i czterokonnych wozw. jj Tego podboju i zjednoczenia naszych ziem dokonay plemiona rodzime,!!

same nalece do kultury uyckiej, te mianowicie, ktre zamieszkiway dzi siejsze Pomorze Kaszubskie. Silnie rozwiny si u nich metalurgia i handel. Rozbj morski te pewnie byl rdem dostatkw. Mogiy Prapomorzan kryj wielkie bogactwa i zdradzaj, e nie tylko kobiety lubiy si wtedy przystraja biuteri. Materialna zasobnos'c pozwolia najmoniejszym wytworzy ja k organizacj i wadz, ktra powioda szczepy pomorskie na podbj sa bszych pobratymcw, zamieszkaych bardziej na poudniu. Nie jest wyklu czone, e groza ich najazdu zawczasu wyludnia grd na Jeziorze Bisku piskim. W IV i III w. p. n. e. od poudniowego zachodu zaczy si wdziera plemiona celtyckie, ktrych ojczyzn byy ziemie dzisiejszej Francji. W odr nieniu od Sowian Celtowie nie palili zwok. Zbyt daleko si u nas nie zapucili, dochodzc najwyej do zachodniej Maopolski. Uczynili jednak wiele dla postpu technicznego, byli bowiem prawdziwymi mistrzami w obrbce meta li, odlewnictwie i garncarstwie. Walki i najazdy zachwiay tysicletni kultur uyck. Wykopaliska wiad cz o stopniowej przemianie obyczajw i sposobu ycia ludnoci. Rozlege ziemie sowiaskie zaczynaj si coraz wyraniej dzieli na dwie czci, jakby przeamywa wzdu osi Bugu. Na zachd od tej rzeki wytwarza si tak zwana kultura grobw jamowych. Ludy tamtejsze maj zwyczaj wysypywa prochy zmarego wraz z popioami stosu do specjalnie na ten cel wykopanego dou. Za Bugiem rozciga si kultura pl grzebalnych. Tak na samym przedprou naszej ery ksztatuje si wyrany podzia na Sowiaszczyzn Zachodni i Wschodni. Z tych czasw mamy ju pamitki i w mowie naszej. Znakomity znawca tych spraw profesor Tadeusz Lehr-Spawiski utrzymuje, e z epok ustalania si kultury grobw jamowych wie si prawdopodobnie take utrwalenie wik szoci starych sowiaskich nazw geograficznych, przede wszystkim rzecz nych". Nazwy Wisy, Warty, Wdy, Widy, widra i wielu innych s wic rwnie stare jak sama Sowiaszczyzna Zachodnia, maj znacznie wicej ni dwa tysice lat. III Od I do IV w. po Chr. trwa okres zwany w nauce epok rzymsk. Nie znaczy cale, e ziemie nasze weszy w skad ogromnego imperium cezarw,

to w

15

wadajcych wszystkimi pobrzeami Morza rdziemnego. Nawet wykopany w Polsce miecz onierza rzymskiego nie wiadczy, e legia, w ktrej suy jego waciciel, poia konie w Wile. To tylko jaki kupiec z poudnia nabywszy gdzie na Wgrzech w cenny or przywiz go do nas i sprzeda, otrzymujc w zamian bryk bursztynu, wizk futer, a moe niewolnika. wczesne zwizki ziem polskich ze wiatem rzymskim byy natury gospodarczej, hand lowej. W lad za kupcami dociera te mogy wpywy kulturalne. Handlarze wywozili od nas nie tylko towary, lecz take wiadomoci o nie znanych dotychczas owieconym spoecznociom krajach i ludziach. Wieci te musiay si szeroko rozchodzi, skoro w drugim stuleciu po Chrystusie uczony Ptolemeusz z egipskiej Aleksandrii mg zapisa nazw Kalisza, ktry w ten sposb sta si pierwszym osiedlem polskim znanym caemu wczesnemu wiatu. Poniewa za wiemy, e Ptolemeusz czerpa dane z dzie wczeniej szego o lat kilkadziesit Marynusa z Tyru, wic suszny jest chyba domys, e ju w samych pocztkach naszej ery imi Kalisza nieobce byo staroytnym Rzymianom, Grekom, nawet Egipcjanom. Bo te przez Kalisz wiodo jedno z odgazie wspomnianego ju szlaku bursztynowego, ktry dostarcza boga temu Poudniu jantaru, cenionego na wag zota. Prapolacy nie walczyli wic z legionami rzymskimi. Musieli za to ju wtedy broni swych ziem przed ludami, ktrych dzieje miay si odtd cigle ciera z nasz histori. W ostatnich stuleciach przed nasz er na Pomorzu Zaodrzaskim pokazay si germaskie szczepy Burgundw i Wandalw. W I w. po Chr. nadpynli odziami ze Skandynawii i wyldowali przy ujciu Wisy Goci, a w lad za nimi Gepidowie. Pobyt ich na Pomorzu nie trwa zbyt dugo. W parset lat pniej oba te szczepy znalazy si a nad Morzem Czarnym. Droga, ktra je zawioda w tak odlege strony, prowadzia - by moe - przez ziemie polskie. Ale niektrzy uczeni przecz temu i twierdz, e Germanowie posuwali si wzdu Dunaju. Najazdy plemion obcych nie powstrzymay rozwoju rodzimej kultury. Nieco na wschd od Krakowa, na polach wsi Igoomia, Co, Kocielniki, Wycie, Tropiszw, Zofipole oraz tam, gdzie dzi wznosi si Nowa Huta, dokonano nadzwyczajnych odkry archeologicznych. Znaleziono mianowicie mnstwo piecw garncarskich, ktre wedug wszelkiego prawdopodobies twa wytwarzay nie tylko na zaspokojenie miejscowych potrzeb, lecz take i na wywz. W tych odlegych czasach Wisa pyna tu u podna zbocza, na ktrym stay piece zwrcone otworami na poudnie. 16

Gdy upadao przed 1500 laty cesarstwo rzymskie, stworzyli Sowianie na lewym brzegu grnej Wisy wielki orodek przemysu garncarskiego, ktrego lady w drobnej czci tu odsonito

- gosi napis w muzeum polowym w Igoomi. Dalsze badania dowiody, e orodek w stan w takim miejscu, gdzie garncarstwo rozwijao si ju od dawna, od ostatnich stuleci przed nasz er. Wykryto rwnie w Igoomi wiele piecw hutniczych, tak zwanych dymarek, sucych do wytopu elaza, a pamitajcych I i II stulecie po Chrystusie. Lud, ktry umia tak urzdza przemys, nie mg by pierwotny i dziki. Musia posiada wiele dowiadczenia i umiejtnoci technicznych, wytworzy te chyba organizacj polityczn. Jaka wadza i sia troszczya si na pewno o bezpieczestwo orodka pracy, jak rwnie drg przewozu surowca i wywozu gotowych wyrobw. Same rozmiary tej centrali fabrycznej" wiadcz, e znaczna cz ludnoci musiaa w niej pracowa stale, zawodowo. Nie jest wykluczone, e powinno t penili jacy wczeni niewolnicy. Potne osiedle przemysowe byo szeroko rozronite, lecz niskie. Nikt jeszcze nie wyobraa sobie wtedy pitrowych domw ani kominw fabrycz nych. Piece garncarskie, same te wylepione z gliny, miay ksztat baniastych kopuek. Stay gsto, jeden przy drugim, niemal si stykajc krawdziami. Cae zbocze rzeki obroso tymi kopczykami, z ktrych snu si dym. Piece hutnicze, cignce si rwnymi szeregami, podobne byy do glinianych, u dou rozszerzonych rur wkopanych w ziemi. Zajte przez nie pola tak musiay wyglda, jakby sam grunt bucha ogniem i kopci sadz. Nocami caa prze strze wiecia un. Wida j byo z si rolniczych, szerokim wiecem opasujcych orodek. Wielkie skupisko robotnikw bez ustanku chono plon ich pracy - ywno. Nie tylko nad grn Wis pienio si podwczas ycie urozmaicone ju i wcale bogate. Badania dowiody, e wielkie poacie kraju bray wtedy udzia w handlu zagranicznym. W wielu miejscach wykopywali uczeni monety rzym skie. Nie byy one u nas obiegowym pienidzem, ale posiadajc wielk warto i cen znakomicie nadaway si jako rodek skupiania bogactw. atwo je byo trzyma w jednym miejscu, przenosi i w razie potrzeby ukry. Tak powsta way skarby", w chwili niebezpieczestwa zakopywane przez wacicieli w ziemi, gdzie wiele z nich przetrwao do naszych czasw. Najwikszy, bo liczcy a dwa tysice monet, odszukano w Kaliszu. Oprcz pienidzy przechowaa ziemia moc innych rzeczy, a wic bro, biuteri, naczynia, ozdoby, poski bstw - rzymskiego Marsa i egipskiej fcydy. Groby wczesne kryy nieraz wielkie bogactwa, wymownie wiadczce > e nie lada kim musia by ten, czyje prochy spoczy w mogile. Wspa17

niaoci te niekoniecznie musiay pochodzi z samego Rzymu. Czciej ojczyzn ich byy prowincje imperium. Przewana cz odszukanych u nas pienidzy rzymskich pochodzi z czasw nieco pniejszych ni panowanie znanego z Quo vadis Nerona. Okolice, w ktrych najwicej znaleziono skarbw, musiay si wyrnia bogactwem, wskutek tego lepiej rozwija i przodowa reszcie kraju. Na poudniu by to dzisiejszy Krakw oraz Wis'lica i Sandomierz. Idc dalej ku zachodowi natrafimy na Opoles po ktrym nastpoway: Wrocaw, Oawa, Olenica i Gogw. Najwiksze skupiska monet znaleziono jednak w samym Kaliszu i wok niego, a take w powiecie tureckim, czycy, Kruszwicy, Inowrocawiu, w ziemi chemiskiej i dobrzyskiej. W nadmorskich stronach groway Biaogard i Koobrzeg oraz kraj midzy Reg a Pronic. A wic ju w okresie rzymskim widniej na mapie wewntrzne granice pniejszej Polski", jak powiedzia prof. Kazimierz Tymieniecki. Wyranie ksztatuj si kontury przyszej Maopolski, lska, Pomorza, Wielkopolski, ktra i wtedy wysuwaa si na samo czoo. Pooone nad rodkowym biegiem Wisy pniejsze obszary mazowieckie niczym si nie wyrniay, pozostaway w cieniu. To samo zjawisko ujrzymy potem i w Polsce najzupeniej historycz nej, znanej ju z imienia, ktra take caym frontem zwrcona bya na zachd. Kraj rozwija si wcale dobrze, uprawia rol i przemys, kupczy z dalekimi stronami. Mona si domyla, e istniay w nim pierwociny jakich teryto rialnych organizacji politycznych. W pisanych za granic dokumentach i kro nikach nie znajdujemy o nich adnych wieci. Ale czy wielmoe, ktrym dawano do grobu drogocenne rzymskie piercienie, szkatuy i amfory, czy bogacze ci za ycia nie sprawowali adnej staej wadzy nad uboszym ludzkim pogowiem, rzemielnikami i chopami, czy nie mieli niewolnikw? Stosunki panujce u nas w epoce rzymskiej wcale ju nie przypominay uyckiego Biskupina, w ktrym zawarto i wyposaenie domw dowodnie wiadcz o majtkowej rwnoci mieszkacw grodu. Miny stulecia, znacz nie wzrosy produkcja i zamono, spoeczestwo musiao si podzieli na warstwy. Najbogatsi, najpotniejsi zwykle sigaj po wadz polityczn, a tam gdzie jej brak - po prostu j tworz. Mona twierdzi, e ju w epoce rzymskiej zaczynaa Polska rosn. Lecz tym razem jeszcze nie wjrosa w pastwo. Zoyo si na to wiele przy czyn. W IV wieku koczowniczy i nader bitny lud Hunw rozpocz wielkie pochody zdobywcze, uderzajc na ssiednie plemiona w zlewisku Morza

18

rzarnego, midzy innymi na Gotw. Do naszych ziem sami Hunowie raczej nie docierali. Wyjtek stanowi polegy czy zmary wojownik, po ktrym oozostao tylko okucie uku, znalezione w powiecie piczowskim. Inny zagon oorzucil lub zgubi w powiecie oawskim kocio i zote ozdoby. Poudnie Polski spustoszyli wic podczas wielkich wdrwek nie sami Hunowie, lecz inne, uciekajce przed nimi ludy. W tym samym mniej wicej czasie zaamao si i upado cesarstwo zachodniorzymskie, z ktrym ziemie nasze od stuleci prowadziy wymian. Zabrako dostawcw luksusowego towaru i zarazem odbiorcw tych bogactw, jakich mg dostarczy nasz kraj - futer, wosku, niewolnikw, a zwaszcza tylekro ju wspomnianego bursztynu. Opustoszay drogi handlowe i targi. Schyek i ostateczny zanik wymiany, czynnej od wiekw, musia wywoa u nas potny kryzys gospodarczy. Mniej zapewne odczu go lud, yjcy z pracy-wasnych rk - bardziej natomiast krajowa starszyzna i moni. Groby pochodzce z V i VI stulecia nie zawieraj ju tych klejnotw i dostatkw, jakich nie braknie w mogiach dawniejszych. Rwnie i wytwrczo miejscowa sabnie, naczynia i narzdzia s gorsze, mniej ozdobne, ubosze. Jeli istniay w kraju jakie organizacje polityczne, to w tym trudnym okresie musiay przybra form plemiennych zwizkw upieczych. Poudnie prze stao dostarcza skarbw, osabo za to i wyludnio si potnie. Wic kto nadal tskni do zotych piercieni i acuchw, ten musia sam si po nie zbrojnie wyprawia. W V i VI stuleciu wielka fala sowiaska przewala si przez Karpaty, zalewa i na stae zajmuje Kotlin Czesk, Morawy, siga a do Dalmacji nad Adria tykiem. Jednoczenie inne plemiona opanowuj ca Poabszczyzn, potnie napierajc na Germanw i wraz z nimi uderzajc na prowincje cesarstwa rzymskiego. Sowianie rzucaj si rwnie na Bakany. W przecigu ostatnich stuleci przed Chrystusem wytworzy si, jak pami tamy, podzia na Sowiaszczyzn Zachodni i Wschodni. Wielkie wdrwki pozostawiy po sobie trway dorobek historyczny w postaci Sowiaszczyzny Poudniowej. Z tego wniosek, e waciwa ojczyzna Sowian - ziemie midzy Odr a Dnieprem - ju w pierwszych stuleciach naszej ery musiaa by nie najgorzej zaludniona, skoro sta j byo na tak znaczny wylew poza dotychczasowe granice. A jednak nie wystarczyo si na zorganizowanie u siebie wasnych pastw ju w okresie rzymskim. Miao si to dokona dopiero w epoce nastpnej, zwanej wczesnym redniowieczem.

POCZTKI PASTWA POLSKIEGO H

I
To nie przypadek wcale, e Gniezno i Kijw -stolice dwch najwikszych i najmocniejszych pastw sowiaskich: Polski i Rusi - le na ziemiach plemion bardzo od siebie oddalonych, ale noszcych jedn i t sam nazw P o l a n . Najpniej w pocztkach VIII stulecia przestay u nas dymi lasy. Mwic inaczej - rolnictwo wypaleniskowe ostatecznie ustpio wtedy miejsca orce sprzajnej. Nie wszdzie dokonao si to jednoczes'nie. Na Kurpiach bardzo dugo trwao wypalanie azw, w zapadych stronach pnocno-wschodniej Rosji jeszcze w XX wieku puszcze dymiy. Ale histori pastw zaczynay tworzy plemiona najdalej posunite w rozwoju cywilizacyjnym. Technika wypaleniskowa posiada liczne odmiany. Ich cech wspln jest celowe podpalanie przez ludzi podszycia boru, puszczanie ognia midzy pnie drzew, niekiedy uprzednio odarte z kory. Pomie wygasa, na ziemi zostawaa gruba warstwa popiou. Teraz zjawia si rolnik. Rzuca ziarno wprost w zgliszcze, czciej jednak dziaba przedtem grunt motyk lub brudzi radiem. Czasami raz tylko zbiera plon i nastpnego lata szed z poarem dalej, kiedy indziej obsiewa wypalon przestrze duej, odbywa nawet pi niw, zanim j porzuci. W tym ostatnim wypadku popiou dostarczay usche ju tymcza sem drzewa. Odziomkw pni oraz korzeni nikt nie karczowa i nie usuwa. Prof. Henryk owmiaski obliczy, e przy tym systemie pracy na utrzy manie jednego czowieka trzeba byo okoo 30 hektarw lasu, a wie zamieszkana przez jedn wielk rodzin, zoon z dwudziestu do trzydziestu gw, musiaa gospodarzy na obszarze 6 do 9 kilometrw kwadratowych. Jeli ponadto wzi pod uwag bagna, wody, nieuytki - wypadnie, e w dobie rolnictwa wypaleniskowego na jednym kilometrze kwadratowym mieszka jeden czowiek. Przy tak nieznacznej gstoci zaludnienia nie moe powsta pastwo zdolne do obrony swych terytoriw, ktre wanie przy tym systemie uprawy si rzeczy musiayby by rozlege.

20

U schyku pierwszego tysiclecia po Chrystusie gsto zaludnienia wyno sia w Polsce 4 do 5 ludzi na jednym kilometrze kwadratowym. Sprawia to orka sprzajna. To ona stworzya podstaw materialn, na ktrej zbudowano pastwo polskie. Nazwa Polan, nadana plemionom zamieszkaym nad Wart i rodkowym Dnieprem, oznaczaa ludy od dawna wadajce obszernymi anami na dobre wydartymi lasom. Obecna Wielkopolska ju w VIII wieku nie znaa uprawy wypaleniskowej. Zachodnia Europa ya wtedy pod znakiem zdecydowanej przewagi pas twa Frankw, rzdzonego przez dynasti Karolingw (dziedziczc tron po jeszcze starszej rodzinie Merowingw). 9 padziernika 768 roku rozpocz rzdy Karol Wielki, wadca, ktry przeszed do legendy i od ktrego imienia wiedzie si sam tytu krla. Zjednoczy w swym pastwie dzisiejsz Francj wraz z Korsyk, cae niemal Wochy - oprcz Sycylii i skrawkw najdalszego poudnia - oraz ziemie plemion germaskich, z wyjtkiem Jutlandii i Skan dynawii. 25 grudnia 800 roku w rzymskiej bazylice w. Piotra papie Leon III woy mu na gow koron cesarsk. Sama forma ceremoniau wywoaa zreszt ywe niezadowolenie Karola, ktry wola unikn nawet cienia zale noci od Kocioa. Da to wyranie pozna, kiedy w trzynacie lat pniej wasnorcznie, bez udziau duchowiestwa, ukoronowa swego syna i nastp c, Ludwika. Korona cesarska na skroniach krla od dawna ju chrzecijaskich Frankw symbolizowaa wielkie zamiary polityczne. Biorc tytu cesarski wskrzesi Karol Wielki tradycje dawnego imperium cezarw rzymskich, ktre jedno czyo wszystkie ludy kulturalne, obejmowao cay znany wwczas orbis terraTurn - krg ziemski - nosio charakter pastwa wiatowego, uniwersalnego. Z tego dawnego imperium przetrwaa jeszcze cz wschodnia, rzdzona z Konstantynopola - Bizancjum - czyli dzisiejszego Stambuu - przez wadcw, ktrzy take uywali tytuu cesarzy i uwaali, e im naley si zwierzchnictwo nad wiatem. W 797 roku cesarz bizantyski Konstantyn VI rozsta si z yciem, zga dzony przez wasn matk, Iren. Takie i jeszcze okrutniejsze wypadki byy w Bizancjum zjawiskiem powszednim. Karol Wielki zamierzy skorzysta z wygodnej okazji, polubi morderczyni i w ten sposb zjednoczy spadek po dawnym Rzymie. Ale w 802 roku Irena stracia tron, maeskie i zjednocze niowe plany upady. Cesarstwo zachodnie i wschodnie - Rzym i Bizancjum trway obok siebie, uwaajc si nawzajem za uzurpatorw i wrogw.

21

Wkrtce zreszt skoczya si i sama jedno rozlegej monarchii franko skiej. W styczniu 814 roku zmar Karol Wielki. Pochowano go w Akwizgranie, gdzie miejscowa ludno katolicka do dzi otacza grb jego czci nalen witym (aczkolwiek Koci nigdy go za takiego nie uzna i godzi si tylko na kult lokalny). Zaarte walki jego spadkobiercw zakoczy w roku 843 traktat w Verdun. Ziemie Karola podzielono na trzy czci. Zachodnia daa pocztek obecnej Francji, wschodnia - Niemcom. Z pasa rodkowego, cigncego si mniej wicej wzdu Renu, utworzono trzecie pastwo. Przez wiele stuleci, waciwie a do naszych czasw, Francja i Niemcy miay toczy wojny i spory o to terytorium. Wkrtce po zawarciu traktatu w Verdun jaki nikomu z imienia nie znany skryba frankoski spisa w Akwizgranie cenny i tajemniczy dokument, dla ktrego od dawna utara si zupenie niecisa nazwa Geografa Bawarskiego. Mieszcz si w nim rzeczowe wiadomoci o istniejcych ju wtedy organiz mach politycznych na ziemiach polskich. Pastwo Karola Wielkiego ca szerokoci swej wschodniej ciany przy pierao do krajw sowiaskich. Wojenne wyprawy Frankw docieray do rzeki Piany i bardzo moliwe, e podczas wypadw na tereny dzisiejszych Czech i Wgier jeden z zagonw przesun si gdzie obok Cieszyna i dotar a do grnego biegu Wisy. Einhard, autor dziea pt.: ywot Karola Wielkiego, wymieni nazw tej rzeki. Frankowie musieli ywo interesowa si swymi wschodnimi ssiadami. Zbierali wiadomoci od kupcw i ludzi bywaych. Rzecz charakterystyczna obchodzio ich przede wszystkim to, co dotyczyo wojennej i politycznej siy Sowian. Bo te Geograf Bawarski by zapewne dokumentem zawierajcym cise dane zdobyte przez wywiad pastwa Frankw. Dowiadujemy si, e na lsku - w okolicach Krosna i Gogowa - mieszkali wwczas Dziadaszyce, posiadajcy dwadziecia grodw. Tyle warowni mieli Opolanie. Ale Golszyce, siedzcy wok dzisiejszego Cieszyna, wadali tylko piciu twierdzami. Nad grnym i rednim Bobrem bya ojczyzna Bobrzan, kolo Legnicy - Trzebowian. Plemi, od ktrego posza nazwa caej dzielnicy, czyli lanie, grupowao si okoo gry ly i zbudowao sobie pitnacie grodw obronnych. Pisze te Geograf o Wilanach oraz o plemieniu sowiaskim, ktre mieszkao nad Wart i miao a dziewidziesit osiem twierdz. Skoro dokument spisany zosta zaraz po roku 843, to jasne jest, e wszystkie wymienione w nim plemiona musiay si zorganizowa i obwarowa grubo wczeniej, co najmniej w VIII stuleciu. - Na rozlegych boniach pod czyc znaleli archeologowie lady fortyfikacji pamitajcych wiek VI, a moe nawet

22

TV Wzgrze Zamkowe w Cieszynie zdradzio dowody nieprzerwanego osad nictwa od samych pocztkw naszej ery. ^e wczesnym redniowieczu ziemie polskie gsto pokryy si grodami. Zwalisk ich, od dawna obrosych grub warstw ziemi, liczymy dzi okoo dwu i p tysica. Do najdawniejszych warowni w naszym kraju zalicza si prastary uycki Biskupin, ktrego izbicowe way, czstokoy i palisady chroniy ca ludno osiedla wraz z jej mieniem. Twierdze budowane u nas tysic przeszo lat pniej, we wczesnym redniowieczu, wznoszono wedug zupenie innej zasa dy. Zdarzay si midzy nimi i obszerne, mogce pomieci wiksz liczb ludzi z okolicy. Przewaay jednak grody potne, lecz ciasne, bdce - wida - siedzibami grup nielicznych, wyrniajcych si od ogu. Do pracy przy ich wznoszeniu zaprzgani by musieli wszyscy czonkowie plemienia - goto wa twierdza suya tylko rodowi sprawujcemu rzdy oraz druynie wo jennej. Sam wygld grodw prapolskich wymownie wiadczy o przemianach, jakim ulego spoeczestwo, o wyksztaceniu si warstwy monych, ktra zagarna wadz. Niektrzy autorzy, zwaszcza niemieccy, twierdzili, e ci moni byli obcego pochodzenia, e przybyli z Niemiec lub Skandynawii, podbili miejscowy lud sowiaski i nadali mu organizacj polityczn. Teoria ta nigdy nie miaa rzeczowych podstaw. Wykopaliska, ktrych dokonano po obu wojnach wia towych, unicestwiy j zupenie. Stanowczo i na mocy nieodpartych dowodw przeczy jej najwybitniejszy archeolog polski, prof. Jzef Kostrzewski. Gdyby polskie monowadztwo byo obcego pochodzenia, to jego siedziby musiayby by wzniesione na obcy, skandynawski czy jaki inny lad. Tymcza sem sposb budowy naszych grodw jest jak najbardziej rodzimy i o wiele doskonalszy od normandzkiego czy niemieckiego. Pod czyc rozkopano grodzisko, w ktrym nawarstwiay si na siebie gruzy a trzech twierdz. Pierwsza, umocniona tylko zwykym czstokoem, stana w wieku IV-VI, druga - o wiele lepsza - pamita VII lub VIII stulecie, trzeci zbudowa Bolesaw Krzywousty w wieku XII. Badajc ich szcztki uczeni stwierdzili nieprzerwany rozwj. Pokolenia pniejsze udoskonalay dzieo wczeniejszych, lecz nie ma ani ladu wtargnicia obcych wpyww. szystko stworzyy tu plemiona majce wasn, swoimi drogami rozwijajc s i histori. Druga z twierdz czyckich, czyli ta, ktr wzniesiono midzy VI a VIII stuleciem, moe nas zapozna z urzdzeniem ogromnie charakterystycznym

fc

23

dla polskiego budownictwa obronnego. Jest to wa o konstrukcji zwanej rusztow lub przekadkow. Grube bierwiona ukadao si warstwami ciasno, jedna na drugiej. Kody pierwszej miay pooenie poprzeczne w stosunku do kierunku biegu samego wau, belki warstwy drugiej, wyszej, leay do rwnolegle i tak dalej, i dalej a do wysokoci dziesiciu lub dwunastu metrw. Puste przestrzenie midzy tramami wypeniao si ubit ziemi i kamieniami. Na samym wierzchu zw ajcego si ku grze wau mg stan szereg skrzy-izbic, wypenionych gazami albo zwarty czstok. Nieprzerwany a pochyy pot z zaostrzonych pali broni jeszcze przystpu do umocnienia od zewntrz. Na samym dole way mogy siga do dwudziestu metrw szerokoci. Trudno byo ugry tak twierdz. adne tarany oblnicze nie mogy rozkruszy grubej i wietnie zwizanej drewniano-ziemnej ciany. Ogie si jej nie ima, bo ziemia trzymaa wilgo. Biegncy nieprzerwanym koliskiem wa opasyway jeszcze od zewntrz piercienie fos. Pniej - okoo poowy X w. - wprowadzono dodatkowe udoskonalenie. Polegao ono na tym, e niektre, w regularnych odstpach umieszczone kody poprzeczne miay haki-zaczepy, mocno przytrzymujce belki warstwy wy szej i uniemoliwiajce ich wysunicie si. Zaczep powstawa po prostu z odpowiednio przycitego konara drzewa, zawczasu na ten cel wybranego. Hak nie mg odpa ani puci, bo by przecie zronity z kod, stanowic cz skadow samego wau. Budownictwo wojenne wysoko stao u Prapolakw, wiadczc o duych umiejtnociach w zakresie taktyki, a take strategii, bo twierdze strzegy wanych szlakw. Wykopaliska na wyspie Jeziora Lednickiego w Wielko polsce odsoniy prastary wa, od ktrego podna wybiegay na zewntrz mocne i dugie ostrogi zbudowane z belek. Urzdzenie to utrudniao podtaczanie machin oblniczych oraz w sposb korzystny dla obrocw rozczonkowywao szyk nacierajcego nieprzyjaciela. Wykonano je na dugo przed dat chrztu Polski. Nie bez racji wywiad pastwa Frankw powica tyle uwagi twierdzom prapolskim. Na poudniowy zachd od Jeleniej Gry, w kierunku na Krosno, cign si po obu stronach Bobra szcztki potnej fortyfikacji, dugoci przeszo stu kilometrw. By to ongi silny wa, wzmocniony fosami. Niektrzy sdz, e usypano go w czasach piastowskich. Istnieje jednak i inny domys. Nie jest wykluczone, e wa ten zabezpiecza niegdy od strony zachodniej wsplne pastewko plemienne jednoczce lan, Dziadoszan, Trzebowian i

24

Bobrzan. Kto wie, czy nie powsta nawet w VIII stuleciu. W kadym razie faktem jest, e mogo go zbudowa tylko pastwo do ludne i posiadajce sprawnie dziaajc wadz. adne pojedyncze plemi nie uporaoby si z robot, ktra wymagaa przekopania 750 000 metrw szeciennych ziemi. Jeli chodzi o lsk, to wczesne zorganizowanie si tam wadzy pastwowej byo tym atwiejsze, e kraj ma naturalny orodek w postaci gry ly, na ktrej ju w uyckich" czasach odbyway si obrzdy religijne ku czci soca. Szczyty ly i pobliskiej Raduni (zwanej dzi Gr Spi), jako miejsca uznane za wite, opasane wtedy byy niskimi waami z kamieni. Wadajce tu rody wczeniej ni kto inny doj mogy do znaczenia i potgi materialnej. Nazwa lska zdaniem niektrych uczonych, przede wszystkim niemie ckich, pochodzi od germaskiego szczepu Silingw, rzekomo przebywajcego tu w okresie rzymskim. W rzeczywistoci jednak wywodzi si z takich polskich wyrazw gwarowych, jak lgwa - wilgotne, mgliste powietrze, sign mokn, nasika wilgoci, przelgy - przemoknity. Dla poparcia tego twierdzenia warto przypomnie, e Wrocaw, odlegy od morza o setki kilo metrw, ma klimat morski, a kraj cay a paruje. Way lskie sprawiaj do imponujce wraenie, jednak pastwo, ktre je usypao, nie byo mocarstwem i nie mogo uprawia wielkiej polityki. Wszystko w nim musiao by w stosunku do naszej skali jakie zmniejszone. Sam wa nie zdoaby odeprze wojsk silnego wroga, poniewa nie mg by obsadzony zaog na caej dugoci, a wczesne mizerne rodki transportu nie pozwoliyby na szybkie skupienie rezerwy strategicznej. Za to z powodzeniem potrafiby zatrzyma mae oddziaki rabunkowe. Istnieje domys, e way lskie zabezpieczay kraj przed upieczymi napadami sowiaskich Serbw Poabskich, zamieszkaych na zachd od lska. W tych czasach adne z prapolskiej plemion nie graniczyo z Niemcami. Jeeli Pralzacy w rzeczy samej posiadali wtedy pastwo, to bez wtpienia zaliczao si ono do takich, ktre nauka zowie plemiennymi. Nie znaczy to wcale, e wszyscy jego mieszkacy poczeni byli wsplnot krwi. Mogo si tak zdarza, owszem, ale w epoce jeszcze wczeniejszej, kiedy tworzyy si same pierwociny organizacji politycznych. Pastwo plemienne obejmujce rozmaite szczepy odznaczao si przede wszystkim niezbyt wielkimi rozmiarami. Wolno powiedzie, e uformowanie takich paste rzenia si pastwa prawdziwego, jednoczcego ludy tej samej mowy i obyczaopartego o naturalne granice, sowem - pastwa narodowego.

25

Kiedy Geograf Bawarski spisywa sw notatk, czyli w stuleciu IX, na ziemiach polskich zapomniano ju pewnie o czasach dawnej wsplnoty rodo wej. Ludzie inaczej organizowali sobie wtedy ycie spoeczne. Toczyo si ono w obrbie niewielkich jednostek gospodarczych i administracyjnych. Znamy ich nazw. U nas brzmiaa ona: opole - u Sowian wschodnich: mir lub wierw. Kade opole stanowio nieduy okrg terytorialny zamieszkany przez poszczeglne rodziny, gospodarujce odrbnie. Wsplnie korzystano tylko z wd, lasw i pastwisk. Mieszkacw opola - o czym wiemy z czasw p niejszych - jednoczyy te obowizki wobec wadzy pastwowej, ciary podatkowe i robocizny, a take zbiorowa odpowiedzialno, jeli na ich grun tach ukry si przestpca. Prawo kazao ciga go ladem" i albo schwyta, albo wygna z granic opola. Od dawna musiaa istnie w Polsce ta forma organizacji, skoro za czasw Geografa nazwa jej zdya ju nie tylko gboko si zakorzeni, ale nawet przenie na jedno z plemion. Napisano przecie po acinie w owej notatce: Opolanie maj dwadziecia grodw." Nie przesadzimy chyba przypuszcza jc, e organizacja opolna znana bya w Polsce ju w wieku VIII. Jak bardzo zmieniy si od tych czasw pojcia polityczne i geograficzne, p wiadczy fakt, e wspomniani przed chwil Opolanie nie mogli nalee do plemiennego pastewka lskiego, jeli takie istniao. Prawdopodobnie wcho dzili w skad tworu politycznego, ktry si uformowa w pniejszej Mao polsce. W IX wieku albo na pocztku X jaki chrzecijaski duchowny napisa ywot w. Metodego, sawnego apostoa Sowian, ktry wesp z bratem Cyrylem - dziaa na poudnie od Karpat. Moemy tam przeczyta:
Mia Metody dar proroczy i wiele sprawdzio si z jego przepowiedni, z ktrych tylko jedn lub dwie tu wymienimy. Pogaski ksi potny bardzo, siedzc w Wile [czy: w Wilech], urga chrzecijanom i szkody im wyrzdza. Posawszy wic do niego kaza mu [Metody] powiedzie: dobrze by byo, synu, aby si da ochrzci dobrowolnie na swojej ziemi, bo inaczej bdziesz w niewol wzity i zmuszony przyj chrzest na ziemi cudzej; wspomnisz moje sowo. Tak si te stao.

Znaczny rozgos uzyskao w wiecie wczesnym plemienne pastwo W i 1 a n, skoro nazw jego zapisali nie tylko cytowany przed chwil mnich oraz Geograf Bawarski, lecz rwnie krl angielski, Alfred Wielki, panujcy od roku 871 do 901. My dzisiaj niewiele, niestety, wiemy o najdawniejszych dziejach politycz-

26

nych naszego kraju. Ale z tego wcale jeszcze nie wynika, e ich nie byo lub e nie wiedzieli o nich wspczes'ni. Szczyt potgi pastwa Wilan przypada zapewne na sam pocztek IX wieku. Okoo 880 roku zza Karpat spada na nie katastrofa. witopek, wojowniczy Wadca sowiaskiego pastwa wielkom^rawskiego, podbi kraj Wis'lan, ochrzci jego lud i wzi w niewol ksicia. W uvvadzies'cia sze lat pniej - w roku 9*06 -pastwo Wielkomorawskie zniszczyli Wgrzy. Wis'lanie odzyskali wolno, wrcili pewnie do dawnej wiary, ale nigdy ju nie odbu dowali swej poprzedniej s'wietnos'ci. Jeszcze w tym samym X stuleciu ziemi ich zawojowali Czesi. Prastary okrgy kociek na Wawelu, zwany obecnie rotund Feliksa i Adaukta, wzniesiony w latach 973-989, upamitnia czeskie panowanie na poudniu Polski. Uczeni twierdz, e granice pastwa Wis'lan w jego najbujniejszym rozkwi cie byy wcale rozlegle. Od poudnia biegy grzbietami Karpat i Tatr, od zachodu wzdu Sudetw. Granica wschodnia sza Styrem i Bugiem niemal a po dzisiejszy Brze, skd skrcaa na zachd. Od pnocnego zachodu rubie stanowia Pilica. Istnienie pastwa Wis'lan upamitnio si w prastarych ksigach, nawet osoba i potga ich bezimiennego wadcy zwrciy na siebie uwag czowieka znajcego pismo. Zaniedba on, niestety, powiedzie nam, gdzie si mies'cila ich stolica. Dugo biedzili si nad tym problematem historycy i archeologowie. Nie mona twierdzi, e dzi' posiadamy ju dowody absolutnie rozstrzygajce. Coraz wicej jednak rzeczowych i logicznych danych wskazuje na Krakw, a mwic cile - na sam Wawel. Historyczna kariera wzgrza, ktre w Polsce piastowskiej rycho zdegradowao prastoeczne Gniezno, nie bya dzieem przypadku czy osobistych gustw krlewskich. W pastwie tworzcego si pomau narodu polskiego wybia si na czoo ta dzielnica, ktra najwczes'niej wesza w stycznos' z kultur zachodniej i poudniowej poaci kontynentu. Chrzecijastwo dotaro do Krakowa wczes'niej ni nad Wart. Kraj Wis'lan zetkn si z wyznawcami krzya w bardzo ciekawej chwili swego rozwoju dziejowego, wtedy wanie, kiedy zabiega o nadanie dosko nalszych form wierze starej, pogaskiej. W VIII czy IX stuleciu na szczycie ysej Gry (w dzisiejszym Pamie witokrzyskim) dwignito z miejscowych gooborzy trzydzieci dwa tysice metrw szeciennych kamienia, mozolnie przetworzonego w tucze. Usypany ze wa wyduonym piercieniem opasa sam ysy, nie zamieszkany szczyt wzniesienia. Zupenie wiarygodna wiado mo z roku 1686 mwi o odnalezieniu na nim osypanego wglami" posgu boyszcza. Stao si to podczas wymagajcych pewnie kopania prac przed

27

drzwiami kocioa, na ktrego miejscu ;ta ongi musiaa witynia poga ska. Badania prowadzone na ysej Grze przez zesp archeologiczny pod kie rownictwem Eligii i Jerzego Gssowskich wiod do wnioskw rewelacyjnych. Same rozmiary wau sakralnego wiadcz, e wykonanie go nakazaa wadza pastwa wcale nie lichego, zmierzajca wida do bardziej majestatycznej organizacji starego kultu. W historycznym przededniu inwazji chrzecija skich Wielkomorawian Wilanie z wasnej woli zaczli poszukiwa w dziedzi nie religijnej nowego i lepszego. Pastwo ich take zaliczao si do plemiennych. I wanie na jego przyka dzie moemy si przekona, e nazwa ta wcale nie oznacza organizacji poli tycznej opartej o wze krwi,wsplnego pochodzenia. Waciwa ojczyzna plemienia Wilan - ktrzy miano wzili oczywicie od rzeki - to kraj pooony midzy Bytomiem, Owicimiem, Nid i Dunajcem. Tymczasem w skad ich pastwa wchodziy ludy zamieszkujce Lubelszczy zn, Sandomierszczyzn, niektre obszary mazowieckie oraz Opolanie i Golszyce, siedzcy wok Cieszyna. Ksistwo Wilan naleao wic do tej samej kategorii, co i pastewko lan, ktrego istnienia domylamy si tylko. Ale w rozwoju historycznym posuno si dalej, mona powiedzie, e zdobyo rang duo wysz. Zjed noczyo przecie znacznie obszerniejsze kraje i liczniejsze ludy. Jednak nie ono stao si podwalin narodowego pastwa polskiego. Wielkia ta rola przypada w udziale plemiennemu ksistwu P o l a n , pooonemu o wiele bardziej na pnocy, nad Wart. Byo ono tak dobrze ze wszystkich stron osonite przez inne sowiaskie i prapolskie szczepy, e wieci o jego stopniowym krzepni ciu w potg nie mogy dotrze do uszu biegych w pimie kronikarzy. Zachd Europy zwrci na uwag dopiero wtedy, kiedy byo ju rozlege, silne i szykowao si do bardzo ambitnych zada. To znaczy - dopiero w drugiej poowie wieku X.

II Jak si ju wspomniao, w V i VI stuleciu ludy sowiaskie ruszyy w dalekie J i zdobywcze wdrwki. Plemiona prapolskie jednak, te wanie, ktre w przyszoci miay uformowa nasze pastwo, zostay na miejscu, w dawnych siedzibach. Wok nich wyrs wic bardzo szeroki wieniec pobratymczych

28

szczepw, prawdziwy wa obronny, tym cenniejszy, e ywy. Mogli si Prapolacy od czasu do czasu wadzi z nimi, a nawet walczy. Nie mogo im jednak od tych ssiadw zagrozi niebezpieczestwo prawdziwe, wynarodowienie lub niewola. Za Karpatami osiedli Czesi, Morawianie, Sowacy. Od wschodu nic si wlas'ciwie w czasie wielkich wdrwek nie zmienio. Nad Dnieprem mieszkay plemiona ruskie, bliej za - nad rednim Bugiem, gdzie dzi jest Hrubieszw - pocztki wasnej organizacji pastwowej tworzyli Buanie, zwani pniej Woynianami. Najwiksze przemiany dokonay si na zachd od ziem prapol skich, czyli midzy Odr a ab. Stan rzeczy, jaki tam panowa w pierwszym tysicleciu naszej ery, by tak niepodobny do pniejszego, uleg nawet tak gbokiemu zapomnieniu, e w latach poprzedzajcych drug wojn wiatow przypomnienie o nim, dokonane przez Jzefa Kisielewskiego w ksice Ziemia gromadzi prochy, wywoao powszechne zdumienie. Cay kraj midzy ab a Odr by wtedy sowiaski. Najdalej na pnocnym zachodzie, gdzie dzi jest czysto niemiecka Lubeka, mieli sw ojczyzn Obodrzyce. Na wschd od nich - a ku Odrze - yy silne plemiona Wieletw. Najwaniejsi wrd nich to Redarowie, w ktrych grodzie - Radgoszczy oddawano cze boyszczu imieniem Swaroyc. Zarwno Obodrzyce, jak i Wieleci ju w VIII wieku tworzyli zwizki pastwowe, i to do chyba mocne, jeli Niemcy potrzebowali kilku stuleci, aby si z nimi upora, co nastpio ostatecznie dopiero w wieku XII. Wspomnie jeszcze trzeba o uyczanach, a to przede wszystkim dlatego, e szcztki ich przetrway i yj do naszych czasw w okolicach Budziszyna. Na samej pnocy - midzy ujciem Wisy i Odry - siedziay ludy sowia skie, ktrych los w odrnieniu od poprzednio wymienionych zwiza si cile z nasz histori. Byli to Pomorzanie. Przodkowie ich, ktrzy -jak pamitamy grzebali swych zmarych w urnach ozdobionych wizerunkiem twarzy ludzkiej, jeszcze przed nasz er podbili i na krtki czas zjednoczyli ziemie pniejszej Polski. I we Wczesnym redniowieczu handel morski pozwala mieszkacom wybrzea obrasta w bogactwa. Szczeglnie pod tym wzgldem zasyn w wczesnej Europie Wojin, pooony na pnoc od Szczecina, nad Dziwn. Jeden z kronikarzy pisa o nim rzeczy pewnie przesadne, ale tak charaktery styczne, e warto si z nimi zapozna. Co prawda wzmianka pochodzi dopiero z X wieku, ale wietno Wolina nie moga zabysn od razu, musiaa z wolna wzrasta w poprzednich stuleciach.
OQ

O sawie tego miasta - pisa! kronikarz - wiele rzeczy zaledwie podobnych do wierzenia opowiadaj i ja te niektre przytocz. Byo ono rzeczywis'cie najwikszym z miast, jakie w Europie si znajduj. Mieszkali w nim Sowianie i mieszanina innych ludw, tak Grekw, Rusw, jak i barbarzycw. Sascy przybysze [Niemcy] otrzymali take wolno przemieszkiwania tam, byle tylko, dopki tam zostawali, nie wydawali si publicznie ze swym chrzecijastwem. Wreszcie pod wzgldem obyczajw i gocinnoci nie byo adnego narodu uczciwszego i dobroduszniejszego. Miasto bogate w towary wszystkich narodw posiadao wiele przyjemnoci i rzadkoci.

Wolin nie by wyjtkiem. W kraju cigncym dostatki z morza wyrastay potne miasta-republiki, jak Szczecin i Koobrzeg. Tak si w oglnych zarysach przedstawia w wieniec ludw, ktry opasy wa plemienne pastwo Polan znad Warty. Stolica jego mies'ca si w Gnie nie. Wynioso, na ktrej obecnie stoi tam katedra, nazywa si Gr Lecha. Dugie badania archeologw dowiody, e tysic kilkaset lat temu posta jej bya zupenie inna. Wzgrze otaczay podwczas trzy jeziora i tylko od wschodu mona byo such nog wej na szczyt. By on wtedy o cae cztery metry niszy ni teraz i bez porwnania bardziej stromy, bo podna leay a jedenacie metrw pod obecn powierzchni. Wtpi o tym nie mona w aden sposb, gdy na tej gbokoci odnaleziono wronity korzeniami w ziemi pie citej sosny, o ktry opieraa si podstawa wau obronnego. Spadzisty pagrek, oblany wok wodami jezior i otoczony istnym lasem trzcin, dwiga na szczycie drewniany, lecz mocny grd. Ciasna twierdza stanowia prastolic Polski. Nazwa jej w sowiaskim tumaczy si jak gniaz do" - napisa w wieku XII po acinie nasz najstarszy kronikarz. Zanim pomwimy o tym, co si dziao w zakolu silnych walw grodu ksicego, trzeba rzuci okiem na sprawy dotyczce szerszych warstw lud noci. Udoskonalone rolnictwo stworzyo materialne podstawy pastwa polskiego. Dziki niemu kraj gciej si zaludni.. Staa uprawa sprzyjaa gromadzeniu zasobw i bogactw. Skupiali je w swych skrzyniach moni, siedzcy po gro dach. Oni byli twrcami i pilnymi strami organizacji politycznej, ktra utwierdzaa ich wadz. Ale nie tylko ten jeden wzgld way. Nie tylko fizyczna przemoc sprawiaa, e lud godzi si uznawa to panowanie. Byle si gibn mody zrb pastwa polskiego, wnet wkracza w bezpask dziedzin cikostopy ssiad, nakadajc jarzmo nierwnie gorsze od iga was nych gospodzinw. Snad tak ju musiao by po wieki wiekw" - napisaa w Krzyowcach

30

Zofia Kossak o czasach nieco pniejszych, wyraajc bardzo istotn prawd. Musiaa ona pomau, lecz od dawna wnika w przekonania szerokich warstw ludzi prostych, obarczonych ciarami na rzecz rosncego paiistwa. Zwaszcza w miar, jak saby ludy sowiaskie yjce za Odr, i do ziem naszych zaczy dociera druyny gronych rycerzy niemieckich. Polscy uczeni dokadnie zbadali tajemnice gnienieskiego wzgrza. Zdjli ze warstw gruzw i ziemi, grub niekiedy na dwanas'cie metrw, wyryli istne przepas'cie i wwozy. Znaleli w nich s'lady mocnych hakowych obwa rowa, wykryli te resztki zwykego czstokou z upanych dyli, ktry tu stanowi najstarsze umocnienie osiedla. W sposb najbardziej drobiazgowy obejrzeli wszystkie pamitki, poczynajc od najstarszych - z samych poczt kw VIII wieku. Okazao si, e lud, ktry y u stp wau ksicego, by rdzennie rolniczy. Mieszka w nieduych chatach budowanych na zrb, z drewna przewanie sosnowego. Pola obsiewa pszenic drobnoziarnist i zwyczajn, ytem, pro sem, jczmieniem i owsem. W sadach oprcz wis'ni, jaboni, czers'ni i s'liw zbiera te takie owoce, ktre dzi' przywozi trzeba z zagranicy: brzoskwinie, wisienki karowate i s'liwy zwane wis'niowatymi. Do cia zb suyy sierpy. Znaleziono sierpy skadane, niczym n kieszonkowy, oraz ich pikne oprawy z rogu. Mylistwo od dawien dawna musiao ju ustpi miejsca hodowli, bo przeszo 99 procent kos'ci zwierzcych odkopanych w Gnienie naleao do zwierzt domowych, zwaszcza s'win, ktrych gatunek by ten sam, co i w dawnym uyckim" Biskupinie. Tuczono sztuki due, dajce sonin. Krowy zaliczay si do tej odmiany, z ktrej si wywodzi dzisiejsze bydo czerwone polskie. Dawni gnienianie trzymali konie, hodowali owce i pszczoy. Chat ich strzegy psy, przy paleniskach, ktre z biegiem czasu ustpiy miejsca piecom, wylegiway si koty. - W starszych czasach do ochrony przed myszami suyy Sowianom oswojone asice. W osiedlu yli szewcy, wyrabiajcy buty skrzane podobne do kierp cw gralskich i bardzo pikne. Z innych rzemielnikw byli tu tkacze, cies'le, krawcy, garncarze, obrabiacze rogu i kos'ci, nawet zotnicy. Pa ciorki i inne klejnoty wschodniego pochbdzenia s'wiadcza o rozlegym handlu. Wszyscy ci ludzie mies'cili si na tak zwanym podgrodziu. W czasach two rzenia si pastwa polskiego osiedla obronne nie byy ju bowiem jednolite.

31

Opasujce je way biegy zwykle podwjnym koliskiem, w planie poziomym podobnym do pawiego oka. Wa zewntrzny, z reguy nieco niszy i sabszy, opasywa ca osad. Oba jego krace, ktre dla wyrazistoci przyrwna mona do ramion podkowy, przyrastay do krgu waw wysokich i szczeglnie mocnych, tworzcych grd waciwy, siedzib wadcy, jego rodziny i stray. Podgrodzie zamieszkane przez rzemielnikw, kupcw i rolnikw, miao niewtpliwie charakter osiedla miejskiego. Z tych podgrodzi rozwina si pniej przytaczajca wikszo naszych miast, wrd nich Krakw, Gnie zno, Pozna, Gdask, Wrocaw i tyle innych. Teorie goszce, e przed XIII stuleciem Polska nie znaa ycia miejskiego, s absolutnie niesuszne. Na szczycie Gry Lecha, gboko pod dzisiejsz powierzchni, odnaleziono wal grodu waciwego, wzniesiony w typowo polski sposb: z krzyujcych si warstw belek. Drewno jego sprchniao cakiem, glina za to stwardniaa na ska. Pochyo zewntrzna bya znaczna, wynosia okoo 70 stopni. Staranne badania przekonay, e grd ten zbudowano bardzo dawno temu - moe ju u schyku VIII wieku. Wykryto inne jeszcze ciekawe rzeczy. Okazao si, e ten, co projektowa budow i kierowa ni, zawczasu podzieli cae kolisko na regularne odcinki, po dwa metry czterdzieci centymetrw dugoci. Przy kadym takim soju piercienia wau pracowaa osobna druyna robocza. Przekona o tym troch odmienny rodzaj ziemi, ktr poszczeglne zespoy kopay wida w rozmai tych miejscach. Techniczni kierownicy tej roboty musieli zatem posiada duy zasb wiedzy i dowiadczenia, a ten, kto rozkaza budowa, mia niewtpliwie rozleg wadz nad ludmi, by gow pastwa. Dopiero w pocztkach XII stulecia kronikarz zwany Gallem-Anonimem zapisa po acinie nieco wiadomoci o tym, co si dziao na wzgrzu gnie nieskim w czasach jeszcze przedchrzecijaskich. Ufano mu tylko czciowo, za pewne i niewtpliwe przyjmujc dopiero imi Mieszka I, czyli tego ksicia, ktry si ochrzci. Postacie jego przodkw uznawano za bajeczne. Nie mona dzi godzi si z takim sdem, poniewa archeologia dostarczya niezbitych dowodw, e historyczny rozwj naszego pastwa zacz si wczenie i trwa dugo. Zreszt i zwyczajne rozumowanie kae wierzy Gallowi. Przywdrowa on do nas za czasw ksicia Wadysawa Hermana, ktry by zaledwie praprawnukiem Mieszka I. Czy mona przypuci, e na dworze wadcy Polski - pastwa nie lada jakiego - tak rycho zapomniano imion zaoycieli dynastii ? Wiadomo przecie, e i dzi jeszcze wielu gospoda polskich daje w Dzie Zaduszny na wypominki po kilku pokoleniach swy

32

przodkw. C dopiero mwi o tamtych czasach, kiedy przynaleno do rodu, monos' powoywania si na dziadw i praszczurw stanowiy o dosto jestwie czowieka. Trzeba przy okazji wspomnie o jeszcze jednym - wykopaliska przekonay nas dobrze, i tradycja ludowa potrafi zadziwiajco wiernie przechowywa wiadomoci wcale cise. Nieraz zdarzao si uczonym znajdowa nadzwy czajne rzeczy na jakim wzgrku czy pustce, ktre tylko legenda wyrniaa od otoczenia. Okazywao si, e pod zwyczajnym krzyem polnym, stawianym przez pokolenia w jednym i tym samym miejscu, mog si kry w ziemi mogiy z czasw pradawnych, plemiennych. Prof. Jzef Kostrzewski w swojej wietnej Kulturze prapolskiej pisze wyra nie:
Nie ulega wreszcie wtpliwoci, e i dynastia piastowska nie rozpocza si dopiero z Mie szkiem, lecz siga w gb wieku IX, rozpoczynajc si - zgodnie z przekazem Galla-Anonima - od pradziadka Mieszka. Jest bowiem po prostu wyczone, aby pastwo Mieszka I, opisane jako najrozlegjejsze z zachodniosowiariskich przez Ibrahima ibn Jakuba, stworzone zostao z niczego przez pierwszego historycznego wadc Polski. Zanim wiadomo o pastwie polskim dostaa si do rde pisanych, tworzyo si ono z pewnoci przez kilka pokole, rosnc na drodze podbojw ssiednich plemion polskich przez ksicia gnienieskiego.

Tak wic wypadnie zaufa Gallowi i uzna za prawdziwe imiona najstar szych ksit polskich. Byli to kolejno: Ziemowit, Leszek i Ziemomys. Ojciec Ziemowita mia si nazywa Piastem. Ziemowitowie i Ziemomysowie zdarzali si i pniej, zwaszcza w znanej z konserwatyzmu linii ksit mazowieckich. Nie brakowao i Leszkw. Ale jest niezbitym faktem, e przez cae tysic i parset lat pniejszej historii Polski nikt nigdy nie nazywa si Piastem. W potocznym uyciu s za to dzi takie sowa, jak piastowa, piastun. Wszelkie cechy prawdopodobiestwa nosi domys, e takiego imienia w ogle nigdy nie byo, istnia natomiast wany urzd piasta czy piastuna wychowawcy dzieci ksicia - i ten wanie tytu da pocztek nazwisku naj starszej dynastii polskiej. W pastwie*Frankw pierwszym krlem z rodziny Karolingw by Pepin Krtki, ojciec Karola Wielkiego. Czowiek ten by pocztkowo wysokim urzdnikiem na dworze Merowingw. Nosi tytu majordomus, a obowizki jego polegay na wychowywaniu dzieci wadcy. W odpowiedniej chwili Pepin odsun swych wychowankw od tronu i sam na wstpi. - W ksistwie halickim na Rusi w XIII wieku sign po wadz Wadysaw Kormilczyc, czyli syn kormilca, a wic znw opiekuna dzieci ksicych.

33

Trzeba pilnie zwaa na takie podobiestwa, bo sposoby walki o wadz w rozmaitych krajach i czasach potrafi by zbiene. C dopiero, kiedy chodzi o t sam w gruncie rzeczy epok historii europejskiej zwan redniowie czem. Zapisana przez Galla legenda gosi, e Piast by chopem i mieszka na podgrodziu. Polanie, zraeni okruciestwami poprzedniego wadcy - Popiela - mieli zrzuci go z tronu i obra na ksicia Ziemowita. Prastare podanie czeskie opowiada, e Przemys - zaoyciel tamtejszej narodowej dynastii Przemylidw - te by pocztkowo chopem. W pikny sposb upamitnio si to w ceremoniale dworskim. Podczas aktu obejmowa nia wadzy ksi czeski wystpowa w pciennym stroju wieniaczym i w apciach z yka. Przysig wiernoci prawom odbiera od niego siedzcy na tronie chop. Z naszych legend wynika si zdaje, e Ziemowit odebra wadz poprzed nio panujcej rodzinie. Dopiero w XIV wieku pojawia si ba o tym, e Popiel mia sw stolic w Kruszwicy i tam zgin w tak zwanej Mysiej Wiey (ktr w rzeczywistoci zbudowa Kazimierz Wielki). Dzi nie da si zaprze czy, e wszystkie tajemnicze sprawy zwizane z walkami o koron ksicia Polski odbyway si w Gnienie. Poczynajc od Ziemowita utrwala si dziedziczno wadzy w rodzie Pia stw. Naley to z si podkreli. Dziedziczno tronu znakomicie przyczy niaa si do utrwalenia ustroju, ktry zabezpieczaa od zasadniczych wstrz sw. Historia wielu krajw europejskich - przede wszystkim Francji - dostar cza po temu wymownych przykadw. Pastwa, ktre wczenie zdobyy si na zasad dziedzicznoci wadzy, atwiej od innych przezwyciay trudnoci. Brak tej dziedzicznoci uniemoliwi Niemcom pene rozwinicie ich ogrom nej potgi. Niewiele napisa Gall o pierwszych ksitach dynastii Piastw. Niewiele ale rzeczy wycznie wiarogodne:
Ziemowit tedy, osignwszy godno ksic, modo spdza nie na niedorzecznych roz rywkach, lecz oddajc si pracy i subie rycerskiej, zdoby sobie rozgos zacnoci i zaszczytn saw oraz granice swego ksistwa rozszerzy dalej ni ktokolwiek przed nim. Po jego zgonie na jego miejscu zasiad syn jego, Leszek, ktry czynami rycerskimi dorwna ojcu w dzielnoci i odwadze. Po mierci Leszka nastpi Ziemomysl, syn jego, ktry pami rodzicw potroi i potomstwem, i dzielnoci. Ten za Ziemomysl spodzi wielkiego i sawnego Mieszka...

Nie znamy daty urodzin Mieszka I. Z pewnym prawdopodobiestwem moemy tylko mwi, e byo to gdzie okoo rofcu 920. Jeli policzy czas

34

potrzebny na ycie oraz rzdy jego ojca, dziada i pradziada, wypadnie, e rd Piastw wstpi na tron w pierwszej polowie IX wieku. Czyby zatem naj starsze umocnienia gnienieskie, pamitajce wiek VIII, wznosili jeszcze Popielidzi? Moe wies'ci o nich nale nie tylko do legendy? Wszystko tu pynne, niepewne, nie oznaczone dokadnymi datami. Jedno tylko nie ulega adnej watpliwos'ci. T mianowicie, e pastwo polskie jest znacznie starsze, ni mniemaj ci, co histori jego chc rachowa dopiero od chwili chrztu. Gall-Anonim musia posiada dokadne wiadomos'ci o pierwszych Piastach i wcale nie przesadzi w opisie ich zasug. Wnioskowa o tym moemy s'mialo, poniewa w pocztkach panowania Mieszka I ksistwo jego byo wcale roz lege. Oprcz Wielkopolski wlas'ciwej - czyli Gniezna, Poznania, Kalisza i Kruszwicy - obejmowao ziemi czyck, sieradzk, chemisk, mazowiec k, sandomiersk, przemysk, Grody Czerwieskie, Pomorze Gdaskie i ziemi lubusk. Dotykao wic Odry. Posiadao liczne i potne grody. Tu pod ich waami lub nawet w ich obrbie mieli swe warsztaty rzemielnicy, reprezentujcy wczesny przemys. Jake mylne i pytkie s bajki, e Polacy posugiwali si wtedy narzdziami z kamienia, a wyroby elazne nabywali od wdrownych kupcw niemieckich! Piece hutnicze zaczy na naszych ziemiach dymi ju w czasach przed nasz er. Jeli nawet kto' przechowywa za Mieszka kamienne topory, to chyba tylko jako osobliwos' lub pamitk rodow. Dziki mudnym pracom archeologw wielemy si dowiedzieli o material nej kulturze naszych przodkw. Zawartos'c mogi oraz inne znaleziska - jake niestety rzadkie! - mog nas pouczy o ich wierzeniach religijnych. Najtrud niej niewtpliwie odgadn, jakie byy ich umysy. Autorzy powies'ci histo rycznych przewanie przedstawiali nam tych ludzi jako pierwotnych barba rzycw nie posiadajcych wiedzy o s'wiecie, zdolnych, lecz pozbawionych wszelkiego wyksztacenia. Jeli jednak przypatrzy si uwanie temu, co tamte pokolenia osigny - wnioski wypadn inaczej. Kilka lat temu w Nowogrodzie Wielkim w Rosji prof. Artemiusz Arcichowski odnalaz wprost w ziemi okazy najdawniejszych znanych dotd pism sowiaskich. Najstarsze z nich pochodziy z X wieku. Byy to listy i zapiski ludzi prostych, mieszczan nowogrdzkich, a dotyczyy ich drobnych spraw majtkowych, jakich' kopie siana i temu podobnych rzeczy. Przetrway, poniewa byy spisane, a raczej wydrapane rylcem na matriale bardzo trwaym -na korze brzozowej. Jeli Sowianie wschodni tak wczes'nie nauczyli si pisa, to dlaczego mielibys'my uznawa za pewne, e umiejtnos'c ta bya obca 35

Sowianom zachodnim? Moliwe, e przejli oni rzymski jeszcze obyczaj pisania na drewnianych tabliczkach powleczonych woskiem, ktre oczywis'cie nie mogy przetrwa do naszych czasw. W polskich wykopaliskach znajdo wano metalowe rylce wygldajce tak, jakby suyy ongi do pisania. Nie jest wic wykluczone, e wiedza ludzi wczesnych moga by utrwalana jeszcze inaczej ni w pamici. Jeli domys ten nie jest suszny, to i tak mamy wystarczajce dowody, e mys'1 piastowskich rzdcw pastwa polskiego bya przenikliwa, motywy postpowania bogate i rozumnie zbadane. Poznajc sposb budowy grodu gnienieskiego, atwo wpas'c w podziw dla organizacyjnego i technicznego mistrzostwa jego twrcw. Trzeba jednak pewnego wysiku wyobrani, by zda sobie spraw, e w tej skromnej, bd co bd, ciasnej, drewnianej twierdzy mies'cil si nie tylko orodek siy, lecz i wspaniaej doprawdy mys'li politycznej. Przecie tu wlas'nie powzity zosta i dojrza pomys czynu, ktry trwale uksztatowa histori narodu i jego kultury. W drewnianym grodzie na gnienieskiej Grze Lecha zapada decyzja przyjcia chrzecijastwa. W 963 r. kroniki zachodnie po raz pierwszy zanotoway imi Polski i jej ksicia Mieszka. W tym czasie niemiecki dowdca pograniczny, synny z podstpw i okru ciestw margrabia Marchii Wschodniej Gero, wyprawi si z wojskiem na uyczan, ktrych pobi i podda swemu zwierzchnictwu. Mieszko nie wojo wa wtedy z Niemcami. Przeciwnie - uwaany by za przyjaciela cesarza. Toczy natomiast cikie i niezbyt pomylne walki ze sowiaskimi Wieletami, w ktrych zgin w roku 965 nie znany nam z imienia brat ksicia. W roku 966 Mieszko wraz z caym swym pastwem przyj chrzest. Powo dy, ktre go skoniy do tego kroku, byy tak wielkie i liczne, e historycy cigle o nich rozprawiaj i jeszcze na pewno nie wyczerpali tematu. Na rok przed chrztem Mieszko poszuka sobie ony. Niechtny, wrcz wrogi Polsce kronikarz niemiecki Thietmar - biskup merseburski - pisze o tym po acinie w sowach, ktre warto przytoczy:

... przedstawi reszt czynw znakomitego ksicia Polan, Mieszka, o ktrym pisaiem szeroko w poprzednich ksigach. W czeskiej krainie poji on za on szlachetn siostr Bolesawa Starszego, ktra okazaa si w rzeczywistoci taka, jak brzmiao jej imi. Nazywaa si bowiem po sowiasku Dobrawa, co w jzyku niemieckim wykada si: Dobra. Owa wyznawczyni Chrystusa, widzc swego maonka pogronego w wielorakich bdach pogastwa, zastanawiaa si usilnie nad tym, w jaki sposb mogaby go pozyska dla swej wiary. Staraa si go zjedna na wszelkie sposoby, nie

36

dla zaspokojenia trzech dz tego zepsutego wiata, lecz dla korzys'ci wynikajcych z owej chwalebnej i przez wszystkich wiernych podanej nagrody w yciu przyszym. Umys'lnie postpowaa ona przez jaki' czas zdronie, aby pniej mc dugo dziaa dobrze. Kiedy mianowicie po zawarciu wspomnianego maestwa nadszed okres wielkiego postu i Dobrawa staraa si zoy Bogu dobrowoln ofiar przez wstrzymywanie si od jedzenia misa i umartwianie swego ciaa, jej maonek namawia j sodkimi obietnicami do zamania postano wienia. Ona zas' zgodzia si na to w tym celu, by z kolei mc tym atwiej zyska u niego posuch w innych sprawach. Jedni twierdz, i jada ona miso w okresie jednego wielkiego postu, inni zas', e w trzech takich okresach. Dowiedziae' si przed chwil, czytelniku, o jej przewinie, zwa teraz, jaki owoc wydaa jej zbona intencja. Pracowaa wic nad nawrceniem swego maonka i wysucha jej milos'ciwy Stwrca. Jego nieskoczona aska sprawia, i ten, ktry Go tak srogo przeladowa, pokaja si i pozby na ustawiczne namowy swej ukochanej maonki jadu przyro dzonego pogastwa, chrztem s'wietym zmywajc plam grzechu pierworodnego. I natychmiast w lad za gow i swoim umiowanym wadc poszy uomne dotd czonki spos'rdd ludu i w szat godow przyodziane, w poczet synw Chrystusowych zostay zaliczone...

Thietmar zmar w roku 1018, a wic pisa niemal wspczenie, i wiadomos'cij ktre nam przekaza, w peni zasuguj na zaufanie. Zastanawiajc si nad politycznymi motywami czynu Mieszka nie wolno popenia racego uproszczenia i niesprawiedliwos'ci, pomija tego, co si dzia musiao w duszach ludzkich. Nie mona lekceway przey chrzeci janki Dobrawy w kraju pogaskim, uczu pierwszej niewiasty, ktrej imi zapisaa historia Polski. Osobisty wpyw tej kobiety musia by wielki. Od niej dowiadywa si ksi polanski o wierze, przychodzcej ze wiata prastarej i wielkiej kultury. W jednym tylko na pewno przesadzi gorliwy biskup Thietmar. Jego sowa o szacie godowej, w ktr natychmiast" mia si przyodzia cay lud polski, nie odpowiadaj prawdzie. Dawny kult trzyma si bardzo dugo. Z jego wci ywym pulsem spotykamy si jeszcze i w wieku XIII. Wraz z Mieszkiem musieli pewnie przyj chrzest ci spord monych, ktrzy stanowili w pastwie warstw grn, kierownicz. Nie mogy by im obce polityczne rozwaania i zamiary ksicia. Wrcz przeciwnie, oni wraz z Mieszkiem stanowili orodek myli, w ktrym zapaday decyzje. Nic nie pozwala przypuszcza, e o wszystkim rozstrzygaa w Polsce jedna gowa. Polska znajdowaa si wwczas w ustawicznych walkach z Wieletami. Pas twowy zwizek tych plemion przeywa wtedy szczyty swojej wietnoci, a nie znal wadzy monarchicznej. Na jego obszarze, w Radgoszczy, znajdowa si orodek rodzimego kultu Swaroyca, ktry mia rwnie wyznawcw w Wiel kopolsce i na Pomorzu. Thietmar prawi zadziwiajce i z pewnoci prawdziwe rzeczy o wspaniaoci wityni Swaroyca, wok ktrej grupowaa si kasta kapaska. To wszystko czynio z Wieletw bardzo niebezpiecznego wroga. W

37

pastwie Mieszka mogli im tajemnie sprzyja ci, ktrzy nie byli zadowoleni z okrzepej ju u nas wadzy ksicia i monych. Pogaska wiara, wywodzca si z czasw dawnej plemiennej swobody, znakomicie nadawaa si na sztandar buntu spoecznego. Na zachd od Wieletw siedzieli wrodzy im chrzecijascy Niemcy. Przy jcie chrztu uatwiao Polsce polityk w stosunku do nich. Walczcy z Mieszkiem i biorcy gr Wieleci byli sprzymierzeni z Czecha mi. W rok po chrzcie Polski nastpio nowe starcie. Saski graf Wichman przestpca polityczny i wygnaniec z Niemiec - poprowadzi na Mieszka druyny potnych Wolinian. Wtargn gboko, bo a na lewy brzeg Warty, gdzie 26 wrzes'nia 967 r. doszo do walnej bitwy. Ale posiki czeskie, w postaci dwch hufcw jazdy, byy tym razem po stronie Polski. Doszcztnie rozbity Wichman zgin w ucieczce z rk rozjtrzonych najazdem chopw. Przyjcie chrztu nie byo jednak tylko zabiegiem politycznym obliczonym na krtk met, na rozerwanie sojuszu Wieletw z Czechami i odwrcenie przymierzy. Podejmujc tak ogromne postanowienie, musia je Mieszko dobrze i wszechstronnie rozway. Wyniki bada archeologw i historykw powinny nas nareszcie oduczy lekcewaenia umysw ludzi wczesnych. Mieszko wiele na pewno dowiedzia si od Dobrawy o chrzecijastwie. Nie mona jednak chyba wtpi, e szuka innych jeszcze rde wiedzy, chociaby na dworze praskim, z ktrego wzi on. Mieszko potrafi siga daleko poza granice swego kraju, mia tajnych sprzymierzecw w Niemczech, miesza si do sporw przy obiorze cesarza. Jake mona przypus'ci, i tak zdolny, tak nawet genialny polityk nie zada sobie pewnego pytania i nie poszuka odpo wiedzi na nie. Pytanie to brzmiao prosto: jaki bdzie stosunek nowej wiary do mojej wadzy? Czy wzmocni ona mj tron, czy te go osabi? Chrzecijastwo uznaje, e wadza pochodzi od Boga. Biorc rzecz poli tycznie, Kos'cil katolicki jest ustrojem monarchicznym. Chrzes'cijanski ksi , krl czy cesarz - to pomazaniec Boy, a posuszestwo wzgldem niego jest dla poddanych obowizkiem, potwierdzonym powag religii, obwarowanym zapowiedzi wiekuistej nagrody lub kary. - Dzisiaj te sprawy traktuje si o wiele swobodniej i nikt nie wyklina posw francuskich, niedawno jeszcze ustawicznie zajtych wywracaniem rzdw. W redniowieczu bunt przeciwko koronie mg by uznany za herezj, ogoszony za bunt przeciw Bogu. Pamitajca pradawne czasy wiara pogaska ani nawet syszaa o tym wszystkim. Istniaa przecie ju wtedy, kiedy plemi tylko na czas wojny

38

obierao sobie naczelnika. Utwierdzaa stary obyczaj i stawiaa ksicia ponie kd na rwni z jego wasnymi poddanymi. Taki stan rzeczy nie mg odpo wiada nowym stosunkom w ksistwie. Mieszko I wcale nie by twrc naszego pastwa, lecz jego dziedzicznym wadc. To, czego dokona przyjmujc chrzest, wprowadzao Polsk na zupenie nowe szlaki dziejowe, lecz byo jednoczes'nie ostatecznym utwierdzeniem wszystkiego, co osignli Ziemowit, Leszek i Ziemomys, a moe nawet poprzednicy ich - Popielidzi. Z chwil chrztu dzieo budowy monarchii polskiej byo ukoczone. Ksi zdecydowa nie stan ponad spoeczestwem, jako panujcy. Rok 966 jest w naszej historii dat ogromnie wan, jedn z najwaniejszych, ale nie moe by uznany za aden s'wit dziejw Polski. Stanowi klamr, mocno spajajc dwie epoki w jedn niepodzieln calos'c. Ci Polacy, ktrych w roku 966 zanurzono w wodzie s'wieconej i uznano za synw Kos'cioa rzymskiego, w gruncie rzeczy powrcili do domw tym samym, czym byli idc na uroczystos'c chrztu - ludz'mi uksztatowanymi przez rodzim kultur, duszami otwartymi na nowe wpywy, lecz jednoczenie yjcymi dziedzictwem. Wadcy Polski hojnie uposaali Kos'ciol. Przez dugie lata uchodzio za pewnik, e duchowiestwo z reguy szo w dzikie puszcze darowane mu przez ksicia i wydzierao rol borom. Kiedy niedawno temu rozkopano jedn z takich wsi kos'cielnych w Wielkopolsce, okazao si, e bya zamieszkana i dobrze zagospodarowana na setki lat przed przyjciem chrztu. Polska nie dlatego przyja chrzest, e brako innego sposobu podwignicia si z barbarzystwa i uniknicia zagady. Mieszko odrzuci star wiar, ponie wa pastwo jego rozwino si i dojrzao do wielkich zada, do szerszego ni dawniej udziau w dziejach Europy. Za pos'rednictwem Czech przyjlis'my chrzest z Rzymu. To umoliwio Polsce dostp do skarbw kultury duchowej liczcej tysiclecia rozwoju. Otworem stany przed naszym krajem literatura i sztuka pamitajce Grekw i Rzymian, a take niezmierny zasb wiedzy i dos'wiadczeri w dziedzinie prawa, administracji, polityki. Musiao jeszcze upyn dwies'cie lat z okadem, zanim narodzi si i j pira pierwszy pisarz narodowos'ci polskiej, Mistrz Wincenty, zwany Kadubkiem. Dziwne uczucie ogarnia dzi' czytelnika jego Kroniki polskiej. al, zo nawet, e wszystko tu takie pomieszane, niepewne, przerose krasomwstwem, e tyle na si poprzyczepianych dodatkw zaczerpnitych z dziejw staroyt noci klasycznej, zapoyczonych od Grekw i Rzymian. Lecz jednoczes'nie wzruszenie i szacunek, kiedy si pomys'li, jak bardzo ten syn ziemi san-

39

domierskiej ukocha musia kulturalne dziedzictwo Europy - ktre poznawa w Paryu - jak je chon i uznawa za wasne. Za Mieszka nie istnia jeszcze ostateczny podzia na chrzecijastwo zachod nie i wschodnie. Tote kiedy w roku 988 Wodzimierz Wielki, ksi Kijowa, przyj chrzest z Bizancjum, fakt ten nie wykopa wcale przepas'ci midzy Polsk a Rusi. Otwary si wic przed Polsk nowe horyzonty, lecz wraz z nimi trudnoci i niebezpieczestwa. Unikn ich trwajc przy starym nie mona byo - najwy ej pogorszy. W kraju zaostrzy si musiay stosunki z tymi wszystkimi, ktrzy nie chcieli wzmocnienia monarchii, knuli przeciwko ksiciu lub nawet sprzyjali Wieletom. Siy Mieszka wystarczyy jednak na uporanie si z tym zagroeniem. Nikt nam nigdy nie powie, ilu zwolennikw starego porzdku i wiary dao wtedy gow. Moemy tylko przyj za zupenie pewne, e bez uycia siy si nie obeszo. O wiele wicej przezornoci i politycznego rozumu wymagay sprawy, ktre si wyoniy z samego faktu przyjcia chrzecijastwa z Rzymu. Koci katolicki bowiem to nie tylko wiara i dziedzictwo kulturalne, lecz rwnie zwarta organizacja kleru, dca do wasnych celw politycznych, potgi materialnej, a nade wszystko do wadzy. Dobiegao wanie koca pierwsze tysiclecie Kocioa. Istniao wwczas we Woszech pastwo papieskie ze stolic w Rzymie. Dyplomacj jego czyy wyrobione stosunki z krajami od dawna chrzecijaskimi, zwaszcza z tymi, ktre leay blisko Italii i samego pastwa kocielnego. Stosunki te mogy by rne, raz przyjazne, kiedy indziej wrogie. Byy jednak bliskie, bezporednie. wieo ochrzczona Polska znalaza si na samiuterikich kracach katolickiego wiata. Tote dobro jej nieraz w przyszoci miao by powicane interesom, uznawanym tam za waniejsze. Przyjmujc chrzest w roku 966 trafia Polska na ponur chwil w dziejach Kocioa. W X wieku pastwo papieskie przeywao jeden z okresw swego najgbszego upadku, liczyo si prawie ju tylko jako monarchia wiecka, o jego autorytecie moralnym trudno byo waciwie mwi. W XVI wieku wielki pisarz polski Andrzej Frycz Modrzewski wynotowa ze starych dokumentw mow biskupa orleaskiego Arnulfa, wygoszon w roku 991 na soborze w Reims, we Francji. Oto sowa dostojnika Kocioa o sto sunkach panujcych wspczenie w pastwie kocielnym:

40

O Rzymie, poaowania godny, ktry naszym przodkom ukazae janiejcych chwa ojcw, nasze za czasy napenie strasznymi ciemnociami habicymi nas po wieki !... Czeg bowiem nie widzielimy w tych czasach? Widzielimy, jak Jan, z przydomkiem Oktawian, yl w bagnie rozpusty; on te uknu spisek przeciwko temu Ottonowi, ktrego przedtem koronowa na cesarza. Gdy Jan zosta wypdzony, wybrano papieem Leona Neofit. Lecz kiedy cesarz Otto opuci Rzym, Oktawian wrci do miasta, zmusi do ucieczki Leona, Janowi Diakonowi obci nos, palce prawej rki i jzyk i dokonawszy w miecie rzezi wielu znakomitych ludzi, wkrtce zmari. Na jego miejsce wybrali Rzymianie Benedykta Diakona z przydomkiem Gramatyk. Na niego te wkrtce uderzy Leon Neofita ze swoim cesarzem, obiegi, pojma, zoy z urzdu i skaza na doywotnie wygnanie do Niemiec. Po cesarzu Ottonie I nastpi cesarz Otto II, przewyszajcy wszystkich wadcw naszych czasw sil ora, rozumem i wiedz. W Rzymie na stolicy papieskiej zasiad za straszliwy potwr, Bonifacy, najbardziej nikczemny ze wszystkich ludzi, splamiony rwnie krwi poprzedniego papiea. Lecz i ten, jakkolwiek wygnany i potpiony na wielkim synodzie, wrci po mierci witobliwego Ottona do Rzymu. Piotra, znakomitego ma apostolskiego, ktry byl przedtem biskupem Pawii, przysig zapewniwszy mu bezpieczestwo, usun z zamku rzym skiego, zoy z urzdu i pohabionego ohyd wizienia zabi. Czy istnieje nakaz, aby takim potworom ludzkim, penym haby, pozbawionym wiedzy o rzeczach boskich i ludzkich, podlega nieprzeliczony zastp kapanw Boga znanych na caym wiecie z nauki i ycia penego zasug? '

Takie stosunki panoway w Rzymie papieskim. A jednoczes'nie... ,.nigdy imi niemieckie nie znaczyo w Europie wicej ni w X i XI wieku, za saskich i pierwszych salickich cesarzy" - napisa historyk Leopold von Ranke. Przyjcie chrztu przez Polsk byo czynem przewidujcym i mdrym, lecz samo przez si bynajmniej nie zapewniao lepszej przyszlos'ci politycznej. Polska chrzecijaska moga si spodziewa rwnie bezwgldnego i cynicz nego nawet traktowania, jak i pogaska. Wszystko zaleao od tego, jak sama potrafi si zachowa nazajutrz po chrzcie. 13 lutego 962 r. niegodny papie Jan XII woy koron cesarsk na gow Ottona I, krla niemieckiego z dynastii saskiej. Otto nie ywi obaw Karola Wielkiego i nie mia nic przeciwko temu, e ceremonii dopeni zwierzchnik Kos'ciola. Zdy ju bowiem uzaleni go od siebie cakowicie. Postanowione zostao przedtem, e nowo obrany papie -

Jan z przydomkiem Oktawian jest to papie Jan XII. Wstpi na tron majc siedemnacie lat. Panowa w latach 955-964. Pozbawiony godnoci za morderstwa, zdrad i witokradztwo. Leon Neofita - Leon VIII (963-965), wyniesiony na stolic apostolsk przez cesarza Ottona I. Bene dykt Diakon (964) obrany przez lud w r. 964 jako Benedykt V. Uwiziony przez cesarza w Hamburgu. Bonifacy - Bonifacy VII - zosta papieem w r. 974, potem wygnany. Powrci! do Rzymu i panowa w latach 984-985. Mordowa przeciwnikw, zmari zamorzony godem.

41

zanim jeszcze otrzyma sakr - musi przysic cesarzowi posuszestwo (Jan XII zama je i - jak ju wiemy - utraci godno). U siebie, w Niemczech, Otto I uprawia wobec Kocioa polityk wyran. Popiera go, ale uwaa za czynnik polityczny. Biskupi i opaci otrzymywali od cesarza wadz i dobra, byli nawet wysuwani naprzd jako przeciwwaga potdze baronw wieckich. Moznowadca duchowny by przecie bardziej zaleny, nie dziedziczy dbr, lecz bra je w doywocie. Znakiem wejcia w ich posiadanie byo dotknicie berem cesarskim. Na zdobytych ziemiach sowia skich Otto zaraz zakada biskupstwa, poddajc je zwierzchnictwu arcybisku pw niemieckich. W tym czasie Niemcy przebili ju ywy wa sowiaskich ludw zamieszka ych na zachd od Polski. Dokonali tego na uycach. Rwnie ksistwo czeskie popado w zaleno od nich. Jak wiemy, Mieszko byl wtedy oficjalnie uwaany za przyjaciela cesarza, co jednak wcale nie usuwao grocych w przyszoci niebezpieczestw. Nieogldne postpowanie w dobie przyjcia chrztu mogo je wybitnie zwikszy, dajc Niemcom mono staego mieszania si w wewntrzne sprawy pol skie. Mieszko przyj chrzecijastwo z Czech. Nie bya to - jak wida - prosta formalno, bo trzy czwarte polskiego sownictwa kocielnego pochodzi z jzyka czeskiego. Tytuy - biskup, dziekan, proboszcz, kapan, pop, prcz tego - przeor, opat, mnich, nazwy wielu naboestw i przyborw liturgicz nych - wszystko to przynioso ze sob czeskie duchowiestwo, ktre musiao by wtedy u nas bardzo czynne, tym samym uniemoliwiajc inwazj niem czyzny. Pierwszy biskup misyjny w Polsce, Jordan, prawdopodobnie nie by Niem cem, a przynajmniej nie by Niemcem ze wschodu. Pochodzi zapewne z Lotaryngii. Fakty wskazuj, e pierwsze kroki Mieszka na nowej drodze od razu nacechowane byy przezornoci i rozumem.

