Kwartalnik Historyczny Rocznik CIII, 1996,4 PL ISSN 0023-5903 SZYMON WIECZOREK (Warszawa)

ZWIEFALTEN I POLSKA W PIERWSZEJ POOWIE XII W.1

Nadania na rzecz obcych instytucji kocielnych stanowi wsplny element w biografiach wikszoci polskich wadcw z okresu wczeniejszego redniowiecza (do poowy XII w.). Na temat okolicznoci tych fundacji nie zawsze da si powiedzie rwnie duo, jak w przypadku gonej darowizny Wadysawa Hermana dla katedry bamberskiej, czy te hojnych darw tego ksicia i jego maonki dla St. Gilles. Nadania Bolesawa Krzywoustego i jego drugiej ony Salomei hrabianki Bergu dla szwabskiego opactwa benedyktyskiego Zwiefalten, ktrym powicono poniszy artyku, nale do uprzywilejowanej grupy nada stosunkowo dobrze udokumentowanych rdowo. Zachowane do dzi dwunastowieczne kroniki i nekrolog klasztorny obok szczegw na temat samych donacji odsaniaj rwnie inne, warte analizy aspekty polsko-zwiefalteskich kontaktw. Jakkolwiek wikszo tych informacji niejednokrotnie ju wykorzystywano, w szczeglnoci w badaniach nad polityczn histori Polski po roku 1138 i badaniach genealogicznych, caoksztat stosunkw polsko-zwiefalteskich nie doczeka si w nowszej literaturze osobnego, kompleksowego omwienia 2 . Za dodatkow zacht do wypenienia tej luki uzna trzeba opublikowan nie tak dawno, a wnoszc wiele nowego zarwno do bada nad kronikami zwiefalteskimi, jak i do zwizanej z Zwiefalten polskiej problematyki, rozpraw autorstwa Herrad Spilling 3 .
1 Artyku jest rozwiniciem jednego z rozdziaw pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. Romana Michaowskiego, za ktrego wszechstronn pomoc autor skada w tym miejscu serdeczne podzikowanie. Naley si ono rwnie recenzentowi pracy prof. Aleksandrowi Gieysztorowi, z ktrego cennych uwag autor mia mono korzysta. Poznanie czci cytowanej literatury byo moliwe dziki miesicznemu stypendium Uniwersytetu im. Jana Gutenberga w Moguncji. 2 Od czasu wiekowej ju rozprawy A. Przedzieckiego, lady Bolesaww polskich po obcych krajach. Opowiadanie historyczne, Warszawa 1853, s. 55-86; osobno, cho z koniecznoci nader zwile, potraktowa zagadnienie jedynie J. Pocha, Zwiefalten, SSS, t. 7, s. 191-192; tene, Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktynw w Mogilnie, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1969, da natomiast szeroki i cenny przegld kontaktw Polski z ruchem hirsaugijskim w ogle (w tym take z Zwiefalten). Spord wielu rozpraw korzystajcych ze rde zwiefalteskich w badaniach nad polityczn histori Polski warto wymieni np.: G. Labuda, Zabiegi o utrzymanie jednoci pastwa polskiego iv latach 1138-1146, Kwart. Hist." 66, 1959, s. 1147-1 169; K. Maleczyski, [rec.] G. Labuda, Testament Bolesawa Krzywoustego, w: Opuscula Casimiw Tyniieniecki septuagenario dedicata, Pozna 1959, s. 171-195, oraz G. Labuda, Zabiegi, Sobtka" 16, 1961, s. 104-112; S. Zajczkowski, Dawne ziemie czycka i sieradzka w Xli Roczniki Historyczne" 29, 1963, s. 197-214. Zob. te niej przyp. 43. Z prac genealogicznych por. O. Balzer, Genealogia Piastw, Krakw 1895; K. Jasiski, Rodowd pierwszych Piastw, Warszawa-Wrocaw 1992. 3 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum pignera gloriosa. Quellen zur Geschichte des Reliciuienschatz.es der Benediktinerabtei Zwiefalten, Bad Buchau 1992. Z tej wanej publikacji autor mia mono skorzysta dziki uprzejmoci Profesora Aleksandra Gieysztora.

http://rcin.org.pl

24

Szymon Wieczorek

Pooony okoo 45 km na poudniowy zachd od Ulmu, w pobliu Dunaju, klasztor Zwiefalten ufundowany zosta w 1089 r. przez dwch braci, hrabiw: Kunona z Wlilflingen (zm. 1092) i Liutolda z Achalm (zrn. 1098)4. Rad suyli obu fundatorom biskup wrzburski Adalbero oraz opat Hirsau Wilhelm. Ten ostatni, jeden z gwnych ordownikw reformy monastycznej w drugiej poowie XI w., twrca jej hirsaugijskiego nurtu, mia rwnie osobicie uczestniczy w zakadaniu Zwiefalten 3 . Pierwszy, liczcy 12 mnichw i 5 konwersw konwent nowego klasztoru wywodzi si wanie z Hirsau, spord tych, ktrzy wedug opinii jednego z zwiefalteskich kronikarzy eo tempore sub Williheimo abbate in regulari disciplina secundum Cluniacenses omne videbantur praeire" 6 . Od chwili powstania Zwiefalten stao si zatem orodkiem reformy. Realizowana w duchu hirsaugijskim, w rzeczywistoci odbiegaa ona nieco od modelu wypracowanego przez Cluny. W przeciwiestwie do kluniatw Wilhelm z Hirsau nie dy do stworzenia wasnej, zhierarchizowanej kongregacji, tote Zwiefalten stosunkowo szybko uzyskao samodzielno 7 . Dwa lata po dokonaniu fundacji konwent otrzyma wasnego, mianowanego przez Wilhelma, opata Noggera. Jego nastpca, powoany na to stanowisko w 1095 r. mody mnich Ulryk, pochodzi ju z wyboru 8 . Zgodnie z hirsaugijsk praktyk pooone w diecezji Konstancji opactwo nie zabiegao o egzempcj spod jurysdykcji miejscowego biskupa 9 . Jednym z gwnych postulatw reformy byo natomiast uwolnienie klasztoru spod wadzy osb wieckich, a wic w szczeglnoci ograniczenie uprawnie sprawujcego nad nim opiek wjta wieckiego. Gwarancje, jakie zwiefalteczykom udao si w tym wzgldzie uzyska, byy do daleko idce 10 . Powodowani trosk o zabezpieczenie klasztoru przed ewentualnym gwatem ze strony spadkobiercw, fundatorzy zdecydowali si zrezygnowa
4 Starsz literatur na temat Zwiefalten zestawi W. Setzier, Zwiefalten, w: Germania Benedictina, t. 5: Baden-Wrttemberg, Augsburg 1975, s. 680-709 (zob. s. 702 nn.). Z nowszych publikacji na temat najdawniejszych dziejw klasztoru zob. przede wszystkim: W. Setzier, Kloster Zwiefalten. Eine schwbische Benediktinerabtei zwischen Reichsfreiheit und Landsssigkeit. Studien zu ihrer Rechts- und Verfassungsgeschichte, Sigmaringen 1979 (jedenasto- i dwunastowiecznej historii opactwa powicone s pocztkowe ustpy rozprawy) oraz zbir artykuw: 900 Jahre Benediktinerabtei Zwiefalten, wyd. H. J. Pretsch, Ulm 1989 (cyt. dalej: 900 Jahre Zwiefalten). Por. te H. Pretsch, Geschichte des Klosters, w: Kloster Zwiefalten, wyd. Vereinigung von Freuden der Geschichte Zwiefaltens, seines Mnsters und Klosters e.V., red. H. Pretsch, Ulm 1986, s. 10 nn. Zob. te przyp. 3. Kronik Ortlieba cytuje si poniej wedug edycji: Die Zwiefalter Chroniken Ortliebs und Bertholds (Schwbische Chroniken der Stauferzeit 2), wyd. L. Wallach, E. Knig, K. O. Mller, Sigmaringen 1978 (wyd. 1, 1941) cyt. dalej: Ortlieb lub Chroniken (w przypadku wstpu i przypisw), natomiast kronik Bertolda wedug wydania: Berthold of Zwiefaltens Chronicie, zrekonstruowa i wyd. L. Wallach, Traditio" 13, 1957, s. 153-248; (cyt. dalej: Bertold). Na temat zaoenia klasztoru zob. Ortlieb I, 3, s. 18; Bertold 1, s. 189. W starszej literaturze Kuno okrelany by jako hrabia Achalm zob. w tej sprawie H. Pretsch, Adel und Kirche: verwandtschaftliche Verhltnisse im Zusammenhang mit der Stiftung des Klosters Zwiefalten, w: 900 Jahre Zwiefalten, s. 45-48. 5 Bertold 1, s. 189; Ortlieb I, 11, s. 56, nazywa Wilhelma fundatorem klasztoru: fundator istius monasterii". Na temat roli Wilhelma w zakadaniu Zwiefalten zob. R. Halder, Zur Bau- und Kunstgeschichte des alten Zwiefalter Mnsters und Klosters, w: 900 Jahre Zwiefalten, s. 141-213, zob. s. 147. 6 Ortlieb, I, 10, s. 52. Cytowane zdanie pochodzi od Bertolda 1, s. 189. 7 H. Pretsch, Geschichte, s. 12; tene, Das Ende der Hirsauer Reformbewegung, Hildegard von Bingen und die Zisterzienser, Fallbeispiel: Zwiefalten, w: 900 Jahre Zwiefalten, s. 61-72, zob. s. 62 n.; W. Setzier, Die Entwicklung vom Rmischen Kloster" bis zum Sondeifall" im Reich (1089-1570), w: 900 Jahre Zwiefalten, s. 19-41, zob. s. 20. 8 Ortlieb, I, 11, s. 52-56; 16, 70-72. 9 H. Pretsch, Geschichte, s. 12. 10 W. Setzier, Kloster Zwiefalten, s. 15 n.; tene. Die Entwicklung, s. 20 n.

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

25

ze swoich prerogatyw i przekaza Zwiefalten pod opiek Stolicy Apostolskiej 1 Opiek t potwierdzi wydany w 1093 r. przywilej papiea Urbana II, ktry gwarantowa konwentowi prawo swobodnego wyboru zarwno opata, jak i wieckiego wjta. W 1122 r. Kalikst II rozszerzy jeszcze zwiefaltesk libertas Romana, zatwierdzajc prawo konwentu do odwoania niegodnego wjta i zezwalajc na grzebanie na terenie klasztoru osb wieckich. Przynaleno do hirsaugijskiego nurtu reformy wizaa si jednak nie tylko z walk o klasztorn libertas. Towarzyszyo jej take denie do udoskonalenia dotychczasowej organizacji ycia monastycznego i podporzdkowania go szczegowym, sformuowanym przez Wilhelma z Hirsau przepisom 12 . Jedn z innowacji byo wprowadzenie w mury klasztorw braci wieckich konwersw, ktrzy j a k to ju wspomniano wsptworzyli rwnie pierwszy konwent zwiefalteski. W pierwszym pwieczu swego istnienia, w dobie ponad czterdziestoletnich rzdw opata Ulryka Zwiefalten przeyo okres wspaniaego rozkwitu. W cigu dwudziestu lat wzniesiono gwn wityni klasztoru: trjnawow, kolumnow bazylik pw. Marii Panny, konsekrowan w 1109 r. Wczeniej jeszcze, okoo 1100 r., powsta w Zwiefalten rwnie konwent eski, zaopatrzony nastpnie we wasny powicony w 1141 r. (i powtrnie w 1156) koci pw. Marii Panny i w. Jana Chrzciciela. W 1138 r. klasztor otoczono murem 13 . Wyrazem szybkiego rozwoju opactwa bya rosnca liczebno konwentu. W 1138 r. w jego skad wchodzio 70 mnichw, 130 konwersw i 62 mniszki, przy czym lista zmarych do tego czasu zwiefalteczykw obejmowaa z gr 300 osb 14 . Cz swoich czonkw konwent zwiefalteski wysa w tym okresie do obsadzenia klasztorw w Neresheim i Kladrubach 15 . Miar uznania, jakim Zwiefalten cieszyo si wrd wspczesnych, byy bogate nadania na jego rzecz. Posiadoci ziemskie klasztoru w 1139 r. sigay okoo 800 anw, a skarbiec zwiefalteski niejednokrotnie dowiadcza ask hojnych dobrodziejw 16 . Dla wieckich monowadcw teren sanktuarium sta si rwnie atrakcyjnym miejscem pochwku. Obok obydwu fundatorw i ich krewnych, w klasztornym kapitularzu spoczli m.in. czonkowie rodu hrabiw Bergu 17 . Zwiefalteski zoty wiek" mia rwnie swj wymiar kulturalny i artystyczny. W pierwszej poowie XII w. okres wspaniaego rozkwitu przeywao aktywne take na polu malarstwa ksikowego skryptorium zwiefalteskie. W szwabskim opactwie powstaway zaginione dzisiaj prace rzebiarskie i zotnicze 18 . U schyku lat trzydzies11 Ortlieb, I, 12-14, s. 56-66 (tu take przywileje). Na temat przywilejw zob. W. Setzier, Kloster Zwiefalten, s. 15 nn.; idem, Die Entwicklung, s. 19-21. 12 Constitutiones Hirsaugienses, wyd. J. Migne, Patrologiae cursus completus, Sris latinu, t. 150, Parisiis 1880, s. 927-1146. 13 Na temat architektonicznej historii Zwiefalten w XII w. zob. R. Halder, op. cit., s. 146-170. 14 Bertold, 50, s. 230; Ortlieb (I. 18, s. 80) przedstawia liczebnos'c konwentu nastpujco: 67 mnichw, 130 konwersw, prawie 40 mniszek. 15 Ortlieb, I, 19, s. 82-86; zob. R. Jooss, Zwiefalten und Kloster Kladrau (Kladruby) in Bhmen, w: 900 Jahre Zwiefalten, s. 49-60. 16 H. Pretsch, Das Ende der Hirsauer Reformbewegung, s. 66, por. mapa na s. 65. W sprawie skarbca klasztornego zob. np. jego inwentarz pira Bertolda, 47, s. 226-228; por. R. Haider, op. cit., s. 160-163; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, passim. 17 Ortlieb, I, 21, s. 92; por. te Bertold, 4, s. 193, oraz R. Halder, op. cit., s. 166. Na temat pochwku Bergw zob. te niej s. 47. 18 W sprawie skryptorium zwiefalteskiego i jego rkopisw zob. H. Hummel, Eine Zwiefalter Bibliotheksgeschichte, w: 900 Jahre Zwiefalten, s. 101-121, zob. szczeglnie s. 104 nn. Por. te Die romanischen Handschriften der Wrttembergischen Landesbibliothek Stuttgart, cz. 1 : Provenienz Zwiefalten, opra. S. von

http://rcin.org.pl

26

Szymon Wieczorek

tych i w pocztkach lat czterdziestych XII w. Zwiefalten, pomimo pierwszych objaww nadcigajcego kryzysu, byo wic wybitnym orodkiem ruchu hirsaugijskiego 19 . Nowoczenie zorganizowane, wyposaone w rozleg libertas opactwo w oczach wspczesnych mogo uchodzi za miejsce wspanialsze od innych, moe nawet prawdziwie wite. W latach trzydziestych XII w. powstay w Zwiefalten wspomniane ju dwie kroniki podstawowe rdo do dziejw klasztoru w pierwszym okresie jego istnienia. Autorem starszej z nich jest mnich zwiefalteski Ortlieb, pniejszy (od 1140) opat Neresheim (zm. 1 VII 1164), ktry spisywanie dziejw klasztoru rozpocz w 1135 r. 20 Wbrew dawniejszym opiniom, w nowszej literaturze przewaa pogld, e zachowany do dzi dwunastowieczny rkopis tego dziea wyszed spod pira samego autora 21 . Poniewa ani ten, ani inne istniejce obecnie rkopisy nie zawieraj kompletnego tekstu starszej kroniki (urywa si on w poowie drugiego z piciu planowanych przez Ortlieba rozdziaw drugiej ksigi), powstaje pytanie, czy kronikarz zdoa doprowadzi sw prac do koca. Twrcy jej ostatniego wydania (Luitpold Wallach, Erich Knig i Karl Otto Mller) skaniali si ku twierdzcej odpowiedzi na to pytanie, uwaajc za prawdopodobne pniejsze zaginicie brakujcych fragmentw 22 . Innego zdania jest Herrad Spilling. Sugeruje ona, e ukoczenie starszej kroniki zwiefalteskiej w zamierzonym przez jej autora ksztacie uniemoliwi drugi kronikarz Bertold, ktry jako kustosz skarbca klasztornego poczu si dotknity zarzutami Ortlieba pod swoim adresem 23 . O ile wspomniani wyej wydawcy kadli zakoczenie pracy przez pierwszego kronikarza na (najpniej) 1137 r., wszystkie pniejsze dopiski przypisujc jego anonimowym kontynuatorom, o tyle Herrad Spilling uwaa wikszo tych dodatkw za dzieo samego Ortlieba 24 . W jej opinii jeszcze w 1141 r., goszczc w Zwiefalten ju jako opat Neresheim, mg on uzupeni sw prac, dodajc m.in. tzw. Translatio manus sancti Stephani (bdzie o tym mowa poniej) 25 . Druga z kronik, Libellus de constructione Zwivildensis monasterii, autorstwa pniejszego opata Zwiefalten (sprawowa ten urzd trzykrotnie w latach 1139-1141,

Handschriften Borries-Schulten mit einem palographisehen Beitrag von H. Spilling (Katalog der illuminierten der Wrttembergischen Landesbibliothek Stuttgart, t. 2: Die romanischem Handschriften), Stuttgart 1987. W sprawie zwiefalteskiej produkcji rzemielniczej zob. R. Haider, op. cit., s. 160-163; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 15 n. 19 Na temat genezy kryzysu zob. H. Pretsch, Geschichte, s. 25; tene, Das Ende der Hirsauer Reformbewegung, passim. 20 Chroniken, s. 1* nn.; W. Wattenbach, F. J. Schmale, Deutschlands Geschichlsquellen im Mittelalter. Vom Tode Kaiser Heinrichs V. bis zum Ende des Interregnum, t. 1, Darmstadt 1976, s. 312-314; F. J. Schmale, Ortlieb von Zwiefalten, w: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, t. 7, Berlin-New York 1987, szp. 56-58. W sprawie daty objcia przez Ortlieba urzdu opata Neresheim zob. H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 6, przyp. 29 i s. 10 n. O rozpoczciu pracy w 1135 r. informuje sam autor: Ortlieb. Praefatio, s. 2, 6; I, 21, s. 96. 21 Chroniken, s. 18* nn. i niedawno z nowym uzasadnieniem: H. Spilling, Palographische Beobachtungen zur Zwiefalter Schrift des 12. Jahrhunderts, w: Die romanischen Handschriften, s. 28-36. 22 Chroniken, s. 3* nn., 19*. Por. Wattenbach-Schmale, op. cit., s. 312 n. 23 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 3 nn. 24 Chroniken, s. 3*, 9*. 14* n. (W 1137 r. rozpocz pisanie swojej kroniki Bertold, korzystajc z dziea poprzednika, ibid., s. 3*, 9*) H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 7, przyp. 33, s. 11, przyp. 54. (Jedyne nie zapisane rk Ortlieba fragmenty rkopisu to zdaniem autorki kopia dokumentu na karcie 1 ' oraz tzw. Translatio duarum virginum"). 25 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 11. Zob. niej s. 42 n.