T i

PIERWORODNI

W kwietniu 1952 roku w rozkopanej nawie katedry poznaskiej dokonano wielkiego odkrycia. Gboko w ziemi pod nawarstwionymi na sobie szcztkami podg kos'cielnych i grobowcami dostojnikw leaa ogromna i paska czasza, ulana z wapiennej zaprawy. Budowniczowie mocno osadzili j na zrwnanym drewnie jeszcze dawniejszego wau. Pierwotnie przykrywa j dach. Do naszych czasw przetrway tylko gniazda po podtrzymujcych go supach. By to szcztek wielkiej chrzcielnicy z 966 roku. Dalsze badania pozwoliy odkry resztki innych budowli take wtedy wzniesionych. Polacy, ktrzy w roku 966 pierwsi przyjli chrzest - wic wielmoe z otoczenia Mieszka - poddali si obrzdowi w miejscu wspaniale wiadczcym o potdze nowej wiary oraz ksicia polskiego -odtd jej pomazaca, opiekuna i obrocy. Wkroczyli w obszerny, prostoktny dziedziniec obwiedziony kolum nami czy arkadami, moe nawet krugankiem. Czwart cian tego podwrca stanowi fronton kamiennej katedry. Tu przed ni widniaa owa wielka chrzcielnica. Opodal nowej wityni chrzecijaskiej, tam gdzie dzi przy kociele Naj witszej Maryi Panny s ogrdki kapitulne, stan grd ksicy. Takiej warowni nikt przedtem w Polsce nie oglda. Jej wzmocnione hakami way wysokie byy co najmniej na dziesi metrw, a od frontu przedproe ich stanowi szaniec z kamieni, wysunity w przd i ujty drewnian cian dwumetrowej przeszo wysokoci. wietna katedra i silna twierdza symbolizoway nowy porzdek w pastwie, wzmacniay go i strzegy. Nie jest pewne, czy Mieszko przenis wtedy stolic z Gniezna do Poznania. Nie ulega jednak kwestii, e punkt cikoci pastwa przesun si jeszcze bardziej na zachd, ni to byo dawniej. W tamt bowiem stron zwracaa si jego polityka. Chrzest Polski dokona si za wiedz i zgod Ottona I. Mieszko zobowizany by wtedy do pacenia cesarzowi daniny z

jakiej' czs'ci swojego terytorium, tej najpewniej, ktra leaa najbliej strefy niemieckiego oddziaywania. Nie oznaczao to jednak zaleznos'ci pastwowej i nic pozornie nie zapowiadao zerwania. Latem 972 roku - kiedy Otto bawi we Woszech - margrabia Marchii Wschodniej, Hodo, z niezwykym pos'piechem zebra wojsko i ruszy na wschd. Wraz z nim cign na wypraw mody graf Zygfryd, przyszy ojciec kronikarza Thietmara. Dnia 24 czerwca - pod Cydzyn, przy ujs'ciu Warty do Odry - doszo do pierwszej znanej w dziejach bitwy Polakw z Niemcami. O losach jej rozstrzygn manewr rezerw dowodzonych przez brata Mieszkowe go, Czcibora. Z rycerzy niemieckich tylko sam Hodo i Zygfryd wyszli cao. Zwycistwo polskie byo zupene. Z Italii nadbiegli wkrtce gocy cesarscy. Otto I wzywa Mieszka i Hodona, ,,aby pod rygorem utraty jego aski zachowali pokj do czasu, gdy przybdzie na miejsce i osobis'cie zbda spraw". Tak napisa Thietmar. Mona przypu szcza, e wspomnienia ojcowskich przygd pod Cydzyn od dziecistwa budziy w nim niech i zo ku Polakom. Na Wielkanoc 973 roku cesarz rozpatrzy spraw. Zada od Mieszka zakadnika. Zosta nim pierworodny syn ksicy, Bolesaw, zwany pniej Chrobrym i Wielkim. Od tego czasu stosunki polsko-niemieckie popsuy si zdecydowanie. Wyprawa Hodona miaa zapewne przeszkodzi Mieszkowi w jego poczyna niach w stosunku do Pomorza Zachodniego. Margrabia nie uderza prosto na wschd, ku Gnieznu i Poznaniowi, lecz spieszy w kierunku ujs'cia Warty, cakiem jakby chcia zabiec drog komu, kto cign z Polski na pnocny zachd. Wadca Polski siga bowiem po Szczecin i Wolin. W kilka lat pniej spr o Pomorze zosta rozstrzygnity. W 979 roku nie udaa si kolejna niemiecka wyprawa na Polsk, ktra wesza we wadanie caego wybrzea - od Szczecina a po Gdask. Umacnianiu si Polski nad morzem sprzyjay okolicznoci zewntrzne. 7 maja 973 r. nagle zasabn podczas nieszporw i zmar cesarz Otto I. Mieszko mci i knu w Niemczech, sprzeciwiajc si wstpieniu na tron Ottona II. Moe ju w czasie tych zamieszek powrci do kraju Bolesaw. Latem 981 roku chwyciy za bro ujarzmione przez Niemcw ludy zachodniosowiariskie, doprowadzone do rozpaczy samowol margrabiego Marchii Pnocnej, Teodoryka. Powstacy wybili zaog w Hobolinie, zburzyli tam tejsz katedr i inne kocioy. Biskup Folkmer i rycerstwo z samym Teodorykiem ledwie uszli tego dnia przed wrogiem". Wraca si zdawa stary, pogaski porzdek: Zamiast Chrystusowi i jego zacnemu rybakowi Piotrowi'

44

zaczto oddawa cze rnym bokom z diabelskiej herezji pocztym i t aosn zmian pochwalali nie tylko poganie, lecz take chrzes'cijanie" - pisze ze zgroz Thietmar. A moe jednak nie byo si czemu dziwi? Niezbyt przyjemne stosunki panowa musiay w niemieckiej marchii, zaoonej na podbitych ziemiach sowiaskich, skoro poprzedni biskup trzy lata wczes'niej zakoczy ycie uduszony przez" swoich". W 983 roku Sowianie zdobyli i spalili Hamburg. Pochd ich powstrzymaa dopiero nie rozstrzygnita bitwa pod Bialoziemiem, midzy Tonger i Muld - dopywami aby. Klski ponoszone przez Niemcw na tak dalekim zachodzie utrudniay im napr na Polsk, ale triumfy pogastwa stanowiy i dla niej powane niebez pieczestwo. Okolicznoci sprzyjay polsko-niemieckiemu zblieniu, ktrego wyrana zapowied nastpia nieco wczeniej. W tym czasie nie ya ju Dobrawa, ktra zmara prawdopodobnie w roku 977. Nastpne maestwo Mieszka spotkao si z potpieniem ze strony wszystkich dostojnikw Kocioa. Oburzenie ich zwracao si jednak nie tyle przeciw ksiciu, co przeciw narzeczonej. Bya ni niemiecka mniszka imie niem Oda, crka wspomnianego przed chwil margrabiego Marchii Pnocnej, Teodoryka. Wadze kocielne nie day jej zezwolenia na zrzucenie habitu, ale polityczne wzgldy przemogy. Pokj z potnym Mieszkiem by podany. lub zawarto w roku 980. Dla uczczenia go Mieszko zwrci wolno jecom niemieckim, pojmanym w poprzednich, walkach. Do uszu nowej ksinej Polski musiay dotrze wieci o tym, e w roku 983 zbuntowani Sowianie wygnali jej ojca i spalili klasztor w Kalbe, w ktrym spdzia modo. Oda daa Mieszkowi trzech synw: Mieszka, witopeka i Lamberta. W rok po lubie nadeszy do Gniezna wiadomoci niekorzystne ju nie tylko dla ksicej maonki, ale i dla Polski. Wiemy o nich od ruskiego kronikarza Nestora, ktry zapisa, e w roku 981 poszed Wodzimierz na Lachw i zaj im grody ich, Przemyl, Czerwie i inne grody mnogie, ktre i do dzi s pod Rusi". Chodzio o wany obszar Grodw Czerwieskich, lecy nad Huczw i Bugiem. Stolica ich - historyczny Czerwie - to dzisiejsza wioska Czermno w powiecie Tomaszw Lubelski. Uczeni wci jeszcze spieraj si o znaczenie krtkiej notatki Nestora. Lachami" - lub nazw pochodn od tego sowa - chrzcz Polakw Ukraicy, Litwini, Wgrzy, Turcy. Nie jest wykluczone, e Grody Czerwieskie jeszcze w IX wieku, wraz z pastwem Wilan,. dostay si pod panowanie wielko-

45

morawskie, potem za pod czeskie. W kadym razie Nestor nazywa Lacha mi" wszystkich Polakw, a nastpcy Mieszka sigali po Grody, starajc si je odzyska. Spr toczy si o nie lada jakie terytorium. Sza tamtdy wana droga handlowa z Kijowa przez Wodzimierz na Krakw i Prag. Zamieszkiwao je plemi Buan, ktre ju przedtem organizujc si politycznie zmienio nazw na Woynian. Pozostay po nim w ziemi liczne pamitki - zwaszcza w grodzie Woy, ktry ley w widach Huczwy i Bugu. wiadcz one, e Buanie spokrewnieni byli zarwno z zachodnimi, jak i wschodnimi Sowianami. W Czermnie-Czerwieniu doskonale zachoway si way starego grodu, tego wanie, w ktrym stali zaog Nestorowi Lachowie. Kraj by wtedy bardzo podmoky, moczarowaty. Wszystkie wyniosoci zajmoway osady mieszkalne, ktre raczej nazwa by naleao poszczeglnymi dzielnicami Czerwienia. Komunikacj midzy nimi zapewniay groble na tyle szerokie, by dwa wozy mogy si wymin. Teraz jeszcze tkwi w kach tamtejszych gboko wbite, zupenie poczerniae od wieku supy dbowe, suce ongi do umacniania owych drg. Cay obszar osadniczy Czerwienia mg wynosi do dwunastu kilometrw kwadratowych. Ponisszy strat na wschodzie, z nawizk powetowa j sobie Mieszko na poudniu, u schyku ycia i panowania zdobywajc i trwale wic z Polsk lsk oraz dawny kraj Wilan, a wic Wrocaw, Opole i sam Krakw. Uwagi i zadumy godne, e wojna o te kraje toczya si tylko z Czechami, ktrym znowu przyszli na pomoc Wieleci, natomiast sprzymierzecami ksi cia polskiego, sigajcego po Maopolsk i 1 s k, byli wtedy N i e m c y! I to nie jacy pograniczni grafowie, dziaajcy na wasn rk, lecz cztery hufce cikozbrojnego rycerstwa wysane przez cesarzow Teofano, sprawujc rzdy po mierci Ottona II. O wszystkim tym zawiadczy Niemiec Thietmar, ktrego ojciec, Zygfryd, bra udzia w owej wyprawie. Co prawda nie na wiele przydaa si ta pomoc Polakom. Czesi zaskoczyli bowiem Niemcw nad jakim jeziorem w kraju sowiaskich Supian na Luycach, wdali si z nimi w ukady i dostawszy w swe rce dowdcw usiowali wymc na Mieszku ustpstwa, groc im mierci. Mieszko wykaza jednak cakowit rwnowag ducha, nie ustpi i ostatecznie zdobycz zostaa przy nim, a Niemcy wrcili do domw, szczliwie wymknwszy si Wieletom. Wszystko to odbyo si latem 990 roku. Wtedy po ra^ pierwszy pastwo stworzone ongi przez plemi Polan osigno naturalne granice od morza i Odry a po Karpaty. , ""

46

Mieszko zmar w dwa lata pniej, 25 maja 992 roku. Pochowano go ^ Poznaniu. W kwietniu 1952 r. w nawie katedry poznaskiej odsonito szcztki gro bowca zmurowanego z kamienia polnego. Znajdowa si na gwnej osi oweg otoczonego arkadami dziedzica, o kilka metrw od chrzcielnicy. Ongi wspa niale ozdabiaa go od zewntrz okadzina z zielonkawej, bardzo twardej ska pochodzcej ze ly. Odkopany sarkofag kry prawdopodobnie zwoki Mie szka I. t O czasach tego ksicia wiemy dzi znacznie wicej ni wtedy, kiedy z jedyne rda historyczne uznawano pisane dokumenty. To archeologia tal wybitnie pomnoya nasz wiedz. Wielkie prace wykopaliskowe odsoni; tajniki dwch miast, zaoonych i w caoci zbudowanych za panowania Mie szka I. Mowa o Gdasku i Opolu. Oba stany od jednego zamachu, wzniesione wida w myl z gry opraco wanego projektu. W Opolu byo to na wyspie odrzaskiej, zwanej dzi Ostrwkiem. Potne way obronne, ktre j opasay, peniy te rol tan przeciwpowodziowych. Oba miasta byy cakowicie drewniane, zabudowane ciasno i zwarci domami stawianymi na zrb. Ulice moszczono drewnem, dranicami. Nie mo( ulega wtpliwoci, e je zamiatano, usuwajc mieci poza obrb grodu. Ge pewien czas - mniej wicej co dwadziecia pi lat - ukadano nowe jezdnie" poziom ulicy podwysza si stopniowo. To samo dziao si z podogami chat ktre rwnie przebudowywano wznoszc nowe na odziomkach starych, jakbj na fundamencie. Tak przez wieki grubiao zoe bezcennych pamitek odko pywanych dzi przez uczonych. Progi zarwno gdaskich, jak i opolskich domw byy szczeglnie wysokie Bardzo moliwe, e od tego prastarego zwyczaju poszo znane w caej Polsce przysowie. Na poszczeglnych belkach chat opolskich wykryto charakterystyczne nacicia, jakby znaki porzdkowe. Nie jest wykluczone, e ju na miejscu wyrbu - w lesie - cakowicie przygotowywano materia na budow, cechujc poszczeglne sztuki, ktre po spawieniu Odr ju tylko skadano. Kierunek regularnie biegncych ulic osiedla opolskiego zdradzi rzecz dziwn. Obrzeajce je domy stay mianowicie w ten sposb, e pierwsze promienie wschodzcego soca w kadej porze roku pada musiay na ich wschodnie naroniki, pod ktrymi czsto odnajdywano garnki z resztkami tak zwanych ofiar zakadzinowych. Wschodni kt mieszkania uwaali wida ludzie wczeni za miejsce wite, za siedlisko boyszcz czy duchw opiekuczych. M

Nakadajc now podog na zniszczone belki starej, zawsze jak najstaranniej zbierali Kamienie i glin paleniska piecowego. Nie spotkano wypadku porzu cenia ich i przycinicia now warstw drewna. Widocznie ogie i miejsce, w ktrym pon, byy s'wiete. Zwyczaje te szy z pokolenia na pokolenie, jeszcze przez setki lat po chrzcie Polski. Opole zamieszkiwali rzemielnicy i kupcy, ludzie wida zamoni, skoro zostawili nam po sobie mnstwo okazw piknego obuwia skrzanego, lecz ani jednego apcia z yka. Stroili si w ptno i wen, umieli adnie barwi materiay w pasiaki. Znalazy si w Opolu i szcztki tkanin drogocennych przywiezionych przez kupcw z Flandrii, a nawet znad Morza Czarnego i z Azji Mniejszej. Silnie zdarte podkowy wiadcz o dalekich podrach na poudnie, przez gry. Drewniane miasto na Ostrwku opolskim powstao w epoce przyczenia lska do Polski. Zgromadzili si tu pewnie ludzie, ktrzy mieszkajc przed tem po wsiach i mniejszych osiedlach doszli do pewnej zamoznos'ci, reprezen towali najwyszy istniejcy wwczas poziom kultury ludowej. Zmiana poli tycznej przynaleznos'ci kraju, czyli poddanie lska pod zwierzchnictwo Gnie zna, wcale nie zahamowao jego dalszego rozwoju. Wrcz przeciwnie nawet budowa duego jak na owe czasy miasta, dokonana na pewno pod opiek wadz pastwowych, a moe i na ich rozkaz, rozwj ten znakomicie uatwiaa. Najstarszy Gdask mies'ci si w widach Raduni i Motawy, nad ktr lea jego port. Miasto stano okoo roku 980. Opasane byo typowymi dla pol skiego budownictwa waami, wysokimi moe na dziesi, a szerokimi w pod stawie na caych czternacie metrw. W owalu, o osiach dugoci stu sze dziesiciu i dwustu pitnastu metrw, sta mogo okoo dwustu pidziesiciu domw. A wic w Gdasku wczesnym mieszkao jakich tysic dwustu pidziesiciu ludzi. Nie byo to mao, jeli si zway, e w XIV wieku stoeczny Krakw liczy dziesi tysicy mieszkacw. Rwnie i gdaszczanie nie byli za Mieszka biedakami, skoro posiadali pienidze, srebro, jedwab i brokat, rwnie wtedy cenny jak zoto. Uprawiali rozmaite rzemiosa, wrd nich odlewnictwo metali kolorowych, oraz handel morski z dalekimi stronami - z zachodni Europ, Skandynawi i ruskim Nowogrodem. Najmniej kupczono z tym krajem, ktry lea najbliej - z ziemiami Prusw. Mieszkacy miasta, ktre od razu po zaoeniu nazywao si tak samo jak dzi (po acinie brzmiao to: urbs Gyddanyz), ubierali si szaro. Zajmowali si rolnictwem i hodowl, wypywali na poowy morskie. Sprawa Gdaska zasuguje na specjaln uwag. Miasto zbudowano w tym

48

samym czasie, kiedy Polska opanowaa delt Odry i poddaa swemu zwierz chnictwu Szczecin i Wolin, od dawna potne i bogate. I oto u ujcia dalekiej Wisy, rzeki nawczas granicznej, bo oddzielajcej pastwo od kraju Prusw, wyrasta zupenie nowe osiedle rzemielnicze i kupieckie, zaopatrzone w port i silnie obwarowane. Taki stan rzeczy przemawia wyraniej od jakichkolwiek dokumentw pisanych. Polityczni kierownicy Polski wczesnej dyli widocznie do rozwoju i wyzyskania wszystkich moliwoci obszaru pastwowego, ktry za rzdw Mieszka zosta tak wydatnie powikszony. Rozumieli konieczno oparcia si o obie due rzeki, stanowice naturalne osie ziem polskich. Cenili znaczenie miast, ich woln ludno pomnaajc bogactwa kraju. Panowali wic myl nad caoksztatem politycznych zagadnie epoki.

II

W redniowieczu pastwo i wadza nad nim uwaane byy za prywatn wfasnos'c rodziny panujcej. Z tej zasady bray pocztek podziay spadkowe ksistw i krlestw, a take walki midzy dziedzicami, familijne zatargi, kt rych okruciestwo przerastao czasem granice wyobrani. Wiemy ze rde, e Mieszko I mia dwch braci. Lecz o dziwo - aden z nich nie brudzi, obaj za to zaszczytnie si zapisali w dziejach Polski. Jeden nie znany z imienia - poleg w obronie granic, drugi - Czcibor - rozstrzygn w bitwie pod Cydzyn, a potem, jak si zdaje, zarzdza Pomorzem. Fakty te rzucaj dodatnie wiato na stosunki panujce w pastwie, na jego du spoisto, a take na talent Mieszka, ktry widocznie umia jedna sobie ludzi i kierowa nimi. Charaktery wczesne nie byy skonne do ulegoci ani do cnt obywa telskich. wiadczy o tym chociaby posta pierwszej znanej w dziejach Piastwny, Adelajdy. Wgrzy, ktrym panowaa, nazwali j Bia Knegini. Kroniki s niedokadne i uczeni spieraj si o to, kim waciwie bya Adelajda. Jedni uwaaj j za crk Mieszka l% lecz prawdopodobnie bya jegc siostr. Wydana za ksicia wgierskiego, Gejz, urodzia mu syna imieniem Waik, ktry jako Stefan zosta pierwszym krlem Wgier i witym Kocio a.

49

Biaa Knegini, to znaczy w sowiaskim: Pikna Pani, uywaa trunkw ponad miar i ujedaa konno, jak rycerz. Raz nawet zabia w przystpie gwatownego gniewu jednego mczyzn. Jej rka, krwi skalana, lepiej by si ja wrzeciona, a jej myl szalona w cierpliwoci winna by znale ukojenie

- jak przystao na pobonego biskupa, biada Thietmar. Nieokieznany charakter Adelajdy odrodzi si w jej bratanicy, crce Mie szka I, witosawie, onie krla Szwecji Eryka Zwyciskiego i matce w. Olafa. Pieni skandynawskie, zwane sagami, dugo sawiy i opieway jej bujny ywot, mylc jednak imi i zowic j raz Storrad, to znw Sygryd, Astryd, Geir i Gunhild. Switosawa wczenie owdowiaa i zanim powtrnie wysza za m za krla Danii, Swena Widobrodego, miaa wielu zalotnikw. Dwch, ktrzy jej szczeglnie dokuczali, kazaa spali ywcem. Sama kochaa si w sawnym bohaterze skandynawskim, Olafie Trygwasonie. Odtrcona, wpl taa go w bitw morsk u wybrzey Rugii, w ktrej zgin. Jej synem z drugiego maestwa by Kanut Wielki, krl Danii i zdobywca Anglii. Bolesaw, zwany pniej Chrobrym i Wielkim, urodzi si w roku chrztu Polski - 966 - z rodzicw jak na wczesne pojcia cakiem niemodych. Mieszko liczy ju wtedy przypuszczalnie dobrze ponad czterdzieci lat, Dobrawa przekroczya trzydziestk. W chwili mierci ojca mia Bolesaw dwadziecia sze lat i dobr szko rzdzenia. Mia rwnie ju trzeci on. Pierwsza, nie znana z imienia, bya Niemk. Druga - matka Bezpryma Wgierk. Oba maestwa zostay po prostu zerwane, niefortunne ony odesane rodzicom. Trzecia z poowic Chrobrego nazywaa si Emnilda i bya crk Dobromira, ksicia zachodniosowiaskiego. Kronikarze sawi jej ago dny, miosierny charakter i dobroczynny wpyw na ma. Zmara w roku 1017. Wydaa na wiat dwch synw - Mieszka i Ottona - oraz trzy crki. Kiedy Mieszko I zamyka oczy, istniay wszystkie warunki wybuchu wojny domowej i rozsadzenia pastwa od wewntrz. Byy wtedy przecie w Polsce dwie rodziny pretendentw do spadku i tronu ksicego - Oda z trzema synami i Bolesaw z Emnild, jej potomstwem oraz z pierworodnym, Bezprymem, synem Wgierki. Widocznie Bolesaw zdecydowanie growa nad rywalami talentem i energi w dziaaniu. Musia te mie liczniejszych zwolennikw wrd monowadz twa. Oda wraz z synami ucieka z Polski do Niemiec, dwaj przywdcy jej stronnictwa - Odylen i Przybywj - ponieli kar, na jak czsto skazywano wwczas przestpcw politycznych, ktrym chciano darowa ycie: wydarto im oczy. Okrutne czyny Bolesawa i modszej ode witosawy nie musiay gorszy

50

ludzi wczesnych. Takie byy wtedy obyczaje, o ktrych wymownie s'wiadcza przykady, zaczerpnite... z ywotw s'wietych. Stefan wgierski to wadca niezwykle srogi. A oto jak postpowa z was nymi kuzynami s'w. Olaf, krl Norwegii:
Raerek, poniewa odznacza si sil i mdroci, a nie byl godnym wiary, chociaby pokj z nim stan, zosta olepiony; Gudrdowi, krlowi Dalw, kaza Olaf wyci jzyk, trzech innych skaza na wygnanie. Doradcw skazanych krlw Olaf albo wygna, albo ukara obciciem rk lub ng. Reszt uaskawi.

Oda nigdy ju nie wrcia do Polski. Zmara w Niemczech w roku 1023. Nie wiadomo, co si stao z jej pierworodnym synem, Mieszkiem. Z modszych Lambert zosta prawdopodobnie pniej biskupem krakowskim, witopek za otrzyma mia w przyszoci od Bolesawa Pomorze Zachodnie w za rzd. Bolesaw ocali jedno pastwa polskiego, ktrym niepodzielnie rzdzi przez lat trzydzieci trzy. Od razu na pocztku panowania silnie zwiza losy swego ksistwa z duchowym i politycznym yciem zachodniej Europy, przez co ogromnie wzmg znaczenie Polski. Zdoa osign, e dwie najwybitniej sze postacie wczesnego Zachodu odegray dodatni rol w naszych dzie jach. Jedn z nich by kolejny wadca z dynastii saskiej, Otto III, zwany te Ottonem Rudym, cesarz, ktry szczerze pojmowa swj tytu i chcia by bardziej Rzymianinem ni Niemcem. Malarze wczeni przedstawiali go jako imperatora na tronie, przyjmujcego hod od czterech koronowanych postaci niewiecich - Italii, Galii, Germanii i Sowiaszczyzny, traktowanych na rwni. Ideaem Ottona III byo pastwo powszechne, uznajce rwnoupraw nienie narodw. Dlatego te cesarz ten wcale nie cieszy si sympati niemie ckich wielmow, zarwno duchownych, jak i wieckich. Druga z tych postaci to w. Wojciech, ksi czeski z rodu Sawnikowicw, biskup praski, ktry w italskim klasztorze Monte Cassino postanowi zrzec si godnoci i zosta zakonnikiem. By Wojciech przyjacielem najszlachetniej szych ludzi wczesnych, duchownym z najgbszego powoania, ascet, ktry chtnie odgrodziby si od wiata w murach klasztoru. By te czowiekiem osobicie bardzo nieszczliwym - w roku 995, kiedy pozostawa w Rzymie, w Czechach wymordowano niemal ca jego rodzin. Papie postawi Wojciechowi zdecydowane warunki: albo powrt na niecierpiane biskupstwo praskie, albo wyjazd na misj wrd pogan. Jesieni 996 roku stan Wojciech w Polsce, yczliwie przyjty przez Bolesawa, ktry ju

51

przedtem udzieli schronienia najstarszemu z braci przyszego witego, Sobieborowi. W kwietniu 997 r. Wojciech, w towarzystwie modszego brata Radzima-Gaudentego oraz Bogusza, stan w Gdasku, gdzie jak pisze kronikarz ochrzci wielkie tumy ludu". Stamtd popyn morzem do Prus i wyldowa na wschd od dzisiejszego Elblga. Zbrojnych, towarzyszcych mu z rozkazu Bolesawa, odesa. 23 kwietnia zgin w okolicach wsi Cholin. Zabi go wczni Prus, ktrego brat niedugo przedtem poleg w walce z Polakami. Gaudentego i Bogusza puszczono wolno, spodziewajc si pewnie okupu za ciao misjonarza. Jako Bolesaw naby je na wag zota i jesieni tego samego roku pochowa w Gnienie, w kos'ciele wzniesionym jeszcze przez Mieszka I. mier Wojciecha wywara olbrzymie wraenie w wiecie zachodniego chrze cijastwa. Wstrzsna zwaszcza umysem Ottona III, ktry zacz gorliwie zabiega o kanonizacj mczennika. Najdalej w roku 999 papie uzna Woj ciecha witym. Gow Kocioa by wtedy Sylwester II, czowiek prawy i tak uczony, e wiedza jego wydawaa si wspczesnym zjawiskiem nadludzkim. Chcc naleycie oceni te wypadki, trzeba pamita, e w Europie red niowiecznej cae ycie umysowe pozostawao w najcilejszym zwizku z religi, odbywao si ,,w cieniu otarza". Uczonymi, mylicielami, pisarzami byli wycznie duchowni. Kanonizacja czowieka, ktry zgin jako misjonarz, dziaajc z ramienia wadcy Polski, rozsawiaa nasz kraj i obracaa na powszechn uwag. A nie by on jeszcze do dobrze znany, skoro napisany wtedy - moe przez samego Gaudentego - ywot w. Wojciecha musia si zaczyna od oglnikowej wzmianki: W okolicach Germanii jest miejsce zasobne w rodki, potne broni i srogimi mami; mieszkacy zw je So wiaszczyzn." Samo imi Polski wtedy wanie zaczo si pojawia w pimiennictwie zachodnim, wypierajc i zastpujc ow nieokrelon Sowiaszczyzn". Pierwszy z kronikarzy uy go znany ju nam Thietmar. Bolesaw Chrobry umia znakomicie wyzyska okolicznoci. Popierajc misj Wojciecha spodziewa si zapewne, e w razie chrztu Prus uda si umocni tam wpywy polskie (nieco wczeniej na pograniczu musiay si toczy jakie walki, w ktrych zgin brat zabjcy witego). Kiedy kult mczennika zacz si szerzy i trway starania o kanonizacj, Bolesaw - cile wsppracujc z Gaudentym - j gorliwie zabiega o zaoenie w Polsce arcybiskupstwa i kilku biskupstw. Dotychczas istniao tylko jedno, misyjne, w Poznaniu. Odrbna, zalena jedynie od Rzymu prowincja kocielna stanowia

52

wwczas niezwykle cenn zdobycz polityczn, ogromnie wzmagaa znaczenie i jedno pastwa. Osobne arcybiskupstwo dla kraju, to by najlepszy sposb zapobieenia, aby mode chrzecijastwo polskie nie stao si po prostu stra przedni cudzoziemskiej polityki u nas. Bolesaw, ktry dopiero przekroczy trzydziestk, wykaza w tej sprawie przezorno zupenie genialn. Zorientowa si byskawicznie i dziaa w sposb dla swego pastwa zbawienny. Dla jasnoci obrazu przypomnie trze ba e Czechy - gdzie chrzecijastwo byo o tyle starsze - otrzymay arcy biskupstwo dopiero w stuleciu XIV, dziki staraniom swego krla, ktry by cesarzem i pochodzi z niemieckiego rodu Luksemburgw. Polska wyprze dzia je o trzysta lat z okadem. Wrocaw pod wzgldem kocielnym podlega Gnieznu do dnia 18 lipca 1821 roku. Zdobycz Chrobrego przynosia Polsce korzyci w przecigu omiuset lat przeszo. Sylwester II ogosi w roku 999 bull, ktrej moc arcybiskupem gnie nieskim zosta brat w. Wojciecha, Gaudenty. Powstay biskupstwa w Kra kowie, Wrocawiu i Koobrzegu. Nie byy to wtedy liche osiedla, bo przepisy kocielne wyranie mwi, e na stolice biskupie nadaj si tylko miasta znaczne. Na Pomorzu wybr pad na Koobrzeg pewnie dlatego, e Szczecin i Wolin byy wanymi orodkami pogastwa, ktre na wybrzeu trzymao si dugo i uporczywie. I w Koobrzegu biskup Reinbern niszczy i pali witynie z posgami bokw i oczyci morze zamieszkane przez ze duchy, wrzuciwszy w nie cztery kamienie pomazane olejem witym i skropiwszy je wod wi con". W marcu 1000 r. cesarz Otto III odby pielgrzymk do grobu w. Wojciecha. By to w synny zjazd gnienieski, ktrego wspaniao olnia kronikarzy i przesza do legendy. Bolesaw oczekiwa goci na granicy pastwa, w Iwie nad Bobrem i
przedziwne wprost cuda przygotowa na przybycie cesarza; najpierw szyki przerne rycerstwa, nastpnie ksit rozstawi, jak chry, na obszernej rwninie, poszczeglne, z osobna stojce szyki wyrniaa odmienna barwa strojw, A nie bya to tania pstrokacizna byle jakich lichych ozdb, lecz wszystko, cokolwiek kosztowniejszego mona znale u wszelkich ludw; gdy za czasw Bolesawa wszyscy rycerze i wszystkie damy dworskie zamiast sukien lnianych lub wenianych nosiy paszcze z delikatnych tkanin, a skr, nawet kosztownych, choby byy nowe, nie noszono na jego dworze bez podszycia kosztown tkanin i bez zotogowiu. Zoto bowiem za jego czasw tak byo w powszechnym posiadaniu u wszystkich, jak [dzi'] srebro, srebro zas' byto tak tanie, jak soma. Zwaywszy jego chwa i potg, i bogactwa, cesarz rzymski zawoa w podziwie: Na koron mego cesarstwa, to, co widz, wiksze jest, ni wies'ci niosy!"

53

Tak - znacznie pniej - opisywa owo spotkanie nad Bobrem kronikarz polski, zwany Gallem. Jak zwykle bywa, pyncy czas uwietni odleg przeszo. Uczony mnich w nazbyt ju kolorowym atramencie macza swe piro. Na pewno nie wszyscy" miewali za Bolesawa zoto, a co si tyczy srebra, to bez wtpienia byo go mniej ni somy w stodoach. Jednake -jeli w zwaliskach drewnianego domu gdaskiego czy opolskiego mieszczanina z tych czasw znale mona strzpy jedwabiu i brokatu, tkanin z weny kz angorskich oraz cenne muszle znad Morza Czarnego, to i wadca krainy mia pewnie czym olni oczy orszaku cesarskiego. Wedle Galla Otto powiedzia wtedy do swego otoczenia:
Nie uchod?i to, by takiego i tak wielkiego ma ksiciem nazywa lub komesem, jakby jednego spord dostojnikw, lecz wypada chlubnie wynie go na tron krlewski i wywyszy koro n.

Tre tych sw odpowiada prawdzie. Oddawszy hod zwokom witego, wspaniale -naprawd po krlewsku podejmowany w Gnienie, woy Otto na gow Bolesawa wasny diadem cesarski i wrczy mu symbol wadzy, wcz ni w. Maurycego. -N Gest monarszy nie by jeszcze waciw koronacj i do dzi trwa spr uczonych o znaczenie tej ceremonii. Pewne jest, e dokonujc jej uzna Otto Bolesawa za samodzielnego wadc. Moliwe rwnie, e mianowa go w ten sposb patrycjuszem cesarstwa rzymskiego i swoim namiestnikiem-zastpc na wschodzie. Istnieje jednak inny jeszcze domys. Widzc potg ksicia Polski i uznajc jego osobist wielko, mg Otto upatrzy sobie w nim spadkobierc, n a s t p c na tronie cesarskim. Liczny by orszak Ottona III, skada si z ksit, biskupw i rycerzy. Nie tylko oni, lecz kady z najlichszych sug wyjecha z Polski hojnie obdarowany. Wadca jej dobrze zna saboci ludzkie i umia je wyzyskiwa. Jedna sobie w Niemczech stronnikw i zwalcza wrogw, obu garciami rzucajc zoto. Bolesaw osobicie odprowadzi Ottona w gb Niemiec, co najmniej do Magdeburga. Mg jednak towarzyszy mu i dalej, do Akwizgranu. Jeli tak, to by moe wiadkiem czynu, ktrego dokona tam Otto, cigle urzeczony sw szlachetn wizj pastwa powszechnego. Noc, tajemnie otwarty zosta grb Karola Wielkiego, krla Frankw, ktry wznowi tytu cesarzy rzymskich. Zwoki spoczyway na tronie, w postawie siedzcej. Otto zdj z nich zoty krzy, zabra - jak relikwie - zbutwiae strzpy szat. Jedna z zachodnich kronik zapisaa, i Bolesaw otrzyma wwczas w darze tron Karola. Nasze tradycje milcz o tym. 54

Z Akwizgranu ruszy cesarz do Woch. Z nim razem cign dany mu przez Bolesawa oddzia trzystu rycerzy polskich. Sam za" Bolesaw nie traci czasu i ku przysowiowe elazo, dopki byo gorce. Pose jego, Astryk-Anastazy, opat zaoonego przez s'w. Wojciecha klasztoru benedyktynw -mieszczcego si, by moe, w czycy-rozpocz w Rzymie starania o tytu krlewski i oficjaln koronacj. Wedug wczesnych poj prawnych zaleao to od papiea. Wtedy po raz pierwszy przyszo Polsce dowiadczy skutkw faktu, o ktrym ju bya mowa, a mianowicie jej niefortunnego pooenia na samych kracach katolickiego s'wiata. - W Rzymie wybucho powstanie, cesarz i papie musieli ucieka z Wiecznego Miasta i szuka schronienia w Rawennie. Chcc odzyska stracon stolic naleao stara si o pomoc pastw lecych tu lub wzgldnie blisko. Jednym z nich bya Wenecja, drugim Wgry. Przeznaczon dla Polski koron otrzyma Stefan wgierski. Odwiz mu j ten sam Astryk-Atanazy, mianowany arcybiskupem. Mg on by po prostu narzdziem przeciwpolskiej intrygi, w ktrej maczali palce i Niemcy. Ksina Oda ya przecie jeszcze, miaa wpywowych krewnych, i na pewno nie zapomniaa poraki sprzed kilku lat. 23 stycznia 1002 r. w zamku Paterno na grze Sorakte opodal Rzymu w dwudziestym trzecim roku ycia zmar cesarz Otto III, do koca yczliwy Polsce, ale wobec zmienionej sytuacji wlas'ciwie ju cakiem bezsilny. Przyja ciel jego - Bolesaw - dowiedzia si o tym zgonie pewnie od czonkw poselstwa, ktre miao mu przynies'c koron, lecz wrcio z pustymi rkami, zdradzone przez Astryka. A moe zwiastunami byli ci rycerze, co chodzili z Ottonem do Woch. Horyzont polityczny chmurzy si bardzo. Jednym z trzech kandydatw na cesarza by teraz ksi bawarski, Henryk, ktrego siostra - Gizela - zalubia wlas'nie Stefana wgierskiego. Chrobry nie czeka, a si w Niemczech uagodzi zamt, wywoany bez krlewiem. W maju 1002 r. przekroczy z wojskiem graniczny Bbr i doszed do Elstery, zajmujc Marchi Miniesk, kraj niedawno zdobyty przez Niemcw i dobrze jeszcze nasycony ywioem sowiaskim. W rku jego znalazy si Budziszyn, Strzaa oraz sama Mis'nia, ktrej mieszkacy zmusili zaog niemieck do wyjs'cia z grodu. Rwnie wielu rycerzy niemieckich uznao wadz Bolesawa. Moe byli to ci, ktrzy widzieli w nim prawowitego nastpc Ottona III? Wypadki te niekoniecznie prowadziy do wojny. Bolesaw liczy, e w drodze ukadw uda mu si wytargowa przynajmniej cz zdobyczy. Tote w

55

lipcu stawi si w Merseburgu na uroczysto, podczas ktrej ksita nie mieccy mieli uzna nowego krla. Od miesica by nim wspomniany ju Henryk, znany w dziejach jako Henryk II, ktry jednak dopiero w roku 1014 zdoa wybra si do Rzymu i ukoronowa na cesarza. Zdawao si, e pertraktacje dadz pomylny skutek. Omwiono warunki maestwa crki Chrobrego, Regelindy, z ksiciem Hermanem (do dzi w katedrze w Naumburgu stoi jej posg, wzniesiony w wieku XIII, zwany przez ludno die Lchende Polin - miejca si Polka). Ale kiedy Bolesaw wyje da z Merseburga, napad na nasany przez Henryka oddzia zbrojny. Chrobry uszed z yciem przez wyaman bram, wielu jego ludzi poranio no. Pokj by zerwany. Wracajc spali Chrobry grd Strza, stanowicy posag Regelindy, i uprowadzi w niewol jego ludno. Zdarzenia 1002 r. byy wstpem do dugotrwaej wojny polsko-niemieckiej, ktra w trzech nawrotach przerywanych ukadanli i pokojem toczya si a do roku 1018. Wytrwaym, mdrym i przebiegym przeciwnikiem Polski byt w niej Hen ryk II, zaliczony przez Koci w poczet witych. Pobono wcale mu nie przeszkodzia sprzymierza si przeciw Bolesawowi z zatwardziaymi w po gastwie Wieletami. Poniewa lekkie ich oddziay chadzay zazwyczaj w stray przedniej, wic pochd wojsk chrzecijaskiego cesarza otwierali wieleccy chorowie, nioscy wizerunki swych boyszcz. Kiedy razu pewnego jaki rycerz niemiecki rzuci kamieniem w taki posek, Henryk uagodzi obrao nych pogan dwunastoma funtami srebra. Jak bardzo i wwczas pozory rniy si od rzeczywistoci, a ideologia suya jedynie za parawan dla polityki, wiadczy fakt, e tene Henryk zaciga tych samych wojw Wieleckich na wypraw do Lotaryngii przeciwko katolickiemu biskupowi Metzu. Podczas tej wojny, ale w kilka lat po jej rozpoczciu, w dziejach Polski wystpi jeszcze jeden wity. By nim Bruno z rodu grafw na Kwerfurcie, Niemiec rodowity, kolega szkolny kronikarza Thietmara. Podobnie jak w. Wojciech ruszy Bruno, wspomagany przez Bolesawa, na misj wrd Prusw i rwnie zgin, zabity wraz z towarzyszami w okolicach dzisiejszego Giycka. Bawic w Polsce napisa list do Henryka II. Urywki tego pisma warto przy toczy:
Jeli kto powie, e tego wadc [Bolesawa] kocham, e dochowuj mu wiernoci i przyjani to jest to prawda. Kocham go rzeczywicie jak dusz wasn i wicej ni ycie. Lecz w Bogu mam cennego wiadka, e kocham go nie wbrew lasce waszej; gdy, o tle mog, pragn go ku wam skoni.

56

leeli jednak wolno tak powiedzie, nie tracc laski krlewskiej: czy jest to dobrem przel- * dowa chrzecijanina, a utrzymywa przyja z ludem pogaskim? Co za zgoda Chrystusa z Belialem, co za porwnanie wiata z ciemnoci? Jak mog sie zgadza diabe Swaroyc i wdz witych, nasz Maurycy? Jakim czoem schodz si razem wita wcznia i goda pogaskie, karmione krwi ludzk? Czy nie wierzysz w grzech, krlu, gdy gowa chrzecijaska, co haba powiedzie, kroczy pod godem demonw?

Ten list witego do witego pisany by w roku 1009, wtedy wanie, kiedy pogascy Wieleci hulali w Lotaryngii. Nie by i Bolesaw wzorem cnt. Potrafi dopuszcza si okruciestw i gwatw, jak si to ju okazao i jeszcze okae. Jednak musiao by w tym czowieku co niezwykego, prawdziwa wielko ducha, skoro sprzyjali mu Wojciech i Bruno, bohaterowie, ktrzy wierno idei umieli przypaci yciem. Uroczo prostoduszna notatka ruskiego kronikarza mwi nam co nieco o samej osobie Chrobrego. By Bolesaw wielki i ciki, e ledwie na koniu mg usiedzie, ale bystrego umysu." Wojna z Niemcami wymagaa ode najwyszego napicia wszystkich si talentu i charakteru. Wrg jego, Henryk II, ani razu nie zdoa uy przeciwko Polsce caej, bezsprzecznie przewaajcej mocy Niemiec. Nie trzyma jej bowiem w rku. Panowa rzeszy miertelnie skconych ksit, biskupw, grafw, baronw i burzliwego rycerstwa. Przecie po to, by si ukoronowa na krla, musia Henryk ukradkiem przepyn wraz z orszakiem wezbrany Ren i dopeni ceremonii nie w Akwizgranie, jak naleao, lecz w Moguncji - zmyliwszy czujno nieprzychylnego mu ksicia Szwabii. Jeli chodzi o sprawno dziaania wadzy politycznej, Polska Chrobrego staa na szczeblu o wiele bardziej doskonaym. Bya organizmem zdolnym do skupiania si i skutecznej akcji. Jeeli Bolesaw rozprasza swe wojska, czyni to celowo, na przykad dla strzeenia granicy wgierskiej. Jdro jego armii stanowia druyna ksica. Jeszcze o Mieszku napisa arabski kronikarz, Ibrahim ibn Jakub, e mia trzy tysice pancernych. Wedug Galla Chrobry posiada ich o dziewiciuset wicej oraz trzynacie tysicy pieszych tarczownikw. Mnich saski Widukind, piszcy o Sowianach w wieku X, zawiadczy, e barbarzycy nie mieli wielu konnych, mieli natomiast niezliczone mnstwo piechoty". Ta sama metoda wojowania utrzymywaa si i za Chrobrego. Gwn mas jego armii stanowili na pewno powoani pod bro chopi. To oni wznosili po lasach i obsadzali zaogami synne zasieki, na ktrych ginli 57

najprzedniejsi rycerze niemieccy. Oni dokonywali skutecznych zasadzek, boles'nie szarpali z bokw wojsko Henryka, prce na Pozna. Ich rce budo way grody, ktrych doskonao wtedy wanie okazaa si w caej peni. Wywiczeni w rozwalaniu kamiennych twierdz italskich, nie zdoali jednak Niemcy zdoby ani jednej warowni polskiej, opasanej drzewno-ziemnymi waami. Jak pamitamy, przygrywki do generalnego starcia polsko-niemieckiego rozpoczy si w roku 1002. W roku nastpnym prbowa Chrobry urzeczy wistni zamys polityczny naprawd miay. Chodzio mu o stworzenie pot nego pastwa zachodniosowiaskiego, jednoczcego pod wsplnym berem Polsk i Czechy. Od duszego czasu panowa w Pradze krwawy chao,s. Umar, raczej zapi si na mier, ksi Wodziwj, wprowadzony na tron przez Polakw. Wkrtce potem ponowna interwencja polska oddaa tam wadz Bolesawowi III Rude mu. Rzdy jego byy niezwykle okrutne i v sprzeczne z polityk Gniezna. Chrobry zareagowa w sposb nie przyczyniajcy mu chway. Zaprosi Rudego na obrady do Polski, zapewne do Krakowa, i kaza wyupi mu oczy. A do 1034 r. snu si po Wawelu lepy wizie odziany w ksice szaty i otaczany honorami. Chrobry sam wyprawi si nad Wetaw, zaj stolic i obj rzdy, radonie witany przez ludno, Z t chwil pastwo jego osigno najwikszy zasig terytorialny. Oprcz Polski obejmowao Czechy, Morawy, Sowaczyzn, uyce, Mini i Milsko, wadao grnym biegiem aby i dotykao rzeki Sali, w ktrej dno wbito legendarne supy elazne. Tak byo tylko przez jeden rok. Czesi raptownie zmienili front. Moe skoniy ich do tego jakie gwaty, popeniane przez Polakw. Raczej jednak przypuszcza naley, e woleli mie wasne ksistwo, nawet pozostajce w zalenoci od Niemiec, ni stanowi co w rodzaju polskiej prowincji. W kadym razie Chrobry musia ustpi nie przed wojskami cigncego z Nie miec Henryka, lecz przed buntem caej ludnoci, ktra rzucaa si na zaogi polskie. Bolesaw jak gdyby nawet lekceway cesarza. Nie przerwa uczty, kiedy mu doniesiono, e pancerni rycerze niemieccy zamali wany punkt oporu w lasach, obsadzony przez ucznikw polskich. ,,To gdyby leli jak te aby, mogliby ju tu przyby" - powiedzia. Dopiero usyszawszy bicie dzwonw kocielnych w Wyszehradzie, wzywa jce ludno do powstania, uszed noc z Pragi wraz z wojskiem. W odwrocie poleg na mocie praskim brat w. Wojciecha, Sobiebor. 58

Stao si to wczesn jesieni 1004 r. Niemcy wprowadzili na tron ksicia Jaromira, ktrego wygna poprzednio Bolesaw Rudy. Wadza jego nie miaa przyszoci. Jaromir by eunuchem. Okaleczyli go wrogowie, Czesi. I takie byway wtedy sposoby walk politycznych. W 1005 roku silna armia niemiecka pod wodz Henryka II sforsowaa Odr pod Krosnem i wspomagana przez posiki czeskie oraz Wieleckie ruszya prosto na Pozna. Bolesaw nie przyjmowa walnej bitwy. Uprawia walk podjazdow, zadajc nieprzyjacielowi wielkie straty", jak przyznawali sami Niemcy. Henryk zatrzyma si pod Poznaniem, ale go nie szturmowa. Zawarto pokj, uwaany przez stron niemieck za niedobry". Polska nie utrzymaa wielkich zdobyczy z 1003 roku, lecz nie pozbya si ani skrawka wasnego obszaru, zyskaa nawet Sowaczyzn i Morawy (utracone jednak pniej w czasie tej samej wojny). uyce i Milsko wrciy do Niemiec. Mir nie trwa dugo. W 1007 r. zerwa go Chrobry, uprzedzajc zapewne uderzenie niemieckie. Po picioletnich zapasach, w czasie ktrych nie udao si Henrykowi przej Odry pod Gogowem, doszo do pokojowego zjazdu w Merseburgu, gdzie Chrobrego przyjto z honorami nalenymi krlewskiej godnoci". Polska otrzymaa uyce i Milsko, ale jako lenno, czyli nadanie cesarza. By to ju rok 1013. Zaraz nastpnego lata obie strony znowu signy po bro. Bolesaw trzyma uzyskane Milsko i uyce, lecz ani myla wywizywa si z powinnoci lennika, nie da Henrykowi przyrzeczonych posikw na wypraw do Rzymu, a nawet spiskowa i knu przeciwko niemu w samych Niemczech. Trzecia i ostatnia faza tej przewlekej wojny trwaa lat cztery (1014-1018) i bya najcisza. Pocztkowo walki toczyy si nad Odr, ktr dwie armie niemieckie prze kroczyy, jednak musiay si cofa ze stratami, poniewa manewry Bolesawa nie dopuciy ich do poczenia si. Wtedy to zaszo zdarzenie, ktre pniej posuyo Stefanowi eromskiemu za wyjciowy wtek opowieci O Walgierzu Udaym. Jesieni 1015 r. nagy wypad piechoty polskiej wywoa popoch w kolumnie niemieckiej. Od strza ucznikw poleg dowdca oddziau margrabia Gero jjOraz dwustu najprzedniejszych rycerzy". Dowiedziawszy si o tym, wysa Henryk biskupa Mini, Idziego, aby wyprawi im pogrzeb za zgod niego dziwego ksicia i zada zwok margrabiego Gerona". Biskup wyruszy na pobojowisko,

59

a gdy ujrza lady aosnego pogromu, zanis si od paczu i modli si na klczkach za polegych. Kiedy zwycizcy, zajci cigle jeszcze tylko szukaniem upw, spostrzegli go z daleka, uciekli zrazu w obawie, i nadciga nowe wojsko, potem jednak, gdy si przybliy, pozdrowili go i pozwolili mu odej nie czynic mu adnej krzywdy. Uzyskawszy od Bolesawa radujcego si nasz klsk to, o co prosi, Idzi pogrzeba z wielkim trudem przy pomocy nieprzyjaci ciaa towarzyszy, po czym niezwocznie odjecha. Zwoki za wspomnianego margrabiego i jego towa rzysza Widreda kaza zawie a do Mini.

Okrutni ludzie redniowiecza miewali jednak czasem serce. A dziwnie, kiedy si pomyli, e opisany wypadek zdarzy si... 1 wrzenia. - Ale nie na Pomorzu - jak gosi eromski - lecz na lsku. Najznakomitszym epizodem tej wojny bya obrona grodu Niemczy w roku 1017. W sierpniu nie udao si Henrykowi forsowanie Odry, gdy Bolesaw zbyt silnie umocni si w Gogowie i okolicy. Dwanacie oddziaw z gwnej siy niemieckiej ruszyo z rozkazu cesarza pod Niemcze, lec na bardzo wanym szlaku, lecz tej samej nocy, kiedy stany pod grodem, przedary si tam posiki polskie, korzystajc z ciemnoci i ulewnego deszczu. Wkrtce przyby sam Henryk i kaza dokadnie Niemcz otoczy. Pomimo to pomoc przebia si do twierdzy po raz drugi.
Nigdy nie syszaem o oblonych, ktrzy by z wiksz od nich wytrwaoci i bardziej przezorn zaradnoci zabiegali o swoj obron... Gdy zdarzyo im si co pomylnego, nie wykrzykiwali nigdy z radoci, ale i niepowodzenia rwnie nie ujawniali przez wylewne skargi

- pisze Thietmar, nieskory do pochwa dla Polakw. Najprzemylniejsze niemieckie machiny oblnicze natrafiay na rwnie dobry sprzt obronny zaogi. Nie uday si generalne szturmy wojsk cesarskich ani nastpne - pomocniczych oddziaw Wieleckich i Czechw ksicia Udalryka, ktry po Jaromirze panowa w Pradze. - Od strony obozu Wieleckiego obrocy Niemczy wznieli na waach krzy. Tymczasem Chrobry sta z wojskiem we Wrocawiu (ktry Thietmar zwie z aciska: Wortizlava ), przegradzajc Henrykowi odwrt w stron uyc. Jako zwinwszy oblenie ruszy cesarz do Czech. Nie wraca jako zwycizca, o czym wiadcz sowa kronikarza: Kt zdoa opisa trudnoci tego marszu i oglne straty? Z ogromnymi przykrociami poczone byo wkroczenie do Czech, lecz o wiele gorszy by odwrt z tego kraju." We wrzeniu zagon wojenny Bolesawa wtargn midzy ab i Muld, pustoszc kraj i uprowadzajc licznego niewolnika.

60

30 stycznia 1018 r. na zamku w Budziszynie zawarto nareszcie pokj. Milsko i uyce zostaway przy Polsce bez adnych warunkw i zastrzee. W tym czasie nie ya ju ksina Emnilda i pewn gwarancj dotrzymania ukadu miao by nowe, czwarte ju maestwo Bolesawa. Pidziesicio letni przeszo Chrobry polubi modziutk Od, crk jednego z margrabiw niemieckich. Pokj budziszyski zawarty na polskim terytorium pastwowym oznacza pene zwycistwo Chrobrego nad Henrykiem, ktry zobowiza si da do tychczasowemu wrogowi trzystu rycerzy, jako pomoc na wypraw kijo wsk. Stosunki z Rusi, pocztkowo przyjazne, zaczy si psu ju podczas wojny z Niemcami. Nie znana z imienia crka Chrobrego wysza za m za syna Wodzimierza Wielkiego, witopeka, ktrego mnisi prawosawni z awry Peczerskiej pod Kijowem nazwali witopekiem Przekltym. W zwizku z zatargami dynastycznymi Bolesawwna wraz z byym biskupem z Koobrzega, Reinbernem, dostali si do wizienia, a Chrobry ruszy zbrojnie na Kijw w roku 1013. W odwecie inny syn Wodzimierza, Jarosaw, wygnawszy wi topeka z Kijowa uderzy w roku 1017 na wschodni granic Polski, lecz bez powodzenia. Niepokoje na wschodzie i sama nawet wyprawa Jarosawa na szczcie nie przeszkodziy Polsce pokona Niemcw. Po zawarciu pokoju w Budziszynie ruszy Chrobry na Kijw, prowadzc ze swym wojskiem posiki niemieckie, wgierskie oraz stepowego plemienia Pieczyngw. Jaki ich oddzia wspomaga Bolesawa i w poprzedniej akcji, zbuntowa si i zosta w pie wycity. Do spotkania doszo nad Bugiem, przy ujciu Huczwy. W widach tych dwch rzek do dzi znajduj si zwaliska grodu Woy, a nieco na poudnie rozciga si nadrzeczna rwnina, zwana przez ludno Krlewskim Ktem. Zgodnie z podaniem tu wanie przeprawi si Bolesaw przez Bug. Do nagego dziaania sprowokowa go wojewoda ruski, Bd, ktry stojc za rzek ly i krzycza: ,,A ty tu po co? Oto oszczepem rozpruj brzuch twj tusty!" Zwycistwo polskie byo zupene. Jarosaw uszed na pnoc, do Nowogro du, a Kijw wkrtce podda si Chrobremu. Przez stulecia powtarzana opo wie o uderzeniu mieczem we wrota grodzkie jest pikn wprawdzie, lecz niewtpliw legend. Zota Brama, o ktr miao si naznaczy ostrze szczerbca", stana w czasach pniejszych. Kijw by jak na owe czasy miastem ogromnym i bardzo bogatym. Posiada podobno czterysta cerkwi i osiem placw rynkowych. Bolesaw nie myla o przyczeniu go do Polski. Chodzio mu o utwierdzenie tu wadzy przychyl-

61

nego sobie ksicia oraz o niezmierne skarby. Pisze Gall, e Chrobry przez przecig dziesiciu miesicy bez przerwy przysya std pienidze do Polski", a reszt upw zabra, kiedy ruszy w drog powrotn, podczas ktrej na nowo przyczy do swego pastwa Grody Czerwieskie. Jeszcze przed maestwem z Od i wypraw na Kijw zabiega Chrobry o rk ksiniczki ruskiej, Predysawy, siostry Jarosawa. Odmwiono mu jej. Zajwszy Kijw zems'cil sic za uraz, biorc Predyslaw si jako brank. Podobno zawczasu zapowiedzia swym wojom, e tak postpi. Znad Dniepru wysa uroczyste poselstwa i listy do obydwu cesarzy zachodniego, Henryka, i do wschodniego, ktrym by wtedy Bazyli II, zwahy Bugarobjc. Niezalenie od politycznego znaczenia wyprawy kijowskiej, ktrej cel by ograniczony do chci poparcia ulegego Polsce ksicia, trzeba j uzna za duywyczyn natury wojskowej. Dojs'cie do Kijowa wymagao wwczas czterdziestu dni wysilonego marszu. Liczna, na pewno obciona taborami armia polska potrafia go odby, staczajc po drodze zwyciskie walki. witopek wkrtce znowu wygnany zosta z Kijowa. Chrobry ju si za nim nie ujmowa i nawiza dobre stosunki z Jarosawem, ktry panowa do roku 1054. Pod sam koniec ycia doczeka si Bolesaw chwili spenienia zamiaru powzitego przed wierwieczem . W roku 1025 -prawdopodobnie na Wiel kanoc - na jego wasny rozkaz i bez przyzwolenia papiea biskupi pclscy ukoronowali go na krla. Chwila bya bardzo sposobna. W lipcu poprzedniego roku zmar zacity wrg, cesarz Henryk II. Nastpca jego, Konrad II - od ktrego bierze pocztek dynastia salicka - potrzebowa niemal dwch lat na pokonanie nor malnych trudnos'ci w Niemczech i w Italii, zanim si ukoronowa w Rzymie. I akurat w tym czasie, czyli latem 1024 r., zasza zmiana na tronie papieskim: umar Benedykt VIII, po ktrym nastpi jego rodzony brat, Jan XIX. Zanim si zmcone stosunki polityczne na nowo wyklaroway - Polska miaa ju koronowanego krla. Dany zosta przykad, wzr do naladowania dla potom nych. Nigdy w przyszlos'ci nie mieli ju Polacy zapomnie o uzyskanej koro nie. Szedziesicioletni ju niemal Chrobry w peni wida zachowa genialn przenikliwo myli, bystro orientacji i si dziaania. Postpowa z t sam energi i szybkoci, ktre go cechoway jako modego mczyzn, w dobie stara o arcybiskupstwo. Nie chodzio wwczas o czcz tytulatur, lecz o rzeczy ogromnie wane pod

62

wzgldem politycznym. Korona krlewska wzmagaa rang pastwa, stano wia niezbity dowd jego zupenej niezalenoci. W stosunkach wewntrznych w znacznej mierze uatwiaa wadcy wyzwolenie si od dawnego prawa zwy czajowego, ktre kazao dzieli kraj midzy spadkobiercw. Prawowitym dziedzicem caego obszaru oraz zwierzchnikiem innych ksit tej samej krwi stawa si ten z synw, ktremu ojciec-krl przekaza bero. Od dawna ju Chrobry wyznaczy na swego nastpc najstarszego syna Emnildy, Mieszka, znanego w historii jako Mieszko II. W ten sposb pomi nity zosta i odsunity od wadzy pierworodny, Bezprym, potomek Wgierki, a take modszy i rodzony brat Mieszka, Otto. Koronacja bya ostatnim aktem wspaniaego panowania Bolesawa Chrobre go, ktry zmar w kilka miesicy pniej, 17 czerwca 1025 roku. Pierwszego krla polskiego pochowano w Poznaniu. Gall, piszcy sw kronik w wieku XII, nie waha si nazwa Bolesawa Wielkim.
Z odejciem wic krla Bolesawa z doczesnego wiata zoty wiek zmieni si w oowiany gosi. - Polska, przedtem krlowa, ukoronowana byszczcym zotem z drogimi kamieniami, siedzi na popioach odziana we wdowie szaty, dwik cytry w pacz, rado w smutek, a gos organw zmieni si w westchnienia. Istotnie, przez cay w rok nikt w Polsce nie urzdzi publicznej uczty, nikt ze szlachty, ani m, ani niewiasta, nie ustroi si w uroczyste szaty, adnego taca, adnego dwiku cytry nie syszano w karczmach, adna dziewczca piosenka, aden glos radoci nie rozbrzmiewa po drogach. I tego przez rok przestrzegali wszyscy powszech'nie, lecz szlachetni mowie i kobiety skoczyli aob po Bolesawie dopiero wraz z kocem ycia. Z zejciem tedy Bolesawa krla spord ywych zdao si, e i spokj, i rado, i dostatek razem z nim z Polski odeszy.

Powie kto moe, e piszcy tak pno kronikarz przesadzi, zanadto przyozdobi opowie o panowaniu Chrobrego, majc w pamici klski, ktre nastpiy po mierci krla. By moe, ale z drugiej strony to wanie jest jednym z dowodw wielkoci postaci i dziea Bolesawa. Gall patrzy na jego czyny z pewnej perspektywy dziejowej, mg porwnywa i ocenia. I jeli zdoby si na taki opis, to znaczy e ju za jego czasw - w wieku XII - pami o Bolesawie Wielkim zaliczaa si do czynnikw jednoczcych nard i pas two. Na zawsze pozostao wspomnienie o krlu, ktry wada od Batyku po Karpaty, od Szczecina po Gdask, od Bugu a po grny bieg aby. Jeli dzi spojrzymy na map wczesnej Europy - zwaszcza zachodniej - zobaczymy prawdziw mozaik barwnych plam, przedstawiajcych dziedziny rozmaitych wielmow duchownych i wieckich, do sabo poczuwajcych si do

63

obowizku posuszestwa wobec zwierzchniej wadzy pastwowej. W red niowieczu zdecydowanie groway denia odrodkowe, rozsadzajce wiksze organizmy polityczne od wewntrz. Wbrew tej zasadzie monarchia Chrobrego - liczca okoo p miliona kilometrw kwadratowych powierzchni - bya pastwem na pewno te bogato zrnicowanym wewntrznie, zoonym z wielu okrgw plemiennych, ale zwartym, rzdzonym sprawnie. aden z nastpcw Chrobrego ani nikt w ogle w Polsce piastowskiej na map tak oczywicie nie patrzy. Nard pamita za to, jaki stan rzeczy panowa za Bolesawa. To wspomnienie stanowio warto ogromn, gdy w czasach pniejszych okrelao zrozumiay dla wszystkich cel de politycz nych. Epoka Bolesawa Chrobrego zostawia narodowi w spadku poczucie wasnej wartoci. t
111

Zaraz po mierci Chrobrego, w tym samym jeszcze 1025 roku widziaa Polska drug koronacj. Krlem zosta Mieszko II, ktry w peni rozumia sens polityki ojca i nie zwlekajc z woeniem korony, stwarza wany fakt dokonany - cigo tradycji. Przez dugie stulecia czowiekowi temu dziaa si dotkliwa krzywda. Poczy najc od XIII w. zwano go Gnunym - wbrew sprawiedliwoci i prawdzie. Jeszcze za ycia ojca wprawia si Mieszko w sztuk rzdzenia i dowodzenia wojskiem. Sta na czele jednej z armii, bronicych Odry przed Henrykiem II, ze znacznymi siami wyprawia si przeciwko czeskiemu Udalrykowi, poso wa do cesarza i prowadzi pertraktacje. Dziwnie jednak nie dopisywao mu szczcie, co w yciu politykw znaczy wicej, ni si zazwyczaj sdzi. Jesieni 1015 r. ju prawie trzyma w rku grd Mini i gdyby... Ale oddajmy gos Thietmarowi:

Tymczasem cesarz dotar ze swoim wojskiem do Strzay, a poniewa wiedzia, e Mieszko nastpuje mu na pity z si zbrojn, nakaza margrabiemu Hermanowi przyby szybko dla obrony minieskiego grodu, sam zas' uda si prosto do Merseburga. Mieszko atoli, pouczony przez swego niegodziwego ojca, skoro tylko zauway, e nasi odeszli rozdzieleni na czci, nie pozo stawiwszy adnej osony, przeprawi si 13 wrzenia o wicie przez ab pod wspomnianym grodem z siedmiu legiami [czyli z 7000 ludzi] i nakaza jednym z nich pustoszy okolic, drugim

64

za przystpi do zdobywania grodu. Kiedy to zobaczyli wietnicy, zwtpili o monoci ocalenia i zostawiajc prawie ca chudob, schronili si do warowni lecej w grnej czci grodu. Nie przyjaciele, uradowani tym wielce, wdarli si do opuszczonego podgrodzia i zabrawszy wszystko, co tylko tam znaleli, podpalili je, po czym podoyli ogie wyej w dwch miejscach pod ow warowni i natarli na ni z ca zacitoci. Graf Herman, widzc, jak jego nader szczupa garstka obrocw sabnie, rzuci si na ziemi i baga o zmiowanie Chrystusa, jego za sawnego mczennika Donata o wite wstawiennictwo, nastpnie przywoa na pomoc niewiasty. Te stany na szacach i rzucajc std kamienie wspary mczyzn. Ogie, ktry podoono, ugasiy w braku wody miodem i, Bogu dziki, poskromiy wcieko i zuchwao wroga. Mieszko przy patrujc si temu wszystkiemu z wznoszcej si obok gry, oczekiwa na przybycie reszty rycerzy. Ci, pustoszc i palc, gdzie tylko by ogie, wszystko wokoo a do rzeki Gany, powrcili pno na zdroonych koniach i byliby przenocowali tam ze swoim wodzem, by ruszy nazajutrz do szturmu, gdyby nie zauwayli przybierajcej wody na abie. Z tego powodu wojsko, mimo wielkiego zmczenia, wycofao si.

Kiedy trzy lata wczes'niej Chrobry osobis'cie dowodzi obleniem Lubusza, ta sama aba te nagle wylaa - zatrzymujc odsiecz cesarsk. W roku 1013 ojciec oeni Mieszka z Rychez, crk palatyna lotaryskiego, Ezona, a siostrzenic Ottona III. Maestwo nosio charakter czysto polityczny i miao umocni wpywy polskie wrd arystokracji niemieckiej. Nie byy to daremne rachuby. Wkrtce po wstpieniu na tron otrzyma Mieszko wspaniay dar od ksinej lotaryriskiej, Matyldy (m jej - Fryderyk sta w Niemczech na czele opozycji). Bya to ksiga o liturgii kocioa kato lickiego. We wstpie do niej sawi Matylda Mieszka, jego wielkie jak na owe czasy wyksztacenie, znajomo aciny i greki, zowie go krlem z Boej aski i yczy mu zwycistwa nad wszystkimi wrogami. Dla wyrazistoci trzeba wspomnie, e kronikarz niemiecki wyraajcy oficjalne pogldy dworu cesar skiego zupenie inaczej mwi o krlestwie polskim:
Trucizna pychy zalaa dusz Bolesawa, tak e po zgonie cesarza Henryka omieli si pochwyci koron krlewsk na hab krla Konrada. Rycha mier ukaraa t zuchwao. Syn jego Mieszko taki buntownik, jak ojciec.

Wspomnian ksig zdobio malowido, przedstawiajce sam Matyld w chwili wrczania daru Mieszkowi II, ktry siedzi na tronie. Jest to pierwsze znane dotd dzieo sztuki malarskiej zwizane z Polsk i pierwszy wizerunek naszego krla. Obraz powsta w Niemczech okoo roku 1027. Czworoboczna korona zdobica gow Mieszka jest dokadnie taka sama jak te, ktre w X stuleciu nosili cesarze. Przedstawione przez artyst stroje Mieszka i Matyldy s wyranie anglosaskie.

Ksiga przechowywana w bibliotece berliskiej zagina w XIX w. i o b m znamy tylko z reprodukcji. Pocztek rzdw Mieszka II zdawa si przypomina wietnos' poprzed niego panowania. Dwie wyprawy wojenne - z ktrych drug popierali Wielec - doszy, jak za Chrobrego, a do Sali, natomiast odwetowe uderzenia Konrad ; II skoczyy si niepowodzeniem. Pretendentw do wadzy - Bezpryma Ottona - Mieszko wygna z kraju. Sukcesy jego skoczyy si jednak w roki 1030. W roku 1031 spada na Polsk uderzenie z dwch stron. Od zachodu Niemcy, wraz z ktrymi idzie ksi Otto, od wschodu Rusini Jarosawa, popierajcy Bezpryma i znowu odbierajcy krlestwu Grody Czerwieskie. Mieszko nie sprosta koalicji i musia si schroni w Czechach (Gall zano towa nie sprawdzon pogosk, e krl zosta tam okaleczony tak samo, jalniegdys' Jaromir). Rzdy w kraju obj Bezprym, ktry odesa Konradowi L' koron ojca i brata. Insygnia wadzy monarszej odwioza" do Niemiec Rycheza Jej samej tytu krlowej przysugiwa mia doywotnio. Gest Bezpryma wolno uwaa za ch wykazania ulegoci wobec cesarza. Moliwe jednak, i ksi, ktry rwa si do wadzy, jako pierworodny syn Chrobrego - a wic w imi starego prawa rodowego - odsyajc koron chcia okaza pogard nowym zwyczajom. Bezprym i Otto dziaajc przeciw Mieszkowi znajdowali zapewne poparcie u czci monowadztwa. Spotniao ono za czasw Chrobrego i korzystajc z okolicznoci dyo do umocnienia swojej wasnej pozycji. Mogli w tym czasie podnie gow potomkowie plemiennych jeszcze ksitek, a take krlewscy urzdnicy, pragncy dziedzicznie posi ziemie, ktrymi dotychczas tylko zarzdzali. Takie rzeczy byy czym cakiem normalnym w feudalnej Europie wielka posiado ziemska dawaa jednoczenie wadz polityczn. O stosun kach panujcych wtedy w najbardziej kulturalnych krajach niech zawiadczy poniszy tekst. Jest to projekt przysigi dla wielkich panw feudalnych, przedoony w roku 1023 przez biskupa z Beauvais krlowi Francji, Rober towi:
Nie porw ani wou, ani krowy, ani adnego zwierzcia; nie bd chwyta ani chopa, ani chopki, ani sugi, ani kupca; nie bd im odbiera ich groszy ani zmusza do wykupywania si; nie bd ich chosta, aby im odj ich dobytek; od polowy marca a do Wszystkich witych nie bd porywa z pastwisk ani koni, ani rebit, ani klaczy; nie bd niszczy i pali domostw; nie bd wykorzenia i niszczy winnic.

Wobec tak bujnych temperamentw i takich poj o granicach prawa nie atwo byo utrzyma jedno samego pastwa. Chaos, w ktrym zacza si

ogra Polska po mierci Chrobrego, to w wczesnej Europie zjawisko normalne. Wyjtkiem natomiast byl poprzednio u nas panujcy i potem jeszcze zaprowadzany ad. Nie umia go utrzyma Bezprym, ktry obj wadz w Polsce. Rzdzi bardzo okrutnie i po kilku miesicach zgin zamordowany. W 1032 roku Mieszko wrci do Polski. Musia jednak ukorzy si przed cesarzem, zgodzi si na utrat uyc i wyznaczy dzielnice bratu Ottonowi oraz ksiciu Dytrykowi (prawdopodobnie byt to syn witopeka, przyrod niego brata Chrobrego). Pomimo tylu klsk i upokorze Mieszko nie zrezygnowa z de do ponownego zjednoczenia pastwa i wadzy nad nim. Po s'mierci Ottona, zmarego w roku 1033, Dytryk zosta zapewne wygnany. Jednake w rok pniej i sam Mieszko rozsta si z yciem. Istnieje niepewna wersja, e rzdy po nim obj jego najstarszy syn Bole saw, tzw. Zapomniany, ktry panowa krtko, odznaczy si okruciestwem i zgin z rk mordercy. Spadkobierc Mieszka by syn Kazimierz, przeznaczony przez rodzicw do stanu duchownego i dlatego zwany pniej niekiedy Mnichem. Do historii przeszed on jednak jako Kazimierz Odnowiciel. Zanim dane mu byo zasuy sobie na ten zaszczytny przydomek, musia ksi Kazimierz uchodzi z kraju. Ruszy najpierw na Wgry, pniej do Niemiec, gdzie przebywaa jego matka, Rycheza. By to rok 1037. W Polsce zaczy si dzia rzeczy, ktre zwrciy uwag ssiadw i mocno si zapisay w pamici potomnych.
I byo poruszenie wielkie na ziemiach Polski - pisze ruski kronikarz - i powstawszy ludzie pozabijali biskupw, i kapanw, i panw swoich, i byo u nich zaburzenie.

Gall ma na ten temat wicej wiadomoci i rozprawia znacznie wymow niej:

I gdy tak wielkie krzywdy i klski znosia Polska od obcych, nie rozsdniej wszake i sromotniej drczon bya przez wasnych mieszkacw. Albowiem niewolnicy powstali na panw, wyzwolecy przeciwko szlachetnie urodzonym, sami si do rzdw wynoszc, a jednych z nich na odwrt w subie dla siebie zatrzymawszy, innych pozabijawszy, pobrali ich ony w sprony sposb i zbrodniczo rozdrapali dostojestwa. Nadto jeszcze, porzucajc wiar katolick - czego wypowiedzie nie moemy bez paczu i lamentu - rozpoczli bunt przeciw biskupom i ksiom Boga; niektrych z nich, jakoby godniejsz mierci, mieczem zgadzili, innych, jakoby godniejszych lichszej mierci, ukamienowali.

67

Wybucho wic w Polsce powstanie ludowe, poczone z prb wytpienia chrzecijastwa i powrotu do wierze pogaskich. Najsilniejszy rozruch obj Wielkopolsk i lsk. Najspokojniej byo w Maopolsce, gdzie chrzecijastwo docierao ju w czasach ksistwa Wilan, oraz na Mazowszu, a to z przyczyn, o ktrych za chwil. Jednake to nie lud rozpocz niszczc pastwo robot. Dokonali tego ci, ktrych pniejszy kronikarz nazwa poronionymi ksitami", wspomniani ju moznowadcy. Oni to na czas krtki obalili wtedy wadz centraln i sam jedno Polski. Po wygnaniu Kazimierza nikt waciwie nie rzdzi caym pastwem. Bunt ludowy by zatem skierowany nie przeciw krlowi czy ksi ciu, lecz przeciw nazbyt ju spotniaym monym, ktrzy na podlegych sobie obszarach zaczli pewnie ujarzmia i cisn chopa, przewanie jeszcze wtedy wolnego. Przytoczony przed chwil tekst przysigi francuskiej wymownie wiadczy o znanej prawdzie, e godna tego miana centralna wadza pastwowa z reguy broni prostego czowieka przed zakusami prowincjonalnych krlewit". Mamy wszelkie podstawy przypuszcza, e ta sama zasada odnosia si do wczesnej Polski. Najspokojniej byo wtedy na Mazowszu. Tak nawet spokojnie, e tumnie chronili si tam zbiegowie z innych dzielnic i wkrtce zabrako dla nich miejsca. Wadz pochwyci tam Masaw czy Mojsaw, dawny czenik, a wic urzdnik Mieszka II. Jedyny to z poronionych ksit", ktrego imi znamy. Nie musia by przecitn osobistoci, skoro utrzyma na Mazowszu spokj i rzdy przez lat dziesi. Moliwe zreszt, e w tej dzielnicy ludno miaa mniej powodw do niezadowolenia i zachowywaa si spokojniej. W roku 1038, korzystajc z osabienia Polski, uderzy na ni ksi czeski Brzetysaw I. Nie oparo mu si wyludnione Gniezno. Czesi zabrali std relikwie w. Wojciecha, krzy zoty ofiarowany ongi przez Mieszka I, a wacy trzy razy tyle, co jego wasna osoba, zote tablice wysadzane klejnotami i mnstwo innych kosztownoci. Koci w arcybiskupim grodzie popad w tak ruin, e zagniedziy si w nim dzikie zwierzta. Woje czescy zburzyli w Poznaniu sakralne budowle wzniesione przez Mie szka I na uroczysto chrztu oraz spldrowali jego grobowiec. Przypadek sprawi, e pozosta niezbity dowd tego ich uczynku. A do naszych dni przeleaa wrd ruin moneta czeska z imieniem Brzetysawa I zgubiona wida przez jednego z napastnikw. Brzetysaw zrujnowa rwnie wietny zamek i koci kamienny na wys pie Jeziora Lednickiego w Wielkopolsce. Z Giecza, ktrego ludno pod daa si bez walki, przesiedli licznych rzemielnikw do Czech, do miej-

68

scowos'ci zwanej odtd Hedczany. Oderwa od Polski i obsadzi zaogami lsk. Jes'li przypomnie jeszcze, e w tym samym czasie spady na Polsk najazdy Prusw i Pomorzan - obraz katastrofy bdzie zupeny. Pastwo przestao wlas'ciwie istnie. Rok nastpny -1039 -przynosi raptown zmian. Ksi Kazimierz wkra cza do Polski od zachodu, wspierany przez oddzia piciuset rycerzy niemie ckich, przydany mu przez samego cesarza. Od wschodu popiera go wadca Kijowa, Jarosaw, ten sam, przeciw ktremu wyprawia si ongi Chrobry. Bez specjalnego wysiku zajmuje Odnowiciel Wielkopolsk i dawn ziemi Wis'lan wraz z Krakowem. Wolno przypuszcza, e monowadztwo tych dzielnic, surowo pouczone przez bunt ludowy, chtnie przyjo wracajcego Piastowicza. Warto si zastanowi nad przyczynami tak nagej odmiany na lepsze. Pas two polskie istniejce od paruset lat co najmniej, musiao si ju sta wanym czynnikiem rwnowagi politycznej, skoro w odbudowywaniu go dopomogy mocarstwa ocienne - Niemcy i Ru. Widocznie ad, mozolnie budowany od czasw Ziemowita, stanowi du warto natury midzynarodowej,chaos natomiast - jaki po Mieszku II zapanowa midzy Bugiem a Odr - zagraa take interesom ssiadw. Silna wadza w rku gnienieskiego ksicia czy krla moga by niebezpieczna dla tych lub owych pogranicznych prowincji Niemiec i Rusi. Zagada jego pastwa wywoywaa stan anarchii. Okazao si, e porzdek i spokj w tych stronach mog utrzyma tylko sami Polacy i nikt inny tego za nich zrobi nie potrafi. Polska bya po prostu potrzebna Europie jako czynnik rwnowagi, co musiay rozumie wybitne umysy polityczne. Kazimierza Odnowiciela zdecydowanie popar Henryk III, uwaany za naj wikszego z cesarzy niemieckich. Od wschodu dostarczy mu pomocy Jaro saw, nie bez przyczyny pewnie zwany przez historykw ruskich Jarosawem Mdrym. Jeli w wypadkach 1031 r. dopatrywa si dalekiego pierwowzoru rozbio rw Polski, to jej odbudowa w osiem lat pniej jeszcze lepiej wiadczy o midzynarodowym znaczeniu naszego pastwa, o tak wczenie rozumianej niezbdnoci jego istnienia. Sojusz z Kijowem sta si trwaym czynnikiem w polityce Kazimierza Odnowiciela, ktry poj za on siostr Jarosawa, Dobfonieg. Od czasw Kazimierza stolic Polski zosta Krakw. Istniej domysy, e ju za Chrobrego Wawel peni t funkcj, gdy Bolesaw chtnie tam prze bywa.

69

Jednake dopiero za Odnowiciela os'rodek rzdzenia przenis si na dbr? do gwnego grodu Maopolski. Gniezno i Pozna byy wtedy, jak ju wiemy, zniszczone. Krakw unikm tego losu. Chrzecijastwo miao tu stare tradycje, a odbudowa niezawise organizacji kos'cielnej w Polsce zaliczaa si do gwnych trosk Kazimierza. V jego czasach powstao arcybiskupstwo krakowskie. Godno metropolit otrzyma Aaron, poprzednio mnich benedyktyski z klasztoru pod Kolonia gdzie arcybiskupem by wuj Odnowiciela, Herman. Wtedy prawdopodobni zaoony zosta sawny klasztor benedyktynw w Tycu. Nie mona wtpi, e odnawiajc s'wiecka i kos'cielna organizacj Polsk korzysta ksi z wiedzy i dos'wiadczenia, ktre zebra podczas pobytu na Zachodzie, a take z poparcia osb monych, takich jak arcybiskup Her man. Z zagadnie politycznych na plan pierwszy wybijay si wtedy sprawy lska, zabranego przez Czechy, oraz Mazowsza i Pomorza, ktre zerway zwizek z pastwem. Kwestia lska wygldaa le. Cesarz Henryk III uzna fakt dokonany przez Brzetysawa, czyli przyczenie go do Czech. Z Mazowszem te nie szo atwo i na odzyskanie go trzeba byo czeka caych dziesi lat. Dokonano go z pomoc rusk. Przymierze z Kijowem wzmocnio si dziki maestwu siostry Odnowi ciela, Gertrudy, z Izasawem, synem Jarosawa Mdrego. W 1047 roku korzystajc z posikw ruskich uderzy ksi na Mazowsze. Doszo do krwa wej bitwy na przepas'cistym brzegu rzeki", zapewne Wisy. Taktyka wojenna bya wtedy zupenie inna ni dzi'. W czasie darcia wdz wojska musia sam walczy jak onierz, i to w pierwszym szeregu. Tak w danym wypadku postpi i Kazimierz. Bi si tak mnie, e si cay krwi ubroczy, s'ciga Mazowszan tak zapamitale, e sam popad w niebezpieczes two. Od s'mierci ocali go prosty chop, powoany wraz z innymi na wypraw. Ksi okaza mu wdziczno, bo i grd mu nada, i pod wzgldem godnoci wynis go midzy dostojniejsze rycerstwo". W czasie tej wojny zgin Masaw. Zwycistwo Kazimierza byo zupene i przesdzio o losie Mazowsza. Zaraz potem ponieli rwnie klsk Pomorza nie, cigncy Masawowi na odsiecz. Obie dzielnice powrciy do jednoci, z pastwem. W trzy lata pniej - w roku 1050 - Kazimierz uderzy na lsk i zaj go zbrojny:, take i tutaj przywracajc jedno pastwow. Gniew Henryka III uagodzi obietnicami ulegoci. Ostatecznie w roku 1054 cesarz orzek na

170

zjedzie w Kwedlinburgu, e lsk ma pozosta przy Polsce, ktra jednak winna bdzie co roku paci Czechom odszkodowanie. Kazimierz Odnowiciel zmar w Poznaniu w listopadzie 1058 r. w wieku zaledwie czterdziestu dwch lat. Czyny wielkich poprzednikw i nastpcw przysoniy, usuny w cie jego posta. Niesusznie, bo dzieo tego czowieka godne jest uznania, a nawet podziwu. Odnowiciel nie zdoa wyzwoli si z zalenoci od cesarstwa. Ale byo to w tym czasie zupenie niemoliwe. Niemcy stay bowiem u samego szczytu potgi. Umia za to w warunkach ogromnie trudnych ponownie zjednoczy swoje ksistwo i strzegc si wojny z cesarstwem, ktra moga przynie tylko klsk, wybitnie poprawi pooenie Polski. Potrafi nie tylko zabezpieczy si z drugiej strony - od wschodu - ale uzyska czynn pomoc Rusi Kijowskiej. Opierajc si na tym przymierzu odzyska dla Polski cay bieg Wisy oraz Pomorze. Nie brakowao mu ani talentu wodz, ani odwagi osobistej. Ale sprawy wojny byy u niego cakowicie podporzdkowane rozumowi ma stanu, ktry dy do rzeczywistych korzyci i nigdy ich nie powica dla efektu, sawy bitewnej, patetycznego gestu i tym podobnych mgawic. Jak wiemy, Kazimierz w modoci przygotowywa si do stanu duchownego. Ksia i mnisi stanowili w tym czasie jedyn warstw spoeczn, ktra niejako zawodowo zajmowaa si wiedz, uprawiaa nauk i literatur. Dziedziny te na pewno nie byy obce Kazimierzowi, skoro ju ojciec jego, Mieszko II, by czowiekiem naprawd wyksztaconym. Zaprawa w pracy umysowej przydaa si Odnowicielowi Polski.

IV

Kazimierz Odnowiciel mia czterech synw: Bolesawa, Wadysawa Her mana, Mieszka i Ottona. Dwaj ostatni wczenie zmarli i nie odegrali roli w dziejach. Wadysaw Herman otrzyma w zarzd dzielnic, przypuszczalnie Mazowsze. Wadz nad caym krajem obj pierworodny, Bolesaw, zwany pniej miaym lub Szczodrym. Jeli kiedykolwiek osobowo panujcego wpyna decydujco na losy podlegego mu kraju, to na pewno byo tak w wypadku Bolesawa II. Mona w nim podziwia mstwo, energi i wielki talent. Ale gniew jego nie zna hamulca, a pycha granic. Jeli patrze na gwne linie polityki, umieszczajc je
71

na tle zagadnie europejskich - wolno uzna Bolesawa za umys niemal genialny. Ale wykonanie szczegw godne bywao szaleca i ostatecznie wszystko popsuo. Zaraz na pocztku swego panowania wyprawi si ksi na Czechy i obieg Hradec. Oprcz wasnej druyny s'cignl te posiki pomorskie. Wszystko mogo by dobrze, gdyby nie lekkomylne niedbalstwo" samego Bolesawa, ktry wpad w jakie' zasadzki czeskie i ledwie z nich uszed. Niepowodzenie miao powane skutki. Wyzyskujc osabienie Krakowa, Pomorze Zachodnie usamodzielnio si, a zajty gdzie indziej Bolesaw nie mg przywrci go do ulegoci. By on synem ksiniczki kijowskiej, Dobroniegi, i mem Rusinki. Dwu krotnie wyprawia si do Kijowa i zajmowa go, wprowadzajc na tron tam tejszy wasnego wuja, ksicia Izasawa, wypdzonego przez wspzawodni kw. miay - podobnie jak i Chrobry - ani myla o podbijaniu i zaborze stolicy Rusi. Bra tylko stamtd wielkie upy - co w owych czasach robili absolutnie wszyscy, gdzie, kiedy i jak si tylko dao - wzmacnia swe wpywy u ssiada, ale o zniszczeniu pastwowoci ruskiej nie myla, skoro popiera najstarszego z kijowskiej dynastii, przedstawiciela tradycji jednoci tamtej szego ksistwa. Po pierwszej udanej wyprawie, w roku 1069, Izasaw prosi Bolesawa, by wyjecha naprzeciw niego i odda mu pocaunek pokoju dla okazania czci jego narodowi". miay zgodzi si, ale zada grzywny zota za kady krok swego konia podczas uroczystoci, a w najbardziej podniosym momencie nie zsiad z wierzchowca, lecz chwyci Izasawa za brod i wytarga j na oczach wszys tkich kijowskich dostojnikw. atwo poj, jak bardzo podnioso to powag Izasawa, jak przychylnie usposobio jego samego i Kijowian! Podczas wyprawy na Pomorzan rzuci swe cikozbrojne rycerstwo wpaw przez gbok rzek i bardzo wielu wytopi. Od tej pory pancerze miay si sta w Polsce niepopularne. Wracajmy jednak do gwnych zagadnie politycznych epoki. Za panowania Bolesawa miaego dokonywaa si wielka prba si midzy cesarstwem a papiestwem, zakoczona zwycistwem tego ostatniego. Nie y ju Henryk III, ktry w roku 1046 po prostu mianowa ulegego sobie papiea Klemensa II, a zdetronizowanego jego poprzednika uwizi w Niemczech. Dziedzicem korony niemieckiej zosta szecioletni Henryk IV i sam jego wiek ogromnie uatwi kurii rzymskiej walk o wyzwolenie spod wszechmocy cesarskiej. W Kociele zdecydowanie wzi wtedy gr prd reformatorski, trwajcy

72

 od dawna, a zapocztkowany przez klasztor benedyktyski w Cluny we Francji i std zwany ruchem kluniackim. Zmierza on do przywrcenia silnej wadzy centralnej papiey, do uniezalenienia ich i caej hierarchii od wadzy wieckiej, do zniesienia tak zwanego s'witokupstwa (symonii), czyli zwyczaju nabywania godnoci kocielnych za pienidze, i do oglnej poprawy a nazbyt rozlunionych obyczajw duchowiestwa. Najlepszym wyrazicielem tego kie runku by syn toskaskiego chopa, Hildebrand, ktry jako Grzegorz VII , okaza si jednym z najwikszych papiey. Cele jego polityki doskonale wyraa dokument Dictatus papae, dotychczas przechowywany w Bibliotece Watyka skiej. Punkt .XII tego edyktu gosi, e papie ma prawo skada z tronu cesarzy. Dictatus papae ogoszono w roku 1075. Trzydzieci lat wczeniej, jak pamitamy, Henryk III samowolnie mianowa papiea. Stosunki ulegy wic radykalnej zmianie. Papiestwo gosi teraz zasad wyszoci wadzy duchownej nad wieck. Majc taki program potrzebowa Rzym sojusznikw. Stay si nimi pastwa, ktrym wzmoenie politycznego znaczenia papiestwa grozio o wiele mniej ni potga cesarzy. Na zachodzie Europy bya to Hiszpania. Na wschodzie Wgry i Polska. Czechy natomiast pozostaway sprzymierzecem cesarzy niemie ckich. Na tym tle staj si dopiero zrozumiae czyny Bolesawa miaego, ktry znajdowa si w trwaym sporze z cesarstwem i Czechami, by natomiast przyjacielem Wgier. Popiera tam Bel I, potem jego synw - w szczeglnoci Gejz - a w roku 1077 osobicie wprowadzi na tron w Budzie Wadysawa, o ktrym Gall pisze, e od dziecistwa chowany by w Polsce i pod wzgldem obyczajw i ycia sta si Polakiem". Stosunki z Czechami byy ze. Bolesaw nie paci im czynszu za lsk, wid przeciwko nim wyprawy wojenne, w czasie ktrych korzysta z posikw ruskich. Odwetowe uderzenie Henryka IV na Polsk nie udao si ze wzgldu take na niepokoje w samych Niemczech. miay popar zbuntowanych Sasw, zajmujc w ten sposb zupenie niedwuznaczne stanowisko w wielkim sporze politycznym obchodzcym ca Europ. Wystpi jako jeden z gwnych sojusznikw papiea. Legatw jego zaprosi do Polski w roku 1075. Prawdopobnie zaoyli oni biskupstwo w Pocku. Tymczasem walka cesarza z papieem szybko zbliaa si do punktu szczy towego. W roku 1076, wtrcajc si do sporu midzy Henrykiem IV a ksi tami niemieckimi, Grzegorz VII sign po straszn bro, ktrej jego

73

poprzednicy nie uywali. Wykl cesarza i zwolni poddanych od obowizku posuszestwa. W redniowieczu religia uwicaa ustrj pastwowy i rozcigaa swj wpyw na wszystkie czyny czowieka. Wadca zwizany kltw i zoony z godnoci" popada w okropne pooenie, bo jego przeciwnicy - nawet tacy, co sami byli wrogami Kocioa - zyskiwali znakomit pomoc w dziaaniu. Tote ksita niemieccy oburcz uchwycili okazj. Zaprosili Grzegorza VII do Niemiec dla rozsdzenia sporw. Do tego Henryk IV dopuci nie mg. Z niewielkim orszakiem ruszy przez Alpy na spotkanie papiea, ktry zatrzyma si w zamku Canossa, nalecym do Matyldy, hrabiny toskaskiej. 25 stycznia 1077 roku Henryk IV samotnie stan pod murami warowni, proszc o przebaczenie.
Przez trzy dni - pisa pniej papie do biskupw niemieckich - stojc u bramy zamku, zdjwszy szaty krlewskie, boso, we Wosienicy, nie pierwej przesta baga z wielkim paczem zmiowania apostolskiego i przebaczenia, a u wszystkich, ktrzy tam przybyli i do ktrych uszu one jki doszy, wzbudzi tak lito i takie wspczucie, e wstawiajc si za nim z wielu probami i zami wszyscy dziwili si niezwykej zatwardziaoci mego serca, a niektrzy nawet woali, e u nas jest nie surowo apostolska, ale tyraska srogo.

28 stycznia papie cofn kltw. Zrezygnowa te z podry do Niemiec. Nazwa zamku Canossa staa si przysowiowa, ale sukces polityczny odnis cesarz, ktry nie dopuci swego przeciwnika do takiego triumfu, jak wyro kowanie o wewntrznych sprawach niemieckich. W siedem lat pniej Grze gorz VII umar w Salerno, wygnany z Rzymu, gdzie rzdy obj Klemens III, popierany przez tego Henryka IV. Ostatnie sowa Grzegorza na ou mierci miay brzmie: Miowaem sprawiedliwo, a nieprzyjacielem byem niepra woci, dlatego umieram wygnaricem." Jak przed chwil bya mowa, pokuta cesarza pod murami Canossy rozpo cza si 25 stycznia 1077 roku. Rwno miesic wczeniej, w pierwszy dzie Boego Narodzenia 1076 r., arcybiskup Bogumi ukoronowa w Gnienie Bolesawa II na krla Polski. Polityka miaego, polegajca na wytrwaym trzymaniu si obozu antycesarskiego, przyniosa owoce. Odzyskana zostaa godno krlewska stracona czterdzieci lat wczeniej, w dniach najgorszej klski. Polska wracaa w Euro pie na miejsce wywalczone przez Mieszka I i Bolesawa Chrobrego. A ponadto jeszcze zyskiwaa poparcie jednej z dwu potg politycznych Zachodu, gdy koronacja odbya si za zgod papiea. Wszystko to przepa miao wkrtce w katastrofie, do ktrej przyczyni si

<74

zatarg krla z polskim monowadc ze stanu duchownego. Wbrew stwarza nym pniej pozorom, zdarzenie nosio charakter czysto polityczny i nie miao nic wsplnego ze sprawami wiary. Gall, ktry pisa niemal wspczenie i wiedzia o wszystkim od s'wiadkow, wyrazi si bardzo ogldnie:
Jak za krl Bolesaw z Polski zosta wyrzucony, duo byoby o tym opowiadania, lecz to powiedzie wolno, e nie powinien by pomazaniec na pomazacu jakiegokolwiek grzechu cie lenie mci. To bowiem wiele mu zaszkodzio, gdy przeciw grzechowi grzech zastosowa, gdy za zdrad wyda biskupa na obcicie czonkw. Ani bowiem zdrajcy biskupa nie usprawiedliwiamy, ani krla mszczcego si tak szpetnie nie zalecamy - lecz tu w rodku poniechajmy i opowiedzmy, jak zosta przyjty na Wgrzech!

Sprawa wydaje si jasna: Gall nie chce wyraa si obszerniej. Jak tylu pisarzy przed nim i po nim, ze wzgldw politycznych nakada sobie tumik i nie wyjawia tego, co wie. Dziao si tak dlatego, e Gall y na dworze ksicia, ktrego rodzony ojciec doszed do wadzy wskutek wyrzucenia z Polski" krla Bolesawa miaego. W tych warunkach nawet przytoczone przed chwil rozwane zdania s piknym s'wiadectwem prawdomownos'ci i odwagi naszego kronikarza, ktry nie kadzi ojcu swego chlebodawcy, wrcz przeciwnie dawa do zrozumienia, e... wiele byoby do powiedzenia... Gall nie mg napisa penej prawdy. Chwaa mu i za to, e nie skama. Przywrcenie tytuu krlewskiego i wzrriocnienie wadzy Bolesawa nie mogo odpowiada interesom monowadztwa, ktre uknuo spisek lub w jaki' inny sposb objawiao swe niezadowolenie. Uczestniczy w tym biskup kra kowski (dopiero w sto przeszo lat pniej inny kronikarz wymieni jego imi: Stanisaw). Krl uzna to za zdrad i ukara go w typowy dla redniowiecza sposb - wiartowaniem. Wyrok wykonano natychmiast i nie na Skace - jak chce legenda - lecz na Wawelu. Jeli chodzi o polityczn ocen czynu, fatalny bd krla polega na tym, e zbyt wysoka bya godno skazanego. Okruciestwa w ogle, a w szczegl noci te, ktre popeniano na ludziach niszego stanu, nie gorszyy wtedy nikogo. Tego rodzaju postpek krla rozjtrzy monych, z ktrych kady mg si teraz spodziewa podobnego potraktowania. Podnieli wic bunt, wysuwajc do wadzy modszego brata Bolesawowego, ksicia Wadysawa Hermana. miay wraz z on i synem Mieszkiem musia uchodzi na Wgry. By to rok 1079. Katastrofa Bolesawa, w ktrej przygotowaniu macza, jak si zdaje, palce ksi Wratysaw czeski - onaty z jego rodzon siostr - stanowia duy

75

sukces cesarza, gdy zabezpieczaa wschodni granic Niemiec i utrcaa najgroniejszego przeciwnika w tej czs'ci Europy. Klska Polski walnie przy czynia si do upadku wielkiego papiea, Grzegorza VII. W kilka lat pniej cesarz Henryk IV mg ju sobie pozwoli na zwoanie do Moguncji synodu, ktry wysun przeciw Grzegorzowi antypapiea Klemensa i wykl pitnastu biskupw i arcybiskupw, wiernych ideaom kluniackim. Na tym samym synodzie Wratysaw czeski dosta koron krlewsk. Na Wgrzech krl Wadysaw przyj Bolesawa serdecznie i z szacunkiem nalenym temu, komu zawdzicza tron. Trzeba przypomnie, e Wadysaw wgierski zalicza si w poczet s'witych Kos'ciola katolickiego. Skoro odnis si do Bolesawa tak dobrze, to wida krl polski nie uchodzi wtedy za potwora moralnego ani za wykltego zbrodniarza. Dopiero pniej przypisano mu to wszystko. Fatalny charakter polskiego wygnaca raz jeszcze spowodowa powikania wanie na Wgrzech. Znajdujc si w cikim pooeniu i gwatownie potrze bujc pomocy, przypomnia sobie Bolesaw dni kijowskich triumfw. W chwili przywitania podjecha konno do stojcego pieszo krla Wgier, co w rednio wieczu uchodzio za straszliw obraz. Wadysaw odczul [to] dos'c przykro", ale politycznych konsekwencji nie wyciga. Wgrzy jednak owo zajcie gbiej sobie w sercu zapisali, skd wielk Bolesaw na si cign nienawi Wgrw, i std szybciej - jak mwi - ostatni dzie go zaskoczy." Bolesaw miay zakoczy ycie na Wgrzech, zanim jeszcze mia czas przedsiwzi cokolwiek dla odzyskania tronu. Najpewniej zgadzili go ludzie nasani z Polski. Legenda o jego pokutniczej mierci w Osjaku to czysty wymys, a pokazywany tam rzekomy grb polskiego krla jest bez porwnania modszy. Pozosta na Wgrzech syn Bolesawa i dziedzic jego korony, krlewicz Mieszko, zrodzony z ruskiej ksiniczki. Wychowywa go Wadysaw wgier ski i
kocha go mioci ojcowsk jakby syna. Sam zas' chopiec istotnie wszystkich, i Wgrw, i Polakw, przewysza szlachetnymi obyczajami i piknos'cia i mys'li wszystkich s'ciagal ku sobie nadziej przyszego panowania, czego wyrane byy objawy. Std spodobao si stryjowi jego, ksiciu Wadysawowi [Hermanowi], odwoa chopca - pod z wrb - do Polski i oeni go - za zrzdzeniem zawistnych losw! - z rusk dziewczyn.

Moemy ufa temu opowiadaniu Galla, gdy kronikarz pisze tu o sprawach, na ktre zapewne wasnymi oczyma patrzy. Powrt krlewicza Mieszka do Polski nastpi w roku 1086, lub w dwa lata

76

pniej. W roku 1089 Mieszko zmar otruty. Dokonali tego pewni rywale, obawiajc si, by krzywdy ojca nie pomci". Tak zesza z tronu i ze wiata pierworodna, krlewska linia Piastw. Losy jej zadaj kam teoryjce, ktra gosi, e dzieje nasze nie znay zbrodni krlobjstwa. Wicej ni dwa stulecia miay upyn, zanim Polska znowu odzyskaa koron, ktrej j pozbawi monowadczy spisek przyjaci biskupa krako wskiego, zamach stanu wspierany zapewne przez cesarza niemieckiego i przez Czechy. Utrata tytuu oznaczajcego jedno pastwa sprzyjaa deniom odrodkowym, ktre mimo usiowa najwybitniejszych dynastw piasto wskich miay wkrtce zwyciy i stopniowo przemieni kraj w rojowisko lunych ksistewek. Koronacyjne insygnia miaego, ktre Mieszko przywiz z Wgier, a do schyku XIII wieku spoczyway bez poytku w skarbcu wawelskim. Gall do obszernie opowiada o pogrzebie krlewicza, a opis ten - pomimo wyranej przesady - mwi rwnie wiele o wczesnej Polsce.
Gdy za umar modzieczy Mieszko, caa Polska tak go opakiwaa jak matka mier syna-jedynaka. I nie tylko ci, ktrym byl znany, lamentowali, lecz owszem i owi, ktrzy go nigdy nie widzieli, postpowali z paczem za marami zmarego. Wieniacy mianowicie porzucali pugi, pasterze trzody, rzemielnicy swe zajcia, robotnicy robot odkadali z blu za Mieszkiem. Mali rwnie chopcy i dzieweczki, nadto niewolnicy i suebnicy uczcili pogrzeb Mieszka Izami i paczem. Na koniec biedna matka, gdy w urnie skadano szcztki nieodaowanego chopaka, przez godzin trzyman byta jakby umara, bez ducha i bez ycia, i zaledwie po pogrzebie przez biskupw ocucona zostaa wachlarzami i zimn wod.

Szczegy tej opowieci zdaj si dowodzi, e autor jej by naocznym wiadkiem opisywanych wydarze. Jeli tak, to przytoczony urywek Kroniki polskiej jest pierwszym w dziejach naszej literatury reportaem. Zosta napi sany w pocztkach XII wieku. Jak wida, nie byo w Polsce powszechnej nienawici do Bolesawa miaego i pamici jego nie uznawano za przeklt. Jeli wierzy Gallowi, krlewicz Mieszko zapowiada si wietnie, ale za krtko bawi w kraju, by da si wszystkim pozna i zyska osobiste sympatie. Na pogrzebie jego rozpaczali zreszt i tacy, co go nigdy na oczy nie widzieli. Osob jego opromieniaa bowiem sawa wielkiego i nieszczliwego ojca, ktrego klsk i krzywd nard uwaa za wasne.

JEDNO BEZ KORONY

Dziwnie obszed si los z synami Kazimierza Odnowiciela, bardzo nierwno wyposay ich charaktery. aden z nich nie odziedziczy po znakomitym ojcu jego umiarkowania, przezornos'ci i cierpliwos'ci ma stanu, umiejcego... czeka. Starszy syn - Bolesaw - by, jakes'my widzieli, zdolny, lecz zanadto ener giczny i w nazbyt ju gorcej wodzie kpany. Modszy - Wadysaw Herman to zupene przeciwiestwo starszego brata, to wadca-popychado w rku swoich i obcych, czowiek pozbawiony zarwno talentu, jak i ambicji, skonny tylko do intryg i podstpnych okruciestw, ociay i schorowany. Jego dziaania przeciwko Pomorzu stanowiy jedno pasmo nieudolnos'ci i niepowodze. Pocztkowo zaj je i przywrci do lacznos'ci z pastwem, ale nie potrafi dojs'c do adu z mieszkacami. Chcc ich zama, wyda dowdcom zag tajny rozkaz, by w oznaczonym dniu i godzinie podpalili wszystkie miasta i grody. Bezmys'lne i nieludzkie zarzdzenie wykonano. Dotychczas tylko kronika Galla s'wiadczyla, e si tak stao. Ostatnio jednak odnaleziono nowe dowody. Dostarczyy ich wykopaliska gdaskie. W gbi ziemi, w warstwie odpowia dajcej schykowi XI stulecia, le zgliszcza drewnianych domw miej skich. Nic to wszystko nie pomogo polityce Wadysawa Hermana. Ustanowio nych przeze wiekorzdcw Pomorzanie czs'ci wymordowali za naduycia, uczciwszym pozwolili uciec. Odwetowe wyprawy ksicia koczyy si le. W czasie bezskutecznego oblegania Nakla - jesieni 1091 roku - wspomagane przez Czechw jego wojsko raz za razem ogarnia noc popoch. Pomorze usamodzielnio si. Wadztwo Hermana koczyo si na Noteci. Mia on dwie ony, ktre zbiegiem okolicznos'ci nosiy to samo imi Judyty. Zanim jednak zawar pierwsze maestwo, mia ju syna imieniem Zbigniew, zrodzonego ,,z naonicy".

78

Judyta pierwsza bya crk Wratysawa czeskiego i lub z ni umacnia w Polsce polityczne wpywy Pragi. Wadysaw Herman, ktry oczywicie ani marzy o koronacji, znowu zacz paci Czechom danin ze lska. Istniej domysy, e Wratyslaw dy do cakowitego opanowania naszego kraju, e wada nawet Maopolsk i Krakowem. W roku 1085 Henryk IV pozwoli mu ukoronowa si na krla Czech i Polski. Biskup praski, bdcy jednoczenie kanclerzem Niemiec, zabiega o poddanie swej wadzy caej Polski poudnio wej wraz ze stolic oraz czci zachodniej. Oddziay polskie musiay wspiera ksicia czeskiego w jego walkach z Leopoldem austriackim. Wydaje si, e Henryk IV zaczyna wtedy traktowa nasz kraj jako pozo stajcy w zalenoci drugiego stopnia, czyli podlegajcy posusznym cesarstwu Czechom. Tak trzeba byo paci za wygnanie Bolesawa miaego i za pomoc, ktrej cesarz i ksi czeski udzielili jego wrogom. 20 sierpnia 1086 roku przyszed na wiat syn Wadysawa Hermana i Judyty czeskiej, Bolesaw, ktremu nadano pniej przydomek Krzywoustego. Matka zmara w kilka miesicy po poogu. Wolno przypuszcza, e troska o dobro tego spadkobiercy skonia Hermana do rozprawienia si z jego moli wym wspzawodnikiem, Mieszkiem Bolesawowicem. W tym samym roku sprowadzono go z Wgier do Polski i wkrtce otruto. Podanie gosi, e may Bolesaw z odraz patrzy na hab rzdw ojco wskich i wskutek tego nerwowy grymas wykrzywi mu usta. Nie mona lekceway tej bajki, bo mieci si w niej suszna ocena wydarze. Jeli jednak chodzi o wyjanienie owego przydomka, to prawda wyglda, jak si zdaje, mniej grnie. Po prostu zoliwy wrzd jeszcze w dziecistwie znieksztaci usta ksicia. Judyta druga - waciwie Judyta Maria byo rodzon siostr Henryka IV, a wic czonkini panujcej w Niemczech dynastii salickiej, wdow po Salomo nie, krlu Wgier (ktrego, jako stronnika cesarza, Bolesaw miay uparcie zwalcza, popierajc przeciw niemu kolejno: Bel I, Gejz i w. Wadysawa). Z tego powodu doywotnio przysugiwa jej tytu krlowej. Judyta salicka to osoba o bujnym temperamencie i nader swobodnych pogldach na spraw wiernoci maeskiej. Syna z tego i na Wgrzech, i w Niemczech. Brat-cesarz wyda j podobno za Wadysawa Hermana, bo mia dosy skandali na wasnym dworze. W Polsce faworytem jej by gwny urzdnik krajowy, wszechwadny palatyn Sieciech z rodu Starw, mczyzna wspaniaej postaci, zdolny, energiczny, ambitny i nie przebierajcy w rod kach. Podejrzewano go o ch zagarnicia tronu. Faktem jest, e bi monety z wasnym wizerunkiem i imieniem. Tworzy sobie stronnictwo, nadajc 79

godnos'ci ludziom niskiego stanu, co musiao oburza monych. Polscy emi granci polityczni przebywali w tym czasie w rozmaitych krajach i stopniowo zaczli skupia si w Czechach. Pierworodny syn Hermana, Zbigniew, przeznaczony do stanu duchownego i prawdopodobnie wys'wicony ju na ksidza, przebywa a w Saksonii, w klasztorze eskim, moe jako kapelan. Na pewno byo to wymaganie poli tyczne. Godnos'c przeoryszy owego klasztoru piastowaa rodzona siostra kr lowej Judyty i dobrze pewnie pilnowaa ksicego syna. Na ycie maego Krzywoustego knu Sieciech zamachy. Razu pewnego, kiedy na owach odwany dzieciak rzuci si na odyca - jaki' nieznany rycerz prbowa wyrwa mu z doni oszczep. Zgromadzeni w Czechach wychodcy postanowili dziaa. Zachca ich do tego Brzetysaw, panujcy w Pradze po Wratysawie. Opaceni przez nich ludzie ukradkiem wydobyli Zbigniewa z klasztoru saskiego. Po jego stronie opowiedzia si kasztelan wrocawski, Magnus, a wraz z nim magnaci, rycers two i posplstwo miejskie, ktre o may wos nie ukamienowao ksicego posaca, dziaajcego na korzys'c Sieciecha. Uczestnicy buntu nie zamierzali wystpowa przeciwko Wadysawowi Hermanowi. Akcja ich godzia w znie nawidzonego palatyna. Zbrojna wyprawa przeciw powstacom nie miaa powodzenia i Wadysaw Herman musia uzna Zbigniewa za syna, przywracajc go do praw. Jednake nastpne uderzenie wojsk ksicych na lsk poszo lepiej. Zbigniew uciek do Wielkopolski, gdzie ujo si za nim liczne rycerstwo Kruszwicy. Nad Goplem doszo do wielkiej bitwy midzy druynami ojca a stronnikami syna. Zdecydowane zwycistwo odnis rodzic.
Tak wiele zas' rozlano tam krwi ludzkiej i taka masa trupw wpada do przylegego grodowi jeziora - pisze Gall - e od owego czasu wzdrygai sie kady dobry chrzecijan jes'c ryby z owej wody.

Przez kilka lat Sieciech wizi Zbigniewa w swym zamku. Stary ksi zapewni pierworodnemu ycie i... caios'c czonkw. Za bunt grozia mu bowiem ta sama kara, ktra spotkaa niedawno biskupa Stanisawa. W roku 1097 duchowne i s'wieckie monowadztwo pod przewodnictwem arcybiskupa Marcina upomniao si o prawa winia. Wadysaw Herman musia go uwolni, a ponadto jeszcze wyznaczy obu synom dzielnice. Zbig niew wzi Wielkopolsk z Kujawami, Krzywousty Maopolsk, lsk i ziemi lubusk. Dla siebie zatrzyma Herman umiowane Mazowsze. Gwny grd tej dzielnicy, Pock, by za jego czasw stolic pastwa.

80

Tak ju w tym czasie zarysowa si podzia Polski midzy czonkw rodziny nujcej. Dokonano go pod naciskiem monowadztwa, niechtnego silnej ladzy centralnej. Duchownym i wieckim panom byo wszystko jedno, w czyim rku ona si znajduje - miaego, Wadysawa Hermana czy Sieciecha. Kady by dla nich zy, jeli tylko zanadto urs w potg.. Ksita dzielnicowi osign jej nie mogli i dlatego wanie mone rody wolay podzia pastwa od jego jednoci. Ukad z 1097 r. nie zapewni spokoju. Dalej trway zatargi, ktrych boha terami byli ludzie tak bardzo rni. Stary, schorowany ksi, niedony i saby, z dziwnym uporem trzymajcy si kochanka wasnej ony, Sieciecha, ktry waciwie tylko czeka na jego mier. Pierworodny - Zbigniew zajady, bezwzgldny i pyszny, ale do prostoduszny i szczery". I najwy bitniejszy z nich wszystkich, dwunastoleni Bolesaw, urodzony wdz i polityk, odwany jak mao kto, pobudliwy, dumny, okrutny i chytry. Wrd czwrki wrogw dwaj - wyrostek z krzyw gb i dybicy na jego ycie wojewoda - to umysy i charaktery naprawd niezwyke, zdolne do rzdzenia pastwem. Za nimi wszystkimi dyskretnie schowana przez kronikarza w cie kobieta siostra cesarza, wdowa po krlu, maonka ksicia. Znika z widowni bez ladu wtedy wanie, kiedy Sieciech przegra ostatni stawk, straci wadz, zna czenie, a podobno i... oczy. Wobec grocego rzekomo napadu Czechw Wadysaw Herman wysa przeciw nim Krzywoustego. Druyn ze lskiej dzielnicy sformowa mu Sieciech, dobierajc wycznie wasnych zwolennikw. Od udziau w wypra wie uchyli si rycerz Wojsaw, wychowawca Bolesawa i krewny palatyna. Ju w drodze kto z najbliszych towarzyszy przestrzeg maego ksicia, ktry nachmiast zawrci, wysyajc gocw po Zbigniewa. We Wrocawiu
powotat najpierw co przedniejszych i starszych grodu, a nastpnie cay lud na wiec, i tam im po porzdku opowiedzia, Izy lejc po chopicemu, o zasadzkach, jakie cierpia od Sieciecha.

Walnie dopomg mu Zbigniew, ktry jako wyksztacony i starszy" lepiej umia przemwi do tumu:
dobrze jest wiadome i obcym ludziom, i bliskim, e wycie wiele wycierpieli z powodu zdradzieckich spiskw na wasze ycie, knutych przez tych, ktrzy usiuj doszcztnie wygubi nastpstwo naszego rodu i dziedzictwo przyrodzonych panw rozgrabi przewrotnym sposo bem

- woa.
6

- Polska Piabtciw

81

Na to cale posplstwo Wrocawia, do gbi serca blem wstrznione, przez chwil zachowao cisz, wnet jednak wybuchajc wielkim gosem, powzite w myli postanowienie ujawnio jed nomylnie w sposb peen gorcego umiowania dla chopcw.

Wojsko modych ksit spotkao si z druynami ojca pod arnowcem nad Pilic. Rozpoczto ukady. Wadysaw Herman uleg naciskowi i zgodzi si porzuci Sieciecha, ktry uszed do swego grodu nad Wis. Poczona armia ruszya za nim. Pewnej nocy stary ksi cichaczem, w przebraniu opus'cii obz. Wraz z trzema towarzyszami przepyn cznem rzek i znowu poczy si z palatynem. Jakie tajemnicze wizy czyy tych dwch, raczej tych troje ludzi? W dalsze spory wda si jako porednik arcybiskup Marcin. Ostatecznie Herman wygna Sieciecha, ktry podobno pniej do kraju powrci i zosta os'lepiony. Do dzi' jest po nim pamitka w postaci klasztoru w Sieciechowie nad Wis. , . .^ _ Wadysaw Herinan wicej ju nie wyznacza palatyna dla caej Polski i w ten sposb wadza centralna u schyku jego ycia zostaa wyranie osabiona. Zreszt to samo dziao si w os'ciennych pastwach. Na Rusi na przykad nie utrzymaa si jednos'c dziedzictwa Wodzimierza Wielkiego. Ju okoo roku 1084 na Przemylu, Dwinogrodzie kolo Lwowa i Trembowli zasiada linia Rocislawowiczw (potomkw ksicia Rocislawa Wodzimierzowicza), wio dca ustawiczne spory z ksitami Kijowa i Woynia. Rocisawowicze wadzili si i z Polsk, sprzymierzali si przeciwko niej ze stepowym plemie niem Poowcw, ktrych zagon rozbi Krzywousty a nad Wis. Na korzy Polski da si powiedzie, e jedno pastwa utrzymywaa si u nas duej ni gdzie indziej. Kraj mia si jeszcze wspaniale podwign ze saboci, w jak popad za rzdw Wadysawa Hermana. Niefortunny ksi zmar 4 czerwca 1102 r. Przez pi dni arcybiskup odprawia mody przy trumnie, czekajc na przybycie synw, ktrzy jednak zamiast zaj si pogrzebem ojca wszczli zajady spr o skarb i insygnia wadzy. Wadysawa Hermana pochowano w katedrze pockiej, wzniesionej przez Bolesawa miaego.

II

Modzi ksita podzielili kraj midzy siebie. Krzywousta wada Maopol sk, Sandomierszczyzn i lskiem, Zbigniew Wielkopolsk, Kujawami i

82

Mazowszem. Starszego z nich popierao monowadztwo, modszego za rycerstwo, spragnione czynnej polityki dajcej monos' brania upw i wybicia siKrzywousty nawrci do tradycji najwybitniejszych przodkw. Zawar przymierze z Kolomanem wgierskim, wyksztaconym w ksikowej wiedzy ponad wszystkich krlw wspczesnych", oraz z Rusi. W roku 1103 oeni si ze Zbysawa, crk witopeka II, ksicia Kijowa. Rozpocza si duga seria wypraw wojennych Bolesawa Krzywoustego, kierowanych przewanie na Pomorze. Ponowne przyczenie tego kraju sta nowio bowiem gwny cel jego polityki. Byy take uderzenia na Prusy. Energia i ruchliwo tego wadcy przekraczaj wszelkie wyobraenie. Potrafi w przecigu piciu dni - podczas wojny, krajem moczarowatym i bezdronym - przerzuci konn armi spod Gogowa na samo wybrzee i szstego dnia uderzy z ni na Koobrzeg. Podczas tych pochodw powstaa pie wojenna zanotowana przez Galla:
Naszym przodkom wystarczay ryby sone i cuchnce My po wiee przychodzimy, w oceanie pluskajce! Ojcom naszym wystarczao, jeli grodw dobywali A nas burza nie odstrasza ni szum gronej morskiej lali, Nasi ojce na jelenia urzdzali polowanie A my skarby i potwory towim, skryte w oceanie! (przel. R. Grdecki)

Byo w Krzywoustym co z ducha wielkich awanturnikw i zdobywcw. Pniejszy Cortez, ktry po wyldowaniu w Meksyku kaza spali okrty, sam o tym nie wiedzc, szed w jego lady. Zapdziwszy si pod Koobrzeg i ustawiwszy wojsko do ataku, mia Krzywousty przemwi do w ten sposb: ,,z kraju pomocy nie bdzie, nieprzyjaciel wok, ucieka nie ma gdzie... za daleko - tylko w Bogu i w oru nadzieja!" W roku 1106 doszo do walki midzy przyrodnimi brami. Zbigniew nie tylko nie popiera zdobywczej polityki Krzywoustego, ale wrcz przeciwnie sprzymierza si z Czechami i tymi samymi Pomorzanami. Korzystajc z ruskiej i wgierskiej pomocy, Bolesaw rozpraVil si z nim. Najpierw pozbawi go wadzy nad Wielkopolsk i pozostawi mu tylko Mazowsze, ale ju jako zwyke lenno rycerskie, nie za jako udzielne ksistwo. Wkrtce potem wygna go i z tej dzielnicy. Jedno pastwa zostaa przywrcona. Naleao j jeszcze obroni. Od spraw zachodniej Europy odeszlimy w chwili mierci Grzegorza VII na

83

wygnaniu w Saler.no. Przeciwnik jego, cesarz Henryk IV, niedugo cieszy si zwycistwem. Odwrotnie - przegra stawk, utraci prymat nad papiestwem, wadztwo we Woszech i doczeka si gbokiego rozprzenia w samych Niemczech, a nawet niewoli u wasnego syna, rwnie Henryka. Przey taki triumf papiestwa, jak pierwsza wyprawa krzyowa i zdobycie przez ni Jero zolimy w roku 1099. W jednej tylko sprawie Henryk IV zdecydowanie wygra - w sprawie polskiej. Upadek Bolesawa miaego przynis Niemcom ogromne korzys'ci, podda ich przemonym wpywom kraj, ktry tyle dotychczas sprawia ko potw. Po maestwie Hermana z Judyt salick dwr polski i dwr nie miecki stay si odtd jakby jednym domem". Wschodnia flanka Niemiec bya bezpieczna, wola cesarza sigaa a po Bug. W roku 1106 obj rzdy Henryk V. Ulegy papieom dopki by ksiciem, teraz nagle zmieni front. Zanosio si na nowy okres walk. Chcc do nich przystpi, musia przedtem cesarz zabezpieczy sobie ,,drugi front", czyli wschodni granic, za ktr - jakes'my widzieli - wiele si zmienio. - Kolomanowi wgierskiemu niezwyka uczono wcale nie przeszkodzia w rzdze niu i osigniciu duej potgi. Krzywousty zas' wygna wspzawodnika, zjed noczy pastwo i wykazywa niebezpieczn energi. Obaj wadcy pozostawali ponadto w przymierzu. We wrzeniu 1108 r. Henryk V uderzy na Wgry. Pomaga mu sroszy od tygrysa i dzikszy od lwa" witopek czeski. Pretekstu dostarczya sprawa brata krlewskiego - Almusa - ktrego mdry, rozwany i bardzo bez wzgldny Koloman wygna z kraju. Wyprawa skoczya si niepowodzeniem. W roku nastpnym - 1109 - Niemcy rzucaj si na Polsk pod pozorem ujcia si za skrzywdzonym Zbigniewem. Przed ruszeniem w pochd Henryk wysa do Bolesawa posw. Domaga si podziau kraju midzy obu brad, rocznego haraczu oraz trzystu rycerzy. Przyjcie tych warunkw oznaczaoby uznanie zwierzchnictwa cesarskiego nad Polsk. Odpowied Krzywoustego bya krtka, cakowicie odmowna i koczya si sowami: ,,Bacz zatem, komu grozisz: jeli chcesz wojowa, znajdziesz wojn." Tak rozpocza si kampania, ktrej sawa zami miaa nawet wojenne triumfy Chrobrego. Pomimo e od jej czasw upyno lat osiemset pidzie sit, nie trzeba nikomu w Polsce wyjania pochodzenia nazwy Psie Pole pod Wrocawiem. Byo lato 1109 roku. Armia Henryka, ktremu towarzyszyli Zbigniew i witopek czeski, podesza pod Bytom. Grd gotw by do obrony i nie da si

84

askoczy. Krzywousty nadcign z Pomorza, lecz nie uderza. Strzeg tylko brodw na Odrze i czyni zasieki po lasach. 24 sierpnia cesarz przeby rzek wpaw pod samym Gogowem, w miejscu przez nikogo nie oczekiwanym. I tu jednak zaskoczenie nie udao si. Niemcy zniszczyli tylko domostwa i szaasy stojce po zewntrznej stronie waw i pochwytali sporo ludzi do niewoli. Szturmy na way Gogowa nie powiody si, zostay odparte. Obrocy nie zawahali si i wtedy, kiedy cesarz kaza przywiza do machin oblniczych wzitych poprzednio zakadnikw, a ws'rod nich syna dowdcy zaogi (grodzianie musieli ich da jako rkojmi, e wys'la do Bolesawa posacw z zapytaniem o instrukcje; zakadnicy mieli by wypuszczeni bez wzgldu na to, co odpowie ksi. Krzywousty zapowiedzia, e ukrzyuje kadego, kto si podda). Gall zostawi nam opis gwnego szturmu i z tej jego relacji moemy si sporo dowiedzie o technice walk wczesnych:
Niemcy nakrcali kusze rczne, Polacy za machiny i kuszami; Niemcy wypuszczali strzay, a Polacy strzay i inne pociski; Niemcy zataczali proce z kamieniami, a Polacy kamienie myskie i silnie zaostrzone pale. Gdy Niemcy, zakryci przykrywami z desek, usiowali podej pod mur, to Polacy sprawiali im ani wrzc wod, zasypujc poncymi gowniami. Niemcy podprowadzali pod bramy elazne tarany, Polacy za staczali na nich z gry kola, zbrojne stalowymi gwiazdami. Niemcy po wzniesionych drabinach pili si pod gr, a Polacy, zaczepiajc ich hakami elaznymi, porywali ich w powietrze.

Odwrt cesarza spod Gogowa w kierunku Wrocawia stal si jego klsk i gboko zdemoralizowa wojsko niemieckie, ktre miao samo ukada i pie wa pies'ni na cze polskiego ksicia:
Bolesawie, Bolesawie, ty przestawny ksi panie, Ziemi swojej umiesz broni wprost niezmordowanie! Sam nie sypiasz i nam take snu nie dasz ni chwili, Ani we dnie, ani w nocy, ni w rannej godzinie! (przel. R. Grdecki)

Oddziay polskie napaday ze wszystkich stron. To samo czynio zawzite chopstwo". Do tego doszo, e onierze niemieccy bali si wychodzi poza lini czat - nawet dla zaatwienia naturalnej potrzeby. Straty byy due. Codziennie
gino tam niemao szlachetnych mw, ktrych po wypruciu wntrznoci nadziewano sol i aromatami, skadajc na wozach, na ktrych mia je wysya cesarz do Bawarii lub Saksonii jako jedyny haracz Polski!

85

Krzywousty wynios'le odrzuci ponowne, znacznie skromniejsze warunk. . Henryka, dajcego ju tylko okupu. Godnie zamkn kampani zwycis twem w pobliu Wrocawia, po ktrym psy rozwlczyy po pobojowisku ciaa polegych nieprzyjaci. W czasie ostatecznego odwrotu wojsk cesarskich zgin witopek czeski, przebity oszczepem przez kogo' ze swoich. Jeszcze tej samej jesieni i na pocztku zimy dokona Bolesaw odwetowego wypadu na Czechy oraz najazdu na Pomorze, gdzie zdoby i spali trzy grody. Odnoszc te zwycistwa mia Krzywousty dwadzies'cia trzy lata. Spory i walki ze Zbigniewem trway nadal. Zaraz po Boym Narodzeniu 1112 r. lub na pocztku nastpnego Krzywousty wezwa go do powrotu, obiecujc przebaczenie oraz nadanie kilku grodw. Wygnaniec zgodzi si, ale - ,,za podszeptem ludzi gupich" - zachowa si wyzywajco. Poleci nies'c przed sob goy miecz - ktry to zaszczyt przysugiwa tylko panujcym wkroczy przy dwikach kapeli. W trzy dni pniej Bolesaw kaza go os'lepic. Oprawcy dokonali egzekucji tak okrutnie, e jej Zbigniew nie przey. W tym samym 1113 r. uczony Koloman wgierski sprowadzi z wygnania brata swego Almusa i te kaza wydrze mu oczy. Krzywousty odprawi surow pokut kos'cielna. Odosobni si od ludzi, pos'crl, przywdzia Wosienic, pielgrzymowa do klasztoru Sw. Idziego na Wgrzech, boso szed do Gniezna, do grobu Sw. Wojciecha. Wtpi jednak wolno, czy naprawd sprawiy to wyrzuty sumienia. Skazanie i s'mierc Zbig niewa musiay rozjtrzy sprzyjajcych mu monych, szczeglnie duchow nych. Nie jest wykluczone, e spada na Bolesawa kltwa. Ksi upokorzy si, pokutowa, da kos'cioom bogate dary, poszed - sowem - do polskiej Canossy... i unikn losu stryja, krla Bolesawa miaego. Zwycistwo nad cesarzem rozwizao Bolesawowi rce. Stosunki z Cze chami polepszyy si, i to w sposb pomys'lny dla Polski, ktra ostatecznie przestaa paci trybut ze lska. Teraz Krzywousty mg pos'wicic wszystkie siy gwnemu celowi swojej polityki, to znaczy sprawie odzyskania Pomorza. Spoeczestwo udzielao mu poparcia. Zamiar ponownego opanowania wy brzea zasadniczo odpowiada interesom kraju, a ponadto jeszcze upiecze wyprawy Pomorzan daway si wszystkim we znaki i nadojady. Byway nisz czce i tak nage, e razu pewnego sam arcybiskup Marcin, zaskoczony w kos'ciele w Spicymierzu, nie baczc na sdziwy wiek, musia si wdrapa na strych, stamtd na wie s'wiatyni, utai za krokwiami i dre ze strachu, bo budynek by drewniany.

86

Nie mamy zbyt dokadnych wiadomoci o drugim okresie walk o Pomorze bo kronika Galla urywa si - niestety - na roku 1113. Najpierw zdoby Krzywousty lini grodw lecych nad Noteci i wcieli je do swego pastwa. Ten sam los spotka Pomorze Gdaskie, ktre ponownie stao si zwyk czci skadow Polski. Gdask odbudowa si po poarze wznieconym z rozkazu Wadysawa Hermana. Znowu ulice pokryy si wieymi dranicami. Stany przy nich domy o takich samych jak dawniej wysokich progach. Zmieni si jednak charakter zaludnienia waciwego miasta. O ile przedtem zamieszkiwaa je ludno wolna, o tyle teraz osadzono w nim zalen, tak, ktra musiaa sucha rozkazw kasztelana ksicego i pracowa na potrzeby grodu. Rybacy uywali ogromnych niewodw, a charakterystyczne znaki na pawi kach wiadcz, e zorgranizowani byli w stale zespoy, maszoperie. Odbywano wielkie owy na dzikiego zwierza, przy czym cz zdobyczy sza na wyy wienie ludnoci miasta. Dawni wolni gdaszczanie ubierali si szaro, ci nato miast, ktrych osadzono w czasach Krzywoustego, stroili si w kolorowe pasiaki. Naok waw miasta waciwego, na podgrodziach, siedzieli wolni rze mielnicy. Kady zawd mia osobn dzielnic. Na przykad przy zbiegu dziesiejszych ulic Podwala Staromiejskiego oraz Igielniczej yli garbarze i szewcy. Pod fundamentami Domu Marynarza ley pamitka po ich warszta tach - gruby na cae metry pokad okrawkw skry, midzy ktrymi znale te mona pikne okazy gotowych butw. Pomorze Wschodnie wcielone wic zostao bezporednio do Polski. Inny by los Pomorza Zachodniego. Krzywousty zmusi tamtejszego ksicia, wito peka, do uznania swego zwierzchnictwa. Ugoda nie trwaa dugo. Zerwanie jej zakoczyo si bitw pod Szczecinem, zajciem go i mierci samego wito peka. Syn jego i nastpca - Warcisaw I_ - uzna si za lennika Polski, zobowiza do pacenia trybutu, dawania posikw na wyprawy wojenne oraz do przyjcia chrzecijastwa. Pogastwo trwao bowiem na Pomorzu w najlepsze. W samym Szczecinie prawdopodobnie tam, gdzie pniej wzniesiono zamek-staa sawna witynia Trzygawa. Pokryway j malowida odporne na wilgo i budzce podziw u obcych. Przy wityni trzymali kapani karego rumaka, ktry suy do wrb. W jamach wykopanych przez archeologw znaleziono warstw spalenizny pochodzc z pocztkw XII stulecia. Bitwa pod Szczecinem i zajcie go przez 87

Krzywoustego odbyy si w roku 1121. witynia Trzyglawa niedugo prze ya t dat. Gowy boyszcza odesali misjonarze papieowi. W wykopaliskach szczeciskich odnaleziono mnstwo skorup orzecha laskowego. I dziwna rzecz - adna z nich nie bya zgnieciona, wszystkie natomiast nosiy s'lady ostronego otwierania noem. Odkrycie to nadao pene znaczenie krtkiej notatce kronikarza, ktry twierdzi, i w Szczecinie ota czano czci s'wity" krzak leszczyny. Widocznie orzechy szy na ofiary dla bstw i nie wolno byo niszczy skorup. - Jeszcze raz si okazao, e nie wolno lekceway adnego podania ani bajki" odnotowanej w starych foliaach, bo kada z nich moe wypywa z jakiej' jeszcze nie zbadanej prawdy. Uparte trwanie Pomorza przy pogastwie oraz zajade denie tej dzielnicy do utrzymania odrbnos'ci mona prosto wytumaczy. Pomorzanie byli ple mieniem sowiaskim, ale warunki ich bytu rniy si od tych, jakie panoway na gospodarczym zapleczu, czyli w Polsce. yli przecie z morza. Handel i wyprawy korsarskie stanowiy rdo bogactw. W zwizku z tym ustrj poli tyczny i spoeczny by tu inny. Ksi nie posiada silnej wadzy. Nie mieli te znaczenia feudalni wielmoe - wielcy wlas'ciciele ziemscy. Warstw najpot niejsz bya na Pomorzu kupiecka szlachta osiada w miastach-republikach. Zaliczay si do nich nie tylko Szczecin, Wolin i Koobrzeg, lecz take grody pomniejsze - Dymin, Uznam, Oogoszcz, Pyrzyce i inne. Stanowienie praw i decyzje polityczne naleay do rady starszych oraz - w znacznie mniejszym stopniu - do wiecu mieszkacw danego miasta. Kult pogaski zrs si z tymi porzdkami, sankcjonowa je, a ponadto jeszcze zwizany by z samym morzem. Nie bez racji biskup koobrzeski Reinbern wrzuca w wod kamienie naznaczone krzyem. Widocznie stara wiara, ktr zwalcza, uznawaa morze za siedzib bstw (biskupstwo koobrzeskie przestao istnie ju za Chrobre go). Nic dziwnego, e mieszkacy pomorskich miast-republik bronili si przed wczeniem ich do polskiej monarchii i przed zaprowadzeniem chrzecijas twa. Nie s'wiadczy to jednak wcale, e Pomorzanie rnili si od reszty kraju pochodzeniem plemiennym czy rasowym". Ich rachuby polityczne byy zreszt cakowicie mylne, a walki o odrbnos'c beznadziejne, gdy tylko Polska moga im zapewni prawo do ycia i obroni przed wynarodowieniem. Prawda ta miaa si odsoni bardzo rycho. Pierwsz misj chrzecijask wysan przez Krzywoustego na Pomorze prowadzi biskup Bernard - z pochodzenia Hiszpan - ktry zastosowa si do ewangelicznych nakazw ubstwa. Szed w skromnych szatach i z kilku zaledwie towarzyszami. Bogaci mieszczanie pomorscy wykpili go.

88

Wobec tego nastpna misja byszczaa bogactwem. Na czele jej sta Otto biskup bamberski. By on Niemcem, wszyscy pozostali Polakami. Wybr Ottona podyktoway wzgldy polityczne. Chodzio o to, by nie drani zain teresowanych potg. Do krajw pooonych na lewym brzegu Odry zgasza pretensje cesarz niemiecki, Henryk V. Godno kapelana misji piastowa Polak, Wojciech, zaufany Krzywoustego i w przyszoci pierwszy biskup Pomorzan". Siln eskort zbrojn dowodzi kasztelan santocki Pawlik. Pomorzanie stawiali opr. Dowodz tego chociaby przygody, jakich dos'wiadczyl Otto w Wolinie, gdzie przyjto go wrogo, jako burzyciela starych praw, zabraniajcych publicznego wyznawania chrzecijastwa. Wyparty z domu ksicia Warcisawa, pobity grub gazi musia biskup uchodzi w nocy przez most na prawy brzeg Dziwny. Ostatecznie Wolin zda si na sd Szcze cina - matki miast" - i przyj chrzecijastwo. Druga misja Ottona, podjta w roku 1128, bya wypadkiem mniej dla Polski pomys'Inym, poniewa wpyw na ni wywiera rwnie krl niemiecki - i wkrtce cesarz - Lotar III. Zbrojna wyprawa Krzywoustego w roku 1129 utrzymaa ksicia Warcisawa w zalenoci i zapewnia Polsce zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim. U schyku rzdw napotka Bolesaw III due trudnoci i dozna niepowo dze. Najpierw musia si upora z odnawiajc si opozycj monowadztwa. Jeszcze w roku 1117 skaza na olepienie wojewod Skarbimira z rodu Awdacw. Wypadek znamienny, bo rycerz ten by niegdy wychowawc ksicia, bardzo si odznaczy w rozmaitych wojnach i straci na polu bitwy oko. Teraz wyrok ksicy pozbawi go drugiego. W roku 1132 nie udaa si Bolesawowi wyprawa na Wgry, zmierzajca do poparcia przychylnego Polsce kandydata na tron. W odwecie w przecigu trzech kolejnych lat spaday na Polsk najazdy czeskie. Jeden z ruskich Rocisawowiczw zdoby Wilic. Najgorsza rzecz zdarzya si jednak w roku 1133, kiedy papie Innocenty II postanowi podporzdkowa wszystkie bis kupstwa polskie Magdeburgowi. Bull w tej sprawie ogoszono w dniu koronacji Lotara III na cesarza, co dowodzi zdecydowanego poparcia Rzymu dla polityki niemieckiej na wscho dzie. Wszystko to skonio Krzywoustego do ustpstw, majcych na celu rato wanie rzeczy najwaniejszych. W roku 1135 ksi polski stawi si przed cesarzem na zjedzie w Merseburgu. Zosta przyjty z honorami nalenymi

89

suwerennemu wadcy, ale musia zoy Lotarowi hod z Pomorza Zachod niego oraz z wyspy Rugii (ktrej zreszt nie posiada). W roku 1136 Innocenty II znowu wyda bull dotyczc spraw polskich i zawierajc mnstwo cennych wiadomos'ci o niej - nawet nazwiska chopw < osiadych we wsiach biskupich. Nie byo ju w niej mowy o podporzdkowaniu Polski niemieckiemu zwierzchnictwu kos'cielnemu. Gboki manewr poli- tyczny Krzywoustego uda si i tak niesychanie wana niezawisos' polskiej ) organizacji kos'cielnej ocalaa. Pomorze powrcio do Polski, chocia nad zachodni jego czs'ci rozcigao si pos'rednie zwierzchnictwo cesarza niemieckiego. Po zjedzie merseburskim Bolesaw Krzywousty y i panowa jeszcze przez trzy lata. Ostatnim jego dzieem jest gos'ny testament, ktry jake czsto i niesusznie suy za podstaw do zarzutw przeciwko temu wybitnemu monarsze. Mia on piciu synw: Wadysawa, Bolesawa o przydomku Kdzierzawy, j Mieszka zwanego Starym, Henryka oraz Kazimierza - pniejszego Spra wiedliwego - ktry przypuszczalnie by pogrobowcem, czyli przyszed na s'wiat po s'mierci ojca. Statut Bolesawa Krzywoustego przewidywa, e kady z czterech synw otrzyma dzielnic dziedziczn w jego rodzie. Wadysawowi przypad lsk, Bolesawowi Mazowsze ze wschodni czs'ci Kujaw, Mieszkowi - Wielko polska z Poznaniem, Henrykowi - ziemia sandomierska. Oprcz tego wyzna czy Krzywousty dzielnic, ktra nie miaa by dziedziczna, lecz winna bya przypada zawsze najstarszemu ksiciu w caym rodzie Piastw, czyli senio rowi. Dzielnica senioralna obejmowaa: cae Pomorze, zachodni czs' Kujaw i wschodni Wielkopolsk z Kaliszem i Gnieznem, ziemi czycko-sieradzk i krakowsk z samym Krakowem. Spjrzmy na map, by si przekona, e dzielnica senioralna to pas ziemi obejmujcy ca pnoc kraju i cigncy si nieprzerwanie przez sam jego s'rodek a do Karpat. To wszystko mia zawsze posiada najstarszy z Piastw, ktremu w stosunku do pozostaych krewnych przypaday prawa ksicia zwierzchniego. Dzielnicy senioralnej nie wolno byo rozdrabnia. Pierwszym ksiciem zwierzchnim mia by pierworodny syn Krzywouste go, Wadysaw, dziedziczny pan lska. Zarzucano Krzywoustemu, e nie zdoa utrzyma jednos'ci pastwa i podzieli je swym testamentem, co pniej doprowadzio do prawdziwego rozproszkowania Polski, do jej slabos'ci i wielu klsk. Prawda wyglda inaczej.

90

Testament Krzywoustego - spisany i przedstawiony papieowi do zatwier dzenia! - to dowd wysiku potnego umysu, ktry przewidywa przysze dnos'ci s t a r a l si organizacyjnie zapobiec powikaniom a nazbyt dobrze znanym z dos'wiadczenia. Twrca tego testamentu pamita, e Chrobry musia walczy z synami Ody, Mieszko II z Bezprymem i Ottonem, miay z Wadysawem Hermanem, a on sam - Krzywousty - ze Zbigniewem. Dlatego zawczasu wyznacza legalny porzdek dziedziczenia i sposb zachowania jednos'ci pastwa, ktr to jednos'c zapewni miaa przemona pozycja ksicia zwierzchniego, seniora. Trzeba uzna wielko politycznego talentu Krzywoustego widoczn w caym jego panowaniu i w myli przewodniej testamentu. Cel jego nie zosta osignity, ale nie wolno tego przypisywa ani pomyce Bolesawa, ani jakim warcholskim skonnociom wczesnych Polakw. Podziay pastw i rozdrab nianie ich na niezliczone ksistwa, hrabstwa, biskupstwa itp. to tendencja z nieprzepart si wystpujca w caej redniowiecznej Europie - od Hiszpanii a po Ru - i w owych czasach najzupeniej naturalna. Ubstwo rodkw komunikacyjnych, sabe zwizki gospodarcze midzy poszczeglnymi regio nami nie sprzyjay powstawaniu wikszych organizmw politycznych. Zjawi skiem normalnym by kraik may, luno lub nawet czysto teoretycznie pod porzdkowany stolicy. Taki stan rzeczy by zgodny z interesami monowadz twa, ktre wszdzie wwczas byo wrogiem silnej wadzy monarszej. Jak ognia naley si wystrzega mierzenia redniowiecza dzisiejsz skal. Denia ludzi wczesnych do utrzymania odrbnoci regionalnych nie zasu guj na bezwgldne potpienie. Pastwa narodowe, nowoczesne, wyrosy z pogodzenia tendencji zjednoczeniowych z patriotyzmami lokalnymi. Ojczyzna powstaa ze zronicia si wielu ojcowizn. To wymagao mnstwa trudu, a zwaszcza czasu. Mona i naley szanowa Piastw za ich zwycistwa w wojnach. Ale co najbardziej podziwu godne, to ich wytrwale i czstokro wieczone sukcesami denia do zapewnienia Polsce jednoci pastwowej. Bolesaw Krzywousty umar 28 padziernika 1138 r. Pochowano go w katedrze pockiej, obok ojca.

WYBR DROGI

Trzeba wtpi, czy s'mierc Krzywoustego - ktry wedug pniejszej wieci zmar w Sochaczewie - od razu wydaa si wspczesnym dat graniczn. Dopiero przyszo miaa uzna, e rok 1138 oddziela niejako dzieje Polski wzgldnie jednolitej od okresu rozbicia dzielnicowego. Wolno jednak pjs' za tradycj, ktra tak bardzo wyrnia ow dat, zatrzyma na chwil tok opowiadania o wypadkach politycznych oraz przygodach rozmaitych osb i zaj si zjawiskami innej natury. Polska przekroczya trudny prg, przetrwaa prby, na zawsze zaja okres'lone miejsce wrd pastw Europy c h r z e c i j a s k i e j . W ten sposb wolno chyba okres'lic zasadniczy dorobek epoki, zamknitej dniem zgonu Bolesawa III. Fakty wspieraj to twierdzenie, ilustruj je nawet w sposb efektowny, jaskrawy. Wydana u schyku 1964 roku praca Wadysawa Dziewulskiego o Postpach chrystianizacji i procesie likwidacji pogastwa w Polsce wczesnofeudalnej zawiera najwiesze pogldy nauki na wspomniany w jej tytule temat. Autor nie poprzestaje na obszernym omwieniu dopiero co i w tej ksice opisanego buntu pogan po zgonie Mieszka II, ktre to poruszenie uznaje za znacznie bardziej powane od analogicznych zjawisk w Czechach i na Rusi. Dajc wiar zwizej notatce kronikarskiej przekonywajco dowodzi, e podobny, aczkol wiek na pewno mniejszy zryw wyznawcw starej wiary widziaa Polska rw nie w roku 1022, za Chrobrego, ju po zwycistwie nad Niemcami, czyli w dniach swej chway! I Mieszko I, i Bolesaw Wielki postpowali wobec pogastwa ogldnie, nie prowokowali, nie jtrzyli uczu tradycjohalistycznie usposobionego odamu poddanych. Dopiero koronacja rwnaa si wypowiedzeniu wojny na mier i ycie.
Wedug chrzecijaskiej koncepcji ustrojowej - pisze Wadysaw Dziewulski - krlowie chrzecijascy tworzyli wsplnie z biskupami Pastwo Boe, wystpowali w charakterze apost-

92

 r e p rezentantw Boga na ziemi. Ich zadaniem byo doprowadzenie ludw, choby przemoc . w s p l n o t y chrzecijaskiej. W konsekwencji koronacja Chrobrego podkrelia jeszcze raz ierozerwalny zwizek panujcego z religi chrzecijask i cicy na nim obowizek cakowitego wytpie3 pogastwa. Otrzymanie korony z rk gowy hierarchii kocielnej - metropolity gnienieskiego - miao wymow niedwuznaczn, stanowic wyzwanie rzucone pod adresem mas pogaskich.

W trzynas'cie lat po koronacji-wyzwaniu przysza odpowied w postaci buntu pogaskiego". Prg istnia, przekroczenie go naleao do zada koniecznych, lecz bardzo powanych. Pomimo to wolno autorowi niniejszej ksiki podtrzymywa twierdzenie wysunite w Mylach o dawnej Polsce. Pastwo przekroczyo historyczn granic, doznao metamorfozy, nie przestajc by sob. Doznao bolesnych wstrzsw, ktre w niczym jednak nie przypominay trzsienia ziemi. Zadanie zostao rozwizane w sposb nie tylko pomylny, lecz take nie najbardziej bolesny. Od chwili chrztu do zgonu Krzywoustego upyny sto siedemdziesit dwa lata. Kiedy Bolesaw III egna si ze wiatem, pok ju troch pergamin zaginionego, niestety, oryginau pierwszego dziea literackiego, napisanego w Polsce, dotyczcego jej spraw, dziejw, a moe jeszcze bardziej - przyszoci. Ksika, o ktrej mowa, powstaa przecie gdzie przed rokiem 1115. Ptora wieku wystarczyo wic, by kraj dojrza do roli areny wystpie pisarza i myliciela, reprezentujcego najbardziej nowoczesne prdy w chrzecijas twie zachodnim. Sto pidziesit lat to w danych okolicznociach i dla danych spraw nie taki znw dugi okres. Mowa bya o kronice bezimiennego autora, zwanego tradycyjnie Gallem lub Anonimem. Trzej kronikarze odwoali ju cakowicie mylne twierdzenie poprzednich wyda Polski Piastw przypisujce temu czowiekowi wgierskie lub poudniowosowiaskie pochodzenie. Czas by najwyszy wycofa si z faszywych cieek! Pierwszy w 1965 roku numer Przegldu Historycznego" przynis rewelacyjn rozpraw Danuty Borawskiej, ktra dopatruje si w naszym Anonimie wygnanego z ojczyzny Wenecjanina, przypuszcza nawet, e tajem niczym pisarzem by biskup krakowski, Maur, zmary w roku 1118 i pogrze bany na Wawelu. miaa prba rozwizania zagadki od razu zrodzia now: czemu Maur-kronikarz umieci Maura-biskupa wrd osb, ktrym dedy kowa swe dzieo? Sowa te pisane s w sierpniu 1965 roku, na dyskusj uczonych trzeba jeszcze poczeka.

93

I
Maur czy kto inny, Wenecjanin, Francuz czy Flandryjczyk - na pewno przybyszem z Zachodu by tajemniczy osobnik, ktry o sobie samym powie dzia tylko: ...ja, pielgrzym midzy wami i wygnaniec". Nikt w ogle nie wtpi, e nalea do stanu duchownego. Badacze wspczeni nie podzielaj przypuszcze swych sawnych poprzed nikw, Tadeusza Wojciechowskiego i Romana Grdeckiego. Twierdz, e Anonim zjawi si w Polsce pno, dopiero za Krzywoustego, moe nawet po zakoczeniu wojny z Niemcami. Dowodw rozstrzygajcych brak, wolno wic nie kwapi si z porzucaniem starych pogldw, za ktrymi wiele rzeczy przemawia. Obaj wspomniani uczeni gosili, e Gall by na Wgrzech wycho wawc krlewicza Mieszka Bolesawowica, z nim razem przyjecha w roku 1086 nad Wis, patrzy na tragiczn mier chopca i na jego pogrzeb. Jeli tak byo, mia wiele czasu na zapoznanie si z Polsk, na zycie si z ni. Kronika, ktr nam w spadku pozostawi, zdradza si zdaje wyrane lady obu tych procesw, umysowego i moralnego. Polska nie bya swemu najwczeniej szemu historiografowi obojtna. On mia dla niej serce, czu jej sprawy. I zna j dobrze, moe nawet jej jzyk. Wcale nie dziwne, e zostawi nam aciski przekad cytowanej powyej w polskim tumaczeniu piosenki, piewanej w I roku 1109 przez pokonanych onierzy niemieckich. Jej tre miaa wymow I polityczn. Ale inna, wczeniejsza, wyraaa tylko uczucia wojw Krzywou stego, zdobywcw Wybrzea:
Naszym przodkom wystarczay ryby sone i cuchnce My po wiee przychodzimy, w oceanie pluskajce! Ojcom naszym wystarczao, jeli grodw dobywali A nas burza nie odstrasza ni szum gronej morskiej fali.

Na to wyglda, e kronikarz nie tylko opisywa dzieje Polski, lecz podziela take uniesienia ich autorw. W caej swej ksice nie poda Anonim ani jednej daty rocznej, Krzywou stego wychwala ponad miar, rozmaite jego mowy ukada dokadnie na wzr oracji Rzymian staroytnych. Ale nikt go dotychczas nie przyapa na kams twie. Ostrone zdania, powicone sprawie zatargu krla miaego z biskupem Stanisawem, uzna wolno za moraln legitymacj pisarza, ktry stroni od faszerstw wtedy nawet, kiedy wzgldy polityczne nie pozwalaj na powie dzenie penej prawdy. Gall pisa po acinie, proz rymowan i rytmiczn. Najnowsze badania wykryy rzecz niezwyk. Ten sposb wypowiadania si wtedy wanie wcho dzi w uycie na dworze papieskim -i w caej Europie nie ma pisarza, o ktrym

94

mona by byo twierdzi na pewno, e wyprzedzi naszego Anonima. Nigdy si n i e nie dowiemy, gdzie - w ktrym mies'cie i szkole - nauczy si on sztuki peW pisarskiej. Pozostaje za to faktem, e pierwsza ksika, napisana w Polsce przez cudzoziemca, o jej sprawach opowiadajca wszystkim umiejcym po acinie, zaliczaa si do europejskiej awangardy literackiej. Na tym si jednak nowatorstwo Gallowe wcale nie koczy. Wszystkie rozdziay i zdania dotyczce Rusi tchn gbok niechci, jeli nie odraz nawet, lecz do wypraw ornych na wschd wcale nie nawouj. Zatargi polsko-niemieckie stuszowa za to nasz dziejopisarz do granic moli woci, pomija to, co po obu stronach granicy mogo oywia ze wspomnienia, jtrzy i utrwala wzajemn niech. Wojn z roku 1109 zaliczy wprost do grzechw, wyranie bola nad tym, e cesarz Henryk V tak szkodliwe przed siwzicie sprowokowa i rozpocz, przeszkadzajc przez to Krzywoustemu w dziaaniach przeciwko pogaskim Pomorzanom. Anonim nalea wic do ludzi goszcych jedno zachodniego chrzecijas twa, ktre rzuconymi w roku 1054 kltwami legatw papieskich odgrodzio si od Bizancjum i ludw kulturalnie oraz wyznaniowo mu podlegych, a w roku 1096 wysao tumy swego rycerstwa do Palestyny, na pierwsz krucjat. Nasz najwczeniejsz kronik pisa czowiek yjcy w pocztkowej, najbar dziej arliwej dobie wypraw krzyowych. Zapominajc o tej okolicznoci nie pojmiemy treci bezimiennej ksiki. Takie jak ona utwory my dzi zaliczamy nie do dziejopisarstwa wcale, lecz do publicystyki historycznej. Gall pragn pokaza zachodniemu, aciskiemu wiatu, e Polska Piastw przynaley do dusz i ciaem. Przywizana do idei wasnej niezawisoci, gotowa broni jej a do ostatka, wczenie - za Chrobrego - zawara szczery sojusz ze witym cesarstwem, a w chwili obecnej - za Krzywoustego prowadzi nieustpliw walk z pnocnym, to znaczy pomorskim pogas twem. Na swj sposb w wyprawach krzyowych uczestniczy. Wiele stronic powici bezimienny mnich opisom walk Polakw z Pomo rzanami, lecz ani jednego zdania sprawie przyszej przynalenoci politycznej ich kraju. Nad Batykiem winien zatryumfowa krzy! - to jedno haso inte resuje naszego pisarza-ideologa. Wolno wic uzna, e kronika Anonima godnie przypiecztowuje ptora wieku trwajcy rozdzia dziejw, podczas ktrego Polska Piastw dokonaa zdecydowanego wyboru, na dobre si przyczya do zachodniego, aciskiego chrzecijastwa. Nie zapomnijmy jednak czasem o jej pooeniu na samiutekich kraricach-peryferLch wiata katolickiego. Zastrzeenie niezbdne dla
Q

podparcia tezy, e w danych okolicznociach sto pidziesit lat nie byo okresem zbyt dugim. Wkrtce po zgonie Krzywoustego biskup krakowski, Mateusz, wysa do s'w. Bernarda z Clairveaux list, w ktrym pisa o potrzebie zwalczania bd nych wierze bezbonych Rusinw", lecz informowa ponadto, e istniej liczne rzesze Sowian, ktrzy nie przyczyli si ani do greckiego, ani do aciskiego wyznania i chwal Boga chrzecijan na swj sposb. Bis kup pisa o utrzymujcym si wwczas przy yciu obrzdku sowia skim. Polska piastowska miaa wic rzeczywicie mono wyboru. Ten, ktrego dokonaa, bywa czstokro mocno krytykowany. Zwaszcza obrzdek so wiaski wzbudza tsknoty, pynce z przewiadczenia, e przyjcie go zapew nioby nam obfitsze aski historii. W rozdziale traktujcym o kulturze wolno zwile potraktowa motyw polityczny. Przyjcie wyznania panujcego w Niemczech wiadczy o rozumie tych, co rozstrzygali. Cesarstwo utracio or ideologiczny, zanim si z pas twem Mieszka zetkn i zetrze zdyo. Hierarchia kulturalna wczesnego wiata da si okreli zupenie cile. Najwyej stay kraje mahometariskich Arabw. Godny wielkiego szacunku poziom reprezentowao Bizancjum. W porwnaniu z nim Zachd Europy w wieku X wcale dokonaniami nie byszcza. Powani uczeni nie wahaj si mianowa go biednym kopciuszkiem. Mieszko I umieci swych poddanych w towarzystwie dobrze dobranym, waciwym. Na pewno prymitywniejsi i mniej owieceni od wschodnich Niemcw, zbytnio jednak wczeni Polacy od nich si nie rnili. A zwaszcza ju obyczajem! My dzisiaj jasno zdajemy sobie spraw, e rok 966, nie bdc witem naszej historii, rozpocz zupenie nowy jej rozdzia. Lecz ci, co posuszni rozkazowi ksicia chrzest od razu przyjli, nie odnieli chyba wraenia, e przesadzaj przepa. Granice epok dziejowych tylko w podrcznikach zawsze wygldaj jaskrawo. Jeli nie wykrela ich katastrofa, praktyka dnia powszedniego nie doznaje odmiany i ludzie gadko bior zakrty. Szczeglnie za wtedy, kiedy to, co jest po drugiej stronie, to nowe i dotychczas obce, nie tylko zbytnio nie razi, lecz na odwrt, zdecydowanie zalatuje czym dobrze znanym. Biorc z grubsza - i powtarzajc za Jerzym Koczowskim, ktry o tym pisa ostatnio w znakomitej ksice o Wsplnotach chrzecijaskich - ludzie Zachodu dzielili si wwczas na trzy kategorie: intelektualistw, to znaczy duchowiestwo, wojownikw i lud. Tej pierwszej grupy w pastwie Miesz ka w ogle brakowao, a tylko jej czonkowie byliby zdolni do oceny

 t o t y nowoci, przynoszonych przez chrzecijastwo. Dla pozostaych, dla rojw i ludu, decydujc rol gra musia obyczaj gosicieli nowej wiary. Czytajmy uwanie kronik Niemca, biskupa Thietmara, ktrej ostatnie zdania napisane zostay u schyku roku 1018. Nowy przekad, dokonany w r. 1953 przez Mariana Zygmunta Jedlickiego, uatwi lektur. C za barbarzyc by czowiek biegle znajcy acin, zdolny do napisania literacko cennej i arcyciekawej ksiki, dostojnik stojcy blisko samej osoby cesarskiej! Ten biskup zwalcza boki pogaskie, lecz o ich realnym istnieniu zdaje si wcale nie wtpi. Magii od religii odrni zupenie nie potrafi. Moralnie aprobuje i zatwierdza cae okruciestwo porzdkw, panujcych w imperium Ottona Wielkiego, Thietmar nalea do elity wczesnych intelektualistw". Czyta, co wtedy do przeczytania byo, i sam pisa. Inni biskupi -a wic, formalnie rzecz biorc, rwnie czonkowie tej samej grupy ludzi owieconych - po piro nie sigali, nad podziw sprawnie wadali za to orem. Ci, ktrzy przybyli do Polski w celu goszenia nowej wiary, na pewno stali niej od Thietmara pod wzgldem umysowym. aden nie zostawi nam w spadku grubej ksigi wasnego autorstwa. wieo ochrzczeni Polanie nie mogli si czu zbyt obco w ich obliczu i towarzystwie. Najgorsze bestialstwa zyski way poklask owych kapanw, jeeli suyy utwierdzeniu porzdku chrze cijaskiego. Z du doz prawdopodobiestwa wolno przypuci, e nie tylko czescy, ale take niemieccy duchowni, nawet ksiniczki germaskie polubiajce Pia stw, e wszyscy sowem ci przybysze nie zostali nazbyt zdegradowani faktem wyjazdu na stae do Polski. Stara legenda gosi, e Bolesaw Chrobry ujrza wiato dzienne na Ostrowie Jeziora Lednickiego w Wielkopolsce. Najpniej na przeomie X i XI stulecia stan tam kamienny koci chrzecijaski i zbudowany z tego samego materiau (a po czci nawet ze sztucznego kamienia) pitrowy zamek, kryty oowianymi pytkami. Zdobicy ciany jasny tynk, wskutek przymieszki tlenku elaza, pod dziaaniem wilgoci nabiera zabarwienia rowego. Ruiny tych gmachw istniej, mnstwo ludzi je ogldao, zanim archeologowie wykryli ich dawn wietno. Ale dopiero w ostatnio minionych latach, wezwawszy do naukowych zada petwonurkw, stwierdzono ponad wszelk wtpliwo, e wysp lczyl podwczas z obu brzegami jeziora drewniany most stay, dugi na kilkaset metrw i tak szeroki, e mogyby si na nim wymin dwa dzisiejsze samochody osobowe. Znalezione w mule dna okazae

97

odzie dbowe nie byy wic jedynym s'rodkiem komunikacyjnym, sucym rezydencji monarszej. Nie by rwnie wyjtkiem zamek lednicki, zburzony wraz z mostem przez Brzetysawa czeskiego w roku 1039, bo szcztki podobnych znaleziono w innych miejscowociach. Czasy Wadysawa Hermana zaliczaj si do najndzniejszych rozdziaw historii naszego redniowiecza. Przepady korona i Pomorze, posuszny wobec Niemiec, a nawet Czech, ksi wzi musia za on awanturnic, ktrej rodzony jej brat, cesarz, chcia si co rychlej pozby ze dworu. Przykr prawd miao rba Wadysawowi w oczy wojownik polski, wraz z caym tumem sobie podobnych, aujcy utraconej wietnoci politycznej. Dziao si to w samej rezydencji Hermanowej w Pocku. Jak si ostatnio okazao, dziki badaniom Wodzimierza Szafraskiego, niedony wadca mieszka tam w kamiennym zamczysku, ktrego sala gwna miaa ciany dugie na jedenacie i dwanacie metrw. Zachowane pod ziemi odziomki jej murw zdumiay badaczy doskonaoci obrbki materiau. Wawelska krypta w. Leonarda, cmentarz krlw polskich, to pozostao po katedrze, wzniesionej za Wadysawa Hermana. W pobliskim Tycu sta w drugiej poowie XI wieku trjnawowy koci kamienny. Pod jego posadzk wykryto z tamtych rwnie czasw pochodzce groby opackie. Jeden z nich - oprcz najstarszych u nas zabytkw haftu mieci zote okucia pastorau, paten i kielich mszalny, typu tak rzadkiego i artystycznie cennego, e w muzeach europejskich liczono dotychczas zaledwie dwa podobne. Koci tyniecki stan po buncie pogaskim, po klsce Mieszka II i naje dzie Brzetysawa, ktry odznaczy si godnym uwagi upiestwem i mnstwo ruin po sobie zostawi. Dorane katastrofy polityczne nie byy wida zdolne do gruntownego zruj nowania wcale niele zagospodarowanego kraju. W jego strukturze wewntrznej i formach organizacyjnych nic si tak znowu bardzo nie zmieniao. Nie byo adnej fali osadnikw obcych i wyej cywili zowanych, nie zasza te adna rewolucja przemysowa. Chop siedzia po wsiach, uprawia rol i hodowa stada. Wadza pastwowa braa ode liczne daniny, jak narzaz" - wymierzany w sztukach byda, lub powoowe" - od kadego zaprzgu rolniczego. Najbardziej jednak obcia go stan, zwany na Pomorzu gocitw, a polegajcy na obowizku utrzymywa nia posacw ksicych i samego pana, cigle podrujcego po kraju. Ksi czy krl rzdzi majc przy sobie rad monych, ktrej namw albo

98

luchal, albo szuka oparcia w innych magnatach. Gwnym jego pomocnikiem hy palatyn - kmie paacowy - najwyszy urzdnik w pastwie, w razie nieobecnoci suwerena. dowodzcy wojskiem. Pastwo dzielio si na kilka terytoriw, ktrymi zarzdzali palatynowie prowincjonalni, w grodach sie dzieli komesowie grodowi, dla ktrych z czasem utara si nazwa kasztela nw. Podgrodzia z ich rzemiosem i handlem rozwijay si po dawnemu. Gdask odbudowa si i rozwin po poarze, w Opolu nic nie wiadczy o jakich gwatownych zmianach. Due rnice spoeczne istniay, zaznaczajc si przede wszystkim w dzie dzinie gospodarczej, prawnej i politycznej. Nie sposb jednak doszuka si jakich kulturalnych przepaci midzy warstwami. wczesne grody kaszte laskie, nawet ksice, byy warowne, lecz ciasne, mieszkacy yli w nich rwnie stoczeni, jak ci, co skromnie siedzieli po podgrodziach. Plebejscy opolanie, gdaszczanie, gnienianie paradowali w ozdobnym, aurowym obu wiu, uywali przyborw toaletowych, upikszali sprzty; dzieci ich mieway zabawki. Kupczc z odlegymi stronami musieli dalej siga myl i wyobra ni ni ich wasne zwierzchnictwo pastwowe, bo wczesna polityka polska nie interesowaa si krajami pooonymi nad Morzem Czarnym. W pocztkach XII wieku krakowska biblioteka katedralna liczya pidzie sit trzy tomy, co na owe czasy znaczyo duo. Moemy miao przypuszcza, e podobne - zaginione bez ladu - istniay przy innych znaczniejszych w kraju kocioach, nic natomiast nie usprawiedliwiaoby domniema, e zbyt wielu ludzi z ksigozbiorw owych korzystao. Prawo do czerpania z nich wiedzy na pewno nie zaliczao si do przywilejw stanowych, nie odrniao monych i wojw od ludu. Przestalimy si ju dziwi wiadomociom o odkrywaniu coraz to nowych szcztkw kamiennych kociow, zbudowanych w najwczeniejszej dobie dziejw Polski chrzecijaskiej. Nie wszystko zniszczyy katastrofy i przebu dowy, wiemy wic, e nie byy to lada jakie gmachy. Na wzgrzu Lecha w Gnienie, gboko pod podog katedry konsekrowanej w roku 1064, znalazy si resztki piknej kolorowej mozaiki, stanowicej ongi posadzk tej wityni, w ktrej ukoronowany zosta Bolesaw Chrobry. Uamki barwionego szka wiadcz o istnieniu witray, pokryta literami pyta nagrobna stanowi najstar szy znany dotychczas zabytek pisma u nas. Pierwsi Piastowie chrzecijascy umieli dba o majestat nowej wiary twierdzenie na pewno suszne, ale na ten sam temat mona powiedzie co wicej. 99

Normalnie przyjmuje si z zewntrz takie przede wszystkim prdy i dziea sztuki, ktre odpowiadaj kulturze duchowej odbiorcw, s dla nich zrozu. miale. Zdarzaj si, oczywis'cie, snobistyczne polowania na nowinki, ale rezul taty ich z reguy bywaj aosne i polegaj na importowaniu krzykliwej tan dety. Tymczasem Polska od pocztku stana otworem dla dzie sztuki wiele wartej. Czsto si zdarzao, e kraj pierwotny wchodzi w styczno z bardziej cywilizowanymi i zaczyna przyjmowa od nich rozmaite dobra. Jeli chodzi o kultur, zawsze chon to, co pasowao do jego wasnego poziomu. Dochodzi si wic ostatecznie do wniosku, e najdawniejsza Polska nie bya ugorem w chwili, kiedy przyszo jej si zetkn z chrzecijaskim Zachodem. Przez setki lat rozwijaa si idc wasnymi drogami, a kultura jej bya znacznie starsza ni jej pastwo. Bya to kultura cakiem swoista, odrbna, pozbawiona zwizku z wielk tradycj klasyczn, ale niewtpliwie musiaa dobrze ju uprawi dusze ludzkie, skoro kraj szybko przyswaja rzeczy cenne. Nie obali si tego domysu, wskazujc na podzia klasowy spoeczestwa. Katedry w Gnienie, Poznaniu i Wrocawiu stany nie w grodach ksicych, lecz w podgrodziach. Nowa sztuka zagniedzia si w budowlach dostpnych wszystkim. Przyjedajce do nas ksiniczki niemieckie na pewno tskniy za ojczyzn i narzekay na prymitywizm sowiaskiego otoczenia, lecz nie naley zbytnio si przejmowa ich biadaniami. Papieowi rzymskiemu posuszni poddani Mieszka i Bolesawa znaleli si w towarzystwie waciwym. Mrok panowa w zachodnim chrzecijastwie, kiedy Gniezno postanowio si do przyczy. Przytoczone nieco powyej charakterystyki wczesnych zwierzchnikw Kocioa oraz zwize opisy ich poczyna mwi same za siebie. Ostatnie dziesiciolecia X wieku byy dnem upadku, lecz zarazem dob przeomu. Wtedy wanie barbarzyski dotychczas Zachd zacz si dwiga. Mozolna pocztkowo wspinaczka rycho przetworzy si miaa w pd zawro tny, najpierw ku szczytom kultury, a z czasem ku wszechpotdze politycznej. Start do kariery niebywaej w caej historii powszechnej przypad na te czasy, w ktrych nieznani rzemielnicy ukadali w Gnienie posadzk kocieln z pokrytych kolorowym szkliwem pytek glinianych. Nie zorzeczmy Piastom za sprowadzenie nad Wart tych, a nie innych majstrw. Nie byo pastwa polskiego na mapie Europy wtedy, gdy dosza ona do takiej potgi, e interesy i dzieje powszechne utosamia po prostu z wasnymi. Katastrofa polityczna nie przekrelia jednak naszego udziau ani dorobku w historii kultury tego kontynentu. Uczestniczylimy we wszystkich jej rozdzia100 / / /

ach, poczynajc od owego, ktry upamitniaj surowe mury kociow, wzniesionych w stylu romaskim. Bylimy napierw tylko uczniami, lecz po upywie stuleci nadszed czas twrczego, na rwni z innymi, udziau w nieus tannej pracy myli, w zuchwalstwie zmieniajcych si idei, pomysw i pro gramw, prawd i herezji. Dno naszego upadku narodowego nastpio wtedy, kiedymy popadli w umysowy zastj, uwierzyli w osignit doskonao i od fermentw zaczli stroni. Istota poprawy, czyli wielkiego przewrotu umy sowego Wieku Owiecenia, to waciwie nic innego ni powrt na drog wybran w wieku X, ponowne opowiedzenie si po stronie krnbrnych, wiecznie nieposusznych, spragnionych nowoci i odmian, tych sowem, co omielaj si ,,by mdrymi", myle samodzielnie. Rozpoczty niniejszym tomem cykl ksiek chce po literacku opowiedzie o dziejach Polski i sfederowanych z ni pniej narodw. Zdaniem autora his toria sama sobie sens nadaje, tworzc wartoci, ktre zasuguj na wierno. W polskim wypadku w sens polega nie tylko na zabezpieczeniu materialnego bytowania potomkw plemion piastowskich. W XIX stuleciu wcale niele powodzio si tym wrd nich, co si uznali za lojalnych poddanych obcych imperatorw. Gospodarka typu feudalnego rozwinaby si u nas w rednio wieczu i wtedy, gdyby germaskim margrabiom pogranicznym udao si podbi obszar nadwilaski. Cakiem dobrze rozwina si wszak na Pomorzu Zachodnim. Nie rozwina si natomiast miejscowa, zachodniopomorska odmiana kultury europejskiej. Z punktu widzenia tego interesu powszechnego, ktry nie przemija, ist nienie pastwa polskiego sens miao, opacio si. Wewntrz jego granic znalaza przychyln gleb odrol kultury aciskiej, dostatecznie mocna, aby przetrwa upadek samego krlestwa w XVIII wieku. Powan jej zasug byo to wanie, czego wielu Polakw tak bardzo si wstydzi: prowincjonalny charakter. Peryferia wyznaczaj przecie granice zasigu. Opowiadanie o dziejach politycznych doprowadzone zostao do roku 1138, po ktrym nastpi okres rozbicia dzielnicowego, majcy w naszej tradycji opini nieszczegln. Kraj zacz si rozpada na coraz drobniejsze ksistew ka, dozna dotkliwych strat terytorialnych. Bolesaw Chrobry by na pewno sabszy od Henryka II, mia natomiast w swym pastwie znacznie wicej wadzy ni tamten w cesarstwie, ktra to okoliczno rozstrzygna o wyniku star wojennych. Teraz, kiedy centralna wadza w Polsce zwtlaa, a pniej na czas pewien nawet zanika, musielimy odczu skutki nierwnoci sil fizycz nych. Z samych pocztkw epoki rozbicia dzielnicowego, ktr tradycja upiera si

101

ogasza za czasy wszechstronnej mizerii, pochodz pewne zabytki I kultury. Przede wszystkim synne Drzwi Gnienieskie, szczliwie ocalae ze wszystkich katastrof i do dzi' znajdujce si na swym wlas'ciwym miejscu - w archikatedrze. Wykonano je zapewne za rzdw trzeciego z synw Krzywou stego - Mieszka, zwanego Starym - a ju na pewno w tym samym stuleciu XII. Pochodzenie pamitki tumaczono dawniej w sposb nie tylko mylny, lecz cakiem fantastyczny. Utrzymywaa si wersja, e Polacy zlupili je w Kijo wie! Dzi' wiemy, do jakiej szkoy artystycznej zaliczali si twrcy Drzwi. Ojczyzn tego kunsztu by kraj pooony nad rzek Moz, dzisiejsza Belgia i pnocno-wschodnia Francja. Nie musi to oznacza, e ksi polski naby tam cenne dzieo i kaza przywie je do Gniezna. To tylko sami artys'ci tarn si ksztacili lub pochodzili stamtd, w kadym razie naleeli do zespou twrcw okrelanego teraz jako szkoa mozaska. Bo same Drzwi s po prostu naznaczone polskoci. Ich osiemnacie plaskorzebionych i odlanych w brzie scen to dzieje ywota w. Wojciecha, zwaszcza jego misji wrd Prusw, mczestwa, wykupienia zwok i powrotu relikwii do Polski. Pojawia si tam i posta Bolesawa Chrobrego. Wygld ludzi, szczegy ich strojw s polskie. Na tej samej Grze Lecha, gdzie stoi ozdobiona Drzwiami katedra, znajdowano w wykopaliskach obuwie takie wanie, jakie przedstawili artyci. Kim byli? Do jakiej narodowoci si zaliczali? Najatwiej powiedzie, e ksi lub biskup sprowadzi ich znad Mozy. Lecz w takim razie czy owe szczegy byyby a tak bardzo wierne? Czy Francuz albo Belg nie wyposa yby rzebionych postaci w stroje, jakich uywano w jego rodzinnym kraju? W dawnych czasach nie tak znowu bardzo dbano o autentyzm. Autor wspo mnianego wizerunku Mieszka II ani si zatroszczy, jak naprawd ubiera si polski krl. Wpakowa mu na gow koron cesarsk, przyda do niej anglo sask tunik oraz paszcz. I na samych Drzwiach Gnienieskich zauway mona rzecz zagadkow: wojownicy pruscy bardzo jako przypominaj pol skich chopw. Wolno przypuszcza, e artysta nie jedzi na studia na pruskie pogranicze, lecz posuy si tymi wzorami, jakie zna i do ktrych od dzie cistwa przywyk. Twrca Drzwi Gnienieskich mg by po prostu Polakiem, wyksztaco nym w szkoach i bractwach artystycznych Zachodu Europy. Jeli - co ogrom nie prawdobodobne - by zakonnikiem, klasztory tej samej reguy stay dla 102

otworem, przeoeni za" mogli celowo skierowa go tam, gdzie by nie zmar niay jego zdolnoci. Domys powyszy nie jest pozbawiony cech prawdopodobiestwa, trudno go jednak odmwi i innemu, konkurencyjnemu. Wyobramy sobie odwa nego artyst, ktrego tak bardzo zainteresowaa egzotyczno wieo poznanej polski, e bez wahania odepchn kanony, dawniej przyswojone wzorce. miaoci nie brakowao temu czowiekowi na pewno. Wrd ornamentw obramie wida cakiem nieubrane postacie, a przecie redniowieczna asceza zabraniaa przedstawiania nagoci. Domysy... przypuszczenia... Pewne natomiast, e Drzwi Gnienieskie, wykonane w Polsce w wieku XII i tak bardzo zwizane z jej histori, kultur tamtych dni, nawet polityk, reprezentuj najwyszy poziom wczesnej sztuki europejskiej. Przez czas bardzo dugi byy one zjawiskiem w Polsce odosobnionym. Innych zabytkw tej samej klasy nie znalimy u siebie i taki stan rzeczy sprzyja domniemaniom, e Drzwi przywieziono skd, z zagranicy. W lipcu 1946 roku profesor Zdzisaw Kpiski postanowi sprawdzi swe podejrzenia, oparte na obliczeniach teoretycznych, a dotyczce kocioa nor bertanek w Strzelnie, zbudowanego w XII wieku. W tym celu zacz rozpru wa filary dutami. Okazao si, e wewntrz grubych, czworobocznych su pw znajduj si kamienne kolumny, te same, ktre postawiono osiemset lat temu przy budowie wityni. Ludziom pniejszym wygld ich przesta przy pada do gustu, wobec czego obmurowali je cegami, z wierzchu dajc jeszcze warstw sztucznego marmuru. O wszystkim tym gruntownie potem zapo mniano. Kolumn tych jest w Strzelnie cztery, kada wysoka na tyle metrw, wal cowata, o przekroju szedziesiciu dwch centymetrw. Dwie z nich od gry do dou pokrywa rzeba - postacie biblijne i alegoryczne oraz motywy ro linne. Trzeci ozdabiaj skrty spirali, czwarta pozostaa gadka, malowana. Kamie pochodzi z niedalekich pokadw. Twrcy kolumn byli nie lada znawcami materiau, skoro nie rzebili tych dwch supw, w ktrych kamie jest z natury sabszy. Kolumny ze Strzelna - na pewno wykonane na miejscu - rwnie zaliczaj si do szkoy mozaskiej i, tak samo jak Drzwi Gnienieskie, stoj na naj wyszym poziomie sztuki wczesnej. Nikt nam nie powie, ile podobnie wietnych zabytkw owej epoki zniszczao lub przepado. W przecigu omiuset lat burzliwej historii nie brako po temu ani czasu, ani okazji. I na strzelneskich kolumnach widniej lady uszkodze,

103

zadanych umylnie. Jest to zapewne robota protestanckich onierzy szwedz kich, ktrzy kaleczc wspaniae rzeby, chcieli zwalcza ,,papizm". Niepodobna odgadn, ile nie wykrytych jeszcze dzie sztuki chowa si gdzie pod ziemi lub w murach. O prawdzie tego twierdzenia powinno nas byo raz na zawsze przekona dowiadczenie, jakiego Zesp Bada nad Pol skim redniowieczem dokona niedawno temu w kolegiacie wilickiej. Archeologowie, wspomagani przez specjalistw z Politechniki Warsza wskiej, zdjli tam posadzk, pod ktr - tu, pytko! - zalega istny cmentarz starych szkieletw. W pobliu jednego z otarzy bocznych, na gbokoci czterech metrw, pod potwornie cik warstw ziemi przemieszanej z bry ami muru i kamieniem, pokazaa si, cudem jakim ocalaa, dua, pozioma pyta gipsowa. Ongi, przed omiuset laty, zdobia ona podog krypty podziemnej istniejcego tu wtedy kocioa. Z oczu i pamici ludzkiej znika w pocztkach XIV stulecia, podczas gruntownej przebudowy wityni. Na rowawym tle gipsu widnieje arcydzieo. Ostrzem narzdzia wyrytowa artysta ornament, obramiajcy cay prostoktny obraz i dzielcy go na dwa pola, gdzie pomieci sze postaci. Bruzdy rysunku nasyci ciemnym barw nikiem. Zakrzep, utrwali si wizerunek ludzi, wznoszcych oczy i donie ku wieczcemu kompozycj Drzewu ycia, mistycznemu rwnowanikowi krzya, strzeonemu przez dwa lwy-demony. Z aciskiego napisu ocala tylko pocztek: Ci pragn by podeptani, aby mogli by podniesieni do gwiazd i'jednoczenie..." Podobizny ludzi bezimiennych... Wygld szat czworga spord nich - bro datego mczyzny, kobiety, modzieca i dziecka - zdaje si zdradza stan ksicy. Dostojnie rwnie wyglda ksidz, strj widniejcego obok starego lepca jest o wiele skromniejszy. Bardzo prawdopodobne, e wizerunek przedstawia najmodszego spord potomkw Krzywoustego, pana Wilicy, ksicia Kazimierza zwanego Sprawiedliwym, jego on, Helen z ksit ruskich oraz synw - Leszka Biaego i Konrada Mazowieckiego. Pyta wilicka powstaa w wieku XII. Jest rwienic Drzwi Gnienieskich oraz kolumn ze Strzelna i zupenie tak samo jak one mogaby stanowi chlub kadego ze starych grodw niemieckich, francuskich czy woskich. Nie ust puje wcale liczniej tam zachowanym zabytkom sztuki. Stworzyo j na pewno bractwo artystw-rzemielnikw. Wolno wtpi, czy odbyo ono trudn podr z Zachodu lub uformowao si w Polsce dla wyko nania jednej tylko pyty. Materia rwnie kruchy jak gips mg przetrwa osiem wiekw dziki niezwykej asce losu. Podzikujmy mu kornie i nie 104

omielajmy si nawet marzy o odkryciu innych ladw dziaalnoci owego bractwa. Zmumy za to do wysiku wasn wyobrani, zamy, e zniky wszelkie dokumenty pisane, nic nie wiadomo o rozbiciu dzielnicowym i jaki imaginacyjny dziejopisarz musi wygosi naukow opini o epoce, ktra w nieduym kraju pozostawia po sobie Drzwi Gnienieskie, kolumny ze Strzelna i pyt wilick. Zdanie jego brzmiaoby na pewno entuzjastycznie, sawioby wiel ko tamtych dni. Wiedza o historii jest wzgldna, lecz tylko do pewnego stopnia. W danym na przykad wypadku nie ulega wtpliwoci, e pomimo popadnicia w sabo polityczn czynia Polska bardzo znaczne postpy na drodze obranej w roku 966.