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

27

1147-1152 oraz 1158-1169) Bertolda, powstaa w gwnej swej czci w latach 1137113826. Jej orygina nie zachowa si. Na podstawie pnych (najstarsza z poowy XVI w.) kopii trudno rozstrzygn o rozmiarach i ksztacie uzupenie, jakie sam autor wprowadzi do swego dziea po ukoczeniu jego pierwotnej redakcji. Wiadomo, e pniejszym dopiskiem jest m.in. przedmowa oraz fragment powicony nadaniom ksinej Salomei, wspomnianym w Translatio manus s. Stephani21. Kronika Bertolda, ktrej autor korzysta niejednokrotnie z pracy swego poprzednika, pomylana zostaa jako jej uzupenienie 28 . Herrad Spilling akcentuje ostatnio czynnik rywalizacji, a nawet otwartego sporu midzy kronikarzami, wskazujc na ukryt w obu dzieach polemik w sprawie skarbca klasztornego 29 . Na kartach obu kronik zwiefalteskich rozrzucone s wcale liczne, cho rnej dugoci wzmianki odnoszce si do Polski. Trzy z nich odnale mona w dziele Ortlieba. W 2 rozdziale jego II ksigi, w zawartym tu spisie nalecych do klasztoru krzyy-relikwiarzy trzeci pozycj zajmuje ozdobiony zotem, srebrem i krysztaami, peen rozmaitych (starannie wyliczonych przez autora) relikwii krzy, ktrego fundatork bya quaedam Bilihilt nomine ducis Boloniorum cubicularia" 30 . Wedug Ortlieba Bilihilt poniosa koszty zwizane z wykonaniem relikwiarza (crucis impendia in auro vel argento dedit"), natomiast jego wyposaeniem w relikwie zajli si zwiefaltescy mnisi 31 . Ten sam krzy zosta rwnie dwukrotnie opisany przez drugiego kronikarza zwiefalteskiego. W 11 rozdziale swojej kroniki Bertold wymienia go wrd innych darw Bilihilt, ktr odmiennie ni Ortlieb nazywa: Salome ductricis pedissequa" 32 . Umieszczony tu krtki opis relikwiarza powtarza si w Bertoldowym inwentarzu skarbca klasztornego (47 rozdzia kroniki) 33 . Na czele tego zestawienia znajduje si analogiczny do Ortliebowego, cho o wiele bardziej zwizy spis krzyyrelikwiarzy klasztornych, a w nim pod numerem trzecim figuruje crux argentea deaurata ingemmata de Bolonia missa". Jest on najprawdopodobniej tosamy z krzyem ofiarowanym przez Bilihilt 34 . O ile na podstawie przekazu Ortlieba mona by sdzi, e relikwiarz wykonano w Zwiefalten z funduszy, a moe wrcz z kruszcu przysanego przez Bilihilt, o tyle obie wzmianki Bertolda sugeruj raczej przysanie gotowego ju krzya z Polski35.

26 Chroniken, s. 7* nn.; L. Wallach, Introduction, w: Berthold of Zwiefalten's Chronicie, s. 155 nn.; Wattenbach-Schmale, op. cit., s. 314 nn.; L. Wallach, Berthold von Zwiefalten, w: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, t. 1, Berlin-New York 1978, szp. 825-827; H. Spilling, Sanctaruin reliquiarum, s. 3-16. 27 Chroniken, s. 9* n.; Berthold of Zwiefalten's Chronicie (Introduction), s. 160; H. Spilling, Sanctaruin reliquiarum, s. 12, przyp. 60. 2ti L. Wallach, Studien zur Chronik Bertholds von Zwiefalten, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige" 51, 1933, s. 83-101, 183-195 (zob. s. 95-101); Chroniken, s. 10* 29 3

H. Spilling, Sanctaruin reliquiarum, s. 2 nn. <> Ortlieb II, 2, s. 114. 31 Ibid.: In medio imaginis eas reliquias COLLOCAVIMUS quas pretiosores AESTIMAVIMUS..." [podkr. S.W.], co oznacza, e sami mnisi zdecydowali o rozmieszczeniu relikwii. 32 Bertold 11, s. 201. 33 Bertold 47, s. 226. 34 L. Wallach, Studien, s. 98, przyp. 16; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 50, przyp. 274. Obecnie krzy ten zajmuje czwart pozycj w spisie, zob. niej, s. 33. 35 H. Spilling (jak w przyp. 34) idc za Bertoldem uwaa, e krzy sporzdzono w Polsce.

http://rcin.org.pl

28

Szymon Wieczorek

Starsza kronika zwiefalteska (w swej obecnej postaci) zawiera rwnie dwa inne, zwizane z Polsk fragmenty, ktrych autorstwo stao si jednak w literaturze przedmiotem kontrowersji. Pierwszy z nich jest nader skromny. W 20 rozdziale I ksigi kroniki na umieszczonej tu licie szlachetnych niewiast-czonki zwiefalteskiego konwentu zapisano m.in. imi Gertrudy, crki Bolesawa ksicia Polakw" i Salomei 36 . Odnotowanie imienia ksiniczki, ktra wstpia do klasztoru dopiero po mierci zmarego 28 X 1138 r. ojca, dowodzi, e spis ten powsta mg najwczeniej w kocu 1138, czy te raczej w pocztkach 1139 r.37 Czy zosta on zapisany przez Ortlieba, nie jest rzecz pewn 38 . Ostatnim a zarazem najcenniejszym dla historii polsko-zwiefalteskich kontaktw fragmentem starszej kroniki jest natomiast tzw. Translatio manus sancti Stephani. Pod tym dodanym pniej tytuem skrywa si dopisana na kocu rkopisu Ortlieba opowie o losach podarowanej Zwiefalten przez Salome rki w. Szczepana i o zakoczonej przewiezieniem tej relikwii do szwabskiego opactwa podry trzech mnichw zwiefalteskich do Polski 39 . Uczestnikami wyprawy byli: Otto ze Steusslingen, brat Gernot oraz pewien mnich-kapan, ktry jak wynika z treci spisa ca Translatio40. Wedug jego sw powrt caej trjki do macierzystego klasztoru nastpi w kalendy kwietniowe, w poniedziaek po niedzieli palmowej 1141 r.41 Ta wanie sprzeczna wewntrznie datacja wyznaczajca terminus post quem powstania dzieka, jak rwnie osoba jego autora s w literaturze przedmiotem sporu. Wspomniani wyej wydawcy kroniki, akceptujc podan dat roczn, wykluczali moliwo spisania opowieci przez kronikarza Ortlieba, ktry bdc od 1140 r. opatem Neresheim, nie mgby uczestniczy w podry. Stosownie do tego odrniali take rk zapisujc Translatio od tej, ktrej dzieem by gwny tekst kroniki 42 . Za Ortliebem jako autorem i przedatowaniem powrotu mnichw na rok 1140 opowiedziaa si natomiast Herrad Spilling, ktrej pogldy przedstawione zostan poniej 43 . Zanim to nastpi, przybliy wypada tre zarwno samej Translatio, jak i pozostaych rde zwiefalteskich. Translatio manus sancti Stephani podzieli mona (chocia nie jest to bynajmniej podzia autorski) na dwie zasadnicze czci. Pierwsza z nich, spisana kunsztown, rymowan proz, wyjania pochodzenie relikwii i jej losy, a do chwili, gdy znalaza si w rkach polskiego ksicia. Poniewa problemy badawcze zwizane z t czci opowieci, dotyczce w szczeglnoci osoby Piotra Wostowica, wykraczaj poza zakres niniejszych rozwaa, jej tre przypomnie wypada poniej jedynie w najwikszym skrcie 44 . Na moliwie szczegowe zreferowanie zasuguje natomiast tak
36 Ortlieb I, 20, s. 88. W tym liczcym ok. 9 osb zestawieniu Gertruda zajmuje trzecie miejsce, po wymienionych razem Adelajdzie i Bercie, crkach Ulryka z Gammertingen i Judyty z Zahringen, wnuczkach hrabiny Adelajdy, o ktrej askawoci dla klasztoru kronika wspomina kilka zda wczeniej. Por. wikszy spis mniszek zwiefalteskich, rwnie z imieniem Gertrudy: Notue Zwifaltenses, MGH SS, t. 24, Hannoverae 1879, s. 830. 37 O tym, e Salomea wysaa crk do klasztoru viduata marito", informuje tzw. Translatio manus s. Stephani (Ortlieb, Additamenta, s. 126). 38 Przeciwko autorstwu Ortlieba: Chroniken, s. 5*; za Ortliebem jako autorem: H. Spilling. Sanctarum reliquiarum, s. 11 przyp. 54 (por. wyej przyp. 24). 39 Ortlieb, Additamenta, s. 124-130. 40 Ibid., s. 128. Autor przedstawia si krtko: me loco sacerdotis comit". 41 Ibid., s. 130. 42 Chroniken, s. 6*, 14*. 43 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 9 nn. Zob. niej s. 42 n. 44 Literatur zestawia S. Trawkowski, Piotr Wlostowic, PSB, t. 26, 1981, s. 358. Zob. J. Bieniak, Polska elita polityczna XII w., cz. 2: Wrda i zgoda, w: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. Zbir studiw, t. 3,

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

29

wana dla historii stosunkw polsko-zwiefalteskich druga cz dzieka, opisujca okolicznoci i przebieg podry trzech zwiefalteczykw do Polski i z powrotem. Rk w. Szczepana autor Translatio wywodzi z Bizancjum. Std, za spraw mariau w pocztkach XII w., trafi miaa na Ru, a nastpnie do Polski, gdzie jej nowym wacicielem zosta ditissimus Boloniorum princeps nomine Patricius" (czyli Piotr Wostowic). Losom tego monowadcy powicono w Translatio wiele uwagi. Przedstawiono rwnie okolicznoci, w jakich Piotr wymieni posiadan relikwi z ksiciem Bolesawem, uzyskujc w zamian nadanie klasztorowi wrocawskiemu liczcej ponad 5 tysicy anw posiadoci Rotskin" 45 . Autor Translatio zapewnia, e ksi bardzo skrupulatnie sprawdzi autentyczno rki pierwszego mczennika 46 . Fakt, i przechowywa j bez kosztownego relikwiarza, a nawet bez stosownego dokumentu, wynika mia jedynie z obawy przed kradzie i przekonania o niezrwnanej wartoci witego skarbu. O Krzywoustym mwi si zreszt w Translatio bardzo pochlebnie. Wspomniano tu m.in. jego zwycistwa oraz hojno wzgldem Kocioa, ktrej w najwikszym stopniu dowiadczy miao wanie Zwiefalten. Zastanawia moe jedynie zaczerpnite z Biblii okrelenie towarzyszce informacji o mierci ksicia. Stwierdzenie, jakoby niemody przecie Bolesaw zmar in dimidio dierum suorum", wydaje si stanowi co wicej ni tylko erudycyjny wtrt i wynik refleksji autora nad przemijaniem wiata 47 . Jest to zapewne odbicie wraenia, jakie (by moe niespodziewana) mier ksicia wywara na wspczesnych. By moe piszcy te sowa mnich zwiefalteski stara si zwrci uwag czytelnika na sprawy, ktrych Krzywousty nie zdoa przed mierci doprowadzi do koca 48 . Stwierdzenie autora Translatio zdaje si w kadym razie korespondowa z treci znanego skdind, rodzcego niepokj o pomiertne losy ksicia, sennego widzenia ksinej Salomei 49 . Odnotowawszy mier Bolesawa i jej dat dzienn, autor Translatio opowiada nastpnie, jak wdowa po nim, Salomea, wysaa do Zwiefalten cum magnis munerobus" swoj crk Gertrud. Dalszy cig opowieci (wspomniana wyej druga cz dzieka) koncentruje si na jednym ju tylko epizodzie: zakoczonej przewiezieniem rki w. Szczepana do Szwabii wyprawie trzech zwiefalteczykw do Polski. Oto paucos annos" po odjedzie Gertrudy Salomea przysaa do Zwiefalten posaca z prob o przybycie do Polski Ottona ze Steusslingen, ktrego zwyka nazywa

Warszawa 1985, s. 53 nn.; idem, Polsku elita polityczna XII w., cz. 3 A: Arbitrzy ksit krg rodzinny Piotra Wostowica, w: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. Zbir studiw, t. 4, Warszawa 1990, s. 13-48; L. Kajzer, Jeszcze o 70 kocioach fundacji Piotra Wostowica (Uwagi na marginesie studium Janusza Bieniaka), Kwart. HKM" 39, 1991, s. 177-185. 45 Wydawcy podkrelaj prawidowo takiego wanie odczytania nazwy miejscowej, cho nie wykluczaj pomyki pisarza. Jako moliw identyfikacj proponuj: Rosdzin-Schoppinitz", Chroniken, s. 311. W literaturze polskiej miejscowo t uwaa si najczciej za Kostomoty. Zob. np. Codex diplomaticus nec non episnlaris Silesiae, wyd. K. Maleczyski, t. 1, Wrocaw 1956, nr 25, przyp. 9, s. 61 n. J. Bieniak, Polska elita, cz. 3 A, s. 37, przyp. 119 uwaa, e chodzi tu o znan skdind Crescenic" (zob. Codex diplomaticus nec non episnlaris Silesiae. 1, nr 25, s. 63), ktr Maleczyski utosamia wczeniej z Opatowem, ibid., s. 63, przyp. 20. Byby wic Rotskin" Opatowem? 46 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 11, przyp. 54 informuje, e zdanie to autor Translatio dopisa na rrarginesie. 47 Ortlieb, Additamenta, s. 126: tandem in dimidio dierum suorum isdem dux morte compellente viam ingressus est patrm suorum...". Por. Ps 101, 25; l 38, 10; Jr 17, 11 (U Jeremiasza mier w poowie dni" jest kar za grzechy). 48 M.in. za t cenn wskazwk autor dzikuje Profesorowi Aleksandrowi Gieysztorowi. 49 Zob. niej s. 50.

http://rcin.org.pl

30

Szymon Wieczorek

mistrzem (magister) oraz innego mnicha-kapana. Po wielu trudach podry tene Otto, brat Gernod, a take autor Translatio jako kapan przybyli w czasie adwentu do ksinej. Znaleli j in opidulo paginensi", gdzie zostali godnie przyjci 50 . Pewnego dnia, w okresie gdy podrowali wraz z ni, mieszkajc inore Numidarum", na zmian w chatach i namiotach, Salomea rozkazaa im zamkn si wraz z jej dworzaninem (cubicularius) w kociele w Maogoszczy. Uczynili tak, jak twierdzi autor, nie bez strachu przed barbarzycami 51 . Tam te w zaufany czowiek otworzy przed nimi nalece do ksinej skrzynie z relikwiami i pozwoli wybra te spord witych szcztkw, ktre uznaj za wspanialsze. Wybranymi relikwiami w liczbie 80 lub wicej mnisi napenili niema skrzynk 52 . Pniej, gdy otrzymali ju pozwolenie na wyjazd, ksina wezwaa swoich synw, ksit Bolesawa i Mieszka wraz z maonkami na zjazd do czycy, aby tu razem z pierwszymi osobami krlestwa zadecydowa o przyszych losach swojej crki Agnieszki. Rozwaono dwie moliwoci: wydanie ksiniczki za m, lub wysanie jej do Zwiefalten. O wyborze pierwszej moliwoci przesdziy wzgldy polityczne: z obawy przed Wadysawem, causa foederis" postanowiono zarczy trzyletni ksiniczk z synem krla" Rusi 53 . Jeszcze w czasie trwania zjazdu Salomea podarowaa mnichom najwspanialsz relikwi: rk w. Szczepana. W Translatio szczegowo j opisano, odnotowujc brak kciuka i fakt, e wobec zniszczenia ciaa skra przylegaa bezporednio do koci. Ksina obdarowaa mnichw rwnie wspomnian szkatu pen relikwii oraz innymi darami o wartoci ponad 200 grzywien srebra, ktrych omwienie autor odoy na pniej.

50 H. Spilling Sanctarum reliquiarum, s. 9, przyp. 46 podaje, e wbrew mylnej informacji wydawcw sowo paginensi" (co dotyczy wszystkich nazw miejscowych) zapisano w rkopisie z maej litery. Wydiwcy kroniki tumaczyli j e jako przymiotnik: lndlichen" ( Chroniken , s. 128). W literaturze polskiej podobne tumaczenie zaproponowa A. Przedziecki, op. cit., s. 65 i przyp. 3, wskazujc na moliwo emendacji na paganensis", pniej jednak zdecydowanie przeway pogld, i chodzi tu o nazw miejscow: Pajczno, zob np. K. Maleczyski, recenzja z prac G. Labudy (jak w przyp. 2), s. 108; S. Zajczkowski, Dawne ziemie, s. 200, 208; S. Zajczkowski, S. M. Zajczkowski, Materiay do sownika geograficzjio-liistoiycznego dawnych ziem czyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 2, d 1970, s. 24 n. (tu rwnie dawniejsza literatura). Mimo e w dostpnych sownikach (Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, t. 6, Graz 1954; J. F. Niermeyer, Mediae latinitatis lexicon minus, fasc. 8, Leiden 1960) przymiotnik paginensis" nie figuruje, problem nie wydaje si rozstrzygnity. Trzy z czterech przywoanych polskich nazw miejscowych autor Translatio wprowadza ze stosownym wyjanieniem, np. loci qui dicitur Malgostus", praedio nomine Rotskin". Jedyny wyjtek (poza ewentualnie Pajcznem) to przymiotnikowe przywoanie Wrocawia: Bretizlavense coenobium", Ortlieb, Additamenta, s. 126, 128. Czy w wypadku nieduego Pajczna autor nie uprzedziby czytelnika, w podobny spcsb, e ma do czynienia z nazw miejscow? W 1155 r. Pajczno wystpuje jako Pagenchno" (zob. S. Zajczkowski, S. M. Zajczkowski, op. cit., s. 24), a wic w formie zdecydowanie bliszej autentycznej nazwie ni paginensi". 51 S. Zajczkowski, Dawne ziemie, s. 208 n uwaa owych barbarzycw za ludzi Wadysawa w ogle (wskazuje, e wracajc do Niemiec poselstwo okra musiao tereny barbarzyskie"), polemizujc z pogldami K. Maleczyskiego, ktry dopuszcza odnoszenie tej wzmianki do posikujcych Wadysawa oddziaw ruskich, K. Maleczyski, recenzja z prac G. Labudy (jak przyp. 2), s. 110. H. owmiaski, Pocztki Polsci, t. 6, cz. 1, Warszawa 1985, s. 148, przyp. 271, opowiada si za Poowcami, co jednak nie tumaczy chyba owego omijania" barbarzycw w drodze powrotnej, Ortlieb, Additamenta, s. 130: post muks barbarorum circuiius", trzeba by bowiem przyj, e Poowcy grasowali bezkarnie praktycznie po caym kraju. 52 Bertold 11, s. 200, pisze o 90 relikwiach. 53 Mem Agnieszki zosta pniej Mcisaw Izjasawowicz (wielki ks. kijowski w I. 1167-1169) zob. K. Jasiski, op. cit., s. 262 n. Osoba j e j narzeczonego, o ktrym mylano na zjedzie czyckim, wzbudzia jednak spory. Ostatnio J. Bieniak, Obz. obrocw statutu Bolesawa Krzywoustego, w: Genealogia. Polsku elita polityczna w wiekach rednich na tle porwnawczym, Toru 1993, s. 17-33, zob. s. 21 na nowo uzasadnia tez, e ksiniczk swatano wwczas nie z Monomachowiczem, lecz z synem wielkiego ksicia kijowskiego Wsiewooda II. Autor ten referuje krtko oba stanowiska w tej sprawie i przywouje dawniejsz literatur .