ROZBICIE DZIELNICOWE

Nie jest zbyt wane, czym kierowa si Krzywousty wyznaczajc najstar szemu z synw was'nie lsk na dzielnic dziedziczn. Pewnie chcia wzmc jego potg, dajc mu ziemie tak zasobne. W kadym razie decyzja ta nie pozostaa bez nieprzewidzianego wpywu na pniejsze dzieje tego kraju i caej Polski. Wadysaw II, zwany niekiedy Wadysawem Wygnacem, ws'rod piciu synw Krzywoustego zajmowa stanowisko poniekd odosobnione - by przy rodnim bratem modszych ksit. Rodzi si z ksiniczki ruskiej, Zbysawy, gdy tamci pochodzili z drugiego maestwa Bolesawa III, zawartego z Niemk, Salome, hrabiank Bergu. W feudalnej Europie takie rzeczy liczyy si, i to bardzo. Faktem jest, e modsi ksita aczkolwiek walczyli ze sob, to jednak nigdy tak zajadle jak z Wadysawem, przeciwko ktremu utworzyli wsplny front. (By zda sobie spraw z dynastycznych powiza Piastw, warto wspomnie, e Krzywousty oprcz synw take mia liczne crki; z nich Adelajda wysza za ksicia Albrechta II Babenberga, Ryksa za Magnusa, krla duskiego, potem za Wodzimierza,, ksicia nowogrodzkiego, i po raz trzeci za Swerkera I, krla Szwecji, Judyta najpierw za krla Wgier, Gejz II, potem za Ottona I, margrabiego brandenburskiego.) Sam Wadysaw II onaty by z Niemk, Agnieszk, przyrodni siostr krla Konrada III. Oskarano j, jak si zdaje wcale nie bez racji, o wygrowane ambicje i zy wpyw na ma. Zastanawiajc si nad jej rol mistrz Wincenty Kadubek snuje rozwaania, e pierwej bys' ugaska piekielne furie, nibys' przebaga srogos'c niewies'cia". Objwszy lsk i dzielnic senioraln sta si Wadysaw rzecznikiem jednos'ci pastwa. Walki midzy nim a brami trway od roku 1141 przez pi lat. Obie strony sigay po pomoc rusk, zawierajc sojusze z rnymi liniami tamtejszych ksit. I tak sprzymierzecem Wadysawa by Wsiewood Ole-

106

gowicz, ksi Kijowa, braci za* wspierali panujcy bardziej na pnocy potomkowie Wodzimierza Monomacha. Przeszkod, na jakiej si potkn pierwszy ksi zwierzchni, bya nie sia modszych braci, lecz monowadztwo polskie, zasadniczo niechtne wzmac nianiu wadzy centralnej. W roku 1145 nastpia katastrofa Piotra Wostowica, wielkiego magnata i bogacza lskiego, legendarnego fundatora kilkudziesi ciu kociow. Przez on, ksiniczk rusk, wypada on Wadysawowi wujem i przez dugi czas zalicza si do jego wiernych sprzymierzecw. ' Podejrzewajc go o zdrad i dziaajc pod wpywem zajadej Agnieszki, ksi skaza go na olepienie, ucicie jzyka i wygnanie z kraju. Wyrok wykonano. Podanie z uporem gosi, e Piotr narazi si ksinej niechccy, artujc na temat jej rzekomej niewiernoci. Jeli tak dziao si we wasnej dzielnicy Wadysawa II, to c dopiero mwi o monych w reszcie Polski. Na czele ich sta arcybiskup gnienieski Jakub ze nina i wojewoda Wszebor. Kiedy Wadysaw, pragnc ostatecznie pognbi braci, obieg Pozna, arcybiskup zjawi si w jego obozie i rzuci na kltw za najazd. Odnisszy w dodatku porak w bitwie, uszed Wadysaw do Nie miec, gdzie zacz zabiega o pomoc. Wkrtce modsi ksita zdobyli Kra kw, ktrego bronia Agnieszka. I ona wraz z dziemi ruszya w lady ma. Ksiciem zwierzchnim z tytuu starszestwa zosta Bolesaw Kdzierzawy, ktry przyczy lsk do dzielnicy senioralnej. W sierpniu 1146 r. ruszy na Polsk cesarz niemiecki Konrad III. Krzywda wygnaca stanowia tylko pozr, w istocie chodzio o rozcignicie zwierz chnictwa na nasz kraj. Na umocnionej zasiekami granicy wojska cesarza zatrzymano. Polskim ksitom udao si ponadto doj do porozumienia z uczestniczcymi w wyprawie margrabiami, ktrzy podjli si porednictwa. Konrad poprzesta na okupie oraz obietnicy stawienia si w roku przyszym na sd, ktry mia rozstrzygn spraw Wadysawa. Nigdy do tej rozprawy nie doszo, bo cesarza interesoway w tym czasie inne zagadnienia. Konrad III to pierwszy panujcy z rodu Hohenstaufw. Z biegiem czasu wrd waddSw tej dynastii krystalizuje si nowy program polityczny. Jest nim myl o sfworzeniu powszechnego cesarstwa, ktrego orodek znajdowaby si jednak nie w Niemczech, lecz we Woszech. Zainteresowania Hohenstaufw kieroway si coraz bardziej na poudnie. Byaby to okoliczno dla Polski ze wszech miar pomylna, gdyby nie to, ze tradycje niemieckich podbojw na wschodzie odziedziczy kto inny, znacznie groniejszy od cesarzy, zawsze bd co bd zajtych na wszystkich rubieach

pastwa. Drang nach Osten sta si odtd wytyczn polityki pogranicznych margrabiw, mylcych przede wszystkim o nim jednym i w dziaaniu samo dzielnych. Pragnc zwiza si z obozem antycesarskim polscy ksita wydali nieco pniej sw siostr, Judyt, za wspomnianego ju modego pana niemieckiego, Ottona. Na nic si nie przyday te rachuby. Ojciec owego Ottona to czowiek, ktry ponuro si zapisa w naszych dziejach - margrabia Albrecht Niedwied. On sprawi, e zniemczya si sowiaska ziemia, na ktrej ley Berlin. Gorszy od niego by tylko jeden - wspczenie, lecz dalej ku pnocy dziaajcy margrabia Henryk Lew, kat Obodrzycw, okrutnik nawet na owe czasy zupenie wyjtkowy. Jego wanie Adolf Hitler uzna za sztandarow posta, za co w rodzaju patrona swej partii. W roku 1147 Konrad III wyruszy na wypraw krzyow do Palestyny, gdzie utworzone po pierwszej krucjacie Krlestwo Jerozolimskie zaczo doznawa klsk od muzumanw. Tame pocign krl Francji, Ludwik VII; Razem z niemieckim rycerstwem wybra si i polski wygnaniec, Wadysaw II. Pod wpywem namitnej wymowy i dziaalnoci twrcy zakonu cystersw, w. Bernarda z Clairvaux - o ktrym mwiono, e wicej wtedy znaczy w Europie ni papie i cesarz razem wzici - sprawa krucjat staa si wana dla wszystkich pastw katolickich. Legat papieski Humbolt wezwa do nich Niemcw wschodnich oraz Polakw. Nie zmusza ich jednak do zbyt dalekiego marszu. Bernard z Clairvaux uzna, e wystarczy, jeli Sasi uderz na trwa jcych w pogastwie Sowian Poabskich. W przedsiwziciu tym sprzymierzonych z Sasami ksit polskich repre zentowa Mieszko Stary, trzeci syn Krzywoustego. W czasie akcji przyszo mu zetkn si pod Szczecinem z dawnym powiernikiem ojca - biskupem Pomo rzan Wojciechem. Niestety, spotkali si nie jako sprzymierzecy. Sascy krzyowcy" zbierali si w Magdeburgu. Ksi Obodrytw, Niklot, nie czeka, a ukocz przygotowania, lecz od strony morza na lekkich stat kach wojennych uderzy na niedawno zaoon Lubek, spali flot niemieck i zdoby miasto. Cz wyprawy zwrcia si przeciw niemu. Po walkach pod Dobinem Niklot musia przyrzec przyjcie chrzecijastwa, ktremu zreszt i dawniej sprzyja, oraz uzna zwierzchnictwo Henryka Lwa. Z podbojw tego ksicia wywodzi si niemiecka Meklemburgia. Gwne siy krzyowcw pod wodz legata papieskiego Anzelma, biskupa Hawelbergu, pocigny z Magdeburga w kierunku Pomorza Zachodniego, tpic sowiask ludno na lewym brzegu Odry. Szo z nimi piciu biskupw niemieckich, Albrecht Niedwied, trzej ksita czescy i Mieszko Stary. Jego

108

udzia w tym niemieckim przedsiwziciu tumacz niektrzy chci pilno wania interesw polskich lub zmuszenia do ulegoci Pomorza Zachodniego ktre korzystajc z zamieszek w Polsce usamodzielnio si. Kiedy armia podesza od zachodu pod Szczecin, na murach jego pojawiy si krzye, a jako pokojowy porednik wyszed ku krzyowcom" katolicki bis kup Wojciech. Wyprawa zawrcia za ab. W roku 1148 przyby do Polski legat papieski Gwido, prbujc zmusi ksit do ponownego uznania wadzy wygnanego Wadysawa. Poniewa napotka opr, rzuci na kraj kltw kocieln. Potwierdzi j w osobnej bulli papie Eugeniusz III, zakazujc odprawiania obrzdw religijnych w caej Polsce. Nic nie pomogo. Episkopat polski twardo i solidarnie stal po stronie modszych ksit przeciw Wadysawowi. W tym czasie, dziki rodzinnym kombinacjom, Albrecht Niedwied osig n duy sukces. Postanowiono, e syn jego Otto - parokrotnie ju wspo mniany m ksiniczki polskiej Judyty - zostanie spadkobierc Przybysawa Henryka, ostatniego sowiaskiego ksicia Brenny, czyli Brandenburga. Stao si to z krzywd ksicia Jaksy z Kopanicy (dzi Koepenick nad Sprew na wschd od Berlina), ktry a do roku 1157 zaciekle broni swych praw, korzystajc z pomocy polskiej. Jaksa prawdopodobnie schroni si w Polsce, natomiast Albrecht Niedwied opanowa ziemi bresk, siedzib sowia skiego plemienia Stodoran. W drugiej poowie tego XII stulecia Niemcy stopniowo podbili cay kraj midzy Sprew a Odr. Tak powstaa Marchia Brandenburska, ktra odegra miaa fataln rol w dziejach Polski i EuropyPoniewa mowa o sprawach krajw i pastw ociennych, trzeba wspomnie i o tym, co si wspczenie dziao na wschd od Polski. W roku 1147 po raz pierwszy kroniki wymieniaj nazw Moskwy. 4 kwiet nia tego roku waciciel jej, ksi suzdalski Jurij Wodzimierzowicz Dogoruki, spotka si tam ze swym sprzymierzecem, kniaziem Swiatosawem Olegowiczem. w Jurij Dogoruki otrzyma Suzdal od ojca, Wodzimierza Monomacha, ksicia Kijowa. Ziemie te, oddzielone od Rusi Kijowskiej olbrzymimi lasami i zwane std Zalesiem, zaczy si szybko zaludnia i rozwija. Chronili si tam uchodcy z poudnia, gdzie cigle trway niepokoje i walki. Sam Dogoruki zosta potem ksiciem kijowskim, ale syn jego, Andrzej Bogolubski, postanowi przenie stolic na pnoc, do Wodzimierza nad Klam. W roku 1169 zdoby i spali Kijw, ktrego znaczenie odtd sabnie. Ksistwo wodzimiersko-suzdalskie rzdzone w sposb absolutny rozwijao S1 coraz silniej i stopniowo wybijao na plan pierwszy. Polska miaa 109

si z nim zetkn dopiero pniej, za pos'rednictwem Litwy. Wracajmy jednak do spraw polskich. Wadysaw Wygnaniec powrci z wyprawy krzyowej i znowu wszcz zabiegi o Wrocaw i Krakw. Spraw jego popar nastpny cesarz z dynastii Hohenstaufw. By nim bratanek Konrada III, Fryderyk I Barbarossa, czyli Rudobrody. Posta jego umioway legendy. Podczas trzeciej wyprawy krzy owej - 10 czerwca 1190 r. - Rudobrody uton w syryjskiej rzece Salef. Podanie niemieckie gosio, e s'pi gdzie' w grach razem ze swymi rycerzami i w odpowiedniej chwili powrci z mieczem w rku. Barbarossa, ktry interesowa si przede wszystkim polityk wosk, posta nowi wyzyska pretensje Wadysawa jako okazj do utwierdzenia wpyww niemieckich na wschodzie. W roku 1157 przekroczy granic i dotar z woj skiem a do Krzyszkowa pod Poznaniem. Pamitamy, e w roku 1005 rwnie daleko zapdzi si cesarz Henryk II, ale tym razem wyniki wojny byy zupenie inne ni za Chrobrego. Bolesaw IV Kdzierzawy, bdcy zwierzchnim ksiciem Polski, musia stawi si w obozie cesarskim w Krzyszkowie, zoy Rudobrodemu hod, obieca wiernos'c, zapaci duy okup i przyrzec zjawi si na sd. Pomimo zwycistwa Niemiec Wadysaw II ju nie powrci do Polski. Umar w roku 1159, w Niemczech. Rudobrodemu pilno byo znowu do Woch i dlatego nie dopilnowa warunkw umowy. Obdarzy natomiast koron ksicia czeskiego Wadysawa, co niedwuznacznie oznaczao, e pastwo to znowu wysuwao si przed Polsk w hierarchii politycznej. Skutki walk i ukadw, jakie Polska toczya lub zawieraa z Niemcami po s'mierci Krzywoustego, byy ujemne. Istota za nie na tym polegaa, e Kdzierzawy upokorzy si w Krzyszkowie, czego ostatecznie nie mg unik n. Prawdziw klsk by podbj ziem zachodniosowianskich dokonany przez Albrechta Niedwiedzia i Henryka Lwa oraz osabienie wpyww pol skich na Pomorzu Zachodnim, ktre musiao coraz bardziej liczy si z Niem cami. W roku 1163 powrcili na lsk synowie Wadysawa Wygnaca, Bolesaw Wysoki i Mieszko Pltonogi. Kdzierzawy zatrzyma jednak niektre tamtej sze grody, pragnc moe w ten sposb zabezpieczy s'laskich wielmow przed zemst ze strony synw wypdzonego ksicia. Wadyslawowice zajli jednak te fortece. Druyny ich skaday si przewanie z Niemcw. W odwecie zostali ponownie wygnani ze lska i znowu tam wpuszczeni w roku 1173, kiedy Barbarossa zagrozi wojn. Najstarszy z ksit s'laskich, Bolesaw Wysoki, zobowiza si paci mu trybut.

110

lsk podzielono. Bolesaw Wysoki wzi Wrocaw. Mieszko Pltonogi Racibrz, a najmodszy z Wadysawowiczw, Konrad (ktry by kulawy, ale to si jako' nie upamitnio w przydomku) - Gogw. Do dzielnicy raciborskiej przyczono wtedy kasztelanie bytomsk i os'wicimsk, a dotd stanowice czs' skadow ziemi krakowskiej. Tak wskutek dynastycznych powika dokonywao si faktyczne wyodrb nienie lska. Nie odbio si ono w adnym akcie ustawodawczym, ale stawao smutn rzeczywistoci. Zaczo si od tego, e dziedzic lska by odosob niony w rodzinie, jako brat przyrodni. O prawa jego upominali si zbrojnie cesarze niemieccy. Potomkowie Wygnaca powrcili na lsk take wskutek nacisku niemieckiej broni i polityki. Od poudnia i poudniowego zachodu dzielnica graniczya z ulegymi Niemcom Czechami, od pnocnego zachodu coraz gbiej w kierunku ujs'cia Warty przenikali margrabiowie brandenburs cy. Wszystko to ponuro wryo o przyszoci. Na razie jednak lsk, ktrego monowadztwo pogodzio si ze swymi sabymi ksitami, pod wzgldem gospodarczym i kulturalnym rozwija si wspaniale, korzystajc ze wsppracy i wzorw bynajmniej jeszcze nie nie mieckich, lecz romaskich. Opat klasztoru zaoonego przez Piotra Wostowica na Piasku" co roku wdruje na zjazd swego zakonu do Arrovaise we Francji, skd przybyli wrocawscy mnisi. Biskup Walter z Malonne, po dzi siejszemu Belg, wadajcy w latach 1149-1169, buduje kamienn katedr, ktrej szcztki odnaleziono w ziemi gboko pod posadzk obecnej wityni na Ostrowie Tumskim. Bywaj we Wrocawiu kupcy mediolascy, wrocawscy za maj placwk a w ruskim Nowogrodzie Wielkim. Jeszcze przed powrotem na lsk zosta Bolesaw Wysoki bohaterem saw nej przygody rycerskiej. Podczas oblenia Mediolanu przez Fryderyka Barbaross, w oczach tumu wojsk cesarskich i zgromadzonych na murach obro cw odby konny pojedynek z najgroniejszym spord wojownikw woskich. Pierwszym pchniciem kopii zrzuci go z sioda, powalonego dobi i odtd tak u cesarza, jako i jego ksit, i u wszystkich rycerzy w wielkiej by czci i powaaniu". Szczeg dlatego wart wzmianki, e niczym w drobnym lusterku odbija si w nim okruch historii. Zwycistw wrd takich dekoracji mg ksi Bolesaw szuka tylko pod kamiennymi murami miast italskich - nie znalazby ich pod czyc. Barwny, bogaty obyczaj zachodniego rycerstwa ogarn swym wpy wem Piastw lskich. Rd Wadysawa Wygnaca spokrewni! si i wiza z cesarstwem Hohenstaufw, ktre samo ciyo ku rdziemnomorskiemu poudniu, przesyconemu najwysz wtedy w Europie kultur. Zreszt nie 111

tylko cesarstwo w gr wchodzio. Ryksa, rodzona siostra Bolesawa Wysokie go, pos'lubia Alfonsa VII, krla Kastylii. Stopniowe niemczenie si lskiej dynastii i tamtejszych wielmow to zjawisko zawile i darmo wyjania" je samymi tylko interesami stanowymi (zwaszcza e i na Mazowszu nikt wtedy wielkich wias'cicieli ziemskich nie tpi i w prawach nie ogranicza). Wpywu na tych Polakw nie pozyskaliby pewnie barbarzyscy margrabiowie z pogranicza, niekulturalni prostacy zajci matactwami i rzezi, ani niemieccy biskupi ujedajcy zdobyte wieszcze konie Wieletw. Oddziaao za to na nich cesarstwo, ktre wlas'nie wtedy coraz bardziej tracio swj germaski charakter i samo nasikao dziedziczn kultur Europy. Cudzoziemszczyzna szerzy si zacza ws'rod lskich Piastw w dobie wypraw krzyowych rycerstwa wszystkich krajw Zachodu oraz wo skich pochodw Rudobrodego. Pierwsze podboje, jakich obco dokonaa na lsku, odbyy si w warunkach szczeglnych. Starsza, bogatsza, bujniej rozwinita kultura dowodzia swej siy przycigania. - Taki by pocztek. Dalszy cig mia ju drog przetart. Rozwaania te w niczym nie przecz poprzednim wywodom o wartos'ciach kultury prapolskiej. Ona sprawia, e wielka sztuka znad Mozy moga si przyjmowa nad Wart. Odwrotny kierunek wpywu moliwy niestety nie by. Bolesaw Wysoki mg szybko dorwna zachodniemu rycerstwu i zasyn ws'rod niego. Jednake to on wystpowa jako strona biorca. Uczy si ju^ wyksztaconego obyczaju. Przy najwyszym nawet szacunku dla kultury pra polskiej trudno zaprzecza naszej modszos'ci cywilizacyjnej. W gbi Polski y wtedy czowiek, ktry te osobis'cie zetkn si z epo pejami zachodniego rycerstwa. Henryk, ksi Sandomierza, w roku 1154 wyprawi si do Palestyny i uczestniczy w walkach z Saracenami. Po powrocie Henryk szerzy w Polsce wiadomos'ci o krucjatach i Krlestwie Jerozolimskim. Zapocztkowana przeze praktyka osobistych znosze z Poudniem i caym szerokim wiatem urwaa si nagle. le si stao, bo z podry do Palestyny mona byo przywozi nie tylko wspomnienia przygd i zamiowanie do obyczaju rycerskiego, lecz rewnie wiedz o dziaajcych tam czynnikach politycznych. W kilkadziesit lat pniej - w dobie sprowadzenia nad Wis Krzyakw - brak tych wiadomos'ci fatalnie si odbi na losach Polski. Henryk sandomierski poleg w roku 1166 czy 1167 podczas wyprawy przeciwko Prusom, kiedy przewodnicy wprowadzili wojsko w zasadzk. Poniewa nie zostawi dziedzicw, starszy brat - Bolesaw Kdzierzawy przyczy Sandomierz do dzielnicy senioralnej.

112

Takie wzmoenie jego wadzy nie mogo podoba si magnatom, ktrzy pod przywdztwem witosawa, syna Piotra Wostowica, oraz Jaksy z Miecnowa zaraz zaczli upomina si o prawa najmodszego z potomkw Krzywoustego, oogrobowca Kazimierza. Mia on ju wwczas lat przeszo trzydzies'ci, ale obywa si bez wasnego ksistwa. Widocznie umia skromniutko wyczekiwa. Zapobiegajc zamieszkom Kdzierzawy odda mu Wilic. Bolesaw Kdzierzawy zmar w Krakowie w roku 1173. Starszestwo dzie dziczy po nim najwikszy ws'rod piciu braci talent polityczny i najmocniejszy charakter - Mieszko Stary, ksi Wielkopolski. Monowadcy nie spodzie wali si po nim niczego dobrego i dlatego upominali si o dzielnic dla przezornego i ustpliwego Kazimierza. O tym, e Mieszko Stary by politykiem z prawdziwego zdarzenia, s'wiadczy jego postpowanie w sprawie jednos'ci pastwa, skarbu ksicego oraz w sprawie pomorskiej. Mieszko stale tytuowa si ksiciem najwikszym" lub ksiciem caej Polski" i konsekwentnie dy do utrzymania jednoci pas twa, zwoujc na zjazdy panujcych ze wszystkich dzielnic. Nie odbiera im ich ziem, ale da ulegoci. Rd piastowski rs tymczasem coraz bardziej. W chwili wstpienia na tron krakowski mia Mieszko ju tylko jednego bi ata - Kazimierza - lecz za to wielu bratankw. A i wnuki zaczynay si liczy jako dziedzice. Polityka skarbowa tego ksicia bya bardzo celowa i bezwzgldna. Budzia te ywe niezadowolenie wrd monych. Wszelkie opaty i kary sdowe cigano nadzwyczaj surowo. Czsto nastpoway wymiany pienidzy na now monet, co przynosio skarbowi znaczny zysk, lecz wcale nie zawsze rwnao si puszczaniu w obieg grosza lichego. Mieszko nigdy oczywicie nie sysza o efektownym powiedzeniu, e do prowadzenia polityki potrzeba trzech rzeczy: pienidzy, pienidzy i jeszcze raz pienidzy, ale sens tej zasady zna dobrze. Musia zdawa sobie spraw, e tylko wtedy bdzie prawdziwym panujcym, jes'li skarb pastwa posidzie zdecydowan przewag nad kiesami monowadztwa. Z jego czasw zachoway si niezwykle dziwne okazy monet. Napisy na nich wykonane hebrajskimi literami gosz po polsku: Mszka kroi Polski". Men nic ksic dzierawili bowiem ydzi. Mieszko opiekowa si nimi. Szkolnicy przypadkiem yda pobili - opowiada Kadubek - ci sami sdziowie skazuj ich na t sam kar, sdz ich jakby za witokradztwo " - czyli, mwic prociej, wymierzaj wysok grzywn. O ydach mawiao si wtedy, e s servi camarae, niewolnikami skarbu. Panujcy zaciga u nich poyczki, korzysta z ich dowiadczenia oraz usug w

8 - Polska Piastw

113

zakresie obrotu pieninego i std jego troska o nich. O jakim' specjalnym liberalizmie trudno w ogle mwi, chocia z drugiej strony jest faktem, e w Polsce nie dochodzio do takich przeladowa i poniewierania ich godnoci ludzk, jak na zachodzie Europy. Mieszko powstrzymywa rozwj wikszej wasnoci ziemskiej, utrudniajc wielmoom werbowanie osadnikw oraz zajmowanie nowych pl. Dba nato miast o wszelkie uprawnienia i rda dochodu pastwa. Jako dziedzic Wielkopolski zy si ze sprawami Pomorza i umia je ceni. Dwch synw - Wadysawa zwanego Laskonogim oraz Odona - oeni z pomorskimi ksiniczkami, przy czym pierwszy z nich polubi ksiniczk Rugii. Trzy crki - Salome, Anastazja i Zwinisawa - wyszy za ksit pomorskich. Jak pamitamy, Bolesaw Krzywousty uzaleni od siebie wadc Szczecina Pomorza Zachodniego, Warcisawa I. Po nim panowa brat jego Racibor zmary w roku 1159. Synowie Warcisawa - Bogusaw i Kazimierz I - podzieli kraj na cz zaodrzarisk, czyli dymirisk lub oogosk, i przedodrzask szczecisk (do roku 1229 wadza nad Koobrzegiem sprawowana bya wsp nie). W dziejach Pomorza Zachodniego przyszed okres niezwykle wany, kry tyczny. Zagraali mu ju nie tylko Niemcy, lecz take i Duczycy, ktrzy zdobyli Rugi. Wiele zaleao teraz od postpowania Polski. Mieszko Stary pamita o wybrzeu i jego cznoci z pastwem. Kiedy w roku 1177 zwoa do Gniezna wiec, obok ksit z caego kraju zjawi si tam rwnie Bogusaw I szczeciski wraz ze swymi dygnitarzami. Jednak w tym samym roku wybuch w Maopolsce bunt monowadztwa, ktremu przywodzi biskup krakowski Gedko oraz wojewoda Stefan. Bez wzgldna polityka ksicia caej Polski" nie odpowiadaa ich interesom. Wypowiedzieli mu wic posuszestwo i wygnali z kraju. Mieszko ruszy do Niemiec koata o pomoc cesarsk. Jeszcze tylko przez cztery lata utrzyma si zwizek Pomorza Zachodniego z Polsk. Nie mogc liczy na jej pomoc, pozostawiony samemu sobie musia Bogusaw szczeciski zoy hod Fryderykowi Barbarossie i uzna si jego lennikiem. Stao si to w roku 1181 w Li.Dece. Postpujc tak pragn Bogusaw I polepszy swoje pooenie. Jego najgor szymi wrogami byli bowiem margrabiowie pograniczni, opieka samego cesarza niemieckiego moga poniekd zabezpieczy przed nimi. - W kadym razie polityczny zwizek Pomorza Zachodniego z Polsk zosta zerwany i kraj ten po

114

raz pierwszy w swoich dziejach popad w bezporedni zaleno od korony niemieckiej. Wkrtce potem Bogusaw wda si w niefortunn wojn z ksiciem Rugii Jaromirem, za ktrym uj si jego feudalny zwierzchnik, krl duski Kanut. 20 maja 1184 r. Duczycy zniszczyli flot zachodniopomorsk, potem zdobyli Wolin i spustoszyli wybrzee. Bogusaw musia teraz uzna zwierzchnictwo Kanuta. Biskupstwo w Kamieniu przeszo pod wpywy duskie, jego zwizek z Gnieznem przesta istnie. Wspomniane przed chwil wypadki z roku 1177 miay due znaczenie dla dziejw kraju. Moni obalili Mieszka Starego i na jego miejsce powoali ksicia Kazimierza. Zamiast zwykego nastpstwa w rodzinie panujcej mamy wic jakby wybr, dokonany jednak nie przez cae rycerstwo - a tym mniej przez lud -lecz przez najwikszych magnatw duchownych i wieckich. Tote z rzdami Kazimierza zaczyna si zmierzch zasady senioratu ustanowionej przez Krzy woustego. Pastwo stopniowo przemienia si w rzesz lunych ksistw i ksistewek, ktrych wadcy interesuj si sprawami swoich dzielnic. Polityka oglnopolska sabnie. Na razie wytwarza si nastpujcy stan rzeczy: Kazimierz rzdzi w Mao polsce, Sandomierszczynie i na Mazowszu (waciwy dziedzic tej dzielnicy syn Kdzierzawego, Leszek - zmar wczenie). Ksita Pomorza Zachod niego pocztkowo uznawali jego zwierzchnictwo, ale wiemy ju, co si stao w Lubece. Kazimierzowi podlega te Pomorze Gdaskie, lecz siedzcy tutaj miejscowi ksita - wywodzcy si od urzdnika ksicego, Sambora stopniowo uniezaleniaj si coraz bardziej. Do Wielkopolski powraca Mie szko Stary, wspierany przez Pomorzan. Na lsku panuj potomkowie Wa dysawa Wygnaca. Jednolity dotychczas rd piastowski dzieli si zatem na linie: maopolsk, wielkopolsk, pomorsk, lsk. Modszy syn Kazimierza, Konrad, da pocz tek linii mazowieckiej. Kazimierz mia w dziejopisarstwie polskim wyjtkowo dobre imi i pra se", uzyska nawet zaszczytny przydomek Sprawiedliwego. Zapewnia mu to jedna z wytycznych jego polityki, polegajca na szukaniu staego oparcia w klerze i sprzyjaniu jego interesom (na og biorc tej metody postpowania trzymali si Piastowie maopolscy i mazowieccy, wielkopolscy za i lscy strzegli raczej przewagi wadzy wieckiej i popadali w zatargi z Kocioem). Kronikarzami bywali wtedy wycznie duchowni. Tym, ktry szczeglnie wysawi Kazimierza, by wspczenie z nim yjcy, lecz piszcy ju po jego

s'mierci Wincenty Kadubek, biskup krakowski, potem skromny zakonnik klasztorze cystersw w Jdrzejowie kieleckim. Od niego dowiadujemy si, czym zaskarbi sobie aski Kazimierz:
pta niewoli potarga, jarzmo poborw uciliwych skruszy, podatki czs'ci znis, czci zwolni, ciary nie tylko zmniejszy, ale nawet zupenie usun, musy i przymusy do szcztu zniweczy.

Ulgi te dotyczyy - rzecz jasna - tylko monych, nic wic dziwnego, e usiowania Mieszka Starego prbujcego wrci do Krakowa byy przez nich zwalczane. W roku 1180 odby si w czycy wielki zjazd dostojnikw duchownych i s'wieckich. Uczestniczyo w nim omiu biskupw, wrd nich pomorski z Kamienia (byo to jeszcze przed hodem zoonym Fryderykowi Barbarossie i przed uznaniem zwierzchnictwa duskiego). Kadubek niezbyt rzetelnie przedstawia nam brzmienie uchway powzitej przez dostojnikw Kocioa, ale sowa jego wiernie odtwarzaj ducha czasw, w ktrych wiara, gospodar, i polityka przeplatay si wzajemnie, a groby kar wiecznych suyy za sprawne narzdzie do wymuszania ustpstw natury jak najbardziej doczesnej:
Ktokolwiek by biednym kmiotkom zboe czy gwatem, czy innym sposobem zabiera albo zabiera kaza, niech bdzie wyklty; ktokolwiek do dania podwd na posyki kogokolwiek przymusi lub przymusi kae, niech bdzie wyklty; wyjwszy tylko jeden przypadek, tj. gdy nieprzyjaciele ktrej prowincji zagraaj. Nie jest to bowiem niesprawiedliwoci, jeeli jakim kolwiek bd sposobem stara si kto o ocalenie ojczyzny. I znw, ktokolwiek zmarego biskupa zagarnie dobra lub kae zagarn, czyli by ksiciem by, czy jakkolwiek znakomit osob lub urzdnikiem, bez wszelkiej rnicy niech bdzie wyklty. Ale i ten, kto zabrane dobra kos'cielne przyjmie, a zabranych zupenie nie zwrci albo za zupene ich oddanie nie zarczy, ten take jako wsplnik tego s'witokradztwa zarwno ma podpada tej samej karze.

Znaczy to, e na zjedzie w czycy dobra duchowiestwa uwolnione zostay od ciarw dwch odwiecznych i cile dotychczas przestrzeganych praw. Jedno z nich gosio, e urzdnicy ksicy mog da podwd i ywnoci w czasie podry. Drugie - znane w caej Europie ius spolii, czyli prawo upu - pozwalao ksiciu zabiera ruchomy majtek zmarego bisku pa. By to pierwszy w naszych dziejach immunitet, akt zrzeczenia si przez panujcego czci swych uprawnie na rzecz okrelonej grupy spoecznej. Dlatego wanie zjazd w czycy jest wypadkiem wanym i godnym zapami tania. Oczywiste jest, e ulgi dotyczyy majtku biskupw, a nie chopw

116

bezporednio, ktrym duchowny zwierzchnik mg nadal wyznacza daniny i powinnoci. Mwic obrazowo i stylem biblijnym, chodzio o to, kto bdzie strzyg owieczki. Uchway zjazdu czyckiego zatwierdzi papie Aleksander III, ktrego boskim wyrokiem i panowanie Kazimierza zostao utwierdzone, aby wola ojcowska adnej mu nie stawia przeszkody". - Owa wola ojcowska" to testament Krzywoustego, ktry za rzdw Kazimierza przestawa ju obo wizywa. Podzia kraju na lune ksistwa odbi si mocno i na polityce zagranicznej. Kada dzielnica interesowaa si sprawami bezporednich ssiadw, tracc z oczu inne zagadnienia. Dla rzdzonej przez Kazimierza Maopolski wana bya Ru - Pomorze Zachodnie jej nie obchodzio. Sprawiedliwy onaty by z Helen, ksiniczk kijowsk. Wadcy granicz cych z Polsk ziem zabuaskich nie zwracali w tym czasie uwagi na ksistwo wodzimiersko-suzdalskie, potniejce na dalekiej pnocy. Prowadzili poli tyk wasn i nadzwyczaj pogmatwan. Mieszajc si do niej Kazimierz zdoa rozcign wpywy polskie na Brze, Drohiczyn, Wodzimierz i Halicz. W tym samym okresie w sprawy ruskie wdali si i Wgrzy, o ktrych pomoc zabiega jeden z wygnanych dynastw, Wodzimierz Jarosawowicz. Proba jego odniosa do oryginalny skutek. Bela wgierski uj si za krzywd, ale samego pokrzywdzonego oku i wtrci do wizienia, po czym zajwszy Halicz ogosi wasnego syna - Andrzeja - krlem halickim. Po acinie tytu ten brzmia Rex Galatiae, od czego wywodzi si wana ongi, a i dzi jeszcze do popularna nazwa Galicji. Wodzimierz zdoa jednak przekupi stra, uszed z ciemnicy i zwrci si o pomoc do Polski. Wojsko Kazimierza wyparo Wgrw z Halicza i przywrcio mu tron. W roku 1191 kilkudziesiciu maopolskich wielmow uknuo przeciw Kazimierzowi spisek, przywoujc z powrotem Mieszka Starego, ktry zaj Krakw pomimo obrony zorganizowanej przez biskupa Pek. Wkrtce jednak Sprawiedliwy odzyska stolic, w czym dopomogli mu ksita ruscy. Ostatnim czynem Kazimierza bya zwyciska wyprawa na Jadwingw. Kazimierz zmar w roku 1194, w okolicznociach tajemniczych. Byo to podczas uczty.
Kiedy [...] wszyscy wsplnie si radowali - pisze Kadubek - krl, ta jedyna i szczeglna gwiazda pastwa, wlas'nie wtenczas, gdy niektre pytania o zbawieniu duszy kapanom zadawa, w ychyliwszy may puchar na ziemie upad i umar.

117

Nie by Kazimierz krlem, chocia przepeniony uwielbieniem mistrz Win centy stale go tak nazywa. Wolno wtpi, czy podczas owej biesiady naprawd toczya si dyskusja o zbawieniu duszy. Nie jest wykluczone, e Kadubek upikszy tak opowiadanie - ku zbudowaniu czytelnikw. Bardzo za to praw dopodobne, e Kazimierz skona otruty. Pomimo pokoju z Mieszkiem Starym, zawartego dziki pos'rednictwu arcy biskupa Piotra, czasy byy nadal niespokojne. Pisze wprawdzie Kadubek, e wszystkich przy mierci Kazimierza jedno i to samo yczenie opanowao, to jest aby mogli z nim razem umrze" - aie ju nastpne zdanie przeczy temu: Lecz nie zbywao w tej chwili i na takich, ktrzy potajemnie wzdychali do tego, eby na swoj stron przycign panw i namiestnikw lub osierocony tron zaj." II

Monowadztwo, ktre za rzdw Kazimierza tak wiele zyskao, po jego s'mierci dokonao nastpnego kroku. Idc za zdaniem biskupa krakowskiego Peki uznao, e ma prawo wybra sobie ksicia spos'rod czonkw dynastii Piastw. W przemwieniu biskupa Pelki znalazo si twierdzenie stanowczo godne przytoczenia:
Nie stoi temu na przeszkodzie nawet ustawa przodkw, ktra zastrzega, aby starszy z uro dzenia zawsze mia prawo do panowania, poniewa papie Aleksander i cesarz Fryderyk, majcy wadz do nadawania i znoszenia praw, ustaw t zupenie znies'li, skoro obadwa za ycia jeszcze starszego Mieszka - Kazimierza w tym samym rzdzie ustanowili i zatwierdzili.

Jeli nawet oracja ta jest kompozycj Kadubka, to zawarte w niej argumenty nie zostay wzite z powietrza, musiay mie wtedy obieg. Teza biskupa Peki rwnaa si zwykemu przekreleniu kierowniczych zasad polityki Chrobrego, miaego i Krzywoustego, ktrzy adnemu postronnemu czynnikowi nie przyznawali mocy nadawania i znoszenia praw w Polsce". Zmary Kazimierz osieroci dwch synw, zrodzonych z Heleny ruskiej: Leszka Biaego oraz Konrada, znanego w dziejach jako Konrad Mazowie cki. Moni atwo pogodzili si co do samej zasady wyboru panujcego, ale

118

pokcili w sprawie osoby. Duchowni opowiadali si za Leszkiem, s'wieccy pod przywdztwem wojewody Mikoaja - woleli znowu przyzwa do Krakowa Mieszka Starego. Na razie przeway Leszek. Poniewa mia dwanas'cie lat, powoano regencj, skadajc si z monowadztwa. Gwne role grali w niej: ksina Helena, biskup Peka i wojewoda Mikoaj. Tymczasem Mieszko Stary, wspomagany przez Piastw lskich, wystpi zbrojnie w obronie swych praw. Druga strona przywoaa na pomoc najwy bitniejszego z ksit ruskich, Romana halickiego, wychowanka Kazimierza Sprawiedliwego. W roku 1195 doszo do krwawej i nie rozstrzygnitej bitwy nad rzeczk Mozgaw. Mieszko Stary zosta ranny, a uszed z yciem tylko dlatego, e prosty onierz, ktry na uderzy, w ostatniej chwili rozpozna w nim ksicia. Zgin za to przebity oszczepem syn jego, Bolesaw. Roman halicki odnis kilka ran, a oddziay ruskie ustpiy z pola. Jeszcze dwukrotnie moni, midzy ktrymi nie byo zgody, wzywali Mie szka Starego na tron krakowski. Po jego s'mierci w roku 1202 przez kilka miesicy panowa na Wawelu jego najstarszy syn, Wadysaw Laskonogi, dziedziczcy po ojcu energi, zdolnoci i szersze horyzonty polityczne, zwo lennik silnej wadzy ksicej, niechtny deniom duchowiestwa. Dla ogromnego wzrostu niektrzy zwali wtedy Laskonogiego Wielkim". W tyme roku 1202, po s'mierci wojewody Mikoaja, ktry sprzyja Laskonogiemu, dokona si nastpny przewrt paacowy. Leszek Biay powrci do Krakowa z sandomierskiego wygnania (gdzie przebywa wskutek sporu swego opiekuna, wojewody Goworka, ze wspomnianym ju Mikoajem). Laskonogi uszed do dziedzicznej Wielkopolski. Nie wyrzek si jednak myli powrotu na Wawel. Miao mu to umoliwi przymierze ze znanym nam ju Romanem halickim. W chwili jednak, kiedy ksi ruski uderzy na Maopolsk, Lasko nogi zajty by gdzie indziej - odpiera najazd duski na Pomorze. Tote hufce Leszka i Konrada, prowadzone przez wojewod mazowieckiego Krystyna, rozbiy Rusinw w sawnej bitwie pod Zawichostem w roku 1205. Dramatyczny przebieg starcia godzien jest wspomnienia, poniewa dostar czy watka pies'niom czy poematom w jzyku polskim. Przez setki lat piewano je i opowiadano na widowiskach publicznych, lecz nikt nie zatroszczy si o ich spisanie. Ksi Roman poczyna sobie bardzo lekkomylnie. Przeprawi si z duym wojskiem na lewy brzeg Wisy, gdzie 19 czerwca o wicie uderzyli na Polacy, amic zacity opr i spychajc wroga w stron rzeki. Kto mia lepszego konia lub umia pywa, rzuca si w wod, inni ginli. Roman, pod ktrym zabito konia, przeprawi si na jakiej starej szkapie i poleg w czasie ucieczki. Na

419

prawym brzegu zbierali si ocaleni, patrzc na pyncych swoich i obcych oraz na rze. Podmyte pewnie urwisko nie wytrzymao ciaru tumu pancernych jedcw - runo wraz z nimi do rzeki. - Ciao Romana podjli Polacy z pobojowiska i pochowali w Sandomierzu. Rusini wykupili je pniej za wielk cen srebra, przewieli do Wodzimierza i tam pogrzebali. Roman, trzeba przypomnie, wystpowa jako sprzymierzeniec Laskonogiego. Chcia dopomc w odzyskaniu Krakowa, co mu jednak nie przeszka dzao wojowa w Polsce w sposb mocno okrutny. Osobowo i postpowanie Wadysawa Laskonogiego zasuguj na uwag, poniewa polityka jego wie si poniekd ze sprawami szerszej, oglnoeuro pejskiej natury. Ksi ten znajdowa si w staym sporze z arcybiskupem gnienieskim - Henrykiem Kietliczem -jednostk bardzo wybitn, zaartym obroc praw Kos'ciola i zwolennikiem reform, ktre w zachodniej Europie wziy gr ju w czasach Grzegorza VII, ale do Polski jeszcze nie dotary. Wspzawodnikiem Laskonogiego by rwnie jego rodzony bratanek-^wnuk Mieszka Starego - Wadysaw Odonic, zwany przez wspczesnych Plwaczem. Ten, w jaskrawym przeciwiestwie do polityki stryja, stale ulega ducho wiestwu i szuka jego poparcia. W Rzymie rzdzi podwczas Innocenty III (Lotariusz hr. Segni). Mozaiki i malowida przechoway nam jego wygld. Gdyby nie tiara i inne oznaki god noci, nikt by nigdy nie pozna, e oglda wizerunek osoby duchownej. Inno centy III mia twarz wodza nawykego rozkazywa i ama wszelki opr si. i wyksztacenia by nie tylko teologiem, lecz i prawnikiem. Teoria, ktr sam wyznawa i innym narzuca, gosia, e wszelka wadza wiecka musi podlega duchownej. Nie byo wic ju mowy o wyzwoleniu papiestwa spod przewagi cesarskiej, lecz o odwrceniu tamtego porzdku rzeczy - o posuszestwie wszystkich stolic katolickiej Europy wobec Rzymu. Innocenty III umacnia po prostu wieckie panowanie papiey nad wiatem. Cesarz niemiecki zoy mu hod i uzna si lennikiem. Okrutny i przebiegy krl angielski - Jan Bez Ziemi - oddal sw koron w rce legata papieskiego i otrzyma j z powrotem - ale ju jako lenno. U schyku rzdw potkn si jednak Innocenty III. W roku 1215 Jan Bez Ziemi ogosi do dzisiaj obowizujc Wielk Kart Wolnoci, fundament swobd obywatelskich Wielkiej Brytanii. Uczyni to wbrew swej woli, zmu szony przez spoeczestwo, i ani myla o wykonywaniu jej postanowie. Papie, jako zwierzchnik Anglii, bull z dnia 24 sierpnia 1215 r. rzuci kltw na szlacht i miasto Londyn, zabroni stosowa Kart i potpi j gwatownie. Ale Anglicy odmwili mu posuszestwa w sprawach wieckich, signli po 120

bro przeciw Janowi, w padzierniku tego roku powoali na tron Ludwika, syna krla Francji Filipa Augusta. 2 czerwca 1216 r. Ludwik stan w Lon dynie i odebra hod jako panujcy. Sprawa Wielkiej Karty Wolnoci zapowiadaa, e wieckie uroszczenia papiestwa czeka klska. Potga Rzymu, stojca u szczytu za Innocentego, w kilkadziesit lat pniej miaa nagle run w starciu z krlami Francji, ktrych wadza nosia wtedy charakter o wiele bardziej demokratyczny i ludowy, ni si to zazwyczaj przyjmuje. Na razie jednak arcybiskup Henryk Kietlicz mia si do kogo odwoywa w sporze z Laskohogim, ktrego nie omieszka oboy kltw. Kietliczowi chodzio nie tylko o wykonywanie postanowie czyckich, ktre zama Laskonogi, zagarniajc mienie jednego ze zmarych biskupw. Jeszcze waniejsze byo rozcignicie na Polsk reform gregoriaskich, zaka zujcych mianowania biskupw przez panujcego, nabywania godnoci du chownych za pienidze i wprowadzajcych bezenno duchowiestwa. A do roku 1197 maestwa ksiy zaliczay si w Polsce do rzeczy zwy czajnych i uznawane byy za wane. Inaczej - ale te nie zawsze - dziao si tylko z biskupami, ktrzy w znacznej czci rekrutowali si spord zachod nioeuropejskich zakonnikw. Jeszcze w poowie XIII w. y w Wielkopolsce niejaki Ogierowicz, legalny syn biskupa wocawskiego, Ogiera. W 1197 r. przyby do Polski legat papieski Piotr, kardyna Kapui, przy woc zakaz maestw ksiy. Duchowiestwo polskie zachowao si wobec niego spokojnie, za to czeskie omal go nie zgadzio. O synach ksiy czyta si w rdach jeszcze dugo potem, gdy nowe prawo przyjmowao si powoli i z oporami. Wygnany z Gniezna przez Laskonogiego, ruszy arcybiskup Kietlicz do Rzymu, gdzie uzyska zdecydowane poparcie papiea Innocentego. Na mocy jego postanowie doszo w Polsce w roku 1207 do pierwszego obioru biskupa przez kapitu bez wtrcania si wadzy wieckiej. Zosta nim Wincenty Kadubek, kronikarz. t W roku 1210 ksita Leszek Biay, Konrad Mazowiecki i Wadysaw Odonic na zjedzie w Borzykowej uznali wszystkie wolnoci i przywileje Kocioa w Polsce. W pi lat pniej wesp z Kazimierzem, ksiciem Raci borza, potwierdzili to na zjedzie w Wolborzu. Tym razem duchowiestwo uzyskao te przywilej wasnego sdownictwa w oparciu o prawo kanonicz ne. W ten sposb kler zdoby w Polsce bardzo znaczn niezaleno od wadzy pastwowej. Poniewa za Leszek Biay i Wadysaw Odonic poddali si pod

121

protekcj Innocentego III (przykad ich nas'ladowal w roku 1227 witopek gdaski), utrwalia si zawislos' Polski od Rzymu. Leszek Biay by wlas'ciwie ju tylko ksiciem dzielnicowym, krakowsko-sandomierskim. Mazowszem rzdzi modszy ode Konrad i aczkolwiek obaj bracia dawali rzadki podwczas przykad zgody, to jednak ziemie Leszka odcite byy cakowicie od Pomorza, ktre winno mu byo podlega. Mowa naturalnie o Pomorzu Gdaskim, bo Zachodnie ju od dwudziestu lat pozostawao w zawislos'ci najpierw od cesarza, a potem od Danii. Usamodzielnienie si ksit gdaskich byo zjawiskiem ciekawym i w dziejach polskich pod pewnym wzgldem wyjtkowym. Wadz zagarna tam rodzina wywodzca si, jak ju wiemy, od urzdnika ksicego imieniem Sambor. Wypadki takie to chleb powszedni w wczesnych Niemczech, gdzie rozmaici dostojnicy prowincjonalni cigle uzurpowali sobie-rzdy. Polska te si rozdrabniaa na mae ksistwa, ale u nas panowanie nad nimi sprawowali czonkowie ogromnie ju rozrodzonej dynastii Piastw. Kariera potomkw urzdnika zdarzya si w Polsce raz jeden, wlas'nie na Pomorzu Gdaskim. Idc w s'lady ojca zwraca Leszek piln uwag na sprawy graniczcych z Polsk ksistw ruskich. Po zabitym pod Zawichostem Romanie dziedziczyli maoletni synowie, Daniel i Wasylko. O wpywy i wadz na Rusi w dalszym cigu ubiegali si te Wgrzy. Po rozmaitych bitkach i ukadach doszo do maestwa krlewicza wgier skiego Kolomana z crk Leszka Biaego, Salome, ktrzy w roku 1214 na czas krtki osiedli na tronie w Haliczu. Daniel Romanowicz uzyska przeciw nim poparcie innych ksit ruskich oraz bojarw i sprzymierzy si z Litwinami. Koloman musia ustpi z Halicza, a Leszek w roku 1219 zawar pokj z Rusi. Smutnym spadkiem po tych kombinacjach okazay si najazdy litewskie, ktre odtd raz za razem miay spada na Polsk. Koniec rzdw i ycia Leszka Biaego by tragiczny. Ksi ten niczym specjalnym nie odznaczy si w dziejach Polski, ale pewne wiadomos'ci s'wiadcza o nim dodatnio. W dobie krucjat, kiedy ziemie pogan uwaano za niczyje,-a chrzes'cijanski wadca by po prostu zobowizany do szerzenia wiary mieczem - Leszek gosi odmienny program. Nie chciai mianowicie nawraca Prusw si. Doradza zakadanie w ich kraju os'rodkow handlowych, co miao uatwi przenikanie religii katolickiej drog pokojo w. Warto zapamita ten szczeg. Dowodzi on, e tolerancja i sklonnos'c do wspycia z innowiercami na ludzkich warunkach istniay ju w Polsce pia stowskiej i nie zanikay nawet w dobie gbokiego upadku politycznego.

122

Na wypraw krzyow Leszek nie wyruszy, wyjas'niajac papieowi, e w Palestynie brak piwa i miodu, bez ktrych y nie mona. W roku 1227 wybra si za to w kierunku Pomorza Gdaskiego, ale tam nie dojecha. Dziaa w porozumieniu z Wadysawem Laskonogim oraz z dzie dzicem Wrocawia, ksiciem Henrykiem Brodatym, o ktrym wkrtce pom wimy obszerniej. Przeciwnikiem ich by Wadysaw Odonic-Plwacz, w znany nam ju zwolennik opierania si na wielmoach duchownych. Opanowawszy pnocn Wielkopolsk zawar on przymierze ze witopekiem gdaskim. Leszek Biay, Wadysaw Laskonogi i Henryk Brodaty obradowali w Gsa wie. Odonic, ktry umylnie zwczy i wypatrywa sposobnej chwili, napro wadzi na nich ludzi witopeka. Napad przyszed niespodziewanie, kiedy wielu z uczestnikw zjazdu zay wao ani. Leszek zdy z niej wyskoczy, dopad konia i j uchodzi w ^kierunku Marcinkowa. Zgin docignity na polach przylegajcych do syn nego Jeziora Biskupiskiego. Henryk Brodaty odnis Kilka ran i niechybnie straciby ycie, gdyby go nie osoni wasnym ciaem rycerz Peregryn z Weissenburga, ktrego pami sawiono odtd jako wzr wiernoci i powicenia. Ludzie witopeka mordowali kadego, kto si nawin pod n, nie szcz dzc bezbronnych i nagich. Stare prawo rodowe zobowizywao Konrada Mazowieckiego do pomsz czenia mierci brata. Nie doszo jednak do tego, bo ksi z Pocka myla przede wszystkim o spadku po zabitym. Leszek Biay - onaty z Grzymislaw, ksiniczk uck - osieroci pto rarocznego syna Bolesawa, pniej nazwanego Wstydliwym. Do opieki nad nim byo a trzech kandydatw: Wadysaw Laskonogi, a to na mocy ukadu zawartego jeszcze za ycia Leszka, Konrad Mazowiecki, jako rodzony stryj, i wreszcie Henryk Brodaty, proszony o to nieco pniej przez sam wdow. Monowadztwo krakowskie po zjedzie w Cieni pod Kaliszem postanowio powoa Laskonogiego. Zastrzeono, e nastpc tronu pozostanie maoletni Bolesaw. Laskonogi musia potwierdzi przywileje duchowiestwa oraz poprzysic, e bdzie zachowywa prawa suszne i godne wedug rady bis kupa i baronw". Rozpocza si w kraju wojna, bo Konrad Mazowiecki ani myla zrzeka si swych planw. Ale moni krakowscy wcale nie pragnli oglda go na tronie, Grzymisawa moga ponadto obawia si o ycie syna, gdy Konrad syn z okruciestwa. Kiedy Laskonogi nie zdoa umocni si w Krakowie, wdowa wezwaa Henryka Brodatego.

123

Popierajce Konrada oddziay ruskie wdary si a pod Kalisz i na lsk. Henryk Brodaty dosta si do niewoli i ledwie z trudem odzyska wolno. Laskonogi walczy zacicie z Odonicem, ktrego nadal popierao duchowie two. Umierajc na lsku w roku 1231 przela wszystkie swe prawa do Wiel kopolski i Maopolski na Henryka Brodatego. Konrad Mazowiecki nie zdoa opanowa na stae Krakowa i Maopolski. Jego zacieka walka o ten kraj dlatego tylko jest wana i zasuguje na wzmian k, e odwrcia uwag ksicia Mazowsza od tego, co si wspokzes'nie dziao na prawym brzegu dolnej Wisy. A urzeczywistniay si tam wias'nie skutki pewnych bardzo aosnych postanowie i ukadw, zawartych troch wczeniej. -. Uganiajcy si za marzeniem o tronie Konrad ani spostrzeg^e tymczasem za jgo plecami dokonywuj si rzeczy, majce w przyszlos'ci podway sam byt pastwa polskiego.

III

W roku 1225 Konrad Mazowiecki rozpocz ukady polityczne z Zakonem Teutoskim Najs'witszej Marii Panny - z Krzyakami. Dzieje tragicznej pomyki pokole i dzieje jakby zego sumienia ci y bd nad wiekami pruskiej historii" - pisze historyk prof. Karol Grski. Pomyka Konrada Mazowieckiego bya na pewno tragiczna, jego umysowa i polityczna nieudolno niewtpliwe. Jednake wnioski, jakie opinia pu bliczna wysnuwa z faktu sprowadzenia Krzyakw nad Wis, bywaj zbyt pochopne. Pobieny nawet rzut oka na okolicznoci towarzyszce wydarzeniu wiele wyjani. Ju w XII w. zacza si tworzy wielka batycka droga handlowa z Niemiec pnocnych, z Lubeki, przez Visby na wyspie Gotlandii do uj Dwiny i Narwy. O panowanie nad tym szlakiem toczya si zacita walka midzy Niemcami a Dani. U schyku XII w. zakonnik Meinhard z Segeberg prowa dzi misj nad doln Dwin i zaoy tam pierwsze niemieckie osiedle eskll. Pniej ruszy biskup .misyjny Albert Buxhoevden, prowadzc flot zoon z dwudziestu trzech okrtw. W roku 1201 zaoy on u ujcia Dwiny Ryg, gdzie skupia si handel idcy a do Morza Czarnego. Albert cieszy si poparciem papiea Innocentego III, ktry w roku 1204 zatwierdzi niemiecki 124

Zakon Kawalerw Mieczowych, majcy na celu podbj kraju, to znaczy ziem dzisiejszej otwy i Estonii. Pocztkowo Dania hamowaa niemieckie zapdy w tamtych stronach. Krl jej - Waldemar II Zwyciski - w roku 1219 wygra bitw z Estami, zakadajc na jej miejscu Reval. Legenda gosi, e w czasie tego starcia spada z nieba chorgiew duska, czerwona z biaym krzyem. Ale ju wkrtce Niemcy wzili gr, zajmujc Dorpat, Narw i wysp Ozyli. Widzimy wic, e Niemcy bardzo wczenie zwrcili uwag na ziemie ludw batyckich oraz ssiednich i e zaczli je systematycznie podbija. Wedle poj wczesnych akcja ich znajdowaa uzasadnienie prawne, poniewa Batowie i Estowie cigle jeszcze trwali w pogastwie. To samo odnosio si do ssiadu jcych z Polsk Prusw. Mona wic przyj za pewne, e gdyby nawet Konrad Mazowiecki nie zaprosi Krzyakw, to Niemcy i tak rozpoczliby podbj Prus, docierajc do nich w ten sam sposb, w jaki dotarli do uj Dwiny - drog morsk. W dobie 'krucjat i zacitego tpienia innowiercw los sabych ludw pogaskich by przesdzony. Pod pozorem szerzenia prawdziwej wiary ziemie, ich i bogactwa musiay sta si upem silnych pastw Europy zachodniej. Jedna tylko Litwa unikna tego losu, ale o tym pniej. Pamitamy, e ju Bolesaw Chrobry zmierza do ochrzczenia Prus i pod dania ich wpywom Polski. Ta sama myl nie bya obca i Krzywoustemu. Gdyby j urzeczywistniono - dzieje tej ziemi potoczyyby si inaczej, a lud i jzyk pruski przetrway, tak jak przetrwali Litwini. Polska jednak sama musiaa si broni przed cigymi atakami z zachodu, a potem na wzr caej redniowiecznej Europy popada w feudalne rozdrobnienie. To dao wielk szans zdobywczym organizacjom niemieckim, marchiom i zakonom. Pomimo to wszystko w pocztkach XIII w. polityka polska w stosunku do Prus oywia si i zacza odnosi pewne sukcesy. witopek gdaski opanowa uawy i na wschodnim brzegu Nogatu zbu dowa grd Zantyr. Osadnicy polscy licznie przenikali na pnocny wschd. Zwycizca spod Zawichosta, wojewoda Krystyn z rodu Gozdaww, stworzy system obronny przed cigymi napadami Prusw. By to acuch niewielkich grdkw wzdu Osy i Maej Osy, obsadzonych przez rycerzy z druynami. Mogy one zatrzyma nieprzyjaciela a do przybycia pomocy, ktr zapewnia odwd ruchomy. Dowodzi nim z Radzyna sam wojewoda Krystyn. Misjonarze polscy zaczli dziaalno na pograniczu pruskim. Pocztkowo kierowa t prac arcybiskup Kietlicz. W roku 1215 Innocenty III utworzy specjalne biskupstwo misyjne dla Prus,

125

ktre nadal zakonnikowi z wielkopolskiego ekna, Niemcowi Chrystiano wi. W 1217 r. Konrad Mazowiecki kaza uwizi wojewod Krystyna, potem wydrze mu oczy i wreszcie zamordowa. Przyczyny zbrodni nie s zbyt jasne. Moliwe, i wojewoda, bdcy jednostk naprawd wybitn, zanadto wyrs i zaczyna bra gr nad samym ksiciem. Okruciestwo przechodzce wszelk miar i wyobraenie stale cechowao postpowanie Konrada. W dwadziecia dwa lata po umczeniu wojewody mia tego na wasnej osobie dowiadczy jeden z gwnych oskarycieli Krystyna, ksidz Jan Czapla, kanclerz ksicy. Konrad pomwi go o wrogie knowania i natychmiast, bez sdu i pisanego wyroku, kaza torturowa i powiesi. Kilku dominikanw zdjo ciao z szubienicy, chcc je pogrzeba, lecz wtedy
ksina Agafia w szalonym gniewie odbiwszy je mnichom, jak druga Jezabel krwi kapaskiej aknca, kazaa je wrzuci na wz, do ktrego zaprzone byy dwa woy, i powtrnie na szubienicy, umys'lnie przy kos'ciele w. Benedykta wystawionej, nad Wis, naprzeciw kos'cioa katedralnego pockiego, powiesi na zastraszajcy przykad i zgroz.

Za ten uczynek Koci wykl Konrada i oboy diecezj pock interdyktem. Ksi ukorzy si i obdarzy arcybiskupa nowymi przywilejami. Dziao si to w latach 1239-1240, kiedy Krzyacy na dobre ju wdarli si do Prus. mier wojewody Krystyna zaamaa bowiem stworzony przeze system obrony pogranicza. Napady pruskie powtarzay si coraz czciej, nkay kraj, staway si nieznon zmor. Nikt nie umia poradzi sobie z nimi tak, jal przed stu laty Krzywousty zaatwi spraw pomorsk. Po mierci Leszka Biaego ca uwag zwrci Konrad na poudnie, w kierunku Krakowa . Sandomierza, kwesti za prusk postanowi rozstrzygn doranie - cudzymi rkami. Stwierdziwszy, e niebezpieczestwo niemieckie zagrozioby Prusom i bez mimowolnej pomocy Konrada Mazowieckiego, nie wolno traci z oczu innych zjawisk. Dzieje politycznej rozgrywki o ten kraj to jedyny w swoim rodzaju obraz. Uczestniczce w niej strony byy bardzo nierwne pod wielu wzglda mi, ale przede wszystkim pod wzgldem umysowym. Krzyacy, ktrych Konrad wezwa nad Wis, szkolili si przedtem w polityce wiatowej, ogarniali myl szerokie horyzonty. Nie mogli si z nimi rwna mazowieccy i inni ksita, zajci sporami o poszczeglne grdki i dzielnice. Jednym z najgorszych nastpstw utraty korony i obalenia testamentu

126

Krzywoustego by zanik orodka polskiej myli politycznej, interesujcej si sprawami caego kraju, a przez to samo i Europy. Zakon krzyacki powsta w roku 1190 w Palestynie podczas trzeciej krucjaty i oblenia twierdzy Akkonu. Jego waciwa nazwa brzmiaa: Zakon Braci Szpitala Niemieckiego Najwitszej Marii Panny w Jerozolimie. Zaoyli go mieszczanie z Bremy i Lubeki dla pielgnowania rannych i chorych, ale ju w osiem lat pniej przeksztacono go na rycerski. Wzr stanowiy dla dawniej istniejce zakony joannitw i templariuszy, gromadzce rycerzy z zachodniej i poudniowej Europy, majce ogromne bogactwa i znaczenie polityczne. Biay paszcz przekrelony czarnym krzyem sta si znamieniem wyrniajcym niemieckich rycerzy-mnichw. Krucjaty byy waciwie na wielk skal zakrojonym i tylko pozorami reli gijnymi osonitym przedsiwziciem kolonialnym, a Krlestwo Jerozolimskie - europejsk koloni w Azji. Spotykay si tam i cieray wpywy rozmaitych ,potg. Zetknicie ze wiatem muzumaskim, stojcym wtedy na wysokim poziomie kultury, bardzo wzbogacao umysy Europejczykw. Zakon krzyacki pocztkowo wegetowa i nie mg wystawi wicej ni dziesiciu rycerzy z pocztami. Niebywa karier zapewni mu dopiero czwarty z jego kolejnych przeoonych - zwanych wielkimi mistrzami - Her man von Salza, pochodzcy z Turyngii. Zrozumia on, e niemiecki zakon niewiele wskra w Palestynie, ktra interesowaa przede wszystkim kraje pooone nad Morzem rdziemnym. Naleao wic przenie jego dziaalno w takie strony, ktre obchodziy same Niemcy. W roku 1211 uzyskali Krzyacy od krla wgierskiego Andrzeja II nadanie w Siedmiogrodzie. Mieli walczy z plemionami stepowymi, jednake od razu zaczli zabiega o stworzenie tam wasnego pastwa. Ale Andrzej II osobicie uczestniczy w jednej z krucjat, w Palestynie by i wiele si nauczy patrzc z bliska na polityk zakonw rycerskich, osabiajcych i rozsadzajcych Kr lestwo Jerozolimskie. Tote po powrocie do kraju poapa si w zamierzeniach Krzyakw i nie zwracajc adnej uwagi na protesty papiea wygna ich ze swego kraju w roku 1225. Niestety, Konrad Mazowiecki, ktry wanie w tym czasie nawizywa z Krzyakami stosunki, nie mia okazji nauczenia si czegokolwiek, w niczym si nie orientowa i dziaa jakby na lepo. A gra z politykiem naprawd niezwykym, z samym Hermanem von Salza. Cesarzem niemieckim by wtedy Fryderyk II z rodu Hohenstaufw, wadca genialny i rzdzcy w sposb ju prawie nowoczesny. Dla Niemiec cesarz ten to jak gdyby obcy czowiek, gdy orodek jego potgi znajdowa si na Sycylii i 127

w Neapolu. Herman von Salza sta przy jego boku jako powiernik i najbliszy doradca. Wielkiego mistrza Zakonu wizaa przysiga posuszestwa w sto sunku do cesarza i papiea. Za Fryderyka II Krzyacy odgrywali ogromn rol polityczn. Jeden z nich zarzdza Ateacj, inni byli mami zaufania w Palestynie. Mwiono, e cae Niemcy rzdzone s wedug ich rad. Ich te upatrzy sobie cesarz na kierow nikw niemieckiej polityki na wybrzeach Batyku. Cesarstwo doywao dni swojej wielkoci i wkrtce po wietnej epoce Fryderyka II miao si zaama i utraci znaczenie na do dugi okres. Jego politycznymi spadkobiercami na wschodzie stawali si Krzyacy. - Konrad Mazowiecki ani mg odgadn, z kim sie zaczyna zadawa. W marcu 1224 r. - jeszcze przed nawizaniem rozmw z Konradem - w Katanii na Sycylii wyda Fryderyk manifest dotyczcy krajw nadbatyckich, a wic take i Prus. Herman von Salza uczestniczy w przygotowywaniu tego aktu i wywiera bezporedni wpyw na jego tre. Cesarz obiecywa narodom batyckim opiek pod warunkiem nawrcenia si na chrzecijastwo, przy rzeka im rwne prawa z innymi poddanymi i jednoczenie uwalnia je od zalenoci wobec jakichkolwiek innych ksit czy krlw. Rwnao si to ogoszeniu zasady zwierzchnictwa cesarskiego nad krajami batyckimi. W roku 1225 Konrad Mazowiecki zwrci si do Krzyakw proponujc im, by w zamian za nadanie ziemi chemiskiej podjli si obrony pogranicza mazowieckiego od strony Prus. W^ gruncie za rzeczy zamierza przy ich pomocy podbi ten kraj! Myl sprowadzenia mnichw-rycerzy nie bya nowa. Pokazywali si ju nad Batykiem joannici i templariusze, a nawet czonkowie hiszpaskiego zakonu Calatrava. Sami Krzyacy mieli na lsku wie Lasocice koo Namysowa, darowan przez Henryka Brodatego, oraz szmat ziemi nad Noteci z aski Wadysawa Odonica-Plwacza. Ale dopiero osiedlenie si ich nad Wis dawao mono szerokiej akcji politycznej, ju uprzednio starannie obmylonej i przygotowanej. W marcu 1226 r. Herman von Salza otrzyma od cesarza dokument wysta wiony w Rimini we Woszech, a stanowicy podstaw dziaania w Prusach. Fryderyk dawa Krzyakom na wasno ziemi chemisk (do czego nie mia prawa, bo Polska w tym czasie nie uznawaa zwierzchnoci cesarstwa nad sob). Pozwala im zbrojnie wkroczy do Prus, podbija je i zajmowa Zatwierdza rwnie ich prawa pastwowe, ktrym podlega mieli zarwno chrzecijanie, jak i poganie.

128

Przywilej z Rimini wyranie zmierza do utworzenia nowego pastwa nie mieckiego nad Wis, na razie na wschd od niej. Pocztkowych dziaa Krzyakw nie cechowaa energia. Konrad wybudo wa dla nich na lewym brzegu Wisy zameczek, nazwany Vogelsang, w ktrym bezczynnie osiada nieliczna zaoga. Bodziec stanowiy wypadki z roku 1228, kiedy powsta projekt zorganizowania miejscowego zakonu rycerskiego do walki z Prusami. Byli to tak zwani bracia dobrzyscy, podlegajcy cystersom z Szepetala pod Wocawkiem i biskupowi Chrystianowi. Jako uposaenie otrzymali ziemi dobrzysk pooon midzy Wis, Skrw i Drwc. . W roku 1228 Krzyacy uzyskali od Konrada ziemi chemisk, jednake bez praw zwierzchnich, ktre nadal miay nalee do ksicia. Uoyli si te z biskupem Chrystianem i w roku 1230 rozpoczli dziaania wojenne, posuwajc si w d Wisy. Przekroczyli j w roku nastpnym, budujc w okolicach dzisiejszego Torunia may grdek, ktrego stranica znajdowaa si na ga ziach olbrzymiego dbu. Jedn z pierwszych ich ofiar stal si niejaki Pipin, siedzcy w zameczku Piegza. Zbrojni mnisi schwytali go i po swojemu ukarali za to, e przyjwszy dawniej chrzest, powrci do pogastwa. Rozcito mu brzuch, przybito kiszki do drzewa i ganiano wok, a wszystkie wnetrznos'ci owiny si na pniu. Podboju Prus dokonali Krzyacy sposobami, wobec ktrych s'mierc Pipina nie jest niczym wyjtkowym. Dziaaniom zbrojnym towarzyszyy nieustanne zabiegi dyplomatyczne. W roku 1234 biskup Chrystian dosta si do niewoli pruskiej. Krzyacy bynaj mniej nie spieszyli z uwalnianiem go, odwrGtni - wyzyskali okazj, by przedstawi papieowi sfaszowany dokument, zwany kruszwickim, moc ktrego Konrad Mazowiecki rzekomo darowa im na wasno ziemi che misk i cae Prusy. Papie ogosi ten kraj wasnoci w. Piotra" i od siebie nada go Zakonowi. W kilka lat pniej - w roku 1243 - uzna Prusy za swoje lenno, w ten sposb ostatecznie umacniajc pod wzgldem prawnym pastwo Krzyakw. W roku 1237 niemieccy Kawalerowie Mieczowi znad Dwiny poczyli si z Krzyakami. Ziemie batyckie dostay si we dwa ognie. Niewiele wiemy o dawnych Prusach, aczkolwiek wspomina o nich ju Geograf Bawarski w IX wieku. Jednake midzy bajki trzeba woy opowia dania o cakowitej dzikoci tego ludu. Jeli chodzi o najwaniejsz dziedzin gospodarki, czyli o rolnictwo - Prusowie mao chyba ustpowali Polsce. Siali i zbierali zboe, hodowl traktujc jako dziedzin wan, lecz pomocnicz. Ludno dzielia si na wolne posplstwo chopskie i wacicieli niezbyt 129

wielkich majtkw. To ci ostatni - pruska arystokracja - urzdzali cigle napady- na pograniczne ziemie polskie szukajc upu, a przede wszystkim niewolnikw. Mczyzn zreszt przewanie zabijano, porywana za" kobiety i dzieci. Podbijajc kraj starali si Krzyacy przejednywa prusk szlacht, czon kw jej uznajc nawet za godnych pasowania na rycerzy, oczywis'cie po chrzcie. Sab stron Prus by ich ustrj polityczny, a mwic cilej - brak tako wego. Jednolitej organizacji pastwowej nigdy tu nie wytworzono i po prostu nie byo nikogo, kto mgby obmyli obron i pokierowa ni. W starciu z Krzyakami, ktrzy oprcz siy materialnej rozporzdzali najlepsz w caej Europie organizacj i ogromnym zasobjn^iedzy politycznej, Prusowie nie mieli ani jednej szansy zwycistwa. Dzielili si na dziewi plemion, z ktrych kade zamieszkiwao osobny obszar. Byy to: Pomezania nad Wis i Nogatem, Pogezania midzy jeziorem Drunem a grn yna, Warmia midzy Zalewem Wilanym a rednim bie giem yny (obszar tej prowincji nie by identyczny z pniejszym biskups twem warmiskim), Natangia w widach Pregoy i yny, Sambia na pwyspie tego imienia, Bareja na prawym brzegu yny, Skalowia nad dolnym Niem nem i Jawie, czyli Sudawia, na lewym brzegu Niemna nad Szeszup i Biebrz. To jeszcze nie wszystko! Kada z wymienionych prowincji dzielia si na liczne okrgi grodowe, yjce w znacznym odosobnieniu i do walki z Krzyakami wystpujce przewanie w pojedynk. Zakon natomiast dziaai systematycznie^ pamitajc o sposobach wyprbo wanych w Palestynie. Sza wyprawa, ktra natychmiast po zwycistwie budo waa zamek obronny w miejscu strategicznie decydujcym. Prusowie zdoby go nie mogli, musieli si podda. Teraz rozpoczynaa si kolonizacja kraju. W 1234 r. zaoony zosta Kwidzyn, w trzy lata pniej Elblg, co umo liwio ciganie z Niemiec posikw drog morsk. Kiedy zakadano Kwidzyn, otrzymali Krzyacy znaczn pomoc, ktr przy prowadzi burgrabia brandenburski Burchard. Jesieni tego 1234 roku zja wiy si inne posiki. Dowodzili nimi: Konrad Mazowiecki wraz z synem Kazimierzem, Henryk Brodaty, Wadysaw Odonic i witopek gdaski. Takiej zjednoczonej potdze Prusowie nie mogli si oprze i ponieli klsk nad rzek Dzierzgonia. Wkrtce jednak zaczy si pierwsze zatargi ksit polskich z Zakonem. Krzyacy podporzdkowali sobie braci dobrzyskich i zagarnli ich dobra, na lin

co nie chcia si zgodzi Konrad Mazowiecki. Skoczyo si na tym, e Kon rad odzyska swoich rycerzy i ziemi dobrzysk, ale musia odda che misk. Mniej wicej w tym czasie, w roku 1237, po klsce zadanej im przez Lit winw pod Szawlami, Kawalerowie Mieczowi przyczyli si do Krzya kw. Pierwszym z wadcw polskich, ktry zorientowa si w niebezpieczes twie, by witopek gdaski. Krzyacy chcieli mu odebra nalece do oba wybrzea Nogatu. witopek nie czeka, a go zaskocz, lecz uderzy pier wszy, zamkn Zakonowi drog wilan i wezwa Prusw do powstania, ktre te wybucho. Walka trwaa sze lat. Przeciwko sobie mia witopek Zakon, Konrada Mazowieckiego, ksicia Wielkopolski Bolesawa Pobonego, dwch wasnych braci oraz papiea, ktry ogosi krucjat w Prusach. W roku 1248 stan pokj. witopek musia odda ziemie na prawym brzegu Wisy. -, Podbj reszty Prus nie trwa ju dugo. Uderzenie wychodzce jednoczenie z zachodu i ze wschodu dao Krzyakom Zalew Kuroski. Byo to w latach 1252-1254. Wzniesiono wtedy Memelburg, czyli Kajped. W roku 1255 przyby Krzyakom z pomoc krl czeski Przemys Ottokar II. Wsplna wyprawa dotara do ujcia Pregoly, a postawiony tam grd na cze dostojnego gocia nazwano Krlewcem. Podbj Prus zosta ostatecznie zakoczony w roku 1283. Od chwili, kiedy pierwsze oddziay krzyackie pod wodz mistrza krajowego Hermana von Balk przekroczyy zachodni granic tego kraju, mino rwno p wieku. Midzy doln Wis a Niemnem powstao wic nowe pastwo niemieckie. aleko mu wtedy byo do narodowego charakteru. Pragnc wzmocni ywio niemiecki, sprowadzali Krzyacy i obdarowywali przywilejami ludno z Rzeszy, nie tylko rycerzy, lecz take - a nawet przede wszystkim - mieszczan i chopw. Szlachta pruska, ta mianowicie, co przyja chrzest i nie uczestniczya w powstaniach, zachowaa prawa i stanowia warstw drobnego rycerstwa. Chopstwo pruskie, przeladowane okrutnie, popado w cik niewol i masowo gino. W pocztkowym okresie Zakon wzbrania mu nawet zawie rania maestw. Ale przez dugi jeszcze czas kraj nie mia charakteru- niemieckiego. Z Mazowsza napyno wielu osadnikw polskich, ktrzy pomimo ucisku zacho wali narodowo a do naszych czasw. Leca nad Wis i Nogatem Pomezania ju podczas podboju krzyackiego bya w poowie polska. Dzisiaj o dawnej historii Prus niezbicie wiadcz nazwy miejscowoci, acz-

131

kolwiek Krzyacy zawsze usiowali narzuci nowe miana. Nazwy te przecho dziy bardzo dziwne koleje. Raz polscy przybysze przejmowali je wprost od Prusw i polszczyli, to znw otrzymywali je w postaci ju zgermanizowanej. Bywao i tak, e dawny dwik pruski brzmia w nowym sowie niemie ckim. Reszel na przykad wywodzi si wprost od staropruskiej nazwy Resl, zapi sanej ju w 1254 r., Wgorzewo za" pochodzi od rzeki Wgorapi, ktra jeszcze w 1326 r. zwaa si Wangrapia, czyli krzywa lub pynca parowami rzeka. Inaczej byo z Olsztynem, po niemiecku Allenstein. Pocztek temu sowu daa staropruska nazwa rzeki, nad ktr ley miasto - Alna. W polskim jzyk miano to brzmiao pocztkowo Lana, w niemieckim - Alle. Raz jeszcze si okazuje, e mona wytpi^aard, ale adna sil nie zdo;< zgadzi mowy ludzkiej utrwalonej na pimie.. IV Kiedy na pnocy kraju dokonywa si tragiczny w skutkach podbj krzy acki, poudniowy zachd by widowni wydarze, trudn, ale wyran drog zmierzajcych do zjednoczenia Polski. Mys'1 o nim istniaa waciwicnieprzerwanie. Wprawdzie Kazimierz Spra wiedliwy zwichn postanowienia testamentu Krzywoustego, ale do przywr cenia jednoci dy Mieszko Stary, po ktrym zamysy te dziedziczy Wa dysaw Laskonogi. Pamitamy, e umierajc na lsku w roku 1231 zapisa or swe ziemie i prawa Henrykowi Brodatemu. By to syn Bolesawa Wysokiego, a wic wnuk Wadysawa Wygnaca Rodzi si z Niemki, Adelajdy, hrabianki Sulzbach. Jego starszy i przyrodni brat Jarosaw (urodzony z ksiniczki ruskiej Wiaczesawy) zosta biskupem wrocawskim. Jeszcze przedtem, po zajadych sporach rodzinnych, ktrych agodzeniem zajmowa si Kazimierz Sprawied liwy, dano mu jako wyposaenie Nys i Otmuchw. Jarosaw nie. cierpia wasnej familii, wic zapisa te miasta i ziemie biskupom wrocawskim, ktrzy pniej przybrali tytu ksicy, dbajc za o swe dziedzictwo, rozbudowali i ozdobili Nys tak wietnie, e zaczto j nazywa lskim Rzymem. lsk wczesny wyrnia si od innych dzielnic polskich rozwojem gospo darczym, kultur oraz bliskimi zwizkami z zachodni Europ. Ju Bolesaw Wysoki by czowiekiem wyksztaconym i otartym w wiecie. Zmar w roku 1201, przekazujc rzdy synowi Henrykowi, ktry opierajc si na rycerstwie i bogatych miastach potrafi rozwin i urzeczywistni szeroki program poli tyczny.

. 132

Na lsku istniao w tym czasie szedziesit sze grodw, otoczonych podgrodziami, czyli osadami o charakterze niewtpliwie miejskim. Potnie rozwijao si hutnictwo oraz grnictwo. Dobywano midzy innymi srebro. Z tego wszystkiego - z opat, czynszw, kar sdowych - cign ksi znaczne dochody. Jak mg, uatwia chopom osadnictwo. Na lsku najwczeniej zaczli wieniacy spaca powinnoci nie w naturze, lecz gotowym pieni dzem, ktry to system by bez porwnania dogodniejszy i sprzyja gospodar ce. Henryk oeni si z Jadwig, ktr jeszcze w tym samym stuleciu XIII Koci zaliczy w poczet witych. W chwili lubu oblubienica miaa dwa nacie wiosen, pierwsze dziecko urodzia w trzy lata pniej. w. Jadwiga bya rodowit Niemk, ksiniczk Meranu. Od dziecka wychowywana najpierw we Francji, a potem nad Odr, znaa nasz jzyk i pami o niej nierozdzielnie naley do polskiej tradycji lska. Pochodzia z tego rodu, z ktrego wywodzi si w. Otto - ten sam, co z rozkazu Krzy woustego chrzci Pomorze". Jedna jej siostra - Engeltrudis - bya krlow Francji, druga - Gertrudis - Wgier. W roku 1209 - wydawszy ju na wiat szecioro dzieci - maonkowie zoyli w katedrze wrocawskiej lub czystoci dozgonnej. Na pamitk tego zdarzenia ksi zapuci brod, ktrej nigdy nie strzyg, i std jego przydomek. Jadwiga rozpocza odtd surowy ywot mniszki. Jej ukochane dzieo, wietny koci i klasztor w Trzebnicy, budowano od roku 1203. Przy tej okazji ksi Henryk powzi oryginalne postanowienie: ogosi, e wszystkie wyroki mierci wydawane'w jego pastwie maj by zamieniane na przymusow prac w Trzebnicy. Nie wiadomo, czy nie wpy no to na zbyt pochopne szafowanie kar gwn. - Osada, ktra powstaa przy klasztorze, otrzymaa prawa miejskie w roku 1224. Henryk Brodaty by tym panem Wrocawia, ktry przenis punkt cikoci miasta na lewy brzeg Odry, budujc tam zamek. Pierwotna, najdawniejsze czasy piastowskie pamitajca twierdza staa na cyplu Ostrowa Tumskiego, obok dzisiejszego kocioa w. Marcina. Mdry, ambitny i zapobiegliwy ksi nie zmarnowa moliwoci, jakie si przed nim otworzyy z tytuu testamentu Laskonogiego oraz opieki nad maoletnim synem Leszka Biaego, Bolesawem Wstydliwym, przebywajcym w Sandomierzu. Konrad Mazowiecki obrzyd ju Maopolsce, co te nie byo bez znaczenia. W roku 1232 Brodaty przej wadz nad t dzielnic, a w roku nastpnym zabra si do opanowywania Wielkopolski. Rycerstwo tamtejsze podnioso wanie otwarty bunt przeciwko Wadysawowi Odonicowi, ktrego

133

stale.popiera kler. Ostatecznie Henryk Brodaty zaj Pozna i Kalisz. Wpraw dzie wadza jego nie bya jeszcze umocniona, trwa spr z arcybiskupem gnienieskim Pek i na gow bogobojnego ma s'w. Jadwigi spadla kltwa kocielna, ale pokj zawarty w roku 1234 przynis mu bardzo znaczne korzyci: wszystkie ziemie na lewym brzegu Warty uznay go swym pa nem. Tak wic u schyku ycia stary ksi ujrza si zwierzchnikiem poowy ziem : polskich: lska, Maopolski i poudniowo-zachodniej Wielkopolski. Dziery sam Krakw, orodek i.symbol jednoci pastwa! Zaraz te zacz przemyliwa o koronie krlewskiej dla syna, Henryka II zwanego Pobonym. Henryk Brodaty umar w roku 1238. w. Jadwiga przeya go o pi lat. Obydwoje" spoczli w kociele trzebnickim. Henryk Pobony nie zawid planw ojca i okaza si jego godnym nastpc. Dy do zdobycia korony, ale zrcznie zmieni lini polityczn. O ile ojciec z koniecznoci opiera si na porozumieniu z cesarzem, o tyle syn przerzuci si na stron papiea Grzegorza IX, walczcego wanie z Fryderykiem II. Papie wszak by szafarzem koron. Spr z arcybiskupem gnienieskim Henryk Pobony zaagodzi, a samo Gniezno przyczy do swoich ziem. W roku 1239 pobi Brandenburczykw i arcybiskupa magdeburskiego, obroni Lubusz i odebra Niemcom Santok. Tego wszystkiego zdy dokona w przecigu trzech lat zaledwie. Zgin wczesn wiosn 1241 r. Wypadki, ktrym nikt w ., Polsce ani w Europie zapobiec nie mg, przerway wietnie si zapowiadajce dzieo jednoczenia kraju pod berem dziedzicw Wrocawia. Mowa o najedzie Tatarw. Znaczenie jego dla Polski i krajw, ktrych historia stale przeplata si z nasz, byo tak olbrzymie, e trzeba mu powici sporo uwagi i cofn si w czasy nieco dawniejsze. W roku 1206 kurutaj - jakby sejm mongolski - zwoany nad rzek Ononem, dopywem Bajkau, uzna i ogosi niejakiego Temudyna, syna Jesugeja, Czyngis-chanem, czyli wadc, chanem powszechnym. Wybrany mia wtedy lat pidziesit. Urodzi si w roku 1155 lub 1156 w jurcie ojca, wodza jednego z plemion mongolskich. Legenda gosi, e noworodek trzyma w zacinitej pistce grudk skrzepej krwi. Niedawno.mwilimy .o tym, e znakomicie zorganizowanym Krzyakom wystarczyo zaledwie p stulecia na podbj kraju pooonego midzy doln Wis a Niemnem... W roku 1206 Czyngis-chan by dopiero zwierzchnikiem plemion mongol skich yjcych z pasterstwa i upieczych wypraw. Sam je zjednoczy, gdy wczenie osierocony utraci wadz nawet nad druyn nukerw - wojowni-

134

kw - ojca i musia zaczyna od niczego. W p wieku po owym kurutaju nad Ononem nastpcy Czyngis-chana niepodzielnie wadali na obszarze od Dnie pru i Donu po lewy brzeg Jangcy i Kore wcznie, a podlegay im ponadto ksistwa ruskie wraz z Kijowem i Moskw. Nie mona zaprzeczy, e Czyngis-chan by jednym z najbardziej genia lnych wodzw i organizatorw, jakich zna historia. Ale trzeba te pamita, e triumfy swe w bardzo duej mierze zawdziczali Mongoowie umiejtnociom zapoyczonym od ludw o prastarej i niezwykle wysokiej kulturze. Jeszcze przed Temudynem pozostawali w cigych stosunkach z Chinami oraz z przybyszami z krajw muzumaskich, przewanie kupcami. Sami Mongoo wie - od jednego z plemion zamieszkaych na pograniczu Mandurii zwani te Tatarami - nie przyjli jeszcze wtedy wiary Mahometa i wyznawali szama nizm. " Od Chiczykw nauczyli si administracji, ktra pozwalaa im szybko organizowa zdobyte obszary. Od nich te przejli absolutnie nie znan krajom europejskim technik - machiny oblnicze, miotany przez nie ogie gre cki", a take pierwowzory gazw trujcych oraz proch. Stamtd, jak rwnie od muzumanw pochodziy takie rzeczy, jak znakomita czno, zapewniana przez acuch stacji pocztowych i konnych gocw, oraz daleki wywiad, ktry dzi nazwalibymy strategicznym. Rwnie pod wzgldem taktyki growali Tatarzy zdecydowanie. Suba wojskowa stanowia obowizek wszystkich wolnych mczyzn. GpfuCZ SgO istniaa doborowa gwardia Czyngis-chana, chodzca w pole tylko razem z nim. Armia - w caoci konna - uzbrojona bya jednolicie, zaopatrywana przez doskonale dziaajce suby, podzielona na tmeny - po dziesi tysicy wojownikw w kadym - dalej na tysice, seciny i dziesitki. Nieustannie wiczona, posiadaa pen zdolno manewrowania na polu bitwy. Wobec takiej siy bezradne byy wcjska europejskie, pozbawione lekkiej kawalerii. Cikie rycerstwo umiao tylko szarowa na wprost i prowadzi walk przypominajc s z e r e g pojedynkw. Raz zwizawszy si z nieprzyjacie l t l n , stawao si ju niezdolne do obrotu i manewru taktycznego. Czyngis-chan zmar w tym samym roku, kiedy na polach koo Gsawy zgin Leszek Biay - w 1227. Jeszcze za jego ycia Mongoowie podbili pnocne Chiny, Syberi, Azj rodkow, dokonali kawaleryjskiego rajdu wok Morza Kaspijskiego, przeszli Kaukaz, Krym i odnieli pierwsze zwycistwo nad wojskami europejskimi. 31 maja 1223 r. ksita ruscy przegrali z nimi sawn bitw nad Kalk w pobliu Morza Azowskiego. Po mierci Czyngis-chana wadztwo na zachodzie odziedziczy jego wnuk 135

Batu, ktry w roku 1236 rozpocz wojny z Rusi. Najpierw pobi mieszka jcych nad Wog Bugarw i w roku 1237 uderzy na pnoc, na ksistwo riazaskie. Zdoby Moskw, Suzdal i Wodzimierz, ktrego ksi, Jerzy Wsiewoodowicz, poleg w bitwie nad rzek Sit. Tylko wiosenne roztopy ocaliy Wielki Nowogrd. Zim 1240 r. Tatarzy przeszli po lodzie Dniepr i napadli na Kijw. Nie zdoa go obroni wojewoda ksicia Daniela halickiego, Dymitr. Stolica zostaa zdobyta i doszcztnie zniszczona. W 1241 r. nastpi najazd na Wgry i Polsk. Z wojskiem szed sam Batu, ale wlas'ciwe dowdztwo sprawowa jeden z najsynniejszych podkomendnych Czyngis-chana, Sbeetej, zwycizca znad Kaki. Celem wyprawy byy Wgry, ktrych krl Bela IV odmwi spenienia da tatarskich, a posw straci. Jedna kolumna ruszya jednak przez Polsk, chcc moe uniemoliwi jej przyjcie Wgrom z pomoc. Wywiad tatarski musia wiedzie, e siedzcy w Sandomierzu ksi polski Bolesaw ma za on krlewn wgiersk, a Henryk Pobony i Bela IV to cioteczni bracia. Zgrupowanie armii dokonao si na Rusi halickiej. Siy majce i na Polsk rozdzieliy si na dwa zagony. Jeden ruszy prosto przez Maopolsk na lsk, drugi opisa uk w kierunku czycy i rwnie zawrci ku grnej Odrze, gdzie poczy si z pierwszym.