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

31

W drodze powrotnej zakonnicy znw natknli si na barbarzycw. Post multos barbarorum circuitus" dotarli jednak do Saksonii, a nastpnie poprzez wschodni Frankoni, z pomoc biskupa wrzburskiego i Fryderyka modszego ksicia Szwabii, powrcili do macierzystego klasztoru54. Przybyli tu w komplecie, nie uroniwszy nic ze swych skarbw, MCXLI dominicae incarnationis anno, Kai. Aprilis... feria secunda post Palmas". Cennym rdem do bada nad dziejami kontaktw dworu polskiego z Zwiefalten jest rwnie kilka rnej dugoci wzmianek drugiej kroniki klasztornej. Nadaniom polskiej pary ksicej powicona jest wiksza cz jej rozdziau l l 5 5 . Jak ju wspomniano, w swym obecnym ksztacie zawiera on co najmniej jeden fragment dopisany do kroniki ju po sporzdzeniu jej pierwotnej redakcji, a mianowicie ustp na temat darw przysanych przez Salome wraz z rk w. Szczepana. Przy wpisywaniu tego uzupenienia Bertold wykorzysta zreszt znan mu najwyraniej Translatio manus sancti Stephani56. Zrealizowa tym samym nie spenion, jak si wydaje, zapowied jej autora, obiecujcego pniejsze opisanie reszty podarkw. Spis darw Bolesawa i Salomei jest fragmentem zestawienia obejmujcego donacje dokonane na rzecz Zwiefalten przez kolejnych przedstawicieli rodu hrabiw Bergu lub te osoby w rny sposb z nimi zwizane 57 . Bertold wylicza wic na pocztku ziemskie nadania Henryka (I) z Bergu i jego synw: Henryka (II) i Rapota. Potem przechodzi do darw zoonych przez trzy hrabianki (crki Henryka starszego): Rychez ksin czesk, Zofi ksin Moraw i Salome ksin Polski oraz ich maonkw (Wadysawa I czeskiego i Bolesawa Krzywoustego). Zaznacza ju na wstpie, e nie wszystkie z tych darw dotary do Zwiefalten i e jego opis nie jest kompletny 58 . Wyliczywszy wic najpierw rzeczowe dary Wadysawa czeskiego i Rychezy: 20 jedwabnych palliw, rne dary o wartoci ponad 30 grzywien, wac 7 grzywien srebrn czar, a potem Zofii: chorgiew kocieln (vexillum), bia dalmatyk, 12 palliw, 7 grzywien srebra, skrzynk z koci soniowej i inne liczne, przypomina o refektarzu i dormitorium konwersw zwiefalteskich, ktre te dwie siostry wasnym kosztem wzniosy i wyposayy. Z darw Bolesawa Krzywoustego Bertold opisuje bliej jedynie czarn, wyszywan w biae woy kap, o reszcie mwi oglnie: w zocie, srebrze, palliach, a szczeglnie w licznych rzeczach z cennych futer ponad 70 grzywien. Dokadniej przedstawia natomiast dary ksinej Salomei. Ich lista dzieli si na dwie czci, z ktrych druga, dusza, dotyczy wycznie darw przesanych za porednictwem Ottona ze Steusslingen i jego towarzyszy. Dary ksinej, ktre zapewne wczeniej dotary do Zwiefalten, s nastpujce: zota stua, dwie jedwabne alby, srebrny dzban o wadze ponad 4 grzywien, skrzynka z koci soniowej ze zoceniami, czerwony

54

Bertold 11, s. 200 n. L. Wallach, Studien, s. 99. Bertold, 10-11, s. 199 nn. 58 Bertold 10, s. 199: Multa [bnficia] neglegentiae nostrae causa, quoniam propter longa terrarum spatia qui deferrent ad nos non habuimus, nimis invitae [sorores] retinuerunt". L. Wallach widzi tu aluzj do darw Salomei, ktre pozostay w Polsce, Berthold of Zwiefalten 's Chronicie, s. 237. Jeli te ostatnie ksina ofiarowaa dopiero trjce zwiefalteczykw (zob. niej przyp. 63), a obserwacja Wallacha jest trafna, powysze zdanie mogoby wskazywa na pewne zmiany redakcyjne dokonane przez autora kroniki w tym miejscu.

Szwabii s. 313. 55 5* 57

Postacie, o ktrych mowa, to: bp wrzburski Embriko z Leiningen (zm. 1146) i Fryderyk modszy ks. (od 1105, zm. 1147). Mnichom pomg take Konrad z Wettin, Ortlieb, Additamenta, s. 130; Chroniken,

http://rcin.org.pl

32

Szymon Wieczorek

paszcz ksinej ze zotymi haftami przeznaczony na kap, inny paszcz cay przetykany zotem, z wielkim zotym haftem wok i czerwon lamwk poniej, wyszywany w zote gwiazdy, przeznaczony na ornat, wreszcie 3 zasony: jedna z jedwabn lamwk, druga wyszywana w biae lwy, trzecia czerwona, w biae licie. Dalej wyliczono dary, ktre przywiozo ze sob trzech zwiefalteskich wysannikw. Kronikarz zaznacza, e nastpio to w czasie, gdy on wanie sprawowa urzd opata. T list otwieraj wite relikwie: rka pierwszego mczennika Szczepana ze skr, ciaem i paznokciami, z wyjtkiem kciuka, oraz 90 innych relikwii, z ktrych Bertold imiennie identyfikuje duy fragment Krzya witego, zb w. Jana Chrzciciela, zb w. Pankracego, zb w. Cecylii, kropl krwi Paskiej (de sanguine Domini"), kropl mleka Marii Panny (de lacte s. Mariae") i fragment acucha w. Piotra. Potem nastpuje nie koczca si lista darw rzeczowych: 100 funtw srebra, ornat ze zotym haftem, zoty krzy o wadze ponad 4 grzywien 59 , kielich srebrny, pozacany, dzban srebrny, pozacany, o wadze niemal 6 grzywien, stua ozdobiona zotem z manipularzem, pas 60 , dalmatyka w caoci utkana ze zota, o wartoci co najmniej 50 grzywien, tunicella czarna ozdobiona zotem 61 , obrus czy te chusta utkana ze zota 62 (dwie ostatnie o wartoci 20 grzywien), jedwabna zasona, skrzynka z koci soniowej, przepikny kryszta, trzy konie, dwie uncje zota, dwa futra: jedno szare i jedno z gronostajw, mitra biskupia z rkawiczkami 63 , nadto 4 grzywny (srebra?), trzy pallia i inne mniejsze podarki. Kronikarz wspomina take o darach, ktrych nie zdoano wywie z Polski. Byy to m.in.: wielki, spisany zotem psaterz, oraz zasona i kobierzec tak wielkie, e dwa konie z trudem mogyby je udwign 64 . Piszc o darach ofiarowanych Zwiefalten przez trzy ksine, hrabianki Bergu, Bertold wymienia zote korony, naczynia zote, srebrne, krysztaowe i z koci soniowej, klejnoty, i szaty z jedwabiu 65 . Wikszo z tych darw wykorzystano, jak pisze,
Bertold 11, s. 200: crucem auream plus quam quatuor marcas auri pondus habentem", zob. niej s. 33. Bertold 11, s. 200: perpendiculum vel cingulum". Okrelenie: cinguluin" (pas, cz stroju liturgicznego, zob. J. Braun, Die liturgische Gewandung im Occident und Orient nach Ursprung und Entwicklung, Verwendung und Symbolik, Freiburg i. B. 1907, s. 101 nn.) tumaczy, co autor mia na myli, perpendiculum" (Du Cange, op. cit., t. 6, s. 279) to uchwyt, acuch do zawieszania. Twrcy starszego wydania kroniki s zdania, e by to pas z wisiorkiem, Chroniken, s. 177: ein Grtel mit Gehnge". 61 Bertold 11, s. 201: subtile czyli tunicella strj liturgiczny subdiakona, zob. J. Braun, Die liturgische Gewandung, s. 247 nn., 287. 62 Bertold 11, s. 201: mappulam vel fanonem" jako obrus lub serwetk tumaczy Sownik aciny redniowiecznej w Polsce, t. 4, pod red. M. Plezi, Wrocaw i in. 1975-1977, szp. 69, odnoszc si bezporednio do tego przykadu, tak te brzmi tumaczenie w starszej edycji, Chroniken, s. 177, przy czym vel" przeoono jako und". Odmiennego zdania jest L. Wallach, Berthold of Zwiefalten s Chronicie, s. 246, ktry uwaa ten przedmiot za chorgiew kocieln. 63 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 45, przyp. 242, komentujc ten podarunek (sam w sobie w Zwiefalten nie przydatny) wskazuje, e cz darw moga by ofiarowana jako (atwy do spienienia) nonik kapitau. 64 Bertold 11, s. 201. Wzmianka o darach, ktre do Zwiefalten nie dotary, znajduje si na kocu listy upominkw przywiezionych przez trzech zwiefalteczykw: Haec omnia ad nos usque per multa terrarum spatia salva ... venerunt nonnulla vero id est unum psalterium ... cum aliis rebus quae adhuc silentio sunt tegendae remanserunt". Poniewa jednak nie jest znany dokadny zakres dokonanej pzez Bertolda interpolacji, nie ma pewnoci, czy owe zbyt cikie do zabrania podarunki Salomea chciaa wrczy Ottonowi ze Steusslingen i jego towarzyszom, czy te chodzi tu o jakie wczeniejsze donacje, odnotowane ju w pierwotnej redakcji kroniki. Pierwsza ewentualno wydaje si bardziej prawdopodobna. Swobod dysponowania owym zotym kodeksem ksina uzyskaa zapewne dopiero po mierci ma. Wiedzc ju wczeniej o tak hojnych nadaniach, trjka zwiefalteczykw mogaby si chyba lepiej przygotowa do ich transportu. 65 Bertold 11, s. 201. Nie naley na tej podstawie domyla si wrd darw hrabianek np. zotych koron, odnone bowiem zdanie, jak wskazuje L. Wallach, Berthold of Zwiefalten's Chronicie, s. 201 skonstruowane
60 59

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

33

na wyywienie i odzie dla braci, odnowienie starych i wzniesienie nowych budowli oraz na inne potrzeby. Na kocu tego 11 rozdziau kroniki, ju po opisaniu darw ofiarowanych Zwiefalten przez rne osoby z Czech (biskupa praskiego Meginharda, Czeszk Sextibran i opata Kladrub Wizimanna, nb. mnicha zwiefalteskiego), Bertold wylicza take dary przysane przez wspomnian ju Bilihilt z Polski66. S to: opisany wyej krzy, chorgiew, 2 kielichy, ornat, stua, alba oraz inne nie wymienione z nazwy. Pozostae odnoszce si do Polski wzmianki drugiej kroniki s do lakoniczne, dostarczaj jednak nowych, interesujcych informacji. Koczc sw opowie o Bertoldzie modszym ze Sperberseck i wielu darach zoonych przeze w Zwiefalten, kronikarz wymienia pochodzcy z jego fundacji, przenony, dedykowany otarz, ozdobiony zotem i srebrem, ktry j a k pisze opat Ulryk posa ksiciu Bolesawowi do Polski 67 . W rozdziale 30 kronikarz odnotowuje fakt nabycia przez ksin Salome, oczywicie z przeznaczeniem dla Zwiefalten, dwch anw w miejscowoci Geisingen (Gisingin") 68 . Natomiast w rozdziale 47 znalaz si wspomniany ju spis nalecych do klasztoru krzyy-relikwiarzy zawierajcy dwa krzye z Polski: znajdujcy si na drugim miejscu crux aurea a Salome de Bolonia missa" oraz oznaczony numerem 3", ale stanowicy obecnie czwart pozycj zestawienia, omwiony ju wyej krzy Bilihilt69. Krzy Salomei wydaje si by najprawdopodobniej tosamy z tym, ktry Bertold opisuje wczeniej wrd darw ksinej przywiezionych przez zwiefalteskie poselstwo, chocia moliwe jest take, i chodzi tu o jeden z przedmiotw dostarczonych do Zwiefalten przez ksiniczk Gertrud 70 . Na to, e dar ten dotar do Szwabii ju po spisaniu Bertoldowego inwentarza, wskazuje naruszenie jego pierwotnej numeracji (krzy oznaczony jako trzeci jest obecnie czwarty itd.). Krzy Salomei zosta tu wic dopisany jako pniejsze uzupenienie, przy czym burzc ustalony wczeniej porzdek, kronikarz mg kierowa si wartoci przedmiotu 71 . Zdaniem Herrad Spilling brak informacji o relikwiach, jakie krzy w zawiera, moe oznacza, e chodzio o relikwiarz Krzya witego 72 . Sam spis krzyy jest czci szerszego, zawartego w 47 rozdziale kroniki inwentarza zwiefalteskiego skarbca, z okresu, gdy Bertold by kustoszem klasztoru 73 . Pod niejedn wymienion tu pozycj kry si mog wyliczone ju wczeniej dary z Polski. Niestety, spis nie podaje adnych wskazwek w tym wzgldzie.

zostao przy uyciu biblijnych odwoa, por. I Mach., 4, 57. Za znaczc uzna trzeba natomiast obfito tkanin, ktra wystpuje rwnie w skarbcu katedry krakowskiej, zob. L. Kalinowski, Najstarsze inwentarze skarbca katedry krakowskiej jaki) rdo do dziejw historii sztuki w Polsce, w: Cultus et cognitio, Studia z dziejw redniowiecznej kultury. Warszawa 1976, s. 217-231. fifi Bertold W, s. 201. Bertold 17, s. 207. 68 Bertold 30, s. 214. 69 Bertold 47, s. 226, por. wyej s. 27. 70 Na t drug moliwo zwrcia uwag H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 12, przyp. 60, s. 50, przyp. 270. Identyfikacja obu krzyy, ktr zaproponowa L. Wallach, Studien, s. 101, wydaje si jednak rozwizaniem najprostszym. 71 Zob. Berthold of Zwiefalten's Chronicie (Introduction), s. 160. W sprawie kryteriw rzdzcych kolejnoci przedmiotw w inwentarzach zob. H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 51. 72 Ibid., s. 50, przyp. 270. 73 Bertold Al, s. 226 nn. Bertold by kustoszem w momencie rozpoczynania pracy nad kronik (1137 r.), zob. Berthold of Zwiefalten's Chronicie (Introduction), s. 157, 160; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 3 i przyp. 14.

http://rcin.org.pl

34

Szymon Wieczorek

Przedstawiony powyej przegld dotyczcych Polski wzmianek obu kronik zwiefalteskich uzupeniaj informacje klasztornego nekrologu 74 . Imi Bolesawa rka z pierwszej poowy XII w. wpisaa pod 28 padziernika do trzeciej, zastrzeonej w zasadzie dla osb duchownych spoza konwentu szpalty obituarza 75 . Nie omieszkano poda tytuu zmarego (dux Boloniorum") oraz instrukcji w sprawie sposobu obchodzenia jego aniwersarza: 5 lumina cum caritate". Ju tylko ta ostatnia wskazwka dowodzi, e ksicia polskiego zaliczono w poczet najwikszych dobrodziejw klasztoru. Zapalajc pi wiate i spoywajc w refektarzu obfit Caritas", konwent wspomina m.in. dni mierci swych opatw i fundatorw 76 . Jeszcze wspanialej uhonorowano w zwiefalteskim nekrologu ksin Salome. Jej imi wpisano zupenie wyjtkowo do pierwszej, zastrzeonej wycznie dla opatw i mnichw zwiefalteskich szpalty obituarza 77 . Pocztkowe sowa notatki umieszczonej pod dniem jej mierci (27 VII) nie zachoway si. Jaka szesnastowieczna rka wpisaa na razurze: Anno 1144 Salome ducissa Bolonie ob." 78 Dopiero dalej cignie si, cho uszkodzony, tekst pierwotnego, pochodzcego z pierwszej poowy XII w. zapisu: [que mater Zwijvildensis congregationis debito dici poterit ex innumerabilibus be[ne]ficiis que nobis impendit" 79 . Autor pisze te o posiadoci Justingin", nabytej za pienidze ksinej, i o zaoonej (plantata") z jej funduszy winnicy w Maienfeld (Lupi[n]ensis"). Dochody z tych woci suy miay do finansowania owych caritates" wydawanych mnichom w dniach, w ktrych przypaday rocznice mierci ksinej i jej ma 80 . Roczn dat mierci Salomei (1144) odnotowano pniej w modszej, sporzdzonej w kocu XII w. redakcji rocznikw klasztornych 81 . Do nekrologu zwiefalteskiego wpisano rwnie imiona innych osb z Polski. Przed poow XII w. umieszczono tu komemoracje dwch zmarych modo synw Bolesawa i Salomei: Leszka (Liztek 1. Bolonie", 26 VIII) i Kazimierza (Kazimir 1. Bolonie", 19 X) 82 . Okoo poowy tego stulecia pod dniem 17 kwietnia zanotowano opatrzone adnotacj 1. [aica] imi pewnej Bilihilt, by moe j a k sdzono w Zwiefalten w XVII w. tosamej z ow Bilihilt z Polski, ktra tak wiele ofiarowaa klasztorowi 83 . W modszym nekrologu zwiefalteskim odnoszcy si niewtpliwie do
Necrologium Zwifaltense, MGH, Necrologia Germaniae, t. 1, Berolini 1888, s. 240-268 (cyt. dalej: Nec. Zwief.). Jest to edycja kompilowana, obejmujca m.in. wpisy najstarszego, dwunastowiecznego nekrologu zwiefalteskiego oraz jego wzbogaconej kopii powstaej na przeomie XII i XIII w. Wydanie pozwala odrni wpisy sprzed 1150 r. od pniejszych, nie pozwala jednak na dokadniejsze okrelenie chronologii wpisw dokonanych w drugiej poowie XII i pierwszej wierci XIII w. Zob. wstp wydawcy: ibid., s. 240 nn.; Die romanischen Handschriften, nr 25, s. 50-52; nr 73, s. 120-122 (por. te il. 47-50); H. Spilling, Reinhard von Munderkingen als Schreiber und Lehrer, w: 900 Jahre Zwiefalten, s. 73 nn. 75 Nec. Zwief, s. 263; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 25. 76 Ortlieb I, 17, s. 76. 77 Nec. Zwief, s. 256 n.; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 25. 78 Nec. Zwief, s. 256. 79 Ibid., nawiasy kwadratowe wskazuj na miejsca uszkodzone, wydawca musia mie jednak podstawy do takiej ich rekonstrukcji. Akceptuje j H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 25. 80 Nec. Zwief, s. 256 n. W wypadku winnicy w Maienfeld (w Szwajcarii, por. 900 Jahre Zwiefalten, mapa na s. 65) okrelenie plantata" nie musi chyba oznacza aktu kupna, lecz tylko wzicie pod upraw, zaoenie. Winnic w tej miejscowoci nada klasztorowi hr. Liutold, zob. Ortlieb I, 5, s. 26-28. 81 Annales Zwiefaltenses (Maiores), MGH SS, t. 10, Hannoverae 1872, s. 56. Jako dat ich spisania H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 43 podaje: ok. 1196 r. 82 Nec. Zwief, s. 259, 263; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 25 i przyp. 140 (oba wpisy znajduj si w trzeciej szpalcie nekrologu); K. Jasiski, op. cit., s. 209 n., 219-223. 83 Nec. Zwief, s. 252; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 50, przyp. 21A (Bilihilt wpisano do czwartej, przeznaczonej dla wieckich dobrodziejw szpalty, zob. ibid., s. 25, przyp. 139 i 140).
74

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

35

owej polskiej" Bilihilt dopisek, wskazujcy na jej pochodzenie (de Bolanie") i dary (dedit nobis crucem argenteam et alia multa"), powizano mylnie z imieniem zmarej 21 kwietnia (przed 1150) Saztobrany najpewniej identycznej ze wspomnian przez Bertolda Czeszk Sextibran 84 . Imi mniszki zwiefalteskiej Gertrudy, crki Bolesawa i Salomei, o ktrej skdind wiadomo, e zmara w 1160 r., odnale mona w klasztornym obituarzu pod dniem 7 maja 85 . Natomiast pod dat 16 lutego odnotowano w Zwiefalten w trzeciej wierci XII w. mier niejakiego Leoparda, mnicha tutejszego konwentu, do ktrego komemoracji w modszym nekrologu zwiefalteskim dodano objanienie: iste fuit capellanus ducis Bolezlai, hic sculpsit nobis plenaria et maiorem crucem in Paraseue" 86 . Z okresu po poowie XII w. pochodzi wreszcie wpis odnoszcy si do nieznanej bliej konwerski zwiefalteskiej, okrelonej jako Adelheit Bolanie" (zm. 20 czerwca) 87 . Obok waciwego obituarza klasztornego istnieje inny jeszcze, w szczeglny sposb zwizany z Polsk nekrolog, powstay j a k wolno mniema rwnie w Zwiefalten. Skada si na 25 imion dopisanych w XII w. do kalendarza w synnym Psaterzu Egberta88. Wielokrotnie przywoywane w literaturze dzieje tego zabytku to temat sam w sobie fascynujcy, zbyt obszerny zarazem, by przedstawi go w tym miejscu w caej okazaoci 89 . Sporzdzony w kocu X w. z fundacji arcybiskupa Egberta dla katedry trewirskiej iluminowany psaterz (wczenie wzbogacony o trzy krtsze teksty uyteczne dla duchowiestwa) dosta si nastpnie (zapewne w pocztkach
Nec. Zwief, s. 250; Bertold of Zwiefalten's Chronicie (Introduction), s. 174. Por. wyej s. 33. Nec. Zwief, s. 251; K. Jasiski, op. cit., s. 246. 86 Nec. Zwief, s. 245: gdzie wpis datowany jest na pierwsz poow XII w.; odmiennie: H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 16 n. Zob. te niej s. 52 n. 87 Nec. Zwief, s. 254. Forma Bolanie" zamiast Bolonie" wystpuje we wspomnianym mylnym dopisku, odnoszcym si do Bilihilt (zob. przyp. 84). Nic bliszego o tej postaci nie da si powiedzie. 88 Do wlas'ciwego wyodrbnienia owego dwunastowiecznego obituarza posuyy edycje: H. Sauerland, A. Haseloff, Der Psalter Erzbischof Egberts von Trier. Codex Gertrudianus in Cividale, Trier 1901 (wydanie kalendarza i nekrologu s. 37-42) oraz Manuscriptum Gertrudae filiae Mesconis II Rgis Poloniae cura V. Meysztowicz editum, Antemurale" 2, 1955 (Romae), s. 103-157 (edycja kalendarza i nekrologu s. 117-122), a take dwie recenzje z tego ostatniego wydania pira Z. Kozowskiej-Budkowej: Nasza Przeszo" 6, 1957, s. 379-384; St. rd." 3, 1958, s. 271-273. Por. te odbiegajcy niekiedy od ww. wyda odczyt wpisw nekrologicznych autorstwa S. Severjanova, Codex Gertrudianus, Sbornik' Otdelenija Jazyka i Slovesnosti Rossijskoj Akademii Nauk" 99, N 4, Piotrogrd 1922 (zob. s. 120 n.). Spord cznie 27 not obituarnych znajdujcych si obecnie na kartach kalendarza dwie (22 VIII: o. Zul", 16 IX: o. Demetrius infans" cyt. za H. Sauerland, op. cit., s. 40, 41) s starsze od pozostaych i nie nale do nekrologu dopisanego ok. poowy XII w., zob. Z. Kozowska-Budkowa, rec., St. rd.", s. 273. Obituarz o domniemanej zwiefalteskiej proweniencji liczy zatem 25 imion. Zarwno H. Sauerland, jak i W. Meysztowicz sygnalizowali w swych wydaniach, e rka zapisujca ten ostatni dodaa do kalendarza rwnie niektre wita, ale wskazwki te w wikszoci odrzucia Z. Kozowska-Budkowa, rec., Nasza Przeszo", s. 382. Badaczka ta nie odniosa si co prawda wprost do hipotezy H. Sauerlanda (op. cit., s. 31, 40), ktry za dopisek tej samej rki uzna wito In Pannonia Stephani rgis et confessoris" (19 VIII), ale te nie sprzeciwia si poprawce dokonanej w tym miejscu przez Meysztowicza, ktry dodatek ten uzna za dzieo Gertrudy Mieszkwny, Manuscriptum Gertrudae, s. 109, 120. Gwn cytowan poniej edycj jest wydanie W. Meysztowicza cyt.: Manuscriptum Gertrudae. 89 Stan dotychczasowych bada nad kodeksem i poszczeglnymi jego czciami przedstawia niedawno w osobnym artykule D. Leniewska, Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy bada, Roczniki Historyczne" 61, 1995, s. 141-170. Autorka zgromadzia i omwia imponujc bibliografi. Z prac przez ni nie cytowanych zob. A. Gieysztor, Symboles de la royaut en Pologne. Un groupe de manuscripts du XIe et dbut du XIIe sicle, w: Acadmie des Inscriptions et Belles-Lettres. Comptes rendus des sances de l'anne 1990 Janvier-Mars, Paris 1990, s. 128-137; K. Grski, Gertruda czy Olisawa?, w: Acta Universitatis N. Copernici, Historia 24, Nauki humanistyczno-spoeczne, z. 204, 1990 (Poloni et vicini in medio aevo. Ksiga ku czci B. Wodarskiego), s. 73-77. Z nowszych prac z zakresu historii sztuki zob. te H. Mayr-Harting, Ottonian Book Illumination. An Historical Study, t. 2, New York 1991, s. 63 nn. Poniej zreferowano najbardziej rozpowszechniony pogld dotyczcy dziejw kodeksu, zob. D. Leniewska, op. cit., s. 142 n.
85 84

http://rcin.org.pl

36

Szymon Wieczorek

XI w.) w rce palatyna Herenfrieda Ezzona, ojca Rychezy, przyszej ony Mieszka II. Wraz z ni ksiga po raz pierwszy znalaza si na polskim dworze. Potem towarzyszc crce Rychezy i Mieszka II Gertrudzie, wydanej w 1043 r. za przyszego ksicia kijowskiego Izjasawa, kodeks powdrowa na Ru 90 . Za spraw teje Gertrudy poszerzono go o nowe czci skadowe: zbir sporzdzonych na jej osobisty uytek modlitw (wpisywanych czci na wolnych kartach psaterza, czci na dodanej w tym celu osobnej wkadce), nowe miniatury oraz kalendarz 91 . Ten ostatni, uwaany za najstarszy zachowany kalendarz krakowski, zawiera w swej obecnej postaci wspomniane ju dwunastowieczne noty obituarne 92 . Te spord nich, ktre udao si zidentyfikowa, wskazuj na obecno caego psaterza w Zwiefalten okoo poowy XII w., a wpisanie komemoracji pozwalaj czy najprawdopodobniej z osob ksiniczki polskiej i zarazem mniszki zwiefalteskiej Gertrudy crki Bolesawa i Salomei 93 . Spord 25 imion zapisanych w XII w. na kartach kalendarza 8 naley do czonkw rodziny hrabiw Bergu. S tu wic protoplaci rodu, pradziadkowie Gertrudy: Poppo (11 VII) i jego ona Zofia (26 VI), ponadto dziadkowie ksiniczki: Henryk (I) hrabia Bergu (24 IX) z maonk Adelajd z Mochental (1 XII), jej rodzice: Bolesaw Krzywousty (28 X) i Salomea (27 VII), wreszcie wuj Gertrudy, Henryk modszy (24 II) i ciotka, ksina czeska Rycheza (27 IX) 94 . Trzy dalsze osoby to przedstawiciele skoligaconego z Bergami rodu hrabiw Diessen-Andechs: hrabia Bertold fundator
Na temat innych hipotez w sprawie dotarcia ksigi na Ru zob. ibid., s. 142. Zob. np. M. H. Malewicz, Un livre de prires d'une princesse polonaise au XIe sicle, Scriptorium" 31, 1977, s. 248 nn.; D. Leniewska, op. cit., s. 142, 153 nn. 92 Dyskusj w sprawie pochodzenia kalendarza referuje D. Leniewska, op. cit., s. 160-168. Do omwionych przez ni prac historykw czeskich doda wypada zwiz wypowied D. Tetka, Potky Pemyslovc, Praha 1981, s. 70 i przyp. 16. 93 Jeli chodzi o obecno kodeksu w Zwiefalten, zdecydowana wikszo badaczy jest zgodna (D. Leniewska, op. cit., s. 143 i przyp. 9), cho np. W. Abraham w recenzji z pracy Sauerlanda i Haselhoffa, Kwart. Hist." 16, 1902, s. 90-101 uwaa, e brak dowodw na zwiefalteskie pochodzenie nekrologu, a R. Bauerreiss, Das Kalendarium im sog. Egbert-Psalter in Cividale, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens und seiner Zweige" 69, 1958, s. 134-138 wiza powstanie kalendarza i nekrologu z klasztorem w Kladrubach. Jeli idzie o autorstwo wpisw nekrologicznych, to W. Meysztowicz, Manuscriptum Gertrudae, s. 110 przypisa je wprost Gertrudzie. Z. Kozowska-Budkowa (rec., St. rd.", s. 272) opinii tej nie kwestionowaa, uznajc nekrolog za zwizany" z Gertrud, por. eadem, Ktry Bolesaw?, w: Prace z dziejw Polski feudalnej ofiarowane R. Grdeckiemu w 70 rocznic urodzin. Warszawa 1960, s. 83, gdzie wpisanie noty komemoracyjnej Krzywoustego (a wic take pozostaych) przez Gertrud mniszk traktuje si jako rzecz moliw. Jednake wiksza cz literatury zachowuje w tej sprawie ostrono i poprzestaje na stwierdzeniu o zwiefalteskim pochodzeniu wpisw, zob. np. B. Krbis, Modlitwy ksinej Gertrudy z Psalterium Egberti. Przyczynek do dziejw kultury dworu panujcego w Polsce i na Rusi, Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk nr 96 za 1978 r. Wydzia Nauk o Sztuce", Pozna 1979, s. 3-11, zob. s. 4; D. Leniewska, op. cit., s. 143. 94 Manuscriptum Gertrudae, s. 117, 119-122. Wszystkie te osoby wystpuj pod identycznymi datami w nekrologu opactwa, Nec. Zwief, s. 245, 255 n., 261, 263, 266. Do ich identyfikacji (w wikszoci poprawnie przeprowadzonej ju przez Sauerlanda, op. cit., s. 31 nn.) wystarcza porwnanie z tablicami genealogicznymi hrabiw Bergu, zob. I. Eberl, Die Grafen von Berg, ihr Herrschaftsbereich und dessen adelige Familien, Ulm und Oberschwaben. Zeitschrift fr Geschichte und Kunst" 44, 1982, s. 29-171 (zob. s. 138, tabl. 2); W. K. Prinz zu Isenburg, Stammtafeln zur Geschichte der europischen Staaten (Europische Stammtafeln), Neue Folge, wyd. D. Schwennicke, t. 12: Schwaben, Marburg 1992, tabl. 62. Dodany do imienia Henryka (II) tytu comes" S. Severjanov, op. cit., s. 120 odczytuje jako meus", powoujc si take na opini innego badacza. Rozstrzygnicie sprawy wymagaoby porwnania z oryginalnym kodeksem: Sauerland, op. cit., s. 37, czyta comes", Meysztowicz, Manuscriptum Gertrudae, s. 117: Henric...mes". Za domnieman on tego Henryka uchodzi Berta z Boli, ktra zmara przed rokiem 1142, nie mogaby wic spisa caego nekrologu zob. H. Bhler, Richinza von Spitzenberg und ihr Verwandtenkreis. Ein Beitrag zur Geschichte der Grafen von Helfenstein, Wrttembergisch Franken" 58, 1974, s. 303-326, zob. s. 317, por. I. Eberl, op. cit., s. 35 i przyp. 56a. Na temat Bergw zob. te niej, s. 46 n.
91 90

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

37

klasztoru w Diessen, zmary wedug tamtejszego nekrologu 27 VI 1151 (w kalendarzu z Psaterza Egberta wpisany pod 29 VI), jego pierwsza ona Zofia (6IX) i ich zmary w 1148 r. syn Poppo (11 XII) 95 . Crk tego Bertolda z Andechs z jego drugiego maestwa bya Gizela ona rodzonego brata ksinej Salomei Dypolda (II), ktry wanie w okresie pobytu Gertrudy w Zwiefalten piastowa godno hrabiego Bergu 96 . San Dypold (II) zmar 19 maja, midzy 1160 a 1165 r., a wic pniej ni ksiniczka (zm. 7 V 1160), co pozwalaoby wytumaczy brak jego imienia w nekrologu 97 . Nieobecno imienia ony Dypolda Gizeli koresponduje natomiast z przypuszczenien, e zmara ona pniej ni jej m, a mianowicie po 1169 r 98 . Wrd osb, ktrych mier odnotowano w kalendarzu, odnale mona rwnie troje czonkw rodu hrabiw Vohburg-Giengen: Dypolda (II) pod 7 sierpnia, jego on Liudgard z Zhringen (18 III) oraz ich syna Dypolda (III), ktrego komemoracj wpisano z jednodniowym opnieniem pod dat 9 kwietnia (zm. 1146)". Take te zapisy tumaczy trzeba zapewne wzgldami rodzinnymi, chocia zwizki czce Vohburgw z Bergami nie s jasne. Osob podejrzewan" o powizania z Vohburgami jest wspomniana wyej matka Salomei, babka Gertrudy, Adelajda z Mochental, ktr Heinz Bhler uzna za crk Dypolda (II) i Liudgardy, natomiast Hansmartin Decker-Hauff za pierwsz on Dypolda Vohburga (III?) 100 . Hipotez, jakoby pierwsz on Dypolda (III) bya nieznana z imienia crka Wadysawa Hermana, zakwestionowa ostatnio, jak si wydaje susznie, Kazimierz Jasiski 101 . Spord pozostaych 11 imion dopisanych do kalendarza zapewne w Zwiefalten jedynie nieliczne da si przyporzdkowa konkretnym osobom. Pod dat 21 marca odnotowano tu mier niezidentyfikowanego adnym tytuem Ulryka (Odalricus"), by moe tosamego ze zmarym 19 III 1139 r. opatem zwiefalteskim tego imienia tym samym, ktremu klasztor zawdzicza swj rozkwit i ktry jeszcze w chwili przybycia Germudy sta na czele konwentu 102 . Pod dniem 17 grudnia wpisano imi Gernota
'5 Manuscriptum Gertrudae, s. 119, 121, 122; identyfikacji dokona H. Sauerland, op. cit., s. 32. Osoby te nie s znane nekrologowi zwiefalteskiemu, wystpuj natomiast w nekrologu z Diessen: Necrologium Diessnse, M G H Necrologia Germaniae, t. 1, s. 21, 25, 31. Wpis Bertolda z Andechs jest najpniejszym datowanym wpisem w kalendarzu Psaterza Egberta. Jego ona Zofia zmara w 1128 r.; zob. W. K. Prinz zu Isenburg, Stammtafeln zur Geschichte der europischen Staaten (Europische Stammtafeln), uzupeniony przedruk 2 wyd. t. 1: Die deutschen Staaten, Marburg 1960, tabl. 26a. * Ibid., Gizel uznano tu za crk Bertolda z drugiego maestwa, mimo e jako crk Zofii powiadc z a j : Notae Diessenses, MGH SS, t. 17, Hannoverae 1861, s. 328; zob. I. Eberl, op. cit., s. 35. 7 Nec. Zwief, s. 252; I. Eberl, op. cit., s. 35. 'S Ibid., s. 35 i przyp. 64. 9 Manuscriptum Gertrudae, s. 118, 120. W sprawie identyfikacji zob. H. Sauerland, op. cit., s. 38, 40. Osoby te nie pojawiaj si w nekrologu zwiefalteskim (chyba eby do Zahringenwny odnie komemoracj nieznanej Liudgardy wpisan przed 1150 r., pod 19 III, Nec. Zwief., s. 247). Dypold II zmar w 1078 r., Liudgarda w 11 9, zob. W. K. Prinz zu Isenburg, Stammtafeln, t. 1, tabl. 82. 00 H. Bhler, Die Wittislinger Pfrnden ein Schlssel zur Besitzgeschichte Ostschwabens im Hochmittelalter, Jahrbuch des Historischen Vereins Dillingen an der Donau" 71, 1969, s. 24-67 (zob. s. 31 nn. i tabl. 2); Pogld Bhlera wzbudzi wtpliwoci K. Jasiskiego, op. cit., s. 193, przyp. 5. Opini Decker-Hauffa przywouje bez uzasadnienia I. Eberl, op. cit., s. 33, przyp. 38: Decker-Hauff identifiziert sie (ie. Adelheid v. Mochental przyp. S.W.) als erste Ehefrau Diepolds von Vohburg". 10l H. Pollaczkwna, Przyczynek do Genealogii Piastw", Miesicznik Heraldyczny" 31, 1932, s. 93-102, 117-123; K. Jasiski, op. cit., s. 199 nn. :)2 Manuscriptum Gertrudae, s. 118; Nec. Zwief, s. 247 (pod dat 19 III wpisano tu take innego mnicha zwieflteskiego o imieniu Ulryk, zm. przed 1150). Czy tak identyfikacj mia na myli Meysztowicz, Manuscriptum Gertrudae, s. 110 i przyp. 23? Przyzna trzeba, e dwudniowa pomyka w dacie dziennej nasuwa jednak w tym przypadku powane wtpliwoci.