13 lutego po krtkiej i zacitej obronie pad Sandomierz. Pokolenia pami tay rze sprawion w mies'cie przez Tatarw. 18 marca rycerstwo maopolskie
pod wojewod Sulislawem zastpio im drog koo Chmielnika i ponioso klsk. W szes'c dni pniej pad Krakw. We Wrocawiu mieszczanie sami spalili miasto na lewym brzegu rzeki i schronili si na obwarowany ostrw odrzaski, gdzie ocaleli. W Opolu ludno usza pewnie wraz z dobytkiem w lasy. W zgliszczach ich spalonego grodu nie znaleziono bowiem szkieletw ani adnych ladow walki. Ksi Henryk Pobony cofn si nieco na zachd. Czeka na posiki czeskie, ktre nie przyszy. Pod jego rozkazami sto rycerstwo lskie, wiel kopolskie, niedobitki maopolskiego, uzbrojeni chopi i grnicy oraz nieliczne, pomocnicze oddziay Krzyakw i templariuszy. 9 kwietnia 1241 r. doszo do morderczej bitwy pod Legnic, przegranej przez Polakw. W decydujcej fazie bitwy po stronie Tatarw buchna... jak para gsta, dym i wyziew tak smrodliwy, e za rozejs'ciem si midzy wojskami tej zabjczej woni Polacy mdlejcy i ledwo ywi ustali na siach i niezdolnymi stali si do walki". Przytoczone sowa pochodz od Dugosza, ktry rzecz ca przypisywa czarom. A byy to dobrze znane Tatarom gazy dranice oraz dymy bojowe, z

136

ktrych zastosowaniem miaa si Europa ponownie zapozna dopiero w czasie pierwszej wojny wiatowej^ ale ju na ogromn skal. Henryk Pobony waczy do koca i poleg pchnity dzid pod pach w chwili, kiedy wznosi miecz do cicia. Gow jego obnosili Tatarzy na pice wok murw grodu, ktrego nie potrafili zdoby. Ciao ksicia odnalaza na pobojowisku wdowa po nim, Anna czeska, rozpoznawszy je po szes'ciu palcach u lewej stopy. Przez Morawy pocignli Tatarzy na Wgry. Cay ten kraj dosta si w ich rce. Krl Bela uszed na wyspy dalmatyskie, przednie strae mongolskie docieray ju do granic Austrii, kiedy przyniesiona z Karakorum wie o s'mierci wielkiego chana Ugedeja skonia do odwrotu. Podzia imperium, ktry teraz nastpi, uczyni Batu-chana wadc jego zachodniej czes'ci, zwanej odtd Zot albo Sin Ord. Pastwo to dotykao Dniestru, obejmowao kraje nad dolnym Dnieprem, cay bieg Wogi, docho dzio do Gr Uralskich i przez Stepy Kipczackie sigao a do Azji rodkowej. Stolic by Saraj pooony nad Achtub, ramieniem Wogi. Wiele jeszcze najazdw tatarskich miaa Polska odpiera, aden jednak nie by tak straszny i nie posia takiej grozy, jak wlas'nie pierwszy. Wies'c o nieludzkich okruciestwach Mongow wyprzedzaa ich zagony i sprawiaa, e ludno porzucaa osiedla i krya si, gdzie mona. Tak si stao w Opolu, podobnie postpili mieszkacy Wrocawia. - Kiedy pniej armia Kubiaj-chana przekroczya Jangcy i zdobya reszt Chin, postpowanie jej cechowaa powcigliwo, a nawet agodno. Ale srogo wczeniejszych wypraw na zachd przekraczaa granice wyobrani. Szczytem wszystkiego by podbj krlestwa Chorezmu, pooonego nad Morzem Aralskim. Wojownicy Czyr gis-chana mordowali wtedy ca ludno miast, ciarnym kobietom rozpru wali ona niszczc nie narodzone jeszcze pody. Na Polsk i Wgry wid Tatarw ten sam Subee-tej, ktry zdoby Chorezm. Taki oto czynnik polityczny wmiesza si w wieku XIII w nasze dzieje i na dugi czas zdecydowanie zaciy nad yciem pastw, z ktrymi graniczylimy od wschodu. Z dotychczasowego opowiadania jasno wynika, jak blisko Polska piastowska ^'jnya z Rusi, iloma wzami czyy si oba narody. Nie byo ani jednej stolicy dzieiruCCwe'> na ktrej tronie nie zasiadayby ruskie ksiniczki jako ony Piastw. Widywa je i s i Z krlewski Krakw. Polskie wojska chadzay do Kijowa, wzywane przez witopeka i ZSSawa. Ruscy wojownicy pynli odziami Bugiem wspomaga Odnowiciela przCiw Masia* 0 W1 - Byway i walki u 4 ' "i n i e o takie czy inne obszary pograniczne, ale przyczyny t y c n stare nigu.,

137

stanowia zasadnicza wrogo, taka co kae dy do cakowitego zniszczenia przeciwnika. Najazd tatarski gboko wpyn na historyczny rozwj Rusi i naruszy w cenny, wiekami wypracowany stan wspycia, wzajemnego zrozumienia i rwnowagi midzy ni a Polsk. Legat papieski G. Pian del Carpine, ktry w kilka lat po najedzie wraz z Benedyktem Polakiem wybra si do Tatarw, naliczy w Kijowie tylko ze dwiecie zamieszkanych domw. Na wielkich przestrzeniach wok miasta nie widywa ywych ludzi, lecz rozrzucone po stepach kociotrupy. A przecie Kijw by dotychczas naprawd wielkim orodkiem handlowym i nie lada jakim ogniskiem kultury. Osabiony po najedzie Andrzeja Bogolubskiego i napadach innych rodzimych dynastw, utrzyma jednak wiele ze swego daw nego znaczenia. Dopiero chan Batu obrci go w zupen ruin, za jednym zamachem burzc te i bogat struktur spoeczn Rusi. W kraju tym, poo onym nad wanymi szlakami handlowymi, decydujce znaczenie mieli daw niej kupcy, obrotni, zamoni, cenicy wolno ludzie miast... Nie darmo stare przysowie niemieckie gosi: Die Stadtluft macht frei - powietrze miejskie czyni wolnym... Tatarzy narzucili ruskim ksitom swe zwierzchnictwo. Kady z nich otrzymywa od chana nadanie wadzy, tak zwany jaryk. Przewag Tatarw musia uzna nawet ksi Wielkiego Nowogrodu, Aleksander Newski, ktry w roku 1242 pokona niemieckich Kawalerw Mieczowych na Lodowym Pobojowisku. Wobec osabienia, i to katastrofalnego osabienia Rusi poudniowej tym bardziej wzrastao znaczenie pnocnej, rwnie zreszt zalenej od Mongo w. Z ziem pastwa wodzimierskiego wydzielio si ksistwo moskiewskie, na razie mae. Okoo roku 1260 obj w nim wadz syn Aleksandra Newskiego, Daniel Aleksandrowicz - zaoyciel tamtejszej linii ksicej. Stosunki spoeczne na pnocy byy zupenie inne ni w Rusi Kijowskiej. Brako kupcw i miast, zdecydowan przewag miao rolnictwo. Sprzyjao to oczywicie wytwarzaniu si absolutnej wadzy ksit. Zmiany zachodzce na Rusi miay jeszcze jeden ogromnie wany skutek. Stworzyy mianowicie niezwyk, bajeczn wprost koniunktur dla Litwy ktra zacza zajmowa wyludnione prowincje ruskie, bez specjalnego wysiku podbija je -jedn po drugiej. Ostatecznie Litwa zaja kotlin Niemna, dorzecze Dniepru i dosza do Morza Czarnego. Tak powstao olbrzymie imperium litewskie" ktrym byo osiemdziesit procent ziem i ludnoci ruskich pastwo przy pozorach siy w gruncie rzeczy cakiem sabe. 138

Wszystko to dokonao si stopniowo, z czasem. Jednak omawiajc skutki najazdu Tatarw trzeba od razu wybiec myl naprzd i powiedzie, e spowodowa on zasadnicze zmiany za wschodni granic Polski. Z tworzc si pomau na pnocy potg moskiewsk, ktra miaa p niej przystpi do systematycznego zbierania ziemi ruskiej", Polska bez porednich stosunkw nie utrzymywaa. Decydowaa o tym ju sama odle go. A jakie byy skutki najazdu Tatarw dla Polski? Okrutne zniszczenie niektrych miast i dzielnic byo tylko doranie wane. Od dawna cakiem dobrze zagospodarowany kraj potrafi szybko odrobi straty. Prawdziwa klska to mier Henryka Pobonego i zatrata planw zmierza jcych do zjednoczenia pastwa pod berem Piastw lskich. Ziemie praco wicie zczone przez obu wrocawskich Henrykw znowu powrciy do maych ksit dzielnicowych. Ale - jak si to wkrtce okae - wrd tych ostatnich wcale nie brakowao ludzi dzielnych, dalekowzrocznych i majcych na oku dobro caej ojczyzny. , Na razie jednak - w poowie XIII stulecia rozdrobnienie Polski doszo do szczytu. V

O Maopolsk znowu upomnia si a nazbyt w tej sprawie energiczny i wytrway Konrad Mazowiecki. Ale tamtejsze rycerstwo wcale nie pragno go za pana, przyzwao wic z Sandomierza Bolesawa Wstydliwego, ktry dora sta ju lat mskich. W roku 1243 Maopolanie rozbili pod Suchodoem dru yny Konrada, ktry w cztery lata pniej umar. O rok tylko przey go najstarszy syn, Bolesaw. Dziedzina mazowiecka przypada wic w udziale dwm modszym. Kujawy z czyc i Sieradzem wzi Kazimierz, rzdy nad waciwym Mazowszem sprawowa Ziemowit. Warto zapamita chwil powstania tych ksistw, gdy oba odegray znaczn rol w dziejach Polski. Z Kujaw wanie wywodzi si czowiek, ktry j mia zjednoczy. Wadysaw Odonic, uparty pretendent do wadzy nad Wielkopolsk i wytrway klerykal, nie y ju od roku 1239. Niewiele dobrego da si powie dzie o tym ksiciu, sprawcy mierci Leszka Biaego. Ale synowie udali mu si bardzo. Mia ich dwch: Bolesawa Pobonego i Przemyla I. Potrafili oni 139

porozumie si z monowadztwem duchownym i wieckim, a take z rycers twem i wkrtce po bitwie pod Legnic podporzdkowa sobie ca Wielko polsk. lzacy przez pewien czas trzymali Santok, Midzyrzecz, Zbszy i Kalisz, ale wycofali si stamtd. W roku 1253 bracia podzielili midzy siebie Wielkopolsk. Bolesaw Pobony osiad w Gnienie, Przemys za" w Poznaniu i Kaliszu. Stanowczo najgorzej wyszed na najedzie tatarskim lsk. Nie tylko bowiem utraci znaczenie dzielnicy przodujcej krajowi, ale sam rozpad si na ksistwa: wrocawskie, legnickie i gogowskie. Trzeba pos'wici nieco uwagi najstarszemu z synw Henryka Pobonego, Bolesawowi, zwanemu ysym lub Rogatk. O! - bynajmniej nie ze wzgldu na jego cnoty czy zdolnoci polityczne. Wrcz przeciwnie - by to otr bez czci, wiary i sumienia, a jego najwaniejsze posunicie dyplomatyczne przynioso Polsce niepowetowan strat. Ju w cztery lata po mierci pobonego ojca zasyn Rogatka w rodzie lskiej, ktr obieg na czele niemieckich najemnikw, walczc z bratem Henrykiem III wrocawskim. Kilkuset mieszkacw miasta, co si schronili do kocioa, spali w nim ywcem. Porywa krewnych, biskupw, ksit i wizi ich w zamku legnickim, wymuszajc okupy. Spaday na kltwy papieskie, z ktrych nic sobie nie robi. Waciwy sposb porozumiewania si z nim wynalaz dopiero Przemys Wielkopolski. Ruszy zbrojnie na lsk, pochwyci samego Rogatk i tak dugo trzyma w niewoli, a tamten zgodzi si wyda bratu Konradowi dzielnic gogowsk. Legnica za jego czasw zasyna jako gniazdo zbja. Oeni si z Adelajd, crk ksicia gdaskiego Sambora II. Stado nie byo trwae, gdy ksina wszetecznoci gamrack ma przeniewierczego obraona, pieszo do domu ojcowskiego odesza". Z Legnicy do Gdaska! - Z innej ony, Niemki, mia Rogatka dzieci - o dziwo! - udane. Wbrew pozorom, by Bolesaw Rogatka idealnym typem wspczesnego Europejczyka. Od takich jak on roio si wtedy w Niemczech, gdzie wadza cesarska leaa w gruzach, a nawet sam tyfu na dugo przesta istnie. Po mierci Fryderyka II, ktry zmar na dyzenteri 13 grudnia 1250 r., Niemcy popady w zupen anarchi. Okres ten w ich dziejach nosi nazw wielkiego bezkrlewia. W tamtejszych zamkach peno byo duchownych braci nasze go Rogatki, raubritterw - zbjw-rycerzy - od ktrych nikt nie by bezpie czny. Rogatka otacza si Niemcami, ale zgermanizowany nie by. Trzyma na 140

dworze chopa lskiego Kwiatka, ktry zabawia go opowiastkami. Mwi po niemiecku tak, e otoczenie miao setn uciech. Ojciec przeznaczy mu Wrocaw, ale Rogatka zamieni si z bratem Hen rykiem na jego Legnic. Potem poaowa decyzji i zada jej skasowania. Henryk odmwi i Rogatka kilkakrotnie - lecz bezskutecznie - oblega Wro caw. Kiedy mu zabrako pienidzy na jedn z tych wypraw, uzyska je, sprzedajc w roku 1250 margrabiemu brandenburskiemu ziemi lubusk. To wlas'nie posunicie polityczne" stao si dla Polski prawdziw katastrof. Marchia Brandenburska nieustannie rozrastaa si ku wschodowi. Istnia ju Berlin, zaoony w roku 1231. W rok potem powstaa Spandawa. Nabycie za pienidze ziemi lubuskiej byo sukcesem niezwykle wanym. Kraj ten lea u ujs'cia Warty do Odry. Prowadziy tdy gwne drogi ze lska i Wielkopolski na Pomorze Zachodnie, ktre zostao teraz odcite od reszty Polski. Brandenburczycy przekroczyli wic Odr, rozpoczynajc w roku 1253 budow Frankfurtu. Nad doln Wart zaoyli tak zwan Now Marchi. Gwny jej grd - Landsberg, czyli Gorzw - stan w roku 1257 na wprost Santoka, zwanego kluczem krlestwa polskiego. Nabycie ziemi lubuskiej i Nowej Marchii nie tylko odcinao Pomorze Zachodnie, lecz wytyczao rwnie Niemcom drog dalszego marszu. Wies'c on musia wzdu Noteci prosto ku Wis'le, na ktrej prawym brzegu umocnili si ju Krzyacy. Denie obu tych pastw germaskich do zetknicia si byo tendencj atw do przewidzenia i zupenie zrozumia. Urzeczywistnienie tego celu cakowicie odepchnoby Polsk od morza. " Pierwsze znane w historii starcie Polakw z Niemcami rozegrao si, jak pamitamy, w roku 972 wlas'nie u spywu Warty i Odry. Mieszko I i Czcibor pobili wtedy pod Cydzyn wojsko margrabiego Hodona. Rozmaicie pniej ukaday si stosunki Polski z cesarstwem - walki nastpoway po ukadach, oba kraje widyway zwyciskie armie przeciwnika. Jednake przez trzysta lat potrafia Polska upilnowa swojej zachodniej granicy na Odrze. Dopiero nieszczsna sprzeda ziemi lubuskiej dokonaa wyomu, i to niestety trwaego. Brandenburczycy nie poprzestali na Lubuszu i Nowej Marchii. W roku 1266 zdobyli Santok, a w 1271 weszli do Gdaska. Tak wielkie sukcesy zawdziczali nie tylko wasnej sile i bezwzgldnej polityce, lecz rwnie ujemnym zjawiskom zachodzcym wewntrz Polski. Podzielony na drobne ksistwa kraj nie mg si zdoby na skuteczn obron. W roku 1251 zdarzya si niebywaa historia. Luny oddzia niemiecki dowie-

141

dzia si od pastucha, e grodu w Zbszyniu strzee w tej chwili zaoga skadajca si z trzech chopw, i naturalnie zaj twierdz. Fataln rol odegray te zakony joannitw i templariuszy. Hojnie poprzed nio obdarowywane przez piastowskich ksit i monowadztwo, teraz zdra dzay swoich dobroczycw. Posiadoci tych mnichw-rycerzy atwo staway si typow pit kolumn" wewntrz Wielkopolski. Brandenburczycy mieli w nich sprzymierzecw w s'rodku kraju, na ktry napierali. Spory midzy polskimi ksitami nadal dostarczay Niemcom doskonaych okazji. Tak wlas'nie byo z Gdaskiem. W 1266 roku zmar ksi witopek (ktry ongi pierwszy porwa si do walki z Krzyakami i wspomaga Prusw). Synowie jego zaraz rozpoczli ktni o spadek. Dziedzic Gdaska Ms'ciwoj, nie mogc sobie poradzi z bratem Warcisawem ze wiecia, uzna si lennikiem Brandenburgii i poprosi j o pomoc. Margrabiowie si zajli Gdask i Tczew. Popar ich patrycjat, czyli kupiecka arystokracja tych miast, skadajca si w tym czasie ju z Niemcw. Taki obrt sprawy otrzewi Ms'ciwoja, ktry zwrci si o ratunek do Wielkopolski. Jak ju wiemy, po s'mierd Odonica-Plwacza stosunki w tej dzielnicy zaczy si odmienia na lepsze. Wan, aczkolwiek wcale nie wyczn rol odegrali w tym wspomniani ju ksita - ludzie zdolni, dzielni i wyksztaceni. Po rych ym zgonie Przemyla I Bolesaw Pobony zjednoczy ca Wielkopolsk. Najazd tatarski nie dotkn tego kraju, ktry rozwija si dobe. Powstaway liczne miasta i w XIII w. wiele z nich otrzymao samorzd. Zakadano nowe wsie. Monowadztwo s'wieckie nie miao zbyt wielkiego znaczenia, z wyjtkiem takich rodw, jak Nacze i Zarbowie. Za to s'rednie i drobne rycerstwo byo liczne i skonne do popierania ksit przeciwko wielkim panom. Rozwj wewntrzny Wielkopolski, wzrost zamoznos'ci i kultury, w po czeniu z naciskiem niemieckim idcym z dwch stron - od Odry i Prus sprzyja obudzeniu patriotyzmu i mdrej polityce. Bolesaw Pobony usucha wezwa ksicia Ms'ciwoja. W roku 1272 ruszy zbrojnie na Pomorze, zdoby szturmem Gdask i wypar stamtd Niemcw. Pniej walczy z Brandenburgi nad Odr i odzyska Santok. Umierajc przekaza Bolesaw Wielkopolsk najwybitniejszemu czowie r kowi z tej linii Piastw, swemu bratankowi Przemysowi IL By to syn Prze myla I i crki Henryka Pobonego polegego pod Legnic, Elbiety. Nic szczeglnie wanego nie dziao si wtedy na Mazowszu, ktrym rzdzili spadkobiercy Konrada - Kazimierz i Ziemowit. 142 s

Pod wzgldem spoecznym i gospodarczym Mazowsze byo najbardziej zacofan dzielnic Polski, tote sabo dziaay tutaj takie czynniki, jak rozwj rzemios, handlu i miast, ktre gdzie indziej sprzyjay mys'lom o zjednoczeniu kraju i zaprowadzeniu w nim adu. Za to zagroenie od zewntrz byo wielkie i ono wanie musiao skania rycerstwo mazowieckie do zastanawiania si nad pooeniem. ' Krzyacy koczyli podbj Prus i daremne si okazay wszelkie rachuby, e przy ich pomocy uda si Mazowszanom opanowa t ziemi. Roso ponad to niebezpieczestwo litewskie. Najazdy staway si coraz czstsze i groniej sze. W roku 1262 w walce z Litwinami zgin ksi Ziemowit (od ktre go wywodzi si linia mazowiecka istniejca do XVI wieku), a syn jego - Kon rad - dosta si do niewoli. W roku 1294 Litwini dotarli a do czycy, gdzie spalili grd wzniesiony jeszcze przez Krzywoustego w czasie zatargw ze Zbigniewem. W bitwie stoczonej z nimi nad Bzur poleg ksi czycki Kazimierz II. Niebezpieczestwo litewskie skaniao wadcw Mazowsza do utrzymywa nia dobrych stosunkw z Rusi, zwaszcza z ksitami z linii wodzimiersko-halickiej. Od strony Litwy starano si zreszt zabezpieczy i w inny sposb, wyzys kujc okazj, jak w roku 1251 stworzy chrzest jej wielkiego ksicia, Mendoga. Okoo roku 1240 opanowa on wadz nad ca Litw i rozpocz energiczne podboje. Zagroony przez koalicj Krzyakw i Rusi oraz przez bunt wewntrzny, zdecydowa si przyj chrzest. Krzyacy, dcy oczywicie do rozszerzenia swych wpyww, wyjednali mu nawet u papiea koron krle wsk; ktr Mendog przywdzia w roku 1253. Korzystajc ze sposobnoci arcybiskup gnienieski wywici polskiego dominikanina Wita na pierwszego biskupa litewskiego. Zamiar poddania Litwy oddziaywaniom Polski tym razem spez jeszcze na niczym. Krzyacy nie przepucili Wita na Litw, a "chrzecijastwo nie przyjo si tam. W 1263 roku Mendog wraz z dwoma synami zosta zamordowany przez wspzawod niczcych z nim ksit, Trojnata i Dowmonta. Sprawy wschodnie ywo interesoway w tym czasie i Maopolsk. Trudno zreszt byo o nich zapomnie, skoro same si przypominay cigym niebez pieczestwem. Mniej grona bya Litwa. Napady z jej strony dokuczay mocno i wiele kosztoway, zwaszcza od roku 1264, kiedy to Polacy pobili Jadwingw i zabrako przegrody midzy nasz wschodni granic a ziemiami Mendoga. ": . 143

Stosunki na rubiey stay si tak niepewne, e wypado na przykad przenie eski klasztor z Zawichostu w bezpieczniejsze miejsce, do Skay. W przecigu pitnastu lat po zwycistwie nad Jadwingami szeciokrotnie najedali Litwini na ziemie polskie. Wyprawy ich byy jednak nieznacznymi przykros'ciami w porwnaniu z groz i zniszczeniem, jakie siay zagony tatarskie. Wielkie uderzenie przyszo zim 1259 r. By to jeden z pierwszych uczyn kw nowego wadcy Zotej Ordy, Berke-chana, ktry obj rzdy rok czy dwa lata wczeniej, przyj islam i szerzy ws'rdd Tatarw wiar Mahometa. Ofiar pad tym razem Lublin, potem Sandomierz i Krakw, gdzie ocala tylko Wawel. Tatarzy doszli a do Bytomia, znowu strasznie niszczc kraj i upro wadzajc mnstwo ludzi w jasyr. Ksistwa ruskie nie chroniy ju Polski od wschodu. W roku 1259 oddziay Lwa halickiego musiay i razem z ord. Jak wielka bya za Bugiem przewaga tatarska, wiadczy chociaby to, e kiedy w roku 1261 namiestnik chaski Burundaj kaza Rusinom spali grody, rozkaz natychmiast wykonano. Posu chano go rwnie wtedy, gdy nazajutrz - niezadowolony wida ze skutkw poaru - kaza porozkopywa way Wodzimierza. W tym czasie lub nieco wczeniej, w kadym razie w epoce najazdw tatarskich, przyszed kres i na Grody Czerwieskie, widowni najwczeniej szych kontaktw polsko-ruskich. Opustoszay i zniszczeniu ulegy Woy i samCzerwie. Nastpne pokolenia znay ich imiona ju tylko z coraz to mtniejszych pogosek. W Krakowie od roku 1243 rzdzi syn Leszka Biaego, Bolesaw Wstydli wy. Ksi ten mia sporo kopotw z buntami wieckiego monowadz twa, do ktrego przyczy si biskup krakowski, osawiony Pawe z Przemankowa. Jego udzia w akcjach magnatw to zjawisko ciekawe, bo Bolesaw Wstydliwy stale opiera si na duchowiestwie i obdarza je bardzo rozlegy mi przywilejami. Na przykad w roku 1255 zrzek si niemal cakowicie wadzy nad ludmi wolnymi, zamieszkujcymi dobra biskupw krako wskich. Za to panw wieckich stara si Bolesaw ogranicza. Pragn wic osabi w d z o mocne stanowisko wojewodw krakowskich, zwikszajc znaczenie niejscowego kasztelana. Przynioso to zamierzony skutek i odtd a do roz porw Polski w wieku XVIII kasztelan, czyli p a n " krakowski, by zawsze iwaany za najwyszego wieckiego dostojnika krlestwa, zasiada w senacie araz na pierwszym miejscu po biskupach. U schyku ycia wmiesza si Wstydliwy do spraw o znaczeniu szerszym,

44

europejskim i - jak si miao w przyszoci okaza - bardzo wanych dla Polski. Chodzio o Czechy. Wadcy ich, posiadajcy tytu krlewski zatwierdzony w pocztkach XIII w. przez cesarza i papiea, potrafili wyzyska panujcy w Niemczech zamt, a nawet sami dyli do zdobycia korony cesarskiej. Kraj ich rozwija si pod wzgldem gospodarczym znakomicie - zwaszcza grnictwo w nim kwito - ale te i niemczy potnie, bo Przemys'lidzi chtnie sprowadzali osadnikw ger maskich (i sami byli ju prawie Niemcami). Kiedy w roku 1246 wygasa na Fryderyku Bitnym rzdzca Austri dynastia Babenbergw, krlowie czescy postanowili zagarn j dla siebie. Wspzawodnikw napotykali midzy innymi w Wgrach, Po stronie tych ostatnich opowiedzia si spokrewniony z nimi Bolesaw Wstydliwy, natomiast ksita s'lascy popierali Czechw. Oddziay polskie walczyy we wrogich obozach, ale tylko tak dugo, a przeciwko Przemysowi Ottokarowi II nie wystpi grony konkurent niemiecki. Kiedy to si stao Polacy solidarnie poparli Prag. Po zwycistwach nad Wgrami Czechy opanoway Austri, signy a po Adriatyk i stay si najpotniejszym pastwem w s'rodkowej Europie. Prze straszeni takim obrotem sprawy ksita niemieccy obrali na swego krla Rudolfa z Habsburga. Dokonao si to 29 wrzenia 1273 r. na zjedzie we Frankfurcie. 24 padziernika Rudolf ukoronowa si w Akwizgranie i z t chwil skoczyo si w Niemczech wielkie bezkrlewie. Przemys Ottokar II rycho utraci swe zdobycze, a nawet musia zoy Rudolfowi hod z samych Czech i Moraw. Szykowa si jednak do dalszej rozprawy, tym razem uzyskujc pomoc nie tylko lzakw, lecz i Bolesawa Wstydliwego. Umia odwoa si do wsplnoty pochodzenia i utworzy z Polakami wsplny front przeciwko Niemcom. Ale przegra decydujc bitw stoczon pod Suchymi Krutami 26 sierpnia 1278 r. i sam w niej poleg z rk rycerzy austriackich. Rudolf z Habsburga triumfowa. Nie zdoa wprawdzie wyprawi si do Woch i ukoronowa na cesarza, ale zaj w Niemczech przemone stanowisko jako krl. Najwaniejsze za, e uczyni Austri dziedziczn w swoim rodzie, nadajc j za zgod ksit Rzeszy swoim synom. W ten sposb rozpocza si historyczna kariera dynastii Habsburgw, ktra opucia tron austriacki dopiero w listopadzie 1918 r. Ostatnim czy nem ostatniego Piasta z linii maopolskiej bya wic walka z czowiekiem, ktrego potomkowie mieli w przyszoci opanowa Maopolsk i sam Krakw.
10 - Polska Piastw

145

Bolesaw Wstydliwy zmar w rok po bitwie pod Suchymi Krutami. Pocho wano go w Krakowie u Franciszkanw.

VI

Na Bolesawie, synu Leszka Biaego, wygasa wic linia Piastw maopol skich. Czemu si tak stao, to w peni wyjania przydomek ksicia - Wstyd liwy. Miai on za on krlewn wgiersk, w. King. Jeli wierzy jej ywotopisarzom, ksina opowiadaa damom dworu i mniszkom o szczegach swego poycia maeskiego: Jakkolwiek niegodna midzy niewiastami, u ma mego nigdy nic innego nie widziaam prcz rk samych i twarzy." - W druynie Bolesawa niewiele to budzio zachwytu, bo bezpotomno wodza niczego dobrego nie wrya wojom.

Opowieci o obyczajach tego stada nie mona wkada midzy legendy. Krl Wadysaw okietek, uwaajcy si wida za znawc w tych sprawach, twierdzi pniej, e w. Kinga a do mierci pozostaa dziewic. Maonek jej przez cae ycie nie zazna niewiasty. Podobnym przykadem typowej dla XIII w. ascezy bya siostra Bolesawa, w. Salome, w dziecistwie wydana za Kolomana wgierskiego i z nim razem osadzona na krtko na tronie ruskim w Haliczu. Ta para rwnie lubowaa dozgonn niewinno i wytrwaa w niej. Salome zmara w klasztorze w Skale, jako mniszka. Rodzona siostra Kingi, w. Jolanta, ona wadcy wielkopolskiego Bolesawa Pobonego, syna ze witobliwoci, bdc jednak matk licznego potom stwa. Raz jeszcze wspomnijmy lskie maestwo Henryka Brodatego i w. Jadwigi, ktre niemal trzydzieci lat spdzio w wyrzeczeniu i cnocie, zrzu ciwszy wietne, zotem i purpur byszczce ubiory" i poprzestajc na we nianej i prostaczej odziey". Kiedy w marcu 1238 r. stary ksi dogorywa w Kronie i sa gocw do Trzebnicy po on, chcc j raz jeszcze ujrze przed mierci, Jadwiga odmwia przybycia obawiajc si, aeby nie uczua w duszy jakiej iskierki alu patrzc na ma chorego" (ale kiedy przedtem Henryk dosta si do niewoli Konrada Mazowieckiego, Jadwiga sama wyru szya do Pocka i wyjednaa dla uwolnienie). Nie wysza z bram klasztoru nV j spotkanie zwok, karcia inne mniszki, e nieprzyzwoit byo rzecz tak \^ 146

iiiepomiarkowan aoci przeciwi si woli i wyrokom Boskim". Nie okazaa alu na wie o mierci syna pod Legnic. wczesne ideay nakazyway pogard dla uczu ziemskich i nie wolno wtpi o szczeroci postpowania tych, ktrzy wspaniao stolic ksicych zamieniali na ycie klasztorne i wyrzekali si zwykego ludzkiego szczcia. Ale nie wolno te jednakowej miary przykada do wszystkich osb owej doby i twierdzi, e tylko postacie Kingi, Jadwigi, Henryka i Bolesawa reprezentuj wiek XIII, epok gotyku i najbujniejszego rozkwitu redniowiecza. Koci polski zasadniczo upora si ju wtedy z zagadnieniem maestw ksiy, lecz peno byo dzieci pochodzcych z tych zwizkw. Tak na przykad w roku 1257 kanonik poznaski Mikoaj zapisa na Koci wie Rogalin, zastrzegajc jednak na niej doywocie dla swego syna, Jana. Jeszcze w chwili mierci Wstydlfwego, w tym samym roku 1279, legat papieski zakazywa duchownym mieszka razem z potomstwem i poleca oddawa je na sub przy wityniach. Sypay si dekrety synodw zabraniajce ksiom trzyma w domach kobiety, ale z tym nie poradzono sobie ani w XIII stuleciu, ani w obu nastpnych. Za Wstydliwego do wielkiego znaczenia doszed biskup krakowski, Pawe z Przemankowa, ten sam, co bra udzia w buntach monowadztwa wieckiego, a raz nawet sprowadzi najazd litewski na Lublin. Biada tobie, Pawle! Lepiej by byo, gdyby si nie narodzi!" -mia do raz zawoa jaki tajemniczy gos. Biskup ten syn z rozpusty. Utrzymywa cay harem, porwa mniszk z klasztoru w Skale i uczyni z niej naonic. Nic dla nie znaczyo przebi rohatyn czowieka, ktry sposzy zwierza na owach. Przeciwiestwa! Kontrasty, ktrych jaskrawo oszaamia wspczesnego czowieka. Posuchajmy, co o tym pisze znakomity historyk polski, Jan Ptanik, w ksice Kultura wiekw rednich:
ycie wiekw rednich jest z jednej strony yciem nadzwyczajnej pobonoci i ascezy, a z drugiej nieokieznanej rozpusty. Na Zachodzie gorzej moe byo anieli w Polsce. Nie mona wprawdzie generalizowa wypadkw, ale przecie dziwnym si wydaje, kiedy si czyta, jak biskup z Bazylei, Henryk (1213-1238), yjcy w czasach silnego nacisku na przestrzeganie celibatu, pozostawi! po sobie 20 dzieci, a inny Henryk, biskup z Leodium, za niemoralne ycie zoony z godnoci, morduje swego nastpc i zostawia po swej mierci 61 sierot. Za co strasz nego, groz przejmujcego i prawie nie do wiary wydawa si moe wiadomo, e w XI wieku zakonnice w Bambergu z powodu skpstwa swej przeoonej patn mioci zarabiay na chleb codzienny, a nie mniejszym obrzydzeniem ogarnia musi to, co pisze Jakub de Vitriaco (zm. 1240) o yciu wspczesnego Parya: zwykych stosunkw pciowych nie uwaano tu za grzech; publiczne dziewki cigny wszdzie po ulicach i zaukach przechodzcych duchownych do swych

147

domw nierzdu. A jeeli wzbraniali si wej z nimi, wolay za nimi: Sodomici!" Albowiem ten ohydny wystpek jak nieuleczalny trd lub jadowita trucizna tak dalece rozszerzy si po mies'ae, e za co przyzwoitego si uwaao mie jedn lub wicej naonic. Nawet w tym samym domu na pitrze byy sale szkolne, a na dole mieszkania nierzdnic. Na grnym pitrze mistrzowie nauczali, \ a na parterze nierzdnice uprawiay swj brzydki proceder.

Nie wolno upraszcza! Zarwno Bolesaw Wstydliwy, ktry dla cnoty pozwoli wygasn ksicemu rodowi, jak i biskupi utrzymujcy haremy, to postacie prawdziwe. Wszystko, o czym w tym rozdziale bya mowa, dziao si na szczytach wczesnego spoeczestwa, wrd panujcych i kleru. Mniej wicej w poowie XIII w., wic te za czasw Wstydliwego, pewien mnich z klasztoru cystersw w Rudzie lskiej w powiecie raciborskim j si pira. Zwa si Rudolf. Nie znamy jego narodowoci, ale najbardziej podobne do prawdy, e by Francuzem. Cystersi z Rudy organizacyjnie podlegali klasztorowi w Jdrzejowie kieleckim. Brat Rudolf napisa po acinie podrcznik dla spowiednikw Summa de confessionis discretione. Poucza w nim mniej dowiadczonych ksiy, o co naley pyta przy konfesjonale lzaczki, ktre co dzie popeniaj rzeczy z ich punktu widzenia suszne i potrzebne, lecz przez Koci potpione i uznane za grzechy miertelne, wyczajce ze spoecznoci wiernych. Dziki bratu Rudolfowi wiemy dzi, e kobiety lskie nie tylko chcc zna przyszo, jak Bg, zwaaj na sny, wierz w znaki, robi horoskopy z ognia, lej gorcy ow, aby zbada losy ludzi", lecz ponadto jeszcze oddaj cze starym boyszczom pogaskim. Hoduj wic demonom lenym, opie kuczym duchom domowym, kobiecemu bstwu soca oraz trzem eskim wadczyniom losu ludzkiego. W XIII w., w trzysta lat po chrzcie Polski! Brat Rudolf nie spisywa szczegw, umylnie pewnie stroni nawet od notowania waciwych imion owych sowiaskich boyszcz, w ksidze swej i umieszcza tylko najbardziej treciwe wiadomoci o istocie grzechw. Klasztor w Rudzie, skd pochodzi w podrcznik dla spowiednikw, zbu dowa ksi Wadysaw Opolski. Archeologowie szczegowo zbadali Opole i zaoone w dobie chrztu Polski, a spalone w roku 1241 przez Tatarw. Wrd zwalisk drewnianego miasta znaleziono duo amuletw pogaskich i jeden tylko krzyyk. \ W treciwych pouczeniach zakonnika znajduje odbicie duchowa kultura I ludu polskiego na lsku. Edward Karwot - tumacz, wydawca i badacz podrcznika - nazwa go Katalogiem magii Rudolfa. Jaki to suszny tytu! ! Pisze Rudolf, e niewiasty, aby zapewni sobie szczcie, a take opywa w j 148

ziemskie dobra, uprawiaj przez Boga znienawidzone praktyki". Wrd pi dziesiciu trzech przepisw spowiedniczych jeden jedyny tylko mwi o cza rach majcych na celu szkodzenie ludziom. Wszystkie inne dotycz zabiegw zmierzajcych do zapewnienia im pomylnoci i dobra. A wic magia, ktr uprawiano na lsku, bya typow magi bia". Zlece jej trzyma si. wiernie pogodny lud rolnikw, mieszkajcych w drewnianych, uczywem owietlanych domach, gorliwie opiekujcy si bydem, dbay o czysto, skoro Rudolf kilkakrotnie wspomina o kpieli w baliach czy w specjalnych dzieach drewnianych, o mydle, grzebieniu i miejscu ustpowym. Nieobca bya temu ludowi troska o rozwj umysowy dzieci. Istniay bowiem gusa speniane po to, by dziecko dobrze si uczyo". A kilkanacie punktw podrcznika mwi o magii miosnej. Lud lski nie uwaa jej za uczucie zdrone. Kobiety i dziewczta tajemnymi sposobami zabiegay o wzajemno, o wzbudzenie uczucia w sercach tych, ktrych wola rodzicw przeznaczya im na mw. Wszelkie pojcia o ascezie byy im wida najzupeniej obce, a wolno przypuszcza, e wieci o niej wydaway si nie zrozumiae i mieszne. Cia, pord powszechnie uchodziy wrd ludu za rzeczy zwyczajne i nikomu do gowy nie strzelio ogasza poonic za istot skalan, potrzebujc oczyszczenia. Pierwotnym wierzeniom Polakw trudno odmwi naturalnoci i prostoty, nawet moralnego pikna. Wszystko to dziao si dokadnie w tym samym czasie, kiedy jedni z wadcw krainy z nienawici do grzechu wyrzekli si poycia maeskiego, inni za grzli w rozpucie, amic pisane i niepisane prawa. - redniowiecze naprawd yo wrd niezwykych przeciwiestw. Jedno z nich trzeba stale mie na oku. Oto przez cae stulecia istniay obok siebie w kraju dwie kultury, dwa systemy wyobrae i dwa wiaty poj moralnych. Aleksander Brckner pisa, e Koci:
Imponowa wystawnoci budynkw, strojw, pieww; porzdek liturgiczny wprawia w podziw barbarzyskie ttumy, ktrych zmysy razio wszystko: wo kadzida, blask wiec gorej cych, zlotolite ornaty, rzeby dziwne, przemawiajce silniej ni niezrozumiaa acina, powaga celebrantw, tajemniczo obrzdu. Wszystko byo obce, aciskie [...] przecie legat papieski poleca w r. 1248, aby kaptan po ewangelii wykada Wierz w Bg po polsku, gdy lud mu nie umia odpowiada na pytanie, w co wierzy?

- dodaje uczony. Nowsze badania skaniaj do przekonania, e owe tumy, ktrych zmysy 149

razio wszystko", byy znacznie mniej barbarzyskie, ni dawniej mniemano. Dziedziczyy kultur star, bogat i bardzo ywotn. Brat Rudolf opowiada dziwne rzeczy o faktach, jakie zachodziy na samej granicy zetknicia si starego obyczaju z now wiar.
Podobnie po chrzcie dziecka - pisze - nkami jego dotykaj goego otarza, sznur dzwonu kad mu na usta, rczk kad na ksig, aby si dobrze uczyo, a przecieradem z otarza gaszcz jego twarz, aby byo pikne.

Chrzest przyjmowano, bo tak od wiekw ju chcieli ksita. Ale stary ob} czaj nie poddawa si, nie zanika - usiowa przyswoi sobie nawet sam ceremoni dopuszczenia na ono Kos'cioa. Dziwa opisane przez Rudolfa dziay si na lsku, w najbardziej - obok Pomorza Szczeciskiego - zachodniej poaci Polski. Naley to wzi pod uwag, jes'li si chce wyobrazi sobie stosunki panujce w reszcie kraju, chociaby na Mazowszu czy Pomorzu Gdaskim. Archeologowie stwierdzili, e w tym samym XIII stuleciu w czyckim grodzie ksicym uprawiano kult falliczny. Chrzecijastwo przyszo do Polski pno. Zastao pastwo ju w peni zorganizowane, obyczaje ustalone i okrzepe. Stara kultura ya jeszcze przez cae stulecia w sposb zupenie samoistny. Przepojone ni tumy najpierw traktowayTo^eo wraz z acin przyszo z Zachodu, jako rzeczy obce. Pomau jednak przywykay do nich, uznaway ich wspaniaos' i pikno, umioway wreszcie z daleka przyniesiony i cudz mow przemawiajcy kult. Pomimo wszystko - pozosta on czym' danym z gry w gotowej formie, systemem wierze, praw i obyczajw, w ktrych ksztatowaniu nikt z Polakw bezpo rednio nie uczestniczy. yjcy na samych kracach katolickiego s'wiata nard musia si po prostu dostosowa, zmies'cic w ju wykoczonej budowli. Przodkowie dzisiejszych Wochw, Francuzw i Niemcw sami brali udzia w historii papiestwa. Pastwo Kos'cielne powstao w wieku VIII z aski krla Frankw. Kiedy Polska przyja chrzest, Kos'ciol liczy sobie prawie tysic lat istnienia. Nasi ksita wysyali ju tylko poselstwa do Rzymu, uchodzcego za stolic s'wiata. ^/ Polacy s narodem katolickim, ale ich stosunek do wiary polega na uczuciu i przywizaniu do tradycji. Tyle razy ju pisano o braku u nas gbszych zainteresowa religijnych. I dzi' jeszcze przecitny polski katolik nie zna wikszos'ci dogmatw i wskutek tego - wzorem swego przodka z XIII stulecia - wlas'ciwie nie wie, w co wierzy. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest na pewno

150

wiele. Kto wie jednak, czy u samych podstaw zjawiska nie ley w niezbity fakt, e przez tyle wiekw istniay u nas dwie wiary - rodzima, polska oraz ta druga, przybya z daleka, majca formy ustalone i niezmienne, a przemawia jca w dodatku po acinie. Byo dos' czasu, by w krew narodu weszo przy zwyczajenie, e ow acisk religi naley przyj i pokocha, ale docieka jej istoty nie ma potrzeby. Los sprawi, e pierwsze sowa polskie utrwalone w pis'mie brzmi tonem poczciwym i swojskim, jako' mimo woli przypominaj t atmosfer moraln, ktra tchnie z paragrafw magii Rudolfa. Oto one:
DAY UT IA POBRUSA A TI POCIWAY.

Tak odezwa si chop do ony obracajcej arna: daj, ja pomiel, a ty odpocznij. Zdanie to pochodzi ze sawnej Ksigi henrykowskiej przechowywanej dzi' we Wrocawiu, a spisanej po acinie w latch 1266-1270. Trafio do niej, poniewa stary chop Kwiatek przytoczy je dla wyjanienia pochodzenia nazwy wsi Brukaice. Ksiga henrykowska zawiera dokadny opis uposaenia klasztoru w Henry kowie, zaoonego w roku 1227 przy wspudziale Henryka Brodatego. Dowiadujemy_si z niej nie tylko o bogactwach zakonu cystersw, lecz rwnie i o tym, e cay kraj wok by wwczas rdzennie polski, chopi dochodzili do znacznej zamonoci, znajdowali zaufanie u samego ksicia, niektrzy z nich siedzieli nawet w maych grdkach. Nazwiska brzmiay: Gb, Pirosz, Kwia tek, Krzepisz, uk, Koacz... Wsie zway si: Czesawice, Muszkowice, Cienkowice, Kobyla Gowa, Ciepowody, Targowica, Zarzyca, Rczyce, Brukaice, Skalice, Krzelkw, Wadochowice... Niewiele ze starej polszczyzny przetrwao do naszych czasw, rozpaczliwie mao! Prawie niczego nie wiemy o wczesnej twrczoci literackiej w rodzi mym jzyku. A przecie na pewno istniaa! Zaklcia przytoczone przez brata Rudolfa to prawdziwa poezja. Kobieta chcca unikn ciy stawaa przed krzakiem czarnego bzu, mwic do: ,,Ty no za mnie, ja bd kwita za ciebie." Dugosz powiada, e tragiczna mier ksinej poznaskiej Ludgardy, o ktrej wkrtce bdzie mowa obszerniej, dostarczya nieznanym poetom wtku do pieni. piewano j jeszcze w setki lat pniej, inscenizowano podczas widowisk. Podobnie opiewano te bitw pod Zawichostem. O tym wszystkim dotary do nas tylko guche, oglnikowe wieci. A niepodobna wszak przy puci, e tylko te dwa wypadki zaciekawiy twrcw. Taki domys byby

151

wrcz szczytem niedorzecznoci. Pies'ni musiao by wiele, i to bynajmniej nie tylko na tematy historyczne. Jedno, co si dochowao w penej postaci, to zoone w XIII stuleciu dwie pierwsze zwrotki najstarszego polskiego hymnu narodowego:
Bogu rodzica, dziewica, Bogiem stawiena Maryja! Twego syna, gospodzina, Maci zwolena Maryja! Zyszczy nam, spuci nam! Kyrie elejson. Twego dziea chrzes'ciciela, Boyce! Syszy glosy, peni mys'li czowiecze, Daci raczy, jego prosimy! Kyrie elejson.

Pies'ri o bogatej melodii jest rdzennie polska, na wskro' oryginalna. Najtsi znawcy i badacze nigdzie, w adnym jzyku nie znaleli jej pierwowzoru. Jes'li ta jedyna dochowana staa na tak wysokim poziomie, to mona przyj za pewne, e i tamte zaginione nie byy liche. Kt moe zarczy, czy nie byo ws'rod nich dzie wielkiej wartos'ci? Zanikay utwory polskie, bo je w cie usuwaa acina. Nikt ich nie spisywa, a pamici ludzkiej starczyo zaledwie... na stulecia. I to take potnie prze szkadzao, e nieatwo przyszo dwudziestu czterema znakami alfabetu aci skiego wyrazi trzydzies'ci szes'c dwikw mowy polskiej. Okoo 1420 r. nieznany rzemielnik beztrosko poci i zuy na opraw ksigi teksty kaza w jzyku polsko-aciriskim, spisane w wieku XIV. Owe Kazania witokrzyskie, cudem pniej odnalezione, chlubi si mow ju wyrobion, pozbawion gwarowych dodatkw. Literaturze polskiej pisanej po acinie wiek XIII przynis nie lada dzieo. Jest nim Chronica Polonorum Mistrza Wincentego Kadubka, nieraz ju w tym opowiadaniu wspomniana. Autor - wbrew dawniejszym mniemaniom, zapewne aawet nie szlachcic, syn chopa imieniem Kadub - zdoby na Zachodzie wyksztacenie i tytu magistra. By pierwszym polskim biskupem wybranym w sposb kanoniczny. Na krakowskiej stolicy kos'cielnej zasiada od roku 1207 do 1218, po czym jako zwyky zakonnik przebywa w Jdrzejowie i tam zmar w roku 1223. Jego stan i godnos'c wyjas'niaja ducha Kroniki. Kadubek chwali tych wad cw, ktrzy nie tylko sprzyjaj klerowi, lecz ulegaj mu. Innych niemiosiernie potpia. Jakes'my widzieli, uznaje prawo papiea do rozstrzygania o wewntrznych porzdkach w kraju. 152

Tre Kroniki jest najzupeniej niezwyka. Aleksander Macedoski i Ary stoteles pisuj do siebie listy dotyczce spraw polskich, jaki' mityczny, nigdy nie istniejcy Leszek II najpierw bija w wojnach samego Juliusza Cezara, a potem eni si z jego siostr! Sumienie literata redniowiecznego bywao bardzo przestronne, podawa on za prawd sny wasne" - pisze Aleksander Brckner. Kronika Mistrza Wincentego jest dzieem literackim, peno w niej zmyle krasomwstwa, poucze, lubowania si efektami. Taka mieszanina odstrcza dzi i razi, na ludzi wspczesnych autorowi oraz na wiele pokole pniej szych oddziaywaa potnie. Kadubek obficie czerpa wiadomoci z wczeniejszego o stulecie Galla. Niekiedy jednak znacznie wicej od niego wiedzia" i czytelnikom do wie rzenia podawa. Pamitamy zwize, ostrone, lecz jake pene ukrytej treci uwagi Galla o skazaniu na mier biskupa krakowskiego Stanisawa oraz o katastrofie Bole sawa miaego. Wobec tego posuchajmy, co w tej samej sprawie ma do powiedzenia Kadubek:
A gdy go [to znaczy krla] od takiego okruciestwa witobliwy biskup krakowski Stanislaw odwie nie mg, zagrozi mu najpierw upadkiem kraju, nareszcie dotkn go mieczem kltwy. Ale on skierowany ku gorszej stronie w zacitsze popad szalestwo; bo i drzewa pogite atwiej si zama ni naprostowa daj. Tak wic od otarza wrd naboestwa bez wzgldu na stan, miejsce i czas porwa kaza pasterza. Lecz ile razy zuchwali trabanci wpa prbuj, tyle razy skruszeni padaj na ziemi i agodniej. Oburzony atoli tyran aje ich i sam witokradzkie na spuci rce, sam oblubieca z ona oblubienicy, pasterza oderwa od owczarni, sam ojca w uciskach crki i syna prawie we wntrznociach matki zamordowa. O smutne i straszne wido wisko mierci! witego wiatowy, witobliwego bezbony, biskupa najokrutniejszy witokrad ca, niewinnego na kawaki rozszarpa; pojedyncze czonki na najdrobniejsze rozsiekujc czstki, jak gdyby pojedyncze czci czonkw ukarane by powinny byty. Sam cakiem zdumiaem, zdrtwiaem i wosy stany mi na gowie, e ledwo poj, nie dopiero wymwi, nie dopiero pirem skreli zdoam cuda Zbawiciela nad tym witym dokonane. Wrd opowiadania upada rozum, rozumowi sub wypowiada mowa, a sowa nie wyjani rzeczy tak, jak si miaa. Ujrzano z czterech czci wiata czterech przylatujcych orw, ktre w grze krc, spy i inne krwioercze ptaki od dotknicia mczennika odpdzay, a z wszelk czci cigle czuwajc dzie i noc go pilnoway. Mame noc to nazwa czy dniem? Raczej bym to dniem nazwa ni noc; jest to albowiem noc druga, o ktrej napisano: a noc, jak dzie owietlon bdzie. Cudownej bowiem jasnoci boskie wiata na tylu zabysy miejscach, ile witego ciaa rozrzucono czstek, e niebo samo zdawao si zazdroci ziemi ozdoby i chway, jak j gwiazdy i soca promienie odznacza si zdaway. T sil cudu oywieni i prawdziw pobonoci arliwoci niektrzy z ojcw zagrzani, gotuj si rozrzucone szcztki czonkw zebra, przystpili powoli i znaleli cale ciao bez najmniejszego ladu blizn, podnosz je, a z czci uniesione, w mniejszej bazylice Sw. Michaa, witymi korzeniami zabalsamowane, pochowali, skd a do dnia przeniesienia... mocny pomienionych wiate blask nie znikn.

153

Jeli zadaniem sztuki jest tworzenie w s'wiecie wyobrani nowej, wasn, j, cakowicie odrbnej rzeczywistos'ci, ktra raz powoana do ycia ksztatuje pniej dusze ludzkie, to Mistrz Wincenty obowizek artysty speni. Trudno oczywis'cie zachwyca si jego sposobem uzupeniania faktw, lecz i uprasz cza nie wolno. Nie zapominajmy, e on sam ju wierzy, a przynajmn.ej rozumia, e tak jest dobrze; i to pomagao do wiary". Przykad Kadubka poucza, czego dokona moe sia sowa i talent pisarza. Z czowieka wspodpowiedzialnego za jedn z najgorszych klsk Polski potrafi zrobi dobroczyc, a nawet patrona kraju. Kadubkowe pogldy na rol dziejow biskupa Stanisawa utrzymyway si dugo. Wtpi o ich slusznos'ci zacz dopiero wiek XIX, decydujcy cios zada im prof. Tadeusz Wojciechowski w wielkiej polemice rozpocztej w roku 1904. Od tej pory przewaa raczej zdanie, e wiedzy o prawdzie historycznej nie naley czerpa z dzie pokrewnych powies'ciopisarstwu. acina przygniota wic w redniowieczu polszczyzn, ale stosunki uoyy si tak, e mowy Rzymian nie mona uwaa w naszej ojczynie za jzyk obcy. Ona si dosownie zrosa z nasz kultur. Niebezpieczestwo dla narodowego charakteru tej ostatniej stwarza fakt inny. Oto w XIII stuleciu w niektrych wsiach, a ju szczeglnie w wikszych miastach polskich zaczyna bra gr jzyk i obyczaj niemiecki. Pooenie przedstawiao si gronie. Patrzc na te sprawy z dzisiejszej perspektywy dochodzi si do wniosku, e polskos'c wcale nie miaa wtedy pewnos'ci ostatecznego zwycistwa nad inwazj germaskiego Zachodu. Wszystko zaleao od jej wasnej siy oraz od rozumu kierownictwa politycznego. W XIII w. rozwina si u nas tak zwana kolonizacja niemiecka miast oraz lokowanie zarwno ich, jak i wsi na prawie niemieckim. Oglnikowe te okres'lenia czsto myl. Po wsiach osadzono na prawie teutoriskim najczs'ciej ludnos' polsk, i sioa, do ktrych naprawd napynli Niemcy, moemy liczy w XIII w. najwyej na dziesitki. Osiemdziesit procent dawnych podgrodzi przyjo prawo magdeburskie, nie wolno wic mwi, e dopiero niemieccy osadnicy zapocztkowali u nas ycie miejskie. Pojawlenie^si ich byio zjawi skiem wanym, ale stanowio tylko fragment od dawna trwajcej historii miast polskich. Rwnie samo pojcie prawa niemieckiego jest do mtne. W. gruncie rzeczy chodzio o to, e w XIII w. rozwj spoeczny i gospodarczy skoni kraj do przyjmowania norm ustrojowych powszechnie panujcych w Europie zachodniej i rodkowej. Gdyby naszymi bezporednimi ssiadami byli na przykad romascy Wallonowie, mwilibymy o szerzeniu si w Polsce prawa

154

walloskiego. Kraj graniczy jednak z Niemcami, ktrzy parli na wschd szukajc ziem mniej przeludnionych i atwiejszych warunkw bytu. Szli nie tylko do nas, lecz rwnie do Czech, na Wgry, w kraje batyckie a po Dwin. Nies'li ze sob zdobycze, bdce wsplnym dorobkiem Zachodu i wywodzce si jeszcze z cywilizacji staroytnego Rzymu. Postp byl niewtpliwy. Przyjmowalis'my go jednak, niestety, w germa skim opakowaniu. Samorzd, ktry Bolesaw Wstydliwy w roku 1257 nada Krakowowi, przynis stolicy Polski wiele korzys'ci, uczyni z niej normalne zachodnioeuropejskie miasto. Gorzej, i wadze miejskie skaday si z kupcw bdcych Niemcami. Ksigi miejskie pisano w ich jzyku. Stary spr o dzieje polskich i w ogle sowiaskich miast wszed ostatnio w faz now i decydujc. Nie utraciy znaczenia wiadomos'ci odnoszce si do czasw pniejszych. Niespornym faktem pozostaje masowy napyw zamo nego i biegego w rozmaitych kunsztach elementu niemieckiego, ktry szczel nie zapeni grne pitra hierarchii miejskiej. Nie prbujmy zapomina, e kazania polskie wprowadzia do krakowskiego kocioa Najwitszej Marii Panny specjalna uchwaa sejmowa, co stao si dopiero w roku 1537. Kiedy w stuleciu poprzednim zbierano skadki na otarz Wita Stwosza, ofiarodawcami byli przewanie Niemcy. (Cicho jest obecnie na ten temat, ale Jzef Szujski nie zawaha si w swoim czasie pisa o tym w sposb niekiedy przesadny.) Nie stwarza to zreszt podstawy do oskarenia wczesnych, Janowi Dugoszowi rwienych Polakw, o obojtno dla spraw kultury. Nagrobek Kazimierza Jagielloczyka wyrzebi ten sam Stwosz, ktrego dla Wawelu przeznaczony twr jako si nie spotka z niechci ze strony autochtonw. Wilica, Gniezno i Strzelno zawiadczyy zreszt, e ju grubo wczeniej ludzie rdzennie miejs cowi umieli wspiera twrczo, i to wielk. Spr dotyczy tego wanie, co byo wczeniej, przed lokacj miast na prawie niemieckim". Koci Mariacki przez dugi czas suy przede wszystkim niemieckiemu patrycjatowi Krakowa. Z czego wcale nie wynika, e Niemcy wanie byli budowniczymi pierwszej wityni w tym miejscu. Mona si spiera o pogldy, kwestionowa wiarygodno wywodw kronikarskich, nawet treci dokumen tw. Nie sposb przeczy wymowie materialnych dowodw prawdy. Odsoni stare mury, zalegajce p o d fundamentami dzisiaj czy w XIV wieku istnie jcych budowli, to znaczy rozstrzygn spr. Dokument lokacji Krakowa na prawie niemieckim" pochodzi z roku 1257. Wczeniejsze miasto obejmowao obszar jakich pidziesiciu hektarw i liczyo okoo dwudziestu murowanych z kamienia kociow, wzniesionych w 155

stylu romaskim. Ten pod wezwaniem w. Andrzeja jest najlepiej zachowa nym i najatwiejszym do zauwaenia wiadectwem owych lat. Rachunek odnosi si do samego tylko miasta i pomin kos'cioly grodowe wawelskie, ktrych byo trzy. Wiea Srebrnych Dzwonw oraz krypta w Leonarda pozostay nam w spadku po wczesnej katedrze, zbudowanej z Wadysawa Hermana, a kryjcej resztki kamiennej s'wiatyni Chrobrego. Przed rokiem 1257 istniay wic w stolicy - powtarzajmy za Andrzejem ak' - kos'cioly: Najs'witszej Marii Panny, w. Wojciecha, w. Andrzeja, Norber tanek, w. Mikoaja, w. Trjcy, w. Magdaleny, wiele innych, ws'rod nic ten na Skace. Jednoczes'nie Pozna i Sandomierz, Gniezno, Wrocaw i Wilic liczyy ich po kilka. Krakw gra, jak wida, rol polskiego Rzymu, wierny byr tradycji. Chrzecijastwo zakotwiczyo si na Wawelu ju zapewne w czasac wilariskich, kiedy kraj Polan jeszcze nie my?" o odmianie religii. Jake mamy nazwa warowne i rozlegle osiedle, pooone na bardzo wa nym szlaku handlowym, obfitujce w rzemiosa - czyli w przemys wczesny wytapiajce u siebie surwk elaza, hojnie wyposaone w kamienne wiaty nie? - Wiosk? Krakw gra w tym wywodzie rol zastpczo-reprezentacyjn.W nim najle piej skrystalizoway si zjawiska, wystpujce na caym obszarze Polski pia stowskiej - od Opola, Wrocawia i Gdaska a po Przemyl. Prawo niemie .. ckie" przyszo do osiedli miejskich ju istniejcych, rozwinitych i liczcyc" swe dzieje na stulecia. Odnosi si to w tym samym stopniu do stolicy kraju, c do Kalisza czy podupadej pniej Wilicy. Nowe porzdki przyjmoway si dlatego, e byy dobrze dopasowane do istniejcego w redniowieczu sposobu wytwarzania dbr i gospodarowania. .] atwiej przychodzio znci osadnikw do nowej wsi, jeli si im obiecao i dao samorzd, swobody, a powinnoci wybierao nie w naturze, lecz w pienidzu. Rozwijajce si miasta potrzeboway rynku zbytu. Stworzy go mogy jedynie takie sioa, w ktrych chop sprzedawa swe plony, wskutek tego rozporzdza gotwk i kupowa. I odwrotnie - zamone, swobodnie rozwijajce si miasto umoliwio bujny rozkwit osadprodukujcych yw no. Lokacja na prawie niemieckim i na wsi, i w miecie odbywaa si w sposb mniej wicej jednakowy. Jeli nowe osiedle zakada na swym gruncie prywa tny waciciel, musia przedtem wystara si o pozwolenie ksice. Potem wyszukiwa zasadzce, ktremu od siebie nadawa przywilej, bdcy waciwie umow. Zasadca - niemal z reguy zostajcy na wsi sotysem, a w miecie wjtem - sprowadza osadnikw.

156

Kmie otrzymywa an ziemi ornej (istniay any chemiskie liczce 16 9 ha oraz frankoskie - po 24,2 ha). Przez pewien czas po zaoeniu wsi obowi zywaa wolnizna - chopi zwolnieni byli od wszelkich opat i powinnos'ci. Czas jej trwania by rozmaity, zalenie od warunkw. Niekiedy sigaa do dwu dziestu czterech lat. Dziedzic wsi i waciciel gruntu wybiera naleznos'ci przede wszystkim pod postaci czynszu pieninego, chocia naleaa mu si i pewna da w naturze oraz rozmaite okolicznociowe wiadczenia czy dary. Folwarki byy w owych czasach mae - nikt jeszcze nie sysza o pniejszych latyfundiach - wic jeli chopi musieli nawet pracowa na paskiej ziemi, to najwyej cztery dni w przecigu roku. Kmie wczesny nie by penym wacicielem ziemi, jednake posiada tak zwan wasno uytkow, cieszy si osobist wolnoci i mg si przenosi, speniwszy okrelone warunki. Sdzia go w przewidzianych terminach - na rokach gajonych - awa, ktrej przewodniczy sotys. Od jej wyrokw apelowao si do pana. Spory z dziedzicem rozstrzyga sd ksicy. Oprcz gospodarzy istnieli take po wsiach zagrodnicy. Ci posiadali mniej ziemi, zajmowali si rzemiosem i wynajmowali do pracy nie tylko u pana, lecz take u kmieci, a zwaszcza na folwarku sotysa. Ten ostatni by prawdziwym potentatem wiejskim. Mia kilka anw, nie paci czynszu, pobiera 1/6 opat nalenych dziedzicowi i 1/3 kar sdowych, otrzymywa inne przywileje, a urzd swj sprawowa dziedzicznie. Musia za to stawia si konno na wojn. - Sotysami bywali czsto i szlachcice. Jak si ju wspomniao, zakadanie wsi na prawie niemieckim wcale nie wymagao obecnoci Niemcw. W wikszoci wypadkw i zasadca, i kmiecie byli Polakami. Osiedlali si na nowych warunkach, ktre zarwno im, jak dziedzicowi przynosiy wicej korzyci. Stosunki panujce w innych miejscowociach stopniowo, nawet bez przy wilejw lokacyjnych upodabniay si do nowych norm. Wszdzie niemal czynsz pieniny bra gr nad dawnymi daninami w naturze. Chop z wioski pozostaej przy prawie polskim podlega trybunaom ksicym, bo pan nie mia nad nim wadzy sdowej. Osobist wolno posiada i by waciwie czym w rodzaju dziedzicznego dzierawcy. Ludno wiejska pacia podatek pas twowy zwany poradlnym oraz musiaa dawa dziesicin duchowiestwu. Przyjcie prawa niemieckiego i przemiany zasze w dawnym systemie pol skim znacznie polepszyy pooenie wsi, przyczyniy si do wzrostu jej zamo noci. 157

Tylko na lsku i na Pomorzu Zachodnim kolonizacja niemiecka wsi ozna czaa napyw ludzi obcej narodowos'ci. W innych dzielnicach zjawisko to prawie nie wystpowao. Zupenie inaczej dziao si z miastami. I w nich take zasadca otrzymywa przywilej lokacyjny, a potem zostawa dziedzicznym wjtem. Stanowisko to dawao nie lada znaczenie i dochody. Smutnej pamici wjt krakowski, Albert, o ktrym wkrtce bdzie mowa obszerniej, by kasztelanem sdeckim i upnikiem, czyli zarzdc kopal soli. Podobnie jak sotys na wsi wjt te rusza na wyprawy wojenne, mia prawo do tej samej czs'ci czynszu z parcel budowlanych oraz do takiego odsetka kar sdowych. Podlega bezporednio panu miasta, ktrym najczs'ciej bywa ksi, rza dziej biskup czy magnat. Przewodniczy awie sprawujcej nad mieszczanami sdy. Organem samorzdu bya obieralna rada miejska, ktrej przewodniczy jeden lub dwch burmistrzw. W ustroju poszczeglnych miast polskich istniay rnice. Zasadniczo wzo rem dla wszystkich by Magdeburg, wytworzyy si jednak odmiany. Jedn z nich stanowio prawo s'redzkie obowizujce w tych osiedlach, ktre czerpay przykady ze rody lskiej. Na pnocy wystpowao znw prawo chemi skie wywodzce swj pocztek z Chemna. Gwnym motorem rozkwitu miast by wlas'ciwie wzrost rzemiosa, s'cis'le zwizany z udoskonaleniami w dziedzinie grnictwa, wytopu metali, z coraz szerszym wykorzystywaniem siy wodnej w warsztatach wytwrczych. Ale zwizki rzemielnicze, zwane cechami, nie osigny tego stopnia potgi i znaczenia, co gildie kupieckie. Wadza pastwowa rozporzdzaa wwczas rozmaitymi sposobami popiera nia i wyzyskiwania handlu. Jednym z nich by przymus drogowy, ktry znie wala kupcw do korzystania z okrelonych szlakw, dobrze pilnowanych przez poborcw ce. Sawne prawo skadu nadawape rozmaitym miastom zmuszao znw przejezdnych kupcw do wystawiania w nich swoich towarw, ktre miejscowi handlarze mogli nabywa hurtem. Pomniejsz miasta nasze - w szczegolnos'ci na Mazowszu - zachoway polski charakter. Ale znaczniejsze korzys'ci ze wspomnianych przywilejw cign ich niemiecki patrycjat. Zaliczali si do najbogatsi kupcy oraz sama s'mietanka rzemielnicza, na przykad zotnicy. Za patrycjatem szo posplstwo, obejmu jce reszt kupcw i samodzielnych rzemielnikw. Na samym dole sta plebs, nie posiadajcy ani kramw, ani warsztatw. W takim Krakowie, Poznaniu, Wrocawiu i w wielu innych miastach on wlas'nie reprezentowa polskos', gdy

158

wszystko, co pod wzgldem hierarchii spoecznej znajdowao si wyej, byo przewanie niemieckie. Wytwarza si wic stan rzeczy niezwykle zoony. Dobro kraju wielkim gosem wolao nie tylko o sam rozwj miast, lecz rwnie o wzmoenie ich politycznego znaczenia na wzr Zachodu. A jednoczes'nie narodowo wikszos'ci kupiectwa i bogatszych rzemielnikw stwarzaa niebezpieczestwo stopniowego podboju Polski od wewntrz. Niemiecki mieszczanin da nie mieckiego kazania w kociele. Drugie miejsce po acinie zacza w naszych miastach zajmowa mowa obca. Wiemy ze rde, kto w roku 1289 piastowa godnoci miejskie w Krakowie. Rajcami byli: Wolrad, Lupoid, Gerhard, Henryk z Dornburga, Piotr Moryc, Gotfryd z Czeskiej Wsi. Jednoczenie w awie zasiadali: Henryk Godener, Pilgrim z Uszwi, Timo, Zygfryd, Gumpert, Reinhold, Buchel. Takie stosunki panoway w stolicy kraju. Niemcy bowiem napywali przede wszystkim do Maopolski, znceni jej korzystnym pooeniem handlowym i bogactwami naturalnymi. Wszystkie miasta maopolskie od Krakowa przez Bochni, Scz, Wieliczk a do Sandomierza posiaday niemiecki patrycjat. Znaczenie tego zagroenia od wewntrz wystpi jaskrawo dopiero na tle stosunkw z pastwami ociennymi. Midzynarodowe pooenie Polski byo ze, o wiele gorsze ni za najgro niejszych cesarzy. Wprawdzie samo pastwo niemieckie popado w bezrzd i anarchi, wobec ktrych stosunki-polskie wyglday do bogo, ale wok naszych ziem powyrastay bastiony germaskie. Byy odrbne, lecz poczone wzami wielu porozumie, a przede wszystkim wsplnot narodow i de niami do rozszerzania si naszym kosztem. Krzyacy i Brandenburczycy z dwch stron parli ku sobie, zagraajc naszemu dostpowi do Batyku, Pomo rze Zachodnie zalewa ywio niemiecki, na poudniu by mocno zgermanizowany dwr czeski, za nim Austria. Widocznie polscy ksita dostrzegali w niej niebezpieczestwo, jeli zdecydowali si solidarnie wystpi przeciwko Rudolfowi z Habsburga. A na wschodzie? Zamiast raz przyjaznych, to znw obraonych - lecz w zasadzie cakiem z Polsk dobrze yjcych ksistw ruskich-najazdy litewskie i groza tatarska. Mogli sobie naboni mnisi z awry Peczerskiej wyobraa, e szatan szczeglnie lubi przystraja si w szaty polskie - zawsze Krakw potrafi si dogada z Kijowem, dopki ten ostatni gra samodzieln rol polityczn. W XIII wieku zaczo by inaczej i le. Takie pooenie polityczne skaniao do pilnego zastanawiania si nad przyszoci. Przede wszystkim jednak budzio z drzemki patriotyzm polski,

6f

159

ktry tak piknie da si pozna za Bolesaww. Nard o cakiem odrbnej kulturze i dugiej tradycji historycznej, nard pamitajcy wielko epoki Chrobrego nie mg si czu dobrze w czasach slabos'ci i ponienia. Kto by wtpi o istnieniu patriotyzmu w dawnej, s'reniowiecznej Polsce, ten niech sobie przeczyta, co Gall w wieku XII napisa o pasowaniu Bolesawa Krzywoustego na rycerza. Uroczystos'ci tej dopeni Wadysaw Herman w Pocku w roku 1099. Jeden z obecnych wojw odezwa si wtedy w te so wa:
Ksi panie, Wadysawie, Bg dobrotliwy nawiedzi! dzi' krlestwo Polski i twoj staros', i sabo i ca ojczyzn wywyszy! przez tego, dzi' pasowanego na rycerza! Bogosawiona matka, ktra takiego wykarmila chopca! A dotd bya Polska przez wrogw deptana, lecz przez tego chopaczka bdzie do dawnego przywrcona stanu! Na te sowa - dodaje jeszcze kronikarz - wszyscy obecni strucnleli i skinli mu, by milcza przez uszanowanie dla ksicia.

Jeli nawet Gall zmys'lil to i owo - bez wtpienia prawdziwe s pojcia, jakimi operuje, i uczucia, o ktrych mwi. Poczucie narodowe i patriotyzm byy faktami, skoro podczas wojny z cesarzem Krzywousty mwi do onierzy: bdcie te teraz przygotowani ze mn albo zgin za wolno Polski, albo yciem jej suy dalej!" W XIII wieku nie brakowao wydarze obraajcych godno narodow. I gospodarka bardzo cierpiaa na rozbiciu dzielnicowym. Rozrastay si miasta, kwito rzemioso, hutnictwo i grnictwo, zwikszay si obroty hand lowe. W odrnieniu od tego, co byo dawniej - potrzeby ekonomiczne pary do scalenia rozerwanego terytorium pastwowego, do uatwie w dziedzinie wymiany i krenia dbr oraz do zaprowadzenia adu. Nie mogli kupcy radzi patrzy na plebejskich lub herbowych zbjw grasujcych po handlowych gocicach. Tote miasta polskie zdecydowanie popieray denie do zjedno czenia krlestwa. Jednake rozmaite warstwy ich ludnoci w rne strony kieroway swe sympatie. Plebs chcia ksit polskiej mowy i krwi. Inaczej byo z patrycjatem. Handlowa arystokracja miejska wolaa, aby raj zjednoczy si pod rzdami dynastii popierajcej ywio germaski. To najlepiej zapewni mogli wadcy obcy. Za programem zjednoczenia stao rycerstwo. Nie mogy go cieszy napady nieprzyjaci sigajce gbi kraju ani orna przewaga wroga nad sabymi ksitami. Zachodzio ponadto to samo zjawisko, ktre obserwowalimy za Krzywoustego, kiedy warstwa wojownikw popieraa ksicia majcego sze roki program polityczny i dcego do odzyskania Pomorza. Przy takim wodzu 160

atwiej si wybi i zrwna znaczeniem z monymi, garncymi przywileje dla siebie. Dawni kronikarze niewiele uwagi powicali chopom. Ale i tego, co wiemy, najzupeniej wystarczy do stwierdzenia, e mio ojczyzny istniaa wrd ludu. Gdyby byo inaczej, gdyby wieniakowi obojtne byo, kto nim rzdzi, nigdy zajade chopstwo" nie szarpaoby tak wciekle wojsk cesarskich za Chrobrego i Krzywoustego. W owych odlegych czasach patriotyzm objawi si te w postaci przywizania do dynastii, czci i powicenia dla krlewskiej czy ksicej krwi. - Chopem z pochodzenia by onierz, ktry samym sob zasoni Kazimierza Odnowiciela w bitwie nad Wis. I ten take, ktry nad Mozgaw oszczdzi ycie Mieszka Starego. Chopi opakiwali tragiczny zgon krlewicza Mieszka, syria Bolesawa miaego, prawowitego dziedzica utra conej korony. Postawa ludu musiaa mie jaki wpyw na oglny nastrj kraju. Jeszcze jeden czynnik nie tylko potnie i wiadomie wspiera program zjednoczenia, ale nawet w osobach niektrych swych przedstawicieli obejmo wa przodownictwo w tym dziele. By nim kler polski. Trzeba przede wszystkim przypomnie, e w okresie dzielnicowym polska prowincja kocielna nie ulega rozbiciu i reprezentowaa jedno kraju. Poczy najc od Kazimierza Sprawiedliwego duchowiestwo wymuszao na ksi tach liczne immunitety, stao si prawdziw potg, doczekao si poddania Polski pod protekcj Rzymu. W istniejcym stanie rzeczy nie miao ju wa ciwie nic do zyskania, wiele natomiast do stracenia. Karol Szajnocha, historyk nie podejrzany o jakikolwiek antyklerykalizm, pisze o tym bardzo wymownie:
W adnym z krajw europejskich nie wiecia duchowiestwu tak szczsna dola, jak w Polsce za dni Piastw. Bogate nadania dbr ziemskich, zupene wyzwolenie tych dbr spod wszelkich praw ksicych, sumienne uiszczanie si narodu ze wszelkich naleytoci duchownych, miano wicie dziesicin, wzniosy wieck fortun Kocioa do nader kwitncej pomylnoci. Z samego sdownictwa w wyzwolonych od wadzy ksicej dobrach pyny duchownym wacicielom i sdziom niezmierne summy". Dziesicin nie pobierali nigdzie ksita tak obficie i cile, jak w ziemiach polskich. Ten rygor dziesicinny mia nawet przeszkodzi korzystniejszemu rozwiniciu si rolnictwa krajowego. Trwa tak pomylny stan a do zalania Polski w XIII w. przez cudzo ziemszczyzn teutosk, ktrej zreszt duchowiestwo poprzednim osabieniem wadzy ksicej samo po czci wrota otworzyo. Odtd gdzie tylko teutonizm stale wkorzeni si, tam wszdzie fortuna kocielna gwatownego dostawaa uszczerbku. Kady zniemczay ksi, zapatrujcy si na tryb rzdw krlewskich w Niemczech, na niemiecko-rzymskich cesarzy, miertelnych przeciwnikw i pogromcw wszech wadzy duchownej w Rzymie, przynosi z gry nieprzyjazne usposobienia dla duchowiestwa.

161

Podejmowane przeze ciganie osadnikw niemieckich, nadawane im prawo teutoskie", upowszechniajcy si z przybyszami niemieckimi obyczaj niemiecki niszczyy skarbiec kocielny, w szczeglnoci uszczuplay gwne rdo intraty duchownej, dziesicin. Niemiecki bowiem zwyczaj opaca dziesicin w pienidzach, a takowa przemiana ziarna w wiardunki byta powszechnie poczytywana za ruin kociow.

Bo te opaty pienine wynosiy zaledwie jedn dwudziest dziesiciny snopowej! Na ziemiach zajtych przez Krzyakw ksia yli w ucisku i byli nawet zobowizani sami stawa do pracy, jeli zabrako chopskich rk. Zdarzali si midzy nimi tacy, co na znak protestu wychodzili na robot ubrani w orna tyWciskajcy si wszdzie ksia i zakonnicy niemieccy wcale nie pragnli podlega polskim hierarchom, woleli swoich. Korzystajc ze sporu midzy ksiciem a biskupem wrocawskim, niemieccy mnisi omiu lskich klasztorw franciszkaskich zaoyli w roku 1284 nowy dom zakonny w aganiu, przy czajc go samowolnie do prowincji saskiej. Przykad ich naladowali ger mascy franciszkanie z Wrocawia, Nysy, widnicy, Brzegu, Namysowa, Lwwka i Zotoryi. - Wraz z Pomorzem Zachodnim odczonym od Polski odpado rwnie od metropolii gnienieskiej tamtejsze biskupstwo. Na takie wydarzenia episkopat polski nie mg rad patrze. W roku 1285 synody w czycy i Krakowie l do papiea wymowne skargi. Mowa w nich o tym, e z powodu napywu narodu niemieckiego, ktry ju w wielu czciach Polski ciko zawadn, nie tylko Waszej witobliwoci, ale i nam wielka w prawach naszych dzieje si krzywda i szkoda". Na przykad witopietrza na rzecz papiea niemieccy szlachta i osadnicy opaca zgoa nie chc". Czytamy jednak i o tym, e nard polski jest przeze [to jest przez Niemcw] uci skany, pogardzany, podbijany, pozbawiany chwalebnych praw i obyczajw ojczystych, w nocnej ciszy napadany we wasnych^dobrach". Nie poprzestajc na skargach biskupi zaczli dziaa. Synody postanowiy nie dopuszcza cudzoziemcw do dostojestw duchownych, zabroniy zatrud nia jako nauczycieli ludzi nie umiejcych po polsku. Duchowiestwo zdecydowanie stao si sprzymierzecem programu zjed noczenia pastwa i ono wanie bardziej ni kto inny mogo oddziaa na umysy. Byo przecie warstw w narodzie najbardziej wyksztacon, z jego szeregw wywodzili si pisarze, jak Kadubek. Sowo kaznodziejw docierao do nie umiejcych czyta, a tacy stanowili wtedy ogromn wikszo. Oczywicie i wrd duchowiestwa zdarzay si niechwalebne wyjtki, jak znany nam ju Pawe z Przemankowa. Tote tacy jak on, obok czci wie-

ckiego monowadztwa i drobnych, zupenie ju prowincjonalnych ksit, to jedyni wrogowie zjednoczenia. W XIII w. w yciu religijnym Polski wystpi nowy czynnik, potnie podkrelajcy nierozdzielno ziem dawnego krlestwa. Czynnikiem tym byl kult s'w. Stanisawa. Stracony biskup za ycia odegra ujemn rol polityczn. W parset lat pniej legenda o nim walnie dopomoga krajowi. Poszy w zapomnienie i nikogo ju nie obchodziy stare spory miaego z monowadz twem. Wielki talent literacki Wincentego Kadubka stworzy i narzuci umy som wizj ofiary, poniesionej przez biskupa za cay kraj, nada sprawie zupenie nowe znaczenie, uczyni z niej ide. Staa si ona samodzieln wartos'cia i tak tylko powinna by traktowana. Stanisaw ze Szczepanowa ywy, rzyczywisty - ten, ktry dziaa w stuleciu XI - i wyobraenie o nim powszechnie przyjte w wieku XIII to dwa odrbne tematy naszej historii. Wskutek gorliwych zabiegw duchowiestwa polskiego papie Innocenty IV ogosi biskupa Stanisawa witym, w dekrecie kanonizacyjnym przyta czajc wiadomoci zaczerpnite z kroniki Kadubka. Stao si to 17 wrzenia 1253 r. Na uroczystoci zjechali do Krakowa wszyscy polscy ksita i biskupi. Kocioowi polskiemu przyby jeden dla caego kraju patron, bdcy w dodatku rdzennym Polakiem. Wspczeni i pniejsi pisarze zaczli rozszerza i upiksza legend o w. Stanisawie. Pojawia si opowie o wskrzeszeniu Piotrowina, o ktrej nawet Kadubek nie wspomnia. Natomiast wrd grali tatrzaskich utrzymywao si podanie o krlu Bolesawie miaym, ktry wraz z kilkunastu rycerzami pi w grskiej jaskini i wstanie, kiedy na Wawelu zabrzmi dzwon na trwog. Poprzestamy jednak na faktach historycznych. Denia patriotycznej wikszoci kleru najlepiej reprezentowa i wciela w ycie arcybiskup gnie nieski Jakub winka, czowiek o rozumie i charakterze prawdziwego ma stanu. To on upomina si u papiea o krzywd narodu polskiego. On te przypuszczalnie by waciwym autorem ukadw midzy ksitami, o kt rych bdzie mowa w nastpnym rozdziale.

PRBY ZJEDNOCZENIA

I
Tak si dziwnie zoyo, e niemal jednoczenie w Krakowie, Poznaniu i Wrocawiu mier poprzednikw otworzya drog ludziom nowej epoki. Naj pierw - w 1278 r. - rozsta si z tym wiatem Bolesaw Rogatka i lsk nieco odetchn. W roku 1279 zamknli oczy: w Maopolsce mdy i niedony Bolesaw Wstydliwy, w Wielkopolsce zapobiegliwy i dzielny Bolesaw Pobo ny. Na widowni wystpiy teraz pamitne postacie Henryka IV Probusa, Leszka Czarnego i Przemyla II. Przegld wydarze godzi si zacz od dzielnicy stoecznej. Na pewien czas przed mierci Bolesaw Wstydliwy usynowi ksicia Leszka Czarnego, wywodzcego si z linii mazowieckiej. By to wnuk Konrada Mazowieckiego, a syn wadcy kujawsko-czyckiego, Kazimierza, i Konstancji, crki polegego pod Legnic Henryka Pobonego. Tylko dziesi lat rzdzi Leszek Maopolski oraz wasnym, dziedzicznym ksistwem sieradzkim. Poczenie tych dwu ?iem w jednym energicznym rku stwarzao podstaw do szerszych zamierze. Na-urzeczywistnienie ich zabra ko jednak czasu i si. Wojowa Leszek szczliwie i trzeba przyzna, e nie zabrako mu po temu okazji. Kolejno odpiera musia najazdy Tatarw i Rusinw, Jadwingw, Litwinw i znowu Tatarw. Oprcz tego na froncie wewntrznym walczy z buntami monowadztwa, ktremu przywodzili bis kup Pawe z Przemankowa i wojewoda krakowski Janusz Stara. Latem 1285 r. znalaz si w pooeniu bardzo cikim. Biskup niezwyk burz wznieci" i wraz ze wieckimi magnatami opanowa ca dzielnic. W rku ksicia zosta tylko Krakw, o ktrego obronie trudno byo myle bez pomocy z zewntrz. Wtedy Leszek uda si do mieszczan krakowskich niemieckiego rodu i tak on swoj Gryfin, jako i zamek ich wiernoci i obronie poruczy", sam za ruszy na Wgry po odsiecz. Mieszczanie nie prbowali nawet broni dugich i sabych obwarowa sto licy. Wraz z rodzinami i najcenniejszym dobytkiem przenieli si na Wawel,

skd dali twardy odpr druynom magnatw i idcego z nimi ksicia Konrada II z mazowieckiego Czerska. Byo to w lipcu. W sierpniu nadcign Leszek z posikami wgierskimi, rozbi wrogw w bitwie nad Rab,
mieszczanom za krakowskim, ktrzy mu zamek utrzymali i adn przeciwnoci nie dali si zachwia w przychylnoci i wiernoci ku niemu, ponadawal wiele przywilejw; a miasto Krakw obwarowa walami, przekopami, wieami i murami i samym Niemcom powierzy rzdy i zwierz chnictwo nad miastem (na co sarkali wielce przeciwni temu panowie i rycerstwo, przestrzegajc Leszka, aeby kiedy przeciw niemu hardo nie wierzgnli).Tak za od tego czasu ksi Leszek Czarny mieszczan krakowskich Niemcw milowa! i powaa, e nawet wosy na ich wzr zaczesywal, a w ubiorze natito i we wszystkim stosowa si do ich obyczaju.

Miasta niewtpliwie stanowiy czynnik postpu politycznego. W skom plikowanych warunkach polskich rola ich bya jednoczenie dodatnia i ujemna. Jeszcze wyraniej ni w Maopolsce wystpowao to na lsku. Teoretycznie ju od 1266 r. rzdzi we Wrocawiu Henryk IV, ktry w przyszlos'ci uzyska mia zaszczytny przydomek Probus, co znaczy: Prawy. By to syn Henryka III, tego samego, ktry zamieni z Rogatk Legnic na Wrocaw, rzdzi nim przyzwoicie, zmar za podobno od trucizny. Matka Probusa to Judyta, ksiniczka mazowiecka. Poniewa Henryk IV by maoletni, waciwe rzdy sprawowa przez lat kilka jego stryj, arcybiskup salzburski Wadysaw, najmodszy z synw Hen ryka Pobonego. Za jego czasw odby si we Wrocawiu, w obecnoci legata papieskiego Gwidona, prowincjonalny synod caego Kocioa polskiego. Przy okazji mieszczanie wyprosili sobie prawo zaoenia nowej szkoy na lewym brzegu Odry, tumaczc wymownie, e dzieciom niewygodnie i niebezpiecz nie wdrowa przez mosty na Ostrw Tumski, gdzie znajdowaa si starsza uczelnia. Synod w upamitni si - niestety - nie tylko czynem tak piknym, jak zezwolenie na zaoenie nowej szkoy. Legat Gwido w bardzo ostry sposb przypomnia o obowizujcych ograniczeniach ydw. Nakaza im mieszka tylko w getcie, nosi spiczaste czapki i inne omieszajce znaki, zabroni chrzecijanom zadawa si z nimi i siada do stou, lecz jednoczenie zobo wiza izraelitw do rwnych z katolikami wiadcze na rzecz kleru. Prawa takie istniay w caej katolickiej Europie, ale w Polsce waono je lekce. Zachoway si wiadomoci o specjalnym pimie papieskim, karccym Polakw za nadmiar liberalizmu i swobodne przestawanie z ydami. Henryk Probus doszed do wadzy w roku 1270, lecz wkrtce napad go i uwizi Rogatka, zmuszajc do wydania spadku po arcybiskupie Wadysawie

-stryju jednego, a rodzonym bracie drugiego z blisko spokrewnionych ksi Henryk IV odzyska wolno dopiero wtedy, kiedy wda si w spraw jeg ' starszy przyjaciel i protektor, potny krl Czech, Przemys Ottokar II. Henryk przywrci lskowi wietno, przypomnia chwa epoki sprze bitwy pod Legnic. By to czowiek wyksztacony, rycerski, Europejczyk kadym calu - ale typu bardziej ju nowoczesnego ni stryj-rozbjnik Rogatk Aczkolwiek Niemcy przydomek Probus tumacz na der Mde - nie mona oskara Henryka o nadmiar lagodnos'ci. (Karol Szajnocha posuwa si a do twierdzenia, e ksi by dobrotliwy tylko dla Niemcw.) Potrafi zaprosi Przemyla II z Poznania, Henryka Grubego z Legnicy i Konrada z Gogowa, potem uwizi ich i zmusi do wydania sobie ziemi wieluskiej. Dwaj ostatni uznali ponadto jego zwierzchnictwo. Czynami Probusa kierowa zawsze rozum polityczny, zmierzajcy do cile okrelonego celu. Walki wadzy wieckiej z duchown nie przybieray zazwyczaj w Polsce tak dramatycznych form, jak na zachodzie Europy. Wyjtek stanowi wanie dzieje lska. Przygrywk byy wypadki z roku 1256. Bolesaw Rogatka, pragnc zmusi biskupa wrocawskiego Tomasza I do zmiany dziesiciny snopowej na pie nin, pewnej padziernikowej nocy napad go we wsi Grka, porwa, bosego i odzianego tylko w koszul wsadzi na ciko chodzcego czapaka, zawlk do swego zamku, oku w kajdany i wsadzi do lochu. Niedola biskupa wzruszya ktrego z najmitw niemieckich, wic da mu po drodze stare buty i szmat do okrycia grzbietu. V We wszystkich kocioach ogoszono kltwy na ksicia, ktrymi on jakby pomiotem gardzc" nie ustawa w zncaniu si, a dopi swego. Papie Aleksander IV kaza w Niemczech i w Polsce otrbi wypraw krzyow przeciwko Rogatce, do ktrej jednak nie doszo. Przeciwnikiem Henryka Probusa by Tomasz II herbu Nacz. Spr znowu dotyczy rzeczy najzupeniej wieckich, po prostu dochodw i zakresu wadzy biskupa. I tym razem ksi oboony zosta kltw, ktrej jednak nie uznali nie tylko mieszczanie i rycerstwo, lecz take cz duchowiestwa, szczegl nie zakony norbertanw i franciszkanw. Ci ostatni nie zawahali si gosi ludowi, e Henryka niesusznie wyklto, i odprawia naboestw w kociele w. Jakuba podczas interdyktu naoonego na miasto, mimo i papie wyra nie zakaza wszelkich obrzdw i posug religijnych, dopki ksi przebywa w murach Wrocawia. Szczytowy punkt walki to rok 1287, kiedy Probus obieg Tomasza w Raci borzu. Po wyczerpaniu rodkw obrony biskup ubra si w szaty pontyfikalne,

166

stan na czele orszaku duchownych, kaza otworzy bram i procesjonalnie wyszed z miasta, kroczc wprost do obozu zwycizcy. Probus by prawdzi wym politykiem - nie chcia przeciga struny i zatrzaskiwa za sob furtki. Sam ruszy na spotkanie biskupa i przywita go ceremonialnie, przyklka jc. Pamitk po zawartym wtedy pokoju jest wspaniay kos'ci w. Krzya na Ostrowie Tumskim we Wrocawiu. Dopiero umierajc przyzna Henryk biskupowi wyczne prawa do Nysy i Otmuchowa. Trudno wyda bezstronny sd o tych wypadkach. Biskupi chcieli stworzy sobie istne pastwo w pastwie, bronili rujnujcej gospodark dziesiciny snopowej. Jednake nie wolno zapomina, e przeciwko nim wystpowa przede wszystkim niemiecki ywio na lsku. W czasie opisanego sporu - w roku 1285 - episkopat polski sa do papiea znane nam ju skargi, wskazujc na poczynania Niemcw i wymieniajc uczynki Henryka Probusa. Niefortunna to okolicznos'c, e w danym wypadku obrona polskos'ci na lsku upodabniaa si poniekd do upierania si przy przestarzaych urz dzeniach. Musiao jeszcze upyn nieco czasu, zanim do ograniczania uroszcze kleru zabrali si Wadysaw okietek i Kazimierz Wielki, krlowie Polski zjednoczonej i ulepszajcej swj ustrj. Przewodni myl polityki Probusa byo jednoczenie lska i amanie potgi monowadztwa, zwaszcza duchownego. Zamiary te wspierao rycerstwo i znakomicie rozwijajce si miasta. Odzyska Henryk ziemi kodzk od Czech, wykupi od Brandenburczykw kros'nieriska. Zaj w ten sposb przemon pozycj na lsku i by gotw do rozpoczcia szerszej, oglnopolskiej polityki. Dziwne s losy yciowe tego ksicia. Wychowany na mocno zgermanizowanym dworze czeskim, uleg jego wpywom kulturalnym. By poet, ale pisa wycznie po niemiecku. W swojej dzielnicy popiera osadnictwo idce z zachodu. Ta opltujca go niemczyzna bya sol w oku Polakom. A jednak objwszy rzdy we Wrocawiu i mdrze je sprawujc wszed Henryk IV na drog polityki dla Polski poytecznej. Rzeczywiste potrzeby kraju zdecydo wanie wziy gr nad osobistymi przyzwyczajeniami tego Piasta i cakowicie przywrciy go naszej historii. wiadcz o tym jego porozumienia i ukady, wice si ze wszystkimi niemal ziemiami dawnego krlestwa. Z Poznania panowa wtedy Wielkopolsce ksi Przemys II. Ten ju we wczesnej mlodos'ci - praktykujc przy boku stryja, Bolesawa Pobonego pokaza a nazbyt lwie pazury. Majc lat szesnas'cie obieg opanowany przez 167

Niemcw Santok, wzi go szturmem i kaza wyci w pie ca zaog. Tyii nielicznych rycerstwo wyprosio od mierci. Osobisto i polityka Przemyla II wizay si cile ze sprawami morsk mi. Smutne dowiadczenia dobrze wida wpyny na ksicia gdaskiego Mci woja II, zwanego te Mszczujem lub Mestwinem. Pamita, e gdyby nie zbrojna pomoc Wielkopolski, konszachty z Brandenburczykami skoczyyby si le i Niemcy na dobre opanowaliby Gdask. Mia zreszt okazj uczy si dalej. Odzyskanie Gdaska wcale nie zaegnao niebezpieczestwa od strony Brandenburgii, od wschodu za coraz bardziej zagraali Krzyacy, ktrzy w roku 1282 - w drodze ukadu z jednym z ksit dzielnicowych - nabyli ziemi gniewsk. Ten sam rok 1282 widzia tajny zjazd w Kpnie i ukad midzy Mciwojem a Przemysem II. Zawarto umow na przeycie. Oznaczao to, e ten z ksit, ktry przeyje drugiego, bdzie po nim dziedziczy. Zapowiadaa si wite rzecz bardzo doniosa - zjednoczenie Wielkopolski z Pomorzem Gdaski Przemyla interesowa nie tylko Gdask, lecz i Szczecin. Trzeba wic te rzuci okiem na to, co si wspczenie dziao albo justa zdyo na Pomoi Zachodnim. / Wspomniane ju poprzednio zwierzchnictwo\dukie nad tym krajem utrzymao si do dugo. Uzna je cesarz niemiecki. Wpywy polskie w Szczecinie stale popieraa ksina Anastazja, crka Mieszka Starego, ma* dwch ksit pomorskich - Bogusawa II i Kazimierza II. W roku 1'-" Wadysaw Laskonogi obroni Pomorze przed najazdem Waldemara II Zv ciskiego, krla Danii (i dlatego wanie, jak ju wiemy, nie mg wspdziaa ze swym sprzymierzecem, Romanem ksiciem Halicza, ktry poleg pod Zawichostem). Pomimo to wi Polski z Pomorzem Zachodnim nieustannie saba. Zwierzchnictwo duskie skoczyo si w roku 1227, ale zaraz przysza zmiana na gorsze. W roku 1231 cesarz Fryderyk II uzna Pomorze za kraj podlegy Marchii Brandenburskiej. Margrabiowie rozpoczli teraz dug seri zaborczych zabiegw. Jedne, ziemie uzyskiwali drog zamiany, inne kupowali lub po prostu zdobywali sil. Taki byl midzy innymi los Kostrzyna i Chojny w roku 1253. Rwnie stosunki wewntrzne zmieniay si na niekorzy polskoci. Pod wzgldem gospodarczym kraj rozwija si dobrze. W XIII w. a trzynacie tamtejszych miast uzyskao samorzd. Wzrostowi ich zamonoci i znaczenia sprzyja handel. Ale zalewa te miasta ywio obcy, zreszt nie tylko Niemcy,

lecz i Flamandowie. Miejsce polskich kasztelanw zajmowali w nich urzdnicy zwani wjtami lub burgrabiami. Naleay one do Zwizku Hanzeatyckiego, wielkiej, polityczno-handlowej organizacji miast niemieckich, majcej sw stolic w Lubece. Okoliczno ta w znacznej mierze sprzyjaa usamodzielnia niu si miast pomorskich, ale te oddalaa je od Polski. Rycerstwo niemieckie rwnie napywao licznie, uzyskujc wlos'ci i nada nia. ywio polsko-sowiaski ustpowa na wschd. Celowo nie dopuszczano go do miast. Mcio si teraz na Pomorzu jego tak dugie trwanie przy pogastwie. Wobec braku wasnego kleru katolickiego masowo przybywa niemiecki. Z licznych zakonw jedni tylko dominikanie podtrzymywali zwizek z Polsk. W rozlegych dobrach takiego klasztoru w Trzebiatowie, zaoonego w roku 1224, osiedlali si wycznie kolonici z Nadrenii i Saksonii. Zakonnikami byli tu te sami Niemcy. Po roku 1248 biskupi z Kamienia nabyli od ksicia ziemi koobrzesk. Zarzd jej przeszed odtd w rce niemieckie. Charakterystyczna dawniej dla Pomorza warstwa sowiaskiej szlachty kupieckiej zacza zanika. Czonkowie jej przenosili si na wie, czsto emigrowali na Pomorze Gdaskie. Duchowiestwo stanowio na Pomorzu prawdziw potg polityczn i gos podarcz. Jak wysoko pod wzgldem ekonomicznym stay jego obszerne wo ci, wiadczy oryginalny i jedyny w swoim rodzaju zabytek: imponujca muro wana stodoa redniowieczna w podszczeciskim Kobaczu, powodzeniem uywana po dzi dzie. Kobacz nalea do zakonu cystersw, ktrego bogac twa u nas w Polsce pyny nie tyle z posiadanej ziemi, chocia i tej mu nie brakowao, co z bankierstwa. Pod wzgldem politycznym pooenie ksit Pomorza Zachodniego sta wao si wrcz rozpaczliwe. Szukali przeciwko Brandenburczykom pomocy na Zachodzie, w Lubece, w Zwizku Hanzeatyckim zaniepokojonym zaborczo ci margrabiw. Ale zaczynali te oglda si na Wielkopolsk, z ktr poprzednio potrafili wie spory, a nawet walki orne. W roku 1273 ksi Szczecina Barnim I wyda sw wnuczk Ludgard za .Przemyla II. Jako sprzymierzeniec Bolesawa Pobonego uczestniczy Bar nim w wojnie z Brandenburgi, uwieczonej wspomnianym ju odebraniem Niemcom Santoka i okrutn rzezi dokonan z rozkazu Przemyla. By zbyt saby, nie mg wytrwa w walce do koca i musia zawrze odrbny pokj (w roku 1276), ale dal dobry przykad. Syn jego, Bogusaw IV, w wojnach z Brandenburgi utraci ziemi widwisk. Pomoc udzielona mu przez Me klemburgi, Lubek i Rugi pozwolia z trudem ocali Stargard, Gryfino i 169

Gardziec. Okolicznoci te skoniy go do szukania sprzymierzecw w Pozna niu i w Gdasku. 23 listopada 1287 r. Przemys II, Ms'ciwdj II i Bogusaw IV zawarli w Supsku traktat o wieczystym przymierzu. Zachodniopomorski ksi trwa przy nim wiernie. Kiedy w przyszlos'ci zabrako Ms'ciwoja i Przemyla, popie ra ich politycznego spadkobierc - Wadysawa okietka, ktry zabra si do spajania ziem Krlestwa. Tak wic u schyku XIII w. trzy gwne grody polskie - Krakw, Pozna i Wroclaw - znowu stay si siedzibami politykw z prawdziwego zdarzenia i os'rodkami myli politycznej, godnej tego miana. I wtedy wanie wtrci si w nasze dzieje czynnik czstokro pierwszorzdny, lecz zawsze nieobliczalny los, zwyczajny przypadek. On sprawi, e zarwno Leszek Czarny, jak Henryk Probus i Przemys II byli bezpotomni. W dynastii Piastw, tak obfitej w talenty i charaktery, dziwnie rycho wystpoway cechy uwidu. Rozrodzia si bardzo w stuleciu XII z czterech synw Bolesawa Krzywoustego. Z czterech tylko, bo Henryk sandomierski zszed ze wiata w stanie kawalerskim. I oto ju w nastpayrn - XIII poszczeglne jej linie zaczynaj wygasa jedna po drugiej. Leszek Czarny w ogle nie mg mie dzieci. Tajemnic zdradzia podczas poufnej narady w Sieradzu ksina - Rusinka Gryfina - owiadczajc zebra nym wielmoom, e zdja czepiec matki i chodzi z go gow, jak przystao * dziewicy. Maonek milczeniem potwierdzi jej sowa. Odbyo si to jeszcze za ycia Wstydliwego, ktry pogodzi zwanione stado. Przymusowa wstrze miliwo nie moga oburza dynasty, ktry dobrowolnie skaza rd mao polski na wymarcie. Nie wiadomo tylko, co myla, wyznaczajc na spadko bierc czowieka nie mogcego zostawi nastpcy. Przemys II w niczym nie przypomina Wstydliwego. Ofiar dynastycznych j ambicji wadcy Poznania i jego nie znajcej adnych skrupuw moralnych troski o przyszo pada bezpodna ksina Ludgarda, z rozkazu, a co naj- ' mniej za milczc zgod ma uduszona przez dworki. Pisze Jan Dugosz:
...pie midzy ludem jeszcze za naszych czasw piewana wiadczya, jako ksina [...] przeczuwajc, e j m zgadzi myli ze wiata, bagaa go ze zami i zaklinaa, eby niewiecie i maonce swej nie odbiera ycia, ale pomny na Boga i na uczciwo tak ksic, jako i maesk, pozwoli jej wrci do ojczystego domu cho w jednej koszuli; chtnie bowiem znosi bdzie los nawet najbiedniejszy, byleby jej ycie darowa. Mniema Przemysaw, e skryta jego zbrodnia, o ktrej niewiele wiedziao osb, w wiecznym utonie milczeniu. Bg jednak zrzdzi inaczej; morderca bowiem sysza swoj hab wypiewywan w pieni, ktra, jak wiadomo, dosza a do naszych czasw i za wieku dzisiejszego na widowiskach publicznych powtarzan bywa. Obwiniaa

170

ksicia Przemysawa o t zbrodni krca midzy gminem, ale prawdziwa pogoska i od wielu cierpia nieraz przygryzki [...] i ani powaga ksicia, ani wydawane zakazy nie zdoay stumi tych zarzutw w ustach i sercach ludu.

Ludgarda zgina w Poznaniu 14 grudnia 1283 r. W dwa tygodnie pniej Przemys ufundowa w tym mies'cie klasztor dominikanek, darujc im wsie Pitkw, Rudnic i Zaparcice oraz Jezioro Gostyniskie. Potem oeni si ksi ze szwedzk krlewn Ryks. Daa mu - crk, Ryks Elbiet, przysz krlow Czech. Narodziny jej nie pocieszyy ojca, bo polski obyczaj nie przewidywa dziedziczenia tronu przez kobiety. Widzia Pozna jeszcze i trzecie wesele" Przemyla - z Magorzat brandenbursk. Pan Wrocawia - Henryk Probus - te by bezdzietny. Jeszcze i czwarty wadajcy wspczenie ksi piastowski dotychczas nie mia nastpcy. Mowa o Henryku III gogowskim, stryjecznym bracie Probusa i najpotniejszym po nim dynacie na lsku. Ale Gogowczyk by najmodszy z caej czwrki i mia jeszcze przed sob przyszo. Jako obdarzya go ona z czasem a piciu synami, ktrzy jednak nie przysporzyli Polsce najmniejszej pociechy. Moliwo rychego osierocenia trzech tronw dzielnicowych oddziaaa na postanowienia ich dzierycieli i w ostatecznym obrachunku staa si czynni kiem dodatnim. Leszek Czarny, Henryk IV Probus i Przemys II zawarli midzy sob i z Gogowczykiem ukady o wzajemnym i kolejnym dziedzicze niu. Bardzo prawdopodobne, e natchn ich t myl arcybiskup gnienieski Jakub winka. Leszek Czarny zapisa Maopolsk Probusowi, po ktrego mierci Krakw i Sandomierz winny byy przypa w udziale Przemysowi II, Wrocaw za Henrykowi III Gogowczykowi. On te w przyszoci zosta mia spadko bierc generalnym, dziedzicem wszystkich ziem objtych umowami, a wic Maopolski, Wielkopolski i lska. Sta si to mogo oczywicie dopiero po zgonie Przemyla, ktry - jak si ju wspomniao - od kilku lat by przewi dziany na spadkobierc po Mciwoju II. Ukady dotyczyy wic rwnie Pomorza Gdaskiego. Pertraktacje rozpoczy si w roku 1287. Uczestnicy ich byli ludmi prze widujcymi - w roku 1288 zmar Leszek Czarny. Pochowano go w Krakowie u Dominikanw, w miejscu, ktre sobie upatrzy za ycia. Henryk IV Probus natychmiast wyprawi si do stolicy po swoj prawowit wasno. Dzieo jednoczenia podzielonych od tak dawna ziem polskich zostao rozpoczte. Okazao si jednak, e wcale nie tak atwo urzeczywistni testa ment zmarego Leszka. Polska miaa si w niedalekiej przyszoci naprawd
in1

zjednoczy, ale w sposb zupenie inny od tego, jaki przewidywali czterej ksita, uczestnicy ukadw. W Maopolsce natkn si Probus na wspzawodnikw. Mniej grony okaza si Bolesaw, ksi na Pocku, popierany przez biskupa Pawa z Przemankowa i monych. Mieszczanie krakowscy otworzyli bramy przed Probusem, Bolesaw uszed z Wawelu i nie podj walki ornej. Zaraz jednak wystpi i drugi pretendent, czowiek obdarzony takim charakterem i si woli, e podobnych darmo w caej historii polskiej ze s'wieca szuka. By nim przyrodni brat Leszka Czarnego, ksi brzesko-kujawski Wady saw, dla nadzwyczajnie maego wzrostu zwany okietkiem. Wywodzi si z linii Piastw mazowieckich. Jego rodzony dziad to Konrad, ktry sprowadzi Krzyakw. O ojcu okietka, wczenie zmarym Kazimierzu kujawsko- czyckim, ju wspominalis'my. Matk bya Eufrozyna, ksiniczka opolska. Rola, jak w naszych dziejach odegra Wadysaw okietek^- zjednoczyciel pastwa, pierwszy krl Polski pochowany na Wawelu - jest\wietna. Tym bardziej musi zastanawia jego postpowanie po mierci Leszka-Czarnego. Mona oczywicie twierdzi, e dopiero czas i cikie dowiadczenia yciowe zmieniy pniej okietka, przerobiy warchoa na polityka, nauczyy go myle o caym pastwie. W takim sdzie bdzie si pewnie zawiera cz prawdy. Ale najwyej cz! Historia przebiega zawsze nader powikanymi szlakami i nikt nie moe si chepi, e dostrzeg i oszacowa wszystkie. Znane przysowie o medalu majcym dwie strony jest tylko w przyblieniu suszne, bo w rzeczywistoci owych stron" bywa nieraz tyle, e policzy ich niepodobna. Henryk Probus to jedna z ciekawszych postaci naszych dziejw. Jego zjed noczeniowe denia oceni naley dodatnio, nie zapominajc jednak, e wrd czynnikw popierajcych ksicia byy i takie, ktrych rola moga budzi i na pewno budzia ywy niepokj. Gra toczya si o narodowe oblicze przyszej zjednoczonej Polski. lskiemu dynacie gorliwie sprzyja niemiecki patrycjat Wrocawia i Kra kowa. Niemieccy mieszczanie torowali mu drog na Wawel. Wrocaw - liczcy wtedy od dziesiciu do pitnastu tysicy mieszkacw - wasnym kosztem wystawi Henrykowi armi z trzech i p tysica ludzi, zaopatrzon w sto wozw ze sprztem oblniczym oraz w tysic dwiecie transportowych. Na taki dar nie mgby si zdoby ubogi plebs. To byo dzieo najbogatszych kupcw, czyli Niemcw.
179

Sprzymierzecem Probusa by zgermanizowany dwr czeski. Okolicznoci te bez wtpienia zraay rycerstwo, kosym okiem patrzce na cudzoziemski zalew. Nie tylko osobiste ambicje, lecz i patriotyzm polski kierowa czynami Wadysawa okietka. Zarzuca mu si brak szerszych hory zontw politycznych w tej epoce. Kto wie, czy prawda nie wyglda odwrotnie. okietek mg ju wtedy siga mys'la naprzd i widzie niebezpieczestwo podboju Polski przez Niemcw - od wewntrz. W XIX w. niemiecki historyk nie zawaha si napisa:
Gdyby niebiosa obdarzyy Henryka IV dugowiecznoci jego pradziada, Henryka Brodatego, nie byioby mu trudno przerobi ziemie krakowsk i sandomiersk na niemieck Marchi Poud niowo-Wschodni. -

Przypuszczenie na pewno niesuszne. Probus nie chcia przerabia Polski na Niemcy. W przeciwnym razie nie wyznaczaby dziedzicem po sobie Przemyla poznaskiego. Wolno sdzi, e objwszy rzdy nad caym krajem musiaby po prostu dostosowa si do jego potrzeb i prowadzi polityk prawdziwie polsk. Jednake do germanizacji kraju niewtpliwie dy popierajcy go patrycjat miejski. Wspczes'ni widzieli fakty i zdawali sobie spraw z niebezpie czestw. Bitwy pod Skal i Siewierzem Henryk Probus przegra, i to z wielkimi stratami, a sprzymierzone z okietkiem druyny ruskie Lwa halickiego zgod nie z odwieczn tradycj wtargny gboko na zachd, pokazay si pod Nys i Grodkowem. Sandomierza lzak utrzyma nie zdoa, ale zaj Krakw. Zawdzicza to mieszczanom, ktrzy noc, tajemnie otwarli mu bramy. Wkra czajce oddziay Henryka omal nie pochwyciy wtedy samego okietka, ktry wanie z kilku onierzami sprawdza warty. Ocalili Wadysawa krakowscy franciszkanie. Przebrali go i cichaczem po sznurze spucili z muru. Majc w rku stolic kraju wysa Henryk IV poselstwo do papiea, aeby mu pozwoli nosi bero i koron i aeby mia nazw krla". Ale 26 czerwca 1290 r. zmar we Wrocawiu, jak wie niesie, otruty pomau dziaajcym jadem. Inicjatorem zbrodni mia by podobno czowiek wyznaczony na posa, Ktry skrad pienidze przeznaczone na podr. Pochowano Henryka we wzniesionym przeze kociele w. Krzya we Wrocawiu. Ciao skry grobowiec bdcy wspaniaym dzieem sztuki rze biarskiej. Mona go dzi podziwia w muzeum wrocawskim i stwierdzi, e zdobica wieko sarkofagu podobizna lskiego ksicia ma nad lewym ramie niem tarcz z herbem krlestwa polskiego -biaym orem krakowskim w zotej koronie na tle czerwonym. 173

Podczas uroczystos'ci aobnej kaza biskup Tomasz odczyta podpisany na ou s'mierci dokument ksicia, moc ktrego Nysa i Otmuchw przechodziy w wyczne wadanie Kos'ciola. Nieposusznym zagrozi kltw. Zgodnie z zawartym poprzednio ukadem Krakw i Sandomierz dziedziczy mia Przemys II, Wrocaw za" przypada w udziale Henrykowi gogowskie mu. Postanowienia te wykonano, ale ksitom polskim przyby w tym czasie nowy i grony wspzawodnik, ktry zdy ju nawet rozszerzy sw wadz na szmat ziemi polskiej. W tym samym roku 1290 ksi Bytomia Kazimierz uzna nad sob zwierzchnictwo krla Czech, Wacawa II. Tak rozpocz si dugi acuch wypadkw, ktre doprowadziy do ode rwania lska od Polski. Bo kraj ten najpierw trafi pod panowanie Czech i dopiero wraz z nimi dosta si w rce niemieckie. Jakes'my widzieli, krlom czeskim nie udao si opanowa Austrii. Ich ambitne i sigajce a do Adriatyku zamiary zaamay si pod Suchymi Kra tami. Przegrana bitwa nie moga jednak zniweczy zdobywczychf de pilnego i pod wzgldem gospodarczym dobrze rozwinitego krlestwa. Odepchnite od poudnia, zwracaj si Czechy na wschd, w stron Polski. Taka zmiana kursu moga tylko cieszy Rudolfa z Habsburga, ktry chtnie widzia, e Przemys'lidzi odwracaj swe apetyty od jego dziedzictwa, Austrii. Wacaw II by jego ziciem, co tym bardziej uatwiao porozumienie. Wacaw II obj rzdy w Czechach w tym samym roku, kiedy w Krakowie umar Leszek Czarny. Jego zaborczej polityce w stosunku do Polski sprzyja pewien pozr prawa, waciwie fikcja, ale mogca mie grone skutki, jeliby j popar kto silny. A to si wanie zdarzyo. - Henryk Probus obieca by w swoim czasie Wacawowi, e w testamencie zapisze mu Wrocaw. LTniewani pniej to przyrzeczenie i zawar znane nam ju ukady z ksitami polskimi. Ale Wacaw II mia przyczepk, pozr prawny wtrcania si do naszych spraw. Uzyska teraz przywileje cesarskie warujce mu prawa" do caego spadku po Probusie, a wic nie tylko do Wrocawia, lecz take i do Krakowa. Pretensje jego zdecydowanie popar niemiecki patrycjat miast czeskich, lskich i mao polskich. Jak si okazao, wiele racji mia Wadysaw okietek, kiedy przeciwstawia si celom i polityce tego odamu mieszczastwa, ktre po zgonie Probusa bez adnych waha opowiedziao si za wadc obcym, protektorem niemczyzny i ponadto sprzymierzecem krla niemieckiego. Zgodnie z obowizujcymi umowami Przemys II wkroczy do Krakowa. Utrzyma si w nim zaledwie przez kilka miesicy. Wacaw II by silniejszy, tote ksi poznaski musia odda mu Wawel i zrzec si praw do ziemi

174

krakowskiej. Dziwne to jednak byo zrzeczenie. Przemys II wydoby z kra kowskiego skarbca i zabra ze sob do Poznania stare insygnia koronacyjne krla Bolesawa miaego. Na razie pozostawia wic Wacawowi stolic, ale uwozil nad Wart rzecz niezwykle cenn, sam pos'wicony znak jednoci pastwa. Jeszcze przez cay rok wytrwa w Sandomierzu wspierany przez Wgrw Wadysaw okietek. Ale i on musia w kocu ustpi do czycy. Siln armi czesk, ktra wkroczya do Maopolski, prowadzi biskup bamberski Arnold. Niebawem jednak - w tym samym roku 1291 - przyby Wacaw II i chcc sobie zjedna spoeczestwo wyda w Lutomylu przywilej, doty czcy duchowiestwa, rycerstwa i mieszczan. Przyrzek w nim nie pobiera adnych nowych danin ani podatkw oprcz tych, co ju si naleay. W ten sposb i mieszczanie uznani zostali za stan cieszcy si wolnoci podatkow. Bez ich wasnej zgody wadca nie mg narzuca im nowych ciarw. Przysza teraz kolej na rozpraw z nieustpliwym okietkiem. Wacaw obieg go w czycy i w padzierniku 1292 r. zmusi do poddania si, zrze czenia si wszelkich roszcze do Maopolski oraz do uznania swego zwierz chnictwa. Niefortunne losy skoniy wzajem ku sobie Przemyla II i okietka. Obaj uywali tytuw dziedzicw Krakowa". Przemys zacz ponadto posugiwa si pieczci, na ktrej widnia krakowski orze w koronie, tylko w szczegach rysunku rnicy si od tego herbu, co zdobi sarkofag Henryka Probusa. Takie postpowanie dobitnie wiadczyo, e obaj ksita traktowali ustpstwa wymuszone przez Czechw jako tymczasowe i nie myleli wyrzeka si swych praw. Przemys zdecydowa si nawet uniewani poprzednie ukady z Henrykiem III gogowskim i uzna swoim dziedzicem i nastpc Wadysawa okietka. Jemu wic w przyszoci przypa miaa Wielkopolska, Pomorze Gdaskie i okupowana przez Czechw Maopolska. Umowa prze widywaa jeszcze trzeciego spadkobierc. By nim modszy brat okietka, Kazimierz czycki. Ciekawe, e wszyscy trzej ksita uczestniczcy w tej kombinacji znowu byli bezdzietni, ale tylko na razie. Los mia bowiem obda rzy Wadysawa okietka potomstwem - i to znakomitym. II Przekrelenie dawnych umw spadkowych godzio w interesy ksicia Hen ryka gogowskiego, byo jednak nieuniknione, bo okolicznoci zmieniy

175

si zupenie. Pogmatwao je wmieszanie si Wacawa II w sprawy pol skie. Krl czeski opanowa Maopolsk i w dalszym cigu rozszerza swe wpywy na lsku. Cieszyn i Opole uznay jego zwierzchnictwo, Wrocaw za nie wpuci do siebie Henryka gogowskiego. Zamiast niego wezwano sprzymie rzonego z Czechami Henryka Grubego, ksicia na Legnicy. By to syn osawionego Rogatki. Na szczcie nie dziedziczy ojcowskich skonnoci, rzdzi rozsdnie, po gospodarsku. Z on Elbiet - crk wiel kopolskiego Bolesawa Pobonego i w. Jolanty - spodzi a omioro dzie ci. Ksita gogowscy nie poniechali zemsty za pozbawienie ich Wrocawia. W listopadzie 1293 r. noc porwali Henryka Grubego z ani znajdujcej si za murami miasta, nad ktrym z ramion Odry. Pnagiego zawlekli do Gogowa, gdzie
rzeczony Henryk nie tylko sptany i okuty zelywe dwiga kajdany, ale nadto wsadzony w klatk elazn zewszd zacienion i dwa tylko otwory nader wskie majc, jeden dla przyjmo wania pokarmw, drugi dla wyprniania odka, nie mg ani siedzie, ani sta, ani lee, lecz tkwi w niej prawie nieruchomy. Przez sze miesicy cierpia nieszczliwy tak srog katusz, e mu barki i biodra robactwo toczyo i ropa z ciaa pyna.

Wyszed za na wolno nie wczeniej, a zapaci ogromny okup i wyda sze miast po lewej stronie Odry. - Tak nieludzkie traktowanie odebrao nieszcznikowi zdrowie. Henryk Gruby zmar w Legnicy w lutym 1296 roku. Wrocaw omal si wtedy nie dosta pod zwierzchnictwo czeskie, ktrego pragnli niemieccy patrycjusze miejscy. Zapobieg temu inny syn Rogatki, Bolko I Surowy, zaoyciel linii ksit widnickich, ktra najduej wytrwaa w wiernoci dla Polski. Wystpi on jako opiekun sierot po Henryku Gru bym. Mia do tego prawo jako jego brat - rodzony wprawdzie, ale niezbyt czuy. Kiedy Henryk Gruby mczy si w kani gogowskiej, Bolko nie prdzej'zacz si stara o uwolnienie go, a otrzyma w zapat Dzieroniw, Ja worz, Strzelce, Strzegom i Ziembice. Za opiek nad sierotami kaza si wynagrodzi miastem Sobtk, zajadle targujc si z umczonym bratem, lecym ju na ou mierci. Wymusi te na Gogowczykach powiaty bolesawiecki i choj nowski. Bolko I by politykiem niezwykle twardym i bezwzgldnym, std te wzi si jego przydomek - Surowy. Wszelkie powinnoci wydusza od poddanych 176

bez miosierdzia, ale ksistwo zawdziczao mu wiele, gdy gospodarzy pier wszorzdnie. Do dzi' s'wiadcza o tym liczne zabytki s'laskie. Obyczajw by Bolko raczej lunych i omal nie popad pod kltw kocieln za wcale nie platoniczn milos'c do bratanicy, Jadwigi. Ostatecznie wydal j za m za margrabiego brandenburskiego, a sam odprawi pokut w sposb dla redniowiecza dosy charakterystyczny: podarowa zakonnicom wies' Milice. Owdowiawszy, dokonaa Jadwiga ywota jako mniszka w Gnienie. Syn jego i nastpca, Bernard, nosi dla odmiany przydomek Statecznego. onaty by z Kunegund, crk Wadysawa okietka. W Krzeszowie koo Kamiennej Gry znajduje si kos'ci, bdcy jednym z cenniejszych zabytkw architektury nie tylko na lsku i w Polsce, lecz w Europie. Pierwsz s'wityni w tym miejscu ufundowa Bolko Surowy. W jednej z kaplic obecnego kocioa mona oglda grobowce jego samego oraz wnuka - Bolka II - ksit z dynastii widnickiej, ktra najduej bronia polskoci lska. Tymczasem Henryk III gogowski opanowa szmat kraju graniczcy z Wielkopolsk i bynajmniej nie wyrzeka si praw, jakie mu przypaday na mocy wielokrotnie ju wspomnianych ukadw o dziedziczeniu. Ta jego nieustpliwa postawa miaa w przyszoci odegra znaczn rol i sta si przyczyn wielu niepokojw. W samo Boe Narodzenie 1294 r. umar ksi Gdaska Mciwoj II. Zgod nie z zawart przed dwunastu laty umow Przemys II wszed teraz w posia danie Pomorza Wschodniego i zjednoczy je z Wielkopolsk. czenie ziem polskich trwao zatem pomimo tylu przeszkd. Na polityk Przemyla wpyw wywiera, a moe i kierowa ni, arcybiskup gnienieski, Jakub winka. Ju od roku 1293 pracowicie zabiegano o pozy skanie przychylnoci papiea i zgod na koronacj. W Rzymie wada wtedy Bonifacy VIII, polityk niezwykej miary, lecz bardzo bezwzgldny. Na szcz cie dla Polski Wacaw czeski sta po stronie jego wrogw, tote starania Przemysawa i arcybiskupa uwieczyo powodzenie. Stoeczny Krakw dzieryli Czesi, ale korona miaego bya w Poznaniu. Arcybiskup woy j na skronie Przemyla 26 czerwca 1295 r. w Gnienie. Po przerwie trwajcej dwiecie siedemnacie lat Polska odzyskaa tytu krlestwa i miaa koronowanego monarch w osobie Przemyla II. Co prawda, nie rzdzi on na caym obszarze pastwa, ale krlem zosta w sposb wedle wczesnych poj najzupeniej legalny - za zgod papiea. A e mia dopiero trzydzieci osiem lat i odznacza si energi cakiem nieprzecitn, wic otwieray si widoki na przyszo. 177

Na zapusty 1296 r. wybra si krl do Rogona, gdzie weseli si i urzdza turnieje. Rankiem dnia 8 lutego - w sam Popielec - napady na grd druyny brandenburskie. Nikt si tego nie spodziewa, rycerstwo i krl spali jeszcze po hucznej zabawie.
A lubo krl Przemysaw - pisze Dugosz - zbudzony zgiekiem i rozruchem, nie wiedzia, jakich i jak licznych mia nieprzyjaci, wszelako zebrawszy odwag, jako m dzielny i wielkiego serca, wraz z druyn swoich dworzan i rycerzy, ktrych do odporu zachci sowem i wasnym przykadem, uderzy na napastnicz zgraj: stoczywszy walk, wielu porani i trupem pooy. Ale zmuszony peni raczej powinno onierza nieli krla i wodza, pod przemagajc liczb nieprzyjaci, nawaem strza i mieczw, ktre go zewszd dosigay, walczc chwalebnie, jak na rd jego przystao, omdla i pad na ziemi mnogimi okryty ranami. Porwali go Sasi ledwo pywego z wielk radoci i uszczliwieniem. Chcieli bowiem Przemysawa jako na triumf ywcem do kraju swego prowadzi i tak swoim, jako i obcym ludom sprawi z niego pociech, sobie za zjedna zaszczyt i wielk saw u Niemcw. Ale osabionego mnogimi i miertelnymi ranami na prno wsadzali na ko, usiujc go uwie do swoich; lecia bowiem z konia i ju na wozie nawet wytrzyma nie mg; mdlejcy wreszcie i skonania bliski pad naziesii prawie bez duszy. Gdy wic adnej ju nie byo nadziei, aeby krl doy do dnia nastpnego^...] na ciao sptane, poranione i ju naznaczone znamieniem mierci rzucili si z zapalczywocj i zakuli je licznymi razy.

W napadzie uczestniczyli margrabiowie brandenburscy Otto Dugi, inny Otto i Jan, bdcy siostrzecem Przemyla, syn jego rodzonej siostry Kon stancji. Uporczywie utrzymywaa si pogoska, e zamach uatwiy i bray w nim udzia polskie rody Zarbw i Naczw. Cos' w tym musiao by z prawdy, bo niepodobna przypuci, e bez wspdziaania kogo' z Polakw sami Brandenburczycy potrafiliby tak zaskoczy Rogono. Wedug podania Zarbowie i Nalcze utracili odtd prawo noszenia szkaratnych szat i stawania w jednym szeregu z pozostaym rycerstwem polskim. Dopiero Kazimierz Wielki mia zdj z nich t hab. Przemyla II pochowano w katedrze poznaskiej. Szlachta wielkopolska przyzwaa teraz Wadysawa okietka. Ten akt z jej strony nosi waciwie tylko formalny charakter wyraenia zgody na obowi zujc ju umow o dziedziczeniu, zawart trzy lata wczeniej midzy nim a Przemysem. Polska nie znaa jeszcze wtedy elekcji wadcw. Na czas krtki w rku okietka znalazy si wcale rozlege dziedziny: Wielkopolska, Pomorze Gdaskie, ksistwo brzesko-kujawskie, ziemie sie radzka i czycka. Ale Henryk III gogowski zaraz wystpi z pretensjami do wadzy. Rycerstwo i monowadztwo nie sprzyjay mu, bo zbyt wielu byo w jego otoczeniu Niemcw. Natomiast przeciwko okietkowi wystpio ducho-

178

wieristwo. W czerwcu 1296 r. doszo do tajnego ukadu w Kos'cianie, moc ktrego arcybiskup Jakub winka i hierarchia kocielna - w zamian za wielki przywilej swobd - zobowizali si popiera Gogowczyka. Nieco pniej biskup poznaski, Andrzej z rodu Zarbw, oboy okietka kltw. Nie wiodo si Wadysawowi w tym pierwszym okresie jego rzdw majcym trwa tylko cztery lata. Zbyt potni byli wrogowie, a on sam za saby. Mia za sob rycerstwo i szuka poparcia w miastach, posuwajc si na tej drodze wcale daleko. W roku 1298 Gniezno, Kalisz, Pozna i Pyzdry zawary konfederacj w celu zwalczania rozboju i zapewnienia bezpieczestwa na drogach. Zaraz w nastpnym roku okietek wyda dokument, w ktrym pozwala kara mierci schwytanych otrzykw. Mieszczanie otrzymali wic prawo cinania* rycerzy pojmanych na gorcym uczynku. Nic to wszystko na razie okietkowi nie pomogo. Nie podnis jego powagi i ukad z Wacawem II, zawarty nieco wczeniej, w roku 1297. Ustpujc wobec przemocy, powtrnie zrzek si wtedy Wadysaw Maopolski, a nawet uzna nad sob zwierzchnictwo krla czeskiego. Kraj wielkim gosem woa o zaprowadzenie adu, lecz tego wanie bezsilny okietek osign nie mg. Jego plany polityczne zmuszay do wysiku i ofiar. Druyny trzeba byo jako ywi, a kwaterunki wojska zawsze stanowiy utrapienie mieszkacw. Miary nieszcz dopeni jeszcze przypadek - aku rat przyszed wielki pomr na bydo. W 1300 r. biskup poznaski zwoa do swej siedziby zjazd wielmow duchownych i wieckich. Ksi w obradach nie uczestniczy. Nie byo go wtedy wcae w Poznaniu. Zapada uchwaa o pozbawieniu go tronu. Co do tego postanowienia - nie ma wrd historykw wtpliwoci. Istnieje natomiast rnica zda na inny temat: nie jest cakowicie pewne, kogo uczest nicy owego zjazdu poznaskiego postanowili powoa do wadzy - Wacawa II czy Henryka III gogowskiego. Wiele przemawia za tym, e biskupi stali po stronie tego ostatniego - niedawno przecie zawierali z nim umow w Ko cianie. O wadzy nad krajem rozstrzygna nie uchwaa zjazdu, lecz zdecydowana akcja zbrojna. Krl czeski ruszy w pochd i zaj ziemie polskie a po morze. Nie zdoaa mu przeszkodzi nieoczekiwana dywersja ze strony od dawna sprzymierzonych z okietkiem Rusinw, ktrzy uderzyli na Maopolsk. Jeszcze w tym samym 1300 r. Wacaw II koronowa si w Gnienie na krla Polski i poj za on Ryks Elbiet, crk Przemyla II, ktra wanie dosza do lat umoliwiajcych maestwo. Istniej niezbite dowody, e obrzdy te nie wzbudziy w Polsce entuzjazmu. Arcybiskup Jakub winka twierdzi, e 179

kazanie koronacyjne byoby dobre, gdyby nie to, e kaznodzieja Niemiec i psi eb". Jeden z polskich rocznikw powiada, i Wacaw z wielkim wojskiem posiad krlestwo polskie wbrew Bogu i sprawiedliwoci". Inny dodaje, e Wacaw sam kaza ukoronowa siebie na krla". Uroczysto z 1300 r. nosia zupenie inny charakter ni tamta sprzed czterech lat, kiedy wkada koron Przemys II. Wacaw dokona ceremonii w Gnienie, chocia mia w rku i Krakw. Ju sam fakt zlekcewaenia stolicy Polski rzuca osobliwe wiato na jego panowanie. Jeszcze waniejsze, e pozwolenia na koronacj udzieli mu nie papie, lecz krl - Albrecht I Habs burg - uznajc tym samym Polsk za lenno, kraj zaleny od Niemiec. Oga szajc si krlem robi wic Wacaw to wanie, od czego dawne koronacje Bolesaww i niedawna Przemyla II chroniy Polsk - uznawa zwierzchnic two Niemiec. Wkrtce udao mu si jeszcze bardziej rozszerzy swojjsdadz na lsku. Po mierci Bolka Surowego (ktry umar w 1301 roku) ^acaw wzi w opiek sieroty po Henryku Grubym, najstarszego z jego synw oeni z'wlasna crk i podporzdkowa sobie Legnic oraz Wrocaw. Tylko Henryk III gogowski tytuujcy si nadal dziedzicem krlestwa polskiego" - oraz ksita wid niccy nie uznawali jego wadzy nad sob. Zjednoczenie wikszoci ziem polskich stao si faktem, ale bya to typowa okupacja. Nowe rzdy zupenie nie odpowiaday prawdziwym interesom narodu, obraay jego poczucie godnoci wasnej i sprawowane byy wycznie obcymi rkami. Gwn podpor tronu Wacawa stanowi biskup krakowski, Jan Muskata, zniemczony lzak, nienawidzcy polskoci i Polakw. W otrostwach znacz nie przewysza znanego nam ju Pawa z Przemankowa. Taki sam rozpustnik, a ponadto jeszcze zodziej, okrutnik i upieca kociow, tych mianowicie, gdzie proboszczami byli Polacy. Jego zdaniem topr onierski to najlepszy klucz w. Piotra" do otwierania takich wity. . Opowiadano, e stary i witobliwy franciszkanin krakowski, Mirosaw, mia raz osobliwe widzenie. Pojawi mu si Muskata w postaci stojcego na tylnych apach wilka w szatach biskupich i z pastoraem w pysku. Mia dwie tarcze - na jednej zbroczony miecz oraz napis: Drapieny wilku! Wycigne miecz z pochwy i skrwawie go. Miecz pomsty przebije dusz twoj." Na drugiej tarczy mona byo przeczyta po acinie: Oto Jan, biskup krako wski". Pogoski o takich widzeniach zastpoway w redniowieczu publicy styk polityczn i rwnie sprawnie jak ona wyraay nastroje spoeczes twa.

180

Rzdy Wacawa opieray si wycznie na niemieckim patrycjacie miejskim oraz na czesko-niemieckich oddziaach wojskowych, ktre bez litoci tumiy wszelki opr, ogarniajcy coraz szersze krgi, szczeglnie w Maopolsce. Ucisk dotyczy wszystkich Polakw, zarwno monych, jak ksiy, mieszczan, chopw i rycerzy. Dobr, chocia oczywicie wcale nie zamierzon stron okupacji byo to, e nard y w jednakich warunkach, zrasta si i coraz wicej serc i umysw zwracao si ku Wadysawowi okietkowi, ktry wcale nie myla o zrzeczeniu si swych praw ani o zaprzestaniu walki:
w nieszczciach stal nieporuszony, w upadku nie straci! serca i tym mniej powstawa, im sroej los go nka. T si i hartem duszy zwycia przeciwnoci i samo szczcie zmusza do hodowania sobie. v

Pragnc osabi znaczenie dotychczasowych urzdnikw polskich wprowa dza Wacaw wasnych - Czechw i Niemcw - zwanych starostami. Ten spadek po czeskiej okupacji przetrwa mia stulecia. Tytu starosty przyj si. Istnia w Polsce krlewskiej i w obu Rzeczpospolitych, po roku 1918 i 1945. Spolszczy si najzupeniej i cakowicie zapomniano o jego obcym pochodze niu. Znik w roku 1950 -w chwili reformy administracji-a razem z nim jeszcze starszy i rdzennie polski tytu wojewody. Wacaw II opanowa nie tylko Polsk, lecz podporzdkowywa sobie rw nie Wgry, dc do stworzenia pod swym berem obronnego bloku w rodkowej Europie. Plany te mocno zaniepokoiy przychylnych mu dotychczas Habsburgw. Potga czeska miaa jednak trwa bardzo krtko. Wacaw II zmar 21 czerwca 1305 r. Nastpca jego - Wacaw III - zdy w sprawach polskich dokona tylko jednego posunicia, ale za to takiego, e jego zowrogie skutki udao si naprawi dopiero w ptora stulecia pniej. Ko czc rokowania rozpoczte jeszcze przez ojca obieca Brandenburczykom Pomorze Gdaskie. W zamian otrzyma mia Mini, potrzebn mu do dal szych przetargw z Habsburgami. W ten sposb mia si zmarnowa owoc mdrych ukadw Przemyla i Mciwoja II. Utracie Pomorza, ktra nastpia w kilka lat pniej, walnie dopomoga czeska okupacja w Polsce. Umow z Brandenburgi zawar Wacaw III 8 sierpnia 1305 r. Zgin niemal dokadnie w rok pniej, 4 sierpnia 1306 r. Byo to w Oomucu. Zmczony upaem krl wypoczywa w domu tamtejszego dziekana i cay dwr te drze ma. Zamachowiec wyzyska sposobn chwil i zabi go mieczem. Przyczyn zbrodni nigdy dostatecznie nie wyjaniono. Na Wacawie III skoczyy si czeskie rzdy w Polsce i wygasa prastara

181

dynastia Przemylidow. By to rd rdzennie czeski - spokrewniony z Piastami ju przez Dobraw - ale pod koniec bardzo zniemczony, i to wanie zasad niczo odrniao go od polskiej dynastii. Trzeba jeszcze powiedzie par sw o losach crki Przemyla II, Ryksy Elbiety, wydanej za Wacawa II. Po jego mierci polubia Rudolfa austria ckiego, przeya go i po raz trzeci wysza za m za krla Hiszpanii. Crka z tego maestwa zostaa on Alfonsa Aragoskiego i miaa z nim liczne potomstwo. Tak wic i w yach wadcw Hiszpanii nie brako domieszki krwi piastowskiej.

WADYSAW OKIETEK
I

Wygnany z Polski przez Wacawa czeskiego, ruszy okietek do Rzymu, uczynkiem tym skadajc dowd bystrej orientacji w polityce europejskiej. Papie Bonifacy VIII nie sprzyja czeskim rzdom nad Wis. Objwszy w Kociele wadz na kilka miesicy przed koronacj Przemyla II, jemu wa nie, a nie Wacawowi, przyzna tytu krla polskiego. Nie uzna koronacji Wacawa dokonanej w roku 1300 i otwarcie to gosi. Powody takiego postpowania byy jasne. Od XIII w. rozciga si nad Polsk protektorat papieski, przyjty przez ksit dzielnicowych. Rzym pobiera z naszego kraju znaczne opaty, zwane witopietrzem. Wacaw natomiast, ktry jako krl czeski byl jednoczenie wysokim urzdnikiem cesarskim - piastowa godno wielkiego czenika - chcia przerobi Polsk na niemieckie lenno, umniejszajc tym samym wpywy papiea. Wadysaw okietek wyznawa si w tych kombinacjach i wiedzia, gdzie szuka poparcia. Protektorat odlegego Rzymu kosztowa wprawdzie sporo pienidzy i mg przyczyni trudnoci, ale by czym bez porwnania lepszym od czeskiej okupacji sprawowanej z niemieckiego upowanienia. Przychylno Bonifacego VIII dla niepodlegoci Polski jest faktem, lecz sd o nim wypadnie niesusznie, jeli patrze bdziemy z tego tylko punktu widzenia. O papieu tym kryo wwczas aciskie powiedzenie: Intrasti ut vulpes, rgnas ut leo, morieris ut canis - wkrade si jak lis, rzdzisz jak lew, zginiesz jak pies.
O papieu Bonifacy! Za duo napiewae si wiatu, ale wierz, e nie zejdziesz z niego tak wesoo. Jak salamandra w ogniu znajduje swe ycie, tak ty sw rado i zadowolenie w zoliwoci. O zbrodnicza chciwoci! O pragnienie bez miary! Tak wiele zota poykasz, a przecie nie moesz by zaspokojone

- pisa prawnik i poeta Jacopone da Todi, franciszkaski zakonnik z tej grupy, ktra daa doskonaego ubstwa, dugoletni wizie papieski. 183

Proroctwo co do niezbyt wesoego zgonu okazao si prawdziwe. Bonifacy VIII popad w spr z krlem Francji, Filipem IV Piknym, ktry urok postaci czy z wielkimi zdolnociami oraz brakiem jakichkolwiek skrupuw mora lnych czy miosierdzia. Chodzio o dziesiciny pobierane od duchowies twa. Bonifacy VIII, wzorem Innocentego III, gosi zasad bezwzgldnej prze wagi papiestwa nad wadz wieck. Wszelkie stworzenie ludzkie poddane jest papieowi rzymskiemu i nie mona zbawionym by nie wierzc w t o " dekretowa. Filipa Piknego pozwa przed swj sd, krl za oskary papiea ni mniej, ni wicej, tylko o herezj. Zwoane w roku 1302 do Parya francuskie Stany Generalne, w ktrych zasiedli przedstawicieie'kTera, szlachty i miesz czan, stany murem za swym monarch. 7 wrzenia 1303):. wysannik kr lewski, prawnik Wilhelm Nogaret, napad papiea w zamku Anagni we Wo szech, pojma go, da zoenia godnoci, nawet grozi mierci. Bonifacy znis to wszystko mnie, lecz uwolniony przez mieszczan niedugo przey zniewag. Zmar 11 padziernika. - Dopiero po jego mierci wyszed z wi zienia, by wkrtce umrze na wolnoci, Jacopone da Todi. Nastpny papie - Klemens V - poprzednio biskup w Bordeaux, w ogle nie przyby do Rzymu. Osiad w Awinionie w poudniowej Francji, gdzie odtd przez lat kilkadziesit miaa si znajdowa faktyczna stolica Kocioa. Okres ten zowie si w historii niewol babilosk papiey. Gdy si to dziao w Italii i we Francji - na wschodzie czynni byli protegowani Bonifacego VIII. Zalicza si do nich przede wszystkim Karol Robert z fran cuskiej dynastii Andegawenw, panujcej w Neapolu i na Sycylii. Papie wyznaczy go na krla Wgier, ktry to kraj uznawa za swe lenno. W samych pocztkach XIV stulecia wygasa odwieczna wgierska dynastia Arpadw, wielokrotnie spokrewniona z Piastami. Na osierocony tron pchao si wielu kandydatw, midzy innymi Wacaw II czeski. Kilka lat trwao, zanim Karol Robert Andegaweski opanowa kraj i zaj Bud, surowo karzc wrogich mu mieszczan niemieckich. Wgrzy ostatecznie uznali go swym wadc, ale sucha nie chcieli o zasadzie wyznaczania im krla przez papiey. Karol wszed na tron dziki wyborowi dokonanemu przez sejm. Wok nowego wadcy zacza wyrasta i robi kariery nowa arystokracja. Widnia wrd niej rd Batorych. Karol Robert by sprzymierzecem Wadysawa okietka, a wkrtce zosta nawet ziciem, polubiwszy jego crk Elbiet. Na razie jednak nie mg mu da skutecznej pomocy, bo sam dopiero w roku 1310 woy koron w.

184

Stefana, co ostatecznie uspokoio podejrzliwych Wgrw, ktrym nie wystar cza diadem powicony przez papiea. Od razu wsparli za to okietka zaprzyjanieni z nim magnaci wgierscy. Ju i przedtem wychodziy std nage zagony na zniemczay klasztor boogrobcw w Miechowie, bdcy filarem czeskich rzdw w Polsce. Teraz jednak - w roku 1304 - wzdu Popradu i Dunajca pocigna znacznie powaniejsza w skutkach wyprawa. Ponownie otworzya ona przed Wadysawem drog do kraju. okietek zacz odbiera Czechom ziemie polskie jeszcze za ycia Wacawa II. W kocu 1304 r. mia Wilic, w roku nastpnym ca ziemi sandomiersk. 15 maja 1305 r. by w Krakowie. W chwili kiedy szykujcy si do odwetowego uderzenia Wacaw III zgin od miecza skrytobjcy, Wadysaw okietek by ju panem ziem:' krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, czyckiej, kuja wskiej oraz czci Wielkopolski. Reszt tej ostatniej - wraz z Poznaniem - zaj Henryk III gogowski, ani na chwil nie wyrzekajcy si swych dawnych i przedawnionych praw. Panowanie czeskie w Polsce upado wic jeszcze za ycia ostatniego Przemylidy. Zachoway si wieci o tym, e w wojsku okietka wicej byo chopw ni rycerzy. yj cigle na pewno z jakiej prawdy wywodzce si podania o wieniakach, ukrywajcych ksicia w jaskiniach Ojcowa. Powracajcego do Polski Wadysawa wspiera nard. To samo poniekd powiedzie mona i o Henryku III. Niektrzy Wielko polanie od dawna upatrzyli go sobie na ksicia, z nim duchowiestwo zawaro w roku 1298 ukad w Kocianie i jego zapewne, a nie Wacawa, pragno w roku 1300 osadzi na tronie po zoeniu ze okietka. Zajcie Poznania przez Gogowczyka to te powrt nad Wart wadzy, uwaanej pocztkowo za zupenie swojsk. Jednake okietek zaraz dowid, e jest bardziej godzien wada ca Polsk. Z niezwyk energi odzyska dla niej Gdask. Na mocy nieszczsnych paktw z Przemylidami margrabiowie brandendurscy Otto i Waldemar z wiosn 1306 r. wkroczyli na Pomorze. 1 wrzenia okietek by jeszcze w Krakowie i wydawa tam przywileje dla stanw. W listopadzie zaj wiecie, a w grudniu Gdask. Ustanowi tam namiestnikami ksit kujawskich, Kazimierza oraz Przemysa i natychmiast powrci do stolicy. Mia tam duo do roboty, bo biskup Muskata nie ustawa w knowaniach. wiadkowie, wystpujcy potem w wytaczanych mu procesach, zeznali wiele ciekawych rzeczy. Twierdzili wic, e Muskata pragnie usun ksicia

185

Wadysawa z ziemi i wytpi nard polski", e

wysya rabusiw na upienie, bogosawi im zobowizujc ich, aby niszczyli ziemi, jzyk i nard polski; obcuje z tymi witokradcami i komunikuje ich; wiele kociow spalili, a we wszystkich grabieach uczestniczy w upie.

okietek zajmowa jego grody i Muskata uszed na lsk. Inna jeszcze kwestia przycigaa uwag ksicia i trzymaa go na poudniu kraju. Rodzona siostra okietka, Eufemia, bya on Jerzego I halickiego. Traf chcia, e maestwo to mniej wicej jednoczes'nie zeszo ze wiata. Doceniajcy wag spraw ruskich okietek udzieli pomocy ich synom - Andrzejowi i Lwu ktrzy osiedli w ksistwie halickim i pozostali wiernymi sojusznikami Pol ski. \^ Tymczasem na pnocy, nad morzem, sprawy przybieramy obrt zdecydo wanie zy. Jesieni 1306 r. okietek pozbawi wadymonowadczy rd wicw i zoy z urzdu jego przedstawiciela, Piotra z Nowego. wicowie administrowali Pomorzem za Wacaww. Zaliczali si do tych bardzo nielicz nych rodzin polskich, ktrym Przemylidzi ufali i ktre traktowali na rwni z Czechami i Niemcami. Odsunici od rzdw i znaczenia, uknuli zdrad. W poowie 1307 r. porozumieli si z Brandenburgi i w zamian za kasztelani supsk oraz pi grodw przyrzekli wyda jej Pomorze. Pody targ mia by upozorowany chci wykonania ukadu, podpisanego dwa lata wczeniej przez Wacawa III. W roku 1308 margrabia Waldemar wkroczy na Pomorze i zaj je cae, z wyjtkiem samego grodu w Gdasku, ktrego broni sdzia pomorski Bogusz. Miasto Brandenburczyk opanowa, gdy niemiecki patrycjat otworzy przed nim bramy. Pastwo polskie dopiero si zrastao po paruwiekowym rozbiciu. Gronie trzeszczay wszystkie' jego spojenia, granice pony. Zajty na poudniu okietek nie mg da pomocy, pobliska Wielkopolska znajdowaa si w rku Gogowczykw. Jedynym sprzymierzecem na pnocy by Bogusaw IV szczeciski, ktry wiernie dochowywa ukadu o wieczystej przyjani, zawar tego jeszcze z Przemysem II i Mciwojem. Ale inna armia brandenburska uderzya na jego ziemie i spalia Kamie. Wadca Szczecina zosta w ten sposb unieruchomiony, a biskup kamieski poszed na Gdask razem z margrabi Waldemarem, Sdzia Bogusz zajadle broni grodu, ale pooenie jego byo beznadziejne. okietek kaza mu radzi sobie stosownie do okolicznoci, w ostatecznoci zawezwa pomocy krzyackiej. To samo zaleca przeor dominikanw gda-

186

skich. Nie widzc innego sposobu, Bogusz zwrci si do mistrza pruskiego Henryka von Plotzke z prob o posiki. Grd gdaski lea w widach Raduni i Motawy, way jego przylegay niemal do dzisiejszej ulicy Rycerskiej. Odsiecz" krzyacka pod wodz komtura ziemi chemiskiej, Guntera von Schwarzburg, nadcigna od strony morza, idc przez podmoke, zalewowe tereny. Brandenburczycy ustpili na zachd, trzymajc si tylko w Sawnie i w Supsku. Krzyacy najpierw obwarowali si w poowie grodu, potem wyparli Pola kw z drugiej i wymogli na Boguszu pisemne zawiadczenie o oddaniu twier dzy a do czasu, kiedy okietek zwrci koszty pomocy. 14 listopada 1308 r. uderzyli na miasto, tnc w pie mieszkacw i puszczajc je z dymem. Polega w walce caa szlachta pomorska obecna wtedy w Gdasku. Opat z Oliwy, ktry spieszy z religijn pociech dla konajcych, mg sucha spowiedzi, ,,o ile mu na to pozwalano". Przez dugi czas toczyy si przed sdami papieskimi rozprawy o to, co zaszo w Gdasku 14 listopada 1308 r. Polacy oskarali Zakon o wymordo wanie dziesiciu tysicy ludzi. Krzyacy przeczyli temu. Twierdzili, e ukarali mierci szesnastu zbjcw wydanych im przez mieszczan, po czym spokojnie odeszli, a gdaszczanie z wasnej i nieprzymuszonej woli spalili swe domostwa i poszli gdzie indziej. Prawda od pocztku bya wyrana, ale wszystkie kropki nad i postawia dopiero archeologia. Na grubym zou zabytkw prapolskiego Gdaska, na kolejno po sobie idcych szcztkach domw i ulic, przebudowywanych poko jowo w cigu stuleci, ley od gry rwna, nieprzerwana warstwa zgliszczy. Znaleziska dokadnie oznaczyy jej wiek - ten wgiel pochodzi z pocztkw XIV wieku. Odszukano rwnie szkielety oraz groty strza, dowody stoczonej walki. Stwierdzono, e uciekajcy ze swoich domostw mieszkacy pozosta wiali na los szczcia przedmioty kosztowne. W lutym 1309 r. Krzyacy zajli Tczew, zmuszajc mieszczan do opuszcze nia go. W lipcu obiegli wiecie, ktre si bronio, zaopatrzone poprzednio przez okietka. Odsiecz polska nadesza a spod Sandomierza, lecz zostaa odparta. Nie pomogo i nastpne uderzenie wspierane przez ksit mazowie ckich. wiecie dostali jednak Krzyacy dopiero zdrad. Przekupiony przez nich czowiek tajemnie popodcina sznury kusz i machin bojowych. Bezradny w chwili szturmu dowdca zaogi - Bogumi - podda grd. Wytrwa do ostatka, chocia poboni bracia" grozili mu za opr stryczkiem. We wrzeniu 1309 r. Krzyacy zawarli z margrabi Waldemarem ukad w Socinie, moc ktrego nabyli ode jego fikcyjne prawa do Pomorza za cen

187

dziesiciu tysicy grzywien. Poprzednio ofiarowywali okietkowi sum znacznie wiksz, ale ten sucha nie chcia o adnym targu. W ten sposb Polska odepchnita zostaa od morza na cae ptora wieku. Los chcia, e fatalny ukad Wacawa III z Brandenburgi stan wtedy, kiedy ju sza odmiana na lepsze i Krakw znalaz si w rku Wadysawa okietka. Ostatni rok czeskiej okupacji wyrzdzi Polsce straszn i niepowetowan krzywd. Jak pamitamy, Wacaw III chcia wymieni polskie Pomorze na Mini. Nigdy jej krlowie czescy nie dostali. Trudno ustali, czy istnia wtedy jakikolwiek sposlb uratowania Pomorza przed zaborem niemieckim. Jeli nieszczcie byo ni eujiiknione, to jednak lepiej si stao, e kraj ten wpad w rce Krzyakw, a niie Brandenburczykw, e zawadnli nim Niemcy idcy ze wschodu. Tego zdania jest wielu powa nych historykw. Na Pomorzu Gdaskim Kaszubi przetrwali a do naszych czasw, podobnie jak przetrwaa polska ludno w Warmi i na Mazurach. Inny by los Pomorza Zachodniego, ktre bezporednio stykao si z ziemiami Rzeszy niemieckiej. Tam tpienie polskoci miao przebieg o wiele bardziej gruntowny i skutecz ny. Krzyacy siedzieli w kraju nie tylko cakowicie sobie obcym, lecz i odlegym od Niemiec, narzucali ludnoci swe prawo, ale bardzo czsto musieli zostawia j w zwartej masie na miejscu. Kolonistw sprowadzali z daleka, nawet morzem. Przeciwko Krzyakom znalaza pniej Polska sprzymierzeca w Litwi nach. Nie wida, kto by mg utworzy drugi front" przeciwko Branden burgii. Berlin ley na ziemi ongi sowiaskiej, ale od dawna stanowicej skadow cz Niemiec, bezporednio zrs si z nimi, a nawet zosta ich stolic. Pooenie Malborka i Krlewca - miast nie nalecych ,do samej Rzeszy - byo inne, bardziej niepewne. Stanowczo lepiej, e stamtd, a nie znad Szprewy przysza okupacja Gdaska. Nie udao si okietkowi utrzyma dostpu do morza. Ale jego energia i nieustpliwo zapobiegy przynajmniej najgorszym skutkom czynu Wacawa III - nie dopuciy do pochwycenia Gdaska przez rk wycignit z samych Niemiec. A tak mogo si sta, bo Brandenburczycy zajli Pomorze ju w roku 1306, lecz okietek wyrzuci ich stamtd. Przed chwil po raz pierwszy w tej ksice wymieniona zostaa nazwa Malborka. Bo te dopiero w roku 1309 zacza si jego kariera. Wielki mistrz krzyacki Zygfryd von Feuchtwangen postanowi wtedy przenie stolic Zakonu z Wenecji nad Nogat. Rozmaite wzgldy wpyny na jego decyzj, nie same tylko sukcesy nad Wis i w Prusach. W zachodniej Europie przyszy 188

wanie bardzo niedobre czasy dla mnichw-rycerzy. Zakony ich utraciy racj bytu, bo Krlestwo Jerozolimskie ju nie istniao, zniszczone przez Turkw. Joannici utrzymali si na Cyprze (i przetrwali do dni naszych pod postaci honorowego Zakonu Kawalerw Maltaskich), wic o nich mniej chodzio. Natomiast osiedlonymi we Francji templariuszami we waciwy sobie sposb zaj si krl Filip IV Pikny. Pragn zagarn na rzecz skarbu ich bogactwa. Zamiar sam w sobie nie by zy, bo z zakonw rycerskich nikt pociechy nie mia. Gorzej, i Filip oskary templariuszy o kult diaba, potwornymi tortu rami wymusza najbardziej nieprawdopodobne zeznania i dziesitkami pali ludzi na stosach. Zaczo si to w roku 1306, a skoczyo w osiem lat pniej spaleniem wielkiego mistrza Jakuba de Molay za to, e odwoa zeznania. Templariuszy przywiody do nieszczcia ich skarby. Byli oni... ubosi i od joannitw, i od Krzyakw. - W roku 1309 ci ostatni przenieli stolic do Malborka, gdzie walka z Prusami pozorowaa ich racj bytu i skd byo daleko do krla Francji, trzymajcego papiey w niewoli babiloskiej". Malbork stan obok warowni Zantyr, wzniesionej jeszcze przez witope ka gdaskiego. Gruzy jej miay podobno dostarczy czci materiau do budowy zamku krzyackiego. Jedna z jego bram nosia znamienn nazw: Santor. Zamek malborski, zaliczajcy si do najpotniejszych i najwspanialszych fortec Europy, budowa lzak - Bartosz z Zbkowic. Robota zacza si w roku 1272, w dwadziecia lat po nabyciu Zantora za pienidze. Sprzedawc by ksi pomorski Sambor, brat witopeka. Rwnie i Gdask w czasie stosunkowo niedugim doczeka si nowej warowni. Przez trzydzieci cztery lata korzystali Krzyacy z grodu ksit pomorskich, po czym zburzyli go i postawili wasny. Opasywa go potrjny prostokt murw, dna trzech fos leay znacznie poniej poziomu morza. Mieszczanom niemieckim pozwolono osiedli si w przyzwoitej odlegoci, na tak zwanym Prawym Miecie. Polacy siedzieli w dzielnicy Osiek. W pobliu murw zamkowych Krzyacy nikomu nie pozwalali przebywa. Budowle krzyackie przewyszay pod wzgldem doskonaoci wszystko, co dotychczas widziano w naszych stronach. Znamienna rzecz, e tylko ko cioy byy w Polsce rwnie pikne lub jeszcze pikniejsze ni w tym pastwie mnichw. Zakon czerpa wzory z najbardziej pod wzgldem kulturalnym rozwinitych krajw Zachodu i Wschodu, zna architektur wosk, francusk i arabsk, mia gdzie wyuczy si zarwno budownictwa, jak i organizacji. Ta 189

ostatnia wyksztacia si ostatecznie wlas'nie w czasie przeniesienia stolicy do Malborka. Na czele Zakonu stal wielki mistrz, doywotnio wybierany przez kapitu zbierajc si co roku w dniu 14 wrzenia. Istnieli rwnie mistrzowie krajowi, z ktrych do koca pozostali tylko trzej: pruski, inflancki oraz niemiecki. Kady z nich kierowa organizacj zakonn w danym kraju czy pastwie. Z innych dostojnikw wymieni trzeba wielkiego marszaka, ktry pod nieobec no wielkiego mistrza dowodzi wojskiem, normalnie za prowadzi tabory, wielkiego komtura, wielkiego szpitalnika, podskarbiego fszafarza. Komturowie zarzdzali okrgami i prowadzili ich oddziay wojskowe. Pocztkowo granice komturii wyznaczano tak, e kada z nich miaa dostp do Batyku, ale ten system w miar rozrostu pastwa zakonnego nie da si utrzyma. Stan skarbu zakonnego by tajemnic, a piecz spoczywaa w skrzyni o trzech zamkach. Klucze do nich mia wielki mistrz i dwaj inni dostojnicy. Zakon dzieli si na trzy grupy: rycerzy, ksiy i braci suebnych. Tylko pierwsza miaa znaczenie. Ksiy w ogle byo mao i nie grali oni adnej roli politycznej, sami yjc w ucisku. Istnieli rwnie pbracia, ktrymi mogli zostawa sudzy i dobrodzieje Zakonu. Wyrnia ich szary paszcz ozdobiony pkrzyem - znakiem podobnym do T. Do nich zaliczyli Krzyacy i Konrada Mazowieckiego, ale straciwszy pniej Pomorze, wyrzucili go ze swych serc, a z honorowej listy skrelili. W peni uprawnionym rycerzem zakonnym, takim, co nosi biay paszcz z czarnym krzyem po lewej stronie, mg by tylko szlachcic niemieckiego pochodzenia. Wrd Polakw rycho utara si dla tych mnichw nazwa brodaczy. Oni sami za prdko zarzucili tytu braci i kazali si mianowa panami pruski mi. Ochotnikw Zakonowi nie brakowao. Z zachodu cigle przybywali rycerscy gocie, pragncy uczestniczy w walkach z poganami. Propaganda krzyacka bya znakomita i dopasowana do umysw ludzi wczesnych, e trudno lepiej. Rycerstwo i dwory Europy utrzymywano w przekonaniu, i zakon teutoriski znajduje si pod nieustann opiek mocy nadprzyrodzonych i samego Boga. Temu celowi suyy sawne cuda krzyackie" powtarzajce si seriami. Pisa o nich Jan Ptanik w swojej Kulturze wiekw rednich, czerpic wia domoci z kronik zakonnych. Dla przykadu przytoczy opowie o pewnym Krzyaku, ktry chcia porzuci Zakon i wstpi do dominikanw, franci szkanw lub augustianw. Ale we snach pokazywali mu si wici zaoyciele

190

tych regu i owiadczali, e go nie przyjm. Wreszcie pojawia mu si Naj witsza Maria Panna, wskazaa na zastp okrytych ranami mnichw - rycerzy i zapytaa: Czy zakon, ktrego rycerze dla dobra wiary zginli i gin, mona uwaa za rozwizy i rozpustny?" Niedowiarek natychmiast wyrzek si wtpliwoci i wkrtce zgin. - Innym razem Matka Boska ukazaa si we nie wodzowi wojsk wgierskich posikujcych Wadysawa okietka i zawoaa gronie: Czemu pustoszysz ziemi moj, krwi chrzecijan zroszon? Jeeli zaraz nie wrcisz, wiedz, e wkrtce z mierci zginiesz." Za pomaganie Polakom przeciw Zakonowi ukara wtedy Bg Wgrw klsk na Bukowi nie. Mgby kto przypuszcza, e opowieci takie oddziayway tylko na rycerstwo zachodnie, suyy za usprawiedliwienie ludziom, ktrzy i tak by poszli do Krzyakw, szukajc u nich sawy, upw i bogatych darw. Wobec tego przytoczy trzeba fragment Dziejw polskich Jana Dugosza, dotyczcy 1279 r.:
Litwini pogascy pokonawszy w jednej bitwie Krzyakw pruskich teutoskiego rodu, gdy midzy innymi bracami znaleli dwch Krzyowcw, postanowili obu mczesk zgadzi mierci. Przywodzc przeto swj zamiar do skutku, jednego z nich na wysokim drzewie przy wizali do wasnego konia, aby go ywcem spali razem z koniem; drugiego za przyprowadzili, aby byl wiadkiem tego widowiska. A kiedy stos podoony zapalili, ogie ogarn zaraz konia, ktry do szcztu spon; ponad Krzyowcem za rozwaro si niebo i zstpia z gry jasno niebieska, ktra rozdzielajc pomie na rne strony, ochraniaa ciao Krzyowca, tak i pozo stao nietknitym. Potem jasno ta wrcia do nieba, z ktrego wysza, a z ni razem unioso si ciao Krzyaka w postaci urodnej dziewicy, nie zostawiwszy po sobie najmniejszego nawet ladu, a to wobec wszystkich barbarzycw, ktrzy na ten dziw ze zdumieniem patrzyli. Ale niewierni Litwini nie Boskiej mocy, ale czarom i urokom przypisawszy to zrzdzenie, drugiego Krzyowca wsadzili w szczelin drzewa, siekierami i klinami rozwiedzionego na dwoje, a potem wyrwali nagle kliny; gdy wic drzewo sw przyrodzon moc zwaro si do kupy, ciniony w nim mczennik gorza podoonym ogniem u spodu. Tego take ptak jaki nienej biaoci, nigdzie wprzd nie widziany, wyrwa z porodka pomieni i unis z sob do nieba; na co rwnie z osupieniem patrzc barbarzycy sami wyznawali, e Bg chrzecijan wielki jest i czcicielom swoim wielkie aski i dobrodziejstwa wiadczy.

Jan Dugosz by czowiekiem wyksztaconym, rdzennym Polakiem, synem rycerza spod Grunwaldu. Krzyackie otrostwa zna dobrze i sam o nich opowiada w dziele, z ktrego pochodzi powyszy opis. Byoby zwykym prostactwem szuka wyjanienia tej zagadki w samych tylko interesach sta nowych, powiedzie, e Dugosz by ksidzem, a Krzyacy, bd co bd, zakonnikami - i na tym poprzesta. Ludzie wczeni wierzyli nie tylko w siy nadprzyrodzone, ale i w ich bezporednie wtrcanie si do spraw tego padou. 191

Trzeba byo nadzwyczajnej mocy umysu i odwagi osobistej, aby omieli si zaprzeczy. Owa wiara w suszno wyszego rzdu, ktra zawsze sta miaa po stronie nosicieli krzya - nawet bez wzgldu na ich osobiste uczynki - to fakt uatwiajcy zrozumienie wielu postpkw ksit i szlachty polskiej, ktrzy dugo i w niepojty dla nas sposb ufali Krzyakom i wspierali ich. Zreszt - pniejsze dzieje stosunkw niemiecko-polskich te dostarczyy dowodw, e w polityce lepa wiara toruje drog zbrodni, potrafi j jako wytumaczy, doprowadza ludzi do zaniku instynktu moralnego. W zakonie krzyackim miaa redniowieczna Polska przeciwnika strasznego nie tylko si ora. Rwnie grony by kredyt moralny, jakim darzono wwx czas panw pruskich". Kady Krzyak skada luby ubstwa i czystoci. Skarby posiada Zakon niezmierne i o zyski z handlu dba bardzo. Podczas wypraw rycerze jego masowo gwacili kobiety. U siebie w Prusach mordowali i skazywali na mier mw, by mc porywa ich ony. Nie oszczdzali dzieci. W Malborku otwarcie istnia dom publiczny. Obyczaje krzyackie dobrze okreli jeden z pniejszych wyrokw papieskich przeciwko nim, zawierajcy sowa: Timor Deipostposito ac dyabolo suadente" - wzgardziwszy bojani Boga i za pod szeptem diabelskim. Przyszo nam tu rozprawia o ponurych rzeczach dziejcych si wtedy na zachodzie Europy i stamtd cigncych ku nam. Aby nie przeczernia obrazu, trzeba przynajmniej napomkn o sprawach janiejszych, aczkolwiek nie maj cych bezporedniego zwizku z Polsk. - 9 listopada 1315 r. grale trzech alpejskich okrgw, zwanych kantonami - Schwyz, Uri i Unterwaiden rozbili rycerstwo Leopolda Habsburga, tworzc pocztki wolnej Szwajcarii. Z tych czasw wywodzi si synna legenda o Wilhelmie Tellu. Powrmy jednak do Polski. Utrata Pomorza bya ciosem odczutym przez cay nard, ktry tym bardziej skupia si przy okietku, e rzdy Henryka III w Wielkopolsce nie wzbu dzay zachwytu. Gogowczyk mia tward rk, zaprowadza tak podany spokj, ale niemieckie wpywy w jego otoczeniu zraay poddanych. Jeden ze wspczesnych rocznikarzy posun si a do twierdzenia, e Henryk nie by ' zbytnim przyjacielem Polakw. Na stron okietka zdecydowanie przeszed sdziwy arcybiskup Jakub winka. Wczeniej ju, moe nawet w roku 1307, wybra si on do Krakowa i pomaga w walkach z Muskat. Niegodny biskup wrci bowiem ze lska, nadal ry i brudzi, przez to samo przeszkadzajc okietkowi zwraca uwag na Pomorze. W roku 1308 Jakub winka od siebie wytoczy mu proces. -

192

Kawet biskup poznaski Andrzej - ten sam, ktry przed kilku laty oboy okietka kltw - teraz zmieni stanowisko i zacz go popiera. W 1309 r. umar Henryk III gogowski. Zostawi a piciu synw, ktrych rzdw rycerstwo wielkopolskie dugo nie cierpiao. Ksita ci byli bowiem zupenie zniemczeni. Pisze kronikarz, e ich trzymali i oplatali swoimi podszeptami Niemcy, tak e niczego zdziaa nie mogli, co by si nie podobao Niemcom", ktrzy za may grosz brali ziemie i miasta, a nawet radzili ksi tom, by cae plemi polskie doszcztnie wytpili". Niebezpieczestwo niemieckie miao wkrtce zagrozi i na poudniu kraju, w samym Krakowie. Proces wytoczony przez Jakuba wink skoczy si dla Muskaty wyrokiem skazujcym na zawieszenie w czynnociach kocielnych. okietek uwizi go u dominikanw, lecz legat papieski wystpi w jego obronie, zada zwrcenia mu stanowiska i rzuci na ksicia kltw, a interdykt na kraj. Byo to wszystko tym bardziej grone, e w roku 1310 na tron czeski wstpi Jan z Luksemburga, rodzony syn cesarza Henryka VII. Jan uzna si oczy wicie za prawowitego dziedzica Przemylidw i uywa tytuu krla polskie goW maju 1311 r. wybuch w Krakowie i w Sandomierzu zbrojny bunt mieszczan niemieckich, pragncych znowu poczy si z Czechami i odda Polsk Janowi Luksemburskiemu. W spisku uczestniczy i klasztor boogrob cw w Miechowie.
Mieszczanie krakowscy - pisze Rocznik kapitulny - trawieni szalem wciekoci germaskiej, przyjaciele zdrady, plewy ludzkie, ukryci wrogowie pokoju, podobnie jak Judasz pocaunkiem Chrystusa - zdradzili okietka.

Na czele rebelii sta wjt krakowski Albert. Luksemburczyk za przysa starost, swego lennika Bolesawa, ksicia na Opolu. Cay rok upyn, zanim okietek zdoby Krakw. Ale zemci si srogo. Gwnych winowajcw, ktrzy nie zdyli uciec, kaza komi wczy po ulicach miasta, wiesza, ama koem. Woje jego cinali gow kademu, kto nie potrafi poprawnie wymwi nastpujcych sw: soczewica, koo, miele myn. Miasto utracio wszystkie przywileje polityczne, take i te, ktre otrzymao w roku 1306 od samego Wadysawa. Zniesiony zosta urzd dzie dzicznego wjta. W aktach miejskich jzyk niemiecki mia by odtd zast piony acin. Karzc winnych, nie dal si jednak okietek ponie tempera mentowi: zachowa w caoci przywileje gospodarcze, bo wcale nie pragn e konomiczej ruiny Krakowa, 193

Albert uciek, ale le mu si powiodo, bo rozwcieczony Bolesaw opolski przetrzyma go kilka lat w wizieniu. Jeli wierzy nieznanemu autorowi rozsawionej szeroko Pieni o wjcie Albercie, poniewczasie skruszony dostoj- , nik mia gorzko opakiwa swe uczynki:
Natura niemiecka do tego mnie wioda. Niemiec gdziekolwiek stpi swoj nog, Trzyma si stale zawsze tego goda: Wszystkich poniy, nie sucha nikogo. aden natury swej zmieni nie zdoa.

Nie wiadomo, czy wjt Albert naprawd by tego zdania. Nie mona za to wtpi, e w peni podziela je Wadysaw okietek. jGedy w par lat pniej nadawa jednemu, z zakonw koci parafialny w Brzeciu Kujawskim, zastrzeg wyranie, e aden niemiecki ksidz wiecki czy zakonny nie moai przebywa ani w wityni, ani w klasztorze. W lutym 1312 r. rzdzcy Wielkopolsk Gogowczycy - Henryk, Jan Przemko, Bolesaw i Konrad - dokonali czynu, ktry od razu wywoa powstanie rycerstwa. Podzielili midzy siebie kraj, nie liczc si z jego tradycj, potrzebami i deniami. Arcybiskup Jakub winka rzuci na nich kl tw, a rycerstwo pobio ich oddziay pod Keckiem. Pozna opowiedzia si przy nich, ale okietek zdoby go w roku 1314. Data ta wieczy jego dugoletnie walki o zjednoczenie ziem polskich. Po wyparciu Gogowczykw mia Wadysaw w rku Maopolsk i Wielkopolsk, ziemi sieradzk, czyck oraz Kujawy. Wicej osign na razie nie mona byo, ale zjednoczony obszar kraju stwarza dostateczn podstaw do stara o przywrcenie tytuu krlewskiego. Kady dokument, jaki odtd opiszczal dwr okietka, nieodmiennie zwa go ksiciem, dziedzicem lub panem Kro lestwa Polskiego', piecz za przedstawiaa krakowskiego or1 w koronie.

II W roku 1314, w chwili, ktr moemy uzna za zakoczenie pierwszego okresu stara o zjednoczenie ziem polskich, mia Wadysaw okietek okoo pidziesiciu czterech lat. Mnstwo trudnoci pitrzyo si na drodze uwol nionego i poczonego nareszcie pastwa. Byo pewne, e Wadysaw nie zdy ich wszystkich rozwiza i usun. Tymczasem nastpca tronu liczy sobie dopiero cztery wiosny.

194

By nim Kazimierz, urodzony w miasteczku Kowal na Kujawach 30 kwiet nia 131 r-> i a k s z ste dziecko z maestwa Wadysawa okietka i Jadwigi, crki ksicia wielkopolskiego Bolesawa Pobonego i w. Jolanty. Najstarszy brat Kazimierza - Stefan - zmar w roku 1306. Drugi - Wadysaw - zamkn oczy nieco pniej. Los sprawi, e dziedzictwo tronu przeszo na najmod szego z rodzestwa. lepy traf, ktry tylekro gmatwa dzieje Polski, tym razem by dla niej askawy. Mona przypuszcza, e do najwczeniejszych wspomnie Kazimierza naleay docierajce na dwr krakowski echa wypadkw z lat 1315-1317. okietek rozpocz wtedy dziaania przeciw Brandenburgii, zakrojone na skal od dawna w Polsce niebywa. Sprzymierzy si z Dani, Szwecj, Meklemburgi oraz z ksitami Pomorza Zachodniego, wid wypraw oraz odbi dwa napady margrabiw, ktrzy chcieli zdoby Wielkopolsk dla naj starszego z Gogowczykw, Henryka. Wojny wcale nie przeszkodziy okietkowi w staraniach o najwaniejszy cel polityczny, o koron. 4 marca 1314 r. zmar wybitny polityk Jakub winka i zabiegi u papiea musieli prowadzi jego nastpcy. Ju 1 maja arcybiskupem gnienieskim obrano przyjaznego okietkowi Borzysawa, ktry zaraz ruszy do Awinionu. Nie zdy niczego dokona, bo wanie po mierci Klemensa V nastpio tam do dugie bezkrlewie". Borzysaw umar w Awinionie w roku 1317 wkrtce po wybraniu nowego papiea, Jana XXII, ktrego polityka miaa by Polsce przychylna. W tym samym roku na miejscu - w Awinionie - arcybis kupem gnienieskim mianowany zosta Janisaw. W niedugim czasie ruszy on do Polski, wiozc warunki papieskie. Wielki wiec zwoany do Sulejowa w czerwcu 1318 r. przyj je wszystkie i uchwali wznowienie krlestwa. Posem do Awinionu obrano zdolnego dyplo mat, biskupa wocawskiego Gerwarda. Jako pierwszy warunek stawia papie uznanie zawisoci Polski od kurii rzymskiej. Dalsze wymagania dotyczyy ciganych z kraju opat oraz walki z herezjami. Wszystkiemu temu wiec sulejowski i sam okietek przyrzekli uczyni zado. witopietrze miao by odtd pobierane od gowy mieszkaca i podwyszone, a trybunay inkwizycyjne ustanowione w Polsce. adne, najbardziej wysilone i kunsztowne zabiegi Krzyakw i Jana Luksemburczyka nie przeszkodziy biskupowi Gerwardowi w wykonaniu zadania. W sieTpniu 1319 r. Jan XXII wystosowa do okietka trzy pisma - jedno jawne, utrzymane w tonie bardzo dyplomatycznym i dwa inne, tajne. Osta tecznie decyzja papiea bya dla Polski pomylna. 195

20 stycznia 1320 r. na gowach Wadysawa okietka i ony jego Jadwigi ksiniczki wielkopolskiej, spoczy korony krlewskie. Ceremonii w kate drze krakowskiej dopeni arcybiskup gnienieski, Janislaw. Godno monarsza - symbol i zwornik jednoci pastwa - utracona w zych dniach za Bolesawa miaego, na krtko wznowiona przez Przemyla II, zostaa Polsce przywrcona. Miaa przetrwa lat czterysta siedemdziesit pi i upa wraz z samym pastwem. Wszystkie pniejsze koronacje - z wyj tkiem ostatniej, ktrej krl Stanisaw August dokona w Warszawie - odby way si w tej samej katedrze na Wawelu. Zwierzchni wadz okietka uznali jego bratankowie, trzej ksita kujawscy: Leszek, Przemys i Kazimierz. Ten ostatni pozosta na swym dzie dzicznym Gniewkowie, dwch poprzednich osadzirkrl na czycy i Siera dzu. O wiele trudniej szo mu z ksitami mazowieckimi, co wizao si bezporednio ze spraw krzyack. W kwietniu 1320 r. rozpocz si w Inowrocawiu proces o zwrot Pomorza. Dyplomacja polska ju od kilku at krztaa si koo tego, zrcznie szermujc wobec papiea argumentem, e zabr Pomorza umniejsza wpywy skarbu rzymskiego, poniewa Zakon nie paci witopietrza. Sd, ktrego skad wyznaczy papie, przesucha dwudziestu piciu wiadkw. Pod koniec prze wodniczy trybunaowi arcybiskup Janisaw. Wyrok - wydany w lutym 1321 r. - nakazywa Krzyakom zwrot Pomorza oraz wypacenie trzydziestu tysicy grzywien odszkodowania. Zakon nie wykona go wcale, lecz pomimo to wynik dochodzenia by duym sukcesem Polski na arenie midzynarodowej i bardzo wanym wydarzeniem w stosunkach wewntrznych. Nard zyskiwa bowiem potwierdzenie susznoci swoich da, a program krla wytrwale zmierzaj cego do odrobienia straty - powszechne poparcie. W tym samym roku Krzyacy odnieli powan korzy. Oto nie chccy uzna wadzy okietka ksi pocki Wako zawar z nimi przymierze, do ktrego przystpili potem dwaj jego bracia, Ziemowit i Trojden. Dla wschodniej polityki Polski rwnie wany jak i znamienny by rok 1323. Zeszli wtedy ze wiata, otruci przez bojarw, siostrzecy okietka - Lew i Andrzej - wadajcy ksistwem wodzimiersko-halickim. Los ich stanowi, jak pamitamy, jedn z najwczeniejszych trosk Wadysawa po powrocie do kraju. Na nich wygas rd Romanowiczow, ktrego poczynania nale do najpikniejszych kart historii Ukrainy. Trzeba chociaby rzuci okiem na te sprawy, ogldajc si w tym celu wstecz. Polegy pod Zawichostem Roman (mwic nawiasem, po kdzieli wnuk

196

Krzywoustego) by twrc szerokiego programu zjednoczenia Rusi poudnioj ktra w rozdrobnienie dzielnicowe popada wczeniej od Polski. Zacz go we wet ze zdumiewajcym rozmachem oraz z powodzeniem urzeczywistnia, na lecz niefortunny wypad za Wis przynis mu mier. Synowie jego, Daniel i Wasylko, niejako podjli polityczny spadek po ojcu. Przyszo im jednak dziaa warunkach niesychanie trudnych, po najedzie Tatarw, ktrym podle w gali. W modoci Daniel bardzo si odznaczy w synnej bitwie nad Kak, czarny rok 1241 spdzi na Mazowszu, w Wyszogrodzie nad Wis. Przeczekawszy burz, rozpocz dziaalno mozoln, nie woln od dotkliwych upokorze, ale dla jego kraju ogromnie poyteczn. Pojecha do chana, uzna si jego lenni kiem, a potem robi, co mg. Spustoszona i wyludniona Ru zdoaa zatem wytworzy dwa orodki, ktre podjy zadanie nie tylko materialnej, lecz i politycznej odbudowy. Jednym bya Moskwa, drugim graniczcy z Polsk Halicz. Daniel Romanowicz w 1254 roku ukoronowa si nawet na krla Rusi. Wiozcego mu koron legata papieskiego spotka w Krakowie, a ceremonii dopeni w Drohiczynie nad Bugiem, na skrajnej pnocy swego ksistwa... gdzie najdalej byo od Tatarw. Stosunki Rusi halickiej z Polsk byy bliskie, szczeglna przyja czya j z Mazowszem. lady tego sprawiaj niekiedy nieoczekiwane wraenie: Konrad Mazowiecki ma w naszej historiografii z saw, ruski kronikarz wyraa si o nim dosownie z czuoci. Kraj zaludni si, rosa zamono, pomimo przewagi tatarskiej i koniecz noci wspomagania chana nawet w jego wyprawach na Polsk ksistwo zdo bywao si na wasn polityk. W dziejach Ukrainy Romanowicze mogli ode gra t sam rol zjednoczycielsk, ktr w innych krajach speniy ich naro dowe dynastie. Jak ju wiemy, w 1323 roku dwaj ostatni potomkowie rodu Romana zginli otruci. Tamtejsze bojarstwo byo grone i nie przebierao w rodkach. Z jego punktu widzenia lepiej byo nie mie ksit wcale, a podlega bezporednio chanowi. Wadysaw okietek zachowa si w sposb, ktry koniecznie trzeba zapa mita. Zrobi wszystko, co leao w jego mocy, by nie dopuci do usado wienia si Tatarw w Haliczu. Sa do papiea spieszne listy, w ktrych wymownie przedstawia niebezpieczestwo, zabiega o pomoc, razem z Wgrami wyprawia si na Ru. Lecz najwaniejsze, e walnie przyczyni si do odbudowy odrbnej wadzy ksicej na wschd od Polski. 197

Na tron halicki wstpi siostrzeniec zgadzonych dynastw, ksi mazo* wiecki Bolesaw, syn Trojdena. Na chrzcie prawosawym dano mu imi Jerzego. Nie mona wtpi, e to krl polski zaprotegowal krewniaka. Z Polsk utrzymywa Jerzy dobre stosunki. Zawiera jednak rwnie i kilkakrotnie odnawia ukady z Krzyakami, w drodze zwizkw rodzinnych zbliy si do Litwy. Z zestawienia tych faktw wynika, e pod jego berem Ru halicka uprawiaa polityk samodzieln. Wadza ksica - a wic i niezawiso w zakresie moliwym do osignicia wobec hegemonii Tatarw zostaa tam odbudowana naprawd. Fakt ogromnie charakterystyczny dla tradycyjnie przezornej i penej umiaru polityki piastowskiej. W tych wanie czasach zacz okietek snu kombinacje, w ktrych gwn rol odgrywaa osoba nastpcy tronu. Dwunastoletniego Kazimierza zar czono z Jutt, crk Jana Luksemburzyka. Plan ren, majcy na celu uago dzenie wrogiego Polsce krla czeskiego, nie zosta urzeczywistniony. Nie dugo jednak potem przyszo pitnastoleniemu krlewiczowi stan na lub nym kobiercu - wbrew woli serca, z rozkazu ojca i dla dobra i pokoju Krlestwa Polskiego". Pann mod bya rwienica Kazimierza, Aldona, crka wielkiego ksicia Litwy Giedymina, zaoyciela Wilna. 30 kwietnia 1325 r. biskup krakowski Nanker, herbu Oksza, ochrzci Aldon, nadajc jej imi Anny. lub odby si 16 padziernika. Z maestwa tego narodziy si dwie crki, Elbieta i Kunegunda. Zwizek w by wczesn zapowiedzi wypadkw ogromnej miary, trwaego zczenia Litwy z Polsk, ktre miao doj do skutku u schyku tego XIV stulecia. Na razie widzie w nim trzeba przejaw dalekosinych zamysw okietka, zmierzajcego do okrenia pastwa Krzyakw. Annie-Aldonie niezbyt dobrze wiodo si w Polsce, ktr obdarzya dwu dziestoma czterema tysicami jecw, wypuszczonych z niewoli litewskiej. M jej nie kocha. Nie lubia teciowa, surowa i ascetyczna krlowa Jadwiga, ktra po mierci ma miaa dokona ycia jako mniszka w Starym Sczu. Wesoa i beztroska, a hoa i silna Litwinka przepadaa za zabawami i piewem, z zamiowaniem jedzia konno. Wszystko to jako nie pasowao do dworu okietka, obarczonego cigle troskami. Ostatnie lata rzdw krla Wadysawa upyway wrd wojen. Nie by on w nich tylko stron biern, odpierajc napady. Tak si dziwnie zoyo, e XIV stulecie ogldao wymieranie rozmaitych dynastii. Po wgierskich Arpadach zeszli ze wiata czescy Przemys'lidzi, a w 1320 r. Askaczycy, rd rzdzcy Brandenburgi, ten sam, z ktrego pocho dzi ponurej pamici Albrecht Niedwied. W Niemczech zaczy si rozmaite

198

walki o spadek, wice si z ogln walk cesarzy przeciwko papieom. okietek stal w obozie tych ostatnich i wystpi czynnie. 18 czerwca 1325 r. spotka si w Nakle z ksitami zachodniopomorskimi Warcisawem IV oogoskim, Ottonem I i Barnimem III ze Szczecina. Zawarto ukad zmierzajcy do odzyskania poniesionych dawniej strat. Ziemie pooone na zachd od Drawy miay przypa Pomorzu, to co leao na wschd od niej Polsce. Z wiosn 1326 r. okietek uderzy, wsparty duymi posikami litewskimi. Doszed a pod Frankfurt, lecz powaniejszych zdobyczy terytorialnych nie uzyska - zaj tylko kasztelani midzyrzeck. Przewlekajc si wojn musia zakoczy, a to wobec odstpstwa ksit pomorskich, ktrzy zawarli odrbny pokj, oraz ze wzgldu na Krzyakw. Walki z nimi wznowiy si w roku 1327 (a wic na dwa lata przed kocem wojny z Brandenburgi)..Bya to bardzo trudna chwila dla Polski. Ju w lutym Jan Luksemburczyk ruszy na Krakw. Nic mu wprawdzie nie zrobi, sam zagroony od strony Wgier, ale idc i wracajc przez lsk zhodowa wik szo tamtejszych ksit. Uznali jego zwierzchnictwo dziedzice Cieszyna, Niemodlina, Bytomia, Kola, Opola, Owicimia, Raciborza. W dwa lata pniej to samo uczynili ksita z Brzegu, Olenicy, cinawy i Zagania. Wadca Wrocawia - Henryk VI - zapisa go Janowi w testamencie. Gogw utrzymywa sw niezaleno, ale po mierci ksicia Przemka (w roku L331) te przypad krlowi Czech. Mia on zdecydowan przewag materialn, tym wyraniejsz wobec zagroenia Polski przez Brandenburgi, Krzyakw i Tatarw. Wtpi wic mona, czy ksita lscy zdoaliby si obroni i czy w peni sprawiedliwe s sowa kronikarza:
Ksita lscy raczej, podstpnie zjednani podarunkami i faszywymi obietnicami anieli zwycieni wojennym najazdem od Jana, krla Czech, swoje ksistwa lskie wolne dotd i nikomu niepodlege przyjli w lenno, oddajc siebie i swoje ksistwa dobrowolnie Koronie Czeskiej ku habie i wstydowi Krlestwa Polski. To za oderwanie si cigno na tych ksit wieczyst hab.

Obronio sw niepodlego i w wiernoci dla Polski przetrwao tylko jedno ksistwo, widnickie. W roku 1326 zmar tam Bernard Stateczny, onaty z Kunegund okietkwn. Nastpi po nim syn - Bolko II - gospodarz i polityk bardzo wybitny, ktry a do mierci w 1368 r. nie da si ujarzmi i wytrwa w przyjani dla Polski. Przykad widnicy zdaje si zdecydowanie le wiadczy o innych dzielni cach lskich. Z tego jednak, e zachowao wolno ksistwo najsilniejsze, niepodobna wysnuwa wniosku, i to samo mogy uczyni i sabsze.