http://rcin.org.pl

38

Szymon Wieczorek

z adnotacj ,,m[onachus]", identycznego zapewne z owym mnichem Gernodem, ktry wraz z Ottonem ze Steusslingen podrowa do Polski 103 . Natomiast pod 2 VIII figuruje niejaki Adilbertus abb.", by moe tosamy z wystpujcym jeszcze w roku 1131, ale zmarym przed poow XII w. i odnotowanym pod t sam dat dzienn w nekrologu zwiefalteskim, opatem klasztoru Wszystkich witych w Szafuzie 104 . Zwizki rodzinne tego ostatniego z Bergami s co prawda jedynie hipotetyczne, a i to do odlege (Adalbert by po kdzieli prawnukiem Bertolda (I) z Zhringen, ojca wspomnianej wyej Liudgardy, ony Dypolda (II) z Giengen, jednak taka identyfikacja wydaje si nieco bardziej prawdopodobna ni zaproponowane przez Heinricha Sauerlanda kandydatury dwch dawniej zmarych i nieznanych zwiefalteskiemu nekrologowi opatw Adalbertw 105 . Poza tajemniczym laikiem Arnoldem (zm. 15 VII), ktrego pochodzenia ani ewentualnych zwizkw z Bergami nie udao si ustali, wszystkie pozostae osoby wpisane do kalendarza w Psaterzu Egberta (rk z poowy XII w.) to kobiety 106 . Tylko jedna z nich (Adilheit", zm. 20 VII) okrelona zostaa przez skrtow adnotacj jako m", a wic chyba raczej monialis" ni marchionissa" 107 . Reszta imion, jeli nie liczy dodawanej niekiedy litery ,,o[biit]", pozbawiona jest jakichkolwiek dopiskw, co dla wpisujcego komemoracje nie byo zreszt niczym wyjtkowym 108 . Jakkolwiek niektre z tych siedmiu zagadkowych imion eskich pojawiaj si rwnie na dwunastowiecznej licie zwiefalteskiego konwentu, to jednak zwaywszy, e spis ten nie podaje dat mierci wymienionych w nim osb, trudno uzna tak zbieno za dostateczn przesank identyfikacji 109 . Prba odszukania owych siedmiu niezidentyfikowanych kobiet w istniejcym dzi nekrologu zwiefalteskim daje zreszt wynik negatywny. Jedynie zmara 3 stycznia Judinda" mogaby by tosama ze zmar tego dnia (po roku 1150) i noszc to samo imi konwersk zwiefaltesk 110 . Pozostae niewiasty uwzgldnione w przypisywanym Gertrudzie nekrologu najwyraniej nie wystpuj w obituarzu klasztornym, nawet jeli przyj jako moliwe niewielkie rnice dotyczce odnotowanej daty mierci 111 . Taki stan rzeczy mgby wrcz skania do twierdzenia, e adna z nich nie bya mniszk ani konwersk zwiefaltesk. Poniewa jednak
103 Manuscriptum Gertrudae, s. 122: Gernon"; Sauerland, op. cit., s. 42: Gernot"; Nec. Zwief., s. 267: Gernodus nfostrae] c[ongregationis] m[onachus]"; zob. H. Sauerland, op. cit., s. 34. 104 Manuscriptum Gertrudae, s. 120; Nec. Zwief, s. 257 (rk sprzed poowy XII w.). Na temat Adalberta, ktrego imi figuruje w wielu wspczesnych nekrologach, zob. E. Schudel, Allerheiligen in Schaffhausen, w: Helvetia Sacra, Abt. 3, t. 1, cz. 3, Bern 1986, s. 1514 n. 105 W. K. Prinz zu Isenburg, Stammtafeln, t. 12, tabl. 61; H. Sauerland, op. cit., s. 40, proponuje opatw Wessobrunn (zm. 1110) i St. Ulrich (zm. 1065), nie wskazujc jednak adnych ich zwizkw z Bergami. Nieobecno w nekrologu Zwiefalten sama w sobie nie stanowi oczywicie dostatecznej przesanki do odrzucenia tych kandydatur. 10 <> Manuscriptum Gertrudae, s. 117 (3 I: o. Judinda", 26 II: Hiltirut"), 120 (15 VII: Arnoldus 1.", 20 VII: Adilheit m." S. Seveijanov, op. cit., s. 121: 20 VII. Adilbert m"), 121 (4 X: Bertha o"), 122 (24 XI: Manthilt", 30 XI: o Margarete", 24 XII: Humiburg" H. Sauerland, op. cit., s. 42: Nuttaburc"). 107 Na moliwo odczytywania skrtu w ten drugi sposb zwrci uwag W. Abraham, op. cit., s. 98. 108 Np. wpisy ksinej Rychezy czy te Liudgardy z Zhringen nie zostay zaopatrzone w adne dopiski identyfikujce, zob. Manuscriptum Gertrudae, s. 118, 121. 109 Notae Zwiefaltenses (jak w przyp. 35), s. 830. W. Meysztowicz wskaza na wystpowanie na tej licie imienia Hiltruty ( Manuscriptum Gertrudae, s. 117, przyp. 5, por. t., s. 110, przyp. 23). Dotyczy to rwnie Adelajdy, Berty i Matyldy. Z wyjtkiem Matyldy imiona te pojawiaj si na licie wicej ni raz. 110 Nec. Zwief, s. 241. 111 W. Abraham, op. cit., s. 98, zauway, e tylko dwa wpisy nekrologu (tj. opata Adalberta i Gernota) niewtpliwie odnosz si do mnichw.

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

39

obituarz eskiego konwentu Zwiefalten zagin, a kompletno zachowanego do dzi nekrologu nasuwa pewne wtpliwoci, przy obecnym stanie bada hipoteza taka wydaje si zbyt miaa112. O hipotetyczn identyfikacj jednej z tych tajemniczych niewiast mona si natomiast pokusi na podstawie nekrologu blisko zwizanego z Zwiefalten klasztoru w Neresheim 113 . Pod dat 5 padziernika figuruje tutaj Bertha inclusa, sanctimonialis n[ostrae] c[ongregationis]", by moe tosama z Bert, ktrej mier kalendarz w Psaterzu Egberta odnotowa pod dat 4 t.m. 114 . Owa Bertha inclusa" (zmara zapewne 5 X) znana jest rwnie co najmniej trzem dalszym nekrologom, co wskazuje na posta nieprzecitn i dodatkowo przemawia za moliwoci wpisania jej komemoracji do znajdujcego si wwczas w Zwiefalten kodeksu 115 . Identyfikacja pozostaych wymienionych tu osb pozostaje nadal spraw otwart. Jak ju wspomniano, grupa omwionych powyej, zidentyfikowanych not komemoracyjnych staa si podstaw do wysunicia hipotezy o obecnoci Psaterza Egberta w Zwiefalten okoo poowy XII w. 116 Fakt ten wizany jest najczciej z przybyciem do tego klasztoru crki Bolesawa i Salomei, ksiniczki-mniszki Gertrudy 117 . Poniewa jej osoba oraz powizania rodzinne do dobrze pasuj zarwno do treci, jak i chronologii zapisw, prawdopodobna wydaje si rwnie teza, e to ona wanie bya autork wzgldnie inspiratork nekrologu 118 . Jeli tak, to przywieziony przez ni z Polski psaterz take w Zwiefalten pozostawa musia w jej dyspozycji. Brak tego kodeksu na Bertoldowej licie darw Salomei mona by zatem tumaczy (niezalenie od ewentualnej niekompletnoci spisu) tym, e jako osobisty modlitewnik modej mniszki nie zosta on zaliczony do przywiezionych przez Gertrud wielkich darw" jej matki 119 . Ten szczeglny status ksigi mogyby chyba potwierdzi jej dalsze losy, skoro nie pozostaa ona w Zwiefalten na duej, lecz ok. 70 lat po mierci Gertrudy, za

112 Nekrolog eskiego konwentu Zwiefalten istnia jeszcze w XVII w., zob. H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 16, przyp. 89. Kompletno zachowanego do dzi obituarza stawia pod znakiem zapytania brak komemoracji wielkiej dobrodziejki klasztoru Adelajdy z Dillingen, ony Ulryka z Gammertingen (zm. 1 XII jako konwerska zwiefalteska wg nekrologu z Neresheim, MGH Necrologia Germaniae, t. 1, s. 97), por. Ortlieb I, 20, s. 88; Bertold 18, s. 207. 113 Fragmenta Necrologii Neresheimensis (jak w przyp. poprzednim), s. 97. 114 Manuscriptum Gertrudae, s. 121. 115 MGH Necrologia Germaniae, t. 1, s. 27 (Nec. Diessense: 5 X Bertha inclusa ob."), 85 (Nec. Faucense: 5 X Bertha inclusa"), 114 (Nec. Ottenburanum: 6 X Berhta inclusa"). Roczna data jej mierci nie jest znana. aden z nekrologw, w ktrych Berta figuruje, nie zachowa si w egzemplarzu sprzed 1180 r., nie wyklucza to jednak moliwoci, e zmara ona jeszcze przed rokiem 1160, a jej imi przepisywano nastpnie do kolejnych redakcji obituarzy. 116 H. Sauerland, A. Haseloff, op. cit., s. 33 nn., zob. wyej, przyp. 93. 117 Zob. np. Z. Kozowska-Budkowa, S. Ktrzyski, Gertruda (zrn. 1160), PSB, t. 7, 1948-1958, s. 408 n. Podobnie wikszo literatury, cho np. I. Hlavaek, Przyczynek do czesko-polskich kontaktw ksikowych za panowania Przemylidw, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne" 33, 1976, s. 313-328 (zob. s. 322 nn.), uwaa, e przed przybyciem do Zwiefalten kodeks przebywa w Czechach. Jeszcze inn hipotez dotyczc przybycia ksigi do Zwiefalten wysun K. Grski, op. cit., s. 75. 118 Manuscriptum Gertrudae, s. 110, zob. wyej, przyp. 93. Przyzna trzeba, e spora grupa imion niezidentyfikowanych, a take nieobecno pewnych komemoracji w kalendarzu (dotyczy to np. zmarego 31 VIII przed 1150 r. Ottona ze Steusslingen, Nec. Zwief., s. 259, oraz drugiej siostry Salomei, Zofii ksinej Moraw) przemawiaj za ostronym traktowaniem tej hipotezy. 119 Por. Bertold 11, s. 200 n. oraz niej s. 44. Prba utosamienia Psaterza Egberta ze wspomnianym przez Bertolda psalterium magnum auro conscriptum", H. Sauerland, A. Haselhoff, op. cit., s. 35,198 napotkaa suszny opr, zob. W. Abraham, op. cit., s. 99; K. Lffler, Die Handschriften des Klosters Zwiefalten, Linz a/Donau 1931, s. 6, przyp. 2; L. Wallach, La Chronique de Bertholdde Zwiefalten, Revue Bndictine" 50, 1938, s. 145.

http://rcin.org.pl

40

Szymon Wieczorek

spraw w. Elbiety (crki krla wgierskiego Andrzeja II i Gertrudy z Andechs) trafia do Cividale 120 . Przytoczony wyej materia informacyjny, pochodzcy ze rde o wsplnej zwiefalteskiej proweniencji, wymaga chronologicznego uporzdkowania. Warto przy tym pokrtce wpisa wspomniane tu fakty w szerszy kontekst midzynarodowych kontaktw Zwiefalten w pierwszej poowie XII w., uwzgldniajc take inne lady stosunkw dworu polskiego z krgiem reformy hirsaugijskiej. lub ksicia Bolesawa III z Salome hrabiank Bergu odby si najprawdopodobniej w pierwszych miesicach 1115 r.121 Kilka lat wczeniej jej siostra Rycheza (zm. 1125) polubia ksicia czeskiego Wadysawa I 122 . Trzecia z sistr, Zofia (zm. 1126), zostaa on Ottona ksicia morawskiego 123 . Wszystkie trzy siostry byy bardzo blisko zwizane z Zwiefalten i daway temu wyraz posyajc do Szwabii opisane wyej dary 124 . Za ich przykadem podali nie tylko ksita-mowie (Bolesaw III, Wadysaw I), lecz take inne osoby utrzymujce najpewniej bardzo cise kontakty z dworem ksicym: biskup praski Meginhard i Sextibrana w Czechach, a w Polsce Bilihilt 125 . W celu odebrania darw zmarego w 1134 r. biskupa Meginharda (w sprawie wydania ktrych interweniowa u jego nastpcy, biskupa Jana, nawet sam cesarz Lotar) gocio w Czechach (midzy 1135 a l l 37 r.) poselstwo zwiefalteskie, w skad ktrego weszli wspomniany ju Otto ze Steusslingen i pniejszy kronikarz Bertold 126 . Kontakty czesko-zwiefalteskie miay zreszt nieco starsz metryk. Ju w 1116 r. mnisi z Zwiefalten podjli pierwsz prb zasiedlenia ufundowanego przez ksicia Wadysawa I klasztoru w Kladrubach 127 . Zasiedlanie tego klasztoru ponawiano pniej jeszcze dwukrotnie, po raz ostatni w 1130 r128. Zwiefalten cieszyo si wic w owym okresie (co najmniej do poowy lat dwudziestych XII w., gdy zmary Zofia i Rycheza oraz ich maonkowie) pewn popularnoci na dworach trzech ssiednich pastw rodkowo-wschodniej Europy. Rodzinne zwizki hrabianek Bergu byy gwnym czynnikiem tumaczcym t popularno, ale przynajmniej w Polsce owa moda na Zwiefalten zdawaa si wspwystpowa ze wzmoonymi kontaktami z krgiem reformy hirsaugijskiej w ogle. Jest rzecz oczywist, e przynaleno hirsaugijczykw do obozu antycesarskiego nadawaa tym stosunkom rwnie okrelone konotacje polityczne. Czoowym propagatorem ich ruchu w tej czci Europy by biskup bamberski Otto, ktry w 1112 r. zainicjowa przeprowadzenie reformy w duchu hirsaugijskim w klasztorze w. Michaa na Grze w Bambergu 129 . Ta powszechnie znana posta, tak blisko zwizana z Polsk, w oczach niektrych badaczy uchodzi nawet za inspiratora maestwa Bolesawa i Salomei 130 .
Zob. H. Sauerland, op. cit., s. 29; D. Leniewska, op. cit., s. 143, 144, przyp. 20. K. Jasiski, op. cit., s. 190 n.; J. Kozowski, Salomea, PSB, t. 34, 1993, s. 364. I. Eberl, op. cit.,, s. 36, okrela dat lubu jako ok. 1110 r. 123 Ibid., s. 37. K. Jasiski, op. cit., s. 190, uwaa, e Salomea wysza za m jako ostatnia z sistr, lub Zofii przypadby wic przed 1115 r. ' 2 4 Zob. s. 31. 125 Bertold 11, s. 201. 126 Ibid.; Chroniken, s. T . 127 Ortlieb I, 19, s. 82-84; R. Jooss, op. cit., s. 49, 51. 28 Ibid., s. 52. 129 G. Labuda, Otto (zm. 1139), PSB, t. 24, 1979, s. 628 nn. Szczegowego przegldu wszystkich ladw kontaktw Polski z ruchem hirsaugijskim dokona J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 23 nn., std te poniej jedynie skrtowe ich przypomnienie.
121 122 120

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

41

Kontakty Polski z krgiem bamberskim (trzeba by tu wspomnie m.in. osob biskupa kujawskiego Swidgera, wczeniej prawdopodobnie mnicha bamberskiego, oraz proboszcza gnienieskiego Markwarda, dobrodzieja bamberskiego klasztoru), a w szczeglnoci z samym w. Ottonem, stanowi temat zbyt obszerny, a zarazem zbyt dobrze przebadany, by powica mu w tym miejscu wicej uwagi 131 . Kontakty te mogy wiza si rwnie z innymi ladami obecnoci hirsaugijczykw w Polsce. Architektoniczne podobiestwa do kociow z tego wanie nurtu reformy monastycznej Zygmunt Swiechowski odnalaz w datowanym przeze na pierwsz poow XII w. kociele witych. Piotra i Pawa w Kruszwicy 132 . Krystyna Jzefowiczwna, autorka monografii klasztoru kanonikw regularnych w Trzemesznie, za wykonawcw kamieniarskich detali wzniesionej tu w czasach Krzywoustego budowli (wg jej terminologii tzw. Trzemeszno II) uznaa czonkw strzechy kamieniarskiej, ktra pracowaa take przy budowie zaoonego w 1107 r. hirsaugijskiego klasztoru Paulinzella w Turyngii. W opinii tej badaczki kanonickie Trzemeszno znalazo si w pocztkach XII w. pod przemonym wpywem hirsaugijczykw 133 . Wreszcie w myl hipotezy Jzefa Pochy na pocztku lat trzydziestych tego stulecia opatem klasztoru w Mogilnie zosta przybyy tu wraz z grup bawarskich mnichw, pochodzcy z hirsaugijskiego Mallersdorf Mengoz, ktrego zadaniem byo, jak wolno mniema, zreformowanie konwentu w duchu hirsaugijskim 134 . Zebrane razem te skromne okruchy informacji zapewne jedynie w czci mog da wyobraenie o aktywnoci hirsaugijskiego nurtu reformy monastycznej w Polsce pierwszej poowy XII w. Niemniej stanowi one cenny kontekst kontaktw dworu polskiego z Zwiefalten nie tylko rodzinn sepultur hrabiw Bergu, lecz take wybitnym orodkiem tego kierunku reformy. Pozostaje nadal pytanie o chronologi zdarze zwizanych ju bezporednio z treci rde zwiefalteskich. Opisane tu dary z Polski przybyy do Szwabii w trzech co najmniej partiach. Dokadne zadatowanie pierwszej (pierwszych?) z nich nie jest moliwe. Wiadomo jedynie, e cz darw wysano jeszcze za ycia i z rozkazu ksicia Bolesawa. Byy to te upominki, ktre z imieniem ksicia wiza Bertold i w podzikowaniu za ktre opat Ulryk wysa do Polski wspomniany lapis altaris" 135 . W wyposaeniu tego pierwszego, czy te pierwszych poselstw do Zwiefalten, trudno
130 Zob. np. S. Smolka, Mieszko Stary i jego wiek. Warszawa 1881, s. 208; K. Jzefowiczwna, Trzemeszno klasztor w. Wojciecha w dwu pierwszych wiekach istnienia, Warszawa-Pozna 1978, s. 43. Pochodzenie Ottona nie jest znane, jednak uwaa si go za krewniaka Staufw, zob. F. Geldner, Bischof Otto I. der Heilige von lamberg, mtterlicherseits ein Staufer, w: Historischer Verein fr die Pflege der Geschichte des ehemaligen Frsbistums Bamberg, 119. Bericht, Bamberg 1983, s. 59 n. Co ciekawe, pokrewiestwo ze Staufami powiadczonejest rwnie w wypadku Bergw, zob. I. Eberl, op. cit., s. 29 i przyp. 6. 131 J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 23 n. 132 Z. Swiechowski, Wczesnoredniowieczny warsztat budowlany na przykadzie kolegiaty w Kruszwicy, Kwart. H K M " 2, 1954, s. 65-77; por. tene, Budownictwo polskich klasztorw i kolegiat XII w. na tle problemw architektury rodkowo-zachodniej Europy w dobie sporu o inwestytur, w: Sztuka i historia. Ksiga pamitkowa ku czci prof. M. Walickiego, Warszawa 1966, s. 38 n. 133 K. Jzefowiczwna, op. cit., s. 32 nn., 42; por. ta, Trzy romaskie klasztory, w: Studia z dziejw Ziemi Mogleskiej, Pozna 1978, s. 197 nn. Istnienie w Trzemesznie kocioa ju w kocu X w. (jak chciaa K. Jzefowizwna) zostao ostatnio zakwestionowane, powstanie najstarszej tutejszej wityni przesunito na koniec XI, pierwsz poow XII w., zob. J. Chudziakowa, Z bada nad architektur sakraln w Trzemesznie (z lat 1987-1988), w: Acta Universitatis N. Copernici. Nauki Humanistyczno-Spoeczne, z. 244, Archeologia 20, 1992, s. 9 - 2 1 . 134 J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 24 nn. 13 5 Bertold 11, s. 200; 17, s. 207.

http://rcin.org.pl

42

Szymon Wieczorek

odmawia udziau rwnie ksinej Salomei. Ju wwczas dotrze moga do Szwabii przynajmniej cz jej darw opisanych przez Bertolda (wyjwszy oczywicie te przywiezione przez trjk zwiefalteczykw) 136 . Jeli poprzedni kronikarz Ortlieb rzeczywicie zakoczy prac nad spisem krzyy najpniej w 1137 r., to data ta wyznaczaaby terminus ante quem dla ofiarowania krzya przez Bilihilt 137 . Pozostaych jej nada nie da si natomiast bliej zadatowa ze wzgldu na niemoliwy do okrelenia zakres uzupenie, jakie Bertold wprowadzi do 11 rozdziau swej kroniki w latach czterdziestych XII w. 138 Fakt, e kady z kronikarzy tytuuje Bilihilt odmiennie, moe wskazywa, e jej kontakt z Zwiefalten nie by jednorazowy. Po mierci Krzywoustego wdowa po nim, ksina Salomea, co najmniej dwukrotnie jeszcze hojnie obdarowywaa Zwiefalten. Magna munera" matki przywioza ze sob ksiniczka Gertruda, ktra wyruszywszy z kraju po mierci ojca, do Zwiefalten przyby moga najwczeniej w kocu 1138, czy te na pocztku 1139 r.139 Ostatni znan parti darw z Polski przywiozo do Szwabii trzyosobowe poselstwo zwiefalteskie, ktrego losy przedstawiono szczegowo na kartach Translatio manus sancti Stephani. Data podry mnichw, stanowica terminus post quem spisania dzieka, oraz osoba jego autora wzbudziy kontrowersje w literaturze przedmiotu. Podana w tekcie data powrotu zwiefalteczykw jest wewntrznie sprzeczna. W 1141 r. poniedziaek po niedzieli palmowej nie przypad, jak wynikaoby z Translatio, w kalendy kwietniowe, lecz 24 marca, tj. na dziewity dzie przed tymi kalendami 140 . Zgodno obu sposobw zapisu daty dziennej wystpuje natomiast dla roku poprzedniego: 1140, w ktrym rzeczony poniedziaek wypada wanie 1 kwietnia 141 . Czy w zwizku z tym naleaoby emendowa dat roczn na 1140? Taki pogld wyrazia niedawno Herrad Spilling 142 . Do swego wniosku dosza dokonujc paleograficznej oceny tekstu Translatio, spisanego jej zdaniem przez tego samego autora, ktrego dzieem bya poprzedzajca Translatio kronika, a wic przez mnicha Ortlieba 143 . Poniewa o tym ostatnim wiadomo, e poczwszy od 1140 r. piastowa godno opata Neresheim, podr, w ktrej by uczestniczy, zakoczy si musiaa najpniej wanie w tym roku 144 . Herrad Spilling sdzi, e kronikarz mg dopisa Translatio na kocu swej niedokoczonej kroniki bdc ju opatem Neresheim, gdy w styczniu 1141 r. odwiedzi Zwiefalten. Wwczas te mylnie zanotowaby biecy rok 1141 zamiast waciwego: 1140145. Badaczka niemiecka datuje wic powrt zwiefalteczykw na
Bertold 11, s. 200. Zob. wyej, s. 26. Bertold 11, s. 201; zob. wyej s. 27 i przyp. 27). 139 Zob. O. Balzer, op. cit., s. 155; K. Jasiski, op. cit., s. 246. 140 Ortlieb, Additamenta, s. 130 (zob. wyej s. 31), por. B. Wodarski, Chronologia polska, Warszawa 1957, s. 364. Sprzeczno dostrzeg ju O. Balzer, op. cit., s. 158, przyp. 5; zob. te H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 10. 141 B. Wodarski, op. cit., s. 380; H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 10. 142 Ibid., s. 10 nn. 4 3 Ibid., s. 9. 144 W sprawie daty objcia przez Ortlieba godnoci opata Neresheim (w 1140 r. a nie 1141, jak sdzono w Zwiefalten w XVII w.), zob. ibid., s. 6, przyp. 29 i s. 10. Dla wydawcw kroniki ( Chroniken , s. 6*) fakt, e Ortlieb by od 1140 r. opatem Neresheim, stanowi podstawow przesank do wykluczenia jego udziau w datowanej na lata 1140-1141 podry. 145 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 11: Teza o obecnoci Ortlieba w Zwiefalten w styczniu 1141 r. oparta zostaa na paleograficznej identyfikacji kronikarza z autorem dopisanych do jego kroniki not o dokonanych w styczniu 1141 r. powiceniach kociow (m.in. kocioa mniszek zwiefalteskich).
137 138 136

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

43

dzie 1 IV 1140 r., co oznacza w konsekwencji, e ich przybycie do Polski trzeba by datowa na koniec listopada lub na grudzie (infra Adventum") 1139 r., natomiast przyjazd do Zwiefalten posaca Salomei na jesie tego roku 146 . Prawdziwo tej konstatacji stawia jednak pod znakiem zapytania podana przez autora Translatio informacja, e pomidzy wysaniem do Zwiefalten Gertrudy a wyruszeniem tame posaca ksinej upyn czas okrelony jako paucos annos" 147 . Jeli wyprawa zwiefalteczykw miaa miejsce w latach 1140-1141, wymienione wypadki dzieli okres niecaych dwch lat, a wic termin paucos annos" uzna by mona za w miar adekwatny 148 . Jeli wszake dokona si emendacji rocznej daty powrotu mnichw na 1140 r., okres midzy odjazdem ksiniczki a wyprawieniem posa kurczy si do niespena roku i wyraenie paucos annos" staje si niezrozumiae. Brak precyzji autora Translatio w sprawach chronologii mona by zakada pod warunkiem, e spisanie dzieka nastpio w duszy czas po opisywanych wypadkach, co jednak kci si ze wspomnian wyej sugesti Herrad Spilling oraz z opini wydawcw kroniki 149 . Hipoteza niemieckiej badaczki napotyka zatem na przeszkod w samym tekcie rda. Poniewa bez dostpu do oryginalnego kodeksu nie sposb w tym miejscu dyskutowa nad paleograficzn identyfikacj Ortlieba jako autora Translatio (cho pamita trzeba, e w tej sprawie wyraono rwnie odmienne zdanie), rzeczywista ocena tej koncepcji nie jest moliwa 150 . Nie rozstrzygajc caej kwestii, przypomnie wypada przecie take tradycyjny pogld, zgodnie z ktrym oznaczenie Kai. Aprilis" naleaoby uzupeni cyfr IX" i odczytujc dat dzienn jako 24 marca, datowa wypraw na lata 1140-1141 151 . Ortlieb jako opat Neresheim nie mgby wic w myl tej hipotezy uczestniczy w podry i spisa Translatio152. Niewyjaniony pozostaje wreszcie czas nabycia przez ksin Salome i ofiarowania Zwiefalten dwch anw w Geisingen. Czas sfinansowania przez ni fundacji ani wersarzowych rwnie nie jest pewny, jeeli jednak pienidze na ten cel to owe sto funtw srebra wspomniane przez Bertolda, nabycie tych posiadoci nastpio dopiero po powrocie z Polski Ottona ze Steusslingen i jego towarzyszy 153 . Godna pochway staranno, z jak kronikarz Bertold zestawi razem przywiezione z Polski dary, nie zwalnia z obowizku postawienia pytania o kompletno jego spisu. Rzuca si w oczy zastrzeenie, jakim sam autor obarczy swj przekaz, powoujc si na wasn pami i zapowiadajc zwizo relacji (de his pauca, quae recorIbid., s. 10: Wyjazd zwiefalteczykw autorka datuje na padziernik 1139. Ortlieb, Additamenta, s. 126: Salome [...] tanto viduata marito unamdefiliabus suis nomineGertrudam perpetuo nobiscum mansuram cum magnis ad nos transmisit muneribus. Deinde post paucos annos misit nuntium ad nos..." Informacj t zauway ju O. Balzer, op. cit., s. 155, ktry przedatowania wyprawy na lata 1139-1140 nie bra pod uwag. H. Spilling zdaje si natomiast tego sformuowania nie dostrzega, w kadym razie w aden sposb go nie komentuje. 148 O. Balzer, op. cit., s. 155. 149 Chroniken, s. 12* (spisanie Translatio kadzie si tutaj na: schwerlich lange nach 1141", cho nieprzekraczalny terminus ante quem to dopiero rok 1156); H. Spilling, op. cit., s. 11. '50 Por. Chroniken, s. 14*. 151 W ten sposb prbowa rzecz wyjani O. Balzer, op. cit., s. 158, przyp. 5, uwaajc zreszt Ortlieba za autora dzieka (zob. ibid., s. 155, 158). Dat 24 marca przyjmowa, cho bez komentarza, S. Zajczkowski, Dawne ziemie, s. 209, przyp. 49. Rok 1141 jako dat powrotu mnichw przyjmuje caa dotychczasowa polska literatura np. przy datowaniu zjazdu czyckiego, zob. ibid. 152 Wynika to z faktu objcia przeze urzdu opata Neresheim w 1140 r., zob. wyej, przyp. 144.
147 153 L. Wallach, Berthold of Zwiefaltens Chronicie (Introduction), z fundacjami aniwersarzowymi opisanymi w nekrologu. 146

s. 169, wie owe sto funtw wanie

http://rcin.org.pl

44

Szymon Wieczorek

dari potero paucis intimabo") 154 . Zwizo ta znalaza swj wyraz w przywoanym powyej opisie darw ksicia Bolesawa, ktre z jednym, zapewne najwspanialszym wyjtkiem omwione zostay tylko zbiorowo 155 . Rwnie pomniejszych upominkw ksinej Salomei, wrczonych trjce zwiefalteskich wysannikw, Bertold szczegowo nie przedstawia (pisze jedynie o aliis munusculis") 156 . Z rozmysem pomija milczeniem cz skarbw, ktrych nie zdoano wywie z Polski (adhuc silentio sunt tegendae") 157 . Wreszcie na kocu listy podarkw Bilihilt autor wymienia alia quaeque" 158 . Jak wic wida, kronikarz niejednokrotnie daje do zrozumienia, e dokonuje w swym inwentarzu skrtw. Trudno oczywicie oczekiwa, aby z rwn sumiennoci uwzgldnia on wszystkie precjoza bez wzgldu na ich warto. Problem kompletnoci spisu nabiera jednak szczeglnego znaczenia w odniesieniu do tej jego czci, ktra obejmuje starsze donacje ksinej Salomei. Na ich tle nadania z jednego tylko roku (1140 lub 1141) wypadaj nader okazale: lista tych ostatnich jest dusza, a warto (pomijajc nawet relikwie) wydaje si co najmniej zbliona 159 . Nasuwa si pytanie, czy proporcj t wolno uzna za znaczc, czy te jest ona w gwnej mierze wynikiem niekompletnoci inwentarza dawniejszych donacji? Czynnikw, ktre tak niekompletno mogy spowodowa, da si wskaza wiele. Znaczn cz upominkw Salomei i jej sistr w rnych celach wyprzedano 160 . Nie jest wiadome, jak wiele z przedmiotw wymienionych przez Bertolda pozostawao jeszcze w posiadaniu klasztoru w chwili spisywania odpowiednich partii kroniki. Wszystko zaleao wic od tego, na ile dokadnym rejestrem owych starszych, czci spienionych ju donacji autor rozporzdza. Im bardziej polega musia jedynie na wasnej pamici, tym gorzej dla kompletnoci inwentarza dawniejszych nada. Z drugiej strony, jeli prawdziwa byaby poddana ostatnio w wtpliwo hipoteza o ukoczeniu starszej kroniki zwiefalteskiej i Bertold rzeczywicie dysponowa inwentarzem pira swego poprzednika, to sporzdzajc swj spis mg opisywa skrtowo bardziej wspaniae, a wrcz pomija mniej wane dary przedstawione przez Ortlieba 161 . Nie jest take do koca pewne, czy w tekcie kroniki powstaej w gwnej czci w 1138 r. uwzgldniono magna munera" Salomei przywiezione przez Gertrud w kocu 1138 lub na pocztku 1139 r. Mona tylko mie nadziej, e Bertold, ktry w cigu kilku nastpnych lat uzupenia swe dzieo, nie pominby milczeniem nowych wspaniaych darw wielkiej dobrodziejki klasztoru. Oznaczaoby to, e nadania z lat 1138/39 znajduj si na licie starszych donacji. Kompletno tej ostatniej nie jest wic, jak wida, rzecz pewn. Mimo to nadania z 1140 r. (wzgldnie 1141) wydaj

154 Bertold 10, s. 199. 155 Bertold 11, s. 200. 56 Bertold II, s. 201. 157 Ibid. 158 Ibid. 159 Ibid., s. 200 n., por. wyej s. 31 n. Oczywicie precyzyjna ocena wartoci precjozw, ktrych kronikarz sam nie wyceni, nie jest moliwa. Jeli, co wydaje si prawdopodobne (zob. wyej przyp. 64), dary pozostawione w Polsce ofiarowane zostay w 1140 r. (lub 1141), dysproporcja na niekorzy starszych donacji staje si wyraniejsza. 160 Bertold 11, s. 201: wedug kronikarza dotyczyo to wikszoci darw trzech sistr. 161 L. Wallach, Studien, s. 96 nn.; Chroniken, s. 4* n., 10* n. (Bertold pisze wszak uzupenienie do pracy poprzednika). Na temat innych rde, ktrymi kronikarz zapewne dysponowa przy spisywaniu darw, zob. Berthold of Zwief alten's Chronicie (Introduction), s. 169.

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

45

si, chociaby za spraw tak wielu wspaniaych relikwii, hojne w sposb wyjtkowy. O wyjanienie tej kwestii wypadnie si jeszcze pokusi poniej 162 . Przynajmniej niektre z przysanych z Polski darw, ktrym kroniki zwiefalteskie powicaj tyle uwagi, zasuguj na wyrnienie i osobne omwienie. Wspczeni za najwspanialszy prezent uwaali rk witego mczennika Szczepana. Autor Translatio uczyni wiele, aby przekona swego czytelnika o j e j autentycznoci 163 . Pi tysicy anw, za ktre uzyska j ksi Bolesaw, wydaje si stanowi zupenie adekwatn miar bezcennoci witego skarbu. Wielko ta przerastaa przynajmniej parokrotnie uposaenie samego Zwiefalten 164 . Zrozumiae staje si wic, e w zestawieniu z rk pierwszego mczennika nawet przywieziona z Polski dua cz Krzya witego schodzia na plan dalszy 165 . Spord pozostaych relikwii ofiarowanych klasztorowi przez Salome kronikarz Bertold opisa bliej jedynie nieliczne 166 . Herrad Spilling uwaa, e do listy darw polskiego lub czeskiego dworu ksicego mona by dopisa wymienione w pitnastowiecznym inwentarzu zwiefalteskiego skarbca relikwie witych: Wacawa, Wojciecha i Gaudentego 167 . Wszystkie ofiarowane klasztorowi zwiefalteskiemu wite szcztki wyrniay si wrd innych darw take dlatego, e w ocenie wspczesnych zmian miejsca ich pobytu bezporednio interesowali si ich wici waciciele 168 . Byo wic zrozumiae, e relikwie przemieszczay si czsto do miejsc lepszych i bardziej godnych, co w przypadku podry z Polski, gdzie spoczyway zgromadzone razem, z pewnoci pozbawione dostatecznego kultu (tak wielka relikwia, jak rka w. Szczepana, nie miaa nawet stosownego relikwiarza), do Zwiefalten, byo cakiem oczywiste 169 . Szczliwy powrt mnichw z tak dalekiej wyprawy uznano z pewnoci za widomy znak przychylnoci w. Szczepana. Wrd wielu przysanych z Polski precjozw na plan pierwszy wysuwaj si przede wszystkim te najkosztowniejsze, takie jak dokadnie opisana przez kronikarza kapa z fundacji ksicia, czerwony paszcz ksinej, utkana ze zota dalmatyka (o wartoci co najmniej 50 grzywien), czy te zasona i kobierzec, ktre z powodu swojej wagi pozostay w Polsce. Szczegln pozycj zajmuje wrd nich inny dar, ktry przynajmniej wwczas do Zwiefalten nie dotar: wielki, pisany zotem psaterz jeden z najbardziej wymownych przejaww monarszej hojnoci i ostentacji 170 . Obok tak szczodrych ofiar rzeczowych Salomea zatroszczya si jednak rwnie o to, aby z jej funduszy klasztor uzyska pewne posiadoci ziemskie. Zapewne w kadym ze wspomnianych wyej przypadkw z Polski przysano w tym celu gotwk, z gry okrelajc jej przeznaczenie 171 . Nekrolog klasztorny stwierdza to wyranie

Zob. niej, s. 49 n. H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 9 n., susznie uwaa, e autor Translatio uzna uwierzytelnienie autentycznoci relikwii jako cel swej pracy. 164 Por. wyej s. 25. 165 Pisze o niej Bertold 11, s. 200. Translatio w ogle jej nie wymienia. 166 Bertold 11, s. 200, zob. wyej s. 32. 167 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 47, 96 (i przyp. 1), 100 i przyp. 2. 168 Zob. R. Michaowski, Przyja i dar w spoeczestwie karoliskim w wietle translacji relikwii, cz. 1, St. rd." 28, 1983, s. 16 i przyp. 46. 169 Por. Ortlieb II, 2, s. 110: caveant omnes Deo dilecti, ut si quoquam ncessitas postulaverit sacrosanctas reliquias dari illuc dentur ubi eis a fidelibus digne semper et laudabiliter serviatur". 170 R. Michaowski, Princeps Fundator. Studium z dziejw kultury politycznej w Polsce X-XIII wieku, Warszawa 1989, s. 167, 169 n.; A. Gieysztor, op. cit., s. 133 nn. 171 Por. wyej, s. 33 n.
163

162

http://rcin.org.pl

46

Szymon Wieczorek

w stosunku do obu fundacji aniwersarzowych, ale wspomniane przez Bertolda dwa any w Geisingen rwnie musiay zosta ofiarowane w podobny sposb 172 . Z kroniki wynika, e klasztor przykada wiele stara do nabycia ziemi wanie w tej niedalekiej miejscowoci, tote wydaje si moliwe, e na takie wykorzystanie funduszy wpynli sami mnisi 173 . Koszt nabycia dwch anw w Geisingen oszacowa mona tylko w duym przyblieniu. Cena jednego ana ziemi w prowadzonych wwczas przez zwiefalteczykw transakcjach handlowych bya do zrnicowana i wahaa si od dwch do dziesiciu funtw srebra 174 . Ta ostatnia informacja pozwala zreszt waciwie oceni realn warto owych stu funtw srebra ofiarowanych klasztorowi przez Salome. Sfinansowane by moe wanie z tych pienidzy fundacje aniwersarzowe mogy by nadaniami niesprzedawalnymi. Stanowi miay dodatkow, wieczyst gwarancj modlitwy i jamuny w intencji ksinej i jej maonka. Z kroniki Bertolda wynika, e opat Ulryk uzna za waciwe odwdziczy si za hojne dary ksicia Bolesawa, take w formie materialnej. Wysany w tym celu do Polski przenony otarz by nie tylko upominkiem kosztownym, lecz take ze wszech miar stosownym 175 . Tego rodzaju otarze niezbdne byy zarwno podczas ekspedycji misyjnych na terenach pogaskich, jak i podczas odlegych wypraw wojennych 176 . Kto wie, czy opat nie wybra takiego prezentu wanie pod wraeniem wieci o akcji misyjnej na Pomorzu czy te informacji o podboju tego dalekiego, dzikiego kraju. Warta zauwaenia jest w tym przypadku sama potrzeba materialnej rekompensaty, pojawiajca si rwnie w innych kontaktach dworu polskiego z obcym duchowiestwem 177 . Geneza dwunastowiecznych zwizkw Polski z Zwiefalten, w szczeglnoci za geneza tak szczodrych nada polskiej pary ksicej dla tego opactwa, to przede wszystkim problem powiza rodzinnych ksinej Salomei. Dla rodu hrabiw Bergu, z ktrego si wywodzia i z ktrym za jej porednictwem zwiza si rwnie ksi Bolesaw, Zwiefalten miao w tym okresie wyjtkowe znaczenie. Pierwsze kontakty z tym klasztorem powiadczone s dla drugiego pokolenia familii, tj. potomstwa protoplastw rodu Poppona (wywodzcego si by moe z rodu hrabiw Lauffen) i Zofii 178 . Ich syn, ojciec ksinej Salomei Henryk (I) z Bergu (zm. przed 1116) wanie w Zwiefalten przywdzia in articulo mortis" habit mniszy i ofiarowa klasztorowi sze anw w Oppintal" 179 . Jego siostra Salomea (zm. jako konwerska zwiefal172 Bertold 30, s. 214; Nec. Zwief., s. 256 n. 173 Na temat nabytkw (drog kupna lub wymiany) klasztoru w Geisingen zob. Bertold 14, s. 209; 49, s. 230; 52, s. 232. 174 Bertold 20, s. 208; 52, s. 231 n. 175 Bertold 17, s. 207. 176 J. Braun, Der Christliche Altar, t. 1, Mnchen 1924, s. 73. 177 W relacji Galla o poselstwie Wadysawa Hermana i Judyty do St. Gilles, Galii Anonymi Cronicae et Gesta Ducum sive Principm Polonorum, wyd. K. Maleczyski, MPH, s.n., t. 2, Krakw 1952, I, 30, 31, s. 56-59, tamtejsi mnisi ofiarowuj w zamian bliej nie znane podarunki dla donatora, natomiast w czasie pielgrzymki na Wgry Bolesaw, jak twierdzi Gall, ibid., III, 25, s. 158, wymienia dary z duchowiestwem. Jeli obie wzmianki s jedynie produktem stereotypu, musia si on przecie wywodzi z do powszechnej praktyki zwizanej z potrzeb materialnego odwzajemnienia daru. 178 I. Eberl, op. cit., s. 30 nn., 79, 138 (tabl. 2). Pochodzenie Zofii nie jest znane, zob. H. Hummel, Zur Herkunft Sophias von Berg, Zeitschrift fr Wrttembergische Landesgeschichte" 49, 1990, s. 433-435. mier Poppona nowsza literatura kadzie wkrtce po roku 1074", ibid., s. 434. 179 Ortlieb I, 21, s. 92; Bertold 10, s. 199; I. Eberl, op. cit., s. 33 i przyp. 33, 80, 138 (tabl. 2); por. wyej, s. 36.