199

Byoby niesprawiedliwoci przemilcze, e w 1326 r. na stolicy kocielnej we Wrocawiu zasiad biskup krakowski Nanker herbu Oksza. Dzieje nasze z wdzicznoci wspomina winny czowieka, ktry zabrania nadawania na lsku godnoci ksiom nie pochodzcym z polskiej prowincji kocielnej oraz powoywania na nauczycieli ludzi nie umiejcych po polsku. Biskup Nanker nie mia atwego charakteru. Musia opuci Krakw, bo okietek nie mg z nim doj do adu. Znajdowa si w staej wojnie z rajcami wrocawskimi, zajadle bronic praw Kocioa i popierajc poborcw wito pietrza. W 1328 r. niemieccy mieszczanie zbrojnie wtargnli do katedry, zabili i poranili wiele osb z otoczenia biskupa, ktry sukasphronienia w Nysie. W dziewi lat pniej Nanker wykl samego Jana Luksemburczyka. Dokona tego z niebywa odwag, w otoczeniu czterech kanonikw, stajc w obliczu krla, synnego w caej Europie rycerza.
Moc Wszechmocnego Boga - zawoa, podnoszc do gry krzy - ciebie jako gwaciciela dbr kocielnych wyklinam i za wykltego ogaszam, w imi Ojca i Syna, i Ducha witego! - Szalony i zuchway pop! - odrzek na to Jan - chce sam, jak widz, mierci. Szuka dla siebie mordercy, aby pozyska wieniec mczeski... Niech sobie innego szuka zabjcy i tyrana, jeli chce zosta mczennikiem.

Bardziej ni kltwa uboda krla Jana wiadomo, e tego dnia Nanker nazwa go krlikiem", i to jeszcze w obecnoci rajcw wrocawskich, ktrych te wykl, a miasto oboy interdyktem. Biskup Nanker zmar w Nysie wiosn 1341 r. Chodziy pogoski, e krl Jan kaza go otru. Zdaje si jednak, e mier nastpia wskutek zbyt ostenta cyjnej pobonoci. W Wielki Pitek Nanker obszed boso wszystkie kocioy nyskie, zazibi si i wkrtce zmar. Zwoki jego spoczywaj w katedrze wrocawskiej. Data zhodowania wielu pastewek lskich przez krla Czech upamitnia si na pierwszym dokumencie ksicym dla Wrocawia, napisanym po nie miecku. Wszystkie dawniejsze uyway aciny, ktra nie od razu znika, bya jeszcze stosowana przez czas dugi, ale ustpowaa przed naporem germa skim. Najwczeniejsza jej poraka, jako jzyka urzdowego, dotyczya kwestii szczeglnej. Ju w 1302 roku postanowiono, e wszystkie rozporzdzenia przeciwko ydom ogasza naley nie inaczej ni po niemiecku. W dwadziecia pi lat pniej zabroniono uywania polszczyzny w procesach o dugi i ogoszono po niemiecku taryf celn. Postpy tej mowy wyranie podkrelay
dr

wzrost znaczenia bardziej cywilizowanego elementu z Zachodu, ktry przy nosi rozmaite umiejtnoci i antysemityzm take.

200

Ten sam rok 1327, ktry rozpocz seri polskich niepowodze na lsku, widzia te pierwszy akt wojny z Krzyakami. Przerywane ukadami i rozejmami zmaganie wloko si dugo, przysporzyo orowi polskiemu wielkiej chway, jednake w ostatecznym skutku przynioso straty. Zakon nie tylko utrzyma Pomorze, lecz ponadto jeszcze wydar Polsce Kujawy i ziemi dobrzysk. wieo zczone krlestwo byo po prostu sabsze od najlepiej zorganizowanego pastwa Europy. Najpierw okietek skoni do ulegoci ksit mazowieckich. Jednake tylko Ziemowit i Trojden zdoali wytrwa przy Polsce, doznajc w tym wzgldzie zdecydowanego poparcia ze strony swego rycerstwa. Wariko pocki ju w 1329 r. uleg przed si. W wielkiej wyprawie krzyackiej wzi wtedy udzia krl Jan czeski, ktry po caej Europie nieustannie szuka guza i sawy, wszdzie byszczc wspaniaym mstwem osobistym. Pobity Wariko musia uzna jego zwierzchnictwo.^ Waciwie Krzyacy wybierali si wtedy przeciwko Litwie, ale okietek wiernie dochowywa Giedyminowi przyjani i przyszed mu na pomoc, w sze tysicy rycerstwa uderzajc na ziemi chemisk. Wobec tego armia Zakonu zwrcia si przeciw niemu i zaja Dobrzy. Walki te byy chrztem bojowym dziewitnastoletniego krlewicza Kazimie rza. Stary, siedemdziesitki dobiegajcy krl zaczyna praktycznie ksztaci syna w sztuce wojowania i rzdzenia. 26 maja 1331 r. uczyni go namiestnikiem Wielkopolski i Kujaw, skadajc z urzdu dotychczasowego starost, Wincen tego z Szamotu. - W dwa miesice pniej Kazimierz omal gow nie zapaci za w zaszczyt. Wojsko krzyackie wdaro si wtedy do samej Wielkopolski, a Wincenty z Szamotu donis jego wodzom, e krlewicz z nieliczn oson przebywa w Pyzdrach. 27 lipca oddzia nieprzyjacielski uderzy na miasto, ale Kazimierz nie da si przychwyci, zdy Uj. Lipcowa wyprawa Zakonu kosztowaa Polsk czterdzieci jeden spalonych wsi i miast. Krzyacy wojowali zawsze nad wszelki wyraz okrutnie. Nie szczdzili kociow, wdzierali si do nich nawet podczas naboestw i w oczach stojcego przy otarzu ksidza mordowali wiernych, obdzieraliz sukien kobiety, grabili mienie. Zeznali to pod przysig ksia-wiadkowie w p niejszym procesie. Tak si dziao podczas pominitych w tym opowiadaniu walk 1330 r., nie inaczej byo w trakcie star lipcowych, stanowicych dopiero przygrywk do wielkiego uderzenia we wrzeniu 1331 roku. I tym razem Jan Luksemburski przyrzek Krzyakom pomoc. Sprzymie rzone armie krla czeskiego i Zakonu miay si zetkn pod Kaliszem dnia 21 wrzenia. Jako komtur chemiski Ono von Lutterberg przyby tam w ozna-

201

czonym czasie. Wid dwa tysice cikiej kawalerii i okoo piciu tysi( lekkiej jazdy oraz piechoty. Szo z nim dwustu rycerzy zakonnych, a wr nich wielki marszaek Dietrich von Altenburg, majcy w przyszoci zostit wielkim mistrzem. Przeszedszy Wis okoo 12 wrzenia, w przecigu dziewiciu dni zdy; pobonibracia" spali szesnacie kociow oraz Sieradz, Uniejw, czyc, Spicymierz, Wart i Szadek - nie liczc ju wsi. W Sieradzu zaszo wtedy zdarzenie przedstawione przez Henryka Sienkiewicza w Krzyakach. Przet dominikanw, Mikoaj, widzc rze i gwaty wsamyrriykociele, pad do ng komtura elblskiego i w jednej osobie wielkiego szpitalnika, Hermana von Oettingen, ktrego zna osobicie,^ po niemiecku baga o lito dla wityni. Ne prest" - nie rozumiem - usysza w odpowiedzi po prusku. Trzy dni daremnie-oblegali Krzyacy Kalisz i nie doczekawszy si Lu semburczyka, napierani za to przez okietka, rozpoczli odwrt. Krl.otrz ma pod Kaliszem znaczne posiki. Przyprowadzi je ten sam Wincenty Szamotu, w ktrego sercu mio ojczyzny pokonaa pych obraonego ma? nata. Ofiar krzyackiego odwrotu pady Umie, Stawiszyn, ychlin i Konin gdzie doszo do pierwszego starcia. Otto von Lutterberg cign dalej i, Radziejw, ale w trop szed za nim Wincenty z Szamotu, o ktrym napisano pniej, e pragnc zniszczy zarzut niewiernoci, szpiegowa bardzo prze biegle Krzyakw". 27 wrzenia o wicie armia krzyacka rozdzielia si w Radziejowie. Gwne siy poszy przodem, siln stra tyln wid wielki marszaek. Kilka kilome trw za Radziejowem - pod wsi Powcami - wrd wyjtkowo gstej mgy ! okietek uderzy na oddzia marszaka. Po nadzwyczaj zaciekych atakac kiedy pad sztandar zakonny, krl otoczy Krzyakw i znis ich ze szcztei Rannego w twarz Dietricha von Altenburg, wraz z nim pidziesit sze innych biaych paszczy" wzito do niewoli. Po poudniu zaczy jednak nadciga na pole bitwy gwne siy krzyackie, ktre zawrciy z drogi, ostrzeone o walce. Nie chcc oddawa jecw, Polacy zarbali wszystkich panw pruskich", z wyjtkiem wielkiego mar szaka, odbitego przez swoich. Ale w rce krlewskie dostao si znowu czterdziestu rycerzy zakonnych, wrd nich komtur Balgi, Henryk Reuss von Plauen. Ci zachowali ycie, lecz poszli w niewoli a do Krakowa. Popoudniowe starcie pod Powcami byo krtkie i nie rozstrzygnite. Krl cofn si. Chcia uderzy nazajutrz, lecz Krzyacy zostawiajc polegych na pobojowisku podjli odwrt, zaniechali planowanego poprzednio oblenia

202

Brzes'cia i nastpnego dnia byli ju w Toruniu. Pogrzebem zabitych zaj si biskup kujawski Maciej, ktry naliczy pod Powcami cztery tysice .osiem dziesit siedem trupw, w tym o wiele wicej braci i ludzi Zakonu". Jak Polska duga i szeroka, Powce - od dnia rozegrania tej batalii - uchodz za wielki triumf naszego ora. Zachd Europy uwaa, e zwyciyli tam Krzyacy i do dzi' czsto tak sdzi. Wedug tej wersji okietek pokona stra tyln wojsk Zakonu, lecz kiedy nadcigny siy gwne komtura Ottona von Lutterberg, chorgwie krlewskie ucieky w popochu. Pierwszy zemkn mia z pola krlewicz Kazimierz, ktry nie opar si a w Krakowie. Pogldy takie szerzya oczywicie propaganda krzyacka i mona je zwal cza, powoujc si na jej notoryczn stronniczp. Nie bdzie to jednak argument zbyt przekonywajcy. Krzyacy rzeczywicie mao si przejmowali zakazem mwienia faszywego wiadectwa, lecz nigdzie nie powiedziano, e zawsze i wszdzie musieli kama. Argumentem rozstrzygajcym - o ile takie w ogle istniej w historii - jest za to ich wasne zachowanie si zaraz po bitwie. Kto wygra i rozproszy siy wroga, ten si nie wycofuje z jego terytorium, ten stara si sukces taktyczny natychmiast przetworzy w korzy strategiczn i w lad za tym - w polityczn. Niepodobna poj, dlaczego zwyciski rzekomo komtur nie dobi okietka. Zwaszcza e niecierpliwie wyczekiwany sprzy mierzeniec Zakonu - Jan Luksemburski - zjawi si wkrtce w Wielkopolsce, b czym za chwil. A c myle o niezbyt heroicznym postpku krlewicza, ktry - uyjmy najdelikatniejszego z okrele! - pole bitwy opuci? Pastwo polskie zaledwie przed jedenastu laty odzyskao godno krles twa. Wadca jego by siedemdziesicioletnim starcem, sta nad grobem. W caym kraju istniaa jedna jedyna gowa, na ktr legalnie, prawem dziedzi czenia, przeniesiona by moga korona. I ta wanie gowa w krytycznej fazie bitwy usuwa si czy te usunita zostaje z zasigu mieczy krzyackich. Post pek wcale przezorny. Na zimno wida wyrachowany, po gospodarsku trzewy. Mwicy co nieco o umysowoci wczesnych Polakw, nie podlegajcych jeszcze oskareniom o zamiowanie do romantycznych gestw. Przeciwnik uzyska sposobno do komponowania i rozgaszania szyder czych wierszykw. Pastwo polskie ustrzego si niebezpieczestwa kryzysu, utraty dynastii. Wyraony w poprzednich wydaniach tej ksiki domys, e ojciec odesa mg Kazimierza spod Powie do Krakowa, nie grzeszy przeciwko wymogom prawdopodobiestwa. Powce zajmuj pikne miejsce w dziejach naszej wojskowoci, miay te od

?03

razu wielkie znaczenie moralne. Byy wczesn zapowiedzi Grunwaldu. Ale nie zmieniy ukadu sil i nie mogy zapobiec stratom terytorialnym. Przymiy natomiast inny znakomity fragment tej samej wojny. - Jan Luksemburczyk wcale nie przypadkiem spni si pod Kalisz. Zatrzyma go na lsku ksi Bolko II widnicki, ktry trwajc w przymierzu z Polsk stawia zacity opr. Szczeglnie zajadle bronia si Niemcza. Krl czeski ostatecznie zdoby j, lecz straci cenny czas i pod Kalisz nie zdy. Wszed co prawda do Polski, 5 padziernika obieg nawet Pozna, ale go nie zaj i musia si cofn przed okietkiem, porzucajc sprzt bojowy. ( Naley jednak pamita, e koalicja nie przestaa istnie. Jej dziaanie zostao tylko przyhamowane. Gdyby nie wierno ksicia widnickiego i mstwo obrocw Niemczy, rok 1331 przynisby Polsce decydujc klsk. Rozbicie samego tylko Zakonu o wiele przerastao wtedy siy krla, walka z koalicj przyprawi by go musiaa o katastrof. W nastpnym roku Krzyacy osignli to, w czym przeszkodziy im chwi lowo Powce i Niemcza. Zdobyli cae Kujawy, amic opr rycerstwa wielko polskiego, ktrym dowodzi usilnie odkupujcy dawne grzechy Wincenty z Szamotu. okietek z synem ruszyli na odsiecz, zamierzajc najazd na ziemi chemisk, ale Krzyacy - podobno uprzedzeni przez zdrajcw - zastpili im drog nad Drwc. Legat papieski Piotr z Alwerni wystpi z porednictwem pokojowym i zawarto rozejm. Kujawy i ziemia dobrzyska pozostaway jednak w rku Zakonu. Jeszcze w tym samym 1332 r. zaj si okietek zdobywaniem tych zachod nich skrawkw Wielkopolski, gdzie trzymali si ksita lscy, spadkobiercy Gogowczyka, obecnie ju podwadni Jana Luksemburskiego. Odzyskanie Kociana przypado w udziale krlewiczowi Kazimierzowi. I okazao si, e czowiek, ktry w przyszoci uzyska mia saw wybitnie pokojowego monarchy, posiada a nazbyt wiele zacitoci bojowej. Wzi grd szturmem i kaza wyci w pie ca zaog. Rozejm z Krzyakami obowizywa do Zielonych wit 1333 r. Stary krl nie doczeka wyganicia terminu. Zmar na Wawelu 2 marca, po siedemdzie siciu dwch latach ycia, z ktrych czterdzieci i pi to waciwie jeden wielki, cigy, nieustajcy bj. Prawdziwy polityk to czowiek, ktry uwaa si za powoanego do przy wodzenia innym. Bez tej waciwoci nikt jeszcze wybitnym mem stanu nie zosta. Bywao wprawdzie wielu takich, co pchajc si na szczyty legitymowali

204

si tylko dz wadzy i osobistego zysku, wykazujc w tym wzgldzie nie lada upr i zacieko. Ale zjawisko to zostawmy w tej chwili na uboczu, bo krl, o ktrym mowa, nie nalea do tej odmiany ludzkiej. Jeli czyjakolwiek nieus tpliwo okupiona cierpieniami i krwi tysicy bya usprawiedliwiona - to na pewno wanie jego. Wielu Polakw zapisanych przez histori przerastao go geniuszem. okie tek uczy si, jak dugo y, z prowincjonalnego ksitka wyrastajc na polityka okiem i sercem ogarniajcego cay kraj. Lecz wtpi mona, czy w caych naszych - a moe i nie tylko naszych - dziejach znajdzie si przykad takiej mocy charakteru. Krl Wadysaw nie pomyli si w sdzie o wasnej osobie - on naprawd urodzi si na wodza i wielkiego sug narodu. Jego yciorys w peni popiera dumn tez wspczesnego nam pisarza: czowieka mona zniszczy, ale nie pokona". Czterdzieci pi lat walki - klsk, z ktrych si podnosi, zwycistw, ktre wcale jeszcze nie byy ostatecznymi triumfami, i mier w chwili wyjtkowo mrocznej, nazajutrz prawie po utracie Kujaw, a wraz z nimi rodowej dziel nicy. Wadysawa okietka pochowano wprost w piasku pod posadzk katedry wawelskiej, zakadajc w ten sposb cmentarz krlw, jakiego nie ma w caej Europie. Nagrobek zaczto mu stawia w kilka lat po mierci, za wieej pamici. Widnieje na nim rzebiona podobizna krla. By may, silnie zbudo wany. Ws mia dugi, lecz wcale nie zawadiacki, twarz zatroskan, pospolit, obwis w starcze fady. Ju dawno temu zauwaono, e pierwszy nasz monar cha pochowany na Wawelu wyglda jak zwyky polski wieniak w koronie.

CORONA REGNI POLONIAE

...yy nastpne dziesiciolecia tradycjami Kazimierzowymi, niewiele nowego, a jeszcze mniej dobrego przyspa rzajc. "
Meksamier Brckner, Dzieje kultury polskiej, i. I

Wilica, Kazimierz - murowane legendy o wielkim nie gdy' wrd nas marzycielu^junocnym wadcy, o potnym rozumie i niezomnej woli. Way, ciskajce Wisy koryto, z rozkazu wiecznotrwa ego krla sypane, pocztek pracy, do ktrej potomno nie dooya prawie nic. "

Stefan eromski, Wista

I W kilka tygodni po mierci okietka - 25 kwietnia 1333 r. - sdziwy arcybiskup gnienieski Janislaw ukoronowa w katedrze krakowskiej Kazi mierza. Czytelnik sdzi pewnie, e poprzedniemu zdaniu brak na kocu przymiot nika: Wielkiego. Ale w chwili koronacji nikt jeszcze nie przewidywa, e modociany krl zdobdzie przydomek, ktry w caej naszej historii przysu guje tylko Chrobremu. Zaczynajc rzdy mia Kazimierz opini cakiem nieszczegln. Krzyacy i Jan Luskemburczyk starali si, jak mogli, o z pras" dla niego. Sprawa rzekomej ucieczki spod Powie nie moga zbytnio niepokoi Polakw, bo wielu pewnie wiedziao, jak si rzeczy naprawd miay. Za to inny wypadek nosi cechy prawdziwego skandalu. Dwory europejskie trzsy si od plotek i powani ludzie w Polsce mieli powody podejrzliwie patrze na urwisa w koronie. Na trzy lata przed s'miercia wysa okietek syna w misji dyplomatycznej na Wgry. Panowa tam nadal Karol Robert Andegaweczyk, onaty z rodzon_ siostr Kazimierza, Elbiet okietkwn. Krl wgierski by Francuzem, a dwr jego syn z wdziku waciwego tej nacji, ktra nigdy te nie odznaczaa si nadmiern surowoci obyczajw. Co tam zaszo w Wyszehradzie... Niek trzy dziejopisarze kad wszystko na karb zoliwej plotki, jeli jednak zwa y, e i w przyszoci mia si Kazimierz wyrnia wyjtkow wrcz czu206

los'cia na wdziki niewiecie, to przyjdzie chyba powtrzy przysowie nie ma dymu bez ognia". Krtko mwic, polski "krlewicz uwid tam podobno crk szlachcica Klar Zach. Co gorzej - pomawiano krlow Elbiet o uatwienie mu tego. Burza wybucha ju po wyjedzie Kazimierza, kiedy Klara powiedziaa wszystko ojcu, Felicjanowi Zach. Magnat popad w szal. Wtargn do sali zamkowej, gdzie przebywaa caa rodzina monarsza, i rzuci si na ni z mieczem. Ci w rami Karola Roberta, odrba Elbiecie cztery palce u prawej doni i dopiero sam zgin od ciosu dworzanina, Jana Cselenyi. wierci zwok krlobjcy zawisy na hakach w gwnych miastach wgierskich i zahu czao w Europie. Na rodzin Zachw posypay si wyroki mierci i konfiskaty dbr, okrutnie zamczona zgina i Klara. Ci i owi spord jej krewnych zdoali uj do... Polski. okietek nikogo z nich nie wyda, czego by pewnie nie omieszka uczyni, gdyby wasny jego synalek byszcza jak za. Stary krl by krewki i twardy, ale sprawiedliwy. Zszargana opinia nie bya pomyln kart, a zwaszcza ju w grze przeciwko Krzyakom, ktrzy zawsze mieli na propagandowe usugi cale niebo, pieko i peny wieniec cnt ewangelicznych.
O me askawi i przychylni mnie i pokoleniu memu! - na ou mierci mwi okietek do maopolskich wielmow. - Oby syn mj, wiedziony moim przykadem, takie mia u was zacho wanie, jakie ja sam miewaem, i abycie go tak kochali, jak mnie miujecie. Nawet jeli inaczej bdzie, polecam go zapobiegliwoci i wiernoci waszej.

W sowach gasncego krla wyranie czu niepokj i trosk. Me" otaczajcy Kazimierza, majcy mu suy rad i pomoc, to przede wszystkim czonkowie rodw maopolskich, nowa arystokracja wysoko wynie siona przez samego okietka. Pierwsze miejsca wrd niej zajmowali tacy ludzie, jak uczony prawnik Jarosaw Bogoria ze Skotnik, pniejszy arcybis kup gnienieski, i Spytko z Melsztyna, kasztelan krakowski. Ale nie tylko oni i pokrewni im stopniem mieli wywiera wpyw na sprawy krlestwa. W niepowrotn przeszo odesza ju dawna Polska, sabo rozwinita pod wzgl dem spoecznym. Kazimierz obejmowa rzdy nad spoeczestwem stanowym, wcale bogato uwarstwionym. I chocia przez cae ycie pilnie dba o wasn wadz monarsz, nie pozwalajc jej uszczupli, to jednak musia si nieus tannie liczy z wieloma czynnikami w swym pastwie. Stany redniowieczne to grupy ludnoci rnice si midzy sob nie tylko stopniem zamonoci i posiadaniem dbr,'lecz take - a nawet przede wszyst kim - przysugujcymi im prawami. Pewnie - w XIV w. jeszcze si te stany nie

207

zwary na gucho, granice ich byy pynne i do atwe do przekroczenia. Mg szlachcic osiedli si w miecie, zaj handlem i wej przez to w szeregi sawetnych". I odwrotnie - mg mieszczanin naoy dobra ziemskie, posi prawa rycerskie i sta si w ten sposb zaoycielem rodziny, w przyszoci nawet arystokratycznej. Podobnie i najbardziej rzutcy spomidzy chopw mieli jeszcze otwart drog w kierunku spoecznych szczytw. Lecz w zasa dzie Polska wczesna to spoeczestwo stanowe. Syn szlachcica z chwil urodzenia stawa si dziedzicem przywilejw i powinnoci, jakie przysugi way ojcu bd obciay go, spadkobierc herbu. wicenia kapaskie nada way modemu ksidzu prawa cakiem rne od tych, ktre przysugiway reszcie krlewskich poddanych, prawa lepsze, zapewniajce wpywy i dosto jestwo. O duchowiestwie rozwodzi si dugo nie potrzeba, gdy nie byo ono stanem dziedzicznym. Znaczenie posiadao ogromne, potg materialn te, lecz naley od razu wspomnie, e Kazimierz Wielki nie uczyni nigdy nicze go, co mogoby jeszcze bardziej wzmc si kleru. Dokona za to wielu rzeczy zmierzajcych do jej umniejszenia. Ogranicza j szczeglnie w dziedzinie gospodarczej, odbierajc dobra bezprawnie zagarnite za poprzednich sabych wadcw, zniajc opaty nakadane przez Koci na ludno. Stan rycerski to za Kazimierza caa skadanka grup spoecznych, zobowi zanych do suby wojskowej w polu. Naley bowiem odrni obowizek udziau w wojnie ruchowej, w wyprawach, od suby przy obronie miast, ktra : to powinno obarczaa mieszczan. Na samym szczycie stanu rycerskiego stay wielkie rody magnackie. Czon- ' kw ich aciskie dokumenty tego czasu zway komesami lub baronami. Jak si ; ju wspomniao, za okietka i Kazimierza schodz pomau w cie dawni wielmoe, ustpujc miejsca nowej arystokracji, bardziej ulegej wobec monarchy, ktremu zawdziczaa karier. Stare rody nieatwo ustpoway. Zwaszcza w Wielkopolsce stawiay opr tak twardy, e najbardziej nieugity i warcholski ich przedstawiciel, wojewoda Mako Borkowic, zgin musia w lochach twierdzy olsztyskiej skazany na mier godow. Spoeczestwo wczesne, szlachty nie wyczajc, dalekie jeszcze byo od j mniemania, e wielmonemu panu wszystko wolno. Dowiadczy tego na sobie j Wincenty z Szamotu. okietek mu przebaczy i pozwoli swobodnie przeby- | wa w kraju, ale rycerstwo nie darowao i roznioso go na mieczach. - Dopiero 1 w XVII stuleciu zdrajcy mieli u nas chadza bezkarnie. ] Pod wzgldem prawnym wielmoe wchodzili w skad szlachty, czyli tej grupy stanu rycerskiego, ktra miaa herby i zawoania rodowe, zewntrznie

208

wyrniajce j od reszty miertelnikw, i ktra - co bezsprzecznie najwa niejsze - prawa swe posiadaa dziedzicznie. Syn otrzymywa je po ojcu i nienaruszone przekazywa nastpcy. Ju wtedy, zwaszcza w Wielkopolsce, wystpowaa szlachta chodaczkowa. Mg bowiem syn rycerski zuboe, wyzby si ziemi i mienia, ale nie traci herbu i przywileju. Niemay wcale by ten przywilej szlachcica. Dawa mu prawo dziedziczenia ziemi, dajc w zamian suby wojskowej konno, w zbroi i z pocztem. Zwal nia folwark uprawiany bezporednio przez rycerza od podatkw, a jego samego od obowizku stawania przed jakimkolwiek sdem z wyjtkiem kr lewskiego. Pozwala mu sdzi ludno osiad w jego dobrach, za zabjstwo lub zranienie szlachcica kara o wiele sroej ni za te same przestpstwa popenione na mieszczaninie czy kmieciu. Szlachcic te musia dawa dziesiciny nalene Kocioowi od ludnoci caego kraju. Ale w odrnieniu od ludzi podlejszego stanu" mg sobie swobodnie wybra ksidza czy klasztor, ktremu chcia paci, nie potrzebo wa odwozi snopw do proboszczowskiej stodoy. Pleban winien by sam troszczy si o transport. Prcz szlachty istnia podwczas w obrbie stanu rycerskiego pewien prze ytek w postaci tak zwanych wodykw. Byli to wojacy niszego stopnia, posiadajcy pen wasno ziemi, jednake pozbawieni herbw i zawoa. Na wypraw stawali ko%o i zbrojno, suc w pocztach krlewskich czy magna ckich. Podlegali sdom monarszym, ale dziesicin musieli osobicie odwozi, i to do wasnych parafii, bez prawa wyboru. Zabjca wodyki lub ten, kto go porani, paci kar rwno o poow mniejsz od grzywny nalenej za naru szenie cielesnej nietykalnoci szlachcica. Wodycy wystpowali przede wszystkim w Maopolsce. Wielkopolska znaa tylko podzia na rycerstwo wysze i nisze, jednak bez rnic prawnych midzy nimi. Na Mazowszu nazwa wodyki oznaczaa po prostu szlachcica. Jeszcze niej od wodykw staa w wczesnej hierarchii grupa zwana pano szami. Byli to wojownicy nie dziedziczcy swoich praw i osobicie tylko zobowizani do suby w szeregach. Rekrutowali si z sotysw, bogatszych chopw i rozmaitych krlewskich czy magnackich pomniejszych funkcjona riuszy. Kara za zabicie lub poranienie panoszy - gwszczyzna i nawizka bya znowu o poow mniejsza od tej, jak nakadano, jeli ofiar by wodyka. Tak oto wyglda stan rycerski za Kazimierza - od potnego komesa a do we wszystkim zalenego panoszy. Za rycerstwem szli w hierarchii spoecznej mieszczanie. Ci byli wtedy rzesz lun, wcale jeszcze nie odgrodzon od nieherbowej reszty narodu. Nie mogo
'4 - Polska Piastw

209

by inaczej, bo w XIV w. nowe/miasta Cigle powstaway, mnoyy si nawet, jak grzyby po deszczu. Za Kazimierza^Wielkiego zaoono ich - lub obdarzono samorzdem - okoo szedziesiciu i piciu (w tej liczbie Bydgoszcz, Kazi mierz, Nowy Targ, Bdzin, nin, Koo, Wrzeni i inne). Napywali nowi osadnicy, przenosili si do miast chopi. W tych warunkach nieustannego ruchu i bogosawionego wzrostu nie mogyby istnie nieszczsne pniejsze prawa, odcinajce wieniaka od mieszczanina, zabraniajce chopu opuszcza nia wsi. Mimo wszystko - mieszczanie to stan odrbny, rzdzcy si wasnym pra wem, podlegy osobnym sdom. Wewntrz dzielili si wedug zamonoci i zawodu, bo inne byy interesy i denia kupcw, inne za rzemielnikw. Zoono wczesnych stosunkw miejskich jeszcze bardziej wzmagaa kwes tia narodowociowa. Patrycjat by w znacznej, czsto nawet w przewaajcej mierze niemiecki. To bardzo wpywao na polityk. Jak okreli wczesny stan chopski? Historycy twierdz, e zaliczali si do ci wszyscy, ktrzy nie naleeli ani do duchowiestwa, ani do rycerstwa czy mieszczan. Takie okrelenie bdzie te niewtpliwie najblisze prawdy. , Chopi rwnie stanowili w owych czasach prawdziw mozaik grup. Naj wyej stali kmiecie, posiadacze samowystarczalnych gospodarstw, obok nich mynarze i karczmarze. Dalej szli wieniacy sabiej uposaeni ziemi, wreszcie cakiem bezrolni oraz paska i ksia czelad. Nasze pogldy na stan chopski w dawnej Polsce s zawsze zabarwione wspomnieniami o schykowej dobie pastwa oraz o epoce porozbiorowej, kiedy istniaa i dopiero stopniowo znoszona bya najpierw osobista zaleno wieniaka, a potem paszczyzna. Nie wolno jednak bezkrytycznie ulega tym wyobraeniom i twierdzi, e chop nigdy w Polsce nie mia wolnoci i e zawsze pod batem gi kark na paskim polu. W XIV wieku chop przewanie penej wasnoci ziemi nie posiada, zalea od pana i ponosi na jego rzecz ciary, ale w wikszoci cieszy si wolnoci, mg odchodzi, zmienia miejsce pobytu, a nawet i sam stan, zostajc na przykad mieszczaninem. Jedynie na zacofanym Mazowszu istnieli przypisacy, ktrym nie wolno byo opuszcza przydzielonego skrawka gleby. Tote w tej dzielnicy najwczeniej - wanie w XIV wieku - ogaszano pierwsze ustawy przeciwko zbiegostwu, tym samym dajc nam pozna, e chop niechtnie znosi jarzmo, uchyla si, jak potrafi. Do spraw ludnoci wiejskiej trzeba bdzie jeszcze powrci, kiedy przyjdzie kolej na omawianie dziaalnoci Kazimierza Wielkiego w dziedzinie ustawo dawstwa i prawa. Statuty krla zawiadcz, e za jego czasw stan chopski by

210

brany pod uwag w rachubach polityki monarszej, znaczy co w kraju, liczy si. Jeszcze go wtedy szlachta nie zdoaa cakowicie od siebie uzaleni i odgrodzi od jakiejkolwiek opieki pastwowej. Takie byo - biorc z grubsza - uwarstwienie spoeczne Polski kazimierzo wskiej. Jak widzielimy, sporo figur stao na szachownicy, gra przedstawiaa si zawile i wymagaa nie lada kunsztu. I jedno ju teraz trzeba powiedzie, wyprzedzajc niejako tok opowiadania: krl Kazimierz stosowa rozmaite metody postpowania, ale zawsze trzyma si zasady popierania sabszych przeciwko tym, co pod wzgldem spoecznym stali wyej. Nowa arystokracja atwiej otrzymywaa aski ni stara, wronita w dawny obyczaj i okrzepa. Miasta i chopi mieli w nim obroc przed duchownymi i wieckimi wiel moami. Dziki temu przedmiertne sowa Wadysawa okietka, zwrcone do mw askawych i przychylnych", a proszce o zapobiegliwo i wier no" wzgldem Kazimierza, znalazy posuch w narodzie, a nie tylko wrd jego elity, to znaczy panw rady krlewskiej. Tego, co si przed chwil powiedziao o ustroju stanowym, nie wystarczy jednak do najpobieniejszego choby zapoznania si z pooeniem pastwa w chwili objcia rzdw przez najwikszego z naszych krlw. Z dwu gwnych dzielnic kraju sprzyjaa mu bardziej Maopolska, Wielko polska za trwaa w nie%ci i opozycji, ktr przyszo agodzi lub ama. Przyczyny tego byy rozmaite - o wiele wiksze zacofanie, nieprzychylno wobec wszelkiego rodzaju nowych prdw idcych z Krakowa, ostateczna ju utrata godnoci stoecznej dzielnicy i w zwizku z tym zawi wielkopolskich panw do komesw krakowskich, stanowicych otoczenie monarchy i obsy pywanych askami. I to take nie byo bez znaczenia, e Wielkopolska poprzednio najwicej ucierpiaa od wrogw, zwaszcza za bolenie odczuwaa utrat Pomorza. Domagaa si odzyskania strat nie zawsze chcc przyj do wiadomoci, e na razie byo to cakiem niemoliwe. Wszystko to musiao zostawia osad w duszach ludzkich, rodzi pewn niech i w krlu. Faktem jest, e Kazimierz - dobrodziej tylu miast - nigdy niczego nie zrobi dla Poznania. Przygadywaa krlowi opozycja, w Wielkopolsce piewano: Nie daj, krlu Kazimierzu, nie daj Niemcom pruskim miru, pki nie odzyszczesz Gdaska." al za straconym Pomorzem by bez wtpienia suszny, zoliwoci na pewno nie. Midzynarodowe pooenie Polski w chwili objcia rzdw przez Kazimie rza byo wrcz okropne. Wystarczy popatrze na map: pastwo nie przypo211

minao adnej formy znanej z geometrii, stanowio nieregularnie powyginany pas ziem, w dolnej czci wybrzuszony ku wschodowi, lecz nie dosigajcy Bugu. Nie posiadao rde Wisy ani nawet jej redniego biegu, gdy za doln Pilic leay dzierawy ksit mazowieckich, dalej za siedzieli Krzyacy. Wsk kiszkNagno si od Karpat ku Noteci, ktrej ujcia nie obejmowa o. Z wyjtkiem poudniowej - wgierskiej - wszystkie granice byy nieustannie zagroone przez Krzyakw, Brandenburczykw, niemieckich krlw Czech oraz Litwinw. Przylegajca od poudniowego wschodu Ru halicka stanowia bardzo wtpliw oson przed Tatarami. Takie oto dziedzictwo otrzyma po ojcu mody krl. Tyle lat walczy okietek, aby ocali z potopu nieszcz pastwo, ktrego przyszo wcale nie przedstawiaa si pewnie, a wewntrzne i zewntrzne pooenie byo bardziej ni zawie. Obejmujc rzdy mia Kazimierz rwno dwadziecia trzy lata. Przyszed na wiat w chwili, kiedy okietek ju wada opisanym przed chwil obszarem. Wzrasta wic patrzc na zabiegi ojca o rzecz wielk, o koron. Uczestniczy w przedsiwziciach i walkach na du miar. Epoki rozbicia dzielnicowego kiedy caa uwaga panujcych skupiaa si na pojedynczych zakazanych grd kach i ksistewkach - nie oglda i z wasnego dowiadczenia nie pamita. Pomylne warunki ksztatoway jego umys, ktry mia si okaza genialny. Ogromnie trudne, lecz wymagajce szerokiego traktowania okolicznoci pozwoliy rozwin si temu geniuszowi i odbudowa rzecz bezcenn, istnie jc w Polsce Bolesaww, ale bardzo nadwtlon w epoce dzielnicowej orodek prawdziwej myli politycznej. II Pastwo o tak cikim pooeniu musiao przede wszystkim... y. Naleao za wielk nawet cen rozerwa, a przynajmniej osabi sojusz Luksemburgw z Krzyakami, unikn zmory wojny na dwa fronty. W dniu koronacji Kazimierza ukadem podpisanym w Krakowie przedu ono rozejm z Zakonem o jeden rok. Do umowy przystpi rwnie i Jan Luksemburczyk. Fatalny termin Zielonych wit 1333 r., kiedy wygasn miao zawieszenie broni, przesta grozi. Niebezpieczestwo odsunito - na dwanacie miesicy. Nikt chyba wtedy nie przypuszcza, e pokj od strony krzyackiej przetrwa kilkadziesit lat.

Rozpoczo si dugie pasmo niezwykle zawiych kombinacji dyplomatycz nych, snutych waciwie przez cae panowanie Kazimierza Wielkiego. Nie podobna wszystkich ich tu wyliczy, lecz dobrze bdzie rzuci okiem na partnerw gry oraz na ich gwne interesy, ktre raz pchay ich przeciwko Polsce, to znw odcigay uwag w innym kierunku. Najgroniejszy z nich to zakon krzyacki. Sprzeczno celw bya tu abso lutna, rwnaa si walce o byt obu stron. Zasadniczy zamiar Krzyakw polega na deniu do utworzenia pastwa niemieckiego obejmujcego cae poudniowe wybrzee Batyku od Supska a po, Estoni. Twr taki, gdyby powsta, musiaby po prostu zdusi Polsk i inne pastwa przewanie so wiaskie, sigajce po zaplecze portw batyckich, czyli po cae dorzecza Wisy, Niemna i Dwiny. Ale to dopiero w nastpnym etapie. Na razie Krzyacy zagrabiwszy Prusy i Pomorze Gdaskie umacniali tam swe rzdy i jednoczenie dyli do zdobycia wybrzea litewskiego, co pozwolioby na poczenie ich zachodnich i wschodnich dziedzin w jedn cao (owe dzie dziny wschodnie to podboje Kawalerw Mieczowych, ktrzy od roku 1237 poczyli si z Krzyakami). Postpujc bardzo ostronie i przezornie, Polska moga skorzysta z tych okolicznoci, zyska czas, wzmocni si, a nawet wytargowa zwrot niektrych ziem - przede wszystkim Kujaw. Jeli chodzi o Niemcy waciwe - partnerw byo a trzech. Dynastie Luksemburgw, Habsbuspw i Wittelsbachw walczyy tam o pierwszes two, wydzierajc sobie tron cesarski. Kada z nich miaa swj kraj dziedziczny, o ktry opieraa si jej potga. Dla Luksemburgw byy to Czechy, dla Habsburgw Austria i dla Wittelsbachw - sigajcych w XIV w. rwnie po Brandenburgi - Bawaria. Najbardziej zagraali Polsce Luksemburgowie, dwa pozostae rody stanowi mogy niekiedy korzystn przeciwwag. Polska w tym czasie te bya dziedziczn monarchi i posiadaa panujc dynasti. Lecz rnica midzy naszymi Piastami a tamtymi trzema domami niemieckimi bya zasadnicza. Polska to - obok Francji - najbardziej na owe czasy postpowy typ ustroju politycznego - monarchia narodowa, zmierzajca do skupienia w jedn cao ziem zamieszkanych przez Polakw. U nas interes panujcego i kraju - to jedno. Tam - zarwno u Habsburgw, jak u Luksem burgw i Wittelsbachw - liczy si przede wszystkim dobro dynastii. Std nieustanne kombinacje, ukady, przetargi, zamiany - wszystkie chwiejne, chwilowe i w ostatecznym rezultacie paraliujce polityk niemieck. Dziki temu cesarstwo nie potrafio rozwin przeciwko nam swej wielkiej przewagi materialnej. Polska miaa mono - gry. Dla prawdziwego ma stanu trzech skconych przeciwnikw to dobro-

dziejstwo - chociaby jedyny moliwy do osignicia zysk polega mia na /uchronieniu si od dalszych strat i wygraniu na czasie. \ Nie by wtedy dla nas adnym sojusznikiem krl Francji, take monarchii narodowej. Jak najbardziej za to nadawa si do tej roli papie, nadal rezydu jcy w Awinionie i ulegy woli Parya. Kazimierz Wielki umia znakomicie wyzyska ten atut. Nie za darmo pozwala co roku wywozi z Polski tysice grzywien srebra jako dziesicin i witopietrze. Wolno powiedzie, e za pienidze kupowa sobie papieskie poparcie. Kade zmniejszenie terytorium pastwowego Polski oznaczao przecie uszczuplenie dochodw Awinionu, a witopietrza w tym czasie oprcz nas i Anglii nikt nie paci. Umia te Kazimierz uzyskiwa przychylno papiea widokami rozszerzenia katoli cyzmu na Litw i Ru. Nie mona twierdzi, e wszyscy kolejni papiee postpowali wtedy w sposb dla Polski korzystny. Przewanie jednak tak byo. Wspomnijmy jeszcze partnera nam w zasadzie przyjaznego - rzdzone przez Andegawenw Wg ryKarol Robert panowa tam do roku 1342, pniej nastpi syn jego Ludwik, przyszy dziedzic korony Kazimierza Wielkiego. To nie przypadek ani - tym mniej! - nieporozumienie, e wadca, ktry w dziejach Wgier nosi miano Ludwika Wielkiego, u nas zostawi po sobie kwan pami, jako krl Lois" (z wgierskiego: Lajosz). Bo dla niego Polska bya tylko dynastycznym naby tkiem, ktrego dobrem wolno swobodnie kupczy. Na razie jednak francuscy krlowie Wgier dopiero si spodziewali spadku po kuzynie. Kazimierz kusi ich tym nastpstwem, umacniajc sojusz. W pocztkach panowania czyni to pewnie z do lekkim sercem. Mczyzna wspaniaej postaci, mody, mocny, obdarzony a nadmiernym temperamen tem, podzcy dzieci na prawo i lewo, mg liczy, e nareszcie doczeka si legalnego syna... Wanie na Wgrzech zawarto pierwszy z ukadw majcych zapewni Polsce pokj i sam byt. By to rok 1335. adna wojna dotychczas nie wybucha, poniewa cigle odsuwano j ponawianymi rozejmami. Pragnc wywrze nacisk na Luksemburgw, zbliy si Kazimierz bardzo do Wittelsbachw cesarza Ludwika oraz jego syna, margrabiego Brandenburgii, rwnie Lud wika. W czerwcu obie strony przyrzeky sobie pomoc, Kazimierz obieca nawet wyda sw crk - Elbiet - za jednego z czonkw rodziny cesarskiej. To - powtarzamy - w czerwcu. W sierpniu natomiast posowie polscy oma wiaj w Trenczynie na Wgrzech warunki pokoju z Janem Luksemburskim. W listopadzie sam Kazimierz w otoczeniu wspaniaego orszaku jedzie na Wgry, 214

by ostatecznie w pokj zawrze. Od poprzednich umw z Wittelsbachami wykrca si dyplomatycznym listem, nie palc jednak za sob mostw. wietny by listopadowy zjazd monarchw, na ktry oprcz Kazimierza przybyli krlowie Czech oraz Wgier, liczni ksita lscy, biskupi i trzej komturowie krzyaccy jako posowie Zakonu. Odbywa si w tym samym Wyszehradzie, gdzie kilka lat wczeniej Kazimierz zaleca si do Klary Zch. 19 listopada podpisano pokj. Na mocy jego warunkw Jan Luksemburski za cen dwudziestu tysicy kp groszy praskich zrzeka si wszelkich roszcze do tytuu krla polskiego. Ten ostatni uznawa za to zwierzchnicze prawa Czech nad kilkunastu ksistwami lskimi. W pi dni po podpisaniu umowy - 24 listopada 1335 r. - zmar we Wrocawiu ostatni piastowski dziedzic tego miasta, ksi Henryk VI. Na mocy dawniej zawartych z nim ukadw krl czeski natychmiast obj Wrocaw w posiadanie i mianowa tam swego starost. Sprawy lskie wyglday dla Polski zdecydowanie le. Niezaleno zacho wali tam jedynie ksita z linii widnickiej. Wyrok, jaki w sporze polsko-krzyackim wydali w Wyszehradzie krlowie Czech i Wgier - proszeni na rozjemcw - te nie brzmia pomylnie: Zakon winien by zwrci Polsrafe Kujawy i Dobrzy, zatrzyma za Pomorze jako wiekuist jamun krla Polski. Orzeczenie to mia jeszcze zatwierdzi papie. Kazimierz nie pieszy si z podpisywaniem dokumentw dotyczcych l ska. Godzc si na uznanie zwierzchnictwa Czech nad nim, unikn jednak stwierdzenia, e sam si lska zrzeka. Zachowywa sobie mono dziaania w przyszoci. Z Wyszehradu wyjeda zdobywszy rzecz najcenniejsz: pokj z Janem Luksemburczykiem. W czerwcu 1336 r. doszo do rzeczy pozornie dziwnej. Oto krl Kazimierz zjawi si na czele kilkuset rycerzy w obozie na Morawach, gdzie stay siy Jana Luksemburskiego i Karola Roberta wgierskiego. Przyby tam, aby wzi udzia w wojnie przeciwko Habsburgom i Wittelsbachom! Tym samym Wittelsbachom, z ktrymi rwno rok temu sprzymierza si i obiecywa spokrew ni. Dziwne dziaanie miao cel cile okrelony i wany: chodzio o wzmocnienie pokoju z Luksemburczykiem, odwrcenie jego uwagi od granic Polski, odda lenie go od Krzyakw, a ponadto jeszcze o pozyskanie przychylnoci papiea, miertelnego wroga Wittelsbachw. Takimi dobrze i na zimno obmylonymi 215

zygzakami musiaa chodzi wczesna polityka polska, grajca na niesnaskach midzy dynastiami niemieckimi. Najbardziej npistrzowskie zabiegi niewiele jednak wskraj, jeli siy s tak bardzo nierwnk 9 lutego 1339 r. podpisa wreszcie krl Kazimierz w Kra kowie dokument, ktrym uznawa przynaleno lska do Czech i obiecywa nie dy do jego odzyskania. Niedaleka przyszo miaa pokaza, czy trak towa to zrzeczenie jako ostateczne i czy leao w jego mocy wygnanie Luk semburgw znad Odry. W 1341 r. jako zastaw za poyczone pienidze wzi Kazimierz ziemi namysowsk. Dao mu to cztery wane grody lskie: Namysw, Kluczbork, Byczyn i Woczyn. W trzy lata pniej zbrojnie zdoby Wschow, trzyman dotd przez ksit gogowskich, spustoszy ich ziemie i spali cinaw. Dziki tym nabytkom zaj mocn strategicznie pozycj, szachujc Wrocaw, zagro ony ponadto od poudnia przez sprzymierzeca Polski, Bolka II widnickie go. W roku 1345 wybucha wojna z Luksemburgami o lsk. Zasuguj na uwag dwie nieudane wyprawy i dwa daremne oblenia. Kazimierz gboko wtargn w ksistwo raciborskie i szturmowa ory, a krl Jan Luksemburski od niedawna ociemniay - z du armi wdar si do Maopolski i obieg... Krakw. Mwi, e chce murw jego dotkn doni. Nie zdoby miasta, w odwrocie kolumny jego doznay klsk pod Bdzinem i Lelowem, lecz pomimo to obraz nierwnowagi si by wyrany: Kazimierzasta byo najwyej na zdobycze na lsku, Jan mg bezporednio zagrozi stolicy Polski. Ukad zawarty w Namysowie 22 listopada 1348 r. przywraca pokj midzy Piastem a Luksemburgami i porednio, lecz wyranie stwierdza, e odzyska nie lska wci jeszcze nie leao w mocy krla polskiego. Wadc Czech by ju wtedy syn Jana Luksemburczyka, od roku 1347 rwnie cesarz niemiecki - Karol IV, od ktrego imienia najstarsza uczelnia praska zwie si Uniwersytetem Karola, a znane uzdrowisko Karowymi Warami. Stary wrg Polski, krl Jan, nie y. Poleg w roku 1346 we Francji, w bitwie pod Crcy. Kiedy rozbici Francuzi zaczli ustpowa, lepy Jan kaza si przywiza do konia, stan midzy dwoma rycerzami i z okrzykiem: Tot, Boh da, ne bud, by kr al czesky z boje utieka" uderzy na zwyciskich Anglikw. Zanim pokj namysowski przypiecztowa sprawy lskie, doranie i tym czasowo zaatwiono ju i spr z Krzyakami. Papie Benedykt XII nie uzna wyroku wyszehradzkiego. Skoni go do tego przychylny Polsce i skrztnie obliczajcy witopietrze nuncjusz Galhard de

216

Chartres. Kazimierz gra zrcznie, obiecujc papieowi poow sumy nalenej od Zakonu jako odszkodowanie. Gorliwie zabiega te o poparcie Wgier oficjalnie ju przyrzekajc ich krlom nastpstwo po sobie. 4 maja 1338 r. papie nakaza rozpoczcie procesu, ale ton bulli z gry przesdza wynik na korzy Polski. Nuncjusze mieli rzuci na Zakon kltw i rozpatrzy jego zbrodnie. 27 padziernika nuncjusze Galhard de Chartres oraz Piotr syn Gerwazego obaj Francuzi - wyznaczyli termin rozprawy, ktra miaa si odby na terenie neutralnym, w mazowieckim miecie Warszawie. Nie znalaz si miaek, gotowy zawie pozew wielkiemu mistrzowi, wic odczytano go tylko w kocioach grodw pooonych najbliej granic pastwa krzyackiego: w Poc ku, czycy, Inowrocawiu i w Warszawie. 4 lutego 1339 r. rozpoczto proces. Sd zasiada w domu wjta Warszawy, Bartomieja. Krzyacy przysali posw, ktrzy wnieli protest, zapowiedzieli apelacj do papiea i natychmiast wyjechali. Postpowanie dowodowe trwao dugo. Przesuchano stu dwudziestu sze ciu wiadkw, pochodzcych ze wszystkich stanw i ziem polskich, starannie spisano ich zeznania. I wrzenia 1339 r. papiescy sdziowie wydali i obwie cili wyrok:
Poniewa wiadomo nam z poprzedniego wywodu sprawy, dokadnie i pilnie przedstawionego [...] e brat Teodoryk z Altenburga, na teraz mistrz Zakonu Teutoskiego Szpitala w. Maryi [...] jako te bracia rzeczonego zakonu [...]z potnym wojskiem, po nieprzyjacielsku, z rozwinitymi chorgwiami, Boga si nie bojc, a suchajc podszeptw szatana, krlestwo polskie najechali, kocioy [...] ogniem zniszczyli, a pozabierawszy z nich poprzednio ksigi, kielichy, klejnoty i inne rzeczonych kociow ozdoby, wraz z otarzami, relikwiami i obrazami witych popalili ze szcztem: przeto my rzeczonych braci moc udzielonej nam do tej sprawy od Stolicy Apostolskiej wadzy ogaszamy niniejszym pismem za wykltych [...] Za czym skazujemy ich na zwrcenie rzeczonemu krlowi polskiemu w caoci i zupenoci pomienionych ziem: pomorskiej, kujawskiej, brzeskiej, dobrzyskiej i michaowskiej, jako te korzyci i dochodw z nich pobieranych, rzeczy zabranych, spalonych lub zatraconych; niemniej nagrodzenie szkd zrzdzonych w dobrach nieruchomych, wedug rzetelnej ich wartoci [...] Na koniec skazujemy ich na zapacenie wydatkw w rzeczonej sprawie albo z jej przyczyny przez Krla Jego Mio Polskiego bd jego zastpc poniesionych [...] Dziao si w Warszawie, diecezji poznaskiej, w kociele w. Jana Chrzciciela, roku od Narodzenia Paskiego tysicznego trzechsetnego trzydziestego dziewitego [...] rzdw papieskich naszego Ojca witego i Pana, z Boej mioci papiea Benedykta XII, roku pitego, dnia pitnastego miesica wrzenia, okoo godziny wieczornej.

Wyroku nie sucha aden z przedstawicieli Zakonu, ktry natychmiast apelowa do papiea. W dwa lata pniej Benedykt XII nakaza ponowne

217

rozpatrzenie sprawy, uznajc tym razem, e Polsce nale si tylko Kujawy i Dobrzy ^raz odszkodowanie. Dyplomacja zakonna nie stracia wida cza su. v ' ) Proceg^waszawski nagromadzi mnstwo bezcennych dokumentw i stano wi duy moralny sukces Polski. Nie byo podwczas, niestety, adnej siy materialnej zdolnej urzeczywistni wyrok. Krl Kazimierz dobrze to wiedzia, e Krzyacy niczego nie wykonaj inaczej ni pod przymusem, ale nie opuszcza rk bezradnie. Prbowa sza chowa ich od zachodu przymierzem z Piastami zachodniopomorskimi. W Szczecinie rzdzi wtedy Barnim III, ktremu udao si poprzednio zrzuci zwierzchnictwo brandenburskie. Musia jednak uzna si za bezporedniego lennika cesarza. W ksistwie oogoskim - obejmujcym oprcz samego Oogoszcza take Stargard, Kamie, Koobrzeg i Supsk - wadali trzej bracia: Bogusaw V, Barnim IV i Warcisaw V. Z nimi wanie spotka si Kazimierz 12 lutego 1343 r. na zjedzie w Poznaniu i zawar sojusz skierowany przeciwko Krzyakom (ukad z Barnimem szczeciskim nastpi w pi lat pniej). Ksita oogoscy nie byli mocarzami i pomoc w sile czterystu dobrze zbrojnych rycerzy, ktr przyrzekli Kazimierzowi na wypadek wojny, nie potrafiaby przeway szali. Ale ziemie ich okalay od zachodu pomorskie posiadoci Zakonu. Przez ksistwo oogoskie przybyway Krzyakom posiki z Niemiec, ktrych trzej bracia zobowizali si nie przepuszcza. Kazimierz Wielki rozpocz ponadto zabiegi o podporzdkowanie biskupstwa kamie skiego metropolii gnienieskiej. W kwietniu 1343 r. wyda sw najstarsz crk - Elbiet - za Bogusawa V. W tych staraniach i umowach wida wyranie zupenie okrelon myl polityczn. Napotykajc niezwalczone na razie przeszkody na drodze do Gdaska, nie rezygnujc z jego odzyskania, polityka polska wzbogaca si o nowy kierunek: zaczyna znowu celowa w ujcie Odry i tamtdy szuka dostpu do morza. Zobaczymy pniej, jak bardzo zdoa Kazimierz zbliy granice pastwa do wybrzey Batyku. Polityka zapocztkowana ukadem poznaskim zagraaa gospodarczej pomylnoci Zakonu. Wyzyskujc przyja z ksitami oogoskimi, mg Kazimierz kierowa handel swego kraju przez ich ziemie. Wszystko to otwie rao due widoki na przyszo, ale w danej chwili umoliwiao tylko jedno: skaniao Zakon do zawarcia pokoju na warunkach moliwych dla Polski do przyjcia. Niepodobna byo liczy na silniejsze poparcie ze strony Awinionu. Nowy papie, Klemens VI, daleki by od myli o trzymaniu si wyroku warszawskiego, par natomiast do zawarcia ukadu. 8 lipca 1343 r. rozpoczy

218

i w Kaliszu pertraktacje. Kazimierzowi Wielkiemu towarzyszy w nich zi Bogusaw V. Postanowiono, e Polska dostanie Kujawy i ziemi dobrzysk, Zakon za wypaci znaczne odszkodowanie i zatrzyma Pomorze jako jamun krla polskiego. Poniewa dokumenty wystawione przez Krzyakw zaginy, nie wiemy dokadnie, jakie warunki ich obarczay. Istniay jednak na pewno i wynikao z nich teoretyczne czy honorowe raczej zwierzchnictwo krla pol skiego nad Pomorzem. W kadym razie Kazimierz nigdy nie przesta uywa tytuu dziedzica tej ziemi i nazw jej kaza rytowa na swych pieczciach. Ukad zatwierdzi mieli przedstawiciele rycerstwa maopolskiego, wielko polskiego i kujawskiego. Krl zada, aby to samo uczyniy rwnie gwne miasta polskie - Krakw, Pozna, Kalisz, Inowrocaw, Brze, Scz i San domierz - podkrelajc tym polityczn rol mieszczastwa. Posowie krlewscy w towarzystwie komturw krzyackich objechali kraj, zbierajc podpisy. 23 lipca 1343 r. na ce pod wsi Wierzblinem, koo Inowrocawia, krl polski, Kazimierz, i wielki mistrz Zakonu, Ludof Koenig von Weizau, wr czyli sobie nawzajem obkumenty i obdarzyli si pocaunkiem pokoju. Przy rzeczonego odszkodowania nie wypacili Krzyacy nigdy. Nastpna wojna polsko-krzyacka wybuchn miaa dopiero po kilkudzie siciu latach - za Wadysawa Jagiey - i ten fakt rozstrzyga o historycznej ocenie pokoju, zwanego kaliskim. Wbrew wszystkim pozorom by on ogrom nym sukcesem Polski. Da jej czas na przygotowanie Grunwaldu. Krzyacy tym razem nie okazali si politycznymi mdrcami. Najgroniejszego przeciw nika - Polsk - zostawili sobie na potem, zamiast zaatwi si z nim w pierwszej kolejnoci, pki by jeszcze saby. Za to Kazimierz postpi jak wielki m stanu, ktry pamita, e umrze, wie, i aden czowiek wszystkiego sam dokona nie zdy i wobec tego powinien pracowa dla nastpcw. Wielu ludzi wspczesnych dobrze rozumiao przyczyny postpowania kr la. Znamy ich opinie, poniewa zapisa je Jan Dugosz. Oto jedna z nich:
s

Krl Kazimierz widzia si pod t por w niebezpieczestwie ostatecznej zagady, gdy bracia krzyaccy mieli do siy, aby pl krlestwa zagarn, a krl nie zdoaby stawi oporu. I byo to powszechnie wiadom nawczas rzecz.

Inna wypowied zawiera znamienny pogld samego Zakonu:

Krl obawia si zupenego obalenia pastwa i zatraty korony, gdy bracia krzyaccy mawiali krlowi w oczy: jeli naruszysz pokj, tedy a do Krakowa mieczami naszymi ciga ci bdziem.

219

\Nie brako jednak i niezadowolonych, zwaszcza w graniczcej z Pomorzem Wielkopolsce. Byli jednak i gdzie indziej. Ich najbardziej godny uwagi przed_sjawiciel to biskup krakowski Jan Grot, posta barwna, o ktrej koniecznie trzeba par sw powiedzie. Biskup nie kocha modego krla i cigle pozostawa z nim w zatargach, ktrych to byo jak najcilej materialne; dbay o kas pastwow monarcha ogranicza bowiem przywileje duchowiestwa, nakada na jego dobra nowe ciary. Jan Grot wcale nie tai swoich sentymentw -przerywa naboestwo, gdy tylko krl pojawi si w katedrze. Raz nawet dopuci si obrazy majestatu, kac swoim pachokom odbi i uwolni czowieka uwizionego w wiey wawelskiej. Bya to cika zniewaga osobista obecnej na zamku krlowej Anny-Aldony. Do najgorszych rzeczy doszo jednak pniej, kiedy biskup wykl krla, dotkn diecezj interdyktem, a sam zamkn si w swojej warownej Iy. Ostatecznie Grot ekskomunik odwoa, a krl polityki nie zmieni. Jedna tylko okoliczno nadawaa temu sporowi pozr walki o zasady. Jan Grot fanatycznie, z caej duszy nienawidzi Niemcw i wszystkiego, co nie mieckie. Pakty krlewskie z Krzyakami potpia i jedyny spord biskupw polskich pokoju kaliskiego nie podpisa. Plany Kazimierza co do jego osoby zdradzaj prawdziwego polityka, ktry nie zwaa na osobiste sentymenty i umie posugiwa si ludmi, wyzyskujc cechy ich umysu i charakteru. Krl gorliwie zabiega o to, by miertelny wrg Niemcw Grot zosta biskupem - wrocawskim. Starania rozpocz jeszcze za ycia Nankera, ale nie osign celu. Przeway wpyw Luksemburgw i infu osign nad Odr Przecaw z Pogorzeli. Rajcy wrocawscy musieli stan przed nowym biskupem boso, bez pasz czy, pasw i czapek, przeprosi go i w ten sposb zagadzi dawne zatargi. Nie naley przejmowa si tym widowiskiem, ktre stanowio formalno. Prze caw z Pogorzeli, herbu Grzymaa, by wprawdzie Polakiem, ale cakowicie ulega niemieckim Luksemburgom i w lady Nankera nie szed. Zdoa jednak Kazimierz sparaliowa wszystkie starania o wyczenie l ska z polskiej prowincji kocielnej i biskup wrocawski nadal podlega metro policie gnienieskiemu. Z musu zatwierdzi krl traktat wyszehradzki i zawar pokj kaliski. Ani na lsku, ani na Pomorzu nie mg kroku naprzd zrobi, to jednak, co mona byo utrzyma - utrzyma, chociaby szo o same tylko tytuy prawne i widoki na przyszo. Za to na graniczcym i z Polsk, i z Krzyakami Mazowszu poczyni znaczne postpy.

220

Chcc omwi te sprawy, trzeba wybiec o kilka lat naprzd i naruszy troch chronologiczny porzdek opowiadania. Piastowie mazowieccy - z ktrych rodu wywodzili si okietek i sam Kazimierz Wielki - zaczynali wymiera. W roku 1350 yli ju tylko: wada jcy Pockiem Bolesaw III oraz synowie Trojdena - Kazimierz I i Ziemo wit III. Ten jeden mia synw, ktrych potomkowie wadali w Warszawie a do XVI w. Mazowsze nie naleao wtedy do pastwa polskiego, a nawet przed dwudziestu przeszo laty zostao - jakemy ju mwili - czes'ciowo uzalenione od krla Czech. Rok 1350 dlatego jest wany w dziejach tej dzielnicy, e wielki najazd Litwinw pod wodz Kiejstuta skoni wwczas ksit do szukania opieki i pomocy krla. Kiejstut spali Warszaw i Czersk, przeby Wis i wtargn daleko na zachd. Wadcy Mazowsza nie dali mu rady. Dopiero krl Kazimierz po byskawicznym skupieniu i pochodzie wojsk zastpi mu odwrt pod ukowem koo Sochaczewa i rozbi na gow. Zdarzyo si to 20 maja. W pitnas'cie miesicy pniej osierociaa dzielnica pocka. 20 sierpnia 1351 r., podczas pos'cigu za Kkjstutem na Podlasiu, poleg od strzay litewskiej ksi Bolesaw III. * Wykonujc dawniejsze z nim umowy wszed teraz Kazimierz w posiadanie Pocka, Zakroczymiji Wizny, uniewani te wszystkie przysigi zoone ongi krlowi Czech, jako wymuszone si. Ziemowitowi i Kazimierzowi nada od siebie Sochaczew i przyj od nich hod z ziem czerskiej, rawskiej i warsza wskiej. Przyrzek im, e odziedzicz po nim kraj pocki, zakroczymski i wiski. Obszar poddany bezpos'redniej wadzy lub zwierzchnictwu krla rozszerzy si bardzo wydatnie. Odnosi dalszy sukces charakterystyczny dla Kazimierza Wielkiego sposb posuwania si naprzd krok za krokiem, stopniowego osi gania doniosych celw. Po Wschowie i innych skrawkach na zachodnim pograniczu Wielkopolski, po Kujawach i Dobrzyniu przysza kolej na pod danie Koronie Polskiej kraju nad s'rednia Wis. Warszawa przestawaa wic by miastem w stosunku do reszty Polski neutralnym. Ponowne podporzdkowanie jej i caego Mazowsza Wawelowi to zjawisko niezwykle wane nie tylko jako objaw scalania kraju, lecz take jako atut w polityce wobec zakonu krzyackiego, Litwy i Rusi. W tej ostatniej Kazimierz Wielki ju od dziesiciu lat dziaa bardzo ener gicznie.

221

III

Jak ju wiemy, ksistwem wodzimiersko-halickim od roku 1323 rzdzi Jerzy-Bolesaw. Byl to starszy brat wspomnianych przed chwil dynastw mazowieckich, Ziemowita i Kazimierza. Z krlem polskim czyo go po dwjne pokrewiestwo: rodowe oraz przez ony - Litwinki, gdy Eufemia, poowica Jerzego-Bolesawa, to Giedyminwna, rodzona siostra Kazimierze wej Aldony. Jerzy-Bolesaw przyjwszy prawosawie nie przesta by Polakiem i ni zerwa wizw z Mazowszem, skoro s'lub z Eufemi wzi nie na Rusi, lec gdzie pod Pockiem. Pomimo porozumie z Krzyakami zachowywa wobe Polski yczliw neutralno. Uczestniczy w zjazdach monarszych na W grzech i uzna Kazimierza dziedzicem swego ksistwa, by bowiem bezdzietnj Taka umowa midzy panujcymi bya w owych czasach rzecz najzupenie; normaln i zgodn z pojciami prawnymi. I w tej ksice nieraz si wspominaa o podobnych ukadach. 7 kwietnia 1340 r. bojarzy struli ksicia. Dziaali w spisku z Tatarami. Trucicielstwo jako staa metoda rozstrzygania powika to niewtpliwy wkad tatarski w kultur polityczn Europy wschodniej (zachodnia te nie bya bez grzechu; istnieje podanie, e cesarz Henryk VII - ojciec Jana Luksemburczyka - zgin od nasyconego jadem komunikantu, ale u Tatarw trutka wchodzia w system). aden z licznych ksit ruskich, zmuszonych czsto jedzi do chana, nie by pewien, czy wrci. Jednym cinano gowy, inni z niewyjanionych przyczyn" umierali w Saraju lub zaraz po wyjedzie stamtd. Nie unikn tego losu i sawny Aleksander Newski. Zmar nagle w Horodcu, wkrtce po bytnoci u chana. Sam Iwan Kalita - twrca podstaw potgi Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego - wybierajc si w roku 1338 w podr spisa przedtem testament, zaczynajcy si od sw: ja hresznyj chudy] rab Boij Iwan piszu duszewnuju hramotu, idia w Ordu". Jego szczliwy powrt odnotowa kronikarz w sposb rwnie znamienny: prijdie iz Ordy knia Iwan na swoju otczinu, poaowan byst' Bohom i carient" (car w danym wypadku oznacza chana). W dwa lata po mierci Jerzego-Bolesawa rozstaa si z yciem i ksina Eufemia. Bojarzy wepchnli j pod ld wilany koo Zawichostu. Kazimierz Wielki dziaa byskawicznie. W dziewi dni po zgonie Jerzego-Bolesawa wojsko jego uderza na Ru. W kocu tego kwietnia 1340 r. przychodz mu z pomoc Wgrzy.

222

Pierwsza wojna doprowadzia do zajcia Lwowa, ktry by wtedy istotn stolic ksistwa. Kazimierz zabra stamtd ludno katolick oraz liczne skarby j cofn si do Polski. Drugi wypad napotka silny opr. Wezwani przez bojarw ruszyli te do boju Tatarzy. W styczniu 1341 r. - w samo stulecie pierwszego najazdu mongolskiego - Kazimierz rozbi ich pod Lublinem. Operacje na Rusi zakoczyy si na razie w sposb kompromisowy. Przy wdca opozycji bojarskiej Dymitr Dietko uzna nad sob czne zwierzchnic two Polski i Wgier oraz przyj zarzd kraju jako starosta. Przyrzeczono poszanowanie obyczajw miejscowych oraz wiary prawosawnej. Moliwe, e ju wtedy Kazimierz Wielki wcieli bezporedno do Polski ziemi sanock i okolice Rzeszowa. Ksistwo ulegao jednak podziaowi, bo jego pnocn, wodzimiersk cz zaj Litwin Lubart, od dawna ju siedzcy w ucku. Decydujc rozpraw o Ru podj Kazimierz w roku 1349. Przygotowa j w wielkiej tajemnicy, pozorujc zamiary wojenne w stosunku do Brandenbur gii, a przyjazne wobec Litwy. Uderzy we wrzeniu, zajmujc wkrtce ca Ru halick ze Lwowem, zachodni skrawek Podola, Chem, Bez, Brze nad Bugiem i Wodzimierz*woyriski. Ludno ruska zachowywaa si przewanie biernie, bo te bya to wojna nie z ni, lecz z Litw. Walki z Giedyminowjczami, ich napady na Polsk i Mazowsze oraz odwe towe wyprawy trway^ugo. Fragmentem ich by take opisany ju zagon Kiejstuta w roku 135. W rezultacie krl utrzyma Ru halick i Lww, Litwini za pozostali panami Woynia. Granice byy pynne, zmieniay si w zalenoci od przewagi jednej ze stron. W akcji brali udzia i Tatarzy. Raz walczono z nimi, to znw zawierano ukady. Szerzya si nawet pogoska, e krl Kazimierz zamierza oeni si z Tatark. Jedna z wczesnych wypraw zasuguje na uwag, poniewa stworzya wany pod wzgldem politycznym precedens. Latem 1351 r. oddziay polskie z posikami wgierskimi pocigny przeciwko Litwie. Razem szli obaj krlo wie. Ale w Lublinie Kazimierz ciko zachorowa i zdawao si, e nie wyyje. Zgromadzone rycerstwo zgodzio si na wypadek jego mierci uzna Ludwika wgierskiego za panujcego, lecz postawio warunki. Jeliby Ludwik miano wa cudzoziemca kasztelanem - poddani mogli wypowiedzie mu posuszes two. Suba wojenna poza granicami kraju miaa by opacana odem. Kazimierz wyzdrowia i wszystko wrcio do normy. Ale pozosta przykad targowania si z kandydatem na krla i stawiania mu warunkw. Trudno si zreszt gorszy postpowaniem rycerstwa, ktremu chodzio nie tylko o wasne interesy, lecz i o to, e w danym przypadku owym kandydatem by

223

cudzoziemiec, mao si troszczcy o sprawy Polski. W istniejcych okolicz nociach wymagania szlachty byy zreszt rozsdne. Wyprawa ta skoczya si w sposb niezwyky i mao powany. Ludwik wid wojsko na pnoc, doszed w okolice Mielnika nad Bugiem, kiedy w obozie jego zjawi si sam Kiejstut. Ksi litewski przyrzek nie tylko zawrze przymierze, ale ponadto jeszcze przyj chrzest wraz z caym ludem. Syt triumfu Ludwik zawrci, uroczycie prowadzc na Wgry Kiejstuta, kt remu tylko o to chodzio, eby nieprzyjaciel odszed od granic Litwy. Tote po kilku dniach uciek w lasy wraz z towarzyszami. W pocigu za nim zgin ksi mazowiecki, Bolesaw III. Udali si Giedyminowi czwarty i pity z jego siedmiu synw. Olgierd zasuy u historykw na miano jednego z najwikszych statystw rednio wiecza", Kiejstut - m legendarnej Biruty - to posta niezwykle malownicza. Mny, rycerski, obdarzony poczuciem humoru, a obrotny, jak mao kto. Sawna bya jego ucieczka z niewoli, kiedy wydrywszy mur elazem uszed z Malborka na Mazowsze, przebrany w biay paszcz zakonny i siedzc na krzyackim koniu. Dopomg mu i towarzyszy mody Litwin, zapany w dziecistwie i pozornie cakiem zniemczony. Zwa si Alf (wielki mistrz Konrad Wallenrod rzdzi Zakonem pniej, w latach 1390-1393). Walki polsko-litewskie trway do roku 1355. Jest to data wana w naszych dziejach nie tylko z tego jednego wzgldu. W styczniu 1355 r. Kazimierz Wielki uoy si z Ludwikiem o pomoc wgiersk, ponownie przyrzekajc mu nastpstwo w Polsce po sobie. Ludwik za wyda w swej stolicy tak zwany przywilej budziski, w ktrym obiecywa spoeczestwu polskiemu rozsze rzenie praw. Obwieci wic, e nie bdzie nakada nadzwyczajnych podat kw (co czsto czyni Kazimierz), a w razie potrzeby miasta bd je paci tylko dobrowolnie, zrzeka si prawa stacji, to jest darmowego utrzymywania krla i dworu podczas podry przez poddanych, zobowizywa si zwraca rycerstwu koszty wypraw zagranicznych. - Zapowiadajca si zmiana dynastii zawczasu ju oddziaywaa na ustrj Polski w sensie obietnic osabienia wadzy monarszej. Powikszenie i dokadne okrelenie uprawnie spoeczestwa to rzecz niewtpliwie pomylna. Gorzej, i w danym wypadku o ustroju Polski ukaday si strony traktujce si nawzajem jako obce - stany krlestwa polskiego rozmawiay z cudzoziemskim kandydatem na krla. Ju przedtem zgodzono si, e jeli Kazimierzowi urodzi si wreszcie syn Wgry bd mogy wykupi od Polski Ru. Wojna 1355 r. zgotowaa krlowi przykr niespodziank. Zdoby ju Wo dzimierz Woyski, kiedy Krzyacy niespodziewanie uderzyli na Mazowsze,

224

co nie oznaczao wojny z Polsk, lecz stanowio wiadom dywersj na korzy Litwy. O przyczynach postpowania Zakonu przyjdzie pomwi za chwil. 26 listopada 1355 r. umar ksi warszawski Kazimierz I. Na Mazowszu zosta ju tylko jeden Piast - Ziemowit III - ktry w miesic pniej zoy polsce w Kaliszu hold lenny z caej tej dzielnicy. w ksi Ziemowit zasuguje na uwag. Uczynki jego nie byy wprawdzie chwalebne, ale podobno posuyy Szekspirowi za wtek do Zimowej opowie ci. Z pierwszej ony, Eufemii, mia Ziemowit dwch synw panujcych p niej na Mazowszu i dobrze znanych czytelnikom Krzyakw - Janusza i Ziemowita. Owdowiawszy, oeni si powtrnie ze synn z urody ksiniczk lsk Ludmi, ktr bardzo kocha. Kto puci po kraju plotk o rzekomej niewiernoci ksiny. Ziemowit dowiedzia si o tym, kaza uwizi brze mienn on w zamku rawskim i w kilka miesicy po urodzeniu syna - udusi. Czynu swego podobno aowa i do mierci odprawia pokuty. Jednego z domniemanych uwodzicieli schwyta, wczy komi i powiesi. Dziecko, imieniem Henryk, chowao si u niaki na wsi pod Raw. Pewnej nocy porwao go dwch nieznanych jedcw. Nie by to jednak zamach, lecz ratunek ze strony przyrodniej siostry, ksiny pomorskiej Magorzaty, ktra wolaa zabra maego z%asigu rk synnego ze srogoci ksicia. Wtpliwoci rozwiay si, kiedy Henryk podrs i okazao si jego uderza jce podobiestwo do Ziemowita III. Poniewczasie przekonany ojciec poko cha go bardzo i zapewni mu wietn karier. Czytelnicy Krzyakw znaj go rwnie. By to ten sam biskup pocki Henryk, o ktrym Mako z Bogdarica opowiada w Tycu, w gospodzie Pod Lutym Turem". Wysany w roku 1392 w poselstwie do Kwidzyna, Henryk zakocha si w ksiniczce litewskiej Ryngalle i nie baczc na swj stan duchowny i biskupi oeni si z ni. W roku nastpnym zgin od trucizny. Jedni posdzali o to Krzyakw, inni sam Ryngal, do ktrej to wersji przychyli si i Sienkiewicz. Ziemowit III obj rzdy nad Mazowszem w roku 1355, na dugo przed zbrodni rawsk, i wadajc t dzielnic przey Kazimierza Wielkiego. Po roku 1355 nastpi okres zblienia Polski do Litwy, przerywany jednak rozmaitymi starciami, w ktrych cigle chodzio o ziemie ruskie. Polityka Kazimierza Wielkiego wobec Rusi wywouje dzi wiele zastrzee. Ona to miaa rzekomo odwrci uwag Polski od lska i Pomorza oraz przeszkodzi w ich odzyskaniu. Wspomniane ju niespodziewane uderzenie Krzyakw na Mazowsze w roku 1355 zdaje si jednak wiadczy o czym zupenie innym. Zakon zaniepokoia polityka przynoszca Polsce wyrane korzyci materialne, wic postanowi jej przeszkodzi, dokonujc dywersji na

225

rzecz walczcych z Polsk Litwinw. Wielki mistrz i kapitua musieli zda sobie spraw, e kady zysk skarbu krlewskiego i kade wzmocnienie poten cjau Polski to s'miertelna groba dla Malborka, gdy wytrwale skupiana przez Kazimierza sia prdzej czy pniej musi si zwrci ku Batykowi. Przez Ru" Czerwon biegy niezwykle wane szlaki kupieckie ku Morzu Czarnemu. Kto mia je w rku, ten si bogaci i mg prowadzi zyskown polityk handlow, co wanie Kazimierz Wielki z powodzeniem czyni. Zamyka na przykad drog przed kupcami wrocawskimi, wywierajc w ten sposb nacisk na lsk. W chwili gwatownej mierci Jerzego-Bolesawa sprawa wcale nie tak wygldaa, e albo bdzie Ru niepodlega, albo krl polski we Lwowie. Zagadnienie przedstawiao si w postaci pytania: kto Ru Czerwon zdobdzie - Polska, Litwa, Wgrzy czy Tatarzy? Nie mona wtpi, e tak wanie byo: od roku 1325 Giedyminowicz Lubart wada Luckiem, a w roku 1362 jego starszy brat Olgierd zdoby sam Kijw i przyczy go do swego pastwa. Obdarzane dobrami monowadztwo maopolskie korzystao z przyczenia Rusi. Ale nie naley przesadza w ocenie jego apetytw. Nawet pniej, w chwili zawierania unii polsko-litewskiej i potem, zainteresowania panw krakowskich" nie sigay nigdy dalej ni na Podlasie, Woy i Podole. Giedyminowicze - jakemy widzieli - odznaczali si o wiele potniejszym roz machem zdobywczym. Z Wilna do Kijowa to jednak spory kawa drogi! Znacznie natomiast bliej z Rzeszowa do Krakowa, i ta czysto polityczna okoliczno odegraa ogromn rol. Przecie Ru Czerwona to kraj bezpo rednio przylegajcy do s t o e c z n e j dzielnicy Polski. Usadowienie si Litwinw, a zwaszcza ju Tatarw, nad grnym Wisokiem stanowioby miertelne niebezpieczestwo dla Maopolski. Doskonale musia to rozumie Wadysaw okietek, skoro zaraz po powrocie do kraju zaj si popieraniem w Haliczu przyjaznych sobie ksit ruskich, Lwa i Andrzeja. Tak wic krajem ruskim i prawosawnym si zawadn Kazimierz, krl katolicki i polski. Do naszych czasw dochowa si dokument wydany przeze w roku 1361 niejakiemu Chotkowi Bybelskiemu. Pismo zaczyna si tak:
My kroi Kazimir krakowsko) zemli, sudomirskoj zemli, syradzkoj zemli, polskij zemli, kujawski] zemli, dobrianskij zemli, pomorski] zemli korol wielebny], rusko] zemli hospodar i didycz, wiecznyj zemlam tym samoderec.

Jak wida, w wczesnym krlestwie polskim istniay dwa jzyki i dwa alfabety urzdowe - acina i ruski. Bo w Krakowie nikomu jeszcze do gowy

226

nie przychodzio, e mona urzdowe dokumenty pisa po polsku. Takie obyczaje przejelis'my od zachodniej Europy, ktra te uywaa aciny. Inne byy tradycje i odwieczne prawa Rusi. Zostay uszanowane. Fakt godny zapamitania, poniewa panuje faszywe mniemanie, e dopiero czasy jagielloskie przyniosy wspania tolerancj, wyraajc si midzy innymi w dwch urzdowych jzykach pastwa. Jeden z nich uleg z czasem zmianie - acina ustpia miejsca polszczynie. Ale ruski jzyk trwa w doku mentach a do samego schyku XVII w. Brzmienie przytoczonego pisma krlewskiego jawnie s'wiadczy, e Kazimierz nie ukrywa ani narodowego charakteru, ani nazwy zajtego kraju. Wyznaniowa polityka Kazimierza Wielkiego na Rusi pozostawaa pod pil nym i potrjnym nadzorem oraz presj. Obserwowali j biskupi polscy, ak ncy rozszerzenia katolicyzmu papie, no i Krzyacy - prawdziwi mistrzowie tajnego wywiadu, prowokacji i szantau. Pamitajmy przy tym o obowizujcej wtedy teorii, w myl ktrej szerzenie wiary nawet mieczem, nawracanie lub tpienie wszelkich pogan, heretykw, schizmatykw i kacerzy zaliczao si do witych powinnoci katolickiego monarchy. Pomimo to Kazimierz Wielki adnej walki z prawolazem nie prowadzi. Katolicyzm popiera raczej for malnie, zakadajc biskupstwa przewanie misyjne. O unii obu wyzna nawet nie myla. Postanowi natomiast podwign z rozprzenia i upadku cerkiew prawosawn, idc pod tym wzgldem w lady ksicia ruskiego Jerzego I Lwowicza, ktry w roku 1302/1303 zaoy - n a krtko zreszt -metropoli w Haliczu. U samego schyku panowania, w tajemnicy przed papieem, wysa Kazimierz do Konstantynopola biskupa prawosawnego Antoniosa, ktrego w porozumieniu z bojarami wybra na metropolit. Antonios wiz list krlewski deklarujcy przychylno dla prawosawia, ale utrzymany w tonie ostrym, przypierajcy patriarch konstantynopolitaskiego Filoteja do muru. Metro polia w Haliczu powstaa w kilka miesicy po mierci krla. Rwnie zamieszkali we Lwowie Ormianie - nie nalecy jeszcze wtedy do Kocioa katolickiego - oraz Tatarzy otrzymali swobody. Tolerancja na Rusi Czerwonej niewtpliwie bya rzetelna, skoro po wiekach rzdw polskich, pomimo spolszczenia si szlachty i znacznej czci miesz czastwa, narodowo ukraiska wcale tam nie zanika. Dla porwnania warto sobie przypomnie losy Pomorza Zachodniego. Dzieje zrujnowanej przez Tatarw Rusi potoczyy si niefortunnymi szla kami. Wskutek zdobywczej polityki swych wielkich ksit, a w szczeglnoci Olgierda, Litwa zapanowaa na ogromnych obszarach ziem nie tylko (wedug dzisiejszej terminologii) biaoruskich i ukraiskich, lecz take i rosyjskich.

227

Czciowo podbia terytorium smoleskie, kauskie, tulskie i orowskie.Ol gierd - otwarcie goszcy zasad, e caa Rus' winna do Litwinw nalee" siga jeszcze dalej. W 1368 r. stan pod samym Kremlem. Litwini tak mocno zagrozili wtedy Moskwie, e wielki ksi Dymitr Iwanowicz nie zawaha si wyjs'c naprzeciw Olgierda i przywita go w miejscu zwanym odtd Gr Pokonn. I tego jednak mao byo zajademu Litwinowi. Dokona jeszcze rycerskiego gestu - rozpdzi si konno i strzaska dzid o bram. Pomnij - rzek do Dymitra - e kopia litewska skruszya si o mury Moskwy." Prawdziwy sens malowniczej sceny bardzo rni si od pozorw. Politycz nie wane byo tylko to, e Olgierd Moskwy nie zdoby ani tym, ani nastpnym razem, kiedy znw na ni uderzy. I odtd losy odmieniay si coraz bardziej. Wielkie Ksistwo Moskiewskie przeszo do natarcia, z ogromn wytrwaoci i si urzeczywistniajc program Iwana Kality zbierania ziemi ruskiej". Potnie spychana Litwa miaa w przyszoci szuka pomocy w dalekiej Pols ce, stopniowo cigajc na wschd wszystkie jej rodki... a i to - jak si ostatecznie okazao - na prno. Na razie jednak walki Kazimierza Wielkiego o Ru Czerwon byy z punktu widzenia Kremla zjawiskiem pomylnym, poniewa odcigay na zachd siy gwnego wroga - Litwy. Polska wczesna wcale si nie zaliczaa do nieprzy jaci Moskwy. IV

Czsto szczka or za Kazimierza Wielkiego, a jednak otaczajca go sawa twrcy pokoju jest suszna. Patrzc dzi z perspektywy wiekw na jego dni, ma si wraenie, e wczesne zagony litewskie czy napady Jana Luksemburczyka to sabnce echa poprzedniej epoki, penej nieustannych walk w samym kraju. Panowanie ostatniego Piasta otwaro bogosawiony okres lat bez mala trzystu, podczas ktrych aden postronny nieprzyjaciel nie naruszy wntrza krlestwa i adne z polskich pokole nie musiao wojowa na wasnej ziemi. Nie przypadek wcale sprawi, e si tak stao. To wielkie i mdre prace z rozkazu wiecznotrwaego krla" wykonane obdarzyy nard tym dobrodziejs twem. Bez nich nic by nie pomogy najpomylniejsze koniunktury polityczne, bo sabo sama przyciga nieszczcie jak magnes elazo. Za Kazimierza Wielkiego system obrony kraju uleg gruntownej i rozumnej

228

f rmie doskonale dopasowanej do charakteru i moliwoci kraju. Obowizek e 0 suby wojskowej w polu obciy wszystkich prywatnych posiadaczy ziemi od najwikszego komesa i arcybiskupa a po wjtw i sotysw. Kady musia i na wojn we wasnej zbroi, konno i z odpowiednim pocztem. Tak wic wjt winien by przywie trzech pachokw, sotys - dwch uzbrojonych lekko lub jednego tylko, ale za to z cikim orem. Duchowni nie stawali osobicie (chociaby mieli na to ochot, co a nazbyt atwo mogo si w owych czasach zdarzy) - musieli przysya zastpcw. Dokonano podziau taktycznego armii. Potne rody i wielcy panowie posiadali wasne chorgwie, ktre mona przyrwna do dzisiejszych dywiz jonw czy batalionw. Pomniejsi woje suyli w chorgwiach poszczeglnych ziem, przy czym obowizkiem kadego byo raz na zawsze okreli swj przydzia. Niekarnych, chodzcych luzem, stawiano przed krlem na sd, lecz jeszcze przed wyrokiem zabierano im konie. Kazimierz najwczeniej w Polsce zacz uywa wojsk zacinych. Za jego czasw - w 1366 r. pod uckiem i Wodzimierzem Woyskim - pierwszy raz odezway si u nas puszki", nabijane prochem i strzelajce kamiennymi kulami. Podczas pochodw w kmju wojsko pacio za dostawy, a biwakowao tylko w polu. Mona byo da wycznie ywnoci i furau, surowe kary zabraniay niszczenia zasieww, domw, zagrd i budulca. Nowa organizacja armii, pod wzgldem doskonaoci rwna krzyackiej, zmienia na nasz korzy ukad sil midzy Polsk a Zakonem, co miao wyj na jaw w stuleciu nastpnym, pod Grunwaldem. Za Kazimierza Wielkiego wydano w Polsce prawo zabraniajce rycerzom gry w koci o jakiekolwiek dobra ruchome lub nieruchome. Ustawodawca mia na oku nie tyle moralno publiczn, co po prostu potencja mobilizacyjny kraju; szlachcic, ktry by przegra ziemi, przestawa by poborowym", wojak traccy zbroj, konia czy miecz tym samym zubaa arsena krle wski. Tak zabiega Kazimierz o armi przeznaczon do dziaa ruchowych, przede wszystkim zaczepnych. Jeli nieprzyjaciel wtargn do kraju, walczy z nim musieli wszyscy mieszkacy, a wic take zwykli chopi. Wielki krl pomyla i o tym, by obrony przed najazdem nie trzeba byo organizowa w szczerym polu i w ostatniej chwili. I to jak jeszcze pomyla! Za jego czasw Polska przomienia si w jeden wielki system warowny, ktremu dopiero w trzysta lat pniej poradziy cikie dziaa krla Szwedw. Mwio si ju przedtem, e najwiksz zasug czasw Kazimierza jest

229

ponowne stworzenie w Polsce orodka prawdziwej myli politycznej. Tez t mona kwestionowa, tak czy inaczej - dodatnio lub ujemnie - oceniajc rozmaite posunicia dyplomatyczne krla. Niepodobna zaprzeczy temu, co goym okiem dzi jeszcze wida. Jeli na mapie Polski oznaczy czerwonymi punktami zamki i inne warownie wzniesione za Kazimierza, ujrzymy rezultat rozwanego i uplanowanego dziaania. Materialne rodki kraju zuyto w sposb znamionujcy gbok wiedz o nim, namys wszechstronny, spokojny i celowy. To nie bya robota dla pozoru i rozgosu. Przygotowali j ludzie, ktrzy naprawd umieli myle o pastwie. Na pnocy dugie pasmo fortec bronio i tak trudnych do przebycia bagien Noteci, gdzie zagraa mogli Brandenburczycy, a szczeglnie Wisy - od strony Krzyakw. Strefa umocniona rozpoczynaa si na zachodzie od Mi dzyrzecza i - wymieniajc tylko waniejsze miejscowoci - biega przez Nako, Bydgoszcz, Raci, Wocawek, Pock a do Wyszogrodu. Od zachodu strzeg kraju wa niezwykle mocny, podwjny pas twierdz koczcy si na poudniu istnym koliskiem wok Krakowa. Na jego szeroko rozbudowan pnocn gowic musiay natrafi zagony Brandenburczykw lub Krzyakw, jeliby udao im si przedrze przez umocnion stref nad wilask. Tu leay midzy innymi Pyzdry, Przedbrz i Kalisz. Dalej ufor tyfikowana linia biega wyniosociami Jury Krakowsko-Wieluskiej, gdzie dzi turysta podziwia cudownie pooone na skaach ruiny w Bobolicach, Bdzinie, Ojcowie... Krakowa strzegy: Kazimierz, Lanckorona, Wieliczka, Skawina, Ochodza, Niepoomice. Drogi z Wgier pilnowa Czorsztyn, Melsztyn, Czchw... rodek kraju, ziemie nad Wis i Pilic... Przecie w tej poaci prcz San domierza, arnowca, Nowego Korczyna i wielu innych ley Kazimierz Dolny oraz Szydw, ktry do dzi zachowa swoje zbate, z szarego kamienia pol nego wzniesione mury. Fortyfikacje tej grupy zamkw zamykay drog wdzie rajcym si od wschodu Litwinom. Daleko ku Dniestrowi wysunite miasta i grody Rusi Czerwonej stanowiy przeszkod na szlakach pochodw tatar skich. Wiele obszarw kraju pozostawao na zewntrz tych linii. Broniy ich pojedyndee, wieo postawione twierdze lub te stare kasztele. Jednake zasad nicze pasy umocnie obmylono i zbudowano tak, eby zasoni najyniejsze i najgciej zaludnione strony. Zdzisaw Kaczmarczyk, znawca dziejw Polski za Kazimierza Wielkiego, wprost mwi, e powsta wtedy u nas prawdziwy trjkt bezpieczestwa". ._ , ;,

230

W przecigu trzydziestu siedmiu lat swego panowania wznis Kazimierz Wielki kosztem skarbu krlewskiego pidziesit trzy zamki, a prcz tego dwadzies'cia siedem miast opasa obronnymi murami. Poddani jego - biskupi i o n a c i - dodali do tej liczby jeszcze trzynacie warowni. Nie zapomnijmy, e za dni tego monarchy wyroso w Polsce okoo sze dziesiciu piciu nowych miast i co najmniej piset wsi, e zbudowano kana czcy Krakw z Bochni, e w okolicach Nowego Korczyna nakaza krl odwrci i inaczej poprowadzi koryto Wisy zakadajc w starorzeczu stawy rybne.
Tak tedy krl ten ponad wszystkich monarchw polskich dzielnie rzdzi Rzeczpospolit; albowiem jak drugi Salomon podnis do wielkoci dziea swoje - murowa miasta, zamki, domy... - pisze naoczny s'wiadek, kronikarz Janko z Czarnkowa. - Wszystkie te miasta i zamki bardzo mocnymi murami, domami i wysokimi wieami, nadzwyczaj gbokimi rowami i innymi urzdze niami obronnymi otoczy, na ozdob narodowi, na schronienie i opiek krlestwa polskiego. Za czasw tego krla w lasach, gajach i dbrowach tyle zaoono wsi i miast, ile ich bodaj nie powstao kiedy indziej w krlestwie polskim.

Zastawszy Polsk glinian, drewnian i nieschludn, pozostawi j muro wan, ozdobn i wspania" - zwile, jak przystao na mistrza prozy, dodaje Jan Dugosz. Dziesitki twierdz, setki potnych baszt, kilometry i kilometry wysokich a grubych murw obronnych! Kiedy u schyku ycia zacz Kazimierz wznosi zamek we Wodzimierzu Woyskim, trzystu ludzi codziennie i wiele sprzajw wow i koni dla zwoenia wapna, kamieni, cegy i drzewa prawie przez dwa lata bez przerwy pracowao", lecz wykoczy go jeszcze nie zdyo. Kiedy ostatnio zabrano si do odbudowy zamku w Bdzinie, wspczesnych nam architektw zdj podziw. Trudno odgadn, w jaki sposb dwigano na szczyt wyniosej wiey ogromne bloki kamienne. To wszystko dokonao si prac mini, przy pomocy prymitywnych narz dzi, w kraju wyniszczonym poprzednimi wojnami, maym i zaludnionym wedle dzisiejszych poj zupenie sabo. Na pocztku rzdw Kazimierza Polska liczya zaledwie 106 tysicy kilometrw kwadratowych i najwyej milion dziewiset tysicy mieszkacw. Rozmach w dziedzinie budownictwa by tak wielki, e wydaje si wprost nieprawdopodobny. Pamitnikarze, pisujcy w czasach znacznie pniej szych, przyzwyczaili nas do relacji o ndzy nielicznych, sypicych si w gruzy polskich twierdz". Szacowni, dopiero co cytowani kronikarze - Janko z Czarnkowa i Dugosz - wmwili w potomnych, e przed Kazimierzem pano231

waa u nas zupena mizeria. Skde wic taki nieoczekiwany wyskok, skd osignicia bez precedensu i dalszego cigu? Zaryzykujmy gboki nawrt w czasie, a do pewnego stopnia i w przestrzeni. Czynno ta uatwi bowiem ustawienie zagadnienia we waciwych propor cjach. Bardzo dugo gowili si historycy nad kwesti dziwnego zachowania si Henryka II w roku 1005 nad Odr, koo Krosna. Cesarz dugo jako marudzi nad rzek, a dokona przeprawy nagle i zaskoczy tym Chrobrego, ktry : dowiedzia si o nieszczciu pno, od nadbiegych z dala gocw. Tak zupenie, jakby strae obozu polskiego olepy i nie zauwayy, co si dzie je. Nie odnaleziono adnego dokumentu, wyjaniajcego zagadk. Rozwizay j dopiero wykopaliska, prowadzone przez archeologw z Zielonej Gry pod kierownictwem Edwarda Dbrowskiego. Okazao si, e lewy brzeg Odry koo Krosna, w miejscu najdogodniejszym do przeprawy, by znakomicie, szeroko i gboko ufortyfikowany. Henryk utkn na przedpolu waw zaporowych i potrzebowa sporo czasu, aby wyszuka sobie przejcie, ktre leao daleko od pozycji Bolesawa. Potem dotar cesarz a pod Pozna, ale go nie szturmowa. Zadowoli si pokojem, ktry strona niemiecka sama uznawaa za niedobry". Zachowane w gbi ziemi szcztki grodu poznaskiego wyjaniaj powcigliwo dotych czasowego zwycizcy. Porywanie si na takie umocnienie oznaczao zbyt wielkie ryzyko. Nie moga sobie na pozwoli armia zapdzona w gb obcego kraju, szarpana z bokw wojn podjazdow. Przed kilku laty Wadysaw Filipowiak rozkopa to miejsce, w ktrym w roku 972 Mieszko I stoczy pierwsz znan z historii walk z Niemcami i odnis powane zwycistwo. Kresowy grd w Cydzyni nie ustpowa potg poznaskiemu. Umieszczony za zosta tak, e panowa nad najwygodniejsz drog z Niemiec, osania wic i zabezpiecza dziaania polskie na Pomorzu Zachodnim. Pod jego waami, grubymi w podstawie na_dwadziecia pi metrw, doznaa klski wyprawa margrabiego Hodona, majca tym wanie dziaaniom przeszkodzi. Dygresja upowania do migawkowej metody argumentowania. Porzumy wic wczesne redniowiecze i przeniemy si w czasy blisze dniom Kazimie rza Wielkiego. Przyjrzyjmy si niektrym postpkom jego starszego kuzyna, Bolka I Surowego, ksicia widnicy. Wjedajc do Wrocawia kaza on rozwali kawa muru i dla podkrelenia swej wadzy wjecha tamtdy, a nie przez bram. Potem za potrafi zagarnia w charakterze podatku dwie trzecie

232

rocznych dochodw miasta. Dopuszcza si zatem niewtpliwego zdzierstwa i warto sprawdzi, na co mianowicie przeznacza wyduszone z mieszczan pie nidze. Zwile informuje o tym Historia lska, wydana w roku 1960 pod redakcj prof. Karola Maleczyskiego. Bolko zagrodzi wic od zachodu wstp na nizin lsk. Zbudowa - dowodnie" - nowe grody w tych oto miejsco wociach: w Kliczkowie, Bolesawcu, Wleniu, Jeleniej Grze, Kamiennej Grze, Lubawie, Chocianowie, Bolkowicach, Strzegomiu, rodzie, widni cy, Ktach, Zbkowicach, Dzieroniowie, Niemczy, Zibicach, Strzelinie, Biaej, Nysie, Grotkowie, Paczkowie, w Grzmicej oraz w Edelsteinie i Kaltensteinie na lsku opawskim. Oparszy si o taki kociec obronny mg ksi skutecznie ochrania niezawiso kraju. Zdzierstwo, jakiego si wobec mieszczan wrocawskich niewtpliwie dopuci, znajduje niejakie okolicznoci agodzce. Kazimierz Wielki nie by adnym unikatem w naszych dziejach, ukoronowa tylko pradawn tradycj dynastii, z ktrej pochodzi. Budowa z kamienia - z polnego czstokro - i z cegy, bo w jego czasach drewno stanowio anachro nizm, mniej go ju zreszt byo ni za Chrobrego. Prace ostatniego koronnego Piasta rozsawili kronikMze, podczas gdy szcztki dokona jego poprzednikw skrya ziemia, niechtnie zdradzajca tajemnice. Kazimierz, wielki budowniczy, powinien w naszych oczach wystpowa jako genialny wprawdzie, lecz mimo to typowy przedstawiciel szkoy mylenia i dziaania politycznego. Nalea on do tych wadcw, ktrych interesy zamy kaj si w granicach ich wasnych pastw, utosamiaj si z nimi. Szkoa, o ktrej si wspomniao, nie bya wcale polsk ani piastowsk specjalnoci. Podobna, lepsza, a zwaszcza o wiele bardziej dugowieczna, istniaa we Francji, gdzie systematycznie ksztacia ludzi z rodu Kapetyngw oraz ich doradcw. Nikt nie zdoa obliczy kubatury samych tylko obronnych murw i ziemi poruszonej z miejsca przy wielkich budowach. Jednake atwo poj, ile pracy wypado na kadego z krlewskich poddanych. Pracy i kosztw. Pomimo to czasw Kazimierza Wielkiego nie omroczyo wspomnienie ucisku i niedoli ludzkiej. Odrzucajc na bok wszelkie podania i biorc pod uwag same tylko nadajce si do sprawdzenia fakty, stwierdzi mona, e dobrobyt ogromnie wzrasta. U schyku tego panowania wicej byo w Polsce powszechnej pomylnoci ni w dniu koronacji. Ten wadca przekaza wielki spadek nastpnym pokoleniom, ale i yjcego, wspczesnego sobie nie podepta. Krl Kazimierz dokona sztuki dostpnej tylko prawdziwie wielkim poh-

233

tykom, takim, ktrzy susznie w chwale przechodz do historii. Umia znale kompromis midzy koniecznociami pastwa a zwykym, ludzkim deniem obywateli do osobistego szczcia. Zdoa i pierwsze osign w skali wprost niebywaej, i drugiego nie zaprzepaci, o co zawsze atwo. Dlatego wanie budowla polityczna, ktr wznis, wykazaa tak zdumiewajc trwao. Tajemnicy jego osigni nie wyjani samo powoywanie si na rozumn gospodark, polityk handlow oraz nieustann, do najwyszego stopnia doprowadzon trosk o skarb pastwa. Krl tak dba o rda swych docho dw, e kademu, kto by bez pozwolenia zjawi si w kopalniach soli stanowicych monopol monarszy - grozia kara mierci, i to bez wzgldu na stan i godno winowajcy. Ale te rzeczy nie tumacz wszystkiego. Bo nie tylko o to chodzi, e znacznie przybyo w Polsce pl uprawnych, warsztatw rze mielniczych, kopal i skadw kupieckich. Bezcennym darem, ktry kraj otrzyma, byo panowanie pisanego prawa. Ono stanowio obrcz spajajc wszystkie dziea Kazimierza w cao zdoln do rozwoju w przyszoci. Od razu po wstpieniu na tron zabra si krl do walki z anarchi. Jak j tpi, niech opowie ten, co sam owe czasy widzia - Janko z Czarnkowa:
Krlewsk uwieczony koron, rzdzi on powierzonym mu przez Boga pastwem i narodem dzielnie i z poytkiem. Albowiem, wedle proroka, milowa! pokj, prawd i sprawiedliwo: byl najarliwszym opiekunem i obroc dobrych i sprawiedliwych, zas' najsroszym przeladowc zych, grabiecw, gwaltownikw i oszczercw. Kto tylko popenia lotrostwa lub kradziee, chociaby to bya szlachta, tego kaza cina, topi, godem morzy, z brami ich i krewnymi jednake nie przestajc jada, pija i sypia, bo majc Boga za pomocnika, nie obawia si tego, co by mu czowiek uczyni. Oszczercw za, gdy ich znajdowa, kaza pitnowa na twarzy rozpa lonym elazem. Za jego czasw aden z potnych panw lub szlachty nie mia biednemu gwatu uczyni, wszystko si sdzio wedug szali sprawiedliwoci.

Jak wiadomo, Maka Borkowica okrutn mierci ukara za warcholstwo krl. Syna za Makowego, ktry uszedszy do Brandenburgii napada na granice i y jak zbj, zatukli w Rozdraewie chopi. Srogo miecza krlewskiego, potrzebna i konieczna w pierwszym okresie panowania dla doranego wytpienia rozbojw, nie moga jednak wystarczy. Dlatego te, zaledwie jako tako uadziwszy sprawy zagraniczne, zaraz zabra si Kazimierz do uporzdkowania praw i wymiaru sprawiedliwoci. Pierwszy okres tej niezwykle wanej pracy to lata 1346-1347, ale waciwie nie ustawaa ona do koca jego rzdw. Rok 1346 widzia a trzy wiece dostojnikw duchownych i wieckich. Pierwszy, dla Maopolski, odby si w marcu w Wilicy, drugi - wielkopolski w czerwcu w Pyzdrach, i trzeci - by moe oglnopastwowy - w lipcu w

piotrkowie. Wielk wag przywizywa widocznie krl do tematu obrad, skoro zdecydowa si na zwoanie zjazdw, ktrych zasadniczo unika, jako stwa rzajcych moliwo ograniczenia wadzy monarszej. Omawiano tre ustaw, ktre miay przej do historii jako piotrkowskie i wilickie statuty Kazimierza Wielkiego, zawierajce przepisy polskiego prawa cywilnego i karnego, pro cedury oraz organizacji sdw. Wymiar sprawiedliwoci, regulowany dotd zwyczajem, tradycj, a wic atwo omyln i naginajc si do osobistych interesw pamici ludzk, mia odtd podlega spisanym paragrafom pra wa. Statut wilicki przeznaczony by dla Maopolski, piotrkowski dla Wielko polski. Zachodz midzy nimi charakterystyczne rnice. Pierwszy by bar dziej nowatorski, drugi poprzestawa na dokadnym sformuowaniu dotych czasowego obyczaju. Potomni uzupenili Kazimierzowskie statuty tylu dodatkami, e dzi trudno z tej gmatwaniny wyuska to, co na pewno zdziaa wielki krl i jego doradcy. Jednake badacze w znacznej mierze zdoali sobie z tym poradzi. W ustawodawstwie Kazimierza wyranie zna dno do brania w ochron strony sabszej. I to nie tylko jednostek, lecz caych grup spoecznych. Przed wydaniem statutw zabjca chopa paci w Maopolsce kar trzech grzywien. Zwikszono j przeszo trzykrotnie, do dziesiciu. Wielkopolska zostaa przy starej gwszczynie, wynoszcej sze grzywien (dla porwnania wspomnie trzeba, e Maopolska cenia gow szlachcica na szedziesit grzywien, Mazowsze czterdzieci, a Wielkopolska trzydzieci; trzydziestu grzywnami karano rwnie za zabicie wodyki, ktra to grupa spoeczna istniaa tylko w Maopolsce; ycie panoszy byo znacznie tasze, kosztowao zaledwie pit nacie grzywien). W Maopolsce znis Kazimierz odwieczne prawo pozwalajce panu zagar nia mienie bezdzietnie zmarego chopa. Odtd spadkobiercami mieli by najblisi krewni nieboszczyka, co w oczywisty sposb sprzyjao bogaceniu si wieniakw. Statuty zabraniay rwnie pocigania chopw do odpowiedzial noci za winy ich panw, zdecydowanie chroniy przed samowol urzdni kw. ' Przepisy reguloway sposb opuszczania przez chopw roli. W Maopolsce rocznie mogo opuci wie dwch kmieci. Jeliby jednak ziemianin popad pod kltw kocieln, popeni zbrodni lub zgwaci poddank - wtedy wolno byo odej wszystkim. Wielkopolska nie okrelaa, ilu mieszkacw sioa moe przenie si co roku, wymagaa jednak, by odbywao si to tylko na Boe Narodzenie. Ponadto musia chop speni okrelone warunki - zostawi

235

zagrod w porzdku, odsuy tyle lat, ile przedtem korzysta z wolnizny, lub zapaci przewidziane czynsze. Przepisy te nie czyniy Polski rajem dla chopw, sprawiy jednak, e za rzdw Kazimierza pooenie ich poprawio si wyranie. Wieniak mg si bogaci, mia dostp do sdu monarszego, a wadza ziemianina nad nim podlegaa nadzorowi pastwowemu. Przezwisko krl chopw" nadane Kazimierzowi Wielkiemu przez wsp czesn mu szlacht jest pene wymownej treci. Nieszczcie Polski polegao na tym, e pniejsze wieki cakowicie zaprzepaciy dzieo rozpoczte przez ostatniego Piasta. Nastpcy jego stali si ju tylko krlami szlachty, ktra odebraa chopu wszelk opiek pastwow i pozbawia go nawet cienia praw obywatelskich. Rwnie polityka spoeczna krla, znianie opat i dziesicin nalenych od wsi, opieka nad jej ludnoci w czasie godu i moru, dostarczanie ywnoci ze synnych spichrzw kazimierzowskich oraz gorliwe popieranie osadnictwa wiadczyy niezbicie o trosce pastwa o cay stan chopski. Ceniono go jako si spoeczn zdoln nie tylko do wytwarzania dbr, lecz take stanowic prze ciwwag wobec uroszczen wielmow i szlachty. Tego oczywicie nikt w adnym wczesnym manifecie nie napisa, ale to wida z oglnego kierunku polityki wewntrznej Kazimierza Wielkiego. Wymowna zreszt jest kronikarska wiadomo:
Osobliwszy w nim byt ten przymiot pokory, dla ktrej kademu, tak bogatemu, jako i ubogiemu, chtnie si udziela, a ktrym obraa nieraz szlacht, sarkajc, e wicej zajmowa si prostactwem wiejskim, nili na krla przystaof...] a kiedy si zdarzyo, e chop skary na swego pana o niesuszne wydzierstwo grosza, sam mu poddawa, azali nie mg w kalecie poszuka krzesiwa, a skaki na polu i zems'cic si podpaleniem szlachcica, gdy innej nie byo rady.

Napisa to Jan Dugosz, szlachcic i kanonik krakowski. Szczeglna rzecz, ale w sowach historyka nie sycha najsabszej nuty oburzenia na owo krlewskie podeganie. Znamienne s te zabiegi o uporzdkowanie stosunkw prawnych w mia stach. Wedle zwyczaju miasta osadzone na prawie niemieckim odwoyway si po ostateczne orzeczenia sdowe, zwane ortylami, do Magdeburga. Chcc zniweczy ten politycznie szkodliwy obyczaj, ustanowi krl na Wawelu wy szy sd prawa niemieckiego, ktry mia rozstrzyga w procesach sotysw, a ponadto jeszcze wydawa porady prawne miejskim trybunaom niszej instan cji. Nad nim, jako apelacyjny, stan Sd Szeciu Miast, wybierany spord rajcw Krakowa, Kazimierza, Scza, Bochni, Wieliczki i Olkusza.

236

Rozlega dzialalnos'c na polu ustawodawstwa i prawa jest charakterystyczn cech nie tylko kazimierzowskiej Polski, lecz i caej wczesnej Europy. Wspczenie z naszym statutem wilickim wychodzi w Pradze kodeks, od imienia Karola IV zwany po acinie Maiestas Carolina. Krlowie Francji od dawna ju zwykli byli otacza si legistami, czyli prawnikami-doradcarni, ludmi przewanie nieszlacheckiego pochodzenia, ktrzy sw gbok wiedz zuywali na uzasadnienie i wzmacnianie wadzy monarszej. Oni byli rzeczni kami cakowitej niezalenoci krlw Francji od papiey, dostarczali argu mentw, zbijali tezy i uroszczenia Rzymu, a nawet w razie potrzeby ener gicznie dziaali. Legist by Wilhelm Nogaret, sprawca zamachu na Bonifa cego VIII. I w Polsce nie brakowao wtedy prawnikw wyksztaconych na zachodnich uniwersytetach. Byli to wycznie duchowni. Grono ich otaczao krla i wraz z nim pracowao nad statutami. Bo wiece, o ktrych wspominalimy, nosiy charakter jedynie opiniodawczy. Decyzja naleaa do monarchy i jego najbli szych wsppracownikw. Pllfcwsze miejsce w tym zespole zajmowa arcybis kup gnienieski, Jarosaw Bogoria ze Skotnik, wychowanek uniwersytetu w Bolonii. Krlowi i wsppracujcym z nim statystom nie mogo wystarczy, e coraz wicej modych Polakw studiuje na uczelniach zagranicznych, przywoc stamtd dyplomy. Wszechstronnie rozwijajcy si kraj potrzebowa licznych pracownikw umysowych ksztaconych na miejscu i znajcych stosunki. Nie mogy ich dostarczy istniejce podwczas w Polsce szkoy, ktrych byo okoo pidziesiciu. Najbardziej wrd nich ceniono dwie: katedraln krakowsk i sandomiersk. 12 maja 1364 r. ukaza si edykt krlewski o zaoeniu w Krakowie uni wersytetu. Togo dnia miasto potwierdzio od siebie jego prawa i przywile je. Karol IV uprzedzi Kazimierza Wielkiego o lat szesnas'cie i uniwersytet krakowski jest drug z rzdu wysz uczelni w s'rodkowej Europie (we wschodniej pierwszestwo naley si uniwersytetowi wileskiemu, zaoo nemu w roku 1579 przez krla polskiego Stefana Batorego). Nie mona jednak przemilcze, e do praskiej wszechnicy roszcz sobie pretensje Niemcy. Karol IV bardzo dba o Czechy, lecz pochodzi z rodu Luksemburgw, a otoczenie jego %yo bardzo zgermanizowane lub cakiem po prostu germa skie. Sawy pyncej z prastarej tradycji uniwersytetu krakowskiego nie dzieli Polska z nikim. Jego zaoyciel to syn Kujawiaka i Wielkopolanki.

237

Papie Urban V ju 1 wrzes'nia 1364 r. zatwierdzi statut wszechnicy, czego wczesne pojcia zdecydowanie wymagay, ale nie zgodzi si na istnienie w Krakowie wydziau teologicznego. Nie chcia widocznie robi przykroci Karolowi IV, zazdrosnemu o uniwersytet praski. Kazimierz Wielki nie mg si tym postanowieniem zbytnio martwi, poniewa zaleao mu przede wszystkim na katedrach prawa. Uniwersytet jego liczy wic cztery wydziay: prawa kanonicznego i cywilnego, medycyny oraz sztuk wyzwolonych. Wbrew panujcym wtedy zwyczajom krl powierzy nadzr nad egzaminami nie bis kupowi, lecz przedstawicielowi wadzy pastwowej - kanclerzowi. Jednake papie nie chcia na to przysta i da pieczy kocielnej. I jeszcze jedn oryginaln cech posiada pierwszy polski uniwersytet. W odrnieniu od wczesnej normy nie wzorowa si na uczelni paryskiej, lecz bra przykady z woskich akademii w Bolonii i Padwie, gdzie nauka prawa staa szczeglnie wysoko. Polska z wielu wzgldw potrzebowaa wtedy duego zastpu legistw. Za Kazimierza Wielkiego gruntownym zmianom ulega administracja kraju. Dawne ksistwa dzielnicowe stay si zwykymi ziemiami", a te z nich, w ktrych poprzednio istnia urzd wojewody, dzieliy si odtd na pewn ilo wojewdztw, rozpadajcych si z kolei na kasztelanie. Godnoci dworw ksicych przetworzyy si na urzdy ziemskie, najczciej czysto tytularne i honorowe. Std wanie wziy si w Polsce owe rzesze czenikw, podstolich, miecznikw, chorych czy wojskich oraz pojcie, e chart bez ogona jest jak szlachcic bez urzdu". Wojewodowie i kasztelanowie pozostali jako najwysi dostojnicy danych ziem. Z czasem mieli oni wej do senatu, a kasztelania krakowska po dawnemu uwaana bya za pierwsz wieck godno krles twa. Urzdnikami mianowanymi przez samego monarch byli starostowie, posia dajcy duy zakres wadzy w dziedzinie administracyjnej, wojskowej i sdow niczej. Za Kazimierza kancelari paristwazarzdza kanclerz i podkanclerzy krlestwa, ktre to stanowisko byo najwczeniejszym urzdem oglnopol skim. Godnoci kanclerza i podkanclerzego dzieryli w tym czasie wycznie vsia. Takie zmiany w sposobach zarzdzania krajem wymagay oczywicie znacz nej liczby ludzi odpowiednio przygotowanych. Ale wiedza i szerokie hory zonty umysowe potrzebne byy wtedy pastwu nie tylko do spraw o zwy czajnym, maym zakresie. W czasach Kazimierza Wielkiego - i pod jego bezporednim wpywem - ostatecznie wyksztaca si nowa idea polityczna, zawia i trudna, lecz otwierajca wielkie widoki na przyszo. Zgodnie z

238

i e n i e m wczesnych dokumentw zwiemy j C o r o n a R e g n i P o 1 o j a e - Koron Krlestwa Polskiego. Kazimierz Wielki oraz otaczajce go grono mylicieli politycznych dwojako rozumieli tytu Krlestwa Polskiego. W znaczeniu najprostszym i powszednim byo to pastwo podlege wadzy polskiego monarchy, terytorium o granicach okrelonych umowami midzynarodowymi. W skad jego wchodziy: Maopo'ska, Wielkopolska, Kujawy, ziemia dobrzyska i Ru Czerwona. Nie naleay za do niego: Pomorze, lsk, nawet Mazowsze. Korona Krlestwa Polskiego - to idea polityczna, w myl ktrej krl polski jest prawowitym zwierzchnikiem i dziedzicem wszystkich ziem, jakie tylko kiedykolwiek do pastwa naleay lub s zamieszkane przez Polakw. rdem tego prawa jest sama krlewsko Polski symbolizujca jej historyczn jed no. W myl tej idei skadow cz Korony Krlestwa Polskiego stanowi wic Mazowsze, rzdzone przez ksit uznajcych zwierzchnictwo Krakowa. Ta sama idea strzee nieprzedawniohych praw krla polskiego do lska i Pomo rza, do caego biegu Odry. Pojcie jednoci wszystkich ziem polskich yo w umysach ludzi wczes nych, wyraao si nie tylko w sowach i czynach krlewskiej kancelarii. Autor dziea o w. Jacku Odrowu, piszcy okoo roku 1352, powiada na przykad, i Jacek urodzi si we wsi Kamie ,,w prowincji krlestwa polskiego". Kamie ley w Opolszczynie, ktr wada wtedy krl Czech i cesarz Nie miec, Karol IV. wiadkowie zeznajcy w procesie warszawskim 1339 r. mwili o zagrabieniu przez Krzyakw ziem rdzennie polskich. Czynili to w sposb bardzo ciekawy, rzucajcy osobliwe wiato na pojcia panujce w redniowieczu. Jeden powiada wic, e Pomorze jest polskie, poniewa miejscowa ludno uwaa si za Polakw. Inny podkrela, e ludno owa mwi jzykiem polskim. Trzeci przypomina, e dawni ksita tej ziemi byli Polakami. Jak widzimy, w XIV stuleciu uywano argumentw, ktre i my dzi (moe z wyjtkiem ostatniego) uznajemy za penowartociowe. Z takimi samymi dowodami nasze delegacje jedziy w roku 1919 na kongres do Wersalu.
brzm

Krl i otaczajcy go statyci wyznawali te same zapatrywania. Lecz jako ci, co kierowali pastwem, nieustannie dbali, by owe pogldy przetworzy w zasad prawn i stworzy teoretyczne podstawy do dziaa, majcych na celu odzyskanie strat. Czasy Kazimierza Wielkiego to panowanie rozumu. We wszystkim niemal, co wie si z jego imieniem, a dotyczy polityki, zna trzewo, opanowanie,

239

rozsdek. Tymczasem za chwila dziejowa wybitnie tym cnotom nie sprzyjaa. Zachodziy bowiem wydarzenia popychajce ludzi do szalestw, zrodzonych z rozpaczy. I to wydarzenia na ogromn miar. W 1348 r. przysza na Europ ,,czarna mier". Dzi wiemy, e bya to duma, a mianowicie ta jej odmiana, ktr specjalici zowi gruczoow. Ludziom wczesnym zaraza, co pochona dwadziecia pi procent pogowia kontynentu, wydawaa si biczem Boym karzcym ludzkie grzechy. W Polsce epidemia sroyla si nieco mniej, wic i jej materialne oraz moralne skutki byy sabsze. Pilna opieka spoeczna ze strony krla, polegajca midzy innymi na rozdawnictwie zboa ze spichrzw pastwowych oraz na dostarczaniu zuboaym pracy przy licznych budowach, znacznie agodzia nastpstwa klski. Z naszych ziem ucierpia przede wszystkim lsk. Zalay go procesje biczownikw, ktrych krwawe, publicznie odprawiane praktyki miay przebaga Boga i odwrci nieszczcie. Biskup wrocawski Przecaw z Pogorzeli sprzyja temu ruchowi... dopki nie wzi w nim gry kierunek radykalny, potpiajcy bogactwa i rozpust kleru. Zapachniao herezj. Przecaw z Pogorzeli wyda wic wadzom wieckim na spalenie tego samego wrocawskiego ksidza i przywdc biczownikw, ktremu niedugo przedtem pozwoli swobodnie dziaa w diecezji. 28 maja 1349 r. rozpoczy si we Wrocawiu pogromy ydw, oskaronych naturalnie o szerzenie zarazy. Posza z dymem caa ich dzielnica, wielu ludzi stracio ycie. Niedobitkom ofiarowa schronienie Bolko II, obiecujc otwo rzy przed nimi bramy widnicy. I oto magistrat wrocawski, a nawet sam krl i cesarz Karol IV popieszyli z zapewnieniami opieki i bezpieczestwa, aby tylko zapobiec ucieczce. atwo wyjani powd ich nagej troski". ydzi zajmowali si wtedy nie tyle handlem, co bankierstwem. Specjalici w dzie dzinie obrotu pienidzem byli potrzebni, wic Wrocaw pragn zatrzyma ich u siebie i przeszkodzi zamiarom ksicia Bolka, ktry stara si zrcznie wyzyska sposobno. Krwawe przeladowania ydw szerzyy ^ wwczas w caych Niemczech stamtd przenosiy do Polski, w szczeglnoci do tych miast, gdzie patrycja by niemiecki. Zdarzay si wic w Poznaniu, Kaliszu, a zwaszcza w Krakowi - nie sycha za to o nich w Polsce rodkowej ani na Mazowszu. wczesn" Warszawa zaliczaa si do najbardziej polskich miast, byo w niej najwy dziesi procent Niemcw. Odpowiedzialno za te haniebne wypadki nie obcia jednak sumieni polskiej polityki pastwowej, poniewa Kazimierz i w stosunku do ydw uprawia rozumn tolerancj, jaka w ogle cechuje jego rzdy i jest wyrazem

240

nie saboci wcale czy dojutrkowania, lecz odwrotnie - mdrej decyzji i siyWielu mieszczan krakowskich zapoznao si z lochami Wawelu za udzia w pogromach, miasto pacio wysokie kontrybucje. Osiedlali si w Polsce ydzi-uchodcy nie tylko z Niemiec, lecz rwnie i z Wgier, skd ich wygna krl Ludwik (przy okazji trzeba przypomnie, e francuski Filip Pikny zrobi w XIV w. rzecz, ktr w kilkaset lat pniej powtrzy Adolf Hitler: kaza swoim trabantom jednego dnia aresztowa wszystkich ydw we Francji, skonfisko wa ich mienie na rzecz skarbu i wygna z granic bez prawa powrotu). Jednake legenda cakiem niesusznie czyni z Kazimierza jakiego szcze glnego opiekuna i dobroczyc ydw. Krl dokona jednego - zatwierdzi i rozszerzy na cae pastwo przywilej dla nich, wydany w roku 1264 przez Bolesawa Pobonego, a obowizujcy dotychczas tylko w Wielkopolsce. By natomiast Kazimierz autorem ustaw przeciwko lichwie. Rozporzdzenia jego pozwalay od grzywny liczcej 48 groszy bra: w Wielkopolsce 1 grosz, w Maopolsce 1/2 grosza tygodniowo. I taki wic ask krlewsk ograniczony odsetek w przecigu roku poyczon sum bd przeszo podwaja, bd zwiksza o pidziesit cztery procent. V Mog sobie jednak historycy pisa i udowadnia co chc, a opinia zawsze odgadywa bdzie w Kazimierzu przyjaciela narodu ydowskiego. Sprawy uczucia silniej przemawiaj do wyobrani ni sucha polityka. Kt w Polsce zna imiona on Kazimierza Wielkiego, z wyjtkiem jednej moe tylko Litwinki Aldony? Niewielu za to znajdziemy takich, co nie syszeli o synnej kochance krlewskiej - ydwce Esterze. Z ni jedn nie upora si nasz cnotliwy obyczaj dziejopisarski, nakazujcy starannie przemilcza wszelkie sabostki" wielkich ludzi, czyni z nich ywe posgi rozmylajce wycznie o polityce tudzie o zbawieniu duszy. W sto sunku do Kazimierza Wielkiego metod t wybitnie rozszerzono, stronic od zbyt szczegowego omawiania niektrych jego zwizkw uwiconych sakra mentem maestwa. Jake byo gono przyzna, e krl spoczywajcy na Wawelu i malowany przez Matejk by podwjnym bigamist, przy czym drugi z tych wypadkw stanowi bigami do kwadratu! Bo tak chyba trzeba okreli lub kocielny zawarty za ycia dwch poprzednich, legalnych i nie rozwiedzionych maonek.

241

Trudno odgadn, dlaczego w kraju tak obfitujcym w powie historyczn nikt nie pokusi si o artystyczne przedstawienie prywatnego ycia Kazimierza Wielkiego. Jaki to pasjonujcy obraz! Czowiek obdarzony genialnym umy sem, potg fizyczn i przeladowany przez dziwne fatum. adna z jego trzech ukoronowanych on nie daa mu syna, nie uczynia tego i czwarta, te lubna, ale pozbawiona praw monarszych. Za to z kochanki mia a trzech. Oni oraz pi legalnych crek oto potomstwo ostatniego krlewskiego Piasta, ktry zszed z tronu bezpotomnie". Zycie Kazimierza Wielkiego to ustawiczna walka pomidzy trzewo widzia nymi obowizkami polityka a deniem silnego czowieka do osobistego szczcia. I wcale nieprawda, e pierwszy wzgld zawsze przewaa nad drugim. Mio do czeskiej mieszczanki skonia monarch do czynu wrcz szalonego. Janko z Czarnkowa i Dugosz napisali, e krl by lubieny". Okrelenie kronikarzy jako nie bardzo pasuje do czowieka najdalszego wprawdzie od cnoty czystoci, ale i w romansach niezwykego. Krlowa Aldona zmara nagle jeszcze podczas procesu warszawskiego, 26 maja 1339 r. W kilka miesicy pniej straci Kazimierz matk, krlow Jadwig. Przez dwa lata wytrwawszy w stanie bezennym, wybra si krl w czerwcu 1341 r. do Pragi, na lub z najstarsz crk Jana Luksemburczyka, Magorzat. Narzeczona nie cierpiaa oblubieca i los oszczdzi jej maestwa z nim. Zmara 11 lipca tego 1341 r. We wrzeniu za obchodzi Pozna uroczysto zalubin trzydziestoletniego ju przeszo monarchy z narajon mu przez Luk semburgw osiemnastoletni Adelajd, crk landgrafa Hesji, Henryka elaz nego. Polubi ono" mia si wyrazi Napoleon o swym maestwie z Mari Luiz. To samo mgby wczeniej powiedzie o Adelajdzie heskiej spragniony syna Kazimierz. Niestety, ono jej okazao si bezpodne, sama za osoba staa si wkrtce krlowi nieznona. Przecie zwiza si z ni tylko ze wzgldw politycznych, bez cienia uczucia. \ W sze lat po niefortunnych godach poznaskich rozpocz si pierwszy z niezwykych romansw Kazimierza. Bohaterk jego bya urodziwa szlach cianka polska o dziwnym imieniu Cudki, ona Niemierzy z Goczy herbu Mdrostka, czowieka bliskiego wadcy, dworzanina i posa do Awinionu. Krlowa Adelajda powdrowaa do samotnego zamku w arnowcu nad Pilic. Maonek otoczy j dostatkiem, lecz nieaska bya tak jaskrawa, odsunicie tak krzyczce, e zaniepokojony Henryk elazny sam wyruszy do Polski

242

upomnie si o los crki. A Cudka tymczasem daa krlowi synw - Niemierz Jana i Pek. Poycie z ni trwao pi lat i skoczyo si zagadkowo - z chwil mierci jej ma. Wszystko zdaje si s'wiadczyc, e stron zrywajc bya - ona. Krl obdarzy j hojnie, w testamencie pamita o synach. Teraz dopiero przysza kolej na Esterk, ktrej posta oplataj legendy. Pochodzia podobno z krakowskiego getta i zrodzia crki, ktre pozostay przy Zakonie Mojeszowym. Ale jeszcze przedtem krlewska wierno wobec cudzej ony spowodowaa ostry zatarg. Byo to w grudniu 1349 r. Kazimierz powrci do Krakowa ze zwyciskiej wyprawy na Ru i dowiedzia si, e wikariusz katedralny, ksidz Marcin Baryczka, publicznie wyrzuca mu grzeszne ycie, upomina i grozi kar kocieln. W monarsze od razu odezwao si dziedziczne piastowskie okru ciestwo. 13 grudnia odwany ksidz zosta uwiziony i zaraz skazany. Nastpnej nocy dworzanie utopili go w Wile pod Wawelem. Spada za^P na krla kltwa. Dopiero najbliszej wiosny uproszony specja lnym poselstwempapiez uchyli j, Kazimierz za wystawi za pokut kocioy w Kargowie, Wilicy, Sandomierzu, Stopnicy, Szydowie i Zagoci. Wiosn 1356 r. odbywa si huczny zjazd w Pradze. Osi jego byy oczy wicie ukady polityczne midzy Karolem IV a wadc Polski, lecz tradycja zapamitaa przede wszystkim popisy legendarnego mocarza z Mazowsza, Stanisawa Cioka, polegego pniej w bitwie z Litwinami. Umia w Cioek ama po dwie podkowy na raz, wyciska sok ze wieo ucitej gazi, zanie na wie dzwon, ktrego czterdziestu ludzi nie zdoao poruszy z miejsca, i wiele innych zadziwiajcych rzeczy. W Pradze poama ebra najwikszemu osikowi wrd Czechw. Podczas tego zjazdu pozna Kazimierz Krystyn Rokiczan, wdow po mieszczaninie praskim, Mikoaju. Szybko dziaa nasz monarcha. Bawi w Pradze od 29 kwietnia do 9 maja i zdy w tym czasie nie tylko zakocha si, lecz wzi rwnie lub - tajny wprawdzie, lecz kocielny. Udzieli go doradca i spowiednik, opat tyniecki Jan - na t okoliczno przebrany podobno za biskupa krakowskiego. Poprzednia lubna maonka, krlowa Adelajda, ya i nadal przebywaa w arnowcu. Wyjecha z Polski na zawsze miaa dopiero w kilka miesicy pniej, 14 wrzenia. Silny, niepohamowany i spragniony osobistego szczcia mczyzna wzi tym razem w Kazimierzu gr nad politykiem. Bo z tego ostatniego punktu widzenia lub pralki by postpkiem wrcz niepoczytalnym. Syn mieszczanki miaby zamknit drog do tronu, kocielne maestwo zawarte za ycia legalnej ony - a wic typowa bigamia z cechami witokradztwa - mogo co najmniej pogmatwa dalsze kombinacje dynastyczne.

243

Moe si gorszy, kto chce. Trudno si jednak dziwi, e posta naprawd niezwyka nie mies'ciJa si w powszednich ramkach. Nie wiadomo, kiedy rozszedl si Kazimierz z Krystyn i czy uniewaniono ich stado. W kadym razie w siedem lat pniej - 25 lutego 1363 r. - biskup poznaski Jan Doliwa pobogosawi we Wschowie nowy zwizek krlewski - tym razem z ksi niczk lsk Jadwig, crk Henryka, pana na aganiu. Wszystko odbyo si w najcilejszej tajemnicy. Chyba susznie, bo maestwo z yjc cigle nieszczsn Adelajd uniewani papie dopiero w cztery lata pniej, jesieni 1367 roku. Jadwiga agaska urodzia trzy crki - Ann, zmar w dziecistwie Kunegund oraz Jadwig. Syna nadal nie byo. Krl Kazimierz cieszy si cigle peni si, ale dobiega ju szedziesi tki. VI

Maestwo z ksiniczk lsk byo postpkiem natury czysto politycznej. Chodzio nie tylko o upragnionego nastpc tronu zrodzonego z odpowiednio dostojnej matki. Brana bya rwnie pod uwag konieczno wzmocnienia pozycji Polski na lsku. Ojciec Jadwigi - Henryk agaski - to wnuk owego Henryka III gogowskiego, ktry mia ongi dziedziczy po Henryku Probusie i Przemyle II. Zniemczony potnie, wada aganiem i ksistwem gogo wskim. Ziemie jego z jednej strony dotykay Wielkopolski, z drugiej za posiadoci Bolka II widnickiego, siostrzeca i sojusznika krla polskiego. W ten sposb, dziki kombinacjom wzmocnionym nowym maestwem Kazi mierza, tworzy si na lsku blok sprzymierzonych ksistw. Na wypadek wojny z cesarzem moga Polska liczy co najmniej na ich yczliw neutral no. Ten manewr polityczny by rwnie jakby odpowiedzi na posunicie Karola IV, ktry po mierci ony - Anny widnickiej ruszy w konkury do rodzonej wnuczki Kazimierza Wielkiego, szesnastoletniej Elbiety, ksi niczki zachodniopomorskiej. lub ich odby si z wielk pomp w Krakowie, 21 maja 1363 r. Pomorzank ukoronowano pniej w Pradze jako krlow Czech, a w Akwizgranie - Niemiec, i w Rzymie - jako cesarzow. Rodzice jej to Bogusaw V oogoski i krlewna Elbieta, pierworodna crka Kazimierza Wielkiego. Jak pamitamy, Kazimierz sam ich skojarzy w Pozna niu w 1343 r. Maestwo wnuczki z cesarzem byo dla teraz z jednej strony

244

wydarzeniem pomylnym, z drugiej niepokojcym, gdy wpywy Karola IV zaczynay siga Pomorza Zachodniego. Std wlas'nie pos'pieszny, uprzedza jcy manewr w postaci stada z Jadwig agask. W katedrze praskiej zachowa si nagrobek Elbiety. Artysta uwieczni rysy cesarzowej - bystro patrzce oczy w twarzy duej, wesoej, o bardzo silnie zarysowanym podbrdku. Elbieta syna za ycia z tego, e lekko amaa w rku podkowy i rycerskie wcznie. Oryginalnym wydarzeniem by jej zwizek z Karolem, chuderlawym, wyrachowanym, ogldnym cesarzem klechw". Przeyli ze sob lat siedemnas'cie i wydali na s'wiat crk oraz trzech synw, z ktrych jeden - Zygmunt - zosta cesarzem. Skoro si wspomniao o cesarskich godach w Krakowie, nie sposb prze milcze wielki kongres monarchw w tym miecie, upamitniony synn uczt Wierzynkow. Byo to we wrzeniu 1364 r. Wawel goci wtedy wyjtkowo liczny poczet koronowanych gw: cesarza Karola IV, jego brata Jana i syna Wacawa, krlaJ^gier - Ludwika, krla Danii - Waldemara, krla Cypru Piotra de Lusignan (z tych samych Luzynianw, ktrych pocztek kariery przedstawia Zofia Kossak w Krlu Trdowatym), ksicia Austrii - Rudolfa IV i dwch jego braci, Albrechta III i Leopolda, margrabiw brandenburskich - Ludwika i Ottona, Ziemowita III mazowieckiego, Bogusawa V oogoskiego i jego syna Kazimierza, zwanego w polsce Kazkiem Szczeciskim, Bolka II ze widnicy, Wadysawa z Opola oraz wszystkich innych polskich ksit ze lska. Dostojne grono istotnie przyjo zaprosiny rajcy krakowskiego Miko aja Wierzynka, ktry olni je przepychem. Pozoru do zjazdu dostarczya obecno krla cypryjskiego, zabiegajcego o pomoc w walce z Turkami. O krucjacie nikt z owej czeredy monarchw nie myla. W zakulisowych rozmowach badano si wzajemnie, gdy osi wczes nej polityki rodkowoeuropejskiej byy dynastyczne kombinacje Luksembur gw, dcych do opanowania rozmaitych tronw po wygasajcych rodach. To z jednej strony. Z drugiej za - dziaania samego Kazimierza Wielkiego, ktry zmierza do rozszerzenia granic pastwa i do dalszego wzmocnienia jego pozycji. Wanie na kilka miesicy przed zjazdem krl w tajemnicy zwrci si do papiea Urbana V z prob o zwolnienie go ze wszystkich niesprawiedliwych przysig, jakie przedtem musia zoy na niekorzy swego kraju. Inaczej mwic - o uniewanienie wymuszonych przez silniejsze okolicznoci podpi sw pod traktatem^wyszehradzkim, oddajcym lsk Czechom, oraz pod ukadem kaliskim, zrzekajcym si Pomorza. Prosi rwnie o takie zwolnie nie dla polskich ksit, co wyranie mierzyo w lsk.

245

Mina ju trzydziesta rocznica koronacji Kazimierza Wielkiego. Ogromnie wzmocniona Polska obieraa sobie zupenie wyran lini polityczn - przy gotowywaa si do odzyskania ziem utraconych. Nie wiadomo, jak brzmiaa odpowied papiea. W kadym razie przypo mnie warto, e z jego punktu widzenia kade rozszerzenie granic krlestwa polskiego stanowio czysty zysk - ze wzgldu na witopietrze. Kazimierz paci je, bo tak nakazywa rozum. Prosi o zwolnienie z przysig, bo wymagay tego wczesne formy polityczne. Jaki zas' by jego prawdziwy pogld na spraw czyjegokolwiek zwierzchnictwa nad Polsk, o tym moemy si przekona z pewnej wypowiedzi, szczliwym zbiegiem okolicznos'ci zano towanej na gorco. W roku 1357 pose polski Spytko z Melsztyna bawi na dworze cesarskim i wdawa si tam w zasadnicze dyskusje. Kanclerz cesarski nie omieszka donie o wszystkim wielkiemu mistrzowi Krzyakw specjalnym listem.
Polacy - pisa - gardz powag cesarsk i nie chc mie cesarza swoim rozjemc. Nale oni do tych barbarzyskich narodw, ktre nie uznaj majestatu cesarzw ani prawa rzymskiego. Pose krla Kazimierza uniewania wszystko, cokolwiek bogiej pamici cesarz Fryderyk i inni wys'wiadczyli zakonowi waszemu. Czyme wasz cesarz?" - prawi ten ndznik. Nam ssiad, a krlowi naszemu rwnie!" Gdys'my przed nim wykadali prawo monarchiczne o pelnos'ci wadzy cesarskiej, przypominajc mu zwizki z cesarstwem i wys'wiadczone Polsce dobrodziejstwa przebogiej pamici cesarza Ottona, odpar zuchwale: Gdzie Rzym! W czyim jest rku? Odpo wiedz. Wasz cesarz niszym jest od papiea. Skada przed nim przysig. Nasz krl ma od Boga swoj koron i miecz swj, a wasne prawa i obyczaj przodkw przenosi ponad wszystkie prawa cesarskie." - Przebg! C dla nich s'wiete!

- ali si kanclerz przed wielkim mistrzem. Prawo rzymskie Kazimierz uznawa, ale to prawdziwe, pamitajce staro ytno i stanowice bezcenny fundament kodeksw caej kulturalnej Europy. Najlepiej s'wiadczy o tym pi katedr na uniwersytecie krakowskim, z ktrych je wykadano. Odrzuca natomiast uroszczenia wspczesnych mu wadcw Rzymu i koronowanych tam cesarzy. Inny jeszcze krj wyznawa wtedy barbarzyskie" pogldy o zupenej niezalenoci pastw narodowych - Francja. Rzdzili ni Kapetyngowie, rd krlewski modszy od Piastw. Zaoyciel jego - Hugo Kapet - ukoronowany zosta w Reims 1 czerwca 987 r., kiedy u nas miao si ju pod koniec rzdom Mieszka I. Francja bardzo ostro bronia swej suwerennos'ci, majc za prze ciwnikw przede wszystkim papiey. Istniaa tam i przestrzegana bya teoria o religijnym charakterze wadzy krla, ktry jest nie tylko monarch s'wieckim, lecz rwnie zwierzchnikiem francuskiego kocioa. W myl tej zasady niepo246

suszny wzgldem tronu biskup wykracza przeciwko obowizkom stanu duchownego. Piastowie tak daleko nie szli, szukajc w papieach sojusznikw przeciwko cesarzom. Ale istota rzeczy' i we Francji, i w Polsce wygldaa cakiem podobnie - chodzio o suwerennos'c pastwa narodowego. Za okietka i Kazimierza Polska odzyskaa j w peni. Ostatnie lata panowania wielkiego krla cechuje w polityce zewntrznej kierunek zdecydowany: na zachd, ku Odrze. Ju tylko nieliczne dziaania maj na celu inne strony. Zalicza si do nich nieudane przedsiwzicie modawskie z roku 1359. Kazimierz pragn podporzdkowa sobie jednego z rzdzcych Modawi wojewodw, na tej drodze szukajc dostpu do Morza Czarnego. Wysa mu wic oddziay posikowe, ktre wpady w zasadzk i doznay dotkliwej klski, tracc nawet kilka sztandarw. W siedem lafjpniej - jesieni 1366 r. - silnie uderzy krl na wadajcego Luckiem ksicia litewskiego Lubarta. Dobrze pod kadym wzgldem przy gotowana wyprawa trwaa krtko. Wojska krlewskie zdobyy Wodzimierz Woyski, ziemi chemsk i besk. Jednake bezporednio do Polski przy czono wtedy tylko poudniowy skraj Woynia z Krzemiecem, Boremlem i Oleskiem. Pozostae zdobycze wzili - jako hodownicy Polski - dwaj ksita litewscy. Jerzy Narymuntowicz otrzyma Bez i Chem, Aleksander Korjatowicz - Wodzimierz Woyski, Horodo i kraj rozcigajcy si na pnoc a po Prype. Nad wszystkim tym Polska sprawowaa zwierzchnictwo. Wojna ta w zasadzie nie popsua stosunkw polsko-litewskich. Jeszcze tej samej jesieni stan pokj. Mona przypuszcza, e Olgierd, ktry wlas'nie wybiera si na Moskw, nie chcia mie dwch frontw. Niespodziewane uderzenie Kazimierza i tak musiao pochon sporo si litewskich. Zaraz po zakoczeniu kampanii, w listopadzie lub grudniu 1366 r., zrobi krl rzecz pozornie bardzo dziwn. Wybra si do Malborka z wizyt. Bawi tam trzy dni, wspaniale podejmowany przez wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode. Obejrzawszy fortec malborsk, mia w te sowa odezwa si do wodza Zakonu:
- Panie, prawie bytem oszukany przez zdrajcw, ktrych znam, e powinienem z wami si pokici, poniewa brak wam zupenie zapasw. Lecz zaiste zobaczyem zgoia co innego, bo raczej nadmiar s'rodkow, nie my#l wic z Wami si spiera. Ani moi ludzie nie bd mogli uwierzy w to, co ja zobaczyem w tym zamku penym zapasw, pomijajc inne grody, ktrych nie zdoaem zwiedzi.

247

Owiadczenie zdawaoby si wyrane, oznaczajce, e krl porzuca myl wojny z Zakonem o Pomorze. A przecie zaledwie pi lat wczeniej - wtedy wanie, kiedy Kiejstut wrd romantycznych przygd ucieka z Malborka i za zezwoleniem Kazimierza schronu si na Mazowszu - posplstwo polskie w Gdasku podnioso bunt i po ulicach miasta brzmia jego okrzyk bojowy: Krakw! W gruncie rzeczy wizyta krla w Malborku i jego sowa znaczyy to tylko, e Kazimierz rwnie nie pragnie wojny na dwa fronty i chce pokoju z Zakonem, zanim nie dojrzeje wielki plan polityczny zarysowujcy si ju od kilku lat. Godne uwagi jest sowo o zdrajcach", uyte przez krla w rozmowie z wielkim mistrzem. Kazimierz mia na myli cesarza Karola IV i jego polityk, pragnc uwika Polsk w spory i wojny z Zakonem. Przypomnijmy sobie list kanclerza cesarskiego o ktniach ze Spytkiem z Melsztyna i wszystkie sta rannie w nim podkrelone akcenty antykrzyackie. I dodajmy jeszcze, e Winrych von Kniprode uchodzi za tego mistrza, ktry postawi Zakon u szczytu potgi. Z wojn przeciwko Malborkowi naprawd nie naleao si wwczas spieszy. Snujc szerokie zamysy liczy Kazimierz przede wszystkim na wspdzia anie Pomorza Zachodniego i Litwy, a uderza chcia na razie nie na Krzy akw, lecz na Luksemburgw. Zwraca si zdecydowanie na zachd. Okoo roku 1358 zaczto mwi w Europie o chrzcie Litwy. Obrotny Kiejstut jedzi w tej sprawie a do Norymbergi, lecz wszystkie kropki nad i postawi dopiero Olgierd. Zada zwrotu zagrabionych ziem, oddania Litwie tej czci Prus, ktra ley na wschd od yny i Pregoly - a wic take Krlewca - oraz zaproponowa, aby zakon krzyacki przenis si znad Ba tyku na poudnie, w stepy, gdzie bdzie mg swobodnie peni swe powo anie, wojujc z Tatarami i nawracajc ich z wiary Proroka na chrzecijastwo. Pomys nie zyska oczywicie poklasku w Niemczech ani u papiea. Czyni za to z Litwy naturalnego sprzymierzeca Polski, odsuwajc w cie dorane i drugorzdne spory o Ru Czerwon i Woy. W planach Kazimierza Wielkiego du, decydujc rol odegra mia jego wnuk, rodzony brat wspomnianej dopiero co siaczki Elbiety. By to Kazi mierz, zwany u nas Kazkiem Szczeciskim, od dziecka wychowywany na krakowskim dworze. Dziad pilnie czuwa nad jego losem i wczenie upatrzy mu na on crk wielkiego ksicia Litwy, Olgierda. Jej pogaskie imi brzmiao Kenna, chrzestne za-Joanna. lub nastpi w roku 1360. Potrzebne na byo specjalne zezwolenie papiea, a to ze wzgldu na pokrewiestwo przez nieboszczk Aldon, babk oblubieca i ciotk narzeczonej.

248

Miaa owa Joanna modszego o rok brata, ktry po litewsku nazywa si jogaia, co Polacy przerobili pniej na Jagieo i uznali za nazwisko rodo we. Tak oto ju za ostatnich Piastw cigle splatay si losy Polski i Litwy. Na spadkobierc Kazimierza Wielkiego od dawna przewidziany by Ludwik Wgierski. Jego sabe zdrowie i dotychczasowa bezdzietno nie wryy temu nastpstwu dugowiecznoci. Wobec tego Kazimierz zawczasu wyznaczy mu dziedzica w osobie wasnego wnuka, Kazka. Olgierdwna Kenna-Joanna miaa wic w przyszoci zosta krlow Polski, a tym samym yw gwarancj sojuszu Krakowa z Wilnem, wymierzonego przeciwko Krzyakom. Umara jednak wkrtce i Kazimierz Wielki zdy ponownie oeni wnuka z ksiniczk mazowieck Magorzat. Nie mg przewidzie, e ju zarysowujce si i konieczne przymierze z Litw przy bierze nieoczekiwane ksztaty i e w kilkanacie lat po jego mierci zasidzie na Wawelu brat Joanny - Wadysaw Jagieo. Pomysy dotyczce Litwy odnosiy si jednak do dalszej przyszoci. Na pierwszym miejscu w planach krla sta bowiem wtedy kraj, ktrego organi zacja polityczna wywodzia si z dawnych podbojw Albrechta Niedwiedzia Brandenburgia. O zajmowaniu Berlina Kazimierz nie myla, wyranie za to zmierza do odzyskania tego, co sto kilkanacie lat wczeniej sprzeda Niem com zej pamici Bolesaw Rogatka, to znaczy ziemi lubuskiej i Nowej Mar chii. W Brandenburgii znowu zanosio si na zmian dynastii i cesarz Karol IV dy do poddania jej swojej wadzy. Zamiary te wcale nie odpowiaday inte resom Polski. Nie byli z nich rwnie zadowoleni brandenburscy wielmoe, ktrym dobrze si powodzio pod dotychczasowymi rzdami sabych Wittelsbachw. Kazimierz umia zrcznie gra na tych tarciach. 22 lipca 1365 r. przyj w Krakowie hod czterech przedstawicieli monej niemieckiej rodziny von Osten - spokrewnionej zreszt z wielkopolskimi magnatami - braci Dobrogosta, Arnolda, Ulryka i Bertolda. Uczynek panw von Osten oznacza uznanie zwierzchnictwa Krakowa i przystpienie do Korony Krlestwa Pol skiego. Zaogi polskie wkroczyy do Santoka i Drezdenka. By to bardzo duy sukces. Wane pozycje strategiczne u spywu Warty i Noteci zostay odzy skane bez wojny, a wschodnia poa niemieckiej jeszcze Nowej Marchii oskrzydlona przez Polsk od zachodu. Nastpne trzy lata upyny na gorczkowej grze dyplomatycznej. Kazi mierz" Wielki zdoa umocni zwizek z Wgrami i papieem, pozyska te przychylno potrzebujcego na gwat pomocy margrabiego Brandenburgii 249

Ottona V Wittelsbacha. Skutek tych zabiegw okaza si w peni w roku 1368, obfitujcym w wypadki o pierwszorzdnym znaczeniu. W lutym, na mocy pokojowego ukadu z margrabi, Kazimierz wczy do Polski szmat Nowej Marchii pooony midzy Noteci, Gwd, Draw i granic Zachodniego Pomorza, obsadzi zaogami Czaplinek, Drahim i Wacz. Polska nie tylko odzyskiwaa znaczn czs' tego, co stracia w wieku XIII, lecz rozrywaa jeszcze ldowe poczenie Brandenburgii z terytorium zakonu krzyackiego. Po tylu latach krlestwo znowu bezporednio zetkno si z dziedzinami Pomorza Zachodniego, a mianowicie z ksistwem supskim, kt rego panem zosta wlas'nie wnuk Kazimierza Wielkiego - Kazko. Jeli spojrze na map przedstawiajc Polsk w roku 1368, ujrzy si od razu, e na skrajnej pnocy obszar jej koczy si ostrym cyplem wycelowanym w Koobrzeg. Ju tylko mizernych szedziesit kilometrw dzielio pastwo od brzegu morskiego. Taka mapa wiele powie o polityce Kazimierza Wielkiego, zdoa wytuma czy sens jego niedawnej wizyty u wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode i pozorn ugod z Krzyakami. Widzc, e Polska nie potrafi w danej chwili sprosta potnemu Zakonowi, omija krl jego terytorium, lecz jednoczenie oskrzydla je od zachodu, przecina jego ldowe poczenia z Rzesz Niemiec k. Nie rezygnowa z odzyskania dostpu do morza, ale szuka go na Pomorzu Zachodnim - Gdaskie zostawiajc sobie na potem. Drahim, Wacz i Czaplinek to ostatnie zdobycze Kazimierza Wielkiego, ktry w chwili rozpoczcia rzdw wada na obszarze 106 tysicy kilometrw kwadratowych. Zostawia nastpcom Polsk nie tylko murowan, ozdobn i wspania", lecz take powikszon przeszo dwukrotnie -majc 270 tysicy kilometrw. W tym samym 1368 r. dobiegy pomylnego koca cignce si ju od dawna, a rozpoczte od zajadych sporw ukady z biskupem lubuskim. Die cezja jego rozcigaa si nad redni Odr i obejmowaa wanie te ziemie, ktre Bolesaw Rogatka przefrymarczy by Niemcom.- Kocielny zwierzchnik Lubusza ostatecznie uzna Kazimierza za opiekuna i pana swojej katedry. Politycznie oznaczao to bardzo wiele - zapowiadao dalszy marsz Polski ku Odrze. W drugiej poowie roku Kazimierz usynowi ksicia Kazka i oeni go z Magorzat mazowieck, crk Ziemowita III (to ona bya ksin pomorsk, ktra kazaa porwa noc maego Henryka, pragnc go zabezpieczy przed zemst okrutnego ojca). Czyn krlewski wyranie wskazywa, kto ma odzie dziczy tron polski po chorowitym i wci jeszcze bezdzietnym Ludwiku

250

Wgiersk"11- Wyznaczenie Kazka na przyszego monarch byo posuniciem dalekowzrocznym i mdrym. Osoba wybraca zdawaa si otwiera przed polsk wspaniae widoki - wzmocnienie zwizkw z Mazowszem, lecz przede wszystkim dostp do morza, bo Kazko by ksiciem graniczcego ju z kr lestwem Supska. Kazimierz Wielki zrobi wszystko, co tylko mg, aby wzmocni pozycj polityczn ukochanego wnuka. Postanowi, e na czas rzdw Ludwika w Polsce Kazko otrzyma w zarzd Sieradz i czyc, a moe i inne ziemie. Ale najbardziej genialny umys nie wszystko zdoa przewidzie... Pierwsza ona Kazka - Litwinka Kenna-Joanna - ju nie ya i stosunki z jej ojczyzn wyranie si popsuy, lecz wcale nie z polskiej winy. W czerwcu 1368 r. Kiejstut niespodziewanie uderzy na Mazowsze, na dziedziny Ziemo wita III, z ktrym niedawno zawiera ukady, zowic go przyjacielem i uko chanym bratem. Ofiar najazdu pady Czerwisk, Wyszogrd, Posk oraz Putusk, gdzie Litwini spalili zamek wraz z ca zaog i szukajc schronienia ludnoci. adnych terytorialnych korzys'ci z tego najazdu Kiejstut nie odnis, da tylko dobr okazj krzyackiemu mistrzowi Prus, ktry w czasie jego wyprawy wtargn do Litwy, a sprawiwszy liczne morderstwa i poogi, z mnogim gminem bracw i znacznymi upy powrci do kraju". Nieoczekiwany i - prawd powiedziawszy - bezrozumny postpek Kiej stuta nie odwrci uwagi Kazimierza od zachodu. Krl nie myla o wojnie odwetowej. Zrobi tylko jedno - kaza szybko wznosi murowany zamek we Wodzimierzu Woyskim i wyznaczy na ten cel znaczne kwoty. Jeszczemy nie wszystko powiedzieli o wypadkach, ktrych wiadkiem by pamitny rok 1368. 28 lipca zmar siostrzeniec krlewski, najpotniejszy pan na lsku, Bolko II widnicki - pochowany obok dziada Bolka I Surowego we wspaniaym kociele krzeszowskim. Ksi, ktry ongi powstrzymywa na lsku wojska Jana Luksemburczyka i umoliwi okietkowi zwycistwo pod Powcami, dugo wytrwa w wiernoci dla Polski. Zmuszony przez okolicznoci, Kazi mierz Wielki zrzek si w swoim czasie zwierzchnictwa nad nim, lecz po jego mierci energicznie wtrci si do zawikanych spraw spadkowych, groc nawet wojn. Coraz wyraniej zanosio si na zbrojn rozpraw o lsk i ziemie nadodrzariskie. Obie strony wytay wszystkie siy dla stworzenia przeciwstaw nych sobie koalicji. W dyplomatycznych zabiegach gr bral Kazimierz, wspierany przez Wgry, papiea oraz margrabiego Brandenburgii, Ottona. Na przygotowaniach upyn rok 1369. W nastpnym - 1370 - ju wyranie

251

pachniao wojn. Karol IV nakaza budow mostu strategicznego przez Odr na pograniczu lska i Brandenburgii i osobis'cie doglda roboty. Polski starosta z Wielunia rozpoczyna akcje zaczepne. Zim spdzi krl Kazimierz w Krakowie, na przedwios'niu ruszy z caym dworem do Wielkopolski. Dawne, niechtne nastroje tej dzielnicy wobec monarchy ulegy znacznej i dodatniej zmianie. Nastpio powszechne uspo kojenie, otrw wytpiono, dobrobyt nieustannie wzrasta. Wielkopolscy komesowie przekonali si, e zamiast dsa si na krla, lepiej jest wspza wodniczy z Maopolanami o jego aski. Zdecydowany zwrot Kazimierza w kierunku zachodnim zjednywa mu tutejsze serca i umysy czue na wszystko, co dotyczyo niemieckiego niebezpieczestwa. W Wielkopolsce, w bezpos'rednim pobliu teatru nadcigajcej wojny, sp dzi krl wiosn i lato. Ledwie zapowiadaa si jesie, kiedy wyruszy na wschd, w Sandomierskie. Szedziesity rok ycia nie osabia jego owie ckich namietnos'ci. Ws'rod towarzyszcych mu dworzan by czowiek sprawnie i z pasj parajcy si pirem. Ksidz Janko z Czarnkowa, podkanclerzy krlestwa - podobno syn wjta czarnkowskiego - posiada bojowy temperament publicysty. Zajady, nie stronicy od osobistego ryzyka i awantury, szerokie zainteresowania czy z niezawodnym, literackim wyczuciem znaczenia szczegu, a politycznym wro gom nie darowywa nigdy. O! - jake le wyszli biskup krakowski Zawisza z Kurozwk oraz poznaski - Mikoaj z Krnika - na sporach z ksidzem podkanclerzym! Gnietli go za ycia, oskarali o kradzie, czarodziejstwo, trzymanie kochanek, wizili, pozbawili urzdu, lecz jego byo za grobem zwycistwo" i na zawsze upamitnione zostay ohydne ich czyny", to zna czy dalekie od czystoci oraz wszelkich innych cnt obyczaje obu eksce lencji. Po epoce Kazimierza Wielkiego oraz po nim samym odziedziczya Polska liczne ksigozbiory naukowe, s'wietne dziea architektury, rzeby i malarstwa. Z jedn tylko literatur nie byo najlepiej. Tym szczliwszy zbieg okolicznos'ci, e ostatnim tygodniom ycia znakomitego krla towarzyszy czowiek pira, ktrego kronika odnosi si w zasadzie do czasw pniejszych, a o Kazimierzowe lata tylko zahacza we wstpie. Oddajmy wic gos takiemu, co sam widzia jesienne wypadki 1370 roku i mwi o nich uywajc pierwszej osoby. Niechaj si odezwie literacki reporta z XIV wieku:
Roku Paskiego 1370, miesica wrzes'nia dnia smego, ktry byi dniem Narodzenia Najs'wietszej Panny Maryi, gdy tak czsto wzmiankowany najjas'niejszy krl Kazimierz bawi na dworze

252

przedbrz, przeze na nowo razem z miastem zaoonym, a przepiknie i zbytkownie urzdzo nym, chcia, jak to byo w jego zwyczaju, i na owy jeleni. Gdy ju wz jego krlewski by orzygotowany i krl chcia wsiada do niego, niektrzy z wiernych radzili mu, aby w ten dzie jechania na owy zaniecha. Zgadzajc si na to krl zamierza ju by pozosta; atoli ktry niecnota podszepnl mu par sw o jakiej - jak podobniej do prawdy sdz - zabawie, wskutek czego krl nie zwaajc na rozsdn rad, wsiad na wz i popieszy do lasu na Iowy. Tam nazajutrz gonic jelenia, gdy si ko pod nim przewrci, spad z niego i otrzyma niema ran w lew gole.1 Z tego uderzenia niebawem wywizaa si gorczka, ktra jednake w krtkim czasie go opucia. Poniewa jednak wbrew zakazom swoich lekarzy przez nieumiarkowanie i akomstwo nie chcia powstrzyma si od rnych pokarmw, zwaszcza surowych owocw, orzechw laskowych i innych, przede wszystkim zas' od ani, ktra mu bya przez mistrza Henryka z Kolonii, lekarza jego nadwornego, ma wielkiej sumiennoci, w miecie Sandomierzu zakazana, wic tego samego dnia, kiedy wyszed z ani, zapad, jak to rzeczony mistrz Henryk przepo wiedzia, w cik gorczk; ni trawiony, ruszy rankiem do Krakowa i ujechawszy jedn mil od Sandomierza napi si duo zimnej wody, po czym jeszcze si wicej rozpali, mordowany arem wewntrznym. W takim stanie przywieziono go do pewnej posiadoci pana Grota, rycerza, kasztelana lubelskiego, ktry krla pana razem z caym jego dworem do siebie zaprosi; tutaj krl spoczywa, tak siln gorczk tego dnia trawiony, e tak lekarz, jak wszyscy dworzanie o yciu jego zupenie zwtpili. Na drugi dzie, gdy za staraniem lekarza gorczka ar swj zagodzia, wierni dworzanie, serdecznie wspczujc jego niemocy, w wozie do klasztoru koprzywnickiego braci cystersw, sposobem koni si wprzgszy, a piechot wz cignc, ostronie krla przywieli. W tym klasztorze przez cae osiem dni lec wypoczywa; tutaj te lubowa Bogu i w. Zygmuntowi, e chce podwign z ruin wityni pock [...] Potem, gdym si zbliy do niego i gdy rano mnie i innym obecnym o lubie oznajmi, zaraz poczu si cokolwiek wolniejszym od gorczki [...] Nastpnie, gdy krla przewieziono do dworu, zwanego Osiek, i pewien lekarz jego, mistrz Mateusz, wbrew zakazowi i woli mistrza Henryka i nas wszystkich, pozwoli mu napi si miodu, od tego znowu zapad on w wiksz gorczk. Potem jednak, gdy przyby do Nowego Miasta Korczyna, tam we dworze swoim przepysznie zbudowanym wzi od lekarzy na przeczyszczenie i siy znakomicie odzyska, tak i bez pomocy siad na wz i stan w Opatowcu, gdzie zabawiwszy sporo dni, bardzo dobrze si poprawi. Ale za namow wspomnianego wyej lekarza, mistrza Mateusza, pojecha dalej do Krakowa; w drodze ju pierwszej nocy porwaa go, jak si zdaje wskutek ruchu, gorczka [...] Odtd te dzie w dzie, a do samego przybycia do Krakowa, cierpienia jego si nie umniejszay, lecz drczyy go coraz si powikszajc. W przedostatni dzie miesica padziernika przywieziono go na zamek krakowski, gdzie te pierwszego dnia listopada kaza pyta przeze mnie lekarzy stojcych przed jego oem, czy ju jest w Krakowie. Gdy ich zapytaem: czy krl pan jest w Krakowie?", wyej wspomniany mistrz Mateusz rzek: czy on majaczy, czy dosta pomieszania zmysw, e si pyta, czy krl jest w Krakowie?" Na to mu odrzekem: wie on dobrze, e jest w[...2] ordynujc lekkie lekarstwa, ktrych bdc w drodze mie nie moglicie; lecz teraz zdaje mu si, e ldnych stara do niego nie przykadacie". Na to mistrz Mateusz, jakby piorunem raony, powiedzia, e bdzie ze swoimi kolegami dokada najusilniejszych stara, o ile bdzie umia. Wkrtce potem krl przeze mnie kaza si ich zapyta, czy spostrzegaj w nim jakiekolwiek znaki mierci, aby mu to przez Boga wyjawili, by mg 'Kiedy w XIX stuleciu otwarto grobowiec krla, okazao si, e ko bya zamana.
J

W tym miejscu we wszystkich odpisach kroniki Janka z Czarnkowa jest luka.

253

rozporzdzi co do zbawienia swej duszy i co do domu. Oni zas', obyczajem lekarzy, wryli mu ; przepowiadali dugie ycie. Krl wszake, wtpic o odzyskaniu zdrowia, trzeciego dnia tegoj miesica, rano o wschodzie soca, napisa testament, w ktrym tak kocioom, jak ubogim i sugom swoim wielk ilo dbr i dziedzictwa zapisa [...] Rozporzdziwszy tedy przyzwoicie i prawnie tak tym, jak i wszystkim innym, w nastpny wtorek, ktry by pitym dniem miesica listopada, rano o wschodzie soca, w obecnoci wielu osb ze szlachty i duchowiestwa odszed szczliwie do Chrystusa.

KONIEC DYNASTII

Kronikarze bardzo obszernie opisywali rozpacz narodu po mierci Kazi mierza Wielkiego i nie wolno lekceway tych wies'ci. Zgon krla byl ciosem, ktry spowodowa dziwne odrtwienie, parali woli u ludzi skdind pewnie dzielnych. Jeszcze w tym samym roku 1370 stracia Polska Santok. Opanowa go magnat brandenburski Hasso von Huchtenhein, wspierany zdrad przez trzech Niemcw z zaogi zamkowej. Obrona trwaa kilkanacie dni. Odsiecz z Wielkopolski przysza pno. Santok, odzyskany przed piciu zaledwie laty, przepad bez wojny i potne pastwo pogodzio si z faktem dokonanym. Strofowali te Polacy Sasw za to zgwacenie pokoju, lecz Sasi wymiewajc si z nich, zabrali zamek." Jednoczenie Kiejstut uderzy na Wodzimierz Woyski, gdzie krlewski budowniczy, ksidz Wacaw z Tczyna, popiesznie koczy murowa twier dz. Nie dosza go ju ostatnia rata szeciuset grzywien, ktr kaza mu posa Kazimierz, w agonii nawet pamitajcy o tej fortecy. By we Wodzimierzu rwnie drugi grd, stary i drewniany. Kiejstut zmusi do kapitulacji obie zaogi polskie, ktre podobno mogy si z powo dzeniem broni, ale dowdcy zabrako ducha. Murowany zamek Litwini zrwnali z ziemi, oszczdzili natomiast i obsadzili wasnym wojskiem stary. Istnia bowiem wtedy pogld, e drewniane way znacznie lepiej znosz ogie puszek" ni ceglane lub kamienne. W tych warunkach napite ju plany wojny o lsk i Odr straciy znaczenie. Nie moga Polska wystpowa zaczepnie wtedy, gdy - jak pisze Dugosz po mierci Kazimierza III,dostojnego krla polskiego, gwiazdy najwietniejszej Polakw, ktry z osobliwszej mioci swego kraju i rodu krlestwo polskie tak wysoko wznis, ozdobi i uwietni, zawrzaa zaraz w zawistnych wrogach Polski dza zagarniania krlestwa, jego zamkw, warowni i ziem pogranicznych, acz za ycia Kazimierza lkajc si jego ora spokojnie dosiadywali.

255

Pozosta jednak testament krlewski spisany na dwa dni przed s'miercia, a w nim postanowienia majce umocni cele polityki krla, uczyni je po prostu koniecznoci. Byy to punkty dotyczce osoby ksicia Kazka. Kazimierz Wielki dawa i zapisywa mu: ksistwa sieradzkie, jczyckie i dobrzyskie, kasztelanie bydgosk i kruszwick oraz grody w Zotowie i Waczu. Wszyst kim tym mia Kazko wada jako lennik Ludwika, krla Polski i Wgier. Jasne si zdawao, e tak hojnie uposaony wnuk ostatniego Piasta, zi ksicia mazowieckiego i szwagier cesarza Karola IV, po s'mierci Ludwika obejmie tron polski. Zwraca uwag, e zapisane Kazkowi ziemie graniczyy z jednej strony z jego wasnym nadmorskim ksistwem supskim, z innych za - z Mazowszem, pastwem krzyackim oraz lskiem. Kazimierz Wielki wiza przyszego spadkobierc korony ze wszystkimi kluczowymi zagadnieniami pastwa, zmu sza go do mylenia o caym kraju. Stwarza warunki ksztacce polityka. Panowie maopolscy, stanowicy otoczenie zmarego monarchy, uniewanili testament. W oczach podkanclerzego przecili pergaminy. Kazko nie dosta Sieradza i czycy, spad wic do rzdu zwykych pogranicznych ksit lennych. Postpek komesw krakowskich uwaa si zazwyczaj za wyraz ich niechci do polityki zachodniej, za dowd wikszego zainteresowania ziemiami poo onymi nad Dniestrem ni nad Odr. Nie mona temu przeczy. Niezalenie zreszt od osobistych czy rodowych korzyci, pyncych dla magnatw z polityki wschodniej, Maopolanie z natury rzeczy musieli pilnie patrze na to, co si dzieje za Sanem, i bardzo si rachowa z W7grami, z ktrymi ich dzielnica graniczya bezporednio. adne jednak rozwaania natury oglnej nie zmieni faktu. Krakowscy panowie przekrelili testament Kazimierza Wielkiego, zdegradowali ksicia Kazka i postpili susznie. Dziwnie uwzi si los na dziedzictwo po krlu Kazimierzu. Nie da mu legalnego syna, obdarzajc go tylko nieprawymi. I na domiar zego wybranemu nastpcy - Kazkowi - odmwi zdolnoci oraz charakteru. Trudno rozstrzygn, ile byo zalepienia w upartym popieraniu Kazka przez krla Kazimierza. I najwiksze umysy potrafi czasem szwankowa. Nie wiedzia krl o tym, e w maju 1370 r. - w dobie gorczkowych zabiegw dyplomatycznych poprzedzajcych planowan wojn - Kazko w tajemnicy przeszed na stron cesarza Karola IV. Obieca poprze jego pretensje, za co przyrzeczono mu tak zwan Marchi Wkrzask, pooon na lewym brzegu Odry. Ale dosta j mia dopiero po opanowaniu przez cesarza Brandenbur gii! , 256

Hie jest mem stanu czowiek dla obietnic zdradzajcy interesy i wielkie plany polityczne pastwa. I to w dodatku takiego pastwa, ktrym sam w przyszlos'ci ma rzdzi. Doradcy krla Kazimierza trzewo wida oceniali modego ksicia. I w polityce wewntrznej Kazko byby istnym zaprzeczeniem wielkiego dziada. Cechowaa go bowiem chorobliwa wprost rozrzutno, w niczym nie przypominajca monarszej hojnoci. Kazko tak umiejtnie trwoni swe dobra i dochody, e czsto nie mia z czego y. Z cigych tarapatw ratoway go podarunki siostry, cesarzowej Elbiety, lecz upomnienia jej trafiay w prni. Zdrowia by ksi wtego. atwo zapala si i ulega wpywom. Sowem adnych danych na polityka. Zreszt Kazko tylko o niepene siedem lat przey dziada. Zgin w pospolitej awanturze. Syna wtedy w Polsce i w Europie posta Wadysawa Biaego. Byo to drobne piastowskie ksitko z Gniewkowa. Wadysaw sprzeda sw dzie dzin Kazimierzowi Wielkiemu, po czym ruszy do Palestyny szuka przygd, nastpnie zosta cystersem. Zbrzydziwszy sobie ten zakon, przenis si do benedyktynw francuskich. Jednake na wie o mierci krla polskiego zrzuci habit i wrci nad Wis jako pretendent do tronu. Popiera go midzy innymi kronikarz Janko z Czarnkowa i prbowa wykra dla koron z grobowca Kazimierza Wielkiego (za co utraci urzd, a na krtko i wolno). Wadysaw Biay zebra kup oczajduszw - ludzi silnego i hartownego ciaa", midzy ktrymi nie brakowao rwnie Niemcw - i zajmowa rne grody. Jesieni 1376 r. oblono go w Zotoryi koo Torunia. Z charakterystycznych cech rodu piastowskiego Wadysaw Biay dziedzi czy tylko jedn, najmniej chwalebn - okruciestwo. Wyprawi oblegajcym wojskom widowisko palc ywcem na stosie przed bram Zotoryi dwch ludzi, ktrzy chcieli wyda zamek. Ostateczme musia si podda. Pojecha na WgrY) gdzie zosta opatem jakiego klasztoru. Potem znowu powrci do francuskich benedyktynw, umar w Dijon i tam jest pogrzebion (siostra jego, Elbieta, wysza za bana Boni, Stefana Kotromanica; crka ich, rwnie Elbieta, to druga ona Ludwika Wgierskiego, matka Jadwigi, krlowej Polski i Litwy). W czasie ostatniego szturmu na Zotoryj rzucony z murw kamie zrani w gow ksicia Kazka, ktry zmar w Bydgoszczy, 2 stycznia 1377 roku. O przyszoci tronu polskiego, a wic i historii pastwa rozstrzygn lepy Przypadek. Decydujce sowo wyrzeky okolicznoci, na ktre nikt nie mia wpywu. Los umiechn si do Polski, kiedy nastpc Wadysawa okietka uczyni 257

najmodszego z jego synw, tego wlas'nie, ktry okaza si politycznym geniu szem. A potem jakby si uwzi. Bo nie tylko Kazimierz Wielki, rwnie jego spadkobierca - Ludwik Wgierski - nie mia syna i tron wawelski odziedzi czya niewiasta. Jednoczenie zas' w ssiedniej Litwie Olgierd radowa oczy widokiem dwunastu mskich potomkw, Kiejstut za - szeciu. Od dawna ju historycy twierdz, e jeszcze jedno lub dwa pokolenia rzdw piastowskich, a Polska pewnie powrciaby nad Batyk i na lsk. Gdyby zreszt sam Kazimierz nie sczez wskutek przypadku, gdyby doy wieku ojca... Z potnie ongi rozrodzonej dynastii pozostay tylko boczne gazie. lska, pozbawiona pomocy Krakowa, wegetowaa do XVII wieku. Mazowiecka wymara w stuleciu XVI, a ziemie jej stay si czci skadow naszego pastwa. Nie byo, niestety, nikogo, kto umiaby zapewni Polsce spacjek po panach lska i Pomorza Zachodniego. Wyganicie gwnej, krlewskiej linii Piastw byo wydarzeniem ogromnej wagi. Zoenie do grobu zwok Kazimierza Wielkiego i objcie rzdw przez Ludwika Wgierskiego to nie tylko zmiana osoby i rodziny panujcej. W listopadzie 1370 r. dokonaa si fatalna w skutkach zmiana dotyczca samej istoty polityki krlestwa. Polska nie utracia oczywicie niepodlegoci, ustroju czy siy, ale rozstaa si ze swym dotychczasowym charakterem monarchii narodowej. W najbliszej przyszoci tron krakowski mia by trak towany jako wiano jednej z trzech wgierskich krolewien, przy czym nikt nawet z gry nie okrela... ktrej mianowicie. Kraj wkracza na karkoomne cieki polityki dynastycznej. Koata si po nich dugo, przez cae stulecia, marnujc bajeczne koniunktury polityczne, takie, jakich za Piastw a n i r a z u nie byo. Tak si zoyo, e blask epok pniejszych, w szczeglnoci kultury Zo tego Wieku Odrodzenia, pozornie pogbi cienie czasw piastowskich. Naj wybitniejsi historycy nie wahali si lekceway ich dorobku, a nawet twier dzi, e tytu Wielkiego dosta si krlowi Kazimierzowi waciwie przez nieporozumienie. Dopiero lata drugiej wojny wiatowej wydobyy na jaw prawd, e jedynym naszym dziedzictwem, ktrego istnienia najgorszy wrg zaprzeczy ani przekreli nie moe, jest fakt egzystencji narodu i midzyna rodowy problem pastwa polskiego, zajmujcego okrelone miejsce w Europie i posiadajcego odrbn kultur. I jedno, i drugie - nard i jego pastwo o zdecydowanym obliczu - uformoway si i okrzepy w dobie piastowskiej. Jak si okazao, tego wielkiego minimum" nie zdoay zniweczy ani mocarstwa rozbiorcze, ani Rzesza Adolfa Hitlera. Epoka naszej pierwszej dynastii stwo-

258

'

rzya niezniszczalne fakty dziejowe. Czasy pniejsze osigay rzeczy rwnie trwae, ale wycznie w dziedzinie kultury. adne przedwieczne wyroki nie orzekay, e midzy Odr a Wis koniecz nie musi wyrosn Polska. Kiedy pierwsi ksita piastowscy obwarowywali si na wzgrzu gnienieskim, aba pyna przez kraj sowiaski, Obodrzyce siedzieli tam, gdzie dzi Lubeka. W przecigu trzystu nastpnych lat bez porwnania silniejsi Niemcy wchonli wszystko a po Odr, przekroczyli j... przekroczyli rwnie Wis, ramieniem zbrojnych zakonw sigajc ujs'cia Dwiny. Polska ostaa si i przetrwaa w okolicznociach nad wyraz trud nych. Dokonao si to prac, mstwem i powiceniem narodu, pod politycznym przywdztwem dynastii rdzennie polskiej. Kiedy si rozwaa jej dzieje, mona doj do wniosku, e midzy ni a pastwem zachodzi ten sam zwizek natury moralnej, jaki zazwyczaj czy polskiego chopa z jego dziedzicznym gospo darstwem. Zdarzay si odstpstwa od tej reguy, lecz zdecydowanie przewaa tamten gboki nurt obowizku i troski bdcej spraw sumienia. Najbardziej mroczny okres za Piastw to rozbicie dzielnicowe. Ale przecie i wtedy niemal cigle kto myla o scaleniu pastwa. Waciwie tylko czter dziestolecie midzy klsk pod Legnic a rzdami Leszka Czarnego wyzbyo si szerszej myli politycznej. Jednak i wwczas w Wielkopolsce zachodziy zjawiska dodatnie. W dziejach Polski piastowskiej prawie nie ma akcentw imperialnych" pastwo interesowao si przede wszystkim, niemal wycznie, ziemiami zamieszkanymi przez plemiona lechickie. Ta okoliczno dawniej moga ucho dzi za obniajc znaczenie epoki, dzi stanov tytu do chway, uzasadnia dodatni ocen. Syszy si czasem, e myl przewodni polityki piastowskiej bya walka z Niemcami i przeciwstawianie si im we wszelkich okolicznociach. Nic bar dziej faszywego! Piastowie budowali pastwo, w zalenoci od warunkw wsppracujc z kadym, komu byo po drodze, i zwalczajc kadego, kto przeszkadza. W roku 990 Niemcy stali po stronie Polski, ktra po raz pier wszy w swych dziejach sigaa po lsk. Posiki ich adnej poytecznej roli nie speniy, narobiy tylko kopotu, ale fakt wsppracy jest niezbity, a podobne przykady mona mnoy. Nie skadaa si ta dynastia z aniow. Niektre jej czyny przywodz raczej na pami to, co kto powiedzia o angielskim rodzie krlewskim - e si wywodzi od Diaba ' i skada z diabw wcielonych. W rocznikach dziejw
'Robert Diabe, ksi Normandii, ojciec Wilhelma Bastarda, zwanego Zdobywc.

259

piastowskich s postpki, ktrych okruciestwo amie wszelkie granice czo wieczestwa. Konrad Mazowiecki by potworem, godnego nastpc znalaz w Ziemowicie III, a kompanw w osobach wielu kuzynw, zwaszcza s'laskich. Straszliwych rzeczy dopuszczali si nawet tacy, jak Przemys II i Kazimierz Wielki. Historia Piastw zadaje kam pewnemu rozpowszechnionemu mniemaniu. W tym rodzie zdarzao si nieraz, e po znakomitym ojcu dziedziczy rwnie wybitny lub wikszy jeszcze syn - Bolesaw Chrobry po Mieszku I, Bolesaw miay po Kazimierzu Odnowicielu, Henryk Pobony po Brodatym, Kazi mierz Wielki po Wadysawie okietku. I jeszcze jedna teoria nie znajduje potwierdzenia. W Polsce piastowskiej nie zna owej rzekomo wrodzonej naszemu narodowi miekkos'ci ani zamiowania do ,,jako' to bdzie"., ani braku troski o sprawy gospodarcze i skarbowe. W zapisanych przez kronikarzy czynach wadcw przejawia si wczesny charakter narodu. Jemu te - caemu narodowi polskiemu - przypisa naley to, co Jan Dugosz powiedzia o politycznym spadku po Kazimierzu Wiel kim: Rozumem swoim i mdros'ci kraj wewntrz uporzdkowa, dostojestwa, urzdy i sub publiczn ustali, tak i nawet pod gnus'nym i niezdolnym rzdc mogo krlestwo, na jego ustanowieniach oparte, utrzyma swj byt trway, pomylno i chwa."
Warszawa, maj 1957 - luty 1958 r.

POSOWIE

Koczc opowiadanie o Polsce Piastw naley pos'wicic kilka sw rdom i opracowaniom, z ktrych si korzystao. Wyszczeglnianie ich nie jest potrzebne ani moliwe. Autor czerpa pen gars'cia z bogatego dorobku polskiej literatury historycznej, poczynajc od Galla i koczc na ostatnio drukowanych ksikach. Bardzo obszerny wykaz starszych i nowszych dzie znajdzie czytelnik w tomach Historii Polski, wydawanych przez Polsk Aka demi Nauk. Te same wzgldy, ktre zwolniy autora od obowizku omawiania rde i lektury, decydujco wpyny rwnie na tre tej ksiki. Nie roci sobie ona najmniejszych pretensji do godnos'ci dziea naukowego, nie jest te podrcznikiem. Polska Piastw to tylko swobodne, literackie opowiadanie o tym rozdziale naszych dziejw. W takim opowiadaniu na pierwszym planie sta musz ywi ludzie, aktorzy konkretnych wydarze. Losy po imieniu nazwanego czowieka stanowi bowiem wieczny przedmiot zainteresowa literatury - bez wzgldu na to, czy w czowiek naprawd kiedy istnia, czy te jest tworem wyobrani pisarza. Problemy i zagadnienia ukazuj si w przeyciach osb. Postpowa odwrotnie - t o znaczy stawia na pierwszym miejscu problem, a czowieka gdzie w gbi - moe tylko pimiennictwo naukowe. Ono jedno ma do tego p r a w o . Wysuwajc na czoo losy dynastii autor nie zamierza wtrca si do filo zoficznego sporu o to, co stanowi prawdziwy i gwny motor historii. Chcia tylko pogawdzi o rzeczywistych ludziach i faktach naszej historii, nie tracc nadziei, e taka opowie przemwi do wyobrani, zainteresuje czytelnika i zachci go do signicia po ksiki naukowe.

PJ-