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

47

teska 13 VI nieznanego roku), ona Henryka z Emerkingen, podarowaa opactwu wraz z mem an ziemi i karczm 180 . Z maestwa Henryka (I) z Adelajd z Mochental (zm. przypuszczalnie w 1125 r.) pochodzio szecioro dzieci 181 . O losach trzech crek (Rychezy, Zofii i Salomei) i ich zwizkach z Zwiefalten bya ju wyej mowa. Rwnie trzej bracia, synowie Henryka (I) przejawiali silne poczucie wizi z ty m klasztorem. Henryk (II) hrabia Bergu (zm. najpniej w 1127 r.) podobnie jak ojciec na krtko przed mierci zosta mnichem zwiefalteskim 182 . On take nada opactwu sze anw ziemi 183 . Drugi brat, Dypold (II) hrabia Bergu by najprawdopodobniej tym, ktry najwczeniej w pocztkach lat dwudziestych XII w. dokona transhumacji cia swoich przodkw Poppona i Zofii oraz cia ich synw: zmarego modo Dypolda (I) i hrabiego Henryka (I), aby wraz z ciaem brata Henryka (II) pochowa ich wszystkich w zwiefalteskim kapitularzu 184 . By to z jednej strony widomy znak szczeglnego stosunku hrabiw Bergu do tego opactwa, z drugiej prawo do pochwku w kapitularzu stanowio przywilej, z ktrego korzystali m.in. fundatorzy klasztoru 185 . W tym samym grobowcu spocz pniej prawdopodobnie sam Dypold (II) z maonk 186 . Wreszcie trzeci brat ksinej Salomei, Rapoto hrabia Wartstein (zm. 26 VI midzy rokiem 1139 a 1146) ofiarowa Zwiefalten myn i dwa any ziemi 187 . Nie ulega zatem wtpliwoci, e dla trzeciego pokolenia rodu hrabiw Bergu (potomstwa Henryka starszego) Zwiefalten, od niedawna miejsce jej nowej rodzinnej sepultury, miao zupenie wyjtkowe znaczenie. Trosk o pomiertne losy przodkw, najbliszych i wasne przedstawiciele rodu wizali w sposb szczeglny z zabiegami o przyszo tego wanie sanktuarium. Hrabiowie Bergu nie byli jego fundatorami, niemniej przytoczone fakty mog wskazywa, e w ich przekonaniu wsparta ich darami wspaniao tego klasztoru moga zaway na przyszych losach czonkw rodu podobnie, jak dokonana fundacja przesdzi moga w pojciu wspczesnych o losie jej fundatora. Na marginesie warto doda, e zwizki Bergw z Zwiefalten miay zapewne rwnie swj bardziej prywatny, personalny aspekt. Fakt, e ksina Salomea zwyka nazywa Ottona ze Steusslingen mistrzem czy te nauczycielem (magister) mgby nawet sugerowa, e moda hrabianka wanie w Zwiefalten pobieraa nauki przed zampjciem 188 . Tak czy inaczej informacja ta wskazuje na osobiste powizania (przyjanie, mniej lub bardziej zaye znajomoci) poszczeglnych przedstawicieli rodu Bergw z czonkami zwiefalteskiego konwentu. Jeli Salomea ju za modu zetkna si z Zwiefalten, to obok Ottona poznaa zapewne samego opata Ulryka i innych zwiefalteczykw. W pniejszym okresie oprcz jej crki Gertrudy w Zwiefalten przebywa take kapelan jej ma Leopard 189 . Wszelkie tego rodzaju
180 181

I. Eberl, op. cit., s. 34, 138 (tabl. 2). Przynaleno Salomei do rodu Bergw jest jedynie hipotetyczna. Ibid., s. 33 i przyp. 37, s. 138 (tabl. 2); Adelajda zmara jako konwerska w jakim innym, nieznanym klasztorze; por. wyej, s. 36 i przyp. 100. 8 2 Ortlieb I, 21, s. 92; Bertold 10, s. 199; I. Eberl, op. cit., s. 35, 138 (tabl. 2). 183 W Anchilchovin", co wicej: ,Ad has duas villas [ie. Oppintal i Anchilchovin przyp. S.W.] pertinent V mansus constituta vectigalia reddentes" ( Bertold 10, s. 199); I. Eberl, op. cit., s. 35, przyp. 53. 184 Ortlieb I, 21, s. 92; I. Eberl, op. cit., s. 32, 34: Transhumowano wwczas co najmniej jednego jeszcze, nie znanego z imienia brata Henryka (I). 185 Zob. wyej, przyp. 17. 186 I. Eberl, op. cit., s. 35 n., zob. wyej, s. 37. Bertold 10, s. 199; I. Eberl, op. cit., s. 36. 188 Nie jest niestety znana data wstpienia Ottona do Zwiefalten, por. I. Eberl, op. cit., s. 80. 189 Zob. niej, s. 52 n.

http://rcin.org.pl

48

Szymon Wieczorek

zwizki stanowiy dodatkow przesank tak bliskich polsko-zwiefalteskich kontaktw. Wizi czce Zwiefalten z rodzin hrabiw Bergu pozwalaj zrozumie, dlaczego polska para ksica kierowaa sw uwag oraz hojne dary wanie w stron Szwabii. Na taki a nie inny ksztat wzajemnych stosunkw wpyn musiay przecie inne jeszcze wzgldy, przede wszystkim, ale by moe nie wycznie, religijnej natury. Geneza poszczeglnych epizodw czy te etapw dwustronnych kontaktw wymaga oddzielnej analizy. W przypadku darw, ktre Bolesaw i (prawdopodobnie) Salomea ofiarowali klasztorowi przed 1138 r., niemoliwe do ustalenia s szczegowe okolicznoci donacji. Co za tym idzie, ewentualnych np. pozareligijnych jej motyww trudno dociec. Monarsza ostentacja, wzgldy polityczne i dyplomatyczne musiay si chyba w pewnym stopniu liczy, skoro w gr wchodziy kontakty z ruchem hirsaugijskim w ogle, a samo Zwiefalten zwizane byo z dwoma ssiednimi dworami europejskimi. Wobec braku danych rdowych na ten temat pozostaje ograniczy si do krtkiego przyblienia do przecie zrozumiaych religijnych motyww donacji. Rol, jak w przekonaniu wspczesnych odegra mogy w przyszoci hojne dary zoone przez czowieka za ycia, dobrze ilustruje anegdota opowiadajca o pomiertnych losach cesarza Henryka II190. Jej punktem kulminacyjnym jest sd nad cesarzem dokonywany za pomoc olbrzymiej wagi, na ktrej szalach zoone zostay ze i dobre uczynki sdzonego. Wrd dobrych uczynkw znalazy si te zote krzye cikie od klejnotw, wielkie mszay pene ozdb, zote kadzielnice, wieczniki i wszystkie dary Henryka na rzecz kocioa w Bambergu, jak rwnie sam koci i klasztor bamberski. Jak wida, dary ofiarowane kocioowi za ycia mogy w sposb wrcz dosowny zaway na losach ofiarodawcy. Naleao zatem stara si, aby w obliczu Stwrcy nie stan z pustymi rkami 191 . W przypadku nada, ktrych dokadne okolicznoci nie s znane, trudno jednak jednoznacznie okreli motywy donatorw. By moe Bolesaw i Salomea oczekiwali Boej aski rwnie w bliszej jeszcze, doczesnej perspektywie, a ich nadaniom towarzyszya pokorna proba o ziemsk pomylno ich samych i ich potomkw. Warto przypomnie w tym miejscu, e rda zwiefalteskie nie s bynajmniej jedynymi, ktre powiadczaj szczodro Krzywoustego wzgldem Kocioa 192 . Tego rodzaju materialne przejawy pobonoci byy mu z pewnoci rwnie bliskie, jak innym ludziom jego czasw. To samo odnie trzeba take do ksinej Salomei, ktrej znane skdind nadania zostan jeszcze przywoane poniej 193 . W kategoriach religijnych najatwiej postrzega te dary ofiarowane Zwiefalten przez Bilihilt 194 . Okolicznoci tych donacji nie s znane. Kontakty Bilihilt z Zwiefalten mogy by zwizane z jej pochodzeniem, na ktre wskazuje imi, jakie nosia. Najprociej byoby uzna j za jedn z osb przybyych do Polski w lubnym orszaku Salomei. Bilihilt, jak o tym wiadcz jej dary, bya osob zamon, a wic najpewniej
190 Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, wyd. B. Bretholz, MGH Scriptores Rerum Germanicarum, nova sris, t. 2, Berolini 1923, I, 37, s. 66 nn. 191 Por. Bertold 18, s. 207: ...Hadewic [...] ab infantia Deo dedicata, sororem hue secuta verum in conspectu Domini apparere timens inanis et vacua pallam altaris obtulit...", por. Ex 34, 20. 192 Zob. K. Maleczyski, Bolesaw III Krzywousty, Wrocaw 1975, s. 341, 343. 193 Zob. niej s. 50 n. 194 Zob. wyej, s. 27, 33.

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

49

niepoledniego rodu, widocznie zwizanego z hrabiami Bergu. Jeli ta ostatnia przesanka byaby prawdziwa, kontakty Bilihilt z Zwiefalten trzeba by postrzega podobnie jak kontakty utrzymywane z tym klasztorem przez rody rycerskie zwizane z rodzin fundatorw 195 . Tak czy inaczej, obok motyww cile religijnych trudno wykluczy, e utrzymywanie stosunkw z sanktuarium tak bliskim ksicej parze mogo by dla Bilihilt rdem prestiu i jednym z wy znacznikw jej szczeglnej pozycji na dworze. Najlepiej udokumentowanym rdowo okresem w dziejach polsko-zwiefalteskich kontaktw s pierwsze lata wdowiestwa ksinej Salomei. Nastpujce po sobie, do dokadnie datowane wypadki daj si rozpatrywa w szerszym kontekcie wspczesnych im zdarze, co stwarza lepsz podstaw do rekonstrukcji ich genezy. Trudno rozstrzygn, od kiedy planowano oddanie ksiniczki Gertrudy do klasztoru i czy przed mierci Bolesawa zapady w tej sprawie jakie decyzje 196 . W 1138 r. Gertruda, ktrej urodziny Kazimierz Jasiski kadzie na lata 1126-1135, moga by nawet maym dzieckiem i nie ma pewnoci, czy dopiero zgon ojca nie przesdzi o jej losie197. Motywy takiej decyzji mogy by j a k to susznie wskazano dwojakie 198 . Z jednej strony domniemywa mona misji religijnej, jak ksiniczka (najwspanialszy dar jej matki) miaa do spenienia swoim witym yciem i modlitw zjednujc aski take matce i duszy zmarego ojca. Z drugiej strony wysanie jej do odlegego klasztoru w tak niepewnym momencie, gdy po mierci panujcego od wielu lat ksicia pastwo stano w obliczu trudnej do przewidzenia przyszoci, nasuwa przypuszczenie, e jednym z motyww takiej decyzji bya po prostu matczyna troska o los crki. W obu wypadkach wybr dalekiego i bezpiecznego, a zarazem wspaniaego, w oczach ksinej zapewne bliskiego doskonaoci, Zwiefalten wydawa si musia nader trafny. Wielkie dary", ktre ksiniczka zabraa ze sob, mogy si walnie przyczyni do zbawienia duszy jej ojca czy te do spenienia wszelkich innych pobonych intencji, ktre z nimi wizano. By moe ksina Salomea liczya si rwnie z tym, e jej dobrodziejstwa na rzecz klasztoru dodatnio wpyn na przysz pozycj Gertrudy w onie zwiefalteskiego konwentu 199 . Niepewna sytuacja, ktra zapanowaa w kraju po mierci Krzywoustego, skania do zastanowienia si, czy dodatkowym motywem wyekspediowania wielu precjozw nie bya groba ich utraty. Przypuszczenie takie znajduje mocniejsze jeszcze podstawy na gruncie wydarze opisanych w Translatio manus sancti Stephani200. Relacja zwiefalteskiego mnicha wyranie sygnalizuje, e sytuacja panujca wwczas w Polsce daleka bya od stabilizacji. Autor wspomina najpierw o strachu przed barbarzycami", a potem wprost o obawach, jakie ksita juniorzy ywili wobec starszego brata 201 . Ksina, ktra, jak wynika z przekazu Translatio, znalaza si w posiadaniu ksicych zasobw relikwii, a zapewne (na co wskazuj chyba jej bogate dary) rwnie w posiadaniu przynajmniej czci skarbca ksicego, moga cho niektre
Por. np. Bertold 12-13, s. 202 nn. K. Jasiski, op. cit., s. 246. Ibid. 18 Z. Koziowska-Budkowa, S. Ktrzyski, Gertruda (jak w przyp. 117), s. 407. 19 redniowieczny konwent zwiefalteski (przynajmniej mski) uchodzi skdind za do egalitarny, zob. H. Presch, Geschichte, s. 16. 20 Ortlieb, Additamenta, s. 128; zob. wyej, s. 30. 21 Ortlieb, Additamenta, s. 128: Sed quia suspectum habebant fratrem suum [...] ducem Ladizlaum, ne forte paeoccuparet eos in amicitia gentis...".
16 17 15

http://rcin.org.pl

50

Szymon Wieczorek

z tych skarbw wysa do Zwiefalten, chcc uprzedzi w ten sposb ich ewentualn strat. Tego rodzaju motywacja tumaczyaby poniekd takie elementy caej historii, jak wspomniana ju wyej nadzwyczajna warto darw wrczonych trjce zwiefalteczykw, a take sposb zadysponowania posiadanymi relikwiami (mnichom pozwolono wybra najlepsze z nich) 202 . Wzgldn hojno nada z okresu wdowiestwa (szczeglnie tych z 1140 lub 1141 r.) wyjaniaby zreszt w pewnej mierze ju sam fakt, e pen swobod w rozporzdzaniu co najmniej czci ofiarowanych wwczas dbr Salomea uzyskaa najprawdopodobniej dopiero po mierci maonka (by moe nawet nie od razu) 203 . Niezalenie jednak od uwarunkowa tego rodzaju decydujc rol w genezie dokonanych przez ksin-wdow donacji odegray najprawdopodobniej pobudki religijne. Dla ich bliszego poznania nieoceniony jest jedyny znany a pochodzcy z okresu wdowiestwa dokument Salomei powiadczajcy nadanie przez ni klasztorowi w Mogilnie wsi Stary Radziejw 204 . Forma, w jakiej akt ten si zachowa, budzi moe wprawdzie wiele podejrze, nie ma jednak wystarczajcych podstaw ani do kwestionowania samego faktu nadania, ani do uznania przedstawionych tutaj okolicznoci tego za zmylone 205 . Wystawczyni dokumentu, Salomea ducissa Poloniae", owiadcza, e w celu odkupienia win swoich i maonka nie tylko gorliwie oddawaa si subie Boej, lecz take usilnie zabiegaa o wstawiennictwo (patrocinium") Marii Panny i w. Jana. Skonio j do tego rwnie, za rad proborum hominum", widzenie senne, ktrego doznaa po mierci ma. Gdy bowiem pracowicie troszczya si o naboestwa aobne w jego intencji, Bolesaw zjawi jej si we nie (in paupere cultu lugubri") i wyzna, e nie uczyni nic digni obsequii" dla Mogilna i e naprawienie tego byoby dla poyteczne 206 . Z tego te powodu ksina dokonuje swego nadania, ktrego cel raz jeszcze wyjania: pro remedio meo et viri mei omniumque filiorum meorum omniumque successorum eorum". Jak nie trudno zauway, niektre elementy narracji dokumentu do cile wspgraj z pewnymi wtkami kontaktw Salomei z Zwiefalten 207 . Pobone zabiegi ksinej w intencji wasnej i zmarego maonka, w tym take troska o zapewnienie Bolesawowi w Mogilnie aniwersarzowej komemoracji, nieodparcie przywodz na myl hojne dary wysane przez ni do Szwabii (po czci, jak wiadomo, w charakterze fundacji aniwersarzowej) 208 . Rwnie osoby wymienionych w dokumencie witych patronw, ktrych pomoc Salomea pragnie sobie zapewni, susznie kojarzy mona, ladem Jzefa Pochy, z dalekim Zwiefalten 209 . Biorc pod uwag obecno poselstwa zwiefalteskiego w Polsce na

Por. wyej, s. 44. Obok relikwii (z rk w. Szczepana na czele) dotyczy to szczeglnie owego pisanego zotem psaterza, przedmiotu o charakterze reprezentacyjnym, wrcz stworzonego do celw monarszej ostentacji, ktry a do mierci ksicia pozostawa zapewne w jego dyspozycji. 2()4 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, Pozna 1877, nr 9, s. 14 n.; Z. Kozowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentw doby piastowskiej, Krakw 1937, nr 38, s. 42 n.; B. Kiirbiswna, Najstarsze dokumenty opactwa benedyktynw w Mogilnie (XI-XIIw.), St. rd." 13, 1968, s. 58; J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 125. 205 B. Kiirbiswna, Najstarsze dokumenty, s. 58; J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 125. 21)6 J. Pocha, ibid., s. 128 n. susznie rozumie zwrot digni obsequii" jako nic godnego aniwersarzowej komemoracji. 207 J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 125 nn. 208 Por. ibid. oraz wyej s. 34. 2m J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 134 n.
203

202

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

51

przeomie 1139 i 1140 lub 1140 i 1141 r., za prawdopodobny uzna wypada wyraony przez tego samego badacza pogld, e jednym z owych sprawiedliwych" doradcw ksinej by tylekro wspominany Otto ze Steusslingen 210 . Wreszcie, jak to ju zaznaczono powyej, niepokojce widzenie senne Salomei dotyczce jej zmarego ma mogoby korespondowa z zawartym w Translatio manus sancti Stephani twierdzeniem, i Bolesaw umar w poowie dni" 211 . Nie wnikajc w tym miejscu bliej w przedstawion w dalszej czci dokumentu, a na pierwszy rzut oka nieco zagadkow form samego nadania, warto przecie przypomnie, e i j Jzef Pocha interpretuje w powizaniu z bliskimi hirsaugijczykom przejawami pobonoci maryjnej 212 . Wskazwki dokumentu radziejowskiego stanowi zatem cenne uzupenienie informacji pochodzcych ze rde zwiefalteskich. Motywy, jakimi kierowaa si Salomea dokonujc nadania dla Mogilna, wydaj si dobrze tumaczy rwnie jej ofiary dla Zwiefalten. Uzasadniony niepokj o przyszo swoj, swoich potomkw, a take o los duszy zmarego ma, zwizana z tym potrzeba duchowego wsparcia i rady, jak ksina odczuwaa, byy z pewnoci jedn z gwnych przyczyn wezwania do Polski zarwno mistrza" Ottona, jak i owego mnicha-kapana, ktry peni mia zapewne funkcj spowiednika 213 . Dary ofiarowane za ich porednictwem Marii Pannie w Zwiefalten byy jednym ze sposobw uzyskania ordownictwa Bogarodzicy w przedstawionych w dokumencie intencjach. Jak wiadomo, Mogilno nie byo jedynym polskim klasztorem, ktry w okresie wdowiestwa Salomei dowiadczy jej szczodrobliwoci. Ziemskie nadania ksinej wzbogaciy rwnie uposaenie wspomnianego ju wyej klasztoru w. Wojciecha w Trzemesznie 214 . Zastanawia fakt, e wanie w przypadku obu tych orodkw powiadczone s (przynajmniej hipotetycznie) kontakty z krgiem Hirsau. Suszne wydaje si zatem uznanie ksinej Salomei za propagatork tego nurtu reformy monastycznej w Polsce 215 . Wynikao to z pewnoci take z gbokiego przewiadczenia o duchowych zaletach ruchu hirsaugijskiego. Tym atwiej poj, dlaczego wanie zabiegajc o modlitw i jamun mnichw z Zwiefalten, Salomea troszczya si o dusz swoj i swojego maonka. Na omwienie zasuguje w tym miejscu, wspomniany w Translatio manus sancti Stephani, projekt wysania do Zwiefalten nastpnej (po Gertrudzie) crki Bolesawa i Salomei, podwczas ledwie trzyletniej Agnieszki 216 . Decyzja w sprawie jej przyszoci bya w ujciu zwiefalteskiego mnicha gwnym (w kadym razie jedynym wymienionym) powodem zwoania przez ksin-wdow zjazdu czyckiego. Autor Trans-

210 Ibid., s. 133 nn. Na temat Ottona ze Steusslingen zob. te H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 8 n. Bardzo pochlebnie wyraa si o nim kronikarz Bertold, 40, s. 221: Otto de Stuzzilingin noster monachus, vir magniloquus, forensis eloquentiae declamator facundissimus, coram regni principibus prudentia et consilio paene inter primos habitus...". 211 Zob. wyej, s. 29. 212 J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 130 n. 213 Ibid., s. 134.

Zob. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, nr 11 (falsyfikat z XIII w., ale sporzdzony na podstawie dwunastowiecznych zapiskw klasztornych, zob. Z. Kozowska-Budkowa, Repertorium, nr 42), nr 12 (orygina legata Humbalda z 1146 r., zob. Z. Kozowska-Budkowa, Repertorium, nr 44), por. np. B. Krbis, Pogranicze Wielkopolski i Kujaw w X do XII wieku, w: Studia z. dziejw Ziemi Mogileskiej, s. 95 nn., dalsz literatur zestawia J. Kozowski, Salomea, s. 365. 215 J. Pocha, Najdawniejsze dzieje, s. 28. 216 Ortlieb, Additamenta, s. 128.

214

http://rcin.org.pl

52

Szymon Wieczorek

latio opisuje oba omawiane na zjedzie, dotyczce ksiniczki projekty, a take polityczne przyczyny, ktre zadecydoway o dokonanym wyborze. Nie jest wcale pewne, czy (jak chc niektrzy) wybr ten bypo myli ksinej Salomei 217 . Benedykt Zientara uwaa, e propozycja wysania ksiniczki do klasztoru wynikaa z jakich dawniejszych postanowie w tej sprawie, ktre Salomea, kierujc si wzgldami politycznymi, pragna zmieni 218 . Wydaje si jednak co najmniej rwnie moliwe, e wariant zwiefalteski" rozpatrywano w czycy zupenie serio, a ksina, powodowana raczej pobudkami religijnymi ni politycznymi, bya jego gwn ordowniczk 219 . Podobnie jak w przypadku Gertrudy, oddanie jej modszej siostry do klasztoru mogo mie zreszt na celu nie tylko wan intencj religijn, lecz take zapewnienie ksiniczce bezpiecznej, wiodcej ku zbawieniu przyszoci 220 . Plan wysania Agnieszki do Zwiefalten mg stanowi jeden z powodw wezwania mnichw do Polski 221 . Zacytowana wyej in extenso krtka wzmianka zwiefalteskiego nekrologu pozwala wzbogaci dzieje polsko-zwiefalteskich kontaktw o losy jednej jeszcze, nieco zagadkowej postaci 222 . Chodzi mianowicie o owego Leoparda kapelana ksicia Bolesawa, a nastpnie mnicha zwiefalteskiego, autora co najmniej kilku dzie plastycznych. W XVII w. jego osob zainteresowali si wczeni historycy zwiefaltescy: Thomas Mezler, Stephan Bochenthaler i Arsenius Sulger 223 . Dodali oni do historii Leoparda nowe szczegy, trudno jednak dociec, w jakiej mierze ich stwierdzenia s jedynie produktem naszej dedukcji, w jakiej za opieraj si na dzi ju nie istniejcych rdach. W ich zgodnej opinii Leopard miaby by jednym z nadwornych duchownych ksicia Bolesawa towarzyszcych w. Ottonowi bamberskiemu w misji pomorskiej 224 . Bochenthaler przypuszcza nawet, e w czasie tej wyprawy kapelan, korzystajc ze swych zdolnoci rzebiarskich, sporzdza mg similes imagines et cruces infidelibus repraesentandas" 225 . Ten sam autor wysun ponadto dwie rne hipotezy dotyczce przybycia cudzoziemskiego duchownego do Zwiefalten, ujawniajc jednak tym samym niedostatek posiadanych w tej materii informacji rdowych.

Zob. M. Korduba, Agnieszka, PSB, t. 1, Krakw 1935, s. 30 n.; B. Wodarski, Sojusz dwch seniorw (Ze stosunkw polsko-ruskich w XII wieku), w: Europa Sowiaszczyzna Polska. Studia ku uczczeniu prof. K. Tymienieckiego, Pozna 1970, s. 345-363 (zob. s. 350 n.); B. Zientara, Wadysaw II Wygnaniec, w: Poczet krlw i ksit polskich, Warszawa 1984 (I wyd.: 1978), s. 90-97 (zob. s. 93, J. Bieniak, Obz obrocw, s. 21. Autorzy ci s zdania, e to wanie ksina wdowa planowaa wydanie Agnieszki za m w celach politycznych. Odmiennie rzecz ujmuj: G. Labuda, Zabiegi, s. 1154 n.; H. owmiaski, op. cit., s. 148 i przyp. 271. 218 B. Zientara, op. cit., s. 93. 219 Ortlieb, Additamenta, s. 128: Sed quia suspectum habebant fratrem suum ex alia matre ortm natuque maiorem, ducem Ladizlaum, ne forte praeoccuparet eos in amicitia gentis, cuidam filio rgis Ruzziae decreverunt eam causa foederis vix triennem in consortium dare". W pierwszej czci zdania podmiotem domylnym s Bolesaw i Mieszko, do nich naleaoby zatem odnosi rwnie drugie orzeczenie: decreverunt" (tak te tumaczy G. Labuda, Zabiegi, s. 1155). Jeli nawet autor Translatio nie jest tak precyzyjny i przedstawia w ten sposb wspln decyzj wszystkich uczestnikw zjazdu, to przypisywanie owej polityczno-matrymonialnej inicjatywy Salomei trudno uzna za dostatecznie uzasadnione, zob. argumentacj H. owmiaskiego, op. cit., s. 148 i przyp. 271. 220 Zob. wyej, s. 49. 221 G. Labuda, Zabiegi, s. 1154. 222 Zob. wyej, s. 35. 223 Przytoczona wyej rekapitulacja docieka siedemnastowiecznych erudytw oparta zostaa w gwnej mierze na informacjach H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 17 n. 22 * Ibid., s. 17. 225 Ibid., przyp. 93.

217

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

53

Od Stephana Bochenthalera pochodzi take wzmianka o zwizanych ze w. Ottonem relikwiach, ktre Leopard mia ofiarowa Zwiefalten. W kocu XVII w. tezy Bochenthalera ogosi drukiem Arsenius Sulger 226 . Z dwch hipotez dotyczcych okolicznoci przybycia Bolesawowego kapelana do Zwiefalten zreferowa on wycznie pniejsz (w myl ktrej Leopard towarzyszy ksiniczce Gertrudzie), wspomnia zarwno o icones" rzebionych podczas misji pomorskiej, jak i o ofiarowanych przez Leoparda relikwiach de sudario S. Ottonis" 227 . Za porednictwem drukowanej rozprawy Sulgera nowe fakty" przenikny do wspczesnej literatury. Za dobr monet wzia je swego czasu Kazimiera Furmankiewiczwna, upatrujca w Leopardzie albo Francuza (z racji imienia), albo Sowianina (skoro pomaga mia w. Ottonowi), ktry by moe ksztaci si we Francji i przybra obce imi w chwili wice kapaskich 228 . Zarwno t, jak i inne tezy Furmankiewiczwny (np. o nie potwierdzonym rdowo udziale Leoparda w dyskusyjnej skdind pielgrzymce Krzywoustego do St. Gilles) poddaa ostatnio krytyce Herrad Spilling229. ledzc wystpowanie imienia Leopard w redniowiecznej Europie, badaczka ta wskazuje na jego woski lub francuski rodowd oraz na fakt, e poza tym jednym przypadkiem imi to nie pojawia si w dwunastowiecznej Polsce 230 . Zdaniem Spilling Leopard by wic Wochem lub Francuzem, co stawia pod znakiem zapytania jego przydatno w misji pomorskiej, a tym samym gwn tez zwiefalteskich erudytw 231 . Wedug niemieckiej autorki fakt, e inwentarz kronikarza Bertolda nie zawiera wymienionych w nekrologu prac rzebiarskich eks-kapelana, pozwala uzna rok 1138 za terminus post quem wstpienia Leoparda do Zwiefalten. Informacj o podarowanych klasztorowi przez ksicego kapelana relikwiach w. Ottona Herrad Spilling uwaa za domniemanie Bochenthalera, cho by moe zgodne z rzeczywistoci 232 . Wikszo spostrzee tej badaczki zasuguje na akceptacj. Przekonanie o woskim lub francuskim rodowodzie Leoparda wydaje si dobrze uzasadnione. Jakkolwiek fakt ten nie przekrela cakowicie moliwoci jego udziau w misji pomorskiej, to jednak nie poparte innymi informacjami stwierdzenia siedemnastowiecznych uczonych nie stanowi dostatecznej przesanki do uznania go za pomocnika w. Ottona. Data wstpienia Leoparda do Zwiefalten pozostaje natomiast nadal nie znana. Proponowany przez Herrad Spilling rok 1138 wyznacza co najwyej terminus post quem powstania wymienionych w nekrologu dzie rzebiarskich, ale nie przybycia eks-kapelana do Szwabii. mier ksinej Salomei w 1144 r. stanowi musiaa dla kontaktw polsko-zwiefalteskich wyran cezur 233 . Jeli po tej dacie nie ustay one cakowicie, to ich ranga
226 A. Sulger, Annales Imperialis Monasterii Zwifaltensis Ordinis S. Benedicti in Suevia..., t. 1, Augustae Vindelicorum 1698, s. 69, 96. 227 Informacj o wyrzebionym przez Leoparda krucyfiksie i ofiarowanych przeze relikwiach autor poprzedza zastrzeeniem: ut creditur", ibid., s. 69. 228 K. Furmankiewiczwna, Drzwi Gnienieskie, Sprawozdania z czynnoci i posiedze PAU", t. 25, 1920, nr 8, s. 3-11; ta, La porte de bronze de la cathdrale de Gniezno, Gazette des Beaux-Arts" 63, 1921, s. 361-370. 229 H. Spilling, Sanctarum reliquiarum, s. 18 n. 23() Ibid., s. 19 nn. 23 ' Ibid., s. 19, 25. 232 Ibid., s. 23 nn. 233 Ibid., s. 24 przyp. 136: Jak trafnie zauwaa autorka, ostatni informacj, o ktrej wysanie ksina z pewnoci si zatroszczya, bya data jej mierci.

http://rcin.org.pl

54

Szymon Wieczorek

z pewnoci znacznie zmalaa. Wraz ze mierci Gertrudy, Leoparda i tajemniczej konwerski Adelajdy w drugiej poowie XII w. pky ostatnie ju chyba ogniwa czce Polsk ze szwabskim opactwem. Geneza wzajemnych zwizkw, a take niektre inne ich aspekty zasuguj w tym miejscu na krtkie podsumowanie. Nie ulega wtpliwoci, e w nawizaniu stosunkw polsko-zwiefalteskich decydujc rol odegray wizi rodzinne. O wspaniaoci i pobonoci dalekiego Zwiefalten dwr polski dowiedzia si dokadnie z pewnoci dopiero po przybyciu do Polski hrabianki Salomei. Ona te susznie uchodzi moe za spiritus movens polsko-zwiefalteskich kontaktw. Podobn rol na dwch ssiednich dworach monarszych odegray siostry Salomei: Rycheza i Zofia. Wzgldy rodzinne w rozumieniu religijnym: troska o zbawienie swoich przodkw, krewnych i potomkw miay rwnie niewtpliwie swj wpyw na genez samych donacji. Interpretowane w kategoriach religijnych rzeczowe dary na rzecz instytucji kocielnych typowy przejaw redniowiecznej pobonoci nie wymagaj dodatkowego komentarza. Bardziej intrygujce byyby zapewne ewentualne pozareligijne motywy donacji. Jak to jednak zwykle bywa, o politycznych czy te dyplomatycznych przyczynach nada rda wspczesne, rwnie zwiefalteskie, nie informuj jednoznacznie wprost. Wpywu czynnikw tego rodzaju mona jedynie domniemywa na podstawie historycznego kontekstu fundacji. Wybitna pozycja Zwiefalten wrd klasztorw ruchu hirsaugijskiego i okrelone tego ruchu polityczne konotacje, wreszcie zwizki Zwiefalten z ssiednimi dworami europejskimi ka przypuszcza, e w genezie nada Bolesawa Krzywoustego czynniki pozareligijne mogy rwnie mie swoje znaczenie. Odmienne okolicznoci polityczne towarzyszyy natomiast nadaniom ksinej Salomei z okresu wdowiestwa. Poza zrozumiaymi pobudkami religijnymi, na ksztat tych donacji wpyn moga take wewntrzna sytuacja panujca w Polsce. Nie wydaje si natomiast prawdopodobne, aby ksina wdowa prowadzia samodzieln polityk na skal midzynarodow. Jak pokazuje przytoczony powyej materia rdowy, na przestrzeni okoo trzydziestu lat obecnoci Salomei w Polsce kontakty z Zwiefalten nie ograniczyy si bynajmniej do jednorazowej wymiany poselstw i upominkw. Przeciwnie, ich czstotliwo moga nawet przekracza to, o czym informuj rda. Jak to sygnalizuj pojedyncze przykady czeskie i polskie, postawa ksicej pary oddziaywaa rwnie na szerszy krg osb, najpewniej blisko zwizanych z dworem. Najwyraniej podzielay one przekonanie o duchowej doskonaoci cechujcej zwiefalteskich monachos maxime districtionis" (by uy okrelenia kronikarza Bertolda), skoro wanie ze szwabskim konwentem wizay swe nadzieje na pomylno w przyszym, a moe take doczesnym jeszcze yciu 234 . W gr wchodziy zapewne rwnie wzgldy prestiowe. Tak czy inaczej, adna ze wspomnianych osb nie bya oczywicie w stanie dorwna hojnoci ksinej Salomei. Pod wzgldem bogactwa ofiarowanych Zwiefalten darw ksina polska przewyszya nie tylko swoje siostry, braci i przodkw, ale take wikszo, jeli nie wszystkich sobie wspczesnych 235 .

234 Por .Bertold 1, s. 189. H. Spilling, Sanctarum Zwiefalten.

235

reliquiarum,

s. 25, uwaa Salome za najwiksz dobrodziejk w dziejach

http://rcin.org.pl

Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII w.

55

Summary
The article focuses on contacts between the Polish ducal court and the Benedictine Zwiefalten abbey in Swabia during the first half of the twelfth Century. Two chronicles from this period and a Zwiefalten obituary provide detailed information about generous grants for the monastery made by Bolesaw the Wrymouth, his second wife Salomea, countess of Berg, and their daughter Bilihilt. The deceased members of the Zwiefalten monastery mentioned in the monastic obituary include Leopard, former ducal chaplain. Gertruda, the daughter of Bolesaw and Salomea, who became a nun in Zwiefalten, was probably connected with yet another source of assumed Zwiefalten origin. This is a collection of twelfth-century obituary registers added to a calendar in the famous Egbert Psalter. The majority of these notes refers to members of the family of the counts of Berg or their relatives. The majority of the unidentified names are those of women, whose commemoration is absent in the extant Zwiefalten obituary; the completeness of this source, however, remains uncertain. Among the fragments of both monastic chronicles discussed in the article particular significance for research into Polish-Zwiefalten relations is ascribed to a text added to the older chronicie, and known as Translatio manus sancti Stephani, a description i.a. of an expedition held by three Zwiefalten monks to Poland. The recently presented proposai of changing the date of this journey to the years 1139-1140, and thus to recognize the authorship of the chronicler Ortlieb gives rise to certain doubts. The origin of Polish-Zwiefalten contacts involves primarily the family ties of duchess Salomea. The benefactors of Zwiefalten, which in the first half of the twelfth Century became the family sepulchre of the counts of Berg, included all representatives of the third generation: the two sisters of Salomea the Bohemian duchess Racheza and Zofia of Moravia, as well as their three brothers. Motives for the particular donations of the Polish ducal couple were dominated probably by religious considerations. Diplomatic and political circumstances could have played a certain role, although pertinent sources make no mention of them. The extreme generosity of grants made by Salomea as a widow could have been also influenced by circumstances connected with the unstable situation in Poland after the death of Bolesaw the Wrymouth. (transi. A. Rodziska-Chojnowska)

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